TRK RNDE KULLANILAN NAZIM EKLLER VE TRLER

(Divan iiri, Halk iiri, Yeni Trk iiri)

FERDE TURAN UZ. TRK DL ve EDEBYATI RETMEN

01.08.2008

NDEKLER DVAN RNDE KULLANILAN NAZIM EKLLER....................................................... 5 A. BEYTLERLE KURULANLAR ...................................................................................... 5 1. GAZEL ........................................................................................................................... 5 2. KASDE ......................................................................................................................... 7 3. MESNEV ...................................................................................................................... 8 4. KITA ........................................................................................................................... 10 5. MSTEZAD ................................................................................................................ 10 B. BENTLERLE KURULANLAR ...................................................................................... 11 B1-TEK DRTLKLER- ............................................................................................... 11 B2-MUSAMMATLAR-................................................................................................... 12 BENTLLER .................................................................................................................... 14 DVAN RNDE KULLANILAN NAZIM TRLER ........................................................ 15 1. TEVHD VE MNCAAT............................................................................................. 15 2. NAT ................................................................................................................................ 15 3. MERSYE ........................................................................................................................ 15 4. MEDHYE ....................................................................................................................... 15 5. HCVYE ......................................................................................................................... 16 6. FAHRYE......................................................................................................................... 16 Divan Edebiyatnda Dier iirler ............................................................................................. 16 1. NAZRE ........................................................................................................................... 16 2. TEHZL ........................................................................................................................ 16 3. TAZMN ...................................................................................................................... 16 4. TARH .......................................................................................................................... 16 5. BAHR-I TAVL ........................................................................................................... 17 HALK RNDE KULLANILAN NAZIM EKLLER ...................................................... 18 I. HECE LSYLE SYLENENLER .......................................................................... 18 A. ANONM HALK R NAZIM BMLER (Sahibi Belli Olmayan rnler) ....... 18 B. IK EDEBYATI NAZIM BMLER (Sahibi Belli rnler) .............................. 22 II. ARUZ LSYLE SYLENENLER ........................................................................ 24 HALK RNDE KULLANILAN NAZIM TRLER .......................................................... 25 A. IK EDEBYATI NAZIM TRLER ......................................................................... 25 B. TEKKE EDEBYATI NAZIM TRLER ...................................................................... 25 1. LH ........................................................................................................................... 25 2. TEVHD ....................................................................................................................... 26 3. MNCAAT ............................................................................................................... 26 4. NAT ............................................................................................................................ 26 5. MRACYE .................................................................................................................. 26 6. MEVLD ...................................................................................................................... 27 7. HLYE .......................................................................................................................... 27 8. RAMAZANYE ........................................................................................................... 27 9. MEDHYE ................................................................................................................... 27 10. HKMET .................................................................................................................... 28 11. NUTUK ...................................................................................................................... 28 12. DEVRYE .................................................................................................................. 29 13. ATHYE (ATHYT-I SOFYNE) .................................................................... 29 YEN TRK RNDE KULLANILAN NAZIM EKLLER ............................................ 30 A. DZENL NAZIM EKLLER .................................................................................... 31 1. SONE ........................................................................................................................... 31 2. TRYOLE ..................................................................................................................... 31 3. RMES CROES (apraz Uyak) ............................................................................... 31 -2-

4. RMES EMBRASSES (Sarma Uyak) ....................................................................... 32 5. TERZA-RMA (rk Uyak) .................................................................................... 32 6. DZ UYAK ................................................................................................................. 32 7. HALK RNDEN ALINANLAR ............................................................................. 32 B. SERBEST DZENL NAZIM EKLLER .................................................................. 32 1. ET DZENL BMLER ....................................................................................... 33 2. KARIIK DZENL BMLER ............................................................................... 33 3. SERBEST NAZIM (R) ........................................................................................... 33 C. DVAN RNDEN GELTRLENLER .................................................................... 34 1. BEYTLERLE KURULANLAR ................................................................................. 34 2. BENTLERLE KURULANLAR .................................................................................. 34 YEN TRK RNDE KULLANILAN NAZIM TRLER ............................................... 34 1. LRK R ....................................................................................................................... 34 2. PASTORAL R ............................................................................................................. 35 3. DDAKTK R .............................................................................................................. 35 4. EPK R ........................................................................................................................ 36 5. DRAMATK R ............................................................................................................ 36 KAYNAKA .............................................................................................................................. 36

-3-

DVAN RNDE KULLANILAN NAZIM EKLLER VE TRLER

DVAN R
NAZIM EKLLER NAZIM TRLER
BEYTLERLE KURULANLAR
tevhid/ mnact/ nat/ mersiye/ mehdiye/ hicviye/ fahriye

gazel/ kaside/ mesnevi/ kta/ mstezad

nazre/ tehzil/ tazmin/tarih/ bahr- tavil

BENTLERLE KURULANLAR

TEK DRTLKLER

MUSAMMATLAR

rbai/ tuyug

L: mselles BELLER: muhammes/ tardiye/ tahmis/ tatir YEDL: msebba

DRTLLER: murabba/ ark/ terbi

NOT: Divan iirinde kullanlan btn ekil ve trler aruz lsyle yazlr. Ayrca nazm ekli deyince iirin uyak dzeni, ls, nazm birimi gibi sadece ekil zellikleri sz konusudur. Nazm tr denilince ise akla iirin konusu gelmelidir.

ALTILILAR: mseddes/ tesdis

SEKZL: msemmen ONLU: muaer

DOKUZLU: mtessa

BENTLLER: terkb-i bend/ terc-i bend

-4-

DVAN RNDE KULLANILAN NAZIM EKLLER

A. BEYTLERLE KURULANLAR
1. GAZEL
Gazel, kadnlar iin sylenen gzel ve kane sz demektir. Kadnlarla kane sohbet etmek anlamna da gelir. air Fuzul, gazel iin Gazel akll insanlar sanatdr. der. Arapa bir szck olan gazel, Arap edebiyatndan ran edebiyatna oradan da Trk edebiyatna gemi ve 13. yy.dan itibaren bizde rnekleri verilmeye balanmtr. 19. yy.n ikinci yarsnda Tanzimat edebiyatnda mesela Ziya Paa siyasi, toplumsal eletirileri ieren gazeller yazsa da gazel aslnda bir ak ve arap iiridir. zellikle bu konularda yazlr. Gazellerin beyit says genellikle 5 ile 9 arasnda deiir. eyh Galip divannda 15 beyte kadar olan gazeller de vardr. Bu saynn Nedim divannda 4e indii de olur. 15 ve daha ok beyitten oluan gazellere gazel-i mutavvel denir. airler divan isimli iir kitaplarnda gazelleri toplu bir ekilde kaside eklinde yazdklar iirlerden sonra koyarlard. Gazelleri art arda sralarken kendi iinde de snflandrrlard. Bu iirler, uyak veya rediflerinin son harfine gre alfabetik srayla dizilirdi. Alfabetik sra derken kastedilen, Arap alfabesidir. Klasik edebiyatmzda en ok kullanlan nazm ekli olan gazel, divanlarn arln olutururdu. Gazelin nemli bir zellii, beyitler arasnda dorudan doruya anlam ba bulunmamasdr. Beyitler arasnda anlam birlii bulunan gazellere yek-henk denir. Beyitler arasnda anlam bann genellikle olmayndan, airler her beyti kuyumcunun altn ilemesi gibi ince ince ilerdi. Her beytin ayn etkiyi brakmasna zen gsterirlerdi. te bu gayretin sonunda beyitleri ayn gte, ayn deer ve gzellikte olan gazellere yek-vz denir. Gazelin en gzel beytine ise beytl gazel ya da h beyit (eh beyit) ad verilir. ah beyit iirin herhangi bir beyti olabilir. Gazel yazan airlere de gazelser (gazel syleyen), gazel-g (gazel syleyen) gibi adlar verilir. Aada 5 beyitlik bir gazel emas zerinde gazelin blmleri aklanmtr.
______________________________________a ______________________________________a ______________________________________b ______________________________________a ______________________________________c ______________________________________a

Gazelin 1. beytine matla denir. Matla dou yeri anlamna gelir. 2. beyte hsn-i matla denir. Bu beytin matladan daha gzel olmasna dikkat edilir.

Gazelin son beytinden bir nceki beytine hsn-i makta denir. Bu beytin son beyitten gzel olmasna dikkat edilir. ______________________________________e Gazelin son beytine makta denir. Makta ______________________________________a kesme yeri anlamna gelir. airin mahlas (takma ad) genellikle bu beyitte bulunduu iin bu beyte mahlas beyti ya da mahlas-hne de denir. Mahlas sylenmesi tahalls etme diye anlr. Bu yzden mahlas beytine tahalls beyti de denir. air mahlas beytinden sonra zamann padiahn veya baz tarikat ulularn ven beyitler eklerse bu tip gazellere gazel-i mzeyyel (ekli gazel) denir. Eklenen bu beyitlere ise zeyl denir. Yani bu ekilde air birka beyitle medhiye yazar. Gazel bu hliyle kimi blmleri eksik kk bir kasideyi andrr. Gazelin kafiye (uyak) dzeni yukardaki ekilde grld gibi aa, ba, ca, da, ea, fa, ga...... eklindedir. Demek ki her iki dize de birbiriyle kafiyeli ise bu beyit, gazelin ilk beyti, yani matla blmdr. Mesela airin mahlas varsa makta blmdr. Bu uyak dzenine bakarak gazellerde ilk beyit dndakilerin, dizeleri arasnda kafiye olmadn syleyebiliriz. Beyitler birbirlerine ikinci dizelerindeki kafiye ile ekil ve henk bakmndan balanyor. Bu
______________________________________d ______________________________________a

-5-

kafiye dzeni aynen kalmakla birlikte dize ortalarnda da kafiyeli olan gazeller vardr. Byle i kafiyeli gazellere musammat gazel denir. Musammat gazeller genellikle aruzun iki eit paraya blnebilen kalplaryla yazlr. Bylece beyit okunduunda drtlk gibi alglanr ve uyak dzeni de aaab eklinde grnr. kafiye yaplrken ilk dizenin sonundaki kelime esas alnr. Bunu bir rnek zerinde aklayalm.
Kamu bimrna cnn dev-y derd eder ihsn Niin klmaz bana dermn beni bimr sanmaz m Fuzul kamu: btn dev-y derd: derdin aresi, iyilemesi bimr: hasta ihsn etmek: balamak cnn: sevgili dermn klmak: are bulmak, iyiletirmek

Beyit ksaca yle der: Sevgili btn hastalarn iyiletiriyor; niin beni iyiletirmiyor? (Yoksa) Beni hasta(s) sanmaz m? ve okunduunda kulaa bir drtlkm gibi gelir. Yukardaki beyitte dizelerin ortalarndaki cnn ve Kamu bimrna cnn dermn kelimeleri 1. dizenin sonundaki ihsn la Dev-y derd eder ihsn Niin klmaz bana dermn kafiyelidir.
Beni bimr sanmaz m Fuzul

Divan airleri bu uyak dzeni yannda redif kullanmaya zellikle dikkat etmilerdir. zgn ve etkili redifler bularak mreddef gazeller (redifli gazeller) yazmaya zen gstermilerdir. nk pek ok gazel, redifinin arpclndan dolay sevilmitir. Trke, Arapa ya da Farsa ile kark olarak yazlm gazellere ise mlemma denir. Byle gazellerde genellikle 1. dizeler Trke, 2. dizeler Arapa ya da Farsa olur. Dizelerin bir paras Trke, dier paras Arapa ya da Farsa olan mlemmalar da vardr ya da bir beyti Trke bir beyti Farsa veya Arapa olan gazeller de vardr. Gazelin ilk beytinin msralarndan herhangi biri makta beytinde tekrar edilirse buna redd-i matla, matlann dndaki bir msra, maktada tekrarlanrsa buna da redd-i msra denir. Redd-i msra, eski edebiyatta neredeyse hi grlmez. Tanzimattan sonra kullanlmtr. airler gazel terimi yerine bazen gazelin beyit saysna iaret eden penc-beyt (5 beyit), e-beyt (6 beyit), heft-beyt (7 beyit), het-beyt (8 beyit) gibi adlar kullanrlar. Kaside ve mesnev nazm ekilleri iinde de eseri monotonluktan kurtarmak iin gazel sylenir. Buna tegazzl denir. ki airin birlikte yazd gazeller vardr. Bunlara ise mterek gazel denir. Mterek gazellerde airler srayla birer dize ya da beyit sylerler. Divan iirinde karlkl konuma biiminde yazlm gazellere de rastlanr. Dedim-dedi biiminde yazlan byle iirlere mrcaa denir. Bunlar genellikle sorulu cevapl konumalardr. Soruyu soran air, cevab veren sevgilidir. Tekrir sanatnn youn olarak kullanld gazellere gazel-i mkerrer denir. Her beytin son szcnn bir sonraki beytin ilk szc olarak kullanmaya ide sanat denir. de sanat ile yazlm iirlere de mud ad verilir. Her dizenin ilk harfi yukardan aaya doru okununca bir ad kacak biimde dzenlenmi iire akrosti denir. Divan iirinde bu yolda yazlm gazellere gazel-i muvaah denir. slup Ynnden Gazeller Gazellerde en ok ilenen konu kadn ve aktr; sevgili gzeldir, ulalmazdr, na hep eziyet eder. arabn verdii zevk, bahar mevsiminin insan zerindeki gzel etkisi, talihin cilveleri de ska ilenen konulardr. Ayrca dini, tasavvufi, felsefi dnceler de konu olabilir. te bu konularn okluu nedeniyle gazeller slup ynnden eitli adlar alr. 1. kane (Lirik) Gazel: Akn verdii mutluluu, sknty, sevgiliden yaknmay ili ve duygulu olarak anlatan gazellerdir. 16. yy. airi Fuzulnin gazelleri buna edebiyatmzdaki en gzel rneklerdir. Mesela yukardaki beyit kane bir gazele aittir. 2. Rindane Gazel: kiyi, iki zevkini, iki ile ilgili trl dnceleri, hayata kar kaytszl, umursamazl, yaamaktan zevk almay konu olarak ileyen gazellerdir. 16.yy. airi Bknin gazelleri rindnedir. 3. hane Gazel (Nedmane Tarz): Kadn ve ak konu alan, zarif ve apkn bir anlatmla sylenmi gazellerdir. 18 yy. airi Nedm bu tarzda yazd iirleriyle tannr. Bu yzden hane gazellere Nedmane tarz da denir. -6-

4. Hikem (Hakmne) Gazel: Ahlkla ilgili t veren, trl hayat grlerini yanstan, zdeyi niteliindeki szlerin ar bast gazellerdir. 17. yy. air Nbnin gazelleri bu trn en belirgin rnekleridir. 5. Sofiyane Gazel: Daha ok mutasavvf airlerin tasavvuf felsefesini, trl tarikatlarn dnce sistemini ve din konular ileyen gazellerdir. 6. Sebk-i Hind Gazel: Hint tarz anlamna gelen bu akm 17. yy.da ran edebiyatndan bize gemitir. 17. yy. da Netyi, 18. yy. da eyh Galipi ve Nedmi etkilemitir. Bu airlerin divanlarnda bu tarzda ok sayda gazel vardr. Sebk-i Hind, iire yeni bir syleyi getirmeyi amalar. Daha nce yaplmam benzetmeler, ince ve zor anlalan szler, orijinal ifadeler, kark hayaller bu tr iire damgasn vurur. Ama anlam derinliidir. 7. Trk-i Basit Gazel: 18. yy.da Mahallleme Hareketinden domutur. Sade bir Trke ile yazlan gazellerdir. Nedm, Tatavlal Mahrem, hatta eyh Galip bu tarzda gazeller yazmtr. 8. Mesel-miz ( Emsl-miz) Gazel: Mesel-miz, atasz ve deyimle kark demektir. Deyim ve ataszlerinin gerek ve mecaz anlamlaryla baka szler arasnda ilikiler kuran gazellere denir. Byle gazeller yazanlardan tezkirelerde vgyle bahsedilmitir. Tezkire; Divan edebiyatnda airlerin hayat ve eserlerini anlatan eserlere denir. Gnmzdeki airler antolojisi denilen kitaplara benzer.

