https://www.facebook.

com/felsefekutuphanesi

DOANIN DYALEKT F. ENGELS

NDEKLER 7 Sunu DOANIN DYALEKT 29 31 [Plan Anaizgileri] 31 [Genel Plann Anaizgileri] 32 [Ksm Plannn Anaizgileri] [MAKALELER] 33 35 Giri 59 [Anti]-Dhring'e Eski nsz. Diyalektik zerine 71 Ruhlar Aleminde Doabilim 85 Diyalektik 94 Hareketin Temel Biimleri 115 Hareketin ls. 134 Gel-Git Srtnmesi. Kant ve Thompson Tait 134 Dnyann Dn ve Ayekimi 142 Is

148 Elektrik 216 Maymundan nsana Geite Emein Rol [NOTLAR VE PARALAR] 233 235 [Bilim Tarihinden] 237 Eskilerin Doa Gr [Hegel Geschichte der Philosophie. Cilt 1 Yunan Felsefesi] 210 300 Yl Dolaylarnda Eski Dnyann Sonundaki Durumla 1453'te Ortaan Sonu Arasndaki Fark 245 Tarihsel Malzeme. catlar 246 Tarihsel Malzeme 249 "Feuerbach"tan karlan Ksm 257 [Doabilim ve Felsefe] 257 Bchner 268 [Diyalektik] 268 [A) Diyalektiin Genel Sorunlar. Diyalektiin Temel Yasalar.] 276 281 282 283 295 308 319 326 337 337 346 348 354 372 375 378 396 EKLER 397 399 404 443 455 Raslant ve Zorunluluk Hegel, Logik, Cilt 1 [B) Diyalektik Mantk ve Bilgi Teorisi. "Bilginin Snrlar" zerine] [Yarglarn Snflandrlmas zerine] Ngeli'nin Sonsuzu Anlama Yeteneksizlii [Maddenin Hareket Biimleri. Bilimlerin Snflandrlmas] "Mekanik" Doa Anlay zerine [Matematik] Gerek Dnyada Matematiksel Sonsuzun lkrnekleri zerine Dnce ve Varln Uyumu. Matematikte Sonsuz [Mekanik ve Gkbilim] Mdler, Sabit Yldzlar [Fizik] [Kimya] [Biyoloji] Moriz Wagner, Naturwissenschaftliche Streitfragen, I. [Dosyalarn Balklar ve indekiler Listesi]

Blmlerin ve Tamamlanmam Paralarn Kronolojik Listesi Aklayc Notlar Adlar Dizini Kaynaklar Dizini

455 462 463

1. Yazarlar 2. Gazete ve Dergiler Konu Dizini

SUNU

DOANIN Diyalektii, Friedrich Engels'in ok nemli yaptlarndan biridir. Bu yapt, 19. yzyl ortalarnda, doabilimlerin ulat balca baarlarn, diyalektik materyalist bir genellemesini verir, materyalist diyalektii gelitirir ve doabilimlerdeki metafizik ve idealist kavramlar eletirir. Geen yzyl iinde, birka on yl akn srede, kapitalist retim tarznda ve kapitalizmin retici glerinde salanan gelimeler; teknolojide ve doabilimlerde, zellikle sanayi ile azok balants olan doabilimlerde, hzl bir ilerleme salamtr. 19. yzyln ba ve daha ok ortalar, matematikte, gkbilimde, fizikte, kimyada ve biyolojide bir dizi baarya ve bulua tank olmutur. Yeni olgular ve doa yasalar ortaya konmutur, yeni teoriler ve varsaymlar kabul edilmitir; yeni bilim dallar ortaya kmtr. Engels, doabilimin bu zafer dolu yryndeki ilerlemeyi yle sralar: organik hcrenin bulunmas, enerjinin saknm ve dnm yasasnn bulunmas, darvincilik. 1838'de ve 1839'da M. J. Schleiden ve T. Schwann, bitki ve hayvan hcrelerinin zdeliini ortaya koymulardr; bu iki bilgin, canl organizmann temel yap biriminin hcre olduunu kantlamlar ve organizma yapsnn eksiksiz bir teorisini yaratmlardr. Bylece bu iki bilgin, organik dnyann birliini gstermilerdir. 1842 ve 1847 yllar arasnda J. R. Mayer, J. P. Joule, W. R. Grove, L. A. Colding ve H. Helmholtz, enerjinin saknm ve dnm yasasn bulmular ve gerekliini kantlamlardr. Bunun sonucu olarak, doa, kendisini, maddenin evrensel hareketinin bir biiminin, bir baka biime dnmnn srekli sreci olarak ortaya koymutur. 1859'da Charles Darwin, temel yapt Trlerin Kkeni'ni* yaynlamtr. Bu yapt, bir yzyldan fazla sren evrim fikrinin geliimini tamamlam ve modern biyolojinin temellerini kurmutur. Bu bulularn felsefi nemi, doal gelimenin diyalektik niteliini zellikle zl bir biimde ortaya koymu olmalarndadr. 19. yzyln ortasndan bu yana, bilimsel gelime, gerek bir devrim niteliine brnmtr. Ne var ki, doabilimin ortaya koyduu yeni bilgilerin diyalektik nitelii ile bilim adamlarnn kulland metafizik yntem arasndaki eliki, bu bilimsel geliimi glklerle kar karya getirmitir. 19. yzyln ikinci te-birinde ulalan bellibal bilimsel baarlar felsefe asndan genelletirmek ve doann diyalektik materyalist anlayn ayrntlaryla ilemek zorunluydu. Marx, temel yapt Kapital'e tam anlamyla gmlm bulunduundan, bilimsel ilerlemenin ortaya kard yeni teorik sorunlar ele alan Engels olmutur. Bir Manchester firmasndaki iini brakp Londra'ya tandktan sonra Engels, bu almaya balayabilecek durumdayd. Gene de Fransa-Prusya sava, Paris Komn ve Enternasyonaldeki almalar, onun, 1873'ten nce kendini teorik aratrmaya vermesini engelledi. Marx ve Engels'in, bilimsel sorunlara kar gsterdikleri ilgi ne bir raslant, ne de geici bir hevesti. Marx, bilimsel bilgilerini srekli bir biimde geniletmiti. Babasna yazd bir mektuptan da anlalabilecei gibi, bilimsel almalarna genliinde balam ve matematik zerine bamsz bilimsel yaptlar yazd mrnn son yllarna kadar bu almalarn srdrmt. Engels de buna ok benzer bir evrimden geti. Marksizmin kurucular, bir dnya gr yaratrken, kendilerini, felsefenin daha nceki baarlarn, ekonomi politii, sosyalist ve komnist retileri eletirici bir szgeten geirmekle snrlamadlar. Eer materyalizme, yeni, diyalektik bir biim verilecek idiyse, onlar, ada doabilimin temel baarlarn genelletirmek zorundaydlar. Engels, Anti-Dhring'in ikinci basksnn nsznde yle yazyordu: "Alman idealist felsefesinden bilinli diyalektii, onu, doann ve tarihin anlay ile btnletirmek zere kurtaran, hemen hemen yalnzca Marx ve ben olduk. Ne var ki, ayn zamanda, hem diyalektik, hem de materyalist bir doa anlay, matematik ve doabilim ile ili-dl olunmasn gerektirir." Marx, 1863'te Kapital iin hazrlk almasnda, doabilimin "btn bilgilerin temelini oluturduunu" belirtmi, doabilimin rol zerinde nemle durmutur. Marx ve Engels, bilimle ayn lde ilgilenmilerdir, ama aralarnda bir tr iblm vardr. Marx, matematikte, teknoloji tarihinde ve tarmsal kimyada daha bilgiliydi. Bunun yansra fizik, kimya, biyoloji, jeoloji, anatomi ve fizyoloji zerinde de almt. Engels'in tersine, o, zamannn ounu matematie ve uygulamal bilime vermiti. te yandan, Engels'in daha derin bir fizik ve biyoloji bilgisi vard; ayrca matematik, gkbilim, kimya, anatomi ve fizyoloji zerinde de alm ve teorik doabilime Marx'tan daha fazla bir dikkatle eilmiti. 1848'den nce, yani marksizm henz yeni biimlenirken, Marx ve Engels, yazlarnda, bilimsel ve teknolojik gelimeye duyduklar derin ilgiyi gsteren birok olgunun szn etmilerdir. Ama o zaman, henz, doabilim zerindeki zel almalarna balamamlard. Marx, bu almalara, 1851'de ekonomi politik alanndaki aratrmalarna yeniden giritii zaman balad ve teknoloji tarihi ve tarmsal kimya alanlarnda, bu bilgi dallaryla bir yaknlk kurmak amacyla almalara dald. Daha sonra, bu almasnn sonularn, Kapital'in birinci cildinde makineler blmnde ve ayn yaptn nc cildinde toprak rant teorisini gelitirmekte kulland. Ayn ekilde, Engels de, eitli bilimsel sorunlar zerinde almaya 1850'lerde balad. Marx, Kapital'i yazarken, matematik alannda zel bir alma yapmas gerektii sonucuna varmt. 1858'de, nce cebir, sonra da analitik geometri, diferansiyel ve entegral hesaplar almaya balad. Bu almalar, sonradan, bamsz bir nitelik kazand. Ayn dnemde Engels, diyalektii ayrntlaryla ilerken, fiziin ve fizyolojinin baarlarn, zellikle hcre teorisini ve enerjinin dnm teorisini kavrayabilmek iin, fizik ve fizyoloji zerinde almaya balad. 1859 yl sonunda yaynlanan Darwin'in Trlerin Kkeni, Marx ve Engels'in bilimsel almalarn daha da hzlandrd. Engels, Darwin'in kitabn, yaynlanr yaynlanmaz okumutu. Kitab 1860'n sonlarnda okuyan Marx, Darwin'in byk buluunun, marksizm iin tad nemi 19 Aralk 1860'ta Engels'e yazd mektupta yle belirtiyordu: "Bizim grmzn doa tarihine ilikin temelini ortaya koyan kitap, bu kitaptr." Daha sonraki yllarda Marx ve Engels, bilimsel almalarnn kapsamn dikkate deer lde genilettiler. Biyoloji, anatomi, fizyoloji, gkbilim, fizik, kimya ve teki bilimler zerinde almalar yaptlar. Bu almalarda hayli nemli bir aama 1873'te balad ve 1883'te Marx'n lmne kadar srd. O dnem boyunca Marx ve Engels, doabilimlerdeki incelemelerini genilettike, bamsz bilimsel yaptlar yazma iini giderek ilerlettiler. Marx, diferansiyel hesab diyalektiin terimleri iinde kantlamaya balad matematik elyazmalarnn en nemli blmn yazd. Ama yaptlaryla ve hereyden nce Doann Diyalektii ile, doabilim alannda belirleyici rol oynayan Engels oldu.

Doann Diyalektii, Engels'in yllar boyu sren kkl bilimsel almalarnn doruuydu. lkin (Ocak 1873 dolaylarnda bkz: bu yaptn 222-228. sayfalar) aratrmalarnn vard sonucu kaba marksist L. Bchner'i eletiren bir polemik yapt biiminde ortaya koymay tasarlad. Sonradan kendini daha kapsaml bir amaca yneltti. 30 Mays 1873'te, Londra'dan Manchester'daki Marx'a yollad mektupta, Doann Diyalektii'ni yazma niyetinden onu haberdar etti. Marx bu mektubu, nde gelen kimyaclardan K. Schorlemmer'e gsterdi. Bu mektubun asl, Engels'in plannn temel noktalarn onaylayan Schorlemmer'in yorumlarn tar. Bundan sonraki yllarda Engels, plan dorultusunda ok byk almalar yapt, ama bu almalarn tamamlayamad. Engels, Doann Diyalektii'ndeki konular, 1873'ten 1886'ya kadar olan sre iinde yazd. Bu sre boyunca, doabilimin bellibal sorunlar zerinde geni bir malzeme kaynan inceledi ve aa yukar tamamlanm olarak 10 makale ve blm ve 170'ten ok not ve para yazd. Engels'in Doann Diyalektii zerindeki almalar, iki nemli dneme ayrlabilir: kitap yazma fikrinden AntiDhring zerindeki almann balangcna kadar olan dnem (Mays 1873-Mays 1876) ve Anti-Dhring'in tamamlanndan Marx'n lmne kadar geen dnem (Temmuz 1878-Mart 1883). lk dnemde, Engels, zellikle bilgi toplamakla meguld ve paralarn ounu ve "Giri"i yazd. kinci dnemde ise, gelecekteki kitab iin zel bir plan hazrlad ve yeni paralarn ounu ve hemen hemen btn blmleri yazd. Marx'n lm zerine, Kapital'in yaynlanmas iini ve uluslararas ii hareketi nderliini yklenmesi nedeniyle, Engels, artk bilimsel almalarn yntemli biimde yrtemezdi, gerekten de bitmemi durumda kalan Doann Diyalektii zerindeki almasn srdremedi. Ne var ki, hem son incelemelerinin sonularn, hem yeni bilimsel bilgileri, daha sonraki dnemde yazd bir dizi yaptta kulland. Engels, Doann Diyalektii'ni yazma amacn Anti-Dhring'in ikinci basksna yazd "nsz"de yle ifade ediyordu: "Matematik ve doabilimlerinde bu yinelemeyi yaparken, benim iin szkonusu olan ey, doada, saysz deiikliklerin karkl arasndan, tarihte de olaylarn grnrdeki olumsalln dzenleyen ayn hareket yasalarnn; insan dncesi tarafndan gerekletirilen evrim tarihinde iletken bir zincir oluturarak, yava yava dnen insanlarn bilin alanna giren ayn yasalarn: Hegel'in ilk kez olarak geni bir tarzda, ama mistikletirilmi bir biim altnda gelitirdii, ve bizim, br zlemlerimiz arasnda, bu mistik zarftan ekip karmak, ve btn basitlikleri, btn genellikleri ile bilin alanna sokmak istediimiz yasalarn, doada kendilerini kabul ettirdiklerinden btnde hibir kukum olmadna gre ayrntda emin olmakt. ... [Benim iin], diyalektik yasalar kurgu aracyla doaya sokmak deil, ama onlar orada bulmak ve oradan karmak szkonusu olabilirdi."* Bu nedenle, ama, doann nesnel diyalektiini ortaya koymak ve bylece doabilimde bilinli materyalist diyalektiin gerekirliini kantlamak, idealizmi, metafizii, bilinemezcilii (agnostisizmi) ve kaba materyalizmi bilimden skp atmak, bilimsel gelimenin bellibal sonularn, diyalektik materyalizm asndan genelletirmek ve bylece materyalist diyalektiin temel yasalarnn evrensel niteliini gstermekti. Engels, bu sonuca varmak iin, zengin bir bilgi daarc meydana getirdi. C. Bossut (matematik), J.H. Mdler ve A. Secchi (gkbilim), J. R. Mayer, H. Helmholtz, W. R. Grove, W. Thomson (fizik), A. Naumann, H. E. Roscoe ve K. Schorlemmer (kimya), Charles Darwin, Ernst Hckel ve H. A. Nicholson (biyoloji) dahil olmak zere, nemli bilim adamlarnn yze yakn yaptn ve bunlarn yansra Nature adl dergiyi kulland. Ne yazk ki, birok nedenle Engels, o zamanlar az bilinen, ama tarihsel bakmdan daha az deerli olmayan baz yaptlar, rnein Lomonosov'un, Lobaevski'nin, Riemann'n ve Butlerov'un yaptlarn ya da Maxwell'in elektromanyetik alan teorisi zerindeki almalarn kullanma olana bulamad. Tamamlanmam olmasna ve baz ksmlarnn ntaslaklar ve blk-prk notlar niteliinde bulunmasna karn, Doann Diyalektii birbiriyle bantl bir btndr, ortak temel fikirlerle ve iyi dzenlenmi tek bir planla birletirilmitir. Doann Diyalektii'nde Engels, zellikle Rnesanstan 19. yzyln ortasna kadar olan dnem iin doabilim tarihinden geni kantlar kullanarak, doabilimdeki geliimin son tahlilde pratik gereksinmeler ve retim tarafndan belirlendiini gstermitir. Marksizmin tarihinde ilk kez olarak Engels, felsefe ve doabilim arasndaki iliki sorunuyla esasl biimde uram, bunlarn birbirleriyle karlkl bamlln ortaya koymu, "doabilimdeki gelime nedeniyle, bu alanda metafizik grn olanaksz hale geldiini" ve "diyalektie dnn bilinsizce, dolaysyla eliik olarak ve yava yava yeraldn" ve hegelci gizemcilikten artlm diyalektiin "doabilim iin mutlak bir zorunluluk olduunu" kantlam ve bilim adamlarn, diyalektik yntemi bilinli bir biimde kullanmay renmeye armtr. Engels, diyalektik materyalizmin madde ve hareket, zaman ve uzay konusundaki temel postulatlarn ilemitir. Diyalektiin zgl bir tanmn yapm, diyalektiin temel yasasn formle etmi ve "diyalektik yasalarn, doann gelimesinin gerek yasalar olduunu, bu yzden teorik doabilim iin de geerli bulunduklarn"** gstermitir. Doann Diyalektii'nin temel fikri, maddenin hareket biimlerinin snflandrlmas ve buna gre de, bu hareket biimleriyle uraan bilimlerin snflandrlmasdr. Hareketin en basit biimi yer deiimi, en yksek biimi de dncedir. Mekanik, fiziksel, kimyasal ve biyolojik hareket biimleri, doabilimlerin ele ald ana biimlerdir. Hareketin her basit biimi, diyalektik bir srayla daha st bir biime evrilir. Hareketin her st biimi, bir alt e olarak, daha basit bir biimi kapsar, ama o biime inmez. Engels, doabilimlerin diyalektik materyalist bir snflandrmasn, maddenin hareket biimine ilikin bu teorinin temeli zerine kurar. Bu bilimlerden herbiri "hareketin tek bir biimini, ya da birbirine bal ve birbirine geen bir dizi hareket biimini tahlil eder".* Engels, bu temel fikri daima gznnde tutarak, matematiin, mekaniin, fiziin, kimyann ve biyolojinin diyalektik ieriini tutarl bir biimde inceler. Matematikte, matematik soyutlamalarn grnteki nsellii sorununu, gkbilimde gne sisteminin kkeni ve geliimi sorununu, fizikte enerjinin dnm teorisini, kimyada atom sorununu, biyolojide yaamn z ve kkeni sorununu, hcre teorisi ve darvincilii seer. Engels'in kitapta formle ettii insan kkeninin emek teorisi, doabilimden toplum tarihine geii ortaya koyar. Btn bu sorunlarla urarken Engels, kendisini, u ya da bu bilimsel buluu yalnzca kaydetmekle snrlamaz, ama doabilimin daha nemli baarlarn, yeni bir yoldan yorumlamak iin, diyalektik materyalist yntemi kullanr. Enerjinin saknm yasasn ortaya koyan J. R. Mayer'in ve teki bilginlerin bu buluunun neminden szederken, Engels, bu buluta zellikle yeni eyin, doann mutlak yasasnn formlasyonu olduunu, bu yasaya gre, herhangi bir hareket biiminin bir baka hareket biimine dnebileceini ve dnmek zorunda olduunu vurgular. Engels, enerjinin nicelik ya da nitelik

ynnden yokedilemezliini ve snrsz evrende, baka bir hareket biimine dnen hibir hareket biiminin, bir hareket biimi olarak btnyle yokolamazl nermesini ne srerek, enerjinin saknm yasasnn anlalmasna katkda bulunur. Ya da Darwin'in buluunun tarihsel nemi zerinde dururken, te yandan, onun trlerin deiebilme yeteneinin nedenlerine nem vermediini de belirtir. Varolma savamn mutlak gren tekyanl gr eletirir, organizmalarn geliiminde, evrenin etkisi ve organizmalar belirleyici bir etken olarak metabolizmann rol zerinde nemle durur. Engels, diyalektik materyalist yntemi kullanarak, ada doabilimin birok sorununu zer, bilimsel gelimenin ilerdeki eilimini nceden tahmin eder ve bilimin daha sonraki baarlarn zamanndan nce ortaya koyar. rnein iki katl hareket ls sorununu zmler; ada elektrik teorisinin elikilerini tahlil ederek, elektrolitik ayrm teorisini nceden ortaya koyar. Kendi zamanndaki bilim adamlarnn oundan farkl olarak, Engels, atomun karmakl fikrini savunur ve gelitirir. yle yazmtr: "Bununla birlikte, atomlar, hibir zaman basit ya da genellikle bilinen en kk madde paracklar olarak kabul etmek doru deildir." Engels, farkl dzenlerin matematiksel sonsuz kklklerini andran paracklarn varln nceden grmtr. Maddenin yapsna ilikin bugnk teori, atomun tkenmezlii ve karmakl hakknda Engels'in grn dorulamtr ve dorulamaya devam etmektedir. Engels, madde kavramn, ekmenin ve itmenin birlii olarak, ayrntlaryla incelerken, ada fiziin kulland bir deyimle, byle bir maddenin hareketsiz bir ktle olamayacan gstermi ve bu, 20. yzyln bulularyla dorulanmtr. Doann Diyalektii'nde, Engels, yaamn tanmn verir. yle demitir: "Yaam, protein cisimlerinin varolu tarzdr." Bu tanmlama, yaamn kkeni ve z sorununu incelemekte bir hareket noktas grevini yapmtr. nsann kkenine ilikin emek teorisinin geliimini Engels'e borluyuz. "Maymundan nsana Geite Emein Rol" adl parlak denemesinde Engels, insann fizik tipinin ve insan toplumunun biimlenmesinde, emein ve aralarn biimlenmesinin belirleyici roln akla kavuturur. nsann atas olan maymunsunun, uzun bir evrim sonucu, nitelik bakmndan farkl bir varla nasl dntn gsterir. Engels, bilimin her dalnda ilerici grleri ve teorileri destekler, bunlara dikkati eker ve gelitirir. zellikle, periyodik tabloyu bulan Rus kimyacs D. . Mendelyev'in bu byk baarsn ver. Ayn zamanda, bilimin son baarlaryla artk uyumayan ve daha ileri aratrmalar engelleyen kavramlarla savar. rnein, evrenin s kayb dolaysyla zamanla lecei yolunda R. Clausius, W. Thomson ve J. Loschmidt tarafndan ne srlen varsaym sulamtr. Bu moda varsaymn, doru olarak saptanan, enerjinin saknm ve dnm hakkndaki yasaya ters dtn gsterir. Hareketin nitelik bakmndan olduu kadar, nicelik bakmndan da yokolmazl ve evrenin s kaybyla lmesinin olanakszl zerindeki temel grleri, ilerici doabilimin daha sonraki yoluna k tutmutur. Btn kitab boyunca, doann diyalektiini aa kartarak Engels, kaba (vulgar) materyalizm gibi, metafizik gibi, idealizm, bilinemezcilik, tekyanl grgclk ve mekanikilik, tinselcilik gibi ve din ideolojisinin buna benzer ifadeleri gibi, bilim adamlar arasndaki eitli bilim-d eilimlere kar savamtr. Sylemenin gerei yok ki, Doann Diyalektii'nde yeralan baz ayrntlar, esas olarak yazarn kulland olgulara dayanan veriler, doa bilimlerinde son zamanlardaki hzl ve devrimci gelimeler sonucu eskimitir. rnein, KantLaplace'n evrendoum teorisinin artk modas gemitir. Esirin mekanik varsaym tamamen reddedilmitir. Elektrik akm hznn, k hzn aamayaca kabul edilmitir. Ama bu ayrntlarn hibiri, yaptn zn etkilemez. Kitabn genel yntemi ve genel dncesi geerlidir ve her zaman geerli kalacaktr. Doann Diyalektii'nde nemli olan yntemdir, yani materyalist diyalektiktir. Yazar, dnyay tanmakta teorik dncenin, yntemin roln byk bir gle ortaya koymaktadr. "Gerekten de diyalektik, cezalandrlamad iin, horgrlemez", nk teorik dnce olmakszn "herhangi bir kii, iki doal olguyu birbiriyle iliki iine sokamaz, ya da onlar arasnda varolan ba anlayamaz" ve bu byle olduu iin, doabilimlerinin ada gelime aamasnda diyalektik, kesinlikle "en yksek lde uygun den tek dnce yntemi"dir.* Doann Diyalektii, nedensellik, gerekirlilik ve olaslk gibi diyalektik kategorilerle ve sorunlarla, yarg biimlerinin snflanmasyla, tmdengelim ve tmevarm arasndaki ilikiyle, doabilimin bir gelime biimi olan varsaymlarn rolyle ve daha birok sorunla, marksizmin kurucularnn teki yaptlarndan daha fazla ilgilenmitir. Bitirilmemi olmasna karn, bu nemli yaptn teorik ierii, artc lde zengin ve derindir. Bu yapt, diyalektik materyalizmin geliiminde yeni bir aamadr. Materyalizme ve diyalektie esasl bir katkda bulunmu ve ada doabilimin temel sorunlarnn zm yolunu gstermitir. Engels'in Doann Diyalektii'ni tamamlayp yaynlayamad sylenmiti. Ne var ki, bu yaptn bellibal nermeleri, 19. yzyln son eyreinde okurlar tarafndan bilinir duruma gelmiti. nk Engels, bu nermelerini, bata AntiDhring, Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonuadl yaptlarnda olmak zere birok yaptnda ve topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm adl yaptnn ngilizce basksnn "Giri" blmnde kullanmtr. Doann Diyalektii'ndeki fikirler, 20. yzyln banda, geni lde birikmi olan bilimsel bilgilerin felsefi genellemesini salayan, Lenin'inMateryalizm ve Ampiryokritisizm adl parlak yaptnda daha da gelitirilmitir. Lenin, bu fikirleri, Felsefe Defterleri'nde ve "Militan Materyalizmin nemi zerine" adl program makalesinde ayrntlaryla ilemitir. Lenin, Doann Diyalektii'nden habersizdi (bu yapt ilk kez, onun lmnden sonra baslmtr), ama Marx ve Engels'in diyalektik materyalizminin yardmyla, birok temel sorunda, Engels'in Doann Diyalektii'nde vard sonulara ulam ve Engels'in tezlerini ilerletmitir. 20. yzyldaki bilimsel baarlar, Marx ve Engels'in diyalektik materyalist doa kavramn dorulam ve bu kavrama katkda bulunmutur. Fizikte, Max Planck'n, Niels Bohr'un ve Louis de Broglie'nin bulular, maddenin srekliliine ve kartlarn birliine ilikin diyalektik postulat bilimsel olarak tantlamtr. Albert Einstein'n rlativite teorisi, Engels'in, madde, hareket, zaman ve uzay zerindeki tezlerini somutlatrmtr. Modern temel parack teorisi, atomun ve elektronun tkenmezliine ilikin Engels ve Lenin tarafndan ortaya konan nermeleri tamamen dorular. Diyalektik materyalizmin biyoloji alannda vard sonular da ayn ekilde dorulanmtr. Sibernetik ve birok yeni bilim, rnein fizik kimyas, biyokimya, jeofizik, uzay biyolojisi vb., farkl bilimlerin biraraya gelmesiyle byk baarlar elde edilebileceine ilikin Engels'in ortaya att ngry dorulamtr ve dorulamaya devam etmektedir. Diyalektik materyalizmin, marksist yntemin tarihsel dorulanmasnn sonular ite bunlardr. Son on yllar, Engels'in ve

Lenin'in, felsefe ile doabiliminin, filozof ile bilimadamnn bir ittifak kurmas gereine ilikin fikirlerinin doruluunu ve nemini gstermitir. Gelecein, bu fikrin nemini tantlayacak yeni kantlar getirecei kukusuzdur. Doann Diyalektii'nin teorik ierii, yz yl akn bir tarih dneminde dorulanmtr ve bilim ve teknolojide elde edilen yeni baarlarla, bu teorik ierik srekli olarak zenginlemektedir. Bu yaptn lmsz fikirleri, bu atom enerjisi, sibernetik makineler, organik doa yasalarnn uygulanmas ve uzayn kefi anda bilimin yolunu aydnlatmaya devam edecektir. ENGELS, lmnden ksa bir sre nce Doann Diyalektii'ne ait yazlarn ve notlarn drt dosyaya ayrm ve yapt bizim elimize bu drt dosya halinde gemitir. Engels, dosyalara u balklar koymutur: (1) "Diyalektik ve Doabilim", (2) "Doann ncelenmesi ve Diyalektik", (3) "Doann Diyalektii" ve (4) "Matematik ve Doabilim. eitli". Dosyalardan yalnzca ikisi ikinci ve nc dosya yazarn hazrlad iindekiler tablosuna sahiptir. Engels'in ikinci ve nc dosya iin ayrd malzemeyi ve bu malzemenin dosyalarndaki dzenlemesini bu iindekiler tablosunun varl dolaysyla, kesin olarak biliyoruz. Birinci ve drdnc dosyalara gelince, bu dosyalara ait sayfalarn, Engels'in istedii gibi dzenlendiinden tam olarak emin deiliz. Birinci dosya ("Diyalektik ve Doabilim") iki ksmdan olumutur: (1) Arkal-nl 11 sayfaya yazlan, herbiri yazar tarafndan numaralanm ve tek tek hepsine "Doann Diyalektii" bal konmu notlar. Biri tekinden izgiyle ayrlm olan bu notlar, 1873 ile 1876 arasndaki dnemde yazlmlardr. Bu notlar, kronolojik srayla yazlm ve elyazmas sayfalarn numaralar bu dzenlemeye gre konmutur. (2) Her biri uzun bir not ya da izgilerle birbirinden ayrlm birok ksa notu kapsayan numaralanmam 20 sayfa. Bu notlardan pek az, tarihlerini saptayabilmemizi mmkn klacak veriyi iermektedir. kinci dosya ("Doann ve Diyalektiin ncelenmesi") geni notu kapsamaktadr: "Gerek Dnyada Matematik Sonsuzluun lkrnekleri zerine", " Mekanik Doa Anlay zerine", "Ngeli'nin Sonsuzluu Anlama Yeteneksizlii zerine", "Anti-Dhring'e Eski nsz. Diyalektik zerine". "Maymundan nsana Geite Emein Rol" balkl yaz, "Feuerbach'tan karlan Ksm" bal altnda geni bir para. Bu dosya iin Engels'in hazrlad iindekiler tablosu, bu dosyann ilkinde iki yazy daha kapsadn gstermektedir: "Hareketin Temel Biimleri" ve "Ruhlar Aleminde Doabilim". Daha sonra, Engels, bu iki yaznn balklarn ikinci dosyann iindekiler tablosundan izerek karm ve bu iki yazy, yarm kalm yaptnn daha fazla tamamlanm paralarn toplad nc dosyaya aktarmtr. nc dosya ("Doann Diyalektii") en tamamlanm alt yazy kapsamaktadr: "Hareketin Temel Biimleri", "Hareketin ls. ", "Elektrik", "Ruhlar Aleminde Doabilim", "Giri" ve "Gel-Git Srtnmesi". Drdnc dosya ("Matematik ve Doabilim. eitli") tamamlanmam iki kesimi kapsar: "Diyalektik" ve "Is". Herbiri uzun bir notu, ya da birbirinden izgiyle ayrlm ksa notlar kapsayan on sekiz numarasz sayfa ve matematik hesaplar kapsayan birok sayfa. Drdnc dosyadaki notlar arasnda,Doann Diyalektii'ne ait iki plan anaizgisi de bulunmaktadr. Bu notlarn tarihleri, yalnzca birka durumda saptanabilir. Dosyalarn ieriklerinin ayrntl dizini ve Doann Diyalektii'ne ait blm ve paralarn kronolojisi bu kitabn sonuna konulmutur. Drt dosyann iindekiler listesine yle bir gzatmak, Engels'in, bu listeye, yalnzca Doann Diyalektii iin yazlm blmleri ve ilk tasarlar koymakla yetinmediini, ama bu yapt iin dnlmemi baz elyazmalarn, rnein "AntiDhring'e Eski nsz", iki "Anti-Dhring'e Not" ("Gerek Dnyada Matematik Sonsuzluun lkrnekleri zerine" ve " Mekanik Doa Anlay zerine"), "Feuerbach'tan karlan Ksm", "Maymundan nsana Geite Emein Rol" ve "Ruhlar Aleminde Doabilim" gibi elyazmalarn da koyduunu gstermektedir. Doann Diyalektii'nin bu basks, Engels'in drt dosyasndaki btn hereyi kapsamna almtr. Yalnzca, herhangi bir aklayc not tamayan matematik hesaplar gsteren birka sayfa ve Doann Diyalektii ile ilikili olmad aka anlalan u notlar alnmamtr: (1) Anti-Dhring'e asl "Giri"in anaizgileri (modern sosyalizm zerine), (2) klelik zerine bir para, (3) Charles Fourier'nin Yeni Snai ve Toplumsal Dnya New Industrial and Social World adl yaptndan alntlar (bu not, Anti-Dhring iin yaplan hazrlk almasnn paralardr) ve (4) Alman kimyacs Philip Pauli'nin, deerin emek teorisine karlk ne srd olumsuz gre ilikin olarak, Engels'in yorumunu da kapsayan ksa bir not. Bu snrlar iinde, Doann Diyalektii, 10 yaz ve blm, 169 not ve para ve iki plan anaizgisi olmak zere, 181 paray iermektedir. Bu kitaptaki malzeme, Engels'in elimize ulaan iki plan anaizgisinde gsterilen dorultudan ayrlmakszn konularna gre dzenlenmitir. Her iki plan, kitabn hemen banda verilmitir. Bunlardan, Engels'in almasnn btnn kavrayan ve daha ayrntl olan, herey yle gsteriyor ki, 1878 Austosunda yazlmtr. almann yalnzca bir blmn kapsayan ikinci plan ise, aa yukar 1880'de yazlmtr. Doann Diyalektii'nde kullanlan ve Engels'in zerinde kesintili olarak on yl (1873-1886) alt malzeme, genel planda gsterilen konularla tam olarak uygun dmemektedir. 1878'de yaplan plandaki btn ayrntlara uymann olanakszlnn nedeni de budur. Ne var ki, gene de, Doann Diyalektiielyazmasnn temel ierii ile plan anaizgileri birbirine uygun dmektedir. Bu yzden, malzemenin sraya konmas, plan anaizgilerine dayandrlmtr. Malzemenin blmlere ayrlmasnda tutulan yol, bizzat Engels tarafndan gsterilen yoldur: bir yanda azok tamamlanm blmler, te yanda hazrlayc notlar. Bylece kitap iki ksma ayrlmtr: (1) makaleler ve blmler, (2) notlar ve paralar. Bu iki ksmdan herbirinde, malzeme, Engels'in planndaki temel izgilere uygun den ayn klavuz rnee gre dzenlenmitir. Bu temel izgiler erevesinde blmler yle sralanmtr: (a) tarihsel giri, (b) materyalist diyalektiin genel sorunlar, (c) bilimlerin snflandrlmas, (d) tek tek bilimlerin diyalektik kapsamna ilikin dnceler, (e) doabilimin nemli baz yntembilimsel sorunlarnn incelenmesi, (f) toplum bilimlerine gei. Sonuncu blm, hemen hemen hi ilenmeden kalan tek blmdr. Plann anaizgileri gereince, Doann Diyalektii kitabnn birinci ksmn oluturan makale ve blmlerin sras yledir: (1) Giri (1875-76'da yazlmtr). (2) Anti-Dhring'e Eski nsz. Diyalektik zerine (Mays-Haziran 1878). (3) Ruhlar Aleminde Doabilim (1878 balar).

