Professional Documents
Culture Documents
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2688 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1654
Yazarlar Prof.Dr. Yahi YAZICIOLU (nite 1, 4) Prof.Dr. M. Bahaddin ACAT (nite 2) Do.Dr. Zhal UBUKU (nite 3) Yrd.Do.Dr. Ali ERYILMAZ (nite 5) Yrd.Do.Dr. Abdulkadir ZTRK (nite 6) Yrd.Do.Dr. Pnar GRMEN (nite 7) Do.Dr. Aye AYPAY (nite 8)
ANADOLU NVERSTES
indekiler
nsz .... iv
1. Aile ve Yaam Dngs 2. Ailede letiim ve Etkileim 3. Ailede Ebeveynler Aras Etkileim 4. Gelitirdikleri Tutum Tiplerine Gre Ebeveynler 5. Ailede Mutluluk Faktrleri 6. Ailede Ebeveyn ocuk Etkileimi 7. zgven Aile Bireyleri Etkileimi 8. Aile i Uyumu Olumsuz Etkileyen Faktrler
...
iii
nsz
Sevgili renciler, Toplumun en kk ve temel birimi olarak kabul edilen aile, ilk deneyimlerin kazanld, tutum ve davranlarn ekillenmeye baland ortam olarak, bireylerin toplumsallamasnda byk neme sahiptir. ocuklar iinde bulunduklar ailelerde, hem toplumsal rollerine hazrlanr hem de kiiliini bulur. Ailenin ileyiinde nemle zerinde durulmas gereken konulardan birisi de aile bireyleri arasndaki iletiim ve etkileimdir. Aile ii iletiim; aile yelerinin birbirlerine szel ve szel olmayan davranlar ile verdikleri tepkileri, mesajlar kapsar. Aile iinde kurulacak iletiim ve etkileimi dierlerinden ayran en nemli yn, iletiim ve etkileimin derilii ve etkililiidir. Etkili bir iletiim, aile yelerinin karlkl olarak birbirlerinin dncelerini ve duygularn anlamalarnn yan sra, uyum iinde yaamalarna ve ocuklarn gelimesi iin uygun bir ortam olumasna katk salayacaktr. yi bir iletiimin gerekletii aile ortamnda ocuklar daha bamsz bir kiilik gelitirirler. Duygu ve dncelerini aklama zgrl ve alkanl kazanrlar. Aile ii uyumlu etkileim kitab, aile ii etkileim alann tanmanz, kavramsal bir gr gelitirmeniz ve aile iinde uyumlu etkileim gerekletirebilmek iin gerekli becerilerle donanmanz amacyla hazrlanmtr. Bu amaca ynelik olarak kitapta; aile ve yaam dngs, ailede iletiim ve etkileim, ailede ebeveynler aras etkileim, gelitirdikleri tutum tiplerine gre ebeveynler, ailede mutluluk faktrleri, ailede ebeveyn ocuk etkileimi, zgven ve aile bireyleri etkileimi, aile ii uyumu olumsuz etkileyen faktrler konularna yer verilmitir. Bu konular erevesinde; iletiimin tanmna ve gelerine, etkili dinleme ve konuma becerilerine, iletiim ve etkileim engellerine, ebeveynlerin evlilik uyumlarna, ebeveynlerin rol model olmalarna, aile uyumunu etkileyen olumlu ve olumsuz faktrlere, aile yaps ve salkl ailenin zelliklerine, mutluluk, sevgi, gven, benlik algs ve saygs kavramlarna yer verilmitir. Konular kendi kendinize alarak renmenize olanak salayacak biimde, uzaktan eitim ilkelerine uygun olarak hazrlanm bu kitaptaki bilgileri daha kolay ve etkili biimde renebilmeniz iin ncelikle nitelerin ba ksmlarnda yer alan amalar blmn gzden geiriniz. nitelerin iindekiler ksmlarn inceleyiniz. nitelerin iine yerletirilmi olan sorularn ve tartma nerilerinin gereini yerine getiriniz. nitelere ilikin metni altktan sonra nite sonundaki zeti okuyunuz. nitelerin sonundaki deerlendirme sorularn yantlaynz. Konuyla ilgili ayrntl bilgi iin nitelerin sonlarndaki kaynaklara bavurunuz. Kitaptaki kimi niteler iin ekilen televizyon programlarn izlemeye zen gsteriniz. Kitabn yararl olmasn umuyor, baarlar diliyorum.
iv
1
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Aile kurmann gerekliliini aklayabilecek, Aileyi tanmlayabilecek, Ailenin nemini aklayabilecek, Aile yaam dngsn tanmlayabilecek, Aile yaam dngs tiplerini aklayabilecek, Aile yaam dnemini incelemenin gereini ve nemini aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.
Anahtar Kavramlar
Aile letiim Etkileim Aile Yaam Dngs Ailenin levleri Dng Tipleri Geleneksel Aile Geleneksel Olmayan Aile ekirdek Aile
indekiler
Giri Aile Ailede Etkileim ve letiim Ailenin levleri Aile Yaam Dngs Aile Yaam Dngs Modeli Evrimi Aile Yaam Dngs Tipleri Aile Yaam Dngsnde Karlalabilecek Olas Aamalar Aile Yaam Dnemlerini ncelemenin Gerei ve nemi Aile Yaam Dnemlerinin Belirlenmesinde Kullanlan Modeller
2
Davran kontrol; fiziksel olarak tehlikeli durumlarda psikobiyolojik ihtiyalarn karlanmas noktasnda ve aile yelerinin sosyal kontrole ihtiyac olduunda kendini gsterir. Ne ok kat ve deitirilemez ne de tamamen bo vermi ya da kaotik davranlar yerine yeterince esnek ve duruma uygun davranlar gsterebilmesi ailenin salkl olduunu gsterir. Yani karnesinde krk notlar nedeniyle ailesinin kendisine zarar vereceini dnd iin, ocuun kendi kendini cezalandrma karar vermedii aile salkl ailedir. Salkl aile cezalandrlacan bildii halde, notlarnn kendi sorumluluunda olduunu, dzeltilebileceini aile iinde renebilmi ocuklar barndran ailedir. Sonu olarak; bu be fonksiyonda en azndan ortalama ve daha stnde bir denge tutturmu, gerekli olan durumlarda esneklik gsterebilen ve deiime ayak uydurabilen aileler salkl ailelerdir. Ancak aile ister salkl isterse salksz olsun kurulduu andan itibaren zlmesine kadar belirli aamalardan geer. Bu aamalar her ailede yaanr. Aileyi bir ekilde etkiler. Bu nitede aile ve ailenin yaad dnemler ele alnacaktr.
Aile ve ailenin yaad dnemleri bilmek bireyin kendisini planlamas asndan ok nemlidir. Bu nedenle bu niteyi ok dikkatle okuyunuz.
ALE
Aileyi anne-baba ve ocuklardan oluan en kk toplumsal kurumdur eklinde tanmlamak mmkndr. Gelien ve deien toplum yapsna bal olarak aile yaps da deimektedir. Hzl kentleme ve endstri alanndaki geliim aile yapsnda deiim ortaya karmtr. Sz gelimi krsal kesimde, genellikle, geleneklerin ar bast geni aile tipi yaygndr. Bu tip ailelerde grnrde erkek egemendir. retim ve tketim faaliyetleri hep birlikte yaplr. Geni ailede yetkinin erkekte, sorumluluun ise kadnda olduu grnts vardr. Ancak genel anlamda bilimsel bir gereklikle olaya yaklaldnda her aile kendi ierisinde kendine zg kurallara sahiptir. Her aile zgndr. Bir ailedeki kurallar birebir bir baka aileye uygulamak mmkn olmad gibi, ayn kurallarn olmasn beklemek de mmkn deildir. Bu nedenle yukarda belirtilen durum sadece grntdedir. Gerekte ise durumun tam olarak ne olduunu bilmek imknszdr. Ayrca her ailenin kendisine zg bir mahremiyeti olduu iin bilmek iin aba harcamak da gereksizdir. Aile dzeni byklerin deneyimlerine dayal kararlar dorultusunda kurulur ve srdrlr. Eler ocuk eitimi konusunda tek sz sahibi olmay arzu etmelerine karn birok durumda bu arzular gereklemeyebilir. te yandan toplumsal eitim sonucu oluan ekirdek ailede ise sorumluluklarn tamamnn, btn aile bireyleri arasnda paylalm olduu grnts vardr. Aile ister ekirdek isterse geni aile olsun her durumda bireylerin birbirlerine kar grev ve sorumluluklar bulunmaktadr. Zaten aileyi aile yapan unsurlarn banda aile bireylerinin birbirlerine kar olan bu grev ve sorumluluklar gelir. Ayrca aile sosyal yaps ile ocuk zerinde mutlak etkili bir kurumdur. Bunlardan ayr olarak ailenin yasalarla belirlenmi grev ve sorumluluklar da bulunmaktadr. Aileyi iinde bulunduu toplumun deer yarglarn kltrn, gelenek ve greneklerini yanstan, ayrca kendi iinde sadece kendine zel bir dzeni olan, evresiyle iletiim ierisinde bulunan bir kurum olarak tanmlamak mmkndr. Aile ocuun ilk sosyal deneyimlerini kazand ortamdr. Aile ocuklarn geliiminde yol gsterici ve kurallar retici bir rol baar ile oynar. ocuun doru ve yanl renmesinde, cinsel kimliini kazanmasnda, davranlarn kontrol etmesinde, ailenin rol ok byktr. Aile iinde sadece anne ve babann grev ve sorumluklarnn olduu eklinde bir yaklamda bulunmak doru deildir. ocuklarn da yalarna, cinsiyetlerine, kiiliklerine ve yeteneklerine gre grev ve sorumluluk yklenmeleri gerekir. Dengeli, etkili ve adaletli bir grev ve sorumluluk paylam ailenin daha iyi yaam koullarna kavumasnda nemli rol oynar. Bir aileyi oluturan aile birliini kuran ve devam ettiren en nemli ge aile bireylerinin birbirlerine duyduklar karlkl sevgidir. Kadn ve erkek birbirlerini sevdikleri, istedikleri iin evlenmeye karar verirler. ocuk sevgisini yaamak iin de annebaba olmann ok ar sorumluluunu hi yksnmeden zerlerine alrlar. Ksaca ailenin temelinde sevgi yatar. Sevginin olmad bir yerde aileden sz edilemez. Sevginin olmad bir aile ancak eklen bir aile olur. Hibir zaman gerek anlamda bir aile olamaz ve zaten en ufak olumsuz bir etkide derhal ekli, yaps bozulur, dalr ve paralanr. Sevgiyle byyen bireylerin ruh salklar yerinde olur. Sevgi, sayg, hogr ve anlayn hkim olduu bir ailede byyen ocuk kendini ve evresindekileri seven,
4
kendisi ve yaamla bark, zgveni yksek bir birey olarak yetiir. Uyumlu ve zgr bir aile iinde dengeli ve tutarl ilikilerle byyen ocuk, bir birey olarak yetikin yaamna ulaabilir. Aile birliindeki kme ve zlmelerin artmas toplumsal sorunlar da oaltr. Bu nedenle aile, ocuk ve toplum asndan hem nemli hem de birletirici rol oynar. Dnya zerindeki btn aileler az ya da ok farkllklar ile birbirlerinden ayrlrlar. Ancak bir tek noktada btn aileler birleirler yani bir tek noktada ortak yanlar vardr. Bu ortak yan ise bireylerin, kim olduklarn ve nasl bir kii haline geldiklerini aile iinde renmeleridir. Ak ve etkin iletiim mutlu ve huzurlu ailelerin ortak zelliidir. Aile birbirleriyle kan, evlilik ya da evlat edinme aracl ile bal olan bireylerin oluturduu bir sistemdir. Ailenin zellikleri, byklne, ekline, kltrel arka planna, sosyo ekonomik durumuna, corafik yerleimine, aile yelerinin salk durumuna gre ekillenir. Bir ailede bireylerin zel durumlar salk sorunlar olabilir. Bu gibi zel durumlar o ailenin bireyinden balayarak tm aileyi etkiler. Bu zel durumlar salk sorunlarnn dnda, madde kullanm, fakirlik, zrl yenin varl gibi olmas hibir ekilde arzulanmayan ama hayatn bir gerei olarak herkesin karlaabilecei durumlar olabilir.
Aileyi ve bireyleri ilgilendiren konular zerinde, derinlemesine konumadan kanma konular yzeysel konumalar ile geitirme, Ar soru sorma, yersiz phe ve tereddt gsterme, Yapay ilgi gsterme, Konumaya ve aklama yaplmasna gerek duymadan, kar tarafn hareketlerini, dncelerini yorumlama ve tahmin yrtme, Gemiteki zc ve tatsz olaylar yerli yersiz sk sk gndeme getirme, Sorulan sorular cevapsz brakma ya da ksa cevaplar ile geitirme, Bireyler zerinde sz ile bask kurmaya alma, Abartl bir ekilde onaylama veya reddetme, Sk sk neride bulunma veya kiisel dnceleri kabule zorlama, Sulama, eletirme, olumsuz deerlendirmeler yapma, Emir verme, tehdit etme, Samimiyetten uzak kalma, yalan syleme, Alay etme, kk drmeye alma, fikirlere deer vermeme, Olaylarn olumsuz ynlerini karmaya alma, Kk hatalar ok abartma, zveriyi devaml kar taraftan bekleme, Ortak almalara gereken nemi vermeme, Kardakine kendini ifade etme imkn tanmama.
ALENN LEVLER
Ailenin ilevlerini yedi grup altnda toplamak mmkndr. Bunlar u ekilde sralamak mmkndr. Ekonomik ihtiyalar karlamak, Stat salamak, ocuklarn eitimini planlamak, Din eitimi vermek, Bo zaman faaliyetlerini gerekletirmek, Aile yelerinin birbirini korumasna ynelik ortam hazrlamak, Karlkl sevgi ortam oluturmak gibi ilevlerdir.
Genel olarak bakldnda, aile ilevlerinde aile ii iletiime, karlkl sayg ve ibirliine byk nem verilmekte olduu kolaylkla grlmektedir. Ailedeki ilevler, rol ve ilikiler, ailenin psikolojik ve duygusal gcn oluturan, istikrarl, uyumlu ve devamll gerekli olan duygular ortaya karr. Ailenin ilevleri; kolaylatrc, arabulucu, uyum salayc ve birbirlerinden farkl yetenek ve potansiyele sahip bireyler iin koruyucu bir sistem olarak grldnde, ailenin asl grevlerinin yelerinin kapasitelerini gelitirmek, ocuklarn sosyallemelerini salamak, aile fertlerinin ilevselliklerini srdrdkleri organizasyonlarn taleplerini karlamada onlara yardmc olmak, ailenin refah iin gerekli olan fiziksel ve ruhsal evreyi oluturarak yelerin doyum salamasn temin etmek olarak sralanabilir. levlerini bir btnlk ve beraberlik iinde yerine getiremeyen aileler, salksz ailelerdir. Bir grubun ideal bir ekilde tm ilevlerini yerine getirebilmesi, grubun i dinamiine bal olduu kadar, d dnya
6
ile ilikilerine de baldr. Salksz ailenin temelinde birbiri ile anlaamayan, farkl ego ideallerine sahip olan, aralarnda iyi bir iletiim ve etkileim kuramam olan elerin bulunmas sz konusudur. Salkl aile gstergeleri olarak, karlkl sayg, ibirlii, eve, ocuklara ve yakn dostlara kar sorumlu davranma gibi eler n plana kmaktadr. te yandan aile ii ilikiler ve dinamikler ok byk nem tar. nk bunlarn olumlu veya olumsuz olmas ailenin ilevlerini yerine getirmesinde veya getirmemesinde belirleyici olmaktadr. Ailenin salkl veya salksz olmas sosyo-ekonomik zelliklerine, toplumdaki hizmet ve olanaklarna, aile yelerinin genetik zelliklerine, kiiliklerine, aile ii ilikilerin dinamik yapsna baldr. Bir ailenin ilevleri daha yakndan incelendiinde belli baz kavramlarn ne kt grlmektedir. Bu kavramlar aslnda aileyi aile yapan kavramlardr. Sz konusu bu kavramlar sayesinde aile bireyleri birbirleri ile kaynamakta ve birbirlerine sk skya balanmaktadrlar. Sz konusu bu kavramlar ksaca ve ana hatlar ile, duygu, duygusal ba, bireyin kendisine saygs, bireyin bireysel kimlik kazanmas, ekonomik alanda aile gelirinin yasal ve ahlaki alandan ayrlmadan artrlmas, yaam, yaam dzeyini artrarak srdrmeye dnk gayret gsterilmesi bu anlamda ailenin yiyecek, barnma, bakm vb ihtiyalarnn giderilmesi almalar; sosyalleme alannda kiileraras ilikilerin, sosyal becerilerin kurulmas ve gelitirilmesi; rekreasyon alannda bo zaman etkinliklerinin dzenlenmesi; eitim alannda ocuklarn ilgi ve yeteneklerine uygun meslek seiminin salanmas, eitim dzeyinin artrlmas, iinde bulunulan ortama uyum salayabilme becerisinin verilmesi, yeni rollere ve stres altnda deien sorumluluklara uyum salama kapasitesinin artrlmas, evreye tepki vermedeki deiim becerisinin gelitirilmesi; ailenin btnlnn korunmas ve gelitirilmesi, duygusal balanmann derecesinin ayarlanmas, uyum salayabilme yeteneinin kazandrlmas ve gelitirilmesi, g kullanm ve paylamnn retilmesi, anlama ve uzlama biimlerinin anlatlmas ve retilmesi, bir ailede ve yaamda bireyin oynayabilecei rollerin anlatlmas, kurallarn ve karar verme srelerinin retilmesi; her aile yesinin denedii bamszlk ve zgrlk ile ilgili etkinliklerin dzeyinin otokontrolnn salanmas, duygusal balarn, duygularn ifadelerin snrlarnn belirlenmesi, ibirlii kurmann, zaman, mekan kullanmnn, arkadalar, ilgiler ile ilgili beceri ve bilgilerin verilmesi; her ailede grlen, aileye yeni bir yenin gelmesi, bir yenin eksilmesi, yelerden birinin hastalanmas gibi herhangi bir deiikliin aile ilikilerinde ortaya karacak yeni dzenlemelere aile bireylerinin hazrlanmas eklinde sralamak mmkndr. Ailenin ilevlerine ilikin olarak yukarda ana hatlar ile verilen kavramlardan birisi olan gei dnemleri kimlik atmalarn yeniden ortaya karr, nk kimlik aile iindeki rolle yakndan ilikilidir. Geiin zamanlamas nemlidir. Gei beklendik yani normatif - yava olabildii gibi, beklenmedik yani kriz eklinde- ani de olabilir. Geiler genellikle fark edilirler ya da nceden bilinirler. Beklenen deiimlere ailenin hazrlanmas, geiin baarl olmasn salar. ngrlemez hzl ve dramatik deiimler ise ou kez ailede bir krize neden olurlar ve yine ou kez ailede byle bir dnemin arkasndan bir stabilizasyon yani durgunluk dnemi gelir. Ailede gei olduunda rol gerilimi konusu daha fazla nem kazanr. Rol gerilimi ksaca ailede bireyin rolnn gereini yapmakta glk ekmesi demektir. Bu durumda yani roln gerekletirmede glk eken bireylerin varlnda aile geilerde daha byk sorunlar yaar. Rol gerilimi, geii baar ile salayan aileler rnek alnarak, gei dnemlerinde kltrn bulduu zmlerden, ritellerden yararlanarak yani gelenek ve greneklere bakarak, roller netletirilerek ve roller zerinde fikir birlii salanarak ve nihayet rollerin gerekleri belirli aralklarla yeniden gzden geirilerek daha kolay alabilir.
dnemin kilometre tana kadar devam eden bu dnemler hemen her ailede birka istisna dnda mutlaka yaanr. Sz konusu bu dnemlerin her birinin kendine zg zellikleri vardr. Bu genel zellikler her ailede ailenin yapsna zelliklerine bal olarak zel nem kazanr. Kazand bu zel neme dayal olarak da sresi azalr ya da uzar. Bunun dnda o aile iin kazand anlam farkllar. Sz gelimi ayn ad tayan bir dnem, bir aile iin ok anlaml nemli ve o aile iin yaamsal deeri olabilirken bir baka aile iin son derece sradan bir dnem olarak kalabilir. te bir ailenin kurulu hatta bazen kurulu hazrlklar aamasndan balayarak ailenin yaamn tamamlad dneme kadar geen sre ierisinde yaad ve her ailede o ailenin zelliklerine bal olarak sresi, nemi ve ailenin yaamnda oynad rol deiebilen dnmeler aile yaam dngs kavram ad altnda incelenir. Aile yaam dngs olarak adlandrlan sz konusu bu dnemleri ksaca evlilik, ocuklarn doumu, okul yllar ve adlesan dnem, okuldan mezuniyet ie ya da daha ileri eitime balama, ocuklarn evden ayrlmas, emeklilik, dulluk gibi kavramlar altnda incelemek mmkndr. Evliliin balamasndan, elerin lmne kadar geen bu srete, aile bireyleri her aamada farkl roller, farkl sorumluluklar, farkl grevler yklenirler ve zerlerine deni yapmaya alrlar. zerlerine den grevleri yerine getirirken farkl ilikiler kurmak zorunda kalrlar ve kendilerini srekli olarak bir deiimin ierisinde bulurlar. Deiimin gerektirdii farkl aamalara bal olarak deiik deneyimler yaarlar. Genelde ailenin zelde aile bireylerinin bu dnemlerde yaadklarna bal olarak oluan ve oluabilecek muhtemel durumlar aada belirtilmitir. Dngnn her aamasnda aile eitli sorunlarla yz yze gelir. Yaamn devam ettirebilmek iin bu sorunlar zmek zorundadr. O nedenle var gc ile bu sorunlar zmeye urar. Bu gayret ona yeni beceriler kazandrr. Aileyi glendirir. Aile bu yeni duruma uyum salayamazsa kriz yaanr. Aile bu durumda ortaya kan krizle uramak zorunda kalr. Aile bu krizden baar ile karsa ok gzel bir deneyim kazanm olur; glenir. Aksi durumda aile yaam dngsn tamamlayamadan sre bitebilir. Yani aile birlii, kurulduktan sonra eitli evrelerden geerlerken; kimi aileler, yaam dngs olarak isimlendiren bu evreleri tamamlayabilir, kimileri ise tamamlayamaz.
Aile yaam dngs eitli yazarlara gre farkl sayda dneme ayrlarak incelenmektedir. eitli yazarlarn aile yaam dngsne ilikin belirledikleri dnem saylar ve bu dnemlere verdikleri isimler bu konuda daha iyi bir fikir sahibi olabilmek ve karlatrmal olarak kolaylkla grebilmek iin tablo 1de gsterilmitir.
Tablo 1.1: Aile Yaam Dngs Aamalar Belirleme Aratrmalar zet Tablosu
Temel aamalar 1. Evden ayrl, 2. Yeni bir aile oluturmaya hazrlk, 3. Kk ocuklu aileler, 4. Yetikin ocuklu aileler, 5. Aileden ayrlan ocuklar, 6. Ge hayat olan aileler 1.Ekonomik bamszln salam yeni evliler, 2.Bir veya daha fazla ocuu olan iftler, 3.Kendine yetmeyi renmi ocuu olan iftler, 4.Yal iftler 1.Okul ncesi ocuklu, 2.lkretim ve lise anda ocuu olan, 3.niversite anda ocuu olan, 4.Yal aileler 1.ocuksuzlar ve yeni ocuklular, 2.Kk ocuklular, 3.14-36 ya aras ocua sahip byk ocuklular, 4.Yal aileler 8
4 aama
4 aama
Loomis
4 aama
Bigelow
7 aama
Glick
7 aama
Duvall ve Hill
7 aama
Rodgers
10 aama
Wells ve Gubar
9 aama
Duvall
8 aama
Schiffman ve Kanuk
10 aama
1.Kurulu, 2.Okul ncesi ve yeni ocuklular, 3.lkretim anda ocuu olanlar, 4.Lise anda ocuu olanlar, 5.niversite anda ocuu olanlar, 6.Geri dnen ocuu olanlar, 7.Emeklilik 1.lk evlenme, 2.lk ocuun doumu, 3.Son ocuun doumu, 4.lk ocuun evlenmesi, 5.Son ocuun evlenmesi, 6.iftlerden birinin lm, 7. iftlerden dierinin de lm 1.ocuksuzluk, 2. lk ocuktan son ocuun doumuna kadar genileme, 3.Okul a, 4.Son ocuun aileye katlmasyla gelen istikrar, 5.ocuklarn evden ayrlmasyla balayan klme, 6.Evde ocuun olmad dnem arkadalk, 7.Elerden birinin lm 1.ocuksuz-yeni aileler, 2.Bebekli aileler, 3.Okul ncesi ocuu olan aileler, 4.Okul anda ocuu olan aileler, 5.Yetikinlik anda ocuu olan aileler, 6.Gen yetikin aileler, 7.Ayrlan ocuu olan aileler, 8.Tm ocuklar evden ayrlm orta yal aileler, 9.Yal aileler, 10.Dulluk (Rodgers baz aamalar kendi iinde de aamalarna blerek toplamda 23 aamal bir dngy esas almtr). 1.Bekrlk, 2.Yeni evliler, 3.Kk ocuklu yuva, 4.Byk ocuklu yuva, 5.Evden ayrlm ocuu olan yuvalar, 6.Evde ocuu kalmam aile reisinin hala alt yuvalar, 7.Aile reisinin de emekli olduu yuvalar, 8.Yalnz yaayan ve alan, 9.Yalnz yaayan ve emekli 1.ocuksuz evliler, 2.Bebekliler, 3.Okul ncesi ocuu olanlar, 4.Okul anda ocuu olanlar, 5.Ergenlik dneminde ocuu olanlar, 6.lkinden sonuncusuna ocuklarn evden ayrlmas, 7.Emekli oluncaya kadar orta yal aileler, 8.Emeklilikten lme kadar yal aileler 1.Yeni evli ocuksuz iftler, 2.Ge evlenmi iftler, 3.lk ocuu ge olan iftler, 4.ocuksuz gen boanmlar, 5.ocuklu gen boanmlar, 6.ocuklu orta yal boanmlar, 7.Evden ayrlm ocuklarn geri dnd (boanma, ekonomik nedenler vs.) aileler, 8.Evlilik ba olmakszn birlikte yaayanlar, 9.Gen ve orta yataki evlenmemiler, 10.Ei lm dullar. (Yazarlar, yaam dnemlerini birbiri pei sra gelecek ekilde deil, dierlerinin eksiklerini tamamlayacak ekilde srasz saymaktadrlar.)
Yukarda ksaca anlatld gibi her ailenin bu evreleri belirtilen sra ile yaamas ve tamamlamas sz konusu olmayabilir. Birok aile bu evrelerden sadece bir ksmn yaar. Baz evreleri hi yaama ans olmadan bir baka evreye atlayabilir. Ya da bu emberi tamamlayamabilir. rnein bir ocuk yetikinlie getiinde de ebeveyniyle lene kadar ayn evi paylaabilir. Ya da boanm kadn ve erkekler ocuklar varsa ve tekrar evlenirlerse tablodaki 1. ve 4. evreleri ayn zamanda ikinci kez yeniden ilkinden daha deiik olarak yaarlar.
Aamalar 1.Evlenme
Kar anne Koca baba Bebek (ler) Kar anne Koca baba ocuk (lar) Kar anne Koca baba ocuk (lar) Kar anne Koca baba ocuk (lar) Kar anne(nine) Koca baba(dede) ocuk(lar) (amca,day,hala,teyze) Kar anne(nine) Koca baba(dede) Kar anne(nine) Koca baba(dede) Dul anne/baba
Geliimsel Grevler Uyumlu bir evlilik ilikisi oluturma Evlilii dzene koyma Akraba ana katlma benimseme benimsenme Gebelie hazrlanma ebeveynlik sz Bebek sahibi olma, bebei benimseme uyum salama, geliimini stlenme Ebeveyn ve bebek iin uygun ev ortamn oluturma Okul ncesi ocuun geliim ihtiyalarna uyum Ebeveynin enerjisinin tkenmesi ve mahremiyet kaybyla ba etmeleri Okul a ailelerine uyum ocuklarn eitimlerini salama Ergen ocuklarn zgrlk ve sorumluluk dengesini kurma Ebeveynin yalanmas nedeni ile ebeveyn sonras yaamn planlanmas Byyen ocuklarn geleneklere gre hayata hazrlanmas, askere gnderilmeleri, ie balatlmalar, evlilie hazrlk, evlilik, ele karma Evlilik ilikisinin yeniden kurulmas, ikinci baharn balamas, daha yal ve daha gen aileler ile akrabalk balarnn kurulmas E kaybnn yaanmas ve yalnz yaama alma Aile evinin kapatlmas veya yalla uyarlanmas Emeklilie uyum
10
(0) Evlilik ncesi: Bu dnemde iki sorun izlenir. Bunlar e seimi ve sevgi ilikisi dir. E seiminde benzerlik ve btnlk ilkesi olmak zere iki tane ilke vardr: Benzerlik ilkesi: Snrl bir bireyler gurubu iinde, ya, rk, din, etnik kken, snf, eitim ve kiilik benzerliine dayanlarak seim yaplr. Bu ilke benzerlerin birbirini ektii gerei zerine kuruludur. Btnlk ilkesi: Elerin zellikle kiilik asndan farkl ve tamamlayc zellikleri nedeniyle seildiini savunur. Bu ilke kartlarn birbirini ektii gereine dayanr.
Aratrmalar hangi ilkenin daha ok uygulandn ortaya koyamamtr. Fakat toplumsallama srecindeki daha az atmann yaanmas ve anne baba istei gibi nedenlerden dolay benzerlik ilkesinin daha ok uygulanabilir nitelikte olduu sylenebilir. E seimi konusunda baka bir sorunda neden evlenildii sorunudur. Bireyin ne zaman evlendii dorultusunda toplumun belirledii belirli bir zaman bile vardr. Psikolojik geliim, cinsel ekim ve ak gibi etkenler evlilii artrr. Adler sevginin dosta ibirlii olduunu syler. Adler karlalan sorunlarla baa kmak, her iki tarafnda birbirlerinin karlarn dnmek ve toplumla birlikte uyum ierisinde hareket etmenin gerekliliini belirtir. Sosyolog Reuben Hill dokuz dnm noktas saptamtr. 1. Kurulu: Bu dnem evlilikle balar ve ilk ocuun doumuna kadar devam eder. Evlilikle beraber bekrlk rollerinden evli ift rolne geilir. Bu yeni rolde, iftin birbirleriyle, ana babalaryla ve bir btn olarak toplumla olan ilikileri grlr. Bu dnemde elerin birbirini mutlu edecek yaam biimini bulmalar cinsel etkileim rntlerini kefetmeleri en nemli grevleri arasndadr. Ayrca elerin ortak kararlar almalar, ailedeki sorumluluklar paylamalar ve problemleri zme yollar da olduka nemlidir. Evliliin ilk yllar olduka zorlu yllardr ve bu konularda baarszlklar olduu takdirde boanmalar olmaya balar. zellikle boanmalar
11
evliliin ikinci ve drdnc yllar dolaylarnda fazladr. Yaam koullar, maddi durumlar, genel uyumsuzluk anne ve babann mdahalesi gibi durumlar evliliin yine ilk yllarn da karlalan sorunlardr. Koller ilk yllarndaki boanmann byk lde, elerin evlilikten gerek olmayan beklentileri sonucu ortaya ktn belirtir. Birdwilsell ise sorunun, iftlerden cok toplumdan kaynaklandn syler. 2. Yeni ana babalar: Bu dnem gebelik ve ilk ocuun doumuyla balar ve elerin anne ve babala doru rol geii sz konusudur. Buraya kadar eler ilikilerini oluturmutur. Fakat aileye nc bir kii olan bebein katlmas eski dengeyi bozabilir. Buda kzgnlk ve kskanla neden olabilir. Le Mosters evliliin bu dnemini incelemi ailenin %83 nde ilk ocuun doumu ile beraber bunalm yaadklarn belirtmitir. Fakat bunun nedenini kiilik uyumsuzluu, kt evlilik gibi nedenler deil de henz anne-baba olma yolunda elerin yeterli bir hazrla sahip olmamalardr. Anne- baba bu uyumsuzluklarn nedenleri Knox a gre; gebelie kar olumsuz tutumlar, rol deiimlerini kabul edilmemek, anne- babala ilikin yetersiz duygular ve bebek ile ilgili deneyim eksikliidir. Okul ncesi aile: ailedeki ocuk 3 ila 6 yalar arasndadr. Anne-baba birbiriyle olan ilikileri srdrrken, aile iin bir yer bulmak, maddi olanak salamak ve ocuklarn yetitirmek konusunda aray ierisine girerler. Toplumsallama sreci ierisinde anne-babalar ocuklarna toplumun kurallarn ve deerlerini retirken ayn zamanda ocuklar tarafndan da toplumsallatrlrlar. ocuklarn yetimesi konusunda anne-babalar ocukla etkileim ierisinde byrler. Okul a ailesi: Bu dnem, ailenin en byk ocuunun okula gitmesi ile balar. Bu dnemde alan anne tekrar ie dner. Hofmann, annenin almasn; anne-ocuk ilikisinde ne gibi etkilerinin olacan aratrmtr. alan ilerini seven anneler ocuklarna daha iyi davranmalarna karn; ilerini sevmeyen anneler ise ocuklaryla daha az ilgilenmektedirler. Bylece ocuklar annelerine kar dman olabilmektedirler. Bu almadklar iin kendilerini iyi hissetmeyen anneler iinde geerlidir. Ergen ocuklu aile: En byk ocuun ergenlie ulamasyla balar. Ergen ve aile iin olduka zor bir dnemdir. Ergen ailelerin kurallarn snamaya balar. Aile ise ekonomik ynden kendini hazrlamtr. Bu dnemdeki konular ocuklar iin okul, meslek seimleri ve e seimleridir. Ayrca ocuklardaki bamszlk artar; bununla beraber sigara, alkol ve uyuturucu kullanmalar kaygs ortaya kar. Bu sorunlar aile ve ocukta bunalmlara yol aabilir. Aratrmalar sonucu genlerin kendi kuaklaryla ve ailesi ile dayanma ierisinde olduunu gstermitir. Gen yetikinli aile: lk ocuk 22 yanda ya da daha byktr. Ailenin olduka aktif olduu bir dnemdir. Yetikin ocuk ya da ocuklarn sorunlar aileyi olduka fazla megul eder. Ayrca ailenin harcamalarnn ok artt bir dnemdir. Aile zellikle yetikin ocuklarnn olaan harcamalarn karlamada zorlanr. Yerletirme yeri olarak aile: ocuklar bu dnemde evlenirler ve evden ayr yaamaya balarlar. Eer anne-babalar ilgilerini ailesi zerisinde younlatrmsa bu dnem onlar iin zor ve skntl bir dnem olacaktr. Bu zaman annenin menopoz skntlarna rastlar. Bu biyolojik deiim bo yuva olgusu ile de birleince anneler iin bunalm balar. Ayrca baba mesleinin doruuna kmak iin alr ve einden uzaklar. Evliliin ilk yllar gibi 40-45 yalar aras da boanmalarn en ok olduu dnemdir. Ana-babalk sonras aile: Son ocuun aileden ayrlmas ile ortaya kan dnemdir. Bu dnemde karlalan sorunlarn banda iftlerin yalanan anne ve babalarna bakmalardr. Anne babalarnn lmn beraberinde getirdii duygularla baa kma sorunlar gelir. Bir baka sorunda anne-babalarn, bykanne ve bykbaba olmalar konusundaki rol deiimleridir.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Neugarten ve Weinstein be tr anne-babalk biimi saptamtr. Bunlar; Keyif arama ilikisi: Byk ana, babalar torunlaryla sadece sevmek iin ilgilenirler; onlarn bakmyla ilgilenmezler. Resmi iliki: liki ok azdr, sadece belli gnlerde bulumayla snrl kalr. Vekil anababa ilikisi: lm, boanma gibi nedenlerden torunlara bakmay ierir.
12
9.
Ailenin saduyusu olma ilikisi: Bykanne ve bykbabann deneyimlerinden yaralanmaktr. Uzak ilikiler: Toplumsal ya da corafi adan mesafeli olan ilikilerdir.
Yallk ailesi: Bu son dnem elerin emekli olmas ile balar. Bununla birlikte ortaya kan bo zaman deerlendirilmesi bu zamanlardaki sorunlardandr. Gelir d ile beraber yaam standardnda da d grlr. Salk sorunlar ortaya kar. Gen yetikinler orta yal olduklarnda da yal ana-babalaryla ilikileri srer. Gen yetikinlikte btn toplumsal evreler iinde yine aile evresi arln korur. Geliimsel adan baklacak olursa, ergenlikten yetikinlie geite nemli dnm noktalar aile ile ilgilidir.
Aile yaam dngs yetikin rollerinde bir takm geiler ve aamalarla belirlenir. Aile dngs iinde en nemli dnm noktalar; evlenme, ilk ocuun doumu, son ocuun doumu, son ocuun evden ayrlmas ve dulluktur. Hillin bu aama gr snrldr; nk evlenmeden birlikte yaayan ya da boanm, yeniden evlenmi iftlere uygulanamaz. alan kadn dikkate almay asndan da eksiktir. Geleneksel olmayan aile yaam dngs: Geleneksel aile yaam dngs ada yerli ve yaam dzenlemelerinin ilerlemelerinin bir sonucu olarak artk yeterince kendini sembolize edememektedir. Geleneksel olmayan dzenlemeler kltrel deiiklikler sonucudur ve bunlar gecikmi evlilik, boanma ve ocuklarn yokluu gibi sosyodemografik faktrlerdir. Geleneksel aile yaam dngsnn aksine, ada aile yaam dngs dzeni mutlaka kodlanm bir seriyi takip etmez. ada bir yaam dngs buna karlk gelenekselden herhangi bir ekilde sapma, gsterdiini iddia edilebilir. Bu durumun geleneksel olmayan aile yaam dngsnn hem geleneksel olmayan aileleri ve hem de geleneksel olmayan hane kapsamasndan kaynaklandn sylemek mmkndr. Geleneksel olmayan aile haneleri unlardan oluur: ocuksuz iftler Ge evlenmi iftler lk ocuklarna ge sahip olmu iftler Bir veya daha fazla ocukla evlilie balam iftler Bekr ebeveynler Geniletilmi aileler Evli olmayan iftler ocuksuz boanm kiiler Bekr kiiler Boanm kiiler
13
Murphy ve Staplese ait Geleneksel olmayan aile yaam dngs modeli ekil 1 de ematik olarak gsterilmitir.
Geleneksel ak Dntrlm ak
ekil 1.1: Murphy ve Staplese ait Geleneksel olmayan aile yaam dngs modeli Kaynak: Koekemoer, E.2006
ekil 1in incelenmesinden kolaylkla anlalabilecei gibi model boanm kiilere ait eitli seenekleri iermektedir. Bu yn ile Hill in modelinde cevap bulamayan sorularn da cevabn vermekte ve bu nedenle nem kazanmaktadr. te yandan Gilly ve Enis de geleneksel olmayan aile yaam dngs konusunda bir model hazrlamlardr. Konunun daha iyi anlalmasn salamak asndan bu model de ekil 2de verilmitir.
14
Boanma / lm Yalanma
ekil 1.2: Gilly veEnise ait Geleneksel olmayan aile yaam dngs modeli Kaynak: Koekemoer, E.2006
ekil 2nin incelenmesinden kolaylkla anlalabilecei gibi model ya, birlikte yaamay da ieren medeni durum ve ocuklarn bulunduu veya bulunmad aamalarn olduu drt farkl durumdan n birletirmektedir. Buna karlk tek birey gz ard edilmektedir. Murphy ve Staples ile Gilly ve Enis modellerinde ya aralklar farkldr. Ayrca, snflandrma sistemi deil evli iftler ile birlikte yaayanlar arasndaki ayrm aka ortaya koyamamaktadr. Buraya kadar anlatlan yaam dngleri modellerinin bir arada ve btnsel olarak incelenmesinden zerinde anlalm herhangi bir aileyi tam olarak temsil edebilen bir yaam dngs modelinin olmad anlalmaktadr. Her model aileye ait yaam dngsn belirli bir adan anlatabilmekte ama bir baka adan zayf kalmaktadr. Bir baka anlatmla her model aileye ait bir geyi yaam dngs modeline dhil edebilirken baka geleri darda brakmak zorunda kalmaktadr. Yani ksaca her modelin kendine gre stn ve zayf yanlar bulunmaktadr. Bu son derece doal bir durumdur. nk dnya zerinde bulunan her aile tektir. zgndr. Deil bir baka rnei benzeri bile yoktur. O nedenle genel anlamda aileyi temsil edecek bir yaam dngs modeli oluturmak imknszdr. Sadece mmkn olduunca daha fazla aileyi kapsayabilecek daha fazla aileyi uyarlanabilecek modeller oluturulabilir. Zaten bugne kadar yaplan da budur. phesiz gelecekte de yeni modeller gelitirilecektir. Yeni gelitirilecek modellerde aynen gbugnk modellerde olduu gibi ailelere ksmen uyarlanabilecektir. Btn bu aklamalarn nda geleneksel olan ve olmayan aile yaam dnglerinin bir arada bulunduu balamsal b ir aile yaam dngs modeli gelitirilmitir. Gelitirilen bu modelde tecrbeye dayanan Bulgulardan yararlanlmtr. Gelitirilen bu model ekil 3 te verilmitir.
15
ekil 1.3: Geleneksel olan ve olmayan aile yaam dngleri modeli Kaynak: Koekemoer, E.2006
ekil 3te geleneksel olan ve olmayan aile yaam dngleri bir arada gsterilmeye allmtr. Model hazrlanrken aile yapsnn gelecekteki durumu da tahmin edilmeye allm ve ona gre bir model hazrlanmaya allmtr.
Konuyu daha iyi anlayabilmek iin Trkiyede aile ve aile yaam dngs isimli makaleyi okuyabilirsiniz.
benzerlikler bulmak ve onlarla ortaklklar kurmak, rekabeti renmek, rekabet etmek, balarna balanmay kefetmek, aile yeleri dnda birisine bamllk yaamak, baz duygular paylamak, aile yeleri dnda birisi ya da birileri ile yaknlk kurmak anlalmaldr. Bir ailede yaanan nianllk dnemi ise ksaca, evlenmek zere szlemek, evliliin gerekleri ve gerekleri zerine dnmek, yaknlk oluturmak ve ift olmak kavramlarn ierir. Nianllkta yaanan duygular ise anksiyete yani yrek darl ar sknt bunalt, olgunlama ve bamllk, kayplar, seilen ee ilikin soru ve kukular, cinsel rol atmalar, yceletirme ve yanlsama kendini zayf ve gl yanlar ile tanma eklinde belirtmek mmkndr. Evlilik ise evlenmeden nce birbirini kaybetme korkusu, evlendikten sonra kendisini kaybetme korkusu, kimlik pazarl- ilikide rollerin uyumu yani rollerin tanmlar zerinde antlamak ve rollerde deiiklik yapmaya dair antlamak gibi kavram ve duygular iermektedir. Balay dnemi, evlilie uyum, ift olma kimlii edinme, doyumun en yksek noktada olma, sorunlar grmezden gelme gibi duygularn yaand bir dnem olma zelliindedir. Yeni evlilikkarlkl bamllk dneminde ailenin finansman kaynaklarn ynetmek, ortak yaam stili oluturmak, ncelikleri belirlemek, hobi ve ilgileri bulmak ortak olanlarn gelitirmek ya da ortak hale getirmek, birbirleriyle zaman geirmek, cinsellik, sadakat, arkadalk, duygusal destek, salamak, rolleri belirlemek yani aile ii rollerde ve cinsel kimliklerde anlamaya varmak, snr oluturmak yani Kken ailelerle, kendi aralarnda ve arkadalarla olan iliki dzeyini belirlemek, kardakinin ihtiyalarn kendi ihtiyalarnn nne koymay yani bencil olmamay renmek, kiileraras ilikide derinlemek, problem zme becerilerini gelitirmek, ortak ruhsal ve duygusal geliim amalar belirlemek, ortak deerler benimsemek gibi konu ve kavramlar zmsemekle geen bir aamadr. Erken ocukluk ocuk yetitirme dnemi ise, yeni gelecek bireye ailede yer ama ve byyen aile yapsna uyum salama, yeni doana bakma, annelik, babalk rollerini yklenme, olumlu bir geliim evresi oluturma, beklentileri belirleme, ortak karar almay renme ve uygulama,ilgiyi paylamay renme ve nihayet kken ailelerle ilikilerin yeniden dzenleme kavramlarn iermektedir. Okul ncesi dnemi balca ocuun aile dna kmasna izin veren bir ebeveyn-ocuk ilikisine geme, ocuun ihtiya ve ilgilerini doyurma, evdeki ilgi ve enerji talebine, mahremiyetin azalmasna uyum salayabilme, ocuun eitimdeki baarsn gelitirme, toplumsal yaama katlma, uyum salama kavramlarnn baarl bir ekilde uygulanmasnn beklendii bir aamadr. Ergenlik aamas ergenin daha bamsz olmasna izin verme, ona yardm etme, onlarn bamszlklaryla baa kabilme, ocuk bakm dnda yeni ilgiler gelitirme, kavramlarnn gncellik kazand bir aamadr. ocuklarn evden ayrlmas ise ocuklar olmakszn aileye yeniden odaklanma, byyen ocuklarla yetikin yetikine iliki kurma, onlarn ocuklarna kar bykbabalk/bykannelik rollerini benimseme ve oynama, evden ayrlm artk birer yetikin olmu ocuklarn kariyer sorunlarn yeniden ele alma ve zme, konularnn baar ile gereklemesinin beklendii bir aamadr. Ayrca bu aamada kken aile bireylerine olan ilgi artar. Artan bu ilgiye gereken olumlu tutum ve davrann gelitirilmesi ve uygulanmas da beklenir. Bo yuva aamas aile yaam dngsnn zor aamalarndan birisidir. Bazen evlilik sorunlarn belirginletirebilir ve boanmaya yol aabilir. Emeklilik aamas, yalanan bedene, emeklilikle deien aile ve sosyal rollere uyum salama, ilgileri gelitirme, kendisinden nceki ve sonraki aile yelerine destek salama, aile sisteminde yal bireyin bilgelii ve tecrbeleri iin saygn bir yer oluturma, ailede ortaya kan kayplarla baa kma, yaamn gzden geirerek, rendiklerini sonraki kuaklara aktarma ve nihayet lme hazrlanma konularnda uygun etkinliklerin yaplmasnn istendii bir dnemdir. Yallk dneminde aile yelerinden birisinin hastal ya da lm, maddi kayplar gibi sorunlar ailenin yaam dngsn etkiler. Bykl ve sresi aileye bal olarak deien bir kriz yaanmasna neden olur. Bu ani durum aile iin yeni dzenlemeleri gerektirir. Bu gibi durumlarda yaplmas gereken en aklc yol profesyonel yardm almaktr. Bu gibi durumlarda aile terapisti nemli rol oynar. Aile terapisti terapi srecinde ailenin yaam dngsn zellikle gz nnde bulundurmak durumundadr. Her aamaya ilikin olarak, elerin fiziksel, duygusal, sosyal ve entellektel-ruhsal nitelikleri, sorunlar ve tipik davranlar dikkate alnmaldr. Yaam dngs ierisinde aile bireylerinin ya dnemlerinde iinde bulunduklar durum ve stlenecekleri grevler Tablo 3te gsterilmitir.
17
Tablo 1.3: aile bireylerinin ya dnemlerinde iinde bulunduklar durum ve stlenecekleri grevler
Ya dnemi
Bireysel grevler
Evlilik grevleri
Yaknlk
Snrlar
18-21 Kklerini gelitirme 22-28 Yetikinlie hazrlk 29-31 30lu yalara gei 32-39 Duraanlk
Otonomi Gelitirmek
Krlgan yaknlklar
G denemesi
Ebeveynle atmalar
atma zm yntemleri gelitirme G ve basknlk iin keskin rekabet Karar verme ve basknlk yntemleri gelitirilmesi Dardaki gcn ierde snanmas atma art (Gven sarslmas vs) lm korkusu ile kontrol ve basknlk
Evlilik
retkenlik
Yaknln artmas
Gemii deerlendirme, yeni amalar Evlilikle ilgili atmalar zmleme Dierlerinin retkenliini destekleme
Dierleri ile zayf ilikiler ya da iliki fantezileri Yalanma ve can sknts ile yaknln tehditi Yaknl srdrme ya da bitirme
Yeniden deerlendirm e, snr dalmalar Krizler dnda stabil snrlar Ailenin, arkadalarn kayb
Tablo 3teki bireysel grevler stunu, evlenip kar-koca olan bir iftin sonraki evrelerde karkocala ek olarak hangi rolleri stleneceini gstermektedir. Geliimsel grevler stununda ise, her yeni aamada mevcut grevlere eklenen yenilerin neler olduu tanmlanmtr. Kukusuz bu balkta saylanlar dnda baka grevler de vardr. Kar-koca bir evrenin gerektirdii grevleri hakkyla yerine getirirse sonraki aamann grevlerinde daha baarl ve mutlu olacaktr. Aile yelerinin geliimsel grevleri, sklkla birbiriyle atr ve aile yaamndaki ou gerilimin nedeni bu atmalardr. Szgelimi ergendeki bamsz olma istei, ailenin onu sorumlu ve olgun grmek beklentisiyle atmaktadr. Ancak aile yaam kriz, atma, uyum ve uyumsuzluklarla sren evrensel bir yaamdr. Evlilikle balayan aile yaam bir sre olarak, ocuklarn doumu, bymesi, gen ve yetikin bireyler haline gelip evlenmesi gibi eitli deiikliklerle devam eder. Ev ynetim faaliyetleri, aile bireyleri arasndaki ilikiler, ailede rol, grev ve sorumluluklar, ailenin kaynaklar ve bu kaynaklar kullanma biimi gibi birok zellikler bakmndan yllara gre farkllk gzlenir. rnein, balang yllarnda, henz ocuklar domadan iki kiilik olan ailedeki sorumluluklar, ocuklarn doumundan sonraki yllarda deiebilir. Aile yaam belli zelliklerine gre incelenirken, ounlukla ocuklarn doumu esas alnmaktadr.
19
Geleneksel aile tipinin oransal olarak azl ve yalnz yaayanlarn orannn ykseklii dikkat ekicidir. ABDde yaklak 100 yl nce yaplan almalara gre 19. yy Amerikan ailelerinin %80i ekirdek aile, %1215 geni aile, % 35 ise tek bana yaayanlardan olumutur. Bugn ABDde daha az geni aile ve daha fazla oranda tek bana yaayanlar bulunmaktadr. Dolaysyla ABD toplumunun 100 yl nceki durumu bugnk Trkiyeye benzemektedir. Bu nedenle ABDde yaplan bir aratrmann olduu gibi Trkiyede de geerli olduunu sylemek yanltc olur. Aile yaps ve aile yaam dngs zerine yaplan almalarn lkeden lkeye farkl sonu vermesi olaan bir durumdur. Baka lkelerde yaplan almalarn olduu gibi dier lkelerde de geerli olmas belki farkl zaman dilimlerinde mmkn olabilir. Ksacas aile yaps ve yaam dngs zerindeki almalarn lkelere has olmas gerekmektedir. lkemizde nianllk dnemine atfedilen nem, ocuklarn yann byk olmasna ramen ailede anne-baba tarafndan hala ocuk olarak alglanmas, geleneksel ailelerde yeni evlilerin byklerin yanna yerleerek yaamalar durumlar kltrel farkllklarn varln ve derinliini gstermektedir. Aile balar Trk toplumunda batllara gre hala daha gldr. Bu nedenle Trk ailesinin kendine has aile yaam dngsn ortaya karmak, ilgili bilim alanlarnda alan bilim adamlarmzn stlenmesi gereken sorumluluklardan birisidir.
