ZET Sunulan raporda Aksarayda kurulacak olan ayiek ya retim fabrikasnn detaylar verilmitir.

lk olarak ayiek ve ayiek yann neminden, daha sonra ayiek yann Trkiye ve Dnyadaki ayiek retiminden bahsedilmitir. Neden ya hammaddesi olarak ayieinin seildii ve retim yerinin neden Aksaray olduuna deinilmitir. Yaplan tasarm projesi kapsamnda kurulmas planlanan ayiek ya fabrikasnn kapasitesini belirlemek amacyla Trkiyedeki retim miktarlar, ithalat ve ihracat oranlar aratrlm, girdi kt verileri ktle enerji denklemleri hesaplanm ve maliyet analizleri yaplmtr. Bu fabrikann kurulmasndaki ama; Trkiyedeki ayiek ithalat artrlp, ihracatn azaltlmasdr.

indekiler
ZET ........................................................................................................................................................ 1 1. GR .................................................................................................................................................... 4 2.AYEK VE AYEK YAI .................................................................................................................... 6 2.1. Ayiek.......................................................................................................................................... 6 2.2. Ayiek Ya .................................................................................................................................. 8 3.AYEK YAININ TRKYE VE DNYADAK RETM ....................................................................... 11 3.1. Trkiyede Ayiek Ya retimi .................................................................................................. 11 3.2. Dnyada Ayiek Ya retimi.................................................................................................... 16 3.3. Trkiyede Ayiek Ya Sanayii ................................................................................................... 18 4. AYEK YAI RETM...................................................................................................................... 20 4.1. retim Akm emas ................................................................................................................... 20 4.2 Ham Ya retimi ......................................................................................................................... 21 4.2.1.Depolama ............................................................................................................................. 21 4.2.2.n Temizleme ve Kurutma ................................................................................................... 22 4.2.3.ekirdek Temizleme ve Tartm ............................................................................................. 23 4.2.4.Kabuk Krma ve Ayrma ........................................................................................................ 23 4.2.5.Pullama, Pisirme ve Mekanik Presleme ............................................................................... 24 4.3.Rafinasyon ................................................................................................................................... 26 4.3.1.Degumming .......................................................................................................................... 27 4.3.2 Ntralizasyon........................................................................................................................ 27 4.3.3 Devaksing ............................................................................................................................. 28 4.3.4 Agartma ................................................................................................................................ 29 4.3.5 Vinterizasyon ........................................................................................................................ 30 4.3.6 Deodorizasyon ...................................................................................................................... 31 5. KAPASTE SEM ............................................................................................................................... 33 6. KTLE VE ENERJ DENKLKLER .......................................................................................................... 34 Ktle Enerji Denklikleri .......................................................................................................................... 34 6.1. n Ekstraksiyon nitesi (Temizleme, Ezme, Paralama, Frnlama, Presleme) ......................... 34 6.3. Distilasyon nitesi ...................................................................................................................... 40 6.4. Soutma nitesi ( hegzan ) ........................................................................................................ 43 6.5. Ya Soutma nitesi................................................................................................................... 44 6.6. Ntralizasyon nitesi ................................................................................................................. 45

6.7. Kurutma ve Aartma nitesi ...................................................................................................... 46 6.8.Vinterizasyon nitesi .................................................................................................................. 48 6.9. Deodorizasyon nitesi............................................................................................................... 49 7. PROSES ALAN SECM VE PLANLAMA ................................................................................................ 50 7.1. Proses Yerleim Plan.................................................................................................................. 51 8. EKONOMK ANALZLER ...................................................................................................................... 52 8.1. Hammadde Aratrmas .............................................................................................................. 52 8.1.1 Hammaddeler....................................................................................................................... 52 8.1.2. Yabanc Maddeler................................................................................................................ 53 8.1.3. letme Malzemesi .............................................................................................................. 53 8.1.4. Elektrik Giderleri.................................................................................................................. 53 8.1.5. Yakt Tketimi ...................................................................................................................... 53 8.1.6. Su Tketimi .......................................................................................................................... 54 8.2. Teknik Aratrmalar ve Mhendislik ........................................................................................... 54 8.2.1. Kapasite Seimi ve retim Programnn Hazrlanmas ........................................................ 54 8.2.2. Makine ve Donanmn Belirlenmesi .................................................................................... 56 8.2.3. naat Giderleri .................................................................................................................... 57 8.3. Organizasyon ve nsan Kaynaklar .............................................................................................. 58 8.4. Yatrm Tutar.............................................................................................................................. 60 8.4.1. Arsa...................................................................................................................................... 60 8.4.2. Sabit Yatrm ........................................................................................................................ 60 8.4.3. letme Sermayesi ............................................................................................................... 61 8.5. letme Giderleri ve Gelirleri ...................................................................................................... 62 8.5.1. letme Giderleri .................................................................................................................. 62 8.5.2. letme Gelirleri ................................................................................................................... 63 8.6. Uygulama Program .................................................................................................................... 64 EK-1 ....................................................................................................................................................... 66 EK-2 ....................................................................................................................................................... 67 KAYNAKLAR ........................................................................................................................................... 68

1. GR Yalar, karbonhidratlar ve proteinler gibi insan vcudu iin yaamsal deeri olan ve insanlarn beslenmesinde nemli yer tutan temel ihtiya maddelerinden biridir. zellikle doymu ya oranlarnn dk olmas, hcre yaps iin gerekli olan serbest ya asitlerini iermesi ve insan vcudunda A, D, E, K gibi yada eriyen vitaminleri zmesi gibi zellikleriyle bitkisel yalar, insan salna katklar ve yksek besin deerine sahip olmalar bakmndan ayr neme sahiptir. Yetikin bir insann dengeli, salkl beslenmesi ve gnlk faaliyetlerini yerine getirebilmesi iin 2000-2400 kaloriye ihtiyac vardr. Bu miktarn yaklak olarak te biri bitkisel yalardan karlanmaktadr. 1 gram yan 9 kalori verdii dikkate alndnda bir insann yaklak olarak gnlk 77 gr ya tketmesi gerekmektedir. Bu miktar yan 1/3 sv olarak yemeklerle, 1/3 kat ya olarak kahvaltlarda ve geri kalan 1/3 ise peynir, st vb. besinlerden karlanmaldr. Buna gre dorudan alnmas gereken kii bana gnlk ya miktar toplam 51 gram olup bu da kii bana yllk ortalama 18.6 kg ya tketilmesi demektir. Yan serveni ham ya ile balar. Yal tohumlardan kabuk krma ve ayrma, pulcuklandrma, presleme, zc ekstraksiyonu ilemleri sonucu elde edilen Ham Yalarda trigliseritlerin dnda fosfatidler, sabunlatrlamayan maddeler (steroller, tokoferoller, hidrokarbonlar vs.), renkli maddeler (klorofil, karoten, gosipol vs.), serbest ya asitleri, iz metaller, peroksitler, konjuge ya asitleri, pestisitler, proteinler, aldehitler, ketonlar, trans ya asitleri, hidrokarbonlar, dimerler, polimerler, steroller, tokoferoller, karotenoidler, klorofil, vitaminler, serbest ya asitleri, mono ve digliseritler, iz metaller vb. gibi safszlklar da bulunur. Bu safszlklar arasnda yaa zg doal minr bileenler olduu gibi trigliseritler ve bu doal bileenlerden kaynaklanan bozunma rnleri de bulunmaktadr. Ham ya iinde bulunan safszlklarn miktar ve cinsi bitkilerin yetitirildii toprak yapsna ve iklim artlarna, tohumlarn depolama artlarna ve ilenmesine bal olarak deiim gsterebilmektedir[1]. Yalarn insanlarn kullanmna sunulabilmeleri yani yan tketime uygun zellikler kazanmas iin bu safszlklarn dikkatli bir ekilde uzaklatrlmalar gerekmektedir. Bu ise yalar rafine edilerek gerekletirilir. Rafinasyon ileminde, tketime engel olan safszlklar;

yan trigliserit yapsn bozmadan ve antioksidant (oksidasyonu nleme) grevi yapan ve E vitamininin sentezlendii nc molekller olan doal tokoferollere zarar vermeden uzaklatrlmaldr. Rafine edilmi yalarn ounda en az % 98 orannda trigliserit bulunmaktadr. Trigliserit olarak adlandrlan ya molekl, ya asidi moleklnn (R1, R2, R3) gliserol ile birleiminden (esterlemesinden) meydana gelir. Deiik ya asitlerinin bulunmas farkl trigliseritlerin olumasna ve trigliseritlerin kimyasal zelliklerinin deimesine neden olur. te yandan her ya eidinin kendine zg bir trigliserit dalm vardr. Bitkisel yalar bunun yan sra ierdikleri dier bileenlerin de etkisiyle karakter asndan farkllk arz ederler.

2.AYEK VE AYEK YAI 2.1. Ayiek Ayiei (Helianthus annuus), papatyagiller (Asteraceae) familyasndan ekirdekleri ve ya iin yetitirilen sar iekli bir tarm bitkisidir lk kaynaklar ayiei bitkisinin kklerinin PERU olduunu gstermektedir. Bununla birlikte yakn zamanda yaplan aratrmalar ayieinin muhtemelen Meksikann kuzeyinden ve kuzeybat Amerikadan gelmi olabileceini gstermektedir. Ayieinin avrupaya nasl getirildii konusundaki gr ve fikirler farkldr. Baz otoriteler spanyollarn baz otoritelerde ngiliz ve Franszlarn geriye dnlerinde getirdikleri bitkilerin tohumlar olduunu kabul eder. Kuzey Amerikann kefinden nce ayiei bitkisinin rnleri doal bir yiyecek gibi kullanlyordu. Birok yerlinin ifadelerine gre bitkinin besin deeri biliniyordu ama danelerinden nasl ya karabileceklerini bilmiyorlard. Otoritelerden renildiine gre bir grup yerlinin ayieinin tabla ve kklerinin tbbi amalarla kullandn danelerinden nasl ya karldn bildikleri halde onu besin maddesi olarak deilde salarn ve derilerini yalamada kullandklarn belirtmilerdir. Kaynaklar ayieinin 250 yl ncesine kadar Avrupada ssbitkisi olarak ekildiini gstermektedir. Ayiei ya 1716 ylndan nce endsttiriel amalar iin hammadde kayna olarak boya sanayii ve tabaklamada kullanlmtr.Patentide ngiliz BUMYANa aittir. Gerekte ayiei bitkisi ancak 16. Yzyl ortalarnda avrupa ilerine tantlabilmitir. Dier taraftan Rusyada bir tarm rn olarak ekilebilmesi iin ikibuuk yzyl gemesi gerekmitir.Bunu mteakip ayiei tarm Gney Dou Avrupaya dein hzla yaylm 20. Yzyln ilk on ylna kadarda ekili alan olarak 1.000.000 hektar olarak tarm altna alnmtr. Fakat ikinci dnya savandan sonra ayieinin ekonomik nemi btn dnyaca fark ve kabul edilmitir. Bunun ardndan ya oran yksek,yemeklik kalitesi ve rafinerisi iyi,besleyici deeri olan kaliteli ya iin fiziksel ve kiyasal amal almalar yaplmtr. Ayiei tohumlarnn bir tanesinin arl 70 ile 200 gram arasndadr. Yal eitlerin tohumlar daha kk, erezlik eitlerin ise daha byktr. Ayiei tohumlarnda yzde 35 orannda kabuk

ve yzde 65 orannda da i bulunmaktadr. Ayiek tohumlar % 22 - 42 arasnda ya ieriine sahiptir. Ayiei a kar duyarl bir bitki olup, gnein hareketini takip eder. lkemize ise Balkanlardan gerekleen gler esnasnda getirilmi olup 70-80 yldan beri tarm yaplmaktadr.