(4) Diyalektik (1879 sonlar). (5) Hareketin Temel Biimleri (1880-81). (6) Hareketin ls. (1880-81). (7) Gel-Git Srtnmesi (1880-81). (8) Is (Nisan 1881-Kasm 1882). (9) Elektrik (1882). (10) Maymundan nsana Geite Emein Rol (Haziran 1876). Bu makalelere ve blmlere baklnca grlr ki, doabilimden toplumsal bilime bir gei olan "Maymundan nsana Geite Emein Rol" adl yaz dnda btn konularn sras, kronolojik sraya hemen hemen uygun dmektedir. "Ruhlar Aleminde Doabilim" balkl yaz, Engels'in plan taslanda belirtilmemitir. Muhtemelen Engels, bu yazy, ilkin bir dergide ayrca yaynlamay dnm ve son zamana kadar, Doann Diyalektii'ne katmamtr. Burada makaleler ve blmler arasnda, bu yaz, nc sray tutmaktadr. nk, ondan nceki iki yaznn olduu gibi, bu yaznn da genel yntembilimsel bir nemi vardr ve temel fikrinde (grgcl doabilim iin teorik dnce gerei) "Anti-Dhring'e Eski nsz"le hayli yakndan baldr. Kitabn ikinci ksmn oluturan ilk taslaklara, notlara ve paralara gelince, kullanlabilecek malzemenin, Engels'in plan taslayla karlatrlmas, bu malzemenin yle sralanmasn gerekli klmaktadr: (1) Bilim Tarihinden (2) Doabilim ve Felsefe (3) Diyalektik (4) Maddenin Hareket Biimleri, Bilimlerin Snflandrlmas (5) Matematik (6) Mekanik ve Gkbilim (7) Fizik (8) Kimya (9) Biyoloji. Paralarn bu kesimlerinin Doann Diyalektii'nin on makale ve blmnn balklaryla karlatrlmas, makalelerle paralarn sralannn hemen hemen ayn olduunu gsterir. Paralarn ilk kesimi, Doann Diyalektii'ndeki ilk makaleye uygun dmektedir. Ayn ekilde ikinci kesim ikinci ve nc makalelere, nc kesim drdnc makaleye, drdnc kesim beinci makaleye, altnc kesim altnc ve yedinci makalelere, yedinci kesim sekizinci ve dokuzuncu makalelere uygun dmektedir. Paralar arasnda, onuncu makalenin karl yoktur. Kesimler iinde, paralar, ayn ekilde, konularna gre dzenlenmitir. lk paralar daha ok genel sorunlarla ilgilidir, sonraki paralar, daha zel konulara ayrlmtr. "Bilim Tarihinden" balkl kesimdeki paralar, bilimlerin eski insanlar arasnda douundan Engels'in adalarna kadar, tarihsel sraya gre dizilmitir. "Diyalektik" kesiminde ilk verilen notlar, diyalektiin genel sorunlarna ve temel yasalarna ilikin olanlardr, sonraki notlar, znel diyalektik denen eye aittir. Olanaklar elverdike, her kesim bir sonraki kesime geie yarar olan paralarla sonulandrlmtr. Doann Diyalektii'ndeki malzeme, Engels'in yaad sre iinde baslmamtr. Engels'in lm zerine elyazmalar, otuz yl sreyle Alman Sosyal-Demokrat Partisinin arivlerinde saklanmtr. Yazar tarafndan Doann Diyalektii'ne konan makalelerden yalnzca ikisi gnna kmtr. Bu yazlardan birincisi "Maymundan nsana Geite Emein Rol", Die Neue Zeit'ta 1896'da; "Ruhlar Aleminde Doabilim", Illustrierter Neue Welt-Kalender'de 1898'de yaynlanmtr. Doann Diyalektii'nin tam metni, ilk kez, 1925'te Sovyetler Birlii'nde yaynlanmtr. (Marx ve Engels Arivleri, ikinci kitap.) Bu kitapta, Almanca metin, Rusa evirisiyle birlikte verilmitir. Engels'in kitab sonradan birka kez daha baslm ve her frsatta elyazmasnn okunmas sonucu dzeltmeler, eviride ve malzemenin dzenlenmesinde dzeltmeler yaplmtr. Daha sonraki basklardan en nemlileri, zgn Almanca bask olan (Marx-Engels, Gesamtausgabe. F. Engels, "Herrn Eugen Dhrings Umwlzung der Wissenschaft. Dialektik der Natur." Sonderausgabe. Moskau-Leningrad, 1935) ve birok yabanc baskya rneklik eden 1941 Rusa basksdr. Bu baskdaki malzeme dizisi, 1941 Rusa basksnn ayndr. Dikkate deer lde geniletilen notlar ve dizinler, 1961 Moskova ikinci baskl, Karl Marx ve Friedrich Engels, Btn Yaptlar'n Collected Works'n 20. cildine uygun olarak verilmitir. Sovyetler Birlii Komnist Partisi Merkez Komitesi Marksizm-Leninizm Enstits

[PLAN ANAZGLER] [GENEL PLANIN ANAZGLER][1]

(1) Tarihsel giri: doabilimdeki gelime nedeniyle bu alanda metafizik gr olanaksz hale gelmitir. (2) Almanya'da Hegel'den bu yana teorik gelime seyri (eski nsz). [2] Diyalektie dn, bilinsizce, dolaysyla eliik olarak ve yava yava yer alr. (3) Evrensel i-ilikinin bilimi olarak diyalektik. Temel yasalar: niceliin ve niteliin dnmesi kutupsal kartlarn

karlkl etkisi ve en u noktada birbirlerine dnmeleri eliki yoluyla gelime ya da yadsmann yadsnmas geliimin sarmal biimi. (4) Bilimlerin i-ilikisi. Matematik, mekanik, fizik, kimya, biyoloji. St. Simon (Comte) ve Hegel. (5) Farkl bilimlerde aperus[1*] [dnceler, grler] ve [sayfa 31] bunlarn diyalektik kapsamlar: 1. Matematik: diyalektik yardmc aralar ve ifadeler gerekten oluan matematik sonsuzluk. 2. Gk mekanii imdi bir sre iersinde zlmtr. Mekanik: hareket noktas yalnzca hareketin yokedilmezliinin olumsuz ifadesi olan eylemsizlik idi. 3. Fizik molekl hareketlerinin birbirine geii Clausius ve Loschmindt. 4. Kimya: teoriler, enerji. 5. Kimya: teoriler, enerji. (6) Bilginin snrlar. Du-Bois-Reymond ve Ngeli.[3] Helmholtz, Kant, Hume. (7) Mekanik teorisi. Haeckel.[4 ] (8) Plastidule ruh Haeckel ve Ngeli.[5 ] (9) Bilim ve reti Virchow.[6] (10) Hcre durumu Virchow. (11) Darvinci politika ve toplum teorisi Haeckel ve Schmidt.[7] nsann emek yoluyla farkllamas. Ekonominin doabilime uygulanmas. Helmholtz'un "i"i (Populre Vortrge, II).[8 ]

[KISIM PLANININ ANAZGLER][9 ] (1) Genel olarak hareket. (2) ekme ve itme. Hareketin iletilmesi. (3) Buna uygulanan enerjinin sakinimi [yasas]. tme + ekme. tmenin toplam = enerji. (4) Yerekimi gksel cisimler yersel mekanik. (5) Fizik. Is. Elektrik. (6) Kimya. (7) zet. (a) 4'ten nce: Matematik, Sonsuz izgi. + ve eittir. (b) Gkbilimde: iin gel-git yoluyla yaplmas. Helmholtz'da ifte hesap, s. 120.[2*] Helmholtz'da "kuvvetler", II, s. 190.[3*]
[sayfa 32]

Dipnotlar [1*] Toplu bak; ksa aklama. -. [2*] Bkz: Bu kitabn 108-114. sayfalan. Ed. [3*] Bkz: Bu kitabn 104-108, sayfalar. Ed. Aklayc Notlar [1] Bu plann 1878 Haziranndan sonra hazrlanm olmas gerekir. Burada, 1878 Mays-Haziran aylarnda yazlm olan [Anti]Dhring'e eski nsz ve Haeckel'in 1878 Hazirannda yaynlanm olan Freie Wissenschaft und freie Lehre ("zgr Bilim ve zgr retim") balkl bror anlyor. Plann 1880'den nce hazrlanm olduu da, burada, Doann Diyalektii'nin "Hareketin Temel Biimleri", "Is", ve "Elektrik" gibi blmlerinin belirtilmemesinden anlalmaktadr. Bunlar, 1880-I882'de yazlmt. Burjuva Alman darvincisi Haeckel ve Schmidt'in bu plann 11. maddesinde anlmas ile Engels'in Lavrov'a yazd 10 Austos 1878 tarihli mektubun karlatrlmas, bu plann anaizgilerinin Austos 1878'de yazlm olduunu varsaymann dayanan veriyor. -31. [2] "[Anti]-Dhring'e Eski nsz. Diyalektik zerine" kastediliyor (bkz: bu kitapta s. 59-70). 31. [3] Burada, (1) 45. Alman Doa Bilginleri ve Fizikileri Kongresinde, Leipzig'de, 14 Austos 1872'de okunan E. Du Bois-Reymond'un "ber die Grenzen des Naturerkennens" ("Doa Bilgisinin Snrlar") balkl raporu (Leipzig'de 1872'de kitap halinde yaynland); (2) 50. Alman Doa Bilginleri ve Fizikileri Kongresinde, Mnih'te, 20 Eyll 1877'de okunan Karl Wilhelm von Ngeli'nin, "Die Schranken der naturwissenschaftlichen Erkenntnis" ("Doabilimsel Bilginin Snrlar") balkl raporu (Kongre bltenine ek olarak baslmtr) kastediliyor. -32. [4] Burada Engels'in deindii doabilimsel materyalizm yandalarnn mekanik grdr. Ernst Haeckel bunlarn tipik bir temsilcisiydi. 32. [5] Haeckel, canl protoplazmann en kk paracklarna plastidller adn vermiti. Bu paracklarn herbiri, onun teorisine gre, ok karmak nitelikte bir protein molekldr ve bir tr temel "ruh"a sahiptir. "Plastidl ruh" sorunu, ilkel canl organizmalarda embriyon nitelikte bilinliliin varl, bilinlilik ile onun madd z arasndaki iliki, Mnih'te 1877 Eyllnde toplanan 50. Alman Doa Bilginleri ve Fizikileri Kongresinde tartlmt. Kongrenin 18, 20 ve 22 Eyll gnlerindeki genel toplantlarnda konuan Ernst Haeckel, Kari Wilhelm von Ngeli ve Rudolf Virchow, sorunu byk bir dikkatle ele aldlar. Haeckel, Freie Wissenschaft und freie Lehre ("zgr Bilim ve zgr retim") brornde bir blm, Virchow'un saldrlarna

kar, konu ile ilgili grlerini savunmaya ayrmt. -32. [6] Engels, Rudolf Virchow'un "Die Freiheit der Wissenschaft im modernen Staat" ("Modern Devlette Bilim zgrl") konumasn kastediyor. Bu konumada bilim retiminin zgrlnn snrlanmas nerilmiti. Freie Wissenschaft und freie Lehre brorn yaynlayan Ernst Haeckel, Virchow'a kar kmt. -32. [7] Temmuz-Austos 1878'de Engels, sosyalizme saldran burjuva darvincileri eletirmeye niyetlendi. Oskar Schmidt'in 51.Alman Doa Bilginleri ve Fizikileri Kassel Kongresinde (Eyll 1878) "Darwinismus und Social-Democratie" ("Darvincilik ve Sosyal-Demokrasi") balkl bir rapor okuyaca haberi bu fikrin domasna neden oldu. Engels, haberi, 18 Temmuz 1878 tarihli Nature dergisinde okudu (Cilt XVIII, n 455, s. 316). 51. Kongreden sonra Oskar Schmidt'in raporu bror halinde yaynland (Oskar Schmidt, Darwinismus und Socialdemocratie, Bonn 1878). 10 Austos 1878 dolaylarnda Engelsin, Ernst Haeckel'in Freie Wissenschaft und freie Lehre (Stuttgart 1878) adl bror eline geti. Bu brorde, darvincilik, sosyalist hareketle bantl olduu sulamasndan temizlenmeye allyor ve Oskar Schmidt'in baz szleri anlyordu. Engels, 19 Temmuzda, Oskar Schmidt'e ve 10 Austos 1878'de Lavrov'a birer mektup yazarak, bu szleri yantlamak istediini bildirdi. -32. [8] Helmholtz, Populare wissenschaftliche Vortrge ("Halk in Bilimsel Dersler"), Zweites Heft, Braunschweig 1871. Helm-holtz, zellikle 137-179. sayfalarda ""in fiziksel kavram zerine szediyor. Engels, "Hareketin ls. " blmnde "i"in kategorisini inceliyor (bu kitabn 115-133. sayfalarna baknz). -32. [9] Bu anaizgiler aslnda byk ksmyla "Hareketin Temel Biimleri", blmnn plandr. te yandan, buna, yani "Hareketin Temel Biimleri", "Hareketin ls. ", "Gel-Git Srtnmesi", "Is", "Elektrik" blmlerine uygun den tm bir blmler grubu vardr konu ve dnem olarak birbirine baldrlar. Btn bu blmler, 1880 ve 1882 arasnda yazlmtr. Anaizgiler daha erken, olas ki, 1880'de yazlmtr. -32.

[PLAN ANAZGLER] [GENEL PLANIN ANAZGLER][1]

(1) Tarihsel giri: doabilimdeki gelime nedeniyle bu alanda metafizik gr olanaksz hale gelmitir. (2) Almanya'da Hegel'den bu yana teorik gelime seyri (eski nsz).[2] Diyalektie dn, bilinsizce, dolaysyla eliik olarak ve yava yava yer alr. (3) Evrensel i-ilikinin bilimi olarak diyalektik. Temel yasalar: niceliin ve niteliin dnmesi kutupsal kartlarn karlkl etkisi ve en u noktada birbirlerine dnmeleri eliki yoluyla gelime ya da yadsmann yadsnmas geliimin sarmal biimi. (4) Bilimlerin i-ilikisi. Matematik, mekanik, fizik, kimya, biyoloji. St. Simon (Comte) ve Hegel. (5) Farkl bilimlerde aperus[1*] [dnceler, grler] ve [sayfa 31] bunlarn diyalektik kapsamlar: 1. Matematik: diyalektik yardmc aralar ve ifadeler gerekten oluan matematik sonsuzluk. 2. Gk mekanii imdi bir sre iersinde zlmtr. Mekanik: hareket noktas yalnzca hareketin yokedilmezliinin olumsuz ifadesi olan eylemsizlik idi. 3. Fizik molekl hareketlerinin birbirine geii Clausius ve Loschmindt. 4. Kimya: teoriler, enerji. 5. Kimya: teoriler, enerji. (6) Bilginin snrlar. Du-Bois-Reymond ve Ngeli.[3] Helmholtz, Kant, Hume. (7) Mekanik teorisi. Haeckel.[4 ] (8) Plastidule ruh Haeckel ve Ngeli.[5 ] (9) Bilim ve reti Virchow.[6] (10) Hcre durumu Virchow. (11) Darvinci politika ve toplum teorisi Haeckel ve Schmidt.[7] nsann emek yoluyla farkllamas. Ekonominin doabilime uygulanmas. Helmholtz'un "i"i (Populre Vortrge, II).[8 ]

[KISIM PLANININ ANAZGLER][9 ]

(1) Genel olarak hareket. (2) ekme ve itme. Hareketin iletilmesi. (3) Buna uygulanan enerjinin sakinimi [yasas]. tme + ekme. tmenin toplam = enerji. (4) Yerekimi gksel cisimler yersel mekanik. (5) Fizik. Is. Elektrik. (6) Kimya. (7) zet. (a) 4'ten nce: Matematik, Sonsuz izgi. + ve eittir. (b) Gkbilimde: iin gel-git yoluyla yaplmas. Helmholtz'da ifte hesap, s. 120.[2*] Helmholtz'da "kuvvetler", II, s. 190.[3*]
[sayfa 32]

Dipnotlar [1*] Toplu bak; ksa aklama. -. [2*] Bkz: Bu kitabn 108-114. sayfalan. Ed. [3*] Bkz: Bu kitabn 104-108, sayfalar. Ed. Aklayc Notlar [1] Bu plann 1878 Haziranndan sonra hazrlanm olmas gerekir. Burada, 1878 Mays-Haziran aylarnda yazlm olan [Anti]Dhring'e eski nsz ve Haeckel'in 1878 Hazirannda yaynlanm olan Freie Wissenschaft und freie Lehre ("zgr Bilim ve zgr retim") balkl bror anlyor. Plann 1880'den nce hazrlanm olduu da, burada, Doann Diyalektii'nin "Hareketin Temel Biimleri", "Is", ve "Elektrik" gibi blmlerinin belirtilmemesinden anlalmaktadr. Bunlar, 1880-I882'de yazlmt. Burjuva Alman darvincisi Haeckel ve Schmidt'in bu plann 11. maddesinde anlmas ile Engels'in Lavrov'a yazd 10 Austos 1878 tarihli mektubun karlatrlmas, bu plann anaizgilerinin Austos 1878'de yazlm olduunu varsaymann dayanan veriyor. -31. [2] "[Anti]-Dhring'e Eski nsz. Diyalektik zerine" kastediliyor (bkz: bu kitapta s. 59-70). 31. [3] Burada, (1) 45. Alman Doa Bilginleri ve Fizikileri Kongresinde, Leipzig'de, 14 Austos 1872'de okunan E. Du Bois-Reymond'un "ber die Grenzen des Naturerkennens" ("Doa Bilgisinin Snrlar") balkl raporu (Leipzig'de 1872'de kitap halinde yaynland); (2) 50. Alman Doa Bilginleri ve Fizikileri Kongresinde, Mnih'te, 20 Eyll 1877'de okunan Karl Wilhelm von Ngeli'nin, "Die Schranken der naturwissenschaftlichen Erkenntnis" ("Doabilimsel Bilginin Snrlar") balkl raporu (Kongre bltenine ek olarak baslmtr) kastediliyor. -32. [4] Burada Engels'in deindii doabilimsel materyalizm yandalarnn mekanik grdr. Ernst Haeckel bunlarn tipik bir temsilcisiydi. 32. [5] Haeckel, canl protoplazmann en kk paracklarna plastidller adn vermiti. Bu paracklarn herbiri, onun teorisine gre, ok karmak nitelikte bir protein molekldr ve bir tr temel "ruh"a sahiptir. "Plastidl ruh" sorunu, ilkel canl organizmalarda embriyon nitelikte bilinliliin varl, bilinlilik ile onun madd z arasndaki iliki, Mnih'te 1877 Eyllnde toplanan 50. Alman Doa Bilginleri ve Fizikileri Kongresinde tartlmt. Kongrenin 18, 20 ve 22 Eyll gnlerindeki genel toplantlarnda konuan Ernst Haeckel, Kari Wilhelm von Ngeli ve Rudolf Virchow, sorunu byk bir dikkatle ele aldlar. Haeckel, Freie Wissenschaft und freie Lehre ("zgr Bilim ve zgr retim") brornde bir blm, Virchow'un saldrlarna kar, konu ile ilgili grlerini savunmaya ayrmt. -32. [6] Engels, Rudolf Virchow'un "Die Freiheit der Wissenschaft im modernen Staat" ("Modern Devlette Bilim zgrl") konumasn kastediyor. Bu konumada bilim retiminin zgrlnn snrlanmas nerilmiti. Freie Wissenschaft und freie Lehre brorn yaynlayan Ernst Haeckel, Virchow'a kar kmt. -32. [7] Temmuz-Austos 1878'de Engels, sosyalizme saldran burjuva darvincileri eletirmeye niyetlendi. Oskar Schmidt'in 51.Alman Doa Bilginleri ve Fizikileri Kassel Kongresinde (Eyll 1878) "Darwinismus und Social-Democratie" ("Darvincilik ve Sosyal-Demokrasi") balkl bir rapor okuyaca haberi bu fikrin domasna neden oldu. Engels, haberi, 18 Temmuz 1878 tarihli Nature dergisinde okudu (Cilt XVIII, n 455, s. 316). 51. Kongreden sonra Oskar Schmidt'in raporu bror halinde yaynland (Oskar Schmidt, Darwinismus und Socialdemocratie, Bonn 1878). 10 Austos 1878 dolaylarnda Engelsin, Ernst Haeckel'in Freie Wissenschaft und freie Lehre (Stuttgart 1878) adl bror eline geti. Bu brorde, darvincilik, sosyalist hareketle bantl olduu sulamasndan temizlenmeye allyor ve Oskar Schmidt'in baz szleri anlyordu. Engels, 19 Temmuzda, Oskar Schmidt'e ve 10 Austos 1878'de Lavrov'a birer mektup yazarak, bu szleri yantlamak istediini bildirdi. -32. [8] Helmholtz, Populare wissenschaftliche Vortrge ("Halk in Bilimsel Dersler"), Zweites Heft, Braunschweig 1871. Helm-holtz, zellikle 137-179. sayfalarda ""in fiziksel kavram zerine szediyor. Engels, "Hareketin ls. " blmnde "i"in kategorisini inceliyor (bu kitabn 115-133. sayfalarna baknz). -32. [9] Bu anaizgiler aslnda byk ksmyla "Hareketin Temel Biimleri", blmnn plandr. te yandan, buna, yani "Hareketin Temel Biimleri", "Hareketin ls. ", "Gel-Git Srtnmesi", "Is", "Elektrik" blmlerine uygun den tm bir blmler grubu vardr konu ve dnem olarak birbirine baldrlar. Btn bu blmler, 1880 ve 1882 arasnda yazlmtr. Anaizgiler daha erken, olas ki, 1880'de yazlmtr. -32.

[PLAN ANAZGLER] [GENEL PLANIN ANAZGLER][1]

(1) Tarihsel giri: doabilimdeki gelime nedeniyle bu alanda metafizik gr olanaksz hale gelmitir. (2) Almanya'da Hegel'den bu yana teorik gelime seyri (eski nsz). [2] Diyalektie dn, bilinsizce, dolaysyla eliik olarak ve yava yava yer alr. (3) Evrensel i-ilikinin bilimi olarak diyalektik. Temel yasalar: niceliin ve niteliin dnmesi kutupsal kartlarn karlkl etkisi ve en u noktada birbirlerine dnmeleri eliki yoluyla gelime ya da yadsmann yadsnmas geliimin sarmal biimi. (4) Bilimlerin i-ilikisi. Matematik, mekanik, fizik, kimya, biyoloji. St. Simon (Comte) ve Hegel. (5) Farkl bilimlerde aperus[1*] [dnceler, grler] ve [sayfa 31] bunlarn diyalektik kapsamlar: 1. Matematik: diyalektik yardmc aralar ve ifadeler gerekten oluan matematik sonsuzluk.

2. Gk mekanii imdi bir sre iersinde zlmtr. Mekanik: hareket noktas yalnzca hareketin yokedilmezliinin olumsuz ifadesi olan eylemsizlik idi. 3. Fizik molekl hareketlerinin birbirine geii Clausius ve Loschmindt. 4. Kimya: teoriler, enerji. 5. Kimya: teoriler, enerji. (6) Bilginin snrlar. Du-Bois-Reymond ve Ngeli.[3] Helmholtz, Kant, Hume. (7) Mekanik teorisi. Haeckel.[4 ] (8) Plastidule ruh Haeckel ve Ngeli.[5 ] (9) Bilim ve reti Virchow.[6] (10) Hcre durumu Virchow. (11) Darvinci politika ve toplum teorisi Haeckel ve Schmidt.[7] nsann emek yoluyla farkllamas. Ekonominin doabilime uygulanmas. Helmholtz'un "i"i (Populre Vortrge, II).[8 ]

[KISIM PLANININ ANAZGLER][9 ]

(1) Genel olarak hareket. (2) ekme ve itme. Hareketin iletilmesi. (3) Buna uygulanan enerjinin sakinimi [yasas]. tme + ekme. tmenin toplam = enerji. (4) Yerekimi gksel cisimler yersel mekanik. (5) Fizik. Is. Elektrik. (6) Kimya. (7) zet. (a) 4'ten nce: Matematik, Sonsuz izgi. + ve eittir. (b) Gkbilimde: iin gel-git yoluyla yaplmas. Helmholtz'da ifte hesap, s. 120.[2*] Helmholtz'da "kuvvetler", II, s. 190.[3*]
[sayfa 32]

Dipnotlar [1*] Toplu bak; ksa aklama. -. [2*] Bkz: Bu kitabn 108-114. sayfalan. Ed. [3*] Bkz: Bu kitabn 104-108, sayfalar. Ed. Aklayc Notlar [1] Bu plann 1878 Haziranndan sonra hazrlanm olmas gerekir. Burada, 1878 Mays-Haziran aylarnda yazlm olan [Anti]Dhring'e eski nsz ve Haeckel'in 1878 Hazirannda yaynlanm olan Freie Wissenschaft und freie Lehre ("zgr Bilim ve zgr retim") balkl bror anlyor. Plann 1880'den nce hazrlanm olduu da, burada, Doann Diyalektii'nin "Hareketin Temel Biimleri", "Is", ve "Elektrik" gibi blmlerinin belirtilmemesinden anlalmaktadr. Bunlar, 1880-I882'de yazlmt. Burjuva Alman darvincisi Haeckel ve Schmidt'in bu plann 11. maddesinde anlmas ile Engels'in Lavrov'a yazd 10 Austos 1878 tarihli mektubun karlatrlmas, bu plann anaizgilerinin Austos 1878'de yazlm olduunu varsaymann dayanan veriyor. -31. [2] "[Anti]-Dhring'e Eski nsz. Diyalektik zerine" kastediliyor (bkz: bu kitapta s. 59-70). 31. [3] Burada, (1) 45. Alman Doa Bilginleri ve Fizikileri Kongresinde, Leipzig'de, 14 Austos 1872'de okunan E. Du Bois-Reymond'un "ber die Grenzen des Naturerkennens" ("Doa Bilgisinin Snrlar") balkl raporu (Leipzig'de 1872'de kitap halinde yaynland); (2) 50. Alman Doa Bilginleri ve Fizikileri Kongresinde, Mnih'te, 20 Eyll 1877'de okunan Karl Wilhelm von Ngeli'nin, "Die Schranken der naturwissenschaftlichen Erkenntnis" ("Doabilimsel Bilginin Snrlar") balkl raporu (Kongre bltenine ek olarak baslmtr) kastediliyor. -32. [4] Burada Engels'in deindii doabilimsel materyalizm yandalarnn mekanik grdr. Ernst Haeckel bunlarn tipik bir temsilcisiydi. 32. [5] Haeckel, canl protoplazmann en kk paracklarna plastidller adn vermiti. Bu paracklarn herbiri, onun teorisine gre, ok karmak nitelikte bir protein molekldr ve bir tr temel "ruh"a sahiptir. "Plastidl ruh" sorunu, ilkel canl organizmalarda embriyon nitelikte bilinliliin varl, bilinlilik ile onun madd z arasndaki iliki, Mnih'te 1877 Eyllnde toplanan 50. Alman Doa Bilginleri ve Fizikileri Kongresinde tartlmt. Kongrenin 18, 20 ve 22 Eyll gnlerindeki genel toplantlarnda konuan Ernst Haeckel, Kari Wilhelm von Ngeli ve Rudolf Virchow, sorunu byk bir dikkatle ele aldlar. Haeckel, Freie Wissenschaft und freie Lehre ("zgr Bilim ve zgr retim") brornde bir blm, Virchow'un saldrlarna kar, konu ile ilgili grlerini savunmaya ayrmt. -32. [6] Engels, Rudolf Virchow'un "Die Freiheit der Wissenschaft im modernen Staat" ("Modern Devlette Bilim zgrl") konumasn kastediyor. Bu konumada bilim retiminin zgrlnn snrlanmas nerilmiti. Freie Wissenschaft und freie Lehre brorn yaynlayan Ernst Haeckel, Virchow'a kar kmt. -32. [7] Temmuz-Austos 1878'de Engels, sosyalizme saldran burjuva darvincileri eletirmeye niyetlendi. Oskar Schmidt'in 51.Alman Doa

Bilginleri ve Fizikileri Kassel Kongresinde (Eyll 1878) "Darwinismus und Social-Democratie" ("Darvincilik ve Sosyal-Demokrasi") balkl bir rapor okuyaca haberi bu fikrin domasna neden oldu. Engels, haberi, 18 Temmuz 1878 tarihli Nature dergisinde okudu (Cilt XVIII, n 455, s. 316). 51. Kongreden sonra Oskar Schmidt'in raporu bror halinde yaynland (Oskar Schmidt, Darwinismus und Socialdemocratie, Bonn 1878). 10 Austos 1878 dolaylarnda Engelsin, Ernst Haeckel'in Freie Wissenschaft und freie Lehre (Stuttgart 1878) adl bror eline geti. Bu brorde, darvincilik, sosyalist hareketle bantl olduu sulamasndan temizlenmeye allyor ve Oskar Schmidt'in baz szleri anlyordu. Engels, 19 Temmuzda, Oskar Schmidt'e ve 10 Austos 1878'de Lavrov'a birer mektup yazarak, bu szleri yantlamak istediini bildirdi. -32. [8] Helmholtz, Populare wissenschaftliche Vortrge ("Halk in Bilimsel Dersler"), Zweites Heft, Braunschweig 1871. Helm-holtz, zellikle 137-179. sayfalarda ""in fiziksel kavram zerine szediyor. Engels, "Hareketin ls. " blmnde "i"in kategorisini inceliyor (bu kitabn 115-133. sayfalarna baknz). -32. [9] Bu anaizgiler aslnda byk ksmyla "Hareketin Temel Biimleri", blmnn plandr. te yandan, buna, yani "Hareketin Temel Biimleri", "Hareketin ls. ", "Gel-Git Srtnmesi", "Is", "Elektrik" blmlerine uygun den tm bir blmler grubu vardr konu ve dnem olarak birbirine baldrlar. Btn bu blmler, 1880 ve 1882 arasnda yazlmtr. Anaizgiler daha erken, olas ki, 1880'de yazlmtr. -32.

GR[10]
ANTKTENN parlak doal-felsef sezgilerinin ve ok yan ile sonu alnmadan yitip giden ve son derece nemli ama dank Arap bulularnn tersine, tek bana, bilimsel, sistemli ve ok yanl bir gelimeyi gerekletiren doadaki modern aratrma doadaki bu modern aratrma, btn yakn tarih gibi, ulusal talihsizliin zerimize kt bir zamanda, biz Almanlarn Reformasyon diye adlandrdmz, Franszlarn Rnesans, talyanlarnCinguecento diye adlandrd ama bu terimlerin hi birinin de yeterince ifade etmedii byk bir ada balar. Bu, 15. yzyln ikinci yarsnda ykselmeye balam olan bir adr. Krallk, kentli [sayfa 35] burjuvalarn da desteiyle, feodal soyluluun gcn krm, temelde ulusulua dayanan, iinde modern Avrupa uluslarnn ve modern burjuva toplumun gelimeye balad byk monarileri kurmutur, Henz kentlilerle soylular birbiriyle savarken, Alman Kyl Sava, sahneye, yalnzca isyan halindeki kyly artk bunun yeni bir yan yoktu deil, ama onlarn ardndan, ellerinde kzl bayraklar, dudaklarnda mallarn ortak sahiplii istei olan modern proletaryann ilk rneklerini kararak, bir khin gibi, gelecekteki snf savan iaret etmitir. Bizans'n dnden kalan elyazmalar ve Roma harabelerinden karlan heykeller, arm Batya eski Yunan'n yepyeni bir dnyasn at; bu dnyann parlak biimleri nnde, ortaan hayaletleri ortadan silinip gitmiti; talya'da klasik antikitenin yansmasn andran ve bir daha ulalmam olan hayal edilemeyecek bir sanat dodu. talya'da, Fransa'da ve Almanya'da yepyeni bir edebiyat, ilk modern edebiyat ortaya kt; bundan ksa bir sre sonra, ngiliz ve spanyol edebiyatnn klasik dnemi skn etti. Eski orbis terrarum'un[4*] snrlar ald, dnya, gerekten ilk kez olarak kefedildi ve daha sonraki dnya ticareti ile el zanaatlarndan manfaktre geiin temelleri atld, manfaktr de, byk-lekli modern sanayiin balangc oldu. Kilisenin, insanlarn, dnceleri zerinde kurduu diktatrlk ykld; bu diktatrlk, Protestanl kabul eden Alman halknn ounluu tarafndan dorudan kaldrlp atlrken, Latinler arasnda Araplardan devralman ve yeni yeni kefedilen Yunan felsefesiyle beslenen zgr dncenin nee saan havas giderek daha ok kk salmaya balad ve 18. yzyl materyalizminin yolunu hazrlad. Bu, o zamana kadar insanln geirdii en byk [sayfa 36] ilerletici devrimdi; yle bir dnem ki, devler istiyordu ve bu devleri yaratt dnce, tutku ve karakter gcnde, evrensellikte ve renmede devler. Burjuvazinin modern egemenliini kuranlar, burjuva snrlamalarnn dnda herhangi bir snrlama tanmyorlard. Tam tersine, zamann servenci nitelii, onlar az ya da ok etkiliyordu. O zamann nemli kiileri arasnda, geni lde seyahat etmemi, drt ya da be dilden azmi bilen, birok alanda n yapmam olann bulmak pek mmkn deildi. Leonardo da Vinci yalnzca byk bir ressam deil, ayn zamanda byk bir matematiki, fiziin deiik dallarnn nemli bulularn ona borlu olduu bir mekaniki ve mhendisti. Albrecht Drer, ressam, oymac, heykeltra ve mimard, ve ayrca da ok sonralar Montalembert ve modern Alman istihkm bilimi tarafndan tekrar ele alman pek ok fikirleri ieren bir istihkm sistemi yaratmt. Machiavelli, bir devlet adam, tarihi, ozan ve ayn zamanda, modern zamanlarn dikkate deer ilk asker yazaryd. Luther, yalnzca kilisedeki Augeas ahrlarn temizlemekle kalmam, Alman dilindeki Augeas ahrlarn da silip sprmt; modern Alman nesrini yaratm, 16. yzyln Marseillaise'i haline gelen ve zafere duyulan gvenle dolup taan ilhinin szlerini yazm, mziini bestelemiti.[11] O zamann kahramanlar, henz, ardllarnda tekyanlla yolaan snrlayc etkilerini sk sk grdmz iblmnn tutsa olmamlard. Ama onlarn karakteristii, zellikle hemen hepsinin yaad sre iinde eylemlerini ada hareketler iinde pratik savamda srdrm olmalardr; cephelerini belli etmiler, kimi konuarak ve yazarak, kimi klla, ou da her ikisiyle birlikte savaa girmilerdir. Onlar eksiksiz adam yapan bu karakter gc ve bu btnlktr. Gerek yaamdan kopuk bilginler enderdir ikinci ya da [sayfa 37] nc sradan kiiler, ya da suya sabuna dokunmayan, darkafal, temkinli kiiler. O sralarda doabilim de, genel bir devrimin iinde gelimi ve bilimin kendisi de devrimci bir bilim olmutur; gerekten bu bilim, kendi yaama hakkn savam iinde kazanmak zorundayd. Modern felsefenin kendileriyle birlikte balad byk talyanlarla yan-yana, doabilim de, Engizisyonun zindanlarnda ve kazklarnda kendi ehitlerini vermitir. Ve doann serbeste incelenmesini cezalandrmakta, Protestanlarn, katoliklere bakarak, kraldan ok kralc kesilmeleri ilgintir. Calvin, Servetus'un kandolamn bulma noktasna geldiini anlaynca, onu, iki saat canl canl atete kzartm, yaktrmt; bununla birlikte, Engizisyon, Giordano Bruno'yu, yalnzca yakmakla yetinmiti.

Copernicus, rkek de olsa, doa sorunlarnda, kilise otoritesine, lm yatanda iken yaynlanan lmsz yaptyla kafa tutmu, doabilimin bamszln iln eden bu devrimci hareket ile, Luther'in Papalk Buyruunu yakmas sanki yinelenmitir.[12] Doabilimin tanrbilimden kurtuluu bu tarihten balar, buna karn, baz karlkl iddialar gnmze kadar sregelmitir ve birok kafa hl tam bir akla kavumu deildir. Ne var ki, o zamandan beri, bilimlerin gelimesi dev admlarla olmutur ve denebilir ki, hareket noktasndan itibaren (zaman iindeki) uzakln karesi orannda g kazanmtr. Bundan sonra, organik maddenin en yce rn olan insan beyni iin, hareket yasasnn, deien koullar altnda deerini yitirmedii, inorganik madde iin ise bunun tersi olduu, sanki dnyaya gsterilecekti. imdi artk kaplan alm olan doabilimin bu ilk dneminde, temel sorun, o anda elde bulunan malzemeyi iyice renmekti. Birok alanda, ie, en [sayfa 38] batan balanmas zorunluydu. Antikite, Eukleides'i ve Ptolemaios'un gne sistemini; Araplar, ondalk sistemini, ilk cebir bilgilerini, modern saylar ve simyay miras brakmlard; hristiyan ortaa ise, hi bir ey. Bu durumda, en temel doabilimi olan yer ve gk cisimleri mekanii, ve onunla birlikte, bu bilimin yardmcs olan matematik yntemlerin bulunmas ve gelitirilmesi, zorunlu olarak ilk sray ald. Bu alanda byk iler baarld. Newton'la Linnaeus'un kiilikleriyle karakterize ettikleri bu dnemin sonunda, bu bilim dallarnn belli bir yetkinlie kavuturulduunu gryoruz. Bellibal matematik yntemlerin, zellikle Descartes ile analitik geometrinin, Napier ile logaritmann, Leibniz ve belki de Newton ile diferansiyel ve entegral hesaplarn temel zellikleri ortaya kondu. Ayn ey, temel yasalar kesin olarak aklanm olan kat cisimler mekanii iin de geerlidir. Ensonu gne sistemi gkbiliminde Kepler, gezegen hareketi yasalarn buldu ve Newton, maddenin hareketi genel yasalar asndan, bunlar formle etti. Doabilimin teki dallar, bu n yetkinlikten bile uzak kalmt. Ancak dnemin sonlarna doru, akkan ve gaz cisimler mekanii tekrar ele alnmt.[5*] Fizik, henz ilk admlarnn tesine gemi deildir. Optik, bunun dndayd. Optiin istisna geliimi, gkbilimin pratik gereksinmelerinden ileri gelmekteydi. Kimya, filojistik teori sayesinde, [13] ilk defa olarak simyadan kurtulmaktayd. Yerbilim, henz geliiminin balangcnda olan mineralbilimin tesine geememiti; bu durumda henz paleontoloji diye bir ey var olamazd. Ensonu, biyoloji alannda, esasl zihin almas, henz, yalnzca bitkibilimsel ve hayvanbilimsel deil, ama ayn zamanda [sayfa 39] anatomik ve fizyolojik geni bilgileri toplama ve onlar ilk ayklama noktasndayd. eitli yaam biimlerinin kyaslanmalarndan, bunlarn coraf dalmlar ve iklimsel vb. varolu koullarnn aratrlmasndan henz szedilemezdi. Bu alanda, yalnzca bitkibilim ve hayvanbilim aa yukar bir tamla ulamt ve bunu, Linnaeus'a borluydu. Ama bu dnemi zellikle belirleyen ey, kendine zg bir genel gr gelitirmesidir. Bu genel grn temel noktas doann mutlak deimezlii anlay idi. Doa, varla hangi ekilde kavumu olursa olsun, bir kez var olduktan sonra, varl devam ettike, olduu gibi kalmtr. Balangta gizemli bir "ilk iti"le harekete geirilen gezegenler ve onlarn uydular, sonsuza dek, ya da hi deilse her ey sona erinceye dek, nceden kararlatrlm elips [yrnge .]eleri zerinde dnmeye devam ederler. Yldzlar, "evrensel bir gravitasyon"un etkisi nedeniyle, bir tekini tutarak, bulunduklar yerde sabit ve hareketsiz olarak sonsuza dek kalrlar. Dnya ezelden beri, ya da yaratlnn ilk gnnden bu yana (duruma gre) deimeksizin ayn kalmtr. nsan eliyle yaplan deiiklik ve nakiller dnda, bugnn "be kta"s her zaman varolmutu, bu ktalar ayn dalara, ayn vadilere, ayn rmaklara, ayn iklime, ayn bitki ve hayvanlara, her zaman sahip olmutu. Bitki ve hayvan trleri, balangtan beri kesin olarak deimiyorlard; tr, srekli olarak kendi benzerini retmiti, ve yeni trlerin urada ya da burada, birbirine alanma sonucunda ortaya kabileceklerini kabul etmekle Linnaeus ok ileri gitmiti. nsanlk tarihinin zaman iinde gelimesine karlk, doa tarihi iin ancak uzay iinde bir alma saptanmt. Doadaki btn deiiklikler, btn gelimeler grmezlikten geliniyordu. [sayfa 40] Balangta onca devrimci olan doabilim, birdenbire, kendini, btn btn tutucu hale gelmi bir doa karsnda buluverdi. O doada bugn bile, her ey, balangta nasl idiyse gene yle idi ve her ey, dnyann sonuna ya da sonsuza dek, balangta nasl idiyse yle kalacakt. 18. yzyln ilk yarsnda doabilim, bilgide ve hatta eldeki malzemenin gzden geirilmesinde eski Yunan'dan daha stn bir dzeydeydi, ancak bu malzeme zerindeki teorik yetkinlik, yani genel doa gr bakmndan eski Yunan'n altnda bulunuyordu. Yunan filozoflar iin, dnya, aslnda kaostan km, gelimi ve yaama ulam bir eydi. Ele aldmz dnemin doa bilginleri iin ise, dnya, kemiklemi, deimez bir eydi ve bunlarn ouna gre de bir hamlede yaratlmt. Bilim, henz tanrbilimin a iindeydi. Her yerde sonal nedeni, bizzat doann kendisi tarafndan aklanamayacak bir d itite aryor, bir d itite buluyordu. Newton'un byk bir azametle "evrensel gravitasyon" adn verdii ekim, maddenin temel zellii olarak anlalsa bile, o takdirde, gezegenlerin yrngesini yaratan aklanmam teetsel kuvvet nereden geliyordu? Saysz hayvan ve bitki trleri nasl kmt? Ve btn bunlarn hepsinin stnde, ezelden beri var olmad kesin olduuna gre, insan nasl ortaya kmt? Btn bu tr sorulara, doabilim, sk sk, her eyden sorumlu bir yaratc ileri srerek yant veriyordu. Bu dnemin banda, Copernicus tanrbilimi kapdar etmiti; Newton, bu dnemi, ilh bir ilk iti postulatyla kapatt. Bu doabilimin ulat en yksek genel fikir, doann belli bir amaca gre dzenlendii fikriydi. Wolff un bu yzeyde kalan erekbilimine gre kediler fare yemek iin, fareler kediler tarafndan yenmek iin ve btn doa, yaratcnn [sayfa 41] bilgeliine tanklk etmek iin yaratlmt. O zamann felsefesinin yapt en saygn i, kendisinin, ada doabilimin snrl durumu tarafndan yanl yola saptrlmasna izin vermemesi ve Spinoza'dan byk Fransz materyalistlerine kadar dnyay, dnyann kendisiyle aklamakta direnmesi ve ayrntl yarglara varmay gelecein doabilimine brakmasdr. 18. yzyln materyalistlerini de, ben, bu dnem iinde dnyorum. nk onlarn elinde, yukarda belirtilenlerin dnda, kullanabilecekleri, doaya ilikin bilimsel malzeme bulunmuyordu. Kant'n a aan almas, onlar iin bir gizem olarak kald ve Laplace onlardan ok sonra geldi.[14]Unutmamalyz ki, bilimin gelimesiyle yava yava elenmi olan, bu modas gemi doa gr, 19. yzyln ilk yansnda tamamen egemen olmutu [6*] ve aslnda bugn bile btn okullarda retilir.[7*] Bu talam doa grnde ilk gedik bir doa bilimcisi tarafndan deil, bir filozof tarafndan almtr. 1755'te Kant'n Allgemeine Naturgeschichte und [sayfa 42] Theorie des Himmels adl yapt yaynlanmt. lk iti sorunu ortadan kaldrlmt; dnya ve tm gne sistemi zaman iinde varlaan bir ey olarak ortaya kyordu. Eer doa bilginlerinin byk ounluu, Newton'un ifade ettii, "Fizik, metafizikten kendini koru!"[15]uyars zerinde dnmekten biraz daha az tik-sinselerdi, Kant'n bu tek parlak buluundan sonular karmaya ynelebilirlerdi ve bylece sonsuz sapmalardan ve yanl yolda harcanm byk bir zaman ve emek kaybndan kendilerini korurlard. nk Kant'n buluu, daha sonraki btn