Tketim olgusuyla ilgili kamu kurulularnn, yerel ynetimlerin, sivil toplum rgtlerinin, gelitirecekleri stratejilere yardm edilmi olacaktr. Aileleri alma konusu olarak ele alan sivil toplum kurulular ve kamu kurulular bu sayede Grevlerini daha bilinli olarak yapabilir bir konuma gelebileceklerdir. rnein aile iinde yaanmas muhtemel problemlerin ortaya kaca aile yaam dngs aamalarndan belli olan konular aile ile ilgili olarak belirli sorumluluklar stlenen kamu kurulular ya da sivil toplum kurulular tarafndan nceden ngrlebilir hale gelecektir. Bu durumun bir sonucu olarak da bu kurum ve kurulular bu tr problemlerin olumsuz etkilerini azaltmak amacyla alma yapma imknna kavuabileceklerdir. Aile ii kariyerler tespit edilerek kariyer basamaklar gei dnemindeki zorluklar ortaya kartlabilecektir. Aratrmaclar bireysel davranlar ile aile yaam dngs arasndaki ilikinin kurulmas ile yeni alma alanlar bulabileceklerdir. Aile yaam dngs yaklam, ailenin zellikleri ile faaliyetleri ve etkileri arasndan daha anlaml ilikiler kurulmasn anlaml hale getirmektedir.
21
zet
Aileyi anne-baba ve ocuklardan oluan en kk toplumsal kurumdur eklinde tanmlamak mmkndr. Gelien ve deien toplum yapsna bal olarak aile yaps da deimektedir. Hzl kentleme ve endstri alanndaki geliim aile yapsnda deiim ortaya karmtr. Sz gelimi krsal kesimde, genellikle, geleneklerin ar bast geni aile tipi yaygndr. Bu tip ailelerde grnrde Erkek egemendir. retim ve tketim faaliyetleri hep birlikte yaplr. Geni ailede yetkinin erkekte, sorumluluun ise kadnda olduu grnts vardr. Ancak genel anlamda bilimsel bir gereklikle olaya yaklaldnda her aile kendi ierisinde kendine zg kurallara sahiptir. Her aile zgndr. Bir ailedeki kurallar birebir bir baka aileye uygulamak mmkn olmad gibi, ayn kurallarn olmasn beklemek de mmkn deildir. Bu nedenle yukarda belirtilen durum sadece grntdedir. Gerekte ise durumun tam olarak ne olduunu bilmek imknszdr. Ayrca her ailenin kendisine zg bir mahremiyeti olduu iin bilmek iin aba harcamak da gereksizdir. Aile dzeni byklerin deneyimlerine dayal kararlar dorultusunda kurulur ve srdrlr. Eler ocuk eitimi konusunda tek sz sahibi olmay arzu etmelerine karn birok durumda bu arzular gereklemeyebilir. te yandan toplumsal eitim sonucu oluan ekirdek ailede ise sorumluluklarn tamamnn, btn aile bireyleri arasnda paylalm olduu grnts vardr. Aile ister ekirdek isterse geni aile olsun her durumda bireylerin birbirlerine kar grev ve sorumluluklar bulunmaktadr. Evliliin balamasndan, elerin lmne kadar geen bu srete, aile bireyleri her aamada farkl roller, farkl sorumluluklar, farkl grevler yklenirler ve zerlerine deni yapmaya alrlar. zerlerine den grevleri yerine getirirken farkl ilikiler kurmak zorunda kalrlar ve kendilerini srekli olarak bir deiimin ierisinde bulurlar. Deiimin gerektirdii farkl aamalara bal olarak deiik deneyimler yaarlar. Genelde ailenin zelde aile bireylerinin bu dnemlerde yaadklarna bal olarak oluan ve oluabilecek muhtemel durumlar aada belirtilmitir. Dngnn her aamasnda aile eitli sorunlarla yz yze gelir. Yaamn devam ettirebilmek iin bu sorunlar zmek zorundadr. O nedenle var gc ile bu sorunlar zmeye urar. Bu gayret ona yeni beceriler kazandrr. Aileyi glendirir. Aile bu yeni duruma uyum salayamazsa kriz yaanr. Aile bu durumda ortaya kan krizle uramak zorunda kalr. Aile bu krizden baar ile karsa ok gzel bir deneyim kazanm olur; glenir. Aksi durumda aile yaam dngsn tamamlayamadan sre bitebilir. Yani aile birlii, kurulduktan sonra eitli evrelerden geerlerken; kimi aileler, yaam dngs olarak isimlendiren bu evreleri tamamlayabilir, kimileri ise tamamlayamaz.
22
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi aile sisteminin temel fonksiyonlarndan birisi deildir? a. Duygusal davran tutumu b. Aile iinde rol dalm c. Aile ii iletiim d. Duygulara dahil olma e. Problem zme 2. Aadakilerden hangisi kadn ve erkein evlenmeye karar verme nedenidir? a. Bir yuva kurmak istedikleri iin b. Birbirlerini sevdikleri, istedikleri iin c. Bir arada yaamaya kendilerini mecbur hissettikleri iin d. Duygusal anlar yaamak iin e. Byklerinden yle grdkleri iin 3. Aadakilerden hangisi bir ailede normal iletiim ve etkileimi engelleyen durumlardan birisi deildir? a. Yapay ilgi gsterme b. Abartl bir ekilde onaylama ya da reddetme c. Duygulara dahil olma d. Kk hatalar ok abartma e. zveriyi daima kardan bekleme 4. Aadakilerden hangisi ailenin ilevlerinden birisi deildir? a. Stat salamak, b. Ekonomik ihtiyaalar salamak, c. Dini eitim vermek, d. Toplumsal yapy planlamak e. Karlkl sevgi ortam oluturmak; 5. Loomis aile yaam dngsn ka aamada incelemektedir? a. 4 b. 5 c. 6 d. 7 e. 8
23
6. Aile yaam dngs modeli aadakilerden hangisi ile balar? a. Baml olma b. Gelime c. Genileme d. Yetime e. Balang 7. Duvall, ailede yaam aamada ele almtr? a. 4 b. 5 c. 6 d. 7 e. 8
evrimi
dngsn
ka
8. Aadakilerden hangisi geleneksel olmayan aile hanelerinde bulunmaz? a. Ge evlenmi iftler, b. Bekar ebeveynler, c. Emekliler, d. ocuksuz iftler, e. Geniletilmi aileler, 9. Aadakilerden hangisi aile yaam dnemlerinin zelliklerinin bilinmesine ihtiya gsteren gelerden birisi deildir? a. Beslenme b. Salk c. Toplumsal iletiim d. Eitim e. Elence 10. Trkiyede 2006 ylnda TK tarafndan yaplan aratrmaya gre ekirdek ailelerin oran yaklak ne kadardr? a. 80 b. 70 c. 60 d. 50 e. 40
yetkinin erkekte, sorumluluun ise kadnda olduu grnts vardr. Ancak genel anlamda bilimsel bir gereklikle olaya yaklaldnda her aile kendi ierisinde kendine zg kurallara sahiptir. Her aile zgndr. Bir ailedeki kurallar birebir bir baka aileye uygulamak mmkn olmad gibi, ayn kurallarn olmasn beklemek de mmkn deildir. Bu nedenle yukarda belirtilen durum sadece grntdedir. Gerekte ise durumun tam olarak ne olduunu bilmek imkanszdr. Ayrca her ailenin kendisine zg bir mahremiyeti olduu iin bilmek iin aba harcamak da gereksizdir. Aile dzeni byklerin deneyimlerine dayal kararlar dorultusunda kurulur ve srdrlr. Eler ocuk eitimi konusunda tek sz sahibi olmay arzu etmelerine karn bir ok durumda bu arzular gereklemeyebilir. te yandan toplumsal eitim sonucu oluan ekirdek ailede ise sorumluluklarn tamamnn, btn aile bireyleri arasnda paylalm olduu grnts vardr. Aile ister ekirdek isterse geni aile olsun her durumda bireylerin birbirlerine kar grev ve sorumluluklar bulunmaktadr. Zaten aileyi aile yapan unsurlarn banda aile bireylerinin birbirlerine kar olan bu grev ve sorumluluklar gelir. Ayrca aile sosyal yaps ile ocuk zerinde mutlak etkili bir kurumdur.
Sra Sizde 2
Ailedeki etkileimleri ise esneklik, iliki a, birliktelik, denge kurma, atma zm, sayg oluturma gibi alt balklarda incelemek mmkndr. Bu konularda ev idaresi program ierisinde daha ayrntl bilgiler verildiinden burada sz konusu alt balklara ksaca deinilmekle yetinilecektir. Bir ailede etkileim olduka nemli bir konudur. Psikososyal ynden gelien bireyin en ok etkileime urad yer aile yeleri arasndaki ilikiler ve aile ortamdr. Aile bireyleri arasnda yaanan bu ilikiler, bireyin kendine gvenmesini, kendine ve dier bireylere sevgi duymasn, kimlik kazanmasn, kiiliini gelitirmesini, sosyal beceriler edinmesini ve nihayet topluma uyum salamasn olanakl hale getirir. Bir ailede, aileyi oluturan bireyler birbirinden etkilenir. Bu durum tpk ayn vcutta bulunan organlara benzer. Aile yaayan bir organizma gibidir. Organizmay oluturan organlarn birinde grlen arza, annda dier organlarn ritmini, ileyiini ve fonksiyonelliini etkiler.
24
Sra Sizde 3
Ailenin ilevlerini yedi grup altnda toplamak mmkndr. Bunlar u ekilde sralamak mmkndr. Ekonomik ihtiyalar karlamak, Stat salamak, ocuklarn eitimini planlamak, Din eitimi vermek, Bo zaman faaliyetlerini gerekletirmek, Aile yelerinin birbirini korumasna ynelik ortam hazrlamak, Karlkl sevgi ortam oluturmak gibi ilevlerdir.
Sra Sizde 5
Ailenin geleneksel yapda olup olmadna bakmakszn sradan herhangi bir ailenin yaayabilecei aamalar ksaca ana balklar ile aklanmaya allacaktr. Buna gre bir ailenin kurulu aamasndan balayarak, bamszlk, yeni evlilik dnemi, hamilelik ve doum, anne-babalk, ocuk yetitirme, ocuu okula gnderme, ergenlik, yetikin ocuklarn evden ayrlmas, bo yuva, emeklilik, yallk, dulluk ve nihayet tek bana kalma aamalarndan geer.
Sra Sizde 6
Aile yaam dnemlerinin ve her dnemin zelliklerinin belirlenmesi ile ilgili almalar, ncelikle Avrupa lkelerinde ve ABDde balamtr. Aileyi incelemede esas alnacak bir erevenin izilmesi ve btn aileleri kapsayacak bir modelin gelitirilmesi dncesi 20. yzyln ilk eyreinde ortaya atlmtr. lkeler, yaptklar aratrmalar sonucu belli olaylar gei noktalar olarak kabul etmiler ve aile yaamn dnemlere ayrarak her dnemin karakteristik zelliklerini belirlemilerdir. Trkiyede bu konuda yaplan almalar yeni olmakla beraber niversitelerin, Ev Ynetimi, Ev daresi, Aile Ekonomisi-Beslenme, Aile Bilimleri vb. alanlarnda eitim veren ilgili birimlerinde devam etmektedir.
Sra Sizde 4
Dnya zerinde bulunan her eyin olduu gibi ailenin de bir mr vardr. Yani bir aile kurulur geliir yaamn devam ettirirken zerine den grevleri yerine getirir nihayet mrn tamamlar ve tarihe karr. Aile kuruluundan itibaren yaam sresince baz belirli dnemlerden geer. Bir ailenin yaamnda kilometre talar olarak adlandrabileceimiz noktalar ile balayp, belirli bir sre, bir baka dnemin kilometre tana kadar devam eden bu dnemler hemen her ailede birka istisna dnda mutlaka yaanr. Sz konusu bu dnemlerin her birinin kendine zg zellikleri vardr. Bu genel zellikler her ailede ailenin yapsna zelliklerine bal olarak zel nem kazanr. Kazand bu zel neme dayal olarak da sresi azalr ya da uzar. Bunun dnda o aile iin kazand anlam farkllar. Sz gelimi ayn ad tayan bir dnem bir aile iin ok anlaml nemli o aile iin yaamsal deerli olabilirken bir baka aile iin son derece sradan bir dnem olarak kalabilir. te bir ailenin kurulu hatta bazen kurulu hazrlklar aamasndan balayarak ailenin yaamn tamamlad dneme kadar geen sre ierinde yaad ve her ailede o ailenin zelliklerine bal olarak sresi ve nemi ve ailenin yaamnda oynad rol deiebilen dnmeler aile yaam dngs kavram ad altnda incelenir.
Yararlanlan Kaynaklar
Koekemoer,E., (2006). An Investgaton Into The Family Life Cycle Withi a South African Context P.L.VanKatwyk. (2003). Family Life Cycle Theory. Textures and Threads: Spiritual Care and Therapy. 95-104. zdemir,.,, Torlak.,C, Vatanda, (2009) Sosyal Problemleri zmede Aile Yaam Dngsnn nemi. Aile ve Toplum Dergisi.Yl 11c.4 s.16,7-18,2009 Kaynak: http://notoku.com/aile-yasamdongusu/./#ixzz1ulu2gp55 Kaynak: http://notoku.com/farkli-aile-ile-yasamdonemlerinde-yonetim/./#ixzz1uluL1Euz
25
2
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; letiim ve etkileim kavramlarn aklayabilecek, letiim srecini oluturan eleri tanyarak, etkin kullanabilecek, Aile ii etkileimi glendirecek becerileri tanyarak, etkin kullanabilecek, Ailede gl etkileim ortam oluturabilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.
Anahtar Kavramlar
letiim Etkileim Konuma Dinleme Etkileim Ortam Dil Soru Empati Gven Biz Bilinci
indekiler
Giri letiim ve Etkileim Kavramlar letiim Sreci ve Etkili letiim Ailede Gl Etkileim in Beceriler Ailede Gl Etkileim Ortam Oluturma Teknolojik Aralar ve Aile i Etkileim letiim ve Etkileimde Engeller
26
zarar grmeye balar. Bu nedenle aile yaamnn devamll, aile ii iletiim ve etkileime gre ekillenmektedir. Bu blmde aile yaam iin nem tayan bu iki unsur zerinde durulacak ve eitli boyutlaryla ele alnacaktr.
28
nsann doas gerei, yaamn tek bana srdrmede nemli snrllklar bulunmaktadr. Sonsuz istek ve ihtiyalaryla, snrl becerileri onun tek bana, yaamn istedii ekilde srdrmesinin gletirmektedir. Bakalarnn desteini alarak ve bakalarna destek olarak -karlkl bir ekilde- istek ve ihtiyalarn daha kolay karlanmas mmkn olabilmektedir. Bu durum insanlarn bir arada yaamas olgusunu dourmutur. Sosyalleme srecinin en temel arac olarak iletiimin, duygu ve dncelerin insan topluluklar arasnda szel veya bedensel hareketler kullanlarak dei toku edilmesini salayan toplumsal etkileim sreci olarak tanmlanmas mmkndr. letiimin sistem yaklam asndan ele alnmas gereken bir sre olduu da unutulmamaldr. letiim, sreci oluturan temel bileenler ve bu bileenlerin ezamanl almasyla gerekleir. Fikirlere kaynaklk etmenin yannda, bunlar aktarma gc ve becerisine sahip olunmas gerektii gibi, bunlar aktarmak iin uygun bir ortamn bulunmas ve mesajn onu alacak bir alcya ulamas gerekir. Ancak iletinin alcya ulamas, sreci tamamlamaya yetmemektedir. Alcnn iletileni, iletilmek istenene en yakn oranda alm olmas ve bunu aldn belli edecek ekilde tepkide bulunmasn gerektirmektedir. Bu adan iletiim, dngsel bir sistem zellii tamaktadr. letiim; bir mesajn uygun kanallar kullanlarak kaynaktan alcya iletilmesi, bunun alc tarafndan iletilene en yakn ekilde anlalmas ve buna uygun tepki verilmesi sreci olarak tanmlanabilir. letiim sreci sistem olarak ele alndnda bir kaynak ve kaynan sahip olduu mesaj, balang noktas olarak kabul edilebilir. letiim kurmak isteyen kii mesaja sahip kaynak olarak iletiime gemek istedii kiiyi etkileyerek bir etkileim sreci balatr. Uygun kanallar kullanarak mesajn ortak hale getirmek ister. Dolaysyla iletiim ve etkileim bir arada gerekleir. Etkileim olmadan iletiimin gereklemesi mmkn deilken; etkileim, iletiim srecinin nemli bir sonucu ve paras olarak gerekleir. letiim, bir paylama eylemi olarak ift ynl bir sretir. letiim sreci sadece bakalarndan mesaj alnmasyla gereklemez, bakalarna mesaj da gnderilir. Bireyler iletiim sreci iinde karlkl etkilenir ve deiime urarlar. Bu adan iletiim, bireyin kendisini ve evresini deitirmekte kulland nemli bir ara ilevi grr. nsanolu -doas gerei- evresini etkilemek ve evresinden etkilenmek zelliine sahiptir. Bireyde karlat varlklardan etkilenme duyarll gelimitir. Bireyin, iletiim kurarak bu etkilenme ve etkileme srecini istenen hedefe yneltmesi mmkndr. Bu srete karlkl olarak iki birey arasnda bir etkilenim gerekleir ki buna etkileim ad verilebilir. Etkileimin istenen sonucu dourabilmesi bu srete yer alan bireylerin karlkl gven, duyarllk ve anlayna baldr. Etkileim karlkl bir etkilenme olarak kabul edilebilir. ki veya daha fazla kiinin etkilenime girmesiyle meydana gelen davran deiiklii etkileim olarak tanmlanmaktadr. Sosyal etkileimin gereklemesi bu anlamda birden fazla kiinin varl ile bunlarn niyet, istek ve duyarlna baldr. Etkileim; sosyal yaamn mahiyetini, kalitesini, ynn byk oranda belirleyen ve sosyal yaamn kalitesinin en nemli belirleyicisidir. Bireyleri arasnda etikelenmenin snrl olmas gettolama, gruplama ve sosyal blnmelere neden olur. Oysa birbiriyle etkileime geene bireyler, karlkl olarak birbirlerinden etkilenerek ortak yaam alanlar oluturmaya balar ve birbirlerini kabul etme ihtimalleri fazlalar. Sosyal yabanclamann temelinde, toplumu oluturan fertler arasndaki etkileimin snrlanm olmasnn yatt sylenebilir. Bakalaryla etkileime gemeyen birey, bir sre sonra ortak yaama alanlarn yitirir ve sosyal guruba yabanclk hissetmeye balar. Bu durum uzun sre devam ettiinde, sre bireyin sosyal guruptan tamamen kopmasyla sonulanr. Aileler, birbirlerinden etkilenme dzeyi ok yksek olan bireylerin oluturulduu bir sosyal topluluk olarak haytiyetini, aile ii etkileimin dzeyine bal olarak devam ettirir. Aile ii iletiim snrlandnda etkileim de azalmakta, buna bal olarak aile fertlerinin birbirlerine ilikin duygular, alglar farkllamaktadr. Uzaklama srecinin aile balarn nemli oranda etkiledii bilinmektedir. Bu nedenle salkl bir aile yaam iin, gl bir iletiim a ve buna dayal etkili bir etkileim sreci hedeflenmektedir.
29
Aile yaamnda uyum ve atmalarn bir arada yaanmas olasdr. Ancak atmalarn aza indirgenmesinin yegne yolu, aile yeleri arasnda ak iletiim kurmak ve etkilenim srecini balatmaktr. Aile ii ilikilerin dzenlenmesinde iletiim, uyumun salanmas ve atmann zme ulatrlabilmesi iin yegne zm yoludur.
letiim srecini balatan unsur olarak, kaynak esinin tamas gereken zellikler bulunmaktadr. Basit anlamyla kaynak, iletiim srecinin balatcs, iletiim istei ve niyeti olan, paylaaca bir mesaja sahip ve sreci balatacak iletiyi gnderen kii, kurum ya da topluluktur. Kaynak iletecek bir mesaj olan kiidir. letiim sreci byk oranda onun sahip olduu baz becerilere bal olarak ekillenir. letilecek mesaja ve alcya, en uygun sembol ve kanal seilmesi, seilen mesajn iletilmesi iin elverili zaman ve meknn belirlenmesi, mesajn iletilmesinden sonra alnacak dntlerin doru deerlendirilmesi kaynan iletiim yeterliiyle dorudan ilikilidir. Kaynan dil yeterlilii yani iletmek istedii mesaj en iyi ekilde aktarabilecei sembol ve aralar seebilmesi iletiim srecinde nemli rol oynar. Ayrca kaynan kiilii, tutumlar da srete rol oynar. Hkmedici bir kiilik yapsna sahip, insanlara kar agresif tutumlar benimsemi bir bireyin kuraca iletiimin niteliini byk oranda bu zellikler belirleyecektir. Ayn mesaj ileten farkl kiilerin iletiim srecinden aldklar farkl sonularn nedeni byk oranda burada yatmaktadr. Sadinin Bostan isimli eserinde yer alan aadaki hikyecikte bu durum ok iyi aklanmaktadr. Bal satan gler yzl bir gencin hikyesini anlatr Sadi. Bu bal satcs gencin gler yz sayesinde ok fazla mterisi varm. Gen adamn satt zehir bile olsa herkes onu alr iermi. Bir gn ask suratl, kaba saba bir adam bu gencin satnn fazlaln grm ve kazancn kskanm. Ertesi gn kendisi de ask ve eki suratyla bara ara bal satmaya alm; ancak gnn sonunda tek dirhem dah bal satamam. O gn hi para kazanamayan adam eve ask suratla dndnde, ei Surat eki olann bal da eki olur. demi. Kaynan sahip olduu deneyim ve birikimler de iletiim srecini nemli oranda etkilemektedir. Hakknda yeterli bilgi ve deneyimi olmad bir konuda kiinin balataca iletiimin istenen sonucu vermesi beklenemez. Amacn gereklemesi; alcnn verilmek istenen mesaj verilmek istendii ekliyle anlayabilmesine, inandrclna ve kaynan mesaj hangi kodlar kullanarak ilettiine bal olarak ekillenmektedir.
30
Cahil ile sohbet etmek gtr bilene, nk cahil ne gelirse syler diline (Anonim). Cahil ile sakn latife etme, dili zehirli olduundan gnln yaralar. (Hz.Ali). Cahil insan kendi kendinin bile dmandr; bakasna dost olmas nasl beklenir (Sokrates). Bu zl szden yola karak, iletiim srecinde kaynan niteliiyle ilgili neler sylenebilir? letiim srecinde kaynan sahip olduu ve paylamak istedii duygu dnce veya bilgi gibi uyaranlarn kaynak tarafndan kodlanm haline mesaj ya da ileti ad verilir. leti; kaynan zihninde oluan anlam veya objenin sz, yaz, resim, yz, el gibi vcut hareketleri yoluyla kodlanm eklidir. Burada kodlamann nasl gerekletii, kodun kaynak ve alc tarafndan nasl anlald byk nem tamaktadr. letinin kodlan byk oranda dille ilgilidir. Ancak iletiye yklenen anlam kodun dilde, kltrde ne anlama geldiine ve iinde bulunulan balama gre de ekillenmektedir. Aslnda tek balarna kaldklarnda bir anlam ifade etmeyen birtakm sesler, iaretler, izimler alc tarafndan kod ama sonucu anlam kazanr. Burada kullanlan kod ama ilemi, kaynak ile alc arasnda oluan yanl anlamalarn kaynan oluturmaktadr. Bu nedenle iletiim srecinde ne sylediimiz kadar bunu neyle ve nasl sylediimiz de byk nem tamaktadr. Kaynak mesajn kodladktan sonra bunun fiziksel olarak iletilmesine ihtiya duyulur. Kanal, kodlanm mesajn alcya ulamasn salayan ara olarak tanmlanabilir. Bunlar be duyu organmzdan biri veya birkana mesajn ulamasn salayan aralardr. Kelimelerle kodlanm mesajn iletilmesi iin yz yze iletiimde ses ve sesin iletimini salayan hava bir kanal olarak grlrken, uzaktan yaplan bir iletiimde telefon benzeri aralar da kanal olarak kullanlmaktadr. Alc, iletiim srecinde kaynan gnderdii iletiye hedef olan kii veya kiilerdir. Alcnn mesaj almas iletiim srecinin ilk aamasnn gerekletiini gsterir. leti olarak tanmlanacak alcnn mesaj almasndan sonra anlamn ortak klnmas ile -im eki alarak iletiim olarak tanmlanr. Anlamn ortak klnmas iin, alcnn niteliklerinin de kaynan sahip olduu zellikler kadar zellie sahip olmas beklenir. Alcnn zellikleri dikkate alnmadan gerekletirilecek bir ileti gnderme srecinin baar ans olduka azalacaktr. Burada; alcnn kulland dil, kelimelere ykledii anlam, ya, deneyimi, kltr gibi birok eden sz edilebilir.
Yal insanlarn, genlerin kendilerini dinlemedii, genlerin ise byklerin kendilerini anlamad ynnde yaknmalar bilinmektedir. Bu durumun nedenleri ve soruna ilikin zm nerileriniz neler olabilir? Mesaj alc tarafndan alndktan sonra anlamn ortak klndnn belirlenmesi, yanl anlalmalarn giderilmesi ve iletiim srecinin srdrlmesi alc tarafndan verilecek geri bildirime gre ekillenir. letiim sreci bu geri bildirimle tamamlanarak ya yeni bir sre iin balang olur ya da sonlanr. Geri bildirimle, kaynan kendini kontrol imkn oluur. Yansmaya izin verilmeyen ileti gnderme srelerinde hedeflenen iletiim ortamnn ok uzana dlebilir. Anne-babalarn zellikle ocuklaryla kurduklar iletiim srelerinde bu tr durumlara sklklar rastlanr. Nasihat verme eklinde gerekleen ancak ocuklarn bunlardan ne anlad tam olarak kestirilemeyen konumalar bazen bir i konumaya dnmekte ve alc mesajlara kendini kapatabilmektedir. oumuzun duyduu aadaki diyalog, ebeveylerle ocuklar arasnda iletiimi koparan ilgin rneklerdendir. Anne: Cevap ver, ne bu elbisenin hali, ne yapt! ocuk: ey Anne: Tamam, sus cevap verme! ocuk: Tamam, peki Anne: Bak hala konuuyor!
31
Aile iinde benzer diyaloglar sklkla yaanmaktadr. Bu tr durumlarda etkili bir iletiimden sz etmek, hatta iletiimden bahsetmek mmkn deildir. Karlkl bir etkilenim yaanmas gereken srete, alcnn ne hissettii ve ne anlad anlalmadan gnderilen mesajlarn bir etkisi olmayacaktr. Etkili aile ii iletiim iin ailelerin hem iletiimi oluturan eleri ve zelliklerini hem de srecin etkin bir ekilde altrlmas iin yaplmas gerekenleri ok iyi bilmesi beklenmektedir. ncelikle temel iletiim becerileri konusunda ailelerin yetkin olmalar ve aile yaamnda baz temel zelliklerin hayata gemesini salamalar gerekir. Burada dinleme, konuma, soru sorma, iletiimi balatma ve srdrme gibi temel becerilerden sz edilebilir. Bunun yannda etkileim ortamn glendirmek iin gven ortam oluturmak, empatik davran gelitirmek gibi baz temel zellikler de sz konusudur.
10. Olay vurgulayn. 11. Bunlar iin yk dinleme, sesli okuma, iir dinleme, ders dinleme, radyo dinleme, oyun ve sinema filmi izleme, mzik dinleme etkinlikleri nerilebilir.
32
Aile ii iletiimde ocuklarla ebeveynler arasnda yaanan birok iletiim kazasnn, dinleme becerisindeki kusurlardan kaynakland sylenebilir. Etkin dinleme, sadece gelen mesajn iyi anlalmas iin deil; iletiimin salkl bir ekilde devam iin de gereklidir. Etkin dinleme becerisi kullanldnda, muhatabn syledikleriyle birlikte, aslnda sylemek istedikleri de anlalabilir. Aile ii yzeysel iletiim ve etkileim yaantlarnn, birbirini dinlemeyen veya dinleme becerisi gelimemi aile fertlerinden kaynakland sylenebilir. letiim ve etkileimin derinlemesi, alc ve kaynan birbirlerini etkin dinlemelerine baldr. Aadaki diyalogda yaananlar yzeysel etkileim ve iletiimin dourduu durumlardr. ocuk: Anne Anne: (srt, dnk nndeki ile urarken) Syle. ocuk: Karnm aryor, televizyonu aabilir miyim? Anne: Evet. Anneyle etkileime gemek isteyen ocuk, ilgi toplamak iin abalarken, anne sadece kendisinden izin istediini varsaym, izin vererek sorunu zdn sanmtr. Oysa ocuk, etkileim ihtiyac karlanmad iin, yalnzlama ve yabanclama srecine girmeye balamtr. Bu tr davranlar sonuta televizyon, telefon ve bilgisayar gibi aralara bamllkla sonulanabilir. ocuu televizyonun bandan alamyorum, saatlerce bilgisayarn bandan kalkmyor yaknmalarn temelinde bu tr anne baba davranlarnn yatt sylenebilir. Dinlemede yaplan hatalar benzer sonularn domasna neden olmaktadr. Bu hatalar; grnte dinleme, baka uyaranlara dikkatin kaymas, ezber cevaplar, seerek dinleme, saplanm dinleme, savunucu dinleme, tuzak kurucu dinleme, yzeysel dinleme eklinde sralanabilir. Bu tr yanl dinleme davranlar, dinlenenin yanl anlalmasna neden olmakta ya da anlamn olumasna engel olmaktadr. Bu durum iletiiminde nemli bir engel olarak grlmektedir. Evinden kaan on yandaki bir kz, annesiyle olan ilikisini yle aklyor: yle bir noktaya geldi ki, artk en kk eyleri bile birbirimize syleyemiyoruz. rnein okul Snavlarmn iyi gemediini sylediimde, Niye? diye sorar ve bana ok kzard. Ben de yalan sylemeye baladm. Yalan sylemekten holanmyorum; ama sylyordum. Zamanla bu yalanlarn beni rahatsz etmediini de anladm. Sonunda gerek duygularn gstermeden konuan iki insana dntk.(Gordon, 2002). Anne ile ocuk arasnda oluan yabanclama temelde birbirlerini anlamaktan vazgemeleridir. Sylediimi deil, duymak istediini anlyor. diye dnen ocuk, bir sre sonra otoriteye farkl bir boyun eme davran gstererek kendini gizlemeye ve anne beklentileri ynnde yzeysel tepkiler vermeye balamtr. Bu durum, aile yaamn yzeysel ve derin olmayan ilikilere/etkileimlere gtrmektedir. Aile yaamnda derin etkileim ve iletiim yaantlarna ihtiya vardr. Elerin birbirlerini tanmalar, birbirlerinin paylama ihtiyalarn karlayabilmeleri ncelikle bununla mmkndr. Aileye ocuklar katldnda ise yetikinler arasnda kurulan bu iletiim ve etkileim ana onlarn dhil edilmesi ikinci aamada gerekletirilmesi gereken bir durumdur. Birbirini tanyan ve anlayan bireylerin oluturduu ailelerde sorunlarla ok daha kolay ba edilebilir ve mutlu aileye ulalabilir. Etkin dinleme, iletiim srecinde sahip olunmas gereken temel beceriler arasnda saylmaktadr. Bunun, dinleme hatalarndan arndrlm ve aada saylacak davranlar ieren, iletiimde anlamaya ve iletiimi srdrmeye odakl bir beceri olduu sylenebilir. Etkin dinleme, edilgen dinlemeden farkl olarak, kaynak ile alcy iine alan bir yntem olarak tanmlanmaktadr. Edilgen dinlemede kaynak mesaj iletir, alc bunu kabul eder ve dinlediini gsteren davran ile sreci devam ettirir. Baz durumlarda bunun gerekli olduu, etkin dinleme olmadan da dinlemenin yaplabildii veya edilgen dinlemenin de gerekli olduu durmlarn olduu sylenebilir. Ancak derin
33
etkileim gerektiren ortamlarda bu dinleme davran yetersiz kalmaktadr. nk sylenen ile anlalan arasnda farkn byk olmas durumunda, ileride baz arz durumlarn ortaya kma ihtimali bulunmaktadr. Bu tr durumlarda etkin dinlemeye ihtiya duyulmaktadr. zellikle anne-baba-ocuk ilikilerinde bu tr dinleme davranna ok gereksinim duyulur. Bilgisayar banda projeyi tamamlamaya alan babasna ocuk; Baba!.. in ne zaman bitecek? diye sorduunda, baba n kabulle ocuun bilgisayarda oyun oynamak istediini dnerek; Hep bilgisayar bandasn, oyun oynuyorsun diye cevap verdiinde ocuun tepkisi; Tamam baba, vazgetim. eklinde olacaktr. Bu durumda baba, pein kabulle ocuun oyun iin bilgisayar istediini varsaym, onu anlamak yerine pein hkm vermi, ocuun kendini kapatmasna neden olmutur. Diyalogun farkl gelimesi durumunda, sonu farkllaabilirdi. ocuk: Baba iin ne zaman bitecek? Baba: Bilgisayarda oyun mu oynamak istiyorsun? ocuk: Hayr baba, canm skld, seninle dar kalm diyecektim. Baba: Aada bisikletini hazrla on dakika sonra ben de sana katlrm. ocuk: Peki, baba Burada ocuun aslnda sylemek istedii ile anlalan arasndaki farkn giderilmesi hedeflenmektedir. Yanl anlalmadan kaynaklanan arz durumlar kolaylkla zmlenebilir. Etkin dinleme iin konuma ve dinleme periyodunu ayarlamak gerekir. ki dinle, bir syle atasz ile Bir az, iki kulak, bu oranty en iyi ekilde aklamaktadr.
Dinlemede yaplan genel hatalar ve bunlarn sonularn aklayn. letiim en nemli ilkelerinden biri gz temasdr. Dinleyenin konuan ile kuraca gz temas asl sylenmek istenin daha iyi anlalmasna imkn verecektir. Bu, ayn zamanda muhatabnzn ona deer verdiinizi ve onu nemsediinizi dnmesini salayacaktr. Ayrca dinlerken not almann da baz durumlar iin yanstmaya imkn vermesi asndan nemli faydalar olmaktadr. Dinlerken verilen n tepkiler, muhatabn szn bitirmesini engelleyebilir. Bu durum ortamda rahatszlk oluturacaktr. Szn bitmesini beklemek ve sabrl olmak gerekir. Bu, edilgen dinlemeye gemek anlamna gelmemelidir. Sz tamamlandnda, gerekli dntn verilmesiyle sre devam ettirilir. Baka bir ifadeyle etkin dinleme, araya girerek muhatabn kendini ifade etmesinin engellenmesi olarak anlalmamaldr. Bunun yannda uzun sreli tepkisizliin douraca sorunlarn giderilmesi iin evet, anlyorum gibi ksa sreli ve iletiimi srdrmeye dnk tepkiler verilmelidir. Dinlemede yaplan en nemli hatalardan biri de ok iyi tandmz dndmz kiilerin -zellikle e, ocuklar ve yakn alma arkadalar gibi- szn nereye varacan tahmin edeceimiz yanlgsdr. Bu durumda konuann szn tamamlamasna frsat vermeden n yargyla yaklalmakta ve iletiim kazalarna neden olunabilmektedir. Bu nedenle etkin dinlemede beklenen davranlardan bir dieri n yargsz dinlemedir. Dinleme davrann etkili hale getiren bir dier ara da sorulardr. Soru sorma becerisi baka bir balkta detayl ele alnacandan, burada ksaca dinleme srasnda dinlemeyi aktif hale getirecek sorular sorulabileceini vurgulamak yeterli olacaktr. Ayrca dinleme srecinde ze dnk sorular sorulmas da tavsiye edilebilir. Bu sorular dinleme srecinde konunun detaylarnn almasna zemin hazrlayacaktr.
Konuma Becerisi
Konuma, kiinin duygu ve dncelerini szle bildirmesidir. Etkin bir konuma becerisine sahip birey; soru soran, dnen ve dndrendir. Konuma bireyler arasndaki en nemli etkileim aracdr. nsanolunun birikimlerini bakalaryla paylamada kulland en eski yollardan biridir. Konuma sadece seslerden oluan bir dizilim deildir. Bu anlamda, hayvanlarn kard seslere konuma demek doru olmaz. Konuma, bireyde oluan anlam bakalarna aktarmak iin kullanlan bir iaret ve simgeler sistemidir. Bu iaret ve simgeler, anlamn olumas iin kullanlacak aralardr. Konuann, bakalarnn ilgilenecei n kabulyle dndklerini dil ve ses kalplar halinde aktarmasdr.
34
Konuma yaantlarmz bakalaryla paylama, dolaysyla bir dnce alveriidir. Konumann yaln hali ilk ocukluk yllarnda hayata gemektedir. evredeki kiilerin konumalar taklit edilerek gerekleen bu ilk konuma, bu konuda renme potansiyelinin gstergesidir. renmeyle geliebilecek konumann fiziksel, fizyolojik, psikolojik ve toplumsal olmak zere drt nitelii bulunmaktadr. Bunlarn her birindeki gelimeler konuma becerisinin niteliini belirler. lk ocukluk dneminde ocuklar Trkeyi konuuyor olmalarna ramen, aadaki eksiklik ve yetersizliklerle okula gelebilmektedirler: ekingenlik, Yerel azla konumak, Sesi ayarlayamamak, Ksa ve yetersiz konumak, Gereksiz eyler sylemek, Dank konumak, Szck daarcnn fakirlii, Konuurken el kol hareketleri yapmak
Etkili konuma sadece kullanlan szcklerden deil, ses tonu ve el iaretlerinden de oluur. Burada bireyin etkili konuma modelleri belirlemesi ve onlar takip etmesi nemlidir. Yine oluturulacak scak bir atmosfer, ocuklarn fikirlerini rahata aklayabilmeleri iin yararl olacaktr. letiim srecinde kaynan kulland en nemli ara olan konuma becerisinin etkililii, iletiimin niteliini byk oranda belirlemektedir. Etkili konuma iin gerekli baz koullardan sz edilebilir. Bunlarn banda konuya hkimiyet gelmektedir. Hakknda yeterli bilgiye sahip olunmayan bir konuda konumak gtr. Konuyu tek bana bilmek de yeterli olmayabilir. Konuyu baka bilgilerle desteklemek, konumann etkililiini artracaktr. Konuyu destekleyecek baka bilgi alanlarna hkim olup bunlar birlikte kullanmak, konumann anlalrl ve etkinliini artracaktr. Konumada dncelerin olumlu cmlelerle ifade edilmesi yapc yaklam ortaya koyar. Konuya yapc yaklaan konumacnn etkisi daha fazla olacaktr. Konumann eitli faktrlerden etkilendii gz nnde bulundurularak konu, dinleyici ve ortam ayar, ayr ayr ele alnmaldr. Etkili iletiim iin konumada kritik evreden sz edilebilir. Birincisi konumay balatmak, ikincisi konumay srdrmek, nc ikn etmektir. Konumann etkililii, bu adan sorgulanabilir. Konumay balatmak iin karnzdakinin sizi dinlemek isteyecei bir balang nerilebilir. rnein ocua Zamann boa harcyorsun, senin iin nemli bir sorun, bunu konualm. dediinizde, ocuun sizi dinlemeye istekli olmasn bekleyemezsiniz. Bunun yerine Zaman daha iyi deerlendirmen iin baz yollar var, istersen konualm, sana baz nerilerim olabilir. demeniz onda sizi dinleme istei uyandracaktr. Benzer ekilde her konuma iin iyi bir balang planlamak gerekir. Konumada fiziksel grnmn nemli bir rol oynad unutulmamaldr. Gergin veya ask bir surat konuma iin pek uygun deildir. Bunun yerine glmseyen ve konunun mahiyetine gre ciddiyet dzeyi ayarlanm bir grnm, konumann etkililiini artracaktr. Coku ve nee, konumann etkililiini artran dier unsurlardr. Konumay srdrme aamasnda bunlarn nemli rol oynayaca unutulmamaldr. km bir vcut grnts, cokudan uzak bir ses tonuyla yaplan konumann srdrlebilirlii phelidir. En azndan muhatabn bundan pek keyif almayaca sylenebilir. Bu durumda uzun sreli bir konuma mmkn olamayacaktr. Konumada hedeflenen bir dier nokta ikn etmektir. Karnzdaki muhatab ikn etmek iin, kaynak olarak saygnlk ve gvenirlilik zelliklerine dikkat etmek gerekir. Bunun yannda konumann dorudan muhatab hedef almamas ikn edici konuma iin nem tamaktadr. Kiiler dorudan kendilerini hedefleyen konumalara kar savunmaya geer ve syleneni dinlemek yerine savunmalarn hazrlarlar.
35
rnein ocua Bunlar nasl dzeltmeyi dnyorsun? abalaman gerekiyor. dediinizde ocuk savunmaya geerek yapmas gerekenlerle ilgili syleyeceklerinizi dinlemek yerine aslnda ne kadar abaladn size ispatlamaya ynelecektir. Bunun yerine bir rencinin baars iin neler yapmas gerektii ve ne kadar abalamas gerektiine ynelik bir diyalog ocuu daha fazla ikn edecektir. Anne babalar, ocuklarn ikn etmek iin, genellikle ocuklarnn ne yapmalar gerektiini syleme yolunu semektedirler. Bunun iin gnderdikleri ileti trleri; emir verme, ynlendirme, uyarma, gzda verme, kural hatrlatma, t vermedir. Bu tr ifadeler ocuun kendi zmn bulmasndan ok, anne babann zmn dayatr. ocuk kendini srecin dnda hisseder ve etkileime gemekten kanr. Bunun yerine neler hissedildiinin ifade edilmesi, onlarn zm retmeleri iin frsat yakalamalarn salayacaktr.
Ak Ulu Sorular
Bu tr sorular muhatabn konumasn salamak, ondan bilgi almak amacyla kullanlr. Ne, nasl, niin, ne zaman, nerede, kim gibi soru kiplerini ieren ve 5N 1K olarak kodlanan sorular bunlara rnek verilebilir. Konumann balatlmasnda ve srdrlmesinde etkilidir. zellikle etkileimin derinletirilmesi hedeflenen durumlarda kullanlmalar nerilir.
Bilgilendirme Sorular
Bilgi alma veya bilgi verme amacyla sorulan sorulardr. Dolayl veya dorudan bilgi verme eklinde ortay karlar. Dolayl bilgi sorularnda ama muhatabn bilginin doruluunu test etmesidir. rnek: Bu gn servis ge mi gelecek? Normalde servise saat sekizde biniyordun. Dorudan bilgi sorularnda ise ama muhatabn bilgiyi kabul ettikten sonra, bu bilgiye dayal karar vermesini salamaktr. rnek:devi bu gn teslim etmemiz gerekiyor. imdi mi tamamlayalm, yemekten sonra m yapalm?
Ynlendirici Sorular
nsanlarn karlatklar farkl durumlarn sonular hakknda dnmelerini salamaya dnk sorulardr. rnek: Uzun sre televizyon izlediinde, geriye almak iin ne kadar zamann kalacan dnyorsun?
Empati
Empati, muhatabn ne dnd, ne hissettii, baka bir ifade ile o an iinde bulunduu durumu kendisi yayormuasna farknda olma srecidir. Empati bir anlamda zdeleme srecidir. Birey, kendi duygu ve dncelerinden soyutlanarak muhatapla ayn zellikleri yayormu gibi zdeleir. Empati iki aamada gerekleir. Birinci dzey karnzdakinin yaad veya hissettiklerini anlamaktr. Bunun iin bilisel baz zelliklere sahip olmak gerekir. Hayatnda hi snava girmemi veya snavn sonular hakknda fikri olmayan bir kiinin snav stresi yaayan renciyi anlamas mmkn deildir. Empatinin ikinci aamas kabul etmedir. Yaanan duygunun abart, gereksiz olduunu dnen bir kiinin o duyguyu yaayanla empati kurmas zordur. Bu nedenle muhatabn yaadn yarglamadan olduu gibi kabul etmek gerekir. Empati kurmak sosyal ilikilerde birok kolaylk salamaktadr. Kiinin karsndaki insan anladn ve onu nemsediini gstermesini salar. Bu sayede iletiim kolaylar. Empati, sempatiden ve duygu bulamasndan farkldr. Sempati bir bakasnn iinde bulunduu ya da bandan geen bir durum iin zlerek, kiinin kendini daha iyi hissetmesini salamaya ynelik davranlar sergilemedir. Bilin d oluan duygu bulamas ise baka birinin duygusal durumunun taklit edilmesi yoluyla bu duygularn kendisinde de ortaya kmasna yol amaktr.
imknszdr. En kk topluluk olan ailenin de ben merkezli bireylerle oluturulmasnda nemli glkler bulunmaktadr. Son yllarda gelimi toplumlarda boanma oranlarndaki hzl artn bundan kaynakland dnlmekte; yine nfusu hzla azalma eilimine giren lkelerde ailedeki ocuk saysnn azalmas bu nedene balanmaktadr. Aile kurumunun sal ve devam, byk oranda bu duygunun gelimesine ve ailedeki btn fertlerce benimsenmesine baldr. Ailede ben olma ile biz olma arasndaki dengenin korunmas gerekmektedir. Birey olma yetisini kazanm, grev ve sorumluk alma yetenei kazanamam bir bireyden yaamda biz olma yetkinlii beklemek imknsza yakndr. Aile iinde birey olmann z gvenini kazandracak bir ortama ihtiya olduu gibi, aileyi oluturan dier fertlerle duygu birlii, hedef birliktelii ve sorumluluk paylam gibi zellikleri kazandracak yaantlara da ihtiya vardr. Aile yaamnn en nemli sorun kaynaklarndan biri sen-ben atmasdr. Ailedeki bireyler birbirlerine sen, senin grevin, sen sorumlusun, sana ait gibi bir dil kullanmas aile kurumunun atrdamasna neden olacaktr. Aile fertlerinden beklenen, birbirleri iin fedakrlk yapma, sorumluluk paylama, ortak hedef oluturma ve bunun iin sorumluklar stlenmeye gnll olmaktr. Bu, ncelikle ebeveynler arasnda yaanmal; daha sonra ocuklar iin benzer bir bilincin olumas iin gayret gsterilmelidir.
aralara snldnda, sorun daha byyerek bireyin karsna kmakta, ardndan bunlar bireyin stesinden gelemeyecei byk problemlere dnebilmektedir. nsanlarn beraber olmaktan holanmamalarnn m televizyon bamlna neden olduu, yoksa televizyon bamln m insanlarla bir arada olmaya engel olduu hl tartlmaktadr. Bunun karlkl bir iliki olduu ve bir ksr dngnn olutuu ifade edilmektedir.
http://www.denizce.com/tvbagimlilik.asp
Yukardaki internet adresinden alnan aadaki metni okuyarak, iletiim ve etkileimi glendirmede teknoloji destekli aralardan nasl yararlanlabileceini aklayn. Evlerde yalnzca bir televizyonun olduu yllarda yaplan bir aratrmada TV'nin bozulduu zamanlar iin aile bireyleri "Korkuntu. Hibir ey yapmadk. Kocam ve ben konuarak vakit geirmeye altk", "ocuklarm deiik oyunlarla oyalamaya altm ama imknszd. TV onlarn da bir paras olmutu" gibi arpc aklamalar yapmlar. Eer bir aile bo zamannn aslan payn televizyon seyretmeye ayryorsa, bu ailenin bo zamanlarn yeni bir etkinlie bal olacak ekilde yeniden dzenlemesi gerekten kolay deil. Bu yzden de, aratrmalar iin bir hafta ya da bir aylna televizyon seyretmeyi brakmaya gnll ailelerin pek ou, bu yokluk dnemini tamamlamay baaramam. ou kii iin ilk 3-4 gn en ktsym. Hatta ok az televizyon izlenen, baka etkinliklerin de sklkla yaand evlerde bile. Bu ilk birka gn boyunca tm ev ilerinin yarsndan ounun dzeni bozulmu, aksam. Aile bireyleri televizyon izlemekten boalan bu yeni zaman diliminde ne yapacaklarn armlar ve ancak ikinci haftada bu duruma almaya balamlar. Aslnda aratrmaclarn syledii, televizyon seyretmeyi tmyle brakmak gerektii deil. Asl sorun, ok fazla ve uzun sreli seyirle birlikte geliyor. Ancak, bir kiinin medya alkanlklar zerinde kontrol salayabilmek, bugn daha nce olmad kadar cesaret gerektiriyor. TV setleri her yere yaylm durumda ve bu kk ekranlar -ki aslnda artk dev boyutlular tercih ediliyor- kiilerin hayatnn geri kalannn kalitesiyle, niteliiyle pek ilgilenmiyorlar. Televizyon, kolay yoldan rahatlama ve ka iin snrl dozlarda yararl olabilir belki; ama bu alkanlk yeni eyler renme, aktif yaam srme gibi isteklere karmaya baladnda, bir eit bamllk oluturmaya balyor ve ciddi bir ekilde ele alnmas gerekiyor.
syledim ki imdi? cmlesi sklkla duyulur. Bu cmlenin sylenmesine neden olan ortam, genel olarak kltrel anlam farkllamasndan kaynaklanabilmektedir. letiimde bir dier engel psikolojiktir. Bireylerin sosyal rol ve konumlar, iletiim srecinde olumsuz baz etkilere neden olabilmektedir. Baz kabuller bireylerin iletiim srecinde heyecan, tedirginlik, korku, kayg gibi baz duygular ortaya karabilmektedir. Bu tr duygular iletiim srecinin en nemli engelleri olarak sralanabilir. Aile iinde de bu duygularn olumasna neden olacak bir ortam doabilmekte ve aile iinde iletiim olumsuz etkilenmektedir. rnein ar kat tutumlara sahip bir babann ocuklar zerinde oluturaca korku ortam iletiimi kesmektedir. Aile iinde iletiimin derinlemesini olumsuz etkileyen ve gndelik iletiimle yetinilmesine neden olan baz anne baba davranlarndan sz edilebilir. Bunlarn banda srekli uyar mesajlar iletmek ve gzda verme abas iine girme, yarglama, eletirme, sulama davranlar gelmektedir. Srekli savunma konumuna geen birey gelen mesajn mahiyetini anlamaya almak yerine muhataba nasl savunma hazrlayacann tela iine girmektedir. Ayrca gvensizlik ortamnn oluturduu olumsuzlukla, birey ortamdan hzla uzaklamaya balayacaktr. letiimde ortaya kan bu tr engelleri gidermenin en etkili yolu karlkl sayg ve gvene dayal bir ortamn oluturulmasdr. Bunun yannda etkili iletiim becerilerinin ve baz iletiim tekniklerinin kullanlmas sorunlarn giderilmesine yardmc olabilir. Temelde, daha iyi iletiimi nasl kurabilirim kaygsnn -karlkl olarak- btn aile bireylerince paylalmas ve bunun iin aba harcanmas gerektii unutulmamaldr. yi, gzel ve keyif verici sonular, emek, beceri ve zaman gerektirir. Yeterli zaman harcanmadan iyi bir sonucun elde edilemeyecei de unutulmamaldr. Bunun iin aile fertlerinin birbirleriyle ve birbirleri iin geirdikleri zamanlar yeniden dnmeleri gerekir.
40
zet
letiim yaammzn nemli bir paras olup, sosyal yaamn en nemli aracdr. nsanolu iletiim becerisiyle duygu ve dncelerini, isteklerini bakalarna ifade edebilmekte; bakalarnn bu yndeki iletilerini anlamlandrarak onlara tepki verebilmektedir. Toplu halde yaayabilmek iin bu becerinin etkili kullanmna byk ihtiya vardr. Sosyal yaamda ortaya kan sorunlar byk oranda iletiimde ortaya kan aksamalardan kaynaklanmaktadr. nsanolunun sahip olduu birikimi, bilgileri, deneyimleri bakalarna aktarmasnn yegne yolu bu becerilerin kullanlmasdr. Bu nedenle medeniyetimizin devam ve gelimesi, bu temel becerilerin etkin kullanlmasna baldr. Paylam yaamak insanolun en nemli ihtiyalarndan biridir. Bu nedenle iletiim ayn zamanda paylam isteinden doan bireysel bir ihtiyatr. Aile ortam bu bireysel ihtiyacn en etkili ekilde giderilebilecei ortamlar olmaldr. Aksi halde aile fertlerinin birbirine yabanclamasyla sonulanan baz sorunlarn ortaya kt grlmektedir. Geni anlamyla iletiim herhangi bir bilginin paylalmas eylemi olarak tanmlanmaktadr. Bu nedenle duygularn, fikirlerin, malumatlarn paylalmas olduu gz ard edilmeden etkili iletiim ortamn kurulmas iin aba harcanmaldr. Etkili iletiim ve etkileim iin etkin dinleme, etkili konuma becerilerine sahip olmak gerekir. Etkin dinleme iin muhatabn baz zelliklerinin farknda ve amaca uygun bir dinleme srecinin yaanmas gerektii sylenebilir. Etkin dinleme, muhatabn kendini ifade etmesine tevik edecek bir dinleme etkinlii olarak tanmlanabilir. Konumada; kullanlan szck ve cmlelerin, konuma ortamnn ve muhatabn zelliklerinin etkili olduu unutulmamas gereken hususlardr. Aile ii iletiimde aile fertleri arasnda yaanan birok iletiim kazas, dinleme becerisindeki hatalardan ortaya kar. Etkin dinleme becerisi kullanldnda muhatabn syledikleriyle birlikte aslnda sylemek istedikleri de anlalabilir. letiim ve etkileimin derinlemesi alc ve kaynan birbirlerini etkin dinlemelerine baldr. Etkili iletiim iin konumada, konumay balatmak, konumay srdrmek, ikn etmek eklinde kritik evreden sz edilebilir.
