EFD / JFL

Edebiyat Fakltesi Dergisi / Journal of Faculty of Letters Cilt/Volume 29 Say/Number 1 (Haziran/June 2012)

The Discussions on the Regime Eve of Abolishing the Ottoman Monarchy: The Pamphlet Entitled the Problems of Nationality, Responsibility and Seperation of Powers against Monarchy by Ltfi Fikri and its Polemics

Saltanat Kaldrlmadan nce Rejim Tartmalar: Ltfi Fikri Beyin Hkmdarlk Karsnda Milliyet ve Mesuliyet ve Tefrk-i Kuvva Mesaili (1922) Balkl Risalesi ve Polemikler

Mehmet ZDEN* Prof. Dr. zkan zginin Aziz Hatrasna z

Anayasa fikri 1860larda Gen Osmanllar tarafndan Osmanl kamuoyuna sunulmutu. Ancak anayasal diskurun kuvveden fiile gemesi iin Sultan Abdlazizi tahttan indirmeye azmetmi etkili ricalin komplosuna ihtiya duyulacaktr. Liberal ve makbul aday V. Muradn kifayetsizlii, Paalar Koalisyonunu II. Abdlhamide mecbur brakacaktr. Mezkr Padiah anayasay ilan edecek, Meclis-i Umumi faaliyete geecek ve fakat 93 harbi Mstebid Sultana anayasadan kurtulmak iin gerekli bahaneyi verecektir. 1908 de lan- Hrriyete kadar, kt zerinde anayasal fakat fiilen saray merkezli bir monari tecrbe edilecektir. 10 Temmuz 1908 inklb Kanunu Esasiyi tekrar meriyete sokacak ve imparatorluk yoluna tekrar meruti monariyle devam edecektir. kinci Merutiyetin ardndaki siyasi g sultann mektepli subaylarnn arlkla yer ald ttihat ve Terakki Cemiyetiydi. Bu cemiyetin Meclis-i Mebusandaki yeleri 1909 ylndaki tadillerle Osmanl Anayasasnda Padiahn yetkilerini azaltp Meclisin fonksiyonlarn arttrmay saladlar. Ancak 1908-1918 dneminde anayasal praksis istikrarsz bir seyir izleyecektir.

Trk anayasaclnn siyasal deimelerden etkilendii kadar onlar da etkiledii aktr. Trkiyenin 1.Dnya Savan kaybetmesi yeni padiah Vahdettinin ttihat ve Terakkiden ve Meclisten kurtulmasn salad. Gerek iktidar 23 Nisan 1920den itibaren tedricen Mustafa Kemal Paann reisliindeki Ankara TBMM hkmetince temsil edildi. Yeni Meclis 1921de yeni bir anayasa yapt gibi, emrindeki ordu Yunan igaline kar 1921 ylnda Sakaryada ilk ciddi baarsn salad, bir yl sonra 9 Eyllde zmirde ise kesin zafer kazanld. Ankara artk askeri zaferle talandrlm siyasi gcn yegne adresiydi. Mustafa Kemal Paa, devrimci
Do.Dr., Hacettepe niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, memetozden@yahoo.com 2012, Hacettepe University Faculty of Letters, All Rights Reserved

231

Saltanat Kaldrlmadan nce Rejim Tartmalar: Ltfi Fikri Beyin Hkmdarlk Karsnda Milliyet ve Mesuliyet ve Tefrk-i Kuvva Mesaili (1922) Balkl Risalesi ve Polemikler

plann adm adm gerekletirecek avantajlara sahipti. Lozan Konferans ncesinde saltanat kaldrd, 1 Nisan 1923te I. Meclisin fiilen tatile girmesini salayarak seimlere gitti. Yeni Meclis 29 Ekim 1923de siyasi rejimi Cumhuriyet olarak benimsedi, 1 Mart 1924 tarihinde de eski rejimin dier kurumu Makam- Hilfeti tasfiye etti. Bylelikle 1876da balayan Trklerin anayasayla imtihan, meruti monarinin yerini Cumhuriyete brakmasyla hitm buldu.

Srecin dier yan muhalefet tarihini dourdu. Birinci Mecliste II. Grup, kinci Mecliste Terakkiperver Cumhuriyet Frkas muhalefetin ana odaklaryd. Tekil muhalefete baktmzda ilgin bir sima karmza kar: Ltfi Fikri (18721934). stanbul Mlkiye Mektebi ve Paris Hukuk Fakltesi mezunu Ltfi Fikri Bey Avrupa hukuk ve siyaset normlarnn Trkiyede geerli olmasn savunan bir merutiyeti-muhafazakrd. Saltanatn kaldrlacandan endie ederek Hkmdarlk Karsnda Milliyet ve Mesuliyet ve Tefrk-i Kuvva Mesili(1922) balkl bir risale yazd. Kuvvetler birlii yerine tefrik-i kuvva prensibini, cumhuriyet yerine merutiyeti savundu. Fikirleri siyasi tarih asndan karlk bulmadysa da Trkiyede muhafazakr-demokrat gelenek asndan nemlidir. Anahtar Kelimeler: Mustafa Kemal, Merutiyet, Ltfi Fikri, hkmdarlk karsnda Milliyet ve Mesuliyet ve Tefrk-i Kuvva Mesili, Fuat kr, Sleyman Nazif.

Abstract

The Discussions on the Regime on the Eve of Abolishing the Ottoman Monarchy: The Pamphlet Entitled The Problems of Nationality, Responsibility and Separation of Powers against Monarchy by Ltfi Fikri and Its Polemics

The idea of constitution was presented to the public by the Young Ottomans in the 1860s in the Ottoman Empire. Yet, in order to actualize the potential of constitutional discourse, people of influence such as Mithat Paa, Hseyin Avni Paa, Sleyman Paa, who were determined to dethrone Sultan Abdlaziz, were needed. The coalition of the pashas was forced to accept Sultan Abdlhamit II because of the inefficiency of Murad V who was a liberal and acceptable candidate. The aforementioned Sultan declared the Constitution and began to activate the Council but the Otto-Russian War in 1887-1888 gave the despotic sultan a reason to withdraw the Constitution. Until the Young Turks revolution in 1908 the so-called constitutional but in fact a palace-centered monarchy was experienced. The Revolution on July 10th, 1908, implemented the Constitution (Kanun-i Esasi) again and the empire continued to be ruled as a constitutional monarchy. The political power behind the Second Constitution was the Committee of Union and Progress which was made up, to a large extent, of the Sultans trained military officers. The members of the Committee who were in the council decreased Sultans power and increased the functions of the Council. However, the constitutional praxis was unstable during 1908-1918.

It is obvious that the Turkish constitutionalism affected the political developments as much as it was affected by them. The new sultan, Vahdettin, took the chance to discard the Council as well as the Committee of Union and Progress when Turkey lost in the First World War. After some time, the real power came to be represented by the government of Turkish Grand National Assembly gradually in the leadership of Mustafa Kemal, beginning from April 23rd, 1920. In 1921 as the new Assembly declared a new constitution, the army under their command won its first remarkable success against the Greek occupation in Sakarya, and a year later, on September 9th an important victory was won in zmir. Ankara, now, was the only center of political power which was rewarded by military victory. Mustafa Kemal had the advantage of putting his revolutionary plans into practice step by step. Mustafa Kemal abolished the sultanate before Lausanne Conference and by leading the first Assembly have

232

Mehmet ZDEN

an actual intermission, he went to elections. The new Assembly accepted republicanism as its political regime on October 29th, 1923, and it abolished the caliphate, which was another institution of the ancient regime, on March 1st, 1924. Thus, the experience of the Turks with the constitution which began in 1876 ended with the replacement of the constitutional monarchy with the republican regime.

