DYANET LERBAKANLIIYAYINLARI

MEDENYET LEMNDE YAZI VE SLM MEDENYETNDE

KALEM GZEL
M A H M U D B E D R E D D N YAZIR

II

www.KalemGuzeli.net

DYANET

LER

BAKANLII

YAYINLARI

MEDENYET LEMNDE YAZI VE SLM MEDENYETNDE KALEM GZEL

II. KISIM
Yazan Mahmud Bedreddin YAZIR

Nere Hazrlayan Ecz. Uur DERMAN

AYYILDIZ MATBAASI A. . ANKARA 1974

www.KalemGuzeli.net

Shife

Kalem'in Knyesi Kalem'in Trifi ve zh Kalemtra Kalem Tutma Usl Kalemle Yaz Arasnda Mn sebet Kalem Yontma Kalem Yontmak ve Kesmek ... Kalem'in Zuhru Kam Kalemler Karalama Karg Kalem Karn Kark Kasr Kse Ka Kat' Kavis Kede vey ekme Krk Hareket Krmz Ksk Hareket Kol Kurun ve Renkli Kalemler ... Kuyruk Kp L Lcivert Mrekkep Ll Mrekkep Yapma Uslleri Lika M

165 164 173 258 260 169 169 164 166 256 168 213 191 223 213

212 218
220 223 220 191 218

212 213
168 213

185 184 180

M Mil
Makas Makta' Medk Memveh Mevlid

191 223
206 176 210 211 222

Mezc Mihras Mkleme Mstar Mibred Mibzele Micesse Mifree Mihrede Mikat Miksere Mil'aka Milhez Minfez Mizan Mu'cem Mu'tedil Hareket Mukavves Munfasl Musattah ve Mnsath Muttasl Minhaz Mcellid Saffet Usl Mfred Mhmel Mlet Mlzime Mmsiha Mnecciz Mnekkib Mnferid Mrekkep Mrekkep Mrekkep Yapma Uslleri ... Mrsel Msvedde Msenn Yaz Mabih Mtekis Hareket Mtekaabil Hareket

218 211 210 208 210 210 210 210 210 210 210 211 211 211 211 223 218 223 224 222 224 211 186 222 223 211 211 211 212 222 222 222 180 183 223 257 224 223 220 220

Mil Hat
Meks

241
218

www.KalemGuzeli.net

Shife

Mek ve Temeuk Meyl Mifkek Mugaayir Muhaddeb Mukavver Muttasl vey Mlsk Mdevver Mmsil Mtegaayir N Nzil Nefes Alma Nefes Zde Usl Niasta Ahar Nokta Noktal Hat O Ok R Renkli Mrekkep Yapma Usl leri Rubu' Kalemle Hareket S Sadr Sehm Sid San'atda Meleke Sar Serbest Hareket Ser' Hareket Sevk Srt Siyah Siyah Mrekkep Yapma Usl Slsn Kalemle Hareket Sls Kalemle Hareket Srme Usl

246 221 210 223 222 223 224 223 223 223

kl Hat T Tahrk 217 Tahta Kalem 168 Tam Kalemle Hareket 219 Tansl 221 Tarama Kalemi 168 Tarh ve Tayy 218 Trif ve zh 173 Trif ve zh 180 Trif ve Trih 187 Tashih Mrekkebi 186 Tatim ve Trif 252 Tastr 221 Tebeir, uha ve El Krk ... 207 Tebyiz 257 Tedvr Hareket 220 TEKNK TABRLER, ISTILAHLAR VE RETLER 211 Te'lf 218 Te'lf 221 Tersf 221 Ters Hareket 219 Terh Kelimeler Hakknda Bir Aklama 213 Tevfiye 221 Tevkf 217 Titrek Hareket 220 Tl 223 U Ufk Hat V Veter Visk 221 212 241 241

224 242 186 198 241 242

242

184 219

213 221 224 277 191 218 219 217 213 191 183 219 219 191

www.KalemGuzeli.net

KNC KISIM (TEKNK A YAZI LEVZIMI 1 Yaz Levazmna Umm Bir Bak 2 Kalem a Kalem'in b Kalem'in Trifi ve I Kalem II Kalem'in Knyesi III Kalem c Hattatlkta Kullanlan Kalemler 1 Kam Kalemler 2 Karg Kalem 3 Tahta Kalem 4 ifte Kalem 5 Demir Kalem 6 Kurun ve Renkli Kalemler 7 Tarama Kalemi 8 Cetvel Kalemi 9 -Fra d Kalem Yontmak ve Kesmek I Kalem Yontma II Kalem Kesme III Kalem Az ve aklar IV Bz Tavsiyeler 3 Kalemtra a Trif ve zh b Kalemtra eidleri I Kalem II Yaz c Bileme ve Koruma 4 Makta' 5 Hokka 6 Lka 7 Mrekkep a Trif ve zh

ZHLAR)

161 161 161 164 164 164 164 165 165 166 166 168 168 168 168 168 168 168 168 169

Zuhru zh

171 172 173 173 174 Kalemtralar Kalemtralar 175 175 176 177 180 180 183

b Mrekkep Yapma Uslleri 1 - Almak www.KalemGuzeli.net

Konu 2 Bezir Mrekkebi Yapma Usl 3 Siyah Mrekkep Yapma Usl 4 Dier Bir Usl 5 Dier Bir Usl 6 Dier Bir Usl c Renkli Mrekkep Yapma Uslleri 1 Ll Mrekkep Yapma Uslleri 2 Dier Bir Usl 3 Glyn Mrekkep 4 Lciverd Mrekkep 5 smn Mrekkep 6 Altn Mrekkebi 7 Zrnk Mrekkebi 8 Beyaz Mrekkep 9 Dier Renkli Mrekkepler 10 Tashih Mrekkebi d Altn Ezme Usl 1 _ Nefes Zde Usl 2 Mcellid Saffet Usl 8 Kd a Trif ve Trih b Hattatlarn Kdlarda Aradklar Vasflar c Kd eitleri d Kd Renkleri 1 Beyaz 2 Sar 3 Krmz 4 - Yeil 5 M 6 Kahve Rengi 7 Siyah 8 Kark e Kd Boyama Uslleri I Banyo Usl II Srme Usl III Dier Usller f Ebru Kd Yapma Usl g Kd harlama Uslleri I Niasta har II Yumurta III Dier IV Kalemgr h Kdlarn Mhrelenmesi 1 akmak Mhre 201 2 Cam Mhre 201 3 Deniz Kula 201 4 Altn Mhreler

Sahife 183 183 184 184 184 184 184 185 185 185 185 185 185 185 186 186 186 186 186 187 187 188 189 191 191 191 191 191 191 191 191 191 191 191 191 191 194 198 199 200 200 201

..

har harlar harlar

203

www.KalemGuzeli.net

BALIK'LARA GRE A L F A B E T K FHRST

Shife

A Ak Hareket Alma Ar Hareket Az letleri Kullanmada Mmrese Altn Ezme Usl Altlk Altn Mrekkebi Altn Mhreler Asmn Mrekkep B Bacak Banyo Usl Ba Bz Tavsiyeler Bed' Beyaz Beyaz Mrekkep Bezir Mrekkebi Yapma Usl Bileme ve Koruma Binme Boy Boyun Burun Bnye 213 191 212 172 218 191 185 183 175 224 213 212 212 212 220 224 219 212 262 186 207 185 203 185 Cam Mhre Cedvel Cetvel Kalemi Cereyan Cevher Cezim Cilbend Cz'

c
201 211 168 217 211 241 211 212 akmak Mhre anak ene ifte Kalem D Dakka Demir Kalem Derc ve ndirc Deniz Kula D Hareket D Kenar Dier harlar Dier Bir Usl Dier Bir Usl 223 168 218 201 220 222 200 184 184 201 213 212 168

www.KalemGuzeli.net

XII
Shife

Dier Bir Usl Dier Bir Usl Dier Levzm Dier Renkli Mrekkepler ... Dier Usller Dik Hareket Dirsek Dz Dz Hareket Dz Yaz E Ebr Kd Yapma Usl Eri Hareket Eli San'atlatrma F Fra G Galz Girift Yaz Gizli Hareket Gvde Gz Glyn Mrekkep H Harf Harflere it Terhi Kelimeler Harf Terkibine it Istlahlar ... Hattatlarn Ktlarda Aradk lar Vasflar Hattatlkta Kullanlan Kalemler Hokka I Ihf' tmm

185 184 210 186 191 220 212

zhr

btid' ba'
Hareket Kenar

218 221 217

ZH 220 222

218

223
219 224

dre

KNC KISIM (TEKNK LAR) kml lime ntisb

161
221 224 223 224 223 183 221

194 219 263

rsl

221

stifli Yaz stilkaa' Almak tmm K Kd Kd harlama Uslleri Kd Boyama Uslleri Kd eitleri Kd Kesme Usl Kdlarn Muhafazas Kdlarn Mhrelenmesi Kd Yaptrma Usl Kt Renkleri Kahve Rengi Kalem Kalem Kalem Kalemgr harlar Kalem Az Kalem Az ve aklar Kalemtra eidleri Kalem Hareketine Aid Tbirler Kalem Hakk Kaleme Hkimiyet Kalem Kalemtralar Kalem Kesme

168

212

223 224 220 213 185

211 211 220 188 166 177

218 218

187 198 191 189 203 205 201 204 191 191 164 164 165 200 241 171 174 217 269 266 174 170

www.KalemGuzeli.net

VII
Konu k Kd Kesme Usl I Kd Yaptrma Usl m Kdlarn Muhafazas - Makas Altlk Tebeir, uha ve El Krk Mstar Dier 1 Mibred 2 Mibzele 3 Micesse 4 Mihrede 5 Mifree 6 Medk 7 Mifkek 8 Mkleme 9 Mikat 10 Miksere 11 Mlet 12 Mlzime 13 Milhez 14 Mil'aka 15 Memveh 16 Mmsiha 17 Minfez 18 Minhaz 19 Mihras 20 Mizan 21 Cilbend 22 Cedvel Sahife 203 204 205 206 207 207 208 210 210 210 210 210 210 210 210 210 210 210 211 211 211 211 211 211 211 211 211 211 211 211 . 211 211 211 211 211 211 212 212 212 212 212 212 212 212 212 212 212 212

9 10 11 12 13

Levzm

B TEKNK TBRLER, ISTILAHLAR VE RETLER 1 Yaz Bnyesi le lgili Tbirler a Harflere it Terh Kelimeler 1 Harf 2 Cevher 3 Zid 4 Cz' 5 Visk 6 Bnye 7 Ba 8 Boyun 9 Gz 10 Ka 11 Az 12 Burun 13 Zlfe 14 Zlfe 15 ene

www.KalemGuzeli.net

Konu 16 Kol 17 Dirsek 18 Gvde 19 Sadr 20 Srt 21 Bacak 22 Kuyruk 23 Karn 24 Boy 25 anak 26 Kse 27 Kp b Terh Kelimeler Hakknda Bir Aklama e Kalem Hareketine id Tbirler 1 Tahrk 2 Sevk 3 dre 4 5 Tevkf 6 Meks 7 Kat' 8 Bed' 9 btid' 10 Tarh ve Tayy 11 Derc ve ndirc 12 Te'lf 13 zhr 14 15 Ihf' 16 17 Mu'tedil Hareket 18 Ksk Hareket 19 Serbest Hareket 20 Tam Kalemle Hareket 21 Yarm Kalemle Hareket 22 Slsn Kalemle Hareket 23 Sls Kalemle Hareket 24 Rubu' Kalemle Hareket 25 Ar Hareket 26 Ser' Hareket 27 Ters Hareket 28 Dz Hareket 29 Eri Hareket 30 Dik Hareket 31 Tedvr Hareket 32 Krk Hareket 33 Hareket 34 D Hareket 35 Titrek Hareket 36 Ak Hareket

Sahife 212 212 213 213 213 213 213 213 213 213 213 213 213 217 217 217 217 217 217 218 218 218 218 218 218 218 218 218 218 218 218 218 218 219 219 219 219 219 219 219 219 219 219 220 220 220 220 220 220 220

cereyn

Mezc tmm

www.KalemGuzeli.net

Konu 37 Gizli Hareket 38 Mtekis Hareket 39 Mtekaabil Hareket d Harf Terkbine id Istlahlar 1 Kavis 2 Veter 3 Sehm 4 5 Tevfiye 6 7 kml 8 b' 9 10 Tersf 11 Te'lf 12 Tastr 13 Tansl 14 Kenar 15 D Kenar 16 Mfred 17 Mrekkep 18 Mnferid 19 Mevlid 20 Muhaddeb 21 Musattah ve Mnsath 22 Mnecciz 23 - Mnekkib 24 Mukavves 25 Mukavver 26 Mdevver 27 Mrsel 28 29 30 Tl 31 Kasr 32 Dakka 33 Galz 34 Mbih 35 36 Mugaayir 37 Mtegaayir 38 Mu'cem 39 Mhmel 40 Dz 41 42 Kede vey ekme 43 Sid 44 45 Muttasl 46 Munfasl

Sahife 220 220 220 220 220 221 221 221 221 221 221 221 221 221 221 221 221 222 222 222 222 222 222 222 222 222 222 223 223 223 223 223 223 223 223 223 223 223 223 223 223 223 223 223 223 223 224 224 224 224

Meyl tmm rsl

ntisb stilkaa'

Mmsil

Mil Nzil

www.KalemGuzeli.net

Konu 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 1 2 3 4 5 Yanama Alma Binme Geme Dz Yaz stifli Yaz Girift Yaz Msenn Yaz Muttasl vey Mlsk Nokta Yarm Nokta Cezim Kalem Az Ufk Hat lime

Sahife 224 224 224 224 224 224 224 224 224 224 241 241 241 241 241 241
241 241

e Yaz Tliminde Kullanlan aretler

6 kul Hat 7 Mil Hat

8 - Ok 9 Nefes Alma 10 Noktal Hat 2 Yazmayla Alkal Bz artlar a b c d e f g Yazmaya Hazrlk Yaznn Mstar Mek ve Temeuk Tatim ve Karalama Msvedde Tebyiz

242 242 242 242 242 244 246 252 256 257 257 258 258 260 262 262 263 266 269 277

Trif

3 Yazarken Gzetilecek Bz Esaslar a Kalem Tutma Usl b Kalemle Yaz Arasnda Mnsebet c Yazanla Kalem Arasnda Mnsebet 1 letleri Kullanmada Mmrese 2 Eli San'atlatrma d Kaleme Hkimiyet e Kalem Hakk g San'atda Meleke

www.KalemGuzeli.net

Shife

Y Yanama Yarm Kalemle Hareket Yarm Nokta Yazanla Kalem Arasnda M nsebet Yazarken Gzetilecek Bz Esaslar Yaz Bnyesi ile ilgili Tbirler Yaz Kalemtralar Y A Z I LEVZIMI Yaznn Mstar Yaz Levzmna Umm Bir Bak 224 219 241 262 258 211 171 161 244 161

Yaz Tliminde Kullanlan retler Yazmayla Alkal Bz artlar Yazmaya Hazrlk Yeil Yumurta Ahar Z Zid Zrnk Mrekkebi Zlfe Zlfe

241 242 242 191 199

211 185 212 212

www.KalemGuzeli.net

MEDENYET LEMNDE Y A Z I VE SLM MEDENYETNDE KALEM GZEL

www.KalemGuzeli.net

 K N C (TEKNK

K I S I M ZHLAR)

A YAZI 1 Y A Z I LEVZIMINA UM M BR BAKI: Yaz yazmada bilgi ve kaabili yetten baka; kalem, kd ve m rekkep gibi madd vastalara da ihtiya olduu mlmdur. Bu vastalarn, gzel yaz iin fiil henk bakmndan (bu bahse bak nz) ayr bir ehemmiyeti ve hus siyeti vardr. Bir ksm, yaz ile za rur denecek kadar yakndan, bir ksm da ikinci ve nc derecede alkadardr. Bunlar semekte, ha zrlamakta, gerei gibi kullanmakta ve korumakta uyulmas gereken ba z hususlarn gz nnde bulundu rulmas lzmdr. Yaz stdlarnca kabul ve tav siye olunagelen, san'atn teknik ve estetik hussyetleriyle son derecede mnasebeti bulunan bu lzmlu eyler; uzun tecrbelerin, nice emek ve masraflarn szlm birer hl sas gibi olduklarndan, geliigzel hareket etmeyip bunlar tercih ey lemek ve yaplan tavsiyelere uymak, phe yok ki daha kestirme ve da ha faydal olur. Geri, her yiidin bir ayran ii i vardr. Bu kabilden olarak mte vzi' artlar ve en sde vastalarla,

LEVZIMI imrenilecek bir kolaylk iinde h eserler vcda getirebilmi nice yi itler zuhr etmitir! Bu eit eserler ayrca tedkke deer olmakla ber ber, bz ve insanlar iin Allah vergisi lzm ve yksek kabiliyetlerin birer tecel lsi olan bu gibi haller, umum bir kaide altna alnamazlar; herkese tavsiye de edilemezler. Yaz san'at ve tekniini ilm bir ereve iinde ekillendirip, ummun istifadesini gzeten bu san'atn stdlar, ge miin bilgi ve tecrbelerinden fayda lanmay (=Tecrbe edilmi olan tekrarla mak, pimanlk getirir) kazyyesini ihmal etmezler. Aksine olarak, bun lara umum bir veche vermeye al rlar. Onun iin, yaz retirken, bir taraftan ftr feveranlara namzed olanlar nazara almakla berber, bir taraftan da bu lzmlu eylerin san'atla alkal cihetlerini ve yaz gzellii zerindeki msbet ve men f tesirlerini, bir vesile bularak, ye rinde ve srasnda belli etmeyi tl min birer tamamlaycs sayarlar. Bu hususta ok titiz de davranrlar, in san ilk zamanlarda bu mklpe send hareketlere bir mn vere mez. San'at tiryakiliine hamlede-

www.KalemGuzeli.net

cek gibi olur. in ehemmiyetini te barz ettirmek iin, Ta'lk Hocam Hulusi Efendi* ile aramzda geen u htray birlikte okuyalm: Kendisinden yaz tahsiline ba ladm ilk gnlerden birinde. Sul tan Selim'deki evine yaz gsterme e gitmitim. Yaz odasna getik, yerine oturdu, ekmecesinin kilidi ni at, yaz takmn kard. Altl n ve yazm alp sa dizini dikecei srada, ben, bir hizmet etmi olmak niyeti ile hokkann kapan kaldr dm. O, glmseyerek: "Teekkr ederim, zahmet ve acele ettin!" de di ve sebebini sormaya vakit brak madan devm etti: " n k , daha kalemi yoklamadm. Kesimine bak madm. Bundan sonra syliyecekle rime ve yapacaklarma dikkat et, sen de yle yap. Bu hokkann mrek kebi koyudur. Mhim yazlara mah sustur. Yaz retirken kalemin ha reketlerini, harf ve kelimelerin te ekkl hussiyetlerini iyice gste rebilmek iin mrekkebin biraz su lu olmas lzmdr." Sonra, duvardaki perdeyi kal drd, Mecma' denilen byke bir hokkay alp kapan at. Mrek kebi, kirpi dikeni ile evirdi evirdi ve bana dnerek: "Yazmadan nce byle kartrmal ki, su ile mrek kep kaynasnlar. Kalemden daha iyi akar, yaz dalgal ve krll ol maz. Mrekkebin bir ayarda akma s, ayrca gzellik verir, iki eye dik

kat et: Kalemin az uysal bir kes kinlikte olmal, mrekkep de bunun douraca ftr gzellii bozmama ldr. Sen imdi bunlar pek anlamaz sn amma, zihninde tut. Kalemin es rar denilen eyler byle gre gre, dinleye dinleye, yaza yaza anla lr. u kadar senedir yaz yazyo rum, hl kalemle mrekkep arasn da istediim hengi kuramadm! Kdn, bilein ve bilinen eylerin de bu ilerdeki oyunlarn dn. s mail Zhd** merhumun dedii g i bi, "Hattat kalender-mereb olmal dr amma, levzm iinde deil!" Bunlarda ne kadar mklpesend davranrsan, san'at da sana o ka dar rm olur" dedikten sonra, alt ln ve uhasn tekrar ald, u hay tebeirleyip yazmn altndaki bo yere srerek burasn temizler ken: "Tebeir, kdn yan alr; kalemin ve mrekkebin aklarn kolaylatrr. Bu, tpk tevbe etmee benzer. Yni, nce yaplan bir ih mlin zarar giderilmeden, onun zerine yapacamz gzellik binas n belki de kurmaa imkn bulama yz. Unutma ki, bu san'atda ihmlin yeri yoktur. Her zaman dikkat, ba tan sona dikkat! Hoca iin de, tale be iin de... "Bu da byle oluversin, levha olacak deil y a ! " deme. Her yazdn "levha olacak" diye yaz. Bugn olmazsa, yarn olur... unu da unutma ki: Bir harfi bir kalemde karvermek ihml ii deil, san'atn gerektirdii dikkatli bir kalenderlik

(*) San'at da, ahlk kadar ihlsl olan Hattat Huls Efendi (1869 - 1940) yi, oku yucularmz, bu eserin "Mukaddime" sindeki Ta'lik Besmele'den ve 99. sahifedeki Hilye'den hatrlayacaklardr. - U.D. (**) Sls - Nesih yazlarnda, mekteb shibi stdlardan olan smail Zhd ( ? 1806), Cel Sls ve Tura'da r aan Mustafa Rkm (1757 - 1826) n aabeyi ve hocasdr. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

iidir. "Kalenderlik" diyorum, nk, sanat dndan iinden tesir etmekte olan menf ceryanlara, madd ve ruh engellere kar koyabilmen iin, onlarla pehlivanlar gibi gre ecek deilsin ya? Sen sertletike, kalem ve yaz da sertleir, onun iin yazarken sanki dnyada deilmi sin gibi olabilmelisin. Tpk bir ka lenderin hi bir eyle ilgilenmemesi gibi, dikkatini bir noktaya tevcih ederek, ar bir fedakrln, terleti ci bir himmetin eline yalnz kalemi ni deil, varln, benliini de tes lim etmen gerekir. Bu iin de yolu budur azizimi" Sonra, el krkn sa elinin ayas altna gelmek zere, kada koydu ve: "Bu krk" dedi, "koy masan da olur amma, koysan daha iyi olur. Yaya gitmekle, araba ile gitmek bir olur mu? El ve kalem ra hata kaya kaya gider. Bu kolaylk varken, bundan faydalanmamak m nsz olur. Amma bana sorarsan, de rim ki: "San'atkr, buna da muhta olmadan yazabilmelidir. Krkm yoksa, vaz m geeceim? Bir ey faydaldr diye ona balanp da, bunsuz doacak faydalardan el etek mi ekeceiz? Her iki imkndan da faydalanacak srette kendini hazrla maya ve ekip evirmeye bak!" Kalemi, sol elinin ba parmak trna zerinde yavaa bastrarak atlan aarken: "Kalemin atla n amak" dedi, "pek sde bir i grnr. Halbuki krlmasn uraya brak, hzla ve hesapsz bastrrsan

mrekkebin kurumu olan tutkal kalemin ortasndaki atlan ularn zedeler de, yazarken sana ne oyun lar oynar! Baa kamazsn da, ke sip atmaa mecbur kalrsn. Yeniden aacan kalemin kalnln, yaz makta bulunduun yaznn kalnl na uydurmak iin, belki de defalar ca kalem amak zorunda kalrsn. Bo yere, bir israftr, alr gider. Bu na sebep, hesapsz hareket etmi ol mamzdr. Kalemin ne kabahati var ki, kesip dorayalm. Byle kayt szlklardan doan israflara kendini altrma. Bu san'at, israf ii deil, muvazeneli hareketlerin bir araya getirilmesi iidir. Diyeceksin ki, bu kadar ince hesaplara ne lzm var? Bizim getiimiz yollar, n-Allah sen de geersin de, hattat olduun zaman, daha ince hesaplara riyet lzmunu duyar ve bizi rahmetle anarsn! Biz, Hocalarmzdan byle ders aldk, aldmz veriyoruz. Ye sr*, talebesine dermi k: "Yazar ken, kldan ince, kltan keskin bir Srat zerinde yrdn unut ma". Byle anlarda, ufak bir ihm lin nereye kacan artk dn!" (Fiil henk bahsine baknz). stad, oturuuna bir daha eki dzen vererek kendisini toplad, y a zma bakt bakt, kalemi mrekkebe batrd. Parma zerinde hallettik ten sonra, kadn bir kenarna eklinde iki nokta koyup kalemi de nedi, "Bismillah" dedi ve bozuk grd harflerin altna ar ar yazmaa balad. Yazarken konu

(*) Vcudunun sa taraf doutan felli olduu iin, emslsiz Ta'lik yazlarn sol eliyle yazan, "Kudret'in ibreti" denmeye sez, mehur hattatmz Mehmed Es'ad l Yesar ( ? - 1798). - U.D.

www.KalemGuzeli.net

muyor, nefesini kesiyor. Her kalem hareketi bitince, nefesini tazeliyor, "uras yle, buras byle olacak!" diye trifler yapyor, izhlarda bulu nuyordu. Yazd harf zerinden bir daha kalem yrtmyor, yalnz noksan grd baz yerlere kale min ucu ile dokunuvermekle iktifa ediyordu. Dersimiz bittikten sonra, kalemin ucunu silme bezi ile yava a kurulayp yerine koyarken: " Y a z, Hocann tliminde gizlidir" der ler. Kalemin, kadn ve mrekkebin iinde gizli taraflar olduunu unut ma. Onun iin bunlarn iyisini se, yerinde ve dikkatli kullan!" demi ti. Allah rahmet eylesin. Biz de, bu lzmlu eyleri srasyla ve bir san' atkr gzyle tkib edelim. 2 K A L E M : A _ KALEMN ZUHRU:

bir htras olarak ss iin kullanl dn ve hatt bunun gmten ve altndan yaplm rneklerinin m zelerde yer alm olduunu ou muz biliriz. Bir zaman sonra da ka m kalem cd edilmitir. "Kk Kurn- l Ansiklope d i s i n d e kaydolunduuna gre, eski Yunanllar Kalamos denilen kamla yaz yazarlarm, buradan Romalla ra Kalamus eklinde, Hindlilere de Kalama olarak gemi. Bunlarn u lar yarkl ve yarksz olurmu. Yaznn Arabistan'da daha son ra zuhr etmi olmasna gre, Arab lara da Kalem tbirinin bunlardan gemi olmas muhtemeldir. Yaz ve medeniyet ilerledike, kalemin rolleri artm ve eitleri de oalmtr ki, bunlar aaya srala makta fayda gryoruz. B KALEMN TRF V E ZHI: Kaamus'ta kaydolunduuna g re, kalemin, lgat, stlah, hakkat ve mecz krk kadar mns var dr. Biz, burada yalnz bizi alka dar edenler zerinde biraz durup geeceiz. I Kalem, lgatta kama bir rivayete gre: yontulmu olanna denir. Kendisi ile yaz yazlan kale me, kalem denilmesi de bundandr. Kesilmi olanna Mizber, kesilme mi olanna Kasab, Yera denilir. Farsa'da Hme, Kilk ad verilir. Eer kat'* ve katt* vki' olmazsa

Yaznn cad ile kalemin de cad edildiine hkmolunabilir. A n cak, yaz gibi, kalemin de eitli mns ve bunlara gre de trifleri vardr. Mesel, Hiyeroglif yazsnda kalem, hkk leti olan sivri vey keskin ulu eliklerdi. O zamanlar da yazma kalemi deil, izme ve ka zma, mhendis vey hakkk kale mi vard. Fenike hattnn cadyle de zaman zaman kemikten, aatan, deve kuu kanadnn skndan, kir pi okundan yaplm kalemler kul lanlmaya baland. Nitekim, ku ka nadnn (ty) denilen parasnn, hl yaz takmlar arasnda tarihin

(*) Araba'da. Kat' : Kesmek, K a t t : Enine kesmek vey Kalem kesmek demektir. Ancak, Trke'de her iki kelime de, kalem ile berber kullanldnda kalem kesmek mansyla biribirlerini tamamlarlar. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

yni az kesilerek dzeltilmezs e Araba'da Enbb, Farsa'da Garv denilir .

1

nak vey

maya trife

olarak

VI Bir de, Hat San'atna mah sus bir stlh olmak zere, ll bir yaznn meydana geliine bal olan kaidelerin toplamna denilir. Bu takdirde kalem, eit eit trif olu III Kalem: Umum mnda nur. Nitekim, sls kalemi "Drt bir stlah olmak zere "kendisi ile behresi, musattah, iki behresi m yaz yazlan let" diye de trif olu devverdir" diye trif olunmutu (sa nur. letsiz yaz yazlamadna g hife: 9 0 ) . Bu trif, hem sls yaz re, kendisi ile yaz yazlabilen her nn mhiyetini, hem de bn-z Zenlete kalem demek dorudur. Tr ciyye'nin bununla birlikte hareket nakla yazlan bir yaznn kalemi tr ettirileceini ifade eder. Bu tibarla, olduu gibi, ine ile delerek yazlar kalemli ve kalemsiz olmak fra ile srerek, hendese let zere iki gruba ayrlrlar. Mesel, leri ile izerek, hkk letleri ile ka Hendese letleri ile ta zerine izi zyarak, marangoz aletleriyle oya lip kazlarak vcde getirilen sls rak... vcde getirilmi yazlarda, celsi bir yaz, bn-z Zenciyye'siz ya ismi yukarda geen letler y a z plm olmas bakmndan kalemsiz vsta olmalar hasebiyle bu dir. Fakat, asl yaznn kalemi teb girerler. Nitekim, Hattat ka rz ettirilmi, hendes letler bu ka lemi, Hakkak kalemi, Marangoz ka leme uyarak yrtlm bulunmas lemi diye de ayrd olunurlar. itibar ile de, kalemli br hattr. u fark ile ki; hakk deil, mecz bir IV Kalem: Yine bir stlah hattr. (Hakk ve mecz yaz bah Hat bahsinde (sahife: 12) sine baknz - sahife: 14) iret olunduu zere yazya da denir: VII Hat sanatnda asl kalem, bn-z Zenciyye'dir. Dierleri bunun Aklm- mem = Milletlerin br nibi vey vekili gibidirler. Onun yazlar. iin, kalem denildii zaman kam kalem (bn-z Zenciyye) hatra ge Aklm- Sitte = Alt eit yaz, lir. brleri tahta kalem, demir ka Kalem-i Ta'lk = Ta'lk yazs, lem, kurun kalem... diye ayrd edi lir. Bylece Hattat Kalemi, baka ka Kalem-i Mlask = Bitiik yaz, lemlerden ve hatt ktip kalemin yerinde kullanlr. den ayr bir hviyet alm olup, di V Daha husus bir stlah er tahta ve mden kalemler, ka olarak, mevzun (ll) yazlara da m kalemin vazifesini grme bak
1

II Kalemin knyesi: Ibn-z Zenciyye dir. "Zenciyyenin o l u " demekdir. Zenciyye'den murad, di vitdir. Kaleme lakab olarak "Esmer" ad verilmitir .

Kalem denir. Bunlarn dallarnda kullanlmaz. Kalem-i Kf, Kalem-i Sls denilir, bu mnda Kalem-i Cel, Kalem-i Hurde denilmez.