41
Konumay balatmak iin dinleyenin dinlemek isteyecei bir balang nerilebilir. letiim balatma, srdrme ve zenginletirmenin nemli aralarndan biri sorulardr. Soru, bireyi dnmeye sevk eden gl uyar etkisine sahip nemli bir aratr. Sorunun gc onun doru yerde kullanlmasna bal olduu gibi hangi tr sorunun kullanlmas gerektii de nem arz etmektedir. eitli soru trleri bulunmaktadr. Bunlar; kapal ulu sorular, ak ulu sorular, bilgilendirme sorular, ynlendirici sorular eklinde sralanabilir. Gl etkileim iin aile bireyleri arasnda gven, sayg ve empatik yaklam eklinde baz duygusal balarn kurulmu olmas gerekir. Bu duygularn yaanmamas halinde kurulacak etkileim yzeysel olacaktr. Gl etkileim ortam iin gven, empati ve biz bilincinin olumas gerekir. Aile ii iletiim ve etkileimde gelien teknolojinin etkisi de sz konusudur. Biliim teknolojisi aralar ile kitle iletiim aralarnn sunduu oklu uyarc ortam iletiimde baz sorunlar dourmaktadr. Youn uyarc bombardman altnda kalan birey pasifize olabilmekte ve zellikle aktif olmay gerektiren etkileimlerden uzaklaabilmektedir. letiim becerilerinden yoksunluk, iletiim kuramama sorununu dourmaktadr. letiim engelleri olarak isimlendirilen baz faktrlerin iletiim srecini olumsuz etkiledii sylenebilir. Aile iinde gnlk yaamn idmesi iin gerekletirilen zorunlu iletiim yzeysel ve s bir etkileim ayla gerekletirilebilmektedir. Aile iinde oluan bu tr iletiim ve etkileim ortam aile bireylerini birbirlerinden uzaklatrarak farkl guruplarn iine itebilmekte, aile ii yabaclama srecini hzlandrmaktadr. letiimi snrlayan faktrlerin banda dille ilgili engeller gelmektedir. letiimde bir dier engel de psikolojiktir. Aile iinde srekli uyar mesajlar iletmek ve gzda verme abas iine girme, yarglama, eletirme, sulama davranlar olumsuz anne baba tutumlar olarak sralanabilir. Bunlar ocuklarla kurulacak iletiimde nemli engeller arasnda saylmaktadr.
Kendimizi Snayalm
1. nsanlar topluluk halinde yaamn srdrebilmek iin aadakilerden hangisini ncelikle yerine getirmek zorundadr? a. Konumak b. Kurallara uymak c. Bakalaryla etkileim kurmak d. Geni tipli aile kurmak e. Yerleik hayata gei yapmak 2. Aadakilerden hangisi insanlarn etkileme ve etkilenme zellii sonucu gerekleen sretir? a. Ticaret b. Ulam c. letiim d. Barnma e. Mutluluk 3. Aile ii iletiimin snrlanmas ve etkileimin azalmasyla aadakilerden hangisinin olumas beklenir? a. Yabanclama b. Duygudalk c. Etkileim d. Durulma e. Kslkler 4.Bilgilerin paylalmas ifadesinin iletiimi tam olarak karlayp karlamadnn en nemli belirleyicisi aadakilerden hangisidir? a. Sylenenin iitilmi olmas b. Anlamn ortak klnmas c. Alcnn vcut dili d. Alcnn kendi grn paylamas e. Kaynan konuma biimi 5. Aadakilerden hangisinin iletiim srecini olumsuz etkileyecei sylenebilir? a. Ekonomik durum b. Oturma biimi c. Vcut yaps d. Kiilik zellikleri e. Yasal dzenlemeler
42
6. Aadakilerden hangisi etkili konuma iin sahip olunmas gereken n koul zelliklerdendir? a. Ses tonunu ayarlamak b. Vcudun duruunu ayarlamak c. Dinleyene doru dnmek d. Muhatabn holand alanlar fark etmek e. Konu hakknda bilgi sahibi olmak 7. Aadakilerden hangisinin olmamas, aile iinde phe ve korku duygularnn olumasna zemin hazrlayp; sevgi ve sayg duygularnn yok olmasna neden olur? a. Ben merkezcilik b. Sosyal etkileim c. Empatik davran d. Gven ortam e. Sosyal yanstma 8. Hangisi empatinin ilk aamasdr? a. Kabul b. Anlamak c. Dnme d. Etkileim e. Paylamak 9. Aadaki ifadelerden hangisi ailede biz bilincine zarar veren dile bir rnektir? a. Bunlar benden ok senin grevin. b. Sorunlar alarak aabiliriz. c. Odann toplanmasna yardm edebilir misin? d. Durum deerlendirmesi yapmalyz. e. Btemizin yeniden dzenlenmesi gerekecek. 10. Hangisi gereksinime dayal iletiim olarak isimlendirilebilir? a. ocuun skntlarn aklamas b. ocuun acktn sylemesi c. Yemein tad ve lezzeti hakknda konumak d. Gidilecek tatil yerlerinin karlatrlarak karar verilmesi e. ocuun program aklamas izleme gerekelerini
Sra Sizde 2
Kuak atmasnn iletiim srecine yansmas dikkate alnmaldr. Farkl kuaklarn ayn kelimeye farkl anlamlar ykledii, kullandklar dilin farkllat bilinmelidir.
Sra Sizde 3
Edilgen dinleme, yzeysel dinleme, tuzak kurarak dinleme, muhataba ynelmeme dinleme hatalar olarak sralanabilir. Bu durumlar iletiim ve etkileimin dzeyini olumsuz etkilenmektedir.
Sra Sizde 4
Edilgen bir teknoloji kullancs olmak yerine, ailece amalar belirlenerek amalara uygun ve paylama zemin olacak bir teknoloji kullanm zerinde durulmaldr.
43
Yararlanlan Kaynaklar
Aydomu, K., Balta, A., Balta, Z., Davaslgil, ., Gngrm, O., Konuk, E., Korkmazlar, ., Kknel, ., Navaro, L., Oktay, A., Razon, N., Yavuzer, H. (2001). Ana-Baba Okulu. stanbul:Remzi kitabevi. Ccelolu D. (2004). Kekesiz bir yaama iin iletiim, stanbul:Remzi kitabevi. Demiray, U. (ed.). (2008). Etkili letiim. Ankara:Pegem Akademi. Demiray, U. (ed.). (2009). Genel letiim. Ankara:Pegem Akademi. Demirel,. (2002). Trke retimi, Ankara: Pegem A Yaynclk. Dobson, J. (2004). Aa Yaken stanbul:Beya Balina Yaynlar. Eilir,
nternet Adresleri
http://www.hayatguzellik.com/cocugum-coksinirli-ne-yapmaliyim.html http://notoku.com/iletisimin-tanimi-veogeleri/./#ixzz1xIcrqbyu http://notoku.com/iletisim-veislevleri/./#ixzz1xIRk6Xjp http://www.vitaminegitim.com/ilkogretim/kitleiletisim-araclarinin-onemi?i=300701DE02 http://www.eyvahbosaniyorum.com/kiskancliginkiskacindan-kurtulun.html http://www.ailehekimince.com/aileiciilet.htm http://turkoloji.cu.edu.tr/GENEL/aylin_gorgun_b aran_aile_ici_iletisim.pdf http://www.tdkdergi.gov.tr/TDA/2008_1/2008Ika ratas.pdf http://www.jlls.org/Issues/Volume1/No.1/sefayuc e.pdf http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/koksal_ge nc_sozel_dunyadan_sanal_dunyaya.pdf http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/33.php http://sbe.erciyes.edu.tr/dergi/sayi_19/4-%20(7196.%20syf.).pdf http://www.edebiyatdergisi.hacettepe.edu.tr/2003 202BulentYilmaz.pdf http://notoku.com/ikna-kavrami/
Dkmen, . (1994). letiim atmalar ve Empati, stanbul:Sistem Yaynclk. Dkmen, . (2002). Varolmak Gelimek Uzlamak, stanbul:Sistem Yaynclk. Durmu, A. (2005). stanbul:Nesil Yaynlar. Ergenlik Dnemi,
Dyer, W. W. (2004). Hatal Alanlarmz, stanbul:Arion Yaynlar. Gordon, T. (2002). Etkili Anababa Eitimi, stanbul:Sistem Yaynclk. Michelli, A. J. (2010) Starbucks Mucizesi, stanbul:Optimist. Rogge, J. U. (2001). ocuklar Byyor, stanbul: Rota. Sever, S. (2004). Trke retimi ve Tam renme, Ankara: An Yaynclk. Thomson, P. (2003). letiim stanbul:Arion Yaynclk. Varol, R. (2004). stanbul:Bilge. Ailemizin Srlar Sevgi k, Dili,
44
3
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Ebeveyn olmann anlam ve nemini aklayabilecek, Ebeveynler arasndaki yakn ilikinin nemini ifade edebilecek, Yakn iliki kavramn tanmlayabilecek, Yakn ilikileri nitelendiren zellikleri belirleyebilecek, Ebeveynler arasndaki uyum ve dayanmann nemini aklayabilecek, Ebeveynler arasndaki uyum ve dayanmada yer alan belirleyicileri ifade edebilecek, Ebeveyn davranlarnn ocuklara rol model olmas konusunu aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.
Anahtar Kavramlar
Yakn liki Ebeveyn Olmak Ak Evlilikte Dayanma Alglanan Destek Rol Model Olma Romantik Yaknlk Evlilik Uyumu Ebeveyn htiyalar Ebeveyn Duyarll
indekiler
Giri Ebeveyn Olmak: Anlam ve nemi Yakn likiler Uyum ve Dayanma Ebeveyn Davranlar
46
47
YAKIN LKLER
Yaknlk kavram, ilikinin, birlikte zaman geirme, birbirinin yokluunda zlem duyma, birbiri iin zel olduu dnlen eyler yapmaktan, birlikte konumaktan, glmekten, gz temas kurmaktan ve fiziksel temastan holanmay ieren bir yn olarak ele alnmaktadr. Yakn iliki kavram anne-ocuk arasnda, iki arkada arasnda, kar-koca arasnda ya da pek ok kii arasndaki ilikiyi tanmlamak amacyla kullanlabilir. nsanlar kiisel katlm, duygusal balanma ve srekli etkileimi ieren yakn ilikilerle ok youn ilgilenmektedirler. Her birey bazen doyurucu olan, bazen olmayan aile ilikileri ve yetikin olarak arkadalk ve romantik bir ortakla yakn iliki ierisinde yer almtr. Yaam boyunca kurulan yakn ilikilerin kalitesi, psikolojik ve fiziksel sal, gvenlik duygusunu, iyilik halini ve yetenekleri, bireyin kendisini deerli ya da deersiz grmesini arttrp azaltabilir Yakn ilikiler yaamn ok nemli bir ynn oluturmaktadr. Birok insan iin ideal yaam, evlilik, ak, arkadalk gibi dier insanlarla yakn ilikiler anlamna gelmektedir. Yakn ilikiler iinde yer alan duygusal iliki, birey iin anlam ifade etmektedir. Bir insan, yaamnn her dneminde yakn ilikiye sahipse, mutlu ve salkl olabilir. Hotfield (1988) yaknl, bireylerin nasl dndklerine, nasl hissettiklerine ve nasl davrandklarna ilikin benzerlikleri ve farkllklar aklamak amacyla dier bireylere yakn olmaya altklar bir sre olarak ele almaktadr. Prager (1995) yaknln iki alt boyutu olduunu belirtmitir. Yaknlk etkileimleri, yaknlk deneyimlerinin ve yaknlk davranlarnn bir araya gelmesiyle olumaktadr. Yaknlk davranlar ile bireylerin yakn ilikilerde iken sergilemi olduklar gzlenebilir davranlar ifade edilmektedir. Bu davranlar, kendini ama, aktif dinleme gibi szel ya da szel olmayan tepkileri iermektedir. Szel paylamlar ise anlaml bir geliim, sevecen bir dokunu, glme ve alama gibi duygu ifade eden tepkilerle cinsel paylam iermektedir. Yaknlk deneyimleri, scaklk, ekicilik, sevgi, zevk gibi bireylerin yaknlk etkileimleri boyunca algladklarnn ve hissettiklerinin tmn iermektedir. Duygularn szelletirilmesi yaknlk deneyimlerinin temelini oluturmaktadr. Yakn ilikiler, romantik ilikiler, ana-baba ve ocuk arasnda gerekleen ilikiler ve arkadalk ilikilerinin tmn kapsamaktadr. Bu ilikileri birbirinden ayran temel nokta, ilikinin niteliine bal olarak yaknlk etkileimlerinin farkllk gstermesidir.
48
Yakn ilikileri destekleyen etken bulunmaktadr. 1. Sevgi: Yaknlk etkileimi gstermek ile sevgi arasnda dorudan bir iliki olduu grlmektedir. Yaknlk etkileimlerinde bireylerin birbirlerine kar olumlu duygular beslemeleri gereinin varlnda birbirlerini sevmeleri de gerekmektedir. Gven: Gven yakn ilikilerde bulunan bireylerin birbirleri iin neyin istenen olduunu bilmeleri anlamna gelmektedir. Birbirlerine gvenen bireyler, karlarndaki kiilerin onlara zarar vermeyeceklerinin, birbirlerini aldatmayacaklarnn farklndadrlar. Sonu olarak yaknlk etkileimleri, bireylere birbirlerine gven duyabileceklerinin olanan sunar. Ballk: Ballk birlikte zaman geirmeyi ve birlikte aktivitelerde bulunmay ifade etmektedir.
2.
3.
Yakn ilikileri destekleyen etkenler nelerdir? Evlilik, yakn ilikiler kapsamnda incelenen kavramlardan birisidir. Evlilik, birbirinden farkl ilgi, istek ve ihtiyalara sahip iki insann birlikte yaamak, yaantlar paylamak, ocuk yapmak ve yetitirmek gibi amalarla kurduklar ilikiler sistemi olarak tanmlanmaktadr. Bubenzer ve West (1992) ift ilikisinin zelliklerini u ekilde vurgulamlardr: 1. 2. ift ilikisi isteyerek yrtlen bir ilikidir. Bu ilikinin isteyerek srdrlmesi ilikiyi rahat yaanr hale getirirken yine de devam iin karlkl aba harcanmas gerekir. ift ilikisi belirli ve gelien olma zelliklerinin dengeli bir ekilde bulunduu bir ilikidir. likinin salkl devam iin belirli ve nceden tahmin edilebilir zelliklerin yan sra esnek olmas da nemlidir. ift ilikisinde gemi, imdi ve gelecek vardr. iftler gemi hikyeleriyle gelecee balanrken ilikinin imdi ayakta kalmas iin gelecee ynelik planlar yaparlar. ift olmak, farkl deerler ve dnya grnden oluan ilk bak asnn ve gemiin birbiriyle birlemesi demektir. Bylece ilikide her bir konu zerinde konuulup uzlalabilir. ift ilikisinde destek al verii vardr. Her e, kendi gereksinimi kadar dier kiinin gereksinimini de gz nne alr, birbirlerine destek olur. Baka deyile iliki karlkldr; her iki taraf hem alc hem verici konumundadr. iftlerden her birinin bireysellii sz konusudur; ift ilikisinde bireylerin bireyselliine sayg duyulur ve destek verilir (Velidedeolu, Kavuncu, 2011).
3. 4. 5.
6.
49
Bu konuyla ilgili daha ayrntl bilgi edinmeniz iin Yakn likiler Psikolojisi adl kitab okuyabilirsiniz.
Yaknlk etkileimleri, yaknlk deneyimlerinin ve yaknlk davranlarnn bir araya gelmesiyle olumaktadr. Yaknlk davranlar ile bireylerin yakn ilikilerde iken sergilemi olduklar gzlenebilir davranlar ifade edilmektedir. Bu davranlar, kendini ama, aktif dinleme gibi szel ya da szel olmayan tepkileri iermektedir. Szel paylamlar ise anlaml bir geliim, sevecen bir dokunu, glme ve alama gibi duygu ifade eden tepkilerle cinsel paylam iermektedir. Yaknlk deneyimleri, scaklk, ekicilik, sevgi, zevk gibi bireylerin yaknlk etkileimleri boyunca algladklarnn ve hissettiklerinin tmn iermektedir. Duygularn szelletirilmesi yaknlk deneyimlerinin temelini oluturmaktadr.
Sevgi ve Gven
Sevginin gcn aklamak iin u hikyeyi anlatalm. Kk bir kz ocuu bir gn kederli ve zntl bir insana sevgi ile bakar. Kk kzn sevgi dolu bak kederli olan kiinin iinde gzel duygular uyandrr. Adam bu duygularn etkisiyle daha nceden kendisine hediye alm bir arkadan arayp teekkr eder. Arkada byle bir sevgiyle hatrlanmaktan mutlu olur ve o srada yemek yedii lokantada kendisine servis yapan garsona bolca bahi verir. Ardndan garson fakir bir insana rastlar ve ald bahi ile ona yiyecek bir eyler alr. Fakir kiide kendisine verilen yemein bir ksmyla yolda grd a, susuz ve souktan titreyen bir kpein karnn doyurur. Karn doyan kpek gece vakti dolarken bir apartmanda yangn ktn grr ve havlamaya balar. Kpein sesi apartman sakinlerini uyandrr. Koca apartman yangndan kurtulur (Tarhan, 2010). Bu hikye karikatrize edilmi bir rnek ama gerekten de sevgi insanlar arasnda pozitif iletiimi salar. Sevgi, insanlarn yaamlarnda ncelikli olarak aradklar duygulardan biridir. Sevgi kavramna ilikin tek bir tanmlama yapmak mmkn deildir. Sevgi kavram birok ekilde tanmlanmaktadr. Bir eit kiisel iliki, kiisel ilikilerin zel bir unsuru ya da bir zellii, bir insann bir dierine kar duyduu belli bir duygu olarak birok ekilde tanmlanmaktadr. Fromm (1968) sevgiyi drt geyle aklamtr: lgi, Sorumluluk, Sayg, Bilgi. Sevgi, sevdiimiz eyin bymesi ve yaamas iin gsterdiimiz ilgidir. lgi ve bakm sevginin bir baka unsurunu, sorumluluu aa karr. Sorumlu olmak yant vermeye hazr olmak demektir.
50
Sorumluluk, sevginin nc bir gesi olan saygy iermelidir. Sayg, dier kiinin olduu gibi byyp gelimesine duyulan ilgidir. Bir insan tanmadan sayg duymak olanakszdr. lgi ve sayg eer bilgi tarafndan ynlendirilmezse kr kalr. Lauster (2000)a gre, bir insan eer kendisini bir baka insana verebiliyorsa, adayabiliyorsa sevmektedir. Kendini adama, sevilen kii karsnda dikkatliliktir. Sevgi kendini adama ile birlikte ayn zamanda ie baktr. Sevgi dnme durumunda deil ie bakta oluur. nsanlar iebak durumunda iseler tm mcadele ve gerginliklerin bir sonu olduunu dnrler ve duygularn dikkate aldklarnda bir eyi sevmeye hazr olduklarnn farkna varrlar. Bunlarn yannda sevgi, sre ve durum olarak kiinin varln onaylamasdr. Kendini onaylama, sevginin kiinin z benlii zerine kurulu olmasdr. Sonu olarak sevgi, ruhsal salk belirtisi ve hayattr. Rubin (1970) insanlarn birini sevdiklerini sylediklerinde, ne demek istediklerini kesin olarak belirlemeye almtr. Rubin sevginin gelerini; ballk, sevecenlik ve itenlik olarak belirlemitir. Ballk ile sylenmek istenen ey, sevilen kiiyle mmkn olduunca ok bir arada olmay ve ondan duygusal destek grmeyi istemektir. Sevecenliin anlam, sevilen kiinin mutluluuyla, insann kendi mutluluu kadar (ya da daha bile fazla) ilgilenmesidir. tenlik ise, sevilen kiiyle sk bir ba kurmanz, duygularnzla dncelerinizi, baka insanlarla olduundan farkl bir biimde paylamanz demektir (Wilson, D. G ve McLaughlin, C., 2002). rnein: Ballk: Eer Ali/Aye ile beraber olmasaydm, kendimi ok mutsuz hissederdim. Ali/Aye olmakszn yaamak, benim iin ok zor olurdu. Sevecenlik: Eer Ali/Aye kendini kt hissediyorsa, benim birinci grevim onu neelendirmektir. Ali/Aye iin hemen hemen her eyi yaparm. tenlik: Aliye/Ayeye neredeyse btn srlarm syleyebileceimi hissediyorum. Ne zaman Ali/Aye ile beraber olsam yalnzca onu seyrederek saatler geiriyorum. Sevgi insann doal bir ihtiyacdr. Evlilik kurumunu oluturan sevgi ihtiyacdr. Evlilikte sevgi, tek bana her eye yetmese de her trl ilikiyi balatan bir unsur olarak evliliin temel talarndan birisidir. Esas olarak evlilik sevgi, sayg ve gven bana dayanr. Sevgiyi sayg ve gvenle besleyip doru ynetmek evliliin salkl yrmesi iin gerekli koullar hazrlar.
Ballk
Hi kimse bir ada olarak yaratlmamtr, btnyle kendine yeten bir kadn ya da erkek yoktur. Sevecen ve yakn ilikilerde insanlar birbirine bal olmak zere yaratlmtr. liki kurma, srdrme ya da balanma deneyimleri bebeklikte balar ve byk lde ncelikle anne ile etkileimler zerine kuruludur. Romantik iliki yaayan iki bireyin ayn zamanda birbirlerine balanm olmas beklenir. ou zaman romantik bir iliki, bireyler iin mutluluk ve bir sevin kayna olarak deerlendirilmektedir ve kiisel baar ile maddi varlklar, sevilen kii ile nem kazanmaktadr. Balanma, insanlarn yaamlar boyunca kurduklar ok sayda farkl ve nemli duygusal ban zel bir trdr. Ainsworth (1989) duygusal balar tanmlamak iin be lt ne srmtr: 1)Duygusal bir ba geici deildir, zaman iinde sreklilik gsterir. 2) Duygusal ba yerine baka herhangi birisinin koyulamayaca belli bir kiiyi ierir. 3) liki duygusal olarak nemlidir. 4) Birey duygusal ba olan kiiyle ilikiyi ya da yaknl srdrmek ister. Bu iliki ya da yaknln dzeyi ve ierii pek ok etkene gre deiir (Bireyin ya, evresel koullar vb.). 5) Birey istemsiz olarak bu kiiden ayrldnda stres yaar. likide ballk da temel zellik, bireyin gven aramasdr.
51
Shaver, Hazan ve Bradshaw (1988) ballk tr olduunu belirtmilerdir: Gvenli Balanma: Gvenli balananlar, genellikle kendileri ve bakalar hakknda olumlu bir bak asna sahiptirler ve bir ele duygusal bir yaknlk kurmada ve karlkl dayanmada rahattrlar. Temkinli Balanma: Temkinli balananlar, ok fazla samimiyete ve yaknla izin vermede tereddtl davranrlar. Bir ee tamamyla gvenmek onlar iin ok zordur. Kaygl Balanma: Kaygl balananlar, eleriyle mmkn olduu kadar sk bir yaknlk kurmak isterler. Srekli olarak ak olduklar kiiyi kaybetme korkusuyla yaarlar. Balanma, insanlarn yaamlar boyunca kurduklar ok sayda farkl ve nemli duygusal ban zel bir trdr. Karlkl bamllk, etkileim iindeki bireylerin ein tercihleri, gdleri ve davranlarn temel alarak birbirlerinin deneyimlerine gre ya da birbirlerinin deneyimlerini etkileyerek davranma tarz, davranma derecesi olarak tanmlanr. Karlkl bamllk yakn ilikilerde iftler arasndaki etkileime odaklanr, nk kiileraras ilikiler bir etkileimdir. Etkileim bireylerin birbirlerinin varlnda davranlar ortaya koymalar, birbirleri iin rnler yaratmalar ya da birbirleri ile iletiim kurmalar anlamna gelir. Etkileim sadece iftlerin mevcut davranlar ya da kazanlarn etkilemez, ayn zamanda onlarn gelecekteki olas davranlarn da belirler.
Ak
Ak, insan gibi vahi bir yaratn en olumlu, en naif zelliklerinden biri saylabilir. Ak uruna, insanlar ne byk aclar ekip ne byk mutluluklar yaadlar. nsanlar arasnda akn her dnemde deiik boyutlar oldu, ancak deimeyen bir yan da vard: Delicesine sevmekti ak. Oral ALILAR Ak, insanln douundan bugne kadar insanolunun birbiriyle etkileimi sonucunda doal olarak ortaya kan, herkes tarafndan yaanlmay beklenen, bazen ac, bazen mutluluk veren; bazen kt, bazen iyi biten bir duygudur. Ak, Byk romantik yeinlikle sevme olarak tanmlanmaktadr. Bu duygu, sevilenlerin iyilik ve mutluluu isteme ve bunun iin alma gibi niteliklerini tamaktadr. Romantik ak, birisine doru ekilme, ak olma, ak yaama ve sevmenin eit aralklarla sraland bir boyut olarak ele alnabilir. Ak olma, birbirlerine doru gl bir biimde ekilen insanlarn duygularn derinletirmeleri ve ilikiyi srdrmek istemeye balamalaryla doar. Ak olma, genel olarak yksek fiziksel uyarlmay, artan duygusall ve sevilen kiinin sk sk dnlmesini ierir. nsanlar az sayda, kalc, olumlu ve anlaml kiileraras ilikiler gelitirmek ve srdrmek iin yaygn bir gdye sahiptirler. Yaknlk ak habercisi, akla rtr ya da akn sonucu olarak grlebilir ve bir anlamda bu bak asnn de dorudur. Yaknlk, duygusal yaknl gerektirir. Yakn davranlar yakn ilikileri salad gibi, ilikiyi yaayanlar ayn zamanda yakn etkileim ve deneyimlere de gtrr. Bu nedenle, ulalmas gereken bir koul olmaktan daha ok ilenmesi gereken bir sretir. Balanma, ak ve yaknlk hepsi ayr ancak yine de romantik ilikileri etkileyen ilikili olgulardr. Moss ve Schwebel (1993)e gre yaknlk, bireylerin sosyal geliimlerini kendilerini kontrol etme dzeylerini ve fiziksel salklarn etkiler. zellikle yaknlk, geliim dnemlerinin baaryla atlatlmasnda, arkadalklarn pekitirilmesinde, mutlu bir evliliin olumasnda ve psikoteraptik baarnn gereklemesinde tamamlayc role sahiptir. Romantik ortaklar, arkadalar ve aile ilikilerinin tm bireyin yaam iin nemlidir.
52
Romantik Yaknlk
Mahmud ile Yezida birbirine dman Mslman ve Yezidi kylerinin genleridir ve birbirlerine sevdaldrlar. ki gen evlenmek iin umutsuzca areler ararlar. Mahmud dilek aacnn yannda, Yezidann salarna krk gn boyunca birer tane rg yapar; krknc gn krknc rg tamamlanr. Yezida ile Mahmud kamaya karar verirler. Bu arada, kyn aas Havvas Aa Mahmutun, kyn ileri gelenlerinden biri olan Teyfo Aann kzyla evlenmesini ister. Teyfo Aann kz Gllah, Mahmuda deli gibi ktr, uruna kendini asmaya bile kalkmtr fakat Mahmud bu evlilii kabul etmez. Mahmut dilek aacna yeil mendil balarken Yezidi kynde grlmtr. Yezidiler tarafndan ldrlm, aaca yeil mendil balayan eli kesilmi, kye hudut yaplmtr. Irman kenarnda dolarken Yezida, sevgilisinin kesik eliyle karslar. ldrr, kendini paralar. lm dairesini izer ve kendini hapseder. Gnlerce kimseyle konumaz Yezida, ta ki Mahmud'un anas Eyan Ana gelene kadar. Yezida cesedinin Mahmud'un yanna gmlmesini istemektedir ama buna bile izin yoktur. Dier dokuz kardei hala namuslarn temizlemekten bahsetmektedirler. Babas Miro Aa kzn grmeye bile gelmemitir. Yezida her gn sann bir rn zer, krk gn sonunda krknc rn de zer ve kendini lme teslim eder. Oyun biter. (Mungan, 1995). Romantik bir iliki yaarken, ilikilerin nasl balad, gelitii, devam ettii ve sonland, farkl kii, biim ve tarihlerde yer almaktadr. ou zaman romantik bir iliki, bireyler iin mutluluk ve bir sevin kayna olarak deerlendirilmektedir ve kiisel baar ile maddi varlklar, seilen kiinin ardndan nem kazanmaktadr (Burger, 2006). Romantik iliki yaayan iki bireyin ayn zamanda birbirlerine balanm olmas sz konusudur. Hotfield (1988)e gre romantik yaknlkta bulunanlar, bu ilikiye zg olarak duygusal, davransal ve bilisel zellikler ortaya koymaktadrlar: Bilisel zellikler: Yakn ilikide bulunan bireyler, birbirlerine kar kendilerini ifade etmeye kar isteklidirler. Kendileri hakknda kar tarafa bilgi vermek amacyla kendilerini aa vururlar. Sevdiklerini dinlerler. Kendileriyle ilgili karmaa ve ztlklar sevgililerine bildirmede rahattrlar. Bu yzden, yakn iliki yaayan birey, sevgilisinin mitleri, korkular, dnce ekli, ideolojisi, deerleri, zayf ve gl yanlar hakknda derin bir dzeyde bilgiye sahip olur. Duygusal zellikler: Yakn iliki yaayan bireyler, birbirlerine zen gsterirler. Sevgililerine kar youn sevgi duygularna sahiptirler. Sevgi ve zenin younluundan dolay bireyler, iler ktye gittiinde kskanlk, kzgnlk, yalnzlk ve depresyon yaamaktadrlar. Bu duygusal atmalar ilikinin bozulmasnda nemli etkiye sahiptir. Davransal zellikler: Sevgililer birbirlerine fiziksel olarak yakn olduklarnda mutluluk hissederler. Birbirlerine bakmaktan holanrlar. Bu nedenlerle birbirlerine yakn olmaya alrlar. Moss ve Schwebel (1993) romantik yaknl be etkenle aklamlardr. Ballk: Bireylerin ilikileri sresince yaadklar deneyimlerin sonucunda, sevgilileriyle birlikte olmay istemeleri ballk olarak tanmlanmaktadr. Ballk yaknln dier boyutlarnn gelimesine olanak tanyan bir kaynak olarak ele alnmtr. Balln olumlu olduu belirtilmitir. Buradaki olumlu kelimesi, sevgililerin birbirlerini ekici klan ve bundan dolay duygusal ve fiziksel etkileime girmelerini salayan bir ge olarak tanmlanmasn ifade etmektedir. Duygusal yaknlk: Bireylerin paylatklar duygusal deiimleri ve sevgililerin birbirlerinin duygusal dnyalarn fark etmelerini ifade etmektedir. Bilisel yaknlk: Sevgililerin paylatklar bilisel deiimlere ve bireylerin bilisel dnyalarn derin bir ekilde fark etmelerine iaret eder (deerler, amalar ve deer bilgileri gibi). Fiziksel yaknlk: Paylalan fiziksel etkileimi ifade etmektedir. Karlkllk: Karlkllk kavram, karlkl etkileime ve bireylerin enerjilerini ilikilerini srdrmek iin kullanmalarna iaret etmektedir.
53
Etkili letiim Klavuzu Romantik bir ilikide etkili iletiim iin aadaki yollarn izlenmesi nerilmektedir. Einize ona ynelik duygularnz konusunda gvence verin. Duygularnz hakknda ak olun. Olumlu ve gler yzl olun. Einize nem verin; ilikinizi nemseyin. Sen ya da ben gibi, bireysel szckler yerine biz gibi ilikisel szckler dnn. Almayla zel yaam dengeleyin. Sr saklamamay bir ilke haline getirin. Szsz iletiiminizde olumlu olun (rnein, kt bakmayn ya da gzlerinizi dndrmeyin). Eer daha fazla yaknlk istiyorsanz gz temasn artrn. Kendinizi ortanzn yerine koyun. yi bir dinleyici olun. Ortanzn szn yalnzca ayn fikirde olduunuzu belirtmek iin kesin.
Kaynak: Dnmez, A., Bykahin, A., Taluy, Nur., Baer, I., Gler, M. (2009). Yakn likiler Psikolojisi. Ankara: Nobel Yayn Datm.
UYUM VE DAYANIMA
Toplumun temel kurumlarndan biri olarak nitelendirilen aile yapsnda evlilik olgusu yer almaktadr. Aile birliinin gereklemesi evlilikle balar. Her evlilik bir yaam ortakldr. Bu ortakln baaryla srmesi uyum ve dayanma ile salanabilir. Bir yaam biimi olarak evlilik olgusuna birbirinden ok farkl kltrlerde evrensel dzeyde rastlanabilmektedir. Bu durum evliliin, kiisel ve toplumsal olarak eitli ilevlerinin olmasndan kaynaklanmaktadr. Evlilik kavram aile kavramna gre daha belirgin bir kavramdr. Evlilik, aile ilikisinin kurulduu eler arasnda birliin, ak ve gvenilir ilikinin, etkili bir iletiimin olduu, bireylerin doal davranabildii, kiisel farkllklarn yaanabildii ve bireylerin maddi manevi ihtiyalarn karlayabildii, yaknlk, kzgnlk ve cinsellikle ilgili duygularn yaanabildii en doal iliki biimidir. Uyum ve dayanmann olduu aile ilevseldir. levsel aile, bireyler arasnda ilikilerin olumlu ve gelitirici olduu bir yapdr. Bireyler arasnda ibirlii, paylam, sevgi, dayanma, drstlk, kabul, yaknlk, sayg ve birbirlerinin geliimine destek sz konusudur. zgven (2000)e gre evlilik, kar cinsten iki kiinin birlikte yaamak, yaantlar paylamak, ocuk yapmak ve yetitirmek gibi amalarla yaptklar bir szlemedir. Evlilik, kurumsallam bir yol, bir ilikiler sistemi, bir kadnla bir erkei, kar-koca olarak birbirine balayan, doacak ocuklara belli bir stat salayan, toplumsal ynden devletin kontrol, hak ve yetkisi bulunan yasal bir iliki sistemidir. Ailenin deerleri, kurallar ve aile ii roller bellidir. Her aile bireyinin birbirleri ile ilikileri belli, ak ve uyum iinde her biri hissettiklerini ve dndklerini aka sylemeye eilimlidir. Ailenin karlatklar sorunlar birlikte zmeye, kiisel sorunlarn zlmesinde ibirlii yapmaya, duygusal paylama ve birlikte zaman geirmeye isteklidirler. Ailede eler birbirlerinin gereksinimlerine kar duyarl, geliimlerini destekleyici roller iindedirler.
54
Bu konuyla ilgili daha ayrntl bilgi edinmeniz iin Aile Okulu adl kitab okuyabilirsiniz.
55
Duyarllk
Duyarllk, kiileraras ilikilere duyarlla sahip bireylerde kolaylkla incinme ve krlma, dierleri tarafndan nemsenip deer verilmediine ve buna paralel kt davranldna inanma, kendini dierlerinden daha aa grme, dierlerinin yannda iken yanl bir eyler yapmamaya zen gsterme gibi yaantlara neden olarak kiileraras ilikilerde problemler yaanmasna (ilikinin bozulmas dahil) yol aan bir durumdur (Boyce ve di., 1991) Kiileraras ilikilerde yaanan duyarllklar (ebeveyn, yakn arkada, romantik ortak vb.) belli bir aamadan sonra reddedilme duyarllna dnebilmekte ve yakn ilikilerin bozulmasna neden olabilmektedir. Kiileraras ilikilerde duyarlla sahip bireyler iin, dierlerinin szel ya da szel olmayan iletiim biimleri, duygular, dnceleri ve davranlar olduka nemlidir. Ebeveynlerin her birinin deneyimledikleri duygularnn tr, duygularn ifade edilip edilmedii ya da nasl ifade edildii evliliin devam iin nem tayan faktrlerdir. Ebeveynlerin duygularn ifade etme becerisi, evliliklerinin salkl bir ekilde devam etmesi iin bir temel oluturmaktadr. Evlilik ilikisinde sert (fke, aalama, iddet vb.) ya da yumuak (znt, incinme vb.) olarak nitelendirilen duygularn ifade ediliine bal olarak kiilerin yakn ilikide bulunduklar elerine ilettikleri ya da onlardan aldklar mesajlar da deimektedir. Bu duygularn ifade edili ekli sonucunda, yakn ilikilerde elerde empati kurma, nemseme, anlayl olma gibi tepkiler ortaya kabilir.
Ebeveyn htiyalar
Evlilikte eler, birbirine sahip olma ve birbirine ait olma duygusu, yaknlk, birok duygusal ve sosyal birliktelik ve paylam, cinsel doyumla mutlu bir yaam srme, ocuk sahibi olma duygularn yaamaktadrlar. Yakn iliki iinde olan iki insann dnem dnem iletiim atmas yaamas kanlmazdr. Uyumlu bir evliliin srmesi asndan elerin her ikisinin de, iletiim sorunlarnn zmnde ilevsel olan insan ilikileri becerilerine sahip olmalar gereklidir. Evliliklerde ilikiye hkim olan (pozitif/negatif) duygusal iklim, evlilik kalitesi iin nemlidir. Duygular ifade etme becerisinin, elerin, fke, znt, aalama gibi olumsuz duygularn davurumunun evliliklerin devam etmesi iin temel olduu ileri srlmektedir.
EBEVEYN DAVRANILARI
nsann iinde doup byd, sevgi ve koruma grd aile, toplumun temel ta, bireyin birincil sosyalleme kayna ve hayat boyu var olmas nedeniyle korunmas gereken sosyal bir kurumdur. Ebeveynler ocuklarna giydirdikleri kyafetler, odalarn dekore etme tarzlar, onlara aldklar oyuncak eitleri, kendi tutum ve davranlar gibi birok yolla cinsiyete ilikin kalp yarglar ocuklarna aktarrlar. Ebeveyn davranlarnn ocuk zerindeki etkisini anlatan rnek bir metni inceleyelim. ocuk Ne Yayorsa Onu renir Eer bir ocuk srekli eletirilmise, Knama ve ayplamay renir. Eer bir ocuk kin ortamnda bymse, Kavga etmeyi renir.
56
Eer bir ocuk alay edilip aalanmsa, Sklp, utanmay renir. Eer bir ocuk srekli utan duygusuyla eitilmise, Kendini sulamay renir. Eer bir ocuk hogryle yetitirilmise, Sabrl olmay renir. Eer bir ocuk desteklenip, yreklendirilmise, Kendine gven duymay renir. Eer bir ocuk vlm ve beenilmise, Takdir etmeyi renir. Eer bir ocuk hakkna sayg gsterilerek bytlmse, Adil olmay renir. Eer bir ocuk gven ortam iinde yetimise, nanl olmay renir. Eer bir ocuk kabul ve onay grmse, Kendini sevmeyi renir. Eer bir ocuk aile iinde dostluk ve arkadalk grmse, Bu dnyada mutlu olmay renir (Nolte, 1975: akt: Ccelolu, 2011).
Bu konuyla ilgili daha ayrntl bilgi edinmeniz iin Yeniden nsan nsana adl kitab okuyabilirsiniz.
57
Sevgi: Bireyler aras yakn duygusal ilikiler, aile ii denge, aile yelerinin birbirlerinin duygularna kar toleranslar ve duygusallk kavramlarn ierir. letiim: Aile yelerinin birbirlerine kar sorumluluklar, yelerin birbirlerine kar sergiledikleri szl ve szsz iletiimin miktar, aile yelerinin kendilerini ifade edi tarzlar, konumalarnn sentaks ve netlii, aile yelerinin soyut ve metaforik dnce yaplarnn doasdr. Grev/Ama Performans: Ailenin yelerinin bakmn stlenmesi, davran kontrol ve rehberlik, akran ilikileri ve bu konuda ailenin onlara salad yol gstericilik, bo zaman aktiviteleri, ailenin krizle baa kma yollar ve aileden ayrlan bireylerin yeni hayatlarna uymalar konularn ierir (akt: Canel, 2007). Gladding (2002)e gre salkl ailenin genel zelliklerini aadaki gibi zetlemek mmkndr: Aile yelerinin birbirlerine ve aileye bal olmas; Aile yelerinin birbirlerine minnettarlk duyuyor olmas; Birlikte zaman geirmeye istekli olmas; Aile ierisinde etkili iletiim rntlerinin varl; Kriz durumlarnda pozitif davranabilme yetenei; Aile yelerinin birbirlerini cesaretlendirmeleri, desteklemeleri; Aile yelerinin birbirlerinin rol beklentilerine uygun davranabilmeleri (akt: Canel, 2007). Bireyin ilk sosyallemesi ailede balar. ocuklarn doumlaryla birlikte temas ettikleri ilk sosyalletirme aralar genellikle ebeveynleridir. Ailede gerekletirilen sosyallemenin demokratik temelde ekillenmesi iin, ncelikle ebeveynler olmak zere btn aile bireylerinin tutum ve davranlarnda etkileim ve iletiim biimlerinde demokratik bir duyarllk iinde bulunmalar gereklidir. ada toplumun; zgveni olan, yapc, yaratc, duygu ve dncelerini zgrce ifade edebilen, yardmlama, paylama, ibirlii gibi sosyal becerileri gelimi, bakalar ile olumlu sosyal ilikiler kurabilen bireylere ihtiyac vardr. Bu da anne-babalarn kk yatan itibaren ocuklar ile kuracaklar salkl iletiime ve onlara kar olumlu tutum ve yaklamlarna baldr. Zira bireyler erken ocukluk dneminde daha ok taklit yoluyla renirler. ocuk, anne-babay model alarak, onlarn davranlar ile ilgili bir bilgi kazanr. ocuun doumuyla birlikte, kendisi, yakn ilikide olduu insanlar ve sosyal evresi arasnda, insan olmann gerektirdii, yaam boyu srecek karlkl uyum sreci balam olur. Yakn etkileimler ve ilikiler, kiinin tm hayatnda, geliiminin her evresinde deien ihtiya ve durumlara uyumunu etkiler. Yaamn erken dnemlerindeki yaknlk etkileimleri, sonraki dnemlerde hangi ilikilerin ekilleneceini belirler. Bireyin uymak zorunda kalabilecei evresel koullar bu ilikilerden etkilenir. Dier insanlarn iliki kurma tarzna uyabilmek iin, kii kendi davranlarn ayarlamak zorunda kalabilir Hayat iinde doal ve gnll bir renme modelinin uyguland aile yaantsnda birey, toplumsal yaamn temel kurallarn renir. Aile birey iin nemli bir modelleme aracdr. Ailede grdkleri modeller zerinden bireyler annelik, babalk, ya da kadnlk, erkeklik davran kalplarn, toplumsal cinsiyet kapsamnda tanmlanan, toplumun kadna ve erkee ykledii anlamlar ve beklentileri ieren kltrel bir yapy, kadnln ve erkekliin sosyal ortamlarda ifade edili biimini renirler. Gnlk yaamda rollerin benimsenmesinde genellikle kz ocuklar annelerini, erkek ocuklar ise babalarn model olarak almaktadr. ocuun evresindeki kurallara, normlara ve geleneklere gre bireysellemesi sosyalleme sreci olarak tanmlanmaktadr.
Toplumsal Cinsiyet Rollerine Bir Bak Yetitiiniz aileyi dnn. Aile ileri nasl yrtlyordu? Yemekleri hazrlama, amar ykma, ocuk bakm, elektrik sprgesi ile temizlik yapma ve imleri bimekten, ocuklar doktora gtrmeye kadar dzenli olarak yaplan 10-15 ev iini listeleyin. Sonra her bir iin yanna genelde o ii yapan kiiyi yaznz. Eer bir ii birden fazla kii yapyorsa hepsinin isimlerini yaznz. Daha sonra farkl renkte bir kalem alarak, u an ki ya da gelecekteki evinizde, her iin yanna onu aslnda kimin yapmas gerektiine inanyorsanz onun ismini yaznz. Buradaki ama, yetitiiniz aile ilerinin nasl yrtldn ve u an ki ve gelecekteki ailenizde byle ilerin nasl yaplmasn istediinizi grmektir. lerin siz byrken olduu gibi mi yrmesini istersiniz? Yoksa farkl yaplmalarn m istersiniz? Neden? Ev/aile ileri asndan nasl toplumsal cinsiyet yapyorsunuz? Toplumsal cinsiyeti nasl ortadan kaldryorsunuz?
Kaynak: Dnmez, A., Bykahin, A., Taluy, Nur., Baer, I., Gler, M. (2009). Yakn likiler Psikolojisi. Ankara: Nobel Yayn Datm. 58
zet
Ebeveyn olma bir ocuun gelime ve hayatta kalmas iin bakm, ihtiya ve desteinin srekli olarak salanmasdr. Ebeveynlik dneminde bireyin, kiisel baz zelliklerinin yan sra, evlilie ait ve ailesel beklentiler, deneyimler, ya, eitim dzeyi, meslek ve gvenlik, psikolojik, sosyal ve ekonomik kaynaklar gibi eitli doal olay ve sosyal durumlardan da etkilenebildii grlmektedir. Yakn ilikiler yaamn ok nemli bir ynn oluturmaktadr. Yakn ilikiler iinde yer alan duygusal iliki, birey iin anlam ifade etmektedir. Bir insan, yaamnn her dneminde yakn ilikiye sahipse, mutlu ve salkl olabilir. Elerin birbirlerine ruhsal, toplumsal ve cinsel beklentilerini ve mesajlarn ortaya koymalar, dile getirebilmeleri iin karlkl etkileim iinde olmalar gerekir. Etkileimin salkl olmas, eler arasndaki duygu ve dncelerin karlkl ak ve doru olarak iletilmesidir. Aksi durumda evlilik uyumunun bozulmasyla eler aras problemlerin yaanmas sz konusu olabilmektedir. Yaknlk kavram, ilikinin, birlikte zaman geirme, birbirinin yokluunda zlem duyma, birbiri iin zel olduu dnlen eyler yapmaktan, birlikte konumaktan, glmekten, gz temas kurmaktan ve fiziksel temastan holanmay ieren bir yn olarak ele alnmaktadr. Yakn iliki kavram anne-ocuk arasnda, iki arkada arasnda, kar-koca arasnda ya da pek ok kii arasndaki yaknl niteler. Birlikte etkinlikte bulunma: Salkl aile yaps, ebeveynlerin birbirlerine kar sorumluluk duygusu tad, birbirlerini sosyal adan destekledikleri, birlikte isteyerek zaman geirdikleri, yeler arasnda ak iletiimin olduu, olumsuzluklar karsnda elerin birbirlerine kenetlendii bir sistemdir. Etkinlikte bulunma elerin paylamnn gerekli olduu bir alandr. Sevgi ve gven: Sevgi, insanlarn yaamlarnda ncelikli olarak aradklar duygulardan biridir. Sevgi bir eit kiisel iliki, kiisel ilikilerin zel bir unsuru, bir insann bir dierine kar duyduu belli bir duyu olarak tanmlanmaktadr. Ballk: Romantik iliki yaayan iki bireyin ayn zamanda birbirlerine balanm olmas beklenir. ou zaman romantik bir iliki, bireyler iin mutluluk ve bir sevin kayna olarak deerlendirilmektedir ve kiisel baar ile maddi varlklar, sevilen kii ile nem kazanmaktadr. Ak: Ak, insanln douundan bugne kadar insanolunun birbiriyle etkileimi sonucunda doal olarak ortaya kan, herkes tarafndan yaanlmay beklenen, bazen ac, bazen mutluluk veren; bazen kt, bazen iyi biten bir duygudur. Ak, Byk romantik yeinlikle sevme olarak tanmlanmaktadr. Romantik yaknlk: Romantik bir iliki, bireyler iin mutluluk ve bir sevin kayna olarak deerlendirilmektedir ve kiisel baar ile maddi varlklar, seilen kiinin ardndan nem kazanmaktadr. Eler arasndaki uyum, ilikideki tm alanlar etkileyebilen nemli etkenlerden biridir. Zamanla e ilikisinde olumlu ve olumsuz faktrlerin birlikte ilerlik gsterdii bir denge kurulmakta, bu dengeler evlilii srdrc ya da bozucu rol oynayabilmektedir. Elerin, belirli bir iliki iine girmi olduklarn, birbirlerinin dn ve beklentilerini hesaba katarak davranmalar gerektiini grebilmeleri gerekir. Evlilikte elerin mutluluk alglarnn st dzeyde olmas ve hem evlilikten hem de birbirlerinden honut olarak doyum salamas evlilikte uyumu da beraberinde getirmektedir. Evlilik uyumu, devam eden iliki srecinin durumunu, ynn kavramsallatrr, hem bir sreklilii hem de bu sreklilik iinde devam eden hareketi ifade eder. Evlilik bir iletiim ve etkileim sistemidir. Elerin ak iletiim kurarak, birbirlerine almalar birbirlerinden ruhsal, toplumsal ve cinsel beklentilerini ve mesajlarn ortaya koymalar ve dile getirebilmeleri, ocuklarnn geleceini dnmeleri ve gelecee iyimser bakmalar, benzer ilgi ve aktiviteleri paylamalar, duygu ve dnceleri paylamalar gereklidir.
59
ift ilikisi isteyerek yrtlen bir ilikidir. Bu ilikinin isteyerek srdrlmesi ilikiyi rahat yaanr hale getirirken yine de devam iin karlkl aba harcanmas gerekir. ift ilikisi belirli ve gelien olma zelliklerinin dengeli bir ekilde bulunduu bir ilikidir. likinin salkl devam iin belirli ve nceden tahmin edilebilir zelliklerin yan sra esnek olmas da nemlidir. ift ilikisinde gemi, imdi ve gelecek vardr. iftler gemi hikyeleriyle gelecee balanrken ilikinin imdi ayakta kalmas iin gelecee ynelik planlar yaparlar. ift olmak, farkl deerler ve dnya grnden oluan ilk bak asnn ve gemiin birbiriyle birlemesi demektir. Bylece ilikide her bir konu zerinde konuulup uzlalabilir. ift ilikisinde destek al verii vardr. Her e, kendi gereksinimi kadar dier kiinin gereksinimini de gz nne alr, birbirlerine destek olur. Baka deyile iliki karlkldr; her iki taraf hem alc hem verici konumundadr. iftlerden her birinin bireysellii sz konusudur; ift ilikisinde bireylerin bireyselliine sayg duyulur ve destek verilir .
Bireyin ilk sosyallemesi ailede balar. ocuklarn doumlaryla birlikte temas ettikleri ilk sosyalletirme aralar genellikle ebeveynleridir. Ailede gerekletirilen sosyallemenin demokratik temelde ekillenmesi iin, ncelikle ebeveynler olmak zere btn aile bireylerinin tutum ve davranlarnda etkileim ve iletiim biimlerinde demokratik bir duyarllk iinde bulunmalar gereklidir. ocuk, annebabay model alarak, onlarn davranlar ile ilgili bir bilgi kazanr. ocuun doumuyla birlikte, kendisi, yakn ilikide olduu insanlar ve sosyal evresi arasnda, insan olmann gerektirdii, yaam boyu srecek karlkl uyum sreci balam olur. Yaamn erken dnemlerindeki yaknlk etkileimleri, sonraki dnemlerde hangi ilikilerin ekilleneceini belirler. Bireyin uymak zorunda kalabilecei evresel koullar bu ilikilerden etkilenir. Hayat iinde doal ve gnll bir renme modelinin uyguland aile yaantsnda birey, toplumsal yaamn temel kurallarn renir. Ebeveynler ocuklarna giydirdikleri kyafetler, odalarn dekore etme tarzlar, onlara aldklar oyuncak eitleri, kendi tutum ve davranlar gibi birok yolla cinsiyete ilikin kalp yarglar ocuklarna aktarrlar. Aile birey iin nemli bir modelleme aracdr. Ailede grdkleri modeller zerinden bireyler annelik, babalk, ya da kadnlk, erkeklik davran kalplarn, toplumsal cinsiyet kapsamnda tanmlanan, toplumun kadna ve erkee ykledii anlamlar ve beklentileri ieren kltrel bir yapy, kadnln ve erkekliin sosyal ortamlarda ifade edili biimini renirler.