2. KASDE
Kaside, belli bir amala yazlm manzume demektir. Trk edebiyatnda din ve devlet byklerini vmek amacyla belli kurallar iinde yazlan uzun iirlere denir. Arapa bir kelime olan kaside, Arap edebiyatndan; nce ran edebiyatna, bu yoldan da 13. yy.dan sonra Trk edebiyatna gemitir. Uzunluu 31 ila 99 beyit arasnda deiir. Ancak 15 beyitle sylenmi ya da 100 beyti am kasideler de vardr. Uyak dzeni gazelinkiyle ayndr. Yalnz ondan ok daha uzundur. Kasidenin ilk beytine gazeldeki gibi matla, son beytine makta denir. En gzel beytine beytl kasd ya da beyt-i kasd denir. Genellikle aruzun iki eit paraya blnebilen kalplaryla yazlan ve i kafiyeleri bulunan kasidelere musammat kaside denir. airin mahlasnn bulunduu beyte kasidede tc beyti (ta beyit) ad verilir ve kasideni sonlarna doru bulunur. Gazelde ise genellikle son beyittedir. airin kaside iinde herhangi bir yerde matla beytini yeniledii grlr. Buna tecdd-i matla denir. Matlay yenilerken kafiye bulmakta sknt ekmeyecek kadar dile hkim olduunu da ispatlam olurdu. Kasideler divan ad verilen iir kitaplarnn ilk blmnde yer alrd. Geliigzel deil, nem srasna gre dizilirlerdi. Mesela Allah iin yazlanlar baa konur; Peygamber, Drt Halife... diye devam ederdi. Devlet byklerine gelindiinde ise padiaha yazlan kaside bata, dier kiiler iin yazlanlar protokol srasna gre divanda yerini bulurdu. Kasidenin Blmleri (Plan) Kaside 6 blmden oluur. a) Nesb (Tebb): Kasidenin girii ve iir ynnn en ar basan blmdr. Genellikle 15-20 beyit olur. Kasidede asl ama bir by vmektir. Fakat air dorudan doruya vgye balamaz. Nesib blmyle yani bir betimlemeyle balar. Bu, spor yapmadan nceki snma hareketleri gibidir. Hatta kasideler ou zaman bu blmde yaplan betimlemelere gre adlandrlr. Mesela k tasviri yaplmsa o kasideye k anlamndaki it kelimesinden tretilen itiye denir. Nesb Blmnde Anlatlan Konulara Gre Kaside eitleri: a) Bahariye ya da Rebiye: Baharn gzellii, iekler trl benzetmelerle anlatlr. b) itiye: K tasviri yaplr. Kaside sadece kardan sz ederse berfiye adn alr. Berf, kar demektir. c) Temmziye: Yazdan ve scaktan sz eden kasidelerdir.

-7-

) Ramazaniye: Ramazan dolaysyla yazlan, nesb blmnde Ramazan trl ynleriyle anlatan kasidelerdir. d) ydiye: Bayramlarda sunulan kasidelerdir. air sunduu kiinin bayramn kutlar. e) Nevrziye: Nevruz dolaysyla yazlan kasidelerdir. Nevruz, bahar balangc ve Cell takvime gre ylbadr. ranllarn kutladklar bu gn sonradan Trklere de gemitir. f) Rahiye: Nesb blmnde atn anlatld ve vld kasidelere denir. g) Hammmiye: Hamamn ve hamamdaki bir gzelin anlatld kasidedir. h) Driye: Devlet byklerinin yaptrdklar kkleri anlatr. ) Clsiye: Padiahn tahta k dolaysyla yazlan kasideler. i) Kudmiye (stikbliye): Padiahlarla teki devlet byklerinin sava ya da herhangi bir amala gittikleri yerlerden dnmeleri zerine yazlan kasideler. j) Fethiye: Bir kalenin, bir lkenin fethi dolaysyla o yerin fatihine sunulan kasidelere denir. k) Sulhiye: Savan sonunda imzalanan antlama ve salanan bar dolaysyla yazlm kasidedir. Kasideler nesb blmndeki konulara gre adlandrld gibi redifi, eer yoksa kafiyesine gre de isimlendiriliyordu. Redif su ise iir Su Kasidesi adn alr. Edebiyatmzda ayn adda 16. yy. zeri airi Fuzulnin Hz. Muhammed iin yazd kaside ok mehurdur. b) Girzgh (Girz): Kasidelerin nesb blmnden mehdiye blmne geerken sylenen beyit ya da beyitler. Yani nesb blmnde anlatlanlar asl konuya balayan, asl konuyla ilikilendiren bir basamak. nk nesbden hemen sonra vgye geilseydi anlam ynnden bir kopukluk olurdu. c) Medhiye: Kasidenin nesbden sonra ikinci byk blmdr. Bu blmde kaside kime sunulacaksa o kii vlr.
Aslnda kaside plan bize pek yabanc gelmemelidir. Reklmlar bir dnn. Kasidenin planna benzemiyor mu? Mesela bir otomobil reklmnda ekranda nce bir kurbaa grnyor. Tepesinde uan sivrisinei avlamak iin kocaman dilini uzatyor. Ne alaka deil mi? Otomobille kurbaann arasnda nasl bir iliki kurulabilir ki? Reklmn devamnda ise kurbaa, dili ile sivrisinei kendine doru ekmek ve avn yemek istiyor; ama sinek direniyor, direniyor ve sonunda kurbaay havaya kaldryor. Btn bunlarn reklm yaplan otomobille hibir ilgisi yok. Ta ki ayn reklmda Kk; ama gl... cmlesini fonda duyana kadar... te bu girizghtr. Asl konu ile alakas olmayan bu grntleri, asl konuya, yani otomobile balayan Kk; ama gl... cmlesi... Sonra da otomobilin marka ve modeli veriliyor ve reklm bitiyor. imdi aklmza ister istemez unlar geliyor: Bu reklm hazrlayanlar ya bilinli olarak kaside plann rnek alm ya da akln yolu bir... Bir fikri, duyguyu en etkileyici ekilde anlatmak iin dikkat ekici bir giri yapmak nemlidir. Bu giriin asl konuyla ilgisi olmasa daha iyidir. Bylelikle girizgh, okuyucuda hayranlk uyandrr. ki ilgisiz konuyu birbirine nasl da balam diye hayret ederler. Tabii bunun iin ok dnerek hareket etmelisiniz. Reklmdaki gibi...

d) Tegazzl: Gazel syleme, gazel tarznda iir yazma anlamna gelir. Genellikle mehdiye blmnden sonra, bir frsatn drp ayn l ve uyakta bir gazel sylemektir. air, duruma uygun bir beyitle gazel syleyeceini nceden haber verir. Kimi zaman kaside tegazzlle balayabilir. Bu durumda kasidede nesb blm bulunmaz. Tegazzln amac iirde monotonluu krmak, iire renk katmaktr. e) Fahriye: Kaside iinde airin kendini vd blmdr. 17. yy. airi Nef bu konuda ok baarldr. O, kimi kasidelerine fahriye ile balar. Byle kasidelerin nesb blm yoktur. airin kendini vmesinin amac; kasidenin sunulduu kiiye byk bir air tarafndan vld iin ok nemli bir kiilik olduunu hissettirmektir. f) Dua: Kasidenin son blmdr. Birka beyit olur. air burada vd kimsenin baarl, uzun mrl ve talihli olmas yolunda dileklerde bulunarak dua eder. Dua blmne getiini air, uygun bir szle belirtir.

3. MESNEV
Szlk anlam ikier ikier, ikili demektir. Her beyit kendi arasnda kafiyelidir. Bu demektir ki uyak dzeni aa, bb, cc, dd, ee, ff.... eklindedir. Ksa aruz kalplaryla yazlr. Bu -8-

yzden ksa ksa msralar vardr. Ancak iir olarak ok uzundur, hatta bu iirde beyit says snrsz olabilir. Bu durumun nedeni uyak dzenidir. Her beyit kendi arasnda kafiyeli olunca snrsz kafiye seenei doar. Oysa gazel ya da kasidedeki gibi iir, tek bir kafiye zerine kurulsayd ayn kafiyeden ok sayda kelime bulmak mmkn olmayacakt. nceleri t verici, uzun didaktik manzumelerin yazmnda kullanlan mesnev, daha sonralar ak ve macera hikyelerinin yazmnda daha ok kullanlmtr. Bugnk romann yerini 19. yy.a kadar bizde mesnev tutuyordu. Trk edebiyatnn ilk mesnevsi 11.yy.da Yusuf Has Hcipin yazd Kutadgu Biligdir. Toplumun huzur iinde yaamas iin bir devletin nasl ynetilmesi gerektiimi anlatan bu kitap ayn zamanda edebiyatmzdaki ilk siyaset-nmedir. Mesnevler -dier nazm ekillerinden farkl olarak- divan ad verilen iir kitaplarna alnmaz. Eserin ad neyse o adla ayr bir kitap hlinde yazlr. 5 mesnevnin bir araya gelmesiyle oluan byk yapta ise hamse denir. Divan Edebiyatnda shib-i hamse (hamse sahibi) olmaya ok nem verilirdi. Edebiyatmzda ilk hamseyi 15. yy.da aatay airi Ali r Nev yazmtr. Hamsesinde bulunan 5 mesnevi ise unlardr: Hayretl Ebrr, Ferhd rn, Leyl v Mecnn, Seba-i Seyyr, Sedd-i skender. Mesnevler konular asndan 6 snfta toplanabilir. a) Ak Konulu Mesnevler: Genellikle iki ana kahraman olur. 16. yy.da Fuzulnin yazd Leyla v Mecnun mesnevisi bu tre rnektir. b) Din ve Tasavvuf Mesnevler: Din kurallarn, peygamber ve din ulularnn yaamlarndaki olaylar ya da trl simgelerle tasavvuf ilkelerini anlatan mesnevilerdir. 15. yy.da yaam air Sleyman elebinin Hz. Muhammedin doumunu anlatt Vesiletn Necat, herkese bilinen ad ile Mevlid, bu tr mesnevlere gzel bir rnektir. Mevlid birok airce kullanlm bir trdr ayn zamanda. (bkz. 27. sayfa) Ayrca hilyeler vardr. Bunlar genellikle Peygamber'in fiziksel yapsn anlatan mesnevlerdir. (bkz. 27. sayfa) Yine Mirac olayn anlatan miraciyeler, krk hadis eviri ve erhleri, ilmihller de din konularda yazlan mesnevilere girer. Mevlnnn Mesnevi adl eserinin eviri ve erhi, evliya menkbeleri, yani evliyalarn bandan geen olaanst olaylar ve kerametlerini anlatan eserler de tasavvufi mesnevilere rnektir. c) Ahlk ve retici Mesnevler: t ve bilgi vermek amacyla yazlan mesnevlerdir. Pend-nme ya da nasihat-nme de denir. zellikle din, toplumsal ve ahlk tler bu mesnevler araclyla verilir. Bu yzden ayet, hadis ve ataszleriyle doludur. 17. yy. airi Nbnin Hayriye adl eseri byle bir mesnevdir. Konusu eski bilimlerden ilm-i kyafet olan mesnevilere kyafet-nme denir. lm-i kyafet; insanlarn fiziksel yapsndan, yani organlarnn ekil zelliklerinden kiilik yaplarn aklayan bir bilimdir. Hatta gnmzde de buna benzer almalar psikoloji bilimiyle balantl olarak yaplmaktadr. d) Sava ve Kahramanlk Konulu Mesnevler: Baka dinlerden olanlarla yaplan savalar anlatan mesnevlere denir. Bunlara gaz-nme ya da gazavat-nme denir. Genellikle dmanla yaplan tek bir sava, gaz-nmelerde; birden ok sava ve aknlar gazavat-nmelerde anlatlr. Bir ehrin ya da kalenin alnmasn anlatan yaptlara fetih-nme, zaferle sonulanan savalar anlatan mesnevlere zafer-nme ad verilir. e) Bir ehri ve Gzellerini Anlatan Mesnevler: Bu blme giren mesnevlere ehr-engz ya da tarifat denir. ehr-engzler bir ehrin gzellerini anlatmak amacyla yazlr. lk ehr-engz 16. yy.da yazlmtr. f) Mizah Mesnevler: Kiileri ve toplumun aksak ynlerini hicveden, eletiren mesnevlerdir. 15. yy. airi eyhnin Har-nme isimli eseri bu tre rnektir. Mesnevnin Blmleri (Plan) Mesnevlerde de kasidelerde olduu gibi konuya dorudan girilmez. Yalnz kasideden farkl olarak kendine zg bir dzeni vardr. Mesnev blmlerini 3 ana balkta toplayabiliriz.

-9-

a) Giri Blm Besmele Mensur ya da Manzum Dbce (Dz yaz ya da manzum n sz) Tevhd ( Allahn birliinin anlatlmas) Mncaat (Allaha yakar, dua) Nat ( Peygambere vg) Mirciye ( Mirac olaynn anlatlmas): Peygamberin ge k. Kimi mesnevlerde bu blm yoktur. Mucizt (Mucizeler): Hz. Peygamberin mucizelerini anlatan blm Medh-i ihr-yr- Gzn (Drt Halifenin medhi) Yaptn sunulduu kiiye medhiye: Genellikle zamann padiah vlr. Sebeb-i Telif ya da Sebeb-i Nazm- Kitab (Yaptn yazl nedeni): Bu blm btn mesnevlerde bulunur. Burada air yaptn yazmaya balamasnn nedenini aklar. b) Konunun lendii Blm gz- Dstan (Hikyeye balama): Bu balk altnda mesnevnin asl konusuna geilir. Mesnevlerde konu ne olursa olsun, ilk dikkati eken zellik, olayn bir masal havas iinde anlatlmasdr. Esere adn veren bu blm trl balklarla kendi iinde blmlere ayrlr. Bu balklar kimi zaman Farsa olarak yazlr. c) Biti Blm Htime (Son sz): Yaptn bittiini bildiren blmdr. Burada mesnevnin biti tarihi, ad ve son sz sylenir. Ayrca bu balk altnda air unlar da syler: Tanrya hamd sen ve dua, sultana vg ve saltanatnn devam iin dua, airin eseri ve kendi airlii ile vnmesi, tannm mesnev airleri ve eserlerini anma, hasetilerden, eserini doru olarak oaltamayan ktiplerden, iyi anlayamayan okuyucudan Tanrya snma; mesnevnin beyit says, okuyucudan hayr dua isteme, mesnevnin vezni. Mesnevler iinde gazeller, murabbalar, muhammesler de yer alabilir. Uzun uzun ayn ekli kullanmak tekdzelie yol aabilir. te bu monotonluu krmak amacyla air uygun aralara baka ekillerde iirler koyabilir. Edebiyatmzda bir de 13. yy. airi Mevlnnn Farsa olarak yazd, iinde dintasavvuf hikyeler olan Mesnev adndaki eseri vardr. 25.700 beyitten oluan ve 6 cilt tutan bu muazzam eserin ad gibi nazm ekli de mesnevdir.