(1)

Tuhfe-i Hatttn - sahife: 604.

www.KalemGuzeli.net

mndan kalnlk ve incelik nisbeti ne olursa olsun, rolleri ve san'at deer leri kam kalemin tbi' olduu ka yd ve arta uyduu ve ayn neti ceyi verdii mddete, ayn kyme ti tarlar. C _ HATTATLIKTA KULLANI LAN KALEMLER:

Bunlar, balca: 1 - Kam ka lem, 2 - Karg kalem, 3 - Tahta ka lem, 4 - ifte kalem, 5 - Demir ka lem, 6 - Kurun ve renkli kalemler, 7 - Tarama kalemi, 8 - Cedvel kale mi, 9 - Fra'dr. 1 Kam kalem: (bn-z Zen ciyye) eyh'l-slm Hasen-is Sinc r, "Bidat'l-Mcevvid" adl eserinin kalem bahsinde yle der: "Ykt ile Ibn-i Hille gre, kalemin sert ve salam olann semelidir. Kale min serti, ya iken sert olarak ye tiip, kknde olgunlatktan sonra kesilmi olandr". bn-i Bevvab "Ra iye kasdesi" nde kalemin gaayet kat olann kullan" der k; murd, sert olandr. Nefes zde brahim Efendi, "Glzr- Savab"da "Kalem ne ok sert, ne de yumuak olmal, 'tidl zere bulunmaldr. Srh (kr mz) renkli ve ok gibi yuvarlak ve dzgn olmal, girintili - kntl ve eri olmayp; ne pek uzun, ne de pek ksa olmaldr." der. Kam kalemler ummiyetle ko yu kestne rengindedirler (Resim: 124-J). Sar, alaca ve benekli olan lar da vardr. Irak, ran, Cava ve

Hind nev'ileri mehurdur. En serti Cava ve en makbul ran ve Irak kalemleridir. Bir kalemin zerindeki sra ksm ne kadar sert olursa, ka lemin mukavemeti de o kadar arta candan, Ykut ile bn-i Hill'in sertden maksatlar, sra ksmn sert olmasdr. bn-i Bevvab, kat demek le, sra altndaki ksmn da sertlii ni kasdetmi gibi grnyor. Hal buki, baz kalemlerin ii kat olduu halde, sra ksm zayf olduundan abuk bozulurlar. Kilisli Muallim Rifat Bey, tashih ve tertb ettii, "Glzr- Savab"n kalem bahsindeki hiyesinde, kam kalemin tabiatta bittii gibi deil, gbre iinde bir mddet yatrlarak slah ve terbiye olunduktan sonra kullanldn ve koyu kahverengini, bu slah ameliyesinden sonra ald n syler*. Cava kalemleri, oraya mahsus kamlarn zdr (Resim: 124-H, I). Hind kalemlerinin ileri dar, boylar uzun, menevili (Resim: 124-D), uzun boumlu olanlar pek sert ve sralar zayf olduundan hattatlar ca makbl deildir. Eri, arpk, znde oluklar ve ince damarlar bu lunan kalemler, sert sral da olsa lar, kullanlmamaldrlar. Parmakla rn tabi tutu vaziyetlerini bozar lar. Yontarken arpk vaziyet aldk larndan, kalem atlann doru ve muntazam olmasna engel olurlar. arpk kalemleri scak suda bir md det tutup ar ar bkerek dorult mak mmkndr. Salam kalem bir tahta vey ta zerine yukardan

(*) Glzr- Savab - Nefes zde brahim (G.S.A. neriyatndan - stanbul, 1939) sahife: 101.

www.KalemGuzeli.net

Resim: 124 Hat San'atnda kullanlan muhtelif kalemler. A, B) Tahta Kalem, C) Karg Kalem, D) Menevili Kalem, E, F) Alm Kam Kalem, H) Alm Cava Kalemi, ) Almam Cava Kalemi, J) Almam Kam Kalem. (U. Derman Koleksiyonundan)

www.KalemGuzeli.net

aa ufk vaziyette brakld va kit sert bir ses karr; sras g yet kalemlerin sesleri kaba, sralar do nuk olur. 2 Karg Kalem: Kam ka lemlerin kalnlklar elvermiyen ka ln ve cel yazlar iin, karg denilen daha iri kamlar kullanlr (Resim: 124-C). Fakat bunlarn kalnlklar arttka, parmak arasnda idareleri zorlatndan, ince sapl tahta kalem kullanlmas tercih olunur. 3 grgen Tahta Kalem: Ihlamur ve aacndan istenilen ka lnlkta yontularak yaplr. Sap ta raf, parmaklar arasnda rahata tut maa ve hareket ettirmee elverili bir tarzda olmaldr (Resim: 124-A, B ) . Tahta kalemin birka eidi var dr. Bir ksmnn yalnz ortasnda at la bulunur. Bir ksmnda ise, at lan iki tarafndan kalnla gre iki ve daha fazla yuvarlak delikler bulunur. Kalem az ok enli ise, bu deliklerden atlaa giden ince yol lar alr. Mrekkep, deliklerde top lanp yollardan atlaa, buradan da aza akar. A z ok byk ise, fazla mrekkep sevk edebilmek iin bu deliklere snger sokulur. Bunlarn kalnlklar yetimeyen daha kaln yazlar iin, azn biraz yukarsn dan, bir ucundan dier ucuna olan mesafe, destere ile yarlarak snger yerletirilir. Kalem ne kadar kalnla rsa snger de o nisbette artrlr. 4 ifte kalem: Karg ve tah ta kalemler, ok mrekkep sarfn mucip olduu gibi, yaznn bozuk bir tarafn silmek cab ettii zaman, kdn zedelenerek harcanmasna

sebebiyet verdiinden, ifte kurun kalemle yazlmas bir kolaylktr. Y a znn parlak olur. rk vey atlak kalnln, harflerin hussiyet lerine gre ayarlayabilmek iin, ka lemlerin kprdamamas lzmdr. Bu nu salamak maksadiyle, istenilen kalnlkta tahta kalem gibi yontulmu bir tahtann iki kenarna birer kurun kalemi balamak ve sap tarafn yontarak tutulabilecek hale getir mek iktiz eder. 5 Demir kalem: Nesih gibi ince yazlarda, kalemin ucu abuk bozulmamak ve muhtevs zengin bir eserin bandan sonuna kadar kalemin kalnlk ve keskinlik ayarn muhfaza ular, azlar bilei tanda isteni len kalnlkta bilenerek kesimi ayar landktan sonra, kam kaleme soku larak kullanlr. 6 Kurun ve renkli kalemler: Doru satr izmek, msvedde yap mak, kopya almak, istif yapmak, ya znn krokisini izmek gibi tal iler iin kurun kalem ve yaznn rengi ne gre, renkli kalemler kullanlr. 7 Tarama kalemi: Harita ve hendese ilerinde kullandmz in ce ulu elik kalem, ekseriya cel ya zlar izmekte, kopya almakta, aln m kopyalar ve yaz kenarlarn d zeltmekte kullanlr. 8 Cedvel kalemi: Pergr (pergel) takmlarnda grdmz (Tirling) denilen let, cel yazlarda ve bilhassa Yapma Kf (sahife: 84) izmekte, levha ve sahife kenarlar na altn cedvel ekmekte v.s. de kul lanlr. 9 Fra: Kalplardan silkil mi kaln yazlar izmek, doldur-

etmek iin,

www.KalemGuzeli.net

mak, kenar tashihi yapmak, ezilmi altn' kam ve cedvel kalemine aktarmak iin, sulu boya fras kul lanlr. Mrekkep, zrnk, altn ve dier renkli mrekkepler iin ayr ayr fra kullanlmas tavsiye olu nur. Bunlarn 0 numarasndan 5-6 numaraya kadar kalnlaan eitleri el altnda bulundurulur. Adleri ve samur tynden olanlar vardr. Ad leri abuk bozulur. Altn srlme sinde, mutlaka samur fra tavsiye olunur. D KALEM Y O N T M A K ve KESMEK: Bir kalemi yaz yazabilecek ha le getirmek iin naht (yontma) ve

katt (kesme) denilen iki ameliye den geirmek icab eder. Bu iki saf hay sras ile gzden geirelim: I Kalem yontma: Kalemin ucunu kesilecek hle getirinceye ka dar yonta yonta inceltmeye Naht- kalem (Kalem Yontma), ucu, ya z yazabilecek tarzda kesmee Katt- kalem (Kalem kesme) denir. Yontma ve kesmeye, birden, Kalem ama tbir olunur. Kalem yontma hususunda Ali bin Hill yle demitir: "Kalemi yontmak istediin zaman; alt, y ni su alan tarafndan bala ve hal kasn bakla uzat, bu ksm orta sndan gzelce ayr, kabuunun ii-

Resim: 125 Kalemin yontulmas.

(U. Derman Arivinden)

www.KalemGuzeli.net

ni tralyarak incelt ki, kolayca kes mek kaabil olsun" .

1

bn-i Bevvab da "Raiye kaside s i n d e "Kalemi ince tarafndan yont" der. Kalemin su alan taraf kaln taraf olduuna gre, Ibn-i Hill'in sznden, yontmaya kaln tarafndan balamak gerektii anla lyor. bn-i Bevvab ise aksini tav siye etmitir. Bizde de ince tarafn dan yontmak det olmutur. Kalem yontmay yle edebiliriz (Resim: 125): zah

mek istersek, katt- kalemde aacak bir takm iler vardr: Kesmeyi bir defada yapmaldr. zerinde ufak tefek prz varsa, gidermelidir. De liin etrafn derinletirmen, ban dan ve ortasndan incelterek dzelt melidir." Ykt ile bn-i Hill yle de milerdir: "Kesmeyi, yazacan ya znn iyilii say; kalemin san so lundan kl kadar ziyde yap ki, iste diin gibi kullanasn." Ykut'a gre, kesme iini, ka lemi yontup mlyim hale getirdik ten sonra yapmal. nce ucu kesip de, sonra mlyim hale getirmeye almamaldr. bn-i Hill'e gre "Kesimin, yuvarlaklkla bir tarafa meyilli olmak arasnda bir hadde ol masna dikkat etmelidir." Kalem kesmeyi de yle izh edebiliriz: (Resim: 126) da grld zere, kalemin ucunu istenilen hadde kadar yontup incelttikten son ra, Makta'daki kalem yatana koyup ikisini birden sol avuca tutarak ve ba parmakla zerinden bastrarak udaki sra ksma kalemtra azn dik vaziyette (Resim: 126'da d-b aras) koyup, bir basta kesmelidir. Uda prz bulunursa, bakla ha fife dokunarak gidermelidir. Tuhfe-i Hatttn yle der: "Katt, kalemin ban eri olarak kes mekdir. Yaznn gzelliini salayan ve Allah'n ihsnyle kazanlan na siblerden biridir. Gerek kalemin, ge rek kalemi aann iyilik ve dzgn-

Kalemin nce iki ba kesilip iindeki uzun lifler* temizlenir, ince taraf sol elin ba parmak ayasna gelmek ve kalem ufk durmak ze re, ba ve ehdet parmaklar arasn da skca tutulur. Sa el ile de ka lemtra tutulup, kalemin u ksm iki parmak kadar geriden balyarak bizden tarafa doru yars giderce sine yontulur. Ucun ortasndan iki msv paraya ayrlmak zere b akla yarlr"**. Yararken ikinci bir atlak hasl olmamasna dikkat edi lir. stenilen incelik uca verilinceye kadar, bu ksmn sa ve sol kenarla rndan ba parmak ayas zerinde evire evire, yukardan aa, yava yava, az az, yonta yonta badem ekline getirilir. tarafndaki kaln ve kaba ksmlar tralanarak incelti lir. Sonra sra kesmee gelir. II Kalem kesme: Katt- ka lem denilen ve esrarla dolu olduu sylenilen bu ehemmiyetli ii Y kut yle anlatr: "Kalemi trif et

(1) Bidat'l-Mcevvid (Kalem bahsi), Hat ve Hatttan - sahife: 278-285. (*) Bu liflere Nl ismi verilir. - U.D. (**) Kalemin aznn byle ikiye ayrlmasna akk- Kalem vey Kalemin akke dilmesi denilir. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

l sayesinde ve sorup renerek mlik olunur. Bz stdlardan "Katt- kalemi zyi' eyledim" diye iitmiim dir. Niceleri gstermezler imi. Bu bahis zerine bir ok risleler yazl mas, onunla megl olan hat er babna aktr."* Yine bu kitapda, kalemi, Ta'lk yaz iin sras tarafndan, dierle rinde lhm (etli olan i ksm) ta rafndan kesmek lzmu kaydolu nursa da, evvelkinin doru olmad tecrbelerle anlalmtr. yed, kalemin az geni, yani kaln yaz iin kesilmek istenirse; ucun arka tarafn iki tarafndaki sra ksm muhfaza edilmek ar tyla ortasndan biraz tralamal ve evirip trif vehile kesmelidir. Ka ln azl kalemlerde az ne pek ka ln, ne de pek ince olmal, iki yanda ki sra ksmlar dalmyacak sret de, ortalama bir hadde bulunmaldr. Kalemin ucu ile, deliin bala d bdem eklin aras (Resim: 126), imkn nisbetinde 2-2,5 cm. ka dar olmaldr. nk, mrekkebin kolaylkla ve istenildii kadar akma sna yarad gibi, yazlacak yerin parmakla kapanmasna da mni' olur, III Kalem az ve aklar: Ka lem katt olunduktan, yni kesildik den sonra, ucundaki eri ksma fem-i kalem = kalem az, yhud kalem kesimi denir. ki paradan ibret olan azn ksa tarafna ns, uzunca tarafna vah ad verilir (Resim:

124-C).

l merhum "Menkb- Hner vern"da bunlar yle anlatr:

Resim: 126 Kalemin Makta' zerinde kattedilmesi. (Mellif tarafndan izilmitir) (*) Tuhfe'nin 608. shifesinden me len sdeletirilmitir. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

"akk- kalemin yazandan yana olan yakasna ns ve yazdan yana olan yakasna vah derler. Hattatlar ara snda muteber olan alt nev'i yazda vah taraf, ns tarafnn iki kat ol maldr. Dvn, Krma ve Det yaz larnda, aksine nssi vahsinin iki misli olmaldr. Lkin nesta'lkde (y ni ta'lkde) nssi ve vahsi bir olur."* IV Bz tavsiyeler: bn-i Bevvab da "Raiye Kasdesi" nde u tavsiyede bulunur: "Btn azmini katt- kalem tarafna sarf et ki, bu art ok mhimdir. Kalemi katt ettikden sonra, ortasn topraa yhut tebeire sr ki, pisliini ve ya n gidersin; mrekkebi iyi alsn. Fa kat katt- kalemin gizlenen srrnn ortaya kmasn arzu etme ki, ben bunu sana abes grrm. Bu srrn ifsndan, ben dahi kanrm. Bu hususda ksaca derim ki, katt ne faz la eri, ne de dmdz olmayp ikisi ortas olmaldr". Nitekim Ykt'da "ok eri kesilmi kalemle yazmak dan ekin ve 'tidal sadedinden a r yapma ki, gnl rahatlyla yaza bilesin" demitir. "Tuhfe-i Hatttn" de kayd olunduu zere, bn-i Bevvb'n "Riye Kasdesi" ni erh eden bn-i Vahd yle demidir: "Yeni bulu nan ve ayr isim shibi olan bir ya znn yazlaca kalemin katt da di erlerinden ayr olur. Yaznn tek ve ayr bir nev'i kazanmas kaleminin huss olarak kattedilmesinden kar."** Bu hususun daha esasl bir

zh birinci ksmda (89) uncu sahi fede gemidir. Yine "Tuhfe-i Hatt t n " de Mstakmzde yle demi dir: "Kalemin az, eer fazla eri kesilirse; yazs, zayf olmakla ber ber kesilen kalemle yazlan yazlar; kuv vet, metnet ve berraklk gsterir. kisinin ortas katt- kalem, her ikisi nin gzelliine de sahiptir ve bu iin hayrlsdr."*" unu da kaydetmek yerinde olur: Tecrbelerle anlalmtr ki, Ta'lk kaleminin kesimi aklm- sitte den biraz farkldr. Bu, biraz dzm s olursa, daha gzel harf karmak, nisbeten daha kolay olur. Kalemin, ksa ve uzun olmasnn da, yazmada menf te'sirleri vardr. "Tuhfe-i Hat ttn" de kaydolunduu zere (s. 613); kalemin boyu uzun olursa, a buk yazan, eli hafif adama yardm olur. Ksa olursa, ar yazmaya se beb olur. Bir kardan uzun kalem kullanlmamas tavsiye olunagelmi dir. Bununla berber, u kaydettii miz hususlar ummi mahiyette tav siyeler olup, her brinde adamna ve yerine ve yazsna gre bir bakalk arzedebilir. Hakkat udur ki, acemi ellerle melekeli ellerin kalem tutma ve kullanmalar bir olmaz. San'atkr bir el, herhangi bir kesimde ve boy da olursa olsun zorluu beenir ve szn kaleme geirtir. (Kaleme H km Olma bahsine baknz). Bundan dolay Tahrf-i Kalem (Hattat Tbiri Hakknda Bir Aklama bahsine ba knz: s. 143) meselesi bile, bu gn k anlaya gre bir rahatlk ve ko
U.D.

tatl

(*) Menkb- Hnerveran'n 10. shifesinden melen sdeletirilmitir. (**) Tuhfe'nin 613. shifesinden melen alnmtr. - U.D. (***) Tuhfe'nin 607. shifesinden melen alnmtr. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

laylk salamakdan ileri gemez. Asl ehemmiyetli olan cihet, eldeki kalemi, yaz nev'inin vey hussi yetinin gerektirdii hareket hattna, yani asl olan kalemine uydurabil mekdir. Srr- mektum ( = g i z l e n e n sr) asl buradadr. Bunu, insan ne kadar f etmeye alsa, yine ifa edemedii ve edemiyecei incelikler ve srlar vardr. Ancak, yazarken o srr- mektumdan nasb alabilenler, bunu ruhlarnda duyar ve yaarlar. Sert kalem, dayankl olsa bile, mrekkebi kolayca aktmadndan tabi cereyn salamak zorlar. Y u muak kalem de, fazla esnediinden, ufk (yatk) ve kl (dik) istika metlerde ayni derecede rol almad ndan yazy deta iki kalemle yaz m gibi bir kla sokar. Bu gibi hal lerde katt ve tahrf-i kalemin rol deta hkmsz kalr. Kalemin faz la esnemesinin, bir de u zarar var dr: Yazarken mrekkebi fazla akt t iin, cereyn idare etmek zorla r ve yazan mtemdiyen megl eden ve dikkatini eken zc bir i olur. Yumuak kalemin sras ekse riya zayf olduundan, ucu abuk bozulur, sk sk kesilmek ister. Bu yzden, yazda kalem kalnlnn ayn ekilde devmn korumak kaa bil olmaz. Bu gibi hallere dmemek iin, sert kalemlerin bdem ksm n biraz uzun tutarak mrekkebin akmasn kolaylatrmak, yumuak kalemlerin kesimini de biraz ksalt mak ve etli ksmlar ylece brakmak sretiyle fazla esnemelerine mni' olmak lzmdr. Bakasnn kesiverdi kalemle yazmaya, asla heves etmemelidir;
(1) Tuhfe-i Hattatn, sahife: 604.

kalemi, kendi yontup kendi kesme lidir. Kalemin kesimini kendi elinin kaabiliyyeti ile ahenkletirmeye dik kat etmelidir. nk, her elin kaabi liyeti, uzv teekkliyle alkadar ol duundan, el yaps ile kalem kesi mi arasndaki bu hussiyeti, kii an cak kendisi ayarlayabilir. Bakasnn kesiverdii kalem, hoa gitmi ola bilir. Bu tekerrr ederse, kaleme h kimiyet de o nisbette g ve ge temn olunur. Pederim merhumun de dii gibi, "Kalem kesmesini ren mek san'at hazinesinin anahtarn yakalamak demek" olduundan, bunda hkimiyet tesis edemiyen elin o hazineye hkimiyeti de bahs mev zuu olamaz. Kalemin katt ve tahr findeki esrra da, tabatyle, erile mez. Bunlara nfuz edilmeyince de, kalemin ma'nev durumu san'at ru humuza bir h e y l kesilir. Nerde kald ki, rh hendesedeki estetik sretin zevkine erebilsin. Hsl ne yzden baklsa "kalemin ucu, san' atn bir manivelasdr" diyebiliriz. 3 KALEMTRA A TRF V E ZHI: Kalemtra kelimesi, kalem ve tra kelimelerinden mrekkeb Fars a bir isimdir. Kalemi tra edecek, yni yontup, tralayp kesecek letin addr. Kalem ba, kalem aks demek gibidir. Araba'da Mibree de nir, maddesinden "yont ma leti" demekdir. Farsa'da Gizlik de denir. Bir de, Mifrez denilen bir let daha vardr k, akk ve ifrz ede cek bir nev'i kalemtra olup, tekin den bakadr .
1

www.KalemGuzeli.net

Ykt ile bn-i Hill yle de milerdir: "Bir kalemi keserken kt azl olmyan keskin bak kullan maldr. Kalemi hafife ve bir defa da kesmeye, keskin bir ak elverir" . ''Glzr- Savab"da da yle denil midir (sahife: 103): "Kalemtra, ka lemin hnesinde olduka, o kalem yaz yazmaya elverili olur. Bir hat tatn, en az iki kalemtra olmal; biriyle yontmal, dieriyle de kes melidir. nk, keskin olmayan ka lemtran kestii kalem de keskin olmaz." Keskin olmayan kalemle de keskin yaz yazlmaz.
1

vardr. Kymetli ustalarn eseri olan kalemtralarda, namlunun parazva na'ya yakn bir yerinde, yapan us tann gmme vey kabartma imzas bulunur (Resim: 128). Namlu ne

B _ KALEMTRA EDLER: Hattatlk inkiaf ve tekml et tike, kalemtralar da eitlenmitir. Onun iin, kalemtra tbiri, hattat larca balca iki mn ifde eder: Birisi kalem yontmak ve kesmek, di eri yaz tashhi iin kullanlr. Ev velkine, sdece kalemtra, yhud kalem aks vey kalem ba; ikinciye mihfere tashh ba vey tashh kalemtra ad ve rilmitir. I Kalem kalemtralar: (Re sim: 127 - Renkli)'de grld ze re; saplar oynamaz, alp kapan maz. Demir ksmna namlu*, bunun keskin tarafna az, ucuna burun, azn mukabil tarafndaki burundan sapa kadar olan ksma srt, sapla namlunun birletii yerdeki paraya Parazvana yhud Kenetleme demiri denir. Parazvanalarn pirinten, ba krdan, gmden, altndan olanlar

Resim: 128 Bir kalemtran kesici ksm zerinde fotorafla 11 defa bytlm olarak yapan ustann imza damgas. Oku nuu: "Zeki" (U. Derman Arivinden).

ksa, ne uzun olmayp orta boyda dr. Sap da, namlunun iki misli uzunluundadr. Saplar, namlunun deerine gre fildii, boynuz, ke mik, baa ve aatan olur. Bzan zeri altn vey gm kakmalar, kymetli talar ve savatlarla sslen mi de olur ki, bunlar mzelerimiz de grmek mmkndr. Namlularn elikleri gyet serttir. lk yapldk lar zaman renkleri barut vey r dek badr ve bu renkler bilendik e alr. Azlar ne ustura gibi in ce, ne de dier aklar gibi yumu aktr. Kendine mahsus bir hli var dr. Kalemtralarn balca, kt, sel vi**, cam kr, st yapra deni-

(1) Bidat'l-Mcevvid, Kalem Bahsi. (*) Bu ksmn bir dier yaygn ad Tg'dir. - U.D. (**) Servi aacna, galat olarak halk Trkesinde selvi denildii mlmdur. Bu cins kalemtran ucu, servi gibi sivrildii iin byle isimlendirilmitir. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

len drt eidi vardr ve isimlerini benzedikleri ekillerden almlardr. (Resim: 129)'da bunlarn farklarn gryoruz. Kt'n ucu yuvarlaka dr, daha ziyade kalem yontmak iindir. Selvi, kalem kesmekde kul lanlr. Cam kr kalemtra'n y u kar bakan ufak az, kalemin iki ban kesmek ve fazla yerlerini al mak, kurun kalemi yontmak, kt kesmek gibi ilerde; alt ksm, kaln ve sert kalemleri yontmada kullan lr. Kalemtralar, ummiyetle kam kalemlere mahsustur. Azlarnn bo zulmamas iin, karg ve tahta ka lemlerde kullanlmaz.

demektir. Balca iki trldr: Biri st yapra eklinde olup, kalem amakta kullanlan kalemtralardan daha ufaktr. Ucu gyet sivridir ve saa sola esnemesi azdr. Btn kymeti ucundadr, yaz kenarlarn da beliren ufak przleri kazyp gidermeye yarar. Kd zedeleme mek iin, ucu hem ok keskin, hem de sivri olduundan, kullanrken ufak bir dikkatsizlik kdn delin mesine sebeb olur. Dieri, kt ulu olmakla berber, azla burun ara sndaki ksm gyet keskindir. Kaln przleri gidermede kullanlr, ka lem kesmee de yarar. Geri, bir hattata, kalem yont mak, yarmak, kesmek ve yaz tas hih etmek iin drt eit kalemtra lzm olduu anlalyor. Lkin, bu gn, gzel bir aknn btn bu i lere yetecei de unutulmamaldr. C BLEME VE KORUMA: Kalemtralar bilemekte de dik kat ve ihtimam ister. Onun iin, s tdlar bunlar nce bileme arkna verdikten sonra, kabaca karakaya dan yaplm Mstehadd d

Resim: 129 Kalemtra eitleri: A) St yapra, B) Selvi, C) Cam kr, D) Kt. (Mellif tarafndan izilmitir)

II Yaz kalemtralar: Bunla ra Mihfere Mihkk denilir ki, yni Kazma leti

er zaman srmezler. Kalemtralar rutubetten ve sert eylere arplp bozulmaktan koru mak iin akta, sert ve mden e ya arasnda brakmamaldr. Namlu lar bdem ya vey zeytin ya ile hafife yalayp, sert kda sara rak vey meinden yaplm klflar da (Resim: 135-G) korumak tavsi-

www.KalemGuzeli.net

ye olunur. Merakl hattatlar, bunlar, huss srette yaplm ve her ka lemtran biimine gre yataklar bulunan kilitli mahfazalarda saklar lar. 4 _ MAKTA':

Arapa'da "sert bir eyi kesmek" mnsna olan Katt sinden Mkatt let, Makatt dilmitir. "Tuhfe-i Hatttn"de yle de niliyor: "Makat: Kalemin kesilecei zaman konulduu yerdir. Mkat olur sa: Kesici let mnsna gelir. Bu rada istenen, mekn ismi, yni Ma kat'dir. Sath sert olmamaldr. Mak ta' yanltr, lkin mn itibariyle dorudur"*. Muallim N ci'nin de Lgat'inde belirttii zere, dorusu Mkatta dr. Fars a's Ktzen'dir. "Bidat'l-Mcevvid"de yle denilmitir: "Kalemi kesmekte kul lanlan Makat'n kuru, yuvarlak, sert ve przsz bir kam olmas ie elverir". Kaamus'ta ise, kemik olarak gsterilmitir. Bizde, kamn Makta' eklinde kullanld mlm deildir. Nitekim "Glzr- Savab", "Kalemi, kalem zerine koyup kes meyin!" tavsiyesinde bulunur (s. 1 0 5 ) . Bizde mruf olan; kemikten, boynuzdan, fildiinden ve baadan
(*)

madde kesecek kesecek yer

yaplm olanlardr. En makbul fil diinden yaplanlardr. Ibn-i Sincar, yuvarlak olmas kaydn ilve eder se de, bunun kam makta'ya gre sylenmi olduu anlalyor. Yok sa, makta'nn dz olmasnn rahat a ve muntazam kesmee daha el verili olduu phesizdir. Nitekim "Glzr- Savab"da "Makta', kale min yastdr" denilmekle buna iret edilmitir. Makta'nn, (Resim: 130-Renkli)' da grld zere, eni ekseriye 2-3 cm.,-boyu 15-20 cm., kalnl 1-2 mm. kadardr. Kalem kesilecek tara fnda, kalem yata vey kalem y u vas yhut hne-i kalem ( = kalem evi) vardr. Kalem, kesme bahsinde trif nur. Sol elin baparmak trna da zarret halinde makta' olarak kulla nlabilir. Kalemin kesilecek ucu, d ar gelmek sretiyle trnak zerine konup, sol elin nc ve drdn c parmaklaryle sktrlarak trif zere kesilir. Birderim merhum m fessir Hamdi Yazr ok defa byle yapard. Pratik olan bu i biraz da almaya baldr. Makta'nn zerinde, hele ka lem kesilecek yznde derin bak yaralar, kabarklk yapacak kadar kurumu mrekkep paralar bulun mamaldr. Bunlar, kalemin esneme sine ve dzgn kesilmemesine ve ucunun przl olmasna sebeb olurlar. Bu gibi engelleri ince bir zmpara kd ile gidermeli, hafif

demektir. Burada ikinci mn kaste

olunduu

Eserin 604. shifesinden melen sdeletirilerek alnan bu ifdede bahsi ge galat ise de, Trke'de mruf olan bir kelimedir. Dierleri bizde

en Makta'

pek kullanlmamtr. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

Hokka, iine kalem sokup, kfi mkdarda mrekkep almaya mahsus kabn addr. Divit, Mhbere, Mecma', Furza, Demlik de derler. Divit'in knyesi mm'l-Aty'dr*. Farsa' Maktalar, ummiyetle kam s Devt, me, Hstan, Hste'dir. kalem kesmede kullanlr. Kaln Kapana icab derler. Hokka, bun azl karg ve tahta kalemleri kes larn hepsini ifde eden bir tbir mee elverili olmadndan, bunlar olup, bizde Hokka ve Divit isimleri dz ve sert bir tahta zerinde kesip, hret bulmutur. Topraktan, ceviz azn mermer vey sert bir kt vey den, abanozdan, zeytin ve yaz yazar gibi cam zerinde kuka aacndan, pirin, gm ve altn srte srte, kesimini ayarlamak ve gibi mdenlerden yaplm; d ve mmkn olduu kadar keskin azl kymetli birok eidleri mevcuddur. olmasna dikkat etmek lzmdr.

zeytinya srp uha vey yn ile ve hzla srte srte cilsn verme ye almaldr. Merakl hattatlar, maktalarn huss mahfazalarda ko rurlar.

5 HOKKA:

Resim: 131 skdar'l Ressam Hoca Ali Rza Bey (1858 - 1930) tarafndan yaplan Divit resmi.

(*) Tuhfe-i Hatttn'in 603. shifesinde geen bu tbir "ltuf ve ihsanlarn anas" mnsna gelir. Zr hokka, karnnda tad mrekkep ile kitap yazlmasna, dolaysyie ilmin yaylmasna sebep olur. Onun iin byle isimlendirilmitir. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

Bir ksmnn, yalnz mrekkep konacak yeri vardr. Hokka asl bu nun addr. Bir ksm, kalem koyma a mahsus kapakl bir boruya mer buttur (Resim: 131). Bunlara da divit denir. Divit'ler, ummiyetle

pirinden dkme sretiyle yaplrd. Bir de, kalem borusu hokkann s tne yivle taklp karlan bir e id vardr ki, bunlara da kubur de nilirdi (Resim: 132). Bz kuburla rn stnde Rkdn denilen, zeri
1

Resim: 132 Maden (pirin) bir kuburun kapal (solda) ve alm (sada) ekli g rlyor. A) Rihdan, B) Rih, C) Hokka, D) Makta' ve kalemlerin iinde muhfaza edildii esas gvde (U. Derman Koleksiyonundan). (1) Rkdn Farsa'da "kum kab" demektir. "Rgdan" galatdr. Arapas Mirmele' dir. Rihdan da denilir ki. bizde yaygn olan budur. Rk, Farsa'da "kf- fris" ile "rg" gibi okunur. Rh de, "dkmek" mnsna olan rhten masdarnda emir sgasdr. Bu takdirde, rkdan "dkecek let" demek olur. Bzen, rkdanlk ve rhdanlk sretinde kullanlmsa da yanltr. Tuhfe-i Hatttn'de (s. 623) kaydolunduu zere, ktipler arasnda bilinen ve kullanlan rk, Manisa dalarndan toprak cinsi bir mden dir. Bu kumu, siyah, mavi, pembe renge boyayarak rihdan'a koyarlar. Ktipler, yaz ya iken zerine serperler, kum zerreleri suyu emer, mrekkebin mesmt boalr. Boalan yerlere hava hkmeder ve su buharlaarak yaz kurur. O devirlerde, bir nevi' kurutma k d vazifesi gren bu kumlarn yerine, altn gibi parlak mden zerrelerinin kullanlm olduunu, pdiahlarn, sadrzamlarn ve devlet riclinin ariv vesikalar arasndaki ya zlarnda hl parlayan paracklardan reniyoruz.

www.KalemGuzeli.net

delikli ve kapakl bir kutucuk bulu nur. Bu ksm kuburlar, arzuhal k tipleri ve mektep ocuklar kullanr lard*. Hokkalar da birka trldr. Bir ksmnn ii cam, d maden vey aa kapl olur, kapaklar sabittir. Bir ksm da topraktan, aatan ve y ve vidal kapakl olanlar vardr. Bir ksm da mustatil (dikdrtgen) bir tabak iinde iki vey hokka ile bir rkdan'dan ibarettir. Bunlara,

umumiyetle Yaz takm yhut Hok ka takm denirdi ve resm daireler de ktipler, mmeyyizler, mdrler kullanrlard. Devlet ricalinin ve pa diahlarn daha teferrutl yaz ta kmlar, san'at deerini haiz oldu undan, mzelerimizde bz eitle rini bugn de grmek mmkndr (Resim: yaplm olup, sbit mdenden 135). Hokka, divit ve kuburlarda, m rekkebin konulduu haznenin i k smlar cill deil ise, bu ksma am sakz ile balmumundan atete hal-

Resm: 135 Sultan Read'n yaz takm: A) Makta', B) Kd makas, C-D) Az mah fazal kam kalemler. E) Kd ba (fildii), F) Mrekkep kartraca (fildii), G) Kalemtra (kesici ksm mein mahfazal); H--J-K) Muhtelif renkte mrekkepler iin hokkalar (Trk-slm Eserleri Mzesinden). (*) i bo, dar ve uzun, bir vey iki ucu ak, silindir biimi (stvn) kaplara kubur denir. Mesel, eskiden oklarn iinde muhfaza olunduu kutunun ad da "ok kuburundur. Maden divitlerin, hokkas yanda kntl olmayan, dibine vidayla bala nan ekillerine de, bir stlah olarak kubur denilmitir. Aslnda bu, dibinde hokkas bulunmayan, yalnz kalem mahfazas olarak kullanlan stvn kutular iin yerinde bir tbir olurdu. Ancak, dilimize byle yerlemitir. Kuburlarn mden olanlarndan baka, zerleri lke tezhibli yaplanlar vey fldiinden oyularak hazrlananlar vardr (Resim: 133-Renkli). Sandk vey kutu biimindeki keli kalem mahfazalar (Resim: 134-Renkli) ise, Kalemdan ( = Kalemlik) adyla dierlerinden ayrlr. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

ledilerek yaplan ve souyunca do nan bir macun srlr. Aa hok kalarn zamanla atlayp mrekkep szdrmasna ve mden olanlarn, mrekkebin suyu ile paslanarak ken dilerinin ve mrekkebin bozulmas na bu mumlu sakz mni' olur. 6 LKA: Lka, mrekkep hokkasnn ii ne konan ham ipein addr (Resim: 136). Mlkaa, peence, pem, ls,

edilerek kartrlr. Bir mnsebetle de sylenildii zere, yazmaya ba lamadan nce, hokkay byle biraz kartrmaldr ki**, mrekkebin zerindeki su, alt tabakaya km olan is zerreleri ile iyice kaynasn. Pamuk vey pamukla kark ipek koymamaldr; nk bunlar kale min ucuna taklrlar. Bir para lka, iki sene kullanlabilir; yazarken kalemin ucuna para para taklma ya balaynca, rm demek ol duundan yenilemek lzmdr. 7 MREKKEP: A TRF VE ZHI: Arapada midd , hazaz , liyk icb , hbr , iks , msma , naks , ; Farsada

Resim: 136 Lka'nn hokkaya konulma dan nceki tabi duruu (U. Derman Ar ivinden).

kersef, zvana ve pena da denir. Brmck'den olur. Varak altn ya ptrmakta kullanlan terbiye edil mi bezir yana da lka derler. Lka, mrekkebin kaleme ra hata alnmasna yarar. Kalem ucu nun hokka iinde uraya buraya ar parak bozulmasna da mni' olur. Ham ipek, ge rd iin tercih olunagelmitir. Didikleyip kabarttk tan sonra hokkaya mnsip miktar konur* ve zerine mrekkep ilve

syh, zerkb ve zkb, zekb de nilen ve yaz yazmak iin kullan lan siyah myie, bizde mrekkep denilegelmitir. Bunun sebebi u olsa gerektir: Mrekkep (asl iml s ile: Mrekkeb) kelimesi, Arapa da "rkb" maddesinden ve "tef'il" sasndan "ism-i mef'l"dr. "R kb = binmek", "terkb = birbiri zerine bindirmek" demek olduu na gre, "mrekkeb: iki vey daha ziyde eyin czlerinin birbiri ze rine bindirilmi olduunu" ifade eder. Mrekkep dediimiz o siyah myiin cz'lerini tekil eden is, zamk, su ve ir zerrelerinin d-

(*) Beyaz bir sakal grnnde olan Lka, ilk kullanlndan nce suyla yka nr ve elde sklarak bu suyun gitmesi salanr. - U.D. (**) Kartrma ii, ince bir tahta ubukla yaplabilecei gibi, eskiden "kirpi di keni" de bu maksatla kullanlmtr. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

kle dkle, biribiri zerine biner cesine kartrlm ve bu sretle bunlar tam mahll deil, ince bir mahlt halini alm olmalar hase biyle buna bir iret mhiyetinde, mrekkep kelimesi kullanlm gibi dir. Fakat, sonradan kendisi ile m rekkep gibi yaz yazlan her myie de alem olmutur. Bunlar asl m rekkepten ayrdetmek iin, nevile rini ifade eden kelime ile birlikte kullanmak det hkmne girmitir. Mesel: Ll mrekkep, midd- si yh, surh mrekkep, zrnk mrek kebi, altn mrekkebi, beyaz mrek kep, ini mrekkebi... gibi. Bzan da hattatlar arasnda mehur olduu zere, yalnz surh, ll, zrnk deyi vermekle de iktifa olunur. Yalnz bana mrekkep denildii zaman ise, siyah mrekkep hatra gelir. Sonra, Trk mrekkebi, ran mrekkebi, Avrupa mrekkebi diye mene'leri de belirtilerek kullanlr. Ayrca, vasflar bakmndan; koyu mrekkep, sulu mrekkep, eki m rekkep, donuk mrekkep, parlak mrekkep, temiz mrekkep, kokmu mrekkep... diye ve yne mesel, siyah mrekkebin derecelerini an latmak iin de, zift renkli mrekkep, deve ty mrekkep, vapur duma n, kurun, krl... diye de anlr. "Kk Kurn- l Ansiklope disi"nde kaydolunduuna gre, m rekkebin ilk nce Msr'da cdedil dii tahmin olunuyor. Mlddan ev vel 1000 il 2000 yllar arasnda Girit'de mrekkep kullanlrm. Es ki mrekkeplerden bir nmnenin Kolonya mzelerinin birinde muha
(*)

faza edilmekte olduu bildiriliyor. "Medeniyet-i Islmiye Trihi"nde (c. 1, s. 235) Arablarn, mrekkebi kmr tozu ile Arab zamk'ndan ve y deden hazrlayp kullandklar kay dedilerek; bunun, slmdan nce Arablar arasnda yaplan bir i ol duu tahmin olunuyor. Mslman lar, yazya olduu kadar, mrekke be de lyk olduu ehemmiyeti ver miler ve hele Osmanllar devrinde mrekkepilik ok mhim bir san'at hlini almtr. "Bidat'l-Mcevvid"de kaydo lunduu zere, bn-i Hill ile Ykt u tavsiyede bulunmulardr: " M rekkebin temizini kullan. Onu te kil eden is gyet ince, iyi karm, iyice ezilmi, kaleme itatli ve akn tl olsun". Bu szler, hattatlkta kul lanlan mrekkebin teknik hussiye tini ifade eden bir dstur gibidir. Bu vasflar hiz mrekkep elde et mek, pek de kolay deildir. Mrek kebin asl maddesini tekil eden isin en iyisi, keten tohumundan karlan "bezir ya"ndan alnr. Tuhfe-i Hattatn'de u satrlar gryoruz: "Is elde etmek hakkn da, Emr Muz Bdis "Umdet'l-Kt tb"da der k: Ban ya, Meneke ya, Neft ya, Zeytin ya ve Be zir yandan ince is kar. Hnd m rekkebinde, zeytin ya ve bezir yandan baka yalardan is alnr. Rastk kl ezilip piirildikten son ra, Arap zamk ilve edilirse mrek kep gibi olur. in mrekkebinde Neft isi, lciverd, Sakamonya zamk ve Arap zamk kartrlp kullan lr."*

kandi

Tuhfe'nin 627. shifesinden, sadeletirilerek alnmtr. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

Mrekkebin iyisini anlamak iin, yazarken kalemden kolayca akmasna, kuruduu zaman rengi Mrekkebin ok zamkl olma ni muhfaza etmesine, pis kokma masna dikkat etmelidir. nk masna dikkat etmelidir. Gzel m makbl olmayan bir parlaklk gs rekkep baktka hoa gider. Kendi termekle berber, kalemden g sine mahsus br letfeti vardr. in lkle akar ve ekseriya kalem ucun de gzel koku bulunmasa bile asla da donar kalr. s, kumlu ve i fena kokmaz. Fena mrekkep eki renkli olmamaldr. En makbl renk eki kokar. yi mrekkep hokkada vey deve ty denilendir. iesinde ne kadar ok durur bn-i Bevvab "Riye Kasdesi"nsa dursun, bozulmaz. Fena mrek de u tavsiyede bulunur: "Hokka kep krllar, limon kf gibi kf na Lka koy, zerini is ile yaplm yapar. Byle mrekkepleri yalama mrekkeple doldur. Biraz sirke y maldr. Bezir mrekkebi yalansa da hud koruk suyu kat. Biraz da a mideyi bozmaz. Asrlarca dursa le boyas, zrnk, kfur koy; kartr!" tafeti kaybolmaz, artar. Eskidike Zamk yerine szlm bal, g daha gzel yazlr ve daha gzel zel kokmak iin biraz misk de il grlr. Bin sene nce yazlm ki ve ederler. Renk iin biraz ivid ve taplarda grlen ve bugn yazlm y konur. Konacak boyala zannn veren ll boyamrekkebinin bezir rn ok ince ezilmi olmas lzmdr. benzeri mrekkep olmadnda hat Mrekkebin suyu utuka, yamur tatlar hemen hemen mttefik gibi vey dirler. asma suyu, yhud imbikten
(*) Son devrin mruf hattatlarndan Mcid Ayral (1891 - 1961). - U.D.