ekil 2.1: Ayiei yaps

2.2. Ayiek Ya Ayiek ya Helianthus annus bitkisinin tohumlarndan elde edilir. Trk Standartlar Enstitsnn yaynlad 886 no'lu standart Ayiek yan u ekilde tanmlar: Ayiek (Helianthus annuus L.) bitkisinin tohumlarndan presleme, ztleme vb. ilemlerden geirildikten sonra rafinasyona tabi tutularak elde edilen, gerektiinde mevzuatna uygun katk maddesi ve vitamin eklenmi, berrak, sv hlde ve ya asitleri yaps deitirilmek zere esterletirilmemi ya. Taze elde edilmi 1. Snf soluk sar renkte bir sv olup, hoa giden tad ve kokusu vardr. Beslenme deeri ise zeytinyannkine yakndr. Titre bulanma derecesi 17 20 oC donma derecesi 17-18 oC dir. Vitamine zengindir. Genellikle yemeklik olarak tketime sunulmaktadr. Sv olarak ve margarin hammaddesi kat ya retiminde yaygn kullanm alan bulunan ayiei ya ak sar renkli, rafine edilerek kullanlabilen bir yadr. Ayiek yann baz karakteristik zellikleri tablo 2.1 de verilmitir[2]. Tablo 2.2.1: Ayiek Yann Baz Karakteristik zellikleri[2]. Analizler zgl Arlk, 25C Krlma ndeksi, 25C yot Says Sabunlama Says Sabunlamayan Madde Miktar Deerler

0.915-0.919

1.472-1.474

125-136

188-194

1.5

Tablo 2.2de de grld gibi, ayiei ya %15 doymu, %85 doymam ya asidi iermekte, doymam ya asitlerinin % 14-43n oleik asit, % 4-75ini linoleik, en fazla % 0.7 sini de linolenik asit oluturmaktadr.

Tablo 2.2.1: Ayiek Yann Ya Asidi Kompozisyonu[2] Deerler

Analizler Ya Asitleri ( % arlk)

3-6

Palmitik

1-3

Oleik

14-43

Linoleik

44-75

Linolenik Araidik

<0.7

0.6-4

Ayiei ya; %0.025-0.031 hidrokarbonlar, % 0.542-0.584 steroller, % 0.008_0.0044 vakslar olmak zere sabunlamayan maddeleri iermektedir. Toplam tokoferol ierii ise yaklak 640 mg/kg ya olup, tokoferollerin % 96sn alfa-tokoferol oluturmaktadr. Yalarn en nemli fiziksel zelliklerinden biri viskozitedir.Viskozite ksaca bir akkann i direnci nedeniyle aka kar koymas olarak tanmlanabilir.Genel olarak dk molekl arlkl ya asitlerini ieren yalarn viskozitesi ,doymamlk derecesi ayn olan yksek molekl arlkl ya asitlerini ieren yalardan daha dktr.Dier yandan, yksek scakla uzun sre maruz kalan yalarda polimerize rnlerin olumas, yan viskozitesini artrmaktadr. Bir yan doymamlk derecesini arttrmas da viskoziteyi drmektedir. Ayiei yann nemli bir fiziksel zellii olan viskozitenin deiiminin scaklkla deiiminin ifade edildii arrhenius eitlii aada verilmitir. n= 7.9 x 10-4 e 3300/T (1.1)

Bu eitlikte n (mPa.s) viskoziteyi,T mutlak scakl gstermektedir.Bu eitlik yardm ile ayiei yann deiik scaklklardaki viskozitesi (mPa.s) hesaplanbilmektedir. Ayiei ya retiminde zc ekstraksiyonu ileminden sonra elde edilen yasz kspe yan rn olarak hayvan yemi retiminde kullunlmaktadr. Yksek protein ierii nedeniyle ayiei kspesi olduka deerli bir yan rndr.

10

3.AYEK YAININ TRKYE VE DNYADAK RETM 3.1. Trkiyede Ayiek Ya retimi lkemizde ekimi yaplan yal tohumlu bitkiler iinde ekim alan ve retim bakmndan birinci sray ayiei almaktadr. Bugn lkemizdeki bitkisel yalarn yaklak %70i ayieinden elde edilmektedir.Ayiei tarm daha ok Trakya-Marmara Blgesi'nde yaplmakta olup, genelde hububat (buday-arpa-ayiei) ile mnavebeli ekim nbeti hakimdir. Bu blgede uygulanan fiyat politikalarna bal olarak iftiler bazen uzun yllar st ste bir rn ayn tarlaya ekebilmektedir. Eer iftilerin o yl genel tercihi ayn tarlaya 2 yl st ste hububat ekme yolunda ise, ayiei alanlarnda ayn yl iin bir azalma gzlenebilmektedir. zellikle ikinci rn ayiei tarm iin Ege Blgesinin ok uygun ve nemli bir potansiyele sahip olduu dikkate alnrsa, bu alanlarda buday-arpa hasadn takiben ayiei tarmnn daha geni olarak yer almas, ayrca yine pamuk ncesi kolza retimi ile eker pancar ve ttn retim alanlarndaki muhtemel daralma ile ortaya kacak alanlarda ayiei ve kolza retimine nem verilmesi, 800-900 bin tonu aan ya amzn kapatlmasna nemli katklar salayacaktr. Blgeler itibariyle ve rn desenleri iinde yal tohumlar retimine yer verilmelidir. Ayiei potansiyel alannn 1.450.000 ha, u anki retim alannn ise yaklak 600.000 ha olduu dnlrse, aradaki 850.000 halk alan art ve ortalama verimi olan 170 kg/da ile sadece ayieinde 1.450.000 ton retim deerine ulalabilecektir.Yllar itibariyle Trkiye ekim alan , retim ve verim durumu Tablo 3.1 de verilmitir[3].

11

Tablo 3.1: Trkiye Yalk Ayiek Tohumu Ekim Alan,retim Ve Verimi[3] EKM ALANI (Ha) 510.000 550.000 545.000 550.000 566.000 585.000 545.000 580.000 584.000 614.000 RETM (Ton) 650.000 850.000 800.000 800.000 865.000 1.010.000 770.000 900.387 960.300 1.170.000 1.200.000 VERM (Kg/Ha) 1.270 1.550 1.470 1.670 1.770 1.980 1.590 1.770 1.860 2.120 127.890 123.834 124.797 126.872 115.814 123.903 116.266 127.550 KS ifti Says

YILLAR 2001/02 2002/03 2003/04 2004/05 2005/06 2006/07 2007/08 2008/09 2009/10 2010/11 2011/12 (Tah.)

Tablo 3.1.de grld gibi yalk ayiei ekim alanlar ortalama 550 bin hektar civarnda olup,retim son iki ylda 1.100 bin ton civarnda gereklemitir. 2006 ylnda ekim alannda nemli deiimler olmamasna ramen retimin 1.010 bin ton olmas , hibrit eitlerin kullanm ve iklim artlarnn uygun olmas ile ilgilidir. lkemizin ayiek ya retim durumu Tablo 3.2.' de grlmektedir. Son be yln ortalamas 580 bin ton civarndadr[3].

12

Tablo 3.2: Trkiye Ayiek Ya retimi[3] YILLAR 2001/02 2002/03 2003/04 2004/05 2005/06 2006/07 2007/08 2008/09 2009/10 2010/11 2011/12 (*) RETM (Ton) 253.000 350.000 312.000 320.000 465.000 495.000 460.000 490.000 596.000 671.000 687.000

lkemizde yal tohumlarn ekili eilimi gsterdii yllarda bile, artan nfus ve buna bal olarak kii bana tketimin artmas sebebiyle, retim tketimi karlayamamtr. Bylece giderek artan ya a ortaya km ve bu ak ithalat yolu ile giderilmitir. Baz yllarda ithal edilen ham ya rafine edildikten sonra ihra edilmitir. Trkiyenin yalk ayiei tohumu ve ayiek ya ithalat ve ihracat miktar ve deerleri aadaki tablolarda verilmitir[3].

