http://genclikcephesi.blogspot.

com

'31 Mart', lkemizde "eriat devleti isteriz!" parolas ile sk sk tekrarlanan gericilik ayaklanmalarnn en nlsdr. slaml kurtarmak iin yaplyormu gibi gsterilen bu yoldaki hareketlerin, emperyalist Hristiyan devletler tarafndan parayla desteklendiinin, hatta ynetildiinin ortaya kmas, bilgisiz insanlarn birtakm karanlk oyunlara nasl alet edildiini anlatmaya yeter. D glerin ierdeki karc gruplarla ibirliini, bunlarn zaman zaman birbirleriyle atmalarn ya da uzlamalarn, Doan Avcolu'nun usta kaleminden '31 Mart'ta Yabanc Parma' adl kitabnda merakla okuyacaksnz. 31 Mart olaynn bilinmeyen yanlarn yeni belgelerin nda ortaya karan ve bugnk gericilik olaylarnn tarihsel kklerini aydnlatan bu eserin, ilgiyle karlanacan umuyoruz. Doan Avcolu'nun bu ilgi ekici kitabm, gelecek cuma gn yine gazeteniz Cumhuriyet'le birlikte alacaksnz. '

http://genclikcephesi.blogspot.com

Dizgi - Bask - Yaymlayan: Yenign Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. Mart 1998

31 MART SYANI

ECVET GRESN

Cumhuriyet

GAZETESININ

OKURLARNA ARMAANDR.

http://genclikcephesi.blogspot.com

GR 31 Mart' hazrlayan nedenler zerinde eitli g rler vardr. Kimine gre olay dorudan doruya t tihat ve Terakki tarafndan tertiplenmitir. Mesela Mi zanc Murat Bey bu iddiadadr. Ona dayanarak olay inceleyenler de byle iddialar ortaya srmlerdir. Kimine gre hrriyetin anari haline getirilmesi, tti hat ve Terakki'ilerin yanl tutumu isyanda rol oy namtr. Kimine gre ise 31 Mart'ta Yahudilerin, Ma sonlarn tertibini aramak gerekir. Ayrca ttihatlar arasnda tertip suunu Abdlhamid'e ykleyenler de vardr. 31 Mart' eer soyut olarak ele alrsak, Kabak Mustafa ve Patrona Halil ayaklanmalanyla belki ben zerlikler buluruz. Ancak olay derinliine ve genilii ne incelendii zaman grlmektedir ki o, nasl tertip lenmi olursa olsun, tipik bir gericilik ayaklanmasdr. Gerici rgtlenmenin sonucu da devleti tam er'i d zene sokmak teebbsdr. Ordu tarafndan bastrl mtr ama kk kaznabilmi deildir. Nitekim ayn te ebbsleri baka biimde Menemen'de grrz, ama sonradan deimi olsa da eyh Sait'te grrz. Milli Kurtulu Sava srasnda ve sonrasnda Anadolu yine kk apl ayaklanmalara sahne olmutur ve asl nemlisi 1950'den sonra Saidi Krdi'nin ok deiik olan fakat gnmzdeki gelimelerin temelini atan a balarla o gnler arasndaki balant ilgi ekicidir.

http://genclikcephesi.blogspot.com

Btn bu balantlar ve paralellikler elbette ki sa dece bir partinin, bir grubun tertibine balanamaz. Olaylarn nedenini ierde ararken, ieriye etki yapan d etkenler zerinde de durmak ve konuyu iki ynl olarak ele almak gerekir. Zira Osmanl mparatorluu'nda belli bir dnemden sonra i ekime ve ztla malar, saray koridorlarnda srp giden kavgalar, ier den olduu kadar snr dndan gelen etkilerle de alev lenmi, yn almtr. 31 Mart ite bunlardan biridir.

31 MART NCES H'nci Abdlhamid'in tahta kndan az sonra balayarak 1908'e kadar geen sre Osmanl Devleti'nin tarihinde istibdat dnemi olarak anlr. Gerek ten Abdlhamid Meclis'i feshettikten sonra tam bir te rr rejimi kurmu, sansr basn bask altnda tutarken hafiyelik, adam satn almalar, alm yrmtr. Bu dnemde istibdatla birlikte yobazlk atba gider. Konuya biraz aklk vermek iin dnemin ksa ca zerinde durmak yararl olacaktr: l'NC MERUTYET VE SONRASI Birinci Merutiyet Tanzimat'n bir sonucu idi. Gerekten 1876 Anayasas'nda Tanzimat daha doru su Bat'ya alma fikri temellemitir. Bu bakmdan Birinci Merutiyet'e milli bir tepkidir denilemez. Ol sa olsa verilecek isim onun bir "slahatlk hareketi" olduudur. Bu slahat hareketi ise o zamanlarn e itli fikir akmlar beslemitir. Birinci Merutiyet'le Tanzimat dnemi arasnda ki fikir akmlarm ksma ayrabiliriz. Birinci "slamclk" akmdr. slamclk akm Osmanl Devleti'ni din birliine dayandrmak ve bu yolla kurtarmak istemektedir. Panislamistlere gre Osmanl Devleti'nin dayand top lum zde olmayan bir toplumdur. Bu toplumda sos-

yal ve siyasi birliin teekkl ancak devletin slami esaslara ynelmesiyle daha dorusu bir slam birlii nin yaratlmasyla mmkn olabilir. slam birliinin yaratlmasnda ise balca etken hilafet messesesidir. Hilafet messesesi salamlatka btn slam lemi Osmanl bayra altnda toplanacak ve devlet dveli muazzama karsnda eski kudretini bulabilecektir. slamclk akm aslnda saraya ve zellikle 'nci Abdlhamid'e kendi karlarn korumak ve sala mak bakmndan da uygun geliyordu. Sultan Hamid Mslmanlar hilafet kanad altn da birletirerek hem Osmanl Devleti'nin snrlan iin de kuvvetini elde tutacak, hem de yabanc lkelerin mdahalelerine kar slam birliini harekete geire bilecekti. slamclk topyas yalnz ilmiye snfna de il, daha sonra Jn Trklerden bazlarna da en uygun olarak grnmtr. Kimi gerekten baka are d nemedikleri iin bu akma sarldlar, kimi slamclk la sarayn houna gidilebileceini hesaplad. Ne var ki ister topya, ister hesaplk olsun slamclk ve hele Panislamizm Osmanl toplumunda ne birlii salaya bildi, ne sosyal bnye iine dt sarsntlardan kur tuldu, ne de dveli muazzama karsnda devleti kud ret sahibi yapabildi. Aksine bu akm kutuplama ve paralanmalar, arkasnda mdahaleleri krkledi. Akmlardan ikincisi "Osmanlclk"tr. Osmanl clk aslnda Tanzimat dneminin fikir akmdr. Da dnk olmak isteyen, dla ilikisi bulunan Osmanl8

clk karma toplumu savunur siyasi ve hukuki eitlik saland zaman bu toplumun bir millet btnl kazanacan hayal eder. Onlara gre kiiler arasnda dil, din, rk fark gzetilir. Siyasi haklardan eit olarak faydalanamadklar iindir ki Osmanl Devleti gn getike ktlemi, dalmaya doru gitmitir. Os manlclar liberal grnrler, ancak siyasi alanda Ba t demokrasilerine zenen liberalizmin iktisadi alan daki sonularn ve eitlii salayp salamayacan pek dnmezler, ya da dndrlmezler. Osmanlclk zamanla "Yeni Osmanllar", "Gen Osmanllar" ismine dnecek ve gerek l'inci Me rutiyet'in gerekse II'nei Merutiyet'in hazrlanmasn da etkili olacaktr. Yeni Osmanllarn ya da sadece Os manlclarn dncelerini burada ayr ayr incelemek gereksiz. Ancak bir fikir vermek iin o zamanki yaz lara ksaca deinebiliriz. Mesela, Pari s'ta srgnde yaayan Ali Suavi, Ulm gazetesinde halk egemenli inden sz etmektedir. Ziya Paa ise yeni bir anayasa nn yaplmasn savunur ve milletin vekillerini seme sini srarla ileri srerken Trklere J. J. Rousseau'yu ta ntmaya alr. slamclk tezine de yatkn olan Namk Kemal'in yldz Montesquieu'dr. Londra'da yaynla d Hrriyet'te "Hkimiyet-i Ahli'Ti makaleler yaz mtr. nc akma "Trklk" ad veriliyor. slam cln ve Osmanlcln birlik salayamamas kar snda beliren bu fikir akm toplumu yeni lkye ba9

lamak ister. Trklerin dnd, "Trk milletini" Osmanl Devletimin temeli yapmaktr. Bu temel sa dece devletin snrlar iindeki Trklerle deil, snr d ndaki Trklerin de katlmasyla salamlatnlacak ve byk Trk birlii kurulacaktr. Btn bu fikir cere yanlar soyut bir takm kavram olarak birbiriyle at m ve savunucular temele inmeden Osmanl Devle timi kurtaracak areleri aratrmlardr. Tabii arama lar ve aratrmalar kitlenin dnda cereyan etmitir. Aslnda gittike fakirleen byk kitle yaamndan honut deildir. Ama bu honutsuzluun nedenlerini de bilmemektedir. Zaman olmu, durumu asrileme nedenine balam ve ona dayanarak isyan bile gze almtr. Zaman olmu yukardaki kavgalar, ekime leri anlamsz baklarla seyretmitir. te btn bu fikir cereyanlar ve halkn honut suzluu, 10-11 Mays 1876 softalar kyamna ve 1876 ylnn 30 Mays'ndaki Abdlaziz'in tahttan indiril mesine gelir dayanr. V Murat'n tahta kt gnlerin yldz, Vkel Meclisi'ndeki Ahmet Mithat Paa, gayesi ise Kanunu Esasi'dir. Pek ksa geen bu kark gnlerin sonu, 93 gn padiahlk edip ruhi sarsnt geiren V Murat'n da hal li ve Kanunu Esasi ilann vaat eden Abdlhamid H'nin 19 Austos 1283'te tahta karlmasdr. Abdlhamid, 113'nc maddesini btn itirazla ra ramen ekledii Kanunu Esasi'yi 23 Aralk 1876
10

gn ilan etti ve Ahmet Mithat Paa da sadrazam ol du. Henz seim kanunu bulunmad iin yaplan se imler "Talimat Muvakkate" ile dzenlendi. Millet Meclisi ise, ilk devrede 3.5 ay, ikinci devrede de 2.5 ay toplanabildi. STBDAT 1908 kinci Merutiyetime dayanacak 30 yl a kn (31.5) istibdat dnemi, 19 Mart 1878'de, Abdlhamid'in "fevkalade haller" ve "halkn ehliyetsizli i" gerekeleriyle Meclisi' Meb'usam datmasyla balar. Bu dnemin ilk kurban Mithat Paa'dr. Padi ahn kanuna eklettii anayasa maddesiyle tutuklanr, sonra Taif'te ldrlr. Abdlhamid, kendini tahta kartanlarn hepsini, Abdlaziz'in katili olarak grmektedir. Ziya Paa, Rt Paa, Namk Kemal srgnden srgne dola trlr. Herkes bir hain, herkes bir jurnalcidir. Abdlhamid davrann yle aklar: "Milleti ikna ederek ve hrriyet messeseleri aarak slahat yapmaya alan pederim Abdlmecid'in yolundan gitmekle yanlmm. Bundan sonra ceddim Sultan Mahmut'un yolundan gideceim. Onun gibi ben de an lyorum ki, Cenab Hakkn, korunmasn bana tevdi et tii milletleri, kuvvetten baka hibir eyle yrtmek kabil olmayacak..."

11

STBDADIN TEPKS stibdat ve bask rejimi elbette direnmeyi geliti recek, hatta bu direnme nazari olarak politika yapma mas dnlen askerler arasna da girecekti. Nitekim Jn Trkler faaliyetini, 3. Ordu subaylar arasndaki gizli rgtlenme izledi. rgtlenme, Abdlhamid re jimini ykmak, Birinci Merutiyetin anayasasn yrr le koymak, imparatorluu diriltmek, farkllklar n lemek amacn gdyordu. Aslnda subaylarn kurdu u cemiyet 1906 ylnda kurulan ttihat ve Terakki Ce miyeti'yle ibirliindeydi. ttihat ve Terakki Cemiye ti nceleri Trkiye iinde gizli bir tekilat ve bir ihti lal komitesiydi. Amacna silah yoluyla varmak istiyor du. CEMYET VE JN TRKLER Cemiyetin ak alan kolu Paris'teki Jn Trk lerdir. zlenen yol "Gen Osmanllar" yoludur ve Na mk Kemal'e balanmaktadr. 1908 Mays'mda b yk devletlerin Makedonya'daki mmessillerine veril mi bir bildiride cemiyetin amac yle anlatlr: "Gerek Makedonya'da olsun, gerek Osmanl memleketinin dier yerlerinde bulunsun, Osmanllar, mezhep, cins fark olmakszn kardetirler. Memleke tin yksek ve mterek menfaatleri karsnda ne H-

12

ristiyan vardr ne Mslman. Osmanldan baka bir ey yoktur. Hepsinin de menfaatleri, emelleri ve kaderle ri mterek ve ayndr. Bu bakmdan btn gayretleri mizi uruna vakf ve hasrettiimiz programmz Os manl nam altnda vatann btn evlatlarnn ittihadn dan ibarettir. Maksadmz da padiahn zulm ve is tibdadndan kurtularak hriyet, terakki ve medeniyet nimetlerine nail olmaktr." Aslna baklrsa, bu ok yumuak bildirinin altn da ttihat ve Terakkimin idealizmle birleen sertlii ve gizlilii yatar. Gerekten parti, gerek fedaileriyle, ge rekse yarglandrma ve cezalandrma fonksiyonlary la bir amansz ihtilal teekkldr. Cemiyetin srlar n ifa edeni, ya da cemiyete kar baka sebeplerle hiyanet suu ileyeni gzn krpmadan ldrr. Cemi yetin maksadnn yerine getirilmesi iin verdii vazi feleri yapmaktan ekinenleri de ortadan kaldrr. Hat ta daha da ileri giderek, cemiyetin manevi ahsiyetine ya da yelerine kar giriilen hareketleri lmle ce zalandrr. Fakat o dnemde istibdat ylesine baskl idi ki, cemiyetin ldrcl ve siyasi parti anlay ndan deiik olan kuruluu halk arasnda olumsuz deil, aksine olumlu etki yapm ve kamuoyu cemiye te kar korkuyla kark bir sevgi duymutur. Dolay syla Selanik Posta Telgraf Bakatibi Talt Bey'in nayak olduu rgt gibi bymtr.

13

DITAK DURUM "Bu srada dveli muazzama denilen Avrupa b yk devletlerinin bata Rusya ve ngiltere olduu hal de Osmanl mparatorluumu paralamak teebbs yeniden canlanmt. 6 Haziran 1908'de Reval ehrin de ngiltere Kral VII. Edward ile Rus ar II. Nikola arasnda bir mlakat yapld. Olay halk arasnda id detli heyecan uyandrd. Hkmet daha nce byk devletlerin slahat ad altnda Makedonya ilerine m dahalesini de kabul etmiti. Bylece emperyalist dev letler slahat projelerini daha ileri gtrm oldular. Bu, Rumeli'de vilayetimizi elimizden alacaklar en diesini yaratt. te cemiyet, halkn bu milli heyeca nndan faydalanmay bildi, tekilatn geniletti, tehli keyi nlemek gerekesiyle ihtilal hareketini hzlan drd. Bunun zerine Abdlhamid, liyakatma gven dii hafiyelerini Rumeli'ye gnderdi..." TERS SONU Gerekten Abdlhamid'in bu davran, sindirme yerine ters sonu vermi ve tepki ksa srede gelimi tir. Nitekim Niyazi Bey'in (Resneli) daa kndan sonra Hnkr, askeri tedbirlere bavurmu ve Birinci Ferik emsi Paa'y ayaklanmay nlemekle grev lendirmitir. emsi Paa, Abdlhamid'e bal bir adamdr, serttir. Mcahitleri hizaya getirmeye karar-

14

hdr. Ne var ki durumu inceleyip padiaha, yapacak larn bildiren telgraf Manastr postanesinden ekip, karken bina nnde temen Atf (Atf Kaml) tara fndan vurulur, bylece zgrlk hareketine kar gi riilen sindirme, balad yerde durur. Bu olaydan sonra padiahn btn midi Tatar Osman Paamn zerinde toplanr. Osman Paa "Manastr ve havalisi fevkalade ko miseri" olarak ayn blgeye gnderilir, emrine redif kuvvetleri verilir. Paann grevi ksaca, zgrlk ce reyann nlemektir. Yeni kumandan belki de emsi Paa'dan daha hunharca davranacakt, lakin kar ta raf bu atafatl paadan hem olduka pek gzlyd, hem de daha akll. Kolaas Eyp Sabri, Resneli Ni yazi Bey, bir gece evini sardlar, kendisini "cemiyetin misafiri" olarak Resne'ye gtrverdiler. zgrlkle istibdadn arpmasn, ikinci denemede de, yine z grlk kazanmt. Btn bunlar olurken bir yandan da Hnkr yola getirmek iin haberler uuruluyor, merutiyet istei ne dair telgraflar birbirini kovalyordu. Haberlerin ve telgraflarn amac Abdlhamid'i Merutiyetin ilanna zorlamakt. Sonunda da yaplanlar meyvesini verdi ve 10 Temmuz 324 (23 Temmuz 1908) de padiahn ar zusu ile Merutiyet ilan olundu. Aslnda bu, teokratik ve monarik temele oturmu bir devlette mutlakiyetin trplenmesi, anayasa dzenine girilmesiydi. Gerek ten Merutiyet geni snrl deildi. u var ki bu dar

15

snrlar iinde ylesine snrsz, hatta hukuk kuralla ryla bile atan bir siyasi zgrlk anlay da geldi ki, messeseler birbirleriyle srtmeye balad. He men sylemek gerektir ki i ved artlar, batdaki ge limelerin Osmanl toplumuna, daha dorusu st ta bakaya olan etkisi, Osmanl mparatorluumu bir d nemece getirmiti. Onu gemek zorunluydu. TTHAT VE TERAKKNN TEREDDD Dveli muazzama Osmanl mparatorluumu par alayp yutmak iin anlamalara giderken Meruti yet'in ilannda barol oynayan ttihat-Terakki Cemiyeti'nin bu dnemdeki tereddtl tutumu hem dn drcdr, hem de o zamanki anlaylar gstermesi bakmndan ilgi ekicidir. Cemiyet devrimi yapt halde nedense geri plan da kalmay ve memleketin idaresini eski ve bilinen devlet adammlarma brakmay tercih etmiti. Sokak larda padiahn paalarn vuranlar kendilerini yne tim iin yeterli mi grmyorlard? Yoksa d tazyikler mi onlar rktyordu bilinmez. Belki de kamuoyunu henz kendileri iin hazrlanm bulmamakta idiler. Bu konuda eitli fikirler ileri srlmtr. Mese la Hseyin Cahit Yaln o gnk ttihatlar yle ta rif eder: "ttihat ve Terakkinin mensuplar resmi hkmet ileri hakknda hibir fikir ve tecrbeleri olmad iin
16

birden bire hkmet tekil etseler ne yapacaklarn, idare mekanizmasn nasl yrteceklerini bilmezler di. Hkmetin bana kmay onlarn zihinleri alma d gibi, memleketin de hazmedebilmesi imknszd. Rtbesiz, niansz, an ve hretsiz bir gencin Vezaret unvanyla sadrazamla kmasn, srmal nazr niformasn giyerek bir koltua kurulmasn bu mem leketin havsalas almazd... 1908 Temmuz'undattihat ve Tearkki Cemiyeti bir posta bakatibi Talt Efendi yi sadrazam ilan edemezdi, buna artlar ve haller im kn vermezdi... Eer Merutiyet'in ertesi gn halk Selanik'teki ttihat ve Terakki Cemiyeti azalarnn Babaliye birer Nazr olarak geldiklerini grseydi muhak kak bir anari kard..." Hseyin Cahit Yaln biraz sonra ise "ttihatla rn saduyularnn, kendilerini hkmet makamlarna gelmekten alkoyduunu" syler ve "sadece vatan u runda almak iin byle yaptlar" der. u var ki, ttihat ve Terakki Cemiyeti 'nin geri plan da kalna ramen, o dnemde sorumluluu yrtme organna yklemek mmkn olamamtr. Geri plan da kalmaya ne kadar alm olurlarsa olsunlar, Me rutiyet'ten Hareket Ordusu'nun geliine kadar ve ta bii sonrasnn, btn sorumluluu, bu devrimci cemi yetin zerine yklenmitir. Sulamalar bu bakmdan hakl grlmelidir.