Arabistan'da knadan, kei k lndan; ran ve Buhra'da kehrba' dan is aldklar da sylenir. ra isinden de mrekkep yapld me hurdur. Zamanmzda naftalinden de is alarak mrekkep yapldn Hat tat Macid Bey* sylyor. Kimyev, nebt maddelerden bz mrekkep ler yaplm ise de, terkipleri biline mediinden hattatlarca pek makbl saylmaz. Bunlar daha ok msved de, karalama, kopya gibi tal iler de kullanrlar. Zamanmzda mrek kep yapanlar azalmtr. Siyah m rekkepten baka, surh, ivd, mor, beyaz, zrnk ve altn gibi mrek kepler srf tezyn mhiyette kulla nlmakla berber, Trk mrekkep ileri bunlar da yapmakta mahir idiler.

geirilmi temiz su koymaldr. N bet ekeri ilve edilirse parlaklk yapar. "Glzr- Savab"da kaydolun duu zere; eki nar skp iine sir ke mayas koyarak bir ie iinde saklamal, arasra mrekkep iine koymal. Midd- Mutavves denilen ve kuruduktan sonra pek parlak olan mrekkebin terkbine bundan baka, ivid suyu, mersin suyu, sr d, safran, Hac Bekta tuzu, surh, maz suyu, bakr ve demir pas girer. Mrekkebi akntl yapmak iin i esi ile scak su iinde kaynatmal. Eki nar kabuu kaynatlarak suyu bir ieye alnp, lzmunda mrek kebe konursa gyet akntl yapar.

www.KalemGuzeli.net

B MREKKEP Y A P M A USL LER: Bu uslleri "Glzr- Savab" adl eserden istifade ederek kayde diyoruz*: 1 Is almak: Hlis bezir y a , az hizasna kadar topraa g mlm bir vey birka toprak a naa konur. ine pamuk ipliinden kalnca bir fitil ilve edilir. Rzgr almayan kapal bir yerde yaklarak zerlerine birer anak kapanr. ste kapanan anaklar, kzp da, isler iin biraz sonra kaldrlr. biriken isler bir kaba vey bir kt zerine ku ty ile sprlp kapaklar tekrar kapa nr. Bylece ya bitinceye kadar olunur. Toplanan is, iki kat effaf kt iine sarlarak, ekmek hamu runun iine konup frnda piirilir. T ki, iinde bulunan sert ve yal maddeler yanp mahvolsun. Bu pi irmeye dikkat etmeli, hamurun atlayp islerin yanmasna ve bir ie yaramaz hale gelmesine meydan vermemelidir. radan alnan isi byle piirmee lzm yoktur. 2 Bezir mrekkebi yapma usl: e yetecek kadar Arab zam k (zamk- Arab)** alnp bir kab iine konur. Bir mkdar su ilve olu nur. Zamkn su ierisinde iyice eri mesi iin bekletilir, yabanc madde lerden arnmas iin szlr. Zamk mahll szme bal kvmnda ol maldr.

yanmamak Bunlarda byke

Sonra bezir isi bir havana ko nup, hazrlanan zamktan bir mkdar ilve olunur. Maz, nar kabuu su yu ve z- Kbrs (bakr slfat) su yu bir yere toplanp biraz da de mir hurdas ile erbet gibi olunca ya kadar kaynatlr. Sonra havanda ki zamkl isin iine dklp havan eli ile ar ar, dve dve kart rlr. Mrekkebi daha iyi yapmak iin glsuyu, safran, Mersin aac yemiinin suyu ilve olunur. Bir i e iine konur, az smsk kapanr Ykut'un cdettii mrekkebin terkbi bu olduu sylenir son maddenin ilvesi zarri deildir. ra isinden de bu sretle m rekkep yaplr. Fakat daha pratik ol mak zere, Arab zamk ile ra ve y bezir isi kartrlp havanda bir mddet dverek ezdikten sonra, azar azar su konarak yazlabilecek kvma gelinceye kadar eze eze hal ledilir. 3 Siyah mrekkep yapma usl: Kara mazdan bir mkdar ova layp su iinde bir hafta kadar slat mal ve Z- Kbrs'den maznn drtte biri kadar alp berberce ddkten sonra hlis sirke ile s latmal, ie yaramyanlar dibe k tkten sonra szmel, sonra Mersin aac yapraklarnn suda bir ay ka dar slatlp ryecek hale geldik ten sonra szlm suyunu bir ka ba koymal, 2,5 gram kadar Sabr- Sokotra dan bir mkdar kaynar su1,

devm

(*) Bu bahiste geen madde mkdarlarnn, "dirhem" ve "vukye"den "gram" ve "litre"ye evrildii ve bunlarn tam deil, takrb olduu hatrlatlr. - U.D. (**) "Acacia Senegal" ve dier bz Afrika akasya cinslerinin gvde ve dallarn dan akp havada katlaan zamkdr. - U.D. (1) Hind Okyanusunda, Aden krfezi aklarndaki Sokotra adasnda kan bir nevi' ac aacn usresi olup Trke'de "azvy" denir.

www.KalemGuzeli.net

da slatmal ve biraz Eftimun ve 40 gram mersin yapra, 20 gram Efsintin ve 20 gram eki nar ka kz kuyruu denilen iek, 60 gram buu alp hepsini kaynar suda s nbet ekeri, 150 gram btn siyah latmal, bu sular bir kabda toplayp mazy bir mlee koyup, demir scak zamannda gnee koymal ve paracklarn sirke ile piirdikten iine 600 gram kadar pasl demir sonra, iine 10 gram glsuyu ile paralar atmal, sonra 2 gram kadar hallolunmu safran, iki ekirdek Yemen ap, 4 gram jengr (bakr misk koyup, erbet haline getirmeli. pas), 15 gram nbet ekeriniberberdp, ve 180 gram Nihyet, 80 gram is on gn gnete piin ceye kadar durmal. Her gn birka szlm Arab zamk koyarak 2-3 defa kartrmal, toz ve toprak gir gn kartra kartra halletmeli. memek iin stne bir bez rtmeli, 6 Dier bir usl: 20 gram on gn sonra demir paralarn ka bezir isi, 80 gram Arab zamk, 40 rp 50 gram kadar bezir isi ve bal gram maz, 15 gram ap almal, ma kvmnda 150 gram kadar Arap zy bir miktar su ile kaynatp ap zamk ilve ederek, havanda m yakarak iine koymal. Sonra zamk rekkep haline gelinceye kadar e n bu su ile slatp isi azar azar ve al az onbn d e f a dvmeli, sonra gl tra altra koyup kartrmal, son sirkesi ile szp bir ieye koyduk ra szmeli*. tan ve birka gn beklettikten son ra kullanmal. C RENKL MREKKEP Y A P MA USLLER: 4 Dier bir usl: 15 gram 1 Ll mrekkep yapma u bezir isi, 30 gram koyun vey sr sl: 2 gram veni havanda dve d ile birlikte bir tabak iinde al rek bir beze kn edip baladktan ln ezer gibi (bu bahse baknz) sonra bir mlee koymal. 4 lt. su ezip, gnete kuruttuktan sonra 5 ilve ederek yars kalncaya kadar gram z- Kbrs suyu, 50 gram bal kaynatmal, venli bezi karp e kvmnda Arap zamk, 5 gram d kercilerin kullandklar Lotur'dan d vlm nbet ekeri kartrp tekrar gnete kuruttuktan sonra glsuyu vey erek ile kartrmal.Yarm saat ka sirke suya katmal. dar kaynattktan sonra, 15 gram krmz' krmz (cochenille) bce 5 Dier bir usl: iekte inden karlan bir nevi' boyadr iken dklen nar goncalarndan 80 dp mlee koymal. Onbe gram kadar toplayp 60 gram za, dakika kadar atete kaynatmal, 20 gram anzarot atee atlnca fe sonra bir bezden szmeli. Bir ekir na kokan bir maddedir, 20 gram dek kadar ap dp iine kartr Hacbekta tuzu, 20 gram kfur otu, mal. Sonra kablara dkp, dibe
1 2

(1) Trke'de "gelin sa, cin sa, kfir sa" isimleriyle tannan ve eski tpda kul lanlan bir madde. (2) Ac pelin otu. (*) Burada zikredilen alt usl de eskiden kullanlmtr. Son devirde ise, mrek keb forml sdelemitir. Kitabn "zeyl" ksmnda in-Allah zah olunacaktr. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

knceye kadar beklemeli. Sonra kab larn sularn szp dipte birikenleri kurutmal, ddkten sonra kullan mal. Szlen su bekletilirse, tekrar dipte kme olur. Lkin makbl olan 2 Dier bir usl: 4 lt. suyu bir tencereye koyup 3 gram veni ddkten sonra, bir beze sararak tencereye koyup kaynatmal, 1,5 gram dlm Lotur koyup yirmi dakika kadar kaynatmal, kaynarken 15 gram krmz ilve etmeli, bir u bukla, trnak zerinde duruncaya kadar, kartrmal, sonra indirip bir mkdar dlm ap koymal. 3 Glgn (gl renkli) m rekkep: Lk denilen vine r renkte toprak boyay stbele bir likte mermer zerinde sirke ile ezip bir mkdar szlm Arab zamk ko yarak mrekkep haline gelinceye kadar kartrmal. 4 Lciverd mrekkep: Hind lciverdi denilen ta boyay mermer zerinde sirke ile ezip sra bir ka ba koyarak bir mkdar su ilve edip alkaladktan sonra bir saat kadar durulmaya brakmal. Ta toprak g i bi bir pislik kalmayncaya kadar al kalamaya devm etmeli, dipte kala n bir mkdar Arab zamk ile kar trmal, fra ile kaleme alp yazmal. 5 smn mrekkep: Lci verd Lhud ividi'ni stbe ile mer mer zerinde keskin zm sirkesi ile ezdikten sonra bir mkdar Arab zamk ve su koyup kartrmal. 6 Altn mrekkebi: 30 gram kalay 450 gram su ile kaynatmal,

szdkten sonra 10 gram dlm safran koyarak kaynatmal, 7 gram Arab zamk katp souyuncaya ka dar alkalamal, altn gibi gyet ho ncekidir. bir mrekkep olur. 7 Zrnk mrekkebi: Zrnk, Arapada mruf tan addr, zrnh da derler. "Kaams"un beynna g re, beyaz, krmzs ve sars vardr. Beyazn mzehhibler, krmzsn san'atkrlar, sarsn nakkalar ve hattatlar kullanrlar. Dlmemi zrnk tabaka tabaka kopar. Bu ko pan paralarn i taraflar gyet par lak olursa, buna damar zrnk tbir olunur, en iyisi budur. Portakal ve limon sars renkte olanlar vardr. Zrnk mrekkebi iin damar zrnk tavsiye olunur. Zrnk, atlayp d klmedii cihetle, hattatlar, siyah kda yazdklar byk kalp yaz larda zrnk mrekkep kullanrlar. Tahri edici bir zehir olduundan yalanmamaldr*. Zrnk toz halinde deilse, havanda toz haline gelince ye kadar dmeli, sonra bir mermer vey kaln cam kin sirke ilve ederek ezmeli**, son ra bir mkdar Arab zamk koyup bir mddet daha ezmeli ve stne su ilve edip bir kaba boaltmal ve durulmaya brakmal, sonra bir i eye szmeli, dipte kalan tortuyu tekrar ezip ieye ilve etmeli. Bir mkdar safran da konulmasn sy leyenler vardr, fakat konmasa da olur. 8 Beyaz mrekkep: Bir mk dar beyaz zrnk vey stbe, cam vey mermer

(*) Zrnk, "arsenik slfr"dn tabiatda bulunan eklidir. - U.D. (**) Bu ve buna benzeyen boyalarn ezilmesinde (Resim: 137)'de deste-senk denilen el ta kullanlr. - U.D.

grlen ve

www.KalemGuzeli.net

gelen mayie de ezilmi altn, altn mrekkep ad verilir. Altn kayba uratmadan mrekkep haline getir 9 Dier renkli mrekkepler: mek, olduka zordur. Bu hususta Zrnk mrekkebinin iine biraz l balca iki usl vardr: civerd mrekkep konursa yeil olur. 1 Nefes zde usl: Nefes Lciverdi ok olursa neft olur. Bi zde brahim Efendi, "Glzr- Sa raz da ll konursa meneke rengi vab"nda yle trif ediyor: Dz br olur. Lciverd mrekkebe beyaz m ini tepsi zerine, szlm bal vey rekkep konursa suman olur. Ll tan sonra, altn varaklar birer birer iine siyah mrekkep konursa vine alarak tepsi zerinde parmakla iyice r olur. Hsl ak ve koyu eze eze halletmeli. Ezerken kurur renkleri birbirine kartrarak daha sa, nceden ate zerinde bulundu baka renkte mrekkepler elde et rulan scak su buharna tutup nem mek mmkndr. lendirerek ezmee devm olunur. 10 Tashih mrekkebi: Zr yice hallolunduktan sonra bir mk nkla yazlm kaln ve cel yazlarn dar temiz su konup dz bir anak tashihinde kullanlmak zere mat iine tepsiden el ile ykayp durul renkte bir nevi' mrekkep vardr ki mak zere bir saat kadar bekletme bu da yle yaplr: Bir hokkaya li. Sonra, suyu zerinden sngerle bir mkdar lka ve siyah mrekkep alp, ana dndan atee tutup ku ve su koyup iyice kartrdktan rutmal, cbnda souk suyla ezilmi sonra az ak olarak gnete bra tutkal (jeltin) katp bir mkdar klr, arasra bir ubukla kartrlr. su koyarak kartrdktan sonra fr Su azalp mrekkep kuruyacak ha a ile kaleme alp kullanmaldr. le gelince biraz daha su ilve olu bittikten sonra durulmaya brakma nup kartrldktan sonra yine g l, altn dibe knce suyu atlr ve nete braklr. Bu tarzda be-on gn devm olunur. Mrekkebin parlak taba kalan nem atete giderilip l gidip mat bir hal alr.. yed, kuruttuktan sonra, tozlanmamak iin kullanld zaman is zerreleri kd bir kda sarmaldr. Lzm olduk zerinde dalp bularsa, az mk a bir mkdar erimi beyaz tutkal darda szlm bal ilve edilip ka (jeltin) koyup kullanmaldr. rtrmaldr. Bununla yaplan tashih ler belli olmaz, yaz kenarlar ip 2 Mcellid Safvet usl: is kabarmaz. inelenirken rahat ve tanbul'da, Bayezid Meydannda, "Ec muntazam inelemeye de yardm zac Mektebi" binasnn nnde, olur. vaktiyle kt ve mzehhib dk knlar var idi. Sonradan hepsi de kaldrlmtr. Bunlardan birinde k D ALTIN EZME USL: tlk ve mzehhiblik yapan mer Altn zerrelerinin kalemle yaz hum Safvet Efendi'den rendiim labilecek ve fra ile kullanlabile bir usl de udur: cek srette akntl bir hale getiril Genie bir kse taban orta mesine altn ezme denilir. Bu hale sna bir iki damla szlm bal veile ezilerek biraz Arab zamk koyup kartrmal.

Arab zam

www.KalemGuzeli.net

ya Arab zamk mahll koyup ta baa svadktan sonra, yaprak altn birer birer konarak parmakla iyice ezilir. Varak adedi arttka ezmeyi de arttrmaldr. yi ezilmezse ykar ken zerreler zyi' olabilir. yed k u ruyup da ezilemez olursa, bir-iki damla su koyup ezmeye devm olu nur. Ezildiine kanat getirmek iin, ak burnuyla biraz alp taban bir kenarna koymal, drt-be damla su ile kartrp akc hale getirmeli, ta ba saa sola ar ar eip kaldr mak sretiyle zerrelerin akna bak mal, eer kumlu gibi biribirinden ayrlarak akyorlarsa henz ezilme milerdir. yed zerreler biribirleri ne yapm gibi akarlarsa ezilmi lerdir. Sonra, biraz su koyup taban bir kenarna toplayarak byke bir kse tasa dkmel ve azna kadar su koyup zerine bir kd rterek durulmaya brakmal. Arada suyunu szmeli, tekrar su koyup yine durul maya brakmal. Altn ykama tbir olunan bu szmeleri baka br tasa yapmal, onu da durulmaya brak mal ki, kam zerreler varsa, bun lar toplamak ve tekrar ezip ilve etmek sretiyle zya meydan ver memek mmkn olur. Nihyet, s ze sze hepsini bir fincan tabana toplamal, atete kurutmal. Kullan mak gerektiinde jeltin denilen be yaz tutkaldan bir kk kab iine ba parmak trna kadar koyup, bi raz da su ilve ederek, az br md det imesini beklemeli, sonra sta rak suda eritmeldr*. Bu mahlul altn tabana birka damla konup altn frayla alnr.

Beyaz tutkal konmas, altnn rengini deitirmemek ve zerreleri akc ve yazldktan sonra sbit bir hale getirmek iindir. Fazla tutkal, altn kirli, pis ve mat bir hale ge tirmekle berber, mhre de kabul etmez (Mhre bahsine baknz). ok tutkall altn yukarda trif et tiimiz gibi ykamak cbeder. 8 _ KID:

A TRF VE TRH: Arapa'da krts, Farsa'da k z, Trke'de kd denilen bu ke lime, zerine yaz yazmak vey bir ey sarmak iin kullanlan safha nn umm addr. Nitekim, bugn kd denilince, yalnz yaz kd anlamayz. Yerine gre gazete k d, ekerci kd, cld kd, am balaj kd... diye ayrdederiz. Bu nunla berber, kdn cdna ba lca sikn de yaz yazmak ihtiyac olduu phesizdir. "Britanya Ansiklopedisinin "pa per" maddesinde, kd hakknda u mlmat veriliyor: "Elyafl mad delerden kd yapmak san'atn, inliler pek eski zamanlarda icra et mi gibi grnr. Muhtelif yazar lar, bu san'atn inlilerde, M.. II. asrda mevcd olduunu yazmlar dr. Dier memleketlerde ise, kd ancak M.S. VIII. asr ortasnda m lm Semerkand' igl etm olan Arab' lar, inli'lerin bir taarruzuna ura dlar, Arab Vlisi bu taarruzu ps krttkten sonra, inli'leri tkibede rek bz kdlk mtehassslarn

olmutur. VII

(*) Jelatin mahll scakta bir-iki gn, serin yerde -be gn zarfnda bozulduu iin, eskiden dim az mkdarda ve tze olarak hazrlanmasna dikkat edilirmi. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

esir etmi; bunlar da Arab'lara retmiler."

bildiklerini

alar, yhud bunlara benzer eyler zerine yazarlard."* Bugn meden haytmzn ka n mesabesinde bulunan kdlk o kadar gelimi ve eidi o kadar oalmtr ki, zh cildlerle kitap olur. Biz burada yalnz hattatlarn kullandklar kdlardan ksaca bah setmekle iktifa edeceiz. B HATTATLARIN K I D I AR DA ARADIKLARI VASIFLAR: Hattatlar, kdlara, yazacakla r yaznn deerine gre kymet ve rirler. Bir sebep bulunmadka biri nin yerinde dierini kullanmak is temezler. Yazacaklar yaznn gzel olmasn, yazy krssne oturtma y dnrken; o krsnn en l zmlu malzemesi olan kd da bu bakmdan nazara alrlar. Hatt b zlar, bu hususta ok titiz davra nrlar. yi kd bulamazlarsa, yaz yazmak istemezler. Gerekten, me sel gzel bir Mushaf yazmak iste nilince, bunu iki gnlk tahamm l olan vey kaleme mtemdiyen isyan eden, silinti ve kaznt kabul etmeyen vey mrekkebi riyet bir elbise gibi tayan bir kda yaz mak glne katlanmakta br m n yoktur. Yine, mesel ta zerine hkkolunacak br yazy bd k da yazmak da, israftan baka nedir? Bununla berber u vey bu k dn maksada elverili olduunu bil mek tecrbeye bal olduundan, kdlarn hamurlarn, renklerini, hr ve mhre'lerin ve hangi k dlarn hang yazlara daha elveri li olduunu, ayrca ehlinden ren-

"Brockhaus" da yle der: " K d, M.S. 105 ylnda "Ts'ailum" ta rafndan cdedilmitir. Kulland ham maddeler unlard: Aa kabu u , paavra, kendir ve balk avlar... 610 ylnda kd Japonya'ya sokul mutur. Arab'lar kd imlini, 751'de Semerkand'da inli harp esirlerinden renmilerdir. 794'de Badad'da devlete id bir kd fab rikas kurulmutur. Kd Avrupa' ya getiren Arablar olmutur." "Medeniyet-i slmiyye Tri hi"nde de yle deniliyor: "Kd mli san'atnn yeryznde yaylp gelimesine vasta olanlar slm'lar idi. nk, Avrupallar "Ortaa"da uyannca, am kdn Arab'larda grerek alp kullandlar. Kdlk san'at, Endls yoluyla Avrupa'ya intikal eyledi. Endls Ispanyollar'a geince; tbe, Belensiye (Valen cia), Tuleyta (Toledo) da kd fab rikalarn ele geirdiler ve kdlk, bunlardan dier Avrupa kavimleri ne gedi."* Yine bu kitapda u satrlar g ryoruz: "Arablarn kd yerine en eski kullandklar ey, Rakk ismiyle bilinen deri idi. Kumalar zerine dahi yaz yazarlard. Yaz yazmaa elverili kuman en mehuru M sr'da dokunan bir nevi' kuma idi. Buna "kabat" derlerdi. slmiyet'ten evvelki mehur "Muallakaat- Seb'a", ite bu kuma zerine yazlmt. Rakk vey Kabat ele gemezse, o zaman tahta yhud kemik, testi-m lek nev'inden toprak vey ta par
(*)

Medeniyet-i slmiye Trihi, c. I, s. 225-226'dan sdeletirilerek alnmtr. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

mek iktiza eder. Onun iin bu hu susta stdlardan umm mhiyet te nakledilegelen bz tavsiyeleri kaydediverelim: "Bidat'l-Mcevvid"de kaydo lunduuna gre, Ykut ile Ibn-i Hi ll yle demilerdir: "Kdn p rzl olmayann, dz ve yumuak olann kullan ki, hattn cevdetine erebilesin". Yni, demek istemiler dir ki, iyi ve gzel bir yaz elde et mek iin, iyi ve gzel bir kd kul lanmak gerekir. bn-i Bevvb da, "Kdn fazla yumuak, temiz ve sf olann se" tavsiyesinde bulu nur. Tecrbelerden doan bz hu suslar da, ylece sralayabiliriz: 1 Ham kd kullanmamal, kalem kda iyi yapmal, mrek kebi yayan kda iltifat etmemeli, kalem cam zerinde yazar gibi ka yp kayp gitmemeli, yumuak ha murlu olmal, emme hassas olmal ve mrekkebi arkasna geirmemeli, kalemi tutmamal. 2 Mmkn olduu kadar ok silinebilmeli, silinince leke b rakmamal, rengini atvermemeli, tll, mhreli olmal ve mm knse bunlar eskiden yaplm bu lunmal. 3 Kdn rengi i deil, latf olmal; gnl ekmeli, yazy boacak, donuk ve cansz gstere cek renkte olmamal. Bir kdn rengi gzel oluvermekle, her yazy da muhakkak gzel gstermez. O nun iin yazlarn nevilerine, ince

sk vey seyrek, daim ve muvak kat yazldklarna gre, bunlarn hengini bozmayacak renk intihab olunmaldr. 4 Rutubeti abuk emen, ya zldktan sonra kvrlp buruan ve sertleen, incelii hasebiyle arkas na glge aksettiren kdlara yaz mamal, salam kd tercih olun maldr. 5 Beyaz kdlara yazmak, muvakkat yazlar iin ciz olsa bile, dim srette elden ele geecek, uzun mrl olmalar istenen yaz lar iin; gzn yorulmamas, abuk kirlenmemesi, lekelenmemesi mak sadyle, mmkn olduu kadar be yaz kd kullanmamaldr. C KID ETLER: l merhum, "Menkb- Hnervern"n kd bahsinde* yle der: "Kd cinsinde sakn Haeb ve Dmkye tibar olunmamaldr ve Semerkand kdndan aas kabul edilmemelidir. Kdn en di si Dmkdir ki kymeti mlmdur. kinci Devlet-bddir ki herkese anlalmtr. nc Hatydir. Dr dnc dilhdir. Beinci Harr Se merkanddir. Altnc Sultan Semer kanddir. Yedinci Hinddir. Sekizinci Nizamhdir. Dokuzuncu Kasmbe ydir. Onuncu Harr Hinddir ki, k k kt'adadr. Onbirinci Gni-i Teb rzdir ki, eker renktir; ilemesi Tebriz'lilere harekeli vey Onikinci vey kaln, mahsustur. harekesiz, Muhayyerdir ki, o da eker renktir."

hrl,

(*) Eserin 11. shifesnden sdeletirilerek alnan bu bahiste geen kd cinsle rinden bzlarn bugn tanyamyoruz. Bilinenler hakknda, "Kalem Gzeli"ne yapaca mz zeylin "Kd" bahsinde in-Allah zahat verilecektir. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

Bu kd cinslerine yukarda is mi geen Haeb ve Semerkand de ilve olununca hepsi 14 nevi' olur. Bunlarn incelik, kalnlk ve eb'ad bakmndan eidleri de var idi. Bu gn bunlarn rneklerinden pek az elde mevcuttur*. bd** kdlarnn birinci snf kdlardan olduunda hattatlarn ittifak vardr. Buhara kdlar da, n safta gelir. Bir de stanbul kd denilen Trk kdlarn da bunlara katmak lzmdr. X V . asrda, stan bul'da "Kdhne" denilen semtte tesis edilen kd fabrikasnda ml edilirlermi. XVIII. asrda Yalova'da, X I X . asrda "Hnkr skelesi"nde, 1887'de yine stanbul'da "Hamidi ye" Kd fabrikalar kurulmutur. Kdhne'ye "Sa'd-bd" is mi de verildii iin, bzlar stan bul kdlar bd denilen Hind kdlar zannetmilerse de, doru deildir. "Vakf Kaydlar Arivi"nde kasa 60559 numaralarda mahfuz bu lunan, Sultan II. Bayezid'in ikisi Arapa ve ikisi bunlarn tercemesi olmak zere drt cild vakfiyesi var dr. Tercemelerin sonlarnda bu vak fiyelerin yazldklar kdlarn s tanbul kd olduu resmen yazl bulunmaktadr. Vakfiyelerin trihle ri (857) olduuna*** ve bu trihde yazldklar Sultan II. Bayezid'in tu

rasndan anlaldna gre, bu k dlarn Bayezid zamannda yaplan kdlar olduu neticesi kmakta dr. Bizde vaktiyle dut yaprandan gyet yumuak bir nevi' kd ya pldn Prof. smail Hikmet Ertay lan sylemise de, yerini ve trihini tasrih etmedii gibi, ne sretle ya pld hakknda da bir bilgi edine medim. Hattatlarn kullandklar kd lar arasnda Venedik kdlar da kayda deer. Hattatlar bunlarn g yet lerdi. Bunlar slah edilmeden, hr lenip mhrelenmeden yaz yazmaa elverili deildirler. Gerek yerli ve gerek yabanc memleketlerde yaplan ve kymet tibariyle yukarki kdlarn altnda bulunan renkli ve beyaz, byk ve kk, ince ve kaln, sert ve yumu ak daha birok kdlar da, hattat lkta slah edilerek kullanlagelmi tir. Islah edilmeyenleri, karalama, msvedde, kalp, kopya vs.'de kul lanrlard. Parmen, kue, siyah, ka ln kdlar, ince harita ve kopya kdlar, ta basmalar iin eczal mrekkeble yazmaya mahsus kolal ince Avrupa kdlar da ok kul lanlrd.

ser

(*) Merhum mellif, eserin aslna, nmne olarak bz kd nevi'leri koymutur. Biz de, bu kitapta hi olmazsa bir cins hrl kd rnei vermeyi arzu ederdik. Ancak, byle kdlarn bulunduu eski hneler de, terekeler de trihe kartndan; alkadar olanlarn, meraklarn mze, ktphne ve huss koleksiyonlardaki eski kitaplarn k dlarna bakarak gidermeleri cbediyor. - U.D. (**) Hindistan'n "Devlet-bd" ehrinde yaplan bu kdlara, bizde bd (***) Vakflar Genel Mdrl Arivinde bulunan vakfiye fihristindeki mlmata gre, II. Bayezid'e id vakfiyelerin trihleri yledir: 885 - 892 - 898 - 901 -903 - 909 - 911. Bu hale gre, merhum mellif, stanbul'un fetih yl olan 857 H. (1453) yi sehven kaydet mitir. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

191
D KGID RENKLER: Hattatlkta kullanlan kdlarn renkleri hakknda tam bir kadro vermee imkn olmamakla berber estetik bakmndan en ok kullan lanlar sekiz gruba ayrmak mm kndr: 1 Beyaz: eker renk, i renk, st beyaz. 2 Sar: Kanarya sars, sa man sars, altn sars, ak krem, krem, koyu krem, bal kp, ak kavun ii. 3 Krmz: Toz pembe, gl kurusu, kiremid, nar iei. 4 Yeil: Ak yeil, filiz, i men, zeytn, limon kf, ala rengi, neft. 5 M (mavi): Ak m, gk rengi, st mavisi. 6 Kahverengi: Ak kahve rengi, toprak rengi. 7 Siyah: Parlak, donuk, a k, koyu. 8 Kark: Kumlu, dalgal, kirli, ebrlu. E KID B O Y A M A USL LER: Beyaz kdlar, hamurlar ne olursa olsun, nebt ve mden bo yalarla latf ve eitli renge boya nabilirler. Bu hususta balca iki usl vardr: I Banyo usl: Ihlamur, ay, safran, kk boya, ttn, saman, so an kabuu, kna, eki nar kabuu... gibi renk veren nebtlar, ayrca su da kaynatlr, rengi ktktan sonra, bir mkdar ap koyup tekrar kay natlr ve kdlar, bu suyun iinde lk lk banyo edilir. H Srme usl: Eer boya toz halinde ise vey mden boya ise, mermer zerinde bir mkdar keskin sirke ile kartrlp deste senk* (Resim: 137) ile iyice ezdik-

