DYANET LER BAKANLII YAYINLARI

MEDENYET LEMNDE YAZI VE SLM MEDENYETNDE KALEM GZEL

III. Ksm
Yazan Mahmud Bedreddin YAZIR

Nere Hazrlayan Ecz. Uur DERMAN

GAYE MATBAACILIK A..

ANKARA 1989

DYANET LER BAKANLII YAYINLARI No : 277

Bu eserde, merhum Mahmud YAZIR'n seip yerletirdii mahdud saydaki resimler dnda

Adil ARIKAN (merhum) Mustafa DZGNMAN Hasan li GKSOY Kzm ZAM tarafndan muhtelif zamanlarda ekilmi olan fotoraflardan istifde edilmi, kitabn sahife tertbi Osman ZAY eliyle gerekletirilmitir.

ISBN 975-19-0051-4

Yayn Hakk (Copyright) : Diyanet leri Bakanl

"Bu eser, Din leri Yksek Kurulu'nun 11.6.1987 tarih ve 96 numaral mtalaasyle yaymlanmtr."

MEDENYET LEMNDE YAZI VE SLM MEDENYETNDE KALEM GZEL

BALIK'LARA GRE ALFABETK FHRST

Sahife

A Aks-i Hayal Ayn Ayn B B' Baz Misller zerinde Kritikler Bir Kritik Blme ne Bu Mebde'in Tahll zah Bnye D Unsurlar Bnye i Unsurlar C Cezimli Tirfil Cezm Cim izgi Yazlarn Tashhi D Dal D ne 348 316 364 362 347 346 367 307 316 323 340 339 Ha H' H' Hareke Hareket Hareket Mebde'i Hareket Sahas 315 350 365 Elif

E 344 320 Estetik Bir Yaznn Douu F F Fotoraf Usl H 363 355 363 360 Gyesi 322 321 322 343 363 306 ne ltikaa ttisal ltisk ttisal nce Yazlarn Tashhi retlerin Trf ve Talimleri 316 342 341 299 358 351 315

Harflerin Tarif ve Talimleri Hemze

VII
5 Tenvin 6 Med 7 Hemze 8 Sla II Mhmel (Noktasz) Harf 1 H 2 Sin 3 Sad 4 T' 5 Ayn 6 Kf 7 Mim 8 Ha III Tezyin 1 Ufak Trnak 2 Kaln Trnak 3 Ters Trnak 4 Tirfil 5 Trnakl Tirfil
6 M i m l i Tirfil ....

362 363 ..... 363 363 retleri 363 363 363 363 363 363 363 363 363 retleri ..... 364 364 364 364 364 364
364

7 Cezimli Tirfil 8 Yuvarlak Nokta H retler Hakknda Baz Artistik Tavsiyeler K Baz Misller zerinde Kritikler ...

364 365 365 367

IX
retler Hakknda Baz Artistik Tavsiyeler ttisal ve nfisl 365 340 Sad Sad Sla Silkme, izme ve Doldurma Kaf Kf Kf Kaln Trnak Kaln Yazlarn Tashhi Kalp Yazlarn Tashhi 352 352 363 364 300 303 edde 362 Sin Sin Sls Kalemi 349 363 363 317 349 363 325

Lm Lm - Elif

353 357 T' T' M Ta'lk Kalemi 312 363 355 363 364 328 314 Tashihli Yazmak Tashihsiz Yazma Tashih Usulleri Tenvin Terkb Metodlar Terkb Unsurlar Terkb ve Tahlil Mebde'leri Ters Trnak Tezyn Trnakl Tirfil N Tirfil 326 359 354 Ufak Trnak U NC KISIM (AMELZAHLAR).293 U 364 retleri 350 363 334 296 293 299 362 324 339 321 364 364 364 364

MECAZ YAZILARIN YAPILII Med Mim Mim Mimli Tirfil Muhakkak Kalemi Murabbat (Satran) Usl

Mhmel (Noktasz) Harf retleri 363

Nesih Kalemi Nokta Nn

Okutma

retleri

359

R Ra' Reyhni Kalemi Rkaa' Kalemi 348 329 331

Vav

355

Y ..

357

X Yaz Bytme Usulleri Yaz neleme Usl Yaz Kopya Etmek Yaznn Tohumu 312 315 309 320 Yaz Taklid Etmek YAZMA ETLER YAZMANIN ARTSTK ZHI Yuvarlak Nokta 310 293 320 365

NDEKLER

Konu NC KISIM (AMEL ZAHLAR) 1 YAZMA ETLER a Tashihsiz Yazma bTashihli Yazmak c Tashih Usulleri I nce Yazlarn Tashihi II Kaln Yazlarn Tashihi III Kalp Yazlarn Tashihi IV izgi Yazlarn Tashihi V Bir Kritik d Yaz Kopya Etmek e Yaz Taklid Etmek 2 MECAZ YAZILARIN YAPILII a Yaz Bytme Usulleri 1 Murabbat (Satran) Usl 2 Fotoraf Usl 3 Aks-i Hayal Usl b Yaz neleme Usl I ne II D ne III Blme ne c Silkme, izme ve Doldurma , 3 YAZMANIN ARTSTK ZAHI I Estetik Bir Yaznn Douu A Yaznn Tohumu B Terkib ve Tahlil Mebde'leri I Hareket Mebde'i II Hareket Sahas III Hareket Gyesi

Sahife 293 293 293 296 299 299 300 303 306 307 309 310 312 312 314 315 315 315 316 316 316 317 320 320 320 321 321 322 322

IV Bu Mebde'in Tahlil zh C Terkib Metotlar I Sls Kalemi II Nesih Kalemi III Muhakkak Kalemi IV Reyhni Kalemi VTevk Kalemi VII Ta'lk Kalemi D Terkb Unsurlar I Bnye i Unsurlar II Bnye D Unsurlar E ttisal ve nfisl I ltisk ttisal II ltikaa ttisal F Harflerin Tarif ve Talimleri I Elif II B' III Cim IV-Dal VRa' VI Sin VII Sad VIII T' IX Ayn XF XI Kaf XII Kf XIII Lm XIVMim XVNn... XVIVav XVII H' XVIII Lm - Elif XIX Y G retlerin Trf ve Tlimleri I Okutma 1 Nokta 2 Hareke 3 Cezm 4 edde retleri :

323 324 325 326 328 329 330 334 339 339 340 340 341 342 343 344 346 347 348 348 349 349 350 350 351 352 352 353 354 354 355 355 357 357 358 359 359 360 362 362

NC

KISIM

(AMEL ZAHLAR)

1- YAZMA ETLER a- TASHHSZ YAZMA: "Bir yaznn tashihsiz yazlmas" demek, kalemden kt gibi kalmas, yni sonradan dzeltilmeye lzm ve ihtiya gstermiyecek kadar olgun, metn olmas, gzel yazlm ve krs sne oturmu bulunmas demektir. San'atta asl olan byle yazmaktr ki Bir kalemde yazmak da tbir olunur. Nesih, cazet Nes-ta'lk, Siya kat ep, Rkaa'gibi yazlar, ummiyet le bir kalemde yazlrlar. Yazarken, ka lem ucu ile yaplan ufak tefek dzelt meler tashihden saylmazlar. Essen, srf amel mhiyette olup estetik deeri haiz olmyan ince yazlar tashih etmek bahis mevzu deildir. Estetik olanlar da ise,gzelliini hrpalamamak, aksi ne arttrmak kayd ile cevaz verilebilir. Nitekim, tashihi dikkatle ve gzel ya panlar, Nesih gibi baz yazlarda da tas hihe ehemmiyet vermiler ve muvaf fak da olmulardr. Kalem kalnl arttka, tashihsiz yazma ii de o nisbette zorlar ve tas hih yapmak zarret hlini alr. Kaln, celi msenn, istifli ve girift yazlar tashihsiz yazmak, hemen hemen hibir hattata nasb olmamtr, diyebiliriz. Fa kat, yle tashihler yapmlardr ki, tashih siz yazlm intiba'n verir. Gz ve ruh bir gn menf te'sir altnda kalmaz. Tashihsiz yazabilmek iin bilek kuvvetli, el mmreseli, kalem keskin, kd elverili, mrekkep koyu, yazan da kalemine tamamiyle. hkim olmal dr. Kalem keskin olmazsa, akta kes kinlik ve tbilik bulunmaz. Kd, byle yazmaya msid olmazsa, kalemin keskinliinden bir netice alnmaz; m rekkep koyuca olursa, renk yeknesakl n muhfaza etmek kolay olaca iin, bu bakmdan tashihe girimekle doa bilecek falsolara yer kalmaz. Harfi bir kalemde yazmal, hare ketleri blmeden tamamlayabilmen blmeye lzm ve hacet gsteren yer lerde ve hllerde de hareketin cerey nndaki hussiyetleri aksatmadan ka lemi yerli yerince koyup nefes akar gibi yrtebilmeli, ufak tefek tashihleri mmkn olduu kadar yaznn mrek kebi kurumadan yapmaldr.T ki,fazla mrekkep kullanmak yznden tashih ler srtmasn. Bazlar, tashihsiz yazarken ar ar, bazlar abuka yazmay tavsiye ederlerse de, dorusu, ar yazmak cbeden yerlerde (inkibb ve tedvir lerde) ar; inmeler, kmalar, keide ve emsli gibi abukluk istiyen yerler de de abuk, ikisi ortas hareket iktiz eden yerlerde ise ona gre yazmaktr.

294 Bu hussda, Ykt ile bn Hill u be asl tavsiye etmilerdir: 1 - Yaznn itmmdan gelen hazz n verebilmek; yni; harfi bir kalemde tam olarak yazmak iin itmm tevkf siz, yni, durmayrak vey kalemi dur durmayrak ve ihcmsz, yni def`aten yapmayrak f etmeli, bir rpda ka rvermemelidir. ile hataszca baarmaldr. Herhangi bir harfin ib' denilen ksmn (Istlah lar ksmna baknz: s. 221) kalemin gs ile doyurmaldr. gibi.

2- Takvs: (Kavisli yapmak)

3- Tsth: (Dz vey dzms yapmak)

nk hat (yni yaz) iki msvi para dan stf edilerek (seilerek) vcuda getirilebildii cihetle, bu iki parada hibir sakatlk ve erilik bulunmamal dr. Keideleri, salmalar tevkfsiz (kale mi durdurmadan), aka tbi' olarak ve imtinsz, yni sf'atle yapmal. Kale min tb akna mni' olarak deil, hz la ve aka uygun olarak yazmaldr (1). Istlahlar bahsinde trif edilen; tevfiye, itmm, ikml ib', irsal, tar sf, te'lf, tastr ve tansl sretinde bn Mukle'nin tavsiyeleri ile bu esslar aa yukar birbirini zah eder mhi yettedirler. Kalkeend, Subhu'l-''nn n c cildinde bn Mukle'nin tavsiyelerini kaydettikten sonra yle der:

4- nkibb: (Gzl yapmak) gere

ken

harflere iyi

bir ekil verebilmeli, shhatli ve gzel yapmaldr. 5- Eer bir yazda mstelkyen (arkaya dayanr ekilde) bir harf gelirse

bunu tam ve hakk

"Bu hussta, Serramerra ve bn Abdsselm gibi baz limler u tavsi yede bulunmulardr: Dik yazlan her hatta lyk olan; kalemin iki ucuna bir den dayanarak kmasdr. Sadan so la yazlan harflerde kalemin sola doru biraz meyl ettirilmesi icab eder. Soldan saa yazlan harflerde de kalemin ba n biraz saa meyl ettirmelidir. Herazza(takma)y kalemin sa dii (vah ta raf) ile yapmaldr. Her noktay kale min iki ucu ile birden yapmaldr.Nun ve sad anaklarnda ukurlar kalemin sa dii ile yazmaldr. Her irsali ve cim, ayn gibi harflerde grlen ta'ricleri ka

(1) Hat ve Hatttn: (Bidat'l-Mcevvid) sahife: 281.

295 lemin sol dii (ns taraf) ile yapmal dr. Lm gibi sadan balayp sola gi den her harfde kalemin ba sola doru biraz meylettirilmelidir. Cim ba gibi soldan saa yaplan harflerde de kale min ba saa biraz meyilli tutularak yrtlmelidir. Dklrcesine yazlan her harfin sonunun irsl sretiyle ya plmas gerekir. Sin gibi dili harflerin di uzunluu yazld kalemin elif har finin altda biri kadar olmaldr. 'Yedide biri kadar olmaldr' diyenler de vardr. Bata vey sonda olan her azza (takn t), yazld kalemin elif'inin yedide biri kadar olmaldr." (sahife: 44) Grlyor ki, her yerde ar vey abuk yazmak bahis mevzu olamya caktr. Ar yazlmak gereken yerde a buk yazmak yaznn itmm ve shhatini bozaca gibi, aksi de, cereyn arla trarak, kalemin tabiatndan doan es tetik icablar yerli yerince izhra mni' olur, kalem haklar yerli yerince verile miyecei cihetle, ib' ksmlarnda te sv ve tensb salanamaz. Binena leyh, nerede ne sretle hareket edile ceini bilmeli, stdn trif ve tlimleri ni grmeli, yazl da birok misller zerinde fiilen tatbk ede ede meleke hsl etmelidir. nk bu trif ve tlim lere yabanc ellerin ve kalemlerin ka racaklar harfler ve kelimeler bir kalem de de yazlm olsalar, kenarlar ok keskin de grnseler, esslar sanat tekniine ve estetik cablara uymad takdirde, bedi ekil ve durumun mev cdiyeti tedkka muhta kalr. Nitekim, bilei kuvvetli acemilerin yazlar, um miyetle keskin olmasna ramen bo zuk olur. Gzel olmamakla berber tas hihsiz yazlm baz yazlar da vardr ki, yazlmalarnda amel maslahat hkim olmu bulunduundan, bunlar lek yazlar adyla kendi nev'ilerinden olan estetik yazlardan ayrt edilirler. Demek oluyor ki, estetik bakm dan her keskin ve ilek yazya gzel vasf verilemiyecei gibi, her gzel ya znn da kenarlar muhakkak bak gibi keskin olsun diye tashhe tbi' tutulma s zarr deildir. Fakat keskin de olur sa daha kymetli olur. Acemi yazlar ne kadar keskin olurlarsa olsunlar, ilk ba kta bu keskinlik nazar zerine ekse bile, keskin sezili bir rhu yava yava didiklemeye balar. Fakat, bir yaz haki katen gzel ise-tashih grmemi de ol sa-ilk bakta te'srini gstermese bile, baktka ie iler ve rhu yava yava teshr eder. Yukarda verdiimiz yz lerce rnek arasnda byle yazlar bul mak mmkndr. Biz burada tashihsiz bir yaz misli vermi olmak iin, Smi Efendi (1838 - 1912)'nin Hulsi Efendi (1869-1940)'ye siyah kda sulu zrnk mrekkebiyle, istif trifi iin yazverdii u Sls hattn koyuyoruz (Resim: 229).

Resim: 229 Smi Efendi'nin ihtiyarlnda tashihsiz olarak yazd Sls hattyla istif.

296 b- TASHHL YAZMAK: Tashihli yazmak, yaznn fazla k smlarn gidermek ve noksanlarn ta mamlamak sreti ile gereken en gzel ekli ve durumu salamak demektir. Bu itibarla, tashih ii, bir heykeltran hammaddeyi yonta yonta vey baz ilveler yapa yapa dzene koymas gi bi bir nevi' ameliyedir. Bu ameliyeye takaddm eden yazma ii, o hammad deyi vcda getirmeye benzetilebilir. Yni, kalem, kd ve mrekkep gibi vstalar yaznn hammaddesi deil, onu hazrlayan ve veren vstalar ve letler olarak anlamak lzmdr. Bu hammaddeyi hazrlamak, sonra bunun zerinde ayrca almak bakmndan; tashihli yazma ii nce ressamlk, son ra da heykeltralk almalarn and rr. Yaz teknii bakmndan gerek va stalarn kullanlmasnda ve gerek hammaddenin istihslinde hatsan'at nn u vey bu nev'e tahmil ettii b tn estetik artlar ve cablar gznn de bulundurmak zarr olduundan, yazma ve tashih etme ileri, biri dieri nin elinden tutan ve mtereken netce veren bir ameliye olarak dnlmeli dir. Yani, yaza gre tashih yapmak, yhut tashih derecesini nceden hesa ba katarak yazy ona gre yazmak ge rektiini nceden dnmek gerekir. Ancak u noktay da hatrlatalm ki, tas hihli yazmada essen tashih yapmak matlub olmayp, yazdktan sonra tas hih yapmak gerekirse yaplr. Bu, u demektir ki, hibir yazy sonradan tas hih yapmak fikri ile yazmamaldr. n k byle bir fikir altnda yryen ka lem, karmza mit etmediimiz menf tezhrleri yverir de, tashihle dahi baa klmaz, tekrr tekrr yazmak zo runda kalnr. Binaenaleyh, tashih iini dim ihtiyt bir tedbir olarak nazara almak ve tashihsiz yazmak fikri hkim bulunmak cb eder. Nitekim, stdlar bu hussu ihtr ederlerken: "Her harfi levha olacakm gibi yaz" derler. Yaz tashhinde balca: 1- Satr ve istif tashhi, 2- Kelime tashhi, 3- Harf tashhi, 4- Para tashhi, 5- Hareke v.s. tashhi dnlr. Bu tertipte dikkati eken nokta udur: Tashihde kaaide, yazma nn aksinedir. Yazmada, azdan oa, kkten bye, basitten mrekkebe doru gidildii halde; tashihde mrek kepten basite, bykten ke, ok tan aza inilir. nk krssne otur mam, istifi bozuk, satr arpk, keli meleri ve harfleri yerlerini almam, eklini ve durumunu bulmam bir ya znn hareke ve noktalarndan vey u radaki buradaki paralarndan tashhe balamakta bir mn yoktur. Tashih iinin-biri kaba, dieri in ce-iki ekli vey safhas vardr. Kaba tashihde yaznn shhatle yazlm ol mas arttr. Kenarlarnn fazla keskin olmasna ehemmiyet verilmez. Gze batan iri kabalklar giderilmek ve fazla boluklar kapanlmak sreti ile yaznn kalemden kan ftr ve tb hlini mu hfazaya dikkat edilir. Byle tashihler, daha ok kalp olarak yazlan Cel yaz larda tercih olunur. nce tashihde, kenarlarn keskin olmasna, hibir yerinde kk bir ku sur dahi bulunmamasna, renginin batan sona ayn karakteri gstermesi ne, tashihin belli olmamasna son de recede tin olunur. Bazan da yle yer ler ve hller zuhr eder ki, kaba ve ince tashih birleir. Yni nce kaba tashih

297
yaplr, sonra da incesine geilir. Yaz nn ince vey kaln vey Cel olarak ya zlm olmasna, mevz ve muhtevann uzun ve zengin oluuna gre tashihli yaz yazmak, kaba vey ince tashihden geirmek, tashihsiz yazma kadar, hatt baz yerlerde ve hllerde ondan daha zordur. Buna da bir misl vermi olmak iin mehr stdlardan Filibeli Hac rif Efendi (1830-1909) merhumun bir yazsn koyuyoruz (Resim: 230). Yukardaki mislin tedkkinden de anlalaca zere, tashih yapmakta en zorlu cihet: 1- Kalemin hakkn vermek, 2- Kalemin nefes gibi akn muhfaza etmek, 3- Tensb ve tenzurlar koru mak, 4- Bu kaytlar ve artlar altnda noksanlar grp tamamlamak, 5- Fazlalklar giderip yazy ekil ve durum bakmndan lyk olduu krssne oturtmaktr. Nitekim, stdlar bile bunlar sa lamak iin urarken yazy bsbtn bozarlar da, yeni batan yazmak zorun da kalrlar. Filhakika, tashih yaparken yapan da, yaz da pek ar buhranlara ve ink lplara mruz kalrlar. Hattat, bu esn da bir operatr gibidir. nce, iyi bir te his yapabilmelidir, sonra yaznn hussiyetine, bnyev. tahammlne ve hastaln nev'ine ve derecesine gre, neresinden ve ne sretle ameliyat yap mak gerektiini bilmeli ve yapmaya muktedir de bulunmaldr. Bir vavn ban, bir hann gzn, bir aynn kar nn tashih etmek, bir gz, bir beyin, bir apandisit vey kalp ameliyat yapmaya benzer. Kald ki, zhiren, yazya vey yazmaya atfedilen hastalklarn nice gizli sebepleri ve milleri vardr. Bunlar uzun mhedeler, muyene ve ted kklerle meydana kan gizli hastalklar gibidirler. Tashih esnsnda baz tezhrlerden urasn kazmak vey silmek, urasn doldurmak, dzlemek lzmu hissedilse bile, bununla asl se bebin ve bundan tevelld eden hastal n anlalmas her zaman mmkn ol maz. Mesel, (Resim: 230)'daki birinci elif'in bandaki zlfenin gzel olmas na ramen, sadrla kuyruk arasnda

Resim: 230Hac rif Efendi'nin stte Sls Besmelesi, altta Rkaa' hattyla drt satr. (Besmele batan nihyete tashih edilmi ve bu tashih san'at lehinde muvaffakiyetle salanmtr. nce yazlarda ise tashih yoktur)

298
grlen arpkl gidermek iin; sadr daki tahdbi, kuyruktaki tahrfi dzelt meden zlfenin tashihi ile uraa u raa nihyet yaz lr de, bir tarafa at mak ve yeniden yazmak cb eder. Ve yine mesel, tashih srasnda mbih harfleri kvmna getirmek iin urarken dier harflerin tarzlar ve iveleri zerinde de deiiklik yap mak lzmu bagsterir. Tabiatiyle, tashih ii bir mertebe daha ince ve sert bir mahiyet alm bulunur da, msbet bir netice elde etmek ansa kalr. Tlih yardm etmezse, yaznn gzel bulun masna ramen, baz falsolar, o yazy diri diri gmmeye sevkeder. Nitekim (Resim: 231 )'deki yaz da byle bir k bete uram bir hldedir. Hsl, yaz tashih etmenin arl n hissetmiyen bir hattat tasavvur edilemez. Nitekim birderim ve stdm Hamdi Yazr merhum, bir yaz tas hih ederken yle demiti: "Bozuk bir yazy ve hatt bir harfi dzeltmek, y zne baklr bir hle getirmek, bozuk bir adam slh etmek kadar zordur." n k, o adam belki sz anlar; nasihat din ler de, kendisini dzeltmeye alr. Halbuki, bir harfin bozukluunu gr mek, sebebini anlamak, nasl yola gele ceini bilmek ve dzeltmek yine onu yazana terettb eden bir itir. Tashih iinde, nefsin btaraf ve doru bir g rten baka, vukuflu bir kudrete sahip bulunmas da arttr. Hele ince tashih ilerinde yle garip, skc, zc ve hatt gldrc safhalar ve hller gelir atar ki, yazdaki t e r k i b ameliyesinin ve yaz gzelliinin ne demek olduu bu sralarda daha iyi anlalr. Mamafih tirf edelim ki, bu gibi ar anlar ve zc haller san'at ak ve merk ile zil olur da, yerini bed bir zevk istil eyler. Onun iin yazma ve tashih etme zevki, yaz seyretme zev kinden daha cana yakndr. Fakat, unu tulmamaldr ki, tashih srasnda duyu lan zevklerin yalanc ve aldatc olanlar da bulunabilir. Bunlar daha ziyde ace milerde ve henz olgunlamam olan larda bulunur. Bu bazlarn ilerisine ve gereine ykselemem olanlar, mahdud shada kalmak zorundadrlar. Aldatmayan hazlar ise, sanatkr daha ileri bir gre ve zevke tevdi' ede ede yrtr ve ykseltir. Byle ellerden do acak eserler de, phe yok ki yksek gnllerde batc saylmaa msta hak olur.