17

MERUTYETN GETRDKLER kinci. Merutiyet'in ilk safhas 23 Temmuz 1908'den balar 13 Nisan 1909'a kadar, yani Rumi ta rihle 31 Mart'a kadar srer. kinci safhann balang c ise Hareket Ordusu'nun gelii, Abdlhamid'in taht tan indiriliidir. Baz tarihilere gre bu safha itilaf devletlerinin memleketi igale balamalariyle bitmek tedir. Aslnda kinci Merutiyet'in anarik bir ortam yaratan ve zgrlklerin alabildiine kullanld saf has ilk 9 aydr. Daha sonra hrriyetler olduka ksn tya uram, skynetim, Merutiyet'in zerinde da ima asl kalmtr. Bu safhada iktidara gelen partiler Abdlhamid' in is tibdadna rahmet okutacak marifetlere gidebilmiler, k sacas hrriyet ile bask rejimi arka arkaya yaamtr. DZENN KARAKTER 1876 Kanunu Esasi'sinin kurduu sistemde hrri yet ada bir anlamda kavumu deildi. Bu bireyci fakat slam hukukunun erevesi iinde dnlm, kabul edilmi bir meveret rejimi idi. kinci Meruti yet ise, Kanunu Esasi deiiklikleriyle daha demokra tik bir dzene getirme, parlamenter rejimi yerletirme abasna girdi. Fransz htilali'nden mlhem, tab'ay ahane yerine vatanda yerletirmek istedi. Ancak ye ni dzen bir yandan parti hkimiyetini ve kamplla-

18

ma kavgalarn arttrrken, te yandan sosyal yenile me yerine yalnkat hrriyetin anarisini de beraberin de getirdi. Bunun byle olmas da tabii idi; zira hrri yet dzeni aslnda bir yn hareketinin sonucu deil, kurtuluu klasik anlamdaki demokratlamada gren bir aydn aznlnn baskl istei idi. Hrriyetin nasl anlald, neden anarik bir or tama dnldn belirtebilmek iin yine merhum Yaln'm "Talt Paa" adl eserinden u aklamaya bakalm: "Merutiyet ilan edildikten sonra memleketin her yan lgn bir sarsnt iinde hriyet terennm ediyor du. Hkmet nfuzu her yerde yklyor, koca impa ratorluk batan baa anari iinde kalyordu. Saray a rm, tara arm, zabta arm ve halk arm t. Azlarda bir parola dolayordu: Hrriyet gelmi! Baz taraflarda soruyorlard: Bu hrriyet nedir? Nere den gelmi?.. Onu, yabanc lkelerin birinden gelmi bir rahibe diye tarif edenler grlmt..." FKR AKIMLARI 31 Martla nihayet bulan 1. safhay daha iyi gste rebilmek iin zamann belirli fikir akmlarna, daha dorusu aydnlarda belirlenmi fikirlere ksaca temas etmek, bu arada istibdat dneminde Avrupa'daki gen Trklerin ve zellikle Prens Sabahattin Bey'le Ahmet Rza Bey'in dndklerine ksaca gz gezdirmek me seleyi aydnlatmak iin faydal olacaktr.
19

Prens Sabahattin Bey Abdlhamid'in yeeniydi, ama sultann istibdadna da karyd. Le Play'in etki si altnda kalm, bu bakmdan kendisine Le Playen de nilmitir. Prens Sabahattin Bey'in ana dncesini a r bireycilik, idarede ademi merkeziyetilik olarak zetlemek mmkndr. Sabahattin Bey'e gre Os manl lkesinde eitim seviyesi dkt. Ekonomik kalknma iin ise zel teebbs gelitirmek gerekti. Ademi merkeziyet sisteminin kurulmas yolunda prens, mutlakiyetin merutiyete dnmesini d nrd. Ademi merkeziyet olunca Osmanl mparatorluumdaki eitli etnik gruplar idareye katlacaklar, bylece Mslman Trkler iin de zel teebbs im knlar doacakt. dealizm akmndan etkilenen Sabahattin Bey'in program gerekten ilgi ekicidir ve Amerikan siste minin zerinde etki yapt, dnceleri incelendii za man grlr. Prens ayrca, siyasi sistem deiiklii hi deilse sistem zerinde gerekli rtular yapmak sure tiyle lkelerin hz alabilecei kanaatindedir. Bu arada yine Amerika'dan esinlendii belli olan ilgi ekici nok talardan biri de Sabahattin Bey'in bask gruplarn, bir veri olarak ele almas ve lkenin kalknmasna yne lecek idealist cemiyetlerin nemli iler greceine inanm bulunmasdr. Ademi merkeziyeti Prens Sabahattin tasarladk larn yapmak iin ihtilale, daha dorusu Abdlhamid'i devirmeye taraftar grnr. Ancak Prens ihtila-

20

lin ierde halka dayanarak deil, nce "menfaati men faatimize uygun" bir byk devlete dayanarak yapl masn istemektedir. Prens Sabahattin'in setii lke ngiltere'dir. Nitekim Prens ilerde byle maceralara birka kez girimek isteyecek, yabanc yardmyla Abdlhamid'i devirme projesini uygulamaya alacak tr. Ancak bu proje anlat general ve subaylarn vaz gemesi zerine suya decektir. Prens Sabahattin Bey'e kar Ahmet Rza Bey'le arkadalar daha gereki gibi grnrler. izgileri tam belirmemi bir burjuva ynetimi zlemi Ahmet Rza Bey ve arkadalarnda kendini belli eder. Ahmet Rza ekonomik anlamda liberaldir, fakat li beralizmin aslnda bir elit snf lehine ilemesi taraf tardr. zgrlkdr. Fakat zgrln -o zamanki llerine gre- snrlan sadece siyasidir. nemli olan bir nokta da, udur ki, Ahmet Rza Bey ve arkadala r Osmanlcl n planda tutarlar, bu bakmdan Prens Sabahattin Bey'e kar olurlar. A. Rza Bey'deki Os manlclk anlay gerekte hkim snf anlaydr, fakat ismi deimitir. Meseleye bir baka adan baklrsa grlr ki, Jn Trkler heyecan adamlardrlar. Kafalar Fransz htillinin hikyeleri ile dolmutur. stelik ngilte re'nin eritii merhaleyi Jn Trkler tamamen baka biimde deerlendirmilerdir. te yandan Auguste Comte, o gnlerde pozitivizmi ile Bat'y etkilemek teydi. Ahmet Rza Bey Osmanlcl Comte felsefesi

21

iinde nce dorudan doruya, sonra da panislmizm ve pantrkizmden bir eyler katarak hamur etmek is temi fakat pek te becerememitir. Ahmet Rza Bey'in de asl savunduu fikir Abdlhamid'in halli ile mese lenin de halledileceidir. Ama bu nl Jn Trk za manla bu fikrini de deitirecek Abdlhamid devrilmedii halde stanbul'a gelip politikaya katlacaktr. Gen Trklerden bir ilgi ekici kii daha phesiz Mi zanc Murat Bey'dir. Murat Bey, Ahmet Rza Bey'in karsmdaydi, pantrkist olmak yerine hzl bir panislamistti. Halife vastasyla btn Mslmanlar ya banc nfuz ve esaretten kurtarp, bir araya getirerek bir slam imparatorluu kurmay dnrd. Murat Bey'e gre slam imparatorluu kurulacakt ama, y netimi Trkler elinde kalacakt. Bu parlak fikirleri sa vunan Murat Bey sonunda Abdlhamid'le anlap s tanbul'a dnecek ve ilerde 31 Mart hareketlerinde ge ricilii destekleyecektir. Fikir akmlarmdaki eitlilik elbetteki memleket iinde etkisini yapacak, karlarla birlikte kampla malar genileyecekti. ttihat ve Terakki Cemiyetleri o zaman devrimci hviyette idi. Karsnda Prens Saba hattin ve Murat Bey'in temsil ettikleri fikirlerle bir likte tutuculuun da rol oynad bir "Ahrar" Partisi kurulmuum. Bata, o zamana gre, ulema kabinesi yrtme grevini yapyor, parlamentoda memleket iinde ise snrsz bir hrriyet dzeninin atmas de vam ediyordu.

22

BASINDAK ATIMA kinci Merutiyet'in ilanndan 31 Mart Olay'na kadar geen dnemde basnn durumu ve iindeki a tma nemlidir. lerde ayn basnn Hareket Ordusu'nun geliinden sonraki tutumuna temas ettiimiz zaman yle sanyoruz ki, durum daha iyi anlalacak tr. Gerekten bu dnem, "tozdan dumandan ferman okunmaz" bir dnemdir. Dolaysyla basn, toz kaldr mada nemli rol sahibidir. nne gelen gazete kart makta, hrriyete susamlm, kinin, ihtirasn velha sl her eyin edebiyatn yapmaktadr. kinci Merutiyet'in belirli gazeteleri, ttihat ve Terakki'yi, ynetimi destekleyen "Tanin", "ray mmet" ile, muhalefetin destekisi, "Serbesti", "Ye ni Gazete", Murat Bey'in yaymlad "Mizan", yine byk tiraj yapan ve Ahrar Partisi'nin szcs kabul edilen " k d a m " Ahmet hsan Bey'in "Serveti Fnun"u ve "Volkan"dr. Kbrsl Dervi Vahdet'nin seim gn kard Volkan, eriat savunuculuu ile bu kark dnemin zellikle karakterini yapan gazetelerden biri olarak sivrilmi ve sonunda memleketi 31 Mart'a kadar g trmtr. ' kinci Merutiyet'in 10 Temmuz'dan 31 Mart'a kadar olan dneminde arlk, muhalif basndadr.

23

BESLEMELK Merutiyet basnnn niteliklerinden biri ve belki de balcas, bu gazetelerden ounun bir yerden bes lenmesi idi. Saraydan beslenirler, d evrelerle temas ta olan erif Paa gibi, Amiral Sait Paa gibi kiiler den beslenirler, ya da ngiliz Gizli Servisi tarafndan desteklenirlerdi. Beslenmeler ise birtakm kar ar pmalarn gazetelere aksettiriyor, o gnlerde pek mo da olan "kirli amar" yaynlar halk tarafndan ib retle okunuyordu. Bu kirli amar yaynlarndan me sela Ahmet Cevdet Beyle Ahmet hsan Bey arasnda ki tartma mehurdur. Hele Tevfik Fikret'le Hseyin Cahit'in Tanin yznden giritikleri irkin kavga, ka muoyunun gven duyduu kiiler tarafndan yapld iin, byk ilgi toplam, fakat ayn zamanda bir g vensizlik, bir inan yoksunluu hissinin yaylmasna da byk lde yardm etmitir. 31 Mart' meydana getiren nedenlerden biri ve balcas belki bu hissin yerlemesi, eriatlarn da ortamdan faydalanmak ko nusunda kamuoyu karamsarln ustalkl olarak s mrmeleridir. KAMUOYU TAHRK EDLYOR ttihat ve Terakki'nin Merutiyete ramen devlet ynetimine dorudan doruya katlmamas, bir yan dan Cemiyete kar halk ynlar arasndaki tepkiyi

24

gelitirirken, te yandan sylentiler yoluyla, olaylar birbirine balama yoluyla kamuoyu tahrik ediliyordu. Mesela rr yangn bir mesele haline getirilmiti. eriat hkmlerinin uygulanmamas yznden stan bul'un banda belalarn dolat syleniyordu. Hele yangnlarn sklamas bu sylentileri bsbtn arttryordu. Cemiyeti propaganda, yangnlar eski hafi yelerin kundaklama faaliyetine balamaya alyor sa da halk, daha ok bunlar kyamet gnnn yakla mas olarak kabul ediyordu. Yine bu sralarda rejim de iiklii, dolaysyla, birtakm karlara set ekmi, iten karlan memurlar tabii olarak yeni dzenin kar sna gemilerdi. stelik Merutiyet, srgnlerden dnenlerin bir ksmn da tatmin etmi deildi. Onlar daha byk imknlara kavumak istemekteydiler. Hat ta aralarnda kurduklar bir cemiyetle nimetlerden fay dalanmak iin saraya kadar da bavuruyorlard. ORDU NDE 1908 Devrimi'nden nce ordu iinde gelien po litikaclk kinci Merutiyet'ten sonra bir sre durul mu fakat subaylar ounlukla ttihat ve Terakki'nin destekiliini brakmamlardr. u var ki, yava ya va saray ve softa takm eitli yollarla silahl kuvvet lerin iine girmi, Selanik'teki 3. Ordu'nun, Trakya'daki 2. Ordu'nun fikri dayanmas stanbul ve Erzu rum'da hayli zk hale getirilmitir. Ayrca, o d-

25

nemde bir de alayl subaylar meselesi vardr. Yeni y netim, alayl subaylardan ounu aa karmtr ve bunlar bo durmamlar, canlarn dilerine takarak dzeni ykc propagandalara girimilerdir. Alayllk 1908 sonrasnda gerekten halledilmesi gereken bir meseleydi. Gelimi harp teknolojisi bil gi istiyordu. Bilginin erlere aktarlmas gerekiyordu. Oysa alayllarn ou kendilerini yenileyemedikleri iin, eitim ileri iyi yrmyor, bu yzden mektepli subaylarla alayllarn aras her geen gn alyordu. Bu arada ordunun genletirilmesi, piramidin kurul mas bir nemli konu olarak ortadayd. Fakat genle tirme iin tensikat gerekiyordu. Ancak gariptir ki, ten sikat fikri Selanik dndaki mektepli subaylarn baz larnda bile tepki yapm, bunlar propagandalarn da etkisi altnda, ayklamann "tedrici" olmasn savun maa balamlard. Btn bu kar propagandalar zellikle 3. Ordu tarafndan Rumeli'den gnderilen Merutiyet koruyucusu avc taburu zerinde yo unlatrlmt. Takla ve Topkap'da bulunan avc taburlar youn propagandalardan kendilerini kurtaramamlar, hele apka giyilecek, namaz kaldrlacak sylentileri, cahil erleri bsbtn eriat gruhuna yaklatrmtr. K HKYEDEN BRNCS Erlerin "namaz klmayacaklar" meselesi, Hassa Ordusu iin verilen bir gnlk emirden kmtr. Gn26

lk emirde, "Namaz klmak bahanesiyle askerin talim ve terbiyeden geri kalmalarna meydan verilmemesi" istenmekteydi. Gerekten o gnlerde eitimin hzlan drlmas gerekliydi. Yeni ynetimin Harbiye Nezare ti 3. Ordu'da hazrlanan eitim programnn uygulan masn istiyordu. u var ki, hem eitim program nor mal olarak yklyd, hem de baz subaylarda modern lemeye kar bir tepki devam edip gidiyordu. Bu yz den ibadet, adeta ykl eitimden kurtulu gibi bir ga rip biime sokulmutu. Sadece namaz deil, nasihat ad altnda vaazlar da srdrlyor, asker mesela ge ce tatbikatna karlmyordu. te Hassa Ordusu'na gelen bu emir, ordu iindeki, gya ilmiye snfna ba l, din adamlar tarafndan mkemmel ekilde istismar edildi. Daha emrin geldiinden birka saat sonra, "k firler idaresinin ordudan namaz kaldracaklar", sa dece asker arasna deil, stanbul'un cra kelerine kadar yayld. lmiye snfna mensup hocalar, subay larn kh msamahasndan, kh klalarda eitim ye rine siyasi faaliyette bulunmalarndan faydalanarak asker iine girdiler ve namazn kaldrlaca temasn ilediler. 31 Mart Olay'na ttihat ve Terakki'nin sebep ol duunu, hatta 31 Mart' ttihat ve Terakki'nin tertip et tiini iddia edenler, namaz meselesini sonradan bir baka ekle sokacaklar ve emrin ordu iinde isyan karmak iin hazrlandn, hocalarn da ttihat ve Te rakki ajanlar olduunu syleyeceklerdir. Onlara g-

27

re, ttihat ve Terakki'nin amac Abdlhamid'i devir mekti. Btn bunlar Selanik'te tertiplenmi, stan bul'da sahneye konmutur. KNC HKYE apka ya da serpu yine 31 Mart'ta etki yapan meselelerden biridir. Gerekten o gnlerde asker elbi sesinin deitirilmesi konusu zerinde duruluyor, da ha pratik bir elbise iin ettler yaptrlyordu. Bu ara da balklarn deitirilmesi de dnlen ilerin ara snda idi. Ancak, balklarn gnelikli olmas, yaban c mavirlerin isteklerine ramen, kabul edilmiyor du. Ne var ki, deiiklik hazrlklarna, merutiyet mu halifleri, eriatlar tarafndan skca yaplm ve pro pagandalarla bundan faydalanmak iin btn gerici ler adeta seferber olmulardr. Namazn kaldrlmas gibi serpu meselesinde de sonradan polis romanlar na ta karacak hikyeler uydurulmutur ki, bunlar dan biri udur: 31 Mart gn Takla'ya bir takm sarkl, sakal l hocalar dolarlar. Bu hocalarn hepsi ttihat Terakki Cemiyeti'nin ajanlardrlar. devleri, askeri apka aleyhine kkrtmak, isyan kartmaktr. Mtemadi yen din telkinatmda bulunurlar. Bu srada klaya bir paa ile subaylar gelirler. Asker borazanla avluya top latlr. Paa, padiah fermann okumaya balar. Fer manda dmanla arprken gneten korunmak iin

28

askerin siperli balk giyebilecei hakknda eyhlis lamdan fetva alnd yazldr. Paa elindeki siperli bal askere gsterir, arkasndan kafasmdakini ka rp yeni bal giyer. Heyet oradan Topu Klas'na gider ve ayn merasim orada da yaplr. Heyet, ayrl dktan sonra askerleri tahrik iin avu klna girmi ajanlarn Mslmanlk elden gidiyor, diye barmaya balamalar galeyan arttrr, asker yrye geer. Meer gelen paa ve subaylar ttihat Terakkimin liderleriymi, ferman sahte imi; niformalar da ylesineymi. Hatta 31 Mart hakknda yaymlanan bir ki tapta bu sahte heyet hakknda bilgi de verilir ve denir ki: "Heyet Bahattin akir, Mithat kr, mer Naci gibi ttihat Terakki Cemiyetimin ileri gelenlerinden kuruluydu. Amalar da isyan kartp ynetime el koymak idi." HAZIRLIK: SARAY-LMYE SINIFI- ORDU Yenierilere kar giriilen eski slhat hareketle ri genellikle sarayla ilmiye snfnn st tabakasn bir letirerek yaplmtr. Ordu yenilendikten sonra kan isyanlarda ise ilmiye snfnn alt tabakas ile Yenie ri anlay ibirliine gitmilerdir. Saray ise bu ibirliinde aka deil, fakat gizli gizli yardmc olmutur. 31 Mart ncesindeki ibirliinde sarayn tutumu anarik havann gelitirilmesi o yolla merutiyetin ken-

29

di kendini yemesidir. Saray evresi dnmtr ki; merutiyete kar isyan muvaffak olursa sonunda ip ler yine halife-sultanm elinde kalacak, bylece otori teyi rahatsz eden politikaclarn, yeni akmclarm tas fiyesi salanarak tek merkezli ynetim yeniden kuru lacaktr. DERV VAHDET VE GAZETES Daha nce de iaret ettiimiz gibi 31 Martin' olu unda Dervi Vahdeti ve onun kard Volkan gaze tesinin yeri nemlidir. Volkan, ksa srede kamuoyu nu etkisi altna alm, halk planl bir yaynla ttihad Muhamedi Cemiyetime kadar gtrmtr. Vahdeti, 1870 ylnda Kbrs'ta domutur. Asl ad Dervi'ti. Hfzn tamamladktan sonra Hafz Der vi adn almt. Dervi, padiah Abdlhamid'e yaz d bir mektupta hayatn yle anlatr: "Padiahm ben nasl dodum, bydm? Pede rim, papuu esnafndan Kbrsl Mahmut aa idi. Ba bam btn gn alr, bir lokma ekmek paras kaza nr, ufak bir evcikte hepimiz bir yorgan altnda kn souktan titrerdik, bir scak orba bile iemezdik. Gr dn m hayat nedir? Drt yanda mektebe girdim, be yanda Kuranl hatmettim. Ondrt yanda hafz ol dum. Bir miktar Arapa dil bilgisi, biraz slam huku ku rendim. Nakibendi tarikatna girdim. Yam yir-

30

miyi buldu. altm, biraz daha okudum. Ecnebi dil renmek lazm geldiini hissettim... Ancak basmda ki sarkla, ve Kuran okumakla megulken din dma n bir kavmin lisann nasl renebilirdim ki?.. O s ralarda stanbul'a geldim. ki ay sonra Kbrs'a dn dm. Gzm ald. tekinden berikinden biraz ngi lizce rendim. Kyafet deitirip hkmet memuru oldum. Kralie adna verilen balolarda redingotlu, el divenli bir adam olarak grndm. Yirmi be sene ho ca mesleinde, hoca itikadnda, hoca kyafetinde med rese kelerinde bir Mslman imdi medeni... Her yksek grdm dereceye ayak bastka gzlerim daha ilerilere evriliyordu..." Dervi Vahdeti'yi ngiliz idaresindeki memuriyet de tatmin etmez, stanbul'a gelir. Amac Saraya kap lanmaktr. O srada Dahiliye Nazr Memduh Paa va stasyla gmen komisyonuna atanr. Ayn zamanda Paa'nm yalsnda imamlk eder. Fakat Saraya yana mak istei onu jurnalcilie kadar iter. Nihayet Mem duh Paa'y da padiaha jurnallar. Dahiliye Nazr jur nali padiahtan renir ve Dervi Diyarbakr'a sr lr. Diyarbakr'da Vahdeti bir yandan stanbul'a af di lekeleri yazarken te yandan rak sofralarnda ud al makta, yank sesiyle arklar sylemektedir. Gz "ile ride" olan Dervi, bu hayata da tahamml edemez. Bir gn Kbrs'a gitmek iin Diyarbakr'dan kaar. Fakat Bektai babas klnda Birecik'te yakalanr.