Another aspect of the process paved the way to the history of opposition. The Second Group in the First Assembly and the Progressive Republican Party in the Second Assembly were the main centers of opposition. In terms of individual opposition there emerges an interesting character: Ltfi Fikri (1872-1934). Ltfi Fikri, who graduated from stanbul Mlkiye Mektebi (Political School of stanbul) and Faculty of Law in Paris was a conservative-constitutionalist and he supported the European legal and political norms in Turkey. He wrote a pamphlet entitled Hkmdarlk Karsnda Milliyet ve Mesuliyet ve Tefrik-i Kuvva Mesili (1922) because he had worries about the abolishment of the sultanate. He defended the separation of powers instead of the union of powers and constitutionalism instead of republicanism. Even though his ideas did not receive response in political history, they are nevertheless important for the conservative-democrat tradition. Key Words: Mustafa Kemal, Constitutionalism, Ltfi Fikri, the problems of nationality, responsibilty and seperation of powers against monarchy, Fuat kr, Sleyman Nazif.

Giri: 1922 Ekim Sonunda Trkiyenin Hikyesi

20 Ekim 1922 gn Sirkeci iskelesinden balarnda serpu- milli ile karaya ayak basan 100 kadar Tk jandarmas Mustafa Kemal Paa serdarmz marn syleyerek nmayi yapnca stanbulun, 13 Kasm 1918de tilaf Donanmasnn Boaza demir atmasndan bu yana 4 yldr esaret yaayan payitaht halknn cokulu mukabelesine mazhar oldular1. Bu askerleri bir gn nce, Mudanya Mtarekesi (11.10.1922) iktizasnca Ankara hkmeti tarafndan (Dou)Trakyay teslim almakla grevlendirilen Refet Paa yannda getirmiti. Kafile Mudanyadan Glnihal vapuruyla stanbula gelmi ve fakat askerlerin karaya kmasna ngilizler izin vermemiti. Refet Paa-General Harington grmesi meseleyi halletmi ve bylelikle askerler gemiden inip nmayi yapabilmilerdi. Bu gelime zerine Londrada koalisyon hkmeti dalm ve Lloyd George istifa etmek zorunda kalmt2. Bu arada Refet Paa Trkiyeyi igalden kurtaran iradenin mmessili olarak eitli toplant ve ziyafetlere davet edilmi ve bu vesileyle nutuklar irad etmiti3. Bu nutuklarda ifa ettii Trkiyenin yeni rejimine ilikin grleri ok gemeden Hkmdarlk Karsnda Milliyet ve Mesuliyet ve Tefrk-i Kuvva Mesili balkl bir risalede eletiri konusu yaplmt. Trakya Baro Reisi Ltfi Fikri Beyin imzasn tayan bu risale de, bu kez nl edip Sleyman Nazif ve baro yesi Fuad kr tarafndan tenkit
1 2 Refet Paa stanbulda maher bir kalabalk tarafndan istikbal edildi. Kabatatan Fndklya kadar halkn omuzlarnda, balkonlardan atlan iekler eliinde tand. Burada kendisini bekleyen arabaya binerek Fatihin trbesini ziyaret etti (Karacan, 1971, s.51-53).

Eyll ay sonlarna doru Yunan harbinin galiplerinden 40.000e yakn Trk askerinin tilaf igali altndaki anakkaleye doru ynelmesi bir yandan sava ihtimali dourmu ve dier yandan Trklerle savalmas iin bask yapan Lloyd George ile onun emirlerini dinlemeyen General Harrington arasndaki uzlamazlk bir hkmet krizine dnm ve L. George babakanlktan ayrlmt. (Crisis, 1994, s. 214-216). Refet Paann stanbuldaki gzergh hakknda bkz. (Kocatrk, 1989, s.357-358).

233

Saltanat Kaldrlmadan nce Rejim Tartmalar: Ltfi Fikri Beyin Hkmdarlk Karsnda Milliyet ve Mesuliyet ve Tefrk-i Kuvva Mesaili (1922) Balkl Risalesi ve Polemikler

edilmiti. Tartma ngiliz Yksek komiseri Horaca Rumboldun Londraya Trkiyede esasl inklp beklenmektedir eklinde raporlar gnderdii tarihlere rastlamaktadr4.

15 Mays 1919da balayan Kk Asyadaki Yunan Maceras 26-30 Austos 1922 tarihli nihai Trk taarruzu ile nihayetlenmi Trakya ve Boazlarn durumunu belirleyen 14 maddelik Mudanya Mtarekesi 11 Ekim gn imzalanmt (Yunan hkmeti ise ancak gn sonra mtareke hkmlerini kabul edecektir). Mustafa Kemal Paa, Kzm Karabekir ve Refet Paalarla birlikte Bursaya gelmi, okuyla karlanm, mtareke mnasebetiyle Bursada bulunan smet Paayla bulumulard(16 Ekim). Mustafa Kemal Paa, Bursa Belediye heyetini kabulnde, buuk sene sren ve zaferle biten askeri mcadeleyi imdi ilim, maarif ve iktisadiyat sahalarnda da srdrmek ve netice almak istediklerini belirtmi, Ziya Gkalp Kk Mecmuada Kurtar bizi cehaletten noksandan/Gster imdi ilm, hars hedefler!/,Kurtar bizi artk kara sultandan dizeleriyle stid iirini kaleme almt.5 Ancak zafer ayn zamanda Sulh Konferansnda Trkiyeyi kimin temsil edecei sualine aciliyet kazandrmt. Zaten Trkiye, Cihan Harbine girip de henz bar imzalamam tek lkeydi. Dolaysyla temsil meselesi teknik, protokole ilikin bir mesele olmaktan te, Carl Smithin nl szn biraz deitirerek sylemek gerekirse, istisnai olana kimin karar vereceine ilikin politik bir meseleydi. Ve istisnai olan kimdi?

Bu esnada yal ve makul sadrazam Tevfik Paann 17 Ekim tarihli telgraf geldi: Telgraf Meclis Bakan ve Bakomutan Mustafa Kemal Paaya ekilmiti ve Bar Konferansna stanbul ve Ankara hkmetlerinin mtereken katlmas talebini ieriyordu. Mustafa Kemal Paa Tevfik Paaya iletilmek zere Ankara hkmetinin stanbul mmessili Hamit beye cevabn telgrafla bildirdi: Konferansta Trkiyeyi sadece TBMM hkmeti temsil edecekti. te yandan 19 Ekimde Kabatata karaya ayak basan Refet Paa, istikbalcileri arasnda Vahdettinin yaveri Ali Nuri, Abdlmecitin yaveri Remzi, Tevfik Paann yaveri Selahattin Beyleri de bulacaktr: Refet Paa padiah yaverine, Makam- muallay hilafete hissiyat- ubudiyetkrne ve hissiyat- tzimkrne-i dindranemi aynen ibl etmenizi rica ederim ve Tevfik Paann yaveri Selahattin Beye ise Anadolu, bir stanbul hkmetini tanmad gibi sadrazam da tanmaz eklinde cevaplar verdi.6 Bu arada Meclis Bakan ve Bakomutan Mustafa Kemal Paa, Trkiyenin hars ve meden notunu ykseltmeden nce eski siyasi mfredatn ilgasn ngrd. lkin 13 Kasmda Lozanda toplanacak sulh konferansnda Ankara hkmetini temsil edecek kiiyi seti: smet Paa. 25 Ekimde Mustafa Kemalin istirham zerine Yusuf Kemal (Tengirek) Bey Hariciye vekilliinden istifa etti, bir gn sonra, (eski) Garp Cephesi komutan smet Paa yeni dileri bakan oldu7. 27 Ekimde karar an yaklat; tilaf
4 5 6 7 Bkz. (Jaeschke, 1973, s.2). (Jaeschke, 1973, s.3). (Jaeschke, 1973, s.2).