13

Tablo 3.3: Trkiyenin Yalk Ayiek Tohumu thalat Ve hracat[3] THALAT YILLAR 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011* Miktar (Ton) 129.108 540.852 481.703 491.325 372.408 596.147 455.995 468.277 648.612 789.163 Deer (Bin $) 42.008 153.335 157.376 161.759 116.520 260.166 365.145 240.620 349.690 526.510 HRACAT Miktar (Ton) 2.318 4.269 4.489 8.128 10.194 10.052 7.826 16.195 21.616 28.432 Deer (Bin $) 3.713 8.406 10.500 16.914 22.778 26.598 30.277 35.054 58.892 69.048

14

Tablo 3.4: Trkiyenin Ayiek Ya thalat Ve hracat[3] THALAT YILLAR 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011* Miktar (ton) 93.142 92.548 78.303 203.519 236.605 163.115 411.660 323.596 271.676 421.119 Deer (bin $) 52.103 54.047 50.604 134.930 159.149 138.039 647.095 468.305 171.220 568.105 HRACAT Miktar (ton) 10.852 28.428 17.869 23.120 98.942 31.906 98.714 101.432 75.836 178.593 Deer (bin $) 8.280 22.471 15.715 21.495 85.297 36.002 164.582 110.618 100.440 299.040

Ayiei

tohumu

yannda, gerek ilenmi

gerekse ham

ya olarak da ithalat

gerekletirilmekte olup, miktar dnya fiyatlarnn durumuna gre yldan yla deiim gstermektedir. Ancak mevcut tohum ve margarin ileme kapasitemizin % 50 civarnda kullanld dnlrse, bu ithalatn tohum olarak yaplmas, atl kapasitenin kullanlmasn salayacandan ilenmi ham ya yerine, ayiei tohum ithalatna ncelik verilmesi lkemize byk bir kazan salayacaktr. Ayrca ihra amal ithalatn (Dahilde leme Rejimi) tevik edilmesi bu kurulu kapasitenin deerlendirilmesi asndan da nem arz etmektedir. Trkiye yalk ayiei tohumu ithalatnn yaklak yarsn Bulgaristandan, dier blmn byk bir ksmn ise Ukrayna, Romanya, Rusya ve Moldovadan, ayiei ya ithalatnn yine yaklak yarsn Ukraynadan, dier blmn byk bir ksmn ise Rusya, Arjantin, Romanya ve Bulgaristandan yapmaktadr.Ayiek yan en fazla ihra ettiimiz lkeler ise Irak, srail, Yemen, Suriye ve KKTC dir[3].

15

1995 ylnda imzalanan GATT anlamas erevesinde lkemiz, ithalatta tm tarife d engelleri kaldrarak tek vergiyi (G.V.) taahht etmi ve bu verginin orann da ayieinde (tohumluk olan ve tohumluk olmayan) % 30 ve ayiek yanda ise % 40 olarak belirlenmitir. Ancak 10 yl iinde bu vergi oran % 10 azaltlarak, 2004 ylnda ayieinde % 27 ve ayiek yanda % 36 G.V. oran taahht edilmitir. Halen ithalatta bu st seviyeler uygulanmaktadr. 3.2. Dnyada Ayiek Ya retimi 2009 ylnda dnya yalk ayiei tohumu retimi 32,9 milyon ton, ekim alan 24,3 milyon hektar, verimi ise 1,36 ton/ha olarak gereklemitir. 2011 ylnda ise retimin 38,1 milyon ton, ekim alannn 25,4 milyon hektar, verimin 1,49 ton/haa ykselmesi beklenmektedir.Dnya ayiei ekim alan, retim ve verim durumu Tablo 3.5.de gsterilmitir. Tablo 3.5: Dnya Ayiek Tohumu Ekim Alan , retim Ve Verim Durumu[3] EKM ALANI YILLAR (Milyon Ha) 2002/03 2003/04 2004/05 2005/06 2006/07 2007/08 2008/09 2009/10 2010/11 2011/12* 19,39 23,45 21,44 23,21 24,41 23,54 24,72 24,25 24,47 25,43 (Milyon Ton) 24,48 27,73 26,11 30,57 30,40 29,32 34,70 32,87 33,45 38,01 (Ton/Ha) 1,26 1,18 1,22 1,32 1,24 1,25 1,40 1,36 1,37 1,49 RETM VERM

16

Tablo 3.5 incelendiinde yllara gre ayiei ekim alanlarnda art olduunda verimde de art olduuna dikkat edilmelidir.Ekim alan ve verimdeki arta bal olarak retimde de art olmutur.Yllara gre ayieinde gzlenen artta ,hastalk ve zararllara dayankl ve ya verimleri yksek hibrit eitlerin retiminin yaygnlamasnn nemli etkisi olmutur. Ayiei tarm dnyada en fazla AB, Rusya, Ukrayna ve Arjantinde yaplmakta olup bu lkeler Dnya retiminin %53' n tekil etmektedir. lkeler itibariyle ekim alan, retim ve verim durumu Tablo 3.6.da grlmektedir. Dnya ayiei tohumu ihracatnn yaklak yarsn AB-27 ve Ukrayna gerekletirmektedir. Dnya ayiei tohumu ithalat ise son be yln ortalamasna gre 1.7 milyon ton olup, ithalatta ilk sray lkemiz almakta, onu AB-27 izlemektedir[3]. Tablo 3.6: lkeler tibariyle Ayiek Tohumu retimi (Bin Ton)[3]. LKELER AB-27 Rusya Ukrayna Arjantin ABD G. Afr.Cumh. in Hindistan Trkiye 2006/07 6.410 6.350 5.550 3.190 1.000 300 1.805 1.450 820 2007/08 4.970 5.500 4.880 4.620 1.310 870 1.670 1.460 670 2008/09 6.910 7.300 7.020 3.200 1.555 800 1.750 1.150 850 2009/10 7.000 6.600 7.300 2.650 1.380 490 1.650 1.000 790 2010/11 6.980 5.720 8.000 3.670 1.240 860 1.710 650 1.020 2011/12(*) 8.030 9.200 8.900 3.400 950 700 1.700 630 940

Dnya ayiei ya retiminde ilk sray Ukrayna almaktadr.Sonra srasyla Rusya ve AB27 gelmektedir. Dnya ayiei ya ihracat son alt yln ortalamasna gre yaklak 4,8 milyon ton civarnda olup, ihracatn yaklak yars Ukrayna tarafndan yaplmaktadr. En nemli ithalat lkeler AB, Hindistan ve Msrdr[3].

17

Tablo 3.7: lkeler tibariyle Ayiek Ya retimi (1.000 Ton)[3] LKELER AB-27 Rusya Ukrayna Arjantin ABD Gney Afr.Cumh. in Hindistan Trkiye Dier lkeler DNYA

2006/07 2.290 2.465 2.255 1.315 260 165 230 480 495 1.365 11.320

2007/08 1.825 2.000 1.900 1.575 275 225 200 475 460 1.260 10.195

2008/09 2.600 2.890 2.685 1.485 280 310 210 385 490 1.540 12.875

2009/10 2.419 2.692 3.022 1.156 320 330 180 330 596 1.498 12.543

2010/11 2.556 2.290 3.208 1.414 216 242 183 209 671 1.413 12.396

2011/12* 2.886 3.394 3.421 1.364 162 367 191 183 687 1.573 14.228

3.3. Trkiyede Ayiek Ya Sanayii Ayiei ya sanayi sektr Trkiye asndan en nemli sektrlerden birisidir. Bunun nedeni ayiei bitkisinden; ya , yem, boya maddesi, yakt ve ok az miktarda da olsa sabun ya elde edilmesidir. Ayiek ya sanayi sayesinde ambalaj, kimya ve yem sanayi de canllk kazanmaktadr. Ayiek ya Trkiyenin ithalat ve ihracatn yapt bir maddedir Trkiyede 210 adet bitkisel ya sanayi iletmesi bulunmaktadr. Bunlar 6,4 Milyon ton faal, 1 Milyon ton gayri faal, toplam 7,4 Milyon ton tohum ileme (krma) kapasitesi 88 Adet Faal, 22 Adet gayri faal, toplam 110 tesis bulunmaktadr. 3,9 Milyon ton faal, 0.7 Milyon ton gayri faal rafineri kapasitesi 81 Adet Faal, 19 Adet gayri faal, toplam 100 tesis bulunmaktadr. Bu iletmelerin ounluu Marmara, Ege ve Akdeniz blgesinde younlamtr. Marmara ve Ege blgelerindeki tesislerin ounluu ayiek ve zeytinya ilerken, Akdeniz blgesindeki iletmeler arlkl olarak pamuk iletmekte ve ayrca soya ileyen baz tesislerde bulunmaktadr. Trkiyedeki bitkisel ya sanayinin tohum isleme kapasitesi 4.5 milyon ton/yl olmasna ramen kapasite kullanm oran % 50nin altndadr. Bunun en nemli nedeni, yal tohumlu bitkilerin yurtii retimlerinin talebi karlayamayacak dzeyde yetersiz olmasdr. retimi yaplan tm yal tohumlu bitkiler (Ayiei, soya, pamuk vd.)

18

lke ihtiyacnn ancak % 50 - 60n karlamakta, geriye kalan miktar ise doal olarak ithal edilmektedir. Trkiye nfusunun ylda yaklak% 1.5' lar civarnda artmasna karlk, yal tohumlu bitkilerin retiminde grlen azallar, Trkiye'yi bitkisel yada da baml hale getirmitir. Bu nedenle yal tohumlu bitkilerin retimi konusunda daha dzenli ve plnl tarm politikalarna gerek vardr.

19

4. AYEK YAI RETM 4.1. retim Akm emas retim ak emas Ek-1 de gsterilmitir.

20

4.2 Ham Ya retimi retilen mamln zellii, bilimsel almalara uygun olarak geliim salanmas ve doru birim maliyetlerinin hesaplanabilmesi asndan; Kullanlan retim teknii asndan maliyetinin, Kullanlacak rakamlara gre standart maliyetin, Tm maliyet unsurlarn kapsayp kapsamadna gre ise tam maliyetin kullanlmas tavsiye edilir. Ayiei iletmelerinde safha maliyeti sisteminde uygulanmasnn nedeni ya retiminin zelliklerinden kaynaklanmaktadr. Safha, retim ak srasnda; retim merkezleri ya da maliyet aamalarn (esas retim yerleri) birbirine bal atlyelerden oluan retim merkezleri anlamn tamaktadr. Ayiei ya retiminde safhalar belirlenirken aadaki hususlara dikkat edilir: Benzer ve ortak faaliyetlerin yaplp yaplmadna, retim faaliyetlerinde kullanlacak makine ve tehizatn ve igcnn yer olarak bir arada toplanp toplanmadna, Bu bilgiler dorultusunda ayiei ya reten iletmeler srekli talep gren bir mamul seri halde retmektedirler. Ya reten iletmeler retimi 3 safhada yapmaktadrlar. 4.2.1.Depolama Hasat edilen eitli tarla rnlerinin belli sreler iin, istenilen koullarda nicelik ve niteliklerinden bir deer yitirmeksizin sat, sevk veya baka amala deerlendirilinceye kadar eitli depolarda koruma altna alnmasdr. Depolama rnn canllk ve gcnn kaybn en az dzeyde tutma amacyla yaplr. Dier tarmsal rnlerde olduu gibi ayieinin de en nemli depolanma nedeni, rnn sahip olduu niteliklerden deer kaybetmeden, ilenerek ana ve yan sanayilerde veya baka amalarla deerlendirilmesidir. Ayieinin d etkenlerden (s, nem, haere v.b.) zarar grmesini nlemek depolama nedenlerindendir. Depolamann teknik olarak hatasz bir ekilde yaplabilmesi iin rnn eitli zelliklerinin iyi bilinmesi gereklidir. Bu nedenle

