Edebiyat

Mustafa ÖZÇELİK

EDEBİYATIMIZDA
RAMAZAN
“Ramazan ayı, muhtevasında taşıdığı büyük zenginlikle inanç, kültür, gelenek
anlamında ortaya çok zengin bir birikim çıkarmıştır. Bu birikim içinde edebiyata
yansımaları da büyük olmuştur. Öyle ki bu kavram etrafında atasözleri ve deyimler
oluşmuş, fıkralar üretilmiş, hatıra türü büyük bir zenginlik kazanmıştır.”

54 Eylül 2008
 Mübarek Ramazan geldi
Mescidler nur ile doldu
Mevlâ bize kerem kıldı
Gâfil olma uyan insan

Erzurumlu İbrahim Hakkı Hz.

D in ile hayat
arasında kop-
maz bir iliş-
ki vardır. Dolayısıyla bu du-
rum sanatı da etkilemiş, dini
ve onunla ilgili olan her konu-
yu, temayı işleyen sanat eser-
leri meydana getirilmiştir. Bu
durumu hemen her sanat da-
lında görmek mümkündür.
Edebiyat ise hayatı kuşatıcı-
lığı bakımından daha geniş ifa-
de imkânlarına sahiptir. Bu ba-
kımdan edebî eserlerde din ve
dinin insan ve hayattaki teza-
hürleri, hemen her türlü ibadet,
dine ait her türlü uygulama ve
bunlara ait duyuş ve düşünüş-
ler pek çok edebî eserde işlenir.
Dinî ibadetlerden birisi olan
oruç ve bu ibadetin yerine geti-
rildiği, on bir ayın sultanı kabul
edilen Ramazan ayı da edebi-
yatımızın vazgeçilmez konula-
rı arasındadır. Çünkü ramazan
oruçtan namaza, sadakadan
zekâta kadar her tür ibadetin
yerine getirildiği çok özel bir
aydır. Bu bakımdan Ramazan
ayının insanı her bakımdan de-
ğişime uğratan, ona yeni anla-
yış ve kavrayış imkânları su-
nan, davranış değişikliklerine
yol açan dolayısıyla insanın ha-
yatını buna göre şekillendiren
bir gücü vardır.
Bu ayda tutulması emredi-
len oruç, ruhî bir yenilenme-
nin en önemli imkânıdır. Yıl
boyunca rutinleşen hayatımız,
bu ayda birden bire farklı bir
zenginliği, ruhaniyeti, bereke-
ti, içsel arınmayı, kendimizle
hesaplaşmayı gerekli gördüğü-
müz imkânları beraberinde ge-
tirir. Sofralarımız gibi kalbimiz
de bereketlenir. Kul ile Yaratı-
cı arasındaki bağlılık daha özel
ve içtenlikli bir hale bürünür.
Paylaşmayı öğreniriz. Dünyada
kendimizin dışında olan insan-
ların farkına varırız. Denilebilir
ki bir ailede topluca gerçekleşti-
rilen en önemli ibadet oruçtur.
Orucun herkesi kendi çekim
alanına sürüklediği bu ay bir
zeytinin, bir yudum suyun, sağ-
lığın ne büyük bir nimet oldu-
ğunu çok canlı olarak gösterir.
Bin geceden daha hayırlı kabul
edilen Kadir gecesi bu aydadır.
Ramazan, ayrıca Kur’an ayıdır.
Kur’an-ı Kerim bu ayda indiril-
meye başlanmıştır. Dolayısıyla
insanlık Kur’an’la bu ayda ye-
niden tanışır. Mukabeleler, her
eve bir melek ordusu indirir.
Hz. Peygamber, sanki daha bir
yakınımızda hissedilir. O kutlu
önderin sabır, direniş ve müca-
dele derslerini öğreniriz. İman,
hayat, aşk, ölüm üzerine yeni
bilgelik dersleri öğrenir, yeni
yorumlara imkân buluruz. Böy-
lece, Ramazanın görünüşteki
aç kalma susuz kalma gibi sı-
kıntıları asla söz konusu olmaz
ve bu ay bütün zenginlikleriyle
adeta bir şölene dönüşür.
Böylesine bir zenginliğin
edebiyata yansımaması elbette
düşünülemez. Edebiyat ki ha-
yata ve insana tutulan bir ay-
nadır. Biz, Ramazanı, orucu an-
latan bu tür eserlerde işte bu