Resim: 231 Tashih neticesi "diri diriye gmlmeye sevk edilmi", mellife id bir Cel Sls sa tr.

299 zcetli olduundan silerken mrekkebi datmaz, bunun yerine su kullanmak akla gelirse de su lzcetsiz olduun dan mrekkebi datr. Yalnz tkrn yal olmamasna dikkat etmelidir. K dn tkrkl ucu ile yazdaki fazlalk lar dtan ie doru silinir. Silerken leke brakmamaya ve kd zedelememe ye dikkat etmelidir. Kazma: Silmek mmkn olm yan vey lzm grlmeyen ufak p rzler tashih kalemtra* (Resim: 232) ile -yhut keskin ulu bir ak ile yine dtan ie doru hafife kazyarak giderilir. Bunda da kd delmemeye dikkat etmelidir. Sonra tashih kalemi ile noksan lar doldurulur ve kenarlarn keskin ve

c- TASHH USULLER: I- nce yazlarn tashihi: Burada ince yazlardan maksadmz Sls, Ne sih, Ta'lk ve bunlar ayrndaki yazlar dr. Byle yazlar tashih ederken evve l fazlalklar giderilir, sonra eksikler ta mamlanr. Aksi takdirde, tashih yapar ken gz fazlalklara taklarak yaznn bnyesini kalnlatrmak ve bu yzden yazy bozmak ihtimli artar. Tashih iinde, silme, kazma, ka lemle dzeltme olmak zere balca safha vardr. Silme yle yaplr: El ile silmek mmkn olmyan yerler iin, bkl m ince bir kdn ucu dil zerinde hafife tkrklenerek slatlr, tkrk l

Resim: 232 Tashih kalemtralarndan birka

(*) Tashih kalemtra ikinci ksmn 175. sahifesinde tafsilatyla anlatlmtr. U.D.

300 mrekkebinin dzgn olmasna dikkat edilir. Tashih kaleminin ucu ince ve p rzsz olmal ve ok mrekkepli bulun mamaldr. Tarama kalemi ile de tashih yaplabilirse de, ucu sert ve esnemesi az olduundan kda taklp yazy ve kd zedeleyebilir. Bundan sakna sa kna yaplan tashihler ise, ok kere yaz y bozmaya ve donuklatrmaya sebeb olur. Onun iin ince yazlarn tashihin de kam kalem tavsiye olunur. Noksanlar, mmkn olduu ka dar yaznn mrekkebini yedirmek sreti ile doldurulmal, zarret olmadka sonradan mrekkep ilve etmemeli dir. nk her ilve, yaznn kabarma sna ve kalemin hareketinden ve tabia tndan doan ftr karakterlerin kaybol masna sebeb olur da, yaz "yazma" de il, "yapma" enisi verir. Mrekkep yaznn urasnda do nuk, urasnda parlak grnebilir, bir yazda hangisi ok yer almsa az olan da o hle getirilmelidir. Zamkl parala r donuklatrmak iin, biraz zrnk vey zrnkl ve donuk mrekkeple o yerler tashih olunmaldr. Yaznn bnyesi buna msid deilse vey kdn tahamml yoksa, bal mumunu lk lk zamkl ksmlar zerine bastrarak gidermek mmkndr. Tashih sonunda yaznn mrek kebi krll bir durum arz etmemeli, parlaklk ve matlk bir ayrda olmaldr. Bu ayr vermek iin tashih mrekkebi kullanmaldr (Bu bahse baknz: s. 186). Buraya tashih safhalarn gste ren rnek ilve ediyoruz. Bu levhadan birincisinde (Re sim: 233) yaz bozuk ve krll olmakla berber, tashihlerde silinti ve hk yok sa da, gyet kaba bir tashih yaplm ve bu da mahz bu kaydlara bir misl ver mi olmak iin mellif tarafndan bi'l-iltizam yaplmtr. kincisinde (Resim: 234) yaz gzel ve renk bir siykda ol makla berber, silme ve kazma sretiyle batan nihyete kadar dikkat ve tin ile ince bir tashhe tbi'tutulmu olduu aka grlmektedir. Bu yaz, Filibeli Hac rif Efendi merhumundur. nc yaznn (Resim: 235) Nesh'in de hi tashih yoktur. Sls'te yaplan silme ve kazma ise yok denecek kadar azdr; belli de deildir. Yazlar ise hak katen gzeldir ve Hac Kmil Akdik (1861-1941 )'in olmas gerekir.

II- KALIN YAZILARIN TASHH: Kaln yazdan muradmz, Sls kaleminden kaln olan ve kalnlatka cel namn alan yazlara mildir. Bun lar balca trl yazlrlar. Bir ksm kalemle orijinal eser olmak zere yaz lrlar ve dorudan doruya levha ola rak mevcdiyetlerini muhfaza eder ler. Bir ksm, kalp olmak zere yine ka lemle yazlrlar ve ineli kalplardan, di er sanatlarn yardm ile, bide yazs olarak yaplrlar. Bir ksm da, bu ksm yazlardan faydalanmak sreti ile yap ma yaz olarak vcuda getirilirler. Bu rada birinci ksma dahil olan kaln vey cel yazlarn tashihinden bahsedece iz. Dierlerini de bundan sonra sras ile mtla eyleyeceiz. Kaln yazlar, muhtelif tarzda yaz lrlar. Tashihleri de bunlara gre yap lr. I- Harfleri bir kalemde ve keskin olarak yazmak, yhut, kalemi kesik ke sik kullanmakla berber aralk brak madan hareketleri biribirine takarak yazmaktr. Bu eit yazlm yazlarn tashihleri ince yazlarn tashihinde g rld vehile yaplr. (Resim: 234)

301

Resim: 233 Mellife id kabaca tashih edilmi Sls bir satr.

Resim: 234 Filibeli (Bakkal) Hac rif Efendi'nin dikkat ve tina ile tashih ettii Muhakkak hat tyla Besmelesi.

Resim: 235 Haci Kmil Akdik'e id Sls' az tashih edilmi, Nesih hattna hi dokunulmam iki satr.

302 buna gzel bir misl olabilir. Mellifin muamba zerine yazm olduu u iki levha da bu sretle tashih edilmi yaz lardandr. (Resim: 236 ve 237) II- Harfleri trtll yazmaktr. Bunda kalemin hareketi ar ve tam olduu iin kenarlar przl olsa bile yaz otu rakl olur, yazlmas da nisbeten kolay dr. (Resim: 238), bunun gzel bir mis lidir. III- Harfleri para para, aralkl yazmaktr. Kalemin tb hareketini ve cereyn muhfaza etmek, meyilleri, dnleri, tenzurlar yerleri yerince salayabilmek iin bilhassa kaln ve cel yazlarda bu tarzda yazmak kolay lktr. Lkin, bunlar tashih etmek birin ciye nisbetle biraz daha zor olduun dan fazla dikkat ve mesa ister. nce paralar birletirilir, trtllar ve fazlalk lar silerek vey kazyarak giderilir. Nok sanlar tashih kalemi ile tamamlanr. Sonra batan balayp yazl srasn ve kalem akn takip ederek ince bir tashhe tbi tutulur. Tashih srasnda kalem kalnln ve hakkn, meyilleri ve tenshleri muhfaza edebilmek iin, noksan ksmlar birinci tashih esnsnda ve sra tkbi sreti ile tamam lanmaldr. Yni, bir oradan, bir bura dan tashih yapmaktan saknmaldr. nk byle intizamsz tashihler, yaz nn umum hviyeti ve durumu zerin de yer yer menf izler huslne ve ek seriy yaznn heder olmasna sebeb olur. Tashih ii ummiyetle yaznn az ok kalnlamasn mcip olduundan,

Resim: 236 ve 237 Mellife id muamba zerine yazlm iki levha.

303 harflerin ve kelimelerin batan sona kadar kalnlklarn muhfaza edebil mek iin, kontrol tashih esnsnda ko laylatracak olan gibi aralklar doldurmay en sona b rakmak muvafk olur. Nitekim birade rim merhumun (Resim: 239)'da gr len yazsnn asl bu sretle tashih edil mitir. IV- Bir yazda, yukardaki tarz III- KALIP YAZILARIN TASHH: nelenip kalplar alnmak zere yazlan cel yazlarn kalnlklar ne olur sa olsun, ya ak renk zemin zerine mrekkep vey boya ile yazlr. Yhut da yaz topluca bulunabilir. Bu takdir de, her birisi kendi artlar altnda tas hih olunursa da, ince bir kontrol tashi hinden geirmek daha iyi olur.

Resim: 238 Hattat Aziz Efendi'ye id, elden kt gibi braklm, Cel Sls'le drt satr.

304

Resim: 239 Elmall Hamdi Efendi'nin Cel Sls bir istifi.

305 siyah vey koyu renk zemin zerine zr nk vey ak renk boya ile yazlr. Yhut da kurun kalemiyle izgi halinde yazlm da olabilir. izgi yazlar ayr bahse brakarak tekileri zh edelim. Bunlar da yazl tarzlarna gre yukar da bahsettiimiz usller dairesinde tashih olunmakla berber u cihetleri de gznnde bulundurmak lzmdr. Mesel, (Resim: 240)'da grld zere, mrekkep sulu vey ak, dalgal vey koyu grnebilir. Mrekkep yeri ne zrnk kullanlm olabilir. Hangisi olursa olsun, yaz kenarlar ince bir ka lemle ve koyuca bir renkle izilerek d zeltilir. ki tashih izgisi arasnda kalan yerler, mrekkep vey zrnk isrf et memek ve yaznn tb karakterleri zerinde fazla oynamamak iin olduu gibi braklr. Eer, yaznn umum ek linde ve durumunda bir sakatlk varsa, sebebi ya bellidir vey henz mehul dr. Belli ise dzeltilir, belli deilse, yaz bir mddet hliyle braklr, arasra m tla ede ede kontrolden geirilir, se beb aratrlr. yed yine bulunamaz sa yaznn mrekkebini vey zrnn batan nihyete kadar koyulatrp umm ve huss durumlar bir daha gzden geirmek ve ondan sonra ge rekirse tekrr ince bir tashihe tbi' tut mak lzmdr. Byle yazlarn ess gzel yazl m ise fazla tashihe, hele ince tashihe gitmemelidir. nk bir kere buna giri ince sonunun nereye kaca kestiri lemez. Essen bu tarzdaki yazlarn tas hihleri skntl ve yorucu olduundan byk hattatlar, ilk yazta sulu mrek kep vey zrnkla metn ve tinl yaz may tercih ederler. Zarret yok iken kaba tashihe bile pek girimezler ve hatt kalem aralklarn bile olduu gibi brakrlar. Bir de, cel yazlarn yakndan g rnleri ile uzaktan grnleri azok farkettiinden, tashih srasnda bu ci heti gznnde tutmaldr. Yakndan gzel grnen bir yaznn kusurlar uzaktan daha iyi anlalr, yakndan ku surlu grnen nice yazlar da vardr ki, uzaktan baklnca nceden kusur gibi grnen yerlerin birtakm bedi icap lardan dolay iltizm edilmi olduu anlalr. (Kaaide st durumlar bah sine baknz: s. 308). Bundan dolay s tadlar, ummiyetle her yazy bnyesi ile mtensip bir mesfeden kontrol

Resim: 240 Mellife id bir Cel Sls tasla.

306 ede ede tashih etmeyi tercih ve tavsiye edegelmilerdir. Bzan yaznn zemni, silmek ve kazmak kabul etmez. (Resim: 241 ('de ki gibi, mmkn olduu kadar temiz yazmay ve az tashih ile iktif etmeyi tercih eylemelidir. Zrnkla yazlan kalp yazlarn ke nar tashihlerinde az zrnk kullanmal ve zamk az az olmaldr. nk zamkl zrnk ve ok tashih, yaz kenarlarn ka bartr ve sertletirir de inelenmesi zorlar ve alnan ineli kalb bozuk olur. Onun iin byle yazlarn kenarla rndaki kalnlklar ve fazlalklar tashih mrekkebi ile gidermeli, noksanlar da zamk az zrnkla doldurmal ve kaba tashihle iktif etmelidir.

V- ZG YAZILARIN TASHH: Cel yazlarda ok mrekkep vey zrnk sarf etmek lzm geldii ve harf leri silmek vey dzeltmek mkl bir hl ald iin ift kurun kalemiyle izgi hlinde yazmak tercih olunur.* Bunla rn tashhi daha zordur. nk ift kale mi asl kalemin tabiatna uygun olarak kullanmak her yerde mmkn olmad ndan ve bu gibi bozuk yerleri iki izgi arasnda grmek ve dzeltmek husu-

Resim: 241 Mellife id az tashihli bir Cel Sls levhas.

(*) Bunun iin kalem kalnl ne kadar olacaksa iki kurun kalemin sivri ularnn aras hesaplanp bir tahta ubuk yardmyla bu hesaba gre biribirinden alarak kalemler ubuun iki tarafna skca balanr. Ayn maksadla, eski hattatlardan, Rkm ra Reci Efendi (1804-1874)'nin sivri az alm ve bu aklk tesbit edilmi ekilde bir kad makas (ikinci kitap, renkli resim: 157) kullanarak kad ze rinde iz brakp, sonra zerinden tek kalemle izdiini, yazd mezar kitbesi kalplarnda g r d m . Merhum Halim zyazc (1898-1964) da fzen denilen kmr kalemlerini bir tahtann iki tarafna balar, Cel kuak yazlarn yazmadan nce harflerin yerlerini bununla ayrlard. U.D.

307 sunda gz ekseriy aldanr. Dnmeli ki, 8-10 santim kalnlkta, 5-10 m. uzun lukta yazlm byle bir yazda estetik icaplar ve bilhassa kalem haklarn ve cereynlarn yerli yerinde salamak ne zorluklu bir itir. Bu tarzda yazlm mehr yaz lardan birisi Smi Efendi (1838-1912) merhumun, ehzde Camii'nin sa ce nah kaps stndeki meye smayan hussiyetler bulundu undan daha fazla sze lzm grm yoruz. V- BR KRTK: Estetik bir yaznn fotorafla b yyp klmesi halinde az ok dei iklik arzettiini gren baz hattatlar in ce yazlar byten, kaln ve cel yazlar klten pertev-szla baka baka tas hih etmeyi tercih ve tavsiye ederler. Bu sayede yaznn ince ve kaln eb'ada ka dar deiebildii halde bile aslndaki metanet ve gzelliin muhfaza edile ceini sylerler. Fakat burada sanat bakmndan kayda deer husslar var dr. Bunlar tebrze zemin tekil ede cek olan bir hdiseyi nceden kaydet mek isteriz. "Gazi Evrenos Bey Vakf" mte vellisi Ressam Smi (Evrenosolu) Bey (1880-1953), Hattat Nazif

yazsdr (Resim: 242). Bunun asl merhum mzehhip Bahaeddin Bey (1866-1939)'de idi. Siyah kd zerine be santim kalnlkta zrnkla ift izgi hlinde yazlm ve izgilerin i ve d kenarlar son derece itina ile tashih olunmutur.* Bu ksm yazlara kalp yazlarn tashihindeki usller tatbk edilmekle berber, biraz da yazann ze k ve mahretine taalluk eden ve keli

Resim: 242 ehzde Cmii'nin sa cenah kaps zerinde, Smi Efendi'nin hattyla Cel Sls kitbe.

(*) stad Necmeddin Okyay (1883-1976)'dan iittiime gre, Smi Efendi bu Cel yazsn ift ka lemle deil, tek kalemle det resmederek yazmtr. Onun tek kurun kalemle yazd bir baka Cel Sls'e numune olarak ikinci kitapta yer alan (Resim: 199)'a baklabilir. U.D.

308 Bey(1846-1913)'le aralarnda geen u hdiseyi anlatt. Smi Bey, bir gn Na zif Bey'i evinde ziyarete gidiyor. Orada merhum Smi Efendi'nin siyah kda zrnkla yazm olduu Sls Celsi " hadsini ihtiva eden bir yazsn grp hay ran oluyor ve Nazif Bey'e "Ne gzel yazm deil mi std" diyor. Nazif Bey yanndan, Rkm(1757-1826)'n ayn kalnlkta yazm, olduu bir yazsn karp, ufaltc pertev-szla birlikte vere rek "Bununla nce una bir bak, ne g receksin?" diyor. O da bakyor, yaz S ls kalemi kalnlna kadar klm olduu halde hibir tarafnda bir clzlk vey taknlk grmyor, hepsini de tok ve metin yazlm bir Sls ayrn da buluyor. Nazif Bey, bir de Smi Efendi'nin yazsna bakmasn syl yor; pertev-szla ona da bakyor. Elifle ri clz ve bacakl gryor, bz harflerin bunlarla hem-henk olmadn anl yor. Bunun zerine Nazif Bey: "Grdn m Rkm'n bykln, Smi Efen di'ye yazlarn pertev-szla klterek tashih etmesini ka defa syledim, lkin mbarek adam aldrmad vesse lm." diyor. Hikye burada bitiyor. Biz bunun mevzumuza taalluk eden bir noktasna tems edeceiz. Pertev-sz la kld hlde hibir falso gster meyen o yazy Rkm'n pertev-szla klterek tashih etmi olduunu zan netmiyoruz. Nazif Bey de Rkm'n byle yapm olduunu anlatmak iste miyor. Belki, Rkm'n bu kadar kuvvet li ve gzel yazabilmi olduunu anlat yor, bykln de bunda buluyor. Binaenaleyh, eer Smi Efendi, Nazif Bey'in tavsiyesine uyarak tashihlerini pertav-szla yapm olsayd, yazlar belki Rkm'n yazlar ayrnda gr nebilirdi. Fakat, byle bir tashih, san'at bakmndan bir naksa olurdu. Hner, o byk yazy pertev-szun yardmna dayanmadan Rkm gibi yazmaktr. Beriki, koltuk denei ile yrmek gibi dir. te, Smi Efendi'nin o tavsiyeye il tifat etmemesinin asl sebebi, bu koltuk deneine arz- hl etmeden Rkm gi bi hareket etmek ve onun gibi yazmak fikrinin hkim olmasdr. Nazif Bey gibi yksek bir san'atkrn bu incelie vkf olmadn sylemek istemiyoruz. O, anlalyor ki, san'atn hkimiyetini ve tekmln gzetmiyerek, yazlan bir yaznn behemahl gzel olmasn he def etmi ve buna vusl iin her imkn dan faydalanmay mer ve lzmlu grp o tavsiyede bulunmutur. Lkin Smi Efendi'nin san'atta meleke bak mndan daha ince dnm olduu nu teslim etmek iktiz eder.* Bir de u var ki, bir yaznn umm henk bakmndan baz kelime ve harf lerinde kaaide st durumlar olarak biraz bykln vey kkln uzunluk vey ksalk, incelik vey kaln-

(*) Ayni bahsin tamamlaycs olarak unu ilve etmeden geemiyeceiz. Nazif Bey'in Cel Sls yazlarnda zaman zaman grlen bu ar tokluk, Mahmud Yazr merhumun pertev-sz ismiyle and kk drbn istimlinden ileri gelmektedir. Batda tiyatro sahnesi gibi ksa mesfeler iin kullanlan bu drbn, tersinden bakldnda kltr; Cel'yi Sls inceliinde gsterir. std Necmeddin Ok yay'dan iittiime gre, Nazif Bey bununla da yetinmeyerek, Cel yazlarn inkograf olan ahbab Nazmi Usta'ya fotorafla klttrp o haliyle clz grd harfleri tashihle kalnlatrrm. Bu yzden Cel yazlar -hele yazy dolduran iretler-tabii olarak bakldnda ar dolgunluk gstermektedir. Smi Efendi byle bir yola tevessl etmedii iin Cellerinde tb bir grn hkimdir. Tavr farkna sahip her iki byk sanatkr da hayatlarn hsn-i hatta hizmetle geirmilerdir, eserleri hl gzleri nurlandrmaktadr. U.D.