Yusuf Kemalin vekaletten istifasnn Mustafa Kemalin isteiyle gerekletiini Falih Rfk Atatrkn kendi azndan aktarmaktadr: Ankaraya gittiim vakit Hariciye Vekili Yusuf Kemal Beyle grtm. Bar konferansnda ba delegelii kimin yapabileceini sordum: Onu siz bilirsiniz! dedi. Mesela smet Paa ?.Yapabilir.Yusuf Kemal Beyin vekillikten istifa ederek yerine smet Paay brakmas lazmd. Yusuf Kemal Bey feragatle vazifesinden ekildikten baka, kendi yerine smet Paann vekillie seilmesini

234

Mehmet ZDEN

Devletleri davet telgrafn sadece Ankara hkmetine deil Tevfik Paa hkmetine de gnderdiler. Mustafa Kemal Paa 1 Kasmda, muhalif II. Grubu da ikna edip saltanat ve hilfeti tefrik ederek saltanatn kaldrlmasn salad(Gololu, 1971, s. 339-363). Bylelikle Humboltun bekledii esasl inklplardan ilki gerekleti ve istisnai olana Mustafa Kemalin ynlendirmesiyle Ankarada TBMM karar verdi. Refet Paann stanbula ayak bast 20 Ekim ile saltanatn ilga edildii 1 Kasm tarihleri arasndaki 10 gne mevzuun ehemmiyetine binaen 3 polemik yazs da sd. Mnakaay o srada Trakya Baro bakan olan Ltfi Fikri Beyin Hukuk- Essiye Mebhisinden; Hkmdarlk Karsnda Milliyet, Mesuliyet ve Tefrik-i Kuvva Mesaili balkl risalesi balatt. stat Sleyman Nazif ve bir dier hukuku Fuad kr ona cevap verdiler. Risale: Saltanata Son ar

Trakyaya tesellme memur Refet Paa stanbuldan esn-y mrrunda azm tezhrtla karland. stanbul ahalisi Anadoluyu dmandan tathr eden ve Trakyann bir tarz- mslemet-krnede ana yurduna iadesini mcip olan zafer-i azm-i millinin millerine kar besledii hissiyt- minnetdrnenin izhr iin Refet Paann stanbula muvsalatn bir vesile-i hsne addetti. Bu suretle payitahtmz en ihtiyarlarmzn bile emslini hatrlayamayaca derecede mesud ve mttehc bayram gnleri yaad(Ltfi Fikri, 1340, s.1).

Trakya Baro Bakan ve eski Dersim Mebusu Ltfi Fikri Bey, TBMM hkmetinin temsilcisi sfatyla 19 Ekimde stanbula ayak basan Refet Paay yukardaki satrlarla selamlar. Bu ilk paragraf Osman kibarln bildik rneklerindendir. Ancak bahis Refet Beyin stanbulda irad ettii nutuklardaki kimi fikirlere gelince Ltfi Fikri Bey kibarl mahfuz tutarak bir fikir mnakaasnn kapsn amaktan da ekinmez. Refet Bey, bu nutuklardan birinde, her ikisi de Trk olduklar halde Yavuz ve ah smailin, salt hanedan rekabeti yznden atmalarndan ikyet eder. m, hanedanlarn milliyetiliin aleyhine altdr. Ltfi Fikri sze tarih usulne dair paragraf aarak balar, epistemolojik tezler serdeder: Malumdur ki mverrihliin en byk art b-taraf olmak, kendi zamann, kendi milliyetini ve bunlardan mlhem his ve fikirleri muvakkaten bir tarafa brakacak kadar b-taraf olmaktr. nsan ancak byle bir b-taraflkla vekyi-i maziyeyi tetkk ederse hakikati grebilir, aksi halde ise azm hatalara debilir (Ltfi Fikri, 1340, s.2). Ve devamla hatrlatr; Snnilik ve iilik meselesi hanedan rekabeti kadar nemlidir ve tm ran ahalisi salt Trklerden ibaret saylamaz. kinci taarruz Refet Paann 16 yzyl gibi erken bir tarihte milliyetilik icat etmesine yaplr. Zira milliyetilik ancak Fransz
tavsiye etmitir (Atay, 1969,s.337). Falih Rfk bir sayfa sonra Refet Paay stanbula gnderenin de eski arkadalaryla arasndaki mesafeyi kapatmak isteyen Mustafa Kemal olduunu sylyor.

235

Saltanat Kaldrlmadan nce Rejim Tartmalar: Ltfi Fikri Beyin Hkmdarlk Karsnda Milliyet ve Mesuliyet ve Tefrk-i Kuvva Mesaili (1922) Balkl Risalesi ve Polemikler

ihtilal-i kebirinin eseridir, 16. yzylda milliyetiliin zaten esamesi yoktur ki Yavuz milliyeti olmamakla sulansn! Ltfi Fikri devamndan okuyucuyu ksa bir Avrupa yolculuuna kartr; Fransaya, ngiltereye, Rusyaya urar. lke vahdet-i milliyelerini Sultan Selim andan daha ge tarihlerde ve krallarnn himmetiyle kazanmlardr. O, milliyetilii bu rneklerde feodallere kar kraln glenmesi (XIV. Louis Fransas), ngiltere-skoya birlemesinin salanmas ve arn otoritesini rakipsiz klmas gibi milliyetilii mill birlik sreleri zerinden okur. Hsl Sultan Selimin Trk mefkresini grmemi olmas zaman itibaryla tamamen kbil-i izahtr. Milliyet mefkreleri onun zamanndan ok sonra gelen zamanlarn mahsldr (Ltfi Fikri, 1340, s.3).

Sultan Hamid-i sani rneinde grld gibi mutlak monariler milliyet hissine izin vermeyebilir, lakin meruti monariler sz konusu olunca vaziyet deiir. Ltfi Fikrinin hkmet-i merutalarla milliyeti hissiyat arasnda pozitif bir korelasyon kurarken muhafazakar sylemin8 iinden konuur: Hkmdarlarn vcudu evvel emirde milletleri mazilerine daima merbt brakacak en messir bir vastadr. Biz tarihi olmayan milletler bahtiyrdr tarznda baz efkr- mahssa iin zarfne bulunmu formllerin tarafdr deiliz. Bilakis bir milletin tarihi ne kadar byk olur ve bu tarihine ve sir anantna ne kadar merbt kalrsa inkif iin o nisbette kav olur fikir ve kanaatindeyiz Bu kanaatimizi tamamen takviye edecek mhim bir numune, bir misal de vardr: ngiliz milleti. ngilterede hkmdar tamamen mertdir. Bidyet-i merutiyette kullandmz tabirle hakimiyet-i milliyenin, imdi iittiimiz tarz- ifadesiyle saltanat- milliyenin tecellisine katiyen engel deildir. (Ltfi Fikri, 1340, s.7) Mazi, anane muhafazakrln asli kavramlardr ve ngiltere anl Devrimden bu yana, iddetin deil usuletin ve suhuletin ksaca muhafazakrln canl rnei olarak Ltfi Fikri tarafndan hatrlatlmaktadr. Bir hkmdara sahip olduu iin kadimdir ve fakat merut olduu, meclisi ierdii iin ayn zamanda yenidir. ngiliz kralndan daha yetkili Almanya imparatoru bile Almanln tealisine hizmet etmitir. Ltfi Fikri monari meselesinin tartmaya ak bir mesele olduunun farkndadr. O yzden monari ve cumhuriyet tartmasn halkn seviyesi tartmasna baml klar. Halkn zihniyet seviyesi geriyse devletin banda kral veya reis-i cumhurun bulunmas istibdad engellemez: lmen ve fikren teli etmemi olan milletler cem-i zamanda tahakkm ve istibdd altnda ezilmee mahkmdurlar. Bu tahakkm bir hkmdarn tahakkm olabilecei gibi sivil ve asker her shib-i zuhrun tahakkm de olabilir (Ltfi Fikri, 1340 s. 9). Burada sivil ve asker bir sahip-u zuhurla kastedilen Mustafa Kemal Paa olduu aktr. Ltfi Fikri, ngiliz devriminin kraln ban kestii halde Cromvellin despotizmine yol
8 Muhafazakrlk (ve versiyonlar) hakknda bkz. (Nispet, 1990, s.97-129). Muhafazakr dnrler Bonald, Maistre ve Donoso y. Cortesin anti-liberal ierikleri iin bkz. (Schmitt, 2010, ss.41-69).