4. KITA
Kta para, blk, cz demektir. Uyak dzeni ab, cbdir. Grld gibi 2. ve 4. dizeleri birbiriyle kafiyeli, dier dizeleri ise serbest olan iki beyitlik nazm biimidir. Bu tr ktalar genellikle drtlk adyla anlmaktadr. Ktalarda beyitler arasnda, yani 4 dize arasnda anlam birlii bulunur. Bu nazm biiminde airler mahlasn kullanmaz. Ancak mahlas olan ktalar da vardr. Ktalar trl konularda yazlabilir. Herhangi bir konudaki dnce ya da bir kiinin yergisi olabilir. ki trl kta vardr. a) Nazm: Kafiye dzeni aaba olan ktadr. b) Kta-i Kebre (Byk Kta): Beyit says 2den fazla olan ktaya denir. Matla beyti olmayan bir gazele benzer. Gazelden ancak konu bakmndan ayrlr. Uyak dzeni yledir: ab, cb, db, eb. air mahlasn herhangi bir beyitte kullanr. Tarihler, genellikle bu tr kta biimiyle yazlr. Tarih, eski edebiyatmzda bir olayn olu yln ebced hesabyla gsteren iirlere denir. (bkz. 16. sayfa) Ktalar divanlarda mukattat bal altnda toplanr.

5. MSTEZAD
Szlk anlam ziyadelemi, artm, oalm demektir. Gazelin zel bir biimidir. Beyitlerde ilk dizeler uzun, 2. dizeler ksadr. Eklenen bu ksa dizelere ziyade denir. ki ziyadeli mstezadlar da vardr. 1. dizelerin yazld aruz kalb ziyadelerde hliyle ksaltlarak kullanlr. Mstezadn uyak dzeni eitli ekillerde olabilir. Yandaki ekilde

- 10 -

sadece bir tanesi verilmitir. Baka bir airin gazeline ziyadeler ekleyerek de mstezad yazlabilir. _________________________a
_____________a _________________________________a _____________a _________________________________b ____________b _________________________________a ____________a _________________________________c ____________c _________________________________a ____________a

ziyade ziyade ziyade

ziyade ziyade ziyade

Edebiyat tarihimizde Servet-i Fnn (1896-1901) dneminde mstezad nazm ekli biraz deitirilerek daha serbest iir yazmak iin kullanlmtr. Byle mstezadlara ise serbest mstezad denmitir. Serbest mstezadlarda trl uzunluktaki dizeler bir dzene bal olmakszn arka arkaya dizilir. Yine aruz ls kullanlr; ancak bir iirin iinde dizelerin uzunluuna uygun baka baka aruz kalplar tercih edilir.

Divan edebiyatnda kurallar nemlidir. Bir iirin btn dizelerinde aruzun sadece bir kalb kullanlr. Sadece mstezadda, ziyadelerin kalb dier dizelerinkinden farkldr. O da kural gereidir. Serbest iir aray iindeki Servet-i Fnn airleri bu nazm eklini anlaylarna yakn bulup istekleri dorultusunda gelitirdiler. (bkz. 33. sayfa)

B. BENTLERLE KURULANLAR
B1-TEK DRTLKLER-

1. RB
Bize ran edebiyatndan gemitir. eitli konularda yazlr. Rb halk iirindeki mniye benzer; ancak mni hece lsyle, rb aruzla yazlr. Konu bakmndan da birbirlerinden farkldr. Mni hafif, en konularda yazlrken rbde air dnya grn, hayat felsefesini, tasavvuf anlayn anlatr. Zaten btn bunlar en zl biimde ancak rbde anlatlabilir. Onun mniye olan benzerlii sadece grnten ibarettir. Tek drtlkten olumas ve aaba olan uyak dzeni ile mniyi hatrlatr. Bu uyak dzeni ile ayrca bir gazelin ilk iki beytini de andrr. Bu yzden ona d-beyt (iki beyit) de denir. Ancak bu nazm ekli beyitler hlinde deil, drtlk esasna gre kurulmutur. Yani nazm birimi drtlktr. Rb iin terne, r-msra, ehr-msra terimleri de kullanlr. Drt dizesi de kafiyeli olan rblere rb-i musarra denir. Rbler divan adl iir kitaplarnda rbiyt blmnde uyaklarnn alfabetik srasna gre dizilir. nce duygu ve dnceleri en zl biimde anlatmaya elverili olduundan divan edebiyat nazm biimleri iinde gnmze kadar canlln yitirmeden yaayabilmi tek biimdir. airler bu iirlerde mahlas kullanmasa da mahlas olan rbler de vardr. 11. yy. ran airi mer Hayyamn rbleri dnyaca tannmtr.

2. TUYU (TUYUK)
Arap ya da ran edebiyatndan gelmemitir. Trklere ait, yani Trklerin bulduu bir nazm eklidir. Halk edebiyatndaki mni biiminin karl saylabilir. Mnide olduu gibi tuyuda da genellikle cinasl uyak kullanlr. Halk edebiyatnda 11li hece kalbyla yazlan mni biimindeki iirlere de duyu denir. Uyak dzeni mni ve rbdeki gibi aabadr. Aruz

- 11 -

lsnn yalnz filtn filtn filn kalbyla yazlr. 4 dizesi birbiriyle uyakl olan tuyulara musarra tuyu denir. 16. yy.dan sonra edebiyatmzda neredeyse hi tuyu yazlmamtr. Kad Burhaneddin en ok tuyu yazm airimizdir.

B2-MUSAMMATLAR-

L
MSELLES
Her bendi 3er msradan oluan nazm eklidir. Uyak dzeni aaa, bba, cca, dda... eklindedir. Bu uyak dzenindeki mselleslere mselles-i mzdevic denir. Birinci bendin son msras, dier bentlerin de son msras olarak aynen tekrarlanabilir. Byle mselleslere mselles-i mtekerrir denir. Hemen hemen hi kullanlmam bir nazm eklidir.

DRTLLER
1. MURABBA
Her konuda yazlabilir. Bent ad verilen drt dizelik ktalardan (drtlklerden) oluur. Bent says 3 ila 7 arasnda deiir. Uyak dzeni genellikle aaaa, bbbba, ccca, ddda ... eklindedir. Murabbada ilk bendin 4. dizesi teki bentlerin 4. dizeleriyle kafiyeli olmak zorundadr. lk bendin 4. msras dier bentlerin 4. msralarnda aynen tekrar ediyorsa, yani nakaratsa byle murabbalara murabba-i mtekerrir (tekrarl murabba) denir. lk bendin 4. msras dier bentlerin 4. msralarnda aynen tekrar etmiyorsa, yani nakarat deilse byle murabbalara da murabba-i mzdevi denir.

2. ARKI
Trk edebiyatnda domutur. Tpk tuyu gibi Trklerin bulduu bir nazm eklidir. Bestelenmek iin yazlr. Bundan dolay bent says azdr. Biim bakmndan murabbaya benzer. Uyak dzeni genellikle yledir: aaaa, bbba, ccca, ddda... u uyak dzeni de kullanlr: abab, cccb, dddb... lk drtln 2. ve 4. dizeleri ya da sadece 4. dizesi btn drtlklerin 4. dizelerinde aynen tekrarlanabilir. Bu dizelere nakarat denir. arklar nakaratl ya da nakaratsz olabilir. Bu iirlerde konu genellikle ak, sevgili, iki ve elencedir. arklarn 3. dizelerine miyn ya da miyn-hne denir. Szn ve bestenin en dokunakl yeri bu dizeye denk getirilir. 5 ya da 6 msralk bentlerle yazlm arklar da vardr. Divan edebiyatnda en gzel arklar 18. yy. da yaam, Lale Devrinin airi Nedme aittir.

3. TERB
Szlk anlam drtleme, drtl duruma getirme demektir. Bir gazelin beyitlerinin stne baka bir air tarafndan ayn l ve uyakta ikier dize ekleyerek yazlan murabbaya denir. Gazelin kafiye dzeni aa, ba, ca, da, ea... olduuna gre stne konulacak iki dizenin murabba oluturmas iin gazelin 1. dizeleriyle kafiyeli olmas gerekir. Eklenen bu iki dizeye zamme denir. O zaman terbinin uyak dzeni yle olur: aaaa, bbba, ccca, ddda... Koyu yazlm harfler sonradan eklenen dizelerdir. Bu zammelerin, eklendii beyitlerle anlam bakmndan kaynamas gerekir. Edebiyatmzda az kullanlm bir nazm eklidir.

- 12 -

BELLER
1. MUHAMMES
Arapa be, bete bir anlamna gelen hams, hums kknden gelen bir kelimedir. Her bendi 5 dizeden oluan nazm biimidir. Her konuda muhammes yazld gibi, muhammes biiminde yazlm arklar da vardr. Byle arklara muhammes ark denir. Muhammesin kafiye dzeni eitli ekillerde olabilir. Mesela bbbaa, cccaa, dddaa, eeeaa... veya aaaaa, bbbba, cccca, dddda... tarznda olabilir. lk bendin 4. ve 5. ya da sadece 5. dizesi dier bentlerde tekrarlanabilir. Byle olanlarna muhammes-i mtekerrir denir. O zaman uyak dzeni aadaki ekillerde olur. a a a a (n) a (n) b b b a (n) a (n) c c c a (n) a (n) d d d a (n) a (n)... a a a a a (n) b b b b a (n) c c c c a (n) d d d d a (n)... (a (n) : a kafiyeli dizenin nakarat olarak tekrarlandn gsteren iarettir.)

2. TARDYE
Trk edebiyatnda pek az kullanlm nazm biimidir. Yalnz 18. yy. airi eyh Galip ok nem vermitir. Muhammesin zel bir biimidir. Muhammes aruzun her kalbyla yazld hlde tardiye tek bir kalbyla yazlr. Kafiye dzeni muhammesten farkldr: bbbba, cccca, dddda, eeeea... Bir tek bu uyak dzeniyle yazlr. Mesnevilerde airler yapt tekdzelikten kurtarmak iin olayn kahramanlarnn azndan yer yer gazel, murabba gibi manzumeler sylerdi. Bunlara da tardiye denilmektedir.

3. TAHMS
Szlk anlam beleme, beli duruma getirme demektir. Bakas tarafndan yazlm bir gazeli alp beyitlerinin stne ayn l ve uyakta 3er dize ekleyerek yazlm muhammese denir. Uyak dzeni yledir: aaaaa, bbbba, cccca, dddda, eeeea... Koyu yazlm harfler sonradan eklenen dizelerdir. Tahmiste en nemli nokta, eklenen dizelerin gazelin beyitleriyle anlam ve g bakmndan kaynaabilmi olmasdr. Tahmis yapan air, mahlasn tahmisin son bendinde kullanr. Tahmis, divan iirinde muhammesten daha ok rabet grmtr. Hemen hemen btn airler kendinden nceki airlerin birka gazelini, bazen kasidesini tahmis etmitir. Kendi gazelini tahmis ederek muhammes durumuna getiren airler de vardr. Bu eit tahmisler divanlarda tahmis-i gazel-i hod (kendi gazelini beleme) bal altnda yer alr. Eer tahmis edilen gazel musammat gazel ise tahmis de musammat olarak yaplr.

4. TATR (TETR)
Tatir, tahmisin baka bir biimidir. Uyak dzeni aaaaa, bbbba, cccca, dddda, eeeea... eklindedir. Koyu yazlm harfler sonradan eklenen dizelerdir. Uyak dzeninden de anlalaca gibi tahmiste gazelin her beytinin stne eklenen 3 dize, tatirde beyitlerin arasna konur. Tatir, iki dizenin arasna girerek beyti iki tarafa ayrm olur. te bu zelliinden dolay ona tahmis-i mutarraf ya da ksaca mutarraf denir. Bu nazm biiminde eklenen dizeler -tpk tahmis ve terbide olduu gibi- gazelin l ve uyayla uyumal, beytin anlamyla da kaynamaldr. Tahmiste olduu gibi air mahlasn son bentte kullanr. Gazel beyitlerinin dizeleri arasna 3 yerine 2 dize eklenen tatirler de vardr. Bunlara terbi de denir.

- 13 -

ALTILILAR
1. MSEDDES
Bentleri 6 dize olan nazm biimine denir. Mseddes eitli konularda yazlr. Uyak dzeni genellikle yle olur: aaaaaa, bbbbba, ccccca, ddddda... Ama u iki ekilde de olabilir: aaaaaa, bbbbcc, ddddee... / bbbbca, ddddca, eeeeca... Btn bu uyak dzenlerinde olan mseddeslere mseddes-i mzdevi denir. Eer ilk bendin 5 ve 6. dizesi ya da yalnz 6. dizesi teki bentlerde tekrarlanyorsa bylesine mseddes-i mtekerrir denir. Uyak dzeni yledir: a a a a a(n) a(n) b b b b a(n) a(n) c c c c a(n) a(n)- d d d d a(n) a(n)... (a (n) : a kafiyeli dizenin nakarat olarak tekrarlandn gsteren iarettir.)

2. TESDS
Arapa Altya karma, altlama demektir.Tahmis gibidir. Yalnz tahmiste gazelin beyitlerinin stne ayn l ve uyakta 3 dize eklenirken, tesdiste 4 dize eklenir. Az kullanlm bir biimdir. Uyak dzeni yledir: aaaaaa, bbbbba, ccccca, ddddda... Koyu yazlm harfler sonradan eklenen dizelerdir.

YEDL: MSEBBA
Bentlerin dize says 7 olan nazm biimidir. Neredeyse hi kullanlmamtr. 14. yy.dan itibaren kullanlmtr.

SEKZL: MSEMMEN
Bentlerinin dize says 8 olan nazm biimidir. Uyak dzeni u iki ekilde olabilir: aaaaaaaa, bbbbbbba, ccccccca... / aaaaaabb, ccccccdd, eeeeeeff...

DOKUZLU: MTESSA
Bentleri 9 dize olan nazm biimidir. Neredeyse hi kullanlmamtr.

ONLU:MUAER
Bentlerinin dize says 10 olan nazm biimidir. ok az kullanlmtr.

BENTLLER

1. TERKB- BEND
Bentlerle kurulan uzun musammatlardr. Bentlerin uzunluu 5 ila 10 beyit arasnda deiir. Bir terkib-i bentte ilk bent ka beyitten oluuyorsa dier bentler de ayn sayda beyitlerden oluur. Bu nazm biimi 5 -15 arasnda deien bentlerden oluur. Daha fazla da olabilir. Her bent iki blmden oluur: I) Terkb-hne: Bendin birinci blmdr. Kta da denir; ama genellikle ksaca bent terimi kullanlr. Bendin son beytinin dndaki beyitlerden oluur. II) Vasta: Bendin ikinci blmdr. Bendin son beytidir. Bendiye de denir. Bu beyit her bendin sonunda deiir ve mutlaka kendi dizeleri arasnda bentten ayr olarak kafiyelenir. Bentleri birbirine balar. Aadaki uyak dzenlerinde ff, kk, bb, dd harfleriyle gsterilen beyitler vastadr. Uyak dzeni u iki ekilde olabilir: (Bentleri 6 dizeden oluan tekb-i bend)

- 14 -

aa, ba, ca, da, ea ff - gg, hg, g, ig, jg, kk - ... 1. bent 2. bent aa, aa, aa, aa, aa, bb - cc, cc, cc, cc, cc, dd - ... 1. bent 2. bent Tekb-i bendlerde genellikle talihten ve hayattan ikyet edilir. Din, tasavvuf, felsef dnceler anlatlr, toplum eitli konularda eletirilir. Mersiyeler (len kiinin arkasndan yazlan iirler) de genellikle terkb-i bend biimiyle yazlr. (bkz. Mersiye) Konusu toplumsal yergi olan en nl terkb-i bend 16. yy. airi Badatl Rhye aittir ve bu iire 300den fazla nazre (bkz. 11. sayfa) yazlmtr. Bu nazrelerin en nls ve en beenileni 19. yy. airi Ziya Paaya aittir.