309 lk fark bulunmas bir zarret olur. Ya znn kaln olmasndan dolay harf o ya zya, o mevza, o ekil ve duruma mah sus olmak zere tebrz ettirilmesi ge reken bu kabl farklar, pertev-sz altn da klterek vey bylterek tashih ederken kaybetmek ok muhtemeldir. Pertev-sz altnda gzel grnrken tb durumu ile estetiini zay etmi olarak karmza kmas dim d nlmelidir. Bundan dolay, bnye b yk vey kk olsun, tashih ederken harflere tek tek bakarak deil, ayn za manda umum durumu ve hengi de nazara alarak ona gre tashih etmek gerekir. Bu itibarla, pertev-szla tashi he girimek, her yerde ve her yazda msbet netice verir, zannedilmemeli dir. d- YAZI KOPYA ETMEK: Bir yaznn aynen kopyasn al mak, onu yazmak kadar zordur. Yaznn inceliklerine vkf olmyanlar iin bu zorluk bir kat daha artar ve ekseriy menf netice verir. Bir yaznn hiz ol duu bed karakterleri, canll, ve ve hli muhfaza ederek kopyasn almak bal bana bir san'at ve ihtisas ii olup bilgi, anlay, dikkat kudret ve sabr is ter. Bir sahife Nesih yazy ince kd zerinde kalemle yazarak kopya etmek bir dereceye kadar mmknse de, bu tam kopya deil; kopya edenin ahsi yetinden biraz da bireyler kartrarak yazmas demektir. Onun iin, ince yaz larn bizim kasdettiimiz mnda kop yalarn almak mmkn deildir. n k, bizim burada bahsetmek istedii miz kopya, kaln vey cel, hakk vey mecz yazlarn estetik kymetlerini muhfaza ederek alnandr. Bunda balca be ihtimal hatra gelir,: I- Kopyas alnacak yaz, ya kt zerindedir vey bu kt mukavva ve emsli bir yere yaptrlmtr. II- Bir zemin zerine siyah vey renkli mrekkeple yazlm vey altun la doldurulmutur. III- Kuma zerine yazlm vey doldurulmu vey ilenmi vey basl mtr. IV- Ta, ini, demir, tahta ve emsli sert madde zerine dz vey yuvar lak olarak kabartma halinde hkk olun mutur. V- Yhut, bu eyler zerine derin liine oyulmak sreti ile vcuda getiril mitir. Birinci ve ikinci hlde, yaznn ze rine btn inceliklerini gsterebilecek kadar ince kopya kd konup, kenar larndan ine vey tutkal ile tesbit ettik ten sonra gyet ince kurun kalemi vey tercihan tarama kalemiyle yaznn bandan balayp kalem akn takip ede ede, btn hussiyetlerini tebrz ettire ettire izmelidir. Bu izgiler ufak noktalar vey ksa ksa hatlar vey muttasl ve mselsel izgi halinde ya plabilir. izerken acele etmemek, ne fesi kesmek, kendiliinden birey ilve etmemeye dikkat etmek, kolayna ge len yerlerden para para izmemek lzmdr (Resim: 243). Bu i bittikten sonra, alnan kop yay bir mukavva zerine koyup tesbit etmeksizin ve kvrlmasna meydan vermeksizin tarama kalemiyle aslna baka baka kontrol tashihinden geir mek, przlerini dzeltmek, lzmu halinde bir kda ineli kalbn kar mak muvafk olur. nc halde: Yukarki tarzda kopya almak mmkn olduu gibi, ka lnca bir kt, kuma altna konup ke narlardan tesbit ettikten sonra yazy

310

Resim: 243 Rkm Efendi'nin bir Cel Sls kitbe kalbnn Smi Efendi tarafndan ii doldu rulmak zere izilmi blm.

bozmayacak srette ince ineyle ke narlarndan muntazaman inelemek sreti ile (bu bahse baknz) kalb alnr. Bundan da baka bir kada silkip iz mek kaabildir. Drdnc ve beinci halde: Yaz y kaplyacak kadar yekpre vey par a ktlar sngerle nemlendirip yaz nn zerine kapatarak, zerinden el ile bastra bastra kopyas alnr. Kuruduk tan sonra kenarlarndan tarama kale miyle, dikkat ve itina gstererek izilir. Bunlarn al ile kalplarn almak ve bunlar zerinden bilhare yukarki trifler vehile kt zerine kopyalarn alp izmek de mmkndr.

e- YAZI TAKLD ETMEK: Yaznn kopyasn almak, onun kolay yoldan bir nevi taklidini yapmak demek ise de, bizim burada taklidden maksadmz bu olmad gibi, sahte krlk mansnda bir taklid de bahs mevzu deildir. Belki herhangi estetik bir yazya baka baka onun ayn denecek kadar bir ben zerini hibir hleye tevessl etmeden yazmak maksud olup, estetik bakm dan ayr bir kymet ifde eder. Nitekim Mimar Sinan devrinde yetien ve e kalemde Ykt-i Rm denilen ve yaz nn yzn aartan* Ahmed Karahis-

(*) Ak ve kara kelimelerinin zd mnsndan faydalanlarak, Ahmed Karahisr(1469-1556) mer hum iin, devrinde u beyit sylenilmitir: "Hatt- hb ire beyaza karan kendzn Yaznn Karahisr'dir aartan yzn." Birinci msrda geen "kendzn" kelimesi, "kendi zn" kelimelerinin, vezin cb tahrife u ram eklidir. U.D.

311 r'nin yazsn, mnevi evld Hasan e lebi'den baka kimsenin taklid edeme diini terceme-i hlinde okuyoruz (1). Cel hocam mer Vasf Efendi'nin bira deri, hattat ve neyzen Hac Emin Efendi merhum da bu meyanda rahmet ve sayg ile anlacak sanatkrlarmzdan idi.* u kt'a onun deerini isbta kfidir: (Resim: 244). Taklid iinde bilhassa almak ik tiz etmekle birlikte yazann buna ayr ca kaabiliyeti bulunmas da arttr. Taklid iin belirli bir usl olmamakla berber,** lzm da yoktur. En do rusu baka baka yazmaya almaktr. Azn yapabilen, zamanla tam benzeri ni de yapar da, ilerisine bile geer. Taklid edilerek yazlm bir yaz, yalnz bana bakld zaman taklid ol duunu anlatmazsa da, asl ile muka yese edildii zaman, (s. 140, g madde sine baknz) baz farklar sezmek mm-

Resim: 244 Emin Efendi'nin evki Efendi'yi taklid ederek yazd Muhakkak- Nesih kt'a. evki Efendi'nin kt'as iin birinci kitaptaki (Resim: 104)'e baknz.

(1) Hat ve Hatttn s. 84. {*) Neyzen Emin Yazc (1883-1945), san'atn hakkyla takdir eden arkada Necmeddin Okyay (1883-1976)'n tevikiyle, eyh Hamdullah, Hfz Osman, Mustafa Rkm, evki, hatt yaz vesi kendi sine tamamen zd olan Mahmud Celaleddin gibi stdlarn Sls-Nesih hattyla yazdklar kt'alar, bir fotoraf sadkatyle aynen taklid ederek meslekdalarn hayretler iinde brakmtr. 25 yl nce Emin Efendi'nin metrktn incelediimde, taklid etmek istedii kt'alarn zerine "karamela kad" denilen yar effaf kad koyarak, elini o hattatn ivesine altrdn, alana kadar bunu tekrrladn, eli kvma gelince, hrli kada kendi slbunda bir eser verircesine rahatlkla yazdn ve sonunda hatt ince tashihten geirdiini, grdm rneklerden anladm. U.D. (**) Rahmetli Halim zyazc (1898-1964) Medreset'l-Hatttyn'de Hasan Rza Efendi (18491920)'den Sls-Nesih meketmee baladnda, katt- kalem (bkz. ikinci kitap, s. 170) bahsini anlatr ken, Hasan Rza Efendi'nin yle sylediini Halim Efendi'den bizzat duymutum: "Bir yaz taklid edilir ken kaleminin nasl kattedildii bilinmezse, aynen taklidi mmkn olmaz. Ancak ayn meyilde kattedil mi bir kalemle yaz taklid olunabilir." U.D.

312 kndr. Bir de ayn zat tarafndan yazl d halde baka baka imz tayan yazlar da vardr. Taklid mi, sahtekrlk eseri mi, ilk nazarda fark edilmez. Nite kim Yakt'un terceme-i hlinde byle bir garbe kaydedilmitir. Genliimde karlatm dikkate deer bir hdise yi de buraya kaydetmeden geemiye ceim: Ebr kd yapma bahsinde ken disinden bahsettiim mzehhib Safvet Efendi'nin Bayezid'deki dkknna mtdm olduu zere yine bir gn git tiimde, biri mer Vasfi, dieri Hulsi imzlarn tayan zrnkla yazlm Cel Ta'lk ve "Y Hz. Hsmddin-i Uki" ibresini muhtev iki levha grdm. Yazlarn ayn, imzlarn baka oluu dikkatimi ekti. Yaz ve tashih tarz ho cam mer Vasfi Efendi'nin yazsn an dryordu. Fakat, imz ayrl bu gr m bulandrd ve merkm artrd, Saffet Efendi'den keyfiyeti sordum. "Ayn yazy ikisinden de istemiler, Hulsi Efendi rahatsz bulunduu iin mer Efendi'ye 'Sen yaz da imzsn atver' demi." dedi. kisi de hocam ol duu iin birer vesle ile sorduumda, mer Efendi "Hulsi Efendi bize timad etti, mahzur grmedim" dedi. Hulsi Efendi de "mer Efendiye itimadm vardr, mahzur grmedim" deyince, her iki san'atkrn birbiri hakknda g yben ayn kelimeleri kullanm olma lar beni gnlerce dndrd; sevgi ve saygm bir kat daha artt, Allah ikisi ne de gan gan rahmet eylesin. 2- MECZ YAZILARIN YAPILII: a- YAZI BYTME USULLER: Cel yaz yazmak essen zordur. Kalem kalnl arttka bu zorluk da ar tar. Hele Sls ve Ta'lk celileri ve bun larn msenn ekilleri ayr birer ekol tekil edecek kadar san'atta huss bir ehemmiyet ve mevk almlardr. Bil hassa stanbul'un fethinden sonra git tike yaylan bir seyir alm ve Osmanl hattatlarnn elinde her biri ayr bir es tetik kymet hline gelmitir. Bu sebeb le her Cel yaznn kendisine mahsus bir takm usl ve kaaideleri de vaz' olunmutur. Kalemle yazlmalar mmkn olmyacak kadar kalnlama s gereken Cel yaznn en byk rne ini Byk Ayasofya mbedindek Ci har-yr levhalarnda grrz (Resim: 245). Kadasker Mustafa zzet Efendi merhumun mahreti eseri olan bu ya zlardan daha irisinin hat tarihinde yer alm olduu bizim mlmumuz deil dir. Bunlarn herbiri bir san'at bidesi dir (Yazlarn mevk ve mazmunla mnasebetleri bahsinde zahlar gele cektir). Mimarlkta Ayasofya ile Sley maniye'nin mevkleri ne ise, bu yazlar da hat san'atnda ve bilhassa Cel eko lnde yledir. Kalnlklar 37,5 santim olan ve bu kalnlkta bir kalemle yazma ya imkn olmayan bu yazlara kalemle yazlm gibi gereken estetik hviyeti salayabilmek, cidden merkla ince lenmee deer bir mes'eledir. nk yksek bir kudret ve teknie muhta olan bu levhalara, bir de kalemsiz yaz mak kazyyesi inzimam edince hayret etmemek elden gelmez. Mecaz yaz lardan olmasna ramen byle demek ve hayret etmek, iin 'caz noktasn ifde etmiyeceine gre, bunlarn na sl yazldklarn vey yapldklarn an latmak iin yaz bytme usllerinden bahsetmeyi gerekli buluyoruz. Bu usllerin en mehru ve kolay satran yhut murabbat usldr. Son za manlarda fotorafla ve aks-i hayal

314 sreti ile de yaz bytme imkn elde edilmitir. 1- Murabbat (Satran) Usl: Yazlmas matlb olan mevz beyaz kda mrekkeple yhut siyah kda zrnkla kk kt'ada yazlp tashih edi lir. Levha olacakm gibi mkemmel bir hle getirildikten sonra zerine (Re sim: 246)'da grld zere msvi eb'adda kk ve muntazam murabba'(kare)lar izilir. Sa ve alt kenarla rndaki murabba'lara resimde grl d gibi sra numaras konur. Sonra, yaznn byyp de levha olarak bulunaca mevkie gre olan eb'd bir kda tesbit olunur. Bu kd zerine (Resim: 247)'de grl d gibi kk kddaki murab ba'lar adedince murabba'lar resmedi lir. Byk murabba'larn kklerin ka misli olduu llr. Aradaki nis bet ne ise, asl yaz da o nisbette by yecek demektir. Sonra byk murabba'lar ya tek bir kda yhud drt, sekiz vey onalt ufak para hlinde mteaddid kdla

Resim: 246 ve 247 Kk yaznn murabba uslyle bytlmesi.

313

Resim: 245 Ayasofya Camii'ne Mustafa zzet Efendi tarafndan nce kk olarak yazlp son ra murabbat uslyle byltlen Cel Sls cmi levhalarndan biri (Altnda istifli imzs da grl mektedir).

316
mak ve inenin ucunda kalmas muh temel paralar almaktr. Bir yaznn, kalnlna, inceliine, tekrr kullanlp kullanlmayacana alnacak kopyann muvakkat ve dim olmasna, yaznn ince vey kaba tas hih edilmi bulunmasna ve daha bz lzm ve maksada gre sk vey sey rek, kaln vey ince ine vurmak icabe der. Bunlardan herbirisi de trl ya plabilir: I- ne: inenin ucu, yaznn ke narna dik olarak yle saplanmaldr ki, deliin d kenarlar yaznn kenarna dayanm ve onu tamam olsun. Bu sretle yaznn tekmil i ve d kenarlar ineden geirilir. Bunda yaznn kalnl ile ineli kalbn kalnl msvi olur. Makbul olan budur (Resim: 249). II- D ne: Bunda evvelkinin ak sine olarak ine, yaznn kenarlar d na temas etmek zere saplanr. Bunda kalp, asl yazdan ine delii kadar her tarafndan kalnlam olur. Bu sebeb le, pek makbul deildir. III- Blme ne: Buna Orta ne de denilir/Bunda inenin ucu yaznn kenarna yle saplanmaldr ki, deliin yars yaznn dnda, yars iinde kal maldr. Bu tarzda ineleme hem zor hem de hatal olur. Pek ince ilerde kul lanldndan ok dikkat sarfn mucip olur. Cel yazlar iin birincisi hem ko lay, hem kfi, hem de isbetli olduun dan dierlerine mreccahdr.**

Resim: 248 neleme leti.

ne tutturulur.* Tahta vey mukavva ile alttaki kd arasna da bir bez rt lr. Bunun faydas, tahta vey mukav vadan vey kdlardan ineleme sra snda kopabilecek kk kd zerrele rinin deliklere tklp kalmasna mni ol

(*) neleme ileminden sonra, yaznn aslnn bulunduu stteki kada st kalp, alta konan ve sadece ine delikleri grlen kadlara da alt kalp denilir. st kalp silkme iinde kullanlrsa kirlenir. Bu maksadla alt kalb kullanmal, st kalpta ine deliklerinin durumuna baklmaldr. U.D. (**) eid inelemenin, bu yolla yaz hazrlayacak kimseleri en ok yanltan tarz Blme ine dir. nk, ister kam kalem, ister tarama ucu, ister fra kullanlsn; bu letler, silkmede kullanlan k mr vey tebeir tozlarna taklarak almay ok zorlatrr. lk iki tarzn, biraz da hattatlarn alkanlk larna bal olarak benimsendii grlr. Bilhassa zer-endd (srme altn) yaplacak olan yazlarda, ne - tebeir tozlar altn srlen shada kalaca iin - mahzurludur. Yeri gelmiken std Necmeddin Okyay'dan 1956'da dinlediim u hdiseyi kaydedeyim: Smi Efendi merhum Cel yazlarn iten ine-

315
ra resm olunur. Bu paralar birbirlerine yaptrlarak yekpre hale getirilir. Bu nun da sa ve alt murabba'lar kk teki gibi numaralanr. Sonra kk murabba'lara bak lr, yaz bunlarn neresinden geiyorsa byk kddaki isbet ettii murab ba'lar zerinde yerleri kurun kalemi ile hafife iret olunur ve bylece tek mil yaz resm edilir: Sonra, klten drbnle baka baka, asl ile kontrol ede ede, gereken tashihler yaplr. Eer bu yoksa, gz ka rar ile uzaktan kontrol ederek dzelti lir. Sonra inelenip kalp haline getiri lir. 2- Fotoraf Usl: Levha olacak yaz kk kt'ada yazlp fotoraf fil me alnr ve agrandizman (bytme) makinasnda istenilen byklkte yek pre vey para para kopyas yaplr. Paralar birbirine yaptrlarak inele nip kalba alnr. Murabbat uslne nisbetle daha kolay olan bu uslde dik katle nazara alnacak en mhim cihet yaznn her taraf ayn nisbette bytl m olmasdr. nk ufak bir aksaklk bykte fazlalar ve yaz bozulur.* 3- Aks- Hayal Usl: Yaz bir cam vey effaf ince bir kt zerine yazlr, duvara vey bir tablo zerine byk bir kt gerilir. Karanlk odada yazl cam vey kd nne elektrik zi ys aks ettirilir. Yaznn glgesi by m olarak gerili kt zerinde belirir. Cam ileri geri getirilmek sreti ile re sim, istenen kalnla getirilir.** Sonra bunun kenarlarndan kurun kalemle izerek kda tesbit olunur. Bunun zerinde gereken kontrol tashhi yap lr ve inelenip kalb alnr.

b- YAZI NELEME USL: Kaln ve Cel yazlar ineleyerek kalplarn almak ve bunlardan baka yere silkerek doldurmak vey tekrr yazmak bir kolaylktr. Fakat, dorudan doruya yalnz ine ile yaz kenarlarn muntazam bir srette inelemek mmkn olmadndan pergel inesi gibi mden bir sapa taklm vey ka lem kalnlnda bir aaca, bir santim kalana kadar ucu darda kalmak sreti ile saplanm ince ulu ine kullanlr. Baz tabelclar, ufak saat ark gibi in ce ve mteaddid dili tekerlek gibi mih veri zerinde dnen, mden vey aa bir sapa rabtedilmi ark kullanr larsa da, bununla yaznn estetik hussiyetlerini tamamiyle muhfaza ederek inelemek mmkn olmayp, hattatlar ve mzehhipler saplama ineyi tercih ve tavsiye edegelmilerdir (Resim: 248). nenin ucunu krlmaktan koru mak ve rahata inelemek iin budak sz hlamur aacndan tesviyelenmi takriben 100 x 50 santimetre eb'adnda bir ine tahtas vey mukavva bulun durmak lzmdr. nelenecek yaznn altna sert hamurlu ve dayankl bir vey birka kd koyup, iki kd ke ve kenarlardan zamk vey ine ile birbiri-

(*) Eer objektif kaliteli deilse, ne kadar dikkat edilirse edilsin, kenarlarda bir bozulma ve grn t sapmas (distorsiyon) olacandan, bu usl ok defa iyi netice vermez. Ayrca, kullanlan filmin eb'dna uygun odak (fokus) akl bulunan bir agrandizr lzmdr. U.D. (**) imdilerde, bu anlatlan usl daha dzgn bir teknikle gerekletiren ve Antiskop denilen kl optik cihazlar vardr. U.D.

318

Resim: 249 Kalptan silkelenmi Turake Hakk Bey'e id Cel Sls bir yazda kmr tozu iz lerinin grn.

317 Sk ve seyrek ine demitik, bun lar yle ayrt etmek mmkndr. ne kda saplanrken iki delik arasna nc bir ine saplamak kaabil ol mazsa buna sk ine, aralkl olursa, buna da seyrek ne ad verilir. Eer delikler gyet kk ise bu na ince ine, irice ise buna da kaln ine tabir olunur. nce ve sk ine ince iler de, kaln ve seyrek ine kaba ve acele ilerde kullanlr. Kullanlacak ine pasl ve ucu kt olmamaldr. Kda dim dikine sap lamaldr. Ucunu, ineleme srasnda baa srmek sreti ile arasra yala mal, daha iyisi yannda kuru sabun bu lundurarak ona batrp karmaldr. Kda kolay girer; ucu bozulmaz, yaz y da zedelemez. c- SLKME, ZME VE DOLDUR MA: nelenerek kalb, yni kopyas alnm yazlar, bu kalptan istenilen ye re silkmek, izmek ve doldurmak sreti ile oaltlabilir. Yhut silkip tekrr ka lemle yazmak sreti ile daha shhatli orijinal eser vermek mmkn olur. An cak izme ve doldurma sreti ile vcu da getirilen yaz artk mecz yazlar dan saylrsa da, izme ve doldurma da hattatn eseri ise, bu orijinal bir yaz sa ylabilir. Fakat, baka elin ve san'atn rol inzimm etmi bulunursa, bu bir bakma yine orijinal saylabilirse de, as lna nisbetle mecz yazlardan olmas san'at bakmndan daha doru olur. Bu hussta Hat san'atnn dier san'at larla mnasebeti bahsinde gereken izahlar verilmi olduundan biz asl ko numuza devm edelim. Kalp yaznn silkilecei yer siyah vey koyu renk ise tebeir, (Resim: 250) beyaz vey ak renk ise kmr tozu bir uha zerine srlr. Veya bir tlbent iine kn edilir. Kalp, silkilecek yere konur. Drt kesinden ve kenarla rndan tesbit edildikten sonra o uha vey kn bu kalp zerine srldke toz lar deliklerden geerek kopya alta kar. Kalp saa sola oynatlmadan kaldrlr. in teknik icabna gre tarama kalemi vey fra ile izilir. u var ki, izerken: 1- ineli kalplarda izgi yaznn d kenarna dayanmak ve toz zerreleri iinde kalmak, 2- D inede izgi, yaznn i ke narna dayanmak ve zerreler izginin dnda kalmak, 3- Blme inede, izgi, toz zerrele rini ortadan blmek, yars, ite yars dta kalmak sreti ile gyet ince ve keskin izgi halinde ar ar izilmek icabeder. Altn ilerinde doldurmay ve tashhi muhakkak fra ile yapmaldr.

lermi. Fakat bir yazsn yazdktan sonra, inelenip zer-endd yaplmak zere mzehhib Bahaddin Efendi (1866-1939)'ye vermi. Bahaddin Efendi, yazy altnla ve frayla izerken tebeir tozlarnn d ardan grnmesini mnsip bulduundan dtan inelemeyi tercih edermi. nelemeyi bitirdikten sonra Smi Efendi'ye gsterince, yapldnda yazsnn kalnlap iecei endiesine kaplan std "Eyvah! Keke kendim ineleseydim" diyerek hayflanm. Bir mddet sonra Bahaddin Efendi yazy kendi uslnde fevkalde yapp bitirince, dkknnn nndeki cmekna koymu. Zaten, her geiin de sabrszlkla cmekna bakan Smi Efendi, bir/sabah, eserinin hi bozulmadan tamamlandn g rnce, Baha Efendi'ye kendine has syleyi tarzyla defa "Ulan aferim!," demi. (Smi Efendi bu iki kelimeyi birleik olarak ve "ferin"in 'sn ksa, sondaki n harfini de m eklinde telffuz edermi). Kendilerine mlk olduum Necmeddin Okyay (1883-1976), Mcid Ayral (1891-1961), Halim 2yazc (1898-1964) ve Hmid Ayta (1891 -1982) merhumlar dtan inelemeyi benimsemilerdi. U.D.

320 3- YAZMANIN ARTSTK ZAH I- ESTETK BR YAZININ DOU U: a- Yaznn Tohumu: Estetik yaznn, maddi hendese iinde yer alm rhu, bir hendesenin ifdesi olduu muhtelif yerlerde arz edilmiti. Yazma iinin artistik zh ile samim alkas bulunan bu iki hende senin birbiri iinde nasl doduklarn san'at teknii bakmndan iyi anlamak gerektii cihetle, bu hussu bir iki mi sl ile tebrz ettirmee alacaz. Kda cedvelle muntazam bir murabba'(kare), yanna da pergelle bir dire izelim ve ne yaptmz batan sona kadar bir inceliyelim. nce kafamzda murabba' ve di re mefhumlar, sonra bunlarn zihni mizde vey hayalimizde izleri vey sretleri ve bu sretlerin birok ekille ri vardr. Biz bunlar hislerimizle ve e it eit tecrbelerle uradan buradan anlyarak vey anlamyarak kazanm, hfzamza ml etmiizdir. Murabba'n cedvelle vey cedvelsiz, direnin per gelle vey pergelsiz izildiklerini de grm ve bellemiizdir. Bu kazanla rmz bize sonraki herhangi bir izme mizde rehberlik yapmaa kifyet eder de, ne zaman istersek cedvel ve pergel yardm ile zihnimizdeki o sret ve e killerin aynn vey benzerlerini hl ve makaama uygun olarak izebiliriz. Bu izdiklerimiz cedvel ve pergele daya narak izildikleri iin muntazam olur lar. Bu, u demektir ki; elimden kan hareketler nce serbest iken izme s rasnda bu letlere istinad ettiim iin, letler bu hareketlerden kendi kaabili yetlerine uyduu kadarn kabullenip,

fazlasn ve benden gelen rh karakter lerin izlerini dar atarlar. Her biri ken dine mahsus intizm resme vsta k larlar. Bu muntazam ekiller houmuza da giderler. Bu ekilleri izmede melekem art tka cedvel vey pergele istinad et meksizin, hem de gyet muntazam ola rak izebilir bir hle gelirim. nk, cet velin doru, pergelin yuvarlak ve mun tazam izmedeki rolleri mmrese ve meleke ile elimin, yni benim bir hlim olmu, o letlerin saladklar madd hendesedeki intizam ve drstlk ir de kudretimin tasarrufu altna girmi ve ben sanki bir nevi' cedvel ve pergel olmu bulunduumdan, izerken ata caklar kendim atar, braklacaklar ken dim brakrm. Demek oluyor ki letler le izilenlerdeki intizaml hendese, iz me bakmndan mnhasran bana, inti zam bakmndan mnhasran letlere dayand halde, letsiz izdiim za man izmede intizam da mnhasran bana istinad eder. Ancak ben izerken rh karakterlerimin izlerini, o e killerin intizam lehine kendim ifn et mi olurum da, onlar madd hendese iine sokmam. Bir de u misle bakalm: u k da cetvelle yine muntazam ve ufak'bir murabba' izelim ve iini dolduralm yanna da kalemle bir nokta yazalm . Evvelkinde bir sertlik, in tizam, ikincide intizamdan baka bir hareket ve ifde grrz. Evvelkinde rh karektere dellet eden bir iz g rnmedii hlde, ikincide nokta madd

319

Resim: 250 Kalptan siyah zemine tebeir srlm uha yardmyla geirilmi, Nazif Bey (18461913)'e id Cel Sls istifin bir blm.