60
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi ebeveyn olmann temel grevlerinden biri deildir? a. ocuklarn aile iinde gelimesine olanak salamak b. ocuun eitiminde yntemlerini kullanmak kapasitesinin disiplin 6. Aadaki davranlardan hangisi aile yelerinin iletiim kurmalarnda etkili deildir? a. Aile yelerinin birbirlerine kar kayglar b. Aile yelerinin birbirlerine kar sergiledikleri szl ve szsz iletiimin miktar c. Aile yelerinin kendilerini ifade edi tarzlar d. Aile yelerinin konumalarnn sentaks ve netlii e. Aile yelerinin soyut ve metaforik dnce yaplarnn doas 7. Aadakilerden hangisi evlilikte elerin yaadklar duygulardan deildir? a. Birbirlerinin ailelerine ait olma ve sahiplenme duygusu b. Yaknlk c. Duygusal ve sosyal birliktelik/paylam d. ocuk sahibi olma e. Cinsel doyumla mutlu bir yaam srme 8. ocuklarn doumlaryla birlikte temas ettikleri ilk sosyalletirme aralar kimlerdir? a. Doktor b. Arkada/Okul evresi c. Komular d. retmen/leri e. Aile/Ebeveynler 9. Romantik yaknlkta bulunan bireyler bu ilikiye zg olarak bilisel zellikler grubunda ne tr davranlar gstermezler? a. Birbirlerine kar kendilerini ifade etmeye kar isteklidirler b. Duygusal dengesizlik c. Kendileri hakknda kar tarafa bilgi vermek amacyla kendilerini aa vururlar d. Sevdiklerini dinlerler e. Sevgililerinin duygular hakknda derin bir dzeyde bilgiye sahip olurlar 10. ocuun evresindeki kurallara, normlara ve geleneklere gre bireysellemesi ne olarak tanmlanmaktadr? a. Nezaketli olmas b. Birey olmas c. Uyumlu olmas d. Sosyallemesi e. Gelimesi
uygun
c. ocuun yaamda kalmas iin bakm d. ocuklarn tm kapasitelerini gelitirmelerine olanak salayan koullar yaratmak e. ocuklarla iletiimin srekliliini korumak 2. nsanlarn kiisel katlm, duygusal balanma ve srekli etkileimi ieren ilikilerine ne ad verilir? a. Akrabalk b. Evlilik c. Yakn iliki d. Ebeveyn olma e. Dostluk 3. nsanlarn genellikle kendileri ve bakalar hakknda olumlu bir baka asna sahip olmalar ve bir ele duygusal bir yaknlk kurmada, karlkl dayanmada rahat olmalarn ifade eden ballk tr aadakilerden hangisidir? a. Kaygl balanma b. Temkinli balanma c. Korkulu balanma d. Gvenli balanma e. Kaytsz balanma 4. Aadakilerden hangisi yakn ilikileri nitelendiren zelliklerden birisi deildir? a. Gven b. Sevgi c. Kontrol d. Birlikte etkinlikte bulunma e. Romantik yaknlk 5. ki insann birbirlerinin sevgi, ballk, ait olma, mutlu olma gibi psikolojik ihtiyalarnn karland, birbirleriyle etkileim halinde olduklar, aralarnda yakn ilikilerin bulunduu, birbirlerine derin duygularla bal olduklar birime ne ad verilir? a. Arkadalk b. Evlilik c. Ortaklk d. Hsmlk e. Slle
61
1. Sevgi: Yaknlk etkileimi gstermek ile sevgi arasnda dorudan bir iliki olduu grlmektedir. Yaknlk etkileimlerinde bireylerin birbirlerine kar olumlu duygular beslemeleri gereinin varlnda birbirlerini sevmeleri de gerekmektedir. 2. Gven: Gven yakn ilikilerde bulunan bireylerin birbirleri iin neyin istenen olduunu bilmeleri anlamna gelmektedir. Birbirlerine gvenen bireyler, karlarndaki kiilerin onlara zarar vermeyeceklerinin, birbirlerini aldatmayacaklarnn farklndadrlar. Sonu olarak yaknlk etkileimleri, bireylere birbirlerine gven duyabileceklerinin olanan sunar. 3. Ballk: Ballk birlikte zaman geirmeyi ve birlikte aktivitelerde bulunmay ifade etmektedir.
5. b Yantnz yanl ise Ebeveynlerin Evlilik Uyumu balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 6. a Yantnz yanl ise Ebeveynlerin Rol Model Olmas balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 7. a Yantnz yanl ise Ebeveyn htiyalar balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 8. e Yantnz yanl ise Ebeveyn Davranlar balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 9. b Yantnz yanl ise Romentik Yaknlk balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 10. d Yantnz yanl ise Ebeveynlerin Rol Model Olmas balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 3
nsanlarn yaamlarnda ncelikli olarak aradklar duygular; sevgi, ilgi, sorumluluk, sayg, bilgili olma, ballk, sevecenlik ve itenlik olarak ifade edilmektedir. Sevgi, sevdiimiz eyin bymesi ve yaamas iin gsterdiimiz ilgidir. lgi ve bakm sevginin bir baka unsurunu, sorumluluu aa karr. Sorumlu olmak yant vermeye hazr olmak demektir. Sorumluluk, sevginin nc bir gesi olan saygy iermelidir. Sayg, dier kiinin olduu gibi byyp gelimesine duyulan ilgidir. Bir insan tanmadan sayg duymak olanakszdr. lgi ve sayg eer bilgi tarafndan ynlendirilmezse kr kalr.
Sra Sizde 4
Karlkl bamllk, etkileim iindeki bireylerin ein tercihleri, gdleri ve davranlarn temel alarak birbirlerinin deneyimlerine gre ya da birbirlerinin deneyimlerini etkileyerek davranma tarz, davranma derecesi olarak tanmlanr. Karlkl bamllk yakn ilikilerde iftler arasndaki etkileime odaklanr, nk kiileraras ilikiler bir etkileimdir.
Sra Sizde 5
Eler arasndaki uyum, ilikideki tm alanlar etkileyebilen nemli etkenlerden biridir. Evlilik uyumu, devam eden iliki srecinin durumunu, ynn kavramsallatrr, hem bir sreklilii hem de bu sreklilik iinde devam eden hareketi ifade eder. Uyumlu bir evliliin n koullarndan birisi salkl bir iletiimdir. Ebeveynler arasnda iyi bir iliki bulunan, ocuklarnn geleceini dnen
62
Sra Sizde 2
Yakn ilikileri bulunmaktadr. destekleyen etken
ve gelecee iyimser bakan, ak iletiim kuran evlilik sisteminin salkl bir aile yapsn temsil ettii belirtilmektedir. letiim gereklemesi iin, elerin birbirlerine almas, benzer ilgi ve aktiviteleri paylamalar, duygu ve dnceleri paylamalar gereklidir. Evlilik ve aile sistemi iindeki iletiimin ak seiklii, bireylerin kendilerini ama ve zgrce ifade edebilme davranlar aile sisteminde uyumun bir gstergesidir. letiim bilgi ve becerilerinin arkasnda gnl zenginlii, sevgi, anlay ve hogr olmaldr. Evlilikte elerin mutluluk alglarnn st dzeyde olmas ve hem evlilikten hem de birbirlerinden honut olarak doyum salamas evlilikte uyumu da beraberinde getirmektedir.
Glerce, A. (1996). Trkiye'de Ailelerin Psikolojik rntleri (Psychological Patterns of the Families in Turkey). stanbul: Boazii niversitesi Yaynlar. Hatfield, E. (1988). Passionate and Companionate love. In R.J. Sternberg & M.L.Barnes (Eds.), The psychology of Love. (P. 191-213). New Haven and London: Yale University Press. Hortasu, N. (1997). nsan likileri. Ankara: mge yaynevi. Katba, . (1998). niversite genlerinin alglanan ana baba tutumlar, ana babayla ilikileri ve bunlarn baz kiilik zellikleri ile balants. Trk Psikoloji Dergisi, 9 (32),15-25. Lauster, P.(2000). Ak ve Akn Psikolojisi (ev. T. Er) stanbul: itlembik yaynlar. Moss, B.F., & Schwebel, A.I. (1993). Marriage and romantic relations: defining intimacy in romantic relationships. Family Relations, 42, 731.
Yararlanlan Kaynaklar
Ainsworth, M.D.S. (1989). Attachments beyond infancy. American Psychologist,. 44, 709-716. Boyce, P., Parker, G., Barnett, B., Cooney, M. & Smith, F. (1991). Personality as a vulnerability factor to depression. British Journal of Psychiatry, 159, 106-114. Burger, J. M. (2006). Kiilik: Psikoloji biliminin insan doasna dair syledikleri. (ev. nan D. Erguvan Saruolu). stanbul: Kakns Yaynlar. Canel A.N. (2007). Ailede Problem zme, Evlilik Doyumu ve rnek Bir Grup almasnn Snanmas. Yaynlanmam Doktora Tezi. Marmara niversitesi. Eitim Bilimleri Enstits. Rehberlik ve Psikolojik Danma Anabilim Dal, stanbul Cowan, P.A., Powell, D., Cowan, C.P. (1998). Parenting Interventions: A Family Systems Perspective. Handbook of Child Psychology, Edited by W.Damon Fifth Edition. p:5-6; New York: John Wiley & Sons, Inc. Ccelolu, D. (2011) Yeniden nsan nsana (44. Basm). Remzi Kitabevi: stanbul. Dnmez, A., Bykahin, A., Taluy, Nur., Baer, I., Gler, M. (2009). Yakn likiler Psikolojisi. Ankara: Nobel Yayn Datm. Fromm, E. (1968). The Art of Loving. London: Unwin Books.
63
Mungan, M. (1995). Mahmud ile Yezida. 2.basm. Metis MY yaynlar. zgven, .E. (2000). Evlilik ve Aile Terapisi. PDREM Yaynlar, s. 1,73,85 Prager, K. J. (1995). The psychology of intimacy. New York: Guilford Press. Sayn, . (1990). Aile Sosyolojisi Ailenin Toplumdaki Yeri. zmir: Ege niversitesi Basmevi. Shaver, P. R., Hazan, C., & Bradshaw, D. (1988). Love as attachment: The integration of three behavioral systems. In R. J. Sternberg & M. L. Barnes (Eds.), The psychology of love (pp. 6899). New Haven, CT: Yale University Press. Tarhan, N. (2010). Aile Okulu (12. Bask). Tima Psikoloji Dizisi: stanbul. Uyar, T., zdikmen, H. ve Bulut, . (2000). Akn Moleklleri (Feromonlar). Ankara:Palme Yaynclk. Velidedeolu, K. N. (2011). Kadn Erkek likilerinde Sorunlar ve zmleri. 2. Basm. Efil yaynevi. Wilson, G.D., & McLaughlin, C. (2002). Ak Bilimi. (ev. T. Er). stanbul: itlembik Yaynlar.
4
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Ailede anne baba tutumlarn tanmlayabilecek, Ailede anne baba tutumlarnn ocuun kiisel geliimi zerindeki etkilerini aklayabilecek, Ailede anne baba tutumlarnn ailenin yapsna etkilerini yorumlayabilecek, Ailede anne baba tutumlarnn nasl olmas gerektiini aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.
Anahtar Kavramlar
Anne Baba Tutumu Gevek Anne Baba Reddedici Anne Baba Kiilik Geliimi ocuk Ebeveyn Tutumlar Tutum Tipleri Hogrl Anne Baba
indekiler
Giri Anne-Baba Tutumlar ve ocuk zerindeki Etkileri Ebeveyn Tutumlar
64
temeline dayal olmas ile ve her eyden nce elerin birbirlerine kar destekleyici davranmalaryla mmkn olabilir. Salkl bir aile yapsnn olduu ortamda, birbirine kar destekleyici davranan eler, hem kendi ruh ve beden salklarn koruyabilir ve isizlik, yoksulluk, aile ii atmalar gibi zorlanmal durumlarla daha kolay ba edebilirler; hem de kendi ocuklarna kar daha destekleyici davranabilir ve onlarn btn halinde gelimelerine katkda bulunabilirler.
Kendini deerli grme: Her zaman geerli olan bir baka gerekte her bireyin kendisini nemli grmesidir. Bu durum ocuk iin de geerlidir. Bu nedenle anne baba ocuu ciddiye almal ona nemli birisi olduu duygusunu verecek tutum ve davranta bulunmaldrlar. Bu ihtiyalar karlanmad zaman ocua sen ve senin ihtiyalarn nemli deil mesaj verilmi olur. ocuk, normal yollardan karlanmayan ihtiyalarn normal d yollardan elde etmeye alr. Normal koullarda anne, babasnn dikkatini ekemeyen ocuk, onaylanmayan davranlarda bulunarak dikkat ekmeye alr. u hibir zaman hatrdan karlmamaldr. Ya ne olursa olsun her insann nemli iki temel ruhsal ihtiyac vardr. Bunlar: Sevmek ve sevilmek; kendisi ve bakalar iin deerli olmak. Salam ve salkl kiilik geliimi iin ocuun gereksinimlerinin doyurulmas ve ileride bu ihtiyalarn kendi kendine doyurabilme yetenek ve sorumluluunun gelimesine olanak salanmas gerekir.
EBEVEYN TUTUMLARI
Ailenin ocua kar tutumunun iki temel gesi vardr. Bunlar sevgi ve disiplindir. Anne ve babann yaklamnda, bu iki etmenin ls ve kararll ocuun davranlarn byk lde belirler. Anne ve baba ocuu yetitirirler iken ellerinde bulunan bu iki geden yararlanmak zorundadrlar. nk kullanabilecekleri baka geleri yoktur. Aslnda bu iki ge ilk bakta birbirleri ile eliir gibi grnmektedir. nk sevgi, yumuakl, sevecenlii, hogry, lml olmay, scakl artrmaktadr. Buna karlk disiplin ise sevginin artrd kavramlarn tam aksine sertlii, katl, soukluu, hogrszl artrmaktadr. Normal olarak beklenen anne babann ocuu yetitirmede bu iki geden sadece birisini ve sevgiyi kullanmas disipline ise pek itibar etmemesidir. Ancak uygulamada hibir zaman byle olmaz. Bir ocuun salkl yetimesi kiiliini kazanmas kendisi ve evresi ile bark olmas evresi ile iyi iletiimde bulunabilecek bir karakter yapsna kavumas, ksaca topluma uyumlu bir birey olabilmesi iin anne baba en az sevgi kadar disiplin gesinden de yararlanmaldrlar. Zaten her anne baba da ister istemez bu iki geden yararlanr. Burada nemli olan bu iki genin kullanm dozlarn ayarlamaktr. Hner bu iki ge kullanlrken dengeyi bulmak ve kaybetmemektir. ou kez anne baba ya bu dengeyi bulamadklar ya da dengeyi zaman zaman kaybettikleri iin ocuun eitiminde zorluklar ile kar karya kalrlar. te bu dengenin bulunamamasndan ya da daha doru bir ifade ile bu iki genin kullanm dozajlarnn farkl olmasndan birbirinden farkl anne baba tutumlar ortaya kar. Aslnda bu farkl anne baba tutumlarnn hepsinde sevgi ve disiplin geleri vardr. Fakat kullanm dozajlar farkldr. Anne babann sevgi ve disiplin gelerini farkl dozajlarda kullanmalarndan kaynaklanan tutumlar u ekilde maddeler halinde sralamak mmkndr. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Baskc otoriter kat ve sk anne baba tutumu, lgisiz ve kaytsz anne-baba tutumu, Gevek anne-baba tutumu (ocuk merkezci aile), Dengesiz ve kararsz anne-baba tutumu, Koruyucu anne-baba tutumu, Mkemmeliyeti anne-baba tutumu, Kabul edici, gven verici ve demokratik anne-baba tutumu, iddetli reddedici anne-baba tutumu, Abartlm sevgi ve ar koruyucu anne-baba tutumu,
10. Amasz hogrl anne-baba tutumu, 11. Ar baskc ve otoriter anne-baba tutumu, 12. Hogrl anne-baba tutumu.
67
bunaltr, skar, hatta hayattan usandrr. ocuun doal haklar dahi, aile yeleri tarafndan ocua uslu olmasnn bir dl olarak verilir. ocuktan daima yann ok stnde bir olgunluk beklenir. ocua kesinlikle zgrlk tannmaz. Baskc otoriter kat ve sk anne baba tutumunun ocuun kiilik geliimi zerinde kalc etkileri: Anne babann ocuu srekli eletirmesi ocuu rkek, korkak ya da en hafif deyimle ekingen yapar. ocuk att her admda, yapt her harekette yanl yapma korkusu iindedir. Bu durum onu kararszla iter. Hibir eyi doru dzgn yapamaz. Hep tedirginlik iindedir. Daima yapt her hareketin yanl bir davran olduunu ve bu hareketten yani yapt bu yanltan dolay cezalandrlacan dnr. Ama doru hareketin ne olduunu da bilmez. Bu ruh hali ile aslnda hibir ey yapmak istemez. Yapmaya mecbur olduu iin yapar. Duygularna ve isteklerine nem verilmediini grr, bunlar da vurmamaya alr. Duygu ve dncelerini iine atarak onlar bastrr. Duygu ve dncelerini iine atma onu fazlas ile yorar. ocukla anne baba arasndaki iletiim her zaman ok gergindir. Szgelimi ocuun oyundan birka dakika ge gelmesi, yemei zerine ya da masa rtsne damlatmas, masada ailenin yemek kurallar dnda herhangi bir en ufak bir sapma gsteren davran ierisinde olmas bile ok byk atmalarn yaanmas iin fazlas ile yeterli nedenlerdir. Bir byk insann bile dayanmas nerde ise imknsz olan bu kadar ar bask altndaki ocuk hakl olarak ve son derece normal karlanmas gereken bir ekilde nerde ise hemen her defasnda kendisinden bekleneni ailesine veremez. ocuk iinden gelen doal ocukluk eilimleri ve bunlara taban tabana zt aile kalp dayatmalar arasnda skp kalr. Btn bu yaptrmlar, zorlamalar ocuu byk bir cendere gibi skar. ocuk iinde bulunduu bu durumdan kurtulmak iin eitli areler aramaya balar. ocuun bu abas yani are arama giriimine ou kez anne baba yeni ve daha ar basklar uygulayarak karlk verir. Bylece yeni areler, yeni cezalar yeni azarlar daha yeni areler daha ar cezalar eklinde bir fasit daire kurulur. Bu durum daha da iddetlenerek artar. Btn bunlarn sonunda ocuk kendi i dengesini yitirir. Ulara kayar yani ya tmyle rndan kar ve ele avuca smaz olur, ya da tamamen renksiz, kiiliksiz, varl yokluu belli olmayan birisi haline gelir. Her syleneni sorgulamadan tepki vermeden yapan, kolaylkla bakasnn etkisinde kalan birisi haline gelir. Kim nereye ekerse o tarafa ynelir. nk artk kendisinde, kendisine ait bir ey kalmamtr. nsanlar tarafndan kolaylkla kandrlr, kullanlr. Ar hassas, krlgan ve hastalkl bir kiilik yaps grlebilir. Her iki durumda aslnda ocuun kayb anlamna gelir. Sulayan, cezalandran, srekli ocuun her yaptna karan anne babann ocuklar kolayca alayan ocuklardr.
zorunlu olduu durumlarda ve son derece yzeysel bir ekilde iliki kurabilir. Anne baba asndan ocuk anne babay rahatsz etmedii mddete ocukla ilgili grnrde pek bir problem yoktur. Eer ocuk anne babay rahatsz ederse onlar iin bir engel oluturur ise anne baba ocua kar dmanca bir tutum ve tavr taknr. ocuu dman kuvvet ilan ederler. Bylece kendi alarndan problemi zm olurlar. Daha sonra ise ocua kar yine ilgisiz, kaytsz bir tutum sergilemeye devam ederler. ocuklarna kar kaytsz bir tutum izleyen anne babalarn kiilik yaplar ise deikendir. Rahat sessiz vurdumduymaz pasif olabildikleri gibi saldrgan da olabilirler. Baz anne babalar gre ocua kar kaytsz kalmak ona ilgi ve sevgi gstermemek ilgi ve sevgiyi ite beslemek ama ocua belli etmemek doru bir davrantr. Bu nedenle bu tip anne babalar ocuklarna yaknlk gstermek istemelerine ramen bundan kendilerini zorlayarak kanrlar. Aslnda kendi dorular adna ocuklarna iyilik yaptklarn dnerek kendilerine ve ocuklarna ikence yaptklarnn farknda deildirler. Onlar iin yerlemi baz dnce kalplar baz nyarglar vardr. Bu nyarglar ocuk marabilir; yarn br gn anneyi, anne, babay, baba olarak bilmez ; evde anne babann otoritesi sarslr ; doru anne baba tavr byle olmaldr; nk benim anne babam da bize byle davranrd ; demek ki dorusu budur vs. gibi dncelerdir. Oysa bu dncelerin bilimsel hibir gerekesi yoktur. Bu dncelere sahip anne babalar hatalarn ancak yllar sonra fark ederler ve ocuumla yaayamadm, bari torunlarmla yaayaym dncesiyle torunlarna kar ar sevgi gsterisinde bulunmaya balayarak en az ilki kadar vahim olan yeni bir hatal tutum ve davran ierisine girerler. Torunlarnn sevgilerini kazanmak iin rvet olarak adlandrlabilecek tutum ve davranlar sergilemeye balarlar. Doal olarak bu durum ok ar boyutlarda tavizlere kadar gider. Konu torunlarn aile ierisinde uymalar gereken kurallarda hafiften balayarak artan ve ou zamanda ar hasarlarn yaanmasna yol aan noktalara kadar gider. Bu tip anne babalar torunlar iin snlacak bir liman gibi olurlar. Ama tm bu telafi almalar sadece iyi niyetle yaplm nafile gayretler olarak kalr. Torunlara gsterilen hogrler kendi ocuklarnn gemite alamadklar sevgiyi onlara vermez. lgisiz, kaytsz ve pasif anne baba tutumunun ocuun kiilik geliimi zerinde kalc etkileri: lgisiz, kaytsz ve pasif anne baba tutumuna maruz kalan ocuklar aslnda kendilerine yneltilen dmanlktan daha ok ilgisizlikten dolay sknt yaamaktadrlar. hmal edilmi, bir kenarda unutulmu bir kimse olarak anne babann ilgisini ekmek iin her trl tutum ve davran yapmaya hazrdrlar. Bu tip davranlar ou zaman kt istenmeyen davranlarn sergilenmesine kadar gider. nk uslu duran problem karmayan ocuk dikkat ekmedii ve bir sorunu olmad kabul edildii iin ounlukla kimse ilgilenmez. Yani allm ve ok bilinen ifadeler ile alamayan bebee meme/mama verilmez. denir. Bu ifadeden de ocuk doymak istiyor ise alamaldr. eklinde bir karmda bulunulur. Bu karmn doru olduu kabul edilerek sessiz ocukla ilgilenilmez hatta ilgilenmek isteyen birisi olur ise ocuu rahat brak, hibir sknts yok, sknts olsa alard, imdi ilgilenerek hi yoktan sessiz sessiz duran ocuu alatp rahatmz bozacaksn vs. gibi gerekeler ile ona kzlr; ocukla ilgilenmesi engellenir. Dier yandan ise olayn birde ocuk yan bulunmaktadr. ocuk bilinle ya da igdsel olarak kendine gre zm bir ekilde bulur. Byk olaslkla anne babamn ilgisini ekmek istiyorsam yaramazlk yapmalym uslu durduumda benimle ilgilenmiyorlar; yaramazlk yapnca evde ilgi noktas ben oluyorum vs. gibi dnceler ocukta yerleir. Bu nedenle ocuk bu dncelere dayal olarak tutum ve davran gelitirir. Dolaysyla ocuk, olumsuz tutum ve davranlarndan dolay ceza aldnda bile var olduunu hissettirdii iin mutludur. nk ocuk iin bu gibi durumlarda ceza, ceza deil tam aksine dl yerine gemektedir. Bu tip anne babann ocuklar agresif saldrgan ve sua ynelik davranlar gsterebilirler. nk anne baba tarafndan ocuun olumlu deil olumsuz davranlar pekitirilmektedir. Oysa ocuk uslu durduunda aferin ocuuma nasl da uslu uslu kendi bana oynuyor, kimseyi rahatsz etmiyor. gibi gnl alc ocuu motive edici, uslu olduunda da onunla ilgilenildiini her durumda evin bir bireyi olduunu hatrlatc, ona deer verildiini gsterici sylenmesi gereken szler vardr. Bunun gibi ifadeler tekrarlandka ocuun davranlar olumlu ynde deiecektir. Genle kural olarak davran deitirmek iin nce olumlu olanlarn pekitirilmesi gerekir. ocukla iyi bir iletiim kurulduktan sonra ocuun olumsuz davranlarna ynelmek daha doru bir yaklamdr. Daima ie nce kolaylkla dzeltilebilecek olan davranlardan balanlmaldr. lerleme kaydettike ocua manevi dller verilmelidir. lgisiz bir ailede byyen ocuun sadece bir tek amac vardr. O da birazck efkat alabilmek dikkat ekmek ve varln ispatlayabilmektir. Eer bunlar yaplmaz ise zamana bal olarak ocuk byynce yani bir
70
baka anlatmla birazck evin dars ile temas kurabilir hale gelince ev ortamnda bulamad ilgi ve sevgiyi darda aramaya balar. Bu gayretlerinin sonucunda ufak da olsa ald bir sevgi mesajn farkl yorumlayarak snlacak bir liman olarak grr. Kendince bir limana snm olmann verdii gvenle bydke aile ile atmalar artar ve aileden intikam alma yollar aramaya balar. ocuun ya ilerledike aileden uzaklar. Anne babann ilgiye bakma muhta olduu zamanlarda onlarn yannda olmaz. nk kendisinin ilgiye sevgiye ihtiyac olduu zamanlarda anne baba tarafndan bu ilgi ve sevginin kendisinden esirgendiini dnmektedir. Asla bu dncesinin gerek olmadn sadece grntde olduunu ve yanl olarak da olsa yine kendisinin iyilii iin anne babann ona byle davrandn bu tutum ve davrann sadece anne babasnn yanl ve eksik bilgilenmesinden kaynaklandn hibir ekilde kabul etmez; anlamaz; anlamak istemez.
olmayacana artlanm olan, kural tanmayan ocuklar okullardaki kurallarla kar karya kalnca hayal krklna urarlar. Okula ve arkada evresine uyum salamakta zorluk ekerler. Anne babalarnn gevek tutumuyla yetien ocuklar bir mddet sonra anne babalarn kendi denetimleri altna alrlar. Bu tip ailelerde yetien ocuklar doal olarak mark olurlar. ocukluklarnda her ortamda her istediklerini elde ettikleri iin doyumsuzdurlar. Gevek anne baba tutumu ev iinde geerli olduu gibi ev dnda da geerlidir. Sz gelimi bir yere konuk gidildiinde ocuk konuk olduu evin vitrinini kartrdnda evin altn stne getirdiinde, anne baba ocuk zlmesin alamasn diye hibir ekilde ocua engel olmak yolunu semez. Onun bu son derecede gereksiz, rahatsz edici ve sonuta kendisini kk drc isteklerine kar gelmez. Gevek anne baba tutumunun ocuun kiilik geliimi zerinde kalc etkileri: Gevek aile yapsnda byyen ocuk, ailede tek inisiyatif sahibidir. Aile bireyleri ocuun isteklerine kaytsz artsz uyduklar iin, ocuk herkese her dediini yaptrabileceini dnr. Fakat d evrede iler hi de evdekine benzemeyince ocuk hayal krklna urar. Anne baba ocuun haklarna, rollerine, zgrlne sorumluluklarna frsat vermeli ve mutlaka snr koymaldr. Oysa gevek aile tutumunda snr yoktur. Bu tr ailelerde yetien ocuklarn genel olarak bencil, sorumsuz, abuk kzan, darlan, krlgan, her dediinin annda olmasn isteyen, sabrsz, mark, zor sosyalleen, antisosyal davran zellikleri, gsteren bireylerdir. Ayrca kendilerine olduklarndan daha fazla deer verirler. Gururlu, kibirli, kendini beenen bir kiilik zellii de sergileyebilirler. Bakalar zerindeki etkilerinden ve glerinden emindirler. Sosyal bir ortama girdiklerindeyse hayal krklna urayp kendi kabuklarna ekilirler. Bazen de yaratc ve bamsz olabilirler. Bu zelliklerini iyi ynlerde kullanabilirler. ocuk anneye babaya kar tehditkrdr. Dediimi yapmazsanz hasta olurum, yemek yemem, kendimi arabalarn nne atarm, evden kaarm, kapnn camn krarm vs. " gibi ard arkas kesilmeyen tehditleri arka arkaya sralar. Dedii olmaynca da ounlukla tehditlerini uygulamaya koyar. Ailenin ilgisini ekmek iin bazen ok lgn davranlarda da bulunabilir. Ben-merkezli bir kiilik gelitirir.
Anne baba ar rahattr, ocuun dnyasna girmek gibi bir kaygy hibir ekilde tamazlar. Anne babada aslnda ocuun sorumluklarndan kama eilimi vardr. Sz gelimi okul-aile birlii toplantlarna gidilmesi her zaman eler arasnda sorun olur. Eler bunu son derece ekilmez bir i olarak grrler. Taraflar bu ii dierinin zerine atmak iin elinden gelen her trl abay harcarlar. Sonuta yapacak bir eyi olmad iin mecburen toplantya giden taraf yapm olduu bu byk fedakrl her frsatta dile getirir. Dier tarafa ba kaknc yapar dierini srekli borlandrr. Yapm olduu bu byk fedakrlk iin dier eden srekli dnler koparr. Anne baba tutum ve davranlar ile ocua rnek bir model olamazlar. Genellikle bu aile tipi davran anne ve babann her ikisinde ayn anda grlmez. ounlukla aile de alan birey hangisi ise ilgisiz aile davran onda grlr. Elerin her ikisinin alt durumlarda ise genellikle aile btesine daha fazla katk yapan bireyde grlr. Bu tip ailelere ok ocuklu ailelerde rastlanma ihtimali daha fazladr.
Tutarsz dengesiz ve kararsz anne baba tutumunun ocuun kiilik geliimi zerinde kalc etkileri: ocuk zerinde etkisi ve bu etkinin ykcl hangi aile tipleri arasnda kararsz kalndna gre deiir. Buna bal olarak ocuk asi, hrn inat olabilecei gibi iine kapank ve psrk da olabilir. ocukta ana baba sevgisi azalr. ocuk dikkatini toplayamaz ve uzun sre bir ie odaklanamaz olabilir. Dikkatsizlik ile ilgili sorunlar yaamaya balar. ocuk anne veya babadan birisine ok yaklarken dierinden uzaklaabilir. ocukta yalan syleme, kaypaklk gibi hastalklar balayabilir. ocuk bencil ve mark olur. Bu yzden arkada evresinde sevilmez. ocuk evde veya okulda anne babasnn dikkatini ekmek iin allmadk davranlar sergiler. Ailesi ocua model olamad iin ocuk kendine baka modeller seer. Genlik dnemlerinde ocuk, vaktinin tmn arkadalar ile geirir. Gen yata ocuk zararl alkanlklar edinmeye meyilli olur.
Tutarsz dengesiz anne baba tutumu ocuun kiilik geliimini olumsuz etkileyen anne baba tutmlarndan birisidir.
73
Koruyucu anne baba tutumunun ocuun kiilik geliimi zerinde kalc etkileri: ocuk ar duygusal olur. leri yalarda bile etrafna baml olarak yaamak gereini duyar. Kendi ayaklar zerinde durabilecek hale gelmesi uzun yllar alr. ocuk toplum iinde kendi bana i yapma cesaretini gsteremez. ocuk anne babasndan ayr kalmakta zorlanr. leri yalarda bile srekli olarak anne babasn yannda ister.
projedeki profil ile birebir rtmesi istenir. Bu tip ailelerde anne babann ocuktan beklentileri daima ocuun kapasitesinin ok stndedir. Evde sk bir disiplin sistemi uygulanr. Her ey zamannda ve dakik yaplr. Evde her ey bir kurala balanmtr. Mkemmeliyeti anne babalar, ocuklarna ocukluklarn yaama frsat vermezler. Oysa bu geerli bir yntem deildir. Zaman asla geri dndrmek mmkn deildir. Geen gnler, zellikle ocukluk gnleri bir daha geri gelmez. Aileler, ocuklarnn neeyle anlatabilecekleri ocukluk anlar olmasna izin vermelidirler. Hi kimse mkemmel olamaz. Herkesin eksik ynleri mutlaka vardr. Bir ocuk, anne babasnn devam deildir. O yepyeni bir kiiliktir ve kendi zellikleri vardr. Ailelerin yaayamadklarn ocuklarndan beklemeleri doru deildir. Anne babann yaam anne babaya, ocuun yaam ise ocua aittir. Aslnda kural bu kadar basittir. Yani herkes kendi hayatn yaar; kimse kimsenin yerine yaam sremez. Mkemmeliyeti anne baba tutumunun ocuun kiilik geliimi zerinde kalc etkileri: Mkemmeliyeti anne baba tutumu olan ailede yetien ocuk ar nrotik geliim gsterir. Kiilik ve karakter yaps genelde ok katdr, esneklik yoktur. Bu tip ocuklar iin bir ey ya siyah ya da beyazdr. Siyah ile beyaz arasnda bulunan milyarlarca gri ton v ve dier renkler yaamnda yer almaz. Ona gre bir ey veya kimse ya iyi ya da ktdr. ocuk daima bir atma kendi iinde bir atma yaar. Kendi doal igdleri ile kendisine dayatlan ar kurallar arasnda skp kalr. Bu nedenle yaamnda srekli gelgitler vardr. Sevgi ve nefret karm duygular ayn anda ve srekli olarak yaar. ocuk her ite en iyi ve en stn olmak ister. Ancak yaamn gerekleri son derecede acmaszdr. Bu nedenle ou kez bu arzusunu gerekletiremez. stedii dzeyi yakalamaynca hayal krklna urar. Bu durum onda aalk duygusunun gelimesine neden olur. Bu hayal krklna sebep olan durumu anne babasna nasl aklayacan bilemez; kayglanr; bu kayg peini hi brakmaz. Anne baba doyumsuz olduu ve hep daha fazlasn istedii iin ocukta da ister istemez doyumsuzluk yerleir. Bu nedenle ocuk durmas gereken yeri ve zaman da bilemedii iin yerine bakalar karar verir.
Konu ile ilgili olarak ocuumu Nasl Eitmeliyim isimli kitab okuyabilirsiniz.
kan sorunlarla nasl ba edebileceklerini birlikte aratrr zm yollarna birlikte karar verirler. Yetitii ortam ocuun kiilik zelliklerine yansr. Bu tip ailelerde anne babalar, ocuklarn her bakmdan her zaman desteklerler ve olmas gereken baz kstlamalarn dnda ocuun isteklerini daima yerine getirirler. Normal olarak her ocuk birey olarak var olduunun bilinmesini ve yapt davrannn onaylanmasn ister. Buna dayal olarak yapt davrann sonucunda iltifat grmek ister. "Aferin, bak ne gzel yapmsn, bu konuda ne kadar baarlsn..." gibi sradan szlerle ocuun bann okanmas bile ou kez ocuk iin olabilecek en byk dldr. ocuk baardn, onaylandn ve vldn grdke daha fazla baarmak ve daha fazla onay ve vg almak ister. u hatrdan karlmamaldr. Yaam baarya endekslidir. Aile ortamnn ocua kendi benliini, kimliini, duygu ve dncelerini anlatma zgrl verdii durumlarda ocuk salkl bir biimde olgunlaarak geliir. Anne babann ocuu kontroll bir denetim altnda serbest brakmas, ocuun kendisini gelitirici imknlar nne sunmas anlamna gelir. Bu gibi durumlarda ocuk daha yaratc ve daha toplumsal bir birey olarak yetiir. Bu tutum iersindeki anne babalar olgun insanlar olarak tanmlanr ve toplumda byle kabul grrler. Aileyi ilgilendiren kararlarda ocuk da bir birey olarak kararlara katlr, fikri nemsenir ve alnr. Bu aileler ocuklarnn fikrini alrken, olaya "O daha ocuk, anlamaz..." eklinde yaklamazlar. Aksine, ocuun da o ailenin bir bireyi olarak kararlarda sz sahibi olmas gerektii dncesi ile hareket ederler. Aile bireylerinin hepsinin alnacak kararlarda eit sz ve oy hakk vardr. Bu aileler ocuklarndan kendilerini sevip saymasn beklerler. Ancak ocuklarnn bamsz bir birey olarak yetimesi gerektiine de yrekten inanrlar. Ailede ocua sevgi ve sayg gsterilir, ocua kendi dnce ve fikirlerini her durumda aklamas retilir. ocuun fikri ne kadar mantksz olursa olsun dikkatle dinlenir. Fikre deer verildii imaj ortaya konur. Bylece ocuk susmaya deil konumaya tevik edilir. Aile her eyden nce iyi bir rehberdir. ocua yol gsterilir; ama ocuun tek bana almas gereken kararlar konusunda ocuk tamamen serbest braklr. Bu gibi durumlarda ocua yardmc olabilmek amacyla alternatifler sunulur; ama seim sadece ocua aittir. Seim ocua brakld iin, ocuktan seiminin sonucuna katlanmas gerektii de anlatlr ve ocua ald kararlarn arkasnda durma sonularna katlanma retilir. ocuk ailede kendine zg bir yeri olduunu her frsatta hisseder; grr. Ailenin dier yelerinin istek ve ihtiyalar, denge iinde karlanr. Byle bir aile, evde ve toplumda kabul edilen ve edilmeyen davranlarn snrlarn aka izer. ocuk neyi nerede yapacan veya yapmayaca konusunda bilgilidir. ocua ev ve toplum kurallar ayrntlar ile anlatlr ve bizzat uygulamas yaplr. Bu tip ailelerde her eyden nce anne ve baba iyi bir modeldir. Bu nedenle zaten ocuklarnda grmek istemedikleri davranlar kendileri yapmazlar. ocuk nceden belirlenmi ve kendisine anlatlm snrlar iinde tamam ile zgrdr. ocuun szleri dinlenir, ocuk yetikinler tarafndan kendisine deer verildiini nemsendiini bilir. Dolaysyla kendine ait bir sayg ve zgven gelitirir. ocua zellikle iddet ve duygusal yaptrm uygulanmaz. Onun yerine ocua anne babann beklentileri anlatlarak ocuk ikna edilerek denetleme yolu seilir. Bu tip anne babalarn ocuklar, ebeveynlerinin duygu, dnce, deer ve beklentileri hakknda bilgi sahibi olurlar. ocuklar bu bilgilere gre hareket ederler. Evde hangi davrann sonucunun ne olaca nceden belirlenmitir. Demokratik ailede yetien birey hem davran seiminde kendini zgr grr, hem de seimleri hakknda kstlanmayacan bilir. Bu nedenle hi ekinmeden en ufak bir tereddt gstermeksizin anne ve babasna danarak onlarla fikir alveriinde bulunur. Aile bireyleri arasnda ak ve net bir iletiim sz vardr. Duygu ve dnceler ak kalplilikle ifade edilir. Sorunlar konuarak ve ikna edilerek zme ulatrlr. zm ararken de demokratik yollara bavurulur. Kabul edici, gven verici ve demokratik anne baba tutumunun ocuun kiilik geliimi zerinde kalc etkileri: Demokratik ve gven verici bir ortamda yetien ocuk, kendisine ve evresine saygl olur. Snrlarn bilir. Yeniliki, aktif, etkin, giriken bir yapya sahiptir. nsanlarla salkl ilikiler kurabilir. Kendine yneltilen fikirlere kar saygldr. Kendi dorularn sonuna kadar savunabilir. Atlgan, fikirlerini serbeste syleyebilen ve k e n d i n e ait fikirleri dorultusunda hareket edebilen bir kiilie sahiptir.
76
Kiilik ve davranlar asndan dengelidir. Sorumluluk duygular gelimitir. Kurallara ve otoriteye kar kr krne bal olmayan, hogrl, ak fikirli, anlalr, toplumla bark ve uyumlu bir birey olarak yetiir. Anne baba tutumlar ierisinde en baarl olan, gven verici, kabul edici, destekleyici, hogrl ve demokratik anne baba tutumudur. Ancak bu esnek yaklam iinde bedensel, zihinsel ve ruhsal adan salkl bireyler yetiebilir.
Kabul edici, gven verici ve demokratik anne baba tutumu hakknda bilgi veriniz.
erdemlidir. nk direnecek gc yoktur. Fakat iten ie anne ve babaya kar dmanlk gelitirir. ocuk korkaktr. Hayal krklklar yaamaktadr. nk evresindeki dier anne babalarn ocuklarna nasl davrandklarn grmektedir. Hibir zaman kendisine ait bir gven duygusu gelitiremez. nk gven duygusunu oluturacak bir ortamda hibir zaman bulunamamtr. En yaknlar bile kendisi ile hi ilgilenmemitir. Bu tip ailelerde yetien ocuklar ileriki dnemlerde, inatlk, hrnlk, uyumsuzluk, ete elebal ve etelere ye olma, yasad eylemlerde bulunma, depresyon nevrozlar vb. intihar eilimleri gsterebilir. Kendisi dndaki insanlarla yeterli iletiim kurmakta genellikle zorlanr. Bu nedenle saldrganln kendisine yneltir. iddetli ve ar bastrlm duygular nedeni ile dengesiz bir kiilik sergiler.
fikrinin sorulmad grlr. ocua ve problemlerine kar nesnel davranlmaz. ocuun yanllar, anne tarafndan hibir ekilde grlmek istenmez, grlmek zorunda kalanlar ise rtbas edilmeye allr. Bu tip ailelerde anne baba tarafndan ocua yaptrlmak istenen bir davran iin duygu smrs en ok kullanlan yntemdir. "Yemedim yedirdim, giymedim giydirdim, genliimi sana feda ettim... vs." gibi szler ve iddetli efkat ynetimi ok sk kullanlan uygulamalardr. Ar baml bir ocuk kendine ait bir kiilik yaps gelitirmekte olduka zorlanr. Abartlm sevgi ve ar koruyucu anne baba tutumunun ocuun kiilik geliimi zerinde kalc etkileri: Ar koruyucu bir tutum ve abartlm sevgi ile bytlen ocuklarn yaama gerektii gibi hazrlanmalar sz konusu deildir. Ayrca bu ocuklar toplum ierisinde de uyumlu bir birey olmakta zorlanrlar. Aile ierisinde yaamdan kopuk adeta bir cam fanus ierisinde bytlm olduklar iin aile iinde yaama ilikin edinmeleri gereken bilgileri, deneyimleri edinmeden aniden yaamla kar karya kalrlar. Doal olarak toplumsal yaama uyum salamakta glk ekerler. Bu nedenle ailenin scak kucandan ayrlmak istemezler. Her frsatta ailelerine koarlar. Ailelerine danmadan en basit kararlar bile almaktan kanrlar. Bu zellikleri nedeni ile toplum iinde bu tr ocuklar "ana kuzusu" veya "st ocuu" gibi isimlerle anlrlar. Yine ayn gerekelerden dolay bu ocuklar toplum tarafndan beceriksiz, ekingen ve sakar olarak nitelendirilirler. Atlm ve baarma gcnden, kendilerini kabul ettirme istek ve yeteneinden yoksundurlar. lerindeki cevher kolay-kolay su yzne kmaz. ounlukla baarsz ve mutsuzdurlar. Yaam ok basit, ok sade, ok kolay ve ok acmaszdr. Buna dayal olarak toplumsal yaam bir kavga ve bir g yardr. Bu tip ocuklar yukarda anlatlan nedenlerden dolay bu yarta yenilgiyi batan kabul etmilerdir. yleki ou zaman ocukta yarma istei dahi grlmez. Aileden uzak yaamak ocuk iin sanki bir ikencedir. te yandan ailenin ar hogrs ve ocua olan dknl ocuu bencil yapar. ocuk kendisini gereinden fazla nemser. Btn olaylarn nerde ise dnyann kendisi etrafnda dnd gibi bir hisse kaplr. Daima dikkat ekmeye, etrafndaki kiileri kendi emri altnda tutmaya, kendisine hizmet etmelerini salamaya alr. Sosyal uyumu yok denecek kadar azdr. Arkada evrelerinde yer alabilmek iin lider olmak dnda bir seenei yoktur. Lider olamad ya da olmad zamanlarda dlanr. Kendini topluma kabul ettirmek iin zaman zaman isyankr davranlar sergileyebilir. ocuk ailesine olan bamlln baz durumlarda genileterek d evreye de genelleyebilir. Onu himayesi altna alabilecek herkese kar baml olmaya balar. Ailesinden grd sevgi ve himayeyi einden de bekler. Hi bymeyen bir "yetikin-ocuk" olarak kalr.
Amasz hogrl anne baba tutumunun ocuun kiilik geliimi zerinde kalc etkileri: Seviyeli bir hogr iinde yetien ocuun kiilii olumlu etkilenir. Bu tip ailede yetien ocuklar baskdan uzak olmalar nedeniyle daha yeniliki ve kendinden emindir. Oysa amasz hogrl aile ortamnda yetien ocuk kendisini bolukta gibi hisseder. Baka ocuklarn ve toplumun iine girdii zaman ekingenlik, rkeklik gsterir, grup iinde etkin rol alamaz, grubun nemsiz ilerini yapmaya eilimindedir. Gvensiz ve endielidir. nk evin dndaki kurallar ev kurallarndan ok farkldr ve sadece evdeki kural bilmektedir. Evde tek kural vardr. O da "Anne babay kzdrma!" kuraldr. Bu ekilde yetien bir ocuk toplumda kabul grebilmek iin kavgacl, hrnl, agresiflii, krcl bir davran biimi olarak gelitirebilir. letiimi bu olumsuz zelliklerle kurmak isteyebilir. Grubun lideri olup grubu ynlendirmeyi kendisine bir k yolu olarak seebilir. Grubun onayn kazanmak iin yasad iler meyledebilir. Anne babalarndan yeterli ilgiyi grmeyen ama serbestlii olan ocuklar genellikle ya edilgen ya da etken olarak arkadalarndan onay almak ve onlardan ilgi grmek ihtiyacn iddetle duyarlar.
doru neyin yanl olduunu renemez ve normal bir kiilik zellii gelitiremez. Bu aile yaklamnda ar hogrl olmak ocuun baz olumsuz davranlar gelitirmesine neden olur. Hogrl aile yaklam deyince ocuklarn ok serbest brakld bir tutum ve davran anlalmamaldr. Karakteristik zelliklerini u ekilde belirtmek mmkndr. Mkemmele en yakn aile tipidir. lgisiz aile tipine baz ynleri ile benzese de ocuk burada babo braklmaz. Hogr yaplan her eyi ho grmek deildir. Belirli kurallar ve kstlamalar mutlaka vardr. Evde herkesin sz hakk vardr. ocukta kendini ifade edebilir. Duygu ve grlere sayg vardr. Yanllar sebebi ile ocuklara yaptrm uygulanr ama evvelinde koyulan kurallar ocuun anlama seviyesine inilerek mantklca izah edilir. En zor ve sabr isteyen yntemdir. Hogrl ailenin debilecei en yaygn hata ocua ar serbestlik verilmesi eklinde kendisini gstermektedir. Bu nemli bir noktadr. Bu tip tutum ve davran benimsemi aileler zellikle bu hataya dmekten kendilerini korumak iin gerekli nlemleri almalarnda byk yarar bulunmaktadr. Hogrl anne baba tutumunun ocuun kiilik geliimi zerinde kalc etkileri: zgven sahibi, kendini rahat ve kolayca ifade edebilen bireyler yetiir. ocuun farkl hobilere ynelmesi daha sk grlr. ocukta asilik ve kavgaclk grlmez. Anne babaya sayg noktasnda ocukta geveklik grlebilir.