2. TERC- BEND
Biim ve uyak ynnden terkb-i bende benzer. Yalnz terc- bendde, bentleri birbirine balayan vasta beyitleri her bendin sonunda aynen tekrar edilir. Yani bir terc-i bendde tek bir vasta beyti her bendin sonunda nakarat gibi tekrarlanr. Her biri 10 beyte yakn 10-12 bentlik bir iirde btn bentlerin byle tek beyte balanabilmesi iin, anlam ynnden hepsinin bu beyitle balantl olmas gerekir. Bu yzden terc-i bend yazmak daha zordur. Bu iirler genellikle Allahn gc, evrenin sonsuzluu gibi din ve felsef konularda yazlr. Toplumsal eletiri, talihten ve dnyadan ikyet genellikle terkb-i bendlerde ilenen konulardr.

DVAN RNDE KULLANILAN NAZIM TRLER

1. TEVHD VE MNCAAT
Allahn birliini ve ululuunu anlatan iirlere tevhid, Allaha kar yaplan yalvar ve yakarlar anlatan iirlere de mncaat denir. Tevhid ve mncaat kutsal bir konu olduundan airler divan adl iir kitaplarnda bu iirleri en baa koyarlar. Tevhid ve mncaatlar genellikle kaside biimiyle yazlr. Dier nazm biimleri ile yazlm olanlar da vardr.

2. NAT
Hz. Muhammedi vmek iin yazlan iirlere denir. Genellikle kaside nazm biimiyle yazlr. Bu konuda dier nazm biimleri de kullanlmtr. Natlar divanlarda tevhid ve mncaatlardan sonra yer alr; ancak sadece natla balayan divanlar da vardr. Natlarda daha ok Hz. Muhammede kar duyulan sevgi ve sayg dile getirilir. O, insanln en hayrlsdr. Hi kimse onun makamna erememitir. Bu tr iirler, bir bakma Peygamberin iirle yaplmak istenilen portresidir. Natlarda yetler ve yetlere telmihler fazladr. Tertip edilmi btn divanlarda teorik olarak nat vardr. Divan edebiyatnda en tannm nat Su Kasidesidir ve 16. yy. airi Fuzulye aittir.

3. MERSYE
Bir kimsenin lm zerine duyulan znt ve acy anlatmak iin yazlan iirlere denir. Divan edebiyatnda mersiyelerin terkb-i bend nazm ekliyle yazlmas bir gelenek hline gelmitir. Terc-i bend biimiyle yazlm mersiyeler de vardr.

4. MEDHYE
Bir kimseyi vmek iin yazlan iirlere denir. ki trldr. I. Padiah, vezir, eyhlislam gibi yaayan devlet bykleri iin yazlanlar. II. Din ve tarikat ulular iin yazlanlar.

- 15 -

Medhiyeler genellikle kaside nazm biimiyle yazlr. Medhiye yazmak iin dier nazm ekilleri de kullanlmtr. Divan edebiyatnda en ok ilenmi konudur.

5. HCVYE
Bir kimseyi yermek amacyla yazlan iirlere denir. Medhiyenin zdddr. Eskiler hicvedene heccav derdi. Genellikle kaside biimiyle yazlr. 17. yy. airi Nef hicviyeleriyle tannmtr; hatta onun a kpek redifli bir hicviyesi vardr. Bu konuda yazlan iirlere halk edebiyatnda talama denir.

6. FAHRYE
airlerin kendilerini vmek iin yazdklar iirlere denir. Genellikle kasideler iinde bir blm olarak bulunan fahriyeler, bunun dnda ayr bir nazm biimiyle ya da bir gazelin makta blmnde karmza kabilir. 17. yy. airi Nef fahriyeleriyle tannmtr.

Divan Edebiyatnda Dier iirler

1. NAZRE
Bir airin iirine baka bir airce ayn l, uyak ve redifte yazlan benzerine denir. Divan airlerince bir airin iirini tanzr etmek, yani benzerini yazmak ona kar bir sayg duyulduunu ve onun iirlerinin beenildiini anlatmak iindir. Taklit etmek amac yoktur. Nazrenin asl iir kadar gzel olmas gerekir. Bylece nazre yazan air kendi ustaln da gstermi olur. Gazelde nazrecilik divan airleri arasnda ok yaygndr. Bundan dolay divan edebiyatna nazreler edebiyat diyenler de vardr. Tannm bir airin beenilen, sevilen bir gazeline baka airlerce pek ok nazre yazlmtr. Bu nazreler nazre mecmuas ad verilen kitaplarda toplanmtr. Halk airleri arasnda da birbirlerine nazre sylemek gelenei vardr.

2. TEHZL
nl bir iire ayn l ve uyakta aka veya alay yollu yazlm nazredir. Buna hezl de denir. air hezlle ya bir konuya mizah bir nitelik verir ya da ciddi iirleri mizah duruma sokar; ancak bunun bayalktan uzak ve zarif olmas gerekir. 17. yy.daan sonra yaygnlamtr.

3. TAZMN
Bir aire ait bir dize ya da beytin baka bir airce herhangi bir nazm biimine tamamlanmasna ve de bu ekilde yazlan iirlere tazmin denir. Tazmin edilen msra ya da beytin sahibi mutlaka belirtilmelidir. Ancak herkese bilinen bir szse belirtmeyebilir.

4. TARH
Bir olayn olu yln gsteren iirdir. Yl, iirde aka, yani rakam olarak belirtilmez. Ebced hesab araclyla kelime ya da kelimeler zerinde gsterilir. Ebced hesab; Arap alfabesindeki her bir harfe -ayr ayr olmak zere- 1den 1000e kadar bir say deeri verilmesiyle oluturulan bir sistemdir. Yani Arap alfabesindeki her harfin say olarak bir deeri vardr. te bu sistem sayesinde olayn yl bazen dize iindeki bir veya birka szckte gizlidir. Bazen de dizedeki btn harflerin say deerlerinin toplam tarihi gsterir. Bunlardan baka ekillerde de olabilir. Tarih yazmak, ayn zamanda bir sz sanatdr ve bu sanata tarih drme denir. Tarihler genellikle kta nazm biimiyle yazlr. Bir beyit, dize, ksa ll bir sz ya da bir tek szckle de tarih drlr.

- 16 -

Tarih drmede esas alnan ebced hesabnda harflerin say deerleri yledir:
elif be cim dal he vav 1 2 3 4 5 6 ze ha t ye kef lam 7 8 9 10 20 30 mim nun sin ayn fe sad 40 50 60 70 80 90 kaf re n te se h 100 200 300 400 500 600 zel dad z gayn 700 800 900 1000

Ebced szc ebced hesabndaki ilk drt harfin (elif, be, cim, dal) yan yana getirilerek okunuudur. Ayn zamanda bu tabloyu kolay ezberlemek iin bulunan bir formln ilk kelimesidir. O zaman ebced kelimesindeki tm harfler srasyla 1, 2, 3 ve 4 rakamlarna karlktr. Tarih drmeyi bir rnek zerinde inceleyelim: Feth-i Badd trh old gazm IV. Murata ait bu dizede gazm szc tarihtir; nk dizede gazm tarih oldu szleri ile bu kelimeye iaret ediliyor. Gazm ebced hesabna gre 1048 rakamn gsterir. Yani bu dizeden IV. Muratn Badat 1048de fethettiini reniyoruz. imdi de kelimedeki harfleri tek tek toplayarak bu bilginin doruluunu kontrol edelim. Gazm kelimesi Arap alfabesine gre srasyla u harflerden oluur: gayn, ze, elif, mim. Gayn 1000e, ze 7ye, elif 1e, mim 40 rakamna karlktr. yleyse 1000+7+1+40=1048dir.

5. BAHR-I TAVL
ll ve uzun nesir cmleleri niteliinde uyakl dizelerden meydana gelen bir biimdir. Dizelerde seciler de yaplr. ok az kullanlm bir biimdir.

- 17 -

HALK RNDE KULLANILAN NAZIM EKLLER VE TRLER

HALK R

NAZIM EKLLER

NAZIM TRLER

HECE LS LE
SYLENENLER

ARUZ LS LE
SYLENENLER

IK EDEBYATI

TEKKE EDEBYATI

ANONM HALK R mni trk

IK EDEBYATI koma destan sem varsa

divan sem kalender selis satran vezn-i har

gzelleme talama koaklama at

ilhiler, tevhid, mncat, nat, miraciye, mevlid, hilye, Ramazaniye, medhiye, hikmet, nutuk, devriye, athiye

HALK RNDE KULLANILAN NAZIM EKLLER

I. HECE LSYLE SYLENENLER
A. ANONM HALK R NAZIM BMLER (Sahibi Belli Olmayan rnler)

1. MN
Halk iirinin en kk nazm biimidir. 4 msralk bamsz iirlerdir. 7li hece lsyle yazlr. Uyak dzeni aaba eklindedir. Kafiyelenii bakmndan ran kaynakl bir ekil olan rbye benzer. 14. ve 15. yy. airlerimizin divan iirine kattklar tuyuun da

- 18 -

mniden gelitirildii sanlmaktadr. Mnilerin ilk iki dizesi uya doldurmak ya da temel dnceye bir giri yapmak iin sylenir. Bunlara doldurma msralar da diyebiliriz. Bazen sadece ilk dize doldurma olabilir. Genellikle asl sylenmek istenen dnceyle ilgisiz gibi grnr; ama konu ile ilgili de yorumlanabilir. Temel duygu ve dnce son dizede ortaya kar. Balca konusu aktr. Mnilerde en ve hafif temalar ilenmitir. Anadoluda kadnlar arasnda mni syleme gelenei yaygndr. Mniler genellikle 4 dizeden oluur. Ama bu say bazen 14e kadar ykselir. ok dizeli mniler genellikle tercih edilmemitir. nk bunlara hem uyak bulmak hem de uzun mnileri aklda tutmak daha zordur. Mniler hangi amala sylenirse sylensin mnici, mni yakc, mni dzc denilen kiiler tarafndan domaca olarak ve zel bir ezgiyle sylenir. Mniciler mninin kafiye ve redif ksmna ayak derler. Ayak bulmak, Aya ayana getirmek, ayn kafiyede bir baka beyit bulup veya hemen drp sylemek demektir ve bu, onlar arasnda en makbul sanat, bir zek eseridir. Mni Trleri 1. Tam Mni (Dz Mni): Drt dizeli ve 7li hece lsyle sylenen klasik mnilerdir. Aada rnekler verilmitir.
-1Elmay btn dildim amura dt sildim Ben yrimin kymetin Gittikten sonra bildim -2Kalarn ok dedike Kirpiin ok dedike Pek mi gnln byd Sen gibi yok dedike -3Kaleden ini olmaz Ham demir gm olmaz Gzele gnl verdim lrm dn olmaz -4Gidene bak gidene Gller sarm dikene Mevl sabrlar versin Gizli sevda ekene

2. Kesik Mni: Birinci dizesinin hece says yediden az olan mnilerdir. Dizeleri cinasl uyaklarla kurulur. Bundan dolay byle mnilere cinasl mni de denir. Kesik mnilerde anlam birimi beyittir. Yani her beytin anlamca teki beyitlerle ilgisi yoktur. Aradan bir beyit karlmasyla mninin yapsnda ve anlamnda bir bozukluk meydana gelmez. Cinasl mnilerin ou stanbul mnileridir. Aada rnekler verilmitir.
-1Dadr ktm dalar bana Sordum bu ne dadr Felek bana ses verdi Dedi sevda dadr (da: yara) irkin otan kurmu Gelir gzel datr Ellerle gnl oynar Bana ene datr -2Yr asar Hekimsen bak nabzma Cerrah isen yara sar Beni kimse asamaz Asar ise yr asar
-3Ayna gzel Yz gzel, ayna gzel Gzel yri grenler Dediler ay ne gzel Oturmu zlfn tarar Dizinde ayna gzel

-4Srne Madem oban deilsin Arkandaki sr ne Ben bir krpe kuzuyum Al kat beni srne Beni byle yandran Srm srm srne -5Bugn al Yrim giymi bugn al d edersen bugn et Can alrsan bugn al

-6Yarar Geti gnl yarar Ben bu da aamam Tut kolumdan yr ar Yr cemlin pek gzel Her ne giysen yarar -7Byle balar Yr ban byle balar Gl amaz blbl tmez Yklsn byle balar

rneklerde grld gibi kesik mniler drt dizeden oluabildii gibi daha fazla dizeden de oluabiliyor. Birinci dizesi 7 heceli olan kesik mnilere doldurmal kesik mni ya da ayakl mni denir. Aada rnekler verilmitir.
-1Ah o beni o beni Kkl rtm o beni Ben yrimi unutmam Unutsa da o beni -2Ah demedi demedi Elinde gl demedi Ben nasl gleceim Yr bana gl demedi

3. Artk Mni: 4 dizeli genel tipte olan mniye, ayn uyakta baka dizeler eklenerek sylenen mniye denir. Bunlar dize says 4ten fazla olan kesik mnilerle kartrmamak gerekir. Artk mnilerde genellikle cinasl uyak kullanlmad gibi 1. dizeleri de anlamldr. Yani doldurma dediimiz msralar yoktur. Btn dizeler asl konu ile ilgilidir. Artk mnilere yedekli mni de denir. Aada rnekler verilmitir.
-1Alarm alar gibi Derdim var dalar gibi Cierden yaralym Glerim salar gibi Her gelen bir gl ister Sahipsiz balar gibi -2lkbahara yaz derler irin sze naz derler Kime derdim sylesem Bu dert sana az derler Kendin ettin kendine Yana yana gez derler -3Ekin ektim bitmiyor Boya vurdum tutmuyor Aramzda dalar var Elim yre yetmiyor ekerli yemek yaptm Boazmdan gitmiyor

- 19 -

4. Deyi (Karlkl Mni): ki kiinin karlkl olarak syledikleri mnilere denir. Bunlar sorulu cevapl bir biimde dzenlendikleri gibi karlkl konuma olmadan bir konu zerine de sylenebilir. 4 dizeli klasik mni eklinde sylenir. Mniler anonim olmakla birlikte syleyeni belli olanlar da vardr. Bunlar kimi saz ve tekke airlerince sylenmitir. Bu mnilerin ilk dizelerinde air mahlasn syler. Aada rnekler verilmitir.
Hatyim hl anda Hak gnl alanda Bin Kbeden yerektir Bir gnl al anda Seydim eder tal dalar iekli kulu dalar Sen de mi yrdan ayrldn? Gzlerin yal dalar

Halk airlerimizden baka nl edebiyat tarihisi Mehmet Fuat Kprl; yine edebiyatmzda Be Hececiler isimli airler topluluundan Orhan Seyfi Orhon ve Yusuf Ziya Orta da mniler yazmtr. Aada rnekler verilmitir.
Elinde altn tepsi Kz yolunu kim kesti? iekler taknsana Sevda yelleri esti Mehmet Fuat Kprl Can ite canan hani Dert ite derman hani Gnl saray bombo Beklenen sultan hani Orhan Seyfi Orhon Gzlerin mavi mine Vuruldum peremine Akn beni evirdi Aslnn Keremine Yusuf Ziya Orta

Mniler 7li hece lsyle sylenir. Ancak 8 veya 4, hatta 11 heceli mniler de vardr. zellikle beki ve davulcu mnileri diye tannan Ramazan mnilerinin ou 8 hecelidir.