ilerlemelerin hareket noktasn kapsamna almaktayd. Eer dnya varlam bir ey ise, o takdirde dnyann imdiki yerbilimsel, coraf ve iklim durumu, ayn ekilde bitkileri ve hayvanlar da varlam bir ey olmak zorundayd; onun yalnzca uzay iinde birarada oluunun deil, ayn zamanda, zaman iinde srekliliinin de bir tarihi bulunmak zorundayd. Eer bir kez bu ynde daha ileri incelemelere kararl olarak balansayd, imdi doabilim, olduundan, dikkate deer lde daha da ileri giderdi. Ama felsefeden ne yarar gelebilirdi ki? Yllarca sonra Laplace ve Herschel onun ieriini aklayp bu ierie daha derin bir temel, ve bylelikle "bulutsu varsaymna" giderek saygnlk kazandrncaya kadar, Kant'n yapt ilk anda sonusuz kald. Daha sonraki bulular, bu varsaym zafere gtrd. Bu bulularn en nemlileri unlard: sabit yldzlarn kendine zg hareketlerinin kefi; evrensel uzayda bir diren ortam bulunduunun ortaya konuu; evren maddesinin kimyasal zdeliini ve Kant'n postulatna gre kor halindeki bulutsunun varln ortaya koyan tayf ayrtrmas yoluyla desteklenmi kant.[8*] [sayfa 43] Bir baka yerden destek alan, doann salt var olmad, ama varlat ve sonra ld yolundaki kavram ortaya kmasayd, doa bilginlerinin byk bir ksmnn, deien bir dnyann deimeyen organizmalar yaratmasndaki elikinin bilincine, ksa bir sre iinde varp varamayacaklarndan kukuya dmek gerekirdi. Yerbilim ortaya km ve yalnzca biri tekinden sonra biimlenmi ve biri tekinin stne gelmi yersel katmanlar gstermekle kalmam, ayn zamanda, bu yersel katmanlar arasnda artk soyu tkenmi hayvanlarn iskeletleri ve kabuklar ve artk var olmayan bitkilerin gvdeleri, yapraklar ve meyveleri bulunduunu da ortaya koymutur. Bir btn olarak yalnzca dnyann deil, ayn zamanda onun imdiki yzeyinin ve bu yzeyde yaayan bitki ve hayvanlarn da zaman iinde bir tarihi olduunu teslim etmek zere bir karar alnmas gerekiyordu. Bu kabul, nce, hayli gnlsz olmutur. Cuvier'nin, dnyann deimeleri teorisi szde devrimci ama zde gerici idi. Cuviei, mucizeyi doal bir gerekli unsur durumuna getirerek, bir tek ilh yaratl yerine, birbiri ardnca gelen bir dizi yaratl eylemini koymutur. Lyell, yaratcnn mizacna bal ani deiiklik yerine, dnyann yava yava dnmnn giderek artan etkilerini koyan ilk kez yerbilimi akla sokmutur. [9*] Lyell'n teorisi, kendisinden nce gelenlerden herhangi birinin teorisine gre, deimez organik trler varsaym ile daha ok uyumazlk gsteriyordu. Yer-yzeyinin ve btn yaam koullarnn giderek dnm, organizmalarn giderek dnmne ve deien [sayfa 44] evreye uyarlanmalarna, trlerin deiebilirliine dorudan doruya yolat. Ama gelenek, yalnzca katolik kilisesinde deil, ayn zamanda doabilimde de bir gtr. Lyell, yllarca bu elikiyi grmedi, rencileri ise farknda bile deillerdi. Bu, yalnzca, bir sreden beri, doabilime egemen olan ve her kiiyi, azok kendi alan iinde snrlayan iblm ile aklanabilir. O sralar, kapsaml bir grten yoksun olanlarn says pek azd. Bu arada, fizik, gl ilerlemeler kaydetmiti. Doabilimin bu dalnda yeni bir rn balangc olan 1842 ylnda, fiziin vard sonular, ayr kii tarafndan, hemen hemen ayn anda toparlanp zetlenmiti. Heilbronn'da Mayer ve Manchester'da ise Joule, snn mekanik kuvvete ve mekanik kuvvetin sya dnmn ortaya koydular. Isnn mekanik edeerliliinin saptanmas, bu sonucu kesinletirdi. Meslekten doa bilgini deil, bir avukat olan ngiliz Grove [16] da fiziin o zamana kadar ulat birbirlerinden ayr sonular dzenleyerek, fizik kuvvetler denen eylerin, mekanik kuvvetin, snn, n, elektriin ve magnetizmin, hatta kimyasal kuvvet denen eyin, belli koullar altnda, herhangi bir kuvvet kaybna uramakszn birbirine dntn tantlad. Bylece, Descartes'n dnyada mevcut hareket niceliinin deimez olduu yolundaki ilkesini de fiziksel olarak tantlad. Bununla, zel fizik kuvvetler, fiziin gya deimez "trleri", maddenin belli yasalara gre birbirine geen deiik, farkl hareket biimlerine ayrld. u ya da bu bir dizi fizik kuvvetin varlnn raslansal olduu, bu kuvvetlerin ibalants ve birinden tekine geiinin tantlanmasyla bilimden karlp atld. Kendisinden nce gkbilimde olduu gibi, fizik, niha karar olarak, hareket halindeki maddenin sonsuz devrine zorunlu biimde iaret eden bir sonuca vard. [sayfa 45] Lavoisier'den ve zellikle Dalton'dan bu yana kimyann olaanst bir hzla geliimi, doa hakkndaki eski grlere, bir baka ynden saldrd. O zamana kadar yalnzca canl organizma yoluyla retilen inorganik bileimlerin yaplmas, kimya yasalarnn, organik varlklar iin olduu kadar inorganik varlklar iinde geerli olduunu tantlad ve inorganik ve organik doa arasndaki uuruma, Kant'n bile alamaz grd uuruma, geni lde bir kpr kuruldu. Ensonu, biyolojik aratrma alannda da, geen yzyln [18. yzyln] ortalarndan itibaren dzenlenen bilimsel geziler, Avrupa'nn dnyann her yanndaki smrgelerinde yaayan uzmanlarn daha derin aratrmas ve btn bunlarn stnde genellikle paleontoloji, anatomi ve fizyolojideki gelimeler ve zellikle mikroskobun kullanlmas ve hcrenin kefi, karlatrma ynteminin uygulanmasn olanakl klan ve ayn zamanda vazgeilmez hale sokan bir yn malzemenin toplanmasn salad.[10*] Bir yandan, deiik bitki ve hayvanlarn yaam koullar karlatrmal fizik corafya yoluyla ortaya kondu, te yandan homolog organlara gre, deiik organizmalar birbiriyle karlatrld ve bu, organizmalarn yalnzca olgunluk koullarnda deil, ama gelimelerinin btn aamalarnda yapld. Bu aratrma, daha derin ve daha kesin bir durum aldka, organik yapya sk skya yapm kat deimezlik sistemi de giderek ykld. Yalnzca farkl bitki ve hayvan trleri gittike ayrlmaz ekilde, birbirine karm hale gelmekle kalmadlar, o zamana kadarki btn snflamalar anlamsz hale getiren Amphioxus ve Lepidostren"[17] gibi hayvanlar da bulundu[11*] [sayfa 46] ve ensonu, bitki ya da hayvan leminden hangisine ait olduu belirlenemeyen organizmalara rasland. Paleontolojideki boluklar, bir btn olarak organik dnyann geliim tarihi ile tek bir organizmann geliim tarihi arasnda arpc paralelliin doruluunu, bitkibilim ve hayvanbilim iinde gittike kaybolacakm gibi grnd labirentin k yolunu gsteren Ariadne'nin ipinin [12*] hakkn vermeye en gnlszlerin bile zorlanmasyla, gittike daha zorlayarak dolduruldu. Kant'n, gne sisteminin ncesiz ve sonrasz olduuna saldrya geiiyle, hemen hemen ayn yllarda, 1759'da, C. F. Wolff'un da trlerin sabitliine kar bir saldry balatm ve soy teorisini ortaya koymu[19] olmas dikkat ekicidir. Ama onun davasnda, parlak bir umut olan ey, Oken'in, Lamarck'n ve Baer'in elinde kesin biimini alm ve tam 100 yl sonra 1859'da Darwin tarafndan zafere ulatrlmtr.[20] Hemen hemen ayn zamanda, btn organizmalarn sonal morfolojik unsurlar olduklar esasen ortaya konmu olan protoplazma ile hcrenin, organik yaamn en basit biimi olduklar tantlanarak, bamsz, canl haldeki varlklar gsterilmitir. Bu, organik ve inorganik doa arasndaki uurumu asgariye indirmekle kalmam, ayn zamanda, daha nce, organizmalarn soy teorisinin karsna kan glklerden en temel olanlardan birini kaldrmtr. Yeni doa gr, bellibal zelliklerinde tamd: btn katlklar giderilmiti, btn sabitlik ortadan kaldrlmt, sonsuz olarak grlen btn zglk geici hale gelmiti, doann tmnn, sonsuz akm ve evrimsel bir gidi iinde hareketli bir ey olduu gsterilmiti. [sayfa 47]

BYLECE, Yunan felsefesinin byk kurucularnn gr tarzna; en kk unsurdan en byne, kum zerreciklerinden gnelere, protistadan[21]insana kadar, doann tmnn, ncesiz ve sonrasz yaama geli ve gidite, kesintisiz bir akmda, bitmek bilmez bir hareket ve deiim iinde varla sahip olduu grne, bir kez daha dnm oluyoruz. Yalnzca temel bir fark var: Yunanllarda parlak bir sezgi olan ey, bizim iin, deneyle pekitirilmi kesin bir bilimsel aratrmann sonucudur ve daha kesin, daha ak biimde ortaya kmaktadr. Bu evrimsel gidiin, grgcl kantnn boluklar olduu dorudur, ama kesinlikle ortaya konan eylere oranla bu boluklar nemsizdir ve her geen yl biraz daha doldurulmaktadr. Ve bilimin en nemli dallarnn gezegenler-tesi gkbilimin, kimyann, yerbilimin yalnzca bir yzyllk bilimsel bir varla sahip olduu, fizyolojideki karlatrmal yntemin yalnzca elli yllk bir gemii bulunduu ye hemen hemen tm organik gelimenin temel biimi hcrenin kefinden bu yana krk yl bile gemedii dnlrse, ayrntlardaki kantlamada boluklar olmasn olaan karlamak gerekmez mi? [13*] SAMANYOLUNUN en dndaki yldz halkalaryla evrelenen, kor halinde dnen bir buhar ktlesinden souyarak ve biraraya gelerek oluan, ki bu oluun hareket yasalar belki de yzyllar sren gzlemlerden sonra akla kavuacaktr bizim evren adamzda-ki saysz gneler ve gne sistemleri, bizim, yldzlara zg hareketi anlamamz salamtr. Bu gelime, pek doaldr ki, her yerde ayn hzda olmamtr. Gkbilim [sayfa 48]giderek, yalnzca gezegenleri deil, bizim yldz sistemimizdeki snm gneleri (Mdler), karanlk varlklarn mevcudiyetini bilmeye zorlanyor; te yandan (Secchi'ye gre), bizim yldz sistemimizde gneler halinde bulunan bulutsularn bir ksm henz tamamen biimlenmemitir. Mdler'in iddia ettii gibi, bu, teki bulutsularn uzaktaki bamsz evren adalar olduu olasln, spektroskop araclyla belirlenmesi gereken gelimenin greli aamas olduu olasln ortadan kaldrmaz. [22 ] Bir bulutsu ktleden bir gne sisteminin nasl geliecei, Laplace tarafndan, artk alamayacak bir biimde ayrntlaryla gsterilmitir; daha sonraki bilim, giderek bunu dorulamtr. Bylece biimlenen farkl varlklarda gnelerde, gezegenlerde ve uydularda maddenin balangta egemen olan hareket biimi, bizim s dediimiz eydir. Gnein imdi sahip olduu gibi bir scaklkta bile elementlerin kimyasal bileimi sorunu olamaz: bylesine koullar altnda snn elektrie ya da magnetizme dn lsn, srp giden gne gzlemleri gsterecektir; esasen gnete meydana gelen mekanik hareketin, yalnzca s ve ekim gc arasndaki atmadan doduu imdiden tantlanm gibidir. Cisimler ne kadar kk olurlarsa, o kadar abuk sourlar, bizim ay'mzm uzun zamandan beri snm olmas gibi, uydular, yldzslar ve gktalar da ilk snen eyler olmulardr. Gezegenler daha yava sourlar, merkez cisim en yava souyandr. Soumann ilerlemesi ile birlikte, birbirine dnen fiziksel hareket biimlerinin karlkl etkisi gittike nplana kar, en sonunda kimyasal eilimin kendini gstermeye balad, o zamana kadar kimyasal bakmdan kaytsz elementlerin birbiri ardndan [sayfa 49] kimyasal farkllama gsterdii, kimyasal zelliklere kavutuu, birbirleriyle bileikler haline girdii noktaya eriilir. Bu bileikler scakln azalmasyla birlikte durmadan deiirler. Scaklk yalnzca her elementi deil, ayn zamanda elementlerin her bileiini deiik olarak etkiler. Bileiklerin deimesi, buna bal olarak gaz biimindeki maddenin bir ksmnn nce sv, sonra da kat duruma gemesi, bylece meydana gelen yeni koullarla da olur. Gezegenin kabuu sertleir ve yzeyinde su topland zaman, onun kendi ssnn merkez cisimden kendisine yollanan sya oranla yava yava azalmaya balad zamana raslar. Gezegenin atmosferi, bugn anladmz anlamda meteorolojik olaylara sahne olur, st yzeyinde yerbilimsel deimeler balar. Bu deimelerde atmosferik younlamalarn dourduu ylmalar sv kor halindeki i ksmn da doru olan ve yava yava zayflayan etkilerine oranla gittike nem kazanr. Sonunda, scaklk, hi deilse yzeyin nemli bir ksmnda albminin yaama snrlarn amayacak duruma gelince, teki kimyasal nkoullar elveriliyse, canl protoplazma meydana gelir. Bu nkoullarn neler olduunu bugn henz bilmiyoruz. Bugne kadar albminin kimyasal formlnn belli olmamas, kimyasal bakmdan farkl ne kadar albminin bulunduunu bile henz bilmememiz, tamamen yapz albminin yaamn btn temel ilevlerini, sindirim, boaltm, hareket, bzlme, uyarmlara tepki, yeniden retim gibi ilevleri yerine getirdiinin de ancak on yl kadar nce belli olmas dolaysyla buna amamaldr. Bir sonraki gelimenin meydana gelmesi, bu ekilsiz albminin ekirdek ve zarn olumasyla ilk hcreyi ortaya koyduu koullarn gereklemesine kadar [sayfa 50] binlerce yl gemi olabilir. Ama bu ilk hcre tm organik dnyann morfolojik geliimi iin gerekli temeli de salamtr. Paleontolojik kaytlarn tam olarak karlatrlmas sonucu vardmz kanya gre, nce saysz trde zarl ve zarsz tekhcreliler gelitiler. Bunlardan bize kalan tek ey Eozoon canadense'dir.[23] Gene bunlardan birka, giderek ilk bitkilere, tekiler de ilk hayvanlara dnmtr. lk hayvanlardan da, temeldeki yeni farkllama ile, hayvanlarn saysz snflan, takmlar, familyalar, cinsleri ve trleri; en sonunda da sinir sisteminin en yce gelimesine eritii biim, omurgal hayvanlar ve gene en sonunda omurgallar arasnda doann kendi bilincine eritii omurgal, yani insan geliti. nsan da farkllama ile ortaya kar. Bunun, yalnzca bireysel anlamda deil, tek bir yumurta hcresinden doann meydana getirdii en karmak organizma haline gelitii gerektir, bu, tarihsel bakmdan da byledir. Binlerce yllk savamdan sonra, el, ayaktan ayrld, sonunda dik yry saland, insan maymundan farkl oldu, heceli konumann gelimesi ve beynin byk gelimesi iin temel atld, ondan bu yana da insanlarla maymunlar arasndaki almaz boluk ortaya kt. Elin uzmanlamas alet demektir, alet de zgl insan faaliyeti, insann doa zerindeki dntrc tepkisi; retim demektir. Daha dar anlamda hayvanlarn da aletleri vardr, ama yalnzca bedenlerindeki organlar olarak: karnca, an, kunduz; hayvanlar da retirler, ama onlarn evrelerindeki doa zerindeki retici etkisi doaya gre hi derecesindedir. Yalnzca insan, bitkilerin ve hayvanlarn yerini deitirmekle kalmayp, ayn zamanda oturduu yerin grnn, iklimini, hatta bitkileri ve hayvanlar, faaliyetinin sonularm ancak yer yuvarlann tamamen [sayfa 51] yok olmasyla ortadan silinebilecei biimde deitirerek, doaya damgasn vurmay baarmtr. Her eyden nce ve temelde, bunu elin yardm ile baarmtr. Doann deitirilmesinde bugn iin insann en gl aleti olan buharl makine bile, bir alet olduu iin, eninde sonunda insan eline dayanr. Ama el ile birlikte adm adm beyin de geliti. Ayr pratik yararllktaki faaliyetler iin gerekli koullarn bilinci dodu, sonra da daha iyi durumdaki topluluklarda ve bu bilinlilikten hareketle, onlara egemen olan doa yasalarn kavray gerekleti. Doa yasalar konusunda hzla gelien bilgi ile birlikte doa zerinde etkide bulunma

aralar da geliti; insann beyni, el ile birlikte ve onun yannda, ksmen onun sayesinde ayn ekilde gelimeseydi, tek bana el, buharl makineyi asla ortaya koyamazd. nsan ile birlikte tarihe gireriz. Hayvanlarn da bir tarihi, kkenlerinin ve bugnk durumlarna kadar geirdikleri evrimin tarihi vardr. Ama bu tarihi onlar yapmazlar, ve bu tarihe, bilgileri ve iradeleri dnda katlrlar. Buna karlk insanlar, dar anlamda hayvandan uzaklatklar lde, kendi tarihlerini, bizzat, bilinle yaparlar, umulmayan etkenlerin, denetlenmeyen kuvvetlerin bu tarih zerindeki etkisi o lde azalr, tarihsel baar nceden saptanm amaca o lde tam olarak uygun der. Ancak bu ly, insan tarihine, gnmzn en gelimi topluluklarnn tarihine uygularsak, burada, hl daha tasarlanm amalarla varlan sonular arasnda ok byk bir oranszlk bulunduunu, nceden grnmeyen etkilerin stn ktn, denetlenmeyen kuvvetlerin planl olarak harekete getirilmi kuvvetlerden ok daha gl olduunu grrz. nsanlarn en nemli tarihsel faaliyeti, onlar hayvanlktan insanla ykselten, btn [sayfa 52] teki faaliyetlerinin madd temelini meydana getiren faaliyet, yaam gereksinmelerinin retimi, yani bugnk toplumsal retim, denetlenmeyen glerin tasarlanmam etkilerinin karlkl hareketine bal bulunduu, tasarlanm amaca pek seyrek durumlarda ulald, ounlukla bunun tam tersi gerekletii srece baka trls olamaz. En gelimi sanayi lkelerinde, doa kuvvetlerini irademiz altna aldk ve insanlarn hizmetine verdik; bylece retimi snrsz olarak artrdk, yle ki, bir ocuk, imdi, eskiden yz yetikinin rettiinden fazla retiyor. Sonu ne oldu? Daima artan ar-alma ve ynlarn gitgide daha fazla yoksulluu ile her on ylda bir, byk bir knt. Darwin, serbest rekabetin, varolma savamnn, iktisatlarn en yce tarihsel basan diye kutladklar savamn hayvanlar dnyasnn normal durumu olduunu tantlarken, insanlar konusunda, zellikle kendi yurttalar konusunda ne kadar ackl bir yergi yazdm bilmiyordu. Ancak retimin ve datmn planl olduu bilinli bir toplumsal retim dzeni, bizzat retimin insanlar ykselttii gibi, onlar, toplumsal adan, hayvanlar dnyasnn stne ykseltebilir. Tarihsel evrim, byle bir dzeni, her gn biraz daha zorunlu, biraz daha da olanakl hale getiriyor. nsanln ve onunla birlikte, btn faaliyet kollarnn, zellikle de doabiliminin, daha nceki her eyi koyu glgeler iinde brakacak bir gelime gsterecei yeni bir tarihsel a onunla balayacak. Bununla birlikte, "varlaan her ey, yokolmaya mahkmdur".[24] Milyonlarca yl gemi olabilir, yzbinlerce kuak doup lm olabilir; ama zayflayan gne nn kutuplardan gelen buzlar eritmeye artk yetmeyecei, ekvator evresinde durmadan toplanan insanlarn yaamak iin gerekli scakl artk orada [sayfa 53] da bulamayaca, organik yaamn son izinin de yava yava ortadan kaybolduu ve dnyann ay gibi l ve donuk bir yuvarlak halinde, karanlklar iinde ve gene kendisi gibi l duruma gelmi gne evresinde gittike daralan bir yrngede dnecei, sonunda evresinde dnd gnein iine decei an, kar konulmaz biimde yaklamaktadr. Baka gezegenler ondan nce bu duruma decek, tekiler de onu izleyecektir. eleri uyumlu biimde dzenlenmi aydnlk, scak gne sistemi yerine, yalnzca souk ve l bir yuvarlak uzay iinde kendi ssz yolunu izleyecek. Gne sistemimizin bana gelen, erge evren adamzn btn teki sistemlerinin de bana gelecek. O alacak tek bir insan bulunduu srece, dnyaya hi bir zaman ulaamayacak olan br saysz evren adalarnn da bana bu gelecek. Byle bir gne sistemi yaam tarihini tamamlar, btn lmllerin alnyazs olan lme teslim olursa, ondan sonra ne olacak? Gnein cesedi sonsuz uzay iinde sonsuza dek yuvarlanp gidecek mi? Vaktiyle birbirinden ok farkl olan doa kuvvetleri tek bir hareket biimine, ekime mi dnp kalacaktr? "Yoksa", Secchi byle soruyor (s. 810), "l sistemi balangtaki akkor halindeki bulutsuya geri getirebilecek ve yeni bir yaam uyandrabilecek kuvvetler doada var m? Bilmiyoruz." Elbette bunu, 2x2 = 4 gibi, ya da maddenin ekiminin uzakln karesine gre oalp azaldn bildiimiz gibi bilmiyoruz. Ama doa konusundaki grn olabildiince uyumlu bir btn halinde kuran, ve gnmzde en kafasz grgcnn bile onsuz hi bir yere varamayaca teorik doabilimi iinde, sk sk tam olarak bilinmeyen byklklerle hesap yapmak zorundayz ve dncenin tutarll her zaman bilgi yetersizliklerini amak zorundadr. Modern doabilim, [sayfa 54] hareketin yok olmazlk ilkesini felsefeden devralmak zorundayd; bu ilke olmakszn daha fazla yaayamazd. Ancak, maddenin hareketi, salt kaba mekanik hareket deildir, salt yer deitirme deildir; s ve ktr, elektrik ve magnetik gerilimdir, kimyasal bileim ve ayrmdr, yaamdr ve son olarak bilintir. Maddenin, btn snrsz varlk sresi boyunca yalnzca bir kez, ve sonsuzluuna oranla sonsuz derecede kk ksa bir sre iin, kendisini, hareketini farkllatrabilecek ve dolaysyla bu hareketin btn zenginliini ortaya koyabilecek bir durumda bulduunu ve, bundan nce ve sonra, maddenin sonsuza kadar salt yer deiiklii ile snrlanm olarak kaldn sylemek, maddenin lml ve hareketin geici olduunu savunmakla eanlamldr. Hareketin yok olmazl, yalnzca nicel olarak deil, ayn zamanda, nitel olarak da, kavranmaldr; salt mekanik yer deitirme, elverili koullar altnda, sya, elektrie, kimyasal eyleme, yaama dnme olanan da kapsamakla birlikte, bu koullar kendiliinden yaratamayan bir madde, hareketi yitirmitir; kendisine uygun den eitli biimlere dnmek yeteneini yitirmi bir harekette, henz dynamis[14*] bulunmakla birlikte, energeia[15*] yoktur ve bylece ksmen yok edilmi demektir. Ama bunlarn her ikisi de dnlemez. uras kesindir: bir zamanlar, evren adamzn maddesi, en az 20 milyon yldz (Mdler'e gre) kapsayan gne sistemlerinin geliebildii hareketi ne trden olduunu henz bilmiyoruz sya evirmiti; bu gne sistemlerinin giderek yok olduu da kesindir. Bu dnm nasl oldu? Gne sistemimizin gelecekteki caput mortuum'unun[16*] bir daha yeni gne [sayfa 55] sistemlerinin hammaddesine dnp dnmeyeceini, biz de peder Secchi kadar az biliyoruz. Ama burada ya bir yaratcya ynelmek zorundayz, ya da yle bir sonuca varmaya zorlanyoruz: evrenimizin gne sistemlerinin kor halindeki hammaddesi, hareket halindeki maddenin znde var olan hareket dnmleri ile doal yoldan retilmiti, bu dnmlerin koullar, milyonlarca ve milyonlarca yl sonra da olsa, azok raslant halinde, ama ayn zamanda da raslantya zg bir gereklilikle gene madde tarafndan yeniden retilmek zorundadr. Byle bir dnm olana, giderek daha ok benimseniyor. Gk cisimlerinin alnyazsnn birbiri iine dmek olduu grne varlyor, hatta bylesi arpmalarda ortaya kmas gereken s miktar hesaplanyor. Gkbilimin bize verdii bilgiye gre, yeni yldzlarn anszn parlamas, eskiden bilinenlerin de anszn daha ok aydnlanmas, bylesi arpmalarla en kolay yoldan aklanyor. Ayrca gezegenler grubumuz, gnein evresinde ve gneimiz de evren adamzn iinde hareket etmekle kalmyor, btn evren adamz da uzayda teki evren adalaryla geici, greli denge iinde srekli olarak hareket ediyor. nk serbeste yzen cisimlerin greli dengesi bile ancak hareketin karlkl olarak saptand yerde bulunabilir. Baz kimseler, uzayda, scakln, her yerde ayn olmadm varsayyorlar; sonsuz kklkteki bir blm dta tutulursa, evren adamzn saysz gnelerinin ssnn uzayda kaybolduunu ve uzayn ssn milyonda-bir santigrad derece bile

ykseltmeyi salayamadn biliyoruz. Bu byk s miktar ne oluyor? Uzay stma abas iinde sonsuz olarak boa m gidiyor, pratikte varln m yitiriyor, bir derecenin on ya da daha ok sfrla balayan ondal lsnde uzayn snmas [sayfa 56] karsnda teorik varlm m srdryor? Byle bir varsaym, hareketin yok olmazln yadsr; gk cisimlerinin ardarda birbirlerinin iine dmesiyle btn var olan mekanik hareketin sya dnt ve bunun uzaya yayld, bylece "kuvvetin yok olmazl"na karn, genellikle btn hareketin duraca olasln kabul eder. (Burada hareketin yok olmazl yannda, kuvvetin yok olmazl deyiminin ne kadar hatal olduu anlalyor.) O halde, ilerde bilimsel aratrmann gstermeyi amalad bir yoldan, uzaya yaylan snn, yeniden ylp etkin olabilecei bir baka hareket biimine dnmesi olanana sahip olmas gerektii sonucuna varrz. Bununla, mr bitmi gnelerin ate halindeki buhara dn karsnda bulunan balca glk kaybolur. Zaten sonsuz zaman iinde dnyalarn srekli olarak yinelenen birbirini kovalamas, ancak sonsuz uzay iinde saysz dnyalarn yanyana bulunuunun mantksal bir tamlamasdr Draper'in teoriye aykr Yankee beynine bile gerekliliini zorla kabul ettiren bir ilke.[17*] inde maddenin hareket ettii ey sonsuz bir evrim, yrngesini ancak dnyasal ylmzn uygun bir l olamayaca zaman dnemleri iinde tamamlayan bir evrim, iinde en yksek gelime zamannn, organik yaam zamannn ve daha nemlisi doann ve kendi kendilerinin bilincine ermi varlklarnn zamannn, yaam ile zbilincinin geerli olduu uzayn snrll kadar dar bir evrimdir; ister gne ya da bulutsu buhar olsun, ister bir hayvan ya da hayvan cinsi olsun, ister kimyasal birleme ya da ayrma olsun, [sayfa 57] eit lde geici olan ve iinde hi bir eyin sonsuz olmad, ama sonsuz olarak deitii, sonsuz olarak hareket eden, hareketini ve deiimini yasalara gre yapan maddenin sonlu biimdeki varln ieren bir evrimdir. Ama bu evrim, zaman ve uzay iinde ne kadar sk ve ne kadar amanszca tamamlanrsa tamamlansn; ka milyonlarca gne ve dnya doup kaybolursa kay-bolsun; yalnz bir gne sisteminde ve yalnz bir gezegende organik yaam koullar ortaya kncaya dek ne kadar zaman geerse gesin; aralarndan dnebilen beyne sahip hayvanlarn gelimesine, ve ksa bir zaman iin yaam koullarnn ortaya kp sonra gene acmaszca ortadan kaldrlmasna dek ne kadar ok organik varlklar meydana gelip ve daha sonra gene yok olursa olsun maddenin btn dnmleri iinde, sonsuza dek ayn kalaca, hi bir niteliinin hi bir zaman kaybedilemeyecei ve bu yzden ayn zamanda da ayn sarslmaz zorunlulukla yeryznn en yce yarat dnen akl yokedecei ve bir baka yerde, bir baka zaman onu yeniden retecei konusunda kukumuz yoktur. [sayfa 58]

Dipnotlar [4*] Dnya evresi. -. [5*] Elyazmasnn kenarna Engels kurun kalemle u notu koymutur: "Alp nehirlerinin kontroluna ilikin olarak Torricelli." -Ed. [6*] Elyazmasnn kenarnda kurun kalemle yazlm yle bir not var: "Doa zerindeki eski grn katld, btn doabilimlerin tek bir btn olarak anlalmasna yolaan eski inancn temellerini yaratmtr. Hl salt mekanik Fransz ansiklopedistler; daha sonra, Hegel tarafndan yetkinletirilen St. Simon ve Alman doa felsefesi." -Ed. [7*] Bilimsel baarlar, bu gr ortadan kaldrmak gerekirken, o bilimsel baarlaryla hayli nemli bir malzeme salam olan bir insann hatta 1861'de bu gre nasl inatla sarlabilecei, u klasik szlerde grlebilir: "Gne sistemimizin dzenlenii, anlayabildiimiz kadaryla, mevcut olan eyi ve deimez sreklilii koruma amacna ynelmitir. En eski zamanlardan beri yeryzndeki hi bir hayvann ve hi bir bitkinin daha yetkin ya da herhangi bir biimde farkl olmamas gibi, btn organizmalarda birbirini izleyen deil, birbirinin yansra yer alan aamalar bulmamz gibi, kendi soyumuzun vcuta her zaman ayn kalmas gibi birarada var olan gksel cisimlerdeki en byk farkllklar bile bize, bu biimlerin yalnzca gelimenin farkl aamalar olduunu dnmemiz hakkn vermez; bu, daha ok yaratlan her eyin kendi iinde ayn derecede yetkin olmasdr." (Mdler, Populre Astronomie, Berlin 1861, 5. bask, s. 316) [Engels'in notu.] [8*] Elyazmasnn kenarna kurun kalemle u not konmutur: "Yine Kant'tan, gelgitin dn geciktirdii ancak imdi anlalmtr." Ed. [9*] Lyell'n grnn eksiklii hi deilse ilk biiminde dnyadaki hareket halinde olan kuvvetleri, hem nitelik, hem nicelik ynnden deimez olarak dnmesindedir. Onun ynnden dnya sakin deildir, dnya belli bir ynde gelimez, belli bir sonuca gtrmeyen raslansal bir yolda deiir. [Engels'in notu.] [10*] Elyazmasnn kenarna "Embriyoloji" eklenmitir. -Ed. [11*] Elyazmasnn kenarna kurun kalemle, "Ceratodus, keza Archaeopteryx, vb."[18] eklenmitir. -Ed. [12*] Ariadne'nin ipi Yunan mitolojisine gre, Minos'un kz Ariadne, Theseus'u labirentten kurtarmak iin, ona bir ip yuma vermi ve Theseus'la birlikte kamtr, ancak Theseus Ariadne'yi terketmitir. -. [13*] Engels'in elyazmasnda bu paragraf, bir stteki ve bir alttaki paragraflardan yatay izgilerle ayrlm ve Engels'in baka yaptlarnda kulland paragraflarda yapt gibi apraz bir izgiyle izilmitir. -Ed. [14*] G. -Ed. [15*] Edim. -Ed. [16*] l kalntlar. -Ed. [17*] "Sonsuz uzay iinde dnyalarn okluu sonsuz zaman iinde dnyalarn birbirini izledii anlayna gtrr." (J. W. Draper, History of the Intellectual Development of Europe, Vol. II, [s. 325].) [Engelsin notu.] Aklayc Notlar

[10] Engels'in Doann Diyalektii ile ilgili malzemesinin nc dosyas iin hazrlad iindekiler listesinde bu "Giri", "Eski Giri" diye adlandrlyor. Bu "Giri"in metninde, bunlarn hangi tarihte yazldnn saptanmasn mmkn klan iki blm var. Engels 48. sayfada, "hcrenin kefinden bu yana krk yl bile gemedii"ni sylyor. Engels'in Marks'a yazd 14 Temmuz 1858 tarihli bir mektupta hcrenin kefinin aa yukar 1836 tarihli olduunu belirttiini gznne alrsak "Giri"in 1876'dan nce yazld sonucunu karabiliriz. te yandan, Engels, 50. sayfada "tamamen yapz proteinin yaamn btn temel ilevlerini ... getirdii gereinin ancak on yl kadar nce" renildiini yazarken, herhalde, 1866'da yaynlanan Generelle Morphologie der Organismen ("Organizmalarn Genel Morfolojisi") adl yaptnda Ernst Haeckel'in ilknce belirttii moneray gznne alyordu. O halde "Giri"in asl ana-izgileri Engels tarafndan 1874 sonunda yazld. Bundan dolay "Giri"in 1875 ya da 1876 ylnda yazlm olduu sonucunu da karmak mmkndr. "Giri"in birinci ksm 1875'te, ikinci ksm da 1876'nn ilk yarsnda yazlm olabilir. -35. [11] Engels, Luther'in "Ein feste Burg ist unser gott" ("Tanr Bizim Salam Kalemizdir") adl korosuna deiniyor. Zur Geschichte der Religion und Philosophie in Deutschland ("Almanya'da Dinin ve Felsefenin Tarihi zerine") adl yaptnn ikinci kitabnda Heine bu koroyu "Reformasyonun Marseillaise'i" diye adlandryor. -37. [12] Copernicus, gne merkezli dnya sistemini ortaya koyduu ve henz baslm olan De revolutionibus orbium coelestium ("Gksel Krelerin Dnleri") adl kitabnn bir kopyasn ald gn, 24 Mays (eski takvimde) 1543'te lmt. -38. [13] 18. yzyl kimyaclar atelenmeyi, atelenebilir cisimlerde filojiston maddesinin bulunmasna balyorlard. Bu maddeyi tayan cisimlerin onu yanma srasnda braktn sanyorlard. Ama bilindii gibi, havada snan metaller arlat-na gre, filojistik teorinin savunucular fiziksel bakmdan sama bir arl bulunan filojistona dalmlard. Atelenme srecini yanan bir maddenin oksijenle birlikte gsterdii tepki diye doru olarak aklam bulunan Fransz kimyacs Lavoisier tarafndan bu teorinin mmkn olmad tantlanmtr. Filojistik teorinin zamannda oynad yararl rol, "[Anti]-Dhring'e Eski nsz"n sonunda Engels tarafndan belirtilmitir. Kendisi bu teoriyi, Kapital'inikinci cildine yazd nszde geni olarak ele alr. -39. [14] Kant'n gne sisteminin bir bulutsudan meydana geldiini ileri sren bulutsu varsaym u yaptta ortaya konur: I. Kant, Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels, oder Versuch von der Verfassung und dem mechanischem Ursprunge des ganzen Weltgebudes nach Newtonischen Grundstzen abgehandelt ("Evrensel Doa Tarihi, ve Gkyz Teorisi, ya da Newton lkelerine Gre Evrenin Yapsnn ve Mekanik Kkeninin Geici Bir Tanmlamas") Knigsberg ve Leipzig 1755. Kitap anonim bir yaynd. Laplace tarafndan gelitirilen gne sisteminin meydana gelii varsaym nce onun Exposition du systme du monde ("Dnya Sisteminin Aklan"), I-II, Paris, l'an IV de la Re-publique Franaise [1796], yaptnn son blmnde anlatlyordu. Kitabn altnc basmnda (1835) bu sonuncu ksm Lapla-ce'n yaad srada basm iin hazrlanmt ve varsaym yedinci basm biiminde ve yapta bir not olarak ortaya konur. 1864'te ngiliz gkbilimcisi William Huggins, uzayda, Kant ve Laplace'n bulutsu varsaymnda belirtilen ilk bulutsuya benzer stlm gaz halindeki maddelerin varln tahlil yolu ile tantlad. Huggins, 1859'da G. Kirchhoff ve R. Bunsen'in gelitirdii bir tayf ayrtrmas ynteminden yararland. -42. [15] Engels, Newton'un Mathematical Principles of Natural Philosophy, cilt II, kitap III. "General Scholium", adl temel yaptnn ikinci basksnn sonunda belirttii dnceyi gz-nne alyor. "Bundan dolay", diye yazyordu Newton, "gkyznn ve denizin olaylarn yerekimi gc ile aklamakla birlikte, bu gcn nedenini henz saptamadk. ..." Newton, yerekiminin baz zelliklerini saydktan sonra yle devam ediyor: "Ama bundan dolay da yerekiminin bu zelliklerinin nedenini olaylardan ortaya karamadm ve bir varsaym veremedim; nk olaydan karlamayan eylere varsaym deniyor. ster metafiziksel ya da fiziksel, ister niteliklerle ilgili ya da mekaniksel olsun, varsaymlarn deneysel felsefede yeri yoktur. Bu felsefede zel nermeler olaylardan karlr ve daha sonra da tmevarmla genelletirilir." Hegel, Newton'un bu szlerine dayanarak, Enzyklopddie der philosophischen Wissenschaften im Grundrisse, Heidelberg 1817 ("Felsef Bilimler Ansiklopedisi") paragraf 98, Ek 1, yaptnda yle diyordu: "Newton ... metafizikten saknmas iin fizie uyarmada bulundu. ..." 43. [16] Grove'un The Correlation of Physical Forces adl yapt ilknce 1846'da basld. Yapt, Grove'un Londra Enstitsnde, Ocak 1842'de verdii ve ksa bir sre sonra yaynlanan bir konferansna dayanyordu. Engels, bunun 1855'te Londra'da yaynlanan nc basksndan yararland. -45. [17] Amphiozus (neter bal). Kk (5 cm kadar uzunluunda) bala benzer bir hayvan, eitli denizlerde ve okyanuslarda (Hint Okyanusu, Pasifik Okyanusu'nun Malaya adalar grubu ve Japonya kylarnda, Akdeniz'de, Karadeniz'de vb.) grlr, omurgaszlarla omurgallar arasndaki gei biimini temsil eder. Lepidosiren. Gney Amerika'da yaayan, akcierli balklardan ya da ift yanl soluk alanlardan, yani hem cierleri ve hem de solungalar bulunan balklardandr, yaamnn byk bir ksmn su dnda geirir. -46. [18] Ceratodus (boynuz dili). Hem akcieri ve hem de solungac bulunan, Avustralya'da grlen bir balk. Archaeopteryx srngenlerin eitli zelliklerine sahip olan, kularn en eski temsilcisi saylan ve soyu artk tkenmi bulunan bir hayvan. Engels, burada, H. A. Nicholson'un ilk defa 1879'da baslm A Manual of Zoology ("Hayvanbilim Elkitab") adl yaptn kullanyor. Doann Diyalektii zerinde alrken, kitabn 1874'ten sonra baslmayan ilk basklarndan birinden yararlanyor. -46. [19] 1759'da C. F. Wolff, epigenez teorisini desteklemek iin bilimsel kant salayan ve preformasyon retisini rten "Theoria generationis" ("reme Teorisi") tezini yaynlad. Preformasyon, yetikin organizmann tohum hcresinde nceden biimlenmesi demektir. 17. ve 18. yzyln biyologlar arasnda yaygn olan metafiziksel preformizm grne gre, yetikin organizmann her ksm, tohum hcreye indirgenmi biimde nceden vardr ve bundan dolay gelime, nceden var olan organlarn niceliksel bymesidir, szcn asl anlamnda, yeni biimleme ya da epigenez asla olmaz. Epigenez teorisi Wolff'tan Darwin'e kadar birok nde gelen biyologlar tarafndan gelitirilmi ve desteklenmitir. -47. [20] Trlerin Kkeni, ilk kez, 24 Kasm 1859'da yaynland. -47. [21] E. Haeckel, Natrliche Schpfungsgeschichte. Gemeinverstndliche wissenschaftliche Vortrage ber die Entwickelungslehre im Allgemeinen und diejenige von Dartoin, Goethe und Lamarck im Besonderen ("Doal Yaradln Bir Tarihi. Genel Olarak ve zellikle Danvin, Gcethe ve Lamarck'n Gelime Teorisi zerine Halk in Bilimsel Konferanslar"), 4. Aufl., Berlin 1873. Kitap ilk kez 1868'de Berlin'de yaynland. Protista (Greke protistos nceki), Haeckel'in snflandrmasna gre, tekhcreli ve hcresizlerden meydana gelen ilkel organizmalarn yaygn bir grubudur ve bitkilere ve hayvanlara ek olarak organik yaamn nc daln meydana getirir. Monera (Greke moneres tek), Haeckel'e gre, btn yaam fonksiyonlarn, beslenme, hareket, drtye tepki ve oalmay yerine getiren ekirdeksiz ve yapz protein damlalar. Haeckel, imdi l olan ve arkigonoz olarak, yani kendiliinden reme ile ortaya kan asl monera ile hl canl olan imdiki monera arasnda fark gryor. Birincisi, organik yaamn her dalnn gelimesi iin hareket noktasyd. Tarihsel bakmdan, hcre, arkigonoz Moneradan geliti. Sonuncusu ise Protista dalmdadr, bu daln ilk ve en ilkel snfn meydana getirir. Gene Haeckel'e gre, modern Moneralar, Protamoeba primitiva, Protomyxa aurantiaca ve Bathybius haeckelii trleri ile temsil edilir. Protiste ve Monera terimleri Haeckel tarafndan kendisinin Generelle Morphologie der Organismen ("Genel Organizmalar Morfolojisi") adl yaptnda icat edildi, ama bilimde yerlemedi. Bugn Haeckel'in Protista olarak grd organizmalar ya bitkiler ya da hayvanlar olarak snflandrlr. Moneralarn varl dorulanmad. Bununla birlikte, hcre-ncesi biimlerden gelien hcre organizmalar gr, bitki ve hayvanlara ayrlan ilk organizmalarla ilgili gr, bilimde genel bir lde yerleti. -48.