321 bir hendese ifde ettikden baka, en az uyuyan bir beden hlini ifde eden rh hendeseden hafif bir iz sezilmektedir. Evvelkisi dim muttarid olduundan hendese letleri ile lmek mmkn dr. Fakat ikinciyi tpatp lmemiz mmkn olmaz. nk her tahavvlde baka bir ifde tar: usl ve kaaideleri doar. Lkin nasl doar? Bu hussta kalemi tahrikte ess olan ve btn yazlarda hkim bu lunan terkib ve tahlil mebde'leri'nin bilinmesine ve tatbik olunmasna ihti ya vardr. Binaenaleyh sz bu meb de'lere nakledelim. b- Terkib ve Tahlil Mebde'leri: Bu san'atta en essl roln el ve kaleme taalluk ettii phesiz olmakla berber, bunlar hareket ve faaliyetle rinde bilgili bir melekenin sevk ve id resine tbi' olmadka, ll, yani g zel bir yaz vermekten cizdirler. Binae naleyh, btn iin sklet merkezi yazan dadr. Eer yazan harekete nasl ve ne reden balyacan (hareket meb de'ini), kalemi nereye ve nasl gtre ceini (hareket shasn), hareketi nasl ve nerede bitireceini (hareket gyesi ni) bilmesse msbet bir i de gremez. I- Hareket Mebde'i: Bir yaznn domas iin, nce buna tohum olacak noktann yazlacak yaz nev'ine gre olan hareket mebde'ini bilmek arttr. Bu mebde' her yazda ummiyetle noktadan balar ve her yaznn noktas dierinden az ok farkl bir hussiyet arz eder. Bu hussiyetin san'at teknii bakmndan ehemmiyeti byktr. Ni tekim, bu san'atn stdlar mek ya zarlarken, yaz tlim ederlerken, yeni bir kalem yonttuklar zaman, yazmaya balamadan nce satr bana vey baka bir kda noktalar atarlar. Bu, ilk bakta kalem aznn matlub yazy yazmaya elverili olup olmadn bir deneme, kalemin hamln gidererek yazmaya altrma gibi telkk olunabi lirse de, dorusu, eldeki kalemle, yaz lacak yaznn hareket mebde'i arasnda bir uygunluk salam olarak ie bala-

gibi. Bu ifde ruh gibi maddede yer al d halde, madd llere smayan ve yalnz ruhla sezilen bir karakter arz eder. te, gzel bir yaznn douu, yaz terkbinin ilk unsuru, artistik yazmann sklet merkezi byle rh hendeseyi h mil her an bir hareket ve ifde tayan bir noktadr (Manev henk bahsine baknz). Bu nokta, yaz bnyesini tekl eden bir huceyre gibi mlhaza oluna bilir. Bu tibarla, noktaya "yaznn tohu mu" demek yerinde olur. Bu tohum, san'atkr rhunun bedat gnei ve harreti, meleke suyu ile nev nem bularak, yaz nev'inin metod topraklar altnda kalemle tahrik edilerek evrile evrile, rh hendeseyle gd ala ala, in ceden inceye dokuna dokuna yaz bn yesi taazzuv ve inkif eder. Madd hendese onun bnye malzemesi vey iskeleti yerinde kalr. Rh hendese de rhu ve can menzilesindedir. Fakat bu taazzuv rastgele olmayp, henk kanu nu altnda intizam ve drstlk ifde eden ve vahdetli bir hviyet sreti hlinde bedi bir realite olarak tezhr etmi bulunmaldr. Bundan da mevzn kalemlerin terkip metodlari; yazma

322 mak iindir. nk kalemin, o ha rekete mebde' olacak noktay karma ya msid olup olmadn tecrbe et meden harekete geildii takdirde, l l bir yazya lzm olan karakterleri ibraza msid bir terkib yaplamaz. Onun iin, Ykt ile bn Bevvab'n - Ka lem kesme bahsinde getii zere (s. 170) - kalem azndaki srlarn aciblik lerini f etmee imkn olmadn sylemeleri de daha ziyde bu ehem miyetli noktaya nazarlar ekmek iin dir. nk kesimi baka, kda konu u baka olan bir kalemin hareketlerin den doacak izleri baka bir kalemde, koyuta ve hareketlerde bulmayz. Bunlar, daha balangta ayrlanma dka, el ve kaleme belirli bir hareket mebde'i salamadka, denildii gibi, yazan bir takm srlarn acb tesirleri arasnda bocalar kalr. Hsl, kalem aznn yazlacak ya z nev'inn terkib metoduna gre ayr lanarak konmas ve bunun nce bir nokta zerinde tatbik edilerek ie ba lanmas, o yaz nev'inin hareket meb de'ini tesbit demek olup, bundan sonra kalem artk bu plna gre hareket etti rilecek ve sona erecektir. Harfler, keli meler, satrlar, harekeler ve ss iret leri kmilen o mebde'e gre ayrlana rak yazlacak, dizilecek, bnyeletirile cektir. Notadaki anahtar ne ise, yazda hareket mebde'i olan nokta da odur. Bir kalem, hareket mebde'inden ie balaynca, az ok bir mesfe kat' ede cek, bunun iin de bir menzilden dier bir menzile gemek zorunda kalacaktr ki, bundan da ikinci mebde' kar. (Ha reket mebde'inin misli iin, biraz son ra tahlil zah ksmnda sz gelecektir) II- Hareket Shas: Kalemin ha reket mebde'inden tibren yryp gidecei yerdir. Bu sha, yerine gre ksa vey uzun olabileceine gre, bir den fazla harekete ihtiya gsterebilir. u var ki, bir hareketten dierine gei, kesik kesik vey kesmeden yer ve isti kamet deitirmek sreti ile olabilir. Bu sebeble, hareket shasnn her zaman bir menzilde ve bir hareketle bitmesi zarr deildir. Yaz nev'ine, harfin bu nev'e gre alaca bnyev vaziyete ve hareketin bununla mtensib derece ve istikaametine, ar vey seri' yazl na gre mteaddid menzilli olabilir. El, kalemi ve noktasn bu istasyonlar da evire evire, klktan kla soka so ka, cereynlar arasnda sretten srete aktara aktara yrtrken, hem kale min hareketini idre eder, hem de kale mi gelecek harekete hazrlamak zorun da kalr. Hem de herbirini hareket meb de'indeki, meyle tevfk ettirmeye ve mahfuz tutmaya alr. Bylece gide gide bir sonuca varmay gzetir, bun dan da nc mebde' kar (Hareket shasnn misli iin de biraz sonra sz gelecektir). III- Hareket Gyesi: Her hareke tin bir balangc olduu gibi, bir de so nu olmak zarrdir. Bu son ya nceden dnlm vey dnlmemitir. Dnlmemise sarfedilen hareket gyesiz demektir. Yni, o hareketin ne sretle bitecei mehuldr. Dnl mse, bu son, o hareket iin bir gye olur. Onun iin, "gye mebde'de gizli dir" derler. Bu gye, bir harfin parala rnda ve btnnde dnlebilir. Gere kelimelerde vey bir mevzu ih tiva eden zengin bir btnde de gye mlhaza olunur. Lkin bu gyelerin huslleri, harfin huslne mtevakkf olduundan, burada daha nce harfe ait gye bahs mevzu olur. Dierleri buna tefri' olunur.

323 IV- Bu Mebde'in Tahlil zh: Bu mebde'lerin bir misl zerinde tah lilini yapmak iin sls yaz nev'i ze rinde tatbk edelim ve noktasndan balyalm. 1-2. hareket mebde'i, 3-4 hareket gyesi, bu iki had arasndaki para da hareket shasdr. Kalemin hareket mebde'inde meyli 'ne ise, hareket gyesinin meyli de odur. Hareket shasnn meyli ise hareket meb de'inin iki mislidir ki, bylece nokta sls ve slsan (te bir ve te iki) nisbetini ve meylini ifde eder. te byle olan nokta, Sls kaleminin ve dolaysyle Sls hattnn hareket mebde'i olup Sls kaleminin trifi de bundan istihr olunmutur. imdi bu mebde'den hareket edip, b harfini Slsle yazalm:
1

mak iin hareket shasnn iki yerinde, yni 3 ve 4'de mola verilmitir. Hareket mebde'inden yryen kalem, 3 nokta snda hareketini bitirmi, buradan ha reket mebde'indeki meyille, ikinci ha rekete geerek bunu 4'de sona erdir mi, buradan yine hareket mebde'in deki meyille nc hareketi yaparak, 2'de asl gyeye ermi ve hareket meb de'indeki meyli de mahfuz tutmutur. Harfi, byle paraya ayrarak yazmak, Sls kaleminin trifi olan "al tda drt behresi musattah, iki behresi mdevver olmak" metodunun tatbiki ni gstermeye mtuf olup, birinci para de'i olan noktasna tekaabl eder. kinci para: noktann ile Sls'n hareket meb-

ifde olunan slsn nisbetine mu dildir. nc para da yine noktann ile ifde olunan sls nisbetine tekaa bl eder. Yani te iki ve te bir nokta ya nisbetle neyi ifde ederse, altda iki de harfe nisbetle onu gsterir. Bu paradan herbirine ayr ay r bakalm. Herbirinde kalem daha ufak er hareketle yrm ve her mebde' bunlarda da rollerini oynam lardr. yle ki, herbirindeki hareket mebde'leri ve gyeleri ve meyilleri bir birinin ayndr. Binaenaleyh, harf hak katte birer nokta ifde eden alt behre ile, bir noktalk hareket mebdeinden teekkl etmitir; her noktann meyli

1 ile gsterilen

kalem konuu hareket mebde'idir. Buradan 2'ye kadar olan ksm, hareket shasdr. Ve 2 ksmn daki son para da hareket gyesi dir ve hareket mebde'inin ayndr. Meyli de msvidir. Bu gyeye vsl ol-

324 ve harfin ummdurumunun meyli ha reket mebde'i'nin meyline denktir. Ni tekim b'nn anak meyilleri toplanrsa noktann meyline msv olduu grlr ve harfin tlimi yukarki zahlara tevfikan u olur: meyillerde bile hareket mebdeine ve gyesine aykr bir meyil de buluna maz. 3- Hareket mebdei hangi kayd ve art altnda balam ise, noktasnda ve buna tebe'an harf, kelime ve bir b tnn huslnde ve meyillerde de ayn kayd ve artn tatbk cb eder. Hare ket gyelerinin en son haddi ister ihf, ister izhr ile olsun, hareket mebde'le rine msv ve muvz olmak arttr.

V- Baz Neticeler: Yukarki tahll izahlarmzdan u umm prensipler kar: 1- Btn ll yazlarda kalem, hareket gyesinde ya vah ve ns u larla birlikte vey yalnz vah ula nihyet bulur. Yalnz ns ula nihyete ermek yoktur. Mesel

mislinde btn bunlar yer almtr. Artk, bu prensipler dnda yr yen kalemle yazlacak bir harf, miyrn dan az ok inhirf etmi olacandan, tensb ve tenzur bakmndan bir hr palanma gze batar. Nazar, olan bu prensiplerin tatbikatta gerei gibi ba arlamam olmas hlinde, hat ve kusuru artk yazanda ve yaznda ara mak lzm gelmekle berber, her pren sibin yannda san'at ve ibd' icb olan baz istisnlarn ve fevkaldeliklerin yer alm bulunabilecei de unutulma maldr. (Kaaide st Durumlar bah sine baknz.) c- TERKB METOTLARI: Her mevzn kalemin, dier bir if de, her ll estetik yaznn artistik bir srette yazlmasn kolaylatran ken dine mahsus bir terkib metodu vardr. Her kalemin trifi, onun lsn ifde eder. Bu l, o kalemin hareket hattn ve yaznn terkib metodunu gsterir. Bu tibarla, ne kadar ll yaz varsa herbirinin hareket hattn gsteren bir trifi, yani terkib metodu olmak lzm

evvelkine izhr, ikinciye ihf denir. Fa kat bu izhr ve ihf yalnz gyeye mn hasr deildir. Hareket mebde'inde, hareket shasnda olabilir.

2- Mevzun bir yazda, hareket mebdeine murz hibir hareket meb de'i olamyaca gibi, birer noktalk

325 gelir. Ancak, mevzn kalemlerin ou zamanla kaybolmu, ekilleri gibi me todlar da zamanmza kadar intikal et memi bulunduundan, bunlar hakkn da bir ey sylemeye imkn ve salhi yet gremiyoruz. Bununla berber, hepsinin mihrkn tekil ettii syle nen ve hutt- mevzne-i asliye nm verilen aklm- stte (alt kaleminin ve Ta'lk' de ilve ederek heft kalem (ye di kalem)'in kitabmzn birinci ksmn da kaydettiimiz triflerini ele alarak, bunlarn terkib metodu olmalar, artis tik hussiyetleri ve estetikle alkal ci hetleri zerinde durmak lzmlu oldu u kadar, ileride gelecek etin mevz lar anlamamza da faydaldr. I- SLS KALEM: Bu kalem, ta yukarlarda "Drt behresi musattah, iki behresi mdevver olmaktr" diye trif olunmu ve behrenin ne demek oldu u da aklanm, terkib ve tahlil meb de'lerinin zah srasnda ufak bir tatbk misli de verilmiti. Bu trif, "Altda drd dzms ve altda ikisi yuvarla ms olmak" yhut "te ikisi dz, te biri yuvarlak" yhut "Sls ve sl sn nisbeti" yhut "tebir ve te iki meyilli" diye de sylenir ki, hepsi de Sls'n terkib metodunu ifde eder. Sls'n hareket mebde'i olarak tesbit edilen noktasna dikkat edilirse tam dz bir murabba' deil, te bir ve te iki nisbetinde meyillidir ki, bu me yiller ufak noktalarla gsterilmitir. Ka lem, bandan sonuna kadar bu ha reket ve te bir meyil ess zerine yrr. Ayn metodun cb olarak bal harfler grld vehile, hep msellesi olur ve bu msellesler te bir ve te iki nisbetini muhfaza ederler. Ma'kl'de olduu gibi, murabba' bir ba yoktur. Mesel Ma'kl "mim"i: ve "vav" murabba7 ve mustatilimsi'dir. Kf "mim"i:

"vav"

'nn

balar msellesi ve mtesvdir. Yni kalemin hareketi birbirine denktir. Sls'te ise, grld zere te bir ve te iki nisbeti ile msellesidir. Harf gzlerinin beyazl da ayn nisbette dir. Bu nisbetin daha ak bir mislini Sls b'snn hareketlerinde grrz: de kalem, Sls'n trifi uyarnca alt noktalk bir mesfe kat' ederken, drt noktadan sonra sola d n iki nokta olur ki altda iki nisbetin dedir. Bu da sls, yni te bir nisbeti demektir. Drt nokta da buna nisbetle slsn, yni te iki olur ki, Sls'n noktasnda hareket mebde'i olarak tesbit edilen sls ve slsn nisbetini ifdeden baka birey deildir. Her meyil, Sls'te byle te bir mikys zerinde cereyn eder ve paylar (par alar) dim sls ve slsn nisbetini muhfaza eyler. Btn anaklar, kpler de bu minvl zeredir. Burada bir hussa temas etmek lzmdr. Sls'n hareket mebde'i ola rak tesbit edilen ve yukardaki trifleri veren noktas taayyn ettikten sonra, bundan evvel elif terkib edilmi ve di er harfler bundan istinbat olunmu bulunduu cihetle, u kaydettiimiz b

326 harfi zh essen elife mteferri'dir. Binaenaleyh burada evvel, noktadan elif'in nasl terkb edilmi olduunu grmek daha ilm olur. nisbet ve meyli muhfaza etmi bulu nur. Anlalyor ki bu yazya Sls ad n veren vz'lar, harflerin cereyn ve tedvirinde hareket mebde'i ittihaz et mi olduklar sls ve slsn nisbe tinde meyilli olmak hussunu ess tu tarak, kalemin hareket mebdeinde, ha reket shasnda ve hareket gyesinde bu l zerinde yrmeyi mlhaza etmiler ve harflerde asgar ve zam olarak kabul ettikleri hadleri de yine bu essa istinad ettirmiler ve Sls kale mi tbiri ile de, bu essa iret etmek istemilerdir. Bylece bu mebde'den yryerek arzettiimiz ekilde elif v cda getirilmi ve bunun terkib meto dunu gsteren tlmt da, btn dier harflerin taazzuv ve teekklnde ess tutulmutur. Nitekim Ykut ile bn Hill elifi trif ettikten sonra (bu trife bak nz) "Her hat gerek asl ve gerek fer'i ti briyle elife rci olur" demilerdir. Eski yaz tlimlerinde eliften birok harfin yhut bir harften dier bir harfin nasl doduunu gstermilerdir ki mak sad, Sls kaleminin trifinde tesbit ve hareket mebdei ittihz edilen terkib metodunun muhtelif ynlerden tatbk eklini tebrz ettirmektir. II- NESH KALEM: "Sls'e tbi'dir" diye ksaca trif edilmi ise de bu tbiyeti anlamak ko lay deildir. Bu hussu zh edebilmek iin, nesih (nesh) kelimesinin mnla rndan (1) "izle ve isbatn birlikte ol-

tam bir Sls elif'inin bnye ve tlimine dikkat edersek, her te bir ksmnda bir meyil buluruz. Bir noktalk zlfesi b'nn bandaki bir noktalk ksma tekaabl eder. Ortada kalan drt noktalk ksm dzms, ya ni sls ve slsn nisbetinde meyilli, geri kalan iki noktalk kuyruk ksm da yuvarlamsdr. Elif'in -zlfe hri-ta mam altda drt ve altda iki nisbetini ifde eder ki - "b" da byle idi- sls ve slsn demektir. Zlfe'de de hare ket mebde'i olan noktadaki bu sls ve slsn nisbetini ve te bir meylini buluruz. Bu meylin cb olarak elif tam dik deil, sls ve slsn nisbe tinde bir meyille ne eik bir vaziyet alr. yle ki, tam bata kalemin vah ucunu gsteren re's ile kuyruk sonun da, kalemin vah ucunu gsteren nok ta, kalemin hareket mebde'ine denk bir meyille kli izgi zerinde birlemi lerdir. Biri zlfenin ucundan, dieri ha reket mebde'inin alt kesinden aa iki muvz hat ekersek, sadaki aklk soldakinin iki misli olur ki, bu da sls ve slsn nisbetini ifde eder ve zl fenin durumu ile elif'in durumu ayn,

(1) Kaams'un Nesih (Nesh) maddesinde kayd olunduu zere: Nesih: 1 - Bir eyi yerinden zil kl mak, giderip atmak manasnadr. 2- Bir ey dier bir eyi arkasndan tkb ederek zil klmak mnsna mevzdur. Glgenin gnei, ihtiyarln genlii tkb ve izlesi gibi. 3- Nesihten bzan izle anlalr ki, evvelkini tammen izle eder. 4- Bzan da isbat anlalr. u kitab nesh ettim denir ki, sretini baka bir kda naklettim, demektir. 5- Bzan da izle ve isbt ikisi birden anlalr. 6- Bireyi tayr etmek ve bozmak. 7- Bir eyi ibtl edip baka bir eyi onun yerine koymak. 8- Nesh mnsna da kullanlr ki, bir eyin sretini irkin bir srete evirmekten ibrettir. 9- Bir eyin sretini karmak. 10- Bir eyi bulundu u yerden dier bir yere nakl ve tahvil eylemek mnlarna da kullanlr.