31

BALTAYA SAP OLMAK Merutiyetin ilanndan sonra salverilen Vahdeti stanbul'a gelmitir. O zamann zgrlk havas iin de bir eyler yapmak, hele atmalar yznden geli en eriatlktan faydalanp ileriye frlamak niyetin dedir. Gerekten mmetilik ve eriatlk akm hzla yrmektedir. Nitekim 7 Ekim'de Fatih Camii'nde Kr Ali ve smail Hakk adndaki iki hoca, "Ey mmeti Muhammet, din elden gidiyor! Sokaklarda alenen oru yiyorlar, kadnlar yzleri ak geziyorlar" diye halk kkrtmlar, arkalarna taklan binlerce kiiyle birlik te Yldz Saray'na kadar gidip Merutiyet aleyhinde atp tutmulardr. Kr Ali ile smail Hakk, Yldz'dan sonra Sadrazam ve eyhlislam'la da atmlardr. Geri eleba hocalar bu "ahlan" denemesi sonun da kellelerini vermilerdir, ama akm durmamtr. Me sela olaydan birka gn sonra Beikta'ta Todori adn daki Rum bahvana kaan bir Mslman kadn y znden olaylar kar. Karakola gtrlen Todori iin halk ayaklanr, bahvan polisin elinden alarak lin eder. UYGUN ORTAM Kurnaz Dervi'in btn bu olaylar gznden'kamamaktadr. stelik Bulgaristan'n istiklalim ilan

32

Avusturya'nn Bosna-Hersek'i ilhak etmesi hem ordu yu, hem de halk huzursuzlua sevk etmitir. Alayl mektepli ekimesi, subaylarn politika iine bilfiil gi rii, ordudaki eitim problemi, yobazlarn etkili pro pagandalar eriat akmn rgtlenmesi iin uygun bir ortam yaratmtr. Vahdeti artk gazete yoluyla n cle girebilecei, ayn zamanda Saray'la da iliki lerini gelitirebilecei kansndadr. Nihayet 28 Ka sm 1908'de "nsaniyete hadim, dini ve siyasi" Vol kan gazetesi yayn hayatna girer. Vahdeti'nin yazlar, bir anlamda, vaazn, hutbe nin gazeteye aktarldr, denilebilir. Gerekten Vol kan, incelendii zaman grlmektedir ki, Dervi Vahdet'nin btn amac Merutiyet aleyhinde gelien or tam eriatla kanalize etmek ve eriatl rgt leyerek siyasi bir topluluk haline sokabilmektir. Dervi'in kansna gre, ulema ileri gelenlerinin kurduk lar Cemiyeti lmiye'yi ele geirip aksiyona sevketmek gerekiyordu. Vahdeti ilk zamanlarda bunu dnm, fakat beraberindekilerle birlikte, uygulanamayaca n anlaynca baka bir rgt kurma yoluna girmitir. te "ttihad Muhammediye Cemiyeti" eriatn aksi yona geirilmesi iin hazrlanm olan rgttr. RNEKLER ttihad Muhammediye Cemiyeti'nin kuruluu ve dier olaylara girmeden nce Volkan'm o zamanki ya ynlarnda sadeletirilmi rnekler verelim:
33

27 Ocak 1909 tarihli Volkan'da . Sahabettin im zasyla u yazya rastlanr: "Din, yksek ahlaka dayanr. Dinsiz olanlarda yksek ahlak beklenemez. Din dnya ve ahiret iin a lr. Dinsizler ise sadece dnya iin alrlar. Cenab Hak dinsizlere dmandr. Biz nasl olur da bir dinsi ze emniyet edebiliriz? Bugn Avrupa'da biroklar din sizliklerini ilan ediyorlar. Bunun iindir ki, kadnlarn birou plak denecek ekilde umumi yerlerde gezi yorlar. Erkekler ise kumarhanelerdedir. Ayrca birbir lerinin servetlerine gz dikiyor, ocaklarn sndryor lar. Birounun mr meyhanelerde geiyor. Mahvoluyorlar. Velhasl bu gibi slamiyete memnu olan du rumlara -isterse slam ad altnda bulunanlardan olsundenlere emniyet olunmamaldr. Zira nefsine acma yan etrafndakilere mi acyacak? u Avrupa ile tema sa balyal beri onlarn mstehcen adetleri memleke timizde koleradan ok tahribat yapmaktadr. Bizin en kestirme szmz dindar olalm demekten ibarettir." Burada sz edilen dinsizler, Jn Trkler ve zel likle Ahmet Rza Bey'dir. Baka bir yaz; dervi Vahdeti tarafndan yazlm tr, bal da "stanbul'da farmason locas "dr: "Uzun zamandan beri meydana kmayan Trk farmasonlar dn Mir Fuat Paa'nm evinde toplan mlardr. Toplantda Adliye Nzn ile birok Ayan yesi ve milletvekilleri hazr bulunmulardr. Trki ye'de bir byk loca kurmak maksadyla giriilen tek-

34

lif uygun karlanmtr. Locann 15 gn sonra ala ca zannediliyor. Bu durumda btn slam lemi elele vererek dnyamz, ahiretimizi yapmaya alalm, hrriyetin aac yeerdiinden beri baarya giden t tihad Muhammedi Cemiyetimde birleelim." Yine Volkan'da imzasz bir yaz; bal "Tiyatro lar ahlakmza nasl tesir ediyor?" "...bir slam kadn ile bir Avrupal madam gz nne getirirsek grrz ki, birisi arda pazarda ak sak, elinde bir bastonla gezer. Birisi, batan trnaa kadar rtnm, ya komusunu, yahut akrabasndan birisini bile grmekten bezer. Biri sokak sprgesi, bi ri ev kadn..." Yukardaki rnekler asrileme dedikleri akma kar daha dorusu bir aksiyon kar "tertiplenen reaksi yonun" hazrlyd. Bu reaksiyonu Vahdeti, ttihad Muhammedi Cemiyeti yoluyla gerekletirmeye al acaktr. TTHAD-I MUHAMMED CEMYET Dervi Vahdet'nin Volkan' hz aldktan sonra s ra rgtlenmeye gelmiti. Vahdeti, Emirzade mer Ltfi adnda biriyle birleerek cemiyeti kurdu. Asln da bu cemiyet sonradan skynetim mahkemelerinde verilen ifadelerden anlaldna gre 10 yl nce ba ka lkelerde teekkl etmi ve Emirzade de ngiliz Gizli Servisimin desteiyle stanbul'da rgt yerle-

35

tirmek iin almaya balamt. Dervi Vahdetimin mer Ltfi ile nasl anlatklarn bilmiyoruz. u varki, ikisinin daha gazete kmadan nce byle bir ku ruluu kararlatrdklar, Saray'la temasa geip Abdlhamid'den yardm alan Emirzadenin ise gz yk seklerde olan Vahdet'yi kulland yine 31 Mart ola yndan sonraki tahkikattan anlalmaktadr. Cemiyet kurulduktan sonra bakanlk konusunda mer Ltfi ile Vahdeti arasnda kavgalar da kar, fakat Dervi, elin deki gazete vastasyla hret de yapt iin, Emirzade'yi geri plana itmesini becerir. Enderunlu Ltfi adndaki baka birisiyle beraber cemiyeti ynetmeye balar. Yaymlanan bildiriye gre cemiyetin bakan Hazreti Muhammet'tir. Bu yolla ttihad Muhammedi do rudan doruya Mslmanla dayanan bir siyasi ce miyet halindedir. Bakam slam peygamberi olan, yi ne Volkan'm yazdna gre, "nsanlarn yapt ka nunlara deil, Kuran'a dayanan" bu cemiyet ksa za manda binlerce ye kaydeder. stelik devrimden zarar grenler de ttihad Mu hammedi Cemiyeti'ne kurtarc gibi yapmlar ve kurulu ksa srede bymtr. Nasl bymesin ki, ye kayd iin eitli yerlere koyduklar kayt masala rnda yaptrd propaganda yle idi: "Ey Muhammet eriatnn dmesini istemeyen mminler! Allah-u Zlcell akna Peygamberimiz Muhammet Mustafa adna bu cemiyete giriniz, kayt kdn imzalaynz!"
36

CEMYETN BLDRS ttihad Muhammedi Cemiyeti bir yandan halk kkrtrken bir yandan kar gazetelerin hcumlarn da nlemeye alr ve bildiriler yaymlar. te 21 u bat 1909 gn yaymlanan bir bildiri: "Hibir din ve cemiyet kuruluu yoktur ki, ban da rekabet sebebiyle taarruzdan masun bulunsun. Bu gibi grltlerin ba gstereceini zaten biliyorduk. Fakat (ttihad Muhammedi Cemiyeti) yie dedikodu larla yahut hcumlara hedef olmakla, hatta dmanla boaz boaza gelip iddetli bir istilaya bile maruz kal makla ittihadndan vazgemeyecektir. Topran ne nemi var. Bu asrda artk insanlar esir olamazlar. Muhammedlerin nerde olursa olsun ounluk tekil ede cekleri aikr. Bu gerek bilindikten sonra yapaca mz ii elele verip bugnk ilerlemi durumdan (yani zgrlk ortamndan) slamiyete layk bir surette fay dalanmaktr." Bu hazrlk dnemi srasnda ttihad Muhamme di sratle rgtlendii gibi ordu ile balantlarn ku rar grnmektedir. Vahdeti askerlerden gelen mektup lar yaymlamakta, o mektuplara cevap verme vesile siyle hem propagandasn arttrrken, hem de subayla askerin arasn iyice amaktadr. Mesela 5. Alay namna yazlm ve 28 ubat ta rihli Volkan'dan kan mektuba bakalm: Mektup, "Ey btn iman ehlinin tevecchn ka37

zanan Dervi Vahdeti" diye balyor ve yle devam ediyor: "Bizi arkadalarmzdan ayrp istedikleri yerlere atabilirler. Fakat bunu usule uygun yapmalar gerek mez mi? Bizi.eski askerler mi sanyorlar? Hamdolsun imdi ounluumuz okuyup yazma rendik, icap ederse derdimizi anlatabiliyoruz. Demek istiyoruz ki bizi arkadalarmzdan ayrdlar, acaba sebebi nedir? Arkadalarmz kanuna m riayet etmediler, eriat m tanmadlar? Allah bizi eriata kanuna kar gelen as kerler haline getirmesin. Amirimize itaatin bor oldu unu biliriz. Lakin ruhumuza sknt verecek, cevr ce faya da mahal yoktur. Beinci alayn tamamen ttiha d Muhammedi Cemiyetime itirak edeceini kendi ifadelerine uyarak arz ederim." Bu mektuba Vahdeti u cevab vermektedir: "Siz askersiniz. Asker ki vatannn biricik koruyucusudur. Din iin yaar, vatan iin alr, din urun da lr... ttihad Muhammedi Cemiyetine zaten dinen dahilsiniz. Kimin haddi vardr ki sizi bu cemiyete ka bul etmesin." Dervi Vahdeti tarafndan kaleme alman ilgi e kici bir yaz yine 26 Mart 1325 gn bir subayn teh dit mektubuna cevap diye yaymlanmtr. Vahdeti yle diyor: "Ey zabit! Sana ihtar edeyim ki siyah sakalmla ela gzlerimle, mnevver yzmle ara sra gsne keceim. ntikamm kendi elimle alacam. Seni mec-

38

nunlar gibi sokak ortalarnda bartacak, da balarn da srndreceim... Ey zabit! Cemiyetiniz bir ka kiiden ibarettir diyorsun! O halde niin bizden kor kuyorsun. Fakat korkan sen deilsin Ahmet Rza Bey'dir, Baha kir Bey'dir. Dr. Nzm Rahmi ve Cavit Bey'lerdir ve daha bir ka haris anaristtir... Bugn sen ey zabit, millete byk hizmet ettin zira btn duygularm aka syledim." AILI ttihad Muhammedi artk arln gsterebile cek kuvvete erimitir. stelik bu cemiyetin davran larna kar ttihat Terakki Cemiyeti de harekete ge mi, hrriyet ehitleri iin Ayasofya'da tertiplenen mevlitle bir kar gsteriye girimitir. O halde cemi yetin al hem ok gsterili olmal, hem de gele cek gnlerin hareketini hazrlamal idi. ttihad Mu hammedi 3 Nisan Rumi tarihle 21 Mart gn yine Ayasofya'da mevlitli bir al treni dzenler ve aa daki bildiri yaynmlanr. (Dili sadeletirildi). "Cemiyetimiz birok hcumlara, hcumlardan doan buhranlara maruz kaldktan, hepsini yenmeye muvaffak olduktan sonra bugn bir skunet ve ilerle me devrine ayak atmtr. Cemiyetimiz artk zel kii liinden km tzelkii halinegelmitir. Cemiyetimi zin her hali slamiyetin meydana km andryor. Bir taraftan ktlemeler, ayplamalar, bir taraftan a-

39

lmalar, ilerlemeler. slamiyete akm akn airetler, ka bileler can atyordu. Cemiyetimize de kafile kafile kyler, ileler katlyor. slamiyetin kuvvet bulduu na emniyet hasl olduu zaman ezan- Muhammedi aikar olarak okunmutur. Cemiyetimizde kuvvet bulduu iin mevlit oku nuyor, slamiyet 18 yl iinde bir yandan Maverannehire, Kafkasya snrlarna, bir yandan' Msr lkesi ne, Kbrs adasna, stanbul civarna kadar glge sal d gibi, cemiyetimiz de 18 ay iinde btn slamiyet lemini iine alacaktr. O, yoktan var oluyordu. Bu, var olan yerletirecek... te bu kadar zorluklardan sonra kurulan ve yer leen mukaddes cemiyetimiz tarafndan Muhammet'in temiz ruhuna hediye olmak zere gelecek cumartesi gn ki peygamberin doum gnne rastlyor, Ayasofya Camii'nde mevlit okunacak, sonra da cemiyet mer kezinin nne kadar gidilerek kurbanlar kesilip al treni yaplacaktr. Cemiyetimiz fertlerinden bir oklar ellerinde ye il sancaklarla gelmek istediklerinden bu hususta ida re meclisimiz tarafndan aadaki karar alnmtr: 1. Arzu edenler birer yeil sancak yapmal. San can zerine (Lilhe llallah Muhammedn Resulullah) yazdktan sonra altna ttihad Muhammedi cm lesini eklemeli... 2. O gn slamlardan baka btn Osmanl vatan dalar seyre gelebilirler. Vatandalarmz maddi hak-

40

larda zerre kadar bizden farkl olmadklarn ve her kes dininde istedii gibi harekete serbest olduklarn bilirler. 3. Bundan dolay cemiyetimiz fertlerinin gerek yolda, gerek camide hibir surette az amamalarn tavsiye ederiz. Mevlit yalnz mehur Ulem kinci Farab Hafz Osman El Musl Hazretleri tarafndan okunacak, fa sllar arasnda Enderun ilahicileri tarafndan ilahiler sylenecektir. Ve cemiyete dair camide bir eyden bah sedilmeyecektir. Allah muvaffak etsin. Amin." SYAN KRKLENYOR Bir gn nce ttihat ve Terakkimin Hrriyet ehit leri iin okuttuu mevlit olduka snk geti. Ama t tihad Muhammedi'nin kuruluu pek atafatl oldu. Etkilenmi halk, akn akn Ayasofya Camii'ni ve mey dann doldurdu. Meydan, yaknlarndan bile geile mez hale geldi. Camide nce mevlit okundu, sonra bilgi verildi ve Yerebatan'daki Cemiyet (Volkan) bina sna gidildi. Cemiyetin kurulu treninde kuruculardan Said-i Krdi de hazr bulunmu, kp bir de nutuk sylemi tir. Baknz, Dervi Vahdeti, 23 Mart tarihindeki Vol kan gazetesindeki trenin bu ksmn nasl anlatr: "...saat drt raddelerinde medrese talebeleri (talebe-i ulm) nlerinde Bedizzaman Said-i Krdi Haz-

41

retleri olduu halde geldiler. Kendilerini d kapda karladk. Hazret-i Krdi bizi grnce dayanamad, sanki iki k ve mauk kavuur gibi birbirimize sarl dk. Elele verdik ve camiye girdik. Talebe-i ulmun, balarndaki sarklar nur gibi be yaz, iek gibi ruha rahatlk veriyordu. Hele bunlar daki dini terbiye kendilerine baka bir gzellik bahe diyordu. Hazret, yani Bedizzaman, Bedi-i lemi s lamiyet, o Krt elbisesiyle, o mehur Krt tavryla da ima belinde tad haneriyle, inanm olarak krs ye kt ve bir nutuk syledi. Nutku zaptedemedik... Daha sonra ben krsye karak aada yazl konu may yaptm." Dervi Vahdetimin konumas malum eylerdir ve yine o konumada aprak ifadesiyle ttihad Mu hammedi Cemiyetimin amalarn anlatmaktadr. ttihad Muhammedi Cemiyetimin kuruluunun ertesi gn Volkan'daki yazlarn dozu biraz daha ar tarak devam eder ve nihayet gazeteci Hasan Fehmi min ldrlmesi ortal bsbtn kartrp isyan krk ler. HASAN FEHM NASIL LDRLD? Hasan Fehmi "Serbesti" gazetesinin bayazar dr. ttihat ve Terakki Cemiyetime kardr. Yeni yne time, cemiyete daimi olarak hcum etmektedir. Hasan Fehmi Bey 6 nisan sal (24 mart) gecesi Ga-

42

lata Kprs'nde kaymakamlardan akir Bey'le bir likte Karaky'den Eminnme geerken, tam ortada bir el silah patlar ve nce akir Bey yaralanr. Bunu el daha patlama izler ve Hasan Fehmi yere der. Hafif yaral akir Bey, Hasan Fehmi'nin yere dt n grnce, imdat diye bararak Eminn tarafna doru koar. Bir polise rasgelir. Polis, akir Bey'i ka til zannederek karakola gtrr. Kaymakam durumu anlatmcaya kadar katil veya katiller kaar. Ar yara l Hasan Bey'le akir Bey'i Zaptiye Nezaretine gt rlmek zere bir arabaya bindirirler. Fakat araba ne zarete varmadan Serbesti bayazar vefat eder. akir Bey, katilin parlak dmeli kaput giydiini, yakasn da krmz iaret bulunduunu ve ilk ateten nce "Al mevln!" diye bir ses duyduunu sylemektedir. MUHALEFETN YAYLIM ATE Olay zerine ertesi gn muhalefet gazeteleri id detli bir kampanyaya giriirler. Kampanya hem Cemi yet'e, hem de hkmete kardr. ki gn sonra katilin ttihat ve Terakki'ye bal bir subay olmas ihtimali or taya atlr. Bu ihtimal zerine yazlar yazlr ve "Al Mevlan!" eklindeki sesleniin akir Bey'in Serbesti gazetesi sahibi Mevlnzade Rfat Bey'e benzetilme sinden ileri geldii, katil veya katillerin aslnda Ser besti'nin hem sahibini, hem de bayazarn ldrmek istedikleri ileri srlr.