Resim: 137 Deste-senk. a) Elle tutulan ksm, b) Ezici ksm (U. Derman Ari

vinden).

ten sonra, niasta vey kola, pelte halinde piirilerek buna kartrlr. Souk vey lk lk sngerlevey yedire srlr. Boyanm kdlar gnete ve ok scak yerlerde kurutmamaldr. Mmkn olduu kadar glgede ken di kendine kurulmaldr. Dzgn durmas iin de, nemli iken stste ymaldr. III Dier usller: Kilis'li Mu allim Rif'at Bilge, tashih ve tertib etmi olduu "Glzr- Savab"n ni hayetine, ktphnelerde grd kd boyama ve renk vermeye dair uslleri ilve etmitir. Bunlar szerek kaydediyoruz:

(*) Boyalar, dzgn bir mermer zerinde ezmek iin kullanlan ve elde tutula bilecek ekilde mermerden yaplan pratik bir el presi. Boyay ezen alt yz muhaddeb (dbkey) olur ve kullanla kullanla bu ksm dzelir (Resim: 137). Cam zerinde az miktarda boya ezmek iin, ince boyunlu srahilerin cam kapaklar dakullanlagelmitir.- U.D.

www.KalemGuzeli.net

bir

yu yet

ve

lk

de

line getirilip alt gram apla suda 1 Palamut aac odununun kaynatlrsa krmz renk olur. kln bir beze kn ederek, iinde on gram ap bulunan suda kaynatp 9 Kna suyu vey gl suyu, durulduktan sonra szmeli, bir kilo yhut her ikisi birden bakkam ve knay hamur haline getirip, zerine mkdar apla kaynatlrsa gyet scak olarak o suyu dkmeli, 24 saat gzel renk olur. kmldatmadan braktktan sonra sz 10 Hatm iei, ven su meli, gl unnb bir renksuyu olur. ile kaynatlrsa g latf renk olur. 2 Bir nevi' nebtn iei 11 Gelincik iei, alt gram olan "Asfur"u ykayp sar suyunu ap ile bir mkdar su iinde kayna attktan sonra zerine limon suyu tlrsa gzel renk olur. dkerek outurmal, szp bir 12 Jengr denilen bakr pas mkdar sirke ilve olunursa krmz (bakr idrokarbonat) sirke ile slat renk olur. lp ezilerek halledilirse, jengr renk 3 Bir mkdar susam iei olur. Bu oniki maddede beyan olu on gram beyaz apla bir tencere nan renklerle boyanacak ktlarn iinde su ile kaynatlrsa men ye hrl olmalar lzmdr*. il olur. 13 - Ll boya ve yumurta ak, 4 Susam iei havanda do mermer zerinde deste-senk ile ezi ulup suyu skarak kartlr. Kd lip fra ile kda srlrse latf bu suda banyo edilerek gnete ku renk olur. rutulursa mvi renk olur. 14 Ayva ekirdei slatlp 5 Bdem yapra ilkbahar ham ktlar bununla banyo olun da toplanp 5-10 gram apla bir duktan sonra, bir mkdar ayva yap mkdar su iinde kaynatlrsa altn ra ile tencere iine konup azn sars gzel bir renk olur. hamurla svayarak kaynatlr ve lk kda 6 Sonbaharda siyah zm banyo yaplrsa mlyim yapra toplanp 5-10 gram apla bir renk olur. bir mkdar su iinde kaynatlrsa, g 15 Slen (Minyum) biraz yet gzel renk olur. yet, elma niasta ile piirilip, scak scak fra yapra konursa daha gzel olur. ile kda srldkten sonra glge 7 kurutulupSoann d kabuu birmhrelenirse gyet mkdar apla suda kaynatlrsagyetho renk olur. gzel renk olur. 16 vd, lciverd, zrnk ve bunun gibi renkler niasta ile pii 8 Hindistan aalarndan rilerek kda srlrse, kd o "bakkam" denilen al ve mor cins renge boyanm olur. leri vardr aacn odunu tala ha
(*) Her ne kadar, "Glzr- Savab"da, bu boyama usllerinin hrl kd (hr bahsine baknz) zerine yaplmas tavsiye olunmusa da, bu ekilde nce hrlanp son ra boyanan kdlar zerine yazlp da tashih cbederse, tashih kalemtra ile kaznan yerde kdn asl rengi ortaya kar. nk hr tabakas, boyann kd nescine ge mesini nler. Bu sebeple, boyama ii hrlamadan nce olmaldr ki, kd boyay iine ekebilsin. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

1 7 Altn vey gm ezilip, tutkall (jeltini.) su ile kartrla rak hrlanm kdlara frayla serpilir ve kuruduktan sonra, altn mhresiyle mhrelenirse gyet par lak ve ho olur*. 18 Tala haline getirilmi kalay Arab zamk mahll ile mer mer zerinde ezildikten sonra, biraz niasta, hatmi iei ve jeltin il vesiyle kaynatlr ve Semerkand k dlarna srlp mhrelenirse, sert ve ayna gibi parlak kd olur. 19 Nohut unu suda kayna tlarak, iinde kd banyo edilirse nohd renk olur. 20 Bir mkdar kna su iinde kaynatlarak ince bezden szdkten sonra kd banyo edilirse nnab (hnnab) rengi olur. 21 Bir kd hangi renge boyanmak isteniyorsa istensin, nce apl suya batrp kurutmal, sonra o rengi ihtiva eden suda kd banyo edip glgede kurutmaldr. ok gzel olur. 22 Cehr boyas su ile kay natlarak kd banyo edilirse sar renk olur. yed, iine bir mkdar ap konursa ak sar olur. 23 Yeil asfr'un krmzs ividle kartrlrsa yeil olur. 24 Gelincik ieini skp suyunda kd banyo edilirse mor olur, bir miktar ap ilve edilirse sumn olur. ivid konursa ivd olur. 25 Asfur'u bir beze knla yp scak su iinde iken sklr ve kan sar suya kd banyo edilirse

limon sars olur. Skmaya devm edilirse, krmz renk kar. Bununla kd boyanrsa, nce al renk, son ra gl-eftli rengi olur. 26 Saruca aac dlp su ile kaynatlr ve szlp kd ban yo edilirse turuncu renk olur. 2 7 Meneke yapra ile mr v e r i n siyah tonumu dlerek su yu alnrsa, meneke rengi olur. Bi raz ap konursa sumn renk olur. 28 Bakkam aac odunu kay natlp iine mee klnn szl m suyu konur ve bunda kd banyo edilirse krmz renk olur. 29 Mor bakkam'l suda bo yanm bir kd, sonra apl suda banyo edilirse mor olur. 30 Sar renge boyanm bir kd, ivd renge boyansa yeil olur. 31 Kurt kula debb (ta bak) lar kullanr kaynatlp biraz gl suyu konsa gzel yeil olur. 32 Krmz kd, kurt kula suyuna banyo edilirse st mavisi olur. 33 Mrver'in yemii bir mlekte su ile kaynatlp soutu lursa mor renk olur. Biraz ap ilve edilirse lciverd, ap fazla konursa "Acem mavisi" olur. 34 Soan kabuu kaynatlp kd banyo edilse samn renk olur. 35 Susam iei bir mkdar apla suda kaynatlrsa, imen yeili renk olur. Kaynatlmayp ikisi bir havanda dlp sklr ve suyu kda srlrse, mavi renk olur.
Altn serpmeli kd deni

(*) Altn ile yaplan byle kdlara Zer-efanl = lir. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

F USL:

lalan "yz suyu" demek olmayp, tavsf terkib mnsyla "su yz" demektir ki, izfet terkibine evri Ebr kelimesinin imls, okun lirse "Ry-i b" olur. te "su y z " mas, mns hakknda hayli szler mns, Ebr kdnn aada trif sylenmi olduundan, ehemmiyeti edilecek olan yaplma tarzn ifade dolaysyle, nce bu hususu akla etmesi bakmndan ok uygun olup, mak yerinde olur. ka ve bulut gibi yersiz bir mn Bzlar; "Ebru, Farsa'da " k a " karlmasna da msait olmad demektir. Ka'n, ebr kadyla bir gibi; okunu ve mnda bir bozuk mnsebeti grlemediindenebrokumak yanltr. Dorusu, " luk da yoktur. Bundan dolay, do mnsna olan "ebr"den Ebr'dir, rusu, Farsa vesine gre okunursa "bulutumsu" demektir. Bu kd elifi ekerek b-r, Trke zerindeki resimler de, bulutlara ben vesiyle de henk kaidesi uyarnca zer. u halde Ebr, "bulutu andrr Ebr'dur*. ekiller gsteren kd" mnsnda Eski bir ark san'at olan ebr kullanlm demek olur. Bundan do kdnn yaplmas olduka zevkli lay ebr okumak ve yazmak yanl bir itir. u var ki, her kdaebr tr. Ebr yazmal ve okumal!" de l, hrsiz, ham kdlara yaplrsa milerdir. Fakat, kanatimizce bu gzel olur. Eskiden alikurna kd szlerin hepsi de yersizdir. Ebr ke lar tercih edilirmi. Ebr kd, ba limesinin asl Farsa " b " ile " R y " lca cildcilikte, mzehhiblikte ve hat den mrekkeb olarak "b-ry"dur. tatlkta kullanlr. Hattatlar,dim Okunuta hafiflik olsun diye, batan tercih ederler (Resim: 138). Avru " e l i f i n uzatma ireti, sonundan da pa'da basma ebr kdlar yapl " y " harfi atlarak Ebr olmu; sy yorsa da, san'at deerleri olmad lendii gibi yazlm ve yazld g i gibi, renkleri de hemen umaktadr. bi de okunmutur. Tpk "Dil-cy" Trk ebrlar, Avrupallarca da me den "Dil-c", "Ho-gy"den "Ho hur ve makbldr. Bizde ok deer g " , "Bed-hy"den "Bed-h" gibi, li ebr stdlar yetimitir. Zaman "b-ry"den "Ebru" olmutur. mzda yegne mtehasss, skdarl hattat Necmeddin Okyay'dr**. sMnsna gelince; "b- ry" ve "b- r " izfet terkibinden an EBRU KIDI YAPMA
(*) Merhum Yazr'n bu kanatine katlamyoruz. Kelime, eski kaynak eserlerde dim Ebr olarak gsterilmektedir ve hakkaten buluta benzer ekiller arzeder, lkin Ebr Trkede galat olarak Ebr'ya dnmtr. Bu hususun tafslt, "Kalem Gzeli"ne yapacamz "zeyl"de verilecektir. - U.D. (**) Necmeddin Okyay (do. 1883) stdmz, Medreset'l-Hattatn ve Gzel San'at lar Akademisi'nde Ebru, hr ve Eski Cild Muallimi olarak bulunduu (1916- 1948) se neleri arasnda ve daha sonraki yllarda, pek ok talebesine Ebruculuk san'atn reterek unutulmaktan kurtarmtr. Yetitirdikleri arasnda oullar Smi (1911 - 1933) ve Scid (do. 1914) Bey'ler ve yeeni Mustafa Dzgnman (do. 1920) n sray igl ederler. Bugn ebrculukta onun yolunu en gzel ekliyle yegne devm ettiren skdarl Aktar Mustafa Dzgnman'dr. Son zamanlarda Neyzen Niyzi Sayn (do. 1927) da bu san'at

www.KalemGuzeli.net

Resim 138 Yesrzde Mustafa zzet Efendi tarafndan hafif ebr'lu bir ta'lk kd zerine yazlan ta'lk mrekkebt meki (U. Derman Koleksiyonundan).

www.KalemGuzeli.net

Resim: 139 Necmeddin Okyay'n, zerinde ta'lk ile "Bu, Rabbimin fazlndan" mealin deki yet bulunan Yazl Ebr'su (N. Okyay Koleksiyonundan).

tadn, ebr kd yaparken vcde getirdii kendi yazsndan birka rnei (Resim: 139), (Resim: 140) ve (Resim: 141-Renkli) de gryo ruz. Bunu nasl yaptn grme mekle berber, yle tahmin ediyo ruz: 1 Yazy bir kda yazp, ucu keskin bir bakla etrafndan oyup kardktan sonra, ebr yap lacak kdn zerine zamk ile y a ptrmak ve ebrlu suya kapayp kaldrdktan sonra bu yaptrlan kd kartmak. 2 Yazy hafif zamk ile ebr

sonra ebrlu suya kapayp kaldr mak.

Bu satrlar yazdktan sonrastdd mektup yazmtm. Bir sene sonra verdii cevapta bu yazdklarm te'yid ve tasdik ediyor; aynen yle diyordu: "Yazl ebryu ilk yapma ya baladm zaman, nevregenle* oyup zamk ile kda yaptryor idim. Bu yapk ksm* teknede bi raz durunca rutubetlenip kendini gevetiyor, oyma yazlar teknede kald gibi, kdn yazl yerleri de bo kalyordu. Sonralar, zamk ile kda dorudan doruya yazy yazp tekneye koymaya baladm. yaplacak kda yazp, kuruduktan

la megl olmaa balamtr. Kitabn sonuna eski ve yeni ebrculardan rnekler (Re sim: 143-144-145-146-147-148-149-150-151-152 - Hepsi renklidir) vererek, ilve oluna cak bahisleri "Zeyl" ksmna brakyoruz. - U.D. (*) Kd ve deri oymak iin kullanlan, ucu ok keskin, eri bir bak (Re sim: 142). - U.D.

www.KalemGuzeli.net

Resim: 140 Necmeddin Okyay'n ta'lk hatt ile Yazl Ebr'su: ALLAH (U. Derman Koleksiyonundan).

Biraz durduktan sonra, zamkla bir likte boyalar teknede kalyor. Bu daha rahat ve daha gzel oldu ve bunlara Sheyl (nver) Bey olu

muz, cdm olmak dolaysyla Nec meddin Ebrusu adn takt. Mes'ele bundan ibarettir." Ebr kdnn yaplmasna ge lince: Ta'lk hocalarmdan Rif eyhi hattat Abdlazz Efendi (1870 - 1934) merhumun trifine gre yledir:

Resim: 142 Nevregen. Aslnn boyu 10 cm.'dir (Necmeddin Okyay Koleksiyonun dan).

Bunda balca be safha vardr: 1 Byke ve yayvan bir kab iine yarm kilo kadar kitre*, kilo kadar su ile berber bir ge ce braklr, arasra bir sopa ile ka rtrlr. Kitre suyun iinde ierek erir ve koyular. Buna bozakvmna

(*) Kitre, Anadolu'da yetien muhtelif Astragalus (Geven) cinslerinin gvdelerin den szp havada katlaan, beyaz renkli plka vey eritler halinde bulunan, yapma kabi liyeti az olan; eczaclkta, kozmetikte ve dokuma sanayiinde kullanlan bir zamk cinsi dir. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

nur ve szlr. Ebrunun yaplaca tekneye* boaltlr.

si bir ta zerine sererek suyunu szdrmelidir**.

2 Suda erimeyennebtveykimyev boyalardan istenilen G K I D A H A R L A M A USL renkler, zrnk ezer gibi (bu bahse LER: baknz) ayr ayr ezilerek gyet in "Brhn- Kaatrda hr keli ce toz haline getirildikten sonra su mesi hakknda yle deniliyor: "N koyup mrekkep gibi ince bir hale getirilir. Herbiri byke birer fin hr vezninde, yiyecek ve yiyinti, can iine konup sr dnn taze ksacas "taam" mnsnadr ki, s sinden beher fincana iki kahve ka tlahmzda "kahve alt" (kahvalt) kadar ilve olunur. Bu ameliye ve "sofralk" denir. Arabde "Site" de en ehemmiyetli nokta, boyalarngyetince mns derler. "Kahvalt eylemek" ezilmi bulunmasd Aksi takdirde su zerinde durmayp na da kullanlr. Nitekim "nhr", derhal dibe kerler ve bir ie ya kahvalt eylemeyip, a karnna dur ramazlar. maa denir. nk, bir eyin yen mesi bedenin kuvvetlenmesine se bep olmakla, kda ve esvab ze 3 Boyalar, sulu boya fras rine srlen nesneye k i niasta ile kitreli suyun yzne serpilince, ve yumurtadan yaparlar kda ihtiva ettikleri d'n miktarna g ve esvba kuvvet verdii iin hr re, su yznde yaylrlar. dediler. Trke'de, kda srlene 4 Serpilen boyalar, sivri u hr, esvba srlene hal tbir lu ince bir ivi ile uraya buraya ederler. Kymetli talarla ssl e yrtlr, biribirine geirilerek is lie de hr derler.."*** tenilen ekilde ceryanlar verilmeksretiylesuyun yz kaplama na 1 Niasta hr: Ham kdn kla donatlr. Akntlarn tabi hal hamurunu olduka deitirir, sertli leri kartrlp bozulmamaldr. Ba ini giderir. Kalemin kda iyice kld zaman, estetik bir ehre arzet yapmasna yardm eder, kd m meli ve sun'likten eser grlmeme rekkebi iyi emer, kalem hakk ly lidir. kyla ortaya karlr, yaz zerinde fazla tashhe lzm brakmaz. Tas 5 Kd boylu boyunca su hih kalemtra ile kd zedeleme yun zerine yatrmal; 5-10 saniye den tashih yapmaya da imkn verir. sonra, yapandan tarafa iki ucundan Niasta yerine un da kullanlabilir. tutup, saa sola oynatmadan yava Niasta hr "tl" (srme) ve yava kaldrmaldr. Bir ip, daha iyi
(*) Sudan mteessir olmamas iin, bu tekne am tahtas vey inkodan yaplr. Derinlii 5-6 cm.'dir. Eni ve boyu ise, ebr iin kullanlacak kdn tabaka eb'adna gre dikdrtgen (mustatil) olarak tyin edilir: 68x100 cm., bunun yars ve drtte biri olan 34x50 cm., 17x25 cm... gibi. - U.D. (**) Gerek ebr'da, gerekse kd boyama'da, slak kdlarn "verev" olarak aslmas, yni kdn drt kesinden ikisinin aaya sarktlm olmas, szlen suyun abuk ve tek noktada toplanmasn salad in daha iyi netice verir. - U.D. (***) Brhn- Kaat', s. 44'den sadeletirilerek alnmtr. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

"banyo" olmak trl yaplr.

zere

balca iki

Srme hr: Bir miktar niasta, souk suda halledildikten sonra atete ar ar, niasta kokusu kal mayncaya kadar piirilir. Ne pek sulu, ne de kaskat olmaldr. Sn ger vey el ile, bir tahta zerinde kda yedire yedire srlr. Kd zerinde izgiler, top top parack lar kalmamaldr. Pelte birka gn dinlendikten sonra zerindeki kay mak tabakas atlp souk olarak s rlrse hr daha kuvvetli olur. Banyo hr: Niasta boza kv mnda piirilir. Kd, bunun iine lk vey souk olarak banyo edil dikten sonra bir ipe, daha iyisi in ce talar stne serilerek szdr lr. Kdlar kvrlmamak iin nemli iken toplanp stste konur. Bir kda, tahammlne gre her iki ekilde de, birden fazla hr yaplabilir. Bir defa hrlanm kda tek hrl, iki ve daha ziy de hrlya ift hrl, yhud iftali (ifteli) tbir olunur. Bir hr ku rumadan ikincisi yaplmamaldr. Kdn tahammlnden ar hr, kd kvrr, atlatr, yazmak zor

lar, atlaklara mrekkep yaylarak yaz bozulur. Yumurta hr bu at laklar bir dereceye kadar kapatrsa da kd daha sert bir hale getire ceinden byle kdlar, tahamm l varsa lk suda ykayp tekrarhrlam II Yumurta hr: Niasta hr yaplm vey yaplmam olan herhangi bir kda yumurta hr yaplabilir. Byle kdlara yazlan yazlar, birka defa silindii halde mrekkep lekesi kalmaz. Kalem de kda iyi yapr. u kadar var ki, kdn bu hra tahamml olmal dr. Bir kdn hr ne kadar eski olursa, o kadar ok silmeye elverili olur. Yumurta hr yle yaplr: 5-6 tane tze tavuk yumurtas nn rdek vey kaz yumurtas da olur aklar bir tasa ayrlr. Yumur ta byklnde bir ap, btn olarak bu tasn iine konur, el le dndre dndre arplr. Aklar, bir mddet sonra kprr ve koyular, arpmaya devm olunur, nihayet su lanp snmeye balar. Bu hale ge lince hr maddesi hazr olmutur*. Yzndeki kp almak iin tl bentten dier bir kaba szlr**. Bu halde grn sabunlu su rengini

('*) Yumurta aknn lzciyetinin (viskozitesinin) giderilmesi iin yaplan bu ame liyeye "yumurta aknn apla kestirilmesi" denir. Zr, tabi haliyle herhangi bir myi gibi rahata srlemeyen yumurta ak, ancak kestirilerek akc hale getirilebilir. hr yaplmak zere, tanesi 5-10 paraya temin edilen pek ok yumurtann yalnz aknn kullanld eski devirlerde, kalan bir o kadar yumurta sars da erite, rek vb. gibi gda maddelerinin imlinde tketilirdi. nk o zamanlar, bugnk gibi yu murta sars makamnda sar boya kullanlmazd! - U.D. (**) Kp almak iin daha mnsip usl udur: st kpkl olan kestirilmi yumurta aknn bulunduu kab, hafif eik olarak dinlenmeye braklr. Birka saat sonra, stte toplanm olan ve hava tesiriyle sertleen kpk tabakas bir noktasndan delinir. Tabak eilerek, kpn altndaki myi dier bir kaba aktarlr ve kdlara srlr. Eer kpk ayrlmadan hrlama yaplrsa, kpkler kdda gz gz kalr ve yazmaya mni olur. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

sretiyle

4 15 gram balk tutkal, 6 hatrlatr. Sngerle vey d bezlen gram Arap zamk, 10 gram Edirne mi pamukla kda hafife srlr. tutkal nce birlikte slatldktan Niasta ve yumurta hrlarnn sonra bir mkdar su ile kaynatlr ve en belirli usl bu yazdklarmzda. scak iken gl suyu koymak Bunlarn iine bir miktar misk vey anber yhut kdlar banyo edilir. 5 15 gram balk tutkal su kokulu kd elde edilir. ile kaynatldktan sonra, 30 gram niasta suda ezilip buna ilve olu ok mrekkep emen kdlar nur. Tekrar kaynatldktan sonra k slah etmek iin, saf su iine biraz dlar banyo edilir. ap, yhut Arab zamk koyup, iyice erittikten sonra bir bezden szerek IV Kalemgr** hrlar: Bun kd bunda banyo etmeli, sonra lar da "Glzr- Savab"dan nakle glgede kurulup mhrelemelidir. derek yazyoruz: III Dier hrlar: "Glzr- 1 Bir mkdar kitre, gl suyu Savab"da grdmz bz hr ile slatlp 6 gram dlm ap eidlerini de kaydediyoruz: ilve olunarak bir iki gn durduk tan sonra bir kab iinde iyice kay 1 Beyaz ap havanda d natlr. zerine, kitre mkdarnda ldkten sonra suda eritilir ve kay niasta, souk suda ezilip ilve natlr. Bir tekneye konup kdlar olunduktan sonra tekrar kaynatlr, scak olarak bunun iinde banyo ham kdlar banyo edilerek kuru edilir, glgede kurutulur. Sonra bir duktan sonra scak sudan geirilir mikdar niasta, souk suda eritilip se gyet l kalemgr hr olur. niasta kokusu kalmayncaya kadar atete piirilerek boza haline geldik 2 - 1 5 gram stbe, bir mer ten sonra br kaba dklp, apl mer zerinde deste-senk yardmy kdlar* banyo edilir ve glgede la ezilerek kab iinde su ile kar kurutulur. Bu hrn gzellii dur trlarak kaynatlr. Sonra bir mkdar makla meydana kar. Yni kdlar niasta, biraz suda ezilip ilve olu birka sene bekletilmelidir. narak tekrar kaynatlr, yapkan hale geldikten sonra bir tepsi iine 2 Bir mkdar balk tutkalveyjeltin,su ile kaynatlp niasta dklp hafif ate zerinde ham hrl kdlarn zerine srlr. kdlar banyo edilir. 3 Hattat mam Ali Efendi' nin terkibine gre: 5 litre su, 75 gram niasta, 10 gram Edirne tutka l birlikte piirilip bir bezden szl dkten sonra, drt gn dinlen dirilir. Sonra bir tahta zerinde sn gerle kda srlr. 3 rdek vey tavuk yumur tasnn beyaz bir kaba ayrlp, ii ne bir mkdar incir st konduktan sonra bir incir dal ile arplarak kestirilir. Bir bezden szldkten sonra bir mkdar balk tutkal suyu kartrlr. Bunda ham ktlar ban-

(*) Kd, mrekkebi emip yaymamas ve arkasna geirmemesi iin nce apl sudan geiriliyor. - U.D. (**) Kalemgr tbiri, zerinde kalemin kaymadan, zahmetsizce yrd kdlar hakknda kullanlr. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

rld

yo edilir. Yan gidermek iin bir zere, scak sudan geirerek glgede kayc bir defa kuruttuktan sonra mhrelenir, yed kd zayf ise stne niasta suyu ekilir. 4 aplanm kdlar yumur ta akna batrlp glgede kuruttuk tan sonra scak sudan geirilir. 5 Taze gl yapraklarn kay natp suyunu 15 gram balk tutkal, 15 gram niasta, 6 gram Arab zam k ile kaynatlp ham kdlar ban yo edilirse, gyet iyi kalemgr hr olur. H _ KIDLARIN MHRELEN olan MES: braklm Mhre, lgatta "Her nevi' yu varlak ey, topuk, cam boncuk, de niz bcei kabuu (deniz kula), billurdan top" mnlarna gelir "Kaams"un beynna gre, Mhre "Kadnlarn ziynet iin taktklar bon cua" denir. Bir rivayete gre bu kelime Farsa olup, Arablar da kul lanmlardr. Boncuk nev'inden bz talardan (akk, sleymn ta...) htem (mhr) yapld cihetle, "htem" yerinde "mhr" demiler dir ki, mhre de bunlardan alnm demektir. Bununla berber, "Tuhfe-i Hatttn"de tasrih edildii zere (s. 605), kd mhrelemekte kullan lan mhreye Arapa'da Mhrak derler. hrl vey hrsz kdlar mhrelenirse eczas biribirine skr, yzndeki przler gidip dzlenir.

Yukarda kd eitleri arasnda g hal alr. harlarn fazla dayanmasna ve ya zarken kalemin kolayca hareket et mesine, kda taklmamasna ok faydas olur. Harfler keskin kar, mrekkeb bir kararda akar, kale min hakkn vermek ve cereynn kolayca salamak mmkn olur. Mhre yalnz kdlar deil, yaz lar, yazlm vey srlm altn parlatmak iin de kullanlr*. Herbi rine mahsus mhreler vardr. y le ki: 1 akmak mhre: Her iki tarafnda el ile tutulabilmek iin bi bir aatan ibret olup ellerin arasna tesadf eden ksm oyulmu ve iine boyu 10-12 cm., eni 4-5 cm. ve kalnl 1,5 cm. olan bir akmak konulmu tur (Resim: 153). 2 Cam mhre: Yumurta bii minde ve avucu doldurabilecek b yklkte cam bir yuvarlaktan iba rettir (Resim: 154). Biri ii bo, di eri dolu olmak zere iki eittir. Kda gelecek taraf zmparalanm gibi mat bir haldedir. ki bandan iki avu arasnda tutulur. 3 Deniz kula: Byk de niz bceinin sert ve parlak kabu u olup ii bo ve hafif olduundan o kadar makbl deildir (Resim: 155). teki mhrelerin bulunmad zaman mhre olarak kullanlr. Buna Minkaaf, Miskale, Halezon derler. Farsa'da Senc denir.

rer

kol

(*) Mhreleme ameliyesi, mhre tahtas vey pesterk denilen; damarsz bir aa olduu iin, hlamur tahtasndan kd eb'adna gre hazrlanm dz bir tahta zerinde yaplr. Eskiden, mhrenin daha kolay yrtlmesi iin tahta, hafife oyularak muka'ar (ibkey) hale getirilirmi. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

Resim: 153 akmak Mhre (Hattat Huls Efendi'nin olup, imdi . . Cerrahpaa Tp Tarihi Enstits'ndedir).

Bir kd, mhrelemeden nce iki yz baa srlerek yalanr*, sonra mhre tann vey tahtasnn zerine konur. Mhre de baa s rldkten sonra kd zerinde o lanca kuvvetle srte srte ileri geri yrtlr. Sonra dier yzne gei lir. Mhrelerken en ok dikkat olu nacak husus, kdn baa iyi sr lerek yalanm olmas ve mhre lerken kdn serbest braklp el

Resim: 155 cbnda Mhre olarak kul lanlan Deniz Kula (U. Derman Arivin den) .

Resim: 154 Cam Mhre Aslnn boyu 12 cm'dir (U. Derman Koleksiyonundan).

ile kat'iyyen tutulmamasdr. Aksi takdirde mhre kdda izgiler yapar, buruturup yrtar, hatt k d yakar. Mrekkeple yazlm herhangi bir yaz zerine ince bir saman k d baa srldkten sonra konup bunun zerinden mhrelenir se mrekkebin fazla kabark taraf lar dzlenir.