2. TRK
Trl ezgilerle sylenen anonim halk iiri nazm biimidir. Halk iirinin en eski biimlerindendir. Anadolu dnda trk yerine yr veya cr kelimesi kullanlmtr. Anadoluda da yrlamak, rlamak trk sylemek anlamlarnda kullanlr. Trk kelimesi Trk kelimesine Arapa nisbet eki getirilerek ortaya kmtr ve Trke mahsus demektir. Bu kelime ilk defa 15. yy.da Dou Trkleri tarafndan kullanlmtr. Syleyeni belli olan trkler var dense de memlekete yaylarak yeni msra ve ezgilerle deiip genilemitir. Yani ilk sylendii ekliyle kalmaz, deiir ve toplumun tamamna mal olur. Trkler bir olay karsndaki ili duygular, tepkileri dile getirir. Byk tarih olaylardan deil de evreyi ilgilendiren olaylardan kar. Olaanst olay ve kiilere yer vermez. Daha ok bireysel ve sosyal olaylara dayanr. Bunlar trky destandan ayran zelliklerdir. Trklerimizin ou ak, znt, lm, hasret ve gurbet zerine sylenmitir. Genellikle ackl ve dokunakl olmalar nedeniyle trk yakmak deyimi yaygndr. Bu deyim ayn zamanda trknn bilinen bir olaydan ktn da gsterir. Trkler hece lsnn her kalbyla sylenir. Bir trk iki blmden oluur. I. Bent: Trknn asl szlerinin bulunduu blmdr. II. Balama (Kavutak): Her bendin sonunda tekrarlanr, yani nakarattr. Bentler ve kavutaklar kendi aralarnda uyaklanr. Trkler sylendikleri blgelere, ezgilerine, konularna ve yaplarna gre eitli isimler alr. Sylendikleri Blgelere Gre Trkler Bingl az, Urfa az, Ein az... Kimi tannm trkler de iindeki en etkili szlerle anlr: Ayem, Zeynepim, Fidayda, Adanal gibi.

- 20 -

Genellikle oyun havalar olan usull trkler Konyada oturak, Urfada krk hava, Egede zeybek, Karadeniz kylarnda horon, Kars ve Erzurumda Smmani az; Ordu, Usulller Usulszler Giresun, Trakya ve Marmarada karlama; Genellikle oyun Bunlarn hepsi de Isparta ve Eridirde datdiri adlaryla da havalardr. uzun havalardr. tannmaktadr. Bu oyun havalarndan baka gzelleme, koma, ninni, talama, yiitleme de bu blm iinde yer alr. Uzun hava eklinde olan usulszlerin ise divan, bozlak, koma, hoyrat, kayaba, ukurova, at, maya, trkmani gibi eitleri vardr. Konularna Gre Trkler: Ninniler: Annenin ocuunu kucanda, ayanda, beikte veya salncakta uyutmak iin saa sola belirli bir ritimle sallarken kendine zg bir besteyle syledii basit szl trklerdir. Daha nceden ezberlenen metinler tekrar edilebildii gibi o anda domaca olarak da sylenir. Ninnilerde anne ocuu ile ilgili iyi dileklerini, kendi sevin ve zntlerini yank bir hava iinde dile getirir. ocuk Trkleri: ocuklara salam bir kiilik kazandrmak, iyi duygu ve dnceler alamak iin yazlm ve bestelenmi trklerdir. Okullarda ulusal bayram gnlerinde sylenen arklar da bu blme girer. Doa Trkleri: Yaylalar, dalar, ormanlar, dereler, geyikler, kular, iekler gibi trl doa varlklarn konu alan trklerdir. Bu konular belli bir olaya bal olabilecei gibi trl duygularn anlatlmasnda da etkili olur. Bu trklerde doann canl cansz btn varlklar duygulu ve anlayl bir insan gibi dnlr. Ak Trkleri: Ak, kavuma ve ayrl dile getiren ili trklerdir. Kahramanlk ve Askerlik Trkleri: Sava, g, akn gibi olaylar yiite bir slupla anlatan trklerdir. Cinayet, baskn, isyan gibi olaylarla ilgili trkler de bu blme girer. Kahramanlk trklerinin ou halk airlerince sylenmi, sonradan halka mal olmutur. rnein Gen Osman Trks Kul Mustafaya aittir. Tren Trkleri: Kna gecesi, nian, dn gibi trenlerde okunan trklerdir. Trkleri: Toplu olarak bahede, bada, bostanda, tarlada alrken sylenen trklerdir. Karlkl Trkler: ki kiinin karlkl olarak belli bir konu zerinde syledii trklerdir. Genellikle elenceli ve hafif konuludur ve halk hikyelerinde grlr. Drtlklerle sylenir. lm Trkleri (Atlar): Gen yata hastalk, cinayet, kaza gibi nedenlerle lenler iin yaklan trklerdir. Bu trkler lenin yakn akrabas, nianls, kars ya da kendi azndan sylenir. Atlarda len kiinin kiisel zellikleri, ona kar duyulan sevgi; yaay, yaptklar ve geride kalanlarn duygular dile getirilir. Szleri ve bestesi ackldr. At, usulsz trkler arasndadr, yani uzun havadr. l banda okunan atlarda ise saz kullanlmaz. Baka yerlerde okunduu takdirde saz, altan sonra karar sesinde kalr. Bu karar sesinde kalmaya dem tutma denir. At bu karar perdesinden daha tiz seslere karak ve daha sonra da pes seslere inerek doalama olarak yakt at okur. Atlardan dz yaz veya baka iir biiminde olanlar da vardr. En eski at Firdevsnin ehnmesinde Afrsyb olarak geen Alp Er Tunga iin sylenen attr. slamiyetten nce bu ekildeki iirlere sagu deniliyordu. Atlar len kiilerin ardndan sylenen destanlarla kartrmamak gerekir. Bu tr destanlar genellikle adlarn, mahlaslarn aka belirten klar syler. Bunlar atlardan ok daha geni bir alana yaylabilir. Destanlar metin hlinde kalr ve zel bir ezgiyle okunmaz. Oyun Trkleri: Besteleri oyun hareketlerine ve figrlerine uygun trklerdir. Bunlar oyun srasnda sylendii gibi oyun dnda da sylenir. - 21 -

Ezgilerine Gre Trkler

Yaplarna Gre Trkler

Bentleri Mni Drtlkleriyle Kurulan Trkler
Mni drtlkleriyle kurulan kavutaksz trkler: Birbiriyle ilgili maniler arka arkaya sralanr.

Bentleri Drtlklerle Kurulan Trkler

Bentleri lklerle Kurulan Trkler

Bentleri Beyitlerle Kurulan Trkler

Drtlklerle kurulan kavutaksz trkler: Genellikle 11li hece lsndedir. Uyak dzeni: aaab, cccb...

lklerle kurulan kavutaksz trkler: Uyak dzeni aaa, bbb...

Beyitlerle kurulan kavutaksz trkler: Uyak dzeni aa, bb, cc...

Kavutaklar mni biiminde olan trkler: Hem bent hem kavutak mni biimindedir.

Bentlerinin 4. dizesi kavutak olan trkler: Bentlerin ilk 3 dizesi kendi arasnda uyakldr.

Kavutaklar 1 dize olan trkler: Kavutak, bent ile ayn lde deildir.

Kavutaklar 1 dize olan trkler

Kavutaklar 1 dize olan mniler

Kavutaklar 2 dize olan trkler

Kavutaklar 2 dize olan trkler

Kavutaklar 2 dize olan mniler

Kavutaklar 3 dize olan trkler

Kavutaklar 4 dize olan trkler

Kavutaklar 3 dize olan mniler

Kavutaklar 4 dize olan trkler

Kavutaklar 4 dize olan mniler

B. IK EDEBYATI NAZIM BMLER (Sahibi Belli rnler)

1. KOMA
Divan edebiyatnda en ok sevilen ve kullanlan nazm biimi gazel, halk edebiyatnda ise komadr. Koma hece lsnn 11li kalbyla yazlr. 6+5 ya da 4+4+3 durakl olur. 4 dizeli bentlerden (drtlklerden) oluur. Drtlk says genellikle 3 ile 5 arasnda deiir. Drtlk says 5ten fazla komalar vardr; ancak 3ten az olan yoktur. Uyak dzeni genellikle u 2 ekilde olur: abab, cccb, dddb.../ abcb, dddb, eeeb.. air komann son drtlnde mahlasn syler. Komalar genellikle lirik konularda sylenir. Tabiat, ak, hasret, yiitlik ve baka temalar ilenebilir. Konu ak ve tabiatsa saz airleri daima koma nazm eklini tercih eder. Komalar kendine zg bir ezgiyle okunur. Ezgiyle okunularna gre eitli adlar alr: Acem komas, Kerem, Kesik Kerem, Gevher gibi. Hece lsnn 8li kalbyla sylenmi baz iirlere, koma ezgisiyle okunduu iin koma denilir. Halk arasnda zel bir ezgiyle okunan

- 22 -

iirlere de koma denir. Karlkl konuma biiminde sylenen komalara mrcaa denilir. Bunlar dedim-dedi eklinde yazlr ve genellikle sorulu cevapl olarak dzenlenir. Koma eitleri Koma-ark: Bu tr komalarda ilk drtln 2. dizesi ilk drtlk dhil btn drtlklerin 4. dizesinde nakarat olarak tekrarlanr. Tecnis: Btn uyaklar cinasl olan komalara denir. Musammat Koma: Dizelerinde i uyak bulunan komalara denir. Her dizenin sonundaki uyak, dizelerin iindeki belirli duraklarda tekrarlanr. Divan iirinde musammatlar eit iki paraya ayrlabilen kalplarla yazlr; fakat halk iirinde bu kurala uyulmaz. 6+5 durakl kalpla yazlan musammat komalarda i uyak genellikle 6. hece zerinde bulunur. Ayakl (Yedekli) Koma: Komann ilk drtlnn 2. ve 4., teki drtlklerinin de sadece 4. dizelerine 5 heceli bir dize eklenerek oluturulan komalardr. Eklenen bu dizelere divan iiri nazm biimi mstezadda olduu gibi ziyade denir. Uyak dzeni baAbaA, cccaA, dddaA eklindedir. Ziyade dizeler byk harfle gsterilmitir. Ziyade dizeler bazen 2 ve daha fazla olabilir. Ayakl komalar genellikle musammat koma biiminde yazldndan onlara musammat ayakl koma veya musammat mstezad koma da denir. Zincir-bend Ayakl Koma: Zincirleme biiminde yazlan komalara denir. Zincirleme yle yaplr: Drtlklerin 4. dizesinin uyakl szc, bir sonraki drtln ilk szc olur. Bu zincirleme biimi, ezberlemeyi kolaylatrd iin daha ok destanlarda kullanlr.

2. DESTAN
Halk iirinde en uzun nazm biimi destandr. Kimi destanlarda drtlk says 100 geer. Nazm birimi, uyak dzeni koma ile ayndr. 11li hece lsyle sylenir. Hece lsnn 8li kalbyla yazlan destanlar da vardr. Son drtlkte air mahlasn syler. Destanlarn da kendine zg bir ezgisi vardr ve bu ezgiyle okunur. Destann zellii sava, g gibi halk hafzasnda iz brakm ve az ok efsaneye karm bir olay ilemesidir. Yalnz bu destann, szl edebiyat verimleri arasndaki Ouz Kaan Destan, Ergenekon Destan gibi byk destanlarla bir ilgisi yoktur. Bu byk destanlar anonimdir. Konularna Gre Destanlar a) Sava Destanlar: Bir sava grm ya da bakasndan dinlemi airin, grdklerini ya da duyduklarn iir olarak anlatmasdr. b) Felaket Destanlar: Deprem, yangn, salgn hastalk gibi felaketleri etkili ve ackl bir dille anlatan destanlardr. c) Ekya ve nl Kiilerin Servenlerini Anlatan Destanlar d) Mizahi Destanlar e) Talama ya da Eletiri Destanlar: Toplum eitli ynlerden eletirilir. f) Ataszleri Destanlar: Ataszleriyle trl tler verilir. g) Hayvan Destanlar: Hayvanlar hakknda bilgi veren destanlardr. h) Ya Destanlar: nsann doumundan lmne kadar geirdii yaam evrelerini anlatan destanlardr.

3. SEM
Uyak dzeni koma ile ayndr. Yalnz semiler hece lsnn 8li kalbyla yazlr. Drtlk says 3 ile 5 arasnda deiir. 5ten fazla drtlkten oluan semiler de vardr. Bu iirlerde daha ok sevgi, doa, gzellik gibi konular ilenir. Koma ve destanlar nasl kendilerine zg bir ezgiyle okunuyorsa semiler de kendine zg bir ezgiyle okunur. Komaya gre daha canl ve kvrak bir slubu vardr. air son drtlkte mahlasn syler.

- 23 -

4. VARSAI
Gney Anadoluda yaayan Varsak Trklerinin zel bir ezgiyle syledikleri trklerden gelimi bir biimdir. Uyak dzeni, drtlk says ve ls semi ile ayndr. Yalnz 11li hece lsyle sylenen varsalar da vardr. Byle varsalar kendine has ezgisiyle koma nazm eklinden ayrt edilir. Bu iirler semiye ekil olarak benzese de ondan daha deiik bir ezgiyle okunur. Varsalar yiite, merte bir slupla sylenir. Be hey, bre, hey gidi gibi nlemler bu sluba katkda bulunur. inde bu nlemler bulunmayan varsalar, ezgilerinden dolay semiden ayrt edilir. Ama genellikle bu nlemler vardr. Son drtlkte air mahlasn syler. Halk edebiyatnda en ok varsa sylemi air Karacaolandr. (16. veya 17. yy.)

II. ARUZ LSYLE SYLENENLER

Divan ve halk airleri birbirinden etkilenmitir. Divan airleri koma nazm eklinden esinlenip ark nazm eklini, mni nazm eklinden esinlenip tuyuu meydana getirmilerdir. Halk airleri de, bilhassa ehir kltr alm olanlar, divan iiri nazm biimleri ile iir yazmtr. Mesela 17. yy. airleri k mer, Gevher ve 19. yy. airi Emrah bunlardan birkadr. Halk airlerince en ok kullanlan nazm ekli ise gazeldir. Bunun yan sra baz musammatlarla da iir yazlmtr. Saz airleri aruzu gerei gibi bilmediklerinden iirlerinde pek ok vezin hatalar grlr. Vezni kullanmaktaki bu baarszlklar dil yanllarna da neden olmutur. Ayrca divan iirinin slup ve estetik zelliklerini de taklit etmeye altklarndan yazdklar iirler trl acemiliklerle doludur. 1. DVAN (DVAN): Aruzun filtn filtn filtn filn kalbyla yazlr. Gazel, murabba, muhammes, mseddes biiminde yazlan iirlere denir. zel bir ezgiyle okunur. Musammat olanlar da vardr. 17. yy.dan sonra yaygnlamtr. Divann bir de ayakl divan veya yedekli divan ad verilen eidi vardr. Divan edebiyat nazm ekillerinden mstezada benzer. 2. SEM: Aruzun mefln mefln mefln mefln kalbyla yazlr. Gazel, murabba, muhammes, mseddes biimindeki iirlere denir. Musammat olanlar da vardr. Bir de ayakl semiler vardr ki mstezada benzer. Ayr bir ezgiyle okunur. Uyak dzeni divanla ayndr. Hece lsyle yazlan semilerle kartrlmamaldr. 3. KALENDER: Aruzun mefl mefl mefl faln kalbyla yazlr. Gazel, murabba, muhammes, mseddes biimindeki iirlere denir. Ayr bir ezgiyle okunur. Uyak dzeni divan ve semnin ayndr. Bir de ayakl veya yedekli olanlar vardr ki mstezada benzer. 4. SELS: Aruzun feiltn feiltn feiltn feiln kalbyla yazlr. Gazel, murabba, muhammes, mseddes biimindeki iirlere denir. Ayr bir ezgiyle okunur. Uyak dzeni divan, sem ve kalender ile ayndr. 5. SATRAN (ATRAN): Aruzun mfteiln mfteiln mfteiln mfteiln kalbyla yazlr. Musammat gazel biimindeki iirlere denir. 19. yy.da ortaya kan satrancn rnekleri azdr. 6. VEZN- HAR: Aruzun mstefiltn mstefiltn mstefiltn mstefiltn kalbyla yazlr. Murabba biimindeki iirlerdir. Uyak dzeni murabbaya benzer. Kendine has bir zellii vardr.Her msra bir mstefiltn parasna sacak ekilde 4 kelime ya da kelime grubuna blnmtr ve bylece 1. dizenin 2. paras 2. dizenin banda; 3. paras 3. dizenin banda; 4. paras ise 4. dizenin banda aynen tekrarlanr. Ayrca bu paralardan sonra gelen paralar da birbirlerini takip eder. Yani drtlk dizelerinin ilk paralarnn yukardan aaya okunmasyla 1. dize ortaya kar. Aada bir rnek verilmitir:

- 24 -

1 2 3 4 1. Ey vasl- cennet/ kl cna minnet/ vay serv-i kmet/ cn ire cansn 2. Kl cna minnet/ vay serv-i kmet/ cn ire cansn/ nev-res fidansn 3. Vay serv-i kmet/ cn ire cansn/ nev-res fidansn/ h-i cihansn 4. Cn ire cansn/ nev-res fidansn/ h-i cihansn/ gzden nihnsn Tokatl Nuri Bentleri 3 dize olan vezn-i harlara da rastlanr. O zaman yukardaki dzenden daha kark bir dzen vardr.