21

uygulanacak depolama iin rnn ve depolama yerinin aada verilen zelliklerin bilinmesi gereklidir. rnn bnyesindeki nem ve scaklk, Depodaki havann nispi nemi ve scakl, rn bnyesindeki yabanc madde miktar, rndeki mikro organizmalar, Haere faaliyeti, Deponun yaps ve depolama sresi. 4.2.2.n Temizleme ve Kurutma Tm islenmi gdalarn retiminde olduu gibi, kaliteli yemeklik yalarn retilmesinde de, ilk aamay hammaddelerde belirli kaliteyi salamak zere, ierdikleri safszlklardan temizlenmeleri oluturur. Ancak yal tohumlarn temizlenmesinde kesinlikle su kullanlmaz. nk bylesi bir islem srasnda tohum tarafndan emilen su, daha sonra uygulanacak olan ve temizleme ileminin devam olarak kabul edilen lif alma, kabuk krma ve ayrma ile ince kabuklarn fralanarak alnmalar aamalarnda, byk glklerin yaanmasna, hatta hi yaplamamasna bile neden olur. Yal tohumlarn temizlenmelerinde uzaklatrlmas gereken safszlklar olduka deiiktir. Bunlardan kimileri, yaprak, dal, lif, sap gibi tohuma ait bitkinin dier organlar olabilirken, dier bir ksm tas, kum, toz, toprak ve metal paracklar gibi anorganik maddelerdir. Ayiek ekirdei tesise kamyonlar ile geldikten sonra tesis kantarnda tartlacak ve boaltm istasyonuna alnacaktr. Boaltm istasyonundan sonra ise n eleme ve kurutma blmne gnderilecektir. Ayiei ekirdei lif asndan zengin ve protein asndan fakir bir ds gvde ile korunmaktadr. Yapk olan gvde ve ekirdei krma ilemi srasnda birbirinden ayrmak iin ekirdein yaklak % 7 nem ieriine kadar kurutulmu olmas gerekir. Krma olmuyorsa solvent ekstraksiyonu ve presleme iin verimli hazrlk salamak asndan ekirdein maksimum %8 nem ieriine kadar kurutulmas gereklidir. Herhangi bir kurutma ileminden nce tohum herhangi bir tkanma riskini nlemek amacyla veya kurutucu da yangn olaslna kars ksmen temizlenmelidir. Kaliteli ya retmek iin kurutucu tercihen dolayl olarak stlr. Bylece ekirdein egzoz duman ile kirlenmesi nlenmi olur. n temizleme ve kurutucu genelde iletme tesisinin nnde bulunurlar. Bu nedenle kapasiteleri iletme kapasitesinin en az 1,2 katdr. Bir ya da iki tank iletme tesisinin nnde bulunmaldr. Bunlar iletmeye devaml besleme salamak asndan
22

12 ile 24 saat aras bekleme sresine gre tasarmlanmaldr. Tanklar, belirli zamanlarda tamamen boalmay salayacak boaltm sistemi ile donatlmlardr. Kk tankn alt huni seklinde iken, byk tankta ise mekanik boaltm sistemi olacaktr. 4.2.3.ekirdek Temizleme ve Tartm n temizleme aamasnda tas, sap gibi byk safszlklardan temizlenen ekirdekler gnlk silolara alnp buradan daha kk kirleticilerin temizlenecei eleme blmne gnderilir. Eleme blmne gelen ekirdekler bu blmde manyetik seperatrler aracl ile daha kk tas, p gibi yabanc maddelerinden arndrlr. 4.2.4.Kabuk Krma ve Ayrma Yal tohumlardan kabuklarn alnmas, elde edilecek yan miktar ve kalitesinin artrmak ynnden son derece gereklidir. nk aslnda hi ya iermeyen ekirdek kabuklar uzaklatrlmakszn, i bademdeki ya almak zere ekstraksiyon ilemine tabi tutulduklarnda; bir yandan en az, kan kspenin ierdii oranda ya, kabuklar tarafndan emilirken, dier yandan da kabuktan yaa geebilen yabanc renk, koku ve tat maddeleri, yan kalitesi drecektir. Bu arada ekstraksiyon kspelerinde ortalama % 0,5-1,0 orannda ya kalaca Dnlrse, tonlarca kabuun bademle birlikte islenmeleri halinde, kabukla yitirilecek ya miktarnn ok byk parasal deerlere ulaaca kolaylkla anlalr. Ayn ekilde kabuklardan ham yaa geen kalite drc maddeler ise, daha sonraki rafnaysan aamasnda, ilem glne ve verim azalsna neden olacaktr. Yal ekirdeklerin yaa islenmelerinde gerek ya verim ve kalitesini koruyabilmek, gerekse bu asamadan sonraki ilemlerin kolaylkla yrtlmesini salayabilmek asndan, ngrlen kimi snr deerler iinde kalmaya ve alma ilkelerine uymaya zen gsterilmesi gerekir. Bu aamann amac; ayiei ekirdeinin kabuklarn ayrarak, yan protein ieriini arttrmaktr. Kaliteli bir ayrma ilemi iin, bu asamadan nce ayiei ekirdekleri dzgnce temizlenmeli ve nem ierikleri %6,5 -7 yi gememelidir. retilecek yaa gre deimekle birlikte %34 yada % 37 den fazla protein ieriine sahip ya retmek iin ayrma ilemi bir ya da iki asamadan oluabilir. Seilen prosese gre ekirdekten ayrlan kabuk % 10 ile % 15 arasnda deiir. Temizlenmi ekirdekler, ayrma ilemi srasnda krlm ve alm ekirdeklerin ayrlmas amacyla konveyrler vastasyla datlr. Kabuk ayrc, ekstraksiyon ilemine hazrlk iin
23

ayiei ekirdei kabuunu ayrmak iin zel dizayn edilmitir. Ayrma ilemini darbe yntemiyle gerekletirir. ekirdeklerin yaps uzunlamasna olduu iin darbe etkisiyle krlrlar ve ekirdeklerin ileri ortaya kar. Bu ayrma aamasndan 3 rn ortaya kmaktadr. Kabuk; aspirasyon sistemi ile kabuk rpclarna gnderilir. Temizlenmi ekirdek; konveyr araclyla toplanr ve pullanma aamasna gnderilir. Ksmen ayrlm kk ekirdek paralar ya temiz ekirdeklerin iine kartrlr ya da ikinci bir asamadan geirilir. Az oranda da olsa krlmam ekirdekler, sistemin basna gnderilir kinci ayrmadan geriye iki rn kalr. Kabuklar; aspirasyon sistemi ile rpcya gnderilir. Ayrlm ekirdekler ise pullanma aamasna gnderilir. Elemeden ayrlan kabuklar, yaklarak enerji elde etmek amacyla bekletilmek zere bir pnmatik konveyr sayesinde depolamaya gnderilir. Temizlenmi ekirdekler ise presleme aamasna gnderilir. 4.2.5.Pullama, Pisirme ve Mekanik Presleme Temiz ve kabuklarndan ayrlm ekirdekler kk pul haline getirilmek amacyla pullama makinelerine gnderilir. Bu asamadan sonra ise pisiriciye gnderilerek ekstraksiyon aamas iin hazrlanr. Pullar haline getirilen ekirdekler, bu ilemden sonra yatay piiricilere alnarak stlr ve mekanik ekstraksiyon iin uygun nem oranna kadar kurutulur. Piiricilerin her tabakas buhar stmaldr Piirilmi ve nemi alnm pullar presleme aamasna gnderilir. Presleme aamasn sonucunda ekirdein ya % 80 orannda alnr. % 20 ya ieren yal kek ise ekstraksiyon aamasna gnderilir.

24

4.2.6.Ekstraksiyon Yal kspenin solventle muamele edilerek, ierdii yan hemen hemen tamamnn alnd ilemdir. Kullanlan zc hegzandr. Ekstraksiyon ilemi sonucu kan karm (misella) vakum altnda stlarak hegazan ayrlr, ya ise ham ya tanklarna gnderilir. Ya alnan kspe (% 1-2 yal) ise desalvantizr denilen cihazda zcden ayrlr, kurutulur ve yem sanayiinde kullanlmak zere yan rn olarak depolanr. Ya endstrisinde uygun bir solventle birlikte ok kullanlan bir yntemdir. Bu tipte tohumlar ok kk olmamaldr. nk eer tohumlar ok kk olursa bu bir filtrasyonu gerektirecektir ve bu da pahal bir uyguladr. Bu ekipman uzun mrl ve gvenlidir. Ekstraksiyonda izlenen balca ilem kademeleri; materyaldeki yan zgenle ykanmas, misellann filtrasyonu, miselladan zgenin destilasyonu ve syrma, zgenin kspeden uzaklatrlmas, yas kspe ve miselladan uurulan zgenin geri kazanlmas ve nihayet kspenin kurutulup soutulmas seklinde saylabilir. Ya hammaddelerinin ekstraksiyon teknii ile yan alnmasnda, ilemin mekanizmas ile bunun gerektirdii koullarn bilinmesi ve bu koullara mutlaka uyulmas gerekir. Bunun iin her eyden nce, islenecek hammaddenin ierdii ya en ksa srede alnabilecek ekilde hazrlanmas (pulcuklandrlmas) gerekir. Ayrca ilem sonunda elde edilen misellann ya bakmndan ngrlen oranda zenginlemesini salamak zere, kullanlan zgenin alnacak yaa zgn bir zcle sahip olmas, miselladan ve yadan kolaylkla uzaklatrlabilen bir nitelik gstermesi, ilemin kolaylkla yrtlebilmesi asndan nemlidir. Bu arada zgenlerin zellikle ya veya ekirdekteki dier bileenler ile kimyasal bir tepkimeye girmemesi, buharlarnn zehir etkisi yaratmamas, uurulduunda kspe ve yada kalnt brakmamas, karsinojenik etkisi nedeniyle aromatik bileikleri iermemesi, yada en fazla % 0,5 1,0 orannda iermesi, kaynama noktasnn suyunkinden daha dk ve dar snrlar arasnda olmas, ucuz ve kolay bulunabilmesi ve yanc ve patlayc olmamas gibi niteliklere de sahip olmas gerekmektedir. Saylan tm bu niteliklere sahip bir zgen tipini bu gn iin bulmak mmkn deildir. Bununla birlikte gnmz yemeklik ya sanayi, bilinen zgenler iinde en yaygn olarak hidrokarbonlardan hekzann 60-70 kullanmaktadr.
o