43

Muhalefetin iddetini ve bu iddetin gerici ayak lanma ortamnn yaratlmasna nasl frsat verdiini gsterebilmek iin o gnlerin gazetelerinden rnekler alalm: Mesela, 27 Mart 1325 tarihli "kdam" yle ya zyordu: "Gerek hrriyetin vatanmza henz dahil olma dn, siyasi esaretin btn irkinlikleriyle yerinde durduunu, btn fecati ile ispat eden dn geceki vah i cinayet, ertesi sabah biare halkmzn temiz yzn de byk matemin kederini husule getirdi. imdiye ka dar felaketten felakete, istibdattan istibdada atlan s tanbul halk, dn sabah nazarlar yeni bir istibdadn k busu ile korkuya duar olduu halde bir bilinmezliin strab iinde dolayor. Serbesti idarehanesinin n, Hrriyet ehidi Hasan Fehmi Bey'e son veda geitini yapmak ve onu bu perian duruma sokan gizli kuvve te lanet etmek iin akn akn gelen ahali ile dolu bulu nuyordu." "Serbesti" gazetesi de yaymlad protesto mek tubunda, olayn stanbul'un en kalabalk yerinde vu ku bulduunu belirttikten sonra yksek renim gen liinin Millet Meclisi'ne giderek, Bakan Ahmet R za Bey'i grmek istediklerini, oysa bakann jandar ma arp pencereden de rencileri galeyana getire cek szler sylediini yazmakta, Ahmet Rza Bey'i k namaktadr. 27 Mart'ta "Mizan", hcum dozunu daha da artt rarak yle yazar:
44

"...miskinlik iindeki byle bir hkmete biz Os manl Hkmeti adn veremeyiz. Kahraman ordular, askerler, Allahm gayretiyle hrriyeti getirdiler. Hrri yeti mehul bir ete, frsat ganimet bilerek Yldz'dan istibdat dolabn ald. Babali'nin byle bir eteye ya taklk ettii tahakkuk ederse, byle bir Babli'yi biz zerimize hkim deil, ayamza toz olarak bile ka bul edemeyiz. Artk kfidir, fazlasna milletin taham ml kalmamtr." DERV DE AHLANIYOR Muhalefet gazetelerinin gittike sertleen hcu mundan Dervi Vahdeti elbette faydalanacaktr. Nite kim 28 Mart tarihli "Volkan" da unlar sylemekte dir: "Hasan! Ey Fatma'nn oluyla ayn isimde olan Hasan! Onunla senin aranda byk bir mnasebet bu luyorum. O, anadan babadan mahrum olarak ehit edil di. Sen de onun gibi ksz, sen de garip olarak ehit edildin. O yezidilere muhalif idi. Sen de ayn frkaya muarz idin. Yezidiler slam hkmetini zaptetmilerdi. Bunlar da Osmanl Hkmeti'ni zaptetmek istemi lerdir. O, (Allahm emri bize biattir) diyordu, sen de (Anayasa eriattr. Ona itaat arttr) diyordun. Nedir aranzdaki mnasebet Hasan! Sen o musun, yoksa, o sende mi? Ona slam lemi kan alad. Sana da btn insaniyet alyor. Git Hasan, Ebutalib'in oluna ben-

45

den selam syle! Vahdeti de geliyor de ve kabuln ri ca et!" ki gn sonra yine Dervi Vahdeti, "...O istibda da ki - eref Sokamn pis, murdar elleriyle icra edi liyor- boyun eersek kansz bir millet olduumuza dnya kani olacak, milli hislerimiz hakarete uraya cak. Emeyelim, bu cinayetlere katiyyen boyun eme yelim. Bunun aresi mmetin toplanmasdr" diye do zunu biraz daha arlatrr. Yine Dervi Vahdeti bir baka yazda unlar sy ler: "Ya hrriyet ehidi Hasan Fehmi Bey'in katili bu lunmal, yahut malm olan be kiiyi, ttihatlar va"tan haricine karmal. Bu ikisinden bakas milletin galeyann durduramaz." Volkan ayn zamanda muhalefet gazetelerini de, giriecei harekete davet etmekte ve yle demekte dir: "Acele et Mizan! Ar ileri Serbest! mdat Osman l! Sebat et kdam! Hakperest matbuat, hep hcum edelim! te istibdat kalesi, ite hrriyet ehidi zincir lere balanyor, bize imdat! diye kollarn uzatyor. Kale ise zayftr, sihirle kuvvetli gzkyor. Kale mu hafzlar da sihirle bal! te Volkan... Sancaktarlk va zifesi ilerliyor. Ar ileri! ehit olursam da siz dnme yiniz. Zira zafer bizdedir. Emin olunuz ki, halk bizim ledir. Mfteriler! Kmil'in namusu ikmal edilecektir, ikmal!"

46

Artk kamuoyu yeter lde dolmu, zellikle as kerler arasnda yaplan propagandalar meyve verecek hale gelmiti. Bu arada "Darlfnun" rencileri de yrye geip, hkmetten, katilin bulunmasn is temilerdi. stelik ttihad Muhammedi Cemiyeti r gtlenmesini tamamlam gibidir. nemli yerlerden, stanbul'un evresinden, Orta Anadolu'dan Hazreti Muhammed'in bakan bulunduu bu cemiyete elbet te btn softalar katlacak, meseleleri bilmeyen cahil halk cemiyeti, destekleyecekti. Ayrca muhalif basn nasl "Volkan"m peinde gidiyorsa Ahrar Frkas da, ttihad Muhammedi Ce miyeti'nin yanndadr. Frka, Muhammedi'ilerin ya paca ahlanla kendisine iktidar ufuklarnn ala can hesaplar. SYAN PATLAK VERYOR Rum tarihle 30 Mart' 31'e balayan gece, yani 12-13 Nisan 1909 gece yars daha nce szn etti imiz merutiyet bekisi avc taburlar ayaklandlar, subaylarn bir ksmn aalara baladktan, bir ksm n hapsettikten sonra frladlar. lk hareket Takla'daki 4. avc taburunda grld. Gariptir ki tabur hareke te getii zaman klann nnde ellerinde yeil bay raklar bulunan bir takm sarkl hocalar dolayor ve: "Ey kahramanlar, eriat elden gidiyor, ne duruyor sunuz?" diye pencerelere sesleniyorlard. Takla'dan

47

teki klalara da sirayet eden isyan ksa zamanda b yd, asker gece yars "eriat isteriz, padiahm ok yaa" avazeleriyle ve nlerinde hocalar olduu halde yryerek Sultanahmet'teki Millet Meclisi binasnn nne geldi. Bir ksm ise Ayasofya'ya yneldi. Ayasofya yaknndaki Millet Meclisi evresinde ki askerin miktar sabahn erken saatlerinde 5-6 bini bulmutu. Ayasofya meydannda ise yzlerce hoca tekbir getiriyor, medrese rencileri de yava yava bu ayaklanmaya katlr grnyorlard. Ayasofya Meyda n'nda hocalar ve askerler birer sandalye zerinde nu tuk atmaya balamlard. Konumalar genellikle di nin elden gittii, eriatn hkim olmas gerektii ek lindeydi. Bu arada mektepli subaylarn orduyu frenkletirmeye altklar, btn bunlarn ttihat ve Terak ki Cemiyeti'nin ba altndan kt, din hkmleri nin ayaklar altna alnd durmadan syleniyordu. lk bakta dank gibi grnen isyann aslnda hi de ani bir feveran sonucu olmad, gnlerce, haftalar ca rgtlenmeye gidildii, bakumandann, hatta b lk blk askerlere kimlerin kumanda edeceinin tes pit edildii vakit getike anlald. Ortada dolaan, Bakumandan Hamdi Yaar isminde bir avutur. Ha zm avula, Blkemini Mehmet ve tfeki ustas Arif Hamdi'ye yardm etmektedirler. Ayrca kadro d kalm subaylarn sivil elbise ile isyan ynettikleri grlmektedir. syanclarn hesapl ve tertipli olduk lar uradan da anlalmaktadr ki, yabanc eliliklerin

48

kaplarna derhal nbetiler dikilmi, zellikle Hristiyanlara, kendilerine dokunulmayacana dair temi natlar verilmitir. syanclar saatler ilerledike ii aztyorlar ve "e riat isteriz" diye barmann yannda Meclis binasna girip salonu adeta igal altnda tutuyorlard. Padiah, isyanclarn amalarn renmek iin eyhlislam Ziyaettin Efendi'yi memur etmiti ama, eyhlislam'm grlt patrt arasnda ayaklananlara nasihat verme si mmkn olamamt. Sadece istekler anlalabil miti, o kadar. STEKLER Meb'usan Meclisi binasn eviren isyanclarn is tekleri unlard: 1. Sadrazam Hseyin Hilmi Paa ile Harbiye Na zr Ali Rza Paa ekilecekler. 2. Milletvekillerinden Meclis Bakan Ahmet R za Bey'le, kinci Bakan Talat (Talat Paa), Hseyin Cahit, Rahmi ve Dr. Bahaeddin akir beyler snr d edilecekler. 3. eriat hkmleri olduu gibi uygulanacak. 4. Mektepli subaylar ordudan uzaklatrlacak, hi deilse yerleri deitirilecek. Alayllardan aa ka rlanlar yeniden orduya dnecekler. 5. Bunlar yapldktan sonra isyan duracak ve ayak lanma dolaysyla hi kimse hakknda takibata giriil meyecek.
49

Aslmda bunlar isyanclarn n istekleriydi. G rne gre Merutiyete dokunmayacaklar, ama bir partiyi ortadan kaldrp eriat snrlan iinde tek sesli bir Meclis'le gya Merutiyeti devam ettireceklerdi. Nitekim, homurtularla karan seslerin arasnda Me rutiyetin milletvekillerinin istenmediini gsteren ia retler de vard. Ancak Merutiyete kar duranlar as kerin iine girmi sivil kyafetli yneticiler tarafndan hemen susturuluyordu. Ziyaeddin Efendi istekleri tespit ettikten soma, is yanclara hitaben ksa bir konuma yapt ve gariptir ki, isteklerinin hakl ve yerinde olduundan sz edip, du rumu kabinedeki vekillere nakledeceini, sonucu bil direceini syledi. eyhlislam'm bu ekilde konu mas ise isyanclan bsbtn azdrd. Hatta padiah tan af fermannn kmasna ramen bu azgnlk daha da artt. ORTADA HKMET KALMAMITI Ortada artk hkmet diye bir kurul kalmamtr. Sabah Babli'de yaplan toplantda Hseyin Hilmi Paa istifa etmeyi ileri srm, dierleri de bu teklifi benimsemilerdir. Ayrca Babli'ye gelen ve kellesi istenen Ahmet Rza Bey de Sadrazamn teklifi zeri ne istifay basmtr. eyhlislam Ziyaeddin Efendi'nin Sadaret maka mna gelii srasnda Babli'de Hseyin Hilmi Paa, 50

Harbiye Nazr Ali Rza Paa, Bahriye Nazr Rza Pa a ve Adliye Nazr Nazm Paalardan bakas yoktur. Onlar da biraz sonra saraya ve Meclis'e gitmek zere ayrlacaklar, yolda asiler tarafndan evrilen Ali Rza Paa ancak arabadan atlayp cann kurtaracak, yaka lanan Rza ve Nazm paalardan ise biri (Nazm Paa) ldrlecek, dieri yaralanacaktr. SYANCILAR MECLS'TE SLAHLI VE SNGL DOLAIYORLARDI syanclar Meclis iinde silahl sngl dolar, barp arrlarken 20 kadar milletvekili de salonda ne yaplacan konuuyorlard. Sarkllar, bata Ho ca Vasfi Efendi, btn isteklerin yerine getirilmesini savunuyorlar, bunlara karlk birka gen milletveki li direniyorlard. Direnenlerin banda Hasan Fehmi Bey'le Babazade smail Hakk Bey gelmekteydi. Mil letvekillerinin telgrafla davet edilmelerine ramen Meclis'e gelenler azd. Hele Lazkiye Meb'usu Aslan Bey'in Meclis'e girerken Hseyin Cahit Bey'e benze tilerek ldrlmesi, Meclis yelerinin gzn bsb tn korkutmutu. Maamafih srarl davet zerine Meclis'te 40 kadar milletvekili topland. Bunlar kendileri ne Halep Milletvekili Mustafa Efendi'yi bakan se tiler. Bylece gya meru olarak mzakerelere girdi ler. Karlkl konumalar devam ederken Meclis sa lonuna askerlerin koruyuculuunda bir ilmiye heyeti

51

(!) girdi. Heyette "Fetva Emini" de vard. Ancak sz cl Beyazt Camii hocalarndan Ahmet Rasim Efendi zerine almt. HOCANIN SZLER

Meclis'teki milletvekillerinden ou heyetin geli ini sevinle karladlar. Zaten bu mizanseni de ken dileri hazrlamlard. Yine onlarn ve fetva emininin desteiyle Hoca Rasim'e sz verildi. Rasim Hoca is yanc askerin ne istediini anlatacak. Meclis de ona g re karar alacakt. Askerler adna konuan Rasim Hoca: "Bunlar, bu askerler" diyordu, "Merutiyetin aleyhinde deillerdir. Kanunu Esasi dahilinde istekle rinin kabul edilmesini istiyorlar..." Hoca bunu syledikten sonra eriatn izahna gi riyordu: "slam eriatnn iki eit hkm vardr, biri a hslara, dieri itima heyete aittir. Fertler kendilerine ait olan eri vazifeleri her yerde, her zaman kendi ken dilerine ifa edebilirler. Namaz, oru, hac, vs. gibi di ni farzlarn yerine getirilmesiyle itima hkmler uy gulanyor denemez. Fkh'm (Ukubat) ksm ve (hadd-i er'i) uygulan madka, dier hkmleri tannmadka kanunlar f kh kitaplarndan alnmadka bu askerler sknet bu lamazlar. Hristiyanlar da bizim ancak fkh esaslarn dan alarak karacamz kanunlara uyacaklardr. n k bu memlekette ounluk Mslmandr."
52

Rasim Hoca comutu. Karsnda Osmanl mil letvekilleri vard, etrafnda 15 silahl asker duruyordu. Dardan sesler geliyordu. stelik Halep Milletvekili Mustafa Aa gibi, Arnavut milletvekillerinden sma il Kemal Bey gibi taraftarlar, Hoca Vasfi Efendi gibi dililer kendisine gvenle bakyorlard. Devam etti: "Yeni yetime baz kimseler var. Maalesef millet vekilleri iinde de var. Bunlar, Hristiyanlara kuvvet li grnmek iin memleketi gvurlatrmak istiyorlar. Yeni kz lisesi bu maksatla almtr. Mektepte Franszla slam kz bir arada okuyacak, karde olacak m... Bu fikir slam Hristiyan, Hristiyan da slam ol sun demektir. eriata aykrdr byle okuma. Bunlar slam birlii yerine Osmanl birlii koymak istiyorlar. Halbuki fikirlerde uygunluk olmazsa birlik olmaz. Os manllk nasl olur da eitli unsurlar birletirebilir? Asker tarafndan sylyorum: Meclis'i Meb'usan ve Vekiller Heyeti dindar adamlardan meydana gelmeli diyorlar ve isimler de sylyorlar. Bu askerlerden hi birisinin cezalandrlmamas lazmdr. Byle eye katiyyen gidilemez." Hoca Rasim'in konumas etkisini ylesine yap mtr ki, derhal kabineye gvensizlik oyu verilir. Zaten istifa etmi olan Hseyin Hilmi Paa kabinesi der. HKMETN TUTUMU Asilerin bsbtn aztt 15 Nisan Perembe g nnn olaylarna gemeden nce kabinenin tutumu hakknda ksaca bilgi vermek faydal olacaktr.
53

Ayaklam o gece haber alan Merkez Kumanda n, derhal durumu Harbiye Nazr Ali Rza Paa'ya bil dirir. Paa, abuk davranp Harbiye Nezareti mdeki bir likle harekete gese, ya da Hassa Ordusu mu harekete geirse mesele belki de hemen halledilecek, isyanc lar meydanlar doldurmadan katlmalar nlenecek, bylece 31 Mart, ksa zamanda bastrlabilecek. Oysa Ali Rza Paa, nce askerlerin ne istediini renme ye alm, ayrca, Hassa Ordusu Kumandan Mah mut Muhtar Paa'ya haber yollayarak grevi bana gelmesini istemitir... Geri vaktin gemesine ramen Hassa Ordusu yi ne de o sabah isyan bastrabilirdi. nk elinde kuv vetli svari birlikleri vard. Asker iyi eitim grm t. Ancak, ordunun harekete gemesine Sadrazam H seyin Hilmi Paa mani olmu, kurtuluu isyann has talsnda deil, isitfada grmtr. Nitekim, Hassa Ordusu Kumandan Mahmut Muhtar Paa'nn sonradan Atina gazetelerine verdii deme durumun byle olduunu gstermektedir. Mahmut Muhtar Paa demitir ki: "syan balad srada bastrmak ocuk oyunca kabilindendi. Ancak hkmet iddetli harekete ke sinlikle kar koydu. syan gittike geniledi. htilal cilere bu kadar cesaret veren ey padiah tarafndan y kc hareketlerinin ho grlecei teminatdr." Hkmet neden ar davranmtr? Bu konuda g rler eitli. Bir ksm tarih yorumcularna gre, uzun 54

sre devam eden gerici yaynlar hkmetin zerinde etki yapm ve hatta patlak veren ihtilalin bastrlamayaca kans daha batan yerlemitir. Bu arada h kmetin tehlikelere gs gerecek kadar canl olma dn, ttihat Terakkimin basksndan da zaten bkldn syleyenler vardr. Baka bir yorum ise sadra zamn Abdlhamid'in yetitirmesi olduu ve tutumu nu bu yzden arlatrd eklindedir. Bunlarn iinde akla en yakn geleni herhalde h kmetin gerici yaynlarn etkisi altnda kald, ayrca bata Dahiliye Mstear dil Bey olmak zere kilit noktalarn igal eden baz memurlarn istihbarat ve uy gulama bakmndan hkmeti yanl yola sevkettiidir. Ne var ki btn bu yorumlarn arasnda hibiri (baz hatralardaki dolay belirlemeler hari) d etki lere dokunulmamakta ve dla i arasnda bir kpr ku rulmamaktadr. Olsa olsa bu eksiklik o gnlerde me selelerin sadece yzeydeki grnlerine bakmak, de rinliine inmemek alkanlndan gelmektedir. Oysa bugnk incelemeler gsteriyor ki ierdeki ekime kadar Osmanl mparatorluu zerinde ngiliz-Alman rekabetiyle, Avusturya gibi, Fransa gibi lkelerin e itli ynlerde giritikleri gizli ak basklar nemlidir. Hatta belki de i ekimeler, bu bask ve etkiler y znden sertlemekte, genilemekteydi. * Olayn patlak verdii sal gn daha nce de yaz dmz gibi Adliye Nazr Nzm Paa, Lazkiye mil55

letvekili Aslan Bey, katledildiler. Ayrca, svari mf rezesinin banda Divanyolu'na doru ilerleyen Yz ba Romls patari, bir avc neferi tarafndan ld rld. Kpr zerinde lyas isminde bir mektepli subay vuruldu, cesedi 24 saat.ortada kald. Arabaclar ya korkudan, ya da taassuptan zavall subayn cesedini ta may bile reddettiler. erif Sadk Paa ve katibi Esat Bey, svari temeni Selhaddin Mmtaz ve stemen Yusuf Nurettin yine ldrlenler arasndadrlar. Yine, olay gn Tanin, ray mmet gazeteleri nin idarehaneleri yama edilir, ttihat ve Terakki mer kezi baslr. Artk stanbul'a yamaclar ve isyanclar hkimdirler. Akama doru Hassa Ordusu'nun asker leri de onlara katlr. YEN HKMET KURULUYOR Hseyin Hilmi Paa'nm istifasyla boalan sadra zamla Abdlhamid, Tevfik Paa'y tayin etmi, Har biye Nezaretine de Gazi Ethem Paa getirilmitir. Ne var ki, bu deiikliik ve aff ahane isyanclar yola getirmi deil,aksine biraz daha azdrmtr. Neticede bir gn sonra Asar Tevfik harp gemisinin kumanda n Binba Ali Kabul Bey, Yldz Saray'nm nnde delik deik edilerek ldrlecek, saraya sman subay lar ise kendilerini glkle kurtaracaklardr.