[22] Engels, burada ve aada u yaptlardan aktarmalar yapyor: J. H. Mdler, Der Wunderbau des Weltalls, der popu-lare Astronomie ("Evrenin Mucizev Yaps ya da Halk in Gkbilim"), 5. Aufl., Berlin 1861 ve A. Secchi, Die Sonne ("Gne"), Braunschweig 1872. Engels, "Giri"in ikinci ksmnda, muhtemelen 1876 Ocak ve ubat aynda bu iki kitaptan ald ksmlar kullanyor. -49. [23] Eozoon canadense. Kanada'da bulunmu, eski ilkel organizmalarn kalntlar olarak kabul edilen bir tal, 1878'de hayvanbilimci Kari August Mbius, bu taln organik kkenli olduunu tantlad. -51. [24] Goethe'nin Faust'unda Mefistofeles'in szleri: "Alies was entsteht, ist wert, dass es zugrunde geht" (ksm I, sahne 3). -53. GR[10]

ANTKTENN parlak doal-felsef sezgilerinin ve ok yan ile sonu alnmadan yitip giden ve son derece nemli ama dank Arap bulularnn tersine, tek bana, bilimsel, sistemli ve ok yanl bir gelimeyi gerekletiren doadaki modern aratrma doadaki bu modern aratrma, btn yakn tarih gibi, ulusal talihsizliin zerimize kt bir zamanda, biz Almanlarn Reformasyon diye adlandrdmz, Franszlarn Rnesans, talyanlarnCinguecento diye adlandrd ama bu terimlerin hi birinin de yeterince ifade etmedii byk bir ada balar. Bu, 15. yzyln ikinci yarsnda ykselmeye balam olan bir adr. Krallk, kentli [sayfa 35] burjuvalarn da desteiyle, feodal soyluluun gcn krm, temelde ulusulua dayanan, iinde modern Avrupa uluslarnn ve modern burjuva toplumun gelimeye balad byk monarileri kurmutur, Henz kentlilerle soylular birbiriyle savarken, Alman Kyl Sava, sahneye, yalnzca isyan halindeki kyly artk bunun yeni bir yan yoktu deil, ama onlarn ardndan, ellerinde kzl bayraklar, dudaklarnda mallarn ortak sahiplii istei olan modern proletaryann ilk rneklerini kararak, bir khin gibi, gelecekteki snf savan iaret etmitir. Bizans'n dnden kalan elyazmalar ve Roma harabelerinden karlan heykeller, arm Batya eski Yunan'n yepyeni bir dnyasn at; bu dnyann parlak biimleri nnde, ortaan hayaletleri ortadan silinip gitmiti; talya'da klasik antikitenin yansmasn andran ve bir daha ulalmam olan hayal edilemeyecek bir sanat dodu. talya'da, Fransa'da ve Almanya'da yepyeni bir edebiyat, ilk modern edebiyat ortaya kt; bundan ksa bir sre sonra, ngiliz ve spanyol edebiyatnn klasik dnemi skn etti. Eski orbis terrarum'un[4*] snrlar ald, dnya, gerekten ilk kez olarak kefedildi ve daha sonraki dnya ticareti ile el zanaatlarndan manfaktre geiin temelleri atld, manfaktr de, byk-lekli modern sanayiin balangc oldu. Kilisenin, insanlarn, dnceleri zerinde kurduu diktatrlk ykld; bu diktatrlk, Protestanl kabul eden Alman halknn ounluu tarafndan dorudan kaldrlp atlrken, Latinler arasnda Araplardan devralman ve yeni yeni kefedilen Yunan felsefesiyle beslenen zgr dncenin nee saan havas giderek daha ok kk salmaya balad ve 18. yzyl materyalizminin yolunu hazrlad. Bu, o zamana kadar insanln geirdii en byk [sayfa 36] ilerletici devrimdi; yle bir dnem ki, devler istiyordu ve bu devleri yaratt dnce, tutku ve karakter gcnde, evrensellikte ve renmede devler. Burjuvazinin modern egemenliini kuranlar, burjuva snrlamalarnn dnda herhangi bir snrlama tanmyorlard. Tam tersine, zamann servenci nitelii, onlar az ya da ok etkiliyordu. O zamann nemli kiileri arasnda, geni lde seyahat etmemi, drt ya da be dilden azmi bilen, birok alanda n yapmam olann bulmak pek mmkn deildi. Leonardo da Vinci yalnzca byk bir ressam deil, ayn zamanda byk bir matematiki, fiziin deiik dallarnn nemli bulularn ona borlu olduu bir mekaniki ve mhendisti. Albrecht Drer, ressam, oymac, heykeltra ve mimard, ve ayrca da ok sonralar Montalembert ve modern Alman istihkm bilimi tarafndan tekrar ele alman pek ok fikirleri ieren bir istihkm sistemi yaratmt. Machiavelli, bir devlet adam, tarihi, ozan ve ayn zamanda, modern zamanlarn dikkate deer ilk asker yazaryd. Luther, yalnzca kilisedeki Augeas ahrlarn temizlemekle kalmam, Alman dilindeki Augeas ahrlarn da silip sprmt; modern Alman nesrini yaratm, 16. yzyln Marseillaise'i haline gelen ve zafere duyulan gvenle dolup taan ilhinin szlerini yazm, mziini bestelemiti.[11] O zamann kahramanlar, henz, ardllarnda tekyanlla yolaan snrlayc etkilerini sk sk grdmz iblmnn tutsa olmamlard. Ama onlarn karakteristii, zellikle hemen hepsinin yaad sre iinde eylemlerini ada hareketler iinde pratik savamda srdrm olmalardr; cephelerini belli etmiler, kimi konuarak ve yazarak, kimi klla, ou da her ikisiyle birlikte savaa girmilerdir. Onlar eksiksiz adam yapan bu karakter gc ve bu btnlktr. Gerek yaamdan kopuk bilginler enderdir ikinci ya da [sayfa 37] nc sradan kiiler, ya da suya sabuna dokunmayan, darkafal, temkinli kiiler. O sralarda doabilim de, genel bir devrimin iinde gelimi ve bilimin kendisi de devrimci bir bilim olmutur; gerekten bu bilim, kendi yaama hakkn savam iinde kazanmak zorundayd. Modern felsefenin kendileriyle birlikte balad byk talyanlarla yan-yana, doabilim de, Engizisyonun zindanlarnda ve kazklarnda kendi ehitlerini vermitir. Ve doann serbeste incelenmesini cezalandrmakta, Protestanlarn, katoliklere bakarak, kraldan ok kralc kesilmeleri ilgintir. Calvin, Servetus'un kandolamn bulma noktasna geldiini anlaynca, onu, iki saat canl canl atete kzartm, yaktrmt; bununla birlikte, Engizisyon, Giordano Bruno'yu, yalnzca yakmakla yetinmiti. Copernicus, rkek de olsa, doa sorunlarnda, kilise otoritesine, lm yatanda iken yaynlanan lmsz yaptyla kafa tutmu, doabilimin bamszln iln eden bu devrimci hareket ile, Luther'in Papalk Buyruunu yakmas sanki yinelenmitir.[12] Doabilimin tanrbilimden kurtuluu bu tarihten balar, buna karn, baz karlkl iddialar gnmze kadar sregelmitir ve birok kafa hl tam bir akla kavumu deildir. Ne var ki, o zamandan beri, bilimlerin gelimesi dev admlarla olmutur ve denebilir ki, hareket noktasndan itibaren (zaman iindeki) uzakln karesi orannda g kazanmtr. Bundan sonra, organik maddenin en yce rn olan insan beyni iin, hareket yasasnn, deien koullar altnda deerini yitirmedii, inorganik madde iin ise bunun tersi olduu, sanki dnyaya gsterilecekti. imdi artk kaplan alm olan doabilimin bu ilk dneminde, temel sorun, o anda elde bulunan malzemeyi iyice renmekti. Birok alanda, ie, en [sayfa 38] batan balanmas zorunluydu. Antikite, Eukleides'i ve Ptolemaios'un gne sistemini; Araplar, ondalk sistemini, ilk cebir bilgilerini, modern saylar ve simyay miras brakmlard; hristiyan ortaa ise, hi bir ey. Bu durumda, en temel doabilimi olan yer ve gk cisimleri mekanii, ve onunla birlikte, bu bilimin yardmcs olan matematik yntemlerin bulunmas ve gelitirilmesi, zorunlu olarak ilk sray ald. Bu alanda byk iler baarld. Newton'la Linnaeus'un kiilikleriyle karakterize ettikleri bu dnemin sonunda, bu bilim dallarnn belli bir yetkinlie kavuturulduunu gryoruz. Bellibal matematik yntemlerin, zellikle Descartes ile analitik geometrinin, Napier ile logaritmann, Leibniz ve belki de Newton ile diferansiyel ve entegral hesaplarn temel zellikleri ortaya kondu.

Ayn ey, temel yasalar kesin olarak aklanm olan kat cisimler mekanii iin de geerlidir. Ensonu gne sistemi gkbiliminde Kepler, gezegen hareketi yasalarn buldu ve Newton, maddenin hareketi genel yasalar asndan, bunlar formle etti. Doabilimin teki dallar, bu n yetkinlikten bile uzak kalmt. Ancak dnemin sonlarna doru, akkan ve gaz cisimler mekanii tekrar ele alnmt.[5*] Fizik, henz ilk admlarnn tesine gemi deildir. Optik, bunun dndayd. Optiin istisna geliimi, gkbilimin pratik gereksinmelerinden ileri gelmekteydi. Kimya, filojistik teori sayesinde, [13] ilk defa olarak simyadan kurtulmaktayd. Yerbilim, henz geliiminin balangcnda olan mineralbilimin tesine geememiti; bu durumda henz paleontoloji diye bir ey var olamazd. Ensonu, biyoloji alannda, esasl zihin almas, henz, yalnzca bitkibilimsel ve hayvanbilimsel deil, ama ayn zamanda [sayfa 39] anatomik ve fizyolojik geni bilgileri toplama ve onlar ilk ayklama noktasndayd. eitli yaam biimlerinin kyaslanmalarndan, bunlarn coraf dalmlar ve iklimsel vb. varolu koullarnn aratrlmasndan henz szedilemezdi. Bu alanda, yalnzca bitkibilim ve hayvanbilim aa yukar bir tamla ulamt ve bunu, Linnaeus'a borluydu. Ama bu dnemi zellikle belirleyen ey, kendine zg bir genel gr gelitirmesidir. Bu genel grn temel noktas doann mutlak deimezlii anlay idi. Doa, varla hangi ekilde kavumu olursa olsun, bir kez var olduktan sonra, varl devam ettike, olduu gibi kalmtr. Balangta gizemli bir "ilk iti"le harekete geirilen gezegenler ve onlarn uydular, sonsuza dek, ya da hi deilse her ey sona erinceye dek, nceden kararlatrlm elips [yrnge .]eleri zerinde dnmeye devam ederler. Yldzlar, "evrensel bir gravitasyon"un etkisi nedeniyle, bir tekini tutarak, bulunduklar yerde sabit ve hareketsiz olarak sonsuza dek kalrlar. Dnya ezelden beri, ya da yaratlnn ilk gnnden bu yana (duruma gre) deimeksizin ayn kalmtr. nsan eliyle yaplan deiiklik ve nakiller dnda, bugnn "be kta"s her zaman varolmutu, bu ktalar ayn dalara, ayn vadilere, ayn rmaklara, ayn iklime, ayn bitki ve hayvanlara, her zaman sahip olmutu. Bitki ve hayvan trleri, balangtan beri kesin olarak deimiyorlard; tr, srekli olarak kendi benzerini retmiti, ve yeni trlerin urada ya da burada, birbirine alanma sonucunda ortaya kabileceklerini kabul etmekle Linnaeus ok ileri gitmiti. nsanlk tarihinin zaman iinde gelimesine karlk, doa tarihi iin ancak uzay iinde bir alma saptanmt. Doadaki btn deiiklikler, btn gelimeler grmezlikten geliniyordu. [sayfa 40] Balangta onca devrimci olan doabilim, birdenbire, kendini, btn btn tutucu hale gelmi bir doa karsnda buluverdi. O doada bugn bile, her ey, balangta nasl idiyse gene yle idi ve her ey, dnyann sonuna ya da sonsuza dek, balangta nasl idiyse yle kalacakt. 18. yzyln ilk yarsnda doabilim, bilgide ve hatta eldeki malzemenin gzden geirilmesinde eski Yunan'dan daha stn bir dzeydeydi, ancak bu malzeme zerindeki teorik yetkinlik, yani genel doa gr bakmndan eski Yunan'n altnda bulunuyordu. Yunan filozoflar iin, dnya, aslnda kaostan km, gelimi ve yaama ulam bir eydi. Ele aldmz dnemin doa bilginleri iin ise, dnya, kemiklemi, deimez bir eydi ve bunlarn ouna gre de bir hamlede yaratlmt. Bilim, henz tanrbilimin a iindeydi. Her yerde sonal nedeni, bizzat doann kendisi tarafndan aklanamayacak bir d itite aryor, bir d itite buluyordu. Newton'un byk bir azametle "evrensel gravitasyon" adn verdii ekim, maddenin temel zellii olarak anlalsa bile, o takdirde, gezegenlerin yrngesini yaratan aklanmam teetsel kuvvet nereden geliyordu? Saysz hayvan ve bitki trleri nasl kmt? Ve btn bunlarn hepsinin stnde, ezelden beri var olmad kesin olduuna gre, insan nasl ortaya kmt? Btn bu tr sorulara, doabilim, sk sk, her eyden sorumlu bir yaratc ileri srerek yant veriyordu. Bu dnemin banda, Copernicus tanrbilimi kapdar etmiti; Newton, bu dnemi, ilh bir ilk iti postulatyla kapatt. Bu doabilimin ulat en yksek genel fikir, doann belli bir amaca gre dzenlendii fikriydi. Wolff un bu yzeyde kalan erekbilimine gre kediler fare yemek iin, fareler kediler tarafndan yenmek iin ve btn doa, yaratcnn [sayfa 41] bilgeliine tanklk etmek iin yaratlmt. O zamann felsefesinin yapt en saygn i, kendisinin, ada doabilimin snrl durumu tarafndan yanl yola saptrlmasna izin vermemesi ve Spinoza'dan byk Fransz materyalistlerine kadar dnyay, dnyann kendisiyle aklamakta direnmesi ve ayrntl yarglara varmay gelecein doabilimine brakmasdr. 18. yzyln materyalistlerini de, ben, bu dnem iinde dnyorum. nk onlarn elinde, yukarda belirtilenlerin dnda, kullanabilecekleri, doaya ilikin bilimsel malzeme bulunmuyordu. Kant'n a aan almas, onlar iin bir gizem olarak kald ve Laplace onlardan ok sonra geldi.[14]Unutmamalyz ki, bilimin gelimesiyle yava yava elenmi olan, bu modas gemi doa gr, 19. yzyln ilk yansnda tamamen egemen olmutu[6*] ve aslnda bugn bile btn okullarda retilir.[7*] Bu talam doa grnde ilk gedik bir doa bilimcisi tarafndan deil, bir filozof tarafndan almtr. 1755'te Kant'n Allgemeine Naturgeschichte und [sayfa 42] Theorie des Himmels adl yapt yaynlanmt. lk iti sorunu ortadan kaldrlmt; dnya ve tm gne sistemi zaman iinde varlaan bir ey olarak ortaya kyordu. Eer doa bilginlerinin byk ounluu, Newton'un ifade ettii, "Fizik, metafizikten kendini koru!"[15]uyars zerinde dnmekten biraz daha az tik-sinselerdi, Kant'n bu tek parlak buluundan sonular karmaya ynelebilirlerdi ve bylece sonsuz sapmalardan ve yanl yolda harcanm byk bir zaman ve emek kaybndan kendilerini korurlard. nk Kant'n buluu, daha sonraki btn ilerlemelerin hareket noktasn kapsamna almaktayd. Eer dnya varlam bir ey ise, o takdirde dnyann imdiki yerbilimsel, coraf ve iklim durumu, ayn ekilde bitkileri ve hayvanlar da varlam bir ey olmak zorundayd; onun yalnzca uzay iinde birarada oluunun deil, ayn zamanda, zaman iinde srekliliinin de bir tarihi bulunmak zorundayd. Eer bir kez bu ynde daha ileri incelemelere kararl olarak balansayd, imdi doabilim, olduundan, dikkate deer lde daha da ileri giderdi. Ama felsefeden ne yarar gelebilirdi ki? Yllarca sonra Laplace ve Herschel onun ieriini aklayp bu ierie daha derin bir temel, ve bylelikle "bulutsu varsaymna" giderek saygnlk kazandrncaya kadar, Kant'n yapt ilk anda sonusuz kald. Daha sonraki bulular, bu varsaym zafere gtrd. Bu bulularn en nemlileri unlard: sabit yldzlarn kendine zg hareketlerinin kefi; evrensel uzayda bir diren ortam bulunduunun ortaya konuu; evren maddesinin kimyasal zdeliini ve Kant'n postulatna gre kor halindeki bulutsunun varln ortaya koyan tayf ayrtrmas yoluyla desteklenmi kant.[8*] [sayfa 43] Bir baka yerden destek alan, doann salt var olmad, ama varlat ve sonra ld yolundaki kavram ortaya kmasayd, doa bilginlerinin byk bir ksmnn, deien bir dnyann deimeyen organizmalar yaratmasndaki elikinin bilincine, ksa bir sre iinde varp varamayacaklarndan kukuya dmek gerekirdi. Yerbilim ortaya km ve yalnzca biri tekinden sonra biimlenmi ve biri tekinin stne gelmi yersel katmanlar gstermekle kalmam, ayn zamanda, bu yersel katmanlar arasnda artk soyu tkenmi hayvanlarn iskeletleri ve kabuklar ve artk var olmayan bitkilerin gvdeleri,

yapraklar ve meyveleri bulunduunu da ortaya koymutur. Bir btn olarak yalnzca dnyann deil, ayn zamanda onun imdiki yzeyinin ve bu yzeyde yaayan bitki ve hayvanlarn da zaman iinde bir tarihi olduunu teslim etmek zere bir karar alnmas gerekiyordu. Bu kabul, nce, hayli gnlsz olmutur. Cuvier'nin, dnyann deimeleri teorisi szde devrimci ama zde gerici idi. Cuviei, mucizeyi doal bir gerekli unsur durumuna getirerek, bir tek ilh yaratl yerine, birbiri ardnca gelen bir dizi yaratl eylemini koymutur. Lyell, yaratcnn mizacna bal ani deiiklik yerine, dnyann yava yava dnmnn giderek artan etkilerini koyan ilk kez yerbilimi akla sokmutur. [9*] Lyell'n teorisi, kendisinden nce gelenlerden herhangi birinin teorisine gre, deimez organik trler varsaym ile daha ok uyumazlk gsteriyordu. Yer-yzeyinin ve btn yaam koullarnn giderek dnm, organizmalarn giderek dnmne ve deien [sayfa 44] evreye uyarlanmalarna, trlerin deiebilirliine dorudan doruya yolat. Ama gelenek, yalnzca katolik kilisesinde deil, ayn zamanda doabilimde de bir gtr. Lyell, yllarca bu elikiyi grmedi, rencileri ise farknda bile deillerdi. Bu, yalnzca, bir sreden beri, doabilime egemen olan ve her kiiyi, azok kendi alan iinde snrlayan iblm ile aklanabilir. O sralar, kapsaml bir grten yoksun olanlarn says pek azd. Bu arada, fizik, gl ilerlemeler kaydetmiti. Doabilimin bu dalnda yeni bir rn balangc olan 1842 ylnda, fiziin vard sonular, ayr kii tarafndan, hemen hemen ayn anda toparlanp zetlenmiti. Heilbronn'da Mayer ve Manchester'da ise Joule, snn mekanik kuvvete ve mekanik kuvvetin sya dnmn ortaya koydular. Isnn mekanik edeerliliinin saptanmas, bu sonucu kesinletirdi. Meslekten doa bilgini deil, bir avukat olan ngiliz Grove [16] da fiziin o zamana kadar ulat birbirlerinden ayr sonular dzenleyerek, fizik kuvvetler denen eylerin, mekanik kuvvetin, snn, n, elektriin ve magnetizmin, hatta kimyasal kuvvet denen eyin, belli koullar altnda, herhangi bir kuvvet kaybna uramakszn birbirine dntn tantlad. Bylece, Descartes'n dnyada mevcut hareket niceliinin deimez olduu yolundaki ilkesini de fiziksel olarak tantlad. Bununla, zel fizik kuvvetler, fiziin gya deimez "trleri", maddenin belli yasalara gre birbirine geen deiik, farkl hareket biimlerine ayrld. u ya da bu bir dizi fizik kuvvetin varlnn raslansal olduu, bu kuvvetlerin ibalants ve birinden tekine geiinin tantlanmasyla bilimden karlp atld. Kendisinden nce gkbilimde olduu gibi, fizik, niha karar olarak, hareket halindeki maddenin sonsuz devrine zorunlu biimde iaret eden bir sonuca vard. [sayfa 45] Lavoisier'den ve zellikle Dalton'dan bu yana kimyann olaanst bir hzla geliimi, doa hakkndaki eski grlere, bir baka ynden saldrd. O zamana kadar yalnzca canl organizma yoluyla retilen inorganik bileimlerin yaplmas, kimya yasalarnn, organik varlklar iin olduu kadar inorganik varlklar iinde geerli olduunu tantlad ve inorganik ve organik doa arasndaki uuruma, Kant'n bile alamaz grd uuruma, geni lde bir kpr kuruldu. Ensonu, biyolojik aratrma alannda da, geen yzyln [18. yzyln] ortalarndan itibaren dzenlenen bilimsel geziler, Avrupa'nn dnyann her yanndaki smrgelerinde yaayan uzmanlarn daha derin aratrmas ve btn bunlarn stnde genellikle paleontoloji, anatomi ve fizyolojideki gelimeler ve zellikle mikroskobun kullanlmas ve hcrenin kefi, karlatrma ynteminin uygulanmasn olanakl klan ve ayn zamanda vazgeilmez hale sokan bir yn malzemenin toplanmasn salad.[10*] Bir yandan, deiik bitki ve hayvanlarn yaam koullar karlatrmal fizik corafya yoluyla ortaya kondu, te yandan homolog organlara gre, deiik organizmalar birbiriyle karlatrld ve bu, organizmalarn yalnzca olgunluk koullarnda deil, ama gelimelerinin btn aamalarnda yapld. Bu aratrma, daha derin ve daha kesin bir durum aldka, organik yapya sk skya yapm kat deimezlik sistemi de giderek ykld. Yalnzca farkl bitki ve hayvan trleri gittike ayrlmaz ekilde, birbirine karm hale gelmekle kalmadlar, o zamana kadarki btn snflamalar anlamsz hale getiren Amphioxus ve Lepidostren"[17] gibi hayvanlar da bulundu[11*] [sayfa 46] ve ensonu, bitki ya da hayvan leminden hangisine ait olduu belirlenemeyen organizmalara rasland. Paleontolojideki boluklar, bir btn olarak organik dnyann geliim tarihi ile tek bir organizmann geliim tarihi arasnda arpc paralelliin doruluunu, bitkibilim ve hayvanbilim iinde gittike kaybolacakm gibi grnd labirentin k yolunu gsteren Ariadne'nin ipinin [12*] hakkn vermeye en gnlszlerin bile zorlanmasyla, gittike daha zorlayarak dolduruldu. Kant'n, gne sisteminin ncesiz ve sonrasz olduuna saldrya geiiyle, hemen hemen ayn yllarda, 1759'da, C. F. Wolff'un da trlerin sabitliine kar bir saldry balatm ve soy teorisini ortaya koymu[19] olmas dikkat ekicidir. Ama onun davasnda, parlak bir umut olan ey, Oken'in, Lamarck'n ve Baer'in elinde kesin biimini alm ve tam 100 yl sonra 1859'da Darwin tarafndan zafere ulatrlmtr.[20] Hemen hemen ayn zamanda, btn organizmalarn sonal morfolojik unsurlar olduklar esasen ortaya konmu olan protoplazma ile hcrenin, organik yaamn en basit biimi olduklar tantlanarak, bamsz, canl haldeki varlklar gsterilmitir. Bu, organik ve inorganik doa arasndaki uurumu asgariye indirmekle kalmam, ayn zamanda, daha nce, organizmalarn soy teorisinin karsna kan glklerden en temel olanlardan birini kaldrmtr. Yeni doa gr, bellibal zelliklerinde tamd: btn katlklar giderilmiti, btn sabitlik ortadan kaldrlmt, sonsuz olarak grlen btn zglk geici hale gelmiti, doann tmnn, sonsuz akm ve evrimsel bir gidi iinde hareketli bir ey olduu gsterilmiti. [sayfa 47] BYLECE, Yunan felsefesinin byk kurucularnn gr tarzna; en kk unsurdan en byne, kum zerreciklerinden gnelere, protistadan[21]insana kadar, doann tmnn, ncesiz ve sonrasz yaama geli ve gidite, kesintisiz bir akmda, bitmek bilmez bir hareket ve deiim iinde varla sahip olduu grne, bir kez daha dnm oluyoruz. Yalnzca temel bir fark var: Yunanllarda parlak bir sezgi olan ey, bizim iin, deneyle pekitirilmi kesin bir bilimsel aratrmann sonucudur ve daha kesin, daha ak biimde ortaya kmaktadr. Bu evrimsel gidiin, grgcl kantnn boluklar olduu dorudur, ama kesinlikle ortaya konan eylere oranla bu boluklar nemsizdir ve her geen yl biraz daha doldurulmaktadr. Ve bilimin en nemli dallarnn gezegenler-tesi gkbilimin, kimyann, yerbilimin yalnzca bir yzyllk bilimsel bir varla sahip olduu, fizyolojideki karlatrmal yntemin yalnzca elli yllk bir gemii bulunduu ye hemen hemen tm organik gelimenin temel biimi hcrenin kefinden bu yana krk yl bile gemedii dnlrse, ayrntlardaki kantlamada boluklar olmasn olaan karlamak gerekmez mi? [13*] SAMANYOLUNUN en dndaki yldz halkalaryla evrelenen, kor halinde dnen bir buhar ktlesinden souyarak ve biraraya gelerek oluan, ki bu oluun hareket yasalar belki de yzyllar sren gzlemlerden sonra akla kavuacaktr bizim evren adamzda-ki saysz gneler ve gne sistemleri, bizim, yldzlara zg hareketi anlamamz salamtr. Bu gelime, pek doaldr ki, her yerde ayn hzda olmamtr. Gkbilim [sayfa 48]giderek, yalnzca gezegenleri deil, bizim yldz

sistemimizdeki snm gneleri (Mdler), karanlk varlklarn mevcudiyetini bilmeye zorlanyor; te yandan (Secchi'ye gre), bizim yldz sistemimizde gneler halinde bulunan bulutsularn bir ksm henz tamamen biimlenmemitir. Mdler'in iddia ettii gibi, bu, teki bulutsularn uzaktaki bamsz evren adalar olduu olasln, spektroskop araclyla belirlenmesi gereken gelimenin greli aamas olduu olasln ortadan kaldrmaz. [22 ] Bir bulutsu ktleden bir gne sisteminin nasl geliecei, Laplace tarafndan, artk alamayacak bir biimde ayrntlaryla gsterilmitir; daha sonraki bilim, giderek bunu dorulamtr. Bylece biimlenen farkl varlklarda gnelerde, gezegenlerde ve uydularda maddenin balangta egemen olan hareket biimi, bizim s dediimiz eydir. Gnein imdi sahip olduu gibi bir scaklkta bile elementlerin kimyasal bileimi sorunu olamaz: bylesine koullar altnda snn elektrie ya da magnetizme dn lsn, srp giden gne gzlemleri gsterecektir; esasen gnete meydana gelen mekanik hareketin, yalnzca s ve ekim gc arasndaki atmadan doduu imdiden tantlanm gibidir. Cisimler ne kadar kk olurlarsa, o kadar abuk sourlar, bizim ay'mzm uzun zamandan beri snm olmas gibi, uydular, yldzslar ve gktalar da ilk snen eyler olmulardr. Gezegenler daha yava sourlar, merkez cisim en yava souyandr. Soumann ilerlemesi ile birlikte, birbirine dnen fiziksel hareket biimlerinin karlkl etkisi gittike nplana kar, en sonunda kimyasal eilimin kendini gstermeye balad, o zamana kadar kimyasal bakmdan kaytsz elementlerin birbiri ardndan [sayfa 49] kimyasal farkllama gsterdii, kimyasal zelliklere kavutuu, birbirleriyle bileikler haline girdii noktaya eriilir. Bu bileikler scakln azalmasyla birlikte durmadan deiirler. Scaklk yalnzca her elementi deil, ayn zamanda elementlerin her bileiini deiik olarak etkiler. Bileiklerin deimesi, buna bal olarak gaz biimindeki maddenin bir ksmnn nce sv, sonra da kat duruma gemesi, bylece meydana gelen yeni koullarla da olur. Gezegenin kabuu sertleir ve yzeyinde su topland zaman, onun kendi ssnn merkez cisimden kendisine yollanan sya oranla yava yava azalmaya balad zamana raslar. Gezegenin atmosferi, bugn anladmz anlamda meteorolojik olaylara sahne olur, st yzeyinde yerbilimsel deimeler balar. Bu deimelerde atmosferik younlamalarn dourduu ylmalar sv kor halindeki i ksmn da doru olan ve yava yava zayflayan etkilerine oranla gittike nem kazanr. Sonunda, scaklk, hi deilse yzeyin nemli bir ksmnda albminin yaama snrlarn amayacak duruma gelince, teki kimyasal nkoullar elveriliyse, canl protoplazma meydana gelir. Bu nkoullarn neler olduunu bugn henz bilmiyoruz. Bugne kadar albminin kimyasal formlnn belli olmamas, kimyasal bakmdan farkl ne kadar albminin bulunduunu bile henz bilmememiz, tamamen yapz albminin yaamn btn temel ilevlerini, sindirim, boaltm, hareket, bzlme, uyarmlara tepki, yeniden retim gibi ilevleri yerine getirdiinin de ancak on yl kadar nce belli olmas dolaysyla buna amamaldr. Bir sonraki gelimenin meydana gelmesi, bu ekilsiz albminin ekirdek ve zarn olumasyla ilk hcreyi ortaya koyduu koullarn gereklemesine kadar [sayfa 50] binlerce yl gemi olabilir. Ama bu ilk hcre tm organik dnyann morfolojik geliimi iin gerekli temeli de salamtr. Paleontolojik kaytlarn tam olarak karlatrlmas sonucu vardmz kanya gre, nce saysz trde zarl ve zarsz tekhcreliler gelitiler. Bunlardan bize kalan tek ey Eozoon canadense'dir.[23] Gene bunlardan birka, giderek ilk bitkilere, tekiler de ilk hayvanlara dnmtr. lk hayvanlardan da, temeldeki yeni farkllama ile, hayvanlarn saysz snflan, takmlar, familyalar, cinsleri ve trleri; en sonunda da sinir sisteminin en yce gelimesine eritii biim, omurgal hayvanlar ve gene en sonunda omurgallar arasnda doann kendi bilincine eritii omurgal, yani insan geliti. nsan da farkllama ile ortaya kar. Bunun, yalnzca bireysel anlamda deil, tek bir yumurta hcresinden doann meydana getirdii en karmak organizma haline gelitii gerektir, bu, tarihsel bakmdan da byledir. Binlerce yllk savamdan sonra, el, ayaktan ayrld, sonunda dik yry saland, insan maymundan farkl oldu, heceli konumann gelimesi ve beynin byk gelimesi iin temel atld, ondan bu yana da insanlarla maymunlar arasndaki almaz boluk ortaya kt. Elin uzmanlamas alet demektir, alet de zgl insan faaliyeti, insann doa zerindeki dntrc tepkisi; retim demektir. Daha dar anlamda hayvanlarn da aletleri vardr, ama yalnzca bedenlerindeki organlar olarak: karnca, an, kunduz; hayvanlar da retirler, ama onlarn evrelerindeki doa zerindeki retici etkisi doaya gre hi derecesindedir. Yalnzca insan, bitkilerin ve hayvanlarn yerini deitirmekle kalmayp, ayn zamanda oturduu yerin grnn, iklimini, hatta bitkileri ve hayvanlar, faaliyetinin sonularm ancak yer yuvarlann tamamen [sayfa 51] yok olmasyla ortadan silinebilecei biimde deitirerek, doaya damgasn vurmay baarmtr. Her eyden nce ve temelde, bunu elin yardm ile baarmtr. Doann deitirilmesinde bugn iin insann en gl aleti olan buharl makine bile, bir alet olduu iin, eninde sonunda insan eline dayanr. Ama el ile birlikte adm adm beyin de geliti. Ayr pratik yararllktaki faaliyetler iin gerekli koullarn bilinci dodu, sonra da daha iyi durumdaki topluluklarda ve bu bilinlilikten hareketle, onlara egemen olan doa yasalarn kavray gerekleti. Doa yasalar konusunda hzla gelien bilgi ile birlikte doa zerinde etkide bulunma aralar da geliti; insann beyni, el ile birlikte ve onun yannda, ksmen onun sayesinde ayn ekilde gelimeseydi, tek bana el, buharl makineyi asla ortaya koyamazd. nsan ile birlikte tarihe gireriz. Hayvanlarn da bir tarihi, kkenlerinin ve bugnk durumlarna kadar geirdikleri evrimin tarihi vardr. Ama bu tarihi onlar yapmazlar, ve bu tarihe, bilgileri ve iradeleri dnda katlrlar. Buna karlk insanlar, dar anlamda hayvandan uzaklatklar lde, kendi tarihlerini, bizzat, bilinle yaparlar, umulmayan etkenlerin, denetlenmeyen kuvvetlerin bu tarih zerindeki etkisi o lde azalr, tarihsel baar nceden saptanm amaca o lde tam olarak uygun der. Ancak bu ly, insan tarihine, gnmzn en gelimi topluluklarnn tarihine uygularsak, burada, hl daha tasarlanm amalarla varlan sonular arasnda ok byk bir oranszlk bulunduunu, nceden grnmeyen etkilerin stn ktn, denetlenmeyen kuvvetlerin planl olarak harekete getirilmi kuvvetlerden ok daha gl olduunu grrz. nsanlarn en nemli tarihsel faaliyeti, onlar hayvanlktan insanla ykselten, btn [sayfa 52] teki faaliyetlerinin madd temelini meydana getiren faaliyet, yaam gereksinmelerinin retimi, yani bugnk toplumsal retim, denetlenmeyen glerin tasarlanmam etkilerinin karlkl hareketine bal bulunduu, tasarlanm amaca pek seyrek durumlarda ulald, ounlukla bunun tam tersi gerekletii srece baka trls olamaz. En gelimi sanayi lkelerinde, doa kuvvetlerini irademiz altna aldk ve insanlarn hizmetine verdik; bylece retimi snrsz olarak artrdk, yle ki, bir ocuk, imdi, eskiden yz yetikinin rettiinden fazla retiyor. Sonu ne oldu? Daima artan ar-alma ve ynlarn gitgide daha fazla

yoksulluu ile her on ylda bir, byk bir knt. Darwin, serbest rekabetin, varolma savamnn, iktisatlarn en yce tarihsel basan diye kutladklar savamn hayvanlar dnyasnn normal durumu olduunu tantlarken, insanlar konusunda, zellikle kendi yurttalar konusunda ne kadar ackl bir yergi yazdm bilmiyordu. Ancak retimin ve datmn planl olduu bilinli bir toplumsal retim dzeni, bizzat retimin insanlar ykselttii gibi, onlar, toplumsal adan, hayvanlar dnyasnn stne ykseltebilir. Tarihsel evrim, byle bir dzeni, her gn biraz daha zorunlu, biraz daha da olanakl hale getiriyor. nsanln ve onunla birlikte, btn faaliyet kollarnn, zellikle de doabiliminin, daha nceki her eyi koyu glgeler iinde brakacak bir gelime gsterecei yeni bir tarihsel a onunla balayacak. Bununla birlikte, "varlaan her ey, yokolmaya mahkmdur".[24] Milyonlarca yl gemi olabilir, yzbinlerce kuak doup lm olabilir; ama zayflayan gne nn kutuplardan gelen buzlar eritmeye artk yetmeyecei, ekvator evresinde durmadan toplanan insanlarn yaamak iin gerekli scakl artk orada [sayfa 53] da bulamayaca, organik yaamn son izinin de yava yava ortadan kaybolduu ve dnyann ay gibi l ve donuk bir yuvarlak halinde, karanlklar iinde ve gene kendisi gibi l duruma gelmi gne evresinde gittike daralan bir yrngede dnecei, sonunda evresinde dnd gnein iine decei an, kar konulmaz biimde yaklamaktadr. Baka gezegenler ondan nce bu duruma decek, tekiler de onu izleyecektir. eleri uyumlu biimde dzenlenmi aydnlk, scak gne sistemi yerine, yalnzca souk ve l bir yuvarlak uzay iinde kendi ssz yolunu izleyecek. Gne sistemimizin bana gelen, erge evren adamzn btn teki sistemlerinin de bana gelecek. O alacak tek bir insan bulunduu srece, dnyaya hi bir zaman ulaamayacak olan br saysz evren adalarnn da bana bu gelecek. Byle bir gne sistemi yaam tarihini tamamlar, btn lmllerin alnyazs olan lme teslim olursa, ondan sonra ne olacak? Gnein cesedi sonsuz uzay iinde sonsuza dek yuvarlanp gidecek mi? Vaktiyle birbirinden ok farkl olan doa kuvvetleri tek bir hareket biimine, ekime mi dnp kalacaktr? "Yoksa", Secchi byle soruyor (s. 810), "l sistemi balangtaki akkor halindeki bulutsuya geri getirebilecek ve yeni bir yaam uyandrabilecek kuvvetler doada var m? Bilmiyoruz." Elbette bunu, 2x2 = 4 gibi, ya da maddenin ekiminin uzakln karesine gre oalp azaldn bildiimiz gibi bilmiyoruz. Ama doa konusundaki grn olabildiince uyumlu bir btn halinde kuran, ve gnmzde en kafasz grgcnn bile onsuz hi bir yere varamayaca teorik doabilimi iinde, sk sk tam olarak bilinmeyen byklklerle hesap yapmak zorundayz ve dncenin tutarll her zaman bilgi yetersizliklerini amak zorundadr. Modern doabilim, [sayfa 54] hareketin yok olmazlk ilkesini felsefeden devralmak zorundayd; bu ilke olmakszn daha fazla yaayamazd. Ancak, maddenin hareketi, salt kaba mekanik hareket deildir, salt yer deitirme deildir; s ve ktr, elektrik ve magnetik gerilimdir, kimyasal bileim ve ayrmdr, yaamdr ve son olarak bilintir. Maddenin, btn snrsz varlk sresi boyunca yalnzca bir kez, ve sonsuzluuna oranla sonsuz derecede kk ksa bir sre iin, kendisini, hareketini farkllatrabilecek ve dolaysyla bu hareketin btn zenginliini ortaya koyabilecek bir durumda bulduunu ve, bundan nce ve sonra, maddenin sonsuza kadar salt yer deiiklii ile snrlanm olarak kaldn sylemek, maddenin lml ve hareketin geici olduunu savunmakla eanlamldr. Hareketin yok olmazl, yalnzca nicel olarak deil, ayn zamanda, nitel olarak da, kavranmaldr; salt mekanik yer deitirme, elverili koullar altnda, sya, elektrie, kimyasal eyleme, yaama dnme olanan da kapsamakla birlikte, bu koullar kendiliinden yaratamayan bir madde, hareketi yitirmitir; kendisine uygun den eitli biimlere dnmek yeteneini yitirmi bir harekette, henz dynamis[14*] bulunmakla birlikte, energeia[15*] yoktur ve bylece ksmen yok edilmi demektir. Ama bunlarn her ikisi de dnlemez. uras kesindir: bir zamanlar, evren adamzn maddesi, en az 20 milyon yldz (Mdler'e gre) kapsayan gne sistemlerinin geliebildii hareketi ne trden olduunu henz bilmiyoruz sya evirmiti; bu gne sistemlerinin giderek yok olduu da kesindir. Bu dnm nasl oldu? Gne sistemimizin gelecekteki caput mortuum'unun[16*] bir daha yeni gne [sayfa 55] sistemlerinin hammaddesine dnp dnmeyeceini, biz de peder Secchi kadar az biliyoruz. Ama burada ya bir yaratcya ynelmek zorundayz, ya da yle bir sonuca varmaya zorlanyoruz: evrenimizin gne sistemlerinin kor halindeki hammaddesi, hareket halindeki maddenin znde var olan hareket dnmleri ile doal yoldan retilmiti, bu dnmlerin koullar, milyonlarca ve milyonlarca yl sonra da olsa, azok raslant halinde, ama ayn zamanda da raslantya zg bir gereklilikle gene madde tarafndan yeniden retilmek zorundadr. Byle bir dnm olana, giderek daha ok benimseniyor. Gk cisimlerinin alnyazsnn birbiri iine dmek olduu grne varlyor, hatta bylesi arpmalarda ortaya kmas gereken s miktar hesaplanyor. Gkbilimin bize verdii bilgiye gre, yeni yldzlarn anszn parlamas, eskiden bilinenlerin de anszn daha ok aydnlanmas, bylesi arpmalarla en kolay yoldan aklanyor. Ayrca gezegenler grubumuz, gnein evresinde ve gneimiz de evren adamzn iinde hareket etmekle kalmyor, btn evren adamz da uzayda teki evren adalaryla geici, greli denge iinde srekli olarak hareket ediyor. nk serbeste yzen cisimlerin greli dengesi bile ancak hareketin karlkl olarak saptand yerde bulunabilir. Baz kimseler, uzayda, scakln, her yerde ayn olmadm varsayyorlar; sonsuz kklkteki bir blm dta tutulursa, evren adamzn saysz gnelerinin ssnn uzayda kaybolduunu ve uzayn ssn milyonda-bir santigrad derece bile ykseltmeyi salayamadn biliyoruz. Bu byk s miktar ne oluyor? Uzay stma abas iinde sonsuz olarak boa m gidiyor, pratikte varln m yitiriyor, bir derecenin on ya da daha ok sfrla balayan ondal lsnde uzayn snmas [sayfa 56] karsnda teorik varlm m srdryor? Byle bir varsaym, hareketin yok olmazln yadsr; gk cisimlerinin ardarda birbirlerinin iine dmesiyle btn var olan mekanik hareketin sya dnt ve bunun uzaya yayld, bylece "kuvvetin yok olmazl"na karn, genellikle btn hareketin duraca olasln kabul eder. (Burada hareketin yok olmazl yannda, kuvvetin yok olmazl deyiminin ne kadar hatal olduu anlalyor.) O halde, ilerde bilimsel aratrmann gstermeyi amalad bir yoldan, uzaya yaylan snn, yeniden ylp etkin olabilecei bir baka hareket biimine dnmesi olanana sahip olmas gerektii sonucuna varrz. Bununla, mr bitmi gnelerin ate halindeki buhara dn karsnda bulunan balca glk kaybolur. Zaten sonsuz zaman iinde dnyalarn srekli olarak yinelenen birbirini kovalamas, ancak sonsuz uzay iinde saysz dnyalarn yanyana bulunuunun mantksal bir tamlamasdr Draper'in teoriye aykr Yankee beynine bile gerekliliini zorla kabul ettiren bir ilke.[17*] inde maddenin hareket ettii ey sonsuz bir evrim, yrngesini ancak dnyasal ylmzn uygun bir l olamayaca zaman dnemleri iinde tamamlayan bir evrim, iinde en yksek gelime zamannn, organik yaam zamannn ve daha nemlisi doann ve kendi kendilerinin bilincine ermi varlklarnn zamannn, yaam ile zbilincinin geerli olduu uzayn

snrll kadar dar bir evrimdir; ister gne ya da bulutsu buhar olsun, ister bir hayvan ya da hayvan cinsi olsun, ister kimyasal birleme ya da ayrma olsun, [sayfa 57] eit lde geici olan ve iinde hi bir eyin sonsuz olmad, ama sonsuz olarak deitii, sonsuz olarak hareket eden, hareketini ve deiimini yasalara gre yapan maddenin sonlu biimdeki varln ieren bir evrimdir. Ama bu evrim, zaman ve uzay iinde ne kadar sk ve ne kadar amanszca tamamlanrsa tamamlansn; ka milyonlarca gne ve dnya doup kaybolursa kay-bolsun; yalnz bir gne sisteminde ve yalnz bir gezegende organik yaam koullar ortaya kncaya dek ne kadar zaman geerse gesin; aralarndan dnebilen beyne sahip hayvanlarn gelimesine, ve ksa bir zaman iin yaam koullarnn ortaya kp sonra gene acmaszca ortadan kaldrlmasna dek ne kadar ok organik varlklar meydana gelip ve daha sonra gene yok olursa olsun maddenin btn dnmleri iinde, sonsuza dek ayn kalaca, hi bir niteliinin hi bir zaman kaybedilemeyecei ve bu yzden ayn zamanda da ayn sarslmaz zorunlulukla yeryznn en yce yarat dnen akl yokedecei ve bir baka yerde, bir baka zaman onu yeniden retecei konusunda kukumuz yoktur. [sayfa 58]