Cler arasnda kaynama gsteren fraksiyonunu

25

Bunun dnda yine ilemlerin verimli ve ya kalitesini koruyacak ekilde yrtlebilmesi iin, bir yandan ekirdek ezmesi ile zgen temasnn kart akm prensibine gre oluturulurken, dier yandan da ilem scakl, zgenin kaynama noktasnn birka derece altnda tutulmaldr. Bylece hem ya ve hammadde yapsndaki dier bileenlerin yksek scaklk etkisinde bozulma tepkimeleri vermesi nlenir, hem de oluan misellann viskozitesinin alma scakl etkisinde dmesi ve akkanlnn artmas salanr. Dier taraftan scakln zgenin kaynama noktasnn altnda olmas, sv formunu korumas ve iletmedeki zgen kaybnn minimum dzeyde tutulabilmesi iin kanlmaz bir zorunluluktur. nk sz konusu kaybn, gnlk sirkle edilen zgenin kmas, iletme ekonomisi asndan kesinlikle istenmez. Ekstraksiyon aamasnda, ilk gze alnan misella, pompa vastasyla baslan hekzan ile karr, hekzan ekilir ve bir sonraki gzde tekrar baslr, bu islem btn gzlerde ayn ekilde devam ettirilir. En son gzden alnan hekzan, solvent geri kazanm asamasna gnderilerek hekzann iine alnan yan ayrlmas salanr. Bir miktar hekzan bnyesine alms Misella ise hekzann buharlatrlarak misellann kurutulaca son asamaya gnderilir. Tasarmn yaptmz ya fabrikasnda srekli esktraksiyon sistemini uyguluyoruz. 4.3.Rafinasyon Kapasitesi gnde 30 ton ve daha byk olan prosesler iin srekli rafinasyon, kesikli rafinasyona kar nerilir. % 0,5inin stne

ekil 4.1 Rafinasyon nitesi

26

4.3.1.Degumming Rafinasyondaki ilk ilemdir. Prensipte ham yan hidratlanmasn kapsar. Fosfolipidler, proteinler ve gumlar, anhidrat (susuz) yaplar nedeniyle ham yada znrler fakat hidratlandklar zaman znrlkleri kaybolur. Hidratlanabilen fosfolipidler bu ekilde yadan uzaklatrlrlar. Hidratlanamayan fosfolipidler ise asitle muamele ile uzaklatrlrlar.

ekil 4.2 Degumming nitesi 4.3.2 Ntralizasyon Yalk ekirdeklerin ve meyvelerin bir baka deyile yalk hammaddelerin gerek olgunlama dnemlerinde gerekse ham ya retim aamalarnda eitli etkenlere bal olarak serbest ya asidi ierikleri ykselmektedir. Yalarn insan kullanmna uygun hale gelmesi iin serbest ya asitlerinin uzaklatrlmas gerekmektedir. Ntralizasyon; bitkisel yalarn rafinasyonunda uygulanan birinci ilemdir. Yan iindeki serbest ya asitleri kostik soda ile ntralize edilir. Sabunsu maddeler (soap stock) ya seperatrler ile ya da ntralize tanknda ayrtrlr. FFA miktarnn %1'in zerinde olduu ve gnlk kapasitenin 50 tonu getii sistemlerde Kontin Ntralize tesisi tercih edilmelidir. Asitlik giderme (ntralizasyon) ileminde yaygn olarak kullanlan yntem serbest ya asitlerinin sodyum hidroksit (NaOH) ile sabunlatrlarak oluan sodyum sabunlarnn soap stokla birlikte uzaklatrlmasdr. Ntralizasyon ilemi srekli veya kesikli alan sistemlerde yaplabilir. Bitkisel Ya Rafinasyon Tesislerinde dier basamaklarda olduu gibi ntralizasyon da srekli sistemlerde gerekletirilir. Ntralizasyon ileminde bir s deitirici vastasyla stlan ya, mikserler

27

vastasyla gerekli miktarda (stokiyometrik oranda) alkali ile kartrlmakta ve oluan soap stok ntr yadan yksek devirli santrifj seperatrler yardm ile ayrlmaktadr. Ntr yan bnyesinde kalan sabun ise ikinci bir seperatrde suyla ykama yoluyla yadan uzaklatrlr.

ekil 4.3. Ntralizasyon nitesi 4.3.3 Devaksing Ayiek, msr, pamuk, aspir, pirin gibi yalar oda scaklnda znmeyen vaks moleklleri ierirler. Vakslar yada kerler ve bulankla neden olurlar. Yan depolama artlarndan bamsz olarak berrak ve parlak kalmasn salamak iin muameleden geirilmesi gerekmektedir. Bu ilemler vinterizasyon ve devaksingdir. Yadaki vaks miktar 700 ppmden fazla olduu zaman toprak tketimi ve ya kaybnn fazla oluundan dolay vakslarn szlerek uzaklatrld klasik vinterizasyon ileminin maliyeti ok ykselmekte ve vakslar tam olarak alnamamaktadr. Ayn zamanda devaksing ileminden sonra gerekletirilecek vinterizasyonda atk toprak miktar da belirgin oranda azalmaktadr. Bu sebeplerden dolay szme ile vinterizasyondan nce waks miktarn 50-200 ppme kadar drmek amacyla santrifjl n dewaksing yaplmaldr. Devaksing hzlandrlm vinterizasyondur ve ilemde kristal oluumu % 30-50 daha ksa srede tamamlanmaktadr. Oluan kristaller ise santrifj seperatrler ile yadan uzaklatrlr.

28

ekil 4.4 Devaksing nitesi 4.3.4 Agartma Yalarn renkleri ierdikleri ve kendilerine zg renk veren lipokromlardan

kaynaklanmaktadr. Bitkisel kaynakl yalarda bulunan en yaygn doal renk maddeleri alfa ve beta karoten, ksantofil ve klorofildir. Ancak uygun olmayan scaklk, nem ve oksijen gibi artlar altnda depolanan ve dk kaliteli hammaddelerden elde edilen yalar doal renk maddeleri yannda oksidatif tepkimeler sonucu oluan ve yaa koyu renk veren bileenleri de ierirler. Bu tr yalarn aartlmas da daha zordur. Gnmzde yalarn renklerinin almasnda uygulanan en yaygn yntem, yadaki renk verici pigmentlerin, kalan fosfolipidlerin, oksidasyon rnlerinin, iz metallerin, sabun kalntlarnn adsorbanlarla tutulup daha sonra adsorbanlarn filtrasyon yardm ile yadan uzaklatrlmasdr. Bu metodda adsorban olarak yzey aktivasyonu yksek aartma topraklar kullanlmaktadr. Aartma ilemi yksek scaklklarda (95-110oC) yapld iin gerekletirilir. Son olarak aartma ilemi yalarn tad stabilitesini (kararlln) artrc bir etkiye de sahiptir.

29

ekil 4.5 Aartma nitesi 4.3.5 Vinterizasyon Safszlklar degumming, ntralizasyon, dewaksing ve aartma ilemleri ile uzaklatrldktan sonra baz yalar ya matlatran, grnndeki albeniyi azaltan ve dk scaklklarda kme eiliminde olan bileenler ierirler. Bu bileenler yan cinsine bal olarak zellikle ayiek, msr, pamuk, pirin ve zeytinya gibi yalarda wakslar (uzun zincirli ya alkolleri), stearinler ve erime noktas yksek olan doymu gliseridlerden oluurlar. Vinterizasyon kademeli olarak soutulan ve dk scaklklarda yava bir kartrma eliinde bekletilen yada oluan kristallerin szlerek uzaklatrlmas ilemidir. Vinterizasyonda kristallenmeyi balatmak ve szmeyi iyiletirmek iin vinterize topra; perlit kullanlmakta ve szme ilemi ile yadan ayrlmaktadr.

30

ekil 4.6 Vinterizasyon nitesi 4.3.6 Deodorizasyon Bu ilemin amac yaa koku, tat-aroma, asitlik ve renk veren maddelerin uzaklatrlmasdr. Deodorizasyon ilemi srasnda yadan uzaklatrlan maddeler; sabunlaan maddeler (serbest ya asitleri, ksmi gliseridler, metilik esterler, mumsu maddeler), sabunlamayan maddeler (parafinik hidrokarbonlar, olefinik ve poliolefinik maddeler, steroller, triterpenik alkoller) ve oksidatif tepkimeler sonucu oluan rnler (aldehitler, ketonlar, peroksitler) olmak zere grup altnda toplanr. Yaa istenmeyen tat ve koku veren maddeler trigliserid moleklndeki ya asidi zincirlerine zayf van der Waals kuvvetleri ile baldr. Bu maddeler yksek scaklklarda dk buhar basncna sahiptirler. Bu nedenle yksek scaklk (220-300oC) ve dk basn (1-8 mm Hg) altnda alarak bu maddelerin buhar basnlarn destile edilebilecekleri basnca yaklatrmak mmkndr. Ayrca, yaa direk buhar enjekte ederek buharn srkleyici etkisi ile bu maddelerin yadan daha kolay uzaklatrlmalar mmkn

31

olmaktadr. Buharn yksek verimle kullanlmas, scak yan atmosferik oksidasyondan korunmas ve hidroliz sonucu serbest ya asitlerinin oluumunun nlenmesi iin deodorizasyon ilemi vakum altnda gerekletirilir. Genellikle deodorizasyon ilemi 220300oC arasndaki scaklklarda yaplmaktadr. Ancak yksek scaklk doymam ya asitlerinde izomerizasyona neden olmakta ve zellikle 240oCden yksek scaklklarda alldnda izomer yap oluumu ve doal antioksidantlar olan tokoferollerin kayb hzlanmaktadr. Deodorizasyon yalnz bir buharla destilasyon ilemi deildir. stenmeyen koku ve aroma verici bileiklerin uzaklatrlmas iine ilave olarak bir takm kimyasal reaksiyonlar da gerekleir ki bunlar deodorize yan stabilitesini (kararlln) ve kalitesini etkilemektedir. [7]

ekil 4.7 Deodarizasyon nitesi

32

5. KAPASTE SEM Bir ayiek ya fabrikasnn kapasitesini etkileyen bir ok faktr vardr. Potansiyel Pazar Doa ve zamanlama Tohumlarn boyutlar ve gvenilebilirlii Solvent temini Ulam, enerji, su, bakm ve gvenli standartlar yakalaya bilme Trkiyede ayiek ya retimi tketimi karlamamaktadr. Bu a kapatabilmek iin ham ya ithalat yaplmaktadr.Proje kapsamnda retilecek ayiek yann, ham ya olarak satn alnp ilenmek yerine dorudan hammaddeden yani ayiekten balayan bir proses ile elde edilmesi hedeflenmitir. Bylece ham ayiek yann ithalat oran drlerek, i piyasa retiminin arttrlmas amalanmtr.Yllk ayiek ve bitkisel tohumlu yalarn tketimin artmasna bal olarak retimin ykselmesi ve talebin ykselmesi gz nne alndnda, kurulacak fabrikann retim kapasitesi doacak talep fazlasna cevap verebilmeyi hedeflemektedir.Kapasite almalarnda saylan bu faktrler gz nne alndnda yllk 24000 ton rafine ayiek ya retimi yaplmas uygun grlmtr.