327 mas" mnsn almak ve bunu, S ls'n te ikisini nesh ederek, te bi riyle ona tbi olmas sretinde anla mak icab eder ki, bundan da Nesih mik yas, yni terkib metodu kar. yle ki: Hattatlarca mlm olduu zere, Nesih kaleminin ess kalnl Sls'n te biri kadar olup hareke kalemi de nir. Buna gre Nesih, kalnlk bakmn dan Sls'n te ikisini nesh (izle) etmi, yni kaldrp atm ve te biriy le de Sls'n yukarda geen trifine tb olmutur dersek, bununla ince bir Sls yazlm olursa da, Nesih bnye si domaz. Mesel: u ince Sls olursa da, Nesih vav' olan domaz. Kald ki, Sls geri kalan noktay sls ve slsn nisbeti ile ifde edersek, te ikisi dz, te biri yuvarlak olmak cb eder. Bylece Nesih elif'inin hareket meb deinden tibren drt nokta dzms ve sondaki bir noktalk ksm da yuvar lams olmak lzm gelir. Filhakika Ne sih elif'inin tlimi de byledir. Nitekim ayn ess zere de iki nokta dzms, bir nokta meyilli de yle olmu, hareket mebde'i olan birinci nokta de izhr, de ihf edilerek yazlm tr. Bu zahlarmzla Nesh'in Sls'e na sl tbi olduu ve terkib metodunun neden ibret bulunduu iyice anlal mtr. Yalnz burada mhim bir noktaya temas etmek isteriz. Prof. smil Hakk Baltacolu lhiyat Fakltesi Mecmua s'ndaki makalesinde, Nesih'le Sls ve Sls Celsi'nin bir nevi yaz olduu nu syliyerek Nesh'i ocua, Sls' bunun delikanllk hline, Cel'sini de babaya, yani o delikanlnn olgunluk durumuna benzetmidir. lk nazarda ekici grnen bu tebihlerin san'at teknii ve yukarda arz edilen terkb metotlar ile ne dereceye kadar uyu tuu dnmeye deer. Nesih harfleri her ne kadar Sls'e nisbetle baba ile ocuk, kumandanla yver gibi bir tbiyyetve metbyyet ifde ederlerse de, bu, Nesih bym de Sls ol mu, Sls ihtiyarlam da Cel olmu, yhut, Cel klp Sls olmu, bu da incelip Nesih olmu, demek deildir.

kalemi kalnlnda da Nesih vav' yazlabilir. u halde bura daki tbyyeti baka trl anlamak cb eder. Sls'n trifndeki altda drt ve altda ikiden, slsn olan drd atar sak, geri kalan bir sls iki nokta eder. Bunu Sls kalemi ile yle yazalm: Nesih kalemi olan te bir kalnlkla bu iki nokta uzunluunda ve te bir meyille bir elif yazalm: olur. Bu, Nesih kalemi ile drt nokta eder. Bunu sls ve slsn nisbeti ile ifde edersek, "ki buuu dz, bir buuu yuvarlak olur." deme miz lzm gelir. u var ki, bataki bir noktalk ksm, Sls'n elif'inde oldu u gibi hareket mebde'i olarak alr da,

328 Byle olsayd, birini yazarken dierine uymak zorunda kalrdk. Sls Ne sih'den istinbat edilmi, onun delikanl lk devri olsayd, Slsle Cel'sinde ol duu gibi birini yazmak iin dierine tbi' olmadka bir harf dahi yazmaya imkn bulamazdk. Onun iin aklm- sitte'nin her biri kendi trfi ve terkb metodu diresinde ne kadar ince vey ne kadar kaln yazlrsa yazlsn, bu yaz lanlar asl kalemin (yani nev'in) fr tndan addedilerek kalnlarna cel, in celerine haf denegelmidir. Binena leyh Sls'n bym Sls Celsi, incesi ince Sls, Nesh'in bym Nesih Celsi, incesi de derecesine gre ince, haf vey gubr Nesih'dir. Onun iin, Nesih kalemiyle Nesih yazsn iyi ayrdetmelidir. Asl fark incelik ve ka lnlk deil, metod farkdr. Geri Nesih kalemi Sls kalemine tbi'dir. Fakat bu tbiyetin mns, denildii mnca deil, yukarda zh ettiimiz vehile dir. Nesih kalemiyle ve bunun terkb metoduyla vcda getirilen Nesih ya zs ne Sls'n yavrusu, ne de ona t bi'dir. Bu iki yaz kalnlap incelmekle ne nev'iyyet ve istiklllerini, ne de al ka ve mnsebetlerini kaybederler. Bi nenaleyh ne Nesih Sls'n incesidir, ne de onun inkif etmemi, olgunla mam yavrusudur. Belki istinbatta ona tbi', varlnda mmtaz ve msta kil bir nevi, asl bir kalemdir. Bundan is tinbat olunan haf ve celleri de fer' ve tbidir. III- MUHAKKAK KALEM: Muhakkak, "tahakkuk etmi, p heli bir yeri kalmam" demek olduu na gre, bu yazya Muhakkak denilme sinin vechi, harflerin kalemden olan nasblerinde fedkrlk yaplmakszn, okunmasnda phe ve tereddde d recek bir hl ve tavr bulunmakszn yazlm olmasdr, denilebilir. Fakat bu mn ile yaznn trfi arasnda S ls ve Nesih tbirlerinde olduu gibi bir mnsebet yok gibidir. nk keli meyi tahll etmekle trfine, terkb me toduna dellet eden bir mn sezile memektedir. Bu kalem, "Birbuuk hassas dz, baksi mdevver olmakdr" diye tarf edilmi ve kalnlnn da Sls kalemi kadar olduu sylenmidi. Bu trfe gre kalemin bir murabba' tekl eden noktasnn st ksm ikiye blnp bir buuk ksm alnrsa, bu de iret edilen yere ka dar olan olur. Bunun geri kalan ksmn bu kadarck meyillendirirsek yedide ikibuuk nisbetin* de br meyil ifde eder ki, Sls'e naza ran daha azdr. Bu sebeble ondan biraz kalnca grlr. Kaleme Muhakkak de nilmesi, bu meyil azlndan ve biraz toka olmasndan mnbais olsa gerek dir. te bu ess diresinde konan bir kalemin vaziyeti Muhakkak kaleminin hareket mebde'idir. Bu mebde'den ha reketle ayn ess Muhakkak elif'ine tat bk edersek:

329 olur. Aff Rislesi'nde kaydolunduu zere Sls elif'inin sadrndaki ve h rindeki tahdb bunda yokdur. Kuyru unda bir tahrif (erilik) vardr. Bu eri lik, elif'in bandaki meylin devmndan husle gelmi olup, hareket gyesidir ve hareket mebde'inin ayndr. Dikkat edilirse, elif'in meyli de zlfesinde oldu u gibi hareket mebde'inde meyle m svdir. Elif'in boyuna gelince: Aff Risle si'nde "Elf-i mfredenin Muhakkak ve Reyhn tlmi kendi kalemiyle kaddi (boyu) n nokta ve mahalline gre zi ydece olur" denilmi (1) ve on nokta olmasnn teknik sebebi sylenmemi dir. Yukark trif ve tlim gsteriyor ki, Muhakkak kaleminin meyli, sls kale minin meyline nazaran drtde bir ka dardr. Bunu Sls ve Muhakkak elifle rinin boylarna nisbet edersek, u olur: Sls elif'inin boyu zlfesiyle yedi nok tadr. Bunun drtde biri, birbuuk nok tadan fazla, ikiden biraz azdr. Bunu ye diye ilve edersek dokuza yaklar. Bir noktada zlfeyi tekl eden hareket mebde'i ilve olunursa on nokta eder. Bunun yar olan bee, tarf uyarnca dier yarnn ikibuuu ilve edilince, kalem yedibuuk nokta dzms (yani dik), iki buuk nokta yuvarlams yr yecek ve Muhakkak elifi yukarki ekli alacakdr. Buradaki dzln dik vey dikimsi demek olduu bellidir. Ne tam kl, ne de sls gibi de bir deil, drtde bir meyilli olmakdr ki, ikisi orta s bir vaziyetdir. te elifteki bu esslar harfinde ufk olarak tat bik edilecek ve dzlklerde tam bir uf k dzlk deil, hareket mebde'indeki drtte bire yakn bir meyille dzms
1-Tuhfe-i Hatttn, s: 611.

olacaktr. Mesel

de 1 ile gsterilen kalem az 2 ve 3 ve 4'de ayn olup noktasnda tesbit ettii miz meyile msvdir. Dier harflerde bu mikyas zerinden yrnecek, kse ve anaklar da bu minvl zere olacak tr. IV- REYHN KALEM: Reyhn, "reyhana mensup" de mektir. Burada reyhnms, yani fesle eni andran bir yaz demek olursa da, bu benzemenin vechi hakknda bir nakl bulamam ve yaznn gzelliinden ki nye olmasnn kuvvetle muhtemel ol duunu yazmtk. nk, madd hen desece umm grn itibariyle yaz ile fesleen arasnda bir mnsebet gremiyorduk. Hz. Ali'nin:

diye, gzel yazy "gnller fesleeni" sretinde vasflandrm olmas da bizi te'yid ediyordu. Bu satrlar yazdktan drt sene sonra Tuhfe-i Hatttn'i kar trrken 622. sahifesinde, "Tuhfe- Mah mud'de, drdnc Reyhn, ol ukfe ye hsn bah cihetinden tebhen tesmiye olunmutur" denildiini gr dk. Reyhn, "Muhakkak'a tbi'dir" diye trif olunmutu. Nesih, Sls'e t bi' olmakla berber, aralarndaki harf farkllklarnn okluuna mukaabil, Reyhn, Muhakkak'n te bir kale miyle yazlan ve her hliyle Muhak

330 kak'n te bir kltlmn hatrla tan bir yaz nev'idir. Resim: 81 ve Re sim: 82 bu hli aka gstermektedir. Tuhfe-i Hatttn'in II. snihasnda yle denilmektedir (s. 612): "Muhak kak ki ana Muennak dahi denir. Tarih ler ve e'r ve ve kasid indr k an, bn'l-Bass ve Nasrullah tenkh eyle milerdir. Bzlar, Muennak, Muhak kak'la Slsden mntehab ve mrek keb zanneylediler ve neler, kalem-i mstakildir dediler. Fark u temyzi, eh l-i keml hazkt ve std- shib dik kat-i pr-zekvet krdr."* Tuhfe-i Hatttn'de kayd olundu una gre, gzl harfler Muhakkak ve Reyhan'de mutlaka gz ak olarak yazlr. kisinin birbirinden fark, Reyha n'de 'rab (hareke) kendi kalemi ile olur ve 'rablar da mefth'l-ayn, yni zamme (tre) iretinin de gz ak yaplr. Muhakkak'n 'rab kendi kale minden ince bir kalemle konulur (s. 611). Sls'de bir harfin mvelled de nilen dier bir tarz da yaplabilir. Mu hakkak ve Reyhan'de ise her harfin asl olan ekli yaplr. Mesel, Sls'de vav Tuhfe-i Hatttn'in nakline gre (s. 611), "md- Aff Rislesi"nde bir de u fark belirtilmitir: Muhakkak ve Reyh n'nin elifi, nndeki harfe balysa, dz olarak yukarya kar, saa sola meyli yoktur ve nihyette bir kalemin az genilii grlr. Sls kaleminin nndeki harfe bal ve elifi sonda sola meyl eder ve burasnda kalemin az genilii grnr. Muhakkak'da ra', nun ve ya' uzunumsu ve derinlii az, Sls'de ise ksa ve derin olur. Mesel: Sls'de:

Muhakkak'da:

Bugn Muhakkak ve Reyhn'nin kullanl hemen hemen kalmamtr**. V- TEVK KALEM:

mukavver ve mrsel olabildii halde, Muhakkak'da hep mrsel olarak yazlr.

Kaamusun beynna gre tevki'; "bir eyi vk' ettirmek" demektir. Bu mnsebetle "te'sr" mansnda da kullanlr. Bu alka le; beratlara, men urlara, resm mektuplara ve emsline

(*) Mstakim zde bu ifdesiyle yle demek ister: "Ayn zamanda Muennak diye isimlendirilen Muhakkak hatt trihler, iirler ve kasideler yazlmasnda kullanlr ki, bn'l-Bass ve Nasrullah onun faz lalklarn giderip slh etmilerdir. Bzlar Muennak', Muhakkak'la Sls'den seilmi ve birletirilmi zannettiler ve biroklar da ayr bir yaz cinsidir, dediler. Onlarn ayrlmas, keml ve hazkat ehliyle, dik kat ve akl shibi stdlarn iidir." U.D. (**) Bu iki yaznn bugnk kullanllar hakknda bir not iin 102. sahife (1. kitap) deki (**) rumuzlu hiyeye baklabilir. U.D.

331 vurulan nina da tevk' tlk olunur. Sonra te'sire medr olduu iin fer manlara, beratlara, pdih emirlerine vaz' ve kede olunan nin- padi h'ye, hatt- humyun'a, tra'ya, vze r ahlarna, 'lm'larn blsna yaz lan kad imzlarna, nihyet, bunlarda kullanlan yazya da Tevk' ad veril mitir. nceleri resm bir mevkii bulu nan bu yaznn yaylarak eitli mevz larda kullanlm olmasna baklrsa, tevk' ad verilmesi, ilm haysiyeti ve estetik hviyeti bakmndan deil, amel deerinden ileri gelmi olduu sylenebilirse de, ess mevzn ka lemlerden bulunmas hasebiyle bu ka lemde ilm, estetik ve amel haysiyetle rin mezci fikrinin hkim olduu anlal yor. Tevk' kalemi, "Yars dz ve yar s yuvarlak olmaktr" diye trif olun mutur. kalnl hemen hemen S ls'e yakndr (Resim: 83 - 1 . Kitap) Bu kalem Sls'n det sr'atli yazlan, tinsz, ihml edilmi bir eklidir. VI- RIKAA' KALEM: sr'atle yazlmas matlb olan hus satta kullanlr. Stenografik bir mhiyet arz eden bu kalem kadar, arap yazs eitleri iinde baka kalem yoktur, de nilebilir. Sonralar rkaa' ve ruk'a keli meleri kullanlmaz olmu ve bilhassa son zamanlarda Rk'a demek yi' ol mutur. Halbuki "rk'a " aslnda mas dar ve bin nevi' sgasdr. Binena leyh rk'a, mutlak srette rkaa' karl olmayp "bir nevi' rkaa'" demektir. Yani rkaa' umumi olduu halde, rk'a daha huss bir mn ifde eder. Onun iin, ne her rk'a rkaa'dr. Ne de her r kaa' rk'adr. Rk'a iinde rkaa' olan ve olmayan bulunabilir. Nitekim rk'a keli mesi Sultan kinci Abdlhamid zama nnda Mehmed zzet Efendi (18411903) tarafndan cd edilmi olan ve "zzet Efendi Rk'as" diye hret ka zanm bulunan yaznn ad olmutur ki, bu kitabn satrlar ona bir misl ola bilir. (Resim: 251-252) Rkaa'dan ok farkl olduu halde, bu san'at farkn bil miyenler kelimeleri kartrmlar, birini dieri yerinde kullanmlardr. (Resim: 253) Rk'a'ya, (Resim: 83 ve 230) de R kaa' hattna misl vermektedirler. Rkaa' kalemi, terkib metodu ba kmndan dnlrse, stenografik bir mahiyet arzettiinden krk ve ufak ha reketlerle dim deimeye ve abuk yazlmaya elverilidir. Hl ve makama uyan, seyyal ve evik bir kalem oldu undan, teki kalemler gibi muayyen bir hareket mebdei, hareket sahs, ha reket gyesi yoktur. Yazann takdir ve irde ve idrsna ve baz ahvalde insa fna kalm bir itir. Bu sebeble bu mebde' her an deiebilen bir elstiki yetle tatbik edilebildiinden, harfleri eitli karakterlere sokar. Ve (Resim: 230) de bunun eitli misalleri bul mak mmkndr. Harfler bazan biribi-

Rkaa'

kelimesi ruk'a

nn cem'idir. "Ruk'alar" demektir. Bazlar "rukaa"' okumularsa da yanltr. Ruk'a, essen kd ve deriparasna denilir. Rak' ve raka

da sr'at mnsnadr. Bu mnlardan me'hz olarak Rkaa' deri ve kt par alarna sr'atle yazlan bir nevi yaznn ad olmutur. Nitekim bu yaz ve bunda hkim olan kalem, ummiyetle tesvd, mektup, pusla ve mrsele gibi, elde

332

Resim: 251 Mellif tarafndan Rk'a hattyla yazlm olan Kalem Gzeli'nden bir sayfa.

Resim: 252 Kalem Gzeli'nin aslndan bir baka sayfa.

334

Resim: 253 Mellifin bir Rk'a satr.

rine taklarak gider, sr'at arttka biti ik yazlmas gereken harflerin birbirin den ayrl grlr. Rikaa' kalemi bu sr'at ve seyyli yetinden dolay herhangi bir kalemle haf vey cel bir srette itirake msid dir. Bunun rol ald yerlerde ttraddan ziyade ttradszlk ve karakter deiikli i insan artr. Harfi aslndan farkl bir hale sokar. Krma vey hurda denilen yepyeni bir taazzuva evirir. Onun iin ri kaa' kalemini, daha ziyade muhtelif yaz eitleri ve bunlarn brndkleri yeni ekillerle arzettikleri hussiyetlerle ayrt edebiliriz. Kalemin hareketi u vey bu nev'e ne kadar merbd kalrsa kalsn bi rinde dz vey dzms, urada yuvar lak vey yuvarlams, urada dar vey geni, urada uzun vey ksa, urada byk vey kk, urada bitiik urada ayr bir renk alr ve harflerin bir kvraklk iinde yazldklar apak grlr. Byle yazlarda estetik pek dnlmez, amel kymeti daha byk olur. Okunup anla lmas da bir ihtisas mevzu olabilir. Hsl, Rikaa' kaleminin muayyen ve kat' bir terkib metodu yoktur. Bal mumu gibi bir kaabiliyeti hiz olduun dan, birok kalemlerle itirak ve imtiza ca msittir.

VII-TA'LK KALEM:* Ta'lk, lgatta "bir eyi dier bir eye geirip asmak, yhut bir eyin husln dier bir eyin huslne bala mak (muallk klmak) ki; ne kat', ne de terk eylemek" demektir. Bu kalemde de bu mnlarn az ok gzetilmi ol duunu gryoruz. Ma'kli yazda hi yuvarlaklk olmad gibi, bunda da hi dzlk yoktur. Ess Sls'le Kf'nin imtizcndan domu mrekkep bir kalem olduu halde, bu gn mstakil bir kalem olmak zere hret bulmu tur. Bu tibarla bal bana bilinmesi gereken teknik ve artistik hussiyetleri vardr. Sls ve Kf harflerinin bnye leri Ta'lk'de istihleye uram, mese l zlfeler atlm, boylar ksalm, a naklar klm ve derinlemi, baz harflerin gzleri kapanm, hareket shas ksaltlm, hareket adedi artrlm, tahrk kanunu gereince hareket lere daha ince ve daha seyyl bir hl verilmi ve yaz muntazam mnhan lerle tedvr bir ekle sokulmutur. Ka lemin ilk vaz' Sls'e benzedii halde, hareket gyesi tedvr olarak sona erer ve burada Kf'den olan hattn gste rir;

(*) Merhum mellif, burada hakkTa'lk hattn deil de, Osmanllarn Ta'lk adn verdikleri Nes ta'lk' anlatmaktadr (bkz. s. 97) U.D.

335

bunu Celsinde daha ak grrz.

Bu essn icb olarak

harflerin biri saa, dieri sola bakan iki mtekis tenzurlar vardr. Mesel:

bu baklarda bir irtibt ve tensb de grlr. Harfin bir ksm dier ksmna yle taklm bulunur ki, bir bakma on dan ayr, bir bakma onun devm hli ni ifde eder. Her harfin biri kl, di eri ufk hatta id olmak zere iki ten zuru grlr ki, "ta'lk" kelimesinin ne terk ve ne kat' eylemek mansindaki terdd ve muallkl ifde ediyor gibi dir. Nitekim:

dolar. Keideler, on nokta olup iki harf tibr olunur. tmm, tasth, tak vs, inkibb, ibh bu yazda da car ise de kalemin tammiyle tedvr bulun mas hasebiyle, bunlarn bu kaleme mahss tatbk tarzlar vardr ve bunlar stdn tlmi ile yakndan renmeye ihtiya vardr. Bunda da hareket mebdei yuka rda grld zere yine bir nokta olup hareket gyesi tedvrdir. ns ta rafnda bir kavis vardr. Bunlar, dier yazlarn hibirisinde yokdur. Bu ka lemde de hareket mebde'i ile hareket gyesi birbirine denkdir. Gerek meb de' ve gerek gye, yerine gre bazan ak (cel), bazan kapal (haf), bzan da pek gizli (ahfa) olur.

Mebde' ak, gye hafdir. kisi de hafdir.

de grlen tenzurlar a kul ve ufk hatlarn kesitikleri noktada, harfi iki msv paraya ayrr ve ara daki aklklar aa yukar birbirine benzer. Harfin kendisi ve hatt birer noktalk paralan bile hareketin hslas olup, ortadaki parann ortas, iki mtekis parann telk noktasn tekil eder. Bu prensibin btn harfler de ve paralarnda dahi tatbik edilmi olduunu grmek mmkndr. Harfleri lmekde kullanlan l ler Sls'dekiler gibidir. Harfler um miyetle birle be nokta arasnda dner kisi de ahfdr.

de bunlarn muhtelif e itlerini bulmak mmkndr. Kalemin her yerde vaz' ve nihyete erii, hare ket mebde'indeki ilk vaz'n ayndr. Ta'lk kaleminde vah ksm, nssin den daha ok faaldir. ns ksm roln daha ok vahye tebean ve onun m-

336 temmimi olarak yapar. Bu kalemin; tam, nsf slsn, sls ve rubu' olmak zere balca be eid rol vardr. Cim harfinde hepsini grmek mmkndr. konudaki cereyn meylini dim mu hfaza eder. Bu sretle yaznn ban dan sonuna kadar her yerde ve fakat kalemin be mertebe hareketine uy gun olarak muhfaza eder. Yukarki harflerde bunlar grrz/kinci ms tarda ise harf vey kelimelerin arlk merkezini tekl eden ksmlara isbet etmek zere gzetilen dz mstar izgi si zerinde kelimeler yle birer yer alr lar ki, umm durum sanki bataki har fin bir devm imi gibi yekpre bir insi cm ve vahdet arz eder de harfler ara sndaki boluklar, bnyenin tamamla yc birer unsuru gibi rol alm bulunur lar. Harflerin saa sola olan baklar arasnda bu boluklarn estetik lehinde kullanlabilmi olmas, dier yazlarda ki zorluklardan daha zordur. Bunda en mhim baar, nfuzlu bir grle, me lekeye istind eder. Bu mstarlar arasndaki tevfuk ve hengin neticesi olmak zere, harf lerde ve kelimelerdeki muvzeneyi ni zamlayan ve tartan kl ve ufk ve mil hatlar ne kadar oaltlrsa oal tlsn, ilk harfdeki vaz'a (hareket meb deine) aykr dmemek ess oldu undan, her yerde kller birbirine, ufkler birbirine, miller birbirine yalnz yakndan deil, uzakdan uzaa da mu vz bulunurlar. Baz mstesn hallerin zuhru bu kaaideyi ihll etmez. yet ederse, bunun da bir kymete mte veccih olmas artdr. Byle bir ey yoksa, o kaaidenin ihll edilmi vey edilmemi olmasnn bir deeri ve ma'ns da kalmaz. (Resim: 254)'de bu muvzt her bakmdan mtla ve tedkk etmek mmkndr. Ta'lk harflerinde kalem kalnl ndan doan ve dzms hissini ve ren ksmlar bile tammiyle tedvr olup, sdelik iinde incelik, tegyr

Kalem, noktasn bnyenin tabia tna gre bu be eit hareket iinde vey bunlardan birisiyle yrtr, her -hareket bir noktaya vey bir noktann bu be mertebesinden birine isbet et mek zere, kalemin hareket shas be noktalk bir mesfe tutar. Harflerin bir le be nokta arasnda dnp dolama snn bu be hareketle bir mnsebeti olsa gerekdir. Kalem, bu be eit ha reketi yerinde ve srasnda yapabilmek iin, bir ksmn dier ksm iinde tayy vey indir ettirmek zarr olduun dan, bu hal, kalemin mtemdiyen ted vri ve cevvl bir srette tahrk edilme sini gerektirir. Harflerde tab'atiyle in ceden kalna, kalndan inceye inip kan seyirler iinde tahakkuk eder. Bu bakmdan Ta'lk hattna," be tel ze rinde muhtelif hareketler ibrz eden bir nevi' izgiler msiksi" demek yarar. Mamafh, yaznn sdelik iinde incelik ve zarfet gsterebilmesi cidden hay rete yandr. Sde gzel diyebilecei miz bu estetik ekil ve durumdaki hengi te'min etmenin ne kadar g bir san'at ii olduunu takdr etmek mkl olmasa gerektir. Geri Ta'lk de, biri harf vey keli meye, dieri umm bnyeye id iki essl mstar ta'kb eder. Fakat bunda tekilerden farkl olan baz hussiyyet ler vardr. Birinci mstarda kalem, ilk