Dipnotlar [4*] Dnya evresi. -. [5*] Elyazmasnn kenarna Engels kurun kalemle u notu koymutur: "Alp nehirlerinin kontroluna ilikin olarak Torricelli." -Ed. [6*] Elyazmasnn kenarnda kurun kalemle yazlm yle bir not var: "Doa zerindeki eski grn katld, btn doabilimlerin tek bir btn olarak anlalmasna yolaan eski inancn temellerini yaratmtr. Hl salt mekanik Fransz ansiklopedistler; daha sonra, Hegel tarafndan yetkinletirilen St. Simon ve Alman doa felsefesi." -Ed. [7*] Bilimsel baarlar, bu gr ortadan kaldrmak gerekirken, o bilimsel baarlaryla hayli nemli bir malzeme salam olan bir insann hatta 1861'de bu gre nasl inatla sarlabilecei, u klasik szlerde grlebilir: "Gne sistemimizin dzenlenii, anlayabildiimiz kadaryla, mevcut olan eyi ve deimez sreklilii koruma amacna ynelmitir. En eski zamanlardan beri yeryzndeki hi bir hayvann ve hi bir bitkinin daha yetkin ya da herhangi bir biimde farkl olmamas gibi, btn organizmalarda birbirini izleyen deil, birbirinin yansra yer alan aamalar bulmamz gibi, kendi soyumuzun vcuta her zaman ayn kalmas gibi birarada var olan gksel cisimlerdeki en byk farkllklar bile bize, bu biimlerin yalnzca gelimenin farkl aamalar olduunu dnmemiz hakkn vermez; bu, daha ok yaratlan her eyin kendi iinde ayn derecede yetkin olmasdr." (Mdler, Populre Astronomie, Berlin 1861, 5. bask, s. 316) [Engels'in notu.] [8*] Elyazmasnn kenarna kurun kalemle u not konmutur: "Yine Kant'tan, gelgitin dn geciktirdii ancak imdi anlalmtr." Ed. [9*] Lyell'n grnn eksiklii hi deilse ilk biiminde dnyadaki hareket halinde olan kuvvetleri, hem nitelik, hem nicelik ynnden deimez olarak dnmesindedir. Onun ynnden dnya sakin deildir, dnya belli bir ynde gelimez, belli bir sonuca gtrmeyen raslansal bir yolda deiir. [Engels'in notu.] [10*] Elyazmasnn kenarna "Embriyoloji" eklenmitir. -Ed. [11*] Elyazmasnn kenarna kurun kalemle, "Ceratodus, keza Archaeopteryx, vb."[18] eklenmitir. -Ed. [12*] Ariadne'nin ipi Yunan mitolojisine gre, Minos'un kz Ariadne, Theseus'u labirentten kurtarmak iin, ona bir ip yuma vermi ve Theseus'la birlikte kamtr, ancak Theseus Ariadne'yi terketmitir. -. [13*] Engels'in elyazmasnda bu paragraf, bir stteki ve bir alttaki paragraflardan yatay izgilerle ayrlm ve Engels'in baka yaptlarnda kulland paragraflarda yapt gibi apraz bir izgiyle izilmitir. -Ed. [14*] G. -Ed. [15*] Edim. -Ed. [16*] l kalntlar. -Ed. [17*] "Sonsuz uzay iinde dnyalarn okluu sonsuz zaman iinde dnyalarn birbirini izledii anlayna gtrr." (J. W. Draper, History of the Intellectual Development of Europe, Vol. II, [s. 325].) [Engelsin notu.] Aklayc Notlar [10] Engels'in Doann Diyalektii ile ilgili malzemesinin nc dosyas iin hazrlad iindekiler listesinde bu "Giri", "Eski Giri" diye adlandrlyor. Bu "Giri"in metninde, bunlarn hangi tarihte yazldnn saptanmasn mmkn klan iki blm var. Engels 48. sayfada, "hcrenin kefinden bu yana krk yl bile gemedii"ni sylyor. Engels'in Marks'a yazd 14 Temmuz 1858 tarihli bir mektupta hcrenin kefinin aa yukar 1836 tarihli olduunu belirttiini gznne alrsak "Giri"in 1876'dan nce yazld sonucunu karabiliriz. te yandan, Engels, 50. sayfada "tamamen yapz proteinin yaamn btn temel ilevlerini ... getirdii gereinin ancak on yl kadar nce" renildiini yazarken, herhalde, 1866'da yaynlanan Generelle Morphologie der Organismen ("Organizmalarn Genel Morfolojisi") adl yaptnda Ernst Haeckel'in ilknce belirttii moneray gznne alyordu. O halde "Giri"in asl ana-izgileri Engels tarafndan 1874 sonunda yazld. Bundan dolay "Giri"in 1875 ya da 1876 ylnda yazlm olduu sonucunu da karmak mmkndr. "Giri"in birinci ksm 1875'te, ikinci ksm da 1876'nn ilk yarsnda yazlm olabilir. -35. [11] Engels, Luther'in "Ein feste Burg ist unser gott" ("Tanr Bizim Salam Kalemizdir") adl korosuna deiniyor. Zur Geschichte der Religion und Philosophie in Deutschland ("Almanya'da Dinin ve Felsefenin Tarihi zerine") adl yaptnn ikinci kitabnda Heine bu koroyu "Reformasyonun Marseillaise'i" diye adlandryor. -37. [12] Copernicus, gne merkezli dnya sistemini ortaya koyduu ve henz baslm olan De revolutionibus orbium coelestium ("Gksel Krelerin Dnleri") adl kitabnn bir kopyasn ald gn, 24 Mays (eski takvimde) 1543'te lmt. -38. [13] 18. yzyl kimyaclar atelenmeyi, atelenebilir cisimlerde filojiston maddesinin bulunmasna balyorlard. Bu maddeyi tayan cisimlerin onu yanma srasnda braktn sanyorlard. Ama bilindii gibi, havada snan metaller arlat-na gre, filojistik teorinin

savunucular fiziksel bakmdan sama bir arl bulunan filojistona dalmlard. Atelenme srecini yanan bir maddenin oksijenle birlikte gsterdii tepki diye doru olarak aklam bulunan Fransz kimyacs Lavoisier tarafndan bu teorinin mmkn olmad tantlanmtr. Filojistik teorinin zamannda oynad yararl rol, "[Anti]-Dhring'e Eski nsz"n sonunda Engels tarafndan belirtilmitir. Kendisi bu teoriyi, Kapital'inikinci cildine yazd nszde geni olarak ele alr. -39. [14] Kant'n gne sisteminin bir bulutsudan meydana geldiini ileri sren bulutsu varsaym u yaptta ortaya konur: I. Kant, Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels, oder Versuch von der Verfassung und dem mechanischem Ursprunge des ganzen Weltgebudes nach Newtonischen Grundstzen abgehandelt ("Evrensel Doa Tarihi, ve Gkyz Teorisi, ya da Newton lkelerine Gre Evrenin Yapsnn ve Mekanik Kkeninin Geici Bir Tanmlamas") Knigsberg ve Leipzig 1755. Kitap anonim bir yaynd. Laplace tarafndan gelitirilen gne sisteminin meydana gelii varsaym nce onun Exposition du systme du monde ("Dnya Sisteminin Aklan"), I-II, Paris, l'an IV de la Re-publique Franaise [1796], yaptnn son blmnde anlatlyordu. Kitabn altnc basmnda (1835) bu sonuncu ksm Lapla-ce'n yaad srada basm iin hazrlanmt ve varsaym yedinci basm biiminde ve yapta bir not olarak ortaya konur. 1864'te ngiliz gkbilimcisi William Huggins, uzayda, Kant ve Laplace'n bulutsu varsaymnda belirtilen ilk bulutsuya benzer stlm gaz halindeki maddelerin varln tahlil yolu ile tantlad. Huggins, 1859'da G. Kirchhoff ve R. Bunsen'in gelitirdii bir tayf ayrtrmas ynteminden yararland. -42. [15] Engels, Newton'un Mathematical Principles of Natural Philosophy, cilt II, kitap III. "General Scholium", adl temel yaptnn ikinci basksnn sonunda belirttii dnceyi gz-nne alyor. "Bundan dolay", diye yazyordu Newton, "gkyznn ve denizin olaylarn yerekimi gc ile aklamakla birlikte, bu gcn nedenini henz saptamadk. ..." Newton, yerekiminin baz zelliklerini saydktan sonra yle devam ediyor: "Ama bundan dolay da yerekiminin bu zelliklerinin nedenini olaylardan ortaya karamadm ve bir varsaym veremedim; nk olaydan karlamayan eylere varsaym deniyor. ster metafiziksel ya da fiziksel, ister niteliklerle ilgili ya da mekaniksel olsun, varsaymlarn deneysel felsefede yeri yoktur. Bu felsefede zel nermeler olaylardan karlr ve daha sonra da tmevarmla genelletirilir." Hegel, Newton'un bu szlerine dayanarak, Enzyklopddie der philosophischen Wissenschaften im Grundrisse, Heidelberg 1817 ("Felsef Bilimler Ansiklopedisi") paragraf 98, Ek 1, yaptnda yle diyordu: "Newton ... metafizikten saknmas iin fizie uyarmada bulundu. ..." 43. [16] Grove'un The Correlation of Physical Forces adl yapt ilknce 1846'da basld. Yapt, Grove'un Londra Enstitsnde, Ocak 1842'de verdii ve ksa bir sre sonra yaynlanan bir konferansna dayanyordu. Engels, bunun 1855'te Londra'da yaynlanan nc basksndan yararland. -45. [17] Amphiozus (neter bal). Kk (5 cm kadar uzunluunda) bala benzer bir hayvan, eitli denizlerde ve okyanuslarda (Hint Okyanusu, Pasifik Okyanusu'nun Malaya adalar grubu ve Japonya kylarnda, Akdeniz'de, Karadeniz'de vb.) grlr, omurgaszlarla omurgallar arasndaki gei biimini temsil eder. Lepidosiren. Gney Amerika'da yaayan, akcierli balklardan ya da ift yanl soluk alanlardan, yani hem cierleri ve hem de solungalar bulunan balklardandr, yaamnn byk bir ksmn su dnda geirir. -46. [18] Ceratodus (boynuz dili). Hem akcieri ve hem de solungac bulunan, Avustralya'da grlen bir balk. Archaeopteryx srngenlerin eitli zelliklerine sahip olan, kularn en eski temsilcisi saylan ve soyu artk tkenmi bulunan bir hayvan. Engels, burada, H. A. Nicholson'un ilk defa 1879'da baslm A Manual of Zoology ("Hayvanbilim Elkitab") adl yaptn kullanyor. Doann Diyalektii zerinde alrken, kitabn 1874'ten sonra baslmayan ilk basklarndan birinden yararlanyor. -46. [19] 1759'da C. F. Wolff, epigenez teorisini desteklemek iin bilimsel kant salayan ve preformasyon retisini rten "Theoria generationis" ("reme Teorisi") tezini yaynlad. Preformasyon, yetikin organizmann tohum hcresinde nceden biimlenmesi demektir. 17. ve 18. yzyln biyologlar arasnda yaygn olan metafiziksel preformizm grne gre, yetikin organizmann her ksm, tohum hcreye indirgenmi biimde nceden vardr ve bundan dolay gelime, nceden var olan organlarn niceliksel bymesidir, szcn asl anlamnda, yeni biimleme ya da epigenez asla olmaz. Epigenez teorisi Wolff'tan Darwin'e kadar birok nde gelen biyologlar tarafndan gelitirilmi ve desteklenmitir. -47. [20] Trlerin Kkeni, ilk kez, 24 Kasm 1859'da yaynland. -47. [21] E. Haeckel, Natrliche Schpfungsgeschichte. Gemeinverstndliche wissenschaftliche Vortrage ber die Entwickelungslehre im Allgemeinen und diejenige von Dartoin, Goethe und Lamarck im Besonderen ("Doal Yaradln Bir Tarihi. Genel Olarak ve zellikle Danvin, Gcethe ve Lamarck'n Gelime Teorisi zerine Halk in Bilimsel Konferanslar"), 4. Aufl., Berlin 1873. Kitap ilk kez 1868'de Berlin'de yaynland. Protista (Greke protistos nceki), Haeckel'in snflandrmasna gre, tekhcreli ve hcresizlerden meydana gelen ilkel organizmalarn yaygn bir grubudur ve bitkilere ve hayvanlara ek olarak organik yaamn nc daln meydana getirir. Monera (Greke moneres tek), Haeckel'e gre, btn yaam fonksiyonlarn, beslenme, hareket, drtye tepki ve oalmay yerine getiren ekirdeksiz ve yapz protein damlalar. Haeckel, imdi l olan ve arkigonoz olarak, yani kendiliinden reme ile ortaya kan asl monera ile hl canl olan imdiki monera arasnda fark gryor. Birincisi, organik yaamn her dalnn gelimesi iin hareket noktasyd. Tarihsel bakmdan, hcre, arkigonoz Moneradan geliti. Sonuncusu ise Protista dalmdadr, bu daln ilk ve en ilkel snfn meydana getirir. Gene Haeckel'e gre, modern Moneralar, Protamoeba primitiva, Protomyxa aurantiaca ve Bathybius haeckelii trleri ile temsil edilir. Protiste ve Monera terimleri Haeckel tarafndan kendisinin Generelle Morphologie der Organismen ("Genel Organizmalar Morfolojisi") adl yaptnda icat edildi, ama bilimde yerlemedi. Bugn Haeckel'in Protista olarak grd organizmalar ya bitkiler ya da hayvanlar olarak snflandrlr. Moneralarn varl dorulanmad. Bununla birlikte, hcre-ncesi biimlerden gelien hcre organizmalar gr, bitki ve hayvanlara ayrlan ilk organizmalarla ilgili gr, bilimde genel bir lde yerleti. -48. [22] Engels, burada ve aada u yaptlardan aktarmalar yapyor: J. H. Mdler, Der Wunderbau des Weltalls, der popu-lare Astronomie ("Evrenin Mucizev Yaps ya da Halk in Gkbilim"), 5. Aufl., Berlin 1861 ve A. Secchi, Die Sonne ("Gne"), Braunschweig 1872. Engels, "Giri"in ikinci ksmnda, muhtemelen 1876 Ocak ve ubat aynda bu iki kitaptan ald ksmlar kullanyor. -49. [23] Eozoon canadense. Kanada'da bulunmu, eski ilkel organizmalarn kalntlar olarak kabul edilen bir tal, 1878'de hayvanbilimci Kari August Mbius, bu taln organik kkenli olduunu tantlad. -51. [24] Goethe'nin Faust'unda Mefistofeles'in szleri: "Alies was entsteht, ist wert, dass es zugrunde geht" (ksm I, sahne 3). -53.

"[ANT]-DHRNG"E ESK NSZ

DYALEKTK ZERNE[25]

AAIDAK alma asla bir "i iti" rn deildir. Tersine, dostum Liebknecht, Bay Dhring'in en yeni sosyalist teorisine, eletirinin n yneltmem iin beni harekete getirinceye kadar ne denli zahmet ektiine tanklk edebilir. Buna bir kez karar verdikten sonra, yeni bir felsefe sisteminin en son pratik rn olduunu iddia eden bu teoriyi, bu sistemle olan ilikisi iinde, ve bu ekilde bizzat sistemin kendisini incelemekten baka bir ey yapamazdm. Ben, bundan tr, Bay Dhring'i, mmkn olan her eyden ve daha bakalarndan szettii bir geni alanda izlemek zorundaydm. 1877 yl bandan itibaren Leipzig'deki [sayfa 59] Vorwrts'da yaynlanan ve burada birbirine bantl bir btn olarak sunulan makaleler dizisinin kayna buydu. Kendi kendisini vmesine karn, son derece nemsiz olan bir sistemin eletirisi, konunun nitelii bakmndan, btn ayrntlarna kadar burada sunuluyorsa, iki nokta bunu balatabilir. Bir yandan bu eletiri, bana, bugn genel bilimsel ve pratik ilgi gren tartma konularnda grm eitli alanlarda olumlu biimde ortaya koyma olanan verdi. Bay Dhring'in sisteminin karsna baka bir sistem karmay dnmyorsam da, umarm okur, ele alman konunun eitliliine karn, ileri srdm grlerdeki ibanty gzlemekten geri kalmayacaktr. te yandan ise, "sistem yaratan" Bay Dhring, kukusuz, gnmz Almanya'sndan yaltlm, tek bana bir olay deildir. Bir sredir Almanya'da felsefe, zellikle doa felsefesi sistemleri, bir gecede, dzineler halinde mantar gibi fkryorlar. Saysz yeni siyasal, ekonomik vb. sistemlerden ise hi szetmeyelim. Modern devlette her yurttan oyunu vermesi, istenilen btn sorunlar zerinde yarg olgunluuna erimesi art koulduu gibi, ekonomide her alcnn, geimi iin satnalmak frsatn bulduu btn metalar iyice tandnn varsaylyor olmas gibi, imdi bilimde de buna benzer varsaymlarn ileri srlmesi gerekiyor. Herkes her ey zerine yazabilir; "bilim zgrl" ise, insann incelemedii ey zerinde yazmas ve bu yazdn tek ve kesin bilimsel yntem olarak ileri srmesi oluyor. Bay Dhring, bugn Almanya'da n-plana gemeye alan ve heybetli bir samalk halinde grleyen patrtsyla her eyi bastran bu yaygarac, szde bilimin en karakteristik tiplerinden biridir. iirde, felsefede, ekonomide, tarih yazarlnda heybetli [sayfa 60] samalk (hheres Blech); retim krssnde ve hitabet krssnde heybetli samalk; her yerde heybetli samalk; baka uluslarn basit, kabasaba samalndan farkl olarak stnlk ve dnce derinlii iddiasn tayan heybetli samalk; Alman fikir sanayiinin en karakteristik yn rn olan heybetli samalk, teki Alman yapm mallar gibi ucuz ama kt, yalnz ne var ki, ne yazk ki, tekilerle birlikte Filadelfiya'da sergilenmiyor.[26] Alman sosyalizmi bile, son zamanlarda zellikle Bay Dhring'in gzel rneinden beri, heybetli samalk iine geni lde girdi. Uygulamada sosyal-demokrat hareketin bu heybetli samalna kendisini pek az kaptrmas, doabilim dta braklrsa, imdilik hemen her eyin berbatlat bir lkede ii snfmzn dikkate deer lde salkl bir durumda oluunun baka bir kant saylr. Ngeli, doabilimcilerin Mnih toplantsnda yapt konumada, insan bilgisinin her eyi bilme niteliini hi bir zaman kazanmayaca grn ileri srerken,[27] anlalan Bay Dhring'in baarlarndan habersizdi. Bu baarlar, olsa olsa bir heveskr olarak hareket edebildiim birok alanlarda kendisini izlemeye beni zorlad. Bu, imdiye dek "meslekten olmayan" birinin sz sahibi olmak istemesinin kstahlktan da te bir ey sayld, zellikle doabilimin eitli dallar iin geerlidir. Ama gene Mnih'te sylenmi, baka bir yerde daha ayrntl olarak zerinde durulan, Bay Virchow'un, [28] her doabilimci kendi uzmanlk alan dnda ancak bir yar-cahil, sradan bir kiidir yollu szleri bir lde bana cesaret veriyor. Byle bir uzman, zaman zaman komu alanlara el atma cesaretini nasl gsterebiliyor ve gstermek zorunda kalyorsa, bu alanlarn uzmanlar anlatma yetersizliinden ve ufak-tefek eksikliklerden dolay onu nasl [sayfa 61] balyorlarsa, ben de genel teorik grlerimin kantlayc rnekleri olarak doa srelerini ve doa yasalarn belirtme zgrln kendime tanyorum ve herhalde ayn hogry bekleyebilirim.[18*] Modern doa-bilimin elde ettii sonular, teorik konularla uraan herkese, bugnk doabilimcilerin, istesinler istemesinler, genel teorik sonulara srklenmelerinde grlen karkonamazlkla kendilerini zorla kabul ettiriyorlar. Burada bir tr dengelenme ortaya kyor. Teorisyenler doabilim alannda yar-cahil olunca, bugnk doabilimciler de, teori alannda, bugne dein felsefe olarak nitelenen alanda, ayn lde, gerekten yarcahil oluyorlar. Grgcl doabilim ylesine ok olumlu bilgi malzemesi ymtr ki, bu malzemeyi, her ayr aratrma alannda sistematik olarak ve ibantsna gre snflandrma gerei mutlak duruma gelmitir. Ayr bilgi alanlarn kendi aralarnda doru bir iliki durumuna getirmek de ayn lde gerekli olmaktadr. Ama bunu yaparken, doabilim, teorik alana girer ve burada grgcl yntemler ilemez, burada ancak teorik dnce yardmc olabilir.[19*]Teorik dnce ise, ancak doal yetenekle ilgili bir niteliktir. Bu doal yetenein gelitirilmesi, iyiletirilmesi zorunludur. Byle bir iyiletirme iin bundan nceki felsefeyi incelemekten baka ara henz bulunamamtr. Teorik dnce, her ada ve dolaysyla amzda da, eitli dnemlerde ok deiik biim ve bununla birlikte ok deiik bir ierik kazanan tarihsel bir rndr. Bundan dolay, dnce bilimi, btn tekiler [sayfa 62] gibi tarihsel bir bilim, insan dncesinin tarihsel geliiminin bilimidir. Bu, dncenin grgcl alanlara pratik uygulamas iin de nemlidir. nk, nce dnce yasalar teorisi, darkafal nedenlemenin mantk szc ile tasarlad gibi, yalnz bir kez ve herkes iin ortaya konmu "lmsz bir doru" deildir. Formel mantn kendisi de, Aristoteles'ten bugne kadar iddetli tartmalarn alan olmutur. Diyalektik de, imdiye kadar, ancak iki dnr, Aristoteles ile Hegel tarafndan olduka geni biimde incelenmitir. Oysa asl diyalektik, bugnk doabilim iin en nemli dnme biimidir, nk ancak o, doada ortaya kan evrim sreleri, genel olarak ibantlar ve bir aratrma alanndan tekine gei iin benzeimler ve bununla birlikte aklama yntemleri verir. kincisi de, teorik doabilimin kendisi tarafndan ileri srlen teorilerin bir lsn salad nedenlerden de tr, bu bilim, insan dncesinin evriminin tarihsel ak, deiik dnemlerde ileri srlen d dnya ile ilgili genel ibalantlar konusundaki grlerin bilinmesini gerekli klar. Ama felsefenin tarihini tanma eksiklii, burada, sk sk ve ak ekilde grlr. Yzyllar nce felsefede kullanlan, defalarca felsefe tarafndan terkedilmi nermeler, teori koyan doabilimciler tarafndan yepyeni bir hikmet diye sk sk ileri srlr ve hatta bir sre moda olurlar. Isnn mekanik teorisinin enerjinin sakinimi yasasn yeni kantlarla desteklemesi ve yeniden nplana karmas, onun iin, kukusuz byk bir baardr. Ama deerli fizikiler, bunun Descartes tarafndan ortaya konduunu anmsam olsalard, bu yasa tamamen yeni bir ey olarak ileri srlebilir miydi? Fizik ile kimya hemen yalnzca molekller ve atomlarla yeniden uramaya baladndan tr, eski Yunan atomcu felsefesi zorunlu olarak [sayfa 63] tekrar nplana kmtr. Ama en iyi doabilimciler tarafndan bile ne kadar

yzeysel biimde ele almyor! rnein Kekule, bize, (Ziele und Leistungen der Chemie), bunun kknn Leukippos yerine Demokritos'a dayandn sylyor; nitelik bakmndan eitli elementer atomlarn varln ilk kabul edenin ve bunlarn deiik elementlerin deiik arlk zellikleri olduunu ilk dnenin Dalton olduunu ileri sryor.[29] Oysa herkes Diogenes Laertius'da (X, I, 43-44 ve 61), Epikuros'un, atomlarn, yalnzca byklk ve biim bakmndan deil, ayn zamanda, arlk[20*] bakmndan da farkl olduunu dndn, yani kendine gre atom arln ve hacmini bildiini okuyabilir. Almanya'da baka hi bir eyi sonuca ulatrmam olan 1848 yl, yalnz felsefe alannda tam bir devrim baard. Ulus, pratik alana kendini brakarak, kimi yerde byk sanayiin ve dolandrcln temellerini atarak, kimi yerde o zamandan bu yana Almanya'da doabilimin salad, Vogt, Bchner vb. gibi karikatr tasla gezgin vaizler tarafndan balatlan byk bir ilerlemeyi gerekletirerek, Berlin'in eski hegelciliinin kumlarnda kendini yitirmi klasik Alman felsefesine kesinlikle srtn evirdi. Berlin'in eski hegelcilii, bunu fazlasyla haketmiti. Oysa, bilimin doruuna trmanmak isteyen bir ulus, teorik dnce olmakszn bir ey yapamaz. Yalnzca hegelcilik deil, diyalektik de frlatlp atld, ve doa srelerinin diyalektik niteliinin dnce zerine dayanlmaz bir gle kendini zorla kabul ettirdii, doabilimin teori da ile anlalmasnda ancak diyalektiin yardmc olabilecei bir anda, bylece, aresizlik iinde, tekrar eski metafizie gmlme oldu. O gnden bu yana, halk arasnda, [sayfa 64] bir yandan Schopenhauer'n darkafallara uygun den yzeysel dnceleri ve sonra da hatta Hartmann'n bu trl dnceleri ne geti; te yandan ise, bir Vogt'un ve bir Bchner'in kaba, gezgin, vaizmateryalizmi stnlk kazand. niversitelerde semeciliin en farkl biimleri birbiriyle yart; bunlarn tek ortak yan, eski felsefelerin bir sr artklarndan meydana gelmi olma benzerliiydi ve hepsi de ayn lde metafizikseldi. Klasik felsefenin kalntlarndan, kendini, ancak, yalnzca bir tr yeni-kantlk kurtard; bunun son sz, muhafaza edilmeyi en az haketmi bir miktar Kant, yani hi bir zaman bilinemez olan kendinde-ey idi. Varlan sonu, teorik dncenin imdi egemen olan tutarszl ve karkl oldu. Doabilimcilerin, bu tutarszln ve karkln ne kadar ok etkisi altnda kaldklarn, imdi geerli olan szde felsefenin, onlara hi bir kar yol gstermedii izlenimini vermeyen teorik bir doabilimi kitab bulmak zordur. Gerekten de, bu konuda akla kavumak iin, u ya da bu ekilde metafizikten, diyalektik dnceye dnten baka bir olanak, bir kar yol yoktur. Bu dn, eitli yollardan olabilir. Metafiziin eski Prokrustes yatana[21*] srklenmeye artk daha fazla izin vermeyen doabilime ait keiflerin sert gc dolaysyla, kendiliinden gerekleebilir. Ama bu, bir sr gereksiz srtmelerin almasn gerektiren, uzun, ve glklerle dolu bir sretir. u anda bu sre, zellikle biyolojide, byk lde srp gitmektedir. Eer doabilimleri alanndaki teorisyenler, var olan tarihsel biimleri iinde diyalektik felsefe ile daha yakndan tanklk salarlarsa, sre ok ksaltlabilir. Szkonusu [sayfa 65] biimler arasnda zellikle iki tanesi, modern doabilimi iin ok verimli olabilir. Bunlardan birincisi, Yunan felsefesidir. Burada, diyalektik dnce, hl doal yalnl iinde grnmektedir, hl 17. ve 18. yzyl metafiziinin ngiltere'de Bacon ve Locke, Almanya'da Wolff kendi nne koyduu tatl engellerle[30] bozulmam, ve bu yzden parann anlalmasndan btnn anlalmasna, eylerin genel ibantsnn kavranmasna gei engellenmitir. Yunanllarda doa henz doay paralara ayracak, tahlil edecek kadar ilerlemedikleri iin bir btn olarak, genel hlde grnr. Doa grnglerinin evrensel bants, zellikleriyle tantlanmaz; Yunanllar iin bu, dolaysz gr sonucudur. Yunan felsefesinin yetersizlii buradadr, bu yzden, bu felsefe, sonradan dnya konusundaki teki gr tarzlarna boyun emek zorunda kalmtr. Ama daha sonraki btn metafizik kartlar karsndaki stnl de buradadr. Metafizik, Yunanllar karsnda ayrntlarda hakl ise; Yunanllar da, metafizik karsnda genel olarak hakldrlar. nsanln gelime tarihinde baka hi bir halkn eriemedii yeri, evrensel yetenei ve almas ile salayan kk bir halkn baarlarna, baka birok alanlarda olduu gibi felsefede de ikide bir bavurmak zorunda oluumuzun nedenlerinden ilki budur, ama teki neden de, daha sonraki hemen btn dnya gr tarzlarnn, Yunan felsefesinin ok sayda biimleri iinde tohum olarak, olu halinde bulunmasdr. Bundan tr teorik doabilimi de, bugnk genel yasalarnn kaynann ve gelimesinin tarihini izlemek istiyorsa, Yunanllara dnmek zorundadr. Bu anlay, giderek yerlemektedir. Kendileri, Yunan felsefesinin paralarn, rnein atomculuu, lmsz gerekler olarak ele aldklar halde, Yunanllara, [sayfa 66] grgcl doabilimleri yok diye, Bacon kibirliliiyle yukardan bakan doabilimcilerin says, giderek azalmaktadr. Yunan felsefesi ile gerek bir tankla doru ilerlenmesi, srf bu anlay iin arzulanr bir ey olurdu. Alman doaclarna en yakn olan ikinci diyalektik biimi, Kant'tan Hegel'e kadar olan klasik Alman felsefesidir. Bu alanda, yukarda deinilen yeni-kantlktan da ayr olarak Kant'a dnmenin yeniden moda oluuyla yeni bir balang zaten yaplm bulunmaktadr. Bugn, teorik doabilimin onlar olmakszn hi bir ilerleme gsteremeyecei iki parlak varsaymn gne sisteminin meydana geliine degin ve eskiden Laplace'a maledilen teori ile, gel-gitin dnyann dnn engelledii teorisi yazarnn Kant olduunun kefedilmesinden bu yana, Kant, doabilimciler katnda hakettii saygnl yeniden kazand. Ama tamamen yanl bir k noktasndan gelimi olsa bile, Hegel'in yaptlarnda, diyalektiin geni bir zeti bulunduuna gre, Kant'n yaptlarndan diyalektii renmek, gereksiz abalar steyen ve pek az yarar getiren bir itir. Bir yandan, "doa felsefesine" kar ortaya kan Berlin hegelciliinin yanl k noktas ve onanmaz yozlamas yznden geni lde hakllk kazanan tepki genilemeye baladktan ve salt svme biimine dndkten; te yandan, doabilimi teorik gereksinmeleri ile ilgili olarak yaygn bir semeci metafizik tarafndan aka yzst brakldktan sonra, Bay Dhring'in keyifle oynad St. Vitus dansna meydan vermeksizin, Hegel'in adn doabilimcilerin nnde bir kez daha anmak belki mmkn olacaktr. Her eyden nce burada Hegel'in, ruhun, zihnin, dncenin birincil olduu, gerek dnyann ancak dncenin kopyas saylaca yollu k noktasn [sayfa 67] savunma szkonusu deildir. Feuerbach bile bundan vazgemiti. Bilimin her alannda, tarih biliminde olduu gibi doabiliminde de, var olan olgulardan, doabilimde bu yzden eitli madd biimlerden ve maddenin eitli hareket biimlerinden ilerlemesi gerektii; [22*] o halde teorik doabiliminde de ibantlarn gerekler iinde ina edilmeyip, onlarn iersinde kefedilmesi gerektii, kefedilince de mmkn olduu kadar deneylerle dorulanmas gerektii noktalarnda ayn dncedeyiz. Bunun kadar, Berlin hegelciliinin eski ve yeni izgisinin istedii gibi, Hegel sisteminin dogmatik ieriini ayakta tutmak da pek szkonusu olamaz. dealist k noktasnn ykl ile birlikte onun zerine kurulmu olan sistem de, yani zellikle

Hegel'in doa felsefesi de yklyor. Ama doabilimcilerin Hegel'e kar atklar polemik, onu doru olarak anlayabildikleri lde, yalnz bu iki noktaya: idealist k noktasna ve sistemin olgulara meydan okuyan keyf yapsna ynelmitir. Btn bunlar hesaba katldktan sonra, geriye, Hegel diyalektii kalyor. Marx, "bugnn Almanya'snda bol bol konuan" "tatsz, saldrgan ve orta-krat mukallitler takm"[31] karsnda, unutulmu diyalektik yntemi, onun Hegel diyalektii ile bantsn ve ondan ayr yanlarn herkesten nce gene ortaya koymak, ayn zamanda Kapital'de, bu yntemi bir grgcl bilimin, ekonomi politiin gereklerine uygulamak yoluyla byk hizmette bulunmutur. Bunu ylesine baarl yapmtr ki, kltrl Almanya'da bile, yeni ekonomik okul [sayfa 68] ancak bu yoldan, kaba serbest ticaret sisteminin stne kyor, Marx' eletirme zr arkasnda, onu (ounlukla yanl olarak) kopya ediyor. Hegel'in diyalektiinde, sisteminin btn teki dallarnda olduu gibi, gerek ibantlarn hepsinin ayn ters evrilmesi egemendir. Oysa, Marx'n dedii gibi: "Diyalektiin Hegel'in elinde brnd mistisizm, diyalektiin genel ileyi biimini, kapsaml ve bilinli bir biimde ilknce onun ortaya koymu olduu gereini, hi bir ekilde, glgeleyemez. Hegel'de diyalektik baaa durur. Mistik kabuk iinde rasyonel z bulmak iin, onun tersine evrilmesi, ayaklar stnde durdurulmas gerekir."[32] Ama doabilimde de, gerek ilikinin baaa durduu teorilere yeteri kadar ok sayda raslarz. Bunlarda da, ilk ekil olarak yansma alnmtr. Bunlarn da tersyz edilmeleri gereklidir. Byle teoriler, ounlukla olduka uzun sre egemendirler. Is, basit maddenin bir hareket biimi yerine, iki yzyla yakn zaman zel gizemli bir tz diye kabul edilirken durum bunun aynyd, snn mekanik teorisi, onun tersyz edilmesini salad. Bununla birlikte, kalori teorisinin egemen olduu fizik, snn son derece nemli bir dizi yasalarn kefetti; zellikle Fourier ve Sadi Carnot [33] ile nceli tarafndan kefedilmi yasalar imdi doru yanndan almak, onlar fiziin kendi diline evirmek iin gerekli anlaya giden yol alm oldu.[23*] Ayn ekilde, kimyada simyaclarn yanmann esas olarak kabul ettikleri uucu madde ile ilgili (filojistik) teori, yzlerce yllk deneysel alma ile, ilk kez malzeme salam oldu, ki bunun yardmyla Lavoisier, Priestley'in elde ettii oksijende, simyaclarn [sayfa 69] yanmann esas olarak kabul ettikleri hayal uucu maddenin gerek kartn bulmay baard ve bylece simyaclarn yanmann esas olarak kabul ettikleri uucu madde ile ilgili teoriyi tmyle alaa edebildi. Ama bununla, filojistiin deney sonulan tamamen ortadan kaldrlmad. Durum tersine oldu. Kendileri kaldlar, yalnzca formlasyonlar deiti, filojistik dilden imdi geerli olan kimyasal dile evrildi ve bylece geerliklerini korudular. Hegel diyalektiinin rasyonel diyalektikle olan ilikisi, kalori teorisinin snn mekanik teorisine ilikisi ve filojistik teorinin Lavoisier'nin teorisine olan ilikisi gibidir. [sayfa 70]

Dipnotlar [19*] Elyazmasnda bu tmce ve nceki tmce kurun kalemle izilmitir, ama herhalde Engels tarafndan deil. -Ed. [20*] Bkz: bu kitabn 242-243. sayfalar. -Ed. [21*] Yunan mitolojisinde, boylarn yataa uydurmak iin konuklarnn kol ve bacaklarn ekip uzatan ya da kesip ksaltan dev. -. [22*] Metnin burasnda nceden bir nokta vard ve noktadan sonra, Engels'in sonradan izdii yle bir yarm tmce balyordu: "Biz sosyalist materyalistler, bu konuda, doabilimcilerden de ok ilerilere giderek..." -Ed. [23*] Carnot'nun C fonksiyonu aynen yle evrilir l/C = mutlak scaklk. Bu evrilme olmazsa, fonksiyon bir ie yaramaz. [Engels'in notu.] Aklayc Notlar [25] kinci dosyann iindekiler listesinde bu makalenin bal byle. Buraya, Doann Diyalektii iin toplanan dokman gruplandrlrken Engels tarafndan konmutu. Makalenin asl elyazmasmda balk olarak yalnz "nsz" szc var, ama birinci sayfann sa st kesine not olarak parantez iinde "Dhring, Bilimde Devrim" eklemesi yaplm. Makale 1878'in Maysnda ya da Hazirann balarnda [Anti]Dhring'in birinci basksna nsz olarak yazlmt. Ama Engels bu uzun nszn yerine ksasn koymaya karar verdi. Yeni nszn tarihi 11 Haziran 1878. erii "Eski n-sz"n izilmi sayfalar ile aslnda "Eski nsz"de eksik olan son paragraf hari, hemen hemen ayn. -59. [26] 10 Mays 1876'da Filadelfiya'da alan Altnc Dnya Sanayi Sergisi, Amerika Birleik Devletleri'nin kuruluunun yznc ylna adanmt. Almanya, sergide temsil edilen krk lke arasndayd. Ama Berlin Sanayi Akademisi Mdr Profesr F. Reuleaux, Alman hakemler komitesi bakanlna Alman hkmeti tarafndan atanm Alman sanayiinin teki lkelerin ok gerisinde olduunu, "ucuz ama rk" parolasn benimsediini itiraf etmiti. Onun bu aklamas birok yorumlara neden oldu. Volksstaat bu skandalla ilgili olarak Temmuz ve Eyll aylar arasnda bir dizi makale yaynlad. -61. [27] Tageblatt der 50. Versammlung deutscher Naturforscher und Aerzte in Mnchen 1877, Ek, s. 18. -61. [28] Engels, Virchow'un Mnih'te toplanan 50. Alman Doa Bilginleri ve Fizikileri Kongresinde sylediklerini kastediyor, 22 Eyll 1877. Bkz: R. Virchow, Die Freiheit der Wissenschaft im modernen Staat, Berlin 1877, s. 13. -61. [29] A. Kekul, Die wissenschaftlichen Ziele und Leistungen der Chemie, Bonn 1878, s. 13-15. -64. [30] Holde Hindernisse (ho engeller), Heine'nin Neuer Frh-ling, "Prolog" yazsndan bir deyim. -66. [31] Karl Marks, Kapital, Birinci Cilt, Sol Yaynlar, Ankara 1978, s. 27. -68. [32] Karl Marks, Kapital, Birinci Cilt, s. 28. -69. [33] Engels, matematiki Jean Baptiste Joseph Fourier'yi, Thorie analytique de la chaleur ("Isnn Analitik Teorisi"), Paris 1822, yaptnn yazarn ve S. Carnot'yu,Rflexions sur la puissance motrice du feu et sur les machines propres dvelopper cette puissance ("Atein tici Gc ve Bu Gc Meydana Getirebilen Makineler zerine Dnceler"), Paris 1824, kastediyor. Engels'in deindii C fonksiyonu daha sonra Carnot'nun kitabnn 73-79. sayfalar ile ilgili bir notta da geiyor. -69.