33

6. KTLE VE ENERJ DENKLKLER Ktle Enerji Denklikleri Prosesteki tm niteler srekli sistemlerdir. 6.1. n Ekstraksiyon nitesi (Temizleme, Ezme, Paralama, Frnlama, Presleme) Buhar

Ayiek

n Ekstraksiyon nitesi

Temiz Tohum

Safszlk Temel

Su

= 104 ton/gn ham ayiei = 13 ton/ saat ham ayiei

Ktle Denklii: Kabuller : Sisteme giren ayiei % 22 safszlk iermektedir. Sisteme giren buhar miktar ile kan su miktar birbirine eittir. mb=ms= 3000kg/saat

Girenler kanlar + retilen Tketilen = Biriken retilen = 0, Tketilen = 0 Biriken=0 Girenler = kanlar

34

Girenler: lenmemi ayiei = 13 ton/saat kanlar: Safszlklar = 13 * 0.22 = 2.86 ton/saat Temizlenmi Tohum = ? Girenler = kanlar lenmemi ayiei = Safszlklar + Temizlenmi Tohum 13 = 2.86 + Temizlenmi Tohum Temizlenmi Tohum =10.14 ton/saat Enerji Denklii: Kabuller: lenmemi tohumun 1 atmosfer basnta, 25C scaklndan 90C scakla stlarak tavlama yapldn kabul ediyoruz. Sistemde enerji kaybnn olmadn kabul ediyoruz. Kzgn buhar, sisteme 190C de girip, sistemi 40C de terk ediyor. Giren Enerji kan Enerji + retilen Enerji Tketilen Enerji = Birikim (retilen Enerji = 0, Tketilen Enerji = 0) Giren Enerji = Tketilen Enerji

35

Cp(kj/kg C) Ham Tohum Temizlenmi ve ezilmi tohum Buhar cpH

T(C) 25

cpT

90

2.05

190

Su

4.184

40

Hbuhar = 2260 kj/kg Ham Tohum = H Temizlenmi ve ezilmi tohum = T Buhar = B Su = S Giren Enerji : mH*CpH*T(Hgiri) +mB*CpB*T (Bgiri) kan Enerji : mT*CpT*Tk +mS*CpS*Tk mS=mB=3000kg/saat Q= 3000*2.05*(190-100) 3000*2260 3000*4.184*(100-40) Q=8086620 kJ/saat = 2246.28 kW Q=m*Cp*(Tk-Tgiri) 8086620 = 13000Cp*(90-25) Cp=9.57 kJ/saat Temizlenmi ve ezilmi tohum

36

6.2. Ekstraksiyon nitesi Hegzan

Temiz tohum

Ekstraksiyon nitesi

Misella

Kek( Kspe+ Hegzan ) Ktle Dengesi: Kabuller : Prosesimizde, ilk giren ayiei miktaryla 1-1 orannda hegzan giriyor. Kekteki ya miktar giren ya miktarnn %0.5-2si arasnda olmaldr. Biz kekteki ya miktarn %1.5 ve hegzan miktarnda %0.8 kabul ediyoruz Misella ( %44 Ya + % 56 Hegzan ) iermektedir. Girenler kanlar + retilen Tketilen = Biriken retilen = 0, Tketilen = 0, Biriken =0 Girenler = kanlar

37

Girenler : Temizlenmi tohum = 10.14ton/saat Hegzan kanlar : Kek = 10.14*0.015 + 13*0.008 Kek = 0.26 ton/saat Misella = ? Girenler = kanlar Temizlenmi tohum + Hegzan = Kek + Misella 10.14 + 13 = 0.26 + Misella Misella ( % 44 ya + % 56 hegzan ) = 22,88 Misella = 22.88 ton/saat Enerji Denklii : Giren Enerji - kan Enerji + retilen Enerji - Tketilen Enerji = Biriken Enerji = 13 ton /saat

retilen Enerji = Biriken Enerji = 0 Giren Enerji kan Enerji = Tketilen Enerji

38

Giren Enerji: Hegzan = mh Temizlenmi tohum =mT Giren enerji = mh *CpH*TH + mT *Cp T* TT Giren Enerji = 13000 * 2.2 * 40 + 10140 * 9,56 * 90 Giren Enerji = 9868456 kJ/h Giren Enerji = 2741.24 kJ/sn = 2741.24kw

39

kan Enerji: Kek = mk Misella = mm kan Enerji = mk *Cp K* TK + mm *Cp M* TM kan Enerji = 260*9.48*90+22880*1.67*60 kan Enerji = 2514408 kJ /h = 698 kJ/sn kan Enerji = 698 kJ/sn = 698 kw Giren Enerji kan Enerji = Tketilen Enerji Tketilen Enerji = 2741.24 698 Tketilen Enerji = 2043.24 kw

6.3. Distilasyon nitesi

Buhar

Misella

Distilasyon nitesi

Hegzan

Buhar

Ham ya

40

Ktle Denklii: Kabuller : Giren buhar miktar ile kan buhar miktar birbirine eit alnmtr. kan hegzan miktar mieslla iindeki hegzan miktarna eittir. Misella ( %44 Ya + % 56 Hegzan ) iermektedir. Girenler kanlar + retilen Tketilen = Biriken retilen = 0, Tketilen = 0, Biriken =0 Girenler = kanlar

Misella indeki Hegzan Miktar = mh = 22.88*0.56 = 12.81 ton/saat Misella indeki Ya Miktar Girenler = kanlar Misella = Hegzan Miktar + Ham Ya Miktar 22.88= 13.44 + Ham Ya Miktar Ham Ya Miktar : 10.07 ton/saat = my = 22.88 *0.44 = 10.07 ton/saat

41

Enerji Denklii: Cp (kJ/kgC) Misella iindeki hegzan Distilasyondan kan hegzan Misella iindeki ya Ham ya 1,67 1.67 60 100 T(C)

2.2

60

2.5

75

Buhar

2.05

115

Giren Enerji - kan Enerji + retilen Enerji - Tketilen Enerji = Biriken Enerji retilen Enerji = Biriken Enerji = Tketilen Enerji = 0 Giren Enerji kan Enerji = Tketilen Enerji Hegzann s kapasitesi; ( 0 75 C ) Cp = 2.2 kJ/kgC (75 100 C) Cp = 2.5 kJ/kgC Giren Enerji : Misella = 10070 * 1.67 * 60 + 12810 * 2.2 * 60 = 2832192 kJ /saat Giren Enerji = 2699934 kJ /saat = 750kJ/sn= 750kw kan Enerji: Ham ya = 10070 * 1.67 * 100 = 1681690 kJ/saat =467 kJ/sn=467 kw Hegzan = 12810 * 2.5 * 75 = 2401875 kJ /saat =667kJ/sn= 667kw kan enerji = 1134 kW Gereken Enerji = 1134 750 = 384 kW Bu enerji Cp = 2.05 kJ/kgC zeliklerine sahip buhar tarafndan salanr.
42

6.4. Soutma nitesi ( hegzan ) Su

Hegzan

Soutma nitesi ( hegzan )

Su

Su Enerji Denklii: Kabuller: Sistemde enerji kaybnn olmadn kabul ediyoruz. Hegzan kayb olmad kabul varsaylmtr. Soutma suyunun 20 Cdeki Cp deeri 4.184 kJ/kg C dir. Girenler: Hegzan 75 C Soutma suyu 20 C kanlar: Hegzan 40 C Soutma suyu 60 C Hegzann kaynama noktas = 69 C Hbuhar hegzan = 334.8 kJ/kg Giren Enerji = kan Enerji 12810* 2.5 * (75 69) + 12810 * 2.5 * (69 40 ) + 12810 * 334.8 = msu * 4.184* (60 20) msu = 32324 kg/saat

43

6.5. Ya Soutma nitesi

Su

Ham ya

Ya Soutma nitesi

Ham

ya

Su Enerji Denklii: Kabuller: Ham ya 100 Cde giriyor 25 Cde kyor Su 20 Cde giriyor 55 Cde kyor Soutma suyunun 20 Cdeki Cp deeri 4.184 kJ/kg C dir. Giren Enerji = 10070 * 1.67 * 100 = 1763520 kJ/saat kan Enerji = 10070 * 1.67 * 25 = 440880 kJ/saat Yadan alnan enerji = 1681690 420422.5 = M * 4.184 * (55- 20) M= 8613kg/saat su

44

6.6. Ntralizasyon nitesi

H3 PO4

NaOH

Saf Su

Ham ya

Ntralizasyon nitesi

Ham ya

Soap Stock Ktle Denklii: Kabuller: Sistemde ktle kaybnn olmadn kabul ediyoruz. Girenler kanlar + retilen Tketilen = Biriken retilen = 0, Tketilen = 0, Biriken =0 Girenler = kanlar

Girenler: Ham ya = 10.07 ton/saat NaOH = 7 kg NaOH / 1 ton ham ya 10.07 ton/saat ham ya iin, yaklak 70.5 kg/ saat NaOH H3PO4 = 2 kg H3PO4 / 1 ton ham ya 10.07 ton/saat ham ya iin, 20.14 kg/ saat H3PO4

45

Saf su = 254 kg/ 1 ton ham ya 10.07 ton/saat ham ya iin, 2557.78 kg su kanlar: Ntralize olmu ya = 10.07 ton/saat Soap stock = ? Girenler = kanlar 70.5+20.14+10070+2557.78 =10070+soap stock Soap Stock= 2648.07 kg/saat