81
zet
Aile, bilinen en eski ve en basit tanmyla toplumun temel yapsn oluturan en kk birimdir. Bu basit tanmyla bile aile, toplumu oluturmak gibi ok byk bir anlam stlenmektedir. Stats ne olursa olsun toplumu oluturan her bireyin, yani bir toplumda yaayan en dk statl bireyden en yksek statl bireye kadar herkesin yetitii, temel deerlerini ald, toplum iinde yaayabilmek iin gerekli bilgi beceri ve yetenekleri kazand ilk yer aileleridir. Bireylerin ald bu deerler, daha sonra toplumun deerleri haline gelmektedir. Bu nedenle herhangi bir zamanda toplumun iinde bulunduu durum ve artlarn anlalmas istendiinde baklmas gereken ilk yer ailelerdir. Aileler olabildiince salkl, iyi bir iletiim iinde, zgr, kendinin ve dier insanlarn istek ve ihtiyalarnn farknda, kendisi ve toplum ile bark bireyler yetitirirse, toplum da o kadar salkl ve istenilir dzeyde olur. Aksi durumda ise son derece salksz bir toplum yaps ile kar karya kalnr. Aileyi sadece iki kiinin bir araya gelmesi ile oluan bir kurum olarak alglamak son derce basit, eksik ve yanl bir yaklam olur. Salkl bir ailenin kurulabilmesi ve toplum iinde uyumlu bir ekilde varln srdrebilmesi iin her eyden nce bu iki kiinin birbirleri ile uyum ierisinde olmalar, salkl bir iletiim iinde bulunmalar gerekir. Bir ailenin sreklilii iin bu durum zorunludur. Ailenin ocua kar tutumunun iki temel gesi vardr. Bunlar sevgi ve disiplindir. Anne ve babann yaklamnda, bu iki etmenin ls ve kararll ocuun davranlarn byk lde belirler. Anne ve baba ocuu yetitirirler iken ellerinde bulunan bu iki geden yararlanmak zorundadrlar. nk kullanabilecekleri baka geleri yoktur. Aslnda bu iki ge ilk bakta birbirleri ile eliir gibi grnmektedir. nk sevgi, yumuakl, sevecenlii, hogry, lml olmay, scakl artrmaktadr. Buna karlk disiplin ise sevginin artrd kavramlarn tam aksine sertlii, katl, soukluu, hogrszl artrmaktadr. Normal olarak beklenen anne babann ocuu yetitirmede bu iki geden sadece birisini ve sevgiyi kullanmas disipline ise pek itibar etmemesidir. Ancak uygulamada hibir zaman byle olmaz. Aslnda bu farkl anne baba tutumlarnn hepsinde sevgi ve disiplin geleri vardr. Fakat kullanm dozajlar farkldr. Anne babann sevgi ve disiplin gelerini farkl dozajlarda kullanmalarndan
82
kaynaklanan tutumlar u ekilde maddeler halinde sralamak mmkndr. 1. Baskc otoriter kat ve sk anne baba tutumu, 2. lgisiz ve kaytsz anne baba tutumu, 3. Gevek anne baba tutumu (ocuk Merkezci Aile), 4. Tutarsz, dengesiz ve kararsz anne baba tutumu, 5. Koruyucu anne baba tutumu, 6. Mkemmeliyeti anne baba tutumu, 7. Kabul edici, gven verici ve demokratik anne baba tutumu. 8. iddetli reddedici anne baba tutumu 9. Abartlm sevgi ve ar koruyucu anne baba tutumu 10. Amasz hogrl anne baba tutumu 11. Ar baskc ve otoriter anne baba tutumu 12. Hogrl anne baba tutumu
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi lkemizde son birka yl iinde evlilik ile ilgili younlalan konu balklarndan birisidir? a. Evlilikte uyum b. Evlilikte rol dalm c. Aile ii iletiim, d. Evlilikte etkileim e. Evlilik kuramlar 2. Aadakilerden hangisi tutumlarndan birisi deildir? ebeveyn 6. Anne babann ocuun eitim yntemlerinde farkllaabildikleri aile aadakilerden hangisidir? a. Hogrl anne baba tutumu b. Koruyucu anne baba tutumu c. Tutarsz Dengesiz ve Kararsz Ana-Baba Tutumu d. Gevek anne-baba Tutumu e. lgisiz ve Kaytsz Ana-Baba Tutumu 7. ocua 6-7 yana kadar yemeini annesinin yedirmeye devam ettii aile yaklam aadakilerden hangisi iin uygundur? a. Koruyucu anne baba tutumu b. Gevek anne baba tutumu c. Hogrl anne baba tutumu d. Mkemmelliyeti anne baba tutumu e. Kabul edici, gven verici ve demokratik anne baba tutumu. 8. ocua kaldrabileceinden ok daha fazla ykn yklendii aile yaklam aadakilerden hangisi iin uygundur? a. Koruyucu anne baba tutumu, b. Gevek anne baba tutumu c. Hogrl anne baba tutumu d. Mkemmelliyeti anne baba tutumu e. Kabul edici, gven verici ve demokratik anne baba tutumu 9. Daima ocuun olumsuz ynlerinin gndeme getirildii aile yaklam aadakilerden hangisi iin uygundur? a. Gevek anne-baba Tutumu b. Mkemmelliyeti anne baba tutumu c. Tutarsz dengesiz ve kararsz anne baba tutumu d. Baskc otoriter kat ve sk anne baba tutumu e. iddetli reddedici anne baba tutumu
a. Baskc otoriter kat ve sk anne baba tutumu, b. Msamahakar anne baba tutumu c. Koruyucu anne baba tutumu d. Hogrl anne baba tutumu e. Dengesiz ve kararsz anne baba tutumu 3. Aadaki ebeveyn tutumlarnn hangisinde Anne babann istedii gibi uzaktan kumandal bir ocua sahip olduu bir durum yaanr? a. Dengesiz ve kararsz anne baba tutumu; b. Hogrl anne baba tutumu c. Baskc otoriter kat ve sk anne baba tutumu, d. iddetli reddedici anne baba tutumu e. Gevek anne baba tutumu 4. ocuun varl ve yokluunun belli olmad anne baba tutumu aadakilerden hangisi iin geerlidir? a. Gevek anne baba tutumu b. Hogrl anne baba tutumu c. Dengesiz ve kararsz anne baba tutumu d. lgisiz ve kaytsz anne baba tutumu e. Kabul edici, gven verici ve demokratik anne baba tutumu. 5. Aadakilerden hangisi ocuk Merkezli Aile olarak da bilinir? a. lgisiz ve kaytsz anne baba tutumu, b. Dengesiz ve kararsz anne baba tutumu c. Hogrl anne baba tutumu d. Kabul edici, gven verici ve demokratik anne baba tutumu. e. Gevek anne-baba tutumu
83
10. Aadakilerden hangisi anne baba tutumlar ierisinde en baarl olan olarak kabul edilir? a. Gevek anne baba tutumu. b. Mkemmelliyeti anne baba tutumu c. Kabul edici, gven verici ve demokratik anne baba tutumu d. Hogrl anne baba tutumu e. lgisiz ve kaytsz anne baba tutumu
84
Sra Sizde 4
Gevek aile yapsnda byyen ocuk, ailede tek inisiyatif sahibidir. Aile bireyleri ocuun isteklerine kaytsz artsz uyduklar iin, ocuk herkese her dediini yaptrabileceini dnr. Fakat d evrede iler hi de evdekine benzemeyince ocuk hayal krklna urar. Anne baba ocuun haklarna, rollerine, zgrlne sorumluluklarna frsat vermeli ve mutlaka snr koymaldr. Oysa gevek aile tutumunda snr yoktur. Bu tr ailelerde yetien ocuklarn genel olarak bencil, sorumsuz, abuk kzan, darlan, krlgan, her dediinin annda olmasn isteyen, sabrsz, mark, zor sosyalleen, antisosyal davran zellikleri, gsteren bireylerdir. Ayrca kendilerine olduklarndan daha fazla deer verirler. Gururlu, kibirli, kendini beenen bir kiilik zellii de sergileyebilirler.
Sra Sizde 2
Anne baba ocuu kendi ideallerine gre yetitirme arzusu iindedirler. Bu arzularn gerekletirmek istedikleri sonucu elde edebilmek iin ounlukla ocua kar kat, otoriter bir tutum taknrlar. Bu nedenle yukarda belirtilen iki geden sevgi geri plana itilir buna karlk disiplin n plana karlr. Bu tr aileler ocua kendi istediklerini yaptrabilmek iin sk sk kat disiplin uygulamasnn bir gerei olarak ceza yoluna bavururlar. ocua ocukluunu yaamas iin nerde ise hi frsat vermezler. ocua kendisine ayracak oyun oynayacak zaman brakmazlar. ocua salanan haklar en aza indirgenmi bir durumdadr.
Sra Sizde 3
lgisiz, kaytsz ve pasif anne babaya sahip olan ocuun isteklerine hibir denetim ve snrlama gelmez. lgisiz, kaytsz ve pasif anne babalar ocuklarn ar derecede ihmal ederler ve onlarn ilgi, yetenek ve ihtiyalarna kar kaytsz kalrlar. Bu durum ocuun agresif bir davran ierisine girmesine neden olur. Bu tr ailede ocuk anne babasndan yukarda sz edilen her iki geden de yani sevgiden de disiplinden de yoksundur. Adeta ocuk sevgisiz bir ortamda kendi kendine bymeye braklmtr. Bu durumdaki bir ocuun
85
Sra Sizde 5
Bu tr anne babalar, kendilerinin ulaamadklar ideallere ocuklarnn ulamasn isterler. Ancak bunu isterken ocuklarnn kapasitesine bakmazlar. Her alanda baarl olmak ocuun zerine ar bir yk olarak bindirilir. zerine bindirilen bu ar ykn altnda ezilen ocuk ocukluunu yaayamaz, salkl bir kiilik geliimine sahip olamaz. Ebeveynine kar sevgi ve nefret karm duygular ierisinde olur. Anne babann ocuktan beklentileri doyumsuz olduu iin ocukta doyumsuz olur. ocuk nerede duracan bilmez ve ocuun duraca son noktay daima bata anne baba olmak zere bakalar koyar. ocuk zerindeki bu tr basklar nedeniyle yapt her ide en iyi olmay ister fakat istedii seviyeyi yakalayamaynca hayal krkl yaar. Mkemmeliyeti anne baba ocuundan daima her eyin en iyisini baarmasn bekler. Kendi ocukluunda yapamadklarnn, gerekletiremediklerinin, iinde ukde kalan her eyin ocuu tarafndan gerekletirmesi zlemi ierisindedir. Mkemmeliyeti anne babann ocuu daima snfnn ve hatta okulun birincisi olmaldr. Birinci olmaktan baka ans yoktur. Ayrca ok iyi resim yapmal, ark sylemeli, iyi konumal, lider olmal, iyi yzmeli, iyi komal, herkesin parmakla gsterecei rnek davranlar sergileyen bir ocuk olmal, ksaca ocuk yaamda ne var ise ne yaplyor ise daima en iyisini yapmaldr. Byle ailelerde ocuk asla ocuk olamaz, ocukluunu yaayamaz. Bu tutumda olan anne baba ocuu olduu gibi kabul etmez. aada belirtilen olumlu kiilik zelliklerini gsterirler. ocuk demokratik ve gven verici bir ortam da yetitii iin; kendisine ve evresine saygl, duyarl, kendi snrlarn bilen, hogrl, ak fikirli, giriken, yaratc, aktif, kendi inandklarn sonuna kadar savunabilen, fikirlerini serbeste syleyebilen, bakalarnn fikirlerine sayg duyan, fikirleri dorultusunda hareket eden, kiilik yaps ve davranlar asndan dengeli, sorumluluk duygusu gelimi, kurallara ve otoriteye kar kr krne bal olmayan, uyumlu bir birey zellikleri gsterir. Bu tip bedensel, zihinsel, ve ruhsal adan salkl bireyler ancak bu esnek yaklam iin de yetiebilir. Bu tip ailelerde anne babann, ocuu kabul, onu sevgi ve sevecenlikle ele almas, ocukla ilgilenmesi davrana yansr. Anne baba, ocuun ilgi ve yeteneklerini gz nnde tutarak, onun kendisini gelitirebilecei bir ortam hazrlarlar. ocuk, iyi kabul grd kendisi iin uygun olarak hazrlanm bu ortamda genellikle sosyallemi, ibirliine hazr, arkada canls, duygusal ve sosyal adan dengeli ve mutlu bir birey olarak yetiir.
Sra Sizde 7
dl ve ceza insan yaamnda ok nemli iki kavramdr. nsan ilikileri dzenlenirken, dl ve cezann yerinin ve snrlarnn ok iyi belirlenmesi gereklidir. Srekli ceza uygulamas ocuklar olumlu ynde etkilemedii gibi, devaml dllendirmede olumlu sonu vermez. Her zaman dllendirilen ocuk neyin doru neyin yanl olduunu renemez ve normal bir kiilik zellii gelitiremez. Bu aile yaklamnda ar hogrl olmak ocuun baz olumsuz davranlar gelitirmesine neden olur. Hogrl aile yaklam deyince ocuklarn ok serbest brakld bir tutum ve davran anlalmamaldr. Karakteristik zelliklerini u ekilde belirtmek mmkndr. Mkemmele en yakn aile tipidir. lgisiz aile tipine baz ynleri ile benzese de ocuk burada babo braklmaz. Hogr yaplan her eyi ho grmek deildir. Belirli kurallar ve kstlamalar mutlaka vardr. Evde herkesin sz hakk vardr. ocukta kendini ifade edebilir. Duygu ve grlere sayg vardr.
Sra Sizde 6
Bu tr anne baba tutumlarnda ocua kar anne babann iten ve derin bir sevgisi hissedilir. Bu tr anne babalar ocua kar olumlu rol modeli olutururlar. ocuklarna sorunlarnn zm konusunda rehberlik yaparlar. ocuun ilgi ve ihtiyalarna her zaman sayg gsterirler. ocuk ailenin bir bireyi olarak kabul edildii iin ocuun fikri de nemlidir. Bu tip ailelerde anne babalar ocuun en iyi ekilde yetimesi iin gereken zeni gsterirler ve yeri zaman gelince gerekli nlemleri alrlar. Sz gelimi ocuun yana uygun baz kararlarn kendisinin almasn salarlar. Bu tip anne baba tutumu esnek yapldr; en salkl anne baba tutumu olarak kabul edilir. Bu tutumu kaytsz ve artsz gsteren anne babalarn ocuklar genellikle
86
Yararlanlan Kaynaklar
Klarslan. F.(2008) ocuumu Eitmeliyim, EHR: Turkuaz Kitapl. Nasl
Pantley. E., (eviri H.Grel).(2007). ocuunuzla birlii Yapabilme. HYB yaynclk.ISBN 975-6972-07-b,214 s. Yavuzer.H. (2000) Okul a ocuu EHR: Remzi Kitabevi www.aile.selcuk.edu.tr/text/makale5.pdf http://www.psikologankara.net/etiket/annebaba-tutumlari http://kisiselbasari.com/asiri-koruyucu-anababa-tutumu.html
87
5
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Psikolojide mutlulukla ilgili kavramlarn anlamn syleyebilecek, Salkl ve salksz ailenin zelliklerini sralayabilecek, Evlilik uyumunu etkileyen faktrlerin iftlerin mutluluklar zerindeki etkisini aklayabilecek, Kk ocuklu ve ergen ocuklu ailelerde mutluluun nasl ekillendiini aklayabilecek, Birer yetikin olarak ana-babann mutluluunu etkileyen faktrleri belirleyebilecek, Yal ailelerin mutluluunu etkileyen faktrleri sralayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.
Anahtar Kavramlar
Mutluluk znel yi Olu Ana-Baba Tutumlar Ergen ocuklu Ailede Mutluluk Yal Ailelerde Mutluluk Evlilik ncesi ve Evlilik Srecinde Mutluluk Kk ocuklu Ailede Mutluluk Aile Yaps ve Ortam le Mutluluk likisi
indekiler
Giri Psikolojide Mutluluk Psikolojide Ailede Mutlulukla lgili Kavramlar Aile Yaam Dngs Evlilik ncesi ve Evlilik Dneminde Mutluluk Kk ocuklu Ailede Mutluluk Ergen ocuu Olan Ailede Mutluluk ocuklarn Evden Ayrldklar Ailelerde Mutluluk Yal Ailelerde Mutluluk
88
PSKOLOJDE MUTLULUK
Salkl olmak insanlarn yaam amalarndan biridir. Peki, nedir salk? Dnya Salk rgtne gre salk, bireyde sadece hastalklarn olmamas deil, bireyin bedenen, ruhen, sosyal ve fiziksel ynden tam bir iyilik hali iinde olmasdr.
Bireylerin ruhsal adan iyilik halleriyle ilgilenen pek ok disiplin alan vardr. Psikolojide bu alanlardan biridir. Psikolojide mutluluk, dnya salk rgtnn salk tanmna dayanarak, iyi olma temelinde ele alnmaktadr. Buna gre ruhsal adan iyi olma; psikolojik iyi olu, znel iyi olu, iyilik hali gibi kavramlarla incelenmektedir. Aada bu kavramlara ksaca deinilmitir.
Psikolojik yi Olu
Psikolojik iyi olu, bireyin biyolojik, psikolojik ve sosyal adan kapasitesini gelitirmesidir. Psikolojik iyi olu, bireyin yaamn iyi bir ekilde yaamasn ifade eden bir kavramdr. Bir baka deyile psikolojik iyi olu, bireyin glkler karsnda yaama uyumudur. Bireyler yaamla mcadele ederken, anlaml hedefler belirleyip bu hedeflere ularlar. Bylece bymelerini gerekletirirler ve gelimelerini srdrrler. Bireyler alt temel alanda gsterdikleri davranlarla psikolojik iyi olularn gelitirmektedirler. Bu alanlar (Ryff, 1989; Ryff ve Singer, 2008):
89
a. b.
Kendini kabul: Kendini kabul, bireyin olumlu ve olumsuz zellikleriyle birlikte kendini kabul etmesidir. Olumlu ilikiler kurma: Bireyin kendisi dndaki insanlarla olumlu ilikiler kurmas nemli bir psikolojik iyi olu alandr. Yaanan bu olumlu ilikiler; sevgi, gven, empatik olma, sevecenlik ve yaknlk gibi zellikleri ierir. zerklik: zerklik, bireylerin hem kararlarnda hem davranlarnda hem de yarglamalarnda bamsz hareket etmeleri anlamna gelmektedir. zerklik, bamszl, davrann isel olarak dzenlenmesini ve kontrol duygusunu ierir. evrede ustalama: Bireylerin nemli ihtiyalarndan biri yetkinliktir. Bireyler yetkinlik ihtiyalarn evrede ustalaarak doyururlar. evrede ustalama, bireyin gereksinimlerini karlayacak evreyi oluturmas, aramas ve kullanmas anlamna gelmektedir. Yaamn amac: Amalar, bireyleri harekete geiren en nemli aralardandr. Birey, yaamn anlam ve amac konusunda eitli duygulara sahiptir. Birey, amalaryla, niyetleriyle ve ynelim duygusuyla yaamn anlamn yakalamaya alr. Kiisel byme: Her insan kendini gerekletirme ihtiyacna yant bulmaya alr. Kendini gerekletirirken de kiisel adan byme de gerekleir. Kiisel byme, bireyin kendi potansiyellerini gelitirdiine ve bir birey olduuna ilikin inanlarn ierir.
c.
d.
e.
f.
yilik Hali
yilik hali, bireyin bedensel, toplumsal ve psikolojik olarak tam ilevde bulunmas iin kiisel, sosyal ve evresel alanlarda tam ilevde bulunduu bir hayat yaamasdr. Birey manevi yaam, kendini dzenleme, i yaam ile serbest yaam, sevgi ve arkadalk gibi alanlarda tam ilevde bulunarak iyilik halini artrmaya alr (Myers, Sweeney ve Witmer, 2000).
znel yi Olu
Psikolojide mutluluk, znel iyi olu kavramyla ele alnr. znel iyi oluun hem duygusal hem de bilisel olmak zere iki nemli bileeni vardr. Bu bileenlerden ilki bilisel bir zellik gsterir ve yaam doyumu olarak ifade edilir. Yaam doyumu, bireyin yaamndan memnun olup olmadna ynelik deerlendirmeleri iermektedir. Duygulanm boyutu ise, hem olumlu hem de olumsuz duygular iermektedir. Bireyler yaamlarndan yksek dzeyde doyum alyorlarsa, olumlu duygular sklkla ve olumsuz duygular ok az yayorlarsa bu durumda znel adan iyi bir konumdadrlar demektir. Bir baka deyile olduka mutludurlar (Deiner, 1984; Lyubomirsky, 2001).
Yukarda ele alnan kavramlar temel alnarak ailede mutluluk konusunda almalar yaplmaktadr. Bu balamda kitabn bu blmnde yer alan ailede mutluluk konusundaki bilgilerin ve bulgularn dayana; evlilik doyumu, yaam doyumu, olumlu duygu, olumsuz duygu, evlilik uyumu gibi kavramlarla yaplan almalara dayanmaktadr. Bu noktada bundan sonraki blmde ailede mutluluk konusuna deinilmitir.
90
Kirli Yuva Bir gvercin devaml yuva deitiriyormu. Yuvada zamanla gelien koku ona dayanlmaz geliyormu. Akll, yal ve deneyimli bir gvercinle konuurken zgn bir ekilde bundan ikyet etmi. ikyeti dinleyen gvercin ban birka defa sallam ve yle demi; Her yuva deitiriinde aslnda hibirey deitirmiyorsun. Seni rahatsz eden koku yuvadan deil, senden geliyor (Pessesckian, 1998; sf.177). Yukarda da deinildii gibi salkl aile ile salksz aile ayrmnda en nemli lt, ailenin ilevlerini yerine getirebilme dzeydir. Bireylerin, kar kocalk ya da anne ve babalk rollerinden nce kiisel olarak salkl olmalar gerekmektedir. Aksi takdirde yukardaki hikyede olduu gibi bireylerin farkndalk dzeylerinin dk olmasndan ya da savunmal davranmalarndan dolay; bireyler var olan sorunlar srekli kendi dnda arayacaklardr. Bylece mutsuzluk sregiden bir duygu durumu olarak aile yaamnda yer alacaktr. Salkl ve salksz aile yaps; aile yelerinin ve ailenin varlklarn srdrmelerine paralel olarak yaamn btnnde yer almaktadr. te yaamn tamamnda aileyi ele alan kavram aile yaam dngs kavramdr. Yaam dngs iersinde aile ve yeleri gelimekte, bymekte, salkl ya da salksz, mutlu ya da mutsuz olmaktadr. Kitabn bundan sonraki blmnde aile yaam dngs ele alnmtr.
Psikolojide, geliim psikolojisi diye bir alt alan bulunmaktadr. Bu alt alan bireylerin davranlarnda, duygularnda ve dncelerinde zaman iersinde meydana gelen deiimlerle ilgilenir. Tpk geliim psikolojisinde olduu gibi aile psikolojisiyle ilgili almalar yapanlar, aile yelerinin davranlarnda, duygularnda, dncelerinde ve rollerinde zaman ierisinde deiikliklerin olduunu belirtmektedirler. Belli zaman dilimleri arasnda belli zellikler ortaya karken belli zaman dilimlerinden sonra ise, birtakm zellikler ortadan kaybolur. te aile yelerinin ve ailenin geliimini ve deiimini iersinde barndran kavram aile yaam dngs kavramdr. Aile yaam dngs iersinde belli dnemler bulunmaktadr ve her bir dnemde ailenin ve aile yelerinin baarmas gereken geliim grevleri vardr. Aile yelerinin bu geliimsel grevleri baarmalar hem onlarn kapasitelerini gelitirirken hem de mutluluklarnda nemli bir faktrdr. Carter ve McGoldricke gre (1999), aile yaam dngsnde sekiz nemli dnem vardr. Bu dnemler ve her bir dnemde bireylerin baarmalar gereken geliim grevleri aada yer almaktadr:
92
a.
Evden Ayrlma ncesi Dnem: Birey, bu dnemde eitim asndan lise dnemini yaamaktadr. Kii, hem akranlaryla hem de akrabalaryla ilikilerini devam ettirmek ve okulunu bitirmek greviyle kar karyadr. Evden Ayrlma Dnemi: Birey kendisini aileden farkllatrmaya alr. Birey yakn ilikiler gelitirmek durumundadr. Anne ve babasyla yetikin-yetikin ilikilerini gelitirmeye ve srdrmeye alr. Ayn zamanda kii kariyerinin gerektirdii grevleri de yapmak durumundadr. Evlilik ncesi Dnem: Bireyler, romantik yaknlklar kuracaklar kiileri semek ve onlarla bir iliki gelitirmek durumundadrlar. Bu srecin sonucunda da evlenmeye karar vermektedirler. ocuksuz ift Dnemi: Birey, ei ile birlikte yaama becerileri gelitirmek durumundadr. iftler iin hem kendi aileleriyle hem de elerin aileleriyle ilikiler kurmak ve aile olarak evre ile ilikileri gelitirmek nemli grevlerdendir. ocuklu Aile: ocuklu aile olma durumuna iftler kendilerini altrmaldrlar. Annelik ve babalk rollerine uyum salama grevini yerine getirmelidirler. Byk annelerle ve babalarla ilikilerin gelitirilmesi bir dier grevdir. Tm bunlarn yannda ocuklar da akran gruplaryla ilikiler gelitirmeye balarlar. Ergen ocuklu Aileler: Anne ve babalar, ergenlerin zerkliklerini destekleyerek onlarla iliki kurmak durumundadrlar. iftler, kariyer dzenlemeleri yapmaya kendilerini hazrlamaldrlar. ekirdek ailelerindeki ebeveynlerinin bakm sorumluluklarn almaktadrlar. ocuklarn Evden Ayrldklar Dnem: Ergen ocuklar, gen yetikin olarak evden ayrlrlar. iftler yeni duruma kendilerini altrrlar. Torunlar dnyaya gelebilir. Byk anne ve baba rollerine kendilerini altrrlar. ekirdek ailelerindeki ebeveynlerin kayplaryla baa kmak durumundadrlar. Yallk Dnemi: lme hazrlk dnemidir. Bireyler yaamlarn gzden geirirler ve yeniden btnlk oluturma srecini yaarlar. Deneyimlerini yeni kuaklara aktarmaktadrlar. Fiziksel kle ve ein ya da akranlarn kayplaryla baa kmak durumundadrlar.
b.
c. d.
e.
f.
g.
h.
Bireyler, aile yaam dngsnde yer alan geliim grevlerini baaryla atlattklarnda hem baa kma becerileri kazanrlar hem de geliimsel adan bir st dzeye karlar. Tm bunlarn yannda her dnemde aile yelerini ve ailenin btnn mutlu ve mutsuz eden olaylar ve durumlar bulunmaktadr. Bundan sonraki blmde ocuksuz dnem ile yallk dnemi ve bu dnemler arasnda kalan dnemlerde ailenin mutluluunu etkileyen faktrler iliki doyumu, iliki kalitesi ve evlilik uyumu kavramlar balamnda ele alnp deerlendirilmitir.
kendilik algs sempatiklik, ekicilik ve aklllk gibi kiisel yeterliliklere ilikin deerlendirmeleri; romantik szelletirme ise iir yazmak, anlaml szler sylemek gibi faktrleri; kendilik bilgisi, drstl, bakalarnn duygularna ve dncelerine saygl olmay ifade etmektedir (Erylmaz ve Atak, 2007; 2009). Bireyler bu belirleyicileri kullanarak kendileri iin uygun adaylarla romantik ilikilere ynelirler. kinci aamada bireyler kendilerini aarak benzer zellikler asndan karlatrma yaparlar. Bireyler bu karlatrmalarn sonucuna gre ya ilikilerine devam ederler ya da ilikilerini sonlandrrlar. nc aamada bireyler, kar kocalk rolleri asndan kendilerini deerlendirirler. Karlkl duygudalk ile ilikiyi srdrebilecek glerinin olup olmadn deerlendirmeye balarlar. Drdnc aamada ise bireyler yaamlarn birlikte geirip geirmeyeceklerine ilikin bir karar verme durumundadrlar. Aldklar evlilik kararyla geleneklerini, deerlerini, kurallarn ve rollerini btnletirerek yaamlarna devam ederler (Buss ve ark., 2001).
Evli iftlerin, evliliklerinin ne kadar nemli olduunu ve iftlerin birbirlerine ne oranda gvendiklerini ifade eden kavrama ne ad verilir?
nsanlar balangta yeni koullara ve olaylara tepki gsterirler; fakat zamanla olaylara ve koullara alrlar ve yeni koullar bireyleri artk etkilemez hale gelir. Bu dorultuda olaylar, olumlu ve olumsuz olma biimlerine gre bireylerde dk ya da yksek dzeyde mutlulua neden olabilir; fakat zamanla oluturduu etki gcn, kaybetmeye balar. Bireyler, olumlu koullara uyum saladklar iin mutluluklar da uzun srmemektedir. Benzer ekilde, olumsuz koullara da uyum saladklar iin dk dzeydeki mutluluklar da uzun srmemektedir (Heady ve Wearing, 1989; Lucas, Clark, Georgellis ve Deiner, 2003). Yaplan almalar, bu aklamalar destekler niteliktedir. rnein; lotodan ok yksek dzeyde para kazananlarn ya da omurilik felci yaayanlarn mutluluk dzeylerinin, zamanla ortalama insann mutluluk dzeyinden farkllamad grlmtr (Brickman, Coates ve Bulman, 1978). Benzer ekilde yeni bir ie sahip olmak ve iinde ykselmek gibi yaam olaylarnn bireylerin mutluluklarn en fazla ay etkiledii, ay sonra eski dzeye geri dnld sonucuna varlmtr (Suh, Deiner ve Fujita, 1996). Yukardaki bilgiler nda evlilik, bireyler iin nemli yaam olaylarndan biridir. Literatrde gerekletirilen almalar, evli bireylerin bekr, dul ve boanm olanlara oranla daha mutlu olduklarn ortaya koymutur (DePaulo ve Morris, 2005). te yandan evli bireylerin mutluluklarnn evliliin ilerleyen yllarnda nasl bir seyir gsterdii de nemli bir sorudur. Yaplan almalara gre evliliin ilk yllarnda bireylerin evlilikten aldklar doyumun yksek olduu fakat insann uyum salama zelliinden dolay bu etkinin zamanla azald sonucuna varlmtr (Lucas ve ark., 2003). Bu durumun nedeni evliliin zaman ierisinde sradanlamas olabilir. Aada bu durumu anlatan bir terapist-danan yks bulunmaktadr.
Evlilikten yorulan kimseler sk sk teraptik yardm arar. Tekdzelik gnlk yaantlarna girer ve bu tekdzelik hemen her eyin, hatta sevecenliin, cinselliin ve iten konumann sradanlamasna neden olur. Eler ounlukla bu duruma umutsuzluk, depresyon ve pes etmilikle yaklar. likinin sorunlu olma olgusuna dayanarak iki insann gerekten birbirine uymadklar sonucuna varlr. Kar tarafa sylenecek bir ey yoktur. Kii ne kadar ok iliki isterse istesin sadece isel yalnzlk ve bolukla karlar. Benzer durumda olan, 43 yandaki bir bayan hasta ile aramda u konuma gemiti. Hasta iletiim eksikliinden, evliliindeki tek dzelikten ve ayrca yaratclk ve istek asndan kendi eksikliklerinden yaknyordu. Hastaya kpe iei gibi gzel bir saks ieine sahip olsa, ne yapacan sordum. Terapist: Bu iee nasl bakarsn? Hasta soru ile evlilii arasnda nasl bir iliki olduunu anlamam olmann aknl iinde ban sallad ve Eer yle bir ieim olsayd, dzenli olarak sulardm dedi. iekleri seviyordu ve bu soru zerine ciddi ciddi dnd. Biraz sonra, Alt ay veya bir sene sonra saksy deitirir, yeni toprak koyarm. Bu arada gbre ekleyebilirim. Ve yeterli k alabilmesi iin pencere kenarna koyarm diye devam etti. Bu noktada hastay durdurdum ve sordum: Peki, evliliin iin ne yapyorsun? Sorum kadn grnr ekilde irkiltti. Kadnn, ieklere gsterdii duyarl, sevgi dolu ilgi ile evliliine gsterdii sevgisizlik arasndaki fark anladn grdm. Bu dnceyle, Eer evliliim iek olsayd, oktan solar ve kururdu dedi. Hasta, iek rneini evliliine transfer etmeye balamt. Her gn birbirimiz iin birazck daha bir eyler yapabilseydik, belki birbirimize hoa gidecek szler syleseydik veya en azndan birbirimizin baarlarn kabul etseydik, bu evliliimiz iin su olurdu dedikten sonra uzun bir sre orada oturdu ve dnd. Daha sonra yle syledi: Aslnda kendimi de ok ihmal ettim. Kabul etmeliyim ki bir sredir ne yeni bir elbise ne yeni bir sa modeli ne de makyaj ilgimi ekiyor. Akas, kocam iin gzelleme isteim yok. Ayn ey byk olaslkla eim iin de doru. Oysa byle bir ey evliliimiz iin gbre olurdu. (Pesesschkian, 1998; sf. 123-125).
95
karlanmamas durumunda ocuklarda geliimsel adan gerilikler olumaktadr (Reder, Duncan ve Lucey 2003). Yukarda ele alnan ihtiyalarn yannda ocuklarn zellikle bebeklerin dnyann ve etrafndaki bireylerin gvenilir olup olmadklarn bilmeye ihtiyalar vardr. Bunu bilmek hem iliki dzeyinde hem de nense anlamyla dnya ile temas kurmada anahtar role sahiptir. Psikolojide bu gven anlayn oluturan temel faktrn, ocuun bakm sunanlarla kurmu olduu ilikilerini nitelii olduu belirtilmektektedir. Eer anne ve babalar ocuklarn ihtiyalarna duyarl olup onlarn ihtiyalarn karlarlarsa bu durumda ocuklar dnyann ve etraflarnda bulunduklar insanlarn gvenilir olduunu dneceklerdir. Bu dnce onlarda sreklilik algs oluturacaktr. te bu sreci ifade eden kavram gvenli balanmadr. ocuklar gvenli balanmann dnda kaygl, kanmac balanma ya da balanmama boyutlarnda da ilikiler yaayabilirler (Cassidy ve Shaver, 1999). ocuklarn bakclaryla gerekletirmi olduklar balanma rntleri, onlarn yetikinlikte kuracaklar ilikilerin eklini ve niteliini de etkilemektedir. Bu etkiyi ortaya koymak iin Bartholomew ve Horowitz (1991) yetikinlikte gzken gvenli, kaygl, saplantl ve korkulu olmak zere drt balanma eklini tanmlamlardr. Aadaki tabloda balanma ekillerine gre ortaya konan davran ve dnce rntleri yer almaktadr. Sonu olarak ocuklarn yetikinlikte salkl kiileraras iliki rntleri gerekletirmeleri iin onlarn anne ve babalaryla gvenli bir balanma gerekletirmi olmalar gerekmektedir. Bylece gvenli balanan bireyler, insanlarla iliki kurarak karlkl sayg ve sevgi anlayyla hem kiisel ihtiyalarna hem de karlarndaki bireylerin ihtiyalarna yant vermi olacaklardr. Bu durumun bir sonucu olarak da yakn ilikilerde mutluluu yakalayacaklardr.
Tablo 5.1: Bartholomew ve Horowitzin Balanma Modeli
Yetikin Yaamna Etkileri Gvenli balananlarda kendilerine ilikin olarak olumlu deerlendirme sz konusudur. Bakalarn da deerli ve nemli olarak grrler. Bakalaryla olan ilikilerinde kabul edici davranlar sergilerler. Gvenli balananlar, bir ilikide kendilerini gvende hissederler. likide karlkl duygu ve dncelerin paylamn yaarlar. Birbirlerine zne gsterirler. Birlikte zaman geirmelerine ramen kendilerini bamsz bireyler olarak da grrler. Saplantl balananlar, kendi gvensizliklerini dier ilikilerine de yanstrlar. Srekli ilikide gvende olup olmadklarna ilikin deerlendirmelerde bulunurlar. Elerinden ilikide gvenin olduunu duymak isterler. Saplantl balananlar, kendilerini nemsiz ve bakalarn nemli olarak grmektedirler. Bu bireylerin kendilerini deerli grmelerinin koulu bakalarnn onlar olumlu deerlendirmeleridir. Bu nedenle dk zsayglar vardr. Olumsuz duygulara odaklanrlar. Duygusal olarak bakalarna bamldrlar. Kaytsz balanmaya sahip bireyler kendilerini olumlu bakalarn ise olumsuz deerlendirirler. Kiileraras ilikilerinde souk ve mesafelidirler. Kaytsz balananlar, kimsenin kendilerine yaklamalarna izin vermezler. Kendilerine ar gvenlerinin yannda bakalarna gvenmeme durumlar sz konusudur. Kaytsz balananlar kaygldrlar ve kanmac iliki rnts sergilerler. Korkulu balananlar, insanlara gvenmezler. likilerde ekingen davranrlar. liki kurma konusunda cesaretlendirilmeye ihtiyalar vardr. Korkulu balanma stiline sahip bireyler kendilerini ve bakalarn olumsuz deerlendirirler. liki kurmaya ynelik motivasyonlar olmasna ramen reddedilme kaygsyla iliki kurmaktan kanrlar. Bakalarna gvenmezler. Bakalarna yakn olmaktan korkarlar. zsayglar dktr. Daha ok olumsuz duygulara odaklanrlar.
Saplantl Balanma
Kaytsz Balanma
Korkulu Balanma
ocuklarn geliimsel adan mutluluklarn etkileyen bir dier faktr ise ana-baba tutumlardr. Literatr incelendiinde aile iersinde ana-babalarn ocuklara kar kontrol ve kabul olmak zere iki nemli boyutta davrandklar grlmektedir. Bu iki nemli boyutun ok youn ya da ok az ortaya
97
konmasna bal olarak drt nemli ana-baba tutumu ortaya kmaktadr (Brown, 2004). Ana-baba tutumlarnn isimleri, zellikleri ve ocuun geliimi zerindeki etkileri aadaki tabloda yer almaktadr.
Tablo 5.2: Ana-Baba Tutumlar
Tutum Demokratik
erii Ana-baba ocua Scaklk sunar. Kontrol gerektiinde kullanr. Ar bir ekilde kontrol ile scaklk ve kabul sunulur. Scaklk ve kabul var fakat kontrol yok. Bu nedenle disiplin de yoksun bir aile ortam var. ok dk dzeyde kabul ya ok yksek dzeyde kontrol vardr.
ocuun zerindeki Etkileri ocuk, bu tutum sayesinde problem zme becerileri edinir ve akran ilikilerinin olumlu olmasn katk salar. Utanga ve ekingen ocuklar ortaya kar. Bu tutumla itaatkr bireyler yetitir. zin verici tutumla yetien ocuklar drtlerini kontrol etmekte sorun yaarlar. lgisiz tutumla yetien ocuklar drtlerini kontrol etmekte sorun yaarlar. Saldrganca tutumlara sahiptirler.
lgisiz
Tablo-3 incelendiinde anne ve babalarn ocuklarna ynelik tutumlar; onlarn kiilik yaplarn ve benlik alglarn ve kiileraras iliki tarzlarn belirleyici bir etkiye sahiptir. Demokratik tutumlarla ocuk yetitirmenin mutluluu salayc bir zelliinin olduu grlmektedir. ocuklar her eyi aile iinde renmezler. Hem yeni deneyimler edinmenin hem de aileden renilenleri test etmenin nemli bir arac olarak akran gruplar ocuun yaamnda nemli bir yer tutar. ocuklarn bir akran grubunun yesi olmalar onlarn geliimleri iin ok nemlidir. Akran gruplar ocuklarn toplumsal geliimlerine sunduklar sosyal destekle, model olma aracl ile yardmc olmaktadrlar. ocuklar akran gruplar aracl ile hem kendi ihtiya ve beklentilerini hem de arkadalarnn ihtiya ve beklentilerini gz nnde bulundurarak uyumlu bir ekilde iliki srdrmeyi; problemleri kendilerine ve bakalarna zarar vermeden zmeyi renmektedirler (Dunn, 2004). Bu deneyimler gelitirici zelliinden dolay ocuklar mutlu etmektedirler.
olan ykc ve ar kontrolc ilikileri kardeler arasnda atmaya ve saldrganla neden olmaktadr (Pike, Coldwell ve Dunn, 2005). Kular gibi umasn, balklar gibi yzmesini rendik; ama bu arada ok basit bir sanat unuttuk: Kardeler olarak yaamay Martin Luther King
Kk ocuklu ailelerde, ocuklar iin anne ve babann karlamlar gereken temel ihtiyalar nelerdir?
mutluluk nemli bir konudur. Bu blmde ergen ocuu olan ailede mutluluk konusu, ergen geliimi ve aile yaps balamnda ele alnp deerlendirilmitir. Ergenlik, bilisel, duygusal ve toplumsal adan deiikliklerin youn bir ekilde yaand bir dnemdir. Bu dnemde yaanan hzl deiimler beraberinde uyum problemlerini getirebilmektedir (Steinberg 2004). Ergenlikte, bireyler toplumsal adan ynlerini yava yava anne ve babalarndan akranlara evirmelerine ramen onlar iin anneleri ve babalar nemli sosyal destek kaynaklarndandr. Dolaysyla ergenlerin geliimsel adan desteklenmesi ve mutluluklar anne ve baba ile kurulan ilikilerden etkilenir (La Greca ve Harrison 2005). Anne ve babann ergenle olumlu iletiim kurmas, problem zme becerilerini yaama aktarmalar, anne ve baba ile ergen arasndaki ilikilerin kalitesine olumlu katklar sunmakla birlikte ergenlerin salkl birey olmalarna da katk sunmaktadr. Tm bunlarn yannda ana-baba ile ocuk arasnda atmalarn youn bir ekilde yaand dnem ergenliktir. Ergenlikte ana-babalar ergenin dankl, mzik seimi, giyim tarzlar vb konularda atmaktadrlar. Bu atmalar her iki tarafn mutluluunu etkilemektedir (Rice ve Dolgin, 2005). Son zamanlarda ergenlerin, zor yaam koullarna dayanabilmelerinin nemi zerine olduka ok bilimsel alma bulunmaktadr. te ergenlerin zor yaam koullarna dayanabilmelerini anlatan kavramlardan biri psikolojik dayankllk kavramdr. Bu balamda aile ergenlerin yaama uyumlarn kolaylatran ve artran nemli bir faktr olarak karmza kmaktadr. Ergenler iin gvenli balanma stiline sahip olmak ve demokratik ana-baba tutumuyla yetimek psikolojik dayankll salayan nemli koruyucu faktrler olarak ele alnmaktadr. Ailenin dnda; yksek zsayg dzeyine sahip olmak, yaam kontrol edebileceine inanmak, iyi dzeyde planlama becerilerine sahip olmak ve akranlardan sosyal destek almak gibi etkenler de koruyucu faktrler balamnda deerlendirilmektedir. Bu faktrler ergenlerin mutluluklarnn korunmasnda nemli etkenler olarak grnmektedir (Carr, 2004). Ergenin aile sistemi iersindeki mutluluunu ele almak iin ailede ergenin mutluluunu etkileyen bir takm kavramlar vardr. ncelikle bu kavramlara aklk getirmek gerekir. Bu dorultuda aile yaps ve aile ortam olmak zere iki nemli kavram aada aklanmtr. Aile yaps kavramnn ele aln literatrde eitlilik gstermektedir. Baz bilim adamlar aile yaps kavramn evlilik ekillerine ve aile biimlerine dayal olara ele almaktadr. Bu noktada aile yaps denildiinde, tek ebeveynli aileler, boanm aileler, ift ebeveynli aileler, ekirdek aileler ve geni aileler akla gelmektedir (Carlson ve Corcoran, 2001). Aile yaps kavram, ailenin bir sistem olarak incelenmesi boyutunda da deerlendirilmektedir. Bu yaklama gre aile sosyal bir sistemdir. Sosyal sistemde karlkl etkileim ve dayanma ile birbirine balanm en az iki veya daha fazla sosyal rolden oluur. Sistem belli bir zaman diliminde devam eden ve alt paralar arasnda srekli etkileimin olduu ama ynelimli bir birimdir. Sistem yaklamna gre, sistemin yapsal ve ilevsel birimleri vardr. Yap, sistemin alt sistemleri ya da blmleri arasndaki dzenlemelerle ve rgtlemelerle ilikili bir kavramdr. lev ise, sistemin amalarn ierir (Minuchin, 1988). Sistem yaklam temelinde aile sisteminin ynetilmesinde ve rgtlenmesinde iletiim, birlik, ynetim, yetkinlik ve duygusal balam olmak zere be nemli aracn olduu belirtilmektedir (Glerce, 1996). Literatrde aile yapsna benzer bir ekilde ele alnan bir dier kavram da aile ortamdr. Bireylerin dnyaya gelmesi ile birlikte bireyleri bir evre kuatr. Bireyler bu evrede geliimlerini srdrrler. Aile ortam kavram, bireyin aile yaps ierisindeki kiileraras atmosferdir (Fowler, 1980). Bu kiileraras atmosferde iki nemli faktr vardr. Bu faktrlerden ilki duygusal ilikidir. Duygusal iliki boyutunda bireyleri merkeze alan tutumdan bireyleri reddeden tutuma doru bir ynelim vardr. kinci boyut ise denetim boyutudur. Bu boyutta ar bir ekilde kontrolden ar bir ekilde ho grye kadar bir ynelim sz konudur (Fowler, 1982). zetle aile ortamnda kiileraras ilikilerde bireyin geliimi ile bireylerin belli amalar dorultusunda kontrol edilmesi ve bu srete ortaya kan atmalar nemlidir (Moos ve Moos, 2002). Aile yaps ve aile ortam ergenler iin nemli mutluluk nedenlerindendir. Bu dorultuda gerekletirilen uluslararas almalar incelendiinde nemli bilgilere ve bulgulara ulalr. rnein aile yeleri arasnda gven, ak bir iletiim ve duygusal yaknlk, olduunda; ergenler kendilerini aileden soyutlanmam hissettiklerinde, ergenlerin ait olma ihtiyalar karlandnda ve ergenler kiisel nem
100
duygusunu hissettiklerinde onlarn mutluluklar artmaktadr (Joronen ve Kurki, 2005; Rask, Kurki ve Paavlianien, 2003). Tm bunlarn yannda ergenlerin zor ilerin stesinden gelmeleri konusunda desteklendiklerinde, aile yeleri arasndaki ilikiler doyum salayc olduunda ergenlerin mutluluklar daha olumlu bir konuma gelmektedir (Park, 2004).
gibi kabul ettiklerinde ve iyimserlik eilimleri yksek olduunda daha mutlu olmaktadrlar (Neugarten, Havighurst ve Tobin, 1961). Yallarn etrafndaki insanlarla oluturmu olduu sosyal alarn nitelii ve nicelii onlarn mutluluklarn etkilemektedir. Ayrca yallarn toplumsal adan temas kurduklar kii saysndan ziyade ilikilerin nitelii onlarn mutluluklarnda nemli bir etkiye sahiptir. Yallkta salktaki bozulmalarn yan ilerlemesine paralel olarak artmas, yallarda toplumsal adan destek alma noktasnda bamllklarn olumasna neden olmaktadr. Bu dnemde yalnn etrafnda yeteri kadar insan bulunmas onlarn ihtiyalarnn karlanmas noktasndan nemlidir. Sonuta ihtiyalar karlanan yallar mutlu olmaktadrlar. Ayrca yal bireylerin hastalklaryla ilgilenmek, onlar hastaneye gtrmek ve tedavi srelerini takip etmek, gerektiinde onlara maddi adan destek olmak onlarn mutluluklar iin nemlidir (Merz ve Consedine, 2009). Tm bunlarn yannda kronik hasatl olan yallarn daha ok mutsuz olduklar bulunmutur. te yandan yaamlarn kontrol edeceklerine inanan yallarn daha mutlu olduklar sonucuna varlmtr. Yetikinlere benzer ekilde duygusal adan dengesiz olan yallarn daha mutsuz olduklar bulunmutur (Pinquart & Sorensen, 2000; Skinner, 1995). Yallk dneminde anne ve babalar, yaklaan lm gereine uyum salamak durumundadrlar. Yallk dneminde elerden biri nce lebilir. Bu durumda dier e, ein kaybna almak ve yas srecini yaamak durumundadr. Bu dnemdeki yallar, ok, inkr, benzetim ve arama, znt, fke, kayg, sululuk ve kabul srelerini yaayarak ein ya da sevilen aile yesinin kaybna tepki vermektedir (Walsh, 2006). Yalanma, ein kayb gibi etkenler bireyler iin farkl seenekleri ortaya koymaktadr. Bu balamda yallar ya yakn aile yelerinin yannda ya da huzurevinde yaamlarn srdrmektedirler. Trkiyede yallar zerine yaplan almalarda bu iki boyut etrafnda toplanmaktadr. Yaplan almalara gre, ailesinin yannda yaayan yallarn huzur evinde kalan yallara oranla daha mutlu olduklar bulunmutur (zer, 2004). te yandan huzurevinde kalan ve sekiz haftalk fiziksel aktivite programna katlan yallarn yaam doyumlarnn ykseldii sonucuna varlmtr (Akandere, 2007). Benzer ekilde huzurevinde kalan yallarda zbakm gleri ykseldike mutluluklarnn da ykseldii sonucuna varlmtr (Altay ve Aydn, 2009). Yukarda deinilen almalarn yannda, yallarn mutlu olmalarna ynelik bir model de gelitirilmitir. Bu modele gre, duygusal adan dengesiz ailesiyle yaayan yallar mutsuz olarak deerlendirilmitir. Ayrca, yetikinlikte nemli bir kiilik zellii olan sorumluluk kiilik zelliine yksek dzeyde sahip olmak da yallar mutsuz etmektedir. Yallarn yalnzlk duygusu hissetmeleri de onlarn mutluluk dzeylerini olumsuz etkilemektedir. te yandan yaamlarn dzenleyebileceklerine ve kontrol edebileceklerine inanan yallarn mutluluk dzeyleri daha yksek bulunmutur. zetle ailesiyle yaayan yallar mutlu etmek iin onlar yalnz brakmamak, onlara fazla sorumluluk yklememek, onlarn olumsuz yaam olaylar ile kar karya brakmamak ve onlarn alglanan kontrollerini yksek dzeyde tutmak gerekmektedir (Erylmaz ve Atak, 2011).
102
zet
Kitabn bu blmndeki bilgiler incelendiinde ailenin, bireyler iin cennet ya da cehennem haline dnebilme ihtimalinin olduu grlr. Bu balamda, kitabn bu blmndeki bilgilerin zetini iinde barndran Peygamber ve Uzun Kaklar yks konuya bir bak as sunmaktadr. yk, aada yer almaktadr. Peygamber ve Uzun Kaklar Ortodoks bir dindar lyas Peygamber 'e gelmi. Cennet ve cehennem konularna byk ilgi duyan ve yaamn ona gre ekillendirmeyi amalam olan adam lyas Peygamber'e sormu: "Cehennem nerede? Cennet nerede?" Bunlar sylerken bir yandan da ona yaklam, fakat lyas Peygamber cevap vermeden adamn elinden tutmu ve onu karanlk yollardan geirerek saraya getirmi. Ssl demir bir kapy geerek bazlar mcevherlerle donanm, bazlar kilimlere sarnm zengin ve yoksul insanlarla dolu byk bir odaya girmiler. Odann ortasnda, atein stnde byk bir orba kazam durmaktaym. Yava yava kaynayan kazandan odaya ok gzel bir koku yaylyormu. Kazann etrafnda ise kk yanakl, bo gzlerle bakan insanlar orbadan paylarn almak zere bekleiyorlarm. lyas Peygamber ile birlikte gelen adam insanlarn kendileri kadar byk kaklarn grnce ok arm. Kak, demirden yaplm byk bir ukur blm, ok uzun bir sap ve ucunda da kk, tahta bir tutacaktan oluuyormu. A insanlar, kazann etrafnda itiip kakarak orbadan paylarn almaya alyorlar, ancak hibiri bunu baaramyor mu. Ar ka kazandan kaldrmak ok zormu. Ayrca kan sap ok uzun olduu iin en kuvvetli adam bile ka azna kadar getiremiyormu. Daha arsz olanlar orba ieyim derken, kollarn, yzlerini yakyor veya orbay dierlerinin zerine dkyormu. Dahas birbirlerine baryor, kavga ediyor ve alklarn gidermek iin kullanmalar gereken kaklarla birbirlerine vuruyorlarm. lyas Peygamber yanndaki adam kolundan tutarak, "te bu, cehennem," demi. Daha sonra o odadan ayrlmlar ve bir sre sonra arkalarndaki cehennemin barlarm duymaz olmular. Karanlk yollardan geerek yaptklar uzun yolculuktan sonra baka bir odaya girmiler. Bu oda daha nceki odann benzeriymi, ortada orba kazam, etrafnda dev kaklaryla insanlar varm. Fakat buradaki
103
insanlar iyi beslenmi grnyorlarm. orbaya dalan kak seslerinin dnda, yalnz sakin, mutlu bir mrldanma duyulmaktaym. orbay her zaman iki kii birlikte yiyorlarm. Biri ka kaba sokuyor ve eine yediriyormu. Eer kak bir kii iin ok ar olursa, dier iki kii bunlara yardmc oluyormu. Bu ekilde herkes kavga d olmadan, bar iinde orbasn yiyebilmekteymi. Bir kii yeteri kadar yediinde dierinin sras geliyormu. lyas Peygamber yanndaki adama dnm ve yle sylemi: te bu da cennet! (Pesesschkian, 1998; sf. 33-35). Bu ykden de anlalaca zere, hem bireysel hem de aile mutluluu iin fiziksel ve ruhsal adan salkl olmak nemli bir n koul olarak gzkmektedir. te yandan yaamn hangi dneminde olursa olsun ailede mutluluk iin; aile iersinde snrlarn, dengenin, rollerin, grevlerin ve sorumluluklarn uygun bir ekilde yaama aktarlmas ikinci bir n kouldur. nc olarak da zamana ilikin bireylerin alglarnn gereki olmas gerekmektedir. Yaanan saatler, gnler ve dakikalar birbirinin ayns imi gibi gelse de biz bu mr ve mr dakikalarn bir kez yayoruz. Bu nedenle karlkl sayg, sevgi ve gven temelinde aile ilikilerinin olmas aile sistemini ve aile iersindeki bireyleri mutlu edecek nemli bir faktrdr.