HALK RNDE KULLANILAN NAZIM TRLER

A. IK EDEBYATI NAZIM TRLER
k edebiyat nazm trleri genellikle koma ve semi nazm biimiyle yazlr. Bu trler koma ve semilerden konular bakmndan ayrlr. 1. GZELLEME: Doa gzelliklerini anlatmak ya da kadn, at gibi sevilen varlklar vmek iin yazlan iirlerdir. Gzellemeler bu konularn ayr ayr ya da birlikte ele alabilir. 2. TALAMA: Bir kimseyi yermek ya da toplumun bozuk ynlerini eletirmek amacyla yazlan iirlerdir. Divan iirinde bu konudaki iirlere hicviye denir. 3. KOAKLAMA: Kahramanlk, sava ve kavga iirleridir. Cokun ve yiite bir slupla sylenir. Halk iirinde en gzel koaklamalar 16. yy. airi Krolunundur. 4. AIT: Bir kimsenin lm zerine duyulan aclar anlatmak amacyla sylenen iirlerdir. Bu tr iirleri sylemeye at yakma denir. Trk toplumunda ok eski bir gemii vardr. slamiyetten nceki Trk edebiyatndaki sagu trnn bir devam niteliindedir. Sagular yu ad verilen l gmme trenlerinde okunurdu. Divan edebiyatnda bu konuda yazlan iirlere mersiye denir. Anonim halk iiri mal olan, yani syleyeni belli olmayan atlar da vardr. Bunlar genellikle gen yata len kz ve delikanllar iin sylenir. Ayrca gelin olup anasnn evinden ayrlan kzlar iin de atlar yaklr.

B. TEKKE EDEBYATI NAZIM TRLER

Tekke edebiyatnn kendine ait bir nazm ekli yoktur. Tekke airleri hem divan hem de halk edebiyatna ait nazm ekillerini baaryla kullanr. Bu demektir ki hem aruza hkimler hem de hece lsn tercih etmilerdir. Tekke edebiyatn oluturan eserler biim ynnden divan ve halk edebiyatnn birleimi gibidir; konu ynnden ise kendine has zellikleri vardr. Tekke edebiyatna ait nazm trleri din ve tasavvufla ilgili kavram, duygu, dnce, ilke ve kurallar halka yaymak amacyla bir tarikata bal airlerce yazlan iirlerdir. Demek ki bu konularda iirler yazan tekke mensuplar iirlerini yazarken bazen divan bazen halk iiri nazm ekillerini tercih ederler. Divan edebiyatndan gazel, kaside, kta, musammat, murabba, terkb-i bend, terc-i bend, rbi, tuyu, mesnevi; halk iirinden ise koma ve mni nazm biimlerini kullanmlardr.

1. LH
Tekke edebiyatnn en nemli nazm trlerinden biridir. Hemen hemen btn mutasavvf airler tarafndan ilenmitir. Hatta byk prlerin ou air olmadklar hlde ilhi trnde iirler sylemilerdir. lhilerde ilenen en nemli unsur Allahn birlii meselesidir. Tekke edebiyatnn Anadoludaki ilk ve byk stad Yunus Emre btn ilhilerinde ilhi ak, vahdet (Allahn birlii), yaratl, nefis, dnya gibi temalar ilemektedir. Bu iirlerde Allahn birlii, bykl, gc anlatlr ve telkin edilir. lhiler aruz ve hece ile yazlrlar. Hece lsyle yazlanlarda hecenin 7li, 8li ve bazen 11li kalb kullanlr. Bu iirler ar ve srl ezgilerle tarikat yinlerinde sylenir ve tarikatlara gre aadaki adlar alr. - 25 -

yin: Mevlev tekkelerinde okunur. Tapu: Glen tekkelerinde okunur. Nefes: Genellikle Bekta-Alev tekkelerinde okunur. Melam tarikatnda vahdet-i vcd telkinleri hep nefeslerle yaplr. Zaten bu iirlerde genellikle vahdet-i vcut kuram anlatlr. Bunun yan sra Hz. Muhammed ve Hz. Ali iin vgler de sylenir. Bu tarz iirlerde rindne, kalenderne ve alayc bir slup dikkati eker. Mesela dnya hayatnn geicilii yznden bu dnyay umursamama, bo verme, baa gelene rz olma kalenderlik ya da rindliktir ve byle bir slup ister istemez hafif alay da ierir. Nefesler gazel ve koma tarznda hece lsyle yazlr. Sonradan bu iirlerde aruz ls de kullanlmtr. Daha ok ayn- cmlarda saz eliinde makamla okunur. Durak: Genellikle Halvet tekkelerinde ve zikrin arasnda bir ya da iki kii tarafndan okunur. Cumhur: Mevlev ve Bekta derghndan baka tekkelerde herkes tarafndan okunur.

2. TEVHD
Tevhid, aslnda divan iiri nazm trdr. Allahn varlna ve birliine dair yazlan iirlerdir. Zaten szlk anlam da birlemek demektir. Dz yaz eklinde olanlar da vardr. Manzum olarak yazlan tevhidler kaside, gazel ve mesnevi tarzndadr. Eski airler, limler, yazarlar eserlerine daima tevhidle balard. Tevhidlerde ele alnan konu yet ve hadislerle aklanr. Bu tr iirlerde Allahn birlii, ycelii ve sfatlar gibi dini konular ya da vahdet-i vcd gibi tasavvufi konular ilenir. Mutasavvf bir divan airi ile bir tekke airi arasnda zihniyet ve yaay bakmndan bir fark olmad iin ayn amala meydana getirilmi byle iirlerde de aslnda pek fark yoktur. Ancak tasavvuf tevhidlerin genel karakteri divan iirindekinden biraz farkldr. Ele alnan dini konulara eri yorumlardan ok tasavvufi yorumlar getirilir. Mutasavvf, tevhidde kendi tasavvuf anlayn yanstr.

3. MNCAAT
Mncaatlar da tevhid gibi ayn zamanda divan iiri nazm trdr. Allaha dua etme, yalvarma demektir ve bu konuda yazlr. Eski airler divanlarna tevhid ve mncaatla balard. Divanlarn dnda slm eserlerin banda da mncaat grlmektedir. Manzum ya da mensur olarak yazlabilir. Manzum mncaatlar genellikle kaside, gazel, kta, mesnevi biimlerinde yazlr ve divan iiri nazm trdr. Bu tr eserler sadece Allaha yalvarmak ve ona olan gl duygular aklamak iin deil, ayn zamanda Hz. Muhammede kar da yazlr. Ancak bunlar natlardan ierik ynnden farkldr. vgden ziyade ona hitap, yakar vardr.

4. NAT
Tevhid, mncaat gibi aslnda divan iiri nazm trdr. Hz. Muhammedi methetmek iin yazlr. Mensur olanlar da vardr. Divan ve tekke edebiyatlarnda yazlm pek ok nat vardr. Ayrca dier peygamberler, veller, din bykleri, mritler, halifeler hakknda da natlar vardr. Manzum natlar genellikle kaside biimiyle yazlr. (bkz. 7. s.)

5. MRACYE
Mirac, ge kma demektir; Hz. Muhammedin Recep aynn 27. gecesi Burak isimli atyla ge kmas, orada Allah ile bizzat grmesidir. Ayrca burada dier peygamberlerin ruhlar ile de grmtr. Miraciye Hz. Muhammedin miracndan bahseden eser veya bu sebeple yazlan paralardr. Manzum ve mensur olarak yazlmtr. Manzum olanlar genellikle kaside ve mesnevi biimindedir. Mirac, konu olarak Kuran- Kerimdeki sra Sresinin 1. yetine dayandrlr. yet yledir: Btn eksikliklerden yce olan o Allah, kendisine bir ksm yetlerimizi gstermek iin kulunu (Hz. Muhammedi) bir gece Mescid-i

- 26 -

Haramdan, evresini mbarek kldmz o Mescid-i Aksaya gtrd. Hakikat u ki O, her eyi iitir, her eyi grr. Mirac, Hz. Muhammedin Allaha bizzat yaknlk andr. Miraciyeler camilerde ve zel toplantlarda mevlid ve hilye gibi okunurdu. zellikle Recep aynn 27. gecesi mirac-nme okumak bir gelenek hline gelmiti. Mirac-nme okuyana mirachan denir ve bu kiiler bu eserleri bestelenmi hliyle okurlar. Mirac inanc sadece Mslmanlarda deil, dier dinlerde de vardr. Hatta ge kma olayn anlatan mirac ve miraciyeler eski Trk dinlerinde de mevcuttur. Fakat bunlar Hz. Muhammedle ilgili deildir.

6. MEVLD
Mevlid, doum zaman ve doum yeri anlamlarna gelir. Peygamberin doduu geceye ve doduu eve denir. Onun doduu eve Mevlidn Neb ad verilir. Mevlid Hz. Peygamberin doumu veya onun doumunu anma bayram, yani Kutlu Doum Gndr. iir tr olarak mevlid, Peygamberin doumunu mesnevi biimiyle, yani manzum olarak anlatan eserlere denir. Bu eserlerde zellikle Hz. Muhammedin hayat, dier peygamberlerden stnl dile getirilmitir. Kad Darrin Siyretl Neb adl eseri mevlid geleneinin Trk edebiyatnda ilk rneklerindendir. Fakat en gzel rnei 15. yy. airi Sleyman elebinin Vesiletn Nect adl mevlididir. Bu eser tevhid, mncaat, dua, veldet (doum), mirac, vefat, hatime (biti) blmlerinden oluur. Yani mevlidlerde sadece doum hadisesi anlatlmaz. Halk arasnda birok vesileyle ite bu Mevlid okutulur. Hz. Peygamberin doumunun yl dnmnde, ocuun doumu mnasebetiyle, snnet dnlerinde; bir kimsenin lmnden sonra, haftasnda, krknc gnnde, senesinde; bir adan yerine getirilmesinde Hz. Peygamberin ruhunu ad etmek iin Sleyman elebinin yazd Mevlid okutulur. Mevlid okuma esnasnda yemek verilir, gl suyu dklr, lokum, eker ya da helva datlr. Hz. Aliyi anlatan mevlidler de vardr. 19. yy. da Sleyman Celaleddinin Mevlid-i Cenb- Ali Kerem Allah- Vecheh adl eseri buna bir rnektir. Eserde air ilk nce bir tevhid iiri yazar, ardndan mncat, nat- nebev (Peygambere vg), mameyn (Hz. Hasan ve Hseyin) hakknda bir iir, dibce (n sz), ilahi, mukaddime (balang) ve yine ksa bir nat- nebev yazarak Hz. Alinin doumu blmne balar. Hz. Aliye medhiyeden sonra dua ve bitiri iiri ile mevlidi tamamlar.

7. HLYE
16. yy.da ortaya kmtr. Bunlar peygamberlerin fiziksel yaplarn anlatan eserlerdir. Manzum ve mensur olarak yazlr. Manzum olanlar mesnevi biimiyle yazlr. Sadece Hz. Muhammedi anlatan hilyelere hilye-i nebev, hilye-i erf, hilye-i Fahr- lem ad verilir. Yine de hilye deyince akla ilk olarak Hz. Muhammedin vasflarn ve gzelliklerini anlatan eserler gelir. Hilyeler bamsz, ayr bir eser olarak yazld gibi miraciyeler ve mevlidler iinde de yer alr.

8. RAMAZANYE
Ramazan aynn faziletleri, Ramazan orucunu tutmann gereklilii ve faydalarn manzum olarak anlatan eserlerdir. Ramazaniyeler genellikle mni biimiyle yazlr; ama kaside ve gazel ekliyle yazlanlar da vardr.

9. MEDHYE
Birini vmek iin yazlan manzum ve mensur eserlerdir. Genellikle kaside biimiyle yazlr; ancak dier nazm ekilleri ile yazlm medhiyeler de vardr. Medhiye aslnda divan iiri nazm trdr. (bkz. 15. sayfa) Tekke edebiyatnda sadece din ve tarikat bykleri

- 27 -

vlr, yani devlet bykleri vlmez. Bu iki tr medhiye birbirinden farkldr: ller hakknda yazlm medhiyelerde air ondan bir menfaat beklemeyecei iin bunlar daha inandrcdr. Diriler hakknda yazlanlar ise inandrclktan yoksundur. nk vlen kiinin vgy hak eden zelliklerinden ok, methetmek ve slup gzellii n plandadr. Ayrca bu tr medhiyelerde ama; vlenden cize, yani para veya altn gibi deerli hediyeler almaktr. Divan airleri maddi beklenti karlnda medhiye yazarken, Tekke airleri herhangi bir maddi beklenti karlnda yazmaz. Drt Halife iin yazlan medhiyelere medh-i ihr-yr- gzn (Hz. Muhammedin drt dostunun mehdi) denir. ihr, Farsa drt demektir. Drt halife iinde kendilerine en ok medhiye yazlanlar Hz. Ali ve Hz. Ebu Bekirdir. nk tarikatlarn ounda tarikat bu ikisine dayandrma, bir ekilde onlarla ilikilendirme sz konusudur. Baz dervi airlerin mensubu olduklar tarikatn prine veya daha nce yaam tarikat byklerine yahut da aziz bildikleri mritlerine hitaben medhiye yazdklar olur. Bu tr ilahilerde o mridin zellikleri uzun uzun anlatlr.

10. HKMET
12. yy. da Trkistanda yaam ve Yesevlik tarikatn kurmu Hoca Ahmed Yesevnin iirlerine verilen isimdir. Onun iirlerine hikmetli sz olarak bakld. Bu yzden onlara, dier iirlerden ayrt etmek iin hikmet ad verilmitir. Hikmet bilgisi bir bakma tasavvuf bilgisi demektir. Bu iirleriyle Ahmed Yesev ayn zamanda tasavvuf edebiyatnn kurucusu olmutur. Hikmetler slamiyete yeni girmi veya henz girmemi Trklere slamiyetin esaslarn, eri kurallar anlatr. Ayrca Hoca Ahmed Yesevnin adyla anlan Yesevlik tarikatnn dbn mritlere telkin eder. Bu amalarla yazlan hikmetler didaktik (retici) zellikte olduu iin sanat endiesinden uzaktr. Bu yzden hikmetlerde daha sonraki tasavvuf iirlerinde grlen cokunluk yoktur. Yesev, ar, ll szleriyle din, ahlk tler verir. Ancak duygulardaki samimiyet ve cokunluk, hikmetlere zaman zaman lirizm katar. Bu iirler syleyi bakmndan mill zellikler tar ve bu yzden Trk edebiyat iin nemlidir. air retmek amac gttnden onlar sade bir Trke ile yazmtr. Hikmetler, o zamanlarda hkim olan Kagar-Hakniye lehesinin rndr. slm Trk edebiyatnn Orta Asyadaki ilk eserleri o alarda Orta Asyann ortak edebiyat dili hline gelen Kagar-Hakniye lehesi ile yazlmtr. Yesev, hikmetlerinde aruz ve hece lsn kullanmtr. Ama ounlukla hecenin 7li ve 12li kalplarn tercih etmitir. Manzumeler genel olarak drtlklerle dzenlenmitir, destan biimindedir. Kullanlan kafiyeler de halk iirinin karakteristik yarm kafiyeleridir ve ounlukla rediflidir. Hikmet yazmak, yani Yesev tarznda iir yazmak daha sonra Yesev dervilerince gelenek hline gelmitir. Baz Yesev dervileri ise bu iirlere kendi adlarn koymamlardr. Bunun sebebi eyhlerinin hikmetleriyle btnlemek olabilir. Bu yzden Ahmed Yesevnin hikmetleri Divan- Hikmet adyla sonradan toplanrken bakalarnn yazd hikmetler de divana girmitir. Bugn elde bulunan Divan- Hikmet btnyle Yesevye aittir, denemez; Yesevlikin bir hikmetler kitabdr, demek daha dorudur. Ahmed Yesevinin Trk tasavvuf hayat ve Tekke Edebiyat zerindeki etkisi geni ve devamldr. Anadoluda kurulan Nakibendlik, Haydarlik, Bektalik gibi belli bal tarikatlar zerinde Yesevlikin ak izleri vardr.