236

Mehmet ZDEN

atn, keza Fransz devriminin de kraldan kurtulaym derken Jakoben diktatrlne imkn hazrladn bilmektedir. Risalenin bundan sonraki blmlerinde de Refet Paann cari politik rejimin akbeti hakkndaki beyanlar cevaplandrlr. Refet Paa stanbul Belediyesince verilen ziyafette irad ettii nutukta, cumhuriyet idaresini dnmediklerini ve Ankara Meclisinin kuvvetler birliine dayal Meclis hkmeti modelini srdreceklerini belirtmiler. Bu beyana kar Ltfi Fikrinin ileri srd fikirler, onu sadece muhafazakr (merutiyeti) yapmaz, kuvvetler ayrmn savunmak suretiyle liberalizme de kayt yaptrm olur. Refet Paa, yasama, yrtme ve hatta yargnn sadece Meclis tarafndan yrtlmesini savunmakla, her kuvvetin sadece yasamaya baml klnmasn istemektedir. O sadece reis-i hkmetli deil heyet-i icraiyeli bir hkmete de taraftar deildir. Ltfi Fikriye gre bu tarz bir anlay, ilkin gariptir, kitapta ve dnyada emsali yoktur, ikinci olarak ancak be on haneli bir kyde tatbik edilebilir ve salisen kuvvetler ayrm prensibine aykrdr: Bu vazife-i hkmetin byle baka baka heyetler tarafndan icrasndaki ztrr gemi tecrbelerle bugn o kadar tahakkuk ve tezahr etmitir ki Refet Paann nutuklar olmasayd bunlar tekrar mevzu- bahs etmek htr ve hayalimize gelmeyecekti. Bu kaideler Monteskiyden beri tahakkuk etmi ve Fransa ihtilaliyle dnyaya yaylm prensiplerdir (Ltfi Fikri, 1340, s.9). stiare pek ok kiiyle yaplr fakat icra tek kiinin iidir. Yzlerce milletvekilinden oluan meclisin hkmet ilerini yrtmesi mantksz ve imknszdr. Meclis kendisi hkmet etmeyecek fakat vekilleri vastasyla yrtecek demek, vekilleri meclisin kuklas yapacaktr. Oysa yasama ve yrtmenin, ksaca iki kuvvetin mstakil iki kuvvet olarak birbirini denetlemesi esastr. Oysa Refet Paa kutsal, gnahsz, kusursuz bir meclis tasavvur etmekte ve bu sebeple meclisin istibdat oluturma ihtimalini gr(e)memektedir: Dier taraftan o mstemirren hkmet eden ve saltanat sren Meclis in hata etmeyecei ne ile malumdur? Onu kim kontrol edecek? Dnyada kontrolsz hi bir ey ileyemez. Bu hukuk- esasiye kaideleri yle gelii gzel konmu ind eyler deildir. Hepsi yzlerce senelerden beri vuku bulan tecrbn mahsuldr. kisi de saltanat- milliyenin mmesilleri olduklar halde heyet-i icraiye ve heyet-i kanuniye yekdierini kontrol ederler. Heyet-i icraiye vazifesinde kusur ederse meclis onu skat eder. Yok meclis ifrata gider ve heyet-i icraiye onu yaptklarnda haksz grrse bil-mukabele meclisi fesh etmee ve yeniden intihbt tahrk etmek suretiyle huzur- millette nev-umma istinaf- dava etmee hakk vardr. Refet Paa sisteminde bu mhim noktalar ne olacak? Meclisin tahakkmne kim kar gelecek, kim onu huzur- millete icbar edebilecek? (Ltfi Fikri, 1340, s.11).

237

Saltanat Kaldrlmadan nce Rejim Tartmalar: Ltfi Fikri Beyin Hkmdarlk Karsnda Milliyet ve Mesuliyet ve Tefrk-i Kuvva Mesaili (1922) Balkl Risalesi ve Polemikler

Keza Fertler hata yapar lakin cemaatin ruhu yanlmaz eklindeki Refet Paa vecizesi de yanltr. Ltfi Fikri bir siyasi cemaat rnei olarak Fransz Konvansiyon Meclisini ve onun arlklarn, yasamann yrtmeye ipotek koymasn, Jakobenlerin muhalefeti giyotine gndermesini Refet Paaya hatrlatr: Fransa ihtilalindeki Konvansiyon meclisinin icraat hl htrlardadr. Robespier ve Sen Jst gibi bir iki mtehakkim reislerin elinde nelere bzce oldu hep biliriz. Ekalliyette kalan yahut o aralk tahakkmle yle gsterilen bizzat ayn meclis azasn huzurlarnda idam eden ve ilerinden alp doruca giyotine gnderen bu meclis de bir cemaatti (Ltfi Fikri, 1340, s. 14). Sadece Girondenleri deil, kral ve kralienin idamn, 60 bine yakn siyasi lm ieren Jakoben terr dneminden (1792-1794)9 nce bile Fransz devrimcilii, muhafazakr dnr Edmond Burken (1729-97) Reflections on the French Revolution in France kitabnda keskin eletirilere tbi tutulmutu. Burke aslnda ngilterede Whig kanatta yer alan, liberal bir isimdi ve bu sfatla ABD bamszlnn, rlanda davasnn taraftar, ngiliz Dou Hindistan irketinin keskin bir tenkitisiydi. Ancak o Fransz devriminde insanln somut tarihi tecrbesinin, genel ve soyut laflar uruna inkr edildiini grd. Devrim Convansiyon dneminde kraln idamyla birlikte monariden kurtulup (I.)Cumhuriyete geecektir. Devrimin radikal aamasn yneten Jakobenler, aslnda Rousseaunun Genel rade Cemaatin Yanlmazl gibi soyut, mulak ve genel fikirlerinden ilham almaktaydlar. Baka bir ifadeyle, Refet Paa meclisin yanlmaz iradesinden, meclis hkmeti sisteminin erdeminden ve dolaysyla kuvvetler birliinden bahsederken Rousseauya, onun tenkitisi Ltfi Fikri Bey kuvvetler ayrmn savunurken Montesquieuya, ksaca eski bir tartmann statlarna dipnot dmekteydiler.