337

Resim: 254 Smi Efendi'nin Cel Ta'lk'le bir yet istifi.

iinde tevfuk, dar shada hareket okluu grlr. Birinci mstara tebe an harekete geen kalem, harfin bn yesinde yle bir taazzuv husle getirir ki, hareket gyeleri hareket mebde'le rine ve hareket shasnda her para birbirine hem bir istikll, hem de bir t biyet ifde edercesine mtezd bir in sicam mehd olur. Harf paralar bir birlerine mni' oluyorlarm gibi bir hl arz etmekle berber, ayn zamanda ikinci mstara riyet syesinde ma'nev bir irtibt iinde kaynam olarak, umm bnyenin yekpre hviyeti le hine bir birleme nizm altnda akp akp giderler: Yalnz anakl ve muka'ar harfler

de deil, her harfde paralar birbirleri ne yle bir tarzda taklrlar ki, hareket ler tenevvuu hasebiyle kalem cereyn bir aksilik iinde bir uysallk gsterir. Hodgmln diergmlk lehine tema yl hissini veren bu akma iinde, haf lerin ve paralarn taklmalarndaki bu dikkate deer hal, bizim anlaymza gre bu kaleme "Ta'lk" denilmesi se beblerinden birisini tekil etse gerek dir. Tpk msikdeki tz ve pest ses par alar btn istiklllerine ramen, biri birlerine takla takla nasl henkli bir btn ve vahdet tekl ediyorlarsa, Ta'lk'de de byle bir hl grmek mmkndr. Geri bu eit henk srf Ta'lk'a mnhasr bir ey deildir. Di-

338

Resim: 255 Hulsi Efendi'den Ta'lk hattyla Arapa bir beyit.

er yazlarda da vardr. Fakat onlarda ayn makaamn muhtelif nameleri h kim olduu halde, Ta'lk'de muhtelif makaamlarn namelerinden dokun mu bir henk mehd olur. Sanki yaz, muhtabn hissin tesinde zek sha snda aryor gibidir. Bu sebeble Ta'lk hattnn bed inceliklerini sezmede be d hassasiyetle berber, cevvl bir ze knn da bir estetik mant iinde ile mesine ihtiy gsterir. Yan, Ta'lk ya zsnn basrete olan hitb, hisse olan dan daha ok ve daha messirdir. Bu yaz zerinde en ok kalem oy natan ranllarla Osmanllar olmutur. ran Ta'lk'leri ve Nesta'lkleri bizimki lerle mukayese edildikleri zaman, ran llarn slb bakmndan bir fevkalde lik gstermi olduklar gzkr. Bilhas

sa Nesta'likteki mahretleri inkr olu namaz. Fakat, Osmanl hattatlar Ta'lk aldktan sonra Trk bed zevkine uy gun yeni bir estetik hviyete kalbede rek bir Trk ekol hline getirmilerdir. Bilhassa Cel Ta'lk zerindeki fevkal de mahretlerini ranllar ibrza g yetirememilerdir. Mesel, Smi Efen di'nin stanbul'da Kapal ar'nn Byezd tarafndaki ikinci kaps zerin de yer alm bulunan (Resim: 256)

bidesini yalnz stanbul'un ve Trk'n deil, "btn bir insanlk leminin sne sine aslm bir bedat madalyas, Rab bn bir gerdanlk diye tasvretmek ye rinde olur.*

(*) Bu kitbe yazlp taa hkkolunarak yerine konduktan sonra, stanbul'a gelen ismini tesbit edemediimiz bir ranl hattat kitbeyi yerinde grr ve zamann sahhaflarndan ranl Nasrullah Efen di'ye, kendisini bu yaznn hattatna gtrmesini syler. Gittiklerinde, Smi Efendi'nin elini pmek is ter. Smi Efendi elini karrken, tercmanlk eden Nasrullah vastasyla, bu tzmin sebebimi sorar. ranl hattatn cevb u olmutur: "Ta'lkh incesini gzel yazan bizde hl oktur. Lkin bu kalnlkta Cel Ta'lk bu letafette yazacak yoktur. Onun iin pmek istedim!" U.D.

339

Resim: 256 Smi Efendi tarafndan Kapalar'nn Fesiler Kaps zerine yazlan Cel Ta'lk kitbe (yksekte olduu iin fotoraf tam cepheden ekilememitir).

Resim: 257 Ayn hadsin, yllar sonra Smi Efendi eliyle tekrr yazlm rnei (Levha hlinde oldu undan fotoraf dzgn ekilebilmitir).

D- TERKB UNSURLARI: Yukarda zh edilen yedi kalemin terkb metodlarn veren trifleri bal bana alndklar zaman bize hibir ey vaadetmezler. Her birinde hareket mebde'i olarak kabul edilen noktann, o metodlar altnda tahavvl ede ede bir tohum gibi inkif bulmas ve bu nun iin de el ve kalemle belirli bir mev z' zerinde tatbk grmesi, terkb ka nnunun iinden gemesi zarrdir. Bu

mevzun ilm haysiyeti bir tarafa bra klrsa, san'at haysiyeti bakmndan ba z terkb unsurlarnn vcduna ihtiy gsterir. Her yaz nev'ine gre, baka bir ekl ve karakter arzeden bu unsur lar ess tibriyle bnye ii ve bnye d olmak zere iki guruba ayrabiliriz. I- Bnye i Unsurlar: Harflerin kurulmasnda ilk rol alan nokta bata olmak zere, elif-b harfleri ve bunlarn bata, ortada ve sonda ekilleri, visk lar, bitimeler, dokunma ve taklmalar,

340 keideler, geme ve kesmeler ve ben zerleridir. II- Bnye D Unsurlar: Gzler, azlar, anaklar, kpler, kseler, aralk lar, aklklar ile okutma iretleri, mh mel harf iretleri, tezyn iretleri ve benzerleridir. Terkb, bu unsurlarn yerine gre birlemesi, yerine gre ayrlmas sre tiyle bir mevz zerinde bir ekil ve du rum ifde edercesine bir nizm ve vah dete balanmas demek olduuna g re, evvel ittisl ve infislin mahiyeti ni, eitlerini, ilim ve san'at bakmndan olan hussiyetlerini bilmek gerekir. E- TTSAL VE NFSL: Harfler kelimenin unsurlar, keli meler de cmlenin, kelmn czleridir. Kelm, tek tek harflerden yaplabildii gibi, bir takm terkb ve cmlelerden de yaplabilir. Bundan dolay ilk nce, keli melerin birbirinden ayrd edilmesi lzmdr. Her kelime kendinden evvelki ve sonraki vey yalnz evvelki vey yal nz sonraki kelimeye mn itibariyle bal olmakla berber, sreten ayrl maldrlar. u halde, kelimeler birbirine biti tirildii vakit hepsinin bir kelime hlin de dnlmesi mmkn olmal; yhud, bu bitime hlinde onlar ayrt edecek bir de ayrlma ciheti bulunmal dr ki, her kelimenin sret ve mns ayr ayr muhfaza edilmi olsun. Bin enaleyh, kelimelerin infisli asl, ittisli rzdir. Bu bitime ayn zamanda ayr l andrr cz' bir srette bir bitime dir ki, yapma deil, yanama demek dir. Yine bunun gibi, bir kelime iinde harflerin de biribirinden hem seilme si, hem de bir kelimeye id olduklarn sezdirecek bir yaknl da bulunmas lzmdr ki, seilme ciheti bir ayrl, yaknlk ciheti de bir bitimeyi gster sin. Bundan dolay harflere ess itib riyle iki nevi' sret verilmitir. Birincisi, her harfin bal bana seilme ve ayrlma cihetidir ki, bunda harf bitimez, yalnz bana, kendine mahss bir ekilde ayr olarak bulunur. Bu, elif-b'da ayr ve yalnz olarak gs terilen sretlerdir. Bunda yaz nev'i ne olursa olsun, her harfin yalnz olan bir sreti gsterilir. Bunlar Elif-b harfleri, yhud mfred harfler, yhud mfre dat diye tanna gelmilerdir. kincisi, harflerin bir kelimede toplanabilmeleri bakmndan olan sretlerdir ki, bu da, seilme iinde bir nevi' bitime ekilleridir. u kadar ki, bu bitime her harfde denk ve tam ol maz. Bir ok mnferid ekillerinin tb atna gre hem sana, hem soluna bi tiebilecek bir sret alabilirler. Bunla rn bitimesi her cihetce tam olabilir. Onun iin, bunlarn; biri yalnz, biri ba da, biri ortada ve biri sonda olmak ze re en az drt sreti vardr. Bu ksm harflere muttasl harfler denir. Bzlar ise ancak sana bitiebi lir de soluna bitiemez. Onun iin, bun larn biri yalnz, biri de sonda olmak zere iki sreti vardr. Soluna baka bir harf bitiemedii iin bata ve ortada baka sreti yokdur. Bunlar bir vechile bitien ve iki cihetle de bitiemeyip ks men ayr yazlan harfler olduundan, bunlara da munfasl harfler denilmi dir. Harflerin bu bitime ve ayrlma halleri yaznn ilm haysiyetine ve iml ekline taallk eden bir ittisal ve infisl olup, bir de san'at haysiyyeti ile alkal olan ve bititii halde ayr, ayrld hal de bitiik saylan eidi de vardr. Bun-

341 lar fark ve temyz edebilmek iin, ittisl ve infislin mhiyetini bilmek iktiz eder. 1- ltisak ttisl: Buna "yapa rak veya kaynaarak bitime" de diye biliriz. Bunda bir harf dierine iyice kaynaarak bitiir. Kalemin tabi ak cb olarak, biri dierinin devm imi gibi kelime yekpre bir ekil alr. Harfler, vsk denilen bala biribirine nc drdnc arasndaki gibi ve daha baz ekillerde yazabi liriz. Grlyor ki harfler, mnferid va ziyetlerini az ok deidirmi olmakla berber, birinci ile ikinci arasndaki

ikinci nc arasndaki

balanrken mnferid haldeki durum larn az ok deitirerek, sandaki ve ya solundaki harfin mizcna uygun bir tavr alr. Ferdiyetin cemiyete intibk n ve itim artlara tevfukunu ifde eden, itima temyl vey birleme temyl denilen tavrlar, visklar vstasyla biribirine kaynar da, bu syede kelime yekpre bir taazzuv arz eder. Mesel:

harfini

sretinde grlen visklar, harfle rin cevherlerine dhil olmamakla ber ber (sonuncu mstesn), sandaki harfin devm vaziyetindedir. Viskn bittii yerden ikinci harf balar. Ancak, her visk sa ve solunda harf arasnda mterekdir. Okunurken sandaki harfin devm eden paras, yazarken soldaki harfin balyan paras imi gi bi dnlmelidir. Mamafh bunun da mstesnlar vardr. Mesel Ta'lk'de

ile,bunu

ile, bunu da kelim esinin kede denilen uzun ksm, "sin" harfi olduu halde, ile birletirerek bir kelime sretinde terkb etmek istersek de "h'nn devm ve viskdr. Onun iin her yazda visklar, bulun duklar harflere ve harfler de visaklara uygun bir hal ve tavr alrlar. Harflerin

342 olduu kadar visklarn da ekilleri ye rine ve cbna gre deiebilir. Bzan harfler mnferid vaziyetlerini tam men vey ksmen muhfaza ederler, bzan da cevherleriyle iktif olunurlar. Bzan da cevher ksmlar erek dokunur, ireti bir halde bulunur. Mesel:

ve

de

grld gibi yepyeni bir hviyet alr lar. Hatt,

de "t" ile "y"da istihdam yaplm ve bu syede ayr bir visk ilvesine l zm kalmamdr. nk "t" dedii miz noktann altna isbet eden ksm, y'nn mnferd vaziyetindeki

kelimelerinde grld gibi, her harf ayrln muhfaza etmekle berber, dieriyle bir ilgisi de bulunur. Bu ksm bitime sayesinde istifli ve girift yaz larda harfler biribirine gemi olduu halde, ayrlk tavrlarn muhfaza eder ler. u halde hakikatte iki deil, drt eit bitime nazara almak cb eder ki, bunlar ylece sralayabiliriz: 1- Kaynaarak tam bitime:

parasndan baka bir ey deildir. Noktalar iltibs def ettii iin bu ka darla iktif olunmudur. Bir de bunun zdd vardr. Mesel bata ve ortada yazlan "sad" ve "dad"a bir di ilve edilir. Bu harf deil harfleri "ha" ve "h"dan ayrd etmek iin bir frika olup, visk mevkiindedir. Mesel "sad"a bir di ilve edilmezse "had" gibi olur, ba daki "h" m, "sd"m ayrd edilemez. Hele estetik ekiller ve durumlarda byle frikalarn bir kat daha faydas olduu grlr. II- ltikaa ttisl: Buna, "ilierek vey dokunarak bitime" de denilebi lir. nk bunda harfler biribirlerine kaynamaz. Visk denilen balant bu lunmaz. Sdece bir udan dierine ili

2- Kaynaarak yarm bitime:

3- lierek tam bitime:

te muttasl (bitien) harfler de nildii zaman, bu drtden birincisi olan tam kaynaarak bitien harfler kasdo

343 lunur. Elif-b'daki bu ksm harflerin hepsini ortada yazmak kaabil olur ve bitimek harflerin ztnda bulunur. Bundan dolay bu ksm harfler mtte hid bir kelime tekline elverili harfler dir ki unlardr: Bunlar, sandaki harfe bir viskla kaynaarak bititii vakit:

yet, bu harflerden birinde bir ayrlma grlrse bunlardan deil, yu kar ikinci sradaki misllerde grld gibi, sa tarafnda ayr bir harfin bu lunmasndan ileri gelmitir. Binaena leyh, bunlara mukabil munfasl (ayr lan) harfler denildii zaman da, tam kaynaarak bitimesi olmayan harfler anlalmak lzm gelir. Bu da yukarki 2, 3 ve 4'de grlen ksmn hepsine mildir. de ayr saylr. Mamafih, dokunarak bitime ister tam, ister nks olsun, evvelkisi gibi zt olmayp, san'at cablarndan ve estetik yazma dan mtevellid rz eyler olduun dan, hat ve iml dilinde bitime sayl maz. Bundan dolay "ayrlan harfler" denilince, kaynaarak bitimesi olma yan ve yalnz sana kaynaabilen harfler anlalr. nk bu yazlarda kaynaarak bitimesi hi olmyan tek harf bile yoktur. Meer ki, ya pek irkin bir yaz ola vey huss bir maksatla yazlm buluna... Hatt dokunarak bi timesi kaabil olmayan hibir harf de yoktur. Meer ki, byle yazmak lzmu hissedilmemi ola... Sandakilere kaynaarak bitiip, solundakilerle kaynaamyan ve nih yet baz hallerde dokunma ve ilime sretiyle yazlabilen harfler de u yedi harftir:

gibi bir hl alrlar. Herbiri dier bir harfin soluna dokunmak sretiyle de bitiebilir. yet kelime hep bu harfler den terekkp etmi ise, yukarda geen misllerde grld gibi, biribirlerine ilierek bititikleri halde, hakkatte ayr drlar. Bu hl yalnz Sls vey Nesih yazlarna mnhasr olmayp, alt kale min hepsinde, Nesta'lk'da ve hatt bi timeye elverili olan Dvn, Siykat ve btn krma yazlarda bu gibi ilime ler daha ok bulunur. Bir de, hadd-i ztnda kaynaarak bitien harflerden mrekkep kelimeler, yaz san'at ve estetii bakmndan satr ve istif icab olarak dokunma ve ilime sretine dklerek de yazlrlar. Mese l: kelimesi

sretinde de yazlabilir. ttisl ve infislin estetik hussi yetleri tensb ve tenzur kanunu ile alkadar olduundan zahn o bahse brakyoruz. F- HARFLERN TARF VE TLMLER: Harflerin mfred ve mrekkep ekillerinin hi olmazsa yedi kaleme gre trif ve tlimlerini bu sahifelerde gstermek ok yerinde olurdu. Fakat

344 bunlar bize tammiyle tekeffl etmi bir eser bulamadk. "Subhu'l-'"da verilen mlmat da yaznn bugnk tekml seyriyle te'lif edemediimiz gibi, maksada yeter derecede de bula madk. stanbul'da nklp Mzesi'nde vaktiyle grdm "Mzn'l-Hat" adl tek nsha* yazma kitapta eyh Ham dullah'n slbu zere aklm- sitte'nin mfred ve mrekkeb harf ekilleri mevcud, trif ve tlimleri mnderi ise de, istifdeye frsat ve imkn buluna mad. Mamafih yaz tliminde mikyas ittihaz edilmi olan Sls harflerinin t rif ve tlimlerini grmek, dierlerini de mukayese ve istidlal sretiyle anlama ya kifyet eder. Bugn balca zerin de allmakta bulunan Nesih'le Ta'lk'n tlimlerini de ilve ettik. **S ls ve Ta'lk' Celleri ile Msenn'lar, Sls ve Ta'lk esslarna mstenid ve tbi' olduklarndan, kitaba dercedilmi levhalar zerinde mrekkebta id hu ssiyetlerini mtla ve tedkik mm kn olacana gre, bu mevzuda hasis hareket etmediimizi sanyoruz. Kald ki asl maksadmz yaz estetiini mt la ve tedkka zemin ve imkn hazrla maktr. Mfredtn trifi hakknda bn Sencr'nin Bidat'l-Mcevvd adl eserini ess olarak aldk; noksanlarn ve zamanla deimi bulunanlarn da ilve eyledik. bn Sencr'nin trifleri hat mikysnda asl olan Sls harfleri ne mnhasrdr. Nesih ve Ta'lk harfle rinin trifleri hakknda tedvin edilmi bir eser bulamadk. Bunlar daha ok hocalarn tlim srasnda ifhen trif leri ile belletile geldiinden, satrlarda tesbite lzm ve ihtiya grlmemi. Binaenaleyh biz de kendiliimizden birey syliyemiyeceiz. Yalnz, nce Sls'n, sonra Nesih'in nc dere cede de Ta'lk'n yalnz, bata, ortada ve sonda harf ekillerinin tlimlerini gsterecek baz mvelled ve mrsel harflere de iret edeceiz. Farklar noktal ve noktasz olmaktan ibret bu lunanlarn da yalnz birisini gstermek le iktif eyliyeceiz. I- Elif: Hasan- Sencr elifi yle trf etmitir: Dimdik, salam, ayakda, ne uzun, ne ksa, ikisi ortas olup prz szdr. Buna nisbet olunabilecek ba ka bir harf yokdur. Elif, mfred ve mug terib bir harfdr. Bu trf, elif-b'nn ilk harfi olan yalnz elife iddir. bn Hill'e gre: "Elif, salarn el bisesi zerine salvermi, mihrbnda ve ayakda duran rhibe benzer. Boyu, yedi noktadr. Bandan aslm bir y lann yukardan aaya dklrcesine inii gibi yazmaldr" (Bu sz, kalem ce reynnn tb hlini anlatmya ma'tuf dur). Yakt'a gre: Elifi temkinli, yni oturakl yapmak iin, yazmaya balar ken kalemin azyla gizli tarafndan br nokta kadar almaldr. Yni

(*) Muhtelif mze ve ktphanelerimizde aklm- sitte'nin tamamn vey bir ksmn noktal ola rak trif eden mensur vey manzm yazma eserler (Mzn'l-hat Frznme...) mevcuddur. Bunlar herkesin grmesi mmkn olmad cihetle, son yllarda matb hale getirilen iki eseri buraya kayde delim ki, hat merkllar daha kolay bulabilsinler: 1) Sls Yazs Rehberi. Mellifi: Seyyid Mehmed Mecdi, 1278 H. - Niri: Medne-i Mnevvere'de mcvir Erzurum'lu Mustafa Nectddin, 42 sahife, am - tarihsiz. (Bu eserin mellifinin 4. Murad devri hattatlarndan Tokatl mam Mehmed Efendi (?1642) olduu, Mehmed Mecd Efendi'nin sadece istinsahta bulunduu Prof. Dr. Nihad etin tarafndan tesbit edilmitir) 2) Mzn'l-hat. Hakkkzde Mustafa Hilmi, 1266H.-Niri: Osmanl Yaynevi, 160 sa hife, stanbul -1986. U.D. (**) Mteakip sahifelerdeki Ta'lk harflerinin Sm, Hulsve Necmeddin Efendilerin meklerin den yenilenme zarreti domutur. U.D.

345 Elif, hemze eklinde yazlmak ge rektii zaman nibre vey (ayn- betra') (kuyruu kesik ayn) ad verilen de grld zere, nce banda ki bir noktalk engelli ksm-yni hare ket mebde'ini-takarak elifi bunun iin den ekip karrcasna yazmaldr. Byle yazlrsa, tb ak daha kolay te'mn olunur. Ykut ile bn Hill yle demiler dir: "Her hat gerek asl ve gerek fer'i iti bariyle elife rci' olur." Bu sz, dier harflerin hep elifden istinbd edilmi olduunu ifde eder. Elif'in, yalnz ve sonda olmak ze re iki ekli vardr. Yalnz elif'in banda ki ksma zlfe vey zlf denir; bu, ss olmakdan ziyde hareket mebde'i olan noktann nce vaz' olunarak bundan elif'in ekilip karlacan gsteren bir san'at inceliini fde eder. Bu, her zl feli harfde ve hatt her harfde takdr olunmaldr. Asl elif, bu zlfeden son raki alt noktalk ksmdr. Zlfeden sonra iki noktalk ksma sadr, onu tkb eden iki noktal ksma gvde, bunu ta kb eden iki noktalk son paraya da kuyruk denir, Elif'in sadrnda ne ba kan, gvdede sola bakan hafif bir tah db (kanburluk) vardr. Bunlar, sls vey slsn nisbetindeki bir kalemin, tb cereyn srasnda kalem hakk olarak husle gelen tbi tezhrler ol duundan, elif'in hsnn artran ka rakterlerindendir. Kuyrukta da bir tah rif vardr; ylan kuyruunu andrr. Bitiik elif'in sonu sola, sls ve slsn nisbetinde meyilli olmakla be rber, kalem az grnr; ortasndan tibaren iki msv ksma ayrlr, yle ki st ksm alt ksmn ma'ks bir tavrn ifde eder, yed, ortadan bklp de biri dieri zerine kapansa tevfuk ederler.

eklinde yazlr. Tlimleri

Bazan Mvelled denilen

tarzlarda da yazlr. Nesih'de elif, zlfesizdir: bada kalem az (hareket mebdei) grnr. Sonunda grnmez, hafidir. Bir cezm meyille ve drt nokta uzunlu undadr. Sondaki elifde hl vardr. Dik kar ve kalem az grlmez:

kalem az grnr:

346 saa mil olur: B'nn aslnda, ylan kuyruunu andrr bir hl vardr. B'nn genilii alt nok tadr. Bir noktalk ba (hareket mebde'i)'a ilve olunursa, elif'in boyu kadar olur. B'da rutubet ve ybset (yalk ve kuruluk) olduu sylenmise de mns bizce kestirilememidir. Yalnz b'nn iki ekli vardr. Tlimleri: Yalnz:

Tlimleri:

Ta'lk'de: Yalnz ekli

Bata: dir. Sadan sola ve aa bir cezm meyille yazlr, banda kalem az g rnr. Boyu noktadr. Kalem, hare ket gyesinde haf olarak nihyet bu lur. Sonda elif:

olup soldan saa ve yukar doru bir cezm meyille yazlr, kalem az g rnr. Boyu sa kenardan , sol ke nardan drtdr, bir nokta viskdr. Hemzesi

Ortada:

olup, ba ve sonu rubu' kalem, or tas sls kalem kalnlkdadr. Btn meyiller birer cezmdir. Tlimleri:

Sonda:

II- B': Ykut ve Ibn Hill'e gre: B'y elifle terkb edince, kf olur.