(*) Mhrelenecek her bir hrl kd, mhrenin kaymasn temin etmek iin; insann, kafasna vey tabi yal cildine srmesine pratikte imkn yoktur. Bu usl, kk boyda ancak birka aded hrl kda tatbik olunabilir ve daha iyisi, kafaya uha parasnn kdlar zerinde hafife gezdirilmesi ve kayganlk salandktan sonra mhreleme ameliyesine balanmas cbeder. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

4 Altn mhreleri: Buna zer mhre vey mskale* derler. Altn la yazlm yazlarda vey srme sretiyle yaplan altn ilerinde altnn matln gidererek dzeltmek ve parlatmak iin akkden, Sleymn tandan, yeimden, Yemen tandan yaplrlar. Balca iki trldr: a) Bdem eklinde olup u taraf biraz daha yass ve kenarlar keskincedir. Ucun mukabil taraf mden bir yuva iine sktrlm ve bu mdene fildiinden vey m denden, yhud aatan 10-15 san tim uzunluunda ve parmak kaln lnda bir sap taklmtr (Resim: 156). Bu eit mhreye "bdem mhre" yhud "yass mhre" tbir olunur.

b) Ucu kartal gagas gibi eri ve sivrice olduundan kartal bur nu vey sivri mhre** denir. Yass mhre, nce kafaya vey yal cil de srldkten sonra, altn zerin den srterek ileri geri yrtlr***. Sivri mhre de, tekinin baarama d ince ve ukur yerlerdeki altn zerrelerini parlatmak zere, trif vehile yrterek kullanlr. K KID KESME USL: Bir kd doru ve dzgn kesmek, biraz da almaya baldr. Hele, kesilecek kd enli ve uzun olursa; bir ucundaki birka mm. erilik, dier ucunda byk bir ar pkla sebep olur. Bunu gidermek iin, kdn eninden vey boyun-

Resim: 156 Sleymn tandan yaplm Zer-mhre. A) stten, B) Yandan grn (U. Derman Koleksiyonundan). (*) Mskale kelimesi Trkemizde Mazgala'ya dnmtr. - U.D. (**) Bunun daha yaygn ismi Trnak Mhresi'dir. Bulunmad takdirde, eski kalemtralarn saplarnn parlak ve cill ular da, vaktiyle bu maksadla kullanlrm. - U.D. (***) Bu uslde altn ok parlak olur. Eer mat olarak parlatlmak isteniyorsa s tne saman (karamela) kd konularak onun zerinden mhrelenir. Bilhassa altn srme usulyle yaplan zer-endd yazlar, bu ekilde mat olarak parlatlr. Zermhre, parlatlacak yer stnde ksa hareketlerle ileri-geri ve saa-sola srtlerek kullanlr. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

dan vey her iki tarafndan tekrar kesmek iktiza eder. Bu takdirde, ke silen kd istenilen lden kk olacandan, yeniden baka kd kesmek zarreti hsl olur. Doru kesmede en pratik usl udur: Kdn en dzgn vey ke silerek dzeltilmi kenar kesmeye esas tutulup, lzmlu en tesbit olunduktan sonra, bir gnyenin 90 lik zviye (dik a) tekil eden kenarlarndan biri, kdn dzgn kenarna aktrlr. Gnyenin dier kenar zerinde, istenilen en iret edilir. Ayn ameliye, bunun kar tarafna da tatbik olunur. Kelerin bylece tesbitinden sonra, kesme ii keskin bir ak ile ve tercihan bir mukavva stnde yaplr, sh hatli netice alnr. L _ L: Yazl bir kd mukavva* ve benzeri bir yere yaptrmak sra snda birtakm glkler ortaya kar. Kdn hamuru, mrekkebin terkibi, yaznn eski vey yeni ya zlm olmas, tashih bulunup bu lunmamas gibi hallere gre tedbir almadan; gelii gzel herhangi bir eyle yaptrmak, o yazy yakmak gibidir. Buruturmadan, silmeden, istenildii ekilde yaptrmak iin, yle hareket etmek mnsip olur: 1 Niastay vey unu souk suda ezip atete kartra kartra iyice piirmeli. inde topak para lar, dlecekler brakmamal, mu hallebi kvmnda olmal ve mm KID YAPITIRMA US

knse birka gn dinlenmeye brak mal. 2 Yazy yapaca yere ko yup tam muvazene hsl ettikten sonra ke ve kenarlardan kurun kalemi ile iretleyip kaldrmal. 3 Baka bir mukavva zeri ne yazy kapayp, arkasna o mu hallebiden el ile srmeli ve srer ken kd oynatmamaya dikkat et meli ve srme iini mmkn oldu u kadar abuk yapmal, srlme mi yer ve sert muhallebi paras brakmamaldr. 4 Kd iki ucundan tutup saa sola oynatmadan yava yava kaldrmal, nce iretlenen yere ayarlayarak yet nceden iret lenmemise, enine boyuna baka b a k a gzle kdn vaziyetini g zelce tesbit edip, bir kenarndan koyduktan sonra, o ayara gre boy lu boyunca yatrmal ve zerine te miz bir kd kapayp kuru bir bez le zerinden svazlyarak yaptr mal ve rtlen kd saa sola oy natmadan ar ar kaldrmaldr. 5 Yapan kd derhal gz den geirerek; kabark, kvrk, buru uk, silik yerler varsa, buruuk ve kvrklar el ile dzeltmeli, kabark lar bir ine ucu ile delip el ile bas trmal, silik varsa ve az ise hemen; oksa, kuruduktan sonra yaz tas hihi bahsinde gelecek usllere g r e dzeltmelidir. Yaptrlan kd, gnee vey scaa koymayp, kendine kurumaya brakmal; ze rindeki mrekkep kurumu ve kd kvrlmaya balamsa, dz br yere

(*) Fabrika maml mukavvalarn bulunmad eski devirlerde kdlarn stste yaptrlmasyla murakka germek usl "Zeyl" ksmnda anlatlacaktr. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

koyup, zerine temiz bir kd ka mrekkebi yerinden oynatarak ya payarak stne arca bir ey koy znn bozulmasna sebep olur. Bir maldr. de, bunlarla yaptrlan kdlar, 6 Yapacak yaz, ince bir zamanla rutubet ve hararetten ka kdda ise vey mrekkebin da barp kalkyorlar. Rutubetlenen k lp bozulmak ihtimali varsa, mu dlar da yaznn mrekkebini su hallebiyi buna deil, yapaca ye landrarak, yazy beklenmeyen fe re srmeli; sonra slak bir bezle vey na durumlara sngerle kdn arkas az sulu sokabilirler. abuk ve hafife nemlendirilip, kv M KIDLARIN MUHAFA rlmaya imkn ve zaman brakma ZASI: dan yapaca yere ayarlayarak, koyduktan sonra TRF olunan e Kd, levha, kitap ve bunlar kilde yaptrmaldr. gibi kymetli eserleri rutubetten, gve ve emsli haarattan koruma 7 Kd, kaznma tashihi y nn zorluunu bu ilerle uraanlar znden zedelenmise, yaprken ok iyi bilirler. Hele niasta ve y u mrekkebin buralara dalmas ih murta ile hrlanm kd ve yaz timli olduundan, bal kvmnda larn dman daha oktur. Yazlm Arab zamkndan biraz alp, zedelen ve yazlmam tabaka halindeki k mi yerlere isbet etmek zere k dlar gveden korumak iin en ba dn arkasna hafife srp kurut sit are, bunlar tomar halinde sert tuktan sonra, yapacak yere mu ve kaln bir kda sarp ykseke hallebiden srp yukarki vehile ve havadar bir tarafa asmak; rutu yaptrmaldr. betten muhfaza iin de, arasra ap havalandrmaktr. Kitap halinde 8 yed, tashihli yerler bu olanlar gve ve emsli haarattan zamk srmeye dayankl deilse korumak iin naftalin serpmek fay yni bak yaralar derin ise bu daldr. Dr. Refik Saydam (1881 ralara gre, ince kd kesip*, bun 1942)'n tavsiye ettii u mahlln lara muhallebi srp, o yaral yer de ok faydas grlmtr: 100 leri arkadan kapamal. Kuruduktan gram kfuru, 50 gram dlmemi sonra, tamamn muhallebiliyerek karabiber ve 400 gram 80 alkol yaptrmaldr. bir ie iine konup az skca ka 9 Yazl kdlar, zamk ve patldktan sonra, zlmesi iin tutkal vey ressamlarn kullandklar yirmi gn kadar braklr, arasra yaptrc maddelerle yaptrmama alkalanr. Sonra, flit tulumbas ile ldr. nk, bunlar abuk kuruduk kitap ve emsli eyaya bilhassa s lar cihetle, kd derhal kvryor cak mevsimlerde sklrsa, gve ve lar. Bu kvrlmalar yaznn silinme emsli haart mahveder, fakat ru sine, kdn zedelenmesine sebep tubete tesiri yoktur. "Tuhfe-i Hattaolur. Yaptrmak iin, birka defa tn"de (s. 628) ve "Glzr- Saslatmak zarreti hsl olur. Bu da,
(*) Bu kdlarn kabarklk gstermemesi in, kenarlarnn pahn almak (incelt mek) lzmdr. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

vab"da (s. 108-109) grdklerimi zi de kaydediyoruz: 1 Bir kd, keskin sirke de, yhud "Ebcehil karpuzu"nun sklp karlan usresinde banyo yaplrsa, bir daha sinek ve haarat konmaz, yazya zarar vermez. 2 Pelin otu, bulunduu ma halli gve'den hfzeder. Hatt m rekkebe suyu konsa, gve'nin yaz lar kesmesine mni olur diye "Tuh fet'l-M'minn"de yazlmtr. 3 Kdlarn ya lekesini g i dermek iin, "Eflk tuzu"nu dp ince bir bezden geirdikten sonra, kd zerine ekip ar bir ta alt na koymaldr. yet kdda bezir ya lekesi varsa, kili dp ince bir bezden geirdikten sonra, leke ze rine ekip nemli bir yerde ar bir ta altna koymaldr. 4 Yazy, kddan kazma dan karmak iin, saf balmumunu stp kd nemlendirerek yaznn zerine el ile birka defa bastrp kaldrmaldr. 5 Taze st, irice dlm tuz ile kartrp, mrekkep lekesini bununla ykadktan sonra ven ve sabun ile de ykanrsa, leke zail olur. 6 Aa kavunu ekisi m rekkep ve ir lekeleri karr. 7 s lekesine pirin unu ha muru srp sabun ve scak su ile ykamaldr. 8 Btn renk lekeleri "Kal ye suyu"* ile ykanp, hemen ya iken kkrt buharna tutmaldr. 9 Herhangi bir lekeye tavuk

tersi srp gnete kuruduktan son ra, sabunlu su ile ykamaldr. 9 MAKAS: (Bundan sonra hattatl ikinci derecede ilgilendiren malzemeden bahsedilecektir.) Bizde makas ve snd denilen bu kelimenin Arapa'da asl Mkass

dr. "Kass edecek, kesip krpacak let" demektir. Bu makam da Mkrz da denilir ki, "karz karz, para para kesecek let" demektir. Makasn birok ilerde ve san'atlarda kullanld ve herbirine gre eid eid ekilleri ve kullan ma tarzlar olduu herkese m lmdur. Bununla berber makas, essen hat san rudan doruya alkadar etmez. Ma kassz da hattatlk yaplabilir. Dim srette hattatlkla megl olanlar, ok kd kesmek zarretinde kal dklarndan iki eid makas bulun durmay det edinmilerdir: a) nce kdlar muntazam srette kesmeye yaryan ve ktip makas denilen nev'indendir ki, ge rek zarfet ve gerek doru kesmek teki hussiyeti hasebiyle kymetli dir (Resim: 157-Renkli). Altn, g m savatl olanlar da vardr. A z lar uzun ve ileri oyuktur, zeri me nevilidir. Kenarlar birbiri zerine tamamiyle kapand iin, tek ka nadl imi gibi grnrler, mden leri parlak olmayp ummiyetle mattr. Huss klflarda muhfaza olunurlar.

(*) Kalye suyu = Sodal su. Sodann kimya yoluyla sentezinden nce, deniz du. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

b) Kaln kdlar ve mukav stste konmu kaba kdlar bulu valar kesmekte kullanlan mcellid vey sara makasdr.mein vey ebr k nur*. ki yz d (Resim: 158) kaplanmtr. B yk yazlar iin mukavva kullanmak 10 ALTLIK: daha elverili olur. Yaz yazarken kd burutur 11 TEBER, UHA VE EL mamak, kalemi yrtrken ele ak KRK: c bir dayanma noktas salamak ve bu syede rahatlk ve kolaylk iin Kdn vey kalemin yan de yazmak iin, ne pek yumuak, ne almak, mrekkebi kolaylkla ve bir pek sert, ne ar, ne de pek hafif kararda aktmak, kalemin kda olmayan orta halli bir altlk zerin iyice yapmasn kolaylatrmak vehrda de yazlmas tavsiye olunagelmitir. mek iin kullanlan tebeir, gyet kaba olmal ve kuml Sls ve nesih gibi kk ldeki Bu i iin, zerine tebeir srlm yazlar iin kullanlan altlklarn boy kk bir uha, kdn yazlacak lar ummiyetle 20-25 cm., enleri yerlerinde dolatrlr. Kalemi, m15-20 cm., kalnlklar yarm cm. ka dar olup iinde yaptrlmadan

Resim: 158 Hattat Smi Efendi (1838 - 1912) nin yaz altl. ki yz Ebr'lu olup aradaki kaba kdlar bir mein paras ile tutturulmutur. Resimde, altln kaldrlan ucunda bu tutturulma ekli grlyor (U. Derman Koleksiyonundan). (*) Daha tafsle muhta olan altlk bahsi "Zeyl'de ele alnacaktr. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

rekkebe batrmadan nce, ucunun i, d ve kenarlarn tebeirli uha zerine birka defa hafife srerek yan almaldr. Kd zerine s rlen tebeir tozu ok olursa, yazar ken kalemin ucuna toplanarak yaz may zorlatrmas ve yazy bozma s muhtemel olduundan, nceden fleyerek vey el krk ile hafife silerek gidermelidir. Tyl taraf kda gelmek zere, el ayas altna el kadar krk konarak yazlrsa, elin bir yere ta klmakszn kalemi yrtmesine; in me ve kmalar, alma ve yaylma lar gzel yapmaya yardm olur. K sa tyl olursa, el ayas kda ya kn olacandan, altla istinad ede rek alnacak kuvvet dalmaz; el ha vada yazyormu gibi yrmekten kurtulur. Bunun iin, gelincik, san sar, ada tavan pstekilerinden y a plm ince ve ksa tyl el krk kullanlmas tercih edilegelmitir. 12 MISTAR: Mstar, satr yapacak letin ad dr, mistr da denir. Farsas hatke dir. Yazy doru bir satra dizmek iin, satr izgilerini cetvel ve kur un kalem yardmyla msvi ara lklarla kda izmek bir kolaylk salar. Lkin sahife adedi arttka, bunlar izmek uzun zamana bal olduu gibi, satrlar, sahifeler ara snda tam henk temin etmek ko lay olmadndan mstar kullanmak det olmutur. Mek mstar, sahife mstar (Resim: 159), hilye mstar, kt'a mstar (Resim: 160) gibi irili ufakl nice eidleri vardr*. Bura
(*)

da yalnz bir sahife mstarnn yapl masndaki esaslar kayd ile iktifa edeceiz.

1 Yazlmas istenilen bir ya znn kdda kaplyaca yerin umm ekli ve krokisi ve buna g re satrlarn adedi, uzunluu ve ara l ve daha ilvesi dnlenhussiyetleriince kurun kalemle ve cetvelle munta zam bir srette izilir. 2 izilen satrlar, iki ban dan ince bir ine ile delinerek ib riim bu deliklerden ine ile geiri lerek gerilir ve tekmil satrlar d msz olarak tek bir ibriim ile tamamlanr ve mstar elde edilmi olur. 3 Yazlacak kd bunun zerine konup ibriimlerin zerin den satrlar istikametince parmakla bastrarak yrnrse, mstarn izi kd zerine hafif bir ekilde kar ki, bu izlere satr izgisi tbir olunur. lerde Yaznn satr nizm bahsinde bu tbirden ska sz edi lecektir. 4 Bir sahifenin satrlarnda satr adedinin tek olmas ve ortada ki satrn kdda sahifenin tam or tasna gelmesi arttr. Aksi takdirde, karlkl iki sahife arasnda tevzn (l birlii) ve tenzur (birbirine kar olma) bulunmaz. Bunun iin, mstar mukavvas zerinde, ortadaki satrn cild srt tarafndaki yerine, (Resim: 159)'da okla iret olundu u ekilde bir yark yaplr. Mstar, ift sahifeli kd arasna konunca, ilk i bu yar el ile bastrarak, iz-

Bu hususta tafslt "Zeyl"de verilecektir. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

Resim: 159 Hattat evk Efendi (1829 - 1887) nin Mushaf Mstar Beyaz renkli grlen ler, gerilmi ibriimdir. Shifelerin muvazenesini salayan yark, ok iretiyle gsterilmitir (U. Derman Arivinden).

ni her iki yapraa karmak olur. kinci yapra mstarlamaya geer ken mstarn yark yerini bu iz ze rine getirince, iki sahife arasnda muvazene salanm olur. Fakat, hemen kaydedelim ki mstarn hat san'atnda rol ikinci

derecededir. Yaznn, harf ve keli melerin kendi mstarlarn, yni sat ra dizilirken tkib etmeleri gereken sra izgisini bilmedike, mstardan gerei gibi istifade edilemez. Bu hu suslarn zh, yerlerinde ayrca g rlecektir.

www.KalemGuzeli.net

Resim: 160 Hattat evk Efendi'nin sls-nesih kt'a mstar. Bu mstar, (Resim: 104)'deki evk Efendi kt'asyla karlatrlra, lzm ve vazifesi daha iyi anlalr (U. Derman Arivinden).

13 DER

LEVZIM:

Hattatlar nc derecede al kadar eden bz eyler daha vardr ki, bunlar da "Tuhfe-i Hatttn"den naklederek veriyoruz: 1 Mibred Shn : Ee ki, da derler. Kalemin

ya uhadan olur. Kalem ve Kalem tran bozulmamas iin konur. 6 Medk : Surh,

zrnk vesaire ezmek iin dz bir tatr. Somk ve mermer de denilir. 7 Mifkek : Al

eelenecek yerlerini eelemede kul lanlr. 2 Mibzele : M

mas zor olan eyleri amaya yarar kska gibi bir lettir, mifekk de denilir.

8 : Ka rekkep szecek let ki, kee vey uhadan olur. Mkleme Iemdn da denir, yontulup kesilmi kalemleri muhfaza iin kullanlan 3 Micesse : Balmu mukavva vey mden yhud tahta mu mahfazas ve mum koparma le kutu. tidir. 9 Mikat : Kale 4 Mhrede : Divit min kabuu vs. soymak iin kulla temizleme leti. 5 Mifree : Di vit'in iine denen rt ki ekserinlan bams bir let. 10 Miksere : Ke silmeyip ancak krmakla blnen ve

www.KalemGuzeli.net

paralanan eyleri ufalamada kulla nlan eki gibi demirden bir nevi' lettir. 11 Mlef saracak let. : Likay

20 Mzn

Surh, ll,

zrnk ve siyah ecza v s ' y i gereince tertib etmek iin tartmada kullan lan terzi. 21 Cilbend : harl,

mhreli kdlar, yazlar muhfaza 12 M l z i m e : Ya iin kullanlan mukavvadan vey de zarken kdlar rzgrdanmuhfazaiin zerlerinekab gibi b riden yaplm, kitap konulan arlk. yke bir mahfaza. 13 M i l h e z kep dur. 14 Mil'aka : Lal, surh... gibi toz halindeki boyalar nakil iin kullanlan kk bir ka ktr. 15 Memveh : Di vite su koymak iin kullanlan hu ss kab. 16 Mmsiha Kalemin mrekkebini kullanlan siyah bez. 1 7 Minfez gibi let ki hyat ve miselle denilir. 18 Minhaz Havan eli. Deste-senk gibi lzmlu bir let tir. 19 Mihras : Ha van. Somki, pirin ve mermer'den olur. Mrekkep terbiye etmekte kul lanlr. Misldeki alt ksm gibi. Bundan do lay harf, aslnda "cevheriyle bu zid ksmlar toplamndan ibret muay yen ekil" demek olur. silmek iin 2 Cevher: Bir harfin foneme dellet etmeye yeten en kk ks mdr (Yazda vahdet bahsine bak nz). 3 Zid: Harfin cevherine il ve olunan ksm vey ksmlar. kartracak let ki : Mrek Mihrak 22 Cedvel: Doru izgi iz mek iin kullanlr. B TEKNK TBRLER, ISTILAHLAR VE RETLER 1 Y A Z I BNYES LE LGL TBRLER: A HARFLERE T TERH KE LMELER:

da denir. Farsas divit-ur

1 Harf: Bunun hakknda sz yazs bahsinde (s. 13) gereklitafslt belirli sret".

: Kd , minsah de

lar delip dikmekte kullanlan ine

www.KalemGuzeli.net

1 2 Burun: Bir harfin herhan 4 Cz': Harfin herhangi bir bir parasna denir. Cevherden b y k veygi kkyerinde burun gibi sivrimsi olabilir. ksm: 5 Visk : ki harfi

biribirine balayan paraya denir. Harften b y k vey kk olabilir (ttisal ve nfisl bahsine b a k n z ) . 6 Bnye: Harfin, cevheri, cz, zid paralar, visklar dhil olmak zere, umm yapsna denir. Harf sbit olduu halde, bnye, y a z nev'ilerine ve yaza gre deie bilir. 7 Ba: Her harfin ilk bala d bir noktalk yeri vey ba a n dran ksm:

13 Zlfe: Harfin banda zlf (sa) andran genimsi ve en gelli para:

14 Di: Dendn da denilir. Dar kavislerden teekkl eden zik zakl ksm vey ksmlar. Dili harf ler; bir, iki, nihayet dili olur:

8 Boyun: Bal harflerin g v de le birletii bir noktalk ksm:

15 ene: Harf bann alt ks mna isbet eden ve eneyi andran ksm:

9 Gz: Ba iinde grlen beyaz ksm vey g z andran k sm. Harfler bir vey iki gzl olur.

16 Kol: Yukardan aa vey soldan saa rak yazlan uzun ksm:

10 Ka: Harfin gz vey az civarnda bulunan st ksmlar vey bir harfin ka andran stteki hi llimsi paras:

11 A z : Fem de denilir. Harfin alm az andran ksm:

17 Dirsek: Harfin, dirsek g i bi yuvarlaka knt yapan dn yerlerine denir:

www.KalemGuzeli.net

18 Gvde: Harfin bala kuy ruk arasndaki orta ksm:

23 Karn: Harfin alt tarafn da karn andran geni ve yuvarla ms ksm:

24 Boy: Dik vey yatk harfin 19 Sadr: Gvdenin sola vey bandanbakan tarafndaki biraz aa sonuna kadar olan btn kk olan paras. Sadr, gvdenin bir (yukarki misllerde grld gi ksmdr. bi). 25 anak: Harfin ana an dran yayvanms ksm:

20 Srt: Zahr da denilir. Dik ksm:

vey

dike bir harfin srt andran 26 Kse: anaktan daha u kur olan ve kseyi andran ksm:

21 Bacak: Harfin aadan yukar vey sadan sola vey soldan saa dik vey eik olarak yazlan uzun ksm:

27 Kp: Kseden daha ukur olan ve kp andran ksm:

B TERH KELMELER HAK KINDA BR A I K L A M A : 22 Kuyruk: Harfin sonunda ki ince vey kaln son paras: Burada ok mhim grdmz bir hususa dikkati ekmek isteriz. Prof. smail Hakk Baltacolu "Trk Yazlarnn Tedkkine Medhl" adl makalesinde yle diyor : "slm yazlarnn, bed bir ahsiyet olmasndaki sebepleri ted
1

(1)

Darlfnun lahiyat Fakltesi Mecmuas, c. II, say: 5-6, s. 119, stanbul 1926.

www.KalemGuzeli.net

k k etmek, yaz trihini ok tenvir edebilecek bir cihettir. Bence b u s e beplerin birincisi, yaznn ekline id olmak zere ferd v e terh, d i eri yazlarn mensup olduu slm cemiyetlerinin harsna id olmak zere trih v e manevdir. Birinci mebde', slm yazlarnda mesel

d harsa son derece

msid olan

unsurlarndan istifade etmeye nam zed idi. Daha dorusu, slm yaz lar, trih sebeplerle canl ekillere istihle etmek temyln gsterdi i zaman, elde mevcd ekiller bu istihaleye msid bir tabiatta idi ler..."* Baltacolu'nun bu szleri, bize eskidenberi sylenegelen u me hur v e hatal gr hatrlatt: De nildiine gre, "slm'da resim ve

aile

sine mensup bal, kafal ekillerin mevcd olmasdr. Bu harflerin insan ba, insan vcdu v e insan vaziyet leriyle mnsebetleri olduu aikr dr. Mesel bir hatrlatr. bize ba v e karn ile bir adamn y a n vaziyetini yere oturan v e n bir adamdr. kullanlan ne bakan bir adam hatrlatr, yine ayaklar uzam Zten hattatlar arasnda san terhine iddir. "Hattatlk" denilen

heykel yapmak men' edilmi ise de, hattatlar buna riyet etmemiler. Bir
hle-i er'iyye bularak resim y a p makla da megl olmular, ftr te myllerini v e ihtiyalarn tatmin etmek iin yazlara yle karakterler vermilerdir k i , bunlara dikkatle baktmz zaman insan v e onun muhtelif hal v e tavrlarn hatrlatr casna resmetmi olduklarn g r y o r u z ; resimlerden anladmz b u n lardan da anlyabiliyoruz. nsan res mi, insann takldi o l d u u g i b i , harf ler d e insann bir n e v i ' takldinden

birtakm isimler vardr k i , h e p in Mesel; ba, gzel san'at ka, g z , burun, boy, ayak, karn... teesss ederken insan terhinin be

(*) smail Hakk Baltacolu, 1958 ylnda nerettii ve Mahmud Yazr'n hayatta olmad iin gremedii "Trklerde Yaz San'at'' isimli kitabnda da, eski harflerimizle insan duruu arasnda zoraki bir mnsebet kurarak, bu hatl tezini birtakm jimnastik hareketler zerinde ispata almtr. Ayn yoldan gidilerek, hendes yapya ship olan Ltin harfleriyle insan vcdu arasnda da br ba kurulabilir: (I) ayakta duran, (L) oturup ayaklarn uzatan, (Y) iki elini havaya kaldran, (T) ellerini iki tarafna aan insan hatrlatr. Yine, B, F, J , K, P, R, V harfleri de, jimnastik hareketlerle insan duruuna benzetilebilir. Sayn Baltaco lu'nun gzyle bakarsak, Ltin harflerinin de figratif olmas gerekir, ama bu yaz sistemi bizim eski yazlarmz gibi san'at hline gelememitir. Ad geen kitabnda, resimli olarak yalnz sls hatt ile insan vcdu arasnda ba kuran Baltacolu, fikrni kuvvetlendirmek iin, ba, gz, az, di, kol, bacak gibi uzuv isimlerinin harfler hakknda da kullanldndan bahsetmektedir. Bu hkme gre, bir makinenin di ve kolundan, bir dolabn ayak ve gzlerinden sz edilince, bunlarda da insan vcduyla alka m aranr? "Mm'in kuyruu var" diye onu da hayvana m benzetmeli? Yine bz harf ksmlarna "kse, anak, kp'' denildii iin, mutfak e yasyla aralarnda mnsebet m kurmal? Br nevi' "Modern Huruflik" diyebileceimiz bu tez, herhalde, yalnz Sayn Bal tacolu'na has bir gr olarak trihe geecektir. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

baka bir ey deildir. Mesel, ayaklar uzam bir adam andrr; dolaysyle yaz san'atn resmin bir ubesi olarak mtala etmek mm kn iken, mstakil bir san'at yap mak mnszdr. Arab yazsnn kaabiliyeti, Dn'in resmi haram saymas ve insanlarn resim yapmak ihtiyc birleerek, "hle-i er'iyye"li bir taklidilikten ileri gemeyen hattat la bir imtiyaz verilmesi doru de ildir." Baltacolu'nun "Daha doru su..." diye balayan son fkras, bu mehur iddiann bir hulsas gibidir. Bu sebeple yanl anlamaya msid dir. Dv ise ok mhim olduun dan, meseleyi akla kavuturmak ve itirazlar cevaplandrmak lzmu nu hissediyoruz. Evet, slm yazlarnda bz harflere, terh (anatomik) keli melerle ifadeye elverili karakterler verilmitir. Fakat, bu kelimelerden anladmz mnlar her harfe y a ktramayz, hele mrekkebatta b u na hi imkn bulunmaz. Mesel gibi kelimelerde, o gibi telkkilere yer yoktur. nk, hat san'atnda ba, gz... gibi keli meleri kullanmaktan asl maksad, harflerin de insanlarda olduu gibi uzuvlar olduunu vey bu uzuvla rn, dolaysiyle insann resimleri ol mak zere yapldn anlatmak de ildir. Mesel, ayaklarn uzat m bir adamn resmi olmad gibi onu hatrlatmak iin de yaplm deildir, nsann bu tarzda yaplm bir karikatr, krokisi, stilize edil mi bir sembol de deildir. Yaz ve harfler bunlar anlatmak iin de

yaplmamtr. Kald ki, "bir iten maksad ne ise, hkm de ona gre olmak" cbeder.

Bir ressam vey herhangi bir san'atkr gibi, bu san'atn vz'larveystdlar lere, bunlarn paralarna vey uzuv larna bakarak, onlardan bz karak terler renmi ve manen faydalan m olabilirler. Lkin bir ressam g i bi, bir karikatrc gibi onlarn re sim vey karikatrlerini, gzlerini, kulaklarn yaparcasna vey onlar taklid ve remz edercesine yaz cad etmi vey byle bir fikir ve mak sad gzetmi olsaydlar; resimler den ve karikatrden neyi anlyor sak, yazlardan da onu anlamamz gerekirdi. Bir tarafa bir ku resmi yap sak, buna karikatrms bir karak ter de ilve eylesek, yanna da me sel nesih yaz ile (ku) diye yazsak, resimdeki gz ve kuy ruu, ba ve burnu derhal gste renler, ku kelimesinin harflerinde ki gz, ba, kuyruk kelimeleriyle ifade olunan ksmlar gze, baa ve kuyrua benzeterek gsteremez ler. Grdklerine "ku gz, ku ba, ku kuyruu" da diyemezler. Onun iin burada kullanlan terh (anatomik) kelimeleri hakkat ola rak deil, suyun gz, kprnn ba, torbann az, pabucun burnu... gibi tebihli, meczl ve kinyeli t birler olarak anlamamz daha doru olur. nk gibi daha birok harfler vardr ki, bunlarda terh kelimelerle ifade olunan k smlarn bir benzerini, insanda y le dursun; canl vey cansz eyler-

www.KalemGuzeli.net

de grmek ve resimlerden anlad layp snrlandrmak, kat'letirmek, mz bunlardan anlamak kaabil de yazlara bu ereveli gzlkle bak ildir. Onun iin, biz terchan byle mak ve yaz gzelliini bu gzl kelimeleri kullanmakla gz ve ku n bir kesinden mahede ile lak gibi mnalar anlyorsak, tiraf anlamaa almak olur ki; bu, ne edelim ki, ayn zamanda daha ba hat san'atnn mahiyetine, ne de es ka eyler de anladmzda phe tetiindeki ruha uyar, ne de bu ke miz yoktur. u vey bu harfin " a z " vey "di" dediimiz ksmlarna ve limelerin, stlahlarn dellet ettikle her birinin durumuna baktmz ri mnlar ve incelikleri retir. zaman, iki zt mnsebet karsnda Aksine olarak bunlar zerinde bir kalrz. Birisi, az ve die benze sis ve perde olur kalr. mek; dieri benzememek... Bylece, Harflerin terh kelimelerle ifa her mnsebetin yannda red ile de olunan paralar ve bunlarn kabul arasnda mtereddid bir va umm durumu ile canl cansz ey ziyete deriz. Resim ve karikatr ler arasnda bir benzerlik sezebili lerde ise, asllarndaki kadar vey yorsak, u bir vuzuh ve kat'iyet if ona yakn muhakkak ki, bunlarda de eden bir hl vardr. Onun iin, resimlerdeki gibi muayyen bir uz yazlardan anladklarmz yannda viyet tehs olmadndan, bu ci ve hatt iinde, anlamadklarmz het resimden farkl olarak estetik bize duyurup o mtereddid vaziye bakmndan ayr bir kymet ifade et te ve hale dren o terh kelime mekte ve ayn zamanda "yazlarn ler midir? Yoksa harflerdeki bu hl canl mahlklara istihalesi temay ve tavrlar mdr? Yhud, o kelime l" bulunmadn ve byle bir g lerle bu durumlar arasnda sezdii yesi de olmadn aka anlatmak miz vey sezer gibi olduumuz br tadr. uygunluk iinde, bir uygunsuzluun Yni, resim ve heykel yapmak bizdeki tesiri midir? hell olsayd, hattatlar bu yazlar canl mahlk resmine evirecek de illerdi. nk; yaz, resim seviyesi ne kamam, iptida bir almann tiraf edelim ki, terh kelime tezhr deildir. Resmin tesinde lerin, kendi ifadeleri dnda kalan ve onun ifade edemedii bir esteti ve yazda yer alm bulunan bu ka i ifade eden bir eydir. n rakterlere, hallere ve durumlara hi k, yazlardaki o terh kelime bir delletleri yoktur. Fakat o harf lerle ifade olunan ksmlarvey lerin ve harf paralarnn bunlara da ler anlatacaklar, bu eyler arasnda, delletleri vardr. Eer bulunmasay u vey bu eyin bir hline, bir tav d, bizi o mtereddid vaziyete sok rna birer misl verir gibi grndk mazlard. Onun iin gerek kelime leri halde, m ve iaretleri ve rha lere ve harflere ve gerek paralar te'sirleri, bunlara inhisar edip kal na terh mnlar verip kalmak ve myacak. Mesel, " denek gibi, mesel " ayaklar uzam bir anak gibi, orak gibi, kuadamdr" demek, ondaki dier ka rakterleri bu mefhum etrafnda top-

www.KalemGuzeli.net

kendimize soracak ve nihayet o me zu bal, koyun bal, eri hur ve sakat gre tirza kaplarak br, omak gibi, ejder du dtmz tenakuzun farknda bi rumlu, kedi gzl..." denilebil le olmayacaz. Bunun iin Baltac dii halde, hibirisi bunlardan ib olu'nun daha szlerini yanl anlama o baka mn ve ret olmayacak; mak ve arzedilen sakat grlere medlllerin, hllerin ve tavrlarn kaplmamak cbeder. Terh (ana birer remzi ve ifresi gibi seyyl ve tomik) kelimelerin dellet ettii m cevvl bir durumda bulunacaklar; nlar ve ilm sebeplerini daha de bu durumlariyle ve hlleriyle nefis rin ve ince cihetlerde aramak, san'a lere bedi tesirleri iinde bz hatr t daha esasl gaayelere balamak latmalar yapacaklar ve bu syede yaz gzelliindeki fevkaldelie ve yaz ilm haysiyetinden ve ilme bu mevzda yaplagelen fedkr hizmetinden baka san'at haysi lklara daha uygun olur. gibi es yeti ve estetik rolleriyle de hisler rrl bir durumda olan bu terh ke den gnllere geerek, bu ynden limelerin dellet ettikleri mn ne de zek ve fikirlere birtakm hitab kadar yakndan tannr ve kavranr larda bulunacak, sualler sorup ce sa; kalem, yaz ve yazanlarn hak vaplar isteyecek, bizi kendi lemi k deerlerini daha iyi takdir etmek mizde aratran ve i gren, zevkli imkn elde edilir. Bu san'ata me bir duygu iinde dnen ve bulan rak; daha samm, baar daha ve bir hle getirecek, kendimizi de d rimli, tekml daha kuvvetli, bedi nmeye ve anlamaya sevk edecek. zevk ve idrk daha yksek ve daha Onlardaki cereyn ile kendi hayt ince olur. mzn ve dolaysiyle kintn ve var C KALEM HAREKETNE D ln umm cereyn arasnda bir henk TBRLER: tesis edebilecek... Hsl, hil 1 Tahrk: Kalemi, belirli bir katin akn rhunda yaayp yazla mebde' (balang) ile bir mnte rnda yaatabilecek, h (biti) arasnda el ile yrtmek deki Rabbn gzelli dir. i ruhlarda yaatmaya sebep ola 2 Sevk: Kalemi, hareketin de tkib ederek gereken cihetlere caktr. Halbuki "Mim omak gibi, gtrmektir. He kedi gzl, Vav ayaklar uzam 3 dare: Kalemi, maksada bir adamdr" der, kalrsak; kazanc gre evirip evirirken tabi gidiini mz, yeni bir omak tanmaktan, ke korumaktr. di gz olmayan iki gzle karla 4 Cereyn: Elin, kalemin ve maktan ibret olacaktr. Mesel, mrekkebin birlikte akp gitmeleri ayaklarn uzatm bir adamsa, hlidir (Kalem cereyn bahsine ba knz). yni o hli hatrlatyorsa, 5 Tevkf: Kalemi hareket hlinde iken birdenbire vey tedri nedir ve neyi hatrlatr?" diye kendi c olarak durdurup tutmaktr.

www.KalemGuzeli.net

6 Meks

* : Kalemi,

yrrken, herhangi bir yerde vey koymaktr. Ekseriya nefes almak iin yaplr. 7 Kat' : Kalemin y rrken hareketini kesip tekrar de vam etmektir. 8 Bed' : Herhangi bir yerden harekete balamaktr. 9 htida' : Batan, yni, belirli bir balang noktasn dan, harekete balamaktr. 10 Tarh ve

reketler iinde gizlemektir. Gzle grlmez, yazarken anlalr: hlde kaldrmadan hareketten al gibi. 16 tmm: Hareketi tam yapmak, harfi vey parasn tam yapmak, kalem kalnln tamamen gstererek yazmaktr. Buna tam ha reket de denir. Kalemin ns ve vah taraflar birbirine mdhale etmez.

17 _ Mu'tedil Hareket: Kale mi ne ar, ne hzl; ikisi ortas y rtmektir. , : Kalemin kalnlndanveyhareketinden birazn kullanmaktr. Tayy

11 Dere ve ndirc: Kalemi, kalnlndan vey hareketinden bir ksmn dier ksm iinde gizleye rek yrtmektir.

18 Ksk Hareket: Kalemi yrynde biraz ksarak kalnl nda az ok tayy ve ndirc yapa rak yrtmektir. 12 Te'lf: Bir cinsten olsunveyolmasn, mteaddid hareketle ri birbirine kartrmadan bnyede uyuturmaktr.

13 zhr: Aklanmak gere ken bir hareketi yerinde ve srasn da meydana vurmaktr.

19 Serbest Hareket: Kalemi haddinden ar serbest brakarak yrtmektir ki, ak vey yayk ha reket denir. 14 Meze: Bir cinsten olsunveyolmasn, mteaddid hareketl ri birbirine kartrmaktr. 15 Ihf' : Aklama mak gereken bir hareketi dier ha(*) Ltin harfleriyle telffuzu tam olarak verilemeyen bz Araba kelimelerin ya nnda, bir karkla sebeb olmamas iin, bu ekilde asl harfleriyle imllar yazlm tr. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

20 Tam Kalemle Hareket: Kalemin ns ve vahsini ayn za manda ve ayn derecede hareketle yrtmektir (tmmdaki misllere baknz). 21 Yarm Kalemle Hareket: Kalemin yars dier yars iine gir mi gibi yrmesidir. Nsf kalem de denir.