Ltfi Fikri siyasi hukuk tartmalarnda kuvvetin birbirini denetlemesi ilkesini, Montesqieuyu tekrar referans gstererek savunmaya devam eder. Fakat 10 Temmuz inklbndan Mtarekeye, Mtarekeden zafere kadar olan dnem boyunca Trkiyenin yetki ve sorumluluk karnesi krklarla doludur. Saltanat makam, Meclis ve rical-i devlet hep ayn kusuru ilemilerdir, hi kimse masum ve masun deildir. nk halkn seviyesi dktr: O vakte kadar ise elimizdeki eyleri yapalm der iken bir kat daha bozmaa mahal yoktur. Mmkn mertebe elimizdeki uslleri hsn-i idre etmeye alalm. Kann- Essisimizin essat yine nisbeten en az fenalkla ileyecek bir makinedir. Montesquieunn dier hukk ve selhiyetler tahdt olunmaldr kide-yi mhimmesi bunda gzetilmitir. Memleketin seviyesini ykseltmeden buna dokunmak, bin-y devleti bsbtn peran etmek, altn stne getirmek olur (Ltfi Fikri, 1340, s.13).
9 Kzl Terr diye de isimlendirilen ve Fransann Prusya ve Avusturya ile savata olduu devrede, Paris Devrim Mahkemesi 2.639, sair mahkemeler 17 bin civarnda idam karar vermiler, Vendee ve Lyondaki ayaklanmalarda ise 40.000e yakn insan lmtr. Bkz. (Thomson, 1978, s.41).

238

Mehmet ZDEN

Ltfi Fikrinin politik duru ve entelektel mktesebatnn muhafazakr ve (her ne kadar bu kelime, gerek devrin cari sylemi ve gerekse kendisi tarafndan zikredilmemi olsa da) demokrat bat gelenei iinde yeri vardr. O kuvvetler ayrmn savunurken demokrat ve makam- hkmdari gibi kadim kurumlar mdafaa ederken muhafazakr ve ayrca monarinin mutlak olann deil meruti biimini tasvip ederken hem muhafazakr ve hem de demokrattr. Keza halkn seviye-i zihniyesinin geriliinden ikyet ettii yerde muhafazakrlara zg halk endiesini de paylar. Ancak halka kar bu patrici tavr, muhafazakrlkla demokratlk arasndaki beraberlie nifak sokar. nk Ltfi Fikri bir yandan Osmanl Kanun- Esasisinin Montesqieunun da tasdik edebilecei zelliklerini ver, dier yandan o modelin seviyesi dk Osmanl halk iin mnasip kaftan olduunu syler. Bylelikle cumhuriyet, ileri halklarn rejimi olmaktadr. Oysa Ltfi Fikri bu risaleyi saltanatn yerini cumhuriyete brakmamas iin yazmt. Dolaysyla merutiyeti halkn gerilii etrafnda savunaym derken cumhuriyete giden kaplar am oldu. Vaka, tipik bir kendini tekzip etme vakasdr. Risalenin son satrlarnda ise Ltfi Fikrinin siyasi meseleyi hukuki meseleye hapsetme abasnn zaaflar ortaya kar. Refet Paann sulhden/Lozandan sonra Osmanl Kanun- Esasisinin deil de 1921 Tekilat- Esasiye kanunun tatbik edileceine dair beyanlarna itiraz eder. Ankaradaki meclis, ona gre, onlar Anadoluya seip gnderen semenlerle anayasa hususunu tartmamt. nerisi udur: Aklen ve mantken ve kanunen evvel emirde sulhten sonra gnn en mhim meselesi olacak olan padiahln muhafazas yahud ilgs esas zerine intihbt- umumiye yaplmal ve onun ve onun neticesinde teekkl edecek mecliste bu meseleler bir karara rabt olunmaldr (Ltfi Fikri, 1340, s.19). Oysa Ltfi Fikri Beyin kaleminin mrekkebi kurumadan saltanat kaldrlacak (1 Kasm 1922), Cumhuriyetin ilan ve hilafetin lav gibi sonraki gelimeler Ltfi Beyin son cmlesinde dedii gibi intihabat- umumiye yaplarak seilen kinci Meclis tarafndan icra edilecektir! Oysa o yeni bir genel seimi btn bu eski rejim kurumlarn kurtarmak iin nermiti. Dolaysyla politik figr olarak Ltfi Fikri portresi, kaybeden bir adamn portresidir. Zaten Ltfi Fikri beyin kronolojisi, gl akademik donanm ve politik zayflk gibi iki zt eilim etrafnda seyreder: O bir paazdedir; 1872 ylnda Gmhanede doduunda babas Hseyin Fikri Paa Gmhane valisiydi. Ailenin imknlar ve okuma arzusu, ona, ilkin 1890 ylnda Mekteb-i Mlkiye ve 3 yl sonra Paris Hukuk Fakltesi diplomas kazandrmtr. O bir Jn Trktr; 1895te muzr faaliyetlerinden dolay 14 ay ceza alm, Avrupaya kam, Msrda bulunmu, 1908 Temmuz inklabndan sonra Dersaadete dnmtr. O bir politikacdr: 1908 Meclis-i Mebusannda Dersim mebusudur, hibir ciddi etki yapmasa da Mutedil Hrriyetperver (1910) isimli bir frkann kurucusudur. O gazeteci ve yazardr: Meruti devirde tek bana Tanzimat gazetesini karr, birka kitap telif eder, muhtelif gazetelerde makaleleri yaynlanr. Franszca bilmesi ve ok okumas yazlarna entelektel derinlik ve muasr bir dil kazandrr.

239

Saltanat Kaldrlmadan nce Rejim Tartmalar: Ltfi Fikri Beyin Hkmdarlk Karsnda Milliyet ve Mesuliyet ve Tefrk-i Kuvva Mesaili (1922) Balkl Risalesi ve Polemikler

O avukattr: Bilhassa gayri mslimlerin davalarn slenir, Tekirda ve stanbul baro bakanlklarn seimle kazanmas onun hukuk camias iinde sevildiinin iaretidir.

62 yanda Pariste kanserden len Ltfi Fikri Beyin mezkr kariyerinin daim refakatisi ise muhalifliktir: Abdlhamit devrinde Jn Trk, ttihat ve Terakki devrinde liberal, Cumhuriyet devrinde merutiyetidir. Onun daim itiraz hali, mzklktan beslenmez, arkasnda demokratik felsefenin kitabiyat yatar. O muhalefetin tabanca iermemesi, rakipleri tarafndan da takdir edilmitir. Nitekim 1923 sonbaharnda stiklal Mahkemesi tarafndan halifecilikten 5 yl cezaya arptrlrsa da cumhuriyeti Meclis onu affeder10. Ltfi Fikri Beyin risalesi cevapsz kalmad; kalamazd; zira o nazik bir zamanda, zafer annda malup bir kuruma; saltanat ve hilafete modern atflarla yeniden hayat vermek isteyerek rol almt. Bu yzden avukat Fuat kr Bey ve stat Sleyman Nazif onu zafer kutlamalarna glge drmekle, misallerini Avrupadan getirmekle, Milli Mcadeleye ihanet etmi orta a messeselerini canlandrmakla vs. suladlar. Fakat her iki cevap arasnda farkllklar vard: Baro Azasndan Fuat krnn 15 sayfalk Halk Saltanat, Ltfi Fikri Beyin Hkmdarlk Karsnda Milliyet ve Mesuliyet ve Tefrk-i Kuvva Mesili Hakkndaki Mbhastna Cevap11 kitapna demagoji hakimdir. Sleyman Nazifin 7 sayfalk cevabysa Ltfi Fikri Beye Cevap: Hilfet, Milliyet ve Tefrk-i Kuvva Mesili12 bal tar; st perdeden konuur, lakin slup naziktir. Fuat kr, saltanat kaldrmaya hazrlanan Meclisi eletiren Ltfi Fikri Beyi an gidiatna aykr davranmakla sular; gemite yaasayd, der, Kolombun Amerikay kefetmesine, Fatihin karadan gemileri yrtmesine de kar kard: Ltfi Fikri Bey Kristof Kolombun karsna km diyor ki: Kolomb! Sen ne yapyorsun? Hi yle mtemadiyen garbe gidilmekle Hindistana vsl olunur mu? Hem sen Papaya kar geliyorsun. Bahr-i muhit-i Atlasden alnca denizle gk birleir, Papa byle diyor. Sen buna inanmyor musun? Fakat Kristof Kolomb Dnyann mdevver olduuna ve behemehl Hindistana vsl olacana kni idi. O, bunlar dinlemedi. Mtemadiyen garbe giderek Hindistan zannyla Amerikay kef etti. Yine Ltfi Fikri Bey Fatihe diyor ki: Ey Sultan! Ne yapyorsun, karadan gemilerle Halice girilir mi? Ve bu kadar ar toplar ta Edirneden Konstantiniyyeye karadan srklenir mi?...
10 Ltfi Fikri Bey iin bkz. (Gvsa, 1946, s.230), (Birinci, 2003, s.233), (Demirel, 1991, ss.167- 200). 11 stanbul:Cihan Biraderler matbaas,1338, 12 stanbul: ark Kitabhanesi1341/1922.