RUHLAR LEMNDE DOABLM[34]

HALKIN bilincine giren diyalektik, an ularn bulutuunu syleyen eski bir deyimle dile gelir. Buna gre, hayalciliin, safdilliin ve boinann en yksek derecesini, Alman doa felsefesi gibi, nesnel dnyay kendi znel dnce erevesine sokmaya zorlayan doal bilimsel akmda deil, salt deneyimi verek dnceye kar mutlak bir kmseme ile bakan ve gerekten dncesizliin en ileri ucuna giden kart akmda ararsak, pek yanlm olmayz. Bu okul, ngiltere'de egemendir. Bu okulun babas olan, pek vlm Francis Bacon, her eyden nce, insan mrnn uzatlmasn, belli bir lde genlemeyi, insan boyunun ve [sayfa 71] izgilerinin deimesini, bedenin baka biimlere dnmesini, yeni trlerin retilmesini, hava zerinde egemenlii ve frtnalar karmay salamak iin kendisine ait olan yeni grgcl ve tmevarm ynteminin uygulanmas isteini ileri srmtr. Bacon, byle incelemelerin braklm olmasndan yaknr, Doa Tarihi adl yaptnda altn yapmak ve trl mucizeler ortaya koymak iin kesin reeteler verir.[35] Isaac Newton da, mrnn sonlarna doru, St. John'un kutsal aklamasnn yorumu ile uzun uzun uramt. [38] O halde, son yllarda ngiliz grgclnn, onu temsil edenlerin bazlarnn kiiliklerinde bunlar, hem de onlarn en ktleri deildir Amerika'dan ithal edilmi ispiritizmaclm ve bycln onmaz kurban durumuna dm grnmesine amamaldr. Bu alann ilk doabilimcisi, doal seme yoluyla, trlerin deiimi teorisini Darwin'le ayn zamanda ortaya koyan, sekin zoolog ve botaniki Alfred Russel Wallace'dr. Wallace, On Miracles and Modern Spiritualism (London, Burns, 1875)[37] adl kk yaptnda, doabilimin bu dal ile ilgili ilk deneylerinin, Bay Spencer Hall'n hipnotizma ile tedavi[38] konusundaki derslerine katld ve bunun sonucu olarak rencileri zerinde benzeri deneyler yapt 1844 ylnda edinildiini anlatr. "Konu ile ok yakndan ilgileniyor ve bunu stn abayla izliyordum." [s. 119.] Wallace, organlarn katlamas olay ve lokal duyumsuzluk yannda manyetik uyku meydana getirmekle kalmyor. Gall'n organlarndan herhangi birine dokunarak bununla ilgili etkinlii manyetize edilen hastada yaratt ve uygun biimde canl kprdanlarla bunlar gsterdii iin Gall'n kafatas haritasnn[39] doruluunu da onaylyordu. Ayrca, hastasnn, ona srf dokunduu zaman, operatrn btn duyu alglarna katldn saptad. [sayfa 72] Bir bardak suyla, onu, yalnzca bunun konyak olduunu syler sylemez sarho etti. Genlerden birini, uyank durumda iken bile, kendi adn unutacak kadar aptallatrabiliyordu. Ama bunu, hipnotizmaya bavurmadan da yapan ustalar vard. rnekler byle srp gidiyor. Sonra bir raslant oluyor ve ben, bu Bay Spencer Hall' 1843-1844 knda, Manchester'da gryorum. Kendisi, birka rahibin koruyuculuu altnda lkeyi gezen, tanrnn varln, ruhun lmszln ve o gnlerde ovnclar tarafndan btn byk kentlerde tlenen materyalizmin boluunu tantlamak amacyla gen bir bayan zerinde manyetik-frenolojik gsteriler yapan ok baya bir arlatand. Kadn, manyetik uykuya sokuluyor, operatr onun kafatasnn Gali organna tekabl eden herhangi bir blmne dokunur dokunmaz, ilgili organnn etkinliini en iyi biimde anlatan ok gsterili davranlar ve pozlar taknyordu. rnein, ocuk sevgisi organ ile ilgili olarak, hayaldeki bir bebei okuyor ve pyordu vb.. Bu arada yaman Hail, Gall'n kafatas corafyasn yeni bir Barataria [40] adas ile zenginletirmiti; kafatasnn tepesinde sada, dokunulduu zaman hipnotize edilmi gen kadnn yere diz kt, dua eder gibi ellerini birletirdii ve aknlk iinde bulunan darkafal seyircilere kendini duann ekiciliine kaptrm melei gsteren bir tapnma organ kefetmiti. Gsterinin sonucu ve doruk noktas burasyd. Tanrnn varl tantlanmt. Benim ve bir tandmn zerindeki etkisi, Bay Wallace'n etkilenmesi gibiydi: olay bizi ilgilendirdi ve ayn eyi hangi lde yapabileceimizi ortaya koymaya altk. Oniki yanda akgz bir olan, denek olarak kendini ortaya att. Gzlerine yneltilen tatl baklar ve okamalar onu kolayca hipnotize durumuna [sayfa 73] soktu. Ama daha az inanl ve Bay Wallace'tan daha az kendimizi bu ie verdiimiz iin ok deiik sonulara vardk. Salanmas kolay, hatif bir kas katl ile duyarszlk dnda, son derece yksek alg duyarl yannda tam bir irade pasiflii durumu grdk. Denek, bir d drt ile uyuukluktan kurtulunca, uyank durumda olduundan ok daha fazla canllk gsterdi. Operatrle gizemli bir iliki bulunduunu gsteren bir iz yoktu: uykudaki insan, herhangi bir kii, kolaylkla, ayn faaliyete getirebilirdi. Gall'n kafatas organlarn harekete geirmek bizim iin ok nemsizdi; biz, ok daha ileri gittik. Bunlar birbiriyle deitirmekle ve onlar, bedenin herhangi bir yerine gtrmekle kalmadk, istediimiz oklukta baka organlar, ark syleme, slk alma, boru ttrme, dans etme, boks yapma, diki dikme, yamama, ttn ime vb. organlar rettik ve bunlar istediimiz yere gtrdk. Wallace, deneini suyla sarho ediyordu, ama biz de byk ayak baparmanda bir sarholuk organ kefettik; en ho sarholuk gldrsn meydana getirmek iin buna dokunmamz yetiyordu. uras iyice anlalmal ki, kendisinden ne istendii denee anlatlncaya kadar hi bir organ bir etki izi gstermiyordu. ocuk, ok gemeden, altrma sayesinde kendisini o denli yetkinletirdi ki, en uzak bir uyar yeterli oluyordu. Bylece, retilen organlar, ayn yoldan deitirilmedikleri srece, daha sonraki uyutmalar iin de geerliliklerini koruyorlard. Gerekten denein iki bellei vard; birincisi uyanklk durumu, ikincisi de tamamen deiik bir hipnotize durum iindi. radenin pasiflii ve nc bir kiinin iradesine mutlak uyduluu ile ilgili olarak, btn bu dununun denein iradesinin, operatrn iradesine uymasyla baladn ve bu olmadan salanamayacan aklda tutarsak, iradenin pasiflii mucize niteliini [sayfa 74] tamamen yitirir. Denei yzne kar glmeye balar balamaz, dnyann en yaman manyetizmacs bile kaynaklarn yitirmi olur. Biz, sama bir kukuculukla, manyetik-frenolojik arlatanln temelinin, uyanklk durumunun grnglerinden ounlukla ancak derece bakmndan farkl ve hi bir mistik yoruma gerek gstermeyen bir dizi grngler bulduumuz halde, Bay Wallace'n abas kendisini bir dizi aldanmalara gtryor; bunlarla o, Gall'n kafatas haritasn btn ayrntlarna kadar doruluyor ve operatrle denek arasnda gizemli bir ilikinin bulunduunu belirtiyordu.[24*] tenlii saflk lsne varan Bay Wallace'n hikyesinin her yerinde, aka grlyor ki, arlatanln gerek zeminini aratrmak, her ne pahasna olursa olsun btn grngleri yeniden meydana getirmekten onu ok daha az ilgilendiriyor. Balangta aratrc olan bir kimsenin, basit ve kolay bir aldanla ksa zamanda bir usta haline gelmesi iin ancak byle bir kafa yapsna gerek vardr. Bay Wallace, manyetik-frenolojik mucizelere iman eder, ve bir ayan ruh lemine basar duruma

geldi. 1865 ylndan sonra teki ayan da ruh lemine ekti. Tropik lkelerde yapt oniki yllk gezilerden dnnce, masa dndrme denemeleri, onu, eitli "medyum" topluluklarna soktu. Ne kadar abuk ilerlediini, konuya ne kadar iyi egemen olduunu, yukarda deinilen kitap gsterir. O, bizden, Home'larn, Davenport kardelerin ve kendilerini azok para iin ileri sren, ou da sk sk dolandrc olarak yakay ele veren daha baka "medyum"larn btn szde [sayfa 75] mucizelerini geerli eyler olarak kabul etmemiz yannda, eski zamanlardan kalma szde dorulanm cin peri masallarn da kabul etmemizi bekler. Yunan khinliinin falclar, ortaan bycleri hep "medyum"du: Iamblichus, De divinatione ["Khinlik zerine"] adl yaptnda "modern ispiritizmacln en artc grntlerini" [s. 229] aynen anlatr. Bu, Bay "Wallace'n szkonusu mucizelerin bilimsel kurum ve kantlarn ne denli hafife aldn gsteren rneklerden ancak biridir. Yukarda deinilen ruhlarn kendi fotoraflarn ektirdiklerine inanmamz gerektii elbette ki ar bir varsaymdr. Ve doruluklarna inanmadan nce byle fotoraflarn hi kuku gtrmeyen bir yoldan gerek olduklarnn tantlanmasn istemek de bizim hakkmzdr. Bay Wallace 187. sayfada, 1872 yl martnda kzlk ad Nicholls olan nde gelen medyumlardan Bayan Guppy'nin kocas ve kk olu ile birlikte Notting Hrde Bay Hudson'a kendi fotorafn ektirdiini, iki ayr fotorafta uzun boylu, beyaz tl elbiseye gzelce sarnm, biraz da doulu izgileri tayan, kutsama yapma pozunda bulunan bir kadn figrnn de onun ardnda durduunu anlatr. "Burada iki eyden bir tanesi mutlak kesindir.[25*] Ya canl, dnen, ama grnmeyen bir varlk orda bulunuyordu, ya da Bay ve Bayan Guppy, fotoraf ve drdnc bir kii, irkin bir oyun tasarlamlard ve bu oyunu o andan beri srdregelmilerdi. Oysa ben, Bay ve Bayan Guppy'yi ok iyi tanrm ve doabilim alannda cidd bir gerek aratrcs gibi onun da byle bir aldatmacay yapamayacana kesinlikle inanyorum." [s. 188.] [sayfa 76] O halde ya aldatma ya da ruhun fotoraf szkonusu. Kabul. Eer aldatma ise, ya ruh daha nceden fotoraf levhalar zerindeydi, ya da drt kii, 1875 ocanda 84 yanda iken len, zayf akll ve ahmak, ihtiyar Bay Guppy'yi bir yana brakrsak (onu arka taraftaki paravann ardna yollamak yeterdi), kii bu ie katlm olmalyd. Bir fotorafnn ruh iin bir "maden kolayca bulabileceini sylemenin bile gerei yok. Ama fotoraf Hudson, bundan ksa bir sre sonra, ruh fotoraflaryla dolandrcl alkanlk haline getirdii iin mahkemeye verildi. Bu durum karsnda Bay Wallace durumu kurtarmak iin yle diyor: "Bir ey aktr; eer aldatma szkonusu olsayd, bu, bizzat ruhular tarafndan derhal kefedilirdi." [s. 189.] Demek ki, fotoraflara pek gvenmemek gerekir. Geriye Bayan Guppy kalnca, dostumuz "Wallace ona olan "mutlak inancn" belirtir ve ortada baka bir sorun kalmaz. Baka bir sorun kalmaz m? Hi de deil. Bayan Guppy'nin ne denli gvenilir olduunu kendisinin u iddias gsteriyor: 1871 hazirannn balarnda, bir akam, Highbury Hill Park'taki evinden 69 Lambs Conduit Street'e ku uuu ngiliz mili kendisini bilinsiz bir halde havadan gtryorlar ve szkonusu 69 numaral evde, bir ruh oturumunun ortasnda masann stne brakyorlar. Odann kaplar kapalym ve Bayan Guppy, Londra'nn en iri-yar kadnlarndan biri olduu halde, bu da kukusuz bir eyler demek istiyor kendisinin anszn ieriye girii yznden ne kaplar birazck aralanm, ne de tavanda en ufak bir delik alm (Londra'da yaynlanan Echonun[42] 8 Haziran 1871 tarihli saysnda bildiriliyor).[43] Gene de ruh fotoraflnn doruluuna inanmayan varsa, artk onun iin hi bir ey fayda etmez. ngiliz doabilimcileri arasnda ikinci nl falc, [sayfa 77] talyum kimyasal elementini ve radyometreyi[44] (Almanya'da buna "Lichtmhle" de denir) kefeden Bay William Crookes'tur. Bay Crookes, ispiritizma gsterisini incelemeye 1871 dolaylarnda balad ve bu i iin bir sr fiziksel ve mekanik aygtlar, yayl teraziler, elektrik bataryalar vb. kulland. Bu konuda gerekli olan asl aygt, yani pheci eletiri yapan kafay kullanp kullanmadn, ya da iin sonuna kadar bunu alr durumda koruyup korumadn imdi greceiz. Ama her eye karn Bay Crookes, pek uzun olmayan bir dnem, Bay Wallace kadar kaptrmt kendisini bu ie. "Birka yldr", diye anlatr, "gen bir kadn, Bayan Florence Cook, dikkate deer bir medyum niteliini gsteriyordu, ki bu, son zamanlarda asl ruh olan bir eyden tam bir kadn biimi alma durumuna ykseldi; yle ki, bu kadn biimi, siyah elbiseler giymi, smsk balanm ve derin uykuya dalm halde bir kabinede ya da bitiik odada yatarken, ruh olarak.plak ayakla ve beyaz elbiselerle grnyordu." [s. 181.] Kendisine Katey diyen ve Bayan Cook'a ok benzeyen bu ruhu, bir akam anszn Bayan Guppy'nin imdiki ei Bay Volckman, deiik kyafette Bayan Cook olup olmadn anlamak iin, belinden yakalad. Ruh, yaman bir kadn olduunu gsterdi, kendini adamakll savundu, seyirciler mdahale ettiler, lamba sndrld; ksa bir savamdan sonra sessizlik yeniden salanp ve oda aydnlandnda ruh kaybolmutu. Bayan Cook ise kesinde bal ve baygn olarak yatyordu. Bay Volckman ise, Bayan Cook'u yakaladn ve bunun bakas olmadn halen iddia ediyor. [45] Bunu bilimsel olarak ortaya koymak iin nl elektriki Bay Varley, yeni bir deney dolaysyla bir bataryann elektrik akmn, medyum Bayan Cook'tan, akm kesmeksizin ruh rol yapamayaca biimde geirdi. Buna karn, ruh [sayfa 78] grnd. Demek ki bu, gerekten Bayan Cook'tan deiik bir eydi. Bunu daha da salamlatrmak Bay Crookes'un greviydi. Att ilk adm, ruhu kadnn gvenini kazanmak oldu. Bizzat kendisi, Spiritualistin 5 Haziran 1874 gnl saysnda, "Bu gven" diyor, "yava yava yle byd ki, dzenlenmesi benim tarafmdan[26*]olmad takdirde bir seans yapmay kabul etmedi. Her zaman yaknnda ve kabininin bitiiinde benim* bulunmam istedi. Bu gveni saladktan ve kendisini ona verdiim bir sz yerine getirmemezlik etmeyeceime* inandrdktan sonra grngnn geni lde kuvvetlendiini, baka bir yoldan elde edilemeyecek kantlarn kendiliinden belirdiini grdm. Kendisi, o durumlarda bulunan kiiler ve onlara gsterilecek yerler konusunda sk skbana danyordu*, nk son zamanlarda tekiler yannda, daha bilimsel aratrma yntemlerinin, hatta zor* uygulanmas gerektii yolunda baz sakat tavsiyelerde bulunulduu iin pek sinirli olmutu."[46] Bu ruh bayan, ltufkr olduu kadar bilimsel de olan bu gveni tam olarak dllendirdi. Hatta bizim iin artk bu bir srpriz deildir Bay Crookes'un evinde bile grnd, onun ocuklar ile oynad, onlara "Hindistan'daki servenlerinden anlar" anlatt, "gemiteki yaamnn ac deneylerinden birkan" da Bay Crookes'a aktard, kendisinin ak nesnelliinden emin olsun diye kolunu tutmasna izin verdi, dakikada nabznn ne kadar attn ve ka kez soluk aldn ona saydrd, sonunda da Bay Crookes'un yanbanda fotorafn ektirdi.[47 ] "Bu figr", diyor Bay Wallace, "onu grdkten, ona dokunduktan, fotorafn ektikten ve onunla [sayfa 79] konutuktan

sonra, seyirci ile dolu bitiik bir odadan baka k yeri olmayan kk bir odadan tmyle kayboldu." [s. 183.] Bu, evinde byle eyler geen Bay Crookes'a seyircilerin, onun ruha gsterdii gvenden daha az gven gstermeyecek kadar nazik olmalar kouluyla byk bir beceri deildi. Ne yazk ki, bu "tamamen tantlanm grngler" ispiritizmaclar iin bile bu anda inanlacak eyler deildir. Gerek ispiritizmac olan Bay Volckman'n ne denli somut bir elabukluuna bavurduunu yukarda grdk. Sonra bir din adam ve "ngiliz spritizmaclar Ulusal Dernei"nin bir yesi de, Bayan Cook'un bir oturumuna katld ve kapsndan ruhun geldii ve kaybolduu odann d dnya ile ilikisini salayan ikinci bir kapsbulunduunu kolayca saptad. Kendisi de orada hazr bulunan Bay Crookes'un davran, "bu gsterilerde bir oyunun bulunabilecei konusundaki inancma son darbeyi vurdu" (Mystic London, by the Rev. C. Maurice Lavies, London, Tinsley Brothers). [48] Btn bunlardan baka, "Katey'lerin" nasl "gerekletirildikleri" Amerika'da gnyzne kt. Holmes adl evli bir ift, gene bir "Katey'nin grnd ve inananlardan bol bol hediye toplad oturumlar Filadelfiya'da gerekletirdi. Ama phecinin biri yiyip imedi, sz geen ve bir defa parann azl yznden grev yapan Katey'nin peine dt; sonunda onu bir pansiyonda, tam anlamyla etten ve kemikten gen bir kadn olarak, ruha verilen hediyelerle birlikte kefetti. [49] Bu srada Kara Avrupa'snn da kendi bilimsel ruhular vard. Petersburg'da bilimsel bir kurum, niversite mi, yoksa akademi mi pek bilmiyorum devlet danman Aksakov ile kimyager Butlerov'u, ispiritizmac grnglerin esasn incelemekle grevlendirdi, ama bundan, fazla bir sonu kmad anlalyor. [50] [sayfa 80] te yandan ispritizmaclarn grltl aklamalarna inanlrsa imdi de Almanya, Leipzig'de Profesr Zllner'in kiiliinde, adamn buldu. Bilindii gibi, Bay Zllner, yllardr, uzayn "drdnc boyutu" zerinde ok alyordu ve boyutlu bir uzayda olanaksz olan birok eyin drt boyutlu bir uzayda ok doal olduklarn kefetti. O halde drt boyutlu uzayda kapal bir metal kre, bir yerinde delik amakszn eldiven gibi tersine evrilebilir; bunun gibi ular bulunmayan ya da iki ucu bir yere bal bir sicimde bir dm yaplabilir, hi birini amadan iki kapal halkay birbirinin iine geirmek mmkndr. Bunun gibi daha birok marifetler var. Ruh dnyasndan gelen son zafer raporlarna gre, imdi Profesr Zllner, bir ya da birka medyuma, onlarn yardm ile drdnc boyutun konumu konusunda daha geni bilgiler bulmak amacyla bavurmu. Baar alacak gibiymi. Elini masadan ayrmakszn koluyla yasland koltuk kenar, durumdan sonra koluna yapk halde kalm, iki ucu masaya bitiik olan bir sicime drt dm atlm vb.. Ksacas, drdnc boyutun btn mucizeleri, ruhlar tarafndan oyuncak gibi gerekletirilmi. Ama unu akldan karmamal: relata refero,ruhlar blteninin doruluunu garanti edemem; bunlarda yanl bir ey varsa, kendisine bunlar bildirme frsatn verdiim iin Bay Zllner'in bana teekkr etmesi gerekir. Ama bunlar, Bay Zllner'in deneylerini aynen yanstyorlarsa, matematikte olduu gibi ispiritizma biliminde de yeni bir an baladn gsteriyorlar demektir. Drdnc boyut nasl ruhlarn varln tantlyorsa, ruhlar da drdnc boyutun varln tantlyor. Ve bu, bir kez saptand m, bilim iin ok yeni ve sonsuz genilikte bir alan alyor demektir. imdiye kadarki btn matematik ve doabilim, drdnc ve daha yukar [sayfa 81] boyutlarn matematii, mekanik, fizik, kimya ve bu yksek boyutlarda oturan ruhlarn fizyolojisi iin ancak bir hazrlk okulu oluyor. Bay Crookes, drdnc boyuta geerken imdi elbette yle diyebiliriz masalarn ve teki mobilyann ne kadar arlk yitirdiini bilimsel olarak ortaya koymad m, Bay Wallace, orada, atein insan bedenine zarar vermediini tantlamad m? Demek ki, ruh-bedenlerin fizyolojisi bile var! Soluk alyorlar, nabzlar var, o halde akcierleri, kalpleri ve dolam organlar var. Bylece, onlar da teki bedensel organlar bakmndan hi deilse bizim kadar iyi donatlmlar. nk soluk almak iin akcierlerde yanan karbonhidratlar gerekli, bunlar da ancak dardan salanabilir. O halde mide, barsaklar ve bunlarn teberisi bu kadar olduktan sonra gerisi kolayca geliverir. Ama byle organlarn bulunmas, hastalanma olanan da getirir; o zaman Bay Virchow'un ruhlar dnyas ile ilgili bir hcre patolojisi yazmas zorunluluu ortaya kar. Sonra, bu ruhlarn ou, yeryz yosmalarndan, doast gzellik dnda hi ama hi bir bakmdan fark bulunmayan ok gzel ve gen bayanlar olduklar iin, ok gemeden "akn scakln duyan erkeklerle" iliki kurabilirler;[51] Bay Crookes'un da "kadn kalbinin bulunuunu" nabz atndan ortaya koymas karsnda, doal seme iin de, kt sosyal-demokrasi ile kartrlmaktan korkmasna artk gerek bulunmayan bir drdnc boyut alyor demektir.[52 ] YETER. Doabilimden gizemcilie giden en salam yolun hangisi olduu apak anlalyor. Bu, doa felsefesinin ar teoriklii deil, her teoriyi kk gren ve hi bir dnceye gvenmeyen en yzeysel grgclktr. Ruhlarn varln tantlayan a priori bir gereklilik deil, Wallace, Crookes ve ortaklarnn [sayfa 82] grgcl gzlemleridir. Crookes'un talyum metalinin kefine gtren tayf aratrmas gzlemlerine, ya da Wallace'n Malaya adalarndaki zengin hayvanbilimsel keiflerine inanacak olursak, bu iki aratrmacnn spirituel deney ve bulularna da inanmamz istenecektir. kisinin arasnda kk bir fark bulunduunu, yani bunlardan birini dorulayabileceimizi, tekinin dorulanamayacan sylediimizde, ispiritizmaclar bize, bunun byle olmad, ruh grngsnn dorulanmas frsatn bize vermeye hazr bulunduklar yantn veriyorlar. Gerekten de diyalektik, cezalandrlamad iin, horgorlemez. Bir kimse her trl teorik dnceyi ne denli kmserse kmsesin, gene de teorik dnce olmakszn iki doal olguyu birbiriyle iliki iine sokamaz, ya da onlar arasnda varolan ba anlayamaz. Tek sorun bir kimsenin dncesinin doru olup olmaddr ve teoriyi kmsemenin doalc dnmenin ve bu yzden de yanl dnmenin en gvenilir yoludur. Ama eski ve ok iyi bilinen bir diyalektik yasaya gre, yanl dnce mantksal sonucuna kadar gtrldnde, kanlmaz olarak k noktasnn kartna varr. Bylece diyalektiin grgcl kmsenmesi, grgclerin en arballarn bile tm boinanlarn en bouna, modern ruhulua gtrerek cezasn bulur. Matematik iin de ayn ey szkonusudur. Sradan, metafiziki matematikiler, bilimlerinin verdii sonularn mutlak reddedilemezliinden dolay byk bir kibirle vnrler. Oysa bu sonular arasnda, ancak bu yoldan bir tr gereklik kazanan sanal (imaginary) byklkler de vardr. 'e ya da drdnc boyuta kafamzn dnda herhangi bir gereklik tanmaya allmsa, bir adm daha ileri gidilmesi ve medyumlarn ruhlar dnyasnn kabul edilmesi pek nemsenecek [sayfa 83] bir konu deildir. Ketteler'in Dllinger iin dedii gibi, "Adam yaam boyunca o kadar ok samay savunmutu ki, neredeyse yanlmazln bile pazarlk konusu yapabilirdi!"[53] Aslnda saf grgclk, ruhularn hakkndan gelemez. Birincisi, "daha yce" grngler her zaman, ilgili

"aratrmacnn" bizzat Crookes'un benzeri olmayan bir saflkla anlatt gibi yalnz grmesi gerekeni ya da grmek istediini grebilecek kadar kendini kaptrd zaman gsterilirler. kincisi, yzlerce szde gerein hilecilik olduu ve dzinelerce szde medyumun rasgele dzenbazlar olduunun ortaya k ruhularca nemsenmez. Her szde mucize, teker rtlmedii srece tahrif edilmi ruh fotoraflar dolaysyla, Wallace'n da aka syledii gibi, onlar iin yeteri kadar meydan var demektir. Tahrifatn var olmas, gerek olanlarn gerekliini tantlar. Bylece grgclk, canskc ruhular grgcl deneylerle deil, teorik dncelerle rtme ve Huxley ile birlikte yle demek zorunluunu duyar: "spiritizmaclm gerekliinin gsterilmesinde benim grdm tek iyi ey, intihara kar yeni bir kant ortaya koyabilmesidir. lmekten ve oturumu bir liraya kiralanm bir medyumun azndan sama-sapan konuturulmaktansa p olarak yaamak daha iyidir."[54][sayfa 84]

Dipnotlar [24*] Daha nce belirtildii gibi, denekler, altrmayla kendilerini yetkinletirirler. Bu yzden, irade uyduluu alkanlk haline gelince, taraflarn ilikisinin daha itenlikli duruma gelmesi, baz grnglerin younlamas ve uyank durumda bile birazck yansmas ok mmkndr. [Engels'in notu.] [25*] Ruh lemi gramerden stndr. Vaktiyle bir akac, gramerci Lindley Murray'in ruhunu aynen almt. Kendisine, orada olup olmad sorulunca I am yerine AmerikancaI are yantn vermiti. Medyum Amerikalyd.[41] [Engels'in notu.] [26*] talikler Engels'indir. -Ed. Aklayc Notlar [34] Bu balk elyazmasmn birinci sayfasndaki makaleye verilmitir. nc dosyann Engels tarafndan konulan iindeki ler listesinde yle yazldr: "Ruhlar lemi ve Doabilim". Makale, muhtemelen 1878'in ilk yarsnda ya da ortasnda yazlm tr. Bu, makalede Engels'in Zllner tarafndan, iki ucu bir masaya yaptrlm bir iplik zerine dmler atmas ile ilgili "deneyleri"ne ait raporlardan "en son raporlar" diye szetmesinden de anlalabilir. Zllner bu "deneyleri" Leipzig'de 17 Aralk 1877'de yapt. Engels'in makalesi, hayattayken yaynlanmad. 1898'de sosyal-demokratlarn yll Illustrierter Neue Welt-Kalender fr das Jahr 1898, Hamburg 1898. s. 56-59'da ilk defa yaynland. -71. [35] Bu, Instauratio magna ("Byk Tefrika") ile ilgilidir; Francis Bacon tarafndan planlanan bir ansiklopedik yapt. Bunun, zellikle nc ksm Phaenomena universi, sive Historia naturalis et experimentalis ad condendam philosophiam ("Doal Olaylar, ya da Felsefenin Olas Bir Temeli Olarak Doal ve Deneysel Tarih") szkonusudur. Bacon, plann ancak ksmen gerekletirdi. Bu yaptn nc ksmna girmesi gereken malzeme Londra'da 1622-1623'te Historia naturalis et experimentalis ("Doal ve Deneysel Tarih") genel bal altnda yaynland. -72. [36] Newton'n en iyi bilinen teolojik yapt Observations on the Prophecies of Daniel and Apocalypse of St. John, 1733'te, kendisinin lmnden alt yl sonra basld. -72. [37] A. R. Wallace, On miracles and Modern Spiritualism ("Mucizeler ve Modern spiritizmaclk zerine") London, Burns 1875. Bu kitabn bu makalede Engels tarafndan belirtilen sayfalar parantezler iinde verilmitir. -72. [38] Mesmerism. Bilimsel olmayan "hayvansal manyetizm" teorisidir, bir Avusturyal fiziki olan F. A. Mesmer'in (1734-1815) adna izafeten bu ad verilmitir. 18. yzyln sonunda yaygnlam ve ruhuluun ilk nclerinden biri olmutu. -72. [39] Phrenology. Avusturyal fiziki F. J. Gali tarafndan 19. yzyln baslarnda gelitirilmi bir kaba materyalist teoridir, insann her zihinsel yeteneinin kendine zg bir organ olduunu ve beynin belli blmlerinde bulunduunu ileri srer. zel bir zihinsel yetenein gelimesi, ilgili organn bymesine ve kafasnn buna uygun blmnde bir tmsekiin meydana gelmesine neden olur, bylece kafatasnn biimi ilgili kiinin zihinsel zelliklerini gsterir. Phrenologynin szde bilimsel sonulan, ruhularla birlikte eitli arlatanlar tarafndan geni lde kullanlmt. -72. [40] Barataria (spayolca barato "ucuz"), var olmayan bir adanin ad, Don Quixote'ta Sancho Panza'nn hayali vali olarak atand kk bir kasabay anlatyor. -73. [41] Burada Engels u kitab kullanyor: J. N. Maskelyne, Modern Spiritualism. A short occount of its rise and progres with some exposures of so-called spirit media, London 1876. -76. [42] The Echo, Londra'da 1868'den 1907'ye kadar yaynlanan bir burjuva liberal gazete. -77. [43] J. N. Maskelyne, yukardaki yapt, s. 91-101. -77. [44] Radiometre 1874'te, Crookes tarafndan icat edildi. Almanca Lichtmhle szc "k deirmeni" anlamndadr, k ya da s nlar ile alan bir dner aygttr. Talyum, 1861'de Crookes tarafndan bulundu. -73. [45] J. N. Maskelyne, ayn yapt, s. 141-142. -78. [46] Bu ve daha sonraki iki deyi William Crookes'un "The Last of 'Katie King'" balkl makalesinden alnmtr. The Spiritualist. ngiliz ruhular tarafndan 1869 ve 1882 yllar arasnda yaynlanan haftalk bir dergi, 1874'te adn The Spiritualist Newspaper diye deitirdi. -79. [47] J. N. Maskelyne, ayn yapt, s. 144-45. -79. [48] Ch. M. Davies, Mystic London, London, Tinsley Brothers, 1875, s. 319. -80. [49] J. N. Maskelyne, ayn yapt, s, 118-19, 142-44, 146-53. -80. [50] Burada szkonusu olan, 6 Mays 1875'te St. Petersburg niversitesinde Fizik Dernei tarafndan kurulan Ruhsal Olaylar Aratrma Komisyonudur. Komisyon, iini, 21 Mart 1876'da tamamlad. D. I. Mendelyef ve baka tannm bilginlerden meydana geliyordu. Rusya'da ispiritizmacl yayan kiilere A. N. Aksakov, A. M. Butlerov ve N. P. Wagner, "gerek" ruhsal olaylarla ilgili bilgi hazrlamalarn nerdi. "Ruh olaylarnn bilinsiz hareketlerden ya da kastl aldanmalardan kt", "ruheu retinin boinan olduu" sonucuna vard ve sonular, 25 Mart 1676'da Goloe ("Ses") gazetesinde yaynlad. D. I. Mendelyef, komisyonun malzemesini spiritizmaclk zerine Yarglama in Malzeme bal altnda (St. Petersburg 1876) yaynlad. -80. [51] Bu, Mozart'n Sihirli Flt operasnda Pamina ve Papageno'nun detinin balangcdr (perde I, sahne 18). -82.

[52] Engels, darvincilie kar yaplan, zellikle 1871 Paris Komnnden sonra Almanya'da yaylan gerici saldrlara deiniyor. Daha nce darvincilii desteklemi olan Virohow gibi nemli bir bilgin bile 1877'de Mnih'te doa bilginlerinin bir toplantsnda, darvinciliin sosyalist hareketle sk ba bulunduunu ve bundan dolay toplumsal dzen iin tehlikeli olduunu ileri srerek darvinciliin retilmesinin yasaklanmasn istedi. (R. Virchow, Die Freiheit der Wissenschaft im modernen Staat, Berlin 1877, s. 12.) -82. [53] 1870'te Roma'da Papann yanlmazl dogmas iln edildi. Alman katolik teologu Dllinger bu dogmay kabul etmeyi reddetti. Mainz piskoposu Ketteler de nce iln edilen dogmaya karyd, ama ok abuk yanlmazlk dogmasn kabul etti ve onun yaman bir savunucusu oldu. -84. [54] Bu szler, biyolog Thomas Huxley'in Londra Diyalektik Derneine yazd mektuptan alnmtr. Dernek, onu, ruhsal olaylarn incelenmesi komitesinin almasna katlmaya ar mt. Huxley, ruhuluk zerine baz alayc szler syleyerek ary reddetti. Huxley'in mektubu, 29 Ocak 1869 tarihini tayor ve Davies'in Mystic London(1875) adl yukarda deinilen kitabnn 389. sayfasnda yer almaktadr. 84.

DYALEKTK[55]
(Metafiziin tersine, ibantlarn bilimi olarak diyalektiin genel nitelii gelitirilmelidir.)