56

AL KABUL BEY'N LDRLMES Asn Tevfik kumandannn katli 31 Mart olayn da zel bir nem tar. Zira ne kadar tevil edilirse edil sin Ali Kabul Bey'in ldrlmesinde Abdlhamid'in tutumu byk rol oynamtr. Binba Ali Kabul Bey, isyann balangcnda kendi askerlerinin asilerle birlemesini nlemiti. Hat ta konumasnda demiti ki: "Padiah, ancak, millet olursa vardr. Milleti mah vetmek isteyenleri bu toplarla kahretmek boynumuzun borcu olmaldr." te bu sz Kabul Bey'i lin edilmeye kadar g trd. Tahrikiler asker zerinde ilediler ve binbann sz dnd dolat, sarayn topa tutalaca ekline gir di. Sonunda asilere katlan deniz erleri, Ali Kabul Bey'i yakalayp kafesli bir erzak arabasnn iine sok tular. Balarna geecek bir de imam buldular, bando yu da alarak sarayn nne gtrdler. ** Hikyenin bu ksmn, Mabeyin Baktibi Ali Cevat Bey, anlarnda zetle yle anlatyor: "Sarayn nnde banmalar oluyordu. Padiah grltnn sebebini Bayaver akir Paa ile Veli Paa'dan sordu. akir Paa da pencerenin nne iki as ker ad. Askerler, stanbul'u topa tutaca iin Bin ba Kabul Bey'i getirdiklerini sylediler. Binbann

57

kt adam olduundan sz ettiler. Padiah dinledi ve (O adam bana teslim edin, ben tahkik ederim) dedik ten sonra oradaki paalara Ali Kabul Bey'in mahfuzen karakola gtrlmesini emretti, ekildi. Ben pa diaha istirahat etmesini tavsiye ettiim zaman ise u cevab aldm: "Maallah bizi topa tutacak diyorlar, sormayalm m?" Grlyor ki vehimlipadiah da Kabul Bey'in sa ray topa tutacana inanm ve her olay ince ince he saplad halde binbann iki yaverle karakola gt rlemeyeceini tahmin edememi, ya da tahmin etmek istememitir. Nitekim Ali Kabul Bey, daha birka adm atma dan asilerin hcumuna urar. Yaverler karlar, za vall binba orada delik deik edilerek ldrlr. e riat kurban olarak cesedi de saray aalarndan biri ne aslr. SYANIN GELMES

31 Mart hareketinin merkezi stanbul'dur. Ama ksa zamanda ktalarn bulunduu btn blgeleri sar mak istidadn gstermitir. zellikle Doudaki gelime nemlidir. nk Er zurum ve Erzincan askeri birliklerin youn olduu il ler idiler. Oradaki ayaklanma byd takdirde b tn Dou asilerin kontrolne girecek, zaten idareyi ele almak iin bekleyen ttihad- Muhammedi Cemiyeti

58

tekilatna Osmanl devletinin kaderi,teslim edilmi olacakt. 13 Nisan (31 mart) gn Erzincan'da bulunan bir likler sancaklarna Kurankerim'i balayp silahlary la klalardan frladlar, kou alannda toplandlar. Bin lerce erin silahl olarak ehir iinden geii btn Er zincanllar heyecana vermiti. Geri birka gndr fslt yoluyla mektepli subaylara kar askerin ayak lanaca yaylm, silah zoruyla eriatn istenecei du yulmutu. Ne var ki Erzincanllar yine de binlerce as kerin subaylarna kar isyan bayran ekeceini tah min etmemilerdi. syanclarn kumandan bir svari baavuuydu. Fakat geriden Erzurum Tmen Kumandan Yusuf Pa a tarafndan destekleniyordu. Erzincan'daki 4'nc Ordu Kumandan Mir b rahim Paa, olayn patlak veriinden daha nce tertip leri duymu, Yzba Kemalettin Sami Bey'i (ilerde pa a), yobazlarn arasna sokabilmiti. Kemalettin Sami Bey, eriat geiniyor ve gya askeri destekliyordu. 4'nc Ordu'nun isyanclara katlmamas, daha dorusu isyann ksa srede bastrlmasnda brahim Paa ile Yzba Kemalettin Sami Bey'in rolleri b yk olmutur. MERKEZ TABURU ERZNCAN SYANINI BASTIRIYOR Ordu Kumandan brahim Paa, kou alannda top lanan isyanclarn karsna, berabeinde din adamlarm59

dan Hac Fevzi Efendi olduu halde gitti. Paa, hem onlarn isteklerini renecek, hem de Fevzi Efendi va stasyla nasihat verilecekti. brahim Paamn, kou alanna gelmesi, isyanclarn kumandan olan baa vuu artmt. Ordu kumandan, sert msamahasz bir askerdi. Fakat ayn zamanda, erat tarafndan da se vilirdi. Konuma yapt takdirde bir ksmn kandr mas ihtimali ok kuvvetliydi. stelik karargh tabu ru isyana katlmam, silah elde bekliyordu. Baavu bu ihtimalleri dnerek kumandana sert bir k yapmak, onu askerin karsnda ezmek, korkutmak, konuturmamak, bylece duruma hkim olmak istedi. Ksa bir tartmadan sonra tfeini bra him Paa'ya evirdi. syann en kritik noktas burasdr. brahim Paa eer korksa, tehdide pabu braksayd 4'nc Ordu tm olarak ayaklanmaya katlacak ve Hareket Ordu su'nun geliinden sonra bir i harp bile kabilecekti. Hatta belki de Yusuf Paa birlikleri stanbul zerine sevkedip, Hareket Ordusu'nu Trakya'da karlayacakt. brahim Paa gsne evrilen tfee ylece ba kp mehur kfrlerinden birini savurdu, akabinde kams baavuun suratnda saklad. aklamalar bir birini takip etti. syanclarn bile dehetle izledikleri bu dayak sahnesi gerekte Doudaki ayaklanm ka derini deitirmiti. Nitekim brahim Paa ve Hac Fevzi Efendi, baavuu bir yana iterek askerle konu acaklar, isteklerini soracaklar, nasihatta, bu arada Er-

60

menilere iliilmemesi tavsiyesinde bulunacaklar ve maddeler zerinde anlap toplu hareket edebilmek iin birliklere kumanda eden avu ve onbalar erte si gn kararghta bir toplantya aracaklardr. bra him Paamn plan, askerin klasna dnmesini sa lamakt ve bunda baarl oldu. Ertesi gn avu ve onbalar karargh nnde toplandklar zaman brahim Paa karlarndayd. Ne var ki, etraflar merkez taburu tarafndan evrilmi, gz ap kapayncaya kadar silahlar ellerinden almvermiti. Ordu kumandan bu ii bitirdikten sonra teker teker klalar dolat. Zaten olaylarn etkisi altnda kalm ve kandrldn anlam olan askeri disiplin altna ald, hatta isyann zerinden iki gn gemeden sk bir eitim programnn uygulanmasna baland. ERZURUM'DA Erzurum'daki hareketin ise nlenmesi ok daha kolay oldu. Ordu merkezinde isyann ksa srede bas trlmas Yusuf Paa'y armt. brahim Paa Erzu rum'a geldi, zk durumda bulunan isyanclarn ze rine bir svari mfrezesiyle baskn yapld. Bu mfre ze Erzincan'dan yola kan ordu birliklerinin ncs sanld ve asker silahn brakt. Yusuf Paa tutuklan d. syanc tmen kumandan daha sonra stanbul'a gnderilecek ve rfi dare Mahkemesi'nde idama mahkm edilecektir. 61

STANBUL'A YRMEK syan bastran 4'nc Ordu Kumandan brahim Paa iin artk yol almtr. Millet Meclisi'ne bir pro testo telgraf eker ve stanbul zerine yrmek, Merutiyet'i kurtarmak kararnda olduunu bildirir. Aske ri sevk edebilmek iin Trabzon'a gemi gnderilmesi ni ister. Telgrafnn bir suretini de Selanik'teki 3 'nc Ordu Kumandan Mahmut evket Paa'ya gnderir. Mahmut evket Paa verdii cevapta, 3'nc Or du'nun 2'nci Ordu'yla birlikte stanbul'a kar yr ye getiini, bu bakmdan 4'nc Ordu'nun yerin de kalmas, sarayn muhtemel faaliyetine, asker top lama abasna kar tedbir almasn salklar. Gerek ten 4'nc Ordu'nun toplu halde stanbul'a nakli o g nn artlar iinde mmkn deildi. Kara yolundan ko ca bir orduyu ulatrmak g olduu gibi, deniz ara larn Trabzon'a gndermek de imknszdr. Zira elde o kadar gemi yoktu. stelik Doudan kuvvetin ekil mesi isyann halka yaylmas sonucunu dourabilir, hatta devlet, d mdahaleler karsnda kalabilirdi. Bu bakmdan brahim Paa 3'nc Ordu Kumandam'nm isteini kabul etti ve sadece douyu kontrol al tnda tuttu. SYANA KARI TEPKLER 31 Mart ayaklanmasnda geri asker stanbul'a hkim olmu, Meclis'te destek bulan yobazlar istek62

lerinin yaplmasn beklemeye balamlardr. u var ki, isyann duruma hkimiyeti, devleti ele geirmeye kadar gtrlememitir. Bundan phesiz irtica hare ketine kar aydnlarn, subaylarn ve ttihat ve Terraki Cemiyetimin gsterdikleri tepkinin rol byktr. Ayrca ulema denilen hocalardan sadece ileri gelenle rinin dahil olduu Cemiyet-i lmiye iki bildiri yaym lamtr. Ulemann birinci bildirisi Merutiyet'i koru ma amacn tayor, ancak isyanclarn istemedikleri devlet adamlarn, politikaclar da pek tutmuyorlard. Mesela birinci bildiride istifa etmi milletvekillerin den gayrisine ulemann tam bir gven beslemekte ol duu ileri srlyor ve askerden eriat ulemasna ba llk isteniyordu. kinci bildiri ise Dervi Vahdet'nin Merutiyet' in kaldrlmas hakkndaki telkinlerine kar yd ve dzenin eriata uygun olduu belirtiliyordu. Fakat, yukarda da sylediimiz gibi, asl tepki aydnlardan ve ttihat-Terakki Cemiyeti'nden gelmi tir. Cemiyet ksa zamanda btn ubeleriyle harekete gemi bir yandan padiahtan durumun dzeltilmesi istenirken te yandan 3'nc ve 2'nci Ordu'nun m dahalesi iin talepler yaplmaya balanmtr. O zaman kitle haberleme aralar yaygn olma d ve muhalefet gazeteleri de talan edildii iin ha berler kulaktan kulaa yaylyor, stanbul'dan uzaklaldka tabii olarak bire bin katlyordu. Padiaha, Millet Meclisi'ne ekilen protesto telg raflarnda Hseyin Hilmi Paa'dan sonra i bandaki
63

Tevfik Paa kabinesine gvensizlik belirtiliyor, stan bul zerine yrmeye ant iildii tekrarlanyordu. t tihat Terakki rgtleri ayrca ou illerin hkmetle te masn hemen hemen kesmi gibiydiler. zellikle Rumeli'de heyecan fazlayd. Zira Ru meli, Bulgarlarn bir takm marifetler kartrmak is tediklerinin farkydayd. 3'nc Ordu'daki gen subaylarda merutiyeti kurtarmak, milli birlii salamak iin stanbul zeri ne yrmekten baka are bulunmad kans genellemiti. Gen subaylarn arasnda Kolaas Mustafa Kemal Bey de vard. Selanik'teki Redif Tmeni'ne gelen telgraflar in celeyen Mustafa Kemal Bey, nc Ordu'nun Me rutiyet'i kurtarabileceini savunuyor ve vakit geirme den harekete geilmesini istiyordu. 14 Nisan aramba gn Selanik Redif Tme ni'nin btn alaylar seferi duruma getirildi ve tmen stanbul zerine yrye geti. Tmenin Kurmay Bakan Mustafa Kemal Bey idi. HAREKET ORDUSU Celal Bayar, "Ben de Yazdm" isimli eserinde, Hareket Ordusu adnn Mustafa Kemal tarafndan ko nulduunu yazar ve Atatrk'n anlatt u any nak leder: "rticai bastrmay zerine alacak askeri kuvveti64

miz iin bir isim dnmtm. yle bir isim olmas n istedim ki, arpan taraflarn duygularna dokun masn. Herkes bu ismi benimseyebilsin... Franszca "Mouvement" manasna gelen hareket kelimesi akl ma geldi. Zaten yry halindeydik. Kuvvetlerimi zin ad, Hareket Ordusu oldu." Hareket Ordusu, stanbul'a gelirken Edirne'deki 2'nci Ordu'dan baz birlikler de ona katldlar. Yr y muntazam oldu ve ordu nce Halkal'da karargh kurdu. Sonra Yeilky'e geti. 22 Nisan'da Mahmut evket Paa, Selanik'ten gelip kumanday ele ald. Bylece Hareket Ordusu'na bir tmen deil, bir kurtanc Milli Ordu hviyeti ve rildi. Mustafa Kemal Bey, yerini daha yksek rtbeli subaylara, Binba Enver Bey'e brakt. O sralarda hastalanmt da. 9 Nisan 1325'te stanbul'dan kap gelen millet vekilleriyle Millet Meclisi toplants yapld. Ve mec lisle ordunun merutiyet ve zgrlklerin korunmas konusunda fikir birliinde olduklar ve kararlarn Mec lis tarafndan alnd akland. Daha sonra stanbul hkmetiyle Meclis adna temasa geildi. Hareket Or dusu ehre girmeye hazrlanyor, ancak hem kan d klmesini nlemek, hem de mdahaleyi hukuk snr lar iine oturtmak istiyordu. Padiaha verilen teminat, klalarnda oturan isyanc askerleri yola getirmek iin yaplan sondajlarn sebebi daha ok bunlardan gelir. Nihayet olaydan 11 gn sonra stanbul zerine y-

65

ry balad. stanbul tarafnda Babali hari, nem li mukavemet olmad. Fakat Beyolu'nda Hareket Or dusu, mesela Taksim klasndan ate edenler karsn da hayli sknt ekti, hatta kayp verdi. Fakat Yldz'da padiaha bal kuvvetler de Abdlhamid'in emriyle mukavemet etmeye kalkmaynca mesele halledildi. PADAHIN TUTUMU Padiahn, Hareket Ordusu ma mukavemet etmek istememesi, hatta kar durmak iin srar edenlerin tekliflerini reddetmesi phesiz Sultan'm lehinde bir puandr. Gerekten Sultan Hamid, Yldz'daki 2'nci frkaya mukavemet emrini verse, hele saray muhafz lar da onlara karm olsalard, sava uzun srecek, Yldz'dan kuvvet alan isyanc askerler cretlerini art tracaklard. u var ki, Hareket Ordusu'nun ezilmesi veya uzun sre mukavemetle karlamas Osmanl mparatorluu iinde belki, belki deil muhakkak bir i sava ortaya karacak, hatta Rumeli bsbtn ko pabilecekti. stelik atma kzt zaman DveliMuazzama mdahalesi de beklenebilirdi. Abdlhamid'in karan bir yandan gelecein g rlmesiyle olduu kadar te yandan verilen teminat larla ilgilidir. Padiah, 31 Mart olaylarnda da bir ta rafsz havaya brnm, isyann zellikle Millet Meclisi'ni, ttihat Terakki Cemiyeti'ni yola getireceini ummutu. Nitekim Mabeyin Baktibi Ali Cevat Bey,

66

fezlekesinde, Sultan'm isyan patlak verdii gn oda snda bir imzasz mektup bulunduunu, bu mektupta askeri ayaklanmann kendi aleyhinde olmadnn ya zldn bildirmektedir. Abdlhamid, bu yzden isya n pasif hareketleriyle izlemi, Hareket Ordusu geldi i zaman da ayn pasif davran srdrmek istemitir. Maamafih hemen sylemek gerekir ki, eer Mahmut evket Paa ve beraberindekiler gnn heyecanna kaplsalar ve Abdlhamid'i derhal devirmeye kararl ol duklarn bildirselerdi, evhaml padiah mukavemete karar verebilirdi. MAHMUT EVKET PAA'NIN TELGRAFI Yeilky'de toplanan ve Ahmet Rza Bey'in yeri ne Sait Paa'y bakanla getiren Millet Meclisi ilk i olarak Abdlhamid'in halli meselesini ele almt.M zakereler gittike alevleniyor, milletvekilleri 31 Mart isyannn kzgnl, yurdun her yanndan gelen ba llk telgraflarnn heyecanyla padiah tahttan indir mek istiyorlard. Hareket Ordusu Kumandan Mahmut evket Pa a ise byle davran zamansz ve gereksiz buluyor du. Aslnda paann hakk da yok deildi. Zira asker Rumeli'den merutiyetle beraber padiah ortadan kal drmak isteyenleri cezalandrmak iin yola kmt. Tersine davran Hareket Ordusu'nun bir ksmn ve ya tamamn isyanclar tarafna geirebilir ve Osman-

67

l mparatorluu o zaman karanla gmlebilirdi. Za ten isyanclarn adamlar Yeilky ve evresinde do layor, Rumeli'den gelen askerleri kkrtmaya al yorlard. Nihayet paann mdahalesiyle Meclis dei ik bir karar ald, stanbul hkmetine bir tezkere ya zld. Bu tezkerede padiah, Anayasa'ya sadk kald mddete hayatnn ve haklarnn korunacandan sz ediliyordu. Ayrca Mahmut evket Paa, 10 Nisan 1325 gn sultana ektii telgrafla, "kinci Ordu'nun gelii dolaysyla birtakm kt niyetlinin Padiah'n halledilecei haberlerini karttklarn, ancak bunla rn asl olmadn" bildiriyordu. 3 'nc Ordu Kumandan, ayrca Sadrazam'a gn derdii telgrafta da bir yandan Osmanl donanmasnn da kumandasn yklendiine iaret ederken, te yan dan Abdlhamid'e dokunulmayacann teminatn veriyordu. Yukarda iaret ettiimiz gibi Sultan Abdlhamid'i, ite bu teminat telgraflar, aksine karar al mamaya yneltmitir. Padiah, halledilse bile, hi de ilse cann kurtarmay da Hareket Ordusu'nun gelii srasnda dnmtr. K YANLI Bu arada Ahrar Partisi'ne bal ya da muhalif me buslardan iki tarafl alanlarn da amac hem Abdlhamid'den hem de ttihat Terakki'den kurtulmakt. Me sela Dr. Rza Nur hatratnda unlar yazmaktadr:

68

"Bolu mebusu Habib Meclis'te gizli bir celse yap trp krsye kt. Btn mebuslarn Yeil ky'e davet edildiklerini, derhal gitmeleri gerektiini syledi. Kan drd. Baktm ki i fena, Meclis'i peneleri altna alp hareketlerinin meruiyetini tastik ettirecekler. Ondan sonra istedikleri gibi karar verdirecekler. Dndm ehre girerlerse harp olacak... Halbuki bu vaka ile it tihatlardan kurtulunmutur. Byle frsat bir daha ele geer mi? Bunlar burada bir daha ezip ii bitirmeli. Dndm ya Abdlhamid?.. Dedim ki ayn zaman da onu da halletmek mmkndr. Derhal Harbiye Ne zaretime gittim. Nazm Paa'y buldum. Bu zatla seviirdik. ttihatlar sevmezdi. Asker onu pek sever, ne dese dinlerlerdi. Hem de Harbiye Nazr idi. Bu se fer dermansz halde buldum. Meseleyi ve fikrimi izah ettim. " iten geiyor. Sen u askeri topla 40 bin ta limli askerin var, unlar (Hareket Ordusu'nu) bir ham lede bitir. Ondan sonra dn Abdlhamid'i hallet, iler dzelsin" dedim. Baktm, dudaklar morard, titreme ye balad. Gayet aciz ve perian tavrla: "Ben bunu yapamam" dedi. Gerekten Dr. Rza Nur'un btn srarlarna ra men Nazm Paa byle bir maceraya girmemi ve dok tor da kurtuluu Msr'a kamakta bulmutu. Nazm Paa Hareket Ordusu'nun zerine yrseydi, onu eze bilir miydi? Dr. Rza Nur'a gre evet. Ona belgeler gstermektedir ki Erzurum'daki ordu ve baka birlik ler stanbul zerine yrmeye hazrdlar. Rza Nur'un

69

kendi amacna varmak iin Trk ordusunu birbirine krdrmak isteini aka ileriye srebilmesi hrslarn insanlar nereye kadar gtrdn gstermesi bak mndan ilgi ekicidir. KANLI ARPIMALAR Hareket Ordusu 23 Nisan Cuma'y 24 Nisan'a balayan gece stanbul zerine yrmeye balad. n cler sabaha kar ehre girdiler ve stanbul'un baz yerleri tutuldu. Sabah ise fiili igal balad. Harektta nc kumandanlar olarak Binba Fethi Bey (Okyar), Binba Enver Bey (Paa), Binba Ali Hikmet Bey (Ayrdan) ve Binba Muhtar Bey (ehit) kolba ola rak grev almlard. Ayrca Hafz Hakk Bey, 2'nci Ordu'dan smet Bey (nn), Kzm Bey (Karabekir), birliklere kumanda ediyorlard. Hrriyet kahramanla rndan Nizayi Bey (Resneli)'in etecileri Hareket Ordusu'nun bir kolu idi. Baz tarihilerin yazdklarna g re ordu, 25 tabur idi ve 4 alaya blnmt. Bazlar na gre ise asker miktar 22 tabur kadard. Ayrca 10 svari bl, 9 batarya igalde grev almlard. Enver Bey'in kumandasndaki birlik Takla ze rine yrd. Ne var ki kladaki neferler, bir sylenti ye gre 7'nci Alay Kumandan Albay smail Hakk Bey'in abasna ramen, cephanelii yama edip si lahlandlar ve Enver Bey'in birlii zerine iddetli bir ate balad. Hareket Ordusu'nun stanbul'u igali s-

70

rasnda en kanl olaylar gerek Takla, gerekse Tak sim Klas'nda ba bozuk eratn cahil komutanlara uyarak mukavemete kalkmas zerine meydana gel mitir. Nitekim Enver Bey'in birliinde zayiat artnca Takla, Harbiye bahesine yerletirilen bataryalarla topa tutulmu, ayrca yarma hareketi yapmak isteyen avclar makineli tfekle biilmitir. Takla'daki is yanclarla Enver Bey birliinin atmas aa yuka r bir gn faslsz srmtr. Yine Taksim blgesinde ki sava Takla'daki kadar uzamamakla beraber kan l olmu, birliin kumandan Binba Muhtar Bey vu rulmutur. Hareket Ordusu'nun ehre giriini ve dier olay lar ksaca gzden geirelim: OLAYLARIN PANORAMASI * lk ate Davutpaa Klas ynnden gelmi, cu ma selamlna giden svarilerle klann etrafn i gal eden piyade arasnda ksa bir arpma olmutur. arpmadan sonra svariler Beyazt'taki Harbiye Nezareti'ne ekilmilerdir. ir Harbiye Nezareti'nde bulunan isyanc askerler kendi balarna harekete geip Edirnekap'y tutmak istemilerse de, ksa srede pskrtlmlerdir. * Rumeli jandarmasyla birleen Harbiye ren cileri Beyolu'nu tutmular, ayrca bir blk Harbiyeli de sefarethanelerin kaplarn tutmaya memur edil milerdi. 71

k Hareket Ordusu, topu klasndan gelecek ate ihtimaline kar Talimhane gerisindeki ukurlua yer letirilmiti. Topu klasmdaki asker teslim teklifini kabul etmeyince derhal karlkl ate balam ve ate bir sre devam etmitir. Bir ara pencerelerden gelen "Yaasn hrriyet" lklarna aldanan Hareket Ordu su Birlii Taksim klasna ak ak ilerlerken ok iddetli bir atee daha tutulmular ve hayli kayp ver milerdir. Sonunda kla toplarla dvlmek ve ykl mak suretiyle ancak teslim olmutur. * Topu klasnn tesliminden nce birlik ku mandan Kurmay Binba Muhtar Bey'in vurulmas gerekten talihsizliktir. Ordunun gen ve aydn suba y olan Muhtar Bey, yanna bir subay ve bir mfreze alarak Taksim Karakolu nnde Harbiye'ye doru y rye gemi ve o srada karsna kladan kaan birka isyanc avc askeri kmtr. Askerler mfre zeyi grr grmez atee balamlar ve ilk kurunla Muhtar Bey vurulmutur. Binbann vurulduu yer bugnk ehit Muhtar Caddesi'dir. ic Takla'daki vuruma daha nce iaret ettii miz gibi Hareket Ordusu'nun stanbul'u igali srasn da en fazla can kaybna sebep olan kk apta bir sa vatr. Takla'ya hcum eden birliin banda Bin ba Enver Bey bulunuyor ve harekt, imdi Divan Oteli'nin kar tarafnda, halen mevcut bir apartmann atsndan ynetiyordu. Kladaki avc taburlar Har biye'den yaplan top atei karsnda tpk Topu K72

las'nda olduu ekilde teslim olacak gibi davranm lar, fakat birlik klaya doru yrye geince iddet li bir yaylm ateine girimilerdir. Bu ate yznden Hareket Ordusu Birlii hem hayli zayiat vermi, hem de geriye ekilmek zorunluu ile kar karya kal mtr. Ancak top atei ile uzun sre dvldkten son radr ki, Takla teslim olmutur. Takla'nm teslimi srasnda kamak isteyen isyanclardan bir ksm l drlm, bir albay da kuruna dizilmitir. * Beyolu kesimindeki kanl vurumalar kadar Babali'de olanlar da Hareket Ordusu Birlii'ne hayli kayp verdirmitir. Edirnekap'dan ehre giren avc as kerleri Babali'ye geldikleri srada Sadaret binasn korumakla grevli, fakat ayn zamanda isyan etmi olan taburun iddetli ateiyle karlamlardr. Hare ket Ordusu Birlii derhal mevzi alm, buna karlk Babali taburu da dierlerinden daha intizaml olarak mevzilere girmiler ve atee balamlardr. Bu yz den ksa srede Babali ve Caalolu sava meydan haline gelivermitir. Babali'deki savata, bugnk ran Konsoloshane si'nin kesine, imdi Derleme Mdrl olan bina nn yanna, Milli Eitim Mdrl'nn sokana yer letirilen toplar hayli i grm, bir yandan Babali d vlrken, te yandan piyadenin morali ykseltilmi ve akama kadar sren sava sonunda isyanclar teslim alnmlardr.