Risaleler Sava: Ltfi Fikri Beye ki Cevap

I-Fuad kr

240

Mehmet ZDEN

te karadan donanmasz stanbul ikinci defa feth olundu ve o ar toplar istenilen mahallere kondu (Fuad kr,1338, s.1). Fuat krnn demagojisi Ltfi Fikride hata bularak ilerler, ilkin onun cmlesini seer. O rnek aslnda Ltfi Fikrinin tek hatasn yanstr, o hata da bir mucize olan mill zafere, Refet Paa vesilesiyle yaanan cokuya yeterince katlmamak, kalemini bu vadide cimrice kullanmaktr. Fuad kr onu sularken zmnen alafranga zppe kategorisine koyar: Ltfi Fikri Bey; btn bunlar grememi ve gazeteleri mtlaa etmemi ve bilhassa imdiye kadar iimizde bulunmam da yeni Paristen terf etmi ve grm ki burada bir paa ahliye nutuklar sylerken Monteskiyo nazariytndan uzaklam, bunu tenkd ediyor (Fuad kr, 1338, s.6). Ltfi Fikri Bey meseleyi merutiyet-cumhuriyet ve kuvvetler birlii-kuvvetler ayrm eksenlerinde tartrken, Fuat kr st bir metin ina eder; mnakaay millilik-kozmopolitlik parantezine alr. Bylelikle Ltfi Fikri iimizdeki Avrupal olur, o artk z deerlerimizin yabancsdr: Ltfi Fikri Beyin asl hatas btn dnyay garbden ibaret zannetmesinden mtevellitdir. Msr, Yunan- Kadm ve Roma medeniyetlerini, Arap ve slm medeniyetini hie sayyor. Ve zannediyor ki her ey Avrupada meydana km ve orada tekemml etmitir (Fuad kr, 1338, s.6). Sz sras Garbn ktlklerine gelir; Fuad kr 1099 ylnda Hallarn Kuds halkna reva grdkleri zulme uzun satrlar tahsis eder. Buna mukabil Selahaddin Eyybi 1187 de Kuds ehl-i salibden geri aldnda dmanlarnn bile takdir edecei bir alicenablkla davranmt. Ksaca iki rnek Batllarn her daim ktl Mslmanlarn ise ezeli iyiliini ispat etmeye yetmitir. Keza milliyet fikri Fransz ihtilalinde dodu diyen Ltfi Fikri gene yanlmaktadr, yeni olan milliyet fikri deil kozmopolitliktir: Hatt- milliye fikirleri yeni zuhur etmemitir. Zaten insanlarda aslolan vahded-i milliyedir. Kozmopolitliktir ki sonradan meydana kmtr (Fuad kr, 1338, s.8). deal model, onun nezdinde Japon modelidir: Japonlar devr-i tecedddlerinde byle yaptlar, Avrupa medeniyetini maymun gibi asla taklid etmediler, garb medeniyetini Japonya ananat- milliyesine tevfuk etmesini bildiler ve bunun iin muvaffak oldular (Fuad kr, 1338, s.8). Fuad kr, Ltfi Fikri Beyin eski semenlerinden Kebanl bir zata sureta smokin giyip frak taktrr vs. Ve sorar: Acaba o Anadolu manzarasna bylesi monden tiplerin egemen olmasn mi istemektedir?: Keban erafna msaadeleriyle bir smokin ve eldiven giydirip boynuna yakalk ve boyunba takalm. Biare muhiti iinde ne hale dur olur? Bir de bu zat bir ngiliz biftei ile mayonezli bir levrek ve bir de ampanyadan mrekkep bir yemee davet etsek bunlara elini srer mi?

241

Saltanat Kaldrlmadan nce Rejim Tartmalar: Ltfi Fikri Beyin Hkmdarlk Karsnda Milliyet ve Mesuliyet ve Tefrk-i Kuvva Mesaili (1922) Balkl Risalesi ve Polemikler

Byle yapacamza srmal bir cepken, renkli bir alvar ile arkasna bir hilat giydirsek ve buzlu bir ayran ile kuzu kzartmasndan ve etli pilavdan ibaret bir taam ikram etsek Kebanl ne derecede memnun olur? (Fuat kr, 1338, s.6). Fuat kr Cumhuriyet modernlemesinin Kebanl erafa apka, Cumhurbakanna frak giydirilmesini de ierdiini ok gemeden grecektir.

Fuad kr, milliyetiliin, vahdet-i milliyenin kadim zamanlardan beri mevcudiyetini ispat sadedinde sralad rneklerse, onun milliyetilikle yabanc dmanln edeer tutuunu gsterir naks rneklerdir: Ona gre Firavunlar Msr, ecnebilerden, Yunanlerden hi hazzetmezdi. Ona gre bu hal sadece Msrla snrl deildi: Milel-i sairede aynyla byle idi. Ecnebilere esir muamelesi yapar ve her millet kendinden baka bir milletin hakk- hayatn tasavvur bile eylemezdi (Fuat kr, 1338, s.7). Ltfi Fikri eer maksat mill hakimiyet ise meruti rejimin bu ihtiyaca cevap verdiini sylemi ve hatta sultanlarn, krallarn vahdet-i milliyeye hizmetleri katalogu hazrlamt. Szgelimi Fransa kral mill birlii engelleyen feodaliteyi tasfiye ederek Fransaya byk hizmet etmiti. Fuad kr gya bu gre itiraz eder; ona gre feodalite ihtiyari, keyfe keder bir idare ekli deildir ki Franszlar mutlakiyeti seerek bundan kurtulmu olsunlar. Ancak Fransa bahsindeki son cmlesi Ltfi Fikriyi tekzip etmez, aksine teyid eder: Cemiyt terakki ettike derebeyler de kesb-i kuvvet ettiler. Nihayet bunlardan biri olan Paris kral dier hkmdarlklar ilg ederek kendisi herkese mut kld (Fuat kr, 1338, s.8). Meruti rejimle mill hakimiyetin mnasebetine dair Ltfi Fikri Beyin iddiasna ynelik itiraznda da Fuad kr yine zensizdir. kinci Merutiyette mill egemenlik lafta kalmtr: Hatta 31 Mart Vakasn esbak hakan- mahl tertip ettirmi olmas thmetiyle Ltfi Fikri Beyin mebus bulunduu Meclis-i Mebusan Sultan Hamidi skt etmiti (Fuat kr, 1338, s.6). Aslnda bu cmleyi Ltfi Fikrinin kurmas gerekirdi; eer bir meclis padiah uzaklatrp yerine bir bakasn tahta kartyorsa, bu hal mill hakimiyetin gcn gsterir. Fuad kr rakibini rtmek iin yazd cmlelerle sanki kendini malup etmektedir. Nitekim, fikrince, mutlakiyetin mutlak tek kii olduu iin, peygamber bile olsa, yanlabilir, oysa meclis icma- mmeti yansttr ve dolaysyla yanlmazdr. Cumhuriyet mutlakiyetten stndr, Fuad beyin esas iddias budur;lakin o fikri iin malumat vermeye kalknca fikir farsa dnmektedir: Ona gre Cumhuriyet, Hz. Peygamberin irtihalinden sonra uygulanan rejimin addr, akabinde sz Emevilere geer, bir isim vlr, mer ibn Abdlaziz. nk o nvbet-i hilafet kendisine geince kendi kendini azleder, fakat mmet kendisini tekrar seer. lk bakta Fuat krnn cumhuri rejimi slam zerinden merulatrmak amacnda olduu sezilir. Eer maksat buysa cumhuri rejimle meveret gibi slami temalarn uyumundan yola klabilirdi. Keza halifenin seimle gelmesi vurgulanacaksa herhalde Emeviler mnasip rnek deildir. mer ibn Abdlaziz rnek olarak zellikle seildiine gre, halife Vahdettinin istifa edip kendisinin tekrar Meclis tarafndan intihabn m tavsiye etmekte midir? Bu sorularn mantk dahilinde cevaplar yoktur. Fuad kr monarinin sadece milliyet fikrine deil halkn hukukunun aleyhine altndan da phesi yoktur: Hkmdarlk, yalnz inkif- milliye deil tabiat iti-