11. NUTUK
Prlerin ve mritlerin tarikata yeni giren dervilere tarikat derecelerini ve dbn retmek iin syledii iirlerdir. Hece lsnde koma eklinde sylenir. Genellikle 5 ila 7 drtlkten oluur. Mzik eliinde sylenmeyen, sadece okunmak iin yazlan nefesler de nutuk diye anlr.

- 28 -

12. DEVRYE
Devriyeler tasavvuftaki devir kuramn anlatan iirlerdir. Mensur olanlar da vardr. Devir kuram; yaradl olaynn, varln nereden gelip nereye gittii ve bu ikisi arasndaki safhalarnn tasavvufa gre aklanmasdr. Tasavvufular bu sistemin esasn bir daireye benzettii iin devr adn vermitir. Bu kurama gre vakti gelen ruh, lem-i gaybdan (bilinmeyen lem) lem-i uhda; yani grnen, madd leme iner ve eitli merhalelerden sonra tekrar Tanrya dner. Buna devir denir. Ruh, nce cansz varlklara, sonra bitkilere, hayvana, insana ve en sonra da insan- kmile geer. Oradan da ilk byk ruh olan Tanrya dner ve Onunla birleir. Ruhun madd leme iniine nzl (aa inme, ini), tekrar Tanrya dnne de urc (yukar kma, ykselme) denir. Bu yzden sadece inii anlatan devriyelere feriye, k anlatanlara ise ariye denir. Bu kuram savunanlar Kuran- Kermde eitli yerlerde zikredilen Ondan gelip Ona dnme ifadelerini gsterirler. Devir kuram Hz. Muhammedin Ben neb iken dem su ile amur arasndayd. hadisi ile ilgilidir. Mutasavvflara gre vcut hlindeki Muhammed, yeryzne sonradan gelmitir. Hlbuki ruh hlindeki Muhammed ezelden beri vard. Demek ki ruh hep vardr; ama sras gelen ruh, bu dnyaya iner. Aslnda devir kuram vahdet-i vcut anlaynn bir parasdr. Yalnz devir kuramn reenkarnasyon (tensh) inancyla kartrmamak gerekir. Tenash inancnda ruh bir cisimden tekine belli bir sra gzetmeksizin srar. Mesela bir hayatnda insan olan ruh, sonraki hayatnda hayvan olabilir. Trk edebiyatnda Snn tarikatlara mensup olanlar yaratl ve ruh konusu hassas bir konu olduundan pek fazla devriye yazmamlardr. Sadece Kuran ve snnet erevesinde insann ana rahmine dmesini, lm ve kabir hayatn hayal ve sofiyne bir ekilde anlatan devriyeler yazmlardr. Bylece Trk edebiyatnda devriyeler, Mevlndan balayarak Yunus Emre, Kaygusuz Abdal ve daha birok air ve nesir yazann eserlerinde yer alan bir tr olmutur.

13. ATHYE (ATHYT-I SOFYNE)

Allah ile teklifsizce, akal bir dille konuur gibi yazlan iirlere verilen isimdir. Bu tr, sonradan baz airler tarafndan eriat llerinden uzaklamtr. Bu yzden de din bilginlerince kelam- kfr, yani dinden karan sz olarak saylmtr. Grnte alaycdr ve ocuk elencelerine benzer. Gerekte athiyelerde tasavvuf srlara iaret edilir. Tasavvuf srlar yine st kapal bir ekilde, sembollerle anlatlr. Bunu ancak erbab anlar. Hatta bunu Yunus Emrenin ktum erik dalna anda yidm zmi matlal athiyesi de destekler. Son beyitte air yle der:
Yunus bir sz sylemi hibir sze benzemez Mnfklar elinden rter mani yzn

Byle diyerek athiyelerde baz gereklerin bilerek gizlendiini, st rtl bir dille anlatldn dile getirir. athiyeler genellikle Bekta airlerinde rastlanr. Yunus Emrenin pek az athiyesi vardr. Mevlnnn ise Farsa athiye gazeli vardr. Edebiyatmzda Kaygusuz Abdal athiyeleriyle tannr.

- 29 -

YEN TRK RNDE KULLANILAN NAZIM EKLLER VE TRLER

YEN TRK R

NAZIM EKLLER

NAZIM TRLER

DZENL NAZIM EKLLER

SERBEST DZENL NAZIM EKLLER

DVAN RNDEN GELTRLENLER

LRK R PASTORAL R DDAKTK R

SONE

ET DZENL BMLER KARIIK DZENL BMLER

BEYTLERLE KURULANLAR

TRYOLE
RMES CROES

BENTLERLE KURULANLAR

(apraz Uyak)
RMES EMBRASSES

SERBEST NAZIM

EPK R
DRAMATK R

(Sarma Uyak)

TERZA-RMA

(rk Uyak)

DZ UYAK
HALK RNDEN ALINANLAR

Koma tipi

Semi tipi

Mni tipi

YEN TRK RNDE KULLANILAN NAZIM EKLLER

Yeni nazm ekilleri Trk edebiyatnda ilk kez Tanzimattan sonra grlmeye balar. Tanzimat dnemi airleri (1860-1896) genellikle divan iirinin nazm ekillerini kullandlar. iirde ekil olarak deiiklik yapmadlar, iire yeni konular getirdiler. Mesela Namk Kemal divan iiri nazm ekli olan kasidesinde hrriyet kavramn vmtr. Oysa kaside divan iirinde birini vmek iin kullanlr. Yine Ziya Paa bir gazelinde hkmeti eletirmitir.

- 30 -

Hlbuki gazel, bu konuda yazlmaz. Geri Abdlhak Hamit Tarhan ve Reczde Mahmut Ekrem yeni nazm ekilleri denemeleri yapmtr; ancak biim ynnden asl nemli deiiklikleri Servet-i Fnn airlerinde (1896-1901) grrz. Batdan yeni nazm ekilleri alarak eskileri tmyle braktlar; ancak henge ok nem verdiklerinden aruz lsnden vazgemediler. Yeni Trk iirinin eski iirden ilk gze arpan farkllklar unlardr: iirlerin konuya uygun bir ad vardr, mahlas yoktur, iirin btnnde konu birlii var, nazm birimi beyit ya da drtlk deil, dizedir. Dizede her zaman anlam btnl olmayabilir. Bir dizede tamamlanmam dnce teki dizeye geebilir. Bir nazm biimi deiik sayda dizede oluan bentlerden kurulabilir.

A. DZENL NAZIM EKLLER

Dzenli nazm biimlerini Trk edebiyatnda ilk kez Servet-i Fnn airleri kullanmtr. Bat edebiyatlarndan alnan bu ekiller, Servet-i Fnn ve Fecr-i ti airlerince sevilmi ve ok kullanlmtr; ancak daha sonra tercih edilmemitir. Yalnz apraz uyak, sarma uyak ve dz uyak Cumhuriyet dneminde kullanlmaya devam etmitir.

1. SONE
talyan edebiyatndan km ve daha sonra btn Avrupa edebiyatlarnda kullanlm kurall bir nazm eklidir. Bize Fransz edebiyatndan gemitir. En ok Servet-i Fnn airlerince kullanlan bu ekil 14 dizeden oluur. lk iki bendi drder, son iki bendi er dizelidir. Sonenin ilk iki bendi son iki lkte sylenecek duygu ve dnce iin bir hazrlk, bir giri blmdr. zellikle son dize duygu ynnden en gl dize olur. Bu biim daha ok lirik konulara elverili olduu iin sevilmitir. Edebiyatmzda ilk olarak Cenap ahabettin sone eklinde iir yazmtr. Uyak dzeni bakmndan 3e ayrlr. I. talyan tipi sone: abba, abba, ccd, ede. II. Fransz tipi sone: abba, abba, ccd, eed. III. ngiliz tipi sone: lk 12 msra tek bir bent, son iki msra da ayr bir bent hlinde yazlr. Uyak dzeni yledir: ababcdcdefef gg. Trk airleri daha ok talyan ve Fransz tipi soneyi kullanmtr. Onlarn da uyak dzenlerinde baz deiiklikler yapmlardr. Buna gre en ok kullandklar uyak dzenleri yledir: 1. abba, cddc, eff, egg./ 2. abba, cddc, eef, ggf./ 3. abab, cdcd, eff, egg./ 4. abab, cdcd, eff, ggf. Mesela Cenap ahabettinin Makdem-i Yr isimli iiri bir sonedir.

2. TRYOLE
On dizeli bir nazm eklidir. blmden oluur. lk blm iki dizeden, dierleri drder dizeden oluur. Birinci dize ilk drtln drdnc dizesinde, iirin ikinci dizesi ise ikinci drtln son dizesinde aynen tekrarlanr. Ancak yinelenen bu iki dize, drtl oluturan teki dizenin anlamyla uyumaldr. Uyak dzeni a(n) b(n), aaaa(n), bbbb(n) eklindedir. Aynen tekrarlanan dizeler a(n) ve b(n) olarak gsterilmitir.

3. RMES CROES (apraz Uyak)

4 dizeli bentlerle (drtlklerle) kurulan bir biimdir. Drtlk says snrl deildir. Uyak dzeni abab, cdcd, efef... eklindedir. apraz uyak her trl konuya elverili bir biim olduundan ok kullanlr. Abdlhak Hamitten itibaren kullanlan bu nazm biimine aprazl uyak, aprazlama veya apraz dizili de denir. Cenap ahabettinin Terne-i Sabah; Yahya Kemal Beyatlnn Gemi Yaz ve Rindlerin lm iirleri bu nazm ekline rnektir.

- 31 -

4. RMES EMBRASSES (Sarma Uyak)

Drt dizeli bentlerle (drtlklerle) kurulan bir nazm biimidir. Drtlk says snrl deildir. Uyak dzeni abba, cddc, effe... eklindedir. Sarma uyak her konuya uygun bir ekildir. Ancak apraz uyak kadar ok kullanlmamtr. Bu biim sarmal uyak, sarmalama adlaryla da anlr. Ahmet Hamdi Tanpnarn Her ey Yerli Yerinde ve Yahya Kemal Beyatlnn hece ls ile yazd tek iiri olan Ok, bu nazm ekline birer rnektir.

5. TERZA-RMA (rk Uyak)

talyan edebiyatndan btn Avrupaya gemi bir nazm eklidir. Hatta Dantenin lahi Komedyas batan sona terza-rima biimiyle yazlmtr. Bize Fransz edebiyat yoluyla gelen bu biim Servet-i Fnndan sonra Fecr-i tide kullanlm; 1908den sonra ise pek tercih edilmemitir. Terza-rima dizeli bentlerden oluur. Bent says snrl deildir. Son lnn bitiminde bamsz bir dize bulunur. Son dizenin iirin en gl ve en etkili dizesi olmasna dikkat edilir. Bu nazm biimine rk l de denir. Uyak dzeni aba, bcb, cdc, ded, ... e eklindedir. Ali Canip Yntemin Kelebek adl iiri terza-rimadr.

6. DZ UYAK
Tanzimat airleri bu ekli Fransz edebiyatndan almtr. Her beyit kendi arasnda uyakl olan bu biime eleme de denilmektedir. Dz uyak, uyak dzeni bakmndan divan iirindeki mesnevinin ayndr. Bu yzden bu biime yeni mesnevi de denilir. Fransz edebiyatnda kullanlan bu ekil aslnda mesneviden farkl zelliklere sahiptir. Divan edebiyat nazm ekli mesnevi, iinde bir olay veya ders bulunan uzun iirlerdir. Bu iirler ise her trl konuda birka beyitlik ksa iirler de yazlmtr. Mesnevide her beyit kendi arasnda anlam btnlne sahipti; oysa bu biimde iirin btnnde, beyitler arasnda sk bir anlam ilikisi vardr. Ayrca mesnevi, aruzun ksa kalplar ile yazlr, yani ksa ksa msralardan oluur. Bu nazm eklinde ise aruzun uzun kalplar yannda hece ls de kullanlr. Dz uyak biimi, iirin planna gre eitli bentlere ayrlabilir. Yahya Kemal Beyatlnn Ses iiri, Mehmet kif Ersoyun sm iiri dz uyak nazm biimine birer rnektir.

7. HALK RNDEN ALINANLAR

1911 ylndan sonra balayan Trklk akmyla birlikte airlerde halk iirine bir yneli grlmektedir. Ancak bu iirler halk iirlerinden dil, slup ve ierik ynnden ayrlr. Bu biimlerde yazlan iirlerde konu btnl, pln ve iirin konu ile ilgili bir ad vardr. Mahlas kullanlmaz; ama ekil ynnden halk iirinin rnek alnd iirlerdir. Bu yolla yeni Trk iirine giren biimler koma, semi ve mni tipindedir. a.Koma tipi: Koma tipinde iirin uyak dzeni halk iirindeki komann ayndr. Hece lsnn 11li kalbnn genellikle 6+5 ve 4+4+3 durakl biimleri kullanlr. Ahmet Kutsi Tecerin Nerdesin isimli iiri bu biime rnektir. b.Semi tipi: Semi tipinde hece lsnn 8li ve 7li kalplar kullanlr. Oktay Rifatn Rya adl iiri bu biime rnektir. c. Mni tipi: Mni drtlklerinin arka arkaya sralanmasndan domutur. Drtlkler anlam bakmndan bamsz deildir, birbiriyle ilgilidir. Uyak dzeni yledir: aaba, ccdc, eefe... Orhan Seyfi Orhonun Usan isimli iiri mni tipine bir rnektir.

B. SERBEST DZENL NAZIM EKLLER

Bu biimleri kesin kurallarla snrlandrmak mmkn deildir. airin kendi beenisine ve iir anlayna gre oluturduu ya da Bat ve Trk edebiyatndaki nazm biimlerini deitirerek yeniden dzenledii nazm biimleridir. Bu biimlerde aruz ve hece lsnn trl kalplar kullanlmtr.