O halde, diyalektiin yasalar, doa ve insan toplumu tarihinden kartlmaktadr. nk bunlar, bizzat dncenin olduu gibi, tarihsel gelimenin de bu iki ynnn en genel yasalarndan baka bir ey deildir. Hem bunlar, esas olarak e indirgenebilirler: niceliin nitelie ve niteliin nicelie dnm yasas; kartlarn iice gemesi yasas; yadsmann yadsnmas yasas. [sayfa 85] Her de, Hegel tarafndan, onun idealist biiminde, salt dnme yasalar olarak gelitirilmitir: birincisi, Mantk'n birinci ksmnda, Varlk retisinde; ikincisi, Hegel'in Mantk'n btn ikinci ve en nemli ksmn, z retisi doldurur; ncs de tm sistemin yaps iin temel yasadr. Yanllk bu dncelerin doa ve tarihten karlmayp, bunlarn dnce yasalar olarak doa ve tarihe zorla yamanmas gereinde yatar. Tm zoraki ve ou zaman tyler rpertici yapnn kayna budur; evren ister istemez, kendisi ancak insan dncesinin evriminin belirli bir aamasnn rn olan bir dnce sistemine uymak zorundadr. Olan tersine evirirsek, her ey pek basit bir grn alr, idealist felsefede son derece gizemli grnen diyalektik yasalar hemen basitleir ve gn gibi ak olur. Ayrca, Hegel'i birazck tanyan herkes, yzlerce pasajda diyalektik yasalarn en arpc tanmlamalarn doadan ve tarihten verebilecek gte olduunu da bilir. Burada diyalektiin elkitabn yazacak deiliz; yalnzca diyalektik yasalarn doann gelimesinin gerek yasalar olduunu, bu yzden teorik doabilimi iin de geerli bulunduunu gstermek istiyoruz. Bundan dolay bu yasalarn birbirleriyle olan ibantsnn ilerine kadar giremiyoruz. I. Niceliin nitelie ve niteliin nicelie dnmesi yasas. Kendi amacmz iin biz bunu, doada, her durum iin ayr saptanm bir biimde, nitel deimelerinin ancak (enerji denilen) madde ya da hareketin nicel eklemeleri ya da nicel eksilmeleri ile ifade edebiliriz. Doadaki btn nicel farkllklar, ya kimyasal bileim farklarna, ya hareketin (enerjinin) farkl niceliklerine ya da biimlerine, ya da hemen her zaman olduu gibi, her ikisine birden dayanr. O halde, madde ya [sayfa 86] da hareket artrlmadan ya da azaltlmadan, yani bu cismin nicelii deimeden niteliini deitirmek mmkn deildir. Bundan dolay, Hegel'in gizemli yasas, bu biimde rasyonel olmakla kalmaz, ayn zamanda, olduka da aktr. Cisimlerin eitli hal (allotropic) ve topaklanma (aggregat) durumlarnn, eitli molekl gruplamalarna dayandklar iin, cisimlere aktarlan hareket miktarnn az ya da ok oluuna bal bulunduunu belirtmeye pek gerek yoktur. Peki ama, hareketin ya da enerji dediimiz eyin biim deiimi iin ne demeli? Isy mekanik harekete ya da mekanik hareketi sya evirdiimiz zaman, nicelik ayn kald halde nitelik deimiyor mu? ok doru. Ama hareketin biim deiimi Heine'nin kusurlar gibidir; herkes kendi bana erdemli olabilir, kusur ilemek iin her zaman iki kii gereklidir.[56] Hareketin biim deiimi her zaman en az iki cisim arasnda geen sretir. Bunlardan biri, hareketin bir niteliinden (rnein s) belirli bir miktar yitirirken, dieri, hareketin bir baka nitelii biiminde (mekanik hareket, elektrik, kimyasal ayrma) buna tekabl eden bir miktar kazanr. Demek ki, burada, nicelik ve nitelik karlkl olarak birbirlerine tekabl ederler. imdiye kadar yaltk (isole) tek bir cisim iinde, hareketi, bir biimden tekine dntrmenin mmkn olduu ortaya konamamtr. Burada, bizim iin, imdilik, cansz cisimler sz konusudur. Canllar iin de ayn yasa geerlidir, ama ok karmak koullar altnda iler ve bizim iin bugn nicel lm hl ou kez mmkn deildir. Herhangi bir cansz cismin gittike daha kk paralara blndn tasarlarsak, nce hi bir nitel deiim olmaz. Ama bunun bir snr vardr: buharlamada [sayfa 87] olduu gibi serbest durumda ayr molekller elde etmeyi baarrsak, bunlar ounlukla daha kk paralara da ayrabiliriz, ama bu, ancak niteliin tam bir deiimiyle mmkndr. Molekl, ayr atomlarna ayrr ve bu atomlarn molekllerden ok ayr zellikleri vardr. eitli kimyasal elementlerden meydana gelmi olan molekllerde bileik molekllerin yerini bu elementlerin atomlar ya da moleklleri alr; elementlerin molekllerinde, ok deiik nitel etkiler yapan serbest atomlar ortaya kar: meydana geli halindeki oksijenin serbest atomlar, atmosfer oksijeninin moleklde birleik atomlarnn hi bir zaman salayamad etkileri kolayca ortaya koyabilirler. Ama molekl de, iinde bulunduu cismin ktlesinden nitel olarak farkldr. Bu ktleden bamsz hareketler yapabilir ve

grnte hareketsiz olduu halde, rnein s titreimleri gsterir; konumunun ve komu molekllerle bantsnn deimesiyle, cismi baka, bir farkl hal ya da farkl bir topaklanma durumuna sokabilir. O halde grnyor ki, blmnn salt nicel ilemi, nitel farkllkta dnen bir limite sahiptir: ktle yalnz molekllerden meydana gelir, ama molekln atomdan farkl oluu gibi, ktle de moleklden temelden farkl bir eydir. Gksel ve yersel ktlelerin bilimi olarak mekaniin, molekllerin mekanii olarak fizikten, atomlarn fizii olarak kimyadan ayrlmas bu farklla dayanr. Mekanikte, nitelikler ortaya kmaz; en ok denge, hareket, potansiyel enerji szkonusudur ki, btn bunlar hareketin llebilir aktarlmasna dayanr ve nicel olarak ifade olunabilirler. O halde burada nitel deime olduu lde, bu, buna tekabl eden bir nicel deime ile belirlenir. [sayfa 88] Fizikte, cisimler kimyasal bakmdan farksz ve deimez eyler olarak ele alnrlar; biz molekllerin durumlarnn deiiklikleri ile, ve her durumda, hi deilse iki taraftan birinde, moleklleri harekete getiren hareketin biiminin deimesi ile ilgileniyoruz. Burada her deiiklik, niceliin nitelie dnm, cisimde bulunan ya da ona iletilen u ya da bu biimdeki hareketin miktarnn nicel deiikliinin bir sonucudur. "rnein, suyun scakl, nce, onun sv oluunun bir sonucu deildir; ama sonra sv suyun scaklnn artrlmas ya da azaltlmas durumunda, bu molekl yapkl (cohesation) durumunun deitii, suyun bir yandan buhara, te yandan buza dnt bir nokta gelir." (Hegel, Enzyklopadie,Gesamtausgabe, Bd.VI,s. 217.)[57] Bunun gibi, bir elektrik ampulnn platin telini kor haline getirmek iin belirli bir asgar elektrik kuvveti gereklidir. Her metalin bir korlama ve ergime scakl vardr; gerekli scakl meydana getirecek aralara sahip olduumuz zaman, her svnn verilen bir basnta, belirli bir donma ve kaynama noktas vardr. Son olarak, her gazn, basn ve soutma ile svlaaca bir kritik noktas vardr. Ksacas, fiziksel sabitler (constants), ounlukla hareketin nicel olarak artrlmasnn ya da azaltlmasnn ilgili cismin durumunda nitel deiiklik salad, yani niceliin nitelie dnt dm noktalarnn tanmlanmalarndan baka bir ey deildir. Bununla birlikte, Hegel tarafndan kefedilen doa yasasnn en nemli zaferlerini kutlad alan kimyadr. Kimya, cisimlerin, deien bir nicelik bileimi sonucu, nitelik deiikliklerinin bilimi olarak tanmlanabilir. Bunu Hegel de biliyordu (Logik, Gesamtausgabe, III, s. 433).[58] Oksijende olduu gibi, iki atom yerine [sayfa 89] atom bir molekl halinde birleirse, koku ve tepki bakmndan normal oksijenden olduka farkl olan ozonu elde ederiz. Ve ayrca, oksijenin nitrojen ya da slfr ile biletii ve bunlarn herbirinin nitelik bakmndan tekilerden farkl bir madde ortaya kard eitli oranlar! Gldrc gaz (nitrojen monoksit, N2O), nitrik anhidritinden (nitrojen pentoksit, N2Os) ne kadar farkldr! Birincisi gaz, ikincisi normal scaklkta kat kristal bir maddedir. Ve bileim bakmndan btn fark, ikincisinin birincisinden be kat fazla oksijen iermesi, ikisinin arasnda fazladan nitrojenin oksidi daha bulunmasdr (NO, N 2Os, NO2) ki, bunlarn herbiri teki ikisinden ve birbirlerinden nitel olarak farkldrlar. Bu, karbon bileiklerinin, zellikle daha basit hidrokarbonlarn homolog dizilerinde ok daha fazla gze arpcdr. Normal parafinlerden en d metan, CH 4'tr. Burada, karbon atomunun drt halkas, drt hidrojen atomu ile doyurulmutur. kincisi olan etan, C 2H6, birbirine bal iki karbon atomuna sahiptir ve alt serbest halka alt hidrojen atomu ile doyurulmutur. Bylece, C 3H8, C4H10 vb. ile srp gider. Bu srp gitme, CuH2n+2, cebir formlne gre olduu iin, her CH2ekleniinde, bir ncekinden nitelik bakmndan farkl bir madde meydana gelir. Bu dizinin en alttaki esi gazdr, bilinen en yksei olan heksadekan, C, 6H34, kaynama noktas 278 santigrat derece olan kat bir cisimdir. Parafinlerden kan (teorik olarak), C nH2n+2, formll primer alkoller dizisi, tek bazl ya asitlerine (forml CnH2nO2) ait diziler iin de ayn eyler szkonusudur. C3H6'nn nicel ilvesiyle, nasl bir nitel farklln meydana geleceini, etil alkol, C2H6O'ya, herhangi bir baka alkol katmakszn iilebilir bir biimde kullanarak, bir baka seferde ayn etil alkole asl yapsn ok kt zararl alkoln meydana getirdii amil [sayfa 90] alkol, C5H12O'dan ok az bir miktar katarak kullandmzdaki deneyle renebiliriz. Ertesi sabah bamzn ars bunu bize mutlaka anlatr. Hatta denebilir ki sarholuk ve "ertesi sabah" mahmurluu da bir yandan etil alkoln, te yandan bu eklenen C 3H6'nn nicelikten nitelie dnmdr. Bu dizilerde Hegel yasas, imdi karmza baka bir biimde kyor. Dizinin ilk eleri atomlarn ancak bir tek karlkl dzenlenmesine izin veriyor. Ama bir molekle bal atomlarn says her dizi iin belirli bir sabit oklua ulanca, molekldeki atomlarn gruplamas birden fazla yoldan olabilir. O halde, moleklde eit sayda C, H, O atomlar bulunan iki ya da daha ok izomerli maddeler ortaya kabilir. Ama gene de bunlar, nitelik bakmndan farkldr. Dizinin her esi iin byle izomerlerden ne kadarnn mmkn olduunu da hesaplayabiliriz. Parafin dizisinde C4H0 iin iki, C5H2 iin tr; daha yukar elerde olmas mmkn izomerlerin says ok hzl ykselir. Dolaysyla, bu tr nitelik olarak birbirlerinden farkl izomerlerin var olup olamayacaklarn ve, tantland kadaryla, fiilen varolularn belirleyen gene molekl iindeki atomlarn nicel says olmaktadr. Dahas var. Bu dizilerin herbirinde bizce bilinen maddelerin benzeimlerinden, dizilerin henz bilinmeyen elerinin fiziksel nitelikleri ile ilgili sonular karlabilir, hi deilse bilinenleri hemen izleyen eler iin onlarn zelliklerini, kaynama noktasn vb. kesinlie yakn biimde nceden syleyebiliriz. Son olarak, Hegel yasas, yalnz bileik maddeler iin deil, kimyasal elementler iin de geerlidir. Biliyoruz ki, "elementlerin kimyasal zellikleri atom arlklarnn peryodik bir fonksiyonudur" (Roscoe-Schorlemmer, Ausfhrliches Lehrbuch der Chemie, II. Bd., s. 823),[59] [sayfa 91] bu yzden nitelikleri de atom arlklarnn nicelii ile saptanr. Ve bunun snanmas ok parlak bir biimde yaplmtr. Mendelyef, birbirine yakn elementlerin atom arlklarna gre, meydana gelen dizilerinde yeni elementlerin kefedilebileceini gsteren eitli boluklar bulunduunu tantlamtr. Alminyumla balayan dizide bunu izledii iin, onun eka-alminyum dedii, bu bilinmeyen elementlerden birini, o genel kimyasal zelliklerine gre nceden tanmlyordu ve onun atom hacmini syleyebildii gibi, zgl arln ve atom arln da nceden aa yukar kestiriyordu. Birka yl sonra Lecoq de Boisbaudran bu elementi gerekten kefetti ve Mendelyef in ngrleri pek az yanlmalarla doru kt. Eka-alminyum, galyumda gerekletirilmiti (ayn yapt, s. 828). [60] Mendelyef, Hegelin niceliin

nitelie dnmesi yasasn bilinsizce uygulayarak, bilimsel bir maharet gstermeyi baard, ki bunu, o zamana dek bilinmeyen Neptn gezegeninin yrngesini hesap etmi olan Le Verrier'in baarsyla ayn kefeye koymak fazla cretkrlk saylmaz. nsan toplumunun tarihinde olduu gibi biyolojide de ayn yasa her admda geerliliini srdryor, ama biz, burada, nicelikler tpatp llebilir ve izlenebilir durumda olduu iin, kesin bilimlerden alman rnekler zerinde duracaz. Belki de imdiye kadar, niceliin nitelie dnmesini gizemcilik ve anlalmaz bir transandantalizm diye haykran ayn baylar, imdi de bunun gerekten apak, basit, sradan bir ey olduunu, uzun sreden beri bunu kullandklarn ve yeni bir ey retmediini haykracaklardr. Ama doa, toplum ve dnce gelimesinin genel bir yasasn her yerde geerli olan biimi iinde ilk kez formle etmi olmak, her zaman [sayfa 92] iin dnya tarihi bakmndan nemli bir eylem olarak kalacaktr. Eer bu baylar yllardr ne yaptklarn bilmeden nicelik ile nitelii birbirine dntrmlerse, Moliere'in hi farkna varmadan yaam boyunca nesir konumu olan Monsieur Jourdain'i ile kendilerini teselli etmelidirler.[61] [sayfa 93]

Aklayc Notlar [55] Elyazmasmn birinci sayfasnda makalenin bal buydu. Beinci ve dokuzuncu sayfalarda "Diyalektik Yasalar" szleri st kenarlara yazlmtr. Makale tamamlanmamtr. Yazl tarihi 1879'dur, ama o yln Eyllnden nce olamaz (Roscoe ve Schorlemmer'in Ausfhrliches Lehrbuch der Chemie kitab nn ikinci cildinin sonunu aynen veriyor; bu kitabn ikinci ksm 1879'da yaynlanmt, ama skandiumun kefinden szedilmiyor. Oysa Engels, eer skandiumun kefedildii 1879 yln dan sonra makaleyi yazm olsayd, galyumun kefiyle bunun arasnda iliki kurmay ihmal edemezdi). -85. [56] H. Heine, "ber den Denunzianten. Eine Vorrede zum dritten Theile des Salons", Hamburg 1837, s. 15. -87. [57] Hegel, Felsef Bilimler Ansiklopedisi, paragraf 108, ek. Engels, Doann Diyalektii iin u basky kulland: G. W, F. Hegel, Werke, Bd. VI, 2. Aufl., Berlin 1843, s. 217. -89. [58] Hegel, Wissenschaft der Logik ("Mantk Bilimi"), kitap I. blm III. "l oranlarnn hareketsiz izgilerinin rnekleri zerine gzlem; natura non facit saltum". EngelsDoann Diyalektii zerinde alrken u basky kulland: G. W. .F. Hegel, Werke, Bd. III, 2. Aufl., Berlin 1841, s. 433. -89. [59] H. E. Roscoe und C. Schorlemmer. Ausfhrliches Lehrbuch der Chemie, Bd. II, Braunschweig 1879, s. 823. -92. [60] Peryodik yasa 1869'da D. I. Mendelyef tarafndan bulundu. 1870-71'de Mendelyef peryodik sistemin birka kayp saylarnn ayrntl bir tanmn verdi. Bu elementlerin belirlenmesi iin Sanskrit saylarnn ("eka" "bir" gibi) kullanlmasn, ayn grubun eksik elemanlarnn izleyecei bir nceki bilinen elementin ad ile balant kurulmasn nerdi. Mendelyef'in nceden tahmin ettii ilk element sistem iersinde alminyum ile indiyum arasnda bulunan ve onun tarafndan eka alminyum olarak adlandrlan galyum 1875'te kefedildi. 92. [61] Le bourgeois Gentilhomme adl komedide. -93.

HAREKETN TEMEL BMLER[62]

MADDENN varolu biimi, ve doasnda varolan, nitelik olarak aklanan hareket, en genel anlamda, basit yer deitirmeden dnceye kadar, evrende yer alan btn deiiklikleri ve sreleri kapsar. Hareketin niteliinin incelenmesi, aslnda, bu hareketin en yaln, en basit biiminden balayarak, bunlarn en yksek ve en karmak biimlerinin anlatmna varmadan nce kavranlmas, renilmesi demektir. Bundan dolay biz, doabilimin tarihsel evriminde, her eyden nce, basit yer deiiklii teorisinden, gksel cisimlerin ve yersel ktlelerin mekanik hareketinin nasl gelitiini grrz; bunu molekler hareketin teorisi, fizik, [sayfa 94] ve hemen ardndan da, nerdeyse onun yannda ve bazan ondan nce, atomlarn hareketi bilimi, kimya izledi. Ancak cansz doaya egemen olan hareket biimleri bilgisinin bu deiik dallar yksek bir gelime derecesine eritikten sonradr ki, yaam srecini temsil eden hareketin srelerinin aklanmas baaryla mmkn olabilmitir. Bu, mekanik, fizik ve kimyann gelimesi orannda ilerlemitir. Bundan dolay, mekanik, hayvan bedeninde kaslarn bzmesi ile harekete geirilen kemik kaldralarnn etkilerini cansz doada da geerli olan yasalara dayandrabilecek duruma olduka uzun zaman nce geldii halde, teki yaam grnglerinin fiziksel-kimyasal dayana, hl daha gelimesinin olduka banda bulunuyor. O halde biz, burada, hareketin niteliini incelerken, organik hareket

biimlerini bir kenara brakmak zorundayz. Bunun iin, zorunlu olarak, cansz doann hareket biimleri dolaysyla bilimin durumuna uygun olarak erevesinde kalacaz. ster gksel cisimlerin yer deiiklii, ister yersel ktlelerin, molekllerin, atomlarn ya da esir paracklarnn yer deiiklii olsun, her hareket, bir yer deiiklii ile baldr. Hareket biimi ne kadar yksekse, bu yer deiiklii de o kadar kktr. O hareketin nitelii, bundan ibaret deildir ama, bundan da ayrlamaz. O halde hepsinden nce onun aratrlmas gereklidir. Bizce kavranabilen tm doa, bir sistem biimidir, cisimlerin karlkl balantlarnn bir toplam biimidir, ve biz, burada, cisim deyince, yldzlardan atomlara kadar, hatta varlklar kabul edildii lde, esir paracklarna kadar btn madd varlklar anlarz. Bu cisimlerin bir karlkl balant iinde bulunduu gerei, onlarn birbirini etkiledii gereini iinde [sayfa 95] tar ve onlarn bu karlkl etkisi de aka hareketi oluturur. Burada da anlalyor ki, madde, hareketsiz dnlemez. Ayrca madde, karmzda, var olan, varolduu gibi de yaratlamayan ve yok edilemeyen bir ey olarak duruyorsa, bundan, hareketin de, yaratlamayaca gibi yok edilemeyecei sonucu kar. Bu varg, evrende bir sistem, cisimlerin karlkl balantl bir birliinin kabul edilmesiyle, reddedilemez duruma geldi. Bu nokta doabilimde geerlilik kazanmadan ok nce felsefe tarafndan ortaya konduu iin, felsefenin hareketin yaratlamazl ve yok edilemezlii sonucuna, doabilimden neden tam ikiyz yl nce vard kolayca anlalr. Hatta felsefenin bunu koyu biimi, doabilimin imdiki ortaya koyu biiminden hl daha stndr. Descartes'n tezi, evrende var olan hareket miktarnn hep ayn kald ilkesi, olsa olsa sonlu bir ifadenin sonsuz bir bykle uygulannn biimsel bir eksikliini gsterir. Buna karlk, imdi doabilimde, ayn yasann iki ifadesi geerlidir: Helmholtz'un kuvvetin sakinimi yasas ve daha yeni, daha kesin bir yasa olarak enerjinin sakinimi yasas. lerde greceimiz gibi, bunlardan birisi tekinin tam tersini syler ve stelik herbiri ilikinin yalnzca bir yann ifade eder. ki cisim birbirini etkiler ve bu yzden birinin ya da her ikisinin yeri deiirse, bu yer deiiklii, ancak bir yaklama ya da bir ayrlmadan ibarettir. Bunlar ya birbirlerini eker ya da iterler. Ya da mekaniin ifade ettii gibi, bunlar arasnda bulunan kuvvetler merkezdir, merkezlerini birletiren doru zerinde etkindirler. Bunun olmas, evrende her zaman ve istisnasz bulunmas, baz hareketler ne kadar karmak grnse de, bugn iin bize ok olaan grnr. ki cisim birbirlerini etkilediklerinde ve bunlarn karlkl etkilemeleri herhangi bir engelle ya da nc bir cismin [sayfa 96] etkisiyle karlanmadka, bu etkinin en ksa ve en dz yol boyunca, yani bunlarn merkezlerini birletiren doru boyunca baka bir ynde etkilenmeleri gerektii varsaymnda bulunmak bize sama grnebilir. [1*] Bilindii gibi, Helmholtz da (Erhaltung der Kraft, Berlin 1847, Blm I ve II)[64] merkez etki ve hareket miktarnn (Bewegungsmenge)[65] deitirilemezliinin karlkl olarak birbirlerini koullandrdklarn ve merkez etkiler dndaki varsaymlarn hareketin ya yaratlabildii ya da yok edilebildii yollu sonulara varaca yolunda matematiksel kantlar getirmitir. Buna gre, btn hareketin temel biimi yaklama ve uzaklamadr, bzlme ve genlemedir ksacas, ekim ve itimin eski kutupsal kartldr. zellikle belirtmelidir ki, ekim ve itim, burada, "kuvvetler" denilen eyler olarak deil, hareketin basit biimleri olarak anlalr. Kant da, bunun gibi, maddeyi, ekim ve itimin birlii olarak gryordu. "Kuvvetlerden neyin anlalaca, ilerde sras gelince belirtilecektir. Her hareket, ekim ve itimin karlkl etkisinden meydana gelir. Ama hareket, ancak her ekimin baka bir yerde buna tekabl eden bir itim tarafndan dengelenmesi durumunda mmkndr. Yoksa, zamanla bir taraf te tarafa gre stnlk kazanr, bylece sonunda hareket de son bulur. O halde, evrende, btn ekimlerin ve itimlerin karlkl olarak birbirlerini dengelemeleri zorunludur. Bylece hareketin yok edilmezlii ve yaratlamazl yasas, evrende her ekim hareketinin eit deerde itim hareketi ile, her itim hareketinin eit deerde ekim hareketi ile tamamlanmas [sayfa 97]gerektii biiminde ifade olunur. Ya da, felsefenin kuvvetin ya da enerjinin sakinimi yasasnn doabilim alannda formle edilmesinden ok nce ifade ettii gibi, evrende btn ekimlerin toplam, btn itimlerin toplamna eittir. Ancak burada her hareketin u ya da bu zamanda durmas ile ilgili iki olaslk, hl daha var gibidir: hareket, ya ekim ve itimin sonunda gerekten birbirini gtrmesiyle, ya da tm itimin maddenin bir ksmn hkm altna almas ve geri kalan ksmna da tm ekimin hkmetmesi yoluyla durur. Balangtan itibaren, diyalektik anlay asndan bu olaslklar dtalanmtr. Diyalektik, bugne kadar elde ettiimiz doa deneylerinin verdii sonulardan, genellikle btn kutupsal kartlklarn, iki kart kutbun birbiri zerindeki karlkl etkisinden ileri geldiini, bu kutuplarn ayrlnn ve kartlamasnn ancak bunlarn karlkl balants ve birlii erevesinde szkonusu olduunu, bunun tersine, onlarn birliinin de, onlarn ayrlnda, karlkl balantsnn ise ancak kartlamasnda bulunduunu tantlar tantlamaz, ne itim ile ekimin kesin dengelemesinden, ne bir hareket biiminin maddenin bir yarsna, teki biiminin maddenin teki yansna kesin bir blnmesinden, yani ne iki kutbun karlkl olarak birbirlerine nfuz etmesinden,[2*] ne de kesinlikle birbirlerinden ayrlmasndan szedilebilir. Birinci durumda bir mknatsn kuzey ve gney kutuplarnn karlkl olarak birbirlerini ortadan kaldrmalarn, ikinci durumda ise iki kutbun orta yerinden bir mknats, ikiye ayrmann, bir yanda gney kutbu bulunmayan bir kuzey yarm, te yanda kuzey kutbu bulunmayan bir gney yarm meydana getirmesini istemek demek olurdu. Ancak, byle varsaymlarn kabul [sayfa 98]edilmezlii kutupsal kartln diyalektik niteliinden derhal ortaya kmakla birlikte, doabilimcilerin egemen olan metafizik dnme biimi sayesinde, hi deilse ikinci varsaym fiziksel teoride belli bir rol oynar. Bundan, yeri gelince szedilecektir. ekim ve itimin karlkl etkisi iinde hareket kendini nasl gsterir? Bunu en iyi yoldan bizzat hareketin ayr ayr biimlerinde inceleyebiliriz. Sonunda, maddenin genel grn ortaya kacaktr. Bir gezegenin kendi merkez gvdesi evresindeki hareketini ele alalm. Basit okul gkbilimi, iki kuvvetin ortak hareketi sonucu izdii elipsin aklanmasnda, Newton'u izler; merkez cismin ekimi ve bu ekim ynnde gezegenin normali boyunca ektii tanjant kuvvettir bu. Bylece, cisim, merkeze ynelik hareket biimi yannda, bir de, bir baka ynde hareket, "kuvvet" denilen, merkezi birletiren doruya dik olan bir hareket izer. Bylece, yukarda deinilen ve evrenimizde her hareketin ancak birbirlerini etkileyen cisimlerin, merkezleri birbirine balayan dorular ynnde olabileceini, ya da bir baka deyile, ancak merkezden etkileyen "kuvvetler" yznden meydana geldiini gsteren temel yasa ile elikiye dyor. Gene bylece teoriye, gene nce grdmz gibi, hareketin yaratlmasna ve yok edilmesine zorunlu olarak gtren, bundan dolay da bir yaratcy ngren, bir hareket unsuru getiriyor. Bundan dolay, yaplmas gereken, bu gizemli teetsel kuvvete merkez olarak etkide bulunan bir hareket biimine indirgemekti; Kant-Laplace'n kozmogoni teorisini tamamlamakt.

Bilindii gibi bu anlaya gre, tm gne sistemi, dnen, son derece ince bir gaz ktlesinin yava yava bzlmesiyle meydana geldi. Dnme hareketi, bu gaz yuvarlann ekvatorunda elbette ki en kuvvetli durumdadr, ve tek tek gaz halkalar kendilerini [sayfa 99] ktleden ayrrlar ve asl dn dorultusunda merkez cisim evresinde dnen gezegenler, gezegen benzerleri vb. halinde biraraya gelirler. Bu dn de, genellikle gaz paracklarnn kendi hareketleriyle aklanr. Byle bir hareket btn ynlerde vardr, ama sonunda belli bir ynde bir fazlalk kendini gsterir ve bylece gaz yuvarlann giderek bzlmesiyle birlikte durmadan artmas gereken bir dn hareketine neden olur. Dnn kkeni konusunda hangi varsaym kabul edilirse edilsin, hepsi, teet kuvveti ortadan kaldrr, merkez olarak etkileyen hareketin zel bir grn biimine dnrler. Eer gezegen hareketinin bir unsuru, dorudan doruya merkez olan, gezegenle merkez cisim arasndaki ekim tarafndan temsil ediliyorsa, teki teetsel unsur, bir kalnt olarak, gaz yuvarla paracklarnn ilk itiminin bir trevi ya da deimi bir biiminde grnr. Bir gne sisteminin yaam sreci, ekim ile itimin karlkl etkisi olarak ortaya kar; bu etki iinde ekim, itimin s biiminde uzaya yaylmas ve bylece yava yava sistemden kaybolmas dolaysyla, azar azar stnlk kazanr. Daha ilk bakta grlr ki, burada itim olarak kavranan hareket biimi, modern fiziin "enerji" diye tanmlad eyin aynsdr. Sistemin bzmesi ve bugn meydana geldii cisimlerin bundan dolay ayrlmas dolaysyla sistem, "enerji" yitirmitir. Hem de bu kayp, Helmholtz'un bilinen hesabna gre, balangta itim biiminde var olan toplam hareket miktarnn (Bewegungsmenge) 453/454' kadardr. imdi de bizzat dnyamzdaki cisimsel bir ktleyi ele alalm. Bu ktle, dnyann gnele balants gibi, ekimle dnyaya balantldr. Ama dnyadan farkl olarak, serbest bir gezegensel hareket yapamaz. Ancak dardan itici bir etki olursa hareket edebilir ve sonra, [sayfa 100] etki kesilir kesilmez hareketi hzla son bulur; bunun nedeni, ya yalnzca ekimin etkisi, ya da iinde hareket ettii ortamn direnci ile birlikte ekimin etkisidir. Bu diren de son tahlilde yerekiminin bir etkisidir ve o olmazsa, dnyann yzeyinde bir diren ortam, bir atmosfer bulunamaz. Bundan dolay, dnyann yzeyindeki salt mekanik hareket iin bizi ilgilendiren, yerekiminin, ekimin kesinlikle egemen bulunduu, bylece hareket rnnn iki evre gsterdii: nce yerekimine kar bir etki ve sonra da yerekiminin etkisi: ksaca, ykselme ve dme. Bylece, gene bir yanda ekim ile te yanda kendisine kart ynde yer alan, yani geri itici bir hareket biimi arasndaki karlkl etki ile kar karyayz. Ama bu geri itici hareket biimi, yersel saf mekanik (deimez olarak kabul ettii, belli topaklanma ve yapma durumlarna sahip ktleleri ele alan mekanik) alan erevesinde doada grlmez. Bir dan tepesinden kopan bir kaya parasnn iinde bulunduu ya da bir elleyi mmkn klan fiziksel ve kimyasal koullar onun etki alan dndadr. O halde itici, kaldrc hareket, yersel saf mekanikte yapay olarak retilmelidir: nsan gc, hayvan gc, su gc, buhar gc vb. ile. Bu durum, bu doal ekimle yapay yollardan savama gereklilii, ekimin, yerekiminin, ya da onlarn dedii gibi, yerekimi kuvvetinin, doada en nemli, hatta temel hareket biimi olduu grnn mekanikilerce kabul edilmesine neden olur. rnein, bir arlk kaldrlnca ve onun dolaysz ya da dolayl d, teki cisimlere hareketi aktarnca, mekaniin allm grne gre, bu hareketi aktaran, arln kaldrlmas deil, gravitasyon kuvvetidir. Bylece, rnein Helmholtz yle diyor: "Bizce en basit ve en iyi tandmz kuvvet, ekici bir kuvvet [sayfa 101] olarak, gravitasyondur. ... rnein, bir arlk aslarak altrlan saatler. ... Arlk ... saat mekanizmasnn tm harekete geirilmeksizin, gravitasyon ile uyum iine giremez." Ama o, asl bulunduu ip tamamyla zlene dek inmeden ve inmesini srdrmeden saat mekanizmasn altramaz. "Sonra saat durur, nk arlnn etkin kuvveti o an iin bitmitir. Arl kaybolmam ya da azalmamtr, yer tarafndan gene ayn lde ekilir, ama bu arln hareket meydana getirme yetenei kaybolmutur. ... Ancak kol gc ile saati kurabiliriz ve bylelikle arlk gene yukar kaldrlm olur. Bunun ardndan arlk daha nceki alma kapasitesini yeniden kazanr ve saat gene hareketini srdrr." (Helmholtz,Populare Vortrge, II, s. 144-45.) O halde Helmholtz'a gre saati harekete geiren etkin hareket aktarm, arln yukar kaldrlmas deil, arln pasif ykdr; ama ykn pasif arl, bu yk ancak kaldrlnca pasif durumdan kmakla birlikte, arlk ipi zldkten sonra yk eski pasifliine dner. Yukarda grdmz gibi, modern anlaya gre enerji, itimin yalnzca baka bir ifadesidir ki, burada Helmholtz'un eski anlaynda kuvvet, itimin kart olan ekimdir. imdilik, bunu bylece saptayp geiyoruz. Ancak yersel mekaniin sreci sonuna varnca, ayn dikey uzaklkta, ar ktle, nce kaldrlp sonra drldnde, bu sreci oluturan hareket ne oluyor? Bu, saf mekanik iin kaybolmutur. Ama imdi biliyoruz ki, hareket hi bir zaman yok edilemez. Kk bir ksm da sya ksmen direnen atmosfere, ksmen bizzat den cisme, son olarak ksmen de dt yere aktarlm sya dnmtr. Saat arl da, giderek, saat mekanizmasnn eitli hareket arklarnn srtnme ss iinde hareketine son verir. Ama genellikle [sayfa 102] byle ifade edilmesine karn, sya ve dolaysyla itme biimine geen, dme hareketi, yani ekim deildir. Tersine, Helmholtz'un doru olarak belirttii gibi, ekim, arlk, daha nceki gibi kalr, daha dorusu hatta biraz da artar. Bu daha ok dme ile mekanik olarak yok edilen ve s olarak yeniden ortaya kan, kaldrma ile ykseltilen cisme aktarlm itmedir. Ktlelerin itimi, molekl itimine dnmtr. Yukarda sylendii gibi, s, itimin bir biimidir. Kat cisimlerin molekllerini salnm durumuna getirir, bylece ayr ayr molekllerin balarm, sv duruma gei gerekleinceye kadar gevetir; sv durumda da, snn srekli olarak verilmesiyle de molekllerin hareketini yle bir dereceye kadar artrr ki, bu noktada molekller ktleden tamamen koparlar ve her molekln kendi kimyasal yaps ile belirlenen belirli bir hzda, kendi balarna serbeste hareket ederler. Is daha da verilirse, bu hz daha ok ykselir, bylece molekller birbirlerini daha ok iterler. Ancak s, "enerji" denilen eyin bir biimidir; enerji, burada da gene itme ile zde olduunu gsterir. Statik elektrik ve magnetizm grnglerinde, biz, ekimin ve itimin kutupsal bir dalmna sahibiz. Bu iki hareket biiminin modus operandisi[3*] ile ilgili olarak hangi varsaym kabul edilirse edilsin, olgular karsnda, ekimin ve itimin, statik elektrik ya da magnetizm yoluyla meydana getirdikleri ve hi bir engele uramadan geliebildikleri lde kutupsal dalmn niteliinden de zorunlu olarak ortaya kt gibi, birbirlerinin yerini aynen alabilirler. Etkinlikleri birbirlerini karlamayan iki kutup, gerekten kutup olamaz ve imdiye kadar da doada byle bir eye raslanmamtr. imdilik burada, galvanizmi dikkate almyoruz, nk onda [sayfa 103] sre, kimyasal tepkimelerle saptanr ve bu yzden daha karmak duruma gelir. Bundan dolay, bizzat kimyasal hareket srelerini incelememiz daha iyi olur. ki para hidrojen arl, 15,96 para oksijen arl ile subuhar halinde birleince, bu sre srasnda, 68.924 s birimi kadar s miktar meydana gelir. Tersine, 17,96 para subuhar arlnn iki para hidrojen arlna ve 15,96 para oksijen

arlna ayrmas, ancak, bizzat ister s ya da ister elektrik hareketi biiminde olsun, 68.924 s birimine edeer bir hareket miktar, subuharna eklenmek kouluyla mmkn olabilir. Ayn ey, btn teki kimyasal sreler iin de geerlidir. Bu durumlarn byk bir ounluunda, bileiminde hareketin aa kmasna, ayrmada hareketin eklenmesi szkonusudur. Burada da, kural olarak itme, srecin aktif, hareket bakmndan daha yetenekli ya da hareket eklenmesini gerektiren yan; ekim ise, srecin pasif, hareketi gereksiz klan ve bir hareket fazlal brakan yandr. Bundan dolay, modern teoriye gre, bir btn olarak, enerji, elementlerin bileiminde serbest kalr, ayrmda ise balanr. Demek ki, enerji, burada, itme iin vardr. Helmholtz gene yle der: "Bu kuvveti (kimyasal ilgi kuvvetini) bir ekim kuvveti olarak dnebiliriz. ... Karbon ve oksijen atomlar arasndaki bu ekim kuvveti, yeryznn yerekimi biiminde kaldrlan bir arlk zerinde yapt kadar bir i yapar. ... Eer karbon ve oksijen atomlar birbirine doru atlr ve karbonik asit halinde birleirse, karbonik asidin yeni olumu paracklar en iddetli molekl hareketi, yani s hareketi halinde bulunmak zorundadr. ... Eer bunlar, sonradan evreye s vermise, karbonik asitte hl tm karbon, tm oksijen ve ayrca her ikisinin ilgi kuvveti eskisi kadar gl olmakta devam ediyor demektir. Ama bu ilgi, kendini, [sayfa 104] imdi yalnzca, karbon ve oksijen atomlarnn smsk birbirine bal olmasnda ve bunlarn ayrlmasna izin vermesinde gsterir." (Helmholtz, ayn yapt, s. 169.) Bu da aynen nceki gibi: Helmholtz, mekanikte olduu gibi kimyada da kuvvetin ekimden meydana geldiini, bunun iin teki fizikilerin enerji dedii ve itme ile edeer olann tamamen kart olduunda srar eder. O halde, artk, ekim ve itim denen iki basit temel biimi ile deil, bu ikisinin kartl erevesinde evrensel hareketin sarlma ve alma srecinin iinde akp gittii bir dizi alt biimle karkarya bulunuyoruz. Ama bu ok yanl grng biimlerini, hareket denen tek bir deyim altnda toplayan yalnzca bizim aklmz deildir. Tersine, bunlar, belirli koullar altnda birbirlerine dnerek bir ve ayn hareketin biimleri olarak eylem yoluyla kendi kendilerini tantlarlar. Ktlenin mekanik hareketi sya, elektrie, magnetizme dnr; s ve elektrik, kimyasal zlmeye dnr; kimyasal bileim, gene s ve elektrik retir ve elektrik yardm ile magnetizm retir; ve sonunda da s ve elektrik, ktlenin mekanik hareketini bir kez daha retirler. Hem bu deimeler yle olur ki, bir biimin belirli bir hareket miktar her zaman, teki biimin tamtamna sabit bir miktarna tekabl eder. Bundan baka, hareketin miktarn lmeye yarayan birimi, hangi hareket biiminin salad, bunun ktle hareketini, sy, elektromotor kuvveti mi, yoksa kimyasal srete deiimden geen hareketi mi lmeye yarad nemli deildir. Burada biz, 1842'cle J. R. Mayer tarafndan kurulan[4*] ve ondan bu yana uluslararas alanda byk bir [sayfa 105] baar ile ileyen "enerjinin sakinimi" teorisine dayanmaktayz ve imdi gnmzde bu teori tarafndan kullanlan temel kavramlar incelememiz gerekiyor. Bunlar, "kuvvet" ya da "enerji" ve "i" kavramlardr. Yukarda da gsterildii gibi, imdi olduka geni lde kabul edilmi bulunan modern gr gereince enerji deyince itme anlalyor; oysa Helmholtz, ekimi anlatmak iin ounlukla kuvvet terimini kullanyor. Evrende ekme ve itme birbirini karlad, buna gre ilikinin hangi yannn pozitif ya da negatif olarak alnd nemsiz olabileceinden, bu, nemsiz bir biimsel ayrm olarak grlebilir; bunun gibi aslnda, pozitif apsislerin belli bir izgi zerindeki bir noktann sama ya da soluna doru saylmas da nemsizdir. Ancak bu, mutlaka byle de deildir. nk burada her eyden nce szkonusu olan evren deil, yeryznde meydana gelen ve gne sisteminde dnyann ve evrende gne sisteminin tamamen sabit durumunca koullanan grnglerdir. Oysa gne sistemimiz her an uzayda byk miktarlarda hareket yayar; hem de ok belirli bir nitelikte hareket, yani gne ss, yani itme. Ama dnyamzn kendisi de, zerindeki yaamn varln ancak gne ssna borludur, [sayfa 106]ve dnya ald bu snn bir blmn baka hareket biimlerine dntrdkten sonra, ald bu gne ssn sonunda uzaya geri verir. O halde gne sisteminde ve zellikle yeryznde ekim, itime gre daha nemli bir arlk kazanyor. Bize gneten gelen itme hareketi olmasayd, dnyada her hareketin durmas gerekirdi. Gne yarn souyacak olsa, dnya zerindeki ekim, dier btn eylerin ayn kalmalar kouluyla, bugn nasl ise gene yle kalrd. Daha nce olduu gibi, 100 kiloluk bir ta, nereye konursa konsun, 100 kilo ekerdi. Ama gerek ktlelerin, gerek molekllerin ve atomlarn hareketi, mutlak hareketsizlik diyebileceimiz bir duruma girerdi. O halde uras aktr ki, bugnk yeryznde geen sreler iin hareketin aktif yan olarak, yani "kuvvet" ya da "enerji" olarak ekimin ya da itimin alnmasna kaytsz kalnamaz. Bugnk yeryznde, tersine, ekim, itimden daha byk stnlk kazanm olduundan, tamamen pasif duruma gelmitir. Btn aktif hareketi, gneten itim gelmesine borluyuz. Bundan dolay da yeni okul hareket ilikisinin nitelii konusunda ak deilse bile konu bakmndan ve yersel sreler iin, hatta btn gne sistemi iin, enerjiyi itme olarak kavrarken tamamen hakldr. "Enerji" terimi, tm hareket ilikisini asla doru olarak anlatmyor, nk yalnzca bir yann, tepkiyi deil, etkiyi kapsyor. Ayrca, "enerji"yi maddeye gre dsal bir ey, sonradan alnp konmu bir eymi gibi gsteriyor. Ama herhalde "kuvvet" ifadesine yelenmelidir. Genel olarak kabul edildii gibi (Hegel'den Helmholtz'a kadar), kuvvet kavram insan organizmasnn kendi evresi iindeki etkinliinden kmtr. Kas kuvvetinden, kollarn kaldrma kuvvetinden, bacaklarn [sayfa 107] srama kuvvetinden, mide ve barsaklarn sindirim kuvvetinden, sinirlerin duyu kuvvetinden, salg bezlerinin salg kuvvetinden vb. szederiz. Baka bir deyimle, organizmamzn bir ilevinin grngler meydana getirdii bir deiikliin gerek nedenini belirtmekten uzak kalmak iin, bunun yerine uydurma bir neden, deiiklie uygun den bir szde kuvvet koyarz. Sonra bu kolay yntemi d dnyaya da aktarr ve grngler kadar deiik trde kuvvetler icat ederiz. Hegel'in zamannda doabilim (belki gk ve yer mekanii dta tutulursa) bu safa dnemde bulunuyordu ve Hegel ok hakl olarak o zamanki gler bulma yntemine saldrr (aktarlacak paragraf).[68] Gene baka bir yerde der ki: "Mknatsn ekim kuvveti olduunu sylemekten, onun bir ruhu bulunduunu" (Thales'in dedii gibi) "sylemek daha iyidir; kuvvet, maddeden ayrlabilir, bir yklem olarak tasarlanan bir tr zglktr oysa ruh, bizzat bu hareketin kendisidir, maddenin doas ile zdetir."[69] (Geschicte der Philosophie, I, s. 208.) Kuvvetler konusunda bugn artk eskisi kadar rahat davranamyoruz. Helmholtz'u dinleyelim: "Bir doa yasasn tam olarak tanyorsak, onun istisnasz iler olmasn istemeliyiz. ... Bylece, yasa, karmza bir nesnel g olarak kar, bunun iin de onu kuvvet diye adlandrrz. rnein, n krlmas yasasn saydam maddelerin krma kuvveti, kimyasal eilim yasasn eitli maddelerin aralarndaki ilgi kuvveti diye nesnelletiririz. Bunun gibi metallerin dokunmasndaki elektrik kuvvetinden, yapma kuvvetinden, klcal borular kuvvetinden ve bakalarndan szederiz. Bu isimler,koullar