242

Mehmet ZDEN

bariyle ahalinin kaffe-i hukukuna bir sedd-i hildir, o seddi ykmak iin milletler asrlardan beri deniz dalgalar gibi karaya arptlar ve bu sayede sahillerde kendilerine barnacak pek az yer igal ettiler (Fuad kr, 1338, s.6-7). Saltanat ve cumhuriyetin mukayese edilirken Ltfi Fikri ngiliz monarisini vmt. Fuat kr ise, cumhur ABDnin ismini zikrederek cevap verir; ona gre her iki rejimin baars Anglosakson rknn kendine mahsus birtakm seciyelerindendir. Fransa, dnyann en mesut ve bahtiyar memleketlerinden biri olmasn cumhuriyet idaresine borludur. Bu cevaplar bir polemik yrtlrken gerekli rneklerdir: Ltfi Fikri saltanatn meziyeti adna ngiltere, Fransa, Almanya rneklerini vermiti; Fuat kr cumhuriyetin erdemleri iin ABD ve Fransay ahit gsterir. Polemik d bir analizi Fuat Bey Almanya misalinde yapar: Almanya iin de imparatorluk bir meziyet olmutu. imdiki Alman cumhuriyeti temin-i bek edemezse kabahati ekl-i idareye atf etmemeli, bunu avmil ve messirt- sairede aramaldr (Fuad kr, 1338, s.9). Bu tek cmle, esas meselenin merutiyet ve cumhuriyette dmlenmediinin telaffuzu asndan yegne tarafsz ve sosyolojik cmledir. Ancak Fuat kr iin mutlakiyetin ktlenmesi esastr. Montesquieunn Kanunlarn Ruhundan istibdat idaresinin ktlklerine dair bir alnt yaparak, muarzn kendi silahyla vurmak ister. Montesquieu destekli ark saray tablosu oryantal despotizmin ktcl izgileriyle resmedilir: ark hkmdarlar (..) kapal bulunduklar meclislerde harem aalarnn daimi telkinat- cahilanesine kar kalb ve fikri duar- zaaf olan, alel ekser bizzat kendi hkmetlerinin ahvalinden bile klliyen bihaber kalan prensler bu muzyk mahbesden karlp taht- saltanata oturduklar zaman saraylarnda en kaba ihtirasata kapldlar m?.. Ve ibadetkr btn bir saray halk iinde en mnasebetsiz heveslerini icra ettirmeye baladlar m? Artk dnyada icra-y saltanattan kolay, ondan tatl bir i olmadna kani olurlar (Fuat kr, 1338, s.15). Son cmlesi bir hmitir: Bu satrlar yazarken 101 pare top milletin senelerden beri intizar ettii saltanat- milliyi iln ediverdi. Milletin ruhundan dd ve tabiatndan domu byle bir demokrat hkmetinin tekilat- esasiyesini grnce Ltfi Fikri Bey btn tereddtlerini izale edecektir itikadndayz. Ve min Allahut-tevfk (Fuat kr, 1338, s.15). II-Sleyman Nazif

Sleyman Nazifin13 7 sayfalk Ltfi Fikri Beye Cevap onun kalem kudretinin iaretleriyle balar: lminize hrmetim olduu gibi, mchedt- fikriyede maksd- hissiyeden daima mctenib kalacanza da emniyetim vardr. Sizi benim

13 Sleyman Nazif (1869-1927) hakknda bkz. (Gr, 2010, ss.92-94).

243

Saltanat Kaldrlmadan nce Rejim Tartmalar: Ltfi Fikri Beyin Hkmdarlk Karsnda Milliyet ve Mesuliyet ve Tefrk-i Kuvva Mesaili (1922) Balkl Risalesi ve Polemikler

kadar tanmayanlar -hlif-i trif- tenbhine itattan ara sra men-i nefs edemediinizi makm- tallde ileri srerler. Ben buna da inanmak istemem. nk siz mahz tannmak ve fazla tannmak iin her eye muhalefet iln etmee muhta olmayacak kadar hsn-i marfsunuz (Sleyman Nazif, 1341, s.1). Ksaca Sleyman Nazif baka biri olsa bu risaleyi hret olmak iin, salt muhalefet olsun diye yazacana inanmamaktadr! Hem ak bir vg hem kapal bir yergi Nazifin cevabn tayin eder. Ayrca Nazif, Fuat kr gibi tartmay kmaz sokaklara mahkm etmez. Hemen Ltfi Fikri Beyi, hukuk meselesi ile eriat bahislerini birbirine kartrmakta ve tarihi, tezini dorulamak iin arptmakla itham eder: Fakat gryorum ki hukuk- esasiye nazariyatyla mesil-i eriye bu eserinizde imtizc edemeyerek, det dyor ve gerek eski ve gerek yeni- bilhassa yeni- devirlerin hdist bsbtn ihmal edilmedii yerlerde bile, ancak tez(these)inizi takviye edebilecek bir ekle sokuluyor (Sleyman Nazif, 1341, s.1). Bir dier sulama, Ltfi Fikri Beyin hukuk kurallarna tarihten bamsz, zerk bir kuvvet atfetmesidir. Oysa aksi dorudur, hukuk tarihe hkmedemez, tarih hukuku ekillendirir: Herkesten ziyade bilmeniz icb eder Ltfi Fikri Bey ki hukuk- mevzuadan hi birisinin kavnn-i tabiye ve riyziye kuvvetinde kaideleri yoktur; bunlar hatta iktisat dsturlar kadar bile kati birer suret gsteremez. Kavid-i hukukiyeyi (rf ve det ), yani vekyi dourmutur. Hdist, hukuk ile deil, hukuk hdist ile taayyn eder. Siz ise 23 sahifelik kitabnzn ilk satrlarndan son kelimesine kadar bunun aksini iltizm ediyorsunuz (Sleyman Nazif, 1341, s.4). Nazif bylelikle tarihe bakar; grd ise sadece Osmanllarn deil neredeyse btn Trk hanedanlarn Trkle hizmet etmedikleridir: Danimend, Gaznevlerden, Safevlere, Kaarlara kadar, hibir Trk hanedan- hkmdarsi kendi ahs ve linin debdebesinden baka bir ey dnmedi. Yalnz Selukler, Mslman olmayan akvamn elsine-i asliyesi makamna baz yerlerde Trkeyi ikame etmiler idi ki bu muvaffakiyet, nks olmakla beraber, mekr bir eser-i himmettir. Yazk ki Osmanllar bunu takip etmediler. Ve hatta bsbtn aksi bir yol tuttular!.. (Sleyman Nazif, 1341, s.4). Ltfi Fikri Bey Sleyman Nazife cevap vermi olsayd, muhtemelen Trkle hizmetten sadece gayrimslimlere Trke retmeyi mi anladn sorard.