73

VE YILDIZ Beyolu blmnde btn karakollar ve klalar ele geirildikten sonra Yldz'n etrafndaki muhasa ra zellikle takviye edilmiti. Yldz ember iine aln mt. nk Abdlhamid'in seme askerlerden kuru lu muhafzlar vard. kinci Frka ad altnda toplanan muhafzlar arasnda zellikle Arnavutlar vurumada n almlard. Ayrca frkann bataryalar, svari b lkleri de gerek donatm, gerek eratn eitimi bakmn dan kuvvetliydi. Ksacas, Muhafz Frkas, Hareket Ordusu'na uzun sre mukavemet edebilir ve sava s rasnda Yldz Saray da yerle bir hale gelebilirdi. Ni tekim Hareket Ordusu ncleri Yldz nlerinde g rlr grnmez frkaya bal askerler, sarayn cepha neliini yamalamlar ve hendeklerde mevziye gir milerdir. Ancak Sultan Abdlhamid, askerlerin silah atmamalar iin kesin emir vermi ve kumandanlar eliyle bir ksmm silahtan arndrmm Bir ksm ise Beikta'a inerek karya gemilerdir. Hareket Ordu su da stanbul'da temizliini yapm, birliklerini Yl dz'a ymt. Yldz Harekt'n evket Turgut Paa ynetiyor, gen kurmaylar Fethi Bey, smet Bey, Paa'ya yardmc oluyorlard. YILDIZTN GAL 2'nci frka silahn braktktan sonra Yldz'm i galine sra gelmiti. Ancak evket Turgut Paa Yl74

dz'da hl muhafz askeri bulunduundan pheleni yor, teslim alman silah saysyla 2'nci frkann mev cudu arasndaki fark bu pheyi bsbtn arttnyordu. Bu yzden halk arasnda kan, sarayn dinamitle necei sylentileri saraydakilerin de kulana gitmi, Mabeyin Baktibi Cevat Bey hari, memurlarn he men hepsi Yldz ' terk etmilerdir. O kadar ki, elekt rik memurlar, kandilciler svtklar iin saray karan lkta kalmt. Muhasara iki gn kadar srd. kinci gn olan pa zartesi, akama doru ieride asker kalmad anlal dktan sonra Yldz igal edildi. Askerler sadece ha rem dairesine girmediler, sarayda bulunan a, uak, musahipler tutukland. Sava baaryla sonulanm, isyan artk bastrl mt. 25 Nisan'da skynetim ilan edilecek, isyanc larn elebalar birer ikier sigaya ekilecek ve topla nan Meclis bu defa alklar arasnda Abdlhamid'i tahttan indirecekti. ABDLHAMD TAHTTAN NDRLD Yeilky'den stanbul'a dnen Millet Meclisi'nin ilk toplant gndeminde Sultan Hamid'in tahttan indi rilmesi vard. Fakat gariptir ki, Meclis bu iin sorum luluunu zerine alamam, nce Ayan'm, hal mese lesini konumas iin fetva istenmesi yoluna gidilmi tir. 75

Fakat Fetva Emini Nuri Efendi isteneni vermeye yanamad iin yk, eyhlislam Ziyaettin Efen dimin omuzlarna yklenmitir. Neticede Meclis, hal li kabul etti ve kurulan bir parlamento heyeti karan Abdlhamid'e bildirdi. Hamid'in yerine Mehmet Paa Efendi tahta ge mi ve eski padiah o gece trenle Selanik'e gnderil miti., KAANLAR, YAKALANANLAR Hareket Ordusu'nun duruma hkim olduu anla lr anlalmaz, 31 Mart olaylann yaratanlar, birer iki er stanbul'dan, Osmanl diyarndan kaabilmenin yollarn aradlar. Kaanlarn banda Volkan gazetesi sahibi Dervi Vahdeti, Kmil Paazade Sait Paa, Abdullah Zht, Ali Kemal, Berat mebusu smail Kemal, Serbesti ga zetesi bayayzar Rifat, Ergiri milletvekili Mfit, Ahrar Frkas Genel Sekreteri Nurettin Ferruh bulun makta idiler. Ayrca, Prens Sabahattin Bey, Mizanc Murat Bey, Osmanl gazetesi sahibi Ahmet Fazl Bey de tutuklanmlard. Bunlardan Prens Sabahattin Bey'le Ahmet Fazl Bey serbest brakld. Murat Bey, Rodos'ta lnceye kadar kalebentlie mahkm edil di. Mevlanazade Rifat ve Sait Paa hakknda gyaben verilen kararda Rifat Bey, 10 yl sre ile srgn ceza s ald, Sait Paa da askerlikten tard edildi.

76

Ue ayrlan skynetim mahkemelerinden ilk ka rar 3 Mays'ta kt ve derhal infaz olundu. 13 kii asl mt. Bunlar askerin basma geip kumanday ele alan avulard. Ayrca, Nazm Paa ile Aslan Bey'i ld ren 5 kii Ayasofya'da, yine askeri tevik eden 5 a vu ve onba Beyazt'ta, Mlazm lyas' ldren er kprde idam edildiler. 12 Mays'ta Ali Kabul Bey'i ldren 16 kiinin sekizi Kasmpaa, dierleri ise Beikta ve Beyazt'ta asldlar ki, bunlar deniz askerleriydiler. syanclarla ibirlii yaptklar iin 17 Mays'ta aslan 5 kiiden baka, saraydan Bamusahip Cevher Aa, ttn kycs Mustafa Aa, Tfeki Albay Ha lil, Dantay yelerinden Tayyar, Protesto gazetesi ya zar Nadiri Fevzi, Rsumat Kalemi Mdr Yardmc s Tevfik ve Dervi Vahdeti'nin arkadalarndan Enderunlu Ltf, 27 Mays'ta aslanlar arasndadrlar. Son partide ise Dervi Vahdeti ile birlikte, yaver ve hafiye Kabasakal Mehmet Paa, Erzurum'da isyan clar destekleyen Yusuf Paa, ttihad Muhammedi Cemiyeti'nden Yzba Hakk, spatari'yi ldren z mirli Saim vard. Ayrca, Meclis'te isyanclar adna nutuk atan Ho ca Rasim mebbet, Tfekiba Tahir ile kinci Tfek i Kk Tahir Paalar 6'ar yl kree mahkm edil milerdi. Abdlhamid'in yaknlarndan Serasker Rza, Ha san Rami, Zeki, Memduh Paalar, daha sonra Bykada'ya srldler.
77

DERV VAHDET'NN KAII Hareket Ordusu'nun stanbul'a yaklamas Vahdeti'yi tedirgin etmi, yobaz, daha isyann 5'inci g n kamay tasarlamt. nce ngilizlerin adam Sait paa'ya bavurdu ve onun tavsiyesiyle ehzade Vahdettin'in sarayna snmak istedi. Vahdettin'in red ce vab zerine Gebze'ye kat. Btn midi ilede hay li kuvvetli olan ttihad Muhammedi Cemiyeti vasta syla yakasn kurtarmakt. Kyafet deitirerek Gebze'den yola kt. Niyeti zmir'e gitmek, Ege'den yabanc bir lkeye kamak t. Bir klavuz ald, trende iki subayn kendisinden p helenmesi zerine Hereke'de indi. Yollarda konaklaya konaklaya Bergama'ya geldi. Oradan bir arabayla zmir'e geti. Para bulmak iin bavurduu bir hem ehrisi tarafndan ihbar edildi, yakaland ve stanbul'a gnderildi. 16 Mays tarihli Tanin, Dervi'in yakalanndan sonraki tafsilat verirken, sorgusunda hviyetini belli etmemek iin nasl direndiini yazar. Bu direnme kar snda zmir Savcs, ihbar eden hemehrisini arr ve nihayet Dervi her eyi blbl gibi sylemeye mec bur olur. 18 Mays tarihli Tanin'de ise Volkan sahibi nin Aleksandros vapuru ile stanbul'a getiriliinin hi kyesi yledir: "Vapur rhtma yaklar yaklamaz Vahdeti'nin kt ayandan olacak ki, hava birdenbire karard. Fr-

78

tna iddetlendi, yamur yad. Bu vatan hainini gr mek zere kadm-erkek birok kii rhtmn zerinde idiler. Bir sandala atlayarak vapura ktm. Doruca Vahdetimin bulunduu yere gittim. Ufak iki yatakl bir kamaradayd. Orta boylu, biraz imanca, sakaln ma kine ile kestirmi, salar alelade, banda bir psklsz fes, arkasnda aba, vard. alvar giymiti. Yzn de pimanlk iareti grlmyordu. Yalnz gzlerini bir noktaya dikerek mtemadiyen dnyor gibiydi. Ge ricilerden erke Salih'le, medrese rencilerinden Ahmet Hilmi beraberinde idiler. Vapurdan karlp nce Sarayburnu'ndaki Askerlik Dairesi'ne, oradan Divanyolu'nu takiben Harbiye Nezareti'ne gtrl d..." Dervi Vahdeti'nin yarglanmas bir aydan fazla srd. 25 Haziran'da idamna karar verildi. Vahdeti kendini kurtarmak iin hayli aba gster mi, sonunda Hareket Ordusu Kumandanl'na ver dii bir dileke ile, deli olduunu ileri srerek, mah kemenin bu durumu gz nne almasn istemitir. Dervi'in mektubu sadeletirilmi ekliyle yledir: "irsi olarak asabi nbetler geirdiim iin oun lukla yazdm eylerin faydasn ve zararm dne meyecek durumda bulunduumu Skynetim Kuman danl'na.bildirmitim. Nazara almadlar. Bunu ada let adna sylemek zorunluundaym." Dervi Vahdeti gerekten deli miydi? Yazlarna baklrsa onda bir ruhi sapkln, muvazenesizliin

79

bulunduu gze arpyor. Fakat bu muvazenesizliin yannda haris olduu ve kendisini pek kurnaz zannet tii de bilinmektedir. Ayrca Vahdetimin bir karakte ristii de her kalba girebilmesidir. Hele ucunda para ve can olunca Dervi, sylediklerinin tersini yapma ya da hazrdr. KARAR Skynetim Mahkemesi'nin kararndan ilgi eki ci blmler Vahdeti'yi daha iyi tanmamza imkn ve rebilir. Baknz ne diyor, mahkeme: "Volkan gazetesi imtiyaz sahibi olup fesat ka ran yaynlaryla geen Mart'm 31 'inci Sal gn mey dana gelen irticai ve askeri ihtilali hazrlamaktan sa nk olan ve Birinci Skynetim Mahkemesi'nin de rin soruturma ve yarglamas sonunda hibir ilmi ve itimai terbiye grmeyerek, imdiye kadar iki ve ar kclkla serseri bir hayat geirmi olduu sorgu sra snda kendi itirafyla meydana kan, Mehmet olu Kbrsl Dervi Vahdeti adndaki ahs Volkan gazete sini yaynlamaya baladktan sonra, firarndan dolay arkasndan kanuni takibat yaplan Emirzade mer Ltfi ile birleerek ittihad Muhammedi ad altnda bir cemiyet kurmay kararlatrm, gazetesini nce bu cemiyetin yayn organ haline getirmi, sonra da mer Ltfi'yle arkadalarn terkederek cemiyeti ken disinin idare ettii anlalmtr. Bu arada iyi niyetle

80

gazetesine mracaat eden baz ulemy Cemiyete ye yazarak ilan etmi, bu yzden saf vatandalar da e kerek onlara ubeler atrmtr. Cemiyetin fikirlerinin yaycs ve bakan sfatn taknarak din ve eriat per desi altnda mtemadiyen yaynlad tahrik edici ve fesat karc makaleleriyle halkn zerinde zel bir et ki yapt gibi, klalara sokulan Volkan gazetesinde ki Mehdiyane yazlaryla askeri etkisi altna alm ve bunlar hkmetle Millet Meclisi bakan ve yelerin den bazlarnn aleyhine sevk etmitir. nkra ramen Vahdetimin 31 Mart gn Millet Meclisi nndeki as kerler arasnda bulunduu da ortaya kmtr..." Kararda da grlmektedir ki, Dervi Vahdeti as lnda her eyi yapabilecek tynette bir serseridir. 2'nici Merutiyet'in anarisi kendisine frsat vermi, mem leketi 31 Mart'a kadar gtrmtr. ABDLHAMD'N YARGILANMASI MESELES syanclarn durumasn bitiren 1 'inci Skyne tim Mahkemesi hazrlad raporda, tahttan indirilen Sultan Abdlhamid'in de yarglanmasn ister. Fakat Tevfik Paa'nm yerine geen Hseyin Hilmi Paa ka binesi bu teklifi kabul etmez. 1 'inci Skynetim Mahkemesi'nin Abdlhamid'in yarglanmas iin ileri sr d gereke ana hatlaryla udur: 1 - Abdlhamid, hafiyelii ortadan kaldracan

81

ilan ettii halde vaadine uymam, 2'nci Merutiyet'in ilanndan itibaren yeniden hafiyeler kullanmaya ba lamtr. Bu arada ttihat ve Terakki Cemiyetimin Se lanik Kongresiyle stanbul'daki btn toplant ve kon feranslara hafiyeler gnderilmitir. 2 - Mabeyn ttn kycs Mustafa, Birinci Musa hip Cevher Aa, tfekilerden Albay Halil'i ktlk vastas olarak semi, bunlar, mehur hafiyelerden Dantay Bakanl eski Tefti Heyeti yesi Nadiri Fevzi, eski Gmrk Dairesi statistik Kalemi Mdr Yardmcs Tevfik Beylerle temasta bulundurmu, hep sine paralar vermitir. 3 - Volkan gazetesine Cevher Aa eliyle para gn dermi, Serbesti gazetesi sahibi Mevlanazade Rfat Bey'i ldrmesi iin Albay Halil'i memur etmitir. Halil Bey'in vasta bulmas iin teklif yapt Dan tay yesi Tayyar bu ie karlk 3000 lira istemitir. Mevlanazade Rfat Bey yerine Serbesti Bayazar Ha san Fehmi'nin ldrlmesinden sonra Abdlhamid kendi el yazsyla, ttn kycs Mustafa'dan duruma ait jurnal talep etmi ve bu yazy Mustafa, aslaca gn ilgililere vermitir. 4 - Asi askerler tabur tabur Yldz'a geldike Ab dlhamid isyanclara iltifat gstermi, hatta Ali Kabuli Bey'i getirenlerden ikisini yanma arm, konu mu ve sonunda Binba, kendi gz nnde ldr lp cesedi aaca aslmtr. Abdlhamid durum byle iken Ali Kabuli Bey'i ldren si askerlerin elindeki sancaa Mecid nian taktrmtr. 82

Aslnda bu gerekeyle Sultan mahkemeye ekile bilirdi. u var ki, kabinede ne eyhlislam, ne de Ad liye Nazr Necmettin Molla, 33 yl iktidarda kalan bir padiahn tahttan indirildikten sonra yarglanmasna raz olmadlar ve rapor, Harbiye Nezaretime iade edil di. Mamaafih Hareket Ordusu da Abdlhamid zerin de srar etmemitir. nk Mahmut evket Paa s tanbul'a girerken Padiahn klma dokunulamayaca hakknda hem garanti vermitir, hem de Abdlha mid mukavemete kalkmad iin, gerek orduda, ge rekse milletvekilleri indinde sularn ksmen de olsa affettirmiti. BASININ TUTUMU 31 Mart olaylarndan nceki basnn tutumuna gi ri blmnde iaret etmitik. Bu dnemde basn, o unlukla ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne kardr. Ama Hareket Ordusu stanbul'a dayandktan, hatta dayana ca renildikten sonra tutum birdenbire deiir. Bir gn nce Cemiyet'e kahrolsun diyenler, bir gn son ra Cemiyet akaks kesilirler. Yine bir gn nce or duyu umursamayan, askerleri birbirine sokmak iste yenler iin ertesi gn ordu ba tacdr, Merutiyet'i kurtarmaktadr. Baknz, Ahmet Cevdet Bey'in "kdam" gazete si 2 Nisan 1325 tarihli nshasnda, yani Hareket Or dusu gelmeden nce neler yazyor:

83

1 NSAN GECES " 1 Nisan gecesi Osmanl devrim tarihinde mhim bir sayfa tekil eder. Gece btn siyahlyla stanbul ufuklarn kaplad zaman, gndzn hareketleriyle yorgun dm olan Osmanl milleti evlerine ekili yor, fakat asker, gizli cemiyetin (ttihat ve Terakkimin) istibdadna son vermek, slam eriatna gre gerek adaleti salamak iin byk bir sabrszlk iinde ata nacak Sadrazam, Harbiye Nazrn bekliyordu. stanbul'un azametle ufuklara doru ykselmi minareleri gece karanl iinde kalbe bir ycelik ver dii srada uzaktan uzaa boru ve mzka sesleri, silah patrdlar, yaasn avazeleri iitiliyor, caddelerden ge en askerlerin sngleri havagazlarmm yorgun kla r altnda parlyordu. Osmanl askerlerinin sabah Ayasofya Meydan'nda toplanmalar ne kadar heybetli ol musa, gece klalarna dnmeleri de daha ok heybet li olmutur. Gecenin sonsuz karanl iinde uzaktan uzaa iitilen muzika sesleri, ni inklabn sknet bulmasna bir delil olarak kabul edilmi, kalblere b yk bir sknet gelmitir. Asker bir yandan hrriyet havas alarak ilerliyor, te yandan klasna dnen bir taburun selam havas alarak ok kez "Padiahm ok yaa!" sesini ayyuka kard iitiliyordu. Saat be buua doru idi. Mthi bir yaylm ate i her yan byk bir dehet iinde brakt. Gecenin balamas yznden bilgi edinemeyen halkmz ol-