- 32 -

1. ET DZENL BMLER
Bentleri eit sayda dizelerle kurulmu biimlerdir. Bu biimlerde iirin btnnde bir l kullanlr. Bentlerin uyak dzeni birbirinin ayndr. LLER: Bentleri 3 dizeden oluur. Bu biimlerde en sk rastlanan uyak dzenlerinden bazlar unlardr: aaa, bbb, ccc, ddd... / aba, cbc, ded, fef... / aab, ccb, dde, ffe... Yahya Kemal Beyatlnn Akam Msiksi bu biime rnektir. DRTLLER: Bentleri 4 dize olan biimlerdir. Bunlar apraz uyak, sarma uyak, koma, semi ve mni tipi biimlerle kartrmamak gerekir. Drtller, uyak dzenleriyle bunlardan ayrlr. Uyak dzenleri yledir: aaaa, bbbb, cccc, dddd.../ abcb, defe, ghh... stikll Mar bu ekle bir rnektir. BELLER: Bentleri 5 dizedir; yalnz uyak dzeni muhammese benzemez. Bu biimlerde en sk rastlanan uyak dzenleri yledir: ababb, cdcdd, efeff... / ababa, cdcdc, efefe.../ abbba, cdddc, efffe... Tevfik Fikretin Doksan Bee Doru, Cahit Stk Tarancnn Otuz Be Ya iirleri bu biime birer rnektir. ALTILILAR: Bentleri 6 dizedir; yalnz uyak dzenleri mseddese benzemez. Bentleri 6 ve daha fazla olan biimlerde uyaksz dizeler olabilir. Bir dize belirli bir yerde ya da herhangi bir yerde tekrarlanabilir. Az kullanlan bir ekildir. u uyak dzenleri kullanlmtr: abcabc, defdef... / aabcbc, ddefef... / ababcc, dfdfgg... / aabccb, ddeffe... Tevfik Fikretin Mz...At isimli iiri bu biimde yazlmtr. YEDLLER: Bentleri 7 dize olan biimlerdir. Yedili biimlerde bentlerin bir dizesi uyaksz da olabilir. Uyak dzenleri unlardr: ababccb, dedeffe... / aabbbcc, ddeeeff... Yahya Kemal Beyatlnn Itr isimli iiri bu biime bir rnektir. SEKZLLER: Bentleri 8 dizedir. Uyak dzeni aabbaacd, ddeeffgd... eklindedir. Abdlhak Hmit Makber adl eserini bu biimle yazmtr.

2. KARIIK DZENL BMLER

Bentleri oluturan dizelerin saylar ve bu dizelerin lleri ya da dizelerin hece says bakmndan deiiklik gsteren biimlerdir. a) Dizelerin hece says deiik olanlar: Bentlerinin dize says eit olan biimlerdir. Yalnz dizelerin hece says deiiktir. Cahit Klebinin Hik^ye adl iiri bu biime bir rnektir. b) Bentlerinin dize says deiik olanlar: Dizeleri ayn lde olan biimlerdir. Ancak bentlerde dizelerin kmelenii deiiktir. Ahmet Haimin Merdiven adl iiri bu biimde yazlmtr.

3. SERBEST NAZIM (R)

l ve uyak kurallarna bal olmayan iirdir. Divan iiri nazm ekli mstezaddan gelitirilmitir; ancak serbest iir Bat edebiyatlarndan alnm ve Trk iirine uygulanm bir biimdir. Uygulanrken de bu amaca en uygun nazm ekli olarak mstezad grlmtr. (bkz. 7. sayfa) Ortaya kan ekil mstezaddan tamamen farkldr, sadece adn ondan almtr. Serbest nazmn uygulan 3 merhale geirmitir. I) ll-Uyakl Olanlar: Servet-i Fnn ve Fecr-i t airlerinin kulland biimdir. Bu blme giren biimlere serbest mstezad da denilmitir. Msralar bir kelimeye kadar ksalm, kafiye belli bir kurala gre sralanmamtr. Aruz veznine yer verilmi, bir iirde birka aruz kalb veya bu kalplarn eitli czleri kullanlmtr. Trl uzunluktaki dizelerin iir iinde dzenleni durumuna gre ikiye ayrlr. a) 1. Uzun ve ksa dizeleri dzenli olanlar: Bu tr iine giren biimlerde uzun ve ksa dizeler belirli bir dzen iinde birbirini izler. Uyak rgs dzenlidir, ksa dizeler birbiriyle uyakl olabilir. Tevfik Fikretin Resim Yaparken adl iiri bu biimde yazlmtr.

- 33 -

b) 2. Uzun ve ksa dizeleri dzensiz olanlar: Uzun ve ksa dizelerin iir iinde belli bir dzenleri yoktur. Kimi dizeler uyakl olsa da uyak rgs bulunmaz. Ahmet Haimin O Belde adl iiri bu biime rnektir. II) lsz-Uyakl Olanlar: 1925-1930 yllarnda grlm, 1930'dan sonra yaygnlamtr. Bu blme giren biimlerde uzun dizelerin hece says 20den bile fazla olurken en ksa dizeler kimi zaman tek heceye kadar der. l yoktur, uyak dzeni ise esnektir. air belirtmek istedii fikri tayan kelimeyi ne karr. Bu biimler uzun ve ksa dizelerin dzenleniine gre ikiye ayrlr. b) 1. Uzun ve ksa dizeleri dzenli olanlar: Uzun ve ksa dizelerin hece says belli bir dzen ierisinde azalp oalarak birbirini izler. Enis Behi Koryrekin Gemiciler iiri byle bir biimde yazlmtr. b) 2. Uzun ve ksa dizeleri dzensiz olanlar: Uzun ve ksa dizelerin hece says belli bir dzen iinde deildir. Dizelerin kmeleniinde de bir dzen kaygs yoktur. Behet Necatigilin Solgun Bir Gl Dokununca adl iiri bu biime bir rnektir. III) lsz-Uyaksz Olanlar: 1940 ylndan sonra yaygnlaan bir anlaytr. Hibir l ve uyak kuralna bal olmayan iirdir. Bu tr iirlerde ama, l ve uyaa bavurmadan iirde bir i henk salamaktr. iirde ara sra l ve uyak grnse de belli bir kurala ballk sz konusu deildir. Orhan Velinin Kitabe-i Seng-i Mezar, Sereserpe, Sz ve daha baka birok iiri bu biimde yazlmtr.

C. DVAN RNDEN GELTRLENLER

Trk edebiyatnda son yllarda ortaya kan bir akmla, divan iiri nazm biimleri zerinde ekil ve konuda baz deiiklikler yaplarak oluturulan nazm biimleridir.

1. BEYTLERLE KURULANLAR
Beyitlerle kurulan biimlerde genellikle divan iiri nazm biimlerinin uyak dzenine bal kalnmtr. Ancak bazen esnek olunmutur, hatta uyak dzenine hi uyulmamtr. l olarak ise hece ls kullanlmtr. Genellikle hece lsnn uzun, duraksz kalplar tercih edilmitir. iirin btnnde hece lsnn farkl kalplar kullanlabilir. Mesela bir dizedeki hece says, dierinden farkl olabilir. Kaside tipi, gazel tipi, mesnevi tipi, rbi tipi beyitlerle kurulan ekillerdir. Turgut Uyar ve Ziya Osman Saba bu biimlerde iirler yazmtr.

2. BENTLERLE KURULANLAR
Bentlerle kurulan biimlerden murabba, ark ve muhammeslerde divan iirindeki uyak dzenine az ok uyulmutur; ancak genellikle bu konuda esnek davranlmtr. Mesela Attila lhan bu biimlerde iirler yazmtr. (mjgna ak arklar)

YEN TRK RNDE KULLANILAN NAZIM TRLER

Bu nazm trleri Bat edebiyatndaki snflandrmaya gre unlardr: Lirik, pastoral, didaktik, epik, dramatik iir diye adlandrlan her eser aslnda mutlaka lirik olmaldr. Lirizm, tr ne olursa olsun her iirde zaten bulunmaldr. Yine lirik iirlerde pastoral motifler ya da didaktik taraflar bulunabilir. yleyse iirin tr belirlenirken iirin btnne baklmal, btnne hkim tr bulunmaldr.

1. LRK R
ten gelen heyecanlar cokulu bir dille anlatan duygusal iir trdr. Lirik, Yunanca lykrikos (saz) kelimesinden km bir terimdir. Eski alarda dnyann her yerinde airler yazdklar iirleri saz eliinde sylerdi. Zaten lir de telli bir eit sazdr. Eski Yunan

- 34 -

airleri de iirlerini bu sazla sylediklerinden sonralar trl duygular anlatan iirlere Batda lirik iir denmitir. Eski kitaplara gre ilk efsanev lirik air Orfeustur. Bizde lirik terimi karlnda Tanzimat dneminden sonra rebb terimi de kullanlmtr. Bu terim kemeneye benzer bir eit telli saz olan rebb kelimesinden tretilmitir. Gn de ayn anlamda kullanlmtr. Yahya Kemal Beyatl da lirik terimi karlnda k kelimesini teklif etmiti. Lirik iirin edebiyatmzdaki ilk rnekleri Divan Lgatit-Trkte yer alr. Divan edebiyatnda zellikle gazeller, murabbalar, arklar; halk edebiyatnda komalar, semiler liriktir. Lirik iirler dramatik ve epik iirlere gre daha ksadr ve onlarda edeb sanatlar daha ok kullanlr.

2. PASTORAL R
Doa gzelliklerini, orman, yayla, da, ky ve oban yaamn ve bunlara kar duyulan zlemleri dile getiren iir trdr. Pastoral, Latince Pastoralis kelimesinden km bir terimdir. Pastoralis obanlar iin, obanlara ilikin anlamlarna gelir. Grekler bu tre buklolik derlerdi. Eski Yunan edebiyatnda Theokrites (M.. 3.yy.) ile Latin edebiyatnda Vergilius (M.. 70-19) pastoral iirin kurucular ve byk temsilcileridir. Edebiyat- Cedideciler, yani Servet-i Fnn airleri ise bu tr oban iirleri anlamna gelen er- riyne diye adlandrmlard. Ayrca edebiyatmzda pastoral iir iin rst terimi de kullanlmtr. Pastoral iir ssten, kelime oyunlarndan, yapmacktan uzak, sade bir dille yazlr. iirin dnda roman, tiyatro, resim ve mzik dallarnda da pastoral eserler verilmitir. dil ve eglog olmak zere iki eidi vardr. dil: Kr ve obanlarn hayatn anlatan ak iirleridir. dil, Grekede kk tablo demektir. nceleri Yunan airi Theokritosun mitolojik, epik ve pastoral iirlerine bu ad verilirdi. Eglog: Karlkl konuma biiminde yazlan pastoral iirlerdir. Latin edebiyatnda gelien bu iir tr genellikle Bat edebiyatnda grlr. Bir olaya dayand ve karlkl kiileri konu ald iin kk bir piyesi andrr. Eglog, Trk edebiyatnda kullanlmamtr.

3. DDAKTK R
Belli bir dnceyi alamak ya da belli bir konuda t, bilgi veya ahlak ders vermek amalaryla; ksaca retmek amacyla yazlan manzumelerdir. Bu eserlerde yer yer lirizm grlse de ama, retmek olduundan eserlerin duygu yn zayftr. Didaktik terimi Yunanca retici anlamna gelen didaktios kelimesinden kmtr. Trk edebiyatnda talim veya hikem terimleri de ayn anlamda kullanlmtr. Daha ok din, ahlak, felsef, sosyal, edeb gibi konularda yazlr. Eski alarda airlerin eitici, yol gsterici bir grevi olduu kabul edildiinden ilk edeb eserlerin ou didaktiktir. retici nitelikteki fabllar bu trn ilk rnekleri saylr. nsan dndaki canl ve cansz varlklarn bandan geiyormu gibi gsterilen; ancak insan anlatan ibretli bir olaya dayal manzum hikyeler fabl denir. Tehis ve intak sanat zerine kurulmutur. Olaydaki varlklara insan karakteri ve davran verilir ve insan d varlklar insan gibi konuturulur. air fabl sonunda hangi dersi vermek istediini aklar. Fabl ilk olarak Eski Yunan edebiyatnda Hesiodosun (M..8. yy.) kardeine t vermek iin yazd ler ve Gnler adl kitabnn bir blmnde bir hayvan masaln nazmla anlatmasyla grlr. Aisopos (Ezop) (M.. 6. yy.) gezdii lkelerden toplad fabllar nesirle yazmtr. Dnya edebiyatnda en nemli fabllardan biri Beydaba adl Brahman filozofunun Sanskrite yazd sylenen Pana Tantra (be kta) adl bu eseridir, bu eser Trkeye Farsadan Kelile ve Dinme adyla tercme edilmitir. Bu trn en nl airi La Fontaine (1621-1695)dir. Bu air konularnn ounu aslnda Hint yazar Beydaba ile Yunan masalcs Aisopos (Ezop)tan

- 35 -

almtr; ama fabl trne en olgun eklini o vermitir. Bu tr eski edebiyatmzda daha ok kssadan hisse adyla bilinir. 13. yy.da yaam nl ran airi Sdnin Bostan ve Glistannda, Mevlnnn Mesnevsinde fabllar vardr. Bu trde edebiyatmzda en nemli eser 15. yy. airi eyhnin yazd Hr-nmedir. Yeni Trk edebiyatnda Tanzimat dnemi edebiyatlarndan inas birka fabl yazmtr. Orhan veli Kank ve Sabahattin Eyubolu da La Fontainein fabllarn dilimize evirmilerdir. Fabllardan ayr olarak edebiyatmzda nemli ilk didaktik manzume 11. yy. da Yusuf Has Hacipin yazd Kutadgu Biligdir. Edip Ahmet Ykneknin Atabetl Hakayk, Ahmed yesevnin Divan- Hikmeti, Yunus Emrenin Risletn Nushiyesi, Mevlnnn Mesnevsi, Nbnin Hayriyesi edebiyatmzn nemli didaktik manzumelerindendir. Ayrca divan edebiyatnda manzum siyer, hilye, mevlid ve dier din eserler, yine manzum hikyeler didaktiktir. Manzum hikyeler de didaktik iir trne rnektir. Manzum hikyeler, eski edebiyatmzda bir olay zerine kurulmu mesnevlerdi ve gnmzde roman ve hikyenin yerinde bunlar vard. Bugn anladmz manzum hikye tr, Recizde ve Muallim Nacinin kk denemeleriyle ve zellikle Servet-i Fnn airleri ile balamtr. Manzum hikye konu, olay, evre, zaman gibi geler bakmndan dz yaz eklindeki bildiimiz hikyeden farkszdr. Yalnz daha hisli, etkili ve ders verici olaylar seilir. slupta iir gc de aranr. Manzum hikyenin ilk gzel rnekleri Tevfik Fikrette, sonra Mehmet kifte grlr. Sonralar Be Hececiler de bu trde iirler yazdlar. Yahya Kemal Beyatlnn Nazar iiri en gzel manzum hikyelerimizdendir.

4. EPK R
Sava, kahramanlk, yiitlik, yurt sevgisi konularnda yazlan ya da tarih bir olay cokulu bir anlatmla ileyen uzun iirlere epik iir denir. Epik kelimesi Yunanca epostan gelir. Ayn anlamda destan iir, hams iir ve kahramanlk iiri terimleri de kullanlr. Bat edebiyatnda balca rnekleri Homerosun lyada ve Odisse destanlardr. Bizde bu trn en gzel rnei 15. yy. airi Sleyman elebinin Peygamberin doum olayn anlatt Mevliddir.

5. DRAMATK R
Yunanca drama kelimesinden km bir terimdir. Drama, hareket hlindeki olay demektir. Tragedya, komedya, dram gibi tiyatro trlerinde yazlm iirler iin kullanlr. Epik ve lirik szlerine kart bir anlam da vardr.

KAYNAKA
1. Banarl, Nihad Sami, Resimli Trk Edebiyat Tarihi 1-2, MEB Yaynlar, stanbul, 1971. 2. Banarl, Nihad Sami, Lise 2 Metinlerle Trk ve Bat Edebiyat, Remzi Kitapevi, st., 1972. 3. Dilin, Cem, rneklerle Trk iir Bilgisi, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1992. 4. Kabakl, Ahmet, Trk Edebiyat 1, Trk Edebiyat Vakf Yaynlar, stanbul, 1990. 5. Tekin, Arslan, Edebiyatmzda Terimler, Elips Kitap, Ankara, 2006. 6. Trk Dili Dergisi, Divan iiri zel Says, 1986. 7. Trk Dili Dergisi, Halk iiri zel Says, 1989.

- 36 -