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi psikolojideki mutluluk kavramlarndan biri deildir? a. znel iyi olu b. Yaam doyumu c. Olumlu duygu d. Olumsuz duygu e. z yarglama 2. Bireylerin aile ierisindeki mutluluklarna en ok olumlu katk salayan aile tutumu hangisidir? a. Otoriter-kat kuralc aile b. Demokratik aile c. zin verici aile d. Ar koruyucu aile e. lgisiz ve kaytsz aile 3. Aadaki balanma sitilllerinden hangisi bireyleri en ok mutlu etmektedir? a. Gvenli balanma b. Kaygl balanma c. Korkulu balanma d. pheli balanma e. Kaytsz balanma 4. Aadaki ihityalardan hangisinin karlanmamas durumunda ocuklarda drtsel davranma eilimleri ortaya kar? a. Gven b. Bakm c. Kontrol d. Bilisel uyaran sunma e. Duygusal uyaran sunma 5. Aadaki kiilik zelliklerinden hangisi ailedeki bireylerin mutluluklarn olumsuz olarak etkilemektedir? a. Da dnklk b. Duygusal dengesizlik c. Sorumluluk d. Yumuak ballk e. Deneyime aklk
104
6. Aadaki kiilik zelliklerinden hangisi ailedeki yetikin bireylerin mutluluklarn olumlu olarak etkilemektedir? a. Da dnklk b. Duygusal dengesizlik c. Yumuak ballk d. Sorumluluk e. Deneyime aklk 7. Aadakilerden hangisi Trkiyede ergenleri mutlu eden aile yapsyla ilgili faktrlerdendir? a. Duygusal balam b. Yetkinlik c. Doyum d. Kontrol e. letiim 8. Aadakilerden hangisi Trkiyede ergenleri mutlu eden aile ortamyla ilgili faktrlerdendir? a. Ailede birlik b. Yetkinlik c. Doyum d. Kontrol e. letiim 9. Trkiyede yallarn mutluluklarn olumlu olarak etkleyen en nemli faktr hangisidir? a. Da dnklk b. Duygusal dengesizlik c. Yumuak ballk d. Alglanan kontrol e. Deneyime aklk 10. Aadaki yeteneklerden hangisi ailedeki yetikinlerin mutluluklarn etkilemektedir? a. Nezaket b. Umut c. nan d. Dakiklik e. Adalet
Sra Sizde 2
Ailenin grevlerini getirmesidir. ve ilevlerini yerine
Sra Sizde 3
Derinlik denir
Sra Sizde 4
Kk ocuklu ailelerde ana-babalar ocuklarn drt temel ihtiyacn karlamaldrlar: Kontrol Bakm Gven Bilisel adan uyarm sunma
Sra Sizde 5
Ailede yetikinlerin mutluluklarn etkileyen drt nemli yetenek vardr: Zaman Umut Gvenirlik Baar
Sra Sizde 6
Ailelerde yallar mutlu etmek iin yaplacaklar: Onlarn salklar ile ilgilenmek Gerektiinde onlara maddi destek sunmak Onlarn sorumluluklarn azaltmak Onlara olumsuz duygular oluturacak yaam deneyimleri sunmamamak Onlarn alglanan kontrollerini ykseltmek
105
Yararlanlan Kaynaklar
Akandere, M. (2007). Huzurevinde kalan yallarda fiziksel aktivitelerin yaam doyum dzeylerine etkisi. Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi,18,1-9. Altay, B., & Aydn, . A. (2009). Huzurevinde yasayan yallarda zbakm gc ve yasam doyumu arasndaki iliksi. Dicle Tp Dergisi, 36(4), s. 275-282. Amato, P. & Afifi, T. D. (2006). Feeling caught between parents: Adult childrens relations with parents and subjective well-being. Journal of Marriage and Family, 68, 222-236. Amato, P. R., & Booth, A. (1997). A generation at risk: Growing up in an era of family upheaval. Cambridge, MA: Harvard University Press. Baltes, P., & Mayer, K. U. (1999). The Berlin aging study: Aging from 70 to 100. Cambridge, UK: Cambridge University Press. Bartholomew, K. ve Horowitz, (1991). Attachment styles among young adults. A test of a four category model. Journal of Personality and Social Psychology, 61: 226-244. Behnke, A., & MacDermid, S. (2004).Family well-being. Sloan Work-Family Network Black, S. M., & Hill, C. E. (1984). The psychological well-being of women in their middle years. Psychology of Women Quarterly, 8, 282-292. Brown, S. (2004). Family Structure and Child Well-Being: The Significance of Parental Cohabitation. Journal of Marriage & Family, 66, 351-367. Brickman, P., Coates, D. & Bulman, R. (1978). Lottery winners and accident victims: Is happiness relative. Journal of Personality and Social Psychology, 36, 917-927 Buss, D. M., Shackelford, T. K., Kirkpatrick, L. A., and Larsen, R. J. (2001). A half century of American mate preferences. Journal of Marriage and the Family, 63, 491-503.
106
Bulut, I. (1993). Ruh hastalnn aile ilevlerine etkisi. Ankara: T.C. Babakanlk Kadn ve Sosyal Hizmetler Mstearl. Carlson, M.J., & Corcoran, M.E. (2001). Family structure and childrens behavioral and cognitive outcomes. Journal of Marriage and Family, 63, 779-792. Carr, A. (2004) positive psychology. The science of happiness and human strengths. Hove: Brunner-Routledge Carter, B., & McGoldrick, M. (1999). The expanded family life cycle: Individual, family, and social perspectives. (3rd. ed.). Boston: Allen & Bacon. Carstensen, L. L. (1995). Evidence for a life-span theory of socioemotional selectivity. Current Directions in Psychological Science, 4(5), 151 156. Cassidy, J., & Shaver, P.R. (1999). Handbook of attachment. New York: Guilford Press. Cleaver, H., Walker, S., & Meadows, P. (2004). Assessing childrens needs and circumstances: the mpact of the assessment framework. London: Jessica Kingsley Publishers. Coleman, J.S. (1990). Foundations of social theory. Cambridge, MA: Harvard University Press. DePaulo, B. M., & Morris, W. L. (2005). Singles in society and in science. Psychological Inquiry, 16, 5783. Donnelly, D. A. (1993). Sexually inactive marriages. The Journal of Sex Research, 30, 171 179. Dunn, J. (2004) Childrens Friendships: The beginnings of intimacy. Malden, MA, Blackwell. Erel, O., & Burman, B. (1995). Interrelatedness of marital relations and parent-child relations: A meta-analytic review. Psychological Bulletin, 118, 108-132
Erylmaz, A. (2010). Aile yaps ergeni mutlu eder mi? Aile ve Toplum Dergisi, 22, 21-30. Erylmaz, A. (2011a). Ergenlerin znel iyi olular ile aile ortamlar arasndaki ilikinin incelenmesi? Aile ve Toplum Dergisi, 24, 93-102. Erylmaz, A., Ercan, L. (2011). znel iyi oluun cinsiyet, ya gruplar ve kiilik zellikleri asndan incelenmesi. Trk Psikolojik Danma ve Rehberlik Dergisi.36 (4), 139-151. Fowers, B.J., & Olson, D.H. (1986). Predicting marital success with PREPARE: A predictive validity study. Journal of Marital and Family Therapy, 12, 403-413. Fowler, P. C. (1980). Family environment and early behavioral development. A structural analysis of dependencies. Psychological Reports, 47, 61 l-6 17. Fowler, P. C. (1982). Relationship of family environment and personality characteristics. Journal of Clinical Psychology, 38, 804-810. Fujita, F. (1991). An nvestigation of the relation between extroversion, neuroticism, positive affect, and negative affect. Masters Thesis, University of Illinois. Glenn, N.D. (1991). Quantitative research on marital quality in the 1980s: A critical review. In A. Booth (Ed.) Contemporary families: Looking forward, looking back. Minneapolis: National Council on Family Relations. Gomez, S.F., Khan, N., Malik, M.I., & Saif, M.I. (2010). Emperically Testing the Relationship of Social Support, Job Satisfaction and Work Family Balance in Pakistani Socio Cultural Set Up. OIDA International Journal of Sustainable Development, 2(1): 31-37. Gottlieb, B.H. (1983). Social support strategies. Beverly Hills, CA: Sage Publications. Glerce, Aydan. (1996). Trkiyede ailelerin psikolojik rntleri. stanbul: Bogazii niversitesi Yaynlar. 1. Basm.
Heady, B., & Wearing, A.(1992).Understanding happiness: A theory of subjective well being. Melboune, Vicotira Australia: Longman Cheshire Hendrick, S.S. (1988). A generic measure of relationship satisfaction. J Marriage Fam, 50:9398. Hetherington,E.M., Parke, R.D., Gauvain, M. & Locke, V.O. (2006). Child psychology: A comtemporary viewpoint. (6th Ed.). NY: McGrawHill Publication. Huston, T.L. & Vangelisti, A.L. (1991). Socioemotional behavior and satisfaction in marital relationships: A longitudinal study. Journal of Personality and Social Psychology, 61, 721-733. Joronen, K.& Kurki, A.(2005). Familial contribution to adolescent subjective well being. International Journal of Nursing Practice, 11,3,125-133. King, L. A. (1993). Emotional expression, ambivalence over expression, andmarital satisfaction. Journal of Social and Personal Relationships, 10, 601-607. Kirby, J.S. (2005). A study of the marital satisfaction levels of participants in a marriage Education course. Unpublished Doctoral Dissertation. Department of Educational Leadership and Counseling Department, University of Lovislono, Monnoe. Kunzmann, U., Little, T. D., & Smith, J. (2000). Is age-related stability of subjective well being a paradox? Cross-sectional and longitudinal evidence from the Berlin aging study. Psychology and Aging, 15(3), 511526. Kottak, C. P. (2001). Antropoloji: insan eitliliine bir bak. Ankara: topya Yaynevi. La Greca, A. M., & Harrison, H. W. (2005). Adolescent peer relations, Friendships and romantic relationships: Do they predict social anxiety and depression? Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology, 34, 4961. Lucas, R.E., Clark, A.E., Georgellis, Y., &
107
Deiner, E. (2003). Reexamining adaptation and set point model of happiness: reactions to changes in marital status. Journal of Personality and Social Psychology. Lyubomirsky, S. (2001). Why are some people happier than others? American Psychologist, 56, 239249. Minuchin, P.(1988). Relationships within the family: a systems perspective on development. Relationships within Families.(726).Oxford:Clarendon Press. Nazl, S. (2001). Aile danmanl. Ankara: Nobel Yaynevi. Neugarten, B. L., Havighurst, R. J., & Tobin, S. S. (1961). The measurement of life satisfaction. Journals of Gerontology, 16, 134143. Nickerson, A.B. & Nagle, R.J. (2004). The influence of parent and peer attachments on life satisfaction in middle childhood and early adolescence. Social Indicators Research, 66, 3560. Moos, R. H & Moos, B. S. (2002). Family environment scale manual. Third edition, Palo Alto, California. Merz, E.M., Consedine, N.S .(2009).The association of family support and wellbeing in later life depends on adult attachment style. Attach Hum Dev 11:203 221 Myers, J. E., Sweeney, T. J. & Witmer, J. M. (2000). The wheel of wellness counseling for wellness: a holistic model for treatmentplanning. Journal of Counseling and Development, 78(3), 251-266. zer, M. (2004). Huzurevinde ve aile ortamnda yaayan yallarn incelenmesi. Turkish 7 (1),s.33-36 yaam doyumunun Journal of Geriatrics,
in positive youth development. The Annals of American Acedemy of Political and Social Science. 591 (1): 25-39. Pierce, G. R., Sarason, I. G., Sarason, B. G., & Solky- Butzel, J. A. (1997). Assessing the quality of personal relationships. Journal of Social & Personal Relationships, 14, 339356. Pike, A., Coldwell, J. & Dunn, J. F. (2005). Sibling relationship in early middle childhood: Links with individual adjustment. Journal of family Psychology, 19(4), 523- 532. Pinquart, M., Sorensen, S. (2000). Influences of Socioeconomic Status, Social Network, and Competence on Subjective Well-Being in Later Life: A Meta-Analysis. Psychology and Aging, 15( 2), 187-224. Rask, K. Kurki,P.A.,&Paavilainen, E.(2003). Adolescent subjective well-being and family dynamics. Scand J.Caring Sci,17,129-138. Raup, J., & Myers, J. (1989). The empty nest syndrome: Myth or reality? Journal Counseling & Development, 68, 180-183. of
Reder P., Duncan S. & Lucey C. (2003). Studies in the assessment of parenting. Hove: Brunner-Routledge. Rice, F. P., & Dolgin, K. G. (2005). The adolescent: Development, relationships, cultures (11th ed.). Boston: Allyn & Bacon. Ryff, C.D. (1989). Happiness is everything or s it? Explorations on the meaning of psychological well-being. Journal of Personality and Social Psychology, 57,(6), 1069-1081. Ryff, C.D., & Singer, B.H. (2008). Know thyself and become what you are: a Eudaimonic approach to psychological well-being. Journal of Happiness Studies, 9, 13-39. Savage-Scharff, J. & Bagini, C. (2002). Object relations couple therapy. In A. Gurman & N. Jacobson (Eds), Clinical Handbook of Couples Therapy, 3rd edn, pp. 5985. New York: Guilford.
zgven, .E. (2001). Ailede letiim ve Yaam. Ankara: PDREM Yaynlar. Park, N.(2004). The role of subjective well-being
108
Sanford, K. (2003). Problemsolving conversations in marriage: Does it matter what topics couples discuss? Personal Relationships, 10(1), 97-112. Skinner, E.A. (1995). Perceived control, motivation, & Publications. coping. London: Sage
Events and subjective well-being: Only recent events matter. Journal of Personality and Social Psychology, 70, 1091-1102. Terry, J. & Kottman, M. (1995). Working with families. Guidance and counseling in the elementary and middle Schools (pp.254-281) Brown Benchmark Publishers. Twenge, J.M., Campbell, W.K., & Foster, C.A. (2003). Parenthood and marital satisfaction: A meta-analytic review. Journal of Marriage and Family, 65(3), 574-583. Walsh, F. (2006). Strengthening family resilience (2nd ed.). New York: Guilford Press.
Steinberg, L. (2004). Risk-taking in adolescence: What changes, and why? Annals of the New York Academy of Sciences, 1021, 5158. Suh, E., Diener, E., & Fujita, F. (1996).
109
6
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Ana-baba tutumlarn ve nemini aklayabilecek, Ana-baba tutumlarnn ocukla iletiime etkisini ifade edebilecek, Ana-baba ocuk sevgisinin aile ii iletiime etkisini aklayabilecek, Tutarl davranmann ana-baba-ocuk etkileimine etkisini aklayabilecek, Ana-babann ocua verdii deerin iletiime etkisini ifade edebilecek, Ana-babann ocua ayrd zamann iletiime etkisini aklayabilecek, Ailedeki kardeler aras ayrmn iletiime etkisini aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.
Anahtar Kavramlar
letiim Ana-Baba Tutumlar ocua Verilen Deer ocua Ayrlan Zaman Etkileim Ana-Baba Sevgisi Kskanlk
indekiler
Giri Ana-Baba Tutumlarnn ocukla letiime Etkisi Ana-Baba- ocuk Sevgisinin Aile i letiime Etkisi Ana-Baba ocuk Etkileiminde Tutarllk Ana-Babann ocua Verdii Deer Ana-Babann ocua Ayrd Zaman Ailedeki Kardeler Aras Ayrmn letiime Etkisi
110
babalarn ocuklarna yeteri kadar zaman ayrmalar gerekmektedir. Gnmz anda hem annenin hem de babann alyor olmas ve gnn byk orann i ortamnda geirmesi ocuklarna yeteri kadar zaman ayramadklarn gstermektedir. Bir anne ya da baba ne kadar youn alrsa alsn gnn belli saatlerinde mutlaka ocuklaryla birlikte olmas gerekir. ocuklarn, duygusal, bilisel, sosyal ve kltrel olarak geliebilmeleri iin ana ve babalarna ihtiyalar vardr. Ana-babalarn ocuklaryla birlikte olduklar sre iinde kardeler arasnda ayrm yapmadan her ocua dengeli bir zaman ayrarak etkinlikler yapmalar gerekir. Bu sadece zaman olarak deil belki de daha nemlisi olan sevgide de kendini gstermelidir. Anne ve babasnn kardeleriyle kendisi arasnda sevgi ayrm yaptklarn fark eden ocuk, ailesine kar olumsuz duygular besler ve onlara gvenemez. Grld gibi ana-baba-ocuk etkileimi zerinde etkili olan bir ok faktr vardr. Bu blmde ksaca bu faktrlere deinilmitir.
Ar Koruyucu Aile
Ar koruyucu ana-babalar ocuklarnn yapmas gereken pek ok ii kendileri yaparlar ve ocuklarna gereinden fazla ilgi gsterirler. ocuk srekli denetim altndadr. Bu koruyuculuk daha ok anne tarafndan gsterilir. Byle bir tutum iinde olan anne ocuunu her trl d etkilerden korumaya alr. ocuk gereksinimlerini karlayabilecek durumda olsa bile anne-baba onun yerine ihtiyacn gidermeye alr. Ana-babalar ancak bu ekilde davrandklarnda ocuklarna olan sevgilerini en iyi ekilde ortaya koyduklarna inanrlar.
112
Bu aile tutumunun otoriter ve kuralc aile tutumundan fark, koruma gdsnn, efkat ve merhametin, disiplinin nne gemi olmasdr. Byle bir aileye sahip ocuklar ok duygusaldr. Srekli aileleri tarafndan korunup kollandklar iin bamsz olamazlar ve kendi ayaklar zerinde durmakta glk ekerler. Bu nedenle ana-babalarndan ayr kalamazlar ve srekli onlarn yannda olmak isterler. Kendileriyle ilgili bir karar vermeleri gerektiinde cesaret gsteremezler. zgvenleri dk ve zayf bir kiilie sahiptirler (Sayar ve Balan, 2011).
Demokratik Aile
En etkili ana-baba tutumu demokratik ana-baba tutumudur. Bu tutuma sahip aileler evde ocuklarna scak, sevecen ve sevgi dolu bir ortam olutururlar. Ana-babalar ocuklarn gerektiinde denetledikleri gibi ayn zamanda onlara ihtiya duyduklar ilgiyi de gstermektedirler. ocuklarnn olumlu davranlarn onaylayarak salkl bir geliim gstermelerini salarlar. Gerekli kurallar ocukla tartlarak nceden belirlenir. ocuun yaamn kstlayc kurallar alnmsa bunun nedeni ocua aklanr. Ana-babalar ocuklarn dnce ve grlerine deer verirler. ocuun sorumluluk bilinci kazanmasna yardmc olacak kk grevler verilir. Ana-babalar ocuklarn kazanmalar gereken davranlar, onlara iyi bir model olarak retmeye alrlar. Demokratik bir aile ortamnda byyen ocuklarn zgvenleri yksek, daha yaratc, zerk ve bamsz kiiler olduu grlmektedir. Bu ocuklar paylamc ve grup almalarnda daha baarl bir zellie sahiptir. Demokratik ana-babalarn ocuklarn belli snrlar iinde zgr brakmalar ve istedikleri kararlar vermelerine yardmc olmalar, kendilerini deerli bulmalarna neden olmaktadr. Daha az atmann yaand ve daha ok gvenli ortamn bulunduu bir ailede bulunan ocuun stresli ve olumsuz yaam koullarn daha kolay atlatt grlmektedir. Sonu olarak demokratik aileye sahip ocuklarn dier drt aile ortamna sahip ocuklara gre daha zerk, bamsz, sorumluluk sahibi, evresindeki insanlara sayg gsteren ve sevgiyle bakan, zgveni yksek, vicdan duygusu gelimi bir kiilie sahip olduu grlmektedir.
Ana-babalarnz ocukluunuzda sizinle iletiim kurarken daha ok hangi aile tutumunu sergiliyorlard.
korku ve endie geliir ve ocuk ana-babas tarafndan sevildiini hissedemez. Sosyal ilikilerinde kendi duygu ve dncelerini aklayamaz ve kayg yaar. Oysaki ocuklara gsterilmesi gerek en nemli duygu sevgi duygusudur. Ana-babalar ocuklarna onlar sevdiklerini hem szel olarak hem de davransal olarak gstermelidir. Ancak bu sevgi gsterisi arya ve taknla kamadan yaplmaldr. Ana-babalar, ocuklarnn salkl bir duygusal geliim yaamas iin dengeli bir duygusal etkileim ortam hazrlamalar gerekir (Yavuzer, 2008; s.104).
gcne kavuturmaldr. Geleneksel ailelerde baba, ailede otorite durumundadr ve ailedeki disiplini baba salamaktadr. Bu nedenle babalar belkide otorite kaybna uramamak iin ocuklarna olan sevgilerini kapal biimde gstermektedirler. Yakn zamana kadar bu tutuma sahip kimi babalar ocuklarna uyurken sarlr, perlerdi. Gnmzde belki bu kadar u rneklere rastlanmasa da hala bir topluluk iinde ocuuna rahat rahat sarlp pmeye ekinen babalar grmek olasdr. Oysaki ocuklarn babalarnn sevgisine ihtiyac vardr. Babalarnn sarlmasna, pmesine ihtiyac ve hakk vardr. Bir baba ocuunun bu hakkn elinden almamaldr. Baba ocuklar iin bir gven kayna ve kiilik geliiminde etkili bir rol modeldir. Baba yoksunluu ocuklarn ihtiyac olan sevgiyi tam olarak karlayamamalarna neden olmaktadr. Sonu olarak ocuklarn salkl bir geliim gsterebilmeleri iin ana-babalarnn sevgilerine ihtiyalar vardr. Ana-babalar ocuklarna duyduklar sevgiyi aka gstermeli, onlara kar dengeli, tutarl, gvenli bir ortam sunmaldr. Sevgi, ocuu olduu gibi kabul etmeyi, onunla yeteri kadar ilgilenip efkatle yaklamay, zor durumlarda bile hi yaknmadan sabrla bytmeyi ifade etmektedir. Sevgi, sadece bebeklik ya da ocukluk dnemlerinde deil her yata ihtiya duyulan ve gsterilmesi gereken bir duygudur (Kayhan, 2007; s.118).
Sizce sevgi gstermenin ka deiik yolu vardr? Size gre sevgi gstermenin en etkili yolu hangisidir?
115
Bo zaman doru deerlendirmenin bir yarar da ocuklara bunu retmektir. ocuklar zamanlarn nasl kullanacaklarn ve nasl planlayacaklarn ana-babalarndan renirler. Aile yeleri bo zamanlarn birlikte deerlendirirlerse yeler arasndaki ilikiler daha da glenir ve birbirlerini daha iyi anlama frsat
117
bulurlar. Bo zamanlar deerlendirilirken ne tr etkinlik yaplacayla ilgili karar aile yeleri ortak vermelidir. Herkesin hemfikir olduu bir karara uyum kolaylar ve herkes yaplan etkinlikten yeteri kadar doyum elde edebilir. Mutlu ve zevkli bir beraberlik olmas iin etkinlik seiminde mmkn olduunca ailedeki bireylerin houna giden etkinlikler seilmelidir (Kayhan, 2007; s.122). ocuklarn ana-babalaryla birlikte zevk alarak vakit geirdikleri en nemli etkinlik oyundur. Ailesiyle oyun oynayan ocuk, hem en ok birlikte olmak istedii kiilerle birliktedir hem de en ok yapmak istedii eyi yapmaktadr. Ana-babalarn ocuklarnn geliimi iin mutlaka bu sreci yaamalar gerekir. Oyun ocuklarn kendi ilgi ve yeteneklerini kefetmelerine yardmc olduu gibi bilisel, duygusal, sosyal ve fiziksel olarak geliimlerine de yardmc olmaktadr. Oyun aile yaantsnda nemli bir yere sahiptir. Oynanan oyunla hem aile yeleri arasndaki etkileim glenir hem de ocuun geliimi desteklenmi olur (Sayar, 2011, s.133). Sayar (2011), ailelerin ocuklarna ayrdklar zamann ocuklar zerine brakt olumlu etkiyi yine onlarn sylemleriyle u ekilde aktarmtr. Mehmete babasnn kendisini sevdiini nereden anladn sorduumuzda u cevab veriyor: nk benimle birlikte zaman geiriyor. Birlikte basketbol oynuyoruz, araba ykyoruz, berbere gidiyoruz Yusufun gzleri genellikle l l. Annemle babamn beni sevdiini biliyorum, nk benimle vakit geiriyorlar diyor. Babam akam iten gelip dinlendikten sonra bulmaca zyoruz, krlm oyuncam ya da bozulmu radyoyu tamir ediyoruz. Bazen askerlik hatralarn anlatyor, arkadalarmdan, tuttuumuz takmdan, gelecee dair planlarmzdan konuuyoruz. ark bile sylediimiz oluyor birlikte. Annemle de arkadalarm hakknda konuuyor, hikyeler, masallar okuyoruz Leyla 10 yanda. Annemle babam ok seviyorum. Onlarn da beni sevdiini biliyorum diyor. Biz kardeiz, ama yine de her birimizle tek tek ilgilenip, bize kendimizi zel hissettiriyorlar. Annem ay saati iin mutfakta benimle birlikte kurabiye yaparken, babam da kardeimle sohbet ediyor. Babam ok gzel masal anlatr, bazen de kitaptan okur. Haftada en azndan bir kez bize masal anlatr. devimde yapamadm bir soru olduu zaman babama sorabileceimi bildiim iin ders almaktan ekinmiyorum. Annem, babam, kardeim ve ben en ok sessiz sinema oyununu seviyoruz. Bir de babamn bam okamas, Y GECELER LEYLACIIM demesi ok houma gidiyor. Beni nemsediini hissediyorum
Siz anne ya da babanzla birlikte zaman geirirken daha ok hangi etkinlii yapardnz?
118
Ailede ikinci ocuun domas daha nce tek ocukla kurulmu dzeni bozarak yeni bir dzenin kurulmasn gerekli klar. Byk ocukla yeni doan ocuk arasnda ana-babann sevgisini paylama sorunu ortaya kar. Bu durum ailede gerginlik oluturur. zellikle aralarnda ya fark az olan ocuklarda kskanlk olduka fazla grlmektedir. Kskanlk olduka doal bir durumdur. nk yeni doan ocuk byk ocuun sahip olduu pek ok eye ortak olmutur. Bu ortaklk ana-baba sevgisinden fiziki mekn paylamna, ilgi paylamna, oyuncak ve zaman paylamna kadar devam etmektedir. Burada iki ocuk arasndaki dengeyi salayacak olan kiiler ana-babalardr. Ana-baba, ocuklarna dengeli ve eit davranmal asla ayrm yapmamaldr. Aksi halde ocuklar arasndaki sevgi ve sayg zarar grr ve birbirlerine kar dmanca bir tutum gelitirebilirler (Kayhan, 2007; s.119). Kardeler aras ayrm ocuklarn sahip olduklar cinsiyetten de kaynaklanmaktadr. zellikle geleneksel ailelerde gittike azalmasna ramen erkek ocua verilen deer daha oktur. Bu konuya deer balnda deinilmiti. Erkek ocuklar ailenin hem adn devam ettirmekte hem de aileye ekonomik kazan salamaktadr. Ayrca ana-babalar yallklarnda erkek ocuklarn kendilerine bakacak bir gven kayna olarak grmektedir. Bu faktrlerden dolay erkek ocuklarla kz ocuklar arsnda ayrm yapld grlmektedir. Byle bir durumla kar karya kalan kz ocuklarnn aile balar zayflamakta ve gerekli destei gremedikleri iin ailelerine gvenmemektedirler. Daha scak, daha sevgi dolu ve deer veren ortamlarn aray iine girmektedirler. Henz doru karar verebilme yeterliliine sahip olmadan vermi olduklar kararlar sonucunda da ok daha byk sorunlarla kar karya kalabilmektedirler. Anababalarn bu durumu gz nnde bulundurarak byle basit ve anlamsz ayrmlara girmemeleri gerekir. Evlat kz da olsa erkek de olsa ayndr ve kesinlikle ayrm yapmak doru deildir. Ailelerin yapm olduklar bir dier karde ayrm ise kk karde byk karde ayrmdr. zellikle ve daha ok ocuklu ailelerde en kk ocuk daha ok sevilmektedir. En kk ocuklar, gerek dierlerine gre daha kk olmalarndan gerekse sempatik tavrlarndan dolay daha ok ilgi, dikkat ve sevgi grmektedir. Kk ocuklara sadece ana-babalar deil ou zaman byk ocuklar da daha ok sevgi gstermektedir. Ancak bu her zaman byle olmayabilir. Zaman zaman kardelerden bazlar bu sevgi ayrmndan rahatsz olabilir. Byle durumlarda ana-babalarn dikkatli olup rahatsz oluturacak kadar sevgi ayrm yapmamalar gerekir.
Ana-babasnn kardeini kendisinden daha ok sevdiini dnen bir ocuk neler yaayabilir?
119
zet
Ailelerin ocuklaryla kuduklar iletiimde kulandklar tutumlar; Otoriter-kat kuralc aile, izin verici aile, ar koruyucu aile, ilgisiz ve kaytsz aile ve demokratik aile eklinde sralanabilir. lk drt aile tutumunu sergileyen ana-babalar ocuklaryla salkl iletiim kuramamakta ve bunun sonucunda da ocuklar kiisel, sosyal ve ahlaki ynden salkl geliim gsterememektedir. Oysaki demokratik tutum sergileyen aileye sahip ocuklar, daha zerk, bamsz, sorumluluk sahibi, evresindeki insanlara sayg gsteren ve sevgiyle bakan, zgveni yksek, vicdan duygusu gelimi bir kiilie sahip olmaktadr. Aile ii iletiim ve etkileimde sevgi duygusu nemli bir etkiye sahiptir. Sevgi aileyi birbirine balayan en temel duygudur. Sevgi gstermenin pek ok yolu vardr. Bedensel temasla, scak bir bak ve glmsemeyle, ses tonuyla, konuma biimiyle, hizmet etme yoluyla ve hediyeyle sevgi gsterilebilir. Her anne ve baba ocuunu sever ancak sevgilerini gsteremedikleri zaman ocuklar kendilerinin ne kadar sevildiini anlayamayabilir. Ana-babalar, sevgilerini mutlaka ocuklarna gstermeleri gerekir. Sevgi, ocuu olduu gibi kabul etmeyi, onunla yeteri kadar ilgilenip efkatle yaklamay, zor durumlarda bile hi yaknmadan sabrla ocuklara destek olmay ifade etmektedir. Ana-babalar zaman zaman ocuklarna tutarsz davranmaktadr. Bu tutarszlk eler arasnda olduu gibi annenin ya da babann ayn durum karsnda farkl zamanlarda farkl davran sergilemeleriyle de kendini gstermektedir. Eler arasndaki tutarszlk, elerin ocuk yetitirmeye kar sahip olduklar farkl bak alarndan ya da ocuk yetitirmeye ilikin yntem deitirme karar konusundaki uyumazlklardan ortaya kmaktadr. Elerin kendi ilerinde gsterdikleri tutarszlk, yaadklar eski-yeni atmalarndan ya da sahip olduklar ruhsal deimelerden kaynaklanabilmektedir. ocuklar ana-babalarnda bir tutarszlk grdklerinde kendilerine uygulanan disiplinde de bir belirsizlik grerek kendilerinden bekleneni yerine getirmeyebilirler. Ailelerde ocua verilen farkl deerden szedilebilir. Bunlar faydac/ekonomik, psikolojik ve sosyal deerlerdir. Faydac deere sahip aileler yallklarn gvenceye almak iin erkek ocuklarna deer verirler. Yalandklarnda ocuklarnn kendilerine
120
bakmasn beklerler. Bu anlaya sahip aileler ayn zamanda ocuklarndan ekonomik olarak da yarar elde etmek isterler. ocuklarn aileye maddi bir getirisi vardr. Sosyal deere sahip aileler ise daha ok erkek ocuklarna deer vermektedir. Onlar iin nemli olan aile isminin devam etmesidir. Ayrca ailelerin ocuk sahibi olmas toplum tarafndan beklenen ve kabul gren bir durumdur. Psikolojik deere sahip ailelerde, ocuklardan alnan zevk ve mutluluk n plandadr. ocuklar bytlrken alnan haz, ocuklarn byme srecinde ortaya koyduklar davranlar ve bu davranlarda yaanan ilkler, elere tarifsiz mutluluklar yaatr. Gnn snrl zamannda bir arada bulunan aile yelerinin birbiriyle etkileiminin yeterli ve verimli olmas gerekir. ocua sahip bir anababa iin birlikte geirilen zaman ok nemli bir zaman dilimidir. Bu zaman dilimi iinde yaplacak etkinliklerle ocuklarn fiziksel, sosyal, kiisel, bilisel, dilsel ve ahlaki geliimleri zerinde olumlu gelimeler salanabilir. Ayrca ocuklar anne ve babalarnn kendilerine zaman ayrdklarn grdklerinde, anne ve babalar tarafndan ne kadar sevildiklerini, ne kadar deer verildiklerini hisseder ve bir aile yapsnn scakln grrler. Ailelerin genellikle ocuklarn ayn dzeyde sevdiklerini sylemelerine ramen zaman zaman baz ocuklar daha ok sevdikleri grlmektedir. Bu ana-babalar sevdikleri ocuklara dierlerinden daha farkl davranmaktadr. Onlar daha ok kayrmakta ayn durumda dierlerine olumsuz tepki gsterirken sevdikleri ocua tepkisiz kalmaktadrlar. Anne ya da babasnn kardeini daha ok sevdiini fark eden ocukla ana-babas arasnda duygusal sorunlar ortaya kabilir. Bu ocuklarn ailesine kar oluturduklar gven duygusu sarslr ve ana-babasna duyduu sevgi gittike zayflar. Kardeleraras ayrmn daha erkek ocuklar lehine ya da ok ocuklu ailelerde kk ocuk lehine olduu grlmektedir.
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi ailede ana-baba ocuk etkileimini olumsuz etkileyen bir durumdur? a. ocuklara tutarl davranma b. Her akam ocuklara zaman ayrma c. Yapm olduklar olumlu bir davranta ocuklar taktir etme d. ocuklara hak ettikleri deeri verme e. Evin kk ocuuna her gn ukulata alma 2. ocuklarn geliimlerine en ok olumlu katk salayan aile tutumu hangisidir? a. Otoriter-kat kuralc aile b. Demokratik aile c. zin verici aile d. Ar koruyucu aile e. lgisiz ve kaytsz aile 3. ocuklarn yaamlaryla ilgili kararlar doru da olsa yanl da olsa kendilerinin vermelerine tepki gstermeyen aile tutumu hangisidir? a. lgisiz ve kaytsz aile b. Otoriter-kat kuralc aile c. zin verici aile d. Demokratik aile e. Ar koruyucu aile 4. Aadakilerden hangisi ocua duyulan sevgiyi gstermenin etkili yollarndan birisi deildir? a. ocukla oyun oynama b. Akam eve gelince ocua sarlma c. ocua hediye alma d. Her gece ocuu uyurken pme e. ocukla kullanma konuurken sevgi szckleri 6. Annesinden izin alarak baheye oynamaya giderken babasyla karlaan ve babas tarafndan eve geri gnderilen ocuun karlat durum aadakilerden hangisiyle aklanabilir? a. Ana-baba arasndaki tutarszlk b. ocua verilen yanl zaman c. Ana-baba arasndaki sevgi farkll d. ocuun sokaa kmak iin kk olmas e. Babann ocua daha ok deer vermesi 7. Aadakilerden hangisi deerlerden birisi deildir? a. Felsefi deer b. Faydac deer c. Sosyal deer d. Psikolojik deer e. Ekonomik deer 8. Her akam bir saat ocuuyla oyun oynayan baba iin aile ii etkileimde etkililii fark edilen durum hangisidir? a. Annenin evdeki i ykn hafifletmek b. ocuun sklmasna engel olmak c. ocua zaman ayrmann nemini kavramak d. ocuun sokaa kma isteine engel olmak e. ocuun isteini yerine getirmek 9. Olu her akam saat 20.00de eve gelen babann kzna saat 19.00da eve geldii iin kzmas aadakilerden hangisiyle aklanabilir? a. Kzna gvenmemektedir b. Kzn olu kadar sevmemektedir c. Kznn akam annesine yardm etmesini istemektedir d. Kzyla olu arasnda ayrm yapmaktadr e. Kzna deer vermemektedir 10. Ana-babalarn ocukla ilgili verilecek kararlarda ocuun fikrini almadan onun adna karar vermeleri hangi aile tutmuyla aklanr? a. lgisiz ve kaytsz aile b. Ar koruyucu aile c. zin verici aile d. Demokratik aile e. Otoriter-kat kuralc aile ocua verilen
5. ocuuna genellikle her hafta sinema gitme izini veren babann baz haftalar izin vermemesi aadakilerden hangisiyle aklanabilir? a. O hafta ocuun sinemaya gitmesini anne istemiyordur b. Baba tutarsz davranmaktadr c. Bu babann uygulad bir disiplin yntemidir d. ocuk o hafta snavndan dk not almtr e. Baba ocuklarn her hafta sinemaya gitmesini doru bulmamaktadr
121
Sra Sizde 2
Sevgi gstermenin eitli yollar vardr. Bedensel temasla, scak bir bak ve glmsemeyle, ses tonuyla, konuma biimiyle, hizmet etme yoluyla ve hediyeyle sevgi gsterilebilir.
Sra Sizde 3
Ana-baba arasndaki tutarszlk, ocuk yetitirmeye kar sahip olduklar farkl bak alarndan ya da ocuk yetitirmeye ilikin yntem deitirme karar konusundaki uyumazlklardan kaynaklanabilir. Ana-babalarn kendi ilerindeki tutarszlk ise yaadklar eskiyeni atmalarndan ya da sahip olduklar ruhsal deimelerden kaynaklanabilmektedir.
Sra Sizde 4
Ailelerde ocua verilen farkl deerden szedilebilir. Bunlar faydac/ekonomik, psikolojik ve sosyal deerlerdir
Sra Sizde 5
Sinema ve tiyatroya gitme Oyun ya da oyuncak oynama Sohbet etme Resim yapma Bilgisayarda oyun oynama, Futbol, basgetbol, vb. oynama
Sra Sizde 6
Ana-babasnn kardeiyle kendisi arasnda ayrm yaptn hisseden ocuklarn ailesine kar oluturduklar gven duygusu sarslr ve anababalarna kar duyduklar sevgi gittike zayflar.
122
Yararlanlan Kaynaklar
Chapman, G. (2006). ev. Betl elik, 5 Sevgi Dili, stanbul: Sistem Yaynclk. Demiray, U. (2007). Genel letiim, Ankara: Pegem Yaynclk. Demiray, U. (2008). Etkili letiim, Ankara: Pegem Yaynclk. Doan, S. (Ed.) (2009). Ailede Sevgi Eitimi, stanbul: Selis Kitabevi. Dnmezer, . (1999). Ailede letiim Etkileim, stanbul: Sistem Yaynclk. ve nder, A. (2007). Konuarak ve Dinleyerek Anlaalm, stanbul: Morpa Kltr Yaynlar. Paktuna Keskin, S. (2010). ocuklarla Doru letiim, stanbul: Boyut Yaynclk. Sayar, K. ve Balan, F. (2011). Koruyucu Psikoloji, stanbul: Tima Yaynlar. Trkm, A.S. (Ed.) (2011). Anne Baba Eitimi, Eskiehir: Anadolu niversitesi Basmevi, Yavuzer, H. (2008). ocuk Psikolojisi; stanbul: Remzi Kitabevi. Yavuzer, H. (2010). ocuk Eitimi El Kitab; stanbul: Remzi Kitabevi. Yazcolu, Y. ve Kayhan, . (2007). Aile Yaps ve likileri, Eskiehir: Anadolu niversitesi Basmevi,
Hortasu, N. (2003). ocuklukta likiler Ana Baba, Karde ve Arkadalar, Ankara: mge Kitabevi. Katba, . (2010). Benlik Aile ve nsan Geliimi Kltrel Psikoloji, stanbul: Ko niversitesi Yaynlar.
123
7
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Benlik ve benlik imgesini tanmlayabilecek, zgven kavramn aklayabilecek, ocukta zgven geliimini aklayabilecek, zgven geliiminde ebeveynlerin nemini aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.
Anahtar Kavramlar
Benlik Benlik mgesi zgven zgven Geliimi Aile inde ocuk Anne ocuk likileri Baba ocuk likileri
indekiler
Giri zgvene likin Kavramlar zgven Aile inde ocuk
124
(Getan, 1984). Benlik geliiminde zellikle anne babann tutum ve davranlar ok nemlidir. Benlik algs olumlu olan anne babalarn ocuklarnn da benlik algsnn olumlu olaca bilinen bir gerektir. Ebeveynler, disiplin ve sevgi yoluyla ocuklarnn benlik algsn gelitirebilirler. Ayn ekilde okul yaants, ergenlik dneminin salkl bir ekilde atlatabilmesi de bireyin benlik algsn olumlu ynde etkilemektedir.
Benlik mgesi
Benlik bilinci insan hayvanlardan ayran en nemli zelliklerden biridir. Baka bir deyile, kii kim olduunu tanmlama ve sz konusu kimlii beenip beenmediine karar verme yeteneine sahiptir. zgven sorunu da insann bu yarglama yeteneini kapsar (Mckay ve Fanning, 2011). Benlik kavramnn gesi olan benlik imgesi bireyin sahip olduu fiziksel ve zihinsel zelliklerinin farknda olmasdr. Bu da ncelikle anne ve babann ocua ilikin szl ve szsz tavrlaryla balar. ocuun anne babasnn gzndeki konumu ocuun kendisine ilikin olumlu bir imgeye sahip olmasn etkiler. rnein ocuun ailede isteniyor olmas, zeki, akll, baarl, yetenekli veya yetersiz, tembel grlmesi bu algda nemli deikenlerdir. ocuun okula balamas ile sosyal evresi geniler yeni yaantlar kazanr ve bu durum benlik imgesine yeni boyutlar eklenmesine neden olur. rnein, okul baars, sosyal ilikiler (retmeni ve arkadalarnn tavrlar) bu yeni boyutun oluum geleridir. Kiinin zgveni ile benlik imgesi arasnda nemli bir iliki olduu dnlmektedir. nsann kendini yeterli ve sevilebilen biri olarak grmesi ile sevilemeyen, baarsz ve zayf bir birey olarak grmesinin zgvenine ok farkl etkileri olaca muhakkaktr. Bu yzden ocuun, gereki bir benlik deerlendirmesi yapmas amacyla uygun ortamlar yaratlmaldr. Bu amala, ocua gl olduu alanlar grebilme, farkna varma ans yakalayabilmesi iin zengin yaantlar sunulmaldr.
Benlik algs ve benlik imgesi nedir? zgven ile benlik alg ve imgesinin ilikisi nedir?
ZGVEN
zgven, psikolojik yaamn temel gelerinden biridir ve duygusal bir gerekliliktir. Baka bir deyile, insanlar kim olduklarn tanmlar ve daha sonra bu kimlii sevip sevmediklerine ilikin kararlar verip kendilerine ilikin alg olutururlar (McKay ve Fanning, 2011). Burada kiinin isel, kendine ynelik alglamalar esastr. Bu alglamalar, kiinin davranlarna yansr ve yaamn tamamnda olumlu ya da olumsuz olarak kendini gsterir. zgven duygusunun insan hayatnda yeri ve nemi ok byktr. Bu duygunun eksiklii, kiiyi mutlu, huzurlu bir yaamdan alkoyar. Kii bu duygunun eksikliini boluk olarak alglar ve bu boluu baka eylerle doldurma abasna ynelir. Boluu baka eylerle doldurma abas ne yazk ki ilevsel bir yaklam deildir. Bu boluk ancak kendine olan gven duygusunun gelitirilmesiyle doldurulabilir. zgven duygusu, ocukluktan itibaren yaamn farkl alanlarnda etkisini gsterir. Kimi insanlar, yaamn baz alanlarnda kendilerine gvendikleri halde baz alanlarnda son derece gvensiz olabilmektedirler. rnein, baz insanlar okul baarsnda, mesleinde kendilerine gvendikleri halde insanlar aras iletiimlerde, sosyal ilikilerde, evlilik ve cinsellik gibi konularda yeterli gven duygusundan yoksun olabilmektedirler (Gknar, 2010). Ayrca, kimi insanlar bazen yaamn herhangi bir alannda yksek performans gsterip baar elde etmelerine ramen yine de bu konuda kendilerine olan gvensizliklerinin devam ettii grlr. Bu durum, kiinin i dnyasnda yer alan artlanmalardan, sahip olduu olumsuz inanlardan baka bir deyile kiinin i dnyasnda olup bitenlerden kaynaklanmaktadr. Bilinaltnda kalplam olan bu inanlar, yle kuvvetlidir ki her frsatta kiinin duygularn, tutumlarn ve davranlarn etkileyerek eylemlerine yansr. Hayat ini ve klarla, sorun ve mcadelelerle, baar ve baarszlklarla doludur. Bunlar olaandr ancak burada nemli olan olaylarn peinden srklenip gitmek ya da olaylara taklp kalmamak gerekliliidir. Bu beceri, zgvene baldr. zgvene sahip olan bireyler bunlar yaamn paras olarak kabul edip olaylara yn vermeyi bilirler. Baka bir deyile, birey bir baarszlkla karlatnda, baarszln deitirilebilir bir nedene balar ve bir sonraki denemelerinde baarl olacana inanr. Bu
126
kii ayn zamanda, kendisine yeni hedefler belirleyerek bu yolda aba gstermeye balar. Hayattaki zorluklar ve iniler bu bireylerin byk bir k yaamalarna neden olmaz. Bu gvenden yoksun olan bireylerse baarszlklarnn nedeninin kendilerinden kaynaklandn dnr ve deitiremeyecekleri belirli bir zellie balarlar. Hayatn kmazlar ve zorluklar karsnda kolayca umutlarn yitirip byk bir knt iine girer ve kaderlerine boyun eerek aresizlik iinde szlanrlar (Gknar, 2010). zgvene sahip olan bireyler daha yaratc, retken ve verimlidirler. Benliklerini daha iyi tandklarndan neye glerinin yetip yetmeyeceini, neleri yapp yapmayacaklarn bilirler ve hedeflerini bu dorultuda ortaya koyarlar. Yaam mcadelelerini de bu dorultuda srdrrler. Bu kiiler, yaamlarn bakalarnn istek ve beklentilerine gre deil; kendi istek ve beklentilerine gre ynlendirirler. Lindenfield (2011), zgveni; i zgven ve d zgven olmak zere iki biimde betimlemektedir. zgven, kiinin kendisine ilikin duyduu memnuniyet dzeyini, kendisiyle bark olma durumunu; d zgven ise kiinin evreye yanstt grnt ve davranlar kapsamaktadr. Aada tablo 1de i zgven ve d zgveni ifade eden beceriler yer almaktadr.
Tablo 7.1: ve d zgveni ifade eden beceriler tablosu
zgven Kendini sevme Kendini tanma Kendine ak hedefler koyabilme Pozitif dnme
D zgven letiim becerileri Kendini iyi ifade edebilme Kendini ortaya koyabilme Duygular kontrol edebilme
zgvende; kendini sevme, kendini tanma, kendine ak hedefler koyabilme, pozitif dnme becerilerinin yer ald grlmektedir. D zgvende ise; iletiim becerileri, kendini iyi ifade edebilme, kendini ortaya koyabilme ve duygular kontrol edebilme becerileri yer almaktadr. zgven ve d zgven duygularnn birbirini srekli destekledii durumlarda kii ideal zgvenine ulam olur. Baz insanlar kendileriyle bark olamamalarna ramen d zgven konusunda ok baarl olabilmektedirler. Baka bir deyile, bu kiiler darya kar sakin ve kontroll olduklar izlenimini baaryla verip kendi i dnyalarnda bakalar tarafndan sevilip sevilmedikleri konusunda endie duyabilirler. Bir eyi sylemek ya da karar vermek konusunda btn enerjilerini tketecek kadar kayg duyabilirler. Bu durumun tam tersi de sz konusu olabilmektedir. zgvenleri tam olan ancak bu glerini darya yanstamayan insanlar da vardr. Bakalar bu insanlarn, kendilerine olan inanlarnn ne denli gl olduunun farkna varamayabilirler. Bu kiilerin d zgvenleri dk olduu iin i zgvenlerini nasl kullanacaklarn bilmemeleri baar izgilerinin dmesine neden olabilir (Lindenfield, 2011).
yanstacak baka aynalar da olur. retmenler, arkadalar, bakclar hepsi bu rol stlenirler; ancak ocuk aynada her zaman anne babasnn ona duyumsatt kendini iyi hissetme duygusuna, ona verdii neme ve temel deer yansmalarna dnecektir. ocuklara olumlu bir ayna olmak yaptklar her eyi onaylamak ya da aileyi onlarn ynetmesine izin vermek anlamna gelmemektedir. Sosyal, ll ve salam benlik deerleri olan ocuklar yetitirmenin en nemli adm onlarla srekli etkileim iinde olmak ve bu etkileimi gzlemlemektir (Mckay ve Fanning, 2011). ocuklar ailelerin onlara sunduu rnekler sayesinde kendilerine deer vermeyi renirler. Bu balamda anne babann kiilik yaps ocuk zerinde nemli bir role sahiptir. Kendini balayabilmek iin gerekli zgvene sahip ailelerin ocuklar da kendilerini balamay reneceklerdir. Kendi grnmleri ve davranlar hakknda olumlu bir tavr benimseyen ve kendilerini olduu gibi kabul eden ailelerin ocuklar da ayn ekilde davranmay reneceklerdir. Kendilerini korumak iin belirli snrlar koymay salayacak bir zgvene sahip olan ailelerin ocuklar da bu konuda onlar rnek alacaklardr. zgven modeli sunmak, ebeveynlerin kendilerine ve temel gereksinimlerine zen gsterecek kadar deer vermesi demektir. Ebeveynler kendilerini son sraya yerletirir ve ocuklar iin kendilerini feda etmeyi alkanlk haline getirirlerse ocuklar da bakalarna hizmet ettikleri oranda deerli olduklarn renirler. Tutarl, destekleyici snrlar koymak ocuklara aile bireylerinin tmnn gereksinimleri olduu mesajn verir. Aile iinde nemli olan bu gereksinimlerin karlanmasnda dengeli davranmaktr (Mckay ve Fanning, 2011). zgven oluumunda yer alan nemli geler yle sralanabilir: Sevgi: ocuklarn srekli ve koulsuz sevgiye gereksinimi vardr. Benlik sayglarn kazanabilmeleri iin kendilerini deerli hissetmeye gereksinim duyarlar. Bu nedenle anne babalar, aile ortamnda sevgilerini szle ve dokunarak ifade etmelidirler. Aile iinde sevgi silah gibi kullanlyorsa koulludur. Koulsuz sevgi, yalnzca kabul etmek, ilgi gstermek anlamna gelmez; ayn zamanda zgveni gelitiren davranlar cesaretlendirmek anlamn da tar. Gven: Temel gereksinimleri karlanan ocuk kendini gvende hisseder. ocuklar kendilerini gvende hissettiklerinde kayg ve korkularndan uzaklarlar. Bu durum onlarn zgvenlerini ve giriimciliklerini destekler. Model: ocuklarn, zgvenleri gelimi anne baba modellerine gereksinimleri bulunmaktadr. Anne babalar, kendi korku ve kayglarn ocuklarna yanstabilmektedirler, bu durum ocuun da benzer olaylar karsnda benzer korku ve kayglar tamalarna neden olur. Destek: ocuklarn zgven gelitirebilmesi iin ynlendirilmeye ve cesaretlendirilmeye gereksinimleri vardr. ocuun baarabildii yeni eyleri fark etmek, bunu ona belirtmek, doru yaptn sevinle karlamak, ocua destek olmaktr. likiler: ya da d zgvenin geliebilmesi iin ocuklarn evlerindeki ilikilere gereksinimleri olduu gibi farkl evrelerde deneyimler geirmeye de gereksinimleri bulunmaktadr. Bu nedenle, ocuklarn sosyal evreyle iliki iinde olmalar nem tamaktadr. Ortam: ocuun kendini ve kendi yeterliliklerini tanyabilmesi iin zengin yaantlara gereksinimi vardr. Bu gereksinim, kitap, oyuncak, mzik aleti, spor alanlar gibi farkl yaantlarn ocua sunulmasyla karlanabilir. Bu tr olanaklar ocuun gl ynlerini kefetmesini ve zayf ynlerini de gelitirmesini salayacaktr. ocuun geliimini etkileyen en nemli ey sevilip sevilmedii duygusudur. (Briggs, D. 1970)
ularlar. Kendi yetersizlikleri nedeniyle reddedici ya da ar koruyucu tutumlar gsteren anne babalarn ocuklar ise, kendilerine ayr birer varlk olarak deer verilmediinden kiiliklerini btnletiremezler. Yetikinlie ulatklarnda da ocukken doyurulmam gereksinimlerini dier insanlardan karlayabilmek iin umutsuzca abalarlar (Getan,1999). Uygun evre koullarnda byyen ocuklarn gerek bilisel gerekse biyolojik, psikolojik ve sosyal geliimleri asndan potansiyelleri en st dzeyde ortaya kabilmektedir. ocuun kendi kendini yneten, zgveni gelimi, benlik saygs yksek mutlu bir birey olarak gelimesi byk oranda ona salanan frsatlara ve anne baba tutumlarna baldr. Anne baba tutumlarnn salkl olmas ise her eyden nce onlarn kendi iinde dengeli, mutlu ve kendileriyle bark olmalarna baldr. Anne babann dengeli, mutlu ve uyumlu olmad bir ortamda yetien bir ocuun potansiyelini tam olarak gerekletirmesi ve mutlu olmas olduka gtr. Bunun yannda, uygun ocuk yetitirme tutumuna sahip olabilmek iin anne babalarn ocuk geliimi ve eitimi konusunda yeterli bilgi ve yaantya sahip olmalar gerekmektedir (Cirhinliolu, 2010). ocuun benlik kavram, ailenin ona ynelttii tutumlarn bir yansmasdr. Bu nedenle anne babadan gelen ilgisiz tutumlar, ocuun kendisini deersiz bulmasna neden olur. stenen davranlar gsterdiinde desteklenmeyen ocuk, onaylanan ve onaylanmayan davranlarnn ayrmn yapmakta zorluk eker. Sonunda umudu keserek, anne babasnn onayn alma abalarndan vazgeer. Buna karlk, istenen davranlar gsterdiinde desteklenen ocuk, onaylanan davranlarn hangileri olduunu renir. Bu ortam, zgvenli ve kendi kendini yneten bir ocuk yetitirmenin n kouludur. Lindenfielde gre ocukta zgven geliimini desteklemek iin anne babalarn yapabilecekleri yle sralanabilir: ocuklarna onlar sevdiklerini syleme. Anne babas tarafndan sevilen bir ocuk, kendini sevmeyi renir. Aileler ocuklarna onlar neden sevdiklerini ve koulsuz sevdiklerini vurgulamaldrlar. Koullu sevgide eerler bulunmaktadr. Eer yemeini yersen seni ok severim, Eer imdi uyursan seni daha ok severim, Baban ve ben byle uslu olduunda seni ok seviyoruz. , Eer oyuncaklarn toplarsan ben de sana sarlp seni perim gibi eerli sevgiler, sevmeyi bir koula balayan cmleler ocuk iin her zaman sevilmedii anlamn tamaktadr. Pek ok ailede, okulda ve sosyal sistemdeki duygusal beslemenin zn oluturan koullu sevgi, ocukta zgven sorunlar yaratmaktadr. ocuklarnn yaamlarndaki olumlu etkilerini paylama. Aileler, ocuklarna yaamlarnn nitelii zerinde olumlu bir etki yaptklarn dile getirmelidirler. Onlarn varlyla yaamlarnda ne tr olumlu duygularn ve durumlarn gelitii ocuklarla paylalmaldr. ocuk, anne babasnn onun varlndan dolay mutlu olduunu hissetmelidir. ocuklarn dzeyine inmeyi bilme. Bunun hem fiziksel hem de zihinsel anlamda yaplmas ok nemlidir. Anne babalar ocuklaryla konuurken ya da onlar dinlerken onlarla ayn dzeyde olabilmek iin diz kerek ayn konumda iletiime gemeye dikkat etmelidirler. Ayn ekilde iletiim srecinde setikleri szcklerin ve kavramlarn ocuklarn geliim dzeyine uygun olmalarna zen gstermelidirler. Anne babalar kullanacaklar kavramlar konusunda ocuk programlarndan, ocuk kitaplarndan yararlanabilirler. Aileler, zaman zaman da sylediklerinin anlalp anlalmadn kontrol etmek amacyla ocuklarna tekrar ettirebilirler. ocuklarn salkl yaama konusundaki becerilerini destekleme. Aileler, ocuklarnn mmkn olduunca erken yata hem bedensel hem de zihinsel salklarna gereken zeni gstermeleri konusunda destek verilmelidirler. Bu durum, en iyi model olunarak desteklenebilir ve gerekletirilebilir. Bu balamda, ocuklara kendilerini sevmelerini ve kendilerine zarar verebilecek alkanlklar edinmemeleri gerektii vurgulanm olacaktr. Buna rnek olarak, salkl beslenmeye dikkat etmek, salkl olmak iin dzenli spor yapmak verilebilir. ocuklarn kendilerini aalamalarn engelleme. ocuklar zgvenlerini yitirmeye baladklarnda bu konuya dikkatleri ekilip kendilerini farkl bir ekilde ifade etmeleri gereklilii retilmelidir. ocuklarn bu duygular aileleri tarafndan gzlem ve dikkat becerileriyle fark edilebilir. Aada bu duruma rnek olabilecek ebeveyn ve ocuk arasnda geen bir konumaya yer verilmitir.