25 Ar

Hareket:

Kalemin

dikkat ve tina ile ar ar yrtl mesidir ki, durarak vey durmaya rak yaplabilir. Durarak: Durmayarak: Hareket de denir. 26 Ser' Hareket: Kalemin az vey ok btn bir seyrini dur madan abuka yapmaktr. Bir har fin tammnda vey paralarnda ola bilir. Buna Bat

22 Slsn Kalemle Hare ket: Kalemin te birinin te ikisi iinde gizlenerek yrmesidir. Buna slsn kalem de derler.

23 Sls Kalemle Hareket: Kalemin te ikisinin te biri iin de gizlenerek yrmesidir. Sls kalem de denir. Fakat bu, kalem-i sls vey sls kalemi demek de ildir.

27 Ters Hareket: Evvelce ya plan bir hareketin aksi istikamette yaplandr. Bir harfte vey parala rnda yaplabilir:

24 Rubu' Kalemle Hareket: Kalemin drtte n tayy ve drtte biri ile yazmaktr.

28 Dz Hareket: Kalemin hibir tarafa meyletmeden dmdz yrtlmesidir:

29 Eri Hareket: Kalemin az ok bir meyille yrtlmesidir:

www.KalemGuzeli.net

30 Dik Hareket: Meyilli ol sun olmasn dikine kan vey inen harekettir:

36 Ak Hareket: Kalemin dnlerinde, kvrllarnda, bk llerinde... hareket deimelerinin aka grnmesidir:

31 Tedvr Hareket: Kale min birden vey tedrcen yuvarla ms ekil karacak srette yr tlmesidir:

37 Gizli Hareket: Bir hare ketin, kendinden nceki hareketi ksmen vey tamamen gizlemi bu lunmasdr:

32 Krk Hareket: Kalemi ksa ksa hareketlerle ve her hare keti biribirine para para eklerce sine yrtmektir:

38 Mtekis Hareket: sti kametleri birbirinin aksi olmakla berber, karlkl bulunan hareket lerdir:

33 Hareket: Harfin i ta rafna rastlayan hareketlerdir:

39 Mtekaabil Hareket: Bir 34 D Hareket: Harfin d kenarna rastlayan hareketlerdir: harfin urasndaki bir hareketin, uzak vey

yakn m

35 Titrek Hareket: Yazarken kalemi titrete titrete yrtmedir ki, harf kenarlar przl ve yaz otu rakl olur:

D HARF TERKBNE D IS TILAHLAR:

1 Kavis: Harfin mnhan parasna denir. Bir kavis, byk vey kk olsun ren iki taraf dim msv meyilli-

www.KalemGuzeli.net

dir. Ebh da tbir olunur. Tahll bir misl verelim:

ksmlarn gerei vehile salamak tr. 7 kml: Herhangi bir hattn grnyle alkal olan: Dikmek, dzms yapmak, bir paray dier bir para zerine bindirmek, arkaya dayamak, kavislendirmek gibi hus gzelce yerine getirmek tir.

siyetlerini

2 Veter: doru izgidir:

8 ba': Bir harfin, kalemin gsyle doyurulmas cbeden ye ucunu Bir harftekiveyparasndaki iki rini yle yapmaldr ki, buras kale me msvi olsun; bz taraflar in ce vey kaln olmasn (Elif ve Re gibi harfler bundan hritir). 9 rsl: Kalemin sr'atle ak mas cbeden bir ekilde, eli kalem le birlikte salvermektir. Bu esnda kalemi smsk tutmamal ve durdur mamaldr. Bu be madde, bir harfin gze! ekil almas iin bn-i Mukle'nin tavsiye ettii esaslardr .
1

birletiren

3 Sehm: Veterle kavis ara sndaki aklktr:

4 Meyl: Harfin vey para snn ufk (yatk) vey kl (dik) izgiden olan eikliidir:

10 Tersf

: Mut

tasl bir harfi dier bir harfe takmakvey Bu drt madde, bir yaznn te nsb ve tenazurunu tesis eden ilk 11 unsurlardr (Tensb ve tenzur bahsine baknz). Te'lf: Muttasl olmayan bir harfi, dier bir harfle gerei g i bi gzel bir tarzda bir araya getir mektir. 12 Tastr 5 Tevfiye: Kavisli, eik, d zms olarak terkib edilen her har fin yazdan olan nasbini gerei g i bi baarmaktr. 6 tmm: Her harfin uzun luk, ksalk, incelik ve kalnlk gibi
(1) Subhu'l-A' - Cild: 3, shife: 142.

: Bir ke

limeyi, dier bir kelimeye satr iz gisi gibi muntazam bir satr olurca sna, satra dizmektir. 13 Tansl Birbi rine bitien harflerde keide denilen mevkleri bilip, ona gre keide ver mektir (Kede kelimesine baknz).

www.KalemGuzeli.net

Bu drt madde, bn-i Mukle'ye gre, bir yaznn gzel durumu iin esastr . 14 Kenar: Harfin iinde bulunan kenarlar:
1

lam ksmna vey byle olan har fe denir:

Harfi byle yazmaya tahdb derler. 15 D Kenar: Harfin dn da yer alan kenarlar. 16 Mfred: Bir harfin elif bada grld vehile yalnz ba na ve tam hviyetiyle olan ekli. 17 Mrekkeb: a) Bir harfin ufak paralardan vcda gelmi bu lunmasna, b) Birka harfin birbiri ne tamamen bitierek yekpare bir kelime durumu almasna, c) Birka harfin ksmen bitiik ve ksmen ay r yazlarak vcda gelmi olan ke lime durumuna, d) Ayr ayr harf lerin bir kelime tekil etmi bulun masna denir. 21 Musattah ve

Mnsath : Harfin dzm s ksmna vey kalem kalnlnn az ok devm hlindeki dzms durumuna denir. Byle yazmaya da testh derler:

22 Mnecciz : Harfin dzlkte devm etmeyip krlmaya, ekline yaz 18 Mnferid: Bir kelime vey kesilmeye balayanyapayalnz denir. bir btn iinde lan harfe denir ki, aslnda mfredveymrekkeb olabilir. Harfi byle yapmaya tencz tbir olunur: 19 Mevlid: Mfredveymrekkeb bir harfin asl olan ek linden baka trl yaplan eklidir: 23 Mnekkib : Bir harfin bir ksmnn dier ksm ze rine kapanm ekline denir. Gzl harfler ummiyetle byledir. Harfi byle yapmaya inkibb veya tenkb denir:

Bu asl harflerin mevlidleri:

20 Muhaddeb Harfin az vey ok kk, kanbur

www.KalemGuzeli.net

24 Mukavves: Bir harfin yay gibi eilmi olmasna vey by le olan ksmna denir. Harfi byle kavisli yapmaya takvs denir:

32 Dakka: ince vey incelik. 33 Galz: Kaln vey kalnlk.

34 Mbih: ekilleri ks men birbirine benzeyen harflere vey byle olan harf paralar nir:

25 Mukavver: ukurluklar derin olan harflere vey byle olan paraya denir. Harfi ukurlatmaya takvr derler:

35 Mmsil: ekilleri tama men birbirine benzeyen harflerevey

36 Mugaayir: Sesleri ve e killeri birbirine benzemeyen harfle 26 Mdevver: Harfin y u re vey paralarna denir: varlak vey yuvarlams olmasnaveybyle olan ksmlarna denir. Mukavver, mukavves ve musattah olabilir. nk harfte az ok bir 37 Mtegaayir: Sesleri ben yuvarlaklk vardr. Yukarki misl zeyen, ekilleri benzemeyen harf lerde grld gibi. Harfi byle lerdir: yapmaya tedvir tbir olunur. 27 Mrsel: Harflerin, sonla rn kvrmayp salvermek sretiyle yaplan ekilleridir. Mtd ekilden uzun vey ksa olabilir. Harfi byle yapmaya irsl vey tersl denir:

38 Mu'cem: Noktas fiilen vey hkmen denir, mcevher vey menkt da tbir olunur. 39 - - Mhmel: Aslnda tas olmayan harfe denir: nok gibi.

mevcut

olan

28 ntisb

: Har

40 Dz: Kavsi ve meyli az, dzl fazla olan harfe denir. 41 Mil: A z ok, u vey bu cihete eik bir durumda bulunan harfe vey harf parasna denir. 42 Kede vey ekme: Bir harfin cevherinden sonra devm eden dz vey dzms fazlala denir. Bu ksm mrsel de olabilir (Mrsel misline baknz).

fi yukar doru dikine yazmak de mektir. 29 Istilkaa' : Ka lemi arkaya doru dayayarak yaz mak demektir. 30 Tl: Uzun vey uzunluk. 31 Kasr: Ksa vey ksalk.

www.KalemGuzeli.net

43 Sid

: Aadan

yukar karak yazlan harfe denir:

ya iliik olarak bnik bir halde bu lunmasna denir:

44 Nzil: Yukardan inerek yazlan harfe denir:

aa

51 Geme: Bir harfin dier bir harfi, bir parann dier bir par ay kesip gemesine denir:

45 si gibi.

Muttasl: Sandanveysolundan dier harfe kaynaarak bi kelime

tien harfe denir.

52 Dz Yaz: Harfleri bir sa tr zerine dizilen, birbiri zerine bindirmesi ve gemesi az olan ya zdr (Resim: 161-162-163-164-165). 46 Munfasl: Yalnz yazlan vey yalnz sandakine kaynaarak deki Dal

bitien harfe denir. harfi gibi.

53 stifli Yaz: Harfleriveysatr rek yazlm olan yazlardr (Resim: 166-167-168-169-170). 54 Girift Yaz: Satr ve is tifi skm ve harfleri birbirine ok gemi ve binmi olan yazya denir (Resim: 171-172-173-174-175-176). 55 Msenn Yaz: Dz, istifli vey girift olarak, ift ve karlkl ekilde yazlm yazya de nir (Resim: 177-178-179-180). 56 Muttasl veya

47 lime: Bir harfin dier bir harfe bitimeyip dokunmasdr. 48 Yanama: Bir harfin di er bir harfe, yhud bir parann dier bir paraya yanamas demek tir. 49 Alma: Bir harfin dier bir harften muttasl vey munfasl hlde iken uzaklamasdr. gibi.

50 Binme: Bir harfin bir parasnn dier paras zerine, y r ud bir harfin dier bir harf zeri ne vey iine, ayr vey bitiik ve

Mlsk Yaz: Nev'i ne o lursa olsun, harf ve kelimeleri bir birine bititirilerek yazlm olan y a zdr. Bitiik yaz da denilir*. (Re sim: 79)'da bir rnei gemiti; bu r a d a d a dier iki mislini veriyoruz (Resim: 181-182).

(*) Bu tarzda yazlar iin Hatt- Mselsel vey Mselsel Yaz tbirleri daha ok kullanlr. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

Resim: 161 Dz Yazya Nesih hatt ile Kur'n- Kerm'den bir misl (U. Derman Ko leksiyonundan).

www.KalemGuzeli.net

Resim: 162 Dz Yazya Hattat Mahmud Celleddin'in 1195 H. (1770) tarihli Sls hatt ile bir misl: "Gl gonceliinde hr iledir, Alsa, bir zge yr iledir. Aslnda, diken eker azbn; Faslnda hekim alr glbn!"

Resim: 163 Dz Yazya Hac Nri Korman'n 1359 H. (1941) tarihli Sls hatt ile baka bir misl: "Halk iinde muteber bir nesne yok devlet gibi, O l m a y devlet cihanda, bir nefes shhat gibi."

www.KalemGuzeli.net

Resim: 164 Dz Yazya Necmeddin Okyay'n 1376 H. (1956) trihli Ta'lk hatt le bir misl: "htiyarmla aceb ben hi olur muydum tabb? Ger bileydim lemin bunca devsz derdini!" (Devlet Gzel San'atlar Akademisi Koleksiyonundan).

Resim: 165 Dz Yazya Cel Sls hatt ile bir misl: Hattat Hmid Ayta'n 1384 H. (1964) de yazd bir yet-i Kerme.

Resim: 166 Hmid Ayta'n yazd Cel Sls bir yet-i Kerme istifi.

www.KalemGuzeli.net

Resim: 167 Neyzen Emin Dede'nin yazd Cel Sls bir yet-i Kerme istifi.

Resim: 168 efik Bey'in 1293 H. (1877) de Cel Slsle yazd "Muhyiddn-i ftde" istifi (skdar - Aziz Mahmud Hdy Cmiinden).

Resim: 169 Thir Efendi'nin Cel Sls hatt ile bir dua istifi.

www.KalemGuzeli.net

Resim: 170 aramba'l Arif Bey'in 1291 H. (1875) tarihli CelT a ' l khatt ile Bahaddin ah- Nakbend istifi (skdar - zbekler Derghndan).

www.KalemGuzeli.net

Resim: 171 Smi Efendi'den 1320 H. (1903) trihli Cel Slsle Girift Yaz (Topkap Saray Mzesinden).

www.KalemGuzeli.net

Resim: 172 Smi Efendi'den 1321 H. (1904) tarihli Cel Slsle Girift yaz istifi (N. Okyay Koleksiyonundan).

www.KalemGuzeli.net

Resim: 173 Smi Efendi'nin 1317 H. (1900) de Cel Slsle yazd Tc eklinde Merkez M s Muslhddin Girift istifi (N. Okyay Koleksiyonundan).

www.KalemGuzeli.net

Resim: 174 efik Bey'in 1287 H. (1871) de Cel Slsle yazd "Abdlkaadir Geyln" Girift istifi.

www.KalemGuzeli.net

Resim: 175 Turake smail Hakk Altunbezer'in Girift Cel Slsle 1363 (1944) de yazd bir yet-i Kerme.

www.KalemGuzeli.net

Resim: 176 Mustafa Halim zyazc'nn 1347 H. (1929) da Girift Cel Slsle yazd bir yet-i Kerme (Ali R. Oran Koleksiyonundan).

www.KalemGuzeli.net

Resim: 177 Hmid Ayta'n bir ayn ili Cmiinin kaps stnde taa hakkedilmi olan Cel Slsle Girift ve Msenn br yet-i Kerme istifi.

www.KalemGuzeli.net

Resim: 178 efik Bey'in 1290 H. (1874) de Cel Slsle yazd Msenn istif (E. Hakk Ayverdi Koleksiyonundan).

www.KalemGuzeli.net

Resim: 179 smail Hakk Altunbezer'in 1361 H. (1943) de Cel Slsle yazd Msenn "Y f" istifi (Dr. Aykut Kazancgil Koleksiyonundan).

www.KalemGuzeli.net

Resim: 180 -

Abdlfettah Efendi'nin Cel Slsle 1275 H. (1859) de yazd Msenn Yaz Levhas (Borsa Ulu Cmiinden).

Resim: 181 Ahmed-i Karahisr'nin Muttasl Besmelesi (Trk slm Eserleri Mzesinden).

www.KalemGuzeli.net

Resim: 182 Ahmed-i Karahisr'nin bir baka Mselsel hatt (Trk - slm Eserleri Mzesinden).

www.KalemGuzeli.net

E NILAN

YAZI

TLMNDE

KULLA

Ki. bu, u demektir:

RETLER:

1 Nokta: Harflerinveyparalarnn bykln, meylini, derinliini, yaknlk ve uzakln ve bunun gibi hussiyetlerini gster mek iin kullanlr. Misl: 4 Kalem Az: Kalem kesimi dahi denilir. Kalemi koyuta: hareketleri 2 Yarm Nokta: dii yerlerde kullanlr. Misl: yhud takta: hareketi kesmede: Noktann fazla vey eksik gel

Harflerin sonlarnda bzen

haf:
3 Cezim: drtte biri" demektir. orta: byk: . "Noktann Ufak: olmak ze

bzen

cel:

olarak izhar vey takdr olunur 5 Ufk Hat:

re derecesi vardr. Harfin ve ka lemin tabiatna ve estetik cablara gre, yarm noktann fazla vey zan orta cezim yarm nokta, byk cezim nokta yerinde de kullanlm tr. Misller: Ufak cezim:

Al

tnda vey yerlerde kullanlr. B eksik geldii stnde bulunan harfinveyp kullanlr:

6 akul Hat: kullanlr: Orta cezim:

Sandaveys

Byk cezim: 7 Mil Hat: Harflerin vey paralarnn al, bkl, dn, kapan gibi hus-

www.KalemGuzeli.net

siyetlerini salayan meyilleri ifde de kullanlr:

ra harekete eder:

geilebileceini

ifade

10 Noktal Hat: 8 Ok: Ufk, akul, mil ve mnhani olabi lir. Tensb, tevzn, istikaamet ve mukadder bir harfi vey parasn tasavvura imkn vermek iin kulla nlr: tenzur

gi

Hareket ve cereyn istikaametlerini gstermede: yhud bir

noktaya, bir ksma, bir safhaya nlr:

vey

bir cihete dikkati ekmek iin kulla

2 Y A Z M A Y L A ALAKALI BA ZI ARTLAR: A Y A Z M A Y A HAZIRLIK: iretlisi bir noktaya, ler bir ksma, ler bir cihete, ler bir safhaya irettirler. Ok ireti yerine, sdece bir izgi ile ik tifa edildii de olur: Bu san'atda, yazma iinin dier yazlar yazmaktan farkl olduunu terkb hussiyeti bahsinde arz et mitik. te bu hussiyetin cbla rndan olmak zere, yazmaya ba lamadan nce nazara alnmas lzm gelen tecrbelerden elde edilmi baz artlar vardr ki, bir ksmn geen bahislerde yer yer arzetmi tik. Bir ksmn da bundan sonraki bahislerde kaydedeceiz. Geenler le, gelecekler arasndan bzlarna, burada ylece bir gz atvermek faydal olacaktr:

9 Nefes Alma: Te vakkuf ireti de denilir. Kalemin deime noktalarn ve hareketin deieceini, dolaysyle buralarda kalemi durdurup nefes aldktan son-

www.KalemGuzeli.net

1 Yazlacak kdn huyunu bilmeli; yni yumuak m, silmeye tahamml var m? Mrekkebi em me kabiliyeti nedir? Anlamal. 2 Kdn doru ve munta zam kesilmi olmasna dikkat etme li. nk eri kd, eri yazmaya sevkeder. 3 Yaznn istb edecei u mm evreyi ve mstar kd ze rinde kurun kalemle tesbit etmeli. 4 Cel yazlarda satr ve is tif eklini ve durumunu kd ze rinde nceden tesbit etmeli. 5 Yaznn hussiyetine g re mrekkebin ayarn bulmal. 6 Kalp yazlarda mrekkep kullanmal. suluca

12 skemle, kanepe gibi eyler zerinde deil, yerde hal vey ayak stne oturup sa dizi dikmeli. 13 Kd, altlk stnde ol duu halde, sol elle tutulmal ve sa diz zerinde yazmal (Resim: 183). 14 Kalemin atlan ve ke simini deneyip, maksada uygun ol duuna kanat getirmeli. 15 Yorgun, kederli, heye canl, fazla dnceli, fazla a vey 16 Gurru, benlikilii g nlden karmal, korkak ve mid sz olmamal. Elden geldii kadar, kudret ve dikkat sarfetmekte kusur etmemeye gayret etmeli, Allah'a te vekkl edip, O'nun bir kalemi imi gibi tam bir teslmiyyet iinde yaz mal ve neticeyi O'nun fazlndan beklemeli. 17 Yazarken kendisini ve kalemi skmamal, gevek de tutma mal, hareketlerine her an hkim ol mal. 18 Kalem hareketde iken, nefesi kesmeli**; durup nefes al dktan sonra devm etmeli. 19 Dikkati blmemeli; ih mlden ve hesapsz hareketden e kinmeli.

hafif

mide

7 Byk yazlarda kdla rn kvrlp krlmamas, tashh esn snda bklp kopmamas iin, ar kasna bolca sabun kp srp yumuatmal. 8 Kdn ve kalemin yan tebeirle gidermeli. 9 Yazarken, n kalem nne glge dmeyecek ynden gelmesine dikkat etmeli*. 10 Fazla dikkat gereken ya zlar gndz yazmal. 11 e elverili altlk kullan mal.

(*) In ister gndz, isterse gece olsun soldan alnmas tavsiye edilegel mitir. - U.D. (**) Yeri gelmiken u irin rivayeti nakletmeden geemiyeceiz: "Gy hattatlar uzun mrl olurlarm... Zr yazarken, harflerin dzgn kmas iin nefeslerini tutar lar; Cenb- Hak, her insana sayl nefesle bal bir hayat (enfs- ma'dde-i hayat) bah ettii iin, bu nefesleri daha uzun bir zamanda kullanan hat mntesiblerinin mr de daha fazla srermi." Hattat Hac Nri Korman (1868- 1951) dan naklen, Necmeddin Ok yay stdmz anlatmlard. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

Resim: 183 Bir hattatn yaz tarz std Necmeddin Okyay'n bu fotorafnda grlyor (U. Derman Arivinden).

20 Yaznn mstarna (bu bahse baknz) ok dikkat etmeli. 21 Bir harf vey kelimeyi yazarken, yazmay istedii yerde kesmeyip, nerede kesmek cb edi yorsa; kalemi, kendisini, hareketini ve nefesini nceden ona gre ha zrlamal ve idre etmeli. 22 Yaz tashhine veya tashhli yazlacana gre kalem hareketlerini tanzm ve idre etmeli ve hibir yazy sonradan tashh et mek fikriyle yazmamal.

23 Kalem tutmay ve kul lanmay iyi bilmeli ve melekeli ol mal. 24 Kalem ucuna gelen m rekkebin az vey ok oluuna gre idareli hareket etmeli. 25 "Bismillah" deyip maya balamal. B Y A Z I N I N MISTARI: Bir yazy yazmaya balamadan nce onun mstarn, yni harflerin satr izgisi zerine nasl dizilecei yaz

www.KalemGuzeli.net

ni iyi bilmelidir. Bundan nceki ba histe TRF edilen mstarla yaplan mstar izgisinin dz yazmaya bir dereceye kadar yardm olsa bile, yaznn asl olan mstar bilinmedik e bu yardmdan beklenen netce hsl olmaz. Her yaz nev'ine gre, harflerin ve kelimelerin satr izgisi zerinde almalar cb eden yle huss birer yerleri vardr ki, bu yerler sa ve soldaki harflerin bnyev hussiyet lerine gre dim deiirler. Bu de imelere ramen, harflerin ve ke limelerin, bunlardan doan bir b tn yaznn, bu satr izgisi zerin deki yerlerini bize salayan bu iz gi deil; bu izgi zerinde yer ala cak olan yaznn kendi mstardr. Bu mstara satr nizm vey krs tbir olunur. Satr nizm tbiri yaz madan ncesine, krs tbiri de yaz dktan sonraya nzrdr. "u yaz krssndedir vey deildir" dedi imiz zaman, bu nizma uygun o lup olmadn ifde etmek isteriz. Geri, yalnz satr izgisine u yularak yazlan bir yazda, satr bel ki dzgn grnebilir. Fakat, yaz nn "asl" olan mstarna riyet edil memise, yaz krssnde bulun mayaca cihetle, br henksizlik g ze ve rha batar durur. Harfler te ker teker gzel grnse bile, um m durum bakmndan krssnde olmayan, henksiz bir yaz olmak tan ileri gemez. ki mstar yni satr izgisi ile yaznn bu izgi zerindeki mstar biribirine ne kadar uygun olursa, yaz da o nisbette krssne kurul mu bulunacandan, bu hussa dik kat etmeyen hibir hattat yoktur.

Fakat, yerine getiren azdr. Hatt, bunda melekesi olanlar, izgi iz meye lzm grmeksizin sanki o varm gibi her harf ve kelimeyi yer li yerine yazarlar, yazy satr na dizerler, krssne oturturlar. ye tinde "satra dizerler" diye, dizme ye ve dizene ve dizilene kasem buyurulmu olmakla, bu nizam ve krsnn ehemmiyetine nazarlar celbedilmi ve ilh bir srr hmil bulunduu takrr klnmtr. Bu iki satr vey mstar farkn u iki mislde daha ak olarak m tla edebiliriz:

Geri, bu mislde, harflerin alt lar satr izgisi zerinden geiyor. Fakat, yaznn "asl" olan mstarna riyet edilmemi olduundan, um m durum ok bozuktur. nk krssne oturmu deildir. Bir de una bakalm:

Bunda ise, harflerin bzs iz giden aa, bzs yukar yazlm grnd halde; her harf, biri di erine yle gizli bir srette balan mtr ki, sanki hepsi bir harf imi gibi bir durum gsterir ve

eklinde bir hat resmeder, ite bu, bu yazya id olan satr nizmnn hayl bir krokisi, krsnn ksal

www.KalemGuzeli.net

tlm bir ifadesidir. Bu ifde birinci mislde yoktur; nk onun ifde ettii dir. u noktay da kaydedelim ki, satr nizm, yaznn madd hende sesinden ziyde, ruh hendesesiyle alkal yle ince bir san'at hussiye tidir ki, madd hendeseyi kendi le hinde kullanr ve yaz, bu syede estetik metnet ve seyyliyet kaza nr. Yaz nev'ine, harf ve kelimele rin hussiyetlerine ve bunlardan doacak mevzu' ve muhtevnn zen gin bulunuuna gre bu satra diz me ii ok ince ve girift kaytlara ve artlara tbi' olmak cb eder ki, bunlar burada szle anlatmaya im kn yoktur. Zr bunlar, yaza yaza, tecrbeler gre gre kazanlacak melekeli elin, kalemin, gzn ve san'at ruhunun kavrayabilecei fev kaldeliklerdir. Biz, ufak bir mt laya imkn salamak iin, u bir ka misli veriyor, geri kalan zah lan yer yer gelecek bahislere bra kyoruz (Resim: 184).

Bu iki yazda satr nizm ge rei gibi salanmam olduundan, "krssnde" denecek hibir tara f da yoktur. Fakat (Resim: 161) den sonra konulan btn rnekler, ted kk ve tetebb'a deer bir hlde krslerinde yer almlardr. C MEK VE TEMEUK: Mek kelimesi, lgat ve kaa muslarda trl trl trif edilmi olup balcas unlardr: 1 Hocann verdii tahrr (yazl) vey ifh (szl) ders, 2 Buna baka baka, onun g i bi yapmaya alarak yazlan kara lama, 3 Hocaya gsterilmek zere hazrlanan ders. Hocadan 'mek almaya ve on dan yaz tahsl etmeye temeuk denildii gibi, bir eyi kendi ken disine mek ittihaz etmeye, meke gre almaya, yazmak istenilen bir mevzuu kvmna getirinceye kadar mtla etmeye de temeuk deni lir. Gzel yazy tahsl etmek mak sadyle, pratik vey teknik bir yol tutmak mmkndr. Pratik bellemek iin, bir mek edinmek zarur oldu u gibi, teknik yoldan tahsl etmek iin de, bir stddan mek grme nin lzm ve ehemmiyeti hakkn da, hattatln artlar bahsinde (s hife: 145) sz gemiti. Bundan do lay, u vey bu yaz zerinde a lmak isteyenlerin seviyesine gre mek vermek gerekirse de, hat san'atn tam bir teknik iinde bel leyip kazanmak isteyenler iin n ce sls ve nesih meki vermek, el de kaleme kifyetli bir tasarruf te' mn edildikten sonra, dier kalem-

Resim: 184 Satr nizam salanmam ve krssne oturmam sls ve ta'lk iki hat nmnesi.

www.KalemGuzeli.net

lere gemek ve bilhassa ta'lk ve cel yazlar iin ayr mekler grmek, bu san'atn tedrs usllerinden sa ylm ve mek verirken u esasla ra riyet lzmu tavsiye olunagel mitir:

ssiyetlerinden

mekde kalem hareketleri, cereyn lar, haklar, harflerin kelimeler iin deki teekkl hussiyetleri, takl larda, dnlerde, klarda ve ke delerdeki tabi durumlar ne kadar ak grnrse, o mek talebeye daha faydal olur. Fazla tashh ise, I Mekler, talebenin istdd yazy gzelletirse bile, btn o ve kaabiliyetini inkifa msaid bir artlar krletebilir ve talebe o g tertb ve hlde olmaldr. Yeni ba zelliin mcib sebeblerini yazda layanlar iin, nce harflerin mfred gremeyecei cihetle, tatbk etmek (tek bana) ekilleri, sonra mrek te zorluk eker. Dolaysyle, bu ky keb (birleik) ekilleri retilmeli metleri krleten deil, artran tas ve bu arada satr nizm, istif cab hh lere yer vermek cbeder. te alar hakknda muhtelif terkibli mek bu artlar hiz ise, bilgisi, gr hu ler verilmelidir. Talebe, orta vey ilerlemi bir halde olan mekler bu dolay ayr bir mev gs, zeks ve anlay, dikkati ve kde mtla ve tedkk olunurlar. almasyla mtensip olarak; ya (Resim: 85)'deki Yesr'nin meki znn inceliklerine, estetik hussiyet bunlardan birisidir. lerine dir nazar ve amel mekler verilmelidir. Bunun gzel bir mis lini Yaz Levzmna Umm Bir Ba k bahsinde (shife: 161) hocam Huls Efendi'nin tedrs tarznda g rrz. II Mek, hat kaidelerine uy gun ve sde olmal; san'ata aykr yapmacklar, ind tezhrler bulun mamaldr. Verilen mek, hocann ahsiyetini deil, yaznn san'at artlarn bildiren ve estetik karak terlerini gsteren kifyetli br ekil ve durumda olmaldr. Ekol, kolu, slbu, tarz ve tavr belli olmal, talebenin istdd ve kaabiliyetini krletmemelidir. Bu hussun ehem miyetini hocam mer Efendi'nin meleke bahsinde kaydettiimiz kri tii (s. 277) daha iyi tasvr eder. (Resim: 85)'deki meka baknz. III Mek, gzel ve keskin ol makla berber mmkn olduu ka dar tashhsiz olmaldr. nk bir

IV Mek yazmadaki zorluk lar takdr eden bz stdlar, ta lebelerine mek vermekten ekine rek, mehur stdlarn meklerin den tedrik etmelerini tavsiye eder lerse de; bu, her renen iin doru deildir. nk bu mekler, ekseri yetle noksan ve mahdd oldukla rndan, talebeyi yar yolda brakr vey baka mekl kb etmeye sevk eder. Bunun net ces olarak da talebenin "istikrarl meleke" kazanmas zorlar. slb da ve tarzda bir henksizlik ba gs terir. Mesel (Resim: 185-186-187188-189-190-191)'de grdmz, evk Efendi'nin mrekkebta id meklerinden bir para zerinde a lmak iin, bu slbun mfredtna (Resim: 192) id hussiyetleri gr m olmak arttr. V Meklerde, dim talebe nin merk ve anlay bahis konu su olduu cihetle, her mek, san'a-

www.KalemGuzeli.net

Kesim: 185 evki Efendi'nin Mrekkebat meki olarak sls-nesihle yazd Kasde-i Elfiye (Ekrem H. Ayverdi Koleksiyonundan).

www.KalemGuzeli.net

Resim: 187 Ayn mekin devm.

www.KalemGuzeli.net

Resim: 189 Ayn mekin devm.

Resim: 190 Ayn mekin devm.

www.KalemGuzeli.net

Resim: 191 Ayn mekin devm.

Resim: 192 evk Efendi'nin Sls-Mesih Mfredat Mek'nn ilk shifesi.

www.KalemGuzeli.net

tn btn cblarn, inceliklerini ih tiva etmeyebilir. u talebeye veri len mekle, dier birine verilen mek arasnda fark grlmesinin sebebi de budur. Zr, talebenin hazmedemeyecei eyleri hemen nne yvermek, onu yeise ve midsizlie sevk edebilir. Bu sebeb ledir ki, stdlar dim bu ciheti gz nnde tutarak, meklerinde aklamadklar hususlar tlimler ve triflerle tamamlamaya alrlar. Verdikleri meklerin usl ve kaade lerine ve inceliklerine id hussi yetleri de ayrca mek ederler ki; buna, teki mekden ayrdetmek iin tlm derler. D TLM VE TRF: Tlm, essen "belletip ret mek"; trif, "tantp anlatmak" de mek ise de, hat san'atnda tlm; "Harflerin ve kelimelerin yaz ne vilerine gre olan llerini, biim lerini, durumlarn, karakter hussi yetlerini belirten usl ve kaaidelere gre nasl yazlacaklarn; bz iz giler, noktalar ve iretlerle yazarak gstermek"dir (Resim: 193). te, bu resimde zikredilen bu hususlar grrz. Trf ise, bunla rn yazya ve irete smayan ve ancak szle anlatlabilen hussiyet

lerini bz temsiller, tebihler, m ve kinyelerle tantp anlatmaktr. Bundan dolay trf, tlmi tamam lar. Mamafih, tlm yalnz yukarki ekillere mnhasr deildir. Mesel, bir " s a d " harfinin tlmini gster mek iin, daha ince bir tlm olmak zere, yle de yaplr:

Soldaki ekil de, az ok bir trfi iine alr ve yle ifde olunur: "Sad"n bandan " r " ve anakla takld yerden " A y n " az kma ldr. Bununla berber, trfin hus siyetini hocann dilinde aramaldr.

Bir mekin vey yaznnvey mm vey paralar birden vey ayr ayr en in tlm yolu ki, yukarki misllerden de anlal d zere, balca iki trldr: Birisinde, talebe meke gre alp hocaya gstermek zere ti n ile bir mek yazar (Resim: 194). Hoca bunda grd bozuk ksm-

Resim: 193 Halim Efendi'nin sls "Rabbi yessir" tlimi (U. Derman Koleksiyonundan).

www.KalemGuzeli.net

Resim: 194 Huls Efendi'nin, Smi Efendi'den ta'lk hattn rendii srada, hocasna yazp gtrd mek (st satr) ve Smi Efendi'nin yapt kartma (alt satr) (U. Derman Koleksiyonundan).

farn altna yukarki resimde grl d gibi dorusunu yazarak tlimi ni gsterir, trflerini de yapar. Bu eid tlme kartma tbr olunur. Bir de, hoca (Resim: 195)'de grld gibi, yazd mekin bir aynn bir kda ceste ceste yazar ve harflerin tlmlerini gsterir ve trflerini de cb ederse ifhen yapar. Bu ksm tlme de tlm mek tbir olunur. Bunun kartma dan fark udur: kartmalar, mev zi ve muvakkat olmakla berber; daha ziyde, talebenin yazsndaki hat ve kusurlar gsterip anlatmak maksadyla yazlm olduklarndan, azok bir hussiyet arz ederler. B zen rumlar belirtilmi bulunabilir. Kale min hareketlerini daha iyi gster mek iin, srf u vey bu harfe mahss olmak zere, kaleme bz hareketler yaptrlm olur k i ; bun da estetik hussiyet ikinci safa atl m, talebenin kalemi yrtmesini ve idre etmesini salamak ciheti hedef alnmtr. Bu tibarla, kart

malarda tlm meklerinde grlme yen hussiyetler ve fevkaldelikler yer alm bulunabilir. Tlm mekn da ise talebenin kaabiliyeti ve y a zsndaki sakatlklar nazara alnmaz. Mekden ve kartmadan farkl ol mak zere, bir harf vey kelimenin, yhud mek muhtevsnn san'at gereince almas lzm gelen en esasl eklin ve durumun btn cb ettirdikleri olmasa bile, ounu hak kyle gstermek ciheti n safda g e lir. Bundan dolay, "talm mek, mek'n san'atkrne bir pln" de mektir. Bu tibarla, tlm mekn yazmak, mek ve kartma yazmak tan ok daha g olmakla berber, san'at teknii ok kaba, bzen ok ince d u bakmndan ok ky metlidir. Talebe, bunlar ilk zaman larda btn inceliiyle kavrayama sa bile, zaman getike, belki de ha yt boyunca, hatt kendisinden son rakiler iin de faydal olmak vasf n tar. Yaz estetiinin nasl ku rulduunu anlamak isteyenler iin, tlm dendir. Bir art ile ki, bunlar yk-

mekl

www.KalemGuzeli.net

www.KalemGuzeli.net

Resim: 195 Bakkal Arif Efendi'nin Mfessir Kk Hamdi Efendi'ye yazd tlim meki (Mellifin Koleksiyonundan).