84

duka endielendiren bu grltl askerin zafer sevin cinden baka bir ey deildi. Askerler vatandalarna yarayan bir hizmeti ifa etmekten dolay zevkle hava ya ate ediyorlard..." Yine kdam gazetesinin ayn tarihli nshasndan bir baka yaz bal "Osmanl hamiyetinden bekle diimiz" : "ki gndr bu memleketin geirdii olaylar ger ekten hepimiz iin ibret vermi olsa gerektir. Asker kardelerimizin doutan gelen faziletlerini, iyilik severliklerini, hukuka ballklarn, Osmanl erefini korumalarn biz deil, yabanclar da takdir ettiler. Fa kat birtakm d dmanlar vardr ki, onlar bu duru mu, ihtimal, baka ekilde gsterirler, gsterebilirler. imdi bu ynde gerei Avrupa'ya teslim ettirmek ci handa en mukaddes grevimizdir. O grev ise ilk n ce meveret usulnn meru olarak memleketimizde, milletin isteine uygun ekilde uygulanmasyla mm kndr. Zaten eriat hkmleri de bunu emreder..." TTHAT TERAKK'SZ Grlyor ki 31 Mart olaylarnn kndan, ge nellikle memnun olan "kdam", sadece Merutiyetin devamn istemektedir. Ancak istedii "ttihat-Terakki"siz bir merutiyettir. Ayn gazetenin olaylar verir ken bakanlarn bile ldrln adi bir zabta olay imi gibi gstermesi de ilgi ekici. Mesela Adliye ve 85

Bahriye nazrlarnn hikyesi yle anlatlr bu gaze tede: "yice tahkik edemediimiz bir sylentiye gre mabeyne, istifalarn vermek zere arabayla giden Ad liye Nazr Nazm ve Bahriye Nazr Rza paalar Sirkeci'ye doru indikleri srada evrilip Meclis binas nn nne getirilmilerdir. Baz kiilerin syledikleri ne gre Bahriye Nazr Rza Paa orada tabancasn karp asker zerine ate etmesiyle onlar da karlk olarak Adliye Nazr Nazm Paa'y Ahmet Rza Bey zannyla vurmulardr. lk kurun Adliye Nazrma isabet etmi, eski Bahriye Nazn ise ayandan yara lanmtr." kdamn ayn nshada baka olaylar veriinde de bir memnuniyetin iareti vardr. ray mmet ve Tanin gazetelerinin yama ediliini yle anlatr: "Dn halk ttihak ve Terakki Cemiyetimin organlan olan ray mmet ve Tanin gazeteleri idareha nelerine hcum ederek, kaplarn krmlar ve ieride bulunan gazetelerle gerekli aletleri, tamamen yama ederek makineleri paralamlardr. Hurufat, (kurun harfler) halk arasnda bllmtr." Haberlere devam edelim: "Eski Kabine: Haber aldmza gre hkmet askerin harekete geeceini bir gn nce renerek eski Sadrazam H seyin Hilmi Paamn konanda toplanmlar ve g rmeler sonunda olayn kn nlemek iin acele

86

olarak Selanik ve Edirne'den asker istemeye karar ver milerdir. Harbiye N a z n da toplantdan sonra sabah leyin nezarete gelerek askerlerin olaya karmamala rn istemise de baar kazanamamtr." "Yzba spatari Efendi: nceki gn ldrlen Svari Yzbas spatari Efendi, kasti deil, bir yanl anlama sonucu kazaen vu rulmu ve bundan askerlerin hepsi mteessir olmutur." " K a a k Bir Subay: T o p h a n e ' y e bal Temen Muhittin Efendi dn Tophane Talimhane M e y d a n ' n d a nbet beklemekte olan bir askere kar rvolverle ate etmi, fakat kur unu isabet etmemitir. Subay oradan kap bana ap ka giyerek sahildeki bir sandala atlam ve denize al mtr. Ne tarafa gittii anlalamamtr." "Yaralama: "Birinci Svari T m e n i subaylarn dan Yzba Nail Efendi bir temenle birlikte nceki gece Yldz'da Saat Kulesi nnde duran bir askeri ta banca ile yaralamlar ve Osmanl askerleri tarafndan karlk olarak ldrlmlerdir." kdam, 15 Nisan'da (Askerimiz) balkl yazsy la isyanclar bsbtn tutmakta, ancak bunlarn Sul tan H a m i d ' e itaat etmeleri gerektiini yazmaktadr. "... D n Haydarpaa vapurunda Osmanl askerle rinden neferle beraberdik. B u n l a r d a n iittiimiz szler bizi hayrete ve ciddi dncelere gtrd. Gerek askerin, gerekse ordunun geleceinin ga rantisi iin bu her biri bir fazilet rnei olan askerimi zin hissiyatn ve dertlerini iyi anlamak lazmdr. 87

Bunu anlayacak kimdir? Bittabi asker iinde by m sa ve sakal aartm, bir M s l m a n askerinin d ncelerine yakndan vakf olmu paalar ve subaylar. D n k neferin szn hi unutamayacaz. O, Al manya'da eitim grm, olduka gen, fakat askerin hislerini anlamaktan aciz bir gen k u m a n d a n iin de di ki: (Okuyup y a z m a k baka eydir, medeni a d a m ol m a k yine bakadr. Byle medeni o l a m a m bir suba yn okuyup yazmasndan biz askerler faydalanamayz. nsan nce medeni o l m a l . ) " k d a m daha sonra davranlarn nasl olmas ge rektii hakknda uzun uzun ahkm yrtr, bu arada askerlik eitiminin yklln eletirir ve sonunda askerlerin padiaha bal olmalarn salklar. k d a m d a n gerek buraya aldmz, gerekse ayn mahiyetteki dier yazlarndan kan sonu udur: Gazete 31 Mart isyann, ttihat ve Terakki Cemi yetinin istibdadna son verdii iin alklamakta, ce miyetin orduyu kandrdn, fakat asker d u r u m u an laynca ilerin ters dndn ileri srmektedir. Ga riptir ki stanbul'da yaymlanan R u m gazeteleriyle Yu nan basn da " 3 1 M a r t " ayn adan grmektedirler. SERBEST VE VOLKAN Mevlanzade R i f a t ' m Serbesti gazetesi de Hasan F e h m i ' n i n ldrlmesi vesilesiyle olaylardan h e m e n sonra ttihad ve Terakki C e m i y e t i ' n e ve Tekilat'na 88

kar iddetli bir kampanyaya giriir. Geri Serbesti, mesela ttihad M u h a m m e d i y e C e m i y e t i ' n i destekle m e z . Fakat isyanclar ili yazlarla m k e m m e l tahrik eder. 31 M a r t ' t a n sonra Valkon gemi azya alm, isyan c askerlerle arasndaki balant p e k ak hale gelmi tir. N i t e k i m gazetede kan ilanlar ve D e r v i ' i n t leri bu balanty ortaya koyuyor. Mesela 4 N i s a n 1325 tarihli Volkan'dan: "Asker arkadalarmzdan rica. eriat Garrai Ahmediyenin kabul iin etmi o l d u u m u z nmayite perakende hizmetlerde bulunan Rfekanm n o k s a n si l a h l a n Tophane fabrikasmca verilmiti. Eslihanm bir ksm hl fabrikaya teslim edilmedii cihetle herke sin bulunduu mevkide usul vehile teslim edilmesi ve bir de vatandalarmzn yedlerinde grld tak dirde alnp gnderilmesini eriat M u h a m m e d i y e ad na rica ederim. (Tophane Sanayi Alay'nda Erzurum lu Halis A b d u l l a h ) " 5 N i s a n 1325 Volkan: " U m u m asker karndalarmza nasihat 1 Nisan'da Meclis binas n n d e itima eden askir-i ahanenin fikirleri herkese m a l u m olmutur. Al lann yardmyla arzumuza nail olduk ve bu harekt mz ecnebi devletlere v a n n c a y a kadar takdir ettirdik. krler olsun, askerlik adna u kazanm olduumuz nam celil ile iftihar etmeliyiz - mzalar." 6 N i s a n 1325:

89

" i s l a m kadnlarmzn Bedesten a r s ' n d a ve Beyolu'nda baz kt mahallerde dolamalar ve dk knlar iinde grlmeleri eriata aykr olduundan slam kadnlarnn bu halden feragat etmeleri ihtar olu nur - U m u m askerler." Ayn tarihte ve ayn nshada Vahdeti'nin ricas: " M e s e l a 4 ' n c avc taburu, altnc alay n a m n a kadnlarmzn B e y o l u ' n d a vs mnasebetsiz mahal lere yle ak sak gitmemelerini talep ediyor. Evet biz de sizinle beraberiz. Lakin bize matbuata biraz msaade ediniz ki, imdiki halde pek byk ilerle megulz. Onlar yoluna koymak zere alalm..." 180 D E R E C E D N Hareket Ordusu stanbul'a szp hkim olduktan sonra " k d a m " n yazdklar 10-15 gn ncekilerin ta m a m e n tersidir. Volkanda ise Dervi Vahdeti, kurtu luu kamakta bulmutur. Baknz kdam 2 Mays Pazar nshasnda "Yaa sn O r d u " balyla d u r u m a hkim olan orduyu nasl alklyor: "... Bu fedakr gnlllerin son hrriyet sava s rasnda gsterdikleri abay ve bykl M a h m u t evket Paa kumandasnda stanbul surlarnda ifa et tikleri vatan hizmetini yad etmek bizim iin en byk, en nemli bir grevdir. Osmanl gnllleri stanbul ufuklarnn istibdat

90

bulutu ile rtldn duyar duymaz byk bir heye can iinde kalmlardr. stibdadn merkezine yr m e k iin birbirleriyle adeta msabakaya girimiler dir. Herkes beikteki yavrusunu, hasta annesini, bia re karsn brakarak silahlanyor, bu erefe nail ola m a y a n gen mektepliler, gnll kafilesini gtren trenin nne yatyorlard. Manastrda, Selanik'te, Arnavutluk'ta, vatann he m e n her kesinde Abdlhamid'in istibdadn mahvet mek, vatan bu son felaketten kurtarmak, Osmanl larn en byk bir siyasi terbiye ve vatanperverlik his leri ile dolu olduklarn btn medeni dnyaya gster m e k iin takdir edilecek bir hamiyet yarmasna giriiliyordu.Btn Osmanllar t e m m u z merutiyet dev riminin koruyucusu ve faili olan orduya katlmak is tiyor ve bu orduyu yneten gen, muktedir, alkan ve ate paras olan hamiyetli subaylar arasnda vata nn en byk gnnden hisse almak bahtiyarln arzuluyordu..." "... Binaenaleyh vatan istibdattan kurtaran, mil leti saadete gtren etkenleri incelediimiz z a m a n bir yksek kuvveti, silahl kuvvetleri takdis etmemiz ge rekir ki, o da muzaffer ordumuz, anl subaylarmz da." Ksa bir sre nce yere batrlan subaylar, grl yor ki bu defa gklere karlmaktadr. Geri kdam ya zlarnda ttihat ve Terakki C e m i y e t i ' n d e n sz etmez. u var ki, bu yazlarda gze arpan bir abayla d-

91

 subaylar daha nce aciz dedii ittihat subaylar dan bakalar deildir. " T R K BASINI 31 MARTTA SIFIR A L D I " 31 M a r t ' t a basnnn d u r u m u ve t u t u m u n a biraz d a h a aklk k a z a n d r m a k iin H s e y i n Cahit Yal n ' m , " 3 1 M a r t ' t a Trk basn sfr a l d " balyla k a l e m e ald yazlardan bir rnek verelim: Olaylar s rasnda en b y k tehlikeyi atlatan, bir R u s vapuruyla nce O d e s a ' y a kap, oradan da Selanie giden H s e yin Cahit baknz ne diyor: "Askerlerimiz balkl bir makale, Yenieri ana nesini ihya ederek stanbul sokaklarn yzden ok su bay ve sivil kurban kanyla boyayan asilere dalkavuk lua balyordu... (kdam) nazarnda sokakta b a l a n tala ezilen subaylar hakszd, nk subaylar idman iinde takat lsn gemilerdi. Ve byle yaplp yaplmad bilinmez olduu halde rastgele bir suba yn byle m e h u l bir hareketin cezasn neferler elin de para para edilerek ekmesi doru idi... Bu noktada bizim Trk basnnn en ac, en yz karas bir ahlak yarasnn zerine parmamz koymu oluyoruz. Karaktersizlik ve dalkavukluk!.. Gazetecilik her sabah halktan adeta onar para di lenerek cep doldurmaya yarar bir vastadan ibaretti... Vicdani kanaat, prensip, ahlak, meslek bunlar mana-

92

sz bo laflard. Hakikat yalnz kara bir meteliktir. te 31 M a r t olaynda kendini gsteren basn, 31 M a r t ' tan h e m e n sonra h k m ve nfuz ayak takmnn, asi neferlerin elindeydi. " k d a m " onlar alklyor, daha nce ise A b d l h a m i d ' i n dd tyordu. Trk bas n o n u n bendesi idi. 10 Temmuz'dan sonra cemiyet korkusu kalknca menfaat baka tarafta aranr oldu... Sonra da, ayn gazetecilerin biraz yz bulduklar z a m a n yksek idare prensibinden, felsefi devlet kural larndan, ahlak ve karakterden d e m vurduklarn g rrsnz. . Onlardan k a h r a m a n b e k l e m e k hak deildir. Fakat insan olmalarn istemek bir haktr." HAREKETN NEDENLER 31 Mart Olay Osmanl Devletimde daima kendi ni hissettiren ve iktidar frsat arayan slamclk ak mn soysuzlatran gericilik hareketidir. Bu hareket te h e m birtakm tahrikler, tahrikleri yapan kiiler, top luluklar vardr. H e m de o gnk artlar hareketin mey dana geliinde balca rol oynamtr. Bu b a k m d a n isyan tek nedenli ve tertipli olarak deil, ok yanl olarak g r m e k gereklidir. 1- Harekette tahriki yapan ve slamclk akmna cihad ilanyla sokaklara dkp silahl atmaya gt ren ttihad- Muhammedicilerdir, Volkanclardr. Fa kat Volkanclann arkasnda d lkelerin gizli teek kllerinin parma olduunda phe yoktur. Nitekim

93

bu phe durumalar srasnda kuvvetlenmi, fakat it tihatlar, M a h m u t evket Paa, Dveli M u a z z a m a ile aray b o z m a m a k iin soruturmaya izin vermemitir. 2- Yine Volkanclann arkasnda ve yannda Cemi yeti lmiye dndaki medrese hocalarnn bulunuu dikkat ekicidir. A n c a k Cemiyeti lmiye de 31 Mart isyannn karsna kmakla ve Merutiyeti savun makla beraber islamclk akmnn baar kazanmas n n planda daima tutmutur. Cemiyeti lmiyemin bu davran isyanclarla beraber olmadklarn, fakat o gnk iktidardan y a n a da bulunmadklarn gster mektedir. 3-31 M a r t isyannn nedeni maksatl olmayan yo rumlarda genellikle zgrln getirdii anarik or t a m a balanr. phesiz bu, nedenlerin nemlisi ve belki en nemlisidir. Fakat o zamanki deyimle " H r riyet" in umulan vermemesidir ki, halk ve askeri tah rike msait hale getirebilmitir. Gerekten yllardr ezilmi, smrlm olan halk snrl siyasi zgrlkte nce bir kurtulu midini gr mtr. Jn Trklerin, ttihatlarn youn propagan dalar ile o hrriyet onun gznde adeta iyilik getire cek, refah getirecek bir ey, bir kii haline gelmiti. H seyin Cahit Yalm'm dedii gibi: Hrriyet Bat'dan ge len bir hemire bile sanlmt. Fakat ksa sre sonra refah, mutluluk gibi beklenen deiiklik olmad iin " H r r i y e t " iin duyulan bilinsiz sempati ve sevgi, antipatiye hatta dmanla dnmtr. O n u n yerine

94

eriat, padiahn mutlakiyeti daha ehveni er grlm ve zavall " H r r i y e t " kfirlik sembol haline getiril mitir. Hele zgrlk ortamnda o z a m a n a kadar var lan ve bellenen kavramlara kar giriilen hcumlar, Osmanl insann bolua itmitir. 4- Baz yorumculara gre 31 M a r t ' m nedeni sa dece askeridir. Askerler, eitimdeki yenilemeye kar ayaklanmlar, ordu tarafndan da ezilmilerdir. p hesiz isyan asker yrtmtr. Ancak askeri ayaklan dran ne eitim, ne de Alayl-Mektepli hikyesidir. Gerekte Halifeyi, Hazreti Padiah'yi korumas iin eline silah verilmi halk topluluu olan askerler yeni dzene kar eskiyi getirmek iin ayaklanmlardr. Beyinleri asrlardr ykanm olan silahl insanlar, z grlk d z e n i n d e n u m d u k l a r n b u l a m a d k l a r iin etili akmlar tarafndan kolayca tahrik edilmiler, geleneksel tutuculuklar smrlmtr. P R E N S SABAHATTN NETCEY BEKLYORDU 5- syandan nce ve isyan srasnda Prens Saba hattin B e y ' i n d u r u m u hayli ilgintir. Grne gre Prens olayla ilikilidir. Ancak geride durmay tercih et mekte, birtakm hesaplara girimektedir. Sabahattin B e y hakknda vardmz bu yarg im diye kadar y a y m l a n m a m ilgi ekici bir belgeye da yanmaktadr. Bu belge Sultan H a m i d ' e tahttan indiri-

95

liini bildiren Parlamento heyetine ordu adna mih mandarlk etmi Albay Galip B e y ' i n ( m e r h u m Gene ral Galip Pasiner) ansdr. Yeeni ressam Salih Erim e z ' i n bize verdii anlarnda Galip Bey, Sultan Re at'n, Sabahattin Bey hakknda sylediklerini akla maktadr. Abdlhamid'den sonra tahta geen Sultan Reat, bunlar 1327 ylnda Galip B e y ' e skp'te anlatmtr. Galip Bey ansnn banda padiahn nce kendi sine gnn olaylaryla ilgili sorular sorduunu yazdk tan sonra sz 31 M a r t syan'na getirip, Prens Saba h a t t i n ' i n bu olaylar iine ne dereceye kadar girmi ol duunu Galip Bey'den renmek ister. Prens padia hn yeenidir. Bu b a k m d a n Galip Bey idareli bir ce vap vermei dnr. Galip B e y ' e gre, Prens, h e m Ahrar Frkas'nn, bir anlamda kurucusu, h e m M u hammedi Cemiyeti'nin destekisidir. H e m de ttihat ve Terakki ile anlam grnmektedir. Padiahn soru sunu yle karlar: (Sadeletirilmitir.) - " P r e n s Sabahattin Beyefendi orta noktada duru yordu. Btn frkalara ho grnyordu. Neticeyi bek liyordu. Netice belli olunca o da bir d u r u m alacakt." Padiah ise, bu cevap zerine u konumay yapar: SULTAN REAT NE D Y O R " S a b a h a t t i n gayet allak ve kartrcdr. Bakn, b e n i m bama gelen bir vakay size anlataym. G e e n

96

sene hal olayndan 15 gn evvel Prens Sabahattin be nim yanma geldi. Ara sra gelirdi ve bana gnlk olay lardan sz aard. Bu defa nemli bir meselenin m zakeresi iin ve b e n i m d n c e m e mracaat etmek zere geldiini syledi. Yalnz kalmaklmz iin bey lere tenbih ettim. Sabahattin dedi ki: (ttihat ve Terakki Cemiyeti gayet mahirne ve es rarengiz birtakm oyunlar oynuyor. Belki bir ihtill karacak ve birok kan dkecekler. Ve bu ihtill sonu cunda A b d l h a m i d ' i hal ederek, sizin hakknzda ya pacaklar muameleyi henz bilemezsem de, behemahal Yusuf zzettin Efendi'yi tahta geirecekler. Bunun iin arkadalarmla inceden inceye mzakere ettim, nihayet sizi tahta karmak iin areler dndk. H e nz daha uygun vakit vardr. htill 10-15 gnden ev vel olmaz. htillin nlenmesine are b u l m a k m m k n deilse de sizin hayatnz ve h u k u k u n u z u muhafaza etmek aresini bulduk. Bu kabil olacaktr. Fakat biraz paraya ihtiya vardr. Lzumlu olan paray abuk te darik edebilirsek, iimizi becerebileceiz. B u n u n iin mracaat ve mzakereye geldim.) B e n Sabahattin'in ahlkn, d u r u m u n u bildiim den maksadn tamamyla aklatmak iin kendisine mlayim ve muvafk g r n m e yolunu tuttum. Ve (Pe ki, geri byle bir halin v u k u u n a i n a n a m a z s a m da, farz edelim dediiniz doru kacak ve benim hakkm daki tasavvur ve tertiplerinizi icra iin para sarf gere kecek, u halde ne kadar paraya ihtiya olacaktr ve be nim p a r a m olmadn pekala bilirsiniz.) dedim. 97

100 B N L R A Sabahattin Bey: (Sizi t e m i n ederim ki, yaknda kanl olaylara ve ihtilllere stanbul ahit olacaktr. Ve ttihat ve Terakki C e m i y e t i m i n maksad b e n i m dedi im gibidir. B u n a karlk hayat ve h u k u k u n u z u koru may k e n d i m iin vazgeilmez grev bilirim. Size kar beslediim sevginin derecesini bilirsiniz. Bu yolda en byk fedekrlklra girieceim. Ancak paraya ih tiya vardr, bu gibi nemli meselelerde parasz hibir i grlemez. Bittabi lazm olacak parann miktar da pek az olamaz. imdilik 100 bin lira ile ie giriebili riz. Ve mit ederim ki daha ok ziyade paraya lzum kalmaz) dedi. D e d i m : ( O l u m ne diyorsun? B e n yz bin liray nereden bulurum. Bilirsiniz ki b e n i m be p a r a m yok tur. Yalnz toplanm maalarmdan 30 bin lira kadar H a z i n e ' d e n alacam vardr. B a k a bir servetim de yoktur. Fakat b e n ilahi kadere razym. Byle b y k klfetlere pek de lzum g r m e z s e m de sizin farz etti iniz tehlikeyi doru olarak kabul edersek, o tehlike den kurtulmak da Allah' m emri icabndan bulunduu na gre, haydi m m k n tedbirlere mracat ve teeb bs edelim. Fakat m m k n olmayan bir ey nasl ya plr. Eer b e n i m alacam olan 30 bin lirann den mesi kabil ise alalm ve bu uurda sarfedelim.) Sabahattin btn kuvveyi iknaiyesini sarfederek bin dereden su getirdi. B e n d e n bir dereceye kadar bu

98

ie yatknlk grd, mitli olduu iin benimle baya p a z a n l a giriti ve nihayet 50 bin liraya indi. MAKSADINI ANLAMITIM Ben Sabahattin'in maksadn anlamtm. Beni i fal edecek, para arpacakt. Fakat bilmemizlik daha doruydu, ben de 50 b i n liray vermeye raz oldum. Ve (kabili tahsil ise alacam olan 30 bin lira var demek tir. D a h a 20 bin liray nereden bulacam) dedim. Sabahattin: (Efendim 30 bin lira matlubunuzun imdilik tahsili gse de sizin iin, bahusus iki hafta sonra padiah olacanza gre 50 bin lirann tedariki o kadar mkl deildir. Siz msaade ediniz, yarn 50 bin lira bor alabiliriz) dedi. D e d i m : (Kimseyi tanmam, kimden bor alaca m ve ne vasta ile?) Dedi ki: (Efendim b e n i m bildiim bankerlerden bir ngiliz banker vardr. O n d a n istediimiz kadar pa ra alrz. Kendisiyle m u a m e l e m vardr. Yalnz bor si zin namnza olaca iin kendisini bizzat takdim etmekliim ve artlar burada birlikte kararlatrmamz lazmdr). D e d i m : (u halde o bankeri getir, grelim, m m k n olan yaparz). Sabahattin yarn sabah ban keri getiririm dedi gitti! Evet Sabahattin b a n a bir oyun oynamak istiyor. Dur bakalm ii yarn sonuna erdiri riz dedim.