Mrsel:

347 gre elif'in yars dier yarsna ve be yazln tam yarsna binmi olup ek lin gzel olmas iin beyzi mselle s'l-adla' olmaldr. Bu da

Nesih'de:

bu eklin trifidir. Her ki eklin ka rn ve kp ksmlar zid olduundan t riflere sokulmamlardr. Bunlar, cim ve benzerleri olan e, ha, h'nn da yal nz ekilleridir. Bata: Ta'lk'de:

Ortada:

III- Cim: Ykut ve bn Hill'e gre, saa ve sola iki ve st tarafda tamam bir takvs ile olur ve u ekli alr: Sonda:

cim'in en asl ekli budur. Yakt'a

348 Sonda yazld vakit

Nesih'de:

olup tammnn de ikisi derinlik le yuvarlaklk arasnda, yukar doru sud eder. Bazan mrsel denilen u

ekilde de yazlr. Ta'lk'de: Nesih'de:

Ta'lk'de:

V- R': Ykut ve bn Hill'e gre kavislenmi bir hattan ibret olup, elif kadar olan evresinin drtde biri, bata yle bir tarzda konur ki

IV- Dal: stl altl yle iki hattr ki, kendilerine mahsus birer halveti var dr. Ortasndaki beyazlk erik eklini an drr. Ykut'a gre dal, ortasndan ikiye bklm bir elifdir.

elifde bulunan kalem az burada da takdr olunur. Ykt r'nn elif den mahll vey muhavvel olduunu sy lemidir. R'nn asl ekli budur. Mr sel denilen

349
ve mukavver ad verilen grld vehile yalnz cevher ksm yazlr ve visaklar dilerden bir nokta fazla olur. Bir de mvelled olan u

ekillerde de yazlr. Bunlarn elifden kalbedilmi olduklar daha ak g rlr. Sondaki ekilleri unlardr. ekilde de yazlr. Bu da elifden mrekkebdir. Ortada kullanlmaz. Nesih'de:

Nesih'de: Ta'lk'de:

Ta'lk'de:

VI- Sin: Ykut ile bn Hill'e gre; dikine kavislenmi drt hattan ibret olup, birbirinden ayrlmyan iki mm ile nn'un sadrndan ibrettir.

VII- Sd: bn-i Hill'e gre, kavisli iki hatt ile, sonda dikine kan bir hattan mrekkebdir. Yakt'a gre, beyaz bi raz dikilmi, arkaya doru binmi, badem gibi olup, stden ve altdan yaz lr ve nn ekliyle birleir.

diler, gvdenin takld yere ka dar bir elif, ondan sonras da bir elifdir. Dili ksm cevher, kse ksm zid olup, bata ve ortada Bu da iki elifden terkb olunmudur. Bata ve ortada bir dile yazlr. Bir de mvelled denilen, bata ve ortada bazan kullanlan

350 dir. Ta'lk'de;

ekli de vardr. Nesih'de: dir. Her yazda da bada ve orta da ve sonda ekilleri mnferid ekilleri gibidir. Z'da nokta da dim kolun sa nda bulunur. Sls ve sls celisinde kol mvelled olarak

Ta'lk'de: eklinde yazlr. IX- Ayn: Ykut ile bn Hill'e g re, kavisli iki hattan, elif'in ayn ekline kalbedilmi olmasndan ibretdir.

VIII- T': Ykut ile Ibn-i Hill'e g re, sad ba ile elif den mrekkebdir. Sd ba bir elif olduuna gre, iki elif den ibretdir. bu trf cevher ksmna id olup, alt ksm zid ve ikinci bir elif dir. Slsde ayn'n balca yedi eidi vardr: 1 - Na'l (nal) eklinde olur, ayn- na'l denir.:

fakat, bizim tahkikimize gre t'nn ba sad'dan biraz baska olur. Bu sebeble t, sad'dan biraz uzunumsu g rnr. Nesih'de:

karn ve kp olmaz, dim bada yazlr. 2- Ters sad'a benzer ve ayn- sd denir.

351 bu da bata kullanlr. 3-Ylan ene sine vey alm ylan azna benzer ve fem-i s'bn denilir. Karnl ve kp l de olur. bu ma'kd ekil elif'in dmlen miidir. "Kasap satrna benzer" de milerdir. Bu yedi eit ayayalnz S ls ve Sls Celsi'ne mahss olup, Muhakkak ve Reyhn'de, muhayyer, sd ve ma'kd ve na'l kullanlr, dier kalemlerde bunlarn az ok tahavvl etmi ekilleri yaplr. Mesel: Nesih'de;

4- Arslan enesine vey alm arslan azna benzer fem-i esed vey fil kula denilir, ayn- na'l karldr, zevidi yoktur, bata kullanlr. Ta'lk'de:

5-Tilki azna benzer. Bada kulla nlr, zevidi yokdur fem-i sa'leb denir. Ayn- sd karldr.

6- Ayn- muhayyer denilen, yalnz, bada, ortad ve sonda yazld gibi, karnl vey kpl de olur ki ekli, trif srasnda gsterilmitir. Kpls de udur:

X- F: Ykut ve bn Hill'e gre, b'ya bindirilmi vav badr. Beyaz el ma ekirdeine benzer.

7- Ortada ve sonda yazlan, kpl vey karnl da olan

yazarken boynunu bktrmemeli, ne eik olmayp dik durmaldr. Bo yun ne ksk, ne de uzun olmaldr, F mrekkeb olarak, yni ortada vey sonda yazld zaman, beyaz merci mee benler.

352

Nesih'de:

Nesih'de:

Ta'lk'de:

Ta'lk'de:

XI- Kaf: Ykut ile bn Hill'e gre, nn'a bindirilmi vav'dr. Temkinli bir elden karken gvdesi clz olarak kar.

XII- Kf: Yakt'a gre y ile vav'dan mrekkeb olup ba sad'a benzer, Ykut ile bn Hill "kfin sadr bir sad olup, munsath ekildedir" de milerdir. Buna boru kfi da derler.

Bunun mvelled ekli de: "kf- mcelles" denilen ve elif ile b'dan terekkb etmi grnen Gz ayva ekirdeine benzer, vav'n sadr kafin sadr gibi olduu da rivayet edilmidir. Kafin boynu vav'dan biraz farkldr. ene ile gvde aras kaf da bir nokta, bir cezim; vav'da ve f'da bir noktadr. Mtekmil ekil lerinde gvde nn gibi be noktadr. Bu itibrla vav'dan farkldr. Bada ve ortada kaf, bada ve ortada f gibidir. Yalnz bana ve sonda mrseli de olur.

eklin asln gstermek iin, iine ufan koymulardr. Bunun boru kf dan nasl tahavvl ettiini ylece gsterebiliriz:

353

Ta'lk'de:

birincinin ksesi vey be nokta da olur. Tarihilerin beyanlarna gre, bata kt dal'n elife bitimi ekli olup, beyaz erik eklindedir:

ortada: XIII- Lm: Ykut ile bn Hill'e g re, dik ve dz bir ekil olur elif ile nn anandan ibarettir.

sonda:

Nesih'de:

354 Nesih'de: Sonda:

Ta'lk'de:

XIV- Mim: Ykut ile bn Hill'e gre: Sin ba ile mrsel r'dan terek kb etmi olup, beyaz hahaa benzer. ok ekli vardr. Yalnz:

Nesih'de:

Bata:

Ta'lk'de

Ortada:

XV- Nn: Yarm dire kadar yu varlanm olup, banda mukadder bir kalem az vardr.

355
Ykut ile bn Hill'e gre nn; mu kavves ka gibidir. Nn, elif'in iki nokta lk ksm baa, mtebaki ksm sadr'a isbet etmek zere yaplm bir kavisdir. Yhut bataki iki noktalk ksmdan elif'in be noktalk ksm atlm, bu iki noktalk paraya ikinci bir elif kavisle nerek taklmdr. Bir de nn- r deni len mvelled bir ekil daha vardr ki yle ki, ban hem dik, hem de ne almla bakan bir hli vardr, baa mr sel r taklrsa mrsel vav, mukavver r taklrsa mukavver vav nmn alr ki o da udur:

Mukavver vav, dier bir harfle bir letii zaman kirpi ve ylana

iki r'dan ibretdir. Her iki eklin de mrselleri vardr. mrsel yazld zaman yrtc hayvana, ejdere benzer denilmidir:

Nunun bada ve ortada ekilleri b'nn bata ve ortada ekilleri gibidir. Nesih'de: Nesih'de:

Ta'lk'de:

Ta'lk'de:

XVI-Vav: Ykut ile bn Hill'e g re: Bir ksm dier ksm zerine arkaya dayanarak ve kavislenerek kapanm ve bu ksm r'nn zerine taklmdr.

XVII- H': Ykut ile bn Hill'e g re; aslnda bir dl'dr. Alt st tarafna aslm ve beyaz mselles hle getiril midir.

356 ba kedi ban ve gzleri kedi g zn andrr diye trf olunmudur. H'nn asl bu olmakla berber, bu, yal nz olarak pek az yazlm ve yazlanlar da ho grlmemidir. nk bnye de bir noksanlk gze batar. Baka bir harfe bitimek isteyen bir hli vardr. Bir harf vahdeti deil, bir kelime para s ifde ettii iin ho grlmemi, bu nun, bir vahdet ifde edecek ekilde tdl ve ihtisar edilmi olan snda bulunduu zaman, karnca hor tumu gibi

eklinde de yazlr. Sonda iki sd gibi

ve bunun mrseli olan: mvelled ekli terch olunagelmi dir. Bunda yukarki eklin sa gzyle iktif edilmi ve harfe bir istikll ve vah det verilmidir. Bada: bazan da

ortada:

kullanlr. Nesih'de:

Ta'lk'de: bunun ve benzerinin alt parasna katr hayas, st parasna at kula denir, bir de nadiren kullanlan

mvelled ekil de vardr. Haberde yle vrid olmudur: H, iki harf ara

357
XVIII- Lm-Elif: Bada lmla sonda elif'in, yhut yalnz ve bitiik iki elif'in terkibinden ibret olup makasa benzer. Bu ekiller grldkden sonra ak la yle bir sul gelir: Madem ki bu harf lm ile elifden ibretdir, o halde niin asl zere

alt ksm yalnz h gibidir. Beyaz msellesidir. Mrekkeb olduu zaman lm ile elif, iki lm gibi muntazam bir ekilde karlar.

eklinde yazlmyor? Bunu zh eden bir sze rastlamadk. Ancak Siy kat'de

Yhut, bu ekilde grld gibi elif lm'n ortasna kln az gibi iz ve baka bir harfle

tarznda kullanlm olduunu eski Siykat yazl kaytlarda gryoruz. Es tetik yazlarda bu eklin iltizm edilme sinin sebebi bizim anlaymza gre, essen Arablarn skin elif dedikleri harf karlnda, tek bir harf olmak zere "elif-b"ya konulmu olan bu eklin tam bir harf vahdeti arzetmesi dncesi olsa gerekdir. Nitekim h harfinde de byle bir fikir iltizm edil mi olduu gemidi. Filhakika

de iki harf enisi sezildii halde sretinde bir viskla yazlr ve birin ci elif, ortada lm eklini alr. Nesih'de:

de bir vahdet grlr. Gze daha czip grnd de inkr olunamaz. XIX- Y: Elif-b'nn son harfidir. Ykut ve bn-i Hill'e gre, biri dierinin tersine taklm iki dl'den ibrettir.

Ta'lk'de:

358 d'lin elif den kalbedilmi olduu d nlrse, bu da iki elif den ibretdir. Y'y gyet keskin kl azna benze tenler olmusa da bu, y-y maks denilen ve yukarki eklin mvelledi olan tibren Arablar, hem harekeleri, hem de noktalar kullanmaya balamlarsa da, bunlardan holanmazlard. Medeniyyet-i slmiyye Tarihi'nde kaydo lunduu zere: "Mushaflar vesire gi bi zabt u dikkati mstelzim olan kitap lardan baka eylerde hareke ve nok talarn istimalini istemezlerdi. Noktasz yazy bhuss mrseln-ileyh lim bir zt ise, mreccah addederlerdi. Ktip ler, medeniyyet-i slmiyye'nin geir dii devirler esnsnda, yazy noktal ve noktasz yazmakta muhayyer kal mlard. Fakat, ekseriya noktasz ya zarlard. Bunun neticesinde bir ok ah valde ve bilhassa garb mahaller isim lerinde vesir elfz- Arabiyye'de, ilti bs vuku' bulmudur. deb, ulm ve fnna dir olan kitaplarda nokta isti mlini lzm ve muvafk grdkleri hal de, muhbertta nokta kullanlmasn irkin bulduklarndan, in ve hsn-i hattaki iktidr ve gururlarna binen, yalnz szn fashatna ve hattn gzel liine ehemmiyet vererek, tahrrde muhtasar bir uslb ihtiyr ve ufak, be l cmle ile iktif ederler ve fazla z hat 'tsn ve nokta ve hareke vaz'n kitbette bir acz ve taksr addederler di" (c. 3-s. 106) Muhakkak olan udur ki, slmiy yet'in snrlar geniledike, yaz da gir dii muhitlerdeki zek ve hfza, istdd ve kaabiliyet dikkat ve kltr derece siyle mtensip olarak ekiller alm, yer yer ve zaman zaman, harekeli ve harekesiz, noktal ve noktasz vaziyet lere girmi; harekeli olanlarn bir ks mnda, yalnz okumay kolaylatrmya mtf iretler kullanlm, bir ksmn

ekle iddir. Bu iki ekil y'nn yal nz ve sonda ekilleridir. Bata ve orta da t harfinin bata ve ortada ekilleri gibidir. Y'nn iki noktas, harfin altnda bulunur. Yalnz ve sonda ekillere nok ta ekseriy konulmam, bzan konul duu olmutur. Terk edilmesi, bu ekil lerde iltibsa mahal olmad iindir, kullanlmas da bir muhtra, yhud mu vzene veya ss iindir. vey Nesih'de:

Ta'lk'de: *

G- RETLERN TRF VE TLMLER slm'n ilk devirlerinde nokta ve hareke ve emsli iretler kullanlma mdr. Birinci asr- hicrnin ortasndan

(*) Ta'lk'n harf ve terkib cihetinden mstesn bir nmnesi olan, Yesarzde hattyla 24 kt'alk Hilye-i Hkan metni de (Resim: 267 Resim: 290) aras, kitaba ilve edilmitir. Yukarda ekli verileme yen dier Ta'lk harf rnekleri bu kt'alarda bulunabilir. U.D.

359
da fazla olarak mhmel harflere ss iretleri de ilve edilmidir. Osmanl Trkleri'nin ellerinde san'at haysiyyeti bakmndan muhtelif ekiller alm ve huss bir dikkat ve itinya tbi' tutul mu olan bu iretler, bir ksm yazla rn estetik unsurlar olmak zere yer al m, Rk'a ve Ta'lk gibi bir ksm yazlar da ise, iki iretle iktif edilmi oldu u gibi, Siykat gibi hibirisini kullan madan, hatt noktalar bile terk edilmi, stenografik bir hl alm krma yazlar da, resm ilerde bol bol yer almdr. Bunun aksine olarak ihtiyt tedbri alr casna, Cel Dvn gibi resmiyeti hiz baz yazlarda, hareke ve tezyn iret leri ifrt derecesine vardrlmdr. slm yazlarnda kullanlan i retler; I- Okutma, II- Mhmel harf, IIITezyn iretleri olmak zere, balca gurupda mtla olunabilirler. I- Okutma retleri: Bunlar, ba lca Kf, Sls, Muhakkak, Reyhn, Tevk, Cel, Msenn, Cel Dvn yazla rnda kullanlmtr ve balca 1- Nokta, 2- Hareke, 3- Cezm, 4- edde, 5- Med, 6- Tenvin, 7- Hemze, 8- Sla olmak zere sekizdir. (1) 1- Nokta: Her yaznn kendi kale mi cb olarak noktann da ekli vardr.* Ummiyetle drt kedir. Baz Kf'ler de yuvarlak da yaplmdr. Ancak

(1) Bu iretlerin fonetik hussiyyetleri burada bizi alkadar etmediinden ve "Eski Yazlar Oku ma Anahtar"nda etraflca zh edilmi olduundan, san'at bakmndan olan hussiyyetlerini bahs mevzu ediyoruz. (*) Harflerin llerinin hesabnda yazld kalemin noktasnn kullanld mlumdur. Fakat l ye ess olan, noktann kegen boyudur. Bu sebeple nce noktann doruluunu tesbit etmek gerekir. Smi Efendi gibi titiz bir stdn Cel Sls ve Cel Ta'lik yazlarnda kulland noktalar hassas pergelle mteaddid defalar ltkten sonra stad Necmeddin Okyay ile u neticelere varmtk (1959 yl): Sls noktas, satr izgisine takrben 45 meyilli olarak konulan ve mustatil (dikdrtgen) ekline yakn bir "paralelkenar"dr, kalem aznn eri kesilme sinden dolay, nokta kalemden tam dikdrtgen eklinde kmaz; dikdrtgenin drt kesi de ierden 90 ye sahipken, "paralelkenar" ekle uyan Sls nok tasnda st ve alt keler 90 den birka derece dar, sa ve sol kelerse 90'den birka derece geni olur. Harflerin nokta boyuna gre hesabnda, dik (elif gibi) lmlerde noktann st ve alt kelen arasndaki mesfe, yatk (be gibi) lmlerde sa ve sol keler arasndaki mesfe nokta boyu olarak al nr: Bu iki kegen boyu a fark dolaysyla birbirinden biraz farkl olmakla berber, tatbikatta ayn kabul edilir. Kegen boyu kalem aznn takrben yars kadar fazlalk gsterir. u izahattan anlalaca gibi, kaleminin az 7 mm. olan bir Cel Slsn noktasnn boyu 8 mm, "nokta ls olarak kullanlacak kegen boyu takrben 10,5 mm. tutar. "Yarm nokta" ls de yarm ke gen boyudur. lme sisteminin ayn olduu Ta'lk'n noktas eklen baka trldr; sa alt kenar -mrekkebin akna gre- muhaddeb (yuvarlams kabark) olan bir murabba'(kare)dr.Konumu ve i a durumu Sls noktasyla ayn olan ta'lk noktasnn st kesinin keskin dz kenarlarna mukabil, alt kenin sa yan ve sa kenin alt yan yuvarlams kalr. Ancak aknt altta topland iin bu muhaddebiyet sa ke altnda az, alt ke sanda fazladr. Yuvarlak kenarn az vey fazla akntl oluu noktann da eksik vey fazla olmasn intc ettirece inden, harf lmnde kullanlacak shhatli bir Ta'lk noktas yle olur: Nok tann st kesinden alt kesine mesfe, kalem aznn te drd (4/3)'dr. Yni az 3 mm.lik bir Ta'lk kalemiyle konulan noktann st-alt kegen boyu 4 mm. olmaldr. Bu l ye uymazsa shhatli deildir. Sa-sol kegen boyu da tatbkatta st-alt kegen boyuyla ayn kabul edilir. Yarm nokta boyu da yarm kegen boyudur. U.D.

360 Rk'a ile Dvn'nin bir noktas , iki noktas noktas eklindedir. Maksat sr'at ve ihti sardr. Baz yazlarda az olmak artyla, kendi kalemi dnda yuvarlak duundan, ayrca hareke kalemi kulla nlr. Bunlar arasnda estetik durumun cb olarak kendi kalemleriyle konu lanlar da vardr. (Resim: 215) Nesih'in, Muhakkak'n, Reyhn nin, Tevk'hin, Cel Dvn'nin harekele ri kendi kalemleriyle konduu gibi, ba ka bir kalemle de konabilir. Ta'lk'n essen harekesi yokdur. Yalnz koca med denilen ekilde nokta kullanlmdr. Sebe bi de yerinin msid olmamas ve este tik durumun korunmasdr. Harfler, ya br, ya iki vey nok tal olur. Bir nokta: ve iki esre iki nokta: nokta: vey stte, kalemin de biri ile konulmudur. Nes-ta'lk'le yazlm Mushaflarda Ta'lka yakr bir ekilde hareke ve di er iretlerden bazlar kullanlm dr. Nitekim, Ta'lk hocalarmdan mer hum Abdlaziz Efendi (1870-1934)'nin yazd bir Mushafdan ydigr olarak hediye ettii bir sahifede rneklerini gryoruz (Resim: 258) Harekelerin ve dier iretlerin tlimlerini briz bir ekilde gstermek iin Sls'le Nesih'i ess tutmay ve sls (te bir) kalem kalnlnda yaz may terch eylemi bulunuyoruz. Harekelerden fetha, buna trke de stn vey bir stn denir. nk harfin stnde bulunur, uzun vey ksa yazlabilir. Sls'de

kendi kalemiyle, edde ve hemze

altta, yhut stte vey altta vey tarznda kullanlr. Bzan bir nokta ile iki nokta vey nokta, yhut iki nokta ve y drt tane bir nokta bir araya toplan m olabilir. Her noktann tlmi men sb olduu yaznn tlmine gredir. 2- Hareke: Essen dr: 1- Fet haf 2- Kesre, 3- Zammedir. Kf'nin ha rekesi bidyette bir takm yuvarlak noktalardan ibret iken (Resim: 74-75) bunlar sonradan terk edilerek dier ya zlardaki ekillerden Kf bnyesine uygun ekiller intihb olunarak istml olunmudur. (Resim: 76 - 77) Sls ve Sls Celsi'nin hareke leri ve dier iretleri, yazldklar kale min de biri kalnlkda olmas asl ol-

bazan yaznn kendi kalemiyle de yaplabilir. Tlmi yledir:

Resim: 258 - Hocam Aziz Efendi'nin yazd Ta'lk hattyla bir mushaf sahifesi.