Resim: 196 Smi Efendi tarafndan yazlm ve tlim ile meki birletiren bir ta'lk mrekkebt (U. Derman Koleksiyonundan).

www.KalemGuzeli.net

hususiyetleri ayrca tedkke deer ch etmelidir. Harfler ve kelimeler varlklarn mmkn olduu kadar mhiyettedirler. Mzelerimizde bu muhfaza etmeli, lzm tin zarret al ksm karalamalarn ve ile yer olmadka seilmez, anlalmaz bir m olmalarnn sebebi de budur. hle getirmemelidir. Erisini ve do Nitekim, (Resim: 197)'deki karala rusunu, gzelini, irkinini kolayca may yazan mehur hattat Hafz Os semek mmkn olmaldr. nk man Efendi (1642- 1698) imzsn bunlar arasnda bzen yle harfler atarken, " = Bunu mek etti" ve kelimeler domu bulunur ki, tbirini kullanmakla, ehemmiyet ve bir daha yazmak belki de nasb ol rerek yazdn anlatmak istemitir. maz. Onun iin karalamalar atver memeli, mmkn olduu kadar F MSVEDDE: saklamaldr. Yazan; yazsnn tek ml seyrini, terakk derecesini di Msvedde; "karalamak" demek m srette gz nnde bulundurur. olan "tesvd" masdarndan "ism-i Buna pek lzm yok gibi grnr mef'l" olup, "karalanm"vey se de, birok hattatlarn, aradan za lhnda msvedde, yukarda zah manlar geip de kemle geldikleri ettiimiz karalamadan bakadr. Bu zaman; eski karalamalarna, ocuk mnca msvedde: "Yazaca bir luk ve genlik zamanna id resim yaznn satr ve istif eklini, duru lerini arar gibi hasret ektikleri olur. munu; harflerin ve kelimelerin bun lara gre almalar lzm gelenhussiyetlerininceden stadlarn olgunluk devirlerin de kendi kendilerine yazdklar y metmek, taslak hlinde yazmak, el le kymetli karalamalar vardr ki; ve kalemi o mevzu zerinde iyice bunlar, tin ile yazdklar bz ya altrp, muhtemel falsolara kar zlarna terch ettikleri ve sakladk tedbirli hareket imknlarn nce lar ok grlmtr. Zr bu ksm den kazanmak iin egzersiz yapmak karalamalar, san'at ruhunun btn ve bylece yaznn krokisini, pln sammiyeti ile klfetsizce, "sehl-i n izip tesbit etmek" demektir. mmteni' " hlinde yazlvermi heserler olmalar tibriyle, estetik

Resim: 198 Kalemden kt gibi, her trl hussiyeti yznden okunan, mellife id bir msvedde.

www.KalemGuzeli.net

Maksad ve mevz'un hussiyetine gre, karalamada bulunmayan bir takm incelikler, msveddede yer al m bulunursa da, bunlar burada zha imkn yoktur. Msveddenin karalamadan ekil olarak fark; ms vedde kark deil, aktr ve bir hazrlk mhiyetindedir. (Resim: 198)'de bir msvedde rnei g ryoruz. G TEBYZ: Tebyiz "beyaz etmek, temize ekmek, temizce yazmak, msved deyi tekrar ve gzelce yazmak" de mektir. Yukarda trif olunan ms veddeye gre yazmak istenirse; bu da, msveddenin zerinden kalem le yazarak vey msvedde zerin den baka bir kda kopya ederek yeniden yazmak; msveddeyi ine leyip baka bir kda silktikten sonra tekrar kalemle yazmak; tara

ma vey kurun kalemle izip fra ile doldurmak; o msveddeye baka baka dorudan doruya kalemle yeniden yazmak gibi usllerle yap labilir. (Resim: 199)'da Smi Efen di tarafndan tek kurun kalemle ya zlm cel sls bir yaznn ba ks m grlyor. (Resim: 200) ise, kurun kalemle hazrlanm ms vedde zerinden kam kalemle y a zarak vcda getirilmi orijinal bir levhann fotorafdr. 3 Y A Z A R K E N GZETLECEK BZI ESASLAR: A KALEM TUTMA USL: Yazarken kalem tutmasn bil mek, n safta gelen mhim bir meseledir. msk- kalem denilen bu ii Ykt ile bn-i Hill "Bidat'l-Mcevvid"in "Kalem" bahsin de yle trif etmilerdir:

Resim: 199 Smi Efendi tarafndan tek kurun kalemle ve byk bir maharetle yazl m Cel Sls bir yaznn ba ksm (N. Okyay Koleksiyonundan).

www.KalemGuzeli.net

Resim: 200 Mellif tarafndan kurun kalemle hazrlanm msvedde zerinden kam kalemle yazlarak vcda getirilmi orijinal bir levha fotoraf.

"Yazarken kalemi ba ve aha det parmaklarla tut ve orta parma kalemin binme yeri yap; yle ki, kalem nefes gibi aksn. parma kalemin kesiminden iki arpa boyu kadar uzak tut. Kalemi pek skma yp hafife tut; ban, yni ucunu kdn zerine koyduktan sonra yazmaya al." "Tuhfe-i Hatttn"in 8. sniha snda (s. 609) yle denilmektedir: "Yaz yazan kimse, kalemi kuvvetle skmayaca gibi, fazla serbest de brakmamaldr. Kalem, elinde ne s k, ne de gevek olarak durmaldr. Hokka iindeki likaya ta'lk kalemi nin az her tarafyla msv olarak dokunmaldr. Bunun iin, kalem alrken dta kalan parlak (sra) ksm izle olunur. Lkin, dier ne

v i ' yazlarn kaleminde, azn yalnz i taraf likaya srlerek mrekkep alnr. nk, ta'lk haricinde kalan yazlarn kalemlerinde azn sral ksm brakld iin, burada topla nan mrekkep, dzgn aka mni' olur. Hepsi iin baka bir yn var dr. Zr kalemin tabiat, hareket ve durma hllerinin aksinedir: Durur ken sessizdir, yrrken konuur. Abdlhamd demitir ki: "Kabl e dilmeyen, geri evrilen kalem, s ve isyankr ocuk gibidir." Kalem hakknda "ki dilden biri" ve " O , iki dillidir" demilerdir. Hattatlara fashu'l-kalem ( = k a l e m i dzgn konuan) derler. Konumas dzgn olmad halde, yazs iyi olana da "Kalemi lisnndan f a s h " denir*. Bu szlerin mnsn bu san'at iinden gemeyenler pek anlamaz lar. Hulsas udur ki: Bir hattat "fashu'l-kalem" olmak iin, kalem tutmay ve yrtmeyi bildikten ba ka, san'atn yle artlarn nefsinde toplam bulunmaldr ki, bunlar an cak yaza yaza elde edilir eylerdir. Yukarki satrlarn hibirisi bunlar bize retivermez. "Fashu'l-kalem" olmak iin, yukarki trf ve tavsf lere riyet gerekmekle berber, ka lemi imsak (tutmak) ve tahrk ( y rtmek) mes'elesinde, san'at tekni i bakmndan biri "kalem ile y a z " dieri "kalem ile yazan" arasndaki iki mnsebeti dikkatle nazara al mak cbeder.

(*) Bu ksmn tarafmzdan sdeletirilmesinde, metnin aslna hemen hemen sdk kalnmayarak, ifde edilmek istenenin aksettirilmesine allmtr. nk, erbbna ve san'atl bir slbla yazar. ok zaman, kelime bekelime sdeletirmeye imkn olmaz, zr bundan mn karlamaz. Yukarda geen "iki dilden biri" azn konutuudur, dieri "elin dili" olan kalemdir. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

B _

KALEMLE Y A Z I A R A S I N

DA MNSEBET: Bir kalemin, her yaz nevinin hussiyetine gre ayr bir mnse beti ve alkas vardr. Bunlar bilin mez ve tatbk ederken nazara aln mazsa, aranlan feshat- kalem de bulunmaz. Bunun iin, stdn tlm ve trflerini grmek, eitli misl ler zerinde temrinler egzersiz ler yaparak, kalemle yaz arasn daki hussiyetleri feshat iinde salamak gerekir. nk bir kale min incelii ve kalnl, onunla ya zlacak yaz nev'inin san'at hussi yetine gre tyin olunur. Bundaki isbeti anlamak iin, nce, yazla cak yaznn mhiyetini, yazma art larn, llerini ve kalemin bunlara gre nasl hareket ettirileceini bil mek gerekir. Bunlar bilinmedike kalem elde, ftrat bozuk ve isyan kr bir ocuk kesilir ve san'ata uy gun bir harf dahi karmaz. Eer ben, elimdeki u kalemle birka e it yaz yazabiliyorsam; bunu bana salayan, kalemi trif edilen e kilde tutmam ve nefes gibi yrt mem deil, belki o kalemi herbirin de baka bir tarzda kullanmasn bil mem ve filen tatbik edebilmemdir. Kalem tutma ve yrtmenin mihr kn tekil eden bu ehemmiyetli noktay ylece zah edebiliriz: Mesel, sls hatt ile bir harf yazabilmek iin, sls yazsnn ha reket hattn ifde eden "te iki dzlk, te bir yuvarlaklk" kaai desine, elimizdeki kalemi uydurmak arttr. Bu prensibi ince vey kaln hangi kaleme tatbik edersem, yaz d o harf, slsn u incelikte ve

ya u kalnlkta yazlm birer ekli olur (Resim: 201). ncesine Haf Sls, kalnna Cel Sls deriz. O nun iin, muayyen kalemi olan l l yazlar hattatlar arasnda ka lemleriyle tannrlar ve kalemlerine izfe edilerek, mesel kalem-'s-s ls, kalem-i ta'lk, muhakkak kalemi diye ifde olunurlar. Buradaki kalem Tbiri Kalem bahsinde getii ze r e yaz mnsna olmaktan ziyde, byle bir hussiyeti ve bu hussi yetin muayyen formller ve metod lar iinde tutulup kullanlacak bir kalemle gerekleebileceini anlatr. Bunun mul ve snrlar ne kadar yakndan kavranm ve ne kadar isbetle tatbk edilmi olursa, ka lemi tutup hareket ettirmek de o nisbette verimli olur. te o zaman, Fashu'l-Kalem olmaya imkn bulu nur da; kalem, yazan elinde s ol maya tahamml edemeyerek, uysal ve igzar bir hdim hlini alr.

Bununla berber, stdlarca her yaz nev'i iin kalemlerde ortalama bir kalnlk ve incelik haddi de ka bul edilmi ve bu haddi gsteren kaleme de "yaznn kalemi" demek det olmutur. Mesel, "sls kale mi kadardr" denilir. Fakat, bunun haddi kat' olmayp takrb ve vasatdir. Biraz ince vey biraz kaln da olabilir, lkin haf ve cel ksma dhil olmaz. Bundan dolay, kalemle yaz arasndaki mnsebet leri tyin ederken, bu hususlar da gznnde bulundurmaldr. n k, bu haddin biraz kaln vey in ce olmas baka, bu inceliinvey zya terketmeleri baka, hatt ayn yaznn kaln vey ince tipler gs termesi yine bakadr. Nitekim (Re-

www.KalemGuzeli.net

Resim: 201 evk Efendi'nin sls-nesih Hilyesi (Topkap Saray Mzesi - C.Y. 1336).

www.KalemGuzeli.net

sim: 201)'de grld zere, di renin ortasndaki "Ism-i Cell" ve "sm-i Neb" ile bunlar evreleyen direv yaz ve dtaki drt ufak di re iindeki yazlar, kalnlk bakmn dan birbirinden ok farkl grn dkleri halde, hepsi de sls hatt nev'indendir. Yni, kalemler eidli olduu hlde, hepsi de sls kale mi metoduna gre kullanlm ol duundan, hepsi de slsn "te br ve te i k i " essn mahfuz tu tabilmilerdir. Bu mnsebetler ve esaslar gzetilmezse katt- kalem, imsk- kalem, tahrk- kalem srla rnn aknl iine dlr; kalem ziyete deriz de, san'ata uygun bir harf dahi yazamayz. Demek k ka lemlerle yazlar arasndaki mnse betin tanzim ve tatbk ileri, sde ce yazann bilgisine, irde ve kud retine dayanmakta se de, bu ba kmdan zerinde durulacak bz ehemmiyetli mes'eleler de yok de ildir, ite bunu zah edelim.

(latf grnl) hendesesiyle yk l bulunan hareket ihtizazlar ya k da geemez vey istenmeyen e killerde zuhr eder. Parmaklarm zn teekklnde hibir kusur yok iken, onunla nice iler grp durur ken, ne oluyor da kalem bize, biz elimize ve kalemimize sz geire mez hl alyoruz? Bir de mrekkep ve kd zerinde messir olmak, onlar da uysal hle koymak ve ay n zamanda u vey bu harfi, u gzel bir srette tahakkuk ettirmek zorunda kaldmz dnlrse, yalnz bilgili olmann, irde ve kud retin, olsa bile, biz sammiyetin, mt niyetteki ihls ve elimiz s v a malzeme mkemmeliyetinin, bu seti amaya yeter olmamas karsnda metafizik artlar ve sebepler bir tarafa tabi shada, fizyolojik ve psikolojik bz kayd ve arta tbi' olmamz gerekmektedir ki, bu art lar iki esasta toplamak mmkndr: 1 letleri Kullanmada M mrese: Bunu yle tasavvur ve tasvr edebiliriz: Parmak ularnda tklp kalan hareketin muayyen bir mevzu ze rinde ayn vasta ve letle, ayn de recede ve istikamette tekrarlanma s syesindedir ki, yaplan fizyolojik hareketlerin tekerrr adedi ile m tensip olarak, uzviyetimizde hsl ettii izler derinleir, kuvvetlenir, kuvvetlendike de bunlara it gz, el, sinir... ve hareket hfzalarmz zenginleir. Bunlarla alkal bulunan beden ve ruh cihazlarmz arasn da da tek cepheli bir snma ve al ma irtibat kurulmu olur. lm t briyle, el ile kalem arasnda, yaz mada bir ttrad ve mmrese elde

vey

C Y A Z A N L A KALEM A R A SINDA MNSEBET: "Estetik yaz, san'at ruhumuz da kurulan birtakm hendes ekil lerin sinir ve akla, hareketlerimiz vastasyla kaleme, buradan mrek kebe ve nihayet kda gemi re simleridir" diyebiliriz. Halbuki, el ile kalem arasnda bir lfet ve sngan lk olmazsa, yazmada bir alkanlk bulunmazsa; kalemle yaz arasnda ki mnsebetleri bilmi olmaktan msbet hibir netice kmaz. Kalem, elde bir odun kesilir. rdemizin nne almaz bir set gibi gerilir. Parmak ularna gelip dayanan ve yaznn hem rh, hem de revhn

www.KalemGuzeli.net

san'atlatrma" diyebiliriz. Bu al edilmi bulunur ki, buna Trke'de ma, evvelkinden daha mhim, d a "El yatma" tbir ederiz. Bu syede, ha zor ve onu tamamlaycdr. Be tabi hareketlerimiz hem uzviyeti di bir yaznn husl, bu iki artn mizde, hem de vastalarmz kullan el, kalem ve m e v z zerinde filen makta det san'atlam olur da, ta henklemesine baldr (Fil henk bi hareketlerimizi ird hareketleri mizle te'lif etmeye imkn buluruz. bahsine baknz). nk san'at, an Bunun neticesi olarak, nceden tabi cak bu zamandr ki, irdenin zorla hareketler ve tesirler karsndamtbir durumda iken, onlar zerinde masndan, tabi tesirlerin iz'cndan, istediimiz gibi messir olmaya kud tasannu'lardan ve yapmacklardan ret bulmu oluruz. Bylece yazarken kurtularak tabi vasflar kazanmaya ve kalemi kullanrken tabi evkle balar. San'at bizde artk ird ve ta rin istedii gibi deil, bizim ve bi bir hareketimiz olarak "Sehl-i san'at ruhumuzun istedii gibi ha mmteni' " hlinde zuhr eder. Ver reket etmeye muvaffak oluruz. M dii eserler, hadd-i ztnda bizim mrese ve kudretimiz nisbetinde, irdemizin mahsl olmakla ber el ve kalem tabilikten kp, ksmen ber, artk balangtaki gibi sert de irdlie inklb etmi olursa da, bu il, ftr karakterli olur. Bu yzden, nunla asl maksad hsl olmu de bu iki art her zaman bir arada ve ildir, ikinci arta da riayet gerekir. ayn derecede mtla edemeyiz. yle ki: Birinci art, ksa vey uzun bir md det sonra bize bir mmrese sa layabildii halde; ikinci artn, sene 2 Eli San'atlatrma: El ve lere balanan ve herkese yumua kalemin, u vey bu yaz nev'inn bedatini (estetiini) salayan ha mayan zorlu bir i olduu grlr. reket hattna uygun olarak tatbk Bunun bir mislini ok yazma hu ede ede mmrese grmesi, her bi ssiyeti bahsinde geen, hocam rinin bu mevzu zerinde de ayrca mer Vasf Efendi'nin bir " d a l " yaz san'atlatrlmas cb eder ki, buna ma hdisesinde grrz. u verece da "San'atda mmrese" vey "Eli imiz rnekler de bu ii daha ak

Resim: 202 Gerek let kullanmada mmreseden, gerekse eli san'atlatrmadan mahrum bir Muhakkak Besmele. Bu yaz, (Resim: 95-96-97-98)'deki Muhakkak Besmelelerle mukayese edilmelidir.

www.KalemGuzeli.net

anlatr. Vakflar Umum Mdrl Hayrt Murkb iken emekliye ay rlan (Mevlev sllesinden) Meh med Rif'at elebi'nin u Muhakkak Besmele'sinde (Resim: 202), birinci art yok denecek kadar azdr; ikin ci art hi yoktur. Bu sebeple, "bir san'at eseri deil, bir uramalar tezhrdr" diyebiliriz. (Resim: 95-98)'de ise her iki artn stn bir srette tahakkuk etmi misllerini grrz. Hocam Hulusi Efendi'nin (Resim: 203)'de grlen yazs ise, Smi ra, ikinci art kvmna getirmek zere yazd ve hocasnn beendi i yazlarndandr. (Resim: 204) ise, mellifin ikinci art olgunlatrma ya mteveccih olmak zere yazd meklerdendir. te, bu misllerden de anlal d zere, san'atta mmrese ne kadar ok olursa; kalemin tabi ce reyn, yaznn madd ve rh hen desesini bir imtiz ve insicm iin de dokur ve bu syede gerek harf ler ve gerek durumlar tabi bir se yir iinde metnet ve kuvvet kaza nr. Bunlar salayan, zhiren, kale min ucudur. Fakat, hakkatde ya zanla kalem arasnda kurulmu ahenkli bir mmresedir. Bunu, yal nz birinci arta riyetle kazanmaya imkn yoktur. Nitekim, ok yaz ya zan bulunduu hlde; kemle ermi san'atkr ve krssn bulmu bir eser dim mahdd ve sayl olmu tur. nk san'atda mmrese art tka, san'atkrn karsna metafizik bir gzelliin, idel gzelliin (bu bahse baknz) muhteem klar kar. Bunu bir kam parasnn u cundan siyah mrekkep halinde kar mza koyan, tek bir hattat bile he

nz kmamtr. En yksek hattat lar bile, bu klar karsnda san'at ruhlarnn kamaarak hayranlklar iine gmlmekten baka bir ey yapamam olduklarn da, vicdan larnda duya duya tiraf edegelm lerdir... Hsl, balangta el kaleme tbi' iken, o iki arta riyet syesin de kalem ele tbi' olur ve mt bir hle gelir. Kalem, artk san'atn manivels olma vasfn bundan sonra kazanr. u var ki, bu artla Efendi'den iczet aldktan son ra riyet mutlak olmayp, parmak larn arpk, ruh hllerin bozuk, uzviyetin yorgun vey hasta, par maklarn ksa, parmak ularnn pek kaln, topak, gdk, sakat, nasrla m, derisi herhangi bir sebeble bo zulmu, katlam, hassasiyetini kaybetmi, buralardaki sinir ular nn alp verme kudreti bir ra'e ve uyuuklukla deimi vey eksilmi olmas gibi, kalem zerinde irad tasarrufa engel olabilecek hller bu lunmamaldr. Bunlar ehemmiyetle nazara a lan byk stdlar, bu hususta ok dikkatli davranrlar. El ve parmak larn, bunlardaki hassasiyeti hrpa lamaktan, parmak ularnn nasrla masndan ekinirler. nk onlar, kendileriyle kalemleri arasnda yle br yaknlk ve anlama salamlar dr ki, sanki kalem kendileri, yhud elleri ayn kalem olmutur. Bununla berber, ikinci artn zorluu kar snda, kendisini ve kalemini u na uydurabilen hattatlar arasnda, bir derece fark dim grlr. Bu artlarn tahakkukunda mhir olan lar, hangi kalemi eline alrsa, kale min kudreti ve salhiyeti dhilinde

vey

bu y

www.KalemGuzeli.net

Resim: 203 Huls Efendi'den bir ta'lk nmnesi.

www.KalemGuzeli.net

Resim: 204 Mellifin san'atda mmrese artn olgunlatrmaya mteveccih bir cel sls almas.

bulunan yazlar yazmakta zorluk ekmez; hatt parmaklar kesilse, kalemi bileine balayarak da ya zabilir. Nitekim "Hat ve Hatttn"da kaydolunduu zere (s. 3 8 ) , Ibn-i Mukle, Abbas Halfesi Rz-Billh zamannda, eli kesildikten sonra zin dana atlm; yaras iyiletikten son ra kalemi bileine balayarak yine yazmtr. Ayn kitapta kaydedildi ine gre (s. 121), Abdullah Vef "(lm: 1141 H. - 1729) adnda bir hattat, Sary- mire kitbetinde iken, aya ve sol eli ile yazmaa cesret gstermi ve nazar isbetiyle gen yanda vefat etmitir. Bu iki artn neticelerinden olan ve yaz estetii ile ok sk al kas bulunan kaleme hkim olmak, kalem hakk, kalem cereyn ve me leke mes'eleleri zerinde de biraz durmay faydal gryoruz. D KALEME HKMYET: Hattatln arlk merkezi ka leme hkim olmaktr. Sknt iinde, u vey bu vstann yardm ile g zel yaz vcde getirmek mmkn olsa bile; yaz, koltuk deneine,

ikinci bir kalemle tashh grmeye muhtc olur. Bundan kurtulamayan yaz da falsolu olmaktan kurtulmaz. Kalem, bilgi ve mmreselerle san'atkrn elinde o kadar yumua mal, o kadar seyyl bir hle gelme lidir ki, hem san'atkrn ruhu par maklarndan iradeli bir yumuak lk iinde kaleme geebilmeli, hem de bu syede kalem, Hz. Mu s'nn ass gibi bir nevi' haytiyet ve irdyet kazanarak, getii yer lerde elin, yni san'at ruhunun h kimiyetini btn kudret ve ihtim ile gsterebilmeli; iin ve dn Fir'avunvr tasallutlarna imkn b rakmamaldr. Bu hkimiyetin birin ci almeti, yazda grlen metnet tir. (Resim: 201)'de grlen evki Efendi Hilyesi buna gzel bir r nektir. (Resim: 202)'de ise, bunun tammiyle aksini gryoruz. Yaz da bir perianlk gze batar. Hare ket canll olmad iin, gz ze rinde fazla durduka, sert bir kaya avularcasna olmasa bile, kurumu bir yaprak avuluyormu gibi bir intiba' yaarz. Bu, ne yaztan, ne de kaleme hkimiyetsizlikten; sde-

www.KalemGuzeli.net

bu safhasnda, ruhla maddenin m ce san'atda mmresesizlikten do nsebetleri mes'elesini de hesaba maktadr. (Resim: 203)'de ise, ruh katmamz gerekir; vaziyet bsbtn hendese zenginliinin hkim bir ka etin lemle tatbkndan doan yle bir metnet ve esrrengiz bir hl alr. vardr ki, bunda da cvk Bilindii zere, madde ruha zd bir yumuaklk deil, gl yapran grnd iin, kuvvetin elden ka yoklarken duyduumuz yumuak leme, kalemden kda gemesi; bi lktan doan sevimli bir intiba' ya zim, elimiz ve kalemimiz zerinde arz. unu da anlarz ki, san'atkrn tesir yapabilmemiz gibi vkalar, h gzel dedii yaz ile, bakalarna l bir sr olarak devm eden ve de gzel grnen yazlar arasnda, by rin grl nice filozoflar dn ol le ince bir fark grmek her zaman duu kadar bugn de ll ebkem mmkndr. Bu fark, her eyden brakan en anlalmaz meseleler evvel o hkimiyetin rol ve izini, dendir. Bu etin dm zlme yazda grp grememekten ibaret dike; kaleme hkimiyetin, tekm tir diyebiliriz. Bu bakmdan burada ln, ibd'n, "u gzel vey irkin" dier bir zha lzm vardr. diye verdiimiz hkmn mns ve Geri, "kaleme hkim olmak, hakk sebebi anlalm olmaz. im onu istedii gibi kullanmak" demek diye kadar "san'at srr" diye ifde tir. Lkin bu "istemek ve kullanmak" olunagelen ve ne id anlalama mutlak olmayp, "yazann bildii ve yan bu dmn tabiatta ve fiili yazmak istedii u v e y bu yaz yatta zlm gibi grnmesi bizi nev'inin san'at cablarn tahakkuk aldatmamaldr. Vkalar vka ola ettirecek tarzda istemek ve ona g rak kabul etmek, onlarn sebebleri re kullanmada hkim olmak" mn ni ve illetlerini bilmek demek deil sna anlalmak lzm gelir. Bu tak dir (Tesir ve teessr bahsine bak dirde "san'atkr, elini ve kalemini nz). Hakk vaziyet byle bir sr mevza ve yaz nev'ine gre ayar grnmekle berber, yazma iinin lamak zorunda bulunaca cihetle, yakndan tedkk hlinde bunu ay dnlen o hkimiyet, bu ayarl dnlatmaya yarar bz ipular bul hareketlerle mukayyed oluyor" de mak da mmkndr. yle ki: mektir. Halbuki, byle mukayyed Bundan nceki bahisde arz ve bir hkimiyetin izinde gitmek zorun zah ettiimiz iki arta riayetle y a da kalan el ve kalem, mahdud bir plan ttratl almalar ve mmre shaya taklp kalm olur. Kalemin, selerle, gerek letleri (kalemi) kul san'at kudreti ile tabiat kuvvetleri lanmada, gerek bunlar kullanan or arasnda yrmek zorunda olduu ganlarda ve gerek alma mevzuu da dnlrse, bu kudretler bz olan san'atta kazanlan fizyolojik ve yerlerde ve hllerde arpabilecei psikolojik melekeler sayesinde; bi ve kalem de yolunu ve hzn de lekteki kuvvet, kalemi det yumu itirebilecei cihetle, san'atn da atyor, ruhlandryor. Bylece, mad tekml sarslr, bylece kaleme de biraz ruhlanrken, eldeki kuvvet hkimiyetin ve san'atda terakknin de biraz sertleiyor; maddelemi mns da su gtrr. nk, iin

www.KalemGuzeli.net

bilmesini salyor. San'atkrn b gibi oluyor. Sanki meleke, ruhla tn hneri, kendisini ve kalemini madde el ile kalem arasnda bir nevi' kpr vey tampon vazi bu fil henge gerei gibi uydur fesi grerek, san'atla tabiatn, hil masn bilmek ve uydurabilmekten ibret katle iradenin muhtemel arpma kalyor (Fiil henk bahsine larn krarak vey uyuturarak zt baknz). Yaznn ruh lemimizde grnen bu eylerin alveriini ko harekete geen sembollemi sret laylatryor. Bu hl elde bir hki leri, irdenin at izde yryerek miyet hlini alnca da, kalem onun san'at yoluna giriyor ve meleke ge amayan, artmayan, akc bir uz idinden szlerek elin ve kalemin vu hline geliyor. lk zamanlarda hkimiyeti ile mtensib olarak m parmak ularnda tklp kalan fiz rekkepler arasndan douyor. Bu do yolojik hareketler, psikolojik liyad uun, bandan sonuna kadar ge lar ve melekeler sayesinde, elden en her nna dikkat edersek; san'at kaleme ve buradan da kda ge kr gibi, eli ve kalemi de her n bir meye imkn buluyor. Demek ki, ka bakma kaabil (pasif), bir bakma leme hkimiyet uurlu bir meleke fil (aktif) dirler. nk, hilkat yo ile mtensib olarak artyor. Bu ar luyla san'atkrda bir n iin ol tla da san'atda terakk ve tekml s u n bir tecell v u k bulmaz, bir mmkn oluyor. Bununla berber, ey zuhr etmezse, onda bir kuv o sr da hkmn icrda devm vet tezhr de bulunmaz. Bu iti ediyor. Fakat bu devm, san'at ru barla, o da, eli ve kalemi gibi, her hunu bozmaya, irdeyi artmaya n bir zuhr ve tecellye muntazr deil, her ikisinin lehinde alan, durumdadr. Bunlar, ancak o zuhr msbet verimli bir hilkat feyzi h ile bir i grebilirler. Geri bu zu linde zuhr ediyor da, iten ve d hrun en yakn illeti " b e n " ve en tan gelebilen mdhaleleri tesirsiz zhir sebebi "benim irdemi kullan brakyor. Bylece san'at ruhu da mam" sretinde grnrse de te yeni yeni ibd'lara ykselmeye im sir ve teessr, irde ve ihtiyar ba kn buluyor. Fakat, burada, kaleme hislerinde gelecei zere bu ir hkimiyetin hilkat feyzi karsnda denin "ben"de kuvvet haline geli ki hakk durumunun ne olduu he i, "e'niyet" sretinde tecellsi; ne nz anlalamyor; o sr, srryetin "bana", ne de "benim irdeme" muhfaza bir i olmadna gre,bir bal ediyor. Bu bakmdan, hak adm daha ileri gitmek lzm geliyor. katte bana nisbetle elimdeki kalem Yazarken, gemi hdiselere dikkat edersek grrz ki, tabiatla san'at kudretleri arasnda her an mekik dokuyan meleke, elin ve ka lemin fil bir henk iinde i gre ne ise, ben de hilkatin ak iinde yleyimdir. Bu ak, yni Allah'n feyz ve rahmeti olmadka, kendi liinden bir anlk "e'n" dahi ya ratmama imkn yoktur*, ite, her n

(*)

Kitabn aziz mellifinin, byk bir suhuletle ortaya koyduu bu arifane

iz

www.KalemGuzeli.net

zuhr eden "e'n'lerin gerek va ziyetleri bylece kavranrsa, san'at ta ibd'n ne demek olduu ve bir gzel yaznn nasl doduu, mele ke ve hkimiyetin nerelere dayan d bir dereceye kadar sezilebilir. Bu sebeple, her hdisede olduu g i bi, yaz san'atnda ve yaz hlinde hid olduumuz bu zuhr ve tecel lnin, metafizik irtibat noktas, bir san'at srr olarak bekretini muhfaza edegelmi ve yine edecektir. Bunlar dnlnce, Kur'an'da, Allah'n "kaleme ve yazlanlara" kasem buyurmasndaki hikmetin zevkine biraz olsun ermek mmkn olur. "Kaleme hkimiyet" dediimiz zaman, bunun arkasndan neler sez memiz ve anlamamz lzm geldii de btn derinlii ve azameti ile karmza kar. Yni, "yaz gzelli i " kolayca ve herkesin yaln kat gr ile anlalabilecek kadar pa sif bir mevzu deildir, deki Rabbn tasarrufa ruhda yer vermek zarreti vardr. Ancak, bu na herkes snesini avermi deil dir. Onun iin, bahsi irin u sz ile bitirelim: Yksel ki, yerin bu yer deildir, Dnyya geli hner deildir.