99

BANKER NGLZ DELD Ertesi gn leden evvel Sabahattin B e y ' i n bir ecnebi ile geldiini haber verdiler. Bittabi kabul ettim. Ecnebiyi tetkik ettim bu a d a m d a hi de ngiliz tavr ve kyafeti yoktu. Bir ngilizden ziyade bizim yerli R u m ahalimize benziyordu. B e n i m m a k s a d m iin sonuna ermek idi. Binaenaleyh borlanma artlarna hi n e m vermeksizin mzakerenin nihayetini bekliyordum. Ni hayet y a p m a ngiliz bankeri ile pek uygun birtakm artlar ile bor aktini kararlatrdk. mza edeceim bir mukavele ve bir senetle Sabahattin Bey 50 bin liray alacak ve beni ve h u k u k u m u koruyacak, 15 gne ka dar patlamas m u h a k k a k olan ihtilalin zerine b e n i m tahta g e m e m i salayacakt. B e n Sabahattin B e y ' i n entrikalarn anlamamzlktan gelerek vicdanen mte essir ve mustarip bir halde sabr ve skuneti muhafa zaya alyordum. Nihayet i bitti. Sabahattin Bey ile dzme Frenk yahut ngiliz ktlar. Fakat Sabahattin'i tekrar ardm. Misafirimiz gittikten sonra Sabahat tin B e y ' e : Ey olum, istikraz ii bitti deil mi? imdi beni dinle.. Bu paray aldm sarfettim. Sonra nasl deye ceiz. Sana demi idim ki b e n i m p a r a m yoktur. Ve ben de bir insanm, bahusus olduka ihtiyarm. htimal ki yarn bir emrihak vaki olur, sonra bu paray nasl ve kim tasfiye edecek? Sa da kalsam tahsisatm yetme yecektir.

100

Dedi ki: (Milletin hazinesi tasfiye eder). D e d i m : (Millet b u n u tanmaz. Bu ahsi bir bor tur. Binaenaleyh devlet H a z i n e s i ' n d e n sarf ve tasfiye sine m s a a d e edilmez). Sabahattin Bey m t e b e s s i m n e bir tavr ile: (Ya ben ne iin bir ecnebi ve bahusus bir ngiliz bankeri intihab ettim, bunlar devletin boazna basnca para lar atr atr alrlar. Hi brakrlar m ? Siz bu ciheti dnmeyiniz. M e r a k etmeyiniz oras kolaydr). te artk b u n u n zerine sabrm skutum tkendi: (Ya dedim, d e m e k ki sen imdiden beni devlet ve mil let aleyhine hyanete sevk ediyorsun yle m i ? Teessf ederim. B e n i m skutum, senin bu meselede oynamak istediin oyunu a n l a m a k iindi. Yoksa b e n C e n a b H a k k n takdirine kani ve raz o l d u u m u sana syle mitim. A l l a h ' n emri ne ise o olur. Byle hain teeb bs ile ikbalperest deilim, eer b e n i m tahta g e m e m m u k a d d e r ise, senin teklif ettiin gibi gayrimeru va stalara mracaata hi lzum yoktu. B u n a katiyen mu halifim. Senin muhafaza ve mzaheretine asla ihtiya cm yoktur. Ben an ve saltanat peinde deilim. H i bir vakit de byle eylere mracaata tenezzl e t m e m . Ve ttihat ve Terakki Cemiyeti 'nin benim hakkmda be yan etmek istedii kt niyet tasavvurlara katiyen ih timal v e r e m e m . Ve hatta bir ihtilal karacana da i n a n m a m . H e r ne olursa olsun, b e n u tekliflerini ta m a m y l a reddediyorum. Bir daha bana bu yolda m racaat ve teklifte bulunmamalsn. Sonra fena halde g cenirim) diyerek kendisini savdm. 101

te Sabahattin B e y ' i n hali... Filhakika birka gn sonra 31 Mart vakas patlad. hbar olunan ihtilal ba gsterdi. Bu vaka bir iki gn iin beni dndrd. Fa kat meselenin rengi anlald. D a h a ilk gn ihtilalin ttihat ve Terakki tarafndan deil, bilakis Sabahat t i n ' i n taraflar tarafndan tertiplenip yapldna mut tali olmutum. D e m e k oluyordu ki, Sabahattin Bey, benden arpaca 50 bin liray ihtimal ki, ksmen bu ihtilal iin sarfedecekti. Veyahut aksi neticeler kt takdirde kendisinin istikbalini temin eyleyecek idi. Filhakika bu olaydan, yani Sabahattin'in mraca at ve tekliflerinden 15 gn sonra tahta ktm, fakut bu k dediim gibi n o r m a l d u r u m d a oldu. M u k a d d e rat ilahiye!.." Sultan R e a t ' n yukardaki szlerine bir-iki ilave yapalm: Ahrar F r k a s ' n m organ Osmanl gazetesi ile Sa bahattin B e y ' i n yaymlad, ak mektuplarda Pren sin 31 Mart hareketini hi de takbih etmedii grlr. Sabahattin B e y ' i n mektuplar, hatta ulema ile as kerlere baar dilei ile ykldr. U l e m a n n " b u g n her z a m a n d a n o k " gayret gstermesi gerektiine ia ret eder, merutiyeti uzun yllar gurbette savunanlar adna kendilerine kran sunar ve bu arada kendi si yasi grlerini telkin etmeye alr. Mektuplar ve Osmanl gazeteleri incelendii za m a n grlmektedir ki: Prens Sabahattin, isyann kar snda deildi, bu yolla ancak ttihat ve Terakki'den

102

kurtulunabilineceini ummaktadr. Ayrca prensin o gnlerde Heybeli civarnda deniz subaylaryla temes etmesi ve A b d l h a m i d ' i devirmek iin onlar kandr maya almas Sultan R e a d ' m syledikleriyle birle tirilince d u r u m bsbtn srtmaktadr. Prensin olaylar karsndaki bu davran Hareket Ordusu stanbul'a girdikten sonra onun tevkifiyle so nuland. u var ki, M a h m u t evket P a a ' n m emriyle salverildi, hakkndaki soruturma da kaldrld. M a h m u t evket Paa, ayn msamahay Vahdet tin iin de gsterecektir. Durumalar srasnda Vahdett i n ' i n ttihad M u h a m m e d i y e C e m i y e t i ' n e girmesi bu cemiyete yardm iddialar zerine h e m e n hi gidilme mi, isyan bastran ordu, saray ve hanedan sulamak tan ak ak kanmtr. 6- u da var ki, 1908 devriminden sonra ordunun aydn tabakas olan subaylar da ounlukla st yapdki siyasi alkantlara kendilerini kaptrrlarken alt yapdaki topluluktan ayr dmlerdir. Sadece 3'n c Ordu ile 2'nci Ordu st-alt balantsn devam et tirebilmilerdir. Hareket O r d u s u ' n u n baars bu ban k o p m a m oluundadr. TTHAT VE TERAKK'NN TUTUMU 7- Buraya kadar 31 M a r t ' m akla gelen nedenleri zerinde durmaya altk. Ancak, bu nedenler ya sis temin kendi iindeki elimesi, ya ttihat Terakki kar-

103

smdaki tutucular, ya askeri ve halk eriat iin tahrik edenlerle ilgili idi. Oysa isyann m e y d a n a geliinde do layl olarak ttihat ve Terakki 'nin tutumunun etkisi yok deildir. nce unu h e m e n sylemek gerekir ki, slahat lar, reformcular, iyi niyetlerine ramen, gerekte ne ya pacaklarn bilmiyorlard. Temeldeki e k o n o m i k konu lara h e m e n h e m e n yabanc idiler ve sanyorlard ki, is tibdat trplenir ve frenlenirse her ey halledilmi ola caktr. Onlara gre halkn istedii, sadece basknn or tadan kalkmasdr. D a h a nce iaret ettiimiz gibi n celeri halk da b u n u n byle olduunu sanmtr, fakat, ksa sre sonra zgrln yukar k a d e m e d e atma lardan baka bir ey getirmedii de anlalmtr. Ayrca, reformcularn blk brk Bat 'dan esin lendikleri akmlar, onlarda aydn olduklar deimez fikrini yerletirmi, bu deimez fikir ise halkla ba larn koparmt. phesiz halk iin, halkn iyilii iin dnyor, alyor, kendi aralarnda tartyorlard. Hatta halk iin Merutiyet'i de ilan ettirmilerdi. Fa kat halkn yukarsnda bir ayr snf idiler. te kendi sine fazla bir ey getirmeyen aydndan zaten k o p m u olan halk gerici, tutucu z m r e kolayca kendi tarafna ekebilmitir. ttihat Terakki ise kopukluu giderecek hibir tedbir dnmeden, 31 M a r t ' t a n ksa sre son ra d olaylarn da basksyla kolay yolu, diktatrl semi A b d l h a m i d ' l e ayn paralele girivermitir. Nitekim ittihatlarn bu t u t u m u n a daha o z a m a n

104

tehisi koyan Atatrk, Milli Kurtulu Sava'nda, b tn abasn halkla beraber olmaya, halkla birlikte sa vamaya harcayacaktr. 31 M A R T BAARI KAZANABLR MYD? Bu mesele o dnemin h e m e n sonrasnda politika clar zellikle ttihat ve Terakki liderlerini hayli me gul etmitir. syann oluunun, daha dorusu ayaklan m olduka iyi tertiplendii phesizdir. Ne var ki, isyan sonrasnn h e s a p l a n arya uymamtr. syanc l a n n tahminlerine gre, stanbul'da d u r u m a hkim olununca padiah-halife dizginleri ele alacak, parla m e n t o iindeki kadro, isteneni verdi mi mesele bite cekti. Strateji klasik Yenieri stratejisidir. Sadece deiiklik ayaklan b a a n s m d a n sonras nn halifeye braklmasdr. O her eyi eriat zre, yo luna koyacaktr. DN VE BUGN 59 yl nceki ayaklanma gnleriyle bugn arasnda elbetteki tam bir balant kurulamaz. Ne mektepli-alayl meselesi, ne askerin subayna kar hareket ihtimali, ne padiah, ne saray yoktur bugn. Ancak, Trkiye'nin bnyesinden gelen birtakm nedenlerle elimelerin, de iik grnl olmakla beraber, iki dnem arasnda paralellik yarattn inkar etmeye de imkn yoktur.

105

1924-1961 anayasalarnda getirilen laik anlay kkletirme abalarmza ramen, kyafet, yaz, tak vim, apka deiikliklerine ramen kar kprdanlar cezalandrmak iin kanunlar karmamza ramen, asrlar ncesinden gelen bu nedenlerin st, sadece bir sre rtl kalabilmi, Milli Kurtulu Sava kuakla rnn basks kalknca hepsi kendini gstermeye ba lamtr. Son birka ylda ise tarikatlar, eriat rgt ler adeta geometrik dizi ile oalvermilerdir. ttihad- M u h a m m e d i Cemiyeti ' n d e n ok daha et kili olan bu rgtler imdiki halde bir iki siyasi parti nin gya bask grubu gibi alyorlar. Ne var ki bu ge ici bir dnemdir onlar iin. Nitekim gazetelerinde, dergilerinde bu dnemin geeceini, kurtulu gnnn geleceini mtemadiyen tekrarlyorlar. MTLENMEK N Gerekte mitlenmek iin sebep de vardr. Zira 1908'in Saidi Krdisi, peine pek az insan takabilmiti. Bugn ise milyonlarca mrit Nurculuu, Sleymancl birer tarikat haline getirmilerdir. Bir zamanlar gvur ve kfir diye damgalanan s lahatlarn yerine b u g n "Allah'sz solcularn" orta dan kaldrlmas gerekmektedir. Ayrca, 1908'lerde sa ray ile bir kk aznlk, gerici rgtleri ve gerici ba sn beslerdi. B u g n saraydan datlan ulufenin yeri ni zel kasalar almtr, kk aznlk artk milyonlar-

106

la oynayan dev kurululardr. stelik dardaki petrol kasalarnn b t n dnyaya cmerte datld bir d n e m d e yaadmz bilinmektedir. Bugnlerin bir zelliine daha iaret edelim: Me rutiyetin slamc akmlarm kuvvetli bir ilmiye kadro su daima etkilemitir. Bu ilmiye kadrosu geri teokra tik dzen taraftaryd. Fakat ayn z a m a n d a mevereti idi. O k a d r o sokak hareketlerini genellikle frenleme ye almt. Oysa imdi slamclk akm onun b u n u n elinde kalm ve Dervi Vahdeti tipindekiler akmn ynetiminde adeta barol almlardr. Bu yzden akm yurtdndaki slamc kurtulu lardan etkilenmekte, yayn organlarnda, zellikle bu etki kendini gstermektedir. B u r a d a Devri Vahdeti ile bugnkler arasndaki benzerlii gsteren basit fakat ilgin bir teebbse de iaret edelim: Volkan gazetesinin verdii ttihad M u h a m m e d i C e m i y e t i m e ait haberlerden biri "ttihad M u h a m m e di Cemiyeti Denizcilik irketinin" kurulacadr. H a berlere gre M s l m a n l a r n katlmasyla kurulacak irket vapur iletecek, bu vapurlardan herbirinin iin de camii erif b u l u n a c a k ve asla iki kullanlmayacak tr. (Volkan 4 M a r t 1325) irket teebbs haberi ilk bakta o zamanki s lamclarn 31 M a r t ' t a n nce iin ticaret tarafn da ayar lamaya baladklarm gsterir. Fakat aslnda ilgin olan o deildir. Bugnk Vahdet'ler de ayn metodu izliyor lar. Nitekim hergn ortaya iletme projeleri atlmakta, 107

hatta din kardelerinden bu iletmeler iinde birleme leri istenmektedir. (Mesela geenlerde yeni bir irket iin gnderilecek para miktar bile tespit edilmiti). LAK DEVLETE KARI imdiki slamclk akmnn baka bir zellii de, laik devlet iinde gelimekte, hzlanmakta oluudur. Osmanl devleti laik deildi. Merutiyet slamclar bu b a k m d a n devletin temelini deitirmek isteme milerdir. En fanatiinin bile istedii sadece M e c l i s ' i n kalkmas, Sultann tek a d a m olarak ynetimi ele alma s idi. Ve b u n u Osmanl devletinin kalknmas iin ge rekli gryorlard. imdi ise akm laik devlete kar dr. Laiklii ortadan kaldrmak iin yaplacak ey dev leti ykp K u r a n esaslarna gre yeniden kurmaktr. N i t e k i m eriat savunurlarken dnceler de ak ak ortaya kmaktadr. NE OLUR? Denilebilir ki, Trkiye'deki eriatlk akm teh likeli olamaz. n k birlik halinde deillerdir. Siyasi rgtlenmeye gitmek imknlar yoktur, fikir kuvvet leri yoktur. Sadece kendilerine tavizkr davranan si yasi kadrolar desteklemekte veya siyasi parti iinde kendilerine dayanaklar bulmaya almaktadrlar. Yl lar ncesi bile devrimci kuvvetler karsnda yenilgi ye uramlard. Ayaklanmalar daima bu kuvvetler ta108

rafndan bastrlm, ezilmiti. stelik b u g n radyo, si n e m a vs. gibi kitle haberleme aralar toplumu dei tirmi, uygarlkla temas artm, geriye gitmek isteme yen gen kuaklar yetimitir. Gerici akmlarn kuru grltden ibaret olduunu ispat iin ne srlen bu verilerin ou, iyi niyete dayansa da dayanmasa da phesiz dorudur. T r k i y e ' n i n 1968 ylnda laik Cumhuriyet'ten, dini devlete dneceini sanmak ha tal bir deerlendirme kabul edilir. u var ki "dini dev let" bir sonutur. Mesele ise sonucun alnp alnmaya canda deil, sonu alnacana inanan fanatiklerin aksiyona geip gemeyeceklerindedir. B u g n devlet te kilit noktalarn tutmak iin aksiyondadrlar. Az da olsalar parlamentoya girmilerdir. Devlet kademelerin de nemli koltuklar kapmladr. A m a k a p l u m b a a misali gidi bu akm yrtenlerin ounu tatmin et memektedir. Sonuca daha abuk ulamaktan sz etme ye balamlardr ve grn odur ki ulaabilecekleri ne de inanmaktadrlar. Basklar arttka bu bask kar snda direnme zayf kaldka, daha dorusu ortamn uygunluu kans yerletike sonu alabilmek iin te-, ebbse g e m e k isteyeceklerdir. Nitekim son zaman larda Dervi Vahdeti'ninkiler gibi k y a m yazlar, art mtr. Hatta cihad emirleri verilmeye balanmtr. Sonu iin kyama kalkrlarsa ne olur? phe siz devrimci kuvvetler tarafndan ezileceklerdir. H e m de bir daha balarn kaldramayacak ekilde ezilecek lerdir. Ancak byle bir teebbsten ve kafalarn ezil mesinden sonra siyasi zgrlk dzenine de herhalde 109

paydos edilecektir. Gericilik akmlarnn gelimesin deki tehlike buradadr. Bu yaz dizisini hazrlamak iin faydalamlan eserler: 1 - Yunus N a d i Abalolu: htilal ve nklabi O s m a n i 2- Celal Bayar: B e n de Yazdm (1 ve 2 ' n c i ciltler) 3- Mustafa Bay dar: 31 M a r t Vakas 4- Faik Reit U n a t : Ali Cevat B e y ' i n Fezlekesi 5- Dr. T a n k Zafer Tunaya: slamclk Cereyan 6- Niyazi Berkes: 200 Yldr N e d e n Bocalyoruz 7- bnlemin M. Kemal: Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar 8- Server skit: Trkiye'de Matbuat Rejimleri 9- Prof. R. Galip Okandan: A m m e H u k u k u m u z u n Ana Hatlar 10- Mustafa Turan: 31 Mart Facias 11- smail H. Daniment: 31 M a r t Vakas 12- Hseyin Cahit Yaln: 50 Yllk Matbuat Ha tralar 13- Resneli Niyazi B e y ' i n Hatralar 14- smet nn: Hatralar 2. Blm (Ulus Gazetesi) 15- Prof. Bedi N. ehsuvarolu: Sultan Abdlhamid 16- Dr. Rza Nur: Hayat ve Hatralarm, cilt: 2 17- Tahsin nal: Trk Siyasi Tarihi 18- Gazete ve Mecmualar: Volkan, kdam, Serbes ti, Mizan, Tanin, Resimli Kitap, Serveti Fnun, Kalem.

110

http://genclikcephesi.blogspot.com