6.7. Kurutma ve Aartma nitesi

Aartma topra

Ntralize edilmi ya
Aartma nitesi

Aartlm ya

Yal toprak

46

Ktle Denklii: Kabuller: Bu nitedeki hesaplamalarda ya ktlesindeki kayplar ihmal edilmitir. Girenler kanlar + retilen Tketilen = Biriken retilen = 0, Tketilen = 0, Biriken =0

Girenler = kanlar Ntralize edilmi ya + Aartma topra = Yal toprak + Aartlm toprak Girenler: Ntralize olmu ya = 10.07 ton/saat Aartma topra = 5 kg/ 1 ton ya 10.07 ton/saat ya iin, 50.35 kg/saat aartma topra kanlar: 0.4 kg ya / 1 kg aartma topra 50 kg/ saat aartma topra iin, 20 kg/ saat ya Yal aartma topra miktar, 70.35kg/ saat Aartlm ya miktar = 10070 20 = 10050 kg/ saat = 10.05 ton/saat Girenler = kanlar Ntralize edilmi ya + Aartma topra = Yal toprak + Aartlm ya 10070 + 50.35=10050 + 70.35

47

6.8.Vinterizasyon nitesi

Perlit

Aartlm ya Vinterizasyon nitesi

Vinterize edilmi ya

Perlit Ktle Denklii: Kabuller: Bu nite ktle kayb olmad kabul edilmitir. Girenler kanlar + retilen Tketilen = Biriken retilen = 0, Tketilen = 0, Biriken =0 Girenler = kanlar Girenler: Aartlm Ya = 10050kg/saat Perlit = 6 kg perlit/1 ton ya 10050 kg/sa ya iin = 60.3 kg perlit Toplam = 10110.03 kg/saat kanlar: Vinterize olmu ya = 10050kg/saat Perlit = 60.3 kg/saat Toplam = 10110.03 kg/saat

48

6.9. Deodorizasyon nitesi

Vinterize ya

edilmi Deodorizasyon nitesi

Younlam

ya

Deodorize edilmi ya Ktle denklii Girenler kanlar + retilen Tketilen = Biriken retilen = 0, Tketilen = 0, Biriken =0 Girenler = kanlar Girenler: Vinterize Olmu Ya =10050 kg/saat kanlar: 3 gr younlam madde/1 ton ya 10050 kg/sa ya iin =30.15 kg younlam madde Deodarize olmu ya =1005030.15=10019.85 kg/saat Toplam =10020 kg/saat Deodarize edilmi ya miktar: 10.02 ton/saat Deodarize edilmi ya miktar : 80.16 ton/gn Deodorize nitesinden kan ya rafine ya stok tankna alnr daha sonra doluma ( ambalajlama birimine ) gnderilir.

49

7. PROSES ALAN SECM VE PLANLAMA Projemizin yerleim alann Aksaray ilini setik. nk; Aksaray corafi konumu, igc potansiyeli, mevcut sanayi potansiyeli, sanayi yatrmlar iin altyaps hazr arsalar ve, hkmetimizin karm olduu Yatrmlarn ve stihdamn Teviki Kanununun getirdii avantajlar, Aksarayn Kalknmada 1. Derece ncelikli Yre olmas, Trkiyede yatrma en uygun illerden bir tanesidir. Bedelsiz Arazi Tahsisi Deprem Riski En Az Olan il Gelir Vergisi Stopaj Teviki Sigorta Primi veren Paylarnda Teviki Enerji Destei Hem kara hem de demir yolu ulam olduu iin nakliyat maliyetleri dk. Bunun yan sra blgede ayiei retimine uygun birok tarmsal arazi mevcut

50

7.1. Proses Yerleim Plan .Proses Yerleim Plan Ek-2 de gsterilmitir.

51

8. EKONOMK ANALZLER 8.1. Hammadde Aratrmas 8.1.1 Hammaddeler retimde kullanlacak olan ana hammadde ayiei tohumudur. Tohumun ekli ok deiiktir. Genel olarak boyu 7,20 mm, genilii 5,15 mm, kalnl 3,70 mm kadardr. Tohumun kimyasal yaps ise yledir; Tablo 8.1.1: Tohumun kimyasal yaps Bileim Su Ham Ya Ham Protein Ortalama % 7 37 24

Hazm olabilir Protein 13 Ham Kl Azotsuz z Maddeler Selloz 4 28 28

Baz cins tohumlarda ya orannn % 50ye kadar kmas, ayieini ya eldesinde kymetli bir bitki haline getirmektedir [8].

52

8.1.2. Yabanc Maddeler retimde yardmc madde olarak hekzan, sv kostik, aartma topra, fosforik asit, sitrik asit, antioksidan gibi maddeler kullanlmaktadr. Bu maddelerin tam kapasitedeki kullanm miktarlar ve temin fiyatlar aadaki tabloda verilmitir [8]. Tablo 8.1.2: Yardmc maddelerin tam kapasite kullanm miktarlar ve temin fiyatlar Yardmc Madde Tam Kapasitede Temin ($/kg) 0,37 0,12 0,78 0,67 1,26 8,45 Fiyat

Kullanm Miktar (kg) Hekzan Sv Kostik Aartma Topra Fosforik Asit Sitrik Asit Antioksidan 58.240 90.000 50.000 15.000 15.000 1.000

8.1.3. letme Malzemesi letme malzemeleri iin tam kapasitede yllk 3,32 $/kg fiyattan 1.000 kg filtre bezi, 0,15 $/kg fiyattan 15.000 kg perlit kullanlacaktr. Ayrca 25.000 $lk dier malzeme harcamas olaca kabul edilmitir. Ambalaj malzemeleri iin ise 50.000 $ ayrlmtr. Toplam iletme malzemesi gideri 80.570 $dr [8]. 8.1.4. Elektrik Giderleri Tesisinin kurulu gc 800 kWtr. Buna gre tam kapasitede elektrik gideri; 1.000 kW x 8 h/gn x 300 gn/yl x 0,8 x 0,06 $/kWh = 115.200 $dr. 8.1.5. Yakt Tketimi Fuel-oil tketimi ylda yaklak 300 tondur. Motorin tketimi ise 65 tondur. Buna gre tam kapasitedeki yakt gideri; 300 ton/yl x 320 $/ton + 65 ton/yl x 750 $/ton = 144.750 $dr.

53

8.1.6. Su Tketimi retimde kullanlan su miktar yaklak 20.000 m3tr. Kullanm amal yllk su tketimi ise 50.000 m3 dolaynda olacaktr. Buna gre yllk su gideri; 70.000 m3/yl x 0,1 $/m3 = 7.000 $/yldr.

8.2. Teknik Aratrmalar ve Mhendislik 8.2.1. Kapasite Seimi ve retim Programnn Hazrlanmas Tesiste, seilen teknolojiye ve makine tehizata bal olarak tam kapasitede ylda 300 gn ve tek vardiya zerinden 31.200 ton ayiei tohumu ilenerek 24.000 ton rafine ayiek ya retilecektir. Ayrca retim srasnda 15.000 ton kspe elde edilecektir. Ayiek yann sat fiyat 0,95 $/kg, kspenin sat fiyat 0,25 $/kgdr. retilecek olan ayiek ya, taze elde edilmi, 1. snf soluk sar renkte bir svdr. Hoa giden bir tad ve kokusu vardr. Beslenme deeri zeytinyana yakndr ve vitamince zengindir. Genellikle yemeklik olarak tketime sunulmaktadr [8]. Trkiyede retilen ayiek yann balca zellikleri aada verilmitir; Tablo 8.2.1: Ayiek yann balca zellikleri Renk Koku 20 oCde zgl arlk Viskozite yot indisi Sabunlama indisi Sar Normal 0,9178 62,1 126,3 191,0

54

Tesiste yan rn olarak ele geen ayiei kspesi de deerli bir hayvan yemidir. Kabuklu ve kabuksuz olarak kspenin kimyasal yaps aada verilmitir [8]. Tablo 8.2.2: Kabuklu ve kabuksuz kspenin kimyasal yaps Kabuksuz Bileim Su Ham ya Ham protein Hazm olabilir protein Azotsuz z maddeler Ham selloz Ham kl Kalsiyum Fosfor Ortalama % 15,7 1,1 49,5 45,0 28,6 5,4 5,9 0,26 1,22 Kabuklu Ortalama % 10,8 4,9 19,6 16,3 27,0 35,9 5,6 -----

Tesis iletmeye getii birinci yl % 80, daha sonraki yllar %95 teknik KKO ile alacaktr.

55

8.2.2. Makine ve Donanmn Belirlenmesi retim iin gerekli olan makine tehizatlar aadaki tabloda verilmitir. Tablo 8.2.3: Makine tehizat adetleri Sra 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Makine Ad Elek psasr Ayiei krc Ayiei ezme valsi (komple) Filtre pres Nebati ya presi Elevatrler Ekstraktr kazan (komple) Destilatr (komple) Hekzan tank Dinlendirme tank Soutma havuzu (komple) Hekzan pompalar Ham ya tank Muamele kazan (komple) Topraklama kazan (komple) Kaynama kazan (komple) Soutma kazan (komple) Filtre pres Santrifuj vakum pompa Barometrit tipi kule Asit kazan Adet 2 1 1 1 1 1 2 6 1 2 3 1 2 1 2 1 2 1 2 2 2 1

56

23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39

Sabun tank Likit kostik tank Filtre alt mamul ya tank Filtre alt kaak ya tank Parlatma fitresi Asit mamul ya tank Tuzlu su tank Scak su tank Kostik tank Bome drc deposu Filtre st dinlendirme tank Ntr ya fitre alt mamul tank Santrifuj pompa Kademeli pompa Buhar kazan (komple) Vinterize tesisi (komple) Ambalaj blm (komple)

2 3 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 15 3 1 1 1

Toplam makine tehizat gideri 750.000 $dr. 8.2.3. naat Giderleri Ana fabrika binas olarak; 125 m x 100 m = 12.500 m2 kapal alan olan bir inaat gereklidir. Depo, yardmc tesisler ve idare binas iin 1.000 m2 byklnde bir alan yeterli olacaktr. 2000 yl birim fiyatlar ile inaat maliyeti; (Amerikan Dolarna evrilmitir.) Fabrika Binas Maliyeti : 12.500 m2 x 220-$/m2 = 2.750.000 $ 1.000 m2 x 90 -$/m2 = 90.000 $

Ek - dari ve Sosyal Bina Maliyeti :

olarak hesaplanmtr. (Bina toplam maliyeti : 2.840.000 $dr.)