Yksel, hnerinle kaani' olma! Ihsn- Hda'ya mni' olma! E KALEM H A K K I : "Eldeki kalemin incelii ve ka lnl ne olursa olsun, bununla u vey gerektirdii ekilleri gznnde bu lundurmak ve kalemi bunlara gre hareket ettirmek cb eder" demi tik. Bu iin, yazanla kalem arasnda bir al veri demek olmasna gre, iki tarafn da hakszlk yapabilecek leri ihtimli uzak deildir. Bir hat vey kusur karsnda kaldmz za man, sebeb yazanda m, kalemde mi, ikisinde de mi? Nasl ve nereden anlamal ki, ona gre dzeltmeye alalm. Hemen syleyelim ki, bu hat ve kusurlarn asl sebebi, yazanda vey yazndadr; yni, kalemi kul lanndadr. Kalem, yaznn hakkn yemez. Kendi hakk yenildii za man da bir ey sylemez. Syle memekle de yazandan intikamn alr. Bundan dolay, hakszl bile cek ve yerine getirecek olan, yalnz yazandr. Fakat, yazan "kalem hak k nedir?" bilmezse, o hakka riyet etmeyi de dnmez. Hakka riyet etmedike de kaleme hkimiyetten bekledii feyzi de gremez.

yet-i cellesinin ilhmyle yazd u hakimane kt'ay aaya dercetmekten kendimizi alamadk: "Allah tecellsini tekrr etmez. Bir ey'i iki safhada izhr etmez. sr- nevnevdir, olan manzrun. Bilmez bunu, kim dikkat-i sr etmez." Meali: "Allah'n " = OL!" dedii her ey, bir defada olur, biter; O'nun te

cellsinin tekrr yoktur. lemde grdklerin hep yeni yeni eserlerdir. Onlara dikkatle bakmayanlar, bu zuhratn farknda deildirler." - U.D.

www.KalemGuzeli.net

"Bidat'l-Mcevvid"de kaydo lunduu zere, Ykt ile Ibn-i Hill kalem hakkn yle ifade etmiler dir: "Harflerin aslndaki ve vaz'n daki shhatine ok dikkat et, tahrif yapmamaya gayret eyle. Kalemi, ie yetecek kadar salver, harfin en m kemmel eklini yapmaya al ki, tahkkn gayesine erebilesin!" Burada drt ey tavsiye olunu yor. Bunlar iinden, "kalemi ie ye tecek kadar salver" denilmesi, " k a lemin hakkn ver" demektir. Kalem, tahrik esnasnda elin hareketine ve sknuna tbi' olduundan, el ka lemi ne tarzda tutar, ne ekilde y rtr, ne kadar salverir vey ksar sa, kalem de bunlara tbi' olmak ve bunlarn izlerini kda vermek zo rundadr. Yazan bu tahrki yapar ken, kalemin hakkn gzetmez ve vermeye almazsa, kalem de harf leri ya clz vey haddinden ar, kaba saba karr. Fakat dnler, iniler, klar, bkller... kale min tabi vaziyeti korunarak yaplr sa; kalem de, kendi muktezs olan rolnn en gzelini yapmaya imkn bulur. te kalemi, bu roln yapa bilecek srette, ie yetecek kadar salverip yrtmeye kalemin hakk n vermek tbir olunur. Kalemi ks tekleyip gidemiyecei yerlere sr mek (Resim: 202)'de grld g i b i ona "tabiat hilfna iler yap trmak" demektir ki, bir hakszlktr. Bu hakszln neticesi vey cezs da derhal yazda grlr. Tashih et mek, yni hakkn vermek, bir san'at vecbesi olur. Birka misl verelim: Tabi ka lnl olan sls kalemiyle mesel " b e " harfinin sls hattn

daki eklini yazmak istiyoruz. n ce, bu kalemin birka trl konabil diini gznnde bulundurmamz gerekir. nk, hibiri dierine ben zemeyen en az u on tarz dan birisi ile harekete geebiliriz. Farz, birinci koyulula harekete geersek, yazacamz " b e " harfi

eklinde olur. Dier tarzlar da byle tatbk edersek, birbirine ben zemeyen on eid ekil hsl olur. Halbuki bunlarn hibirisi istediimiz sls "be"si deildir Kalemi, sls kaaidesi olan sls ve slsan nis betiyle koyar ve bu kaaideye gre hakkn vererek yrtrsek

olur. O nsbeti gzetmekle berber, kalemin hakkn vermezsek

olursa da, sls "be"si olmaz. n k ba tarafta muhakkaka kam, yardan sonras da slse meylet mitir. Bundan evvelkinde ise, kale mi ie yetecek kadar, yn sls ve slsan nisbetine uyacak sretde sa lverdiimiz iin, hakkatin aranma snda gyeye varlm, maksad h sl olmutur. Dier bir misl: Bir nesih kale mi ile yine bir sls "be"si yaza lm: Bu ekil, sls ve

www.KalemGuzeli.net

slsan kaaidesine gre yazlm ise de, sls kaleminin hakk hi ve rilmemi olduundan, nihayet onun bir krokisi vaziyetini almtr. Kalem hakkn vermi olmak iin, ya ze rinden sls kalemini yrtmek ve y vermek cb eder. Dier bir misl: Bir kalemin ya zarken pek kslmas vey pek ser best hareket ettirilmesi, yhut ikisi ortas bir halde yrtlmesi yzn den, o kalemin bir noktalk hareke tinde bile Kalem kalnlklar bir ol maz. Her biri dierinden farkl olur. Mesel: . Her bir hareke te gre kalemin hakk o ibraz edilen kalnlklar mdr, deil midir? Hare kete nazaran "evet", kaleme naza ran "hayr"! nk burada e id hareket ve her harekete mukaa bil de eid kalem hakk tezhr etmi olur. Bu tezhrleri (Resim: 205)'de derece derece grmek mmkndr. Acaba, kalemin asl hareketi ve bu harekete gre hak k nedir? Bu ten birisi mi, hepsi mi, bunlardan bakas m? Belki y le, belki deil. Bunu, daha ziyde yazann kalemi tahrik derecesi ile, yaz nev'inin o harf zerindeki cb-

lar tyin edecektir. Bu takdirde (Resim: 205)'deki yazy nasl tah lil etmeli ki, kusuru bulup dzelte bilelim? Yukarki mislde de grld zere, bir kalemin hakk demek, muhakkak kalnl ede yukardaki ekli tashih ede vey incelii de mek deildir. Kalemin kd zerin deki izi tutua, koyua, ekie, b ke... gre deiecei cihetle, her birinde kalem hakk baka bir sret le zuhr eder. Dier bir ifde ile, "kalem hakk her tahavvle gre ayr takdir olunur". Mesel, yazar ken kalemi herhangi bir yerde u vey yerden tekrar balarken kalemi b raktmz vaziyette koymazsak, bundan sonraki hareket, evvelki ha reketin devm olmayp, baka bir hareket olduundan hal ve tavr da evvelkinden farkl olur. te bu fark oraya lyk olmayan bir noksanlk vey lk demektir. Bu gibi yerlerde ve hllerde, kalemin hakkn bir hare ketin devm iinde deil, birbirin den farkl birok hareketler iinde, kalemin o hareketlere gre gerek tirdii haklarn vermi bulunuruz. Bu takdirde bir harfin bandan so nuna kadar kalem, yaz nev'inin cb

fazlal

Resim: 205 Mellifin, kasden kalem hakkna riyet etmiyerek yazd bir sls tecrbesi.

www.KalemGuzeli.net

ettirdii yerde hakkn bulamam, yni hakk yenerek yrtlm ol duundan, harf titrek bir el ile ve y gibi izler brakr. Yazlan yaz da u rada sls, urada muhakkak, r kaa'... gibi nev'ilerin tezhrlerini tar. te (Resim: 205)'i bu zviye den mtla edersek, tam sls de il, sls celisini andran irice ve toka bir tavr alm olduu; fakat sonradan tashh de grmemi bu lunmasna nazaran, kalemin bol m rekkeple ve karalama mahiyetinde yazlm bulunduu ve bu yzden bir fevkaldelik arz etmedii anla lr. Bu izhlarmzdan u cihet de anlalm oluyor ki, kalem hakkn yerli yerince ibraz etmek baka, ka lemin hareketi esnasnda brakt izin, o kaleme uymas da bakadr. Yni, kalemin kard ile karma s lzm geleni isbetle tyin "iin, yaz nev'inin cablar ile, yazann yazmasndan ve kalem zerindeki tesirinden doan cablar birbirine kartrmamak lzmdr. Asl olan "ikisinin muntazaman birleerek de vm ise de, kaleme hkimiyet salanma dka buna imkn hemen hemen yoktur" diyebiliriz. nk kalem ce reyn bu hkimiyete bal kalma dka, nev'in cablar ile uzlatrma ya kudret bulunamaz. Bunun ehem miyetini bir derece daha tebrz ettirmek iin, sz cereyn bahsine nakledelim. F KALEM CEREYNI: Kalem cereyn*, "kalemin ak " demektir. Bu, kalemi yrtmek
(*)

ten ve mrekkebin kalemle akp gitmesinden bakadr. Ykt ile bn-i Hill, bunu "Kalem nefes gibi ak maldr" baka baka etmilerdir yazlm diye ifade kalemlerle ki, bu akn eseri yazda grnr ve y grnmesi lz mak gibi, kalemin de tabi ve sun' olmak zere iki trl ak vardr. "Nefes g;bi akmak"tan murad, " g a yet ftr (tabi) bir seyr iinde y ryp gitmesi, sun'lik eseri bulun mamas" demektir. Bunlar ise zha muhta mevzlardr. Bir sls kalemini, mrekkebe batrarak kd zerinde ar vey hzl geliigzel ve muhtelif tarz ve istikamette yrtelim:

Bu ekillerin her birinde, kale min dierinden farkl bir izi grlr. Acaba bunlardaki benzeme ile ben zememenin hakk sebebi nedir? Her birisinde ve tahakkuk etmi bulunmas grlen aka "nefes gibi ak" diyebilecek miyiz? Zhir grne bakarak "evet" vey " h a yr" diyemeyiz. nk nefes gibi akn ne olduunu henz bilmiyo ruz. Onun iin, her eklin tahllini yapmak, bunun iin de terkib se beblerini bilmek cb eder. Fakat bu sebebleri her zaman isbetle t yin etmee imkn olmadn sy leyeceiz. nk kalemi yrten, dikkatli vey dikkatsiz yrtm olabilir. Yrtrken hric vey zih-

Bu kelime, dilimizde galat olarak "ceryan" eklnde telffuz edilmektedir. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

n bir ize vey misle uymu vey uymam bulunabilir. Dolaysyle h sl olan izler, kalemin tabiatndan domu olsa bile, nefes gibi ak bulunmu vey bulunmam olaca na gre, irad izlerle mecbur olan izleri ayrdetmeden, ona nasl "nefes gibi bir ak" diyebiliriz? Bile bile yaplan hareketlerde izlerin birbir lerine benzemeleri mmkn, rast gele yaplan hareketlerde ise benze memek glib ve belki de zarurdir. nk bilerek yaplanlarda irde harekete, bilmiyerek yaplanlarda ise hareket irdeye hkimdir. Her iki halde de izlerde nefes gibi ak bu lunmu vey bulunmam olabilir, irad hareketin eseri olan akn ta bi olmaktan ziyde sun' olduunda phe yoktur. Yaz ise irde ile ve bile bile yaplan bir san'at eseri ol duuna gre, bunda aranlan nefes gibi akn tabi olmas ne demek tir? Yazdaki nefes gibi ak, btn bunlardan baka bir hl ve tavrda bulunmaldr ki tabiatla san'atn ifa desi, ayn ey olmu bulunsun da; bunlarn arpmasndan doan, san'at dnda kalmas gereken anor mal izlere yer kalmam ve kalem ird hareketler iinde nefes akar g i bi tabi karakterleriyle tezhr et mi bulunsun. Biraz kark grnen

bu noktay tebrz ettirebilmek iin u nmuneye bakalm (Resim: 206): Burada kalemin tabi ak mm kn olduu kadar gsterilmeye a llm ve bunu muhfaza iin hi bir noktasna sonradan dokunulma mtr. Kalem, irde ile bilerek y rtlm olmakla berber, bz yer lerinde irde dnda tezhrler g rlyorsa da, byk bir ksm ne fes akar gibi akmtr. Bu sebeble dir ki, kalem cereyn batan sona kadar tabi bir karakter arzetmekte dir. Bu karakter, o nefes gibi ak n ifadesidir. Bu, u demektir ki; irdeden tabi bir ak domu, san'atn ifdesi olan bu tabilik, ay n zamanda kalemin de tabiatn ifde eylemitir. Yni kalemin tabi ak, irde ile, nefes akar gibi iz har olunabilmitir. Demek ki, kale min sun' ak, tabi ak iinde eriyebilirse, buna bal bulunan ha reket, mrekkep ve yazda nefes gibi akan bir karakter kazanabile cektir. u halde (Resim: 206)'da gze batan ve anormallik ifade eden ksmlarn, onlarda bu artn tahak kuk etmemi olmasndan ileri gel dii sylenebilir. te bu iki hl ve vaziyet dikkatle nazara alnnca, u mhim nokta beliriverir: Gzel y a zda aranlan mhim noktalardan

Resim: 206 Kalemin tabi aknn gsterilmesine allarak mellif tarafndan yazlan bir sls satr.

www.KalemGuzeli.net

birisi de, "yaznn mahmul olduu kalem aknda tabi olmak vasf tam olmal, hi olmazsa glib bulun maldr". Tasannu'a dellet eden iz ler bulunmamal, bulunursa gideril melidir. Yaz, batan sona bir ir de mahsl olmasna, yni san'at eseri bulunmasna ramen, hibir sun'lik arzetmemelidir. "Nefes a kar" gibi tabi bir kalem aknn ifdesini tad nisbette gzel ol maa hak kazanabilir. Kalem, ister ar, ister abuk yrtlsn, fark yoktur. Onun iin hat san'atnn m meyyiz frikalarndan olan ve birin ci ksmda (s. 121) zah olunan "Seyyliyet hussiyeti kalemin bu nefes gibi akna medyundur" di yebiliriz. Nitekim (Resim: 203)'de ki yazya baktmz zaman, bu ba kmdan ne kadar fakr bir halde ol duunu grmemek kaabil olmaz. Kalem cereyn diyecek hibir iz yok. El ile kalemin yazarken mruz kaldklar ztrab ve ihtilcn izleri birbirine taklp taklp gitmi, harf lerin ve kelimelerin terkib ve taaz zuv kaabiliyetleri tabi ve sun' ha reketlerin arpmas arasnda tutu nacak yer bulamamlardr. Yer ver mek iin yaplan gayretler ve sarfe dilen emekler de sun' hareketleri arttrmaktan ileri gitmemitir. Bu g i bi haller, her yazya alann ba ndan geen mukadderattr. Kale me hkimiyet salanmadka, bu g i bi hallere galebe almak ihtimli yoktur. Onun iin, stdlar talebe lerine bu ac ve ackl halleri anlat mak, dikkat ve gayretlerini arttr mak maksadyle "Bu yaz tknefes olmu, el ve kalem acemi uak gibi i grm... Yazan, yazarken kale mini tknefes yrtmekten kurtar-

madka bu hastalk da gemez!" derler. Hsl, "kalem cereyn bulun mayan, bulunup da nefes gibi ak mam olan bir yazda san'atn ge rektirdii sehl-i mmten' denilen tabi duruma dellet eden hibir ka rakter yoktur" denilemezse de, bu nun az vey ok hrpalanm oldu u her zaman iddia olunabilir. Me sel (Resim: 207)'de ta'lk kaidesi ne uygun ve kalemin bu nev'e gre gerektirdii tabi cereyn ifde eden tek br harf dahi grmeyiz. Hatt sun' cereyndan bile eser yoktur. Fakat bir de (Resim: 208)'e bakalm. Kalemin tabi akn apa k grrz. Gerek mfredt ve ge rek mrekkebt itibariyle san'atn ftr cablarna da zam derecede intibak ettirilmee allmtr. A y n ak grmek iin (Resim: 80)'e de baklabilir. Estetie shib bir yazda kale min nefes gibi akn ftr ifdeleri ile salayabilmek iin, yazarken u teknik hususlar gznnde tutma ldr: i Kalemin az kda tak lacak tarzda przl vey son dere ce keskin olmamaldr. Bu eit kes kinlie ham keskinlik tbir olunur. Byle bir kalemle tabi ak verme e imkn yoktur. Onun iin, kale mi kestikten sonra bir mddet y a zarak bu ham keskinliini gidermek, aka uygun, nefes gibi akp gdi verecek uysal bir hle getirmek l zmdr. II - Kd, kalemin akn tu tacak derecede przl ve sert ol mamaldr. Kalemle kd arasnda

www.KalemGuzeli.net

yle bir kaynama bulunmaldr ki, biri dierinin roln ihll etmesin. (Resim: 206)'da bunun gzel bir mislini grrz. Kalemin, kd zerinde cama yazar gibi kaya kaya gitmesinden hsl olan iz, her zaman kalemin tabi akn ifde etmedii gibi, ka lemi tutan bir kd da akn tabi liini bozar. Onun iin, kalemle k d arasnda vuku' bulabilecek bu gibi mnialar, yazann nceden he saba katarak, kalemi ona gre ha reket ettirmesi gerekir. III Kalem ucundaki mrek kebin ne pek az, ne de ok olma masna dikkat etmeli, harekete ye tecek ve nefes gibi ak salayacak

kadar mrekkep bulundurmaldr. ok mrekkep kalemden inerken, dikine yapt tazyik ile ak ihll edebilir. A z mrekkep de kalemin tabi akn ibraza yetimeyecein den, harfin bir ksm dolgun, bir ks m clz olur ve ak da bunlardan mteessir olarak, anormal tezhr lere yer verir. Sanki, harfler iki e it kalemle yazlm gibi bir durum alrlar. IV Ak salamak ve koru mak iin, yazarken kalem takmala rn, kalemin tabiatna uygun olarak yapmal; dnler, klar, iniler ve kedeler... kalemin tabi hareke ti iinde yaplmal, kalemi brakmak, hareketi kesmek lzm gelirse, bunu

Resim* 207 Ta'lk hattnn gerektirdii hussiyetlerden tamamen mahrum bir Besmele.

Resim: 208 San'atn ftr cablarn en yksek derecede tayan, Huls Efendi'ye id bir ta'lk Besmele (U. Derman Koleksiyonundan).

www.KalemGuzeli.net

andaki reynn

geliigzel deil; harfin, kalemin o gre yapmal. ce ar vey hzl cablarn na zara almaldr. V Kalem aknn tabiliini muhfaza maksadyle, harfin vey harflerin durumlar, o cereyna zd vey ma'ks bir istikametde olma maldr. Onun iindir ki, sls, ne sih ve cel yazlarda grld ze re; harflerin ne, yni sola, ak is tikametine doru bakan hafif bir meyil iinde yazlmalar dim tav siye olunagelmitir. VI Kalem ak tabi olarak tebrz ettirilmi olan bir yaznn kenarlar, bz sebeblerden dolay, przl olabilir. Aksine, kenarlar ok keskin grnd halde nefes gibi ak bulunmayabilir. Dolaysy le przl vey keskin grnmek, cereynn mevcudiyetine ve tabili ine dellet etmeyecei gibi, yok luuna da dellet etmez. Onun iin, bir yazda bunlar ayr ayr nazara durumda olmaldr. alnmak cab eder. Geen Dern misller bu hususta bizi tenvre yetecek ka dar mahmul olduklarndan, baka gelen bir misl vermeye lzm grmyoruz. btablk, bir vey tatl bir haber, VII Yazarken nefesi kesme lidir ki, kalemin nefes gibi akn da, cereyn tknefes olmasn. Geri, nefes alp vermek, kalemin hakkn ibrza mn olmaz, fakat, ak sun' lie evirebilir. VIII lk yazta grlen ka lem aknn tabi durumu ile, y a iktizsna

znn zat karakterleri arasnda da uygunluk bulunmaldr. Bunu y a zarken sezmek kaabil olmadndan ilk tezhrlerle kanat etmeyip, ya zy bir mddet sonra ve biraz uzak tan bakp, akn tabiliini kontrol etmelidir. Gze batan anormallikleri de kontrol ede ede tashh eyleme lidir*. IX Kalemin tabi akn ya znn yaz hussiyetinden doan sun' tezhrlerden ayrdetmeyi de bilmelidir. Bu nokta ok mhimdir. Ayn harfi be on defa yanyana ya zp da birbirleriyle karlatrdmz zaman, bu tezhrlerle kalemin ak lar arasnda nice aykrlklar olduu grlr. O ahs tezhrlerde de ka lemin bir ak bulunmak zarr ol duundan; bunun, kalemin tabi ik tizasndan olup olmadn semek, her gze myesser olmaz. (Resim: 198 ve 202)'ye baknz. X Yazann rh halleri tabi vey hric herhangi bir sebeble el hareket leri ihll edilmemelidir. Yazarken bkknlk, ac ar korku ve y akn tabilikden karabilir. X I El, kalemin akna hem tbi' olmal, hem de ona hkim bu lunmaldr. Bu hkimiyetle tbiyetin ahenkletirilmesi, yazma iinin ince ve zor bir safhasdr. nk, hki-

tereddd gi

(*) Nitekim, son devrin titizlikte emsalsiz Cel std Smi Efendi (1838- 1912), bir yazy yazdktan sonra kaldrp uzun mddet ona bakmaz; aylar geince kartarak grd kusurlar tashih edermi. Bylece, aylar hatt yllar sren ve ustalkla yapld iin, yazya sun'lik vermeyen tashihlerden sonra, ortaya kan aheserlerle, yazdan an layanlarn hayran kaldklar phesizdir. Yazy bitirdikten sonra gsterdii arkadalarna ve talebesine, "Bir kusur gryorsanz, Allah akna syleyin!" demekten de geri kal madn, onun raklarndan olan Necmeddin Okyay stdmz naklederler. - U.D.

www.KalemGuzeli.net

miyet iinde tbiyet ilk nazarda pek de anlalr ey deildir. El, kale min tabi cereynn vermek iin, kalemi hareketinde serbest, yni ie yetecek kadar brakacaktr. Fakat kendisi bu serbestlie tbi' olmaya cak; kalem bu serbestliini, elin h kimiyeti altnda tatbk edecektir. u halde, kalemin akna hkim olmak, "onun tabi karakterlerini vermede hkim olmak" mnsnda anlalmak cab eder. Bu ise, yalnz kaleme hkim olmak demek deildir. Onun iin, birine mmrese yaparken, di erini de baarmaya almak l zmdr. nk, bz yerlerde ve hl lerde biri, dierini ihll edebilir. Bu ihll imkn olmasayd, her el, ka leme istedii cereyn verebilirdi. Halbuki ne gezer! Nitekim, bilei kuvvetli bir el, kalemi kullanrken ona hkim gibidir. Yazarken harf leri gyet keskin de kartr. Fa kat, bu hkimiyet, bizim bahsetti imiz hkimiyet deildir. Bu, kale min tabi akn vermedeki hkimi yetle uyuturulmad takdirde, yaz anormallikden kurtulmaz. nk, beriki hkimiyet altnda, kalem tk nefes olmu bulunduundan, nefes gibi akmaya imkn bulamamtr. Grlyor ki, san'atda meleke shibi olmak tek cepheli bir i deil dir. Bu noktay daha iyi tebarz et tirebilmek iin ayrca ele alalm. G S A N ' A T D A MELEKE: Meleke, "bir ey yapmaya olan alkanln huy hline gelmi bu lunmas"dr. Meleke'nin umm ka rakteri: Verimi msbet, tesiri kuv vetli, faydas devml olmaktr. A l ak, orta ve yksek dereceleri bu lunabilir. Tabiatla san'atn arpma-

sn gideren yegne kudretin, me leke ile kazanldn daha evvel sylemitik. Fakat bu kazanma mut lak deildir. nk, san'atn bir y nnde meleke shibi olmak, her ba kmdan mkemmeliyeti tekeffl et mez; fakat, tekemml ettirmeye faydal olur. Her mevzda ayrca meleke kazanmak ve sonra btn bir san'at apnda hkim bir hle gelmek lzmdr. Nitekim, u vey bu nevi' yaznn mfredtn gyet gzel yazmak kfi olmayp, kelime leri terkb etmede, kalem haklarn vermede, kalem cereynn tabi bir ak iinde temin etmede, keskin yazmada, tashhi bunlara gre yap mada, yazy satra dizmede, istif ve hareke ilerinde yerli yerince hareket etmede, ibda'larndan bir yenilik ibraz edebilmede... bunun gibi birok mevzularda ve cihetler de, grmede ve yapmada, sezmede ve anlamada ayr ayr meleke shi bi ele ald mevzu zerinde tam bir hkimiyetle ve muvaffakiyetle tat bik etmede ehliyet kazanmak cab eder. Bunun iin, her konuda ayr ayr almak, esaslar hakknda ol sun stddan tlim grmek, yllarca tecrbelerden gemek zarreti var dr. Burada dikkate yan bir hdi seyi kaydetmekte fayda gryorum. Cel Sls hocam mer Vasf Efen di merhumdan yaz tahsil ederken Rkm'n, Kadasker'in, Smi Efen di'nin ve daha bz hattatlarn ta nnm yazlarnn fotoraflarndan faydalanarak, siyah kda zrnkla yetini cel sls'le yazp gstermeye git-

olmak v

www.KalemGuzeli.net

tim. Hocam, yazma bakt bakt da, "Bu yaz senin deil!" deyince a aladm. Bu hlim gznden ka mad ve glerek, "Evet, sen yazm sn amma, senin yazn deil! n k aldanmyorsam, sen bu yetin tam bir yazlmn grmemisin... urada burada grdn bz yaz lara baka baka, onlara benzetmeye alarak yazmsn. nk kalem koyular ve ekileri, harf tavrlar para para haller gsteriyorlar, bir kalemin icablarn deil, muhtelif velern ifdesini tayorlar. Smi Efendi'nin, bir baka* snn tavrlarn gsteriyor... ve yaz badan sona hep byle gidiyor. Sen, bz stdlarn tavrlarn birletire rek yepyeni bir halita yapmsn! San'atkr olmayanlarn holarna gitse bile, yaznn bnyesinde ve yazlnda bir aciblik var... Bir ham lk kokuyor, bir melekesizlik akyor, det areye benzemi. Aman, ka lemine istikrar ver ki, aradn me lekeyi kazanasn!" dedi. O yaznn ufak kt'ada br mekini yazd ve ona gre tekrar yazmam syledi. tekisini dzeltmek zere alakoy du, meki verirken, "Belki aklna yle bir fikir gelir: eitli gzel rnekler varken, bir rnee ba lanmak doru mu? Yazn benim y a zma benzerse bandan sonuna ka dar ayn kalemin eseri olmak karak terini tar; bu syede yazlarnda istikrarl bnye kymetlerini yaat mak kaabil olur. Bir Rkm olama san bile, melekeli bir hattat olursun, ondan sonra da yksek yazlardan zam derecede faydalanma imk nn bulursun. nk, melekeli ol mak "san'ata mlik olmak" demek

tir. San'ata mlik olamazsan, denize dm tuz gibi erir gidersin. Yaz mada meleke baka, san'atda mele ke de bakadr. Birisi rzgra tbi' yelkenli gibi akbeti mehul, teki si frtnalara gs geren, menzili ne ulama ihtimli glib olan d menli ve kaptanl vapur gibidir. ki sinde de frtnaya tutulmak yok de il... Elverir ki, denize dersen, yzmeyi bilerek dm bulunasn. San'at gibi, san'at ruhu ve meleke si de; frtnas, dalgas, tehlikesi olan usuz bucaksz bir denizdir. Bir bunu, bir de tuttuun yolu ve ile risini dn... sterim ki, kazandn meleke, san'atn yemesin ve mr n heder etmesin." demiti, Allah gan gan rahmet eylesin... Bu tavsiyelerden anlalyor ki, san'atda meleke kazanmak iin bu lunduu haddin ilerisini grmek, yazdklar ile, bilgileri ile i k t i f et memek, san'at hrsn bir egoist gu rru ile ldrmemek, yazdndan daha ykseini yazmann mmkn olduunu bilmek ve bu imkn el de etmek iin her meru' vastaya ba vurmak gerekir. Kald ki, bir eserin ok medhedilmi olmas ba ka, o eserin bu medhe lyk olup olmamas baka ,bunlar takdir et mek de bakadr. Eserinin notunu, herkesden evvel san'atkr kendisi verebilmelidir. Bunun ilk art ise, san'atkrn san'atda meleke shibi bulunmasdr. nk, sdece yaz mada meleke ile verilecek not, san'at nnde yz karas olabilir. Halbuki, san'atda meleke shibi san'atkr bi le, eserleri karsnda lh bir be enmemezlik duygusu ile burkul makdan kurtulamaz. Bu hl, mele kenin kudret ve mul ile mten-

www.KalemGuzeli.net

sip olarak artar. Bu art karsnda kalan san'atkr, kalemini krp at mak ister. Yazda inklb yapan ve at rda asrlar arkasna takp giden yksek dehlarn hemen he men hepsi, bu ilh duygu ve ten kdin sevk ve evkiyle ykselmi lerdir. Bu duygu yle bir nmetdir ki, kiiyi hret fetine tutulmaktan korur ve bu "ekinerek yaknlama" hissi iinde alan san'atkr, gnl nn itminnn ancak idealinin k lar altnda mtemdiyen yol al

makta bulur. Bunu ona salayan, olgun bir meleke ve melekeli bir olgunluktur, ite bu sebeble, "mele ke, hangi ynden mlhaza edilir se edilsin, san'atkr mtemdiyen ykselten bir mlkdr" dememiz yerinde olur. Melekenin muhtelif tezhrle rini mtlaya medr olmak zere, mehur hattatlardan bzlarnn y a zlarndan rnekler veriyoruz (Re sim: 209 dan 228'e kadar).
,

Resim: 209 Hat dehmz Mustafa Rkm Efendi'nin cel sls ile "sm-i Cell" ve "sm-i Neb" istifi.

www.KalemGuzeli.net

Resim: 210 Yine Rkm Efendi'nin 1223 H. (1808) ylnda sls ile yazd "Ftiha" sresi. (Bu aheserin asl Irak Kral Nibi'nin Koleksiyonuna gemise de, 1958 ylnda Badad'da yaplan asker darbe srasnda yok olmutur.)

www.KalemGuzeli.net

Resim: 211 Bakkal

Arif

Efendi'nin 1313 H. (1895) de yazd istifli sls Besmele ve nesih ile "Tebih" levhas.

www.KalemGuzeli.net

Resim: 212 Hattat Nazif Bey'in 1325 H. (1907) de yazd sls - nesih levha.

www.KalemGuzeli.net

Resim: 213 Yine Nazif Bey'in cel sls ile bir "hads-i erf" istifi (N. Okyay Koleksiyonundan).

Resim: 214 Neyzen Emin Yazc'nn 1357 H. (1937) tarihli girift sls ile bir "yet-i kerme" istifi (Fuad emsi nan Koleksiyonundan).

Resim: 215 Yine Emin Yazc'nn 1346 H. (1927) tarihli cel sls hatt ile, Hz. mer hakknda Dr. rp Smi Bey'in bir beyti: "Adl-i frk ile pertevfensn y mer! lm-i Sbhan, nass- Furkan, mahz- ansn y mer!" (Merhum Ressam eref Akdik Koleksiyonundan).

www.KalemGuzeli.net

Resim: 216 Mehmed Thir Efendi'nin 1239 H. (1824) tarihl bir cel sls levhas.

Resim: 217 Hattat Kmil Akdik'in sls - nesih murekkebt meki.

www.KalemGuzeli.net

Resim: 218 Yine Kmil Akdik'in 1359 H. (1939) trihli c e l sls levhas.

Resim: 219 mer Vasf Efendi'nin cel sls hattyla bir "hads-i erf" istifi (Hatbi olarak bulunduu Hrka-i erf Camiinden).

www.KalemGuzeli.net

Resim: 220 Hfz Osman Efendi'nin nesih hattyla 1094 H. (1683) de yazd bir Kur'n- Kerm'in htime shifeleri (stanbul niversitesi Ktphnesinden).

Resim: 221 Kadasker Mustafa zzet Efendi'nin 1263 H. (1847) de yazd "hads-i eriflerden mrekkep sls - nesih bir kt'a (U. Derman Koleksiyonundan).

www.KalemGuzeli.net

Resim: 222 Kadasker Mustafa zzet Efendi'nin 1264 H. (1848) de yazd cel sls istifli levhas: "Basmasa mbarek kademin ry-i zemne Pak etmezid kimseyi hk le teyemmm." (Topkap Saray Mzesinden).

Resim: 223 Abdlfettah Efendi'nin cel slsle "Ah y Muhammed" levhas (Fuad emsi nan Koleksiyonundan).

www.KalemGuzeli.net

Resim: 224 smail Zhd'nin sls - nesih ile iki mrekkebt mek shifes.

www.KalemGuzeli.net

Resim: 225 Bakkal Arif Efendi'nin 1311 H. (1893) de cel sls ve sls ile yazd bir "yet-i kerme" levhas.

226 ekerzde Mehmed Efendi'nin sls - nesih kt'as.

www.KalemGuzeli.net

Resim: 227 Mehmed efik Bey'in cel slsle armud biiminde "Aman Mrvveti.

www.KalemGuzeli.net

Resim: 228 Yine efik Bey'in cel slsle ok san'atl bir "hads-i erif" istifi (skdar Aziz Mahmud Hdy Camiinden).

KNC KISMIN

SONU

www.KalemGuzeli.net

www.KalemGuzeli.net
(Atalk) efendiye ait bir icazetnme. (M. Saim Yeprem Kolleksiyonundan.)

Son devir huzur hocalarndan Byezid Dersim Kalecikli H. Mehmed Zhd (1287-138 h.)

Resim: 147 Hatib'in Ebrsu ( N . Okyay Koleksiyonundan).

www.KalemGuzeli.net

Resim: 148 Hatib tarznda Necmeddin Okyay'n Ebrsu ( N . Okyay Koleksiyonundan).

www.KalemGuzeli.net

Resim: 149

Mustafa Dzgnman'n Tarakl Ebrusu (U. Derman Koleksiyonundan).

www.KalemGuzeli.net

Resim: 150 Mustafa Dzgnman'n Serpmeli Battal Ebrsu (U. Derman Koleksiyonundan).

www.KalemGuzeli.net

Resim: 151 Necmeddin Okyay'n kendi buluu o l a n iekli Ebrsu (U. Derman Koleksiyonundan)

www.KalemGuzeli.net

www.KalemGuzeli.net

Resim: 157 Muhtelif kd makaslar (Topkap Saray Mzesinden).

www.KalemGuzeli.net

Resim: 130 eitli makta' rnekleri: A ) Mden makta' (stnde kalem kesilecek yer fildiidir), B) Sedef oymas makta', C) Baadan yaplm makta', D) Cep iin yaplm fildii kk makta', E) Mevlevi san'atkrlardan "Resm" tarafndan yaplm fildii oy mal makta' (Topkap Saray Mzesinden).

www.KalemGuzeli.net

Resim: 133 - Muhtelif kuburlar: A ) Kapa ve hokkas alm halde lke tezhibli bir kubur, B) Fildiinden oyma bir kubur, C) Kapal haliyle, lke tezhibli bir kubur (Top kap Saray Mzesinden).

www.KalemGuzeli.net

www.KalemGuzeli.net
Resim: 134 Lke tezhibli bir kalemdan (Topkap Saray Mzesinden).

www.KalemGuzeli.net

Resim: 1 4 1 Hattat Necmeddin Okyay'n 1341 H. (1923) tarihli bir yazl ebrsu: Gel keyfim gel (U. Derman Koleksiyonundan).

Resim: 143

zbekler eyhi Edhem Efendi'nin yapt Battal Ebrusu (N. Okyay Kolek siyonundan).

www.KalemGuzeli.net

www.KalemGuzeli.net

Resim: 145 Hatib'in Ebrusu (Topkap Saray Mzesinden).

www.KalemGuzeli.net

Resim: 146 Hatib'in Ebrusu ( N . Okyay Koleksiyonundan).

www.KalemGuzeli.net

Resim: 127 Muhtelif kalemtralar (aslnn boyundadr): A) Namlu ( T g ) , B) Sap, C) Az, D) Burun, E) Srt, G ) Kalemtra yapan ustann gmme imzas (soldan birinci kalemtrata l damga grlyor), F) Parazvana (Topkap Saray Mzesinden).

www.KalemGuzeli.net