55
şölenin bütün renklerini görü-
rüz. Oruç, nasıl ruhsal bir yeni-
lenmenin şöleni ise edebiyat da
bundan payını alır o da bir ye-
nilenmenin içine girer.
Edebiyatımızda
Ramazan
Ramazan ayı, muhtevasın-
da taşıdığı büyük zenginlik-
le inanç, kültür, gelenek an-
lamında ortaya çok zengin bir
birikim çıkarmıştır. Bu biri-
kim içinde edebiyata yansı-
maları da büyük olmuştur.
Öyle ki bu kavram etrafında
atasözleri ve deyimler oluş-
muş, fıkralar üretilmiş, ha-
tıra türü büyük bir zengin-
lik kazanmış, Ramazaniyeler,
ramazan manileri, ilahiler bu
ayda üretilen verimli eserler
olmuşlardır. Böylece Rama-
zan, edebiyatımızın her ala-
nında yeni eserlerin doğması-
na sebep olmuştur
Ramazanla İlgili
Eserler
Ramazan en başta “Rama-
zaniye” isimli özel bir türün
doğmasına sebep olmuştur.
Ramazaniyeler, genel olarak
ramazandan bahseden eserle-
rin ortak adıdır. Bunlar genel-
likle manzum olarak ve kaside
biçiminde yazılmış eserlerdir.
Bu tür eserlerde ana konu
ramazan, oruç, teravih, kadir
gecesi, iftar, sahur, camiler,
mahyalar, kandiller ve bay-
ramdır. Hatta bu bütünlük
içinde Ramazanın tabii bir
gerçeği olarak iftar yemekle-
56 Eylül 2008
ri, zengin ve yoksul kişilerin
halleri, tiryakiler vs. de bu tür
eserlerin işledikleri konular
arasına girer. Öte yandan bu
tür eserlerde mahalli ve yer-
li malzemeye dayalı olarak
Ramazan dolayısıyla değişen
günlük hayat ele alınır.
Bütün bu konuları işleyen
Ramazaniyelerin yanında Ra-
mazana özgü ilahileri, iftar ve
özellikle sahur vaktinde söy-
lenen manileri ve münferit
ramazan şiirlerini de bu kap-
sam içinde düşünmek gere-
kir.
Divan Şiirinde
Ramazan ve
Ramazaniyeler
Divan şiiri, kendi özgün
yapısı içerisinde hayata ve in-
sana da açılmış bir şiirdir. Bu
bakımdan ramazan konusu
Divan şiirinde de işlenmiştir.
Pek çok divan ve mesnevi’de
dinle alakalı diğer konuların
yanı sıra özel bölümler açı-
larak oruç ve ramazan da iş-
lenmiştir. Bunlardan bir kıs-
mı konuyu dini ve didaktik
olarak ele alan eserlerdir. Bu
tür eserler arasında Süleyman
Nahifi’nin orucun faziletle-
rini anlattığı Fazilet-i Savm,
Devletoğlu Yusuf’un Kitâb’ül-
Beyân, Hatipoğlu’nun Bahr’ül
Hakâyık, İbrahim Tennuri’nin
Gülzâr-ı Manevî ve Nabi’nin
Hayriyye isimli eserlerini sa-
yabiliriz. Ama bunlar edebî
olmaktan çok dinî ve didak-
tik yönü ağır basan eserlerdir.
Divan şiirinde edebî mahi-
yette yazılmış Ramazan şiirle-
ri de mevcuttur. “Ramazani-
ye” adını verdiğimiz asıl şiirler
bunlardır. Bu şiirlerde, rama-
zan ayı münasebetiyle devrin
devlet büyüklerine sunulan
kasidelerdir. Nesib bölümle-
rinde Ramazanın gelişi, fazi-
letleri, oruç tutan insanların
davranışları, camiler, mah-
yalar, kandiller, iftar ve sahur
sofralarının çok edebî bir dille
anlatıldığı bu kasidelerde övü-
len devlet büyüğünün nitelik-
leri ramazanla bir bağ kurula-
rak ele alınır. Bu tür eserlerde
öncelikle ramazan ayının çok
özel bir ay oluşuyla söze baş-
lanır. Kadir gecesinin hususi-
yetine dikkat çekilir. Bu ayda
rahmet kapılarının ardına ka-
dar açıldığı ve insanları yanlı-
şa sürükleyen şeytanın bu aya
mahsus zincire vurulduğu do-
layısıyla bu ayın kulluk için en
uygun ortamı oluşturduğu an-
latılır.
Hilalin görülmesi Ramazan
için çok önemli bir durumdur.
Çünkü ilk oruç yani Ramaza-
nın başlaması hilalin görül-
mesiyle gerçekleşir. Bu du-
rum, bütün toplum kesimleri
için önemli ve heyecan veri-
ci bir durum oluşturur. Şaban