57

Arazi dzenlemesi olarak; toporafik durumun gerektirdii kaz ve dolgu ileri, istinat duvar yapm, drenaj sistemi, otopark yapm, antiye tesisi ve servis yollar gibi ileri kapsamaktadr. Bu iler iin toplam 15.000 $ ngrlmtr [8]. Toplam inaat giderleri 2.855.000 $ olarak hesaplanmtr. 8.3. Organizasyon ve nsan Kaynaklar ngrlen tesiste toplam 100 kii alacaktr. Personel dalm aadaki tabloda verilmitir. Tablo 8.2.4: Personel grev ve dalmlar GREV Genel Mdr Muhasebe ve dari ler Mdr letme Mdr Pazarlama Mdr Mhendis Memur Usta Ba Teknisyen Vasfl i i Dier Toplam ADET 1 1 1 1 7 10 4 7 20 45 3 100

58

Organizasyon emas:

GENEL MDR

Personel ve Muhasebe Mdr

letme Mdr Pazarlama Mdr

dari Memur Sekreter ofr Beki

Pazarlama Elemanlar

Mhendis Ustaba Teknisyen iler

59

8.4. Yatrm Tutar 8.4.1. Arsa Tesis iin ngrlen 20.000 m2lik arsa iin 100.000 $ ayrlmtr. 8.4.2. Sabit Yatrm Aratrma ve Proje Giderleri: Aratrma ve proje giderleri iin 25.000 $ ngrlmtr. naat leri: Toplam inaat gideri 2.855.000 $dr. Makine ve Tehizat Giderleri: Toplam makine tehizat gideri 750.000 $dr. Navlun ve Sigorta Giderleri: Tama sigorta gideri olarak makine bedelinin % 3 ngrlmtr. Bu tutar 22.500 $dr. Montaj Giderleri: Montaj gideri olarak makine tehizat bedelinin % 5i dnlmtr. Bu tutar 37.500 $dr. Tat ve Demirba Giderleri: Bir adet binek otosu ve bir adet minibs iin 25.000 $ olmak zere, tat ve demirbalar iin toplam 50.000 $ harcanaca kabul edilmitir. letmeye Alma Giderleri: letmeye alma gideri olarak 80.000 $ ngrlmtr. Genel Giderler: Genel gider harcamas olarak sabit yatrm harcamalarnn % 3 kadar gider olaca varsaylmtr.

60

Beklenebilecek Farklar (Fiziki Artlar): Unutulan kalemler ve kabilecek dier harcamalar iin sabit yatrm tutarnn yaklak % 5i orannda ngrlmtr. 8.4.3. letme Sermayesi Tablo 8.4.1: letme Sermayesi Hesab (Bin $)

Tam Yllk Gideri Sre Kalemler a) Hammadde b) Yardmc maddeler c) letme malzemesi d) Mamul stoku e) Yar mamul stoku f) Yakt stoku g) Mt. Bal mal deeri h) Nakit ihtiyac TOPLAM Yllar Kapasite kullanm oran Toplam iletme serm. letme serm. deiim 1 (gn) Sabit 30 30 30 10 15 15 30 30 0 0 0 427 187 14 460 420 1.508 2

Kapasitede Faaliyet Tam Kapasitede letme

Sermayesi

Deiken Sabit 9.564 109 81 10.385 5.166 130 10.462 709 36.607 3 % 75 1.760 235 0 0 0 12 8 1 38 35 94 4 % 75 1.760 0

Deiken Toplam 797 9 7 288 215 5 872 59 2.253 5 % 75 1.760 0 797 9 7 300 223 6 910 94 2.346

% 60 % 65 1.408 1.525 1.408 117

61

8.5. letme Giderleri ve Gelirleri 8.5.1. letme Giderleri Hammaddeler: Tam kapasitede hammadde olarak kullanlacak olan ayiei tohumu gideri; 25.168.000 kg x 0,38 $/kg = 9.563.840 $dr Yardmc Maddeler: Tam kapasitede yardmc madde gideri 108.749 $ olacaktr. letme Malzemesi: Tam kapasitede yllk iletme malzemeleri iin 80.570 $lk bir harcama olaca kabul edilmitir. Elektrik Giderleri: Tam kapasitede elektrik gideri 1.920.000 kWh x 0,06 $/kWh = 115.200 $dr. Yakt Tketimi: Tam kapasitedeki yakt gideri 144.750 $dr. Su Tketimi: Tam kapasitede su gideri 70.000 m3 x 0,1 $/m3 = 7.000 $dr. ilik ve Personel Giderleri: Tam kapasitede alacak olan 100 kii iin 600.000 $lk iilik ve personel gideri yaplacaktr. Bakm Onarm Giderleri: Bakm onarm iin inaat ve makine yatrmnn % 5i kadar yllk gider ngrlmtr. Bu tutar yaklak 59.250 $dr. Genel Giderler: Bu kaleme kadar olan giderlerin toplamnn % 1i olan 106.879 $ genel gider harcamas olarak ngrlmtr.

62

Beklenebilecek Farklar: Bu kaleme kadar olan giderlerin toplamnn % 2si olan 215.723 $ beklenebilecek farklar harcamas olarak ngrlmtr. Amortisman Giderleri: Amortisman giderleri vergi usul kanunu gereince binalar iin maksimum % 4, makine tehizat iin % 20dir. Hesaplamalarda inaat ileri iin maksimum oran, makine tehizat iin % 10 ve dier giderler iin % 20 amortisman oran seilmitir. lgili tablo ticari analiz blmnde yer almaktadr. Sat Giderleri: Tam kapasitede yllk retim giderlerinin % 1i orannda sat gideri olaca kabul edilmitir. 8.5.2. letme Gelirleri Tablo 8.5.1. Tam Kapasitede letme Gelirleri Tablosu ($) MAMLN CNS PYASA Rafine Ayiek Ya Ayiek Kspesi SATI TOPLAMI TOPLAM LETME GELR 24.000.000 15.000.000 Kg Kg 2,35 1,68 $/kg $/kg 22.800.000 37.500.000 26.550.000 26.550.000 SATI MKTARI BRM FYATI TUTARI

Tablo 8.5.2: KKO'na Gre Yllar tibaryla letme Gelirleri Tablosu YILLAR KKO % LETME GELRLER 1 60 7.575.000 2 65 8.206.250 3 75 9.468.750

63

8.6. Uygulama Program Yatrmn 1 ylda tamamlanmas ngrlmtr. 3er aylk dilimler halinde yatrmn ana kalemler itibaryla uygulama program aada verilmitir. Yatrm Kalemleri Arsa Temini Ett Proje naat Makine Tehizat Montaj Deneme retimi 1. ay 2. ay 3. ay 4. ay

64

9. SONU Yaplan tasarm projesi kapsamnda kurulmas planlanan Ayiek ya fabrikasnn kapasitesini belirlemek amacyla Trkiyedeki retim miktarlar, ithalat ve ihracat oranlar aratrlmtr. Elde edilen rakamlar lkemizdeki Ayiek ya retiminin Ayiek ya tketimini karlayamad ynndedir. Bu rakamlar karlatrldnda lkemizde retilen rafine Ayiek yann ham ya veya rafine ya olarak ithalat edildii grlmektedir. Proje kapsamnda yaplacak fabrika yllk 30.000 ton ham ya ve 24.000 rafine Ayiek ya retimi yapmay planlamaktadr. Yllk 24.000 ton rafine Ayiek ya retimi yapmay planlayan firmamzda ylda 300 gn alt da dnlrse 80 ton/gn rafine ayiek ya retmesi planlanmaktadr. Yaplan ktle denklikleri sonucunda bu miktarda rafine ya elde etmek iin gnlk 104 ton hammadde (ayiek) ileme kapasitesine sahip olmas gerekmektedir. Ekipman seimi srasnda yaplan incelemeler sonucunda 80 ton / gn kapasiteyle alacak bir fabrika iin ilk kurulum kapasitesinin 200 ton / gn uygun grlmtr. Byle bir kapasite seimi ileride retim arttrmna olanak verecektir. Ayrca hammaddeye bal olarak mevsimsel retim gerekletirildiinden fabrikann dnem dnem daha yksek kapasitede almas gerektii durumlara imkan salayacaktr. Bunun yannda srekli sistemle retim yaplmas uzun dnemde maliyet asndan daha avantajldr. Srekli sistem kullanlabilmesi iin kapasitenin en az 100 bin ton olmas gerekmektedir. Zira daha dk kapasitelerde srekli retim iin uygun ekipman tedariki gtr. Tesis, Aksaray linde kurulacaktr. lin imalat sanayii katma deeri ve istihdamnn yaplacak tesis ile bir miktar artmas beklenmektedir. Bunun yan sra projenin zellikle ildeki iftiler iin son derece olumlu dal etkiler oluturmas ve gelir art salamas nemli faydalar olarak ortaya kmaktadr. Projenin ulatrma sektr asndan da talep oluturmas beklenmektedir. Projenin yan rnlerinden olan ayiei ya kspesinin ise Blge asndan nem tayan yem sanayiinde girdi olarak deerlendirilme imkan bulunmaktadr. Projemizin amac Trkiyedeki ayiei ya talebine cevap vermek ve proje kapsamnda retilecek ayiek yann, ham ya olarak satn alnp ilenmek yerine dorudan hammaddeden yani ayiekden balayan bir proses ile elde edilmesi hedeflenmitir. Bylece ham ayiek yann ithalat oran drlerek, i piyasa retiminin arttrlmas amalanmtr.

65

EK-1

66

EK-2

67

KAYNAKLAR [1] Prof. Dr. Muammer KAYAHAN Yemeklik Ya Rafinasyon Teknolojisi Ankara 2008 [2] Nas S., Gkalp Y.H., nsal M., Bitkisel Ya Teknolojisi Pamukkale niversitesi Mhendislik Fakltesi Ders Kitaplar Denizli 2001 [3] TS 886, 2010. Yemeklik Ayiek Ya Teblii. Trk Standartlar Enstits, Ankara [4] Gmkesen, A.S. 1999. Bitkisel Ya Teknolojisi. Ege niversitesi zmir [5] Gmrk Ve Ticaret Bakanl Koperatifilik Genel Mdrl 2011 Yl Ayiei Raporu Ocak 2012 [6] http://www.zade.com.tr [7] Yldz Teknik niversitesi Kimya-Metalurji Fakltesi Kimya Mhendislii Blm, Ayiek ya retimi, 2006 [8] http://www.belgeler.com/blg/2vhh/ayek-yai-proje-devi

68