129
ocuk
Ebeveyn - Kendine aptal dememelisin nk sen aptal deilsin. yle diyebilirsin Bir hata yaptm nk. ocuklarn gl olduklar konularda ailelerine yardm etmelerine frsat tanma. nsanlar birine yardm ederken zel yeteneklerini kullanyorlarsa kendilerini deerli hissedeceklerdir. Ayn durum ocuklar iin de geerlidir. ocuklarn ilgi ve yetenekleri dorultusunda ebeveynlerine yardm etmelerine frsat tannmaldr. Bylece ocuk ailede kendisini ie yarar ve deerli hissedecektir. rnein, yaratclk becerisi gelimi bir ocuun masay istedii gibi hazrlamasna frsat tannabilir. Dolaplarn dzenlenmesi, bozuk paralarn saylmas gibi ilerde ocuun yana, ilgi alanlarna ve becerilerine gre frsatlar sunmak onun kendini yeterli ve ie yarar hissetmesine neden olacaktr. Bu durumda kendisini daha deerli gren ocuun zgven edinimi desteklenecektir. ocuklarn yaptklar ilere mdahale etmeden duyulan gveni belli etme. Anne babalar, genellikle farknda olmadan ocuklarnn sknt ekmelerine dayanamayarak gereksiz yerlerde onlarn yardmlarna koarlar. Bazen bu bir oyuncan kurumu veya zor bir dev olabilir. Oysa ister kumdan kale yapmak olsun, isterse bir matematik projesi hazrlama olsun, ocuun herhangi bir etkinlii tek bana yapmasna izin vermek ona duyulan saygnn szsz ifadesidir. Bu saygy gstermek adna, aileler nce ocuklarn gzlemleyerek onlarn gerekten yardma gereksinimleri olup olmadna dikkat etmelidirler. ocuklara kendi balarna yapabilecekleri ilerde yardm etmek onlarn bir ii tek bana yapabilme frsatn grme anslarn ellerinden almak demektir. Bu nedenle ocuklara yardm etmeden nce gzlem yaplmal ve beklenmelidir. ocuklarn nemsendiini grmesini salama. Anne babalar, ocuklaryla birlikte bir etkinlik geirmek birlikte elenmek iin zaman ayrmaldrlar. Bu zaman kstl olsa bile bu durum ocua uygun bir dille anlatlp zamann etkili geirilebilmesi iin birlikte ocuun holand etkinlikler iin planlama yaplmaldr. Bu durum ocukta kendisinin nemsendiini ve annesi babas iin deerli olduu duygusunu uyandrr. ocuklarn benlik sayglarn kazandracak bir dil kullanma. ocuklarda benlik saygsn kazandrmada kullanlan cmleler, szler olduka nemlidir. Aileler kullandklar szlerin ve cmlelerin yannda beden dillerine de dikkat etmelidirler. Ses tonu, glmseme ve sarlma ocua sylenenlerin etkisini artrmaktadr. Aada bu cmlelerin hangi amala nasl sylenebileceine ilkin rnekler yer almaktadr: Olumlu duygularn onlarla paylamak amacyla; Seninle oyun oynamaya baylyorum. Sana kitap okuma ok houma gidiyor. Yaamma ne kadar nee kattn biliyor musun? Bugn seninle geirmekten ok mutluyum. Takdir ettiklerini gstermek amacyla; Benim iin ok nemlisin nk Ne kadar yaratcsn, u yaptna bak. Bakalarn incitmemek iin aba harcaman ok gzel. Senine yetenein var. aba ve baarlarn takdir etmek amacyla; Elinden geleni yapmaya abaladn grdm. Elinden gelenin en iyisini yaptn biliyorum. Bu inanlmaz bir baar, aferin. Geen haftadan bu yana ok ilerleme kaydettin.
130
ocuklarn koulsuz kabul ettiklerini gstermek amacyla; Kskanman anlayla karlyorum nk Her zaman kusursuz olamazsn. Bana krgn olduunu biliyorum ama Bazen saldrgan davranyor olabilirsin ama sen ayn zamandaiyi yapyorsun. Gven duyduklarn gstermek amacyla; Sana her zaman gveneceimi biliyorum. Senin fikrini almak istiyorum. Senin bu konudaki grn benim iin ok nemli. Eminim baarrsn. Btn bu sylemlerin yannda ailelerin, ocuklarn benlik sayglarn olumsuz etkileyecek baz szlerden kanmlar gerekmektedir. Ailelerin sylemekten kanmas gereken sylemlere yle rnekler verilebilir: Siz ocuklar Ne kadar tembelsin Bu sana gre bir i deil! Aman sen deneme Seni dinlemiyorum. Ablan hi byle davranmazd. u ocuk o kadar yoksulluk iinde bile Ben ocukken Sen kim olduunu zannediyorsun? Sen zaten her zaman Sen hibir ii doru drst yapamaz msn? Btn sylediklerim bir kulandan girip br kulandan kyor. Sen kendini zeki mi zannediyorsun? lmme sen neden olacaksn. Bana ne yaptrdn gryor musun? Bunu hibir zaman baaramayacaksn. Senin yznden bam armaya balad. ocuun zgvenin geliiminden ailenin ocua ilikin sahip olduu genel tutumu da son derece nemlidir. ocuun zgven edinimini desteklemek amacyla ailelerin ocuklarna kar destekleyici ve gven verici bir tutum sergilemeleri gerekmektedir. Destekleyici tutum iinde olan anne baba, ocuuna szleri ve dokunularyla sevgisini gstererek onunla yakndan ilgilenir. Bu tip ailelerde anne baba ocuklarn destekler ancak bunun yannda aile iinde belirlenen kurallar da vardr. Bu ailelerde etkili bir etkileim ve gl iletiim sz konusudur. Anne baba ocuklarn dinler ve onlara kar ilgilidir. Aile yeleri birbirlerinin dncelerine ve grlerine deer verirler. Byle bir anne baba yaklam, ocua uygun bir geliim ortam hazrlam olur. ocuklarn merak etmesi, soru sormas ve kurcalamas son derece doal davranlardr. Aileler ocuun bu davranlarn yaayabilecekleri ortamlar hazrlamaldrlar. Bu tip ailelerde, ocuklar bu merak yaantlarnn ierisine girdiklerinde aileler
131
tarafndan desteklenir, vlr ve yreklendirilirler. Bu durum ocuun zgven duygusunun gelimesinde son derece nemlidir. Ancak ocuun yapt her etkinliin abartl bir biimde vlmesi de doru deildir (Gknar, 2004). Anne babann ocuklarna kars hogr sahibi olmalar, onlar desteklemeleri, ocuklarn baz kstlamalar dnda, arzularn diledikleri gibi gerekletirmeleri anlamna gelir. ocuk kabul edilmek ve onaylanmak ister. Eer aile ortam ona benliini tanmlama zgrl veriyorsa, salkl biimde olgunlama yolunda geliir. Anne babann hogrsnn normal bir dzeyde gereklemesi, ocuun kendine gvenen, yaratc, toplumsal bir birey olmasna yardm eder (Yavuzer, 1997).
birbirinden farkl olgular deildir. nsan kendisine gvenirse, dier bireylerden de korkmaz; dier insanlardan korkan biri ise aresizlik duygular yaar (Getan,1999). Bebekte temel gven duygusunun oluumunu engelleyen en nemli etmenlerden biri kaygl annedir. Kaygl anne aslnda yetikin yaamn sorumluluklarn stlenebilecek gce yeterince sahip olmayan biridir. Annelie gereince hazr deildir. ou kez kendi annesi de kaygl biridir. nk kayg bulac bir duygudur. Bir toplulukta bireylerden biri panie kapldnda ksa bir sre iinde de olsa benzer bir duyguyu dier bireyler de yaar. Bebek de tek gven kayna olan annenin kaygsn kendi varoluunun bir paras durumuna getirir (Getan,1999). Bebek, grnrde sevecen de olsa annesinin kendisine kar tutumunun iten ya da zorlama olduunu kolayca alglar. Sezgi yolu ile olan bu alglama yetikinlerde olduu gibi bilinli bir olgu deildir. Bebek, gerekten iten sevilmeye gereksinim duyar, ancak bu samimi tutum onda gven duygusunu gelitirebilir. Temel gven duygusunun oluumunda annenin tutarll byk nem tar. Bu, yalnzca bebein bedensel gereksinimlerinin karlanmas deil, bunun belirli bir dzene sokulmasn da ierir. Beslenme, uyku gibi gereksinimlerinin aksatlmamas gven kazanmndaki nemli bir admdr. Belirli aralklarla annenin kendisiyle ilgileneceini bilmek ocua gven salar. Yaamn ilk yllarnda bundan yoksun kalan ocuk, yetikin dneminde belirsizliklere kar ar duyarldr. Kolayca panie kaplabilir (Getan,1999). Annenin tutarllk gstermesi gereken dier bir alan ise kurallar konusundaki tutumudur. Annenin bu alandaki dengesiz tutumu, ar hogr ile sert cezalandrma arasnda gidip gelme biiminde grlr. ocuun bir davranna bir gn glp getii halde baka bir gn ayn davrana sert bir tutum taknmas annenin davranlarndaki dengesizlii gsterir. Bu tutarszlk, annenin kendi ruh haline gre bazen otoriter bazen de ho grl tutum taknmasdr. Byle bir ortamda yetien ocuklar, zgven sorunlar yaayabilirler. Ayn zamanda, bu ocuklar karasz, ekingen davranlara sahip olabilecekleri gibi asi davranlar da sergileyebilirler. ocuun zgven kazanmnda, annenin ocuu ar koruyucu tutumu da olumsuz bir etkiye sahiptir. Baka bir deyile, annenin ocua gerektiinden fazla kontrol ve zen gstermesi, ocuun zgven edinimini olumsuz etkiler. Bu anneler, ocuunu her yerde ar derecede koruyup kollama gereini duyarlar. ocuu korumak anne babann temel sorumluluklarndandr ancak, 8 yanda bir ocua annesi tarafndan yemek yedirilmesi doru bir davran deildir. Annesinin kanatlar altnda el bebek gl bebek, tkrldm ve nazl byyen bir ocuk kendi kiiliini gelitiremez. Bymesine izin verilmeyen bu ar koruyucu ortamda, ocuun sosyal geliimi engellenmi olur. Bu da onun arkada ilikilerini olumsuz etkileyebilir ve arkadalar tarafndan dlanmasna neden olabilir. Bu ocuklar, okulda arkadalar tarafndan da koca bebek, st kuzusu gibi isimler taklarak alaya alnabilirler. Oysa ocuk hayata hazrlanmaldr; kendi kanatlaryla umay ve ayaklar zerinde durmay bilmelidir. Bu amala ocua uygun sorumluluklar verilmeli ve yana uygun iler yapmasna frsat tannmaldr. Annesinin korumas altnda her eyi rahata elde eden bir ocuk, bakalarna bamllk duyar ve dolaysyla baml bir kiilik gelitirir. Byle bir ortamda byyen ocuklar, yetikin olduklarnda da bamllklarn devam ettirirler. Bu kiiler, kendi balarna i yapamazlar, her defasnda bakalarndan yardm alma gereksinimi duyarlar. Ayn zamanda bu bireyler tek balarna kalmaktan holanmazlar. Yalnz bana kalmak bu bireylere kayg ve gvensizlik verir. Bu bireyler, ancak gvendikleri ve tandklar insanlarn yannda olduklar zaman mutlu ve huzurlu olurlar (Gknar, 2004). Yaamn zellikle ilk ylnda, annenin ocuun eitimiyle ilgilenmesi, bebeiyle yakn ilikiler kurmas onunla etkili ve birebir zaman geirmesi ocuun ileriki yaamnda salkl birey olmasnda olduka nemlidir. Baka bir deyile, ocuun bu dnemde annenin fiziksel temasna, scaklna ve duygusal etkileimine her eyden ok ihtiyac bulunmaktadr. Bu etkileimin ve birlikteliin eksiklii ocuun kiiliini ve duygusal geliimini olumsuz ynde etkileyecektir. Bu adan bakldnda, bir bebek dnyaya getiren bir anne iin, bebeini ilk gnden tanmaya almak, ona bymesi ve gelimesi iin uygun destei vermek nemli olmann tesinde bir zorunluluktur. Btn bunlarn yannda, ocuun zgven edinimini desteklemek amacyla, annenin ocuuyla kurduu ilikilerinde tutarl olmas, ocuunu koruyup desteklerken bu durumu ar korumacla vardrmamas olduka nemlidir.
133
Bebek iin anne, dnyann tamamdr. Bu ilikiden doan gven duygusu, ocuu gelecekte kuraca ilikilerin temelini oluturur. (Yavuzer, 2003).
ocukta temel gven duygusunun oluumu iin anne nelere dikkat etmelidir?
134
ocuun zek, kiilik ve cinsel geliimini tek faktrle aklamak doru deildir. nemli olan babann da anne kadar ocuun geliiminde etkin bir rol oynaddr. Hem anne hem de babann birbiriyle uyumlu ve dengeli olarak eitimde sorumluluk almas ocuun kendisi ve dnyayla bark, mutlu bir birey olabilme yolundaki savamnda en byk yardmc olacaktr (Gngrm, 1989). Bir sevgi nesnesi ve zdeim modeli olan baba, ocuu anne bamllndan koparp onun dnyaya almasn salayan, sosyal geliiminde ve zgveninin salanmasnda etkili olan kiidir. (Yavuzer, 2003).
Zaman ve Mekn
Ebeveynler ocuklarnn dnyasnda varlklarn srekli hissettirmeye alrsa ocuklar, bamszlk ruhunu yitirir. ocuklarnn yaamna durmadan yeni kurallar koyarlarsa, ocuklar, zgvenlerini yitirir. Gvenli ortamlarda ocuk yetitirin ve yalnz brakmaktan korkmayn. (Martin, 2000).
135
zet
Benlik, bireyin kendisini gr ve alglay biimidir. Alglanan benliin beenilmesi sonucu zsayg buna bal olarak da zgven oluur. Benlik kavram, bireyin evresi ile olan ilikileri, iletiimi ve yaantlarnn alglan biimlerine gre oluan ve deiim gsteren bir sretir. Benlik kavramnn gesi olan benlik imgesi bireyin sahip olduu fiziksel ve zihinsel zelliklerinin farknda olmasdr. Bu da ncelikle anne ve babann ocua ilikin szl ve szsz tavrlaryla balar. Bireyin evresindeki insanlar tarafndan olumlu olarak deerlendirilme ve kabul grme gereksiniminin karlanmas bireyin kendini alglama biimini nemli lde etkiler. Bu konuda memnun eden veya hayal krklna uratan yaantlar bireyin kendine deer verme duygusunu oluturur. Bu duygu zamanla renilerek geliir. zgven, psikolojik yaamn temel gelerinden biridir ve duygusal bir gerekliliktir. Baka bir deyile, insanlar kim olduklarn tanmlar ve daha sonra bu kimlii sevip sevmediklerine ilikin kararlar verip kendilerine ilikin alg olutururlar. Burada kiinin isel, kendine ynelik alglamalar esastr. Bu alglamalar, kiinin davranlarna yansr ve yaamn tamamnda olumlu ya da olumsuz olarak kendini gsterir. zgven duygusunun insan hayatnda yeri ve nemi ok byktr. Bu duygunun eksiklii, kiiyi mutlu, huzurlu bir yaamdan alkoyar. zgveni; i zgven ve d zgven olmak zere ikiye ayrlmaktadr. zgven, kiinin kendisine ilikin duyduu memnuniyet dzeyini, kendisiyle bark olma durumunu; d zgven ise kiinin evreye yanstt grnt ve davranlar kapsamaktadr. zgvende; kendini sevme, kendini tanma, kendine ak hedefler koyabilme, pozitif dnme becerilerinin yer ald grlmektedir. D zgvende ise; iletiim becerileri, kendini iyi ifade edebilme, kendini ortaya koyabilme ve duygular kontrol edebilme becerileri yer almaktadr. zgven doumla gelimeye balayan hayat boyu gelimeye devam eden bir olgudur. ocuklar ergenlikle beraber zgvenlerini deerlendirmeye ve ekillendirmeye balar. lk yllarda ailenin ocua verdii mesajlar dorultusunda gelien zgven, ocuun okula balamasyla ailenin yan sra retmen ve arkadalar gibi dier kaynaklardan beslenir. zgven, kiiden kiiye farkllk gsteren karmak bir sretir. Bazlarnda i zgven daha ok geliirken, bazlarnda d zgven fazla geliir. Aileler, ocuklarnda zgvenin temelini
136
atmaya alrken unutulmamas gereken konu, i ve d zgven arasndaki dengenin iyi kurulmas gereidir. ocukta zgven geliimini desteklemek iin anne babalarn yapabilecekleri: ocuklarna onlar sevdiklerini syleme. ocuklarnn yaamlarndaki olumlu etkilerini paylama. ocuklarn dzeyine inmeyi bilme. ocuklarn salkl yaama konusundaki becerilerini destekleme. ocuklarn kendilerini aalamalarn engelleme. ocuklarn gl olduklar konularda ailelerine yardm etmelerine frsat tanma. ocuklarn yaptklar ilere mdahale etmeden duyulan gveni belli etme. ocuklarn nemsendiini grmesini salama biiminde sralanabilir. ocuun kiiliinin yaplanmas ve geliimi nce ailede balar. ocuk doruyu yanl, toplumun deer yarglarna ve niteliklerine uygun bir birey olmay aile ve aile evresinden renir. Ailede ocuk iin nemli olan anne baba ve onlarn varldr. Bunun dnda aabey, abla, karde, anneanne, babaanne, dede, teyze, amca, day, hala ve ocuk bakcs gibi bireyler aile sistemini olutururlar. Aile sistemi bir btndr ve bireyler kendi aralarnda etkileim iindedir. Bu etkileim iinde her bireyin rolleri vardr ve bu roller ocuk iin ok nemlidir. nk ocuun kiiliinin oluumu ve geliimini bu roller belirler. Kendi aralarnda ve evreleriyle uyumlu anne babalarn ocuklar, kendilerine salanan destek ve nderlik sayesinde giderek benliklerini gelitirir, btnletirir ve zerk varlklar olarak yetikin yaama ularlar. ocuun zek, kiilik ve cinsel geliimini tek faktrle aklamak doru deildir. nemli olan babann da anne kadar ocuun geliiminde etkin bir rol oynaddr. Hem anne hem de babann birbiriyle uyumlu ve dengeli olarak eitimde sorumluluk almas ocuun kendisi ve dnyayla bark, mutlu bir birey olabilme yolundaki savamnda en byk yardmc olacaktr. ocuun benlik kavram ailenin ona ynelttii tutumlarn bir yansmasdr. Bu nedenle anne babadan gelen ilgisiz tutumlar, ocuun kendisini deersiz bulmasna neden olur. stenen davranlar gsterdiinde desteklenmeyen ocuk, onaylanan ve onaylanmayan davranlarnn ayrmn yapmakta zorluk eker. Sonunda umudu keserek, anne babasnn onayn alma abalarndan vazgeer. Buna karlk, istenen davranlar gsterdiinde desteklenen ocuk, onaylanan davranlarn hangileri olduunu renir. Bu ortam, zgvenli ve kendi kendini yneten bir ocuk yetitirmenin n kouludur
Kendimizi Snayalm
1. Bireyin sahip olduu fiziksel ve zihinsel zelliklerinin farknda olmas nedir? a. Benlik imgesi b. zgven c. Motivasyon d. Tutum e. Kayg 2. Aadakilerden hangisi zgven oluumunda yer alan nemli gelerden deildir? a. Sevgi b. Gven c. Ceza d. Destek e. Model 3. Aadakilerden hangisi ocukta zgven geliimini desteklemek iin ebeveynlerin yapabileceklerinden deildir? a. Onlar sevdiklerini syleme. b. Ailelerine yardm etmelerine frsat tanma. c. ocuklarn salama. nemsendiini grmesini 6. Aadakilerden hangisi bebekte temel gven duygusunun oluumunu engelleyen etmenlerden biridir? a. yen ocuun stne bir eyler giydirmek. b. ocua sarlmak. c. Her aladnda kucaa almamak. d. ocuun altn deitirmek. e. ocuun karnn doyurmak. 7. ocukta zgven geliimini destekleyen aile tutumu aadakilerden hangisidir? a. Ar hogrl tutum b. Destekleyici tutum c. Otoriter tutum d. lgisiz tutum e. ada tutum 8. 8-9 yanda bir ocua annesi tarafndan yemek yedirilmesi annenin hangi tutumunu gsterir? a. Demokratik tutumunu b. lgisiz tutumunu c. Ar hogrl tutumunu d. Ar koruyucu tutumunu e. Otoriter tutumunu 9. Aadakilerden hangisi zgven duygusuna ilikin doru bir aktarm deildir? a. zgvene sahip bireyler daha yaratcdrlar. b. Birey iin nemli olan hem i hem de d zgvenin gelimi olmasdr. c. zgvene sahip bireyler daha giriimcidirler. d. zgven duygusunun eksiklii, kiiyi mutlu, huzurlu bir yaamdan alkoyar. e. zgvene sahip bireyler daha kaygldrlar. 10. Aadakilerden becerisidir? a. Kendini sevme b. Kendini tanma c. Kendini ifade edebilme d. Pozitif dnme e. Kendine hedefler koyabilme.
137
d. Arkadalaryla kyaslama. e. Kendilerini aalamalarn engelleme. 4. Aadakilerden hangisi ocuun benlik saygsnn geliiminde olumlu etki yapacak sylemlerdendir? a. Btn sylediklerim bir kulandan girip br kulandan kyor. b. Sen kendini zeki mi zannediyorsun? c. lmme sen neden olacaksn. d. Bu ii de baaracana eminim. e. Bana ne yaptrdn gryor musun? 5. Aadakilerden hangisi ocuun zgven edinim srecini olumsuz etkiler? a. Kaygl anne b. zgvenli anne baba c. ouklarn dzeyine inmeyi bilen anne baba d. ocuklarn nemsendiini gsteren anne baba e. ocuklarna salkl model olan anne baba yaama konusunda
hangisi
zgven
Yaamn inden
ocuk Egemen Aile ocuk egemen aile ok da farkna varlmadan evin ocuunun yava yava evdeki yaam, evdeki kararlar ynetmeye balamas olarak tanmlanabilir. Bu aile modeli genel olarak ocuklarna deer veren ocuklarna kiilik kazandrmak isteyen aile ortamlarnda oluur. Burada yaanan sorun, ocuun ev ortamnda kiilik kazanmas istenirken ocua sorumluluk vermenin unutulmas, izilmesi gereken snrlarn izilmemesidir. Bu da ou kez ocuun sevgisinin kaybedilme korkusundan , ocuun engellenmesinin onda gerileme yarataca kaygsndan ya da ev ortamnda anne baba ya da anneanne-babaanne-dede arasndaki davran elikisinden ileri gelmektedir. Bylece yava yava pek de farkna varlmadan ocuk egemen durumuna gelen aile iinde yle bir tutum geliir: ocuun her istedii yaplmaya balanr. stedikleri alnr, alnamazsa ona hakszlk yapld duygusu geliir. Aile, onu hibir zorlukla karlamamas gereken en deerli varlklar olarak kabul eder. Her trl gle kar korur, onu mutsuz edecek olan her eyden uzak tutar. Bylece ocuk hibir glkle karlamadan yaamaya alr. Aile giderek her trl kararlarnda onun grn ve onayn almaya alr. ocuun yemek iin seimleri, gidilecek yerler, ocuun gidecei okul, hangi saate yataca, nerede uyuyaca, nasl uyuyaca, byklerin neler yapmasnn onun iin uygun ya da uygunsuz olduu, eve alnacak eylerdeki dncesi, hatta kimlere gidilip kimlere gidilmeyecei vb. her konuda ocuun onay alnr. Byle yetien ocuun ergenlik dneminde de kendine ilikin btn kararlar kendisinin verdii grlr. Bu kararlara doru ya da yanl olsun hi kimsenin karmasn istemez, byle bir durumda sert ve saygsz tepkiler vermekten ekinmez. Kendi yaamn tehlikeye atan durumlarda bile kimsenin karmasna izin vermez. Bu koularda yetien ocuk, artk sorumluluk almaya yanamayacak hibir snr tanmayacaktr. Gemite neler olduu, gelecekte neler olaca onu ilgilendirmeyecek sadece yaad an deerlendirmeye alacaktr. Bu sonular byk lde, ocuk eitimindeki yeni eilimlerin yanl anlalmasndan kaynaklanmaktadr. Bu yanllar zetle: ocuklara zgrlk verilmemesi, ocuklarn hak altrlmas, verirken sorumluluk etmeye
etmeden
elde
Anne ve babann btn beklentilerini ocua yklemeleri, ocua snr koyulursa gerilecei korkusu, ocuun mutlu edilmesinin ama edilmesi, Herkesin byle yapt, dorunun byle yapmak sanlmas gibi davranlardr. Oysa Catherine Mathelin btn bunlar gzden geirirken ocuklara snr koymann onlar iin nemini belirtiyor. Ben de Erken Byyen ocuklar kitabmda bizim ocuk yetitirme kltrmzdeki deiikliklerin sonularn irdelemitim. Elbette, zgr ocuklar yetitireceiz ama onlara sosyal sorumluluk vererek, Elbette, ocuklarmz seveceiz ama onlar mark yapmadan, Elbette, kiilikli olmalarn isteyeceiz ama bizi ynetmeye kalkmadan, Elbette, isteklerini dikkate alacaz ama onlar da bizi dikkate alacaklar, Elbette, onlara sayg gstereceiz, onlar da bize sayg gsterecekler, ocuklarmz doru grebilmek kendimize krlememek gerekir. iin
Hi kimsenin efendisi de klesi de olmadan birlikte yaamay renmeliyiz (Cumhuriyet Gazetesi, 29.09.2003).
138
Sra Sizde 2
zgven, psikolojik yaamn temel gelerinden biridir ve duygusal bir gerekliliktir. Baka bir deyile, insanlar kim olduklarn tanmlar ve daha sonra bu kimlii sevip sevmediklerine ilikin kararlar verip kendilerine ilikin alg olutururlar. Burada kiinin isel, kendine ynelik alglamalar esastr. Bu alglamalar, kiinin davranlarna yansr ve yaamn tamamnda olumlu ya da olumsuz olarak kendini gsterir. ocuun kendini gvende hissetmesi, temel gereksinimlerinin karlanmas, uyumlu bir anne babaya sahip olmas, sevgi grmesi, birey olarak kendini deerli hissetmesi, model grebilmesi, farkl sosyal ilikiler yaayabilmesi, zengin yaam ortamlarnda bulunmas zgven geliimini destekleyici etmenlerdendir.
139
Sra Sizde 3
ocukta zgven geliimini desteklemek iin anne babalarn yapabilecekleri: ocuklarna onlar sevdiklerini syleme. ocuklarnn yaamlarndaki olumlu etkilerini paylama. ocuklarn dzeyine inmeyi bilme. ocuklarn salkl yaama konusundaki becerilerini destekleme. ocuklarn kendilerini aalamalarn engelleme. ocuklarn gl olduklar konularda ailelerine yardm etmelerine frsat tanma. ocuklarn yaptklar ilere mdahale etmeden duyulan gveni belli etme. ocuklarn nemsendiini grmesini salama ocuklarn benlik sayglarn kazandracak bir dil kullanma biiminde sralanabilir.
Sra Sizde 5
Babalar da anneler gibi tm ilgi ve dikaktlerini bebeklere verir, srekli onlarla megul olur ve ok gl sevgi ve efkat balar gelitiriler. Baba, hem eine hem de ocuuna kar koruyucu bir yaklam ierisinde olmasna karn, genellikle ocuun beslenme, bakm sorumluluunu anneden daha az stlenir. Baba, bebein erken duygusal ve sosyal geliiminde nemli bir rol oynar. Baba, bebeiyle sre olarak daha az zaman geirse bile burada nemli olan, anne de olduu gibi geirilen srenin ne kadar olduundan ok, nasl geirildiidir. Etkileimin kalitesi sreden daha nemlidir. Babalarn zellikle, bebeklerini sallama, havaya frlatma eklindeki oyun etkinliklerine eimli olduklar grlr. Her ey iyi gittiinde, babalar ocuklarna kar son derece duyarl ve tepki vericidirler. Ancak bebek alamaya baladnda, alama nedenini belirleyen kii, baba deil annedir. Bebek stres durumlarnda, babadan ok anneyi tercih etmektedir. Btn bunlarn yannda baba, ocuu youn yaanan anne-ocuk ballndan koparp onun d dnyaya almasn salayan kiidir. Bebek iin anne, dnyann tamam, kendi bedeninin uzantsdr. ocuk babay kendinden farkl olarak alglar, anne ise daha ok kendisine benzeyendir. Baba, ocuk iin hem bir sevgi nesnesi hem de rnek alnacak kiidir. Geleneksel aile yaps iinde genellikle biimsel de olsa otoriteyi baba temsil eder. Kendisine duyulan sayg, korku ile eanlam tar. Anne, ocuklara daha yakndr ve onlara ilikin konularda gerek karar organdr. Engelleyici ve cezalandrc nitelikte olan kararlarn uygulanmas ise babaya braklr. Geleneklerin kendisine verdikleri bu rol srdrme durumunda kalan baba, ou kez ocuklaryla yakn ve scak iliki kurmaktan alkonmu olur. Bu durumda ocuk babasyla doal ve dengeli bir iliki kuramaz. Babann otoriter yaps, ocuun salkl bir kiilik gelitirmesine engel olur. Byle bir ortamda yetien ocuk, yetikin bir birey olduunda kendi haklarnn, benlik snrlarnn ve sorumluluklarnn pek farknda deildir. Dolaysyla bu ocuklar zgvenden yoksun yetiirler ve genellikle otorite karsnda itirazsz boyun eici olduklar halde, otoritenin yokluunda sorumsuz ve saygszca davranabilmektedirler. Bu kiiler, kendileri otorite durumuna geldiklerinde, otoritenin verdii gc acmasz ve sorumsuzca kullanmaktan ekinmezler.
Sra Sizde 4
Bebein annesinin olumlu ve olumsuz davranlar, onun zerinde yaam boyu kalc izler brakabilir. Yeni domu bebein tm ilikisi annesiyledir. lk bakta bebein temel gereksinimleri, alk, me, altn kirletme gibi bedensel rahatszlklarnn giderilmesidir. Annenin, ocuun gereksinimlerini yerine getirirken tutarl davranmas, kaygl olmamas ocuun salkl bir zgven geliimi iin olduka nemlidir. Bebekte temel gven duygusunun oluumunu engelleyen en nemli etmenlerden biri kaygl annedir. Kaygl anne aslnda yetikin yaamn sorumluluklarn stlenebilecek gce yeterince sahip olmayan biridir. Annelie gereince hazr deildir. Bebek de tek gven kayna olan annenin kaygsn kendi varoluunun bir paras durumuna getirir. Temel gven duygusunun oluumunda annenin tutarll da byk nem tamaktadr. Bu, yalnzca bebein bedensel gereksinimlerinin karlanmas deil, bunun belirli bir dzene sokulmasn da ierir. Beslenme, uyku gibi gereksinimlerinin aksatlmamas gven kazanmndaki nemli bir admdr. Belirli aralklarla annenin kendisiyle ilgileneceini bilmek ocua gven salar. Yaamn ilk yllarnda bundan yoksun kalan ocuk, yetikin dneminde belirsizliklere kar ar duyarldr. Kolayca panie kaplabilir
140
Yararlanlan Kaynaklar
Atabek, E. (1994). ocuklar Bykler ve Tavanlar. stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi. Cirhinliolu, F. (2010). ocuk Geliimi ve Ruh Sal. Ankara: Nobel Yaynlar. Eki, A. (1990). ocuk, Gen, Ana Babalar. Ankara: Bilgi Yaynevi. Getan, E. (1999). nsan Olmak. stanbul: Remzi Kitabevi. Gngr, A. (1993). ocukta Benliin Geliimi. 9. Ya-Pa Okul ncesi Eitimi ve Yaygnlatrlmas Semineri, Ankara. Gngrms, O. (1989). Okul ncesi Dnemde Baba ocuk likisinin ocuun Geliimine Etkisi. 6. Ya-Pa Okul ncesi Eitimi ve Yaygnlatrlmas Semineri, stanbul. Gknar, . (2004). Bilinli ocuk Yetitirmek. Ankara: Arkada Yaynevi. Gknar, . (2010). zgven Ankara: Arkada Yaynevi. Kazanmak. Kymen,. (2000). Gdleyici renme Snfta Demokrasi. (Ed. Ali imek) Ankara: Eitim Sen Yaynlar. Lindenfield, G. (2011). Kendine Gvenen ocuk Yetitirme. (ev. Glden Tmer) Ankara: HYB Yaynclk. Martin,W. (2003). Modern Ailelere Bilgece tler (ev. Burcu Gezek) stanbul: Boyner Yaynlar. McKay, M. ve Fanning, P. (2011). zgven. eviri: Atay, F. Ankara: Arkada Yaynevi. Nas, R. (2006) lkem, ocuklara Duymak. Bursa: Ezgi Kitabevi. Sayg
Yavuzer, H. (1997). ocuunuzun lk 6 Yl. stanbul: Remzi Kitabevi. Yavuzer. H. (2003). ocuu Tanmak ve Anlamak. stanbul: Remzi Kitabevi.
141
8
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Ailede uyumsuzlua neden olan etkenleri belirleyebilecek, Aile yapsnn zellikleri iinde aile uyumunu bozan zellikleri ifade edebilecek, Ailedeki fiziksel ve psikolojik rahatszlklarn aile bireyleri ve aile uyumu zerindeki etkilerini aklayabilecek, Ailede istismar ve ihmal trlerini sralayabilecek, Ailede istismar ve ihmalin ocuklar zerindeki etkilerini ifade edebilecek, Aile ii iddet trlerini tanmlayabilecek, Aile ii iddetin aile bireyleri zerindeki etkilerini belirleyebilecek, Evlilikte aldatmann eler ve aile uyumu zerindeki etkilerini sralayabilecek, Ailede boanmaya neden olan etkenlerin neler olduunu syleyebilecek, Boanmann aile bireyleri zerindeki etkilerini aklayabilecek, bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Ailede Uyumsuzluk Aile Yaps Kronik Rahatszlk Fiziksel stismar Cinsel stismar Duygusal ve Psikolojik stismar Ailede iddet Fiziksel iddet Psikolojik iddet Cinsel iddet Ekonomik iddet Aldatma Boanma
indekiler
Giri Aile Yaps Ailedeki Fiziksel ve Psikolojik Rahatszlklar Ailede stismar ve hmal Aile i iddet Evlilikte Aldatma Boanma
142
ALE YAPISI
Eler salkl uyum iin birbirlerini karlkl bir biimde destekleyici davran rntleri de oluturmaldrlar (Sayn, 1990). rnein elerden biri kendisi iin olduka nemli olan renim hayatn tamamlamaya alrken dieri ondan desteini esirgememelidir. Biri hasta iken dieri o kendisini daha iyi hissedene kadar onun bu srete aile ile ilgili sorumluluklarn devralmaldr. Ancak elerin birbirlerini destekleme rolnn kendilerini yormayacak biimde abartmadan orta dzeyde yaamalar gerekir. nk elerin birbirlerini destekleyici rollerini abartl bir boyuta tamalar aile ii uyumu tehdit eder ve bireysel geliimi engeller. rnein elerden biri srekli bir biimde kendi gereksinimlerini grmezden gelerek ya da ikinci planda brakarak, enerjisini einin gereksinimlerini karlamaya harcarsa veya evle ilgili tm sorumluluklar stlenip onun ykn azaltmaya alrsa bir sre sonra, tkenmilik sendromu ya da depresyon yaayabilir (Nichols ve Schwartz, 2004). Ailede uyumu bozan bir dier etken ebeveynlerin abartl bir biimde birbirine zt zelliklere sahip olmalardr. Bazen elerden birinin ocuklara kar biraz daha izin verici olma zellii dierinin biraz daha kontrol edici olma zellii ile dengelenebilirken; birinin her konuda ok izin verici olmas ve dierinin de ok kontrol edici ve kstlayc olmas aile ii uyumu bozar ve aile iinde sorunlar ortaya karr (Nazl, 2003).
143
Aile iinde uyumu olumsuz etkileyen bir dier etken elerin kendi aralarnda salkl balar oluturamamalardr. rnein eler birbirleri ile i ie gemi bir iliki biimini ortaya karan balarla balandnda, kendilerini ayr iki kiilik gibi tanmlamak yerine bir ift olarak tanmlarlar. Kendilerine zel arkadalar edinmezler, kendi balarna yapabilecekleri ayr etkinlikler iinde olmazlar. Bunun aksine, eler birbirleri ile kat kurallarla belirlenmi balarla balandnda da ayn evde iki yabanc gibi yaarlar. Byle bir balanmada eler bir dierinin nceliklerini dikkate almakszn kendi belirledikleri ncelikler nda ayr etkinlikler planlar, ayr ayr seyahat eder ya da her ikisi de evliliklerinden daha ncelikli olduunu dndkleri kayglarnn peinde koarlar (Nichols ve Schwartz, 2004). Aile ii ve aile d snrlarn oluturulmam olmas da ailede uyumu risk altna sokar. rnein, elerin kendi yetitikleri aile bireyleri ile aralarndaki ilikiye belirli snrlar koymalar gerekir. Bylece aileler, kendi evlatlarnn kurmu olduklar yeni aile kurumunu daha iyi bir biimde kabul ederler; onlarn kendi aile yaantlarnda yaptklar tercihlere sayg duyar ve aile ii sorunlarnn zmne mdahil olmazlar. Oysa bu snrlar belirgin bir biimde konulmadnda, eler arasnda uyum olsa da ailelerin mdahalesinden kaynaklanan boanmaya varan uyumsuzluklar ba gsterir (Demirkan ve dierleri, 2009). Aile ii snrlar aile bireylerinin zerklik ve bireysellik dzeylerini belirler ve aileyi korur. Bu snrlar kiiler aras iliki biimini dzenleyen kurallarla konulur. Aile ii kurallarda hafta sonu herkesin kahvalty birlikte yapaca, sofrada bakalar ile telefon grmesi yaplmayaca, ocuklarn ebeveynleri konuurken onlarn szn kesmeyecei, anne ve babann ocuklar arasndaki tartmalara mdahil olmayaca, herkesin odasna ancak izin alnarak girilebilecei gibi konularla ilgili olabilir. Aile iinde ebeveyn ve ocuk arasnda net bir biimde izilen snrlar ailede ebeveyn ve ocuk arasnda hiyerarik bir yap olutururken ebeveyne de ailede liderlik pozisyonunu verir. Aile bireylerinin iliki biimlerini dzenleyen bu kurallarn ihlaline ynelik yksek tolerans ailenin i ie gemi bir yapya sahip olduunu; aile bireylerinin iliki biimlerini dzenleyen bu kurallarn ihlaline ynelik dk tolerans ailenin kopuk bir yapya sahip olduunu gsterir. Aile iinde ebeveyn ve ocuk arasndaki iliki biimini belirleyecek hiyerarik yap keyfi bir biimde oluturulduunda ocuklar ebeveynleriyle psikolojik bir g savana girebilirler. nk ebeveynler ve ocuk arasndaki snrlar belirsiz olduunda da, ebeveyn ve ocuk arasnda kurulmas gereken hiyerarik yap zlr ki bu da ebeveynlerin ocuklarna profesyonelce yaklamlarn engeller. Aile iinde ebeveyn ve ocuk arasndaki iliki biimini belirleyecek hiyerarik yap ok kat snrlarla belirlendiinde, byle kopuk aile ilikileri ocuun belki zerklik duygusunun geliimine katk salasa da, ocuk aileye aidiyet duygusunu gelitirmede ve salkl balanmada sorunlar yaar. Aile iinde ebeveyn ve ocuk arasndaki iliki biimini belirleyecek hiyerarik yap i ie gemi aile yaplarnda olduu gibi zayf ve etkisiz ise, o zaman da ocuklar anne ve babalarndan yeterli ve salkl rehberlik hizmeti alamam olacandan kendilerini tehlikelere kar daha savunmasz bulabilirler. Bu aile yaplarndaki bireylerin zerklik ve bamszlklarnn geliimi risk altndadr. Bu aile yaplarnda sevecen ve ilgili olan anne ve babalar ocuklar iin pek ok fedakrl yapmaya gnlldrler ve ocuklaryla ilgilenmek iin gerekten zaman ayrrlar. Fakat ebeveynlerin bu yaklam biimi ocuklarn kendilerine baml hale getirir ve ocuklar kendi balarna i yapma konusunda gvensiz olurlar. Kiileraras snrlarla korunmayan aile yaplar bireylerinin kiileraras iliki becerilerinin geliimini engeller (Nazl, 2003). Aile ii uyumu etkileyen bir dier nemli durum ailenin ocuk sahibi olmasdr. Eler ocuk sahibi olmadan nce uyumlu bir iliki iinde dengeli bir yaam kurabilmi olsalar da aileye bir bebein katlm bu uyumu olumsuz bir biimde etkileyebilmektedir. Ailede yeni doan bir bebek aile yapsn hzl bir biimde deitirir ve aile ii (anne-baba; ebeveyn-ocuk; kardeler aras) etkileim biimleri deien yeni koullara uyum salayacak biimde deiime uramak zorunda kalr. ocuk sahibi olmak, elere ykledii annelik ve babalk rolleri dolaysyla yeni sorumluluklar ve grevler ve fedakrlklar anlamna gelmektedir. zellikle annenin yaamndaki ncelikleri ve dengeleri babaya oranla daha byk oranda deiim gstermektedir. Bu durum anne iin nemli bir stres kayna olabilmektedir. Eler aileye katlan yeni bireyin bakm ve yetitirme sorumluluklarn dengeli bir biimde paylamadnda aile ii uyum yeniden risk altna girmektedir. Ayrca ebeveynler ocuklarla ilgili sorumluluklar nedeniyle birbirlerini uzun dnem ihmal edebilmektedirler. rnein birlikte ba baa vakit geirmek, sevgi paylamnda
144
bulunmak, birlikte darda yemek yemek, sohbet etmek, yry yapmak ya da cinsel gereksinimlerini karlamak gibi eleri birbirine yaknlatran ve salkl balanmalarn destekleyen aktivitelerin birou ocuk sahibi olunca aksamaya balamaktadr (Nichols ve Schwartz, 2004). Her aile uyumlu yapsn tehdit edebilecek durumlarla kar karya kalabilir. Yaam koullar duraan deildir. Ailenin iinde ya da aileyi kuatan toplumsal ve fiziksel evrede meydana gelen deiimler doal olarak aile ii dinamikleri etkiler. Bazen daha nce yaanmam yeni stres kaynaklar ortaya kar. Belli bir dnem olduka uyumlu bir yap gsteren bir aile belli bir dnemde sarsntlar yaayabilir. Bu nedenle, salkl ve salksz aileleri birbirinden ayrmak kolay deildir. nemli olan ailenin kar karya kald ve kendisinde stres oluturan deiikliklere kar uyumu yeniden yakalayabilecei bir biimde yapsn yeniden dzenleyebilmesidir. Bir aile bunu baarabildiinde salkl bir yap gsterirken, yeniden uyum salayabilmeye olanak tanyc biimde yapsn dzenleyemeyen, aksine artk ilevini yitirmi yapy srdrmede srarl olan aileler salksz ailelerdir. Aile ii uyumsuzluklar ksmen ailenin yapsyla ilgilidir. Bir ailede yap sreklilii salayacak kadar kararl ancak deien koullara uyum salayacak kadar da esnek olmaldr. Esnek olmayan aile yaplar aile bireylerinin olgunlamasna bal deiimlere ayak uyduramadnda aile iinde sorunlar ba gsterir. rnein ailede ocuklardan biri ergenlik dnemine girdiinde bu durum anne ve babann ocukla etkileim tarzlarn deitirmelerini ve ocuklarnn aile iindeki deien statsne ayak uydurmalarn gerektiren bir durumu ortaya karr. nk ocuklar farkl geliimsel dnemlerde iinde bulunduklar geliim dneminin gereksinimlerine karlk verecek ve geliimlerini destekleyecek farkl annelik ve babalk stillerine gereksinim duyarlar. rnein bebekler daha ok bakma ve desteklenmeye ihtiya duyarken; ocuklukta anne ve babann rehberliine ve kontrol ediciliine; ergenlikte de daha bamsz olmaya ve sorumluluk stlenmeye ihtiya duyarlar. Bu nedenle anne ve babalarn ocuklarnn geliimini destekleyici etkileim tarz srekli olarak ocuklarnn geliimsel olarak deien zelliklerine gre yeniden ayarlanmaldr. Ergenlik dnemine giren ocuun bu dnemde srekli bir biimde deiime urayan bedeni, duygu ve dnce dnyas onun kendisini anne ve babasndan ocukluk yllarnda yaadna oranla ok daha bamsz ve zerk hissetmesine yol aar. Ergen, aile iinde statsnn deitiini dnr. Anne ve baba ocuklarndaki bu deiimi ve geliimi kabul etmez ve onunla hala kk bir ocuk olduu yllardaki gibi iliki kurmaya ve ona o yllardaki gibi hkmetmeye alrsa, anne baba ve ergen arasnda iletiim ve uyum sorunlar ba gsterir. Anne ve babasyla yaad sorunlar ergeni aileden uzaklatrr ve ergende baz davran sorunlar ya da ruhsal bozukluklar ortaya kabilir. Esnek olmayan aile yaplar yaam koullarnda meydana gelen durumsal deiimlere ayak uyduramadnda da aile iinde yine sorunlar ba gsterir. rnein aile bireylerinden biri kendisinde youn bir strese neden olan bir durum yaadnda (kaza geirmek, kronik hastala yakalanmak, hayatna yn verebilecek nemli bir snava hazrlanmak, iine son verilmesi ve depresyon gibi); bu yeni durum aile ii etkileim tarznda, ailedeki grev ve sorumluluk paylamnda deiiklikler yapmay ya da stres altndaki aile bireyine daha gl bir destek sunmay gerektirebilir. Bu durumda aile bireyleri stres altndaki bireyin iine dt skntl durumu anlamaz, ona karlat glklerin etkili bir biimde stesinden gelebilmesi iin ihtiya duyduu yardm ve destei esirgerlerse ya da kat bir biimde tm skntlarna ramen her trl grev ve sorumluluunu kendi bana aksatmakszn yerine getirmesini beklerlerse, ailedeki uyum bozulmaya balar ve aile bireyleri arasnda iletiim sorunlar ve davran problemleri ba gsterir. zellikle kopuk ailelerde aile bireyleri birbirlerinin maruz kaldklar skntlardan habersiz olabilir, bu skntlara ilgisiz kalabilir ya da gerekli destei ancak sorun gerekten kontrol edilemez boyutlara geldiinde sunmaya alabilir ki bu tutumlarn hepsi uyumu tehdit eder. Kopuk ailelerin aksine i ie gemi ailelerde de rnein ebeveynler ocuklarnn yaad sorunlara hibir snr tanmakszn yle mdahil olabilirler ki onlarn bu tutumlar ocuklarnn davranlarn ve kiileraras ilikilerini dzenleme becerilerini, kendini ayarlama ve problem zme becerilerini gelitirmelerini engeller. Byle bir durumda ocuk aslnda belki de kendi bana zebilecei kk sorun durumlarnda dahi hep ebeveynine baml kalr. Ayrca anne ve babann ocuklar arasndaki tartmalara taraf olmalar ocuklarda birinin kayrld hissini oluturabileceinden karde kskanlklar krklenmi olur (Nichols ve Schwartz, 2004).
145
Ailedeki uyum sorunlarnda aile yaps etkili bir faktr olmakla birlikte; bazen ailedeki bireylerin stres koullaryla etkili bir biimde ba edebilmelerine olanak salayacak bilgi ve becerilerden yoksun olmalar da aile ii uyumu bozabilmektedir. Aile bireylerinin yaadklar sorunlar zerken kullandklar stratejiler doru stratejiler deilse, sorunlar zme kavuturulamamaktadr. Byle durumlarda ilevsel olmayan stratejilerden biri atmadan kanmaktr. Bazen aile bireyleri birbirlerini zmemek iin aileyi ilgilendiren bir konuda dierlerinden farkl dndklerini ifade etmezler. Bazen kopuk ailelerde olduu gibi aile bireyleri atma ile yzlememek iin birbirleriyle olan balarn iyice zayflatr ya da mmkn olduunca grmemeye alrlar. Bazen de i ie gemi ailelerde olduu gibi aile bireyleri birbirlerinden farkl dndkleri gereini grmezden gelerek ya da sorunu zmelerine katk salamayacak biimde srekli kk tartma srtmelerde bulunurlar (Nichols ve Schwartz, 2004).