ayının son günlerinde yüksek-
çe bir yere çıkılarak hilalin gö-
rülmesi beklenir. Bu konuda
görevli olanlar, hilali görün-
ce durumu kadıya bildirirler.
Durum iki tanıkla doğrulatıl-
dıktan sonra resmî duyuru ya-
pılır. Bunu halka ilan için top-
ların atılması, münadilerin
çağrıları, kandillerin yakılma-
sı ve mahyaların kurulması ta-
kip eder.
Ramazan namazdan oruç-
tan uzak duranlar, içki gibi
kötü alışkanlıkları olanlar için
de özellik arz eder. Şeytanın
bağlandığı ve rahmet kapıla-
rının açıldığı inancı bu kişileri
de camiye cemaate ve ibadete
yaklaştırır ve onları kötü alış-
kanlıklarından uzak tutar.
Çocuklar için ise Ramazan
daha farklı bir özellik taşır.
Çocukların ilk dini tecrübele-
ri oruçla başlar. Sahura kalk-
mak onlar için çok heyecan ve-
rici bir olaydır.
Tütün tiryakilerinin de Ra-
mazan içinde özel bir durum-
da yer aldıklarını görürüz.
Onlara ilişkin durumlar çok
nükteli biçimde ramazaniye-
lerde yer alır.
Ramazanda günlük hayat-
ta da büyük ölçüde değişikli-
ğe uğradığından günün yaşan-
ma biçiminde de değişiklikler
olur. Genellikle sabah nama-
zından sonra yatılır. Uykunun
sahur öncesinde yarım kalan
kısmı bu şekilde tamamlanır.
Dolayısıyla geç kalkılır. Hayat-
taki kıpırdanma genellikle öğ-
leden sonra görülmeye başlar.
İkindiye doğru çarşı pazarda-
ki hareketlenme, yine akşama
yakın eve dönüş telaşı söz ko-
nusudur.
Camiler de Ramazanda en
canlı vakitlerini yaşarlar. Ay-
dınlatma artırılır. Mahyalar
kurulur, kandiller yakılır. Te-
ravih namazı camilerin en
kalabalık olduğu vakitlerdir.
Yine çocuklar ilk namaz tecrü-
belerini teravihte kazanırlar.
Yıl boyu camiye uzak olanlar
bu ayda camilere gelirler.
Teravih sonrası ise Rama-
zanı eğlence biçiminde idrak
etme söz konusudur. Rama-
zanın kendine özgü eğlence-
leri vardır. Çoğu zaman sahu-
ra kadar süren bu eğlencelerin
en başta gelenleri karagöz,
Orta oyunu, Meddah gösteri-
sidir. İşte ramazaniyeler, bu
tür konuları işleyen eserlerdir.
XVI. asırdan itibaren daha yo-
ğun görülmeye başlanan bu
tür eserlerin en tanınmışla-
rı ise Sabit, Nazim, Enderun-
lu Fazıl, Enderunlu Vasıf, Su-
ruri, Nedim, Koca Ragıp Paşa,
Leyla Hanım, Edirneli Kânî ve
Enderunlu Vasıf’a ait olanlar-
dır. Yine Şeyh Galib, Sümbül-
zade Vehbi gibi şairler de bu
türü deneyen isimler arasın-
dadır.
Ramazaniyelerin gazel şek-
linde yazılmış olanları da var-
dır. Cafer Çelebi, Fuzûlî, Bağ-
datlı Ruhî, Eşref Paşa gazel
tarzında Ramazaniye yazan
şairlerden bazılarıdır.
Ramazaniyelerin yanı sıra
kimi şairler iftariye de kale-
me almışlardır. Bunlardan en
tanınmışı Koca Ragıp Paşa’ya
aittir. O, kaside biçiminde Ra-
mazaniyelerde anlatılan bü-
tün hususları bir tek gazele
sığdırmayı başararak bu saha-
da bir ilk olmayı başarmıştır.
Görüldüğü gibi, Ramazan,
oruç ve bu çerçeve içinde ele
alınabilecek her konu ve tema
edebiyatımızda ve diğer güzel
sanatlarımızda yansımasını
hep bulmuş ve bundan sonra
da bulmaya devam edecektir.
Kaynakça:
Barbarosoğlu, Fatma Karabıyık, Ramazannâme,
İstanbul, 2002
Çelebioğlu Âmil, Ramazannâme, İstanbul (tarihsiz)
Çelebioğlu Âmil, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları,
İstanbul, 1998
Kılıç, Filiz-Macit Muhsin;Türk Edebiyatında Ramazan
Şiirleri, Ankara, 1995
Uludağ, Süleyman,Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul,
1996
Oğuz, Mustafa, Ramazan Çiçeği, İstanbul, 2004
Pekolcay, Neclâ- Eraydın, Selçuk, İslâmî Türk Edebiyatı,
İstanbul, 1988
57