Dier yandan Sleyman Nazifin cevabn yazmasndan iki gn nce, Ltfi Fikri Beyin korktuu gereklemi, TBMM saltanatla hilafeti ayrm ve ilkini feshetmiti. Halifenin stats, sembolik mi yoksa yrtme gcn haiz mi gibi sorular imdilik be-

244

Mehmet ZDEN

lirsiz kalmt. Sleyman Nazif iin bu mesele gelecee aittir, oysa Hl-i hazrda millet, kendi ilerini, dorudan doruya kendi tarafndan intihb olunan vekilleri vastasyla bizzat grmek istedi. Ve grd. Vekayiden ahz- kuvvet etmi olan- szm ona- heyet-i icraiyeye kalsayd, Yunan Ankarada, Ermeni Sivasta oktan yerlemi olurdu (Sleyman Nazif, 1341, s.5).

Bu cmle Milli Mcadelenin reel tarihinin, sultan Vahdettinin, saltanat kurumunun tm engellemelerine ramen yazlm bir tarih olduunun Ltfi Fikri Beye sertlikle hatrlatlmasdr. Fakat Sleyman Nazif iin ktlk sadece bir Vahdettin deil, saltanat ve hilafet kurumudur, zellikle halifeliin hanedan- Osman tarafndan istismardr. Zaten Osmanl sultanlar halifeliin gerektirdii artlar tamazlar. Henz 7 yanda bir ocuk iken halife seilmi Sultan IV. Mehmet, halifeliin ilim, adil, akl ve eca sfatlarndan hangisini temsil etmektedir? Gnahsz kardelerini bir gnde kltan geiren Yavuz Selim adil midir? Keza Sultan brahime akl sfatn vermek istihza deil midir? Glgesinden korkan II Abdlhamite eca lakabn vermek israf olmaz m? (Sleyman Nazif, 1341, s.6-7). Nazifin eletirisi priten bir alandan beslenmektedir; o, soyut, ideal ilkeler, ideeler leminden somut tarihe baktnda tahrif edilmi rnekler grmektedir. Oysa Atina ve Roma cumhuriyetleri gibi kadim cumhuriyetler bile cumhuriyeti ethosla ak eliki iindedirler. u satrlarda ise Ltfi Fikri neredeyse gnn gerekliine kar Orta alardan medet uman tuhaf biri olmakla sulanr: Kurn- vustdan kalan bir hurfeye siz det kudsiyet vermek istiyorsunuz. Misk- millyi harikalar, mucizeler gstererek tahakkuk ettiren bir heyet-i icraiye karsnda Damad Feritler, erkes Aznavurlar, Laz Nemrud Mustafalar semdan m ahz- kuvvet ettiler?.. (Sleyman Nazif, 1341, s.7). Sleyman Nazifin son cmlelerinde Ltfi Fikri insafa davet edilir: Hkmdarn setii heyetleri grdk: Dmanla akd-i ittifak ederek efrd- mmeti biri birine kestirdiler. Ve o dman Sakaryann ta te tarafna kadar getirdiler. Milletin intihb ettii heyeti de grdk: Edirne kalelerine bugn necm ve hilali rekz ediyor.

Cenb- hakk hepimize insf versin azizim (Sleyman Nazif, 1341, s.7). 1922 Ekim ay sonunda cereyan eden rejim tartmalar ilk bakta konjonktrel grnr. Oysa Trkiye 1912 Balkan harbinden itibaren 10 yl boyunca savan siyaseti, siyasetin sava etkiledii kaotik bir hali yaamaktadayd. Son byk sava, Birinci Cihan Harbini kaybeden Trkiye akabinde 15 Mays 1919 dan itibaren Yunan igaline uramt. 30 Austos 1922 zaferi, sava yneten, orduya hkmeden Ankaraya, TBMMne, Gazi Mustafa Kemal Paaya politik inisiyatif kazandrm, -Carl Smittin ifadesiyle- istis-

245

Saltanat Kaldrlmadan nce Rejim Tartmalar: Ltfi Fikri Beyin Hkmdarlk Karsnda Milliyet ve Mesuliyet ve Tefrk-i Kuvva Mesaili (1922) Balkl Risalesi ve Polemikler

nai olana karar verme yetkisi vermiti. Beklenen esasl inklaplardan ilki-saltanatn kaldrlmas sz konusu risaleler kaleme alnrken kuvveden fiile geirilmiti. Onu Cumhuriyetin ilan, hilafetin lav ve Tek Parti ynetiminin tahkimi izlemiti. Dier yandan risaleler savan balatan Ltfi Fikri beyin daha o zamanlar Cumhuriyetin tek bana demokrasiye yetmeyecei uyarsnn anlamsz bir ikaz olmadn, 1930lar Trkiyesinin otoriteryen tatbikat ispat etmitir.

Kaynaka

Atay, F. R. (1969). ankaya. stanbul: Doan Karde Yaynlar.

Birinci, A. (2003). Ltfi Fikri. Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, C.27, 233. Crisis, B. (1994). gal altnda stanbul 19181923. stanbul: letiim Yaynlar. Demirel, Y.(Yay. Haz.). (1991). Dersim mebusu Ltfi Fikri Beyin gnl. stanbul: Arba Yaynevi.

Fuat kr. (1338). Halk Saltanat: Ltfi Fikri beyin Hkmdarlk Karsnda Milliyet ve Mesuliyet ve Tefrk-i Kuvva Mesili hakkndaki mbhastna cevap. stanbul: Cihan Biraderler Matbaas. Gololu, M. (1971). Cumhuriyete doru 1921-1922. Ankara: Gololu Yaynevi. Gvsa, . A. (1946). Trk mehurlar. stanbul:Yedign Neriyat

Gr, M. (2010). Sleyman Nazif. Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, 38, 92-94. Jaeschke, G. (1973). Trk Kurtulu Sava kronolojisi 11, Ankara: TTK Yaynlar. Ltfi Fikri. (1340). Hkmdarlk karsnda Milliyet ve Mesuliyet ve Tefrk-i Kuvva Mesili. stanbul Karacan, A. N. (1971). Lozan. stanbul: Milliyet Yaynlar. Kocatrk , U. (1989). Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti tarihi kronolojisi 1928-1938. Ankara: TTK Yaynlar.

Nispet, R. (1990). Muhafazakrlk. Tunay, M., Uur, A. (ev.) Sosyolojik zmlemenin tarihi iinde (ss. 97129). Ankara: Verso Yaynevi. Schmitt, C. (2010). Siyasi ilahiyat. (Zeybekolu, A. E. ev.). Ankara: Dost Kitabevi. Sleyman Nazif. (1341). Ltfi Fikri Beye cevap: Hilafet, Milliyet ve Tefrik-i Kuvva Mesili. stanbul: Orhaniye Matbaas. Thomson, D. (1978). Europe since Napoleon. Middlesex: Penguin Book.

246