362 Nesih'de vey

Sls ve Sls Celsi ve Msenn yazlarda kaln cezm denilen hafif kavisli ve ortasndan itibaren meyille msvdir. Nesihde: eklinde de bzan kullanlr. Tlimleri: Kesre, esre vey br esre de deni lir. Harfin altnda bulunur. Sls'de ekli sdece 4- edde: Trkede tedd ad da verilir. Harfin stnde bulunur. S ls'de ve Cel Sls'de: vey

ve Nesih'de

dir. Sls'de hareke kaleminden kaln ve kuyruk taraf kvrk olan hi kullanlmamdr. Zamme: tre vey bir tre ady la da anlr. Harfin stnde bulunur. S tn ls'de ekli: dir. Bazan yaznn kalemiyle ve kaln tre adiyle kullanld da vardr. Tlimi:

Nesih'de: 5- Tenvn trldr: !- ki s

harfin stnde bulunur. Kaln ka lemle de yaplabilir. Tlmi stnnk gibidir. 2- ki esre harfin altnda bulunur. Kaln yaplmaz. ki stn ve iki esre bzan

Nesih'de: 3 - Cezm: Trkede tutar adyla da anlr. Harfin stnde bulunur. S ls ve Cel'de Tevk'de dir. Nesih'de dir. sretinde de yaplabilir. 3-ki tre, harfin stnde bulunur, Sls ve Cel Sls'de

363 6- Med trldr. 1- sr (kol): Harfin stnde bulunur. hareke kalemiyle yazlr. Nesih'de dir ve dierlerinde

Nesih'de: 2- eker: harfin altnda bulunur. ekli sr gibidir. Her ikisi de hareke vey yaznn asl kalemiyle de yaplabi lirler. 3- Koca med, dim hareke kale miyle yaplr.

II- Mhmel (Noktasz) Harf retleri: Bunlar da balca

1-H' 2- Sin 3-Sad 4-T'

Nesih'de

dir.

5- Ayn 6-Kf 7- Mim yhut yhut

7- Hemze: Harf olur, hareke olur, bir iltibs def vey ss iin kullanlr. Harf ise, yaznn kalemiyle yazlmas asldr. Zarret hlinde hareke kale miyle yaplabilir. Dier hallerde hare ke kalemiyle yazlmaldr. Sls ve Celsinde

8-Ha

talimleri srasyla yledir:

Nesih'de

dir.

8- Sla: Yazlp da okunmayan ve y bz ahvlde okunup, bz ahvlde okunmayan hemze elif zerine konur. Bu sebeble yazlmas baz artlara tbi'dir. Bu hussda "Eski Yazlar Oku ma Anahtar" adl eserimizde gereken zht verilmidir. Hat bakmndan S ls'de ve Nesih'de ve Cel'de, dim

364 kullanlr. 2- Kaln trnak; yaznn kalemiyle yazlr. Az olmas artdr. Talmi yukar ki gibidir. 3- Ters trnak; hem hareke, hem de yaznn kalemiyle yazlabilir. Satr altn da ve pek az kullanlmas artdr.

Bunlardan (1, 2, 3, 4, 5, 7) kendi adiyle anlan harfin altna konur ve o harfin noktasz harflerden olduunu anlatr. Bu sebeble noktallarn altna konulmas ho grlmez. (6) kf kolu nun altna vey kf anann iine ve ortas stne, (8) H' harfinin stne konur. Bu iretler, hem bir iltibs defe, hem de yaznn umm hengini te'mne yararlar. III- Tezyn retleri: Bunlar da balca sekizdir: 1- Ufak trnak hareke kalemiyle atlr.

4- Tirfil

Satr altnda bulunmamas ve hare ke kalemini amamas asldr. Nesihde yokdur. Nesihde hill denilen ve daha ok keideler ortasna ve bir tane konur.* 5- Trnakl tirfil 6- Mimli Tirfil;* 7- Cezimli tirfil;

altda ve stte, sada ve solda bulu nur. Sls ve Cel Sls'de kullanlr. Nesih'de bzan bunun yerinde

(*) Tirfil hussunda merhum melliften farkl olarak, unu ilve etmeliyim: Bu iret, yakn vakte kadar tezyn mhiyette sanlyordu; mdekkk stdlar dahi byle kabul ediyorlard. 1969 ylnda, eyh Hamdullah (1429-1520)'n eserlerini incelerken, bu iretin mnhasran r ve sin harflerinin zerine ko nulduunu mhede ettim; bununla kalmayp Hfz Osman (1652-1698)'n yazlarna baktmda da ayn neticeyle karlatm. Anlalan, kelimelerde bir nceki harfe id noktann r stne kayrak ze gibi, bir nceki vey sonraki noktann sin zerine kayrak n gibi okunmasn nlemek iin, mezkr harf lerin yukar tarafna -ikz mhiyetinde-tirfil iretinin konmas teaml hline getirilmiti. Ancak, ondo kuzuncu asrdan balayrak, tirfil, Cel Sls'te tammen boluk doldurucu bir iret saylm, Sls ve Nesih'te de kullanl gyesini yava yava kaybetmitir. Tirfile bal mim harfiyle yaplan iret de, lm sadsyla okunabilecei cihetle, aslnda kef harfinden ayrd etmek iin lm harfinin boluuna konuluyorken, o da zaman iinde, heryere konur hle gelmitir. Tirfil hakkndaki dncemi mdekkk aabeyim, muhterem Prof.Dr. Nihad M. etin'e o tarihler de atmda, eyh Hamdullah'dan nceki eski aklm- sitte rneklerinde de tirfilin yukarda anlatt m tarzda bir vazifesi olduunun kat'iyetle grldn beyn etmiti. U.D.

365 bunun asl cezimle tirfilin birleme si olup, cezimli harf zerine bazan ko nur. 8- Yuvarlak nokta; Satr altnda bir boluu doldur mak iin kullanlr. Noktal harf altna konmamaldr. Bir de, Muhakkak ve Ta'lk sinlerinin altna ekilde nokta konulursa da zarri deildir. H- ARETLER HAKKINDA BAZI ARTSTK TAVSYELER: Yukarda eitlerini verdiimiz her gruba dhil iretlerin estetik bakmdan yazlmalar baz usl ve kai deye tbi' olduundan bunlara da ksa ca temas etmeyi estetiklerini mtlaa ya yararl olmalar tibriyle gerekli bu luyoruz. I-Harekelerin ve iretlerin meyil leri biribirine msv ve mtenazr ol maldr. Bunda ess, yaznn ilk yazlr-

Resim: 259 Smi Efendi'nin Cel Sls yazlarnda kulland, henz daha gzeli yazlamayan hareke ve tezyn iretleri.

366 ken hareket mebde'i olarak konulan kalem aznn meylidir. Bu meyil me sel ne de tezyn ireti koymamaldr. Hat t yaznn tertbi ve umm vaziyeti u vey bu harekeyi koymaya henk bak mndan msid deilse terk edilmesi mreccahdr. (Resim: 239) de bu cihet terch edilmidir. (Resim: 267) da tev z'e ehemmiyet verilmidir. VI- Mhmel harflerde de ifrta dmemelidir. nk her mhmel har fin altna ufan koymak art deildir. Bu ilerde ifrta sapanlar noktal baz harflerin altlarna ufan noktasz ola rak koymularsa da, byle sakatlklar byk stdlarn eserlerinde grlmez. nk cim altna gayn altna koymak mnszdr. Muvzene iin baka iret pek l mmkndr. VII- Bir yazda yer alan okutma, mhmel ve tezyn iretleri, bakld zaman tsz ve riyet giyilmi bir el bise gibi gze batmamaldr. Yaznn bnyesiyle kaynaan ve onu henkle tiren bir durum arz etmelidirler. Her kullanlan iret, yaznn estetik bir uz vu olarak yer almal, onun estetik bir ih tiycn cevaplandracak bir kat'iyet ve isbette bulunmaldr. "u iret, bura ya konmasayd vey bunun yerinde u ve yle yaplm olsayd daha iyi olur, daha gzel grnrd" gibi bir fikre drmemelidir. Yaz, bu iretlerle kuvvetlenmeli, gzellemeli, za'fa, pe rianla mruz kalmamal, estetii i retler arasnda boulmamal vey bu ulanmamaldr. VIII- Bu iretler, ne ok kaln, ne de clz olmal, bnyenin de biri kaln lkda bulunmal, evvelkisi yazy boar, ikincisi, seyrek bir durum gsterir de ok tezyn ireti kullanmaya sevk eder. yet, harekeler ve iretler,

ise, ilk konulan hareke vey iretin meyli de buna mtenzr ve msv ol mak zere

olur ki, hepsinin hareket mebde'i ve hareket gyesi ve umm vazyetleri ayn meyle tbi' olarak yazlrlar. Btn dier iretlerde hep o mebde' istika metinde konmak gerekir. Aa vey yukar olabilir. II- Bir tezyn ireti yan yana iki defa konmaz; ancak, kaln ve ince tr nak, mtenzr ve mtensib bir sret te konabilir. Mesel: yaplmaz,

olabilir. III- Zarret bulunmadka iret lerden hi birisi tek bana bulunma maldr. Yakn vey uzak, meyli istik metinde dier bir iret, bu olamad takdirde bir harekeye vey sa yhut soldaki harfin bir parasyle mtenzr bulunmaldr. (Harekeli yazlara bak nz). IV- Sls'de mmkn olduu ka dar tezyn iretinin az olmasn eski stdlar terch ederler ve trnak kullan mazlarm. Reyhn ve Muhakkak'da ve Nesih'de tezyn ireti ho grlme midir. (Geen levhalara baknz). V- Lzumsuz yere ne bir hareke,

367 umm bnye bakmndan hareke ka leminden biraz kalnca vey biraz ince yapmay gerektiriyorsa, ona gre ka lem kullanmaldr. IX- Okutma, mhmel harf ve tez yn iretleri, karakterlerini deitirme men, ittrd muhfaza etmelidir. ura da u slbda, burada u tarzda olma maldr. Bu hl, san'at rhunu ve zevki ni bulandrr, gizli parazitler hlinde ya znn estetiini zedeler. X- Btn iretler arasnda sa dan ve soldan, stden ve altdan aklk ve yaknlk mnsebetleri arasnda muvzene ve msvt gzetilmeli. Bir taraf sk, br taraf seyrek olmamal; hsl, tb, zarr ve bed vazyetler ve cblar hilfna hibir hareket iltizm edilmemelidir. Aadaki levhalar i retler bakmndan ayrca mtla ve tetkk edelim. K- BAZI MSLLER ZERNDE KRTKLER: I - (Resim: 260) da harekeler, yaz nn umm hengi gzetilerek konmu ve hareke kalemi ayr muhfaza olun mudur. Harekeler yazy skmam, buulandrmam, yaznn gzelliini artrmya ma'tuf olacak srette tevz' ve taksm olunmudur. Yaz, harekeler den ve harekeler yazdan ilk nazarda ayrlabildii halde, aralarnda estetik bir insicm da mehd bulunmaktadr. II - (Resim: 261) da harekeler, yaz bnyesiyle son derecede henkli ve sehl-i mmten' hlindedir. Kelimeler le satrlar arasnda olduu kadar, sahi fenin umm durumu da ruha scaklk ve mnislik telkn eden bir czibeyi hizdir/Kalem cereyn yazda olduu gibi, harekelerde de nefes akar gibi akp akp gitmektedir. Hibir tarafnda tasannu' yokdur, olgun ve metn bir elin ve kalemin eseri olduu aka g rlmektedir. III - (Resim: 262) Hac rif Efendi merhumun eser-i mahreti olan bu ya znn essen gzel ve i'tinl bir tashh grd zhir ise de, harekelerde bir kabalk ve henksizlik mehd olmak dadr. Bu yzden eser, bir kenara atl mak bedbahtlna uramdr. Satr alt ile satr st harekelerdeki henk sizlikden dolay ikiye blnm gibi bi rer durum arz etmekdedirler. Bu hl ta batyle yaznn zat gzellii zerinde bir nevi' buulanma ihdas ediyor. Bil hassa tirfillerin hantal olular ve arala rnda bir tesnd ve insicm bulunma mas, bu buulanma arasnda menf te'sirler yapmakdan hl kalmyor. Fa kat, yazya biraz uzakdan baknca bun lar pek gze batmyorsa da, san'atk rn kendisi de beenmemi, tekrr yaz maya lzm grmtr. Bunun en g zel bir rnei stdn mehr trke hilyesinde yer almdr. IV- (Resim: 263) badan nihyete byk bir dikkat ve tin ile yazld gzden kamyan bu levhada, hareke ve iretlerin estetik ertalara ne ka dar riyet edildiini de gstermekde dir. (Resim: 267) de, ayni mkemmeli yette bir baka rnektir. V - (Resim: 264) de Sls hattna nisbetle harekeleri ok ince konmu ve ss iretleri de terk edilmi olduun dan, bunda harekeler yaznn bir tbi gibi yer almlardr. nce yaz nazara arpyor ve harekelerin rolleri bir glge gibi kalyor. VI - (Resim: 265) de hareke ve i retler ifrt denecek kadar okdur. Bun

368

Resim: 260 Mahmud Celleddin (?-1829)'in Cel Sls hattyla yazd ve Peygamberimizin mrn, nbvvet mddetini, Mekke ve Medne'deki yaaylarn ebced hesabyla gsteren u lev hada yaz ve harekeler, Mahmud Celleddin'in sert slbu iinde birbirleriyle henkli bir ekilde kay namlardr.

369

Resim: 261 Hac Kmil Akdik (1861-1941 )'den bir Nesih sayfa.

370

Resim: 262 Bakkal rif Efendi'nin metin iinde bahs geen, harekeleri ihml edilmi bir Sls satr.

Resim: 263 Halim zyac (1898-1964)'dan hatt ve harekeleriyle tinal bir kt'a.

371

Resim: 264 Lz mer Efendi (? - 1824)'nin bahsi geen levhas.

Resim: 265 Hac Nazif Bey'in hareke ve ir iaretleri skk olarak tertipledii bir levhas.

372

Resim: 266 Mellife d Cel Sls bir hat. (Celyaz ile hareke ve iretler arasnda henkli bir tevzi' ve taksim ifde eden bir misl.

da hareke ve iretler, yaznn cz' ve levzm gibi nazara alnmdr. ki sa trda bu kadar sk bir vaziyeti, umm bnye zerinde tevzi' ve taksm etmek ve topunu bir henge tbi' tutmak ise, cidden mhim bir idir. Bu yaz essen gzeldir, tezyni iretlerin okluu bu

gzellii ilk nazarda kolluyor ve dikkati zerine ekiyor. Yaznn estetik zevkini gerei gibi tatmak iin uzun mddet mhedeye tbi' tutmak lzm geli yor. Kanaatimizce harekeler yar yar ya azaltlm olsayd, yaz daha vzh bir estetikle kendisini tantrd.

(*) Kitabn bundan sonras, nere hazrlayan tarafndan seilip ilve edilmi fotoraflara ayrl mtr. lk olarak, 358. sahifenin (*) haiyesinde belirttiimiz gibi Yesrizde Mustafa zzet Efendi (? 1849) tarafndan mek iin yazlm 48 beyitlik (24 kt'alk) bu Hilye-i Hkan metnini veriyoruz. Hlen Tanman Koleksiyonu'nda bulunan ve asleb'dnda baslan bu "mrekkebt mekleri" ehemmiyeti do laysyla Nazif Bey (1846 -1913), Aziz Efendi (1870 -1934) ve mer Vasfi Efendi (1880 -1928) gibi daha sonraki hat stdlarnca da nokta llerine varana kadar aynen taklid edilerek yazlmtr. Hkan Mehmed Bey (? - 1606)'in nce Besmele'yi, sonra da Peygamberimizi Trke olarak nazm ettii bu Hil ye metninin, l iin konulan nokta ve iret okluundan dolay kolay sklemiyecei endesiyle, okunuunu da veriyorum: Resim: 267 Besmele'yle delim feth-i kelm Feth ola t bu muamm-y benm Resim: 268 Bilmeyen evket-i Bismillh' Anlamaz srr- Kelmullh' Resim: 269 Gre izzetle sutr- mushaf Kar durur ana gy saf saf Resim: 270 Fikr edersen o hurf- memdd Oldu srr- hadd ekaalm-i uhd Resim: 271 Nzr olsan ana yne misl Grnr rz- lutf- mtel Resim: 272 Hem demiler drr erf, el-hak rz- pki arafnk olcak

Olmasa Besmele resmi memdd Cins-i eyada olur muydu vcd Brekallah, zeh srr- latf Bulur nnla eref nazm- erf btidsnda olan ba's ann Balar tcdrr sumann Ba- vahdetde nem-i ltfile pr Gyiy Besmele bir snbldr Gsterir yinesi Besmele'nin Hilye- pkin o vech- hasenin em'-i ruhsre dnerd mha ki kandil idi arullah'a

373
Resim: 273 Gark-ld olcak ol sultan Gl-i pr jaleye benzerdi heman Resim: 274 Derledince olurdu ho b Berk-i gl gbi o ry- ng Resim: 275 Grnrd gz dim mekhl Hadd-i ztnda siyeh-em idi ol Resim: 276 Hem siyh idi, gyet de edd Bir id na karb ile bad Resim: 277 Mest-i ak olman ol em-i humar Humrete mil idi bir mkdar Resim: 278 Hasta- ak id ser-t-ser Kahraman gznn Rstem'ler Resim: 279 Grmemitir rasat-engz kadar Gzler gibi Hudy gzler Resim: 280 Khl-i kudretle mkhhal idi ol Her hussiyle mkemmel idi ol Resim: 281 Dah Mlikle Eb Hle dedi: Mh-i nev gbi ak kal id Resim: 282 Tr-i mjgne siyah di ann Tr- gssu gib hrnn Resim: 283 Kann ge-i p tbi Cmi- hsnn id mihrb Resim: 284 ki ebrularnn aras hem Sm-i hlis gibi d her dem Resim: 285 Sre-i Feth idi ol cebhe-i mh Medd-i ebrusu d Bismillh Resim: 286 Tg- tevhd di ebr-y Resul Grnrd iki seyf-i mesll Resim: 287 Grnrd o nebiyy'l-arab Karudan mrtefi''l-enf gibi Resim: 288 Gyy enf-i habb- Rahman Gone- verd-i sefd di heman Resim: 289 Lline vermi d hsn-i ceml Dilen iki diz nc misl

Dne- dr gibi ryinde teri Honm eyler d ol gheri Dahi ol mefhar-i mevcudatn Yni peygamber-i ferruh-ztn Ge- emile ettike nigh Ga (y)* olurlard sur- dergh (*) y harfi dalgnlkla unutulmu olacak. Ol ik dde-i b-srme siyh Dim olmutu nazargh- ilh Devlet olmutu o gzler dne Ayn-i ikbl d hr'l-yne Baksa ol ilm-i ledn sultn Rhun azna gelird cn Muttasl ol iki em- ehbz Sha-i ara ederd pervz Meyl-i khl etmese de bteklif Ekhal'l-ayn idi ol zt- erf Ham- ebrsuna olmazd msl Kanadn bkse hm-y ikbl Mlk- cn dil-i uka meer Nvek-endz idi ol kirpikler Ol mbarek kann resmi ayan Hak Resul i dn kld beyan Kalar arasn etmiti Hud Evc-i eflk-i eratta sh Nice dikkatler olunsa her an Mkfn edemez kla beyan An etmiti Hud-y mtel O mehin evc-i cemlnde hill ol kadar hb di ol enf-i mnf Edemez ehl-i maarif, trif Dim eylerdi o devletl mem Kurb- Hak ryihasn istimm Olmasa dileri msbh- zulem Zulemt ire kalrd lem

374

Resim: 267 Neyzen Emin Yazc (1883-1945)'nn tinal bir Sls levhas.

Resim: 290 Gyiy ol drr-i dendn- nefis ki msr di mevzn- selis

yle effaf idi ol cevher-i sf ncilsiyle dolard etraf.

Hilye-i Hkan'nin devmn Yesrizde'nin yazp yazmad belli olmad gibi, imzsnn bulun duu kt'a da elde mevcud deildir. Ancak, "mfredt" ikml etmi bir hat mntesibiTa'lk'n btn nkte ve llerini bu kt'alarda grp istifde edebilir. Bu fotoraflardan sonra, rnek olarak dier yaz resimleri de srayla verilecektir. Uur DERMAN

375

Resim: 268 - Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (1)

Resim: 269 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (2)

377

Resim: 270 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (3)

378

Resim: 271 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (4)

379

Resim: 272 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (5)

380

: 273 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (6)

Resim: 274 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (7)

382

Resim: 275 - Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (8)

383

Resim: 276 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (9)

384

Resim: 277 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (10)

385

Resim: 278 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (11)

386

Resim: 279 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (12)

387

Resim: 280 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (13)

388

Resim: 281 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (14)

389

Resim: 282 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (15)

390

Resim: 283 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (16)

391

Resim: 284 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (17)

392

Resim: 285 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (18)

394

Resim: 287 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (20)

396

Resim: 289 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (22)

395

Resim: 288 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (21)

397

Resim: 290 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (23)

398

Resim: 291 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (24)

399

Resim: 292 - Ahmed Karahisr (1469-1556)'nin Muhakkak, Nesih ve Sls hatlaryla yazd mushaftan bir sahife (Topkap Saray)

400

Resim: 293 Hasan elebi (16. asr)'nin bir eserinden Muhakkak hattyla imz sahifesi (974 H.- 1556 M. tarihli, Topkap Saray).

401

Resim: 294 Yesar Es'ad Efendi (?-1798)'den mil Ta'lk kt'a.

402

Resim: 295 Nazif Bey (1846-1913)'in ran slbunda yazd dz satirli Ta'lk kt'a (1324 H.-1906 M. tarihli).

404

Resim: 297 Mustafa Rkm (17571826)'n Cel Sls'le yazd bir mezar kitbesi aheseri. (Asl Eyp Sultan Cmii'nin nazire sinde olup 1234 H.-1819 M. tarihlidir).

Resim: 298 Smi Efendi (18381912)'nin Cel Sls'le yazd latf bir mezar kitbesi. (Asl Karacaahmed kabristan'nda olup 1322 H-1904 M. tarihlidir).

403

Resim: 296 Hmid Ayta (1891-1982)'n Trk slbunda yazd mil Ta'lk kt'a (1360 H.1942 M. tarihli).

405

Resim: 299 Mustafa Rkm'n Nak tc eklnde istifledii Cel Sls bir aheser (Topkap Saray).

406

Resim: 300 Nazif Bey'in Cel Sls'le yazd enfes bir beyit: "Fari ol, aybn gzetme kimsenin, Ta ki Hak setr eyleye aybn senin."

Resim: 301 Nazif Bey'in elden kt gibi kalm Cel Sls bir istifi (Ancak batan birka harf tashih edilmitir).

Resim: 302 Hfz Osman (1652-1698)'den Sls-Nesih bir kt'a.

Resim: 303 Yedikuleli Abdullah (1670-1731 )'dan Nesih bir kt'a.

408

Resim: 304 Hac Kmil Efendi'nin Sls-Nesih Hilye's.

409

Resim: 305 Necmeddin Okyay (1883-1976)'n Cel Ta'lk'yle "ism-i Neb"

NC KISMIN SONU