Aile yapsyla ilgili baka hangi etkenler aile ii uyumu olumsuz etkileyebilir?
yaayabilir; kaybettiini dnd anne baba ya da dier aile bireylerinin ilgisini bir daha kazanamama kaygs tayabilir; yalnzlk, znt ve anne babaya ulaamama duygularn yaayan karde kendini sosyal olarak izole edebilir. Anne baba hasta ocuun bakmnn onlara ykledii ek sorumluluklar ve yaadklar skntl dnemin kendilerinde oluturduu stres younluu nedeniyle salkl olan ocuklarna ynelik tolerans dzeylerini drebilir ya da ondan her zamankinden daha fazla sorumluluk stlenmesini isteyebilirler. Bu durum salkl kardein olumsuz davranlar gelitirmesine neden olabilir.
Kronik bir hastal ya da kalc bir sakatl olan bir ocua sahip anne ve baba bu durumdan ayn biimde mi etkilenir? Aile bireylerinden birinin fiziksel salnn aile ii uyum asndan bir risk faktr olmas gibi aile bireyleri iinde ruh sal bozuk bireylerin olmas da aile ii uyum asndan nemli bir risk faktrdr. zelikle anne veya babada ya da her ikisinde birden var olan psikolojik rahatszlklar ocuklarn da ruh saln bozmakta ve aileyi uyum sorunlar olan bir aileye dntrmektedir. ocuklar ve ebeveynlerinin psikiyatrik sorunlar arasndaki ilikinin aratrld bir almada, ocuk ve ergen psikiyatri kliniklerine konuma bozukluklar, anksiyete ikayetleri, davran problemleri, ar hareketlilik, okul sorunu-ders baarszl, depresif ikayetler, altn slatma-alt kirletme, dikkat eksiklii, uyku sorunlar, otistik bozukluk ile ilgili ikayetler, tik ikayetleri ve obsesif ikayetler gibi psikolojik sorunlarla bavuran ocuk ve ergenlerin anne ve babalarnn da psikiyatrik tedavi ald ya da psikiyatrik tans olup tedavi almay reddeden anne ve babalar olduu belirlenmitir. Ruh sal bozuk bir ele yaamak da dier ein psikolojik sal zerinde olumsuz etkiler brakr. Bu nedenle, Trk Medeni Kanununda boanma nedenleri arasnda elerden birinin akl hastalnn olmas durumu da vardr (Demirkan ve dierleri, 2009).
trl sz, fiil ve materyallerle bir ocukla yaknlk kurmak, genital blgeye dokunmak, tehircilik, pornografi ve rza gemek gibi tm cinsel davranlar kapsamaktadr (Gne, 2011; Polat, 2000; Nurcombe, 2000). Cinsel istismar %77 olaslkla aile bireyleri, %11 dier akrabalar, %5 bakmla ilgisi olmayan kiiler, %2 ise ocuun bakm ile ilgilenen dier kiiler tarafndan uygulanmaktadr (Tardif, Auclair ve Carpentier, 2005). Cinsel tacize en ok urayan ocuklar 4-11 ya aralndaki ocuklardr. Tacizcilerin ou 24-44 yalar arasnda olup, kurbann cinsiyeti ne olursa olsun faillerin ou erkektir ve kurban tarafndan kim olduklar bilinmektedir (Gne, 2011). Bir tr cinsel sapknlk olan ensest; evlenmeleri hukuksal, ahlaki ve dini alardan yasaklanm yakn akraba olan kadn ile erkein cinsel ilikide bulunmalar demektir. Ailedeki bireyler tarafndan ocua ynelik olarak yaplan her trl cinsel aktivite ensest olarak adlandrlr. Cinsel istismarcnn zayf, edilgen, antisosyal, ie dnk, yalnz, utanga ve zayf kiilik yapsnda olduunu destekleyen bulgular vardr (ayboylu, 2002). Cinsel istismarn ocukta oluturaca olumsuz etkiler istismarn tr, ocuun ya, olgunluk dzeyi, madur ile fail arasndaki iliki, madur ve fail arasndaki ya fark ve istismarn sresine bal olarak deiir. Cinsel olarak istismar edilen ocuklarn hepsi patolojik belirtiler gstermemektedir. Bununla birlikte istismar edilen ocuk ya da ergenlerde yukarda sz edilen alt faktre bal olarak farkl patolojik belirtiler ortaya kabilmektedir. Cinsel istismara urayan ocuklarda grlen patolojik belirtiler arasnda karabasan, mutsuzluk, yapma davran, kayg ve uygun olmayan cinsel davranlar, daha ok kzlara zg olarak geri ekilme ve ie dnk davranlar gsterme, daha fazla cinsel etkinlik ve gittike artan cinsel davranlar, daha fazla sulu davran gsterme, daha fazla iddete bavurma, intihar duygusu ve giriimi, saldrganlk, antisosyal davranlar gsterme, dmanca davranma, depresyon (Oates, 2001), yeme ve uyku bozukluklar, boyun eme davran, ok titiz ya da dank olma, ok yakn ya da ok utanga ve korkak olma, ok uslu ya da provoke edici olma, mastrbasyon (Eki, 1999), uyuturucu bamll, gvensizlik (Kurtay, zkk, Barlk, Yataan, Kurtay ve Akman, 2004), erken balayan cinsel yaam, daha fazla ergen gebelii, birden fazla cinsel e ve daha fazla cinsel saldr, bedensel yaknmalar, zayf drt kontrol, kar olma, kar gelme bozukluu, kiiler aras iliki kurma ve sosyal ilikileri srdrebilme becerilerinde zayf olma (Taner ve Bahar, 2004), ocuklara cinsel taciz uygulama, para kazanmak iin cinselliini kullanma (Kara, Bier ve Gkalp, 2004; Eki, 1999; Kurtay ve dierleri, 2004; Hanc, 2002), obsesif dnceler gelitirme, fke patlamalar (Kl, 2004), kendine zarar verici davranlar (Polat, 2000) saylabilir. Duygusal ve psikolojik istismar, ocuun bakm ve eitimi ile ykml kiilerin ocua ynelik alay etme, grmezden gelme, reddetme, kabul edilemez cezalar verme ya da kabul edilemez beklentiler iine girmelerini takiben ortaya kan ve ocuun fiziksel, bilisel ve psikososyal geliiminde duraklama, gerileme ve engellemeye neden olan ocua psikolojik olarak zarar verme durumudur (Johnson, 1996). Duygusal istismara neden olan davranlar reddetme, aalama, tecrit etme, korkutma ve yldrma, sua yneltme, istismar, inkar etme ve duygusal tepkisizlik (Garbarino ve Garbarino, 1994), yetikinletirme, duygusal ihmal, ocua kar olumsuz ve yanl tutumlar, ocuun geliimiyle ilgili uyumsuz beklenti ve davranlar, ocuun kiilik ve ruhsal sorunlarn fark edememe, ocuun sosyal uyumunu balatacak ynergeleri salayamamadr (Glaser, 2002). Duygusal istismar ve ihmalin ocuk ve ergenlerin yaad en sk grlen istismar ve ihmal tipi olduu sylenebilir (Kaplan ve dierleri, 1999).
Anne ve babalarn aslnda istismar etme amacn gtmeden ocuklarn duygusal olarak ihmal ve istismar etmeleri mmkn mdr? Trkiyede yaplan bir almada annelerin ocuklarna onlar sevdiklerini belli etmeme, barmaazarlama, ocuklarn evde yalnz brakma, korkutma, tehdit etme, kt sz syleme, evde ocuk yokmu gibi davranma, odaya kapatma, ellerini ve ayaklarn balama biimlerinde duygusal istismar uyguladklar belirlenmitir (Gler, Uzun, Bozta ve Aydoan, 2002). Duygusal istismara uram ocuk ve ergenlerde depresyon, srekli kayg, dk benlik kavram, duygusal dengesizlik, anneleri tarafndan reddedildikleri duygusu, enrezis ve beslenme bozukluu (Bilir ve dierleri, 2001), davurum ve ie atm sorunlar, sosyal ilikilerde bozukluk, kendine gvende azalma, intihar davran, ocukluk a
148
mastrbasyonu (Unal, 2000), sorun zme yntemi olarak iddete bavurma (Polat, 2007) ve kiilik bozukluklar (Pizarro ve Billick, 1999) grlebilmektedir. hmal, ocua bakmakla ykml kiinin ocuun beslenme, salk, eitim, giyim, duygu ve gvenlik gereksinimlerinin karlanmas ile ilgili ykmllklerini kastl olarak yerine getirmemesi, ocua yaam koullar iin gerekli ilgiyi gstermemesi ve ocuu fiziksel ve duygusal ynden ihmal etmesidir (WHO, 2006). hmal edilen ocuklar bebeklik dneminde donuk, hareketsiz, evreye kar ilgisiz, parmak emme zellikleri sergilerken; okul anda okula ok erken gelip ok ge giden, snfta uyuyan, okula devamnda dzensiz, ila ve alkol alkanl olan, ykclk ve hrszlk gibi su eylemlerinde bulunma zellikleri gsterebilmektedir (Bilir ve dierleri, 2001; Oral ve dierleri, 2001; Polat, 2007). Dnya Salk rgt ocuk istismar ve ihmalini artran risk faktrlerini kiisel, ailesel ve toplumsal olarak gruba ayrmaktadr. Kiisel faktrler iinde istismar urayan ocukla ilgili risk faktrleri yle zetlenebilir: Kz ocuk olma, yaa kk olma, premature doma, istenmeyen ocuk olma, gayri meru ocuk olma, engelli olma, baarsz olma, iddete bavurma, su ileme ve hatal davranlar yapma, saldrgan davranlarda bulunma, yalan syleme, alma, evden kama, eve ge gelme, sosyal olarak yalnz olma, itaatkr olma, cinsel adan erken olgunlam ve vey babaya sahip olma, pasif, baml, ie dnk, kaygl, korkulu ve kendini ifade edemeyen zellikler sergileme, tehlike bilincine sahip olamama ve ar hareketli olma (Gne, 2011; Polat, 2007; WHO, 2006). stismarda bulunan anne ve babayla ilgili zellikler yle zetlenebilir: zellikle gen anne olma; tek ebeveyn olma; istemeden gebe kalma; ocuk bakm konusunda deneyim sahibi olmama; kendi ocukluk yllarnda istismara, ihmale ve iddete maruz kalma ya da istismara, ihmale ve iddete maruz kalm bir kardee tank olma; madde bamls olma; doum ncesinde yeterli bakm grememe; fiziksel ya da izofreni ve depresyon gibi ruhsal hastal olma; nrotik bir anne olma; sorun zme becerilerinin yeterince gelimemi olmas; alan anne olma; anne gece alt iin evde ocua gece bakan baba ya da vey baba olma; pasif ve baml bir anne olma; kar koca olarak cinsel adan doyurucu bir ilikiye sahip olmama; ocukla ayn oda ya da yatakta uyuma; gemite su ya da intihar giriiminde bulunan bir ebeveyn olma; gen kzn bulunduu bir evde anneden daha gen bir vey baba olma; evinden uzun yllar ayr kalm bir baba olarak eve dndnde einden daha gzel bir gen kz sahibi olma; vey anne ya da vey baba olma; z saygs dk, yetersizlik ve deersizlik duygularna sahip olma; saldrgan ya da su kayd olan bir baba olma; isiz bir baba olma; kirli ve bakmsz ya da obsesif dzeyde titiz bir anne olma; ailesinde daha nce ensest iliki yaam ya da buna ahit olmu anne veya baba olma; iktidarsz baba olma (Polat, 2006; Polat, 2007; Tardif ve dierleri, 2005; WHO, 2006). ocuk istismar ve ihmali riskini artran ailesel faktrler yle zetlenebilir: Geni aile yaps, dk sosyoekonomik dzey, ailenin toplumsal evreden izole olmas, yksek stres dzeyi, aile iinde iddetin varl, ailede isizlik, bor gibi strese neden olan durumlarn varl, ailevi anlamazlklarn varl. ocuk istismar ve ihmali riskini artran toplumsal faktrler yle zetlenebilir: Toplumda iddete toleransn yksek olmas; iddetin, toplumsal eitsizlik ve ayrmclklarn kltrel normlarca desteklenmesi; ocuun psikolojik deerinin olmamas; toplumda organize iddet hareketlerinin olmas (WHO, 2006). stismar olgusuna yaklamda sadece ocuun durumunun deil, anne baba veya istismar uygulayan bireyin durumunun da deerlendirilmesi gerekmektedir. stismara yatknln genellikle anne babann gen olmas, anne babann daha nce ocukluu dneminde istismar yks bulunmas, alkol veya madde bamll, d etkenlere baml olarak para sknts, ein lm, ailede ruhsal ya da fiziksel hastalk, fazla sayda ocuk sahibi olma ve paralanm aile ile ilikisi olabildii bildirilmektedir (Hanc, 2002).
ALE DDET
Aile iinde bir bireyin aile iindeki bir baka bireye tehdit, bask veya kontrol ieren, fiziksel, cinsel, ekonomik veya psikolojik zarar grmesine veya ac ekmesine neden olan her trl eylemi aile ii iddet olarak tanmlanmaktadr (Babakanlk Kadnn Stats Genel Mdrl-BKSGM, t.y.). Bir baka kiiye ynelik zarar verici eylem olan iddet, aile iinde yaandnda bu durum genellikle kadna ve ocua
149
ynelik iddeti ifade etmektedir (Gler ve dierleri, 2002). nk iddet uygulayanlarn %95e yakn erkek, iddete maruz kalanlarn %90dan fazlas kadn ve ocuklardr. ocuklara ynelik iddet daha ok anneleri tarafndan uygulanmaktadr (Babakanlk Aile Aratrma Kurumu-BAAK, 1998). Ailede iddet fiziksel, psikolojik, cinsel ve ekonomik olmak zere drt farkl biimde yaplabilmektedir. Fiziksel iddet, tokat atmak, tekmelemek, yumruk atmak, hrpalamak, kolunu bkmek, boazn skmak, balamak, san ekmek, kesici veya vurucu aletlerle yaralamak, kezzap veya kaynar suyla yakmak, vcudunda sigara sndrmek, ellerini ayaklarn ezmek, sakat brakmak, ikence yapmak, salksz koullarda yaamaya mecbur brakmak, salk hizmetlerinden yararlanmasna engel olarak bedensel zarar grmesine neden olmak gibi eylemlerdir. Kadna ynelik iddetin en ar biimlerinden biri tre/namus nedeniyle uygulanan iddettir. Psikolojik iddet, barmak, korkutmak, kfr etmek, tehdit etmek, hakaret etmek, ailesiyle akrabalaryla, komularyla, arkadalaryla ya da bakalar ile grtrmemek, eve kapatmak, kk drmek, ocuklarndan uzaklatrmak, kskanlk bahanesiyle srekli kontrol altnda tutmak, baka kadnlarla kyaslamak, kadnn nasl giyinecei, nereye gidecei, kimlerle grecei konusunda bask yapmak, kadnn kendini gelitirmesine engel olmak gibi eylemlerdir. Cinsel iddet, evli olduu kii bile olsa kadn istemedii yerde, istemedii zamanda ve istemedii biimlerde cinsel ilikiye zorlamak (tecavz), bakalaryla cinsel ilikiye zorlamak, cinsel organlara zarar vermek, ocuk dourmaya ya da dourmamaya, krtaja, enseste (akrabalar aras cinsel taciz ve tecavz), fuhua zorlamak, zorla evlendirmek, telefonla-mektupla ya da szl olarak cinsel ierikli rahatszlk verici davranlarda bulunmak gibi eylemlerdir. Ekonomik iddet, para vermemek veya kstl para vermek, ailenin tasarruflar, gelir ve giderleri konusunda bilgi vermemek, kadnn mallarn ve dier gelirlerini elinden almak, almasna izin vermemek, istemedii ite zorla altrmak, alyorsa i hayatn olumsuz etkileyecek kstlamalar getirmek, aileyi ilgilendiren ekonomik konularda kadnn fikrini almadan tek bana karar vermek gibi eylemlerdir (BKSGM, t.y., s.8). Aile iinde erkein kadna ynelik iddet uygulamasnda erkein engellenmeye toleransnn eiinin dk olmas, drtlerini kontrol edememesi, ar derecede kskan olmas, alkol kullanm, kontrol edici olmas ve iddete yatkn olmas, ocukluunda iddete maruz kalmas ya da aile ii iddete tank olmas, i deitirmesi, isiz olmas gibi nedenlerin yannda; ailedeki ekonomik skntlar, eler arasndaki kltrel dzey farkllklar, kadnlarn ekonomik gvencelerinin ve gidecek bir yerlerinin olmamas, elerin eitim dzeylerinin dk olmas, erkek egemen veya kadna ikinci snf muamele yaplmasn onaylayan toplumsal ve kltrel deerler gibi nedenler yer almaktadr (Ayranc, Gnay ve nlolu, 2002). Anne ve babalarn kendi ocukluklarnda iddete maruz kalm olmalar onlarn da kendi ocuklarna iddet uygulamalarna bir neden oluturabilmektedir (WHO, 2006). Aratrmalar ocuu cezalandrmann bir yntemi olarak dvmeyi tercih eden annelerin daha ok gen, eitim dzeyi dk ve ocukluklarnda anne ve babalar tarafndan dvlm kiiler olduklarn gstermektedir. Annelerin kendi ocukluklarnda maruz kaldklar iddet yntemleri ile kendi ocuklarna uyguladklar iddet yntemleri arasndaki ilikiye ynelik aratrma bulgular, annelerin ocukluklarnda kendilerine uygulanan cezalar kendi ocuklarna ayn ekilde uyguladklarn gstermitir.
Aile iinde kadna ve ocua ynelik iddeti nlemek iin ne tr giriimlerde bulunulabilir?
EVLLKTE ALDATMA
Ailede evlilik d ilikiler genellikle hasta bir ruh halinin belirtisi olarak ortaya kmaktadr. ou zaman kendisine saygs ve gveni olmayan ya da ei tarafndan sevilmediini sanan eler kendisinin de sevilebilir bir kii olduunu ispat etmek iin evlilik d ilikiler kurar (zgven, 2000). Aldatmada nemli olan etkenlerden biri de elerin kiiler aras ilikilerine ilikin inanlar, dnceleri, kurallar, beklentileri ve ilikilerini yaplandrma biimleridir (Fitness, 2001). Ailede ebeveynlerden biri evlilik d
150
bir iliki iine girdiinde bu iliki aile balamnn ciddi bir sorunu haline gelmeye balar. Aldatlan e ve aldatma olayn renen ocuklar zerinde olumsuz izler brakr (Nichols ve Schwartz, 2004). Aldatma ou zaman birka farkl nedenin birleiminin bir sonucu olarak ortaya kar. Ancak aldatma davrannda kiilik yaps nemli bir etkendir. Aldatmada etkili olabilecek baz etkenler yle sralanabilir: Elerin evlilik ilikisinden memnun olmamalar, evlilik ilikisinin rutinlemesi, evlilik ilikisinin akla balamam olmas, kiilik olarak aldatmaya yatkn olmak (narsist olmak), evlilik ilikisinde cinsel doyumun olmamas, aldatma davrannn cezasz kalacan bilmek, heyecan aray, daha fazla ve daha farkl bir cinsel yaam aray, ilgi istei, arkadalk aray, ein bir rahatszl nedeniyle cinsel iliki kuramamas (Wolfe, 2012). Aldatma konusunda yaplm bir almada kadnlarn daha gen yalarda (24-45), erkeklerin ise daha ileri yalarda (36-55) aldatmaya daha yatkn olduklar belirlenmitir. Ayn aratrmada erkeklerin aldatma davranna daha yatkn olduklar; aldatanlarn byk bir orannn ayn zamanda aldatldn; 35 yandan gen aldatanlarn daha ok dikkat ekmek, ilgi grmek iin, 36 yandan daha yal olanlarn ise daha ok cinsel amalarla aldatt; erkeklerin daha ok cinsel amalarla, kadnlarn ise daha ok duygusal balanma ve arkadalk amalaryla aldatt; aldatan kadnlarn aldatan erkeklere oranla daha ok sululuk duyduu; erkeklerin cinsel doyum yaayamamalarn ya da elerinin bir tbbi rahatszl nedeniyle cinsel ilikiye girememesini aldatma iin olduka hakl nedenler olarak grd; aldatan erkeklerin ve 36 yan stndeki aldatclarn, aldatma davrann kendilerini daha canl bir yaam iinde tutmann arac olarak grmeye daha yatkn olduu; aldatan erkeklerin heyecan arayn aldatan kadnlardan daha fazla nemsedii; kadnlarn ve 35 yan altndaki kiilerin aldatanlarn aldatma davranlar cezasz kald iin aldattklarna daha fazla inand; gen yataki (18-23) aldatclarn ve aldatan kadnlarn yarsnn aslnda aldatmak iin hi bir hakl gerekeleri olmakszn aldatma davrann gerekletirdii belirlenmitir (Wolfe, 2012). Ayrca ei tarafndan aldatlan kii bir tr c almak amacyla da aldatabilmektedir (Fitness, 2001). yle grnyor ki evlilik ilikisinde elerin birbirlerinin cinsel ve duygusal gereksinimlerine salkl ve doyurucu bir biimde karlk vermeye almalar evlilikte aldatma asndan nemli iki nedeni ortadan kaldrabilecektir. Ancak evlilik ilikisinde kiilerin elerini aldatmalar iin hi bir neden olmadan da aldatma ve aldatlma yaanabilmektedir. Bu durumlar aldatan kiinin kiilik zellikleri itibariyle aldatmaya yakn olmas ile ve salksz bir ruhsal yap gelitirmi olmas ile ilikilidir. Byle durumlarda aldatan kiinin bir ruh sal uzmanndan destek almas gerekir. Alaca psikolojik destekle drtlerini kontrol etmeyi ve kendisini eini aldatmaya iten psikolojik rntleri ile yzleip isel atmalar ya da yetersizlikleri ile ba edebilmek iin daha salkl yntemler kullanma becerisini gelitirmesi gerekmektedir. Aldatma davran aldatlan kiide travma sonras stres bozukluuna neden olmaktadr. Aldatlma deneyimi aldatlanda aldatan reddetme, terk etme, yalnzlk, ac, duygusal olarak rselenme ve incinme duygularn balatr. Aldatlan elerin aldatlmaya maruz kalmann bir sonucu olarak kendi benlik imajlar, kendilerine gvenleri ve evlilikteki aidiyet duygular yklabilmektedir. Aldatlan e bu davranndan dolay eini affedip evlilik ilikisini srdrse dahi birou srekli bir biimde aldatan elerine bu irkin eylemlerini hatrlatarak, onlarn bu davranlarn arkada gruplar iinde ya da aileleriyle birlikte iken syleyerek eini kk duruma drmeye alarak bir tr c alma abas iine girerler (Fitness, 2001). Bu nedenle, aldatlan ein de psikolojik adan bir terapi destei almas hem kendisinin tehdit altna giren ruh saln yeniden dzenlemesi asndan hem de aldatma davranndan pimanlk duyarak bu davran biimine son verip evlilik ilikisini srdrmek isteyen ele evlilii srdrp srmeyecei konusunda salkl bir karar verebilmesine yardm edecektir.
Evlilikte aldatma riskini azaltmak ya da ortadan kaldrmak iin yukarda ifade edilenlerden baka neler yaplabilir?
151
BOANMA
Birok toplumun temel deerlerinden biri aile kurumunu salkl bir biimde yaatmaktr. Tm evlilikler mutlu bir mr birlikte paylamak amacyla gerekletirilir. Ancak baz durumlarda aile iinde uyumlu ve salkl bir yap oluturulamayabilir ve kiiler evlilikle ilgili beklentilerinin karlanmamasndan dolay hayal krklklar yaarlar. Byle zamanlarda evlilik kurumu srdrlemez hale geldiinde, boanma aile birliini sona erdiren bir toplumsal olgu olarak gndeme gelir. Boanma olgusu kadn ile erkein yeni bir evlilik yapacak ekilde hukuki bir kararla yasal olarak balatm olduklar evliliklerini sona erdirmeleridir (Demirkan ve dierleri, 2009). Boanma gnmzde Trk ailesini ilgilendiren en nemli sorun alanlarndan biridir. Toplumsal deerlerin nemini yitirmeye balamas, bireysel deerlerin n plana gemesi, tketim kltrnn yaygnlamas ve ehir yaamnn artan karmaklna ve stresine paralel boanma olgusu zellikle son on yldr nemli bir art gstermitir. Boanma sosyal, ekonomik, psikolojik ve kltrel faktrlerden etkilenen karmak bir olaydr. Boanma karar anlk bir karar deil, bir srecin sonucudur. Birok evlilikte boanma dncesine sahip olan eler bu kararlarn belli bir sre erteler ya da uygulamaya koymazlar. Genellikle ailede ocuun varl elerin boanmadan nce bir kez daha dnmelerine yol aan en nemli etkendir. Bunun yannda elerin her ikisi ya da elerden biri boanma dncesini aile ve akrabalar iinde dillendirildiinde, genellikle aileden ya da yakn akrabalardan birileri arabuluculuk grevi stlenir. Eleri uzlatrma ynnde gsterilen bu abalar evliliklerde boanma kararndan vazgeilmesine ya da bu kararn bir sre ertelenmesine neden olur. Yine daha ok kadnlara zg olarak toplum iinde dul bir kadn olarak yaamann zorluuna ilikin sahip olunan inanlar, kadnn boanma kararndan vazgemesine ya da boanmay ertelemesine neden olan bir faktrdr. Tm bunlarn yannda boanan kadnlarn ekonomik adan geim skntlarna maruz kalmalar, tek ebeveyn olarak ocuklarn bakm ve yetitirilmesinde zorlukla karlamalar, kadnlarn boanma kararn daha iyi dnmeleri gereini dourduu gibi, boanma sonrasnda da aslnda gittike artan baka trl ekonomik ve sosyal skntlara maruz kalmalarna neden olmaktadr. Trk Medeni Kanununda boanma nedenleri yle sralanmaktadr: Zina, hayata kar pek kt veya onur krc davran, su ileme ve haysiyetsiz hayat srme, terk, akl hastal, evlilik birliinin sarslmas. Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrlnn yaptrd Boanma Nedenleri Aratrmas sonularna gre boanma nedenleri arasnda % 90a varan oranda iddetli geimsizlik ilk sray almaktadr. Ancak bu aratrma iddetli geimsizliin kendi bana bir neden deil, aslnda baka pek ok nedenin ortaya kard bir sonu olduunu da gstermitir. Evlilik birliinin sarslmas anlamna gelen geimsizlik kararnn verilebilmesi iin mahkemece, evliliin artk yarar beklenemez ya da beklenmez hale gelmesi ve evlilik hayatnn taraflar iin ekilmez hale gelmesi koullar aranmaktadr (Demirkan ve dierleri, 2009). Boanmalar en fazla evliliin ilk 5 yl iinde gerekletirilmektedir. Boanma Nedenleri Aratrmasna gre boanmada etkili faktrler arasnda unlar sralanabilir: Ailelerin evlilie kar kmas, ailenin gelin ya da damat adayn uygun bulmamas, ailelerle birlikte ayn evde yaanmas, ailelerin evli iftin aile ii ilikilerine (ekonomi, ev dzeni, ocuk yetitirilmesi, klk kyafet, kimlerle grlecei) mdahale etmesi, elerin aileleri arasnda anlamazlklarn olmas, elerin evlilik ilikisinde kendi ailelerinden etkilenmeleri (kendi ailesinin yannda eini kk drme), evliliin ilk yllarnda ve evlilik srecinde elerden birinin ailesine meknsal olarak yakn oturmak, elerin kendi aileleriyle ok sk grmeleri, evlilik ncesinde elerin birbirlerinde baz olumsuz zellikleri (sorumsuzluk, alkol kullanm, ailesine ar dknlk, cimrilik, ar para harcamas, souk ve uzak olmas) fark edip bu zelliin evlendikten sonra deieceini umut etmeleri, e basks, elerin birbirlerinin zevk ve beenilerine sk mdahalesi, elerin tepkisel davran zelliklerinin (kadnlarn krlma, incinme; erkeklerin fkelenme, atma) farkl olmas, evlilik iinde sorunlarla karlaldnda elerin uygun olmayan (kavga ve iddete bavurma, mnakaa edip sesini ykseltme, konumayarak sessiz kalma, sorununu ana babasna yanstma) tepkiler vermesi, evlilik sresince bireylerin kendi arkadalar ile grmesine ein olumsuz tutum ve davran gstermesi, eler arasndaki inan farkll, eiyle srekli tartma, elerin tartma sonrasndaki tutum ve davranlarnn ben merkezli ve salksz bir iletiim (hep
152
kendini hakl grme ve kabahati dier tarafta grme, dvme, hakaret etme, konumama) ekseninde olmas, aile ii sorunlarn zmnde hep bir tarafn fedakrlk yapmas, erkein einin darda almasn uygun bulmamas, erkein einin alma hayat nedeniyle evindeki grev ve sorumluklarn ihmal ettii dncesi, elerin i hayatna ok fazla zaman ayrp birbirlerini ihmal etmesi, aile iinde yaanan ekonomik skntlar, ailenin ekonomik adan borlu olmas, elerin kredi kartn kontrolszce kullanmasna bal ekonomik sknt ve borlanmalar, ocukla ilgili konularda eler arasnda anlamazlklarn olmas, eleri tarafndan ocuklarna fiziksel iddet uygulanmas, boanan bireylerin ailelerinde ve yakn evrelerinde yaanan boanma olaylar nedeniyle boanmay kabul edilebilir bir olgu olarak grp buna uygun davran gelitirmeleri, eleri boanmaya gtren srecin temellerinin evliliin balarnda atlmas ve yaanan uyumsuzlukla ba edilememesi, evlilik sresince tm sorumluluklarn kadna yklenmesi (Demirkan ve dierleri, 2009). Boanmann paralanm aile bireyleri zerindeki etkilerine ynelik aratrmalarda boanmay takip eden ilk bir buuk yl iinde ileri derecede karmak ruhsal sorunlarn grld belirlenmitir. Boanmann ardndan boanan bireylerde yasa girme, kayg ve korkular gelitirme, kronik olmayan belirtiler gsterme ve incinebilir bir ruh hali iine girme belirtileri ortaya kmaktadr. Boanmann paralanm ailenin ocuklar zerindeki etkileri ocuun iinde bulunduu geliimsel dneme bal olarak farkllk gsterebilmekle birlikte genel olarak, yasa girme, ar zorlanma, toplumsal uyum glkleri, ilikilerinde daha fazla atma yaama, okul baarsnda dme, okulu reddetme, saldrganlama, itaatsiz davranlar iine girme, daha baml, ekingen, sulayc, dikkatsiz ve ilgisiz olma, daha fazla uygunsuz davran gsterme, duygusal destee gereksinim duyma, ballk atmas yaama, daha fazla sulu davranta bulunma ve depresyon gzlenen etkilerdir. Anne ve babas boanan ocuun ya ne kadar kkse boanmann olumsuz etkileri o kadar byk olur. Boanmadan olumsuz etkilenen ocua bir ruh sal uzmanndan ocuun yana uygun bir ruhsal saaltm destei alnmas ocuun yaamn salkl bir birey olarak srdrebilmesi iin gereklidir. Kk ocuklara daha ok oyun saaltm ile ergenlik ve genlik andaki ocuklara da igr kazandrc saaltmlarla yardmc olunabilir (Gktrk, 2000).
Boanma kararn kesinletiren anne babalar ocuklarnn boanma olayndan grecekleri zarar en aza indirebilmek iin neler yapabilirler? Boanma her ne kadar pek ok etkenle ilikili karmak bir yapya sahipse de boanmada, elerin aile kurumunun gerektirdii rolleri benimseyememeleri ve salkl iletiim ve etkileim kuramamalar nedeniyle benin bize dntrlememesi nemli bir boyuttur (Kknel, 1986). Salkl evlilikler iin elere evlilik ncesinde evlilie hazr bulunuluk dzeylerini artracak, evlilik ilikisinden daha gereki beklentiler iine girmelerini salayacak, eleriyle salkl ve uygun bir iletiim biimi gelitirmelerine yardm edecek, sorun zme becerilerini gelitirecek ve salkl bir e seimi iin doru karar verme becerilerini gelitirecek evlilie hazrlk eitimlerinin verilmesi gerekmektedir. Ayrca elere evlilik sresince yaadklar ve kendilerini zorlayan ailevi sorunlarn stesinden gelmede salkl bir yardm hizmeti sunabilecek kurum ve kurulular hakknda bilinlendirmelerde bulunulmas birok evlilii boanma riskinden kurtarlabilir.
153
zet
Aile ii uyumu etkileyen aile yapsyla ilgili zellikler yle sralanabilir: Elerin salkl uyum iin birbirlerini karlkl bir biimde destekleyici davran rntleri oluturmamalar, ebeveynlerin abartl bir biimde birbirine zt zelliklere sahip olmalar, elerin kendi aralarnda ve ocuklaryla aralarnda salkl balar oluturamamalar, aile ii ve aile d snrlarn oluturulmam olmas, ailenin ocuk sahibi olmas ile birlikte elerin grev, sorumluluk ve nceliklerin deimesi, ailede yapsnn sreklilii salayacak kadar kararl ve deien koullara uyum salayacak kadar esnek olmamas, ailedeki bireylerin stres koullaryla etkili bir biimde ba edebilmelerine olanak salayacak bilgi ve becerilerden yoksun olmalar. Ailede herhangi bir bireyin kronik fiziksel veya psikolojik bir rahatszla sahip olmas ailenin normal yaam dngsn bozmakta, aile bireyleri zerinde youn strese neden olmakta ve bu sorunlarla etkili bir biimde baa klamadnda ailenin dengeleri ve dzeni bozulabilmektedir. Ailede ocua ynelik ihmal ve istismar da aile ii uyumu bozan bir baka etkendir. Anne babalarn ocuklarna ciddi dzeyde fiziksel ve psikolojik hasarlar verebilecek ihmal ve istismarda bulunma nedenleri yle zetlenebilir: Kendi ocukluunda istismar, ihmal edilmi olma, iddete maruz kalma ya da bu tr eylemlere ahit olma, ihmal ve istismar sorun zme yolu olarak kullanma, ihmal ve istismar ocuk terbiye yntemi olarak grme, ihmal ve istismara yol aan yanl fikir ve inanlara sahip olma, ocuu amar olan gibi psikolojik boalm arac olarak grme, ihmal ve istismar itaat salama ve etkili ceza yntemi olarak benimseme, ocuunu zerinde hak sahibi olunan bir eya gibi grme, ocua psikolojik deer atfetmeme, stres koullaryla etkili baa kabilme becerilerine sahip olmama, salksz bir ruh haline sahip olma. Aile iinde iddet fiziksel, psikolojik, cinsel ve ekonomik olmak zere drt biimde ortaya kar. Aile iinde kadna iddeti babalar, ocua iddeti arlkl olarak anneler yapmaktadr. iddet byk oranda renilmi bir davrantr. ocukluunda kendisine iddet uygulanan bireyler anne baba olduklarnda genellikle kendi ocuklarna da iddet uygulamaktadrlar. iddetin yaygn olarak uygulanmasnda gemi yaantlarn rol, iddetin bir terbiye arac olarak grlmesi, kiileraras sorun zme ve salkl iletiim becerilerinden yoksun olunmas nemli bir rol oynamaktadr. Evlilik ilikisinde aldatma aile ii uyumu tehdit eden bir dier etkendir. Aldatma davrannda bulunan kiiler genellikle dk zgven ve dk z saygs olan, ei tarafndan sevilmediini dnen kiilerdir. Ancak baz aldatma eilimli narsist kiilik yapsna sahip bireyler hi bir neden olmakszn da aldatma davran gsterebilirler. Aldatan erkekler genellikle daha fazla cinsellik iin aldatan kadnlar ise genellikle daha fazla yaknlk kurabilmek iin aldatrlar. Aile ii uyum tamamen bozulduunda ve eler birbirleriyle yaamay tahamml edilemez bulduunda boanma dncesi belirir. Boanma pek ok farkl nedenin etkide bulunduu karmak bir olgudur. Boanma bir sretir. Pek ok boanma durumu aslnda evliliin bandan itibaren ortaya km olan sorunlarn etkili ve salkl yollarla zme kavuturulamam olmasnn bir sonucu olarak gereklemektedir. Boanma zellikle boanan kadn ve anne babas ayrlan ocuklar zerinde olumsuz ve stres yaratan etkilerde bulunmaktadr.
154
Kendimizi Snayalm
1. Hangi dnemde anne ve babann ocuuna rehberlik etmesi ve onu kontrol etmesi daha uygundur? a. Bebeklik b. ocukluk c. Ergenlik d. Genlik e. Erinlik 2. Aile bireylerinden birine kronik bir rahatszlk tans konulduunda ailenin ilk psikolojik tepkisi ne olur? a. nkar b. Keder c. Kapan d. aknlk e. Darya odaklanma 3. 18 yandan kk olan ocuk ya da gence ana-baba ya da bakcs tarafndan kaza d, kastl bir biimde g kullanmnn bir sonucu olarak ocuun yaamnn, salnn, geliiminin ve onurunun zarar grmesi durumu aadakilerden hangisidir? a. Cinsel istismar b. Duygusal istismar c. Fiziksel istismar d. Psikolojik istismar e. Ekonomik istismar 4. Hangisi fiziksel istismar rneidir? a. Gazla zehirleme b. Grmezden gelme c. Cinsel yaknlk kurma d. Alay etme e. Reddetme 5. Hangisi istismarda zelliklerinden biri deildir? a. z saygs dk olma b. alan anne olma c. Tek ebeveyn olma d. Madde bamls olma e. Yal anne olma
155
6. Hangisi iddetin boyutlarn biri deildir? a. Psikolojik b. Ekonomik c. Fiziksel d. Cinsel e. Sosyal 7. Hangisi psikolojik iddet davranlarndan biridir? a. ocuk dourmaya zorlamak b. te zorla altrmak c. kence yapmak d. Hakaret etmek e. Hrpalamak 8. Hangisi aldatmada nemli olan etkenlerden biri deildir? a. Aldatann sevgi gereksinimi b. Aldatann kurallar kiileraras ilikiye ynelik
c. Aldatann yksek zgveni d. Aldatann eiyle arasndaki ilikiye ynelik dnceleri e. Aldatann eiyle arasndaki ilikiye ynelik beklentileri 9. Hangisi Trk Medeni Kanununda boanma nedenlerinden biri deildir? a. Zina b. Yoksulluk c. Su ileme d. Terk etme e. Akl hastal
bulunan
anne
10. Hangisi boanma kararnn ertelenmesi ya da boanmadan vazgeilmesinin nedenlerinden biri deildir? a. Kadnn ekonomik bamszl b. Tek ebeveyn olarak ocuk yetitirme gl c. ocuk sahibi olma d. Toplumsal dlanma korkusu e. Ekonomik geim kaygs
Sra Sizde 2
Kronik hastal olan bir ocua sahip olmak anneleri babalardan daha fazla ypratmakta ve tketmektedir. Aratrmalar kronik hastal olan ocuklarn annelerinin hastalk durumuna babalardan farkl tepkiler gelitirdiklerini gstermektedir. Anneler babalara oranla aile hayatndan daha fazla honutsuzluk duymakta ve depresyon yaamaktadr. nk anneler kendilerini ocuklarnn bakmna adamakta, kendilerini ocuklarndan birinci derecede sorumlu hissetmekte ve ocuklarnn bakmnn ykn arlkl olarak stlenmektedir. Babalar da bu durumdan etkilenmekle birlikte, kronik hastaln daha ok ekonomik ykn stlenmektedir (Shore, Austin, Huster ve Dunn, 2002).
Sra Sizde 3
Duygusal istismara neden olan faktrlerden biri yanl inanlardr. Birok anne ve baba ocuklarna onlara duyduklar sevgiyi aka gstermenin ocuklarnda markla yol aacan dnmektedirler. Bu nedenle, ocuklarna sarlp pme, onlara gzel ve onuru okayc sz syleme, szl takdir etme, sevgiyle tebessm etme gibi aslnda ocuun salkl bir psikolojik yapya sahip olmas iin gerekten gereksinim duyduu davranlar ondan esirgerler. Bu tr yanl inanlarn bir sonucu olarak, baz anne ve babalar ocuunu sadece uyurken per ve sevdiini syler. Bunun yannda yine birok anne ve baba szde ocuklarnn daha doru ve gzel davranlar yapmas, daha ok ders alp okulda daha baarl olmasn salamak gibi amalarla ocuklarna srekli baka ocuklar rnek gsterir ve ocuunu bu rnek ocukla kyaslar. Anne ve babalarn ocuklarnn iyilii iin yaptklar bu gibi davranlar ocuu duygusal istismara maruz brakr ve ocuun gerek davranlar gerekse ruhsal olarak gerilemesine neden olur.
Sra Sizde 4
Aile ii iddeti nlemede kadna ve ocua daha fazla deer atfeden bir toplumsal ve kltrel anlayn yaygnlatrlmasnn, toplumdaki bireylerin eitim dzeyinin artrlmasnn ve iddetin renilmi bir davran biimi olduu gz nne alnarak iddetin bir terbiye yntemi olmadnn anne ve babalara verilecek eitimlerde anlatlmasnn olumlu sonular dourabilecei sylenebilir. Okullarda ocuklara drtlerini ve fkelerini kontrol etme, sorunlarn iddet iermeyen daha insancl yollardan zebilme ve salkl iletiim kurabilme becerilerinin kazandrlmasna allabilir. Ayrca iddetin aile iinde srekli bir biimde srdrlmesinin nne gemek iin aile ii iddete maruz kalan bireylerin byle durumlarda bavurabilecekleri kurum ve kurulular ve yasal hak sorumluluklar konusunda bilinlendirilmeleri iin medyann da etkili bir biimde kullanlarak toplumun bilgilendirilmesi salanabilir.
Yararlanlan Kaynaklar
Arkan, . (1987). Sosyal hizmetler asndan iddet ve bir tr olarak evlilikte kadna ynelik iddet. H..S.H.Y.O. Dergisi 5 (1) 75-97. Ayranc, ., Gnay, Y. ve nlolu, . (2002). Hamilelikte aile ii e iddeti: Birinci basamak salk kurumuna bavuran kadnlar arasnda bir aratrma. Anadolu Psikiyatri Dergisi, 3,75-87. Babakanlk Aile Aratrma Kurumu. (1998). Aile iinde ve toplumsal alanda iddet. Ankara. http://www.athgm.gov.tr/upload/mce/eskisite/file s/kutuphane_33_Aile_Icinde_ve_Toplumsal_Ala nda_Siddet.pdf adresinden 06/06/2012 tarihinde alnmtr. Babakanlk Kadnn Stats Genel Mdrl. (t.y.). Aile ii iddetle mcadele el kitab. http://www.kadininstatusu.gov.tr/upload/mce/201 2/siddet_handbook.pdf adresinden 06/06/2012 tarihinde alnmtr. Bilir, ., Ar, M., Dnmez, N.B. ve Gneysu, S. (2001). 4-12 Yalar arasnda 16.100 ocukta, rselenme durumlar ile ilgili bir inceleme. ocuk istismar ve ihmali. ocuklarn Kt Muameleden Korunmas 1. Ulusal Kongresi, 1214 Haziran 1989. Gzde Repro Ofset, 45-53. ayboylu, . (2002). 2001 Yl Aile Raporu. Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Bakanl. Ankara: Beyda Ofset. Demirkan, Y., Ersz, G., en, B., Ertekin, E., Sezgin, ., Turgut, A.M. ve ehitolu, N. (2009). Boanma nedenleri Aratrmas. Babakanlk Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl. Ankara: Afarolu Matbaas. Eki, A. (1999). Ben Hasta Deilim. stanbul: Nobel Tp Kitapevi. Fitness, J. (2001). Betrayal, rejection, revenge, and forgiveness: an interpersonal script approach. In: Leary, M. (Ed.) (2001) Interpersonal rejection (pp. 73-103). New York: Oxford University Press. Garbarino, J., & Garbarino, A. (1994). Emotional maltreatment of children. Chicago: National Committee to Prevent Child Abuse. Cited in Prevent Child Abuse America 2009. Garbarino, J., & Gilliam, G. (1980). Understanding abusive families. Lexington, MA: Lexington Books. Glaser, D. (2002). Emotional abuse and neglect (psychological maltreatment): A conceptual framework. Child Abuse Neglegt 26, 697-714.
157
Sra Sizde 5
Aldatma davranndaki en nemli nedenlerden biri kiilerin kiileraras ve eleriyle olan daha zel ilikilerine ynelik yanl inanlar, dnceleri ve bu ilikileri yanl yaplandrmalardr. Bu nedenle evlilik ilikisinde elerin birbirlerinin duyarllklar, birbirlerinden beklentileri, ilikilerinde uyulmasn istedikleri ortak kurallar gibi konularda en bandan itibaren birbirlerine ak, saydam ve samimi bir yaklam gelitirmeleri gerekir.
Sra Sizde 6
Anne ve baba eer evlilik ilikilerini artk hibir biimde srdremeyecekleri kararn vermilerse o zaman bu durumu ocuklarna olabildiince sade bir dille ve birbirlerini sulayc ifadeler kullanmadan anlatmaldrlar. ocua boanma kararnn ondan bamsz olarak alnm bir karar olduunu, anne ve babasnn her zaman onun anne ve babas olarak onun yannda olacaklarn ve bu durumun bir sre ocuu zebileceini sylemelidirler. ocuu anne ve baba arasnda taraf tutmaya asla zorlamamaldrlar. Anne ya da baba ocua dier ebeveyni grmeyi yasaklamamaldr. Boanma sonrasnda ocuklaryla dzenli bir biimde ve kaliteli zamanlar geirmeye almaldrlar. ocua normal bir ocua davranldndan daha martc ya da acyc tarzda davranmamaldrlar.
Goldbeck, L. (2006). The impact of newly diagnosed chronic paediatric conditions on parental quality of life. Qual. Life Res., 15, 1121 1131. Gktrk, . (2000). ocuk ve ergen psikiyatrisi: Boanma. Editr: zgr Polvan. stanbul: Nobel Tp Kitabevleri. Gler, N., Uzun, S., Bozta, Z. ve Aydoan, S. (2002). Anneleri tarafndan ocuklara uygulanan duygusal ve fiziksel istismar/ihmal davran ve bunu etkileyen faktrler. Cumhuriyet niversitesi Tp Fakltesi Dergisi 24 (3),128 134. Gne, A. (2011). ocuklarda mahremiyet eitimi. stanbul: Selis Kitaplar. Grkaynak, , ve Gztok, D. (1998). Yurtta olmak iin. stanbul: Umut Vakf. Hanc, . H. (2002). Adli tp ve adli tp bilimleri. Ankara: Sekin Yaynclk. Helfner, E.R. (1991). Child abuse and neglect assesment, treatment and prevention. Child Abuse & Neglect, 15(1), 5-15. Johnson, C. F. (1990). Inflicted injury versus accidental injury. Journal of Pediatric Clinics of North America, 37(4), 791811. Johnson, C. F. (1996). Abuse and neglect of children. In R. E. Behrman, R. M. Kliegman, & A. M. Arvin (Eds.), Nelson textbook of pediatrics (pp. 112121). Philadelphia, PA: WB Saunders Company. Kaplan, S. (1996). Pyhysical abuse and neglect. In: Lewis M, ed. Child and adolescent psyciatry. A comprehensive textbook. 2nd ed. Kaplan, S., Pelcovitz, D., & Labruna, V. (1999). Child and adolescent abuse and neglect research: A review of the past 10 years. Part 1: Physical and emotional abuse and neglect. J Am Acad Child Adolescent Psychiatry, 38, 1214- 1222. Kara, B., Bier, . ve Gkalp, A. (2004). ocuk stismar. ocuk Hastalklar ve Sal Dergisi, 47(2), 140-151. Karan, A. (2001). Acil Tp El Kitab. Ankara: Gne Kitap Evi. Kl, A. (2004). ocuk hmali ve stismar. Klinik ocuk Forumu, 4(2), 35-40. Knox, D. (1972). Marriage happiness a behavioral approach to counseling. Illnos: Research Press Company.
Kolko, D. (2002). Child physical abuse. In J. Myers, L. Berliner, J. Briere, C. Hendrix, C. Jenny, & T. Reid (Eds), APSAC Handbook on Child Maltreatment, 2nd edn, pp. 2154. Thousand Oaks, CA: Sage. Kozcu, . (1991). ocuk istismar ve ihmali Aile Yazlar 3. Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Bilim Serisi, 5/3, 379-390. Kknel, . (1986). nsan anlamak. stanbul: Altn Kitaplar. Kurtay, D., zkk, S., Barlk, Y., Yataan, M., Kurtay, A. ve Akman E. (2004). ocuk hmal ve stismarna Multidispner Yaklam. Babakanlk Soyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumu, Aydn. Mullen, P. E., Martin, J. L., Anderson, J. C., Romans, S. E., & Herbison, G. P. (1996). The long-term impact of the physical, emotional, and sexual abuse of children: A community study. Child Abuse and Neglect, 20, 721. Nazl, S. (2003). Aile danmanl. Ankara: An Yaynclk. Nichols, M. P., & Schwartz, R. C. (2004). Family therapy: Concepts and methods (2nd ed.). Boston: Allyn & Bacon. Nurcombe, B. (2000). Child sexual abuse I: Psychopathology. J Psychiatry, 34(1), 85-91. Oates, K. (2001). ocuklarn cinsel istismarnn kalc etkileri. ocuk istismar ve ihmali. ocuklarn Kt Muameleden Korunmas. 1. Ulusal Kongresi, 12-14 Haziran 1989. Gzde Repro Ofset, 137-146. Olshansky, S. (1962). Chronic sorrow: A response to having a mentally defective child. Social Casework, 43, 190-193. Oral, R., Can, D. , Kaplan, S., Polat, S., Ates N., Cetin, G. ve Miral, S., (2001). Child abuse in Turkey: An experience in overcoming denial and a description of 50 cases. Chil Abuse and neglect, 25, 279-290. zgven, .E. (2000). Evlilik ve aile terapisi. Ankara: PDREM Yaynlar. Pizarro, R.A., & Billick, S.B. (1999). Current issues in child abuse. Current Opinion Psychiatry, 12 (6), 665-668. Polat, O. (2000). ocukta cinsel istismar. Adli Tp, Der Yaynlar, 207-231 Polat, O. (2004). Klinik adli tp. Sekin Yaynclk 1. bask Ankara: 85-131. Polat, O. (2006). Cinsel stismar Rehberi. stanbul: Forart Matbaa.
158
Polat, O. (2007). Tm Boyutlar ile ocuk istismar. stanbul: Sekin Yaynlar. Sayn, . (1990). Aile Sosyolojisi. Ailenin Toplumdaki Yeri. zmir: Ege niversitesi Basmevi. Shore, C.P., Austin, J.K., Huster, G.A., & Dunn, D.W. (2002). Identifying risk factors for maternal depression in families of adolescents with epilepsy. Journal for Specialists in Pediatric Nursing, 7, 71-80. ahin, F. (2001). ocuk istismar ve ihmalinin nlenmesinde Hekimin Rol. Srekli Tp Eitim Dergisi, 10(7), 246-249. Taner, Y. ve Gkler, B. (2004). ocuk istismar ve ihmali: Psikiyatrik ynleri. Hacettepe Tp Dergisi, 35, 82-86. Tardif, M., Auclair, N., & Carpentier, J. (2005). Sexual abuse perpetrated by adult and juvenile females: An ultimate attempt to resolve a conflict associated with maternal identity. Child Abuse & Neglect, 29, 153-167.
nal, F. (2000). Predisposing factors in childhood masturbation in Turkey. Eur J Pediatr, 159, 338-342. nal, F. (2008). Ailede ocuk istismar ve ihmali. Trkiye Sosyal Aratrmalar Dergisi, 1, 9-18. Wolfe, L. (2012). Who cheats and why? Yaynlanmam aratrma. http://www.askdrleanna.com/Cheating%20Surve y%20Final.pdf adresinden 06/06/2012 tarihinde alnmtr. World Health Organization. (2006). Preventing child maltreatment: A guide to taking action and generating evidence. http://whqlibdoc.who.int/publications/2006/9241 594365_eng.pdf adresinden 06/06/2012 tarihinde alnmtr.
159