henz olduka karmak olan doa srelerinin nce snrl bir dizisini kapsayan yasalar nesnelletirirler. ... Kuvvet, yalnzca nesnellemi etki [sayfa 108] yasasdr. ... Ortaya attmz soyut kuvvet kavram, buna yalnz, bizim bu yasay isteyerek icat etmediimizi, bunun doa olaylarnn zorlayc bir yasas olduunu eklemi olur. Doa grnglerini kavrama, yani yasalar bulma isteimiz, baka bir anlatm biimi alr, yani grnglerin nedenleri olan kuvvetleri bulup karmamz gerektiini anlatr." (Yukardaki yapt, s. 189-91. 1869 tarihinde Innsbruck'ta verilen konferans.) Birincisi, znelliimizden bamsz olarak saptanm, bundan dolay da tamamyla nesnel olan bir doa yasasna salt znel bir kuvvet tasarm getirmek, kukusuz tuhaf bir "nesnelletirme" yoludur. En ok, alabildiine sk bir eski-hegelci byle bir eye giriebilir, ama Helmholtz gibi bir yeni-kant asla. Ne bir kez saptadmz yasa, ne de nesnellii ya da onun eyleminin nesnellii, iine bir kuvvet katmamzla, birazck olsun yeni nesnellik kazanabilir. Ona eklenen ey, vaktiyle hi bilinmeyen bir kuvvet sayesinde etkili olduu yolundaki znel iddiamzdr. Ancak bu araya sokuturmann gizli anlam, Helmholtz bize rnekler verir vermez: n yansmas, kimyasal ilgi, dokunma elektriklenmesi, yapma, klcal borular; ve bu olgular yneten yasalar, kuvvet olarak, yce "nesnellik" dzeyine ykseltir ykseltmez, grlr. "Bu isimler, ilkede snrl bir doa sreleri dizisinin, olduka karmak olmakta devam eden koullarn yasalarn nesnelletirir." ite burada, daha ok znelletirme olan "nesnelletirme" bir anlam kazanr: yasay tam olarak tanm duruma geldiimiz iin deil, byle bir durum olmad iin. Bu olgularn "olduka karmak koullarn" henz tam olarak bilmediimiz iin, burada ounlukla kuvvet szcne snrz. Demek ki, bununla, bilgimizi deil, yasann nitelii ve onun eylem biimi konusundaki bilgimizineksikliini ifade ederiz. Bu anlamda, [sayfa 109] henz aklanmam bir nedensellik ilikisinin ksa ifadesi, bir dil geitirmesi olarak herkesin kulland bir ey durumuna gelebilir. Bundan fazlas kt bir eydir. Helmholtz, fiziksel grngleri, n krlma kuvveti, elektrik dokunma kuvveti vb. ile nasl hakl olarak aklamsa, ortaan skolastikileri de ayn hakla scaklk deiikliklerini bir vis calorifica (scak veren kuvvet) ve bir vis frigifaciens (souk veren kuvvet) ile aklamlar, bylece s grnglerini daha fazla inceleme gereini duymamlardr. Bu anlamda bile bir bahtszlk szkonusudur, nk her eyi tekyanl bir biimde ifade ediyor. Btn doa sreleri iki yanldr, en azndan iki etkin ksmnn ilikisine, etki ile tepkiye dayanrlar. Bununla birlikte, kuvvet kavram, insan organizmasnn d dnya zerindeki etkisinden ve ayrca yersel mekanikten dolay, ancak bir yann etkin, etkileyici, teki yann ise pasif, alc olduunu gsterir; bylece de cinsiyet ayrmnn cansz varlklara kadar henz tantlanmam yaygnln ortaya koyar. Kuvvetin etkiledii ikinci ksmn tepkisi, en ok pasif bir tepki, bir direnme olarak grnr. Byle bir kavray biimi saf mekaniin dnda bile kalan birok alanlarda, yani hareketin basit aktarlnn ve nicelik hesabnn szkonusu olduu yerde mmkndr. Ama Helmholtz'un kendi rneklerinin de tantland gibi, fiziin daha karmak srelerinde yetersiz kalr. In kinci kuvveti n kendisinde olduu gibi, saydam cisimlerde de vardr. Adezyon ve klcallkta "kuvvet", svda bulunduu kadar kat cismin yzeyinde de ayn kesinlikte vardr. Dokunma elektriklenmesinde de mutlaka, her iki metalin buna yardm ettii ve "kimyasal ilgi kuvvetinin", eer varsa metallerin ikisinde de birletirici bir durumda olduu kesindir. Ama iki ayr kuvvetten meydana gelen [sayfa 110] bir kuvvet, bir tepki uyandrmayan, bunu kendine katan ve kendinde tayan bir etki, kuvvetin ne demek olduunu gerekten bilen biricik bilim saylacak yersel mekanik anlamnda bir kuvvet deildir. nk birincisi, yersel mekaniin temel koullan, arpma nedenlerini, yani belirli bir kuvvetin niteliini aratrmaktan kanma, ikincisi de kuvvetin tek tarafll grdr ki, burada szkonusu olan kuvvetin karsnda her zaman ve her yerde edeer yerekimi kuvveti vardr ve bylece herhangi bir yersel d uzakl ile karlatrldnda dnyann yarap = 'dur. imdi Helmholtz'un kendi "kuvvetlerini doa yasalarnn iersinde nasl "nesnelletirdiini" grelim. Helmholtz, 1854 tarihli bir dersinde (ayn yapt, s. 119), gne sistemimizin meydana geldii bulutsunun (nebula) balangta sahip olduu "ileyen kuvvet birikimini" inceliyor. "Gerekte, yalnz tm paralarnn birbirine kar genel ekim kuvveti biiminde olsa da, bu anlamda onun ok byk bir birikimi vard." Buna phe yok. Ama, belki bir daha geri gelmeyecek biimde uzaya salan madde ile birlikte yitirilmi birazck nicelik bir yana, arln ya da gravitasyonun bu birikimin tmnn bugn de gne sisteminde ayn lde azalmadan var olduu da phe gtrmez. Ayrca: "Etkilemeye hazr durumda kimyasal kuvvetlerin de bulunmu olmas gerekirdi. Ama bu kuvvetler ancak eitli ktlelerin ok yaknda birbirine dokunmas halinde etkili duruma gelebileceklerinden, onlarn rol oynamaya balamasndan nce younlamann gereklemesi gerekirdi." [s. 120.] Helmholtz'un yukarda yapt gibi bu kimyasal kuvvetleri, ilgi kuvvetleri olarak, yani ekim olarak dikkate alrsak, bu kimyasal ekim kuvvetlerinin[sayfa 111] toplamnn gne sistemi iinde hi eksilmeden hl bulunduunu burada da sylemek zorundayz. Ancak Helmholtz, ayn sayfada yapt hesabn sonucu olarak, "belki asl mekanik kuvvetin yalnz 454'te-bir parasnn bu haliyle" yani gne sisteminde var olduunu sylyor. Bundan nasl anlam karlabilir? ekim kuvveti, hem genel, hem kimyasal olarak, gne sisteminde hi eksilmeden vardr. Helmholtz, baka bir salam kuvvet kayna belirtmiyor. Helmholtz'a gre, her eye karn bu kuvvetler ok byk bir i yapmlardr. Ama bundan dolay ne oalm, ne de eksilmilerdir. Yukarda saat arl iin sylendii gibi, ayn ey, gne sistemindeki her molekl ve bizzat tm gne sistemi iin geerlidir. "Onun arl ne kaybolmu, ne de azalmtr." Daha nce belirtildii gibi, karbon ve oksijene olan ey, btn kimyasal elementlere de olur: herbirinin var olan miktar olduu gibi kalr ve "tm ilgi kuvveti eskisi kadar kuvvetli olarak var olmakta devam eder". O halde yitirdiimiz ey nedir? Helmholtz'un hesabna gre, gne sisteminin yapabileceinin 453 kat kadar byk olan koskocaman ii yapan hangi "kuvvettir? Helmholtz bu noktaya kadar bize hi yant vermiyor. Ama daha sonra eyle diyor: "[lk bulutsuda] daha fazla s biiminde bir yedek kuvvetin var olup olmadn bilmiyoruz." [s. 120.] Ama eer belirtmemiz mmknse, s, itici bir "kuvvet"tir, bundan dolay hem gravitasyonun, hem de kimyasal ekimin ynne kar etki gsterir, bunlar art olarak verilirse kendisi eksi olur. O halde Helmholtz'a gre, asl yedek kuvvet, genel ve kimyasal ekimden olmusa, bu yedek kuvvete eklenmeyen, ama ondan karlan fazla bir yedek snn da bulunmas gerekirdi. Yoksa suyun, bu ekime kar olan ynde buharlamasna ve buharn ykselmesine neden olduunda, gne [sayfa 112] ssnn dnyann ekim kuvvetini glendirmesi gerekirdi; ya da subuharnn geirildii kor halindeki bir demir borunun

scaklnn, oksijen ve hidrojenin kimyasal ekimini etkisiz duruma getireceine, glendirmesi gerekirdi. Ayn eyi baka 4 3 biimde aklamak iin, kresel bir bulutsunun apnn r, bundan dolay da hacminin /3 r , scaklnn t olduunu varsayalm. Daha sonra, ayn ktleye sahip ikinci kresel bulutsunun daha yksek T scaklnda, daha byk R apnda 4 ve /3 R3 hacminde olduunu varsayalm. imdi ikinci bulutsuda gerek mekanik, gerek fiziksel ve kimyasal ekimin, R apma doru ksalmas, yani T t scaklk farkna karlk gelen bir sy uzaya yaymas durumunda birincisindekine eit kuvvet etkileniminde bulunabilir. Demek ki, daha scak bir bulutsu, daha souk olana gre daha ge younlar, bundan dolay da, Helmholtz'un asndan bakld zaman younlama engeli olarak grlen s "yedek kuvvetin" arts deil, eksisidir. Helmholtz bir miktar itici hareketin, s biiminde hareketin ekici biimlerine eklenmesi ve bunlarn miktarn artrmas olanan varsayarak nemli bir hesap yanl yapyor. imdi bu "yedek kuvvet"in tmn, bir toplam salayabilecek ekilde, ayn matematiksel iaret altnda mmkn ve ayn zamanda da gsterilebilir duruma getirelim. imdilik sy tersine evirip onun itii yerine edeer bir ekim koyamayacamzdan, bu ters evirmeyi ekimin iki biimi ile salamak zorundayz. Sonra genel ekim kuvveti yerine, kimyasal ilgi yerine, balangta da muhtemelen var olan s yerine, itici hareketin toplamn ya da serbest duruma geldii anda gaz kresi iinde mevcut olan enerji ad verilen eyi koymak zorundayz. Byle yaparak Helmholtz'un "bulut halinde salm maddeden bizim sistemimizin gksel [sayfa 113] cisimlerinin varsaylan ilk younlamasndan ortaya kmas gereken snn" hesabn yaparken tuttuu yol da geerli olacaktr. Helmholtz, btn "yedek kuvveti", sya, itmeye bylece indirgeyerek varsaylan "s yedek kuvvetini" buna eklemeyi de mmkn klyor. O zaman hesap, balangta gaz yuvarlanda bulunan enerjinin, yani itmenin tmnn 453/454'nn s biiminde uzaya daldn, ya da daha iyi belirtirsek, bugnk gne sistemindeki btn ekim toplamnn bu sistemde hl var olan itmenin toplamna orannn 1:454 olduunu gsterir. Ama bu takdirde hesap, kant olarak eklendii konuma metnine tamamen ters der. Kuvvet anlay, Helmholtz gibi bir fizikide bile byle bir kavram kargaasna meydan vermesi, matematiksel mekaniin de tesine giden btn aratrma alanlarnda onun bilimsel bakmdan bir yarar salamayaca konusunda en iyi kanttr. Mekanikte hareket nedenleri olduu gibi alnr ve bunlarn kkeni dikkate alnmayp, yalnz etkileri hesaba katlr. Bundan dolay bir hareket nedeni kuvvet olarak nitelenince, bunun mekanie herhangi bir zarar yoktur. Ama bu nitelemeyi fizie, kimya ve biyolojiye de aktarma alkanl yerleirse, kargaalk kanlmaz hale gelir. Bunu imdiye kadar grdk ve bundan sonra da sk sk greceiz. kavram konusunda bundan sonraki blme baknz. [sayfa 114]

Dipnotlar [1*] Elyazmasnn kenarnda kurun kalemle yazlm yle bir not var: "Kant [der ki], s. 22, uzayn boyutlu, bu ekim ya da itimin, uzakln karesine ters orantl bulunmas olgusuna dayanr."[63] -Ed. [2*] Karlkl dengelenme ve ntralize etme anlamnda. -Ed. [3*] Etkileme tarz. -. [4*] Anlalyor ki, Helmholtz, Pop. Vortr., II, s. 113'te, Descartes'i hareketin nicelik deimezlii ilkesinin doal bilimsel tantlanmasnda, Mayer, Joule ve Colding'e bir pay kard gibi, kendine de belli bir pay karyor. "Ben de, Mayer ve Colding'den hi haberim olmakszn, ve Joule'un deneylerinden ancak almamn sonunda haberdar olarakayn yolda ilerledim. zellikle eitli doa sreleri arasnda, belirtilen inceleme biimi ile karlabilecek btn ilikileri ortaya koymaya altm ve 1847'de "Kuvvetin Saknm zerine" balkl kk bir yaptta incelemelerimi yaynladm."[66] Ama bu yaptta "Kuvvetin Saknm" ve bir sistemin eitli organlar arasnda etkin olan glerin merkez etkisinin ancak ayn ey iin iki deiik deyim olduu eklinde, yukarda belirtilen matematiksel olarak ok deerli gelime ile, belli bir mekanik sistemde canl ve gerilimli glerin toplamnn deimezlii yasasnn tam bir formlletirilmesi dnda yeni bir ey, 1847 durumu iin hi yoktur. Btn teki noktalarda Mayer'in 1845 tarihli ikinci yazsn amt. Mayer daha 1842'de "kuvvetin yokedilmezlii"ni ileri sryor. 1845'te yeni bir adan "eitli doa sreleri arasndaki ilikiler" zerinde, Helmholtz'un 1847'de sylediklerinden ok daha nemli eyler syleyebiliyordu.[67] [Engels'in notu.] [5*] Aklayc Notlar [62] Bu balk, Doann Diyalektii'nin nc dosyasnn 1880 ya da 1881'de yazlm olan iindekiler listesinde vardr. -94. [63] Engels, Kant'n Toplu Yaptlar'nn birinci cildine deiniyor; Hartenstein tarafndan yaynlanmtr (I. Kant, Smtliche Werke, in chronologisher Reihenfolge herausgegeben von G. Hartenstein, Band I, Leipzig 1867). Kitabnn 22. sayfasnda Kant'n Gedanken von der wahren Schatzung der lebendigen Krfte ("Canl Glerin Doru Deerlendirilmesi zerine Dnceler") adl yaptnn 10. paragraf vardr. Bu paragrafn ana tezi diyor ki: " trl lmenin, var olan dnyada maddelerin, etkinin gcnn uzakln karesinin ters orantsnda olmasna neden olarak biimde birbirini etkiledii olgusuna dayand anlalyor." -97. [64] H. Helmholtz, ber die Erhaltung der Kraft, Berlin 1847, Abschn. I. u. II. -97. [65] Burada genel hareket miktar, genel olarak nicel saptanmas iinde hareket szkonusudur. "Hareket miktar" zel anlamda ktle x hz (mv) olarak "hareket bykl" ve "hareketin nicelii" szleriyle anlatlr. Engels, baz yerlerde "hareket miktar" deyimi yerine "hareketin ktlesi" deyimini, hareketin her cinsinin genel miktar anlamnda kullanyor. -97. [66] Alt Engels tarafndan izilmitir. -106. [67] Engels, J. R. Mayer'in Notes on the Forces of Inorganic Nature (1842'de baslmtr) ve Organic Motion in Its Connection with Metabolism (1845'de baslmtr) adl yaptlarn, ileri sryor. Bu iki yapt, J. R. Mayer, Die Mechanik der Warme in gesammelten Schriften ("Is Mekanii. Toplu Yazlar"), 2, Aufl., Stuttgart 1874. Engels,Doann Diyalektii zerinde alrken bu basky kullanmtr. -

106. [68] Engels, olas ki, Hegel'in Mantk Bilimi'nin ikinci cildindeki "Biimsel Temel" zerine olan paragrafla ilgili gzlemini goznne alyor. Bu gzlemde Hegel "totolojik temellere dayanan biimsel aklama yntemini" alaya alr. Hegel yle yazar: "Bu biim bir aklama, kolay kavranmas ve anlalmas bakmndan uygun gelir. rnein, bir bitkinin temelinin bitkisel, yani bitki dourucu gte olduunu sylemekten daha kolay ve ak bir ey yoktur". "Bu adam neden kente gidiyor sorusuna, bir neden olarak onu oraya eken bir ekici gcn bulunduu yant verilirse", byle bir yant "bitkisel gle" aklama yapmaktan daha sama deildir. Ayrca Hegel, "her bilimin, zellikle fiziksel bilimin bu trl totoloj ilerle dolu olduunu, bunlarn deta bilimin bir ayrcaln meydana getirdiklerini" belirtir. -108. [69] Hegel, Felsefe Tarihi zerine Dersler, cilt I, ksm I, 1, "Thales". Engels, Doann Diyalektii zerinde alrken u basky kullanmtr: G. W. F. Hegel. Werke, Bd. XIII, Berlin 1833, s. 208. -108.

HAREKETN LS. [70]

"TE yandan, bu alann temel kavramlarnn" (yani "iin ve onun deitirilemezliinin fiziksel temel kavramlarnn") "btn abalarna, zeklarna ve hatta doabilimsel bilgilerinin olduka fazla olmasna karn, matematiksel mekaniin okulundan gememi kiilerce kavranmasnn ok g grndn her zaman saptadm. Ayrca, bunlarn, tamamen kendine zg cinsten soyutlamalar olduu da yadsnamaz. Bu konuda Leibniz'e kar yrtt polemiin de tantlad gibi, I. Kant gibi bir zek bile bunlar anlamay kolayca baaramamtr." Helmholtz byle diyor (Pop. wiss. Vortr., II, nsz). [sayfa 115] Buna gre, biz, imdi, ok tehlikeli bir alana girmek cesaretini gsteriyoruz; okuru "matematiksel mekaniin okulundan" geirmek klavuzluunu yklenemeyeceimizden, bu tehlike daha da byyor. Ama belki de, kavramlarn szkonusu olduu yerde diyalektik dnce bize hi olmazsa matematik hesaplama kadar klavuzluk edecektir. Galilei, bir yandan, den cisimlerin ald uzaklklarn derken geen zamann karesi ile orantl olduunu gsteren dme yasasn kefetti. Bunun yannda ise, ilerde greceimiz gibi, bir cismin ktlesi ve hz tarafndan belirlenen, ktlenin sabit olmas halinde hzla orantl olan hareket miktar (onun impeto ya da momento'su) konusundaki pek uygun olmayan nermesini koymutu. Descartes, bu son nermeyi benimseyerek, hareket halindeki bir cismin ktlesinin ve hznn arpmn, tamamen genel olarak hareketinin bir ls yapt. Huyghens, esnek bir arpmada ktlelerin arpmnn ve bunlarn hz karelerinin toplamnn, arpmadan nce ve sonra ayn kalacan, bir sistemde biraraya gelmi cisimlerin hareketi ile ilgili teki eitli durumlar iin benzeri bir yasann geerli olduunu daha nce bulmutu. Leibniz, hareketin Descartes'a gre llmesinin dme yasas ile elitiini kavrayan ilk insandr. te yandan, Descartes'a gre lmenin birok bakmlardan doru olduu da yadsnamaz. Buna gre Leibniz, hareket halindeki kuvvetleri l ve canl kuvvetler diye ikiye ayryordu. l kuvvetler, hareketsiz cisimlerin "itmeleri" ya da "ekmeleri" idi. Bunlarn ls, bir cismin hareketsiz halden hareketli hale getiinde, hareket hz ile ktlesinin arpmdr. te yandan Leibniz, canl kuvvetin, bir cismin gerek hareketinin lsnn [sayfa 116] ktlesinin hznn karesi ile arpm olduunu ne srd. Hareketin bu yeni lsn dorudan doruya dme yasasndan kard. "Drt libre arlnda bir cismi bir ayak (foot) ykseltmek iin", diye balyor Leibniz, "bir libre arlnda bir cismi drt ayak ykseltmek iin gerekli olan kuvvet gereklidir. Ama uzaklklar hznn karesi ile orantldr, nk bir cisim, drt ayak dnce yalnz bir ayak dtndeki hzn iki kat hza eriir. Dte ise, cisimler, dtkleri yere olan ykseklie kmak iin gereken kuvvet kadar kuvvete sahip olurlar. Demek ki, kuvvetler, hznn karesi ile orantldr." (Suter, Geschicte der mathematischen Wissenschaften, II, s. 367.)[71] Daha sonra Leibniz, mv hareket lsnn Descartes'n hareket miktarnn sabitlii yasas ile elitiini, nk bu gerekten geerli olsayd, kuvvetin (yani hareket miktarnn) doada srekli olarak artacan ya da eksileceini gsterdi. Hatta kendisi, eer mv ls doru olsayd, srekli kuvvet kazanan bir perpetuum mbile[1*] salamas gereken ki bu da sama olurdu bir aygt tasla (Acta Eruditorum, 1690) izmiti.[72] Helmholtz byle bir kantlamay gene sk sk kullanmtr. Dekartlar byk protestolarda bulundular, yllarca sren nl anlamazlk ortaya kt ve Kant da (Gedanken von der wahran Schtzung der lebendigen Krfte, 1746)[73] balkl ilk yazs ile, konuyu aka kavramadan bu tartmaya katld. Bugnk matematikiler, "krk yldan fazla sren ve Avrupal matematikileri iki dman bloka ayran, en sonunda d'Alembert'in Trait de dynamique (1743) adl yaptnda kesin bir yarg ile son verdii,gereksiz bir szck kavgasndan baka bir ey olmayan" (Suter, yukardaki [sayfa 117] yapt, s. 366) bu "ksr" tartmaya bir eit kmseme ile bakyorlar. Ancak, bir tartma, bir Descartes'a kar bir Leibniz tarafndan balatlrsa ve Kant gibi bir kiiyi olduka kaln bir cilt meydana getiren ilk almalarn tmyle buna ayracak kadar uratrrsa, tamamen gereksiz bir az kavgasna dayanmyormu gibi grnebilir. Peki ama hareketin birbiriyle elien iki ls bulunduu, bunun bir kez hz ile orantl olduu, baka bir kez hzn karesi ile orantl olduu nasl anlalacaktr? Suter, konuyu kendisi bakmndan iyice kolaylatryor ve her iki yann doru olduunu ve gene her iki yann yanl olduunu; "bununla birlikte, 'canl kuvvet' deyiminin bugne kadar dayandn; ancak, bunun artk kuvvetin ls olarak kullanlmadn[2*] mekanikte ok nemli olan ktle ile hzn karesi arpmnn yans iin vaktiyle benimsenmi bir deyimden baka bir ey olmadn" sylyor, [s. 2 368.] O halde mv hareketin ls olarak kalyor ve canl kuvvet de, mv /2 iin yalnz baka bir ifadedir; biz bu formlden, bunun mekanikte ok nemli olduunu, ama imdilik ne, bakmdan nemli olduundan henz haberimiz bulunmadn reniyoruz. Buna karn kurtarc Trait de dynamiquei[74] ele alalm ve d'Alembert'in "kraliyet buyrultusu"na daha yakndan bir gzatalm; szkonusu olan eynszde vardr. Metinde, btn sorun linutilit parfaite dont elle est pour la mcaniqueten (mekanik iin hi bir fayda salamamas durumunda) dolay ortaya kmyor deniyor, [s. XVII.] Bu, salt matematiksel mekanik iin tmyle dorudur; bu mekanikte, yukarda Suter'de grdmz gibi, tanmlama olarak kullanlan [sayfa 118] szckler, yalnzca baka ifadeler, cebirsel formller iin kullanlan adlar, ardnda hi bir ey dnmemenin ye olaca birtakm adlardr. Bununla birlikte, byle nemli kiiler konu ile ilgilendikleri iin, kendisi de nszde bunu ksaca incelemek, aratrmak istiyor. Ak dnnce, bir kimse hareket eden cisimlerin kuvveti deyince, ancak onlarn engelleme ve direnmesini bastrma

zelliini anlayabilir. O halde kuvvet ne mv ve ne demv ile llebilir, bunu lmenin tek yolu, engeller ve direnmelerdir. Demek ki, diyor d'Alembert, eit engel vardr: 1 alamayan engeller: bunlar, hareketi toptan yok eder ve bu yzden burada hesaba katlamazlar; 2 direnmesi hareketi durdurmaya yeterli olan ve bunu bir an iin yapan engeller: denge durumu; 3 hareketi yava yava durduran engeller: geciktirilmi hareket durumu, [s. XVII-XVIII.] "Herkes kabul edecektir ki, ktlelerinin gerek hzlar ile, yani hareket ettiklerindeki hzlan ile arpmlar her iki yanda da eit olunca iki cisim arasnda denge vardr. O halde, denge durumunda ktle ve hzn arpm, ya da ayn ey demek olan hareket miktar, kuvveti temsil edebilir. Gene herkes kabul edecektir ki, gecikmi harekette aslan engellerin says hzn karesi ile orantldr ve bylece, rnein, belirli bir hzla bir yay sktran bir cisim, iki kat hzla, ayn anda ya ela ardarda birincisine benzer iki yay deil, drt yay, kat hzla dokuz yay vb. sktrabilir. Canl kuvvet yandalar" (laybnizciler) "bundan gerekten hareket halinde bulunan cisimlerin kuvvetinin genel olarak ktle ile hzn karesi arpmyla orantl olduu sonucunu karrlar. Tamamen ak dncelerin mantk ynnden kullanlmas durumunda ancak bir engelin almasnda ya da bu engelin direnmesinde var olan etki, kuvvet szc altnda anlalnca, [sayfa 119] kuvvetlerin lsnn denge iin ayr, ve gecikmeli hareket iin ayr olmasnn aslnda acaba nasl bir zorluu olabilir?" (nsz, s. XIX-XX, orijinal bask.) Ancak d'Alembert, bir ve ayn kuvvetin ifte lsnn elikisinin byle kolayca geitirilemeyeceini kavrayamayacak kadar fazla filozoftur. Bundan dolay, Leibniz'in daha nce syledii ayn eyi aslnda bir daha yineledikten sonra nk onun "equilibre"i[3*] Leibniz'de "l basnlar" olan eyin aynsdr, birden dekartlarm yanma geiyor ve u yolu buluyor: "Gecikmeli hareket halinde bile kuvvet, engellerin mutlak bykl ile deil de, bu engellerin direnleri toplam ile llrse", mv arpm, kuvvetin ls olarak geerlidir. "nk gene herkesin kabul edecei gibi, cismin her an yitirdii hareket miktar direnmenin ve sonsuz kklkteki srenin arpm orannda olduundan, bu arpmlarn toplam aka toplam direnmeyi meydana getirdiinden, hareket miktarnn (mv)[4*] direnmeler toplam ile orantl olduundan phe yoktur." Bu sonuncu hesaplama biimi ona daha doal grnyor, "nk bir engel ancak direnme gsterdii srece engeldir ve alan engel iin sylenecek en doru ey, direnlerinin toplam olmasdr. Ayrca, kuvvetin byle llmesinin, denge ve gecikmeli hareket iin ortak bir lye sahip olma bakmndan yarar vardr", [s. XX-XXL] Ama herkes bunu istedii gibi ele alabilir. Bylece d'Alembert, bizzat Suter'in belirttii gibi, matematiksel bir falso ile sorunu zmlediine inanarak, ncllerinde egemen olan aknlk konusunda kaba deyimlerle szn balyor ve yukardaki aklamalardan sonra ya ancak ok bo bir metafizik [sayfa 120] tartmann ya da daha yakksz bir az kavgasnn mmkn olabileceini ileri sryor. D'Alembert'in barma nerisi aadaki hesaba kadar gidiyor: Ktlesi 1 olan bir ktle, 1 hzla bir zaman birimi iinde, 1 yay sktrr. Ktlesi 1 olan bir ktle, 2 hzla, 4 yay sktrr, ama bunun iin iki zaman birimi gerekir; yani her zaman birimine ancak 2 yay dmektedir. Ktlesi 1 olan bir ktle, 3 hzla, zaman birimi iinde 9 yay sktrr, yani birim zamana ancak 3 yay der. 2 O halde etkiyi bunun iin gerekli zamana blersek, gene mv den mv'ye geliriz. Bu, zellikle Catelan'n[75] daha nce Leibniz'e kar ileri srd iddiadr: hz 2 olan bir cismin yerekimine kar 1 hzla salanandan drt kat daha yukar ykseldii dorudur, ama bunun iin iki kat zamana ihtiyac vardr. Bundan dolay hareket miktar zamana blnmelidir ve bu 4'e deil, 2'ye eittir. Gariptir ki bu, "canl kuvvet" deyiminden her trl mantksal anlam karp atan ve ona yalnz matematiksel anlam brakan Suter'in de grdr. Ancak bu doaldr. nk, Suter iin szkonusu olan, hareket miktarnn tek ls olarak mv formlnn anlamn kurtarmaktr ve bundan dolay mv2,matematiin gklerinde yeniden parlamas iin mantksal bakmdan feda edilir. Ama ancak bu kadar dorudur: Catelan'n iddias, mv2yi mv ile balayan kprlerden biridir ve bundan dolay nemlidir. D'Alembert'ten sonra gelen mekanikiler onun "kraliyet buyrultusunu" asla kabul etmemilerdir. nk onun kesin yargs, hareketin ls olarakmv lehine idi. Onlar, d'Alembert'in, daha nce Leibniz [sayfa 121] tarafndan l ve canl kuvvetler arasnda yapt ayrmla ilgili ifadeye sarldlar: denge, yani statik iin mv geerlidir; direnmeye kar hareket, yani dinamik iin mv2 geerlidir. Tm bakmndan doru olmakla birlikte, byle bir ayrm, bu biimi ile mantk bakmndan herkesin bildii astsubay kararndan fazla bir ey deildir: ibanda her zaman "bana", i dnda her zaman "beni". [76]Bu durum sessizce, olduu gibi kabul edilmitir. Bunu deitirenleyiz, eer bu ifte lde gizli bir eliki varsa, bu konuda biz ne yapabiliriz? rnein B. Thomson ve Tait da byle diyorlar (A Treatise on Natural Philosophy, Oxford 1867[77], s. 162): "Dnmeden hareket eden kat bir cismin hareket miktar ya da momentumu onun ktlesi ile ve hz ile orantldr. ki kat bir ktle, ya da iki kat bir hz, hareket miktarnn iki katma karlk gelir." Hemen bunun ardndan da u geliyor: "Hareket halinde bulunan bir cismin canl kuvveti ya da kinetik enerjisi, onun ktlesi ile ve ayn zamanda hznn karesi ile orantldr." Birbiriyle elien iki hareket ls apak biimde yanyana konuyor. elikiyi belirtmek ya da hi deilse gizlemek iin en ufak bir aba gsterilmiyor. Bu iki skoyalnn kitabnda dnmek yasaktr, yalnz hesap yapmaya izin vardr. Hi deilse bunlardan birinin, Tait'in koyu dindar skoya'nn en dindar hristiyanlarndan oluuna amamal. 2 Kirchhoff'un Vorlesungen ber mathematische Mechanik'te[78] mv ve mv formlleri asla bu biimde deildir. Belki Helmholtz bize yardmc olabilir. Erhaltung der Kraft[79] yaptnda Helmholtz, canl kuvveti mv /2 ile anlatmay neriyor bu noktaya ilerde gene dneceiz. Sonra, 20. sayfada canl kuvvetin sakinimi [sayfa 122] ilkesinin (yani mv /2) imdiye kadar kullanld ve kabul edildii durumlar ksaca sayyor. Bunlar arasnda 2 numarada u da var: "Esnek olmayan maddelerin srtmesinin ya da arpmasnn meydana gelmemesi halinde, hareketlerin sklamayacak kadar kat ve akkan cisimler yoluyla aktarlmas. Bu durumlar iin bizim genel ilkemiz, ounlukla, mekanik glerle gelitirilen ve deitirilen bir hareketin her zaman hzn art lsnde kuvvet younluu bakmndan azald kuralnda deyimlenir. O halde herhangi bir srele ayn ii yapan bir makine yardm ile m arlnn c hzyla ykseltildiini dnrsek, baka bir mekanik dzen yoluyla da nm arl kaldrlabilir, ama bunun hz ancak c/n olur ve bylece her iki halde makine tarafndan birim zaman
2 2

iinde oluturulan gerilme kuvvetinin miktar mgc ile gsterilebilir ki, burada g gravitasyonel kuvvetinin younluudur." [s. 21.] Demek ki, burada da, hz ile basit orant iersinde artan ve azalan bir "kuvvet younluunun", hzn karesi ile orantl olarak azalan ve artan bir kuvvet younluunun sakinimi iin bir kant yerine gemesi gerektii elikisiyle kar karyayz. 2 Her eye karn burada grlyor ki, mv ve mv /2 ok deiik iki srecin saptanmasna yardm ediyor. Ama biz bunu oktandr biliyorduk, nk v =1 olmadka mv = mv olamaz. Burada szkonusu olan, hareketin neden iki trl ls bulunduunu aklamaktr; bu, ticarette olduu gibi bilimde de olamayacak bir eydir. O halde bunu baka bir yoldan deneyelim. Demek ki, mv ile "mekanik glerce yaylan ve deitirilen bir hareket" llr. Bu l dolaysyla kaldra ve onun teki trevleri, tekerlekler, vidalar vb. iin, ksacas hareket aktaran makineler iin geerlidir. Ancak ok basit ve hi de yeni olmayan bir dnce [sayfa 123] dolaysyla ortaya kyor ki, burada mv geerli olduu lde mv2 de geerlidir. Kaldracn iki yanndaki kollarn birbirine orannn 1:4 olduu, bundan dolay da 1 kg. arln 4 kg. arl dengede tuttuu herhangi bir mekanik dzeni ele alalm. Demek ki kaldracn bir koluna ok ufak bir kuvvet ekleyerek 1 kg.' 20 metreye kaldryoruz. Ayn kuvvet, kaldracn teki koluna uygulannca 4 kg.' 5 metreye kaldrr ve teki arlk ykselirken fazla gelen arlk aa iner. Ktle ve hz birbirleri ile ters orantldr: mv, 1 x 20 = m'v, 4 x 5. te yandan, kaldrldktan sonra arlklarn herbirini eski dzeye serbeste brakrsak, 1 kg. olan, 20 metre kadar dtkten sonra (burada yerekimi ivmesi = 9,81 metre yerine yaklak olarak 10 metre alnmtr), 20 metrelik hza ular; 4 kg. arlk ise, 5 metre dtkten sonra, 10 metrelik bir hza ular.[80] mv2 = 1 x 20 x 20 = 400 = m'v2 = 4 x 10 x 10 = 400. Buna karlk, dme zamanlar deiiktir: 4 kg. 5 metreyi 1 saniyede, 1 kg. 20 metreyi 2 saniyede alr. Kukusuz burada srtnme ve hava direnci hesaba katlmamtr. Ama iki cisimden herbiri yksekliklerinden indikten sonra hareketleri durur. Demek ki burada mv basit olarak aktarlan, dolaysyla srekli olan mekanik hareketin ls, mv2 de kaybolan mekanik hareketin ls olarak kendini gsteriyor. 2 Daha sonra, tam esnek cisimlerin arpmasnda da ayn ey geerlidir: Gerek mv2nin, gerek mv nin toplam arpmasndan sonra da deimemitir. Her iki l ayn geerliktedir. Esnek olmayan cisimlerin arpmasnda, ayn ey szkonusu deildir. Bu konuda her yerde raslanan temel ders kitaplar da (yksek mekanik byle ufak [sayfa 124] eylerle hemen hi uramaz), arpmadan sonra mv toplamnn ayn olduunu retirler. Buna karlk, canl kuvvette bir kayp meydana geldiini syleyen bu kitaplara gre, arpmadan 2 sonraki mv2 toplamn arpmadan nceki mv den karnca, her durumda pozitif bir kalnt vardr: canl kuvvet, karlkl birbirine geme ve arpan cisimlerin biim deitirmesinden dolay bu miktar (ya da gre gre bunun yars) kadar azalmtr. Bu sonuncu nokta ak ve belirlidir. Ama mv toplamnn arpmadan sonra da ayn kald yolundaki ilk iddia byle deildir. Suter'e karn canl kuvvet harekettir ve bunun bir ksm kaybolursa hareket de kaybolur. O halde ya burada mv hareket miktarn yanl ifade ediyor, ya da yukardaki iddia yanltr. Genellikle btn bu teorem, hareketin, deiiminin henz hi bilinmedii, bylece mekanik hareketin kayboluunun ancak baka are bulunmad zaman ileri srld dnemden kalmadr. Demek ki, burada mv toplamnn arpmadan nce ve sonra ayn olduu, ayn eyin kaybolmasnn ya da kazanlmasnn hi bir zaman kabul edilmemesiyle tantlanyor. Oysa cisimler esnek olmamalarna uygun bir i srtnmede canl kuvvetten kaybedince hzdan da kaybederler ve mv toplamnn arpmadan sonra azalm 2 olmas gerekir. nk mv nin hesaplanmasnda i srtnme byle ak olarak kendini gsterince, onu mv'nin hesaplanmasnda ihmal etmek mmkn deildir. Ama bu nemli deildir. Eer teoremi kabul eder ve mv toplamnn ayn kald sans ile hz, arpmadan sonra hesap 2 edersek, bu durumda damv toplamnn azaldm grrz. Demek ki burada mv ile mv2 atyor, bu atma gerekten kaybolan mekanik hareketin farkllndan oluyor. Ayrca, hesabn kendisi de, mv toplamnn hareket miktarn doru, mv toplamnn [sayfa 125] ise yanl verdiini tantlyor. 2 Bu, mekanikte mv'nin kullanld hemen btn durumlar iin byledir. imdi, mv 'nin kullanld baz durumlara gzatalm. Bir top mermisi atelenince, belli bir hedefe vursa da, hava direnci ve gravitasyon dolaysyla dursa da onun uarken harcad hareket miktar mv2ile orantldr. Bir tren, duran bir trenin stne gitse, arpmann iddeti ve meydana gelecek yknt onun mv2'si ile orantldr. Bunun gibi, mv2 bir direnci amak iin gerekli olarak mekanik kuvvetin hesaplanmas iin de yararldr. Peki, mekanikte geerli olan bu rahat deyimin anlam: direncin almas, ne demektir? Eer gravitasyonun direncini bir arl kaldrarak yenersek, bu srada bir hareket miktar, (Bewegngsmenge), bir mekanik kuvvet miktar kaybolur; bu, kaldrlan arln ulalm ykseklikten eski dzeyine dolayl ya da dolaysz olarak dmesiyle yeniden elde edilebilen mekanik kuvvete eittir. Bu kuvvet miktar, ktle ile dmeden sonraki hzn karesinin 2 arpmnn yars ile llr, mv /2. O halde arl kaldrrken olan nedir? Mekanik hareket ya da kuvvet bylece kaybolmutur. Ama bu yok olmamtr; Helmholtz'un deyimini kullanrsak, mekanik gerilme kuvvetine dnmtr; yenilerin deyimiyle de potansiyel enerji olmutur. Clausius'a gre de ergal'a dnmtr. Her an, herhangi bir uygun mekanik yolla gene eski durumuna, onun meydana gelmesi iin gerekli olan mekanik hareket miktarna dnebilir. Potansiyel enerji, canl kuvvetin ancak olumsuz ifadesi, ya da canl kuvvet potansiyel enerjinin olumsuz ifadesidir. 24 librelik bir top mermisi saniyede 400 metre hzla bir sava gemisinin 1 metre kalnlndaki demir zrhna [sayfa 126] vuruyor ve bu koullar altnda mermi, zrh zerinde grnr bir etki yapmamtr. Demek ki mekanik bir hareket 2 kaybolmutur ve bu = mv /2, yani (24 libre = 12 kg.) = 12 x 400 x 400 x = 960.000 kilogrammetredir. Bundan ne meydana gelmitir? Kk bir ksm, demir zrhn sarslmas ve molekl deiimi iin harcanmtr. kinci bir ksm merminin birok
2 2

sayda paracklara ayrlmasna gitmitir. Ama byk ksm sya dnmtr ve mermi kor haline gelecek kadar scakl ykseltmitir. Prusyallar 1864'te Alsen'e geerlerken ar bataryalarn Rolf Krake'nin[81] zrh duvarlarna doru harekete geirdiklerinde her attan sonra karanlkta birden parlayan mermilerin ltsn grdler. Whitworth ok daha nce, zrhl gemilere kar atlacak patlayc mermilerin ateleyiciye gereksinme gstermediini tantlamt. Kor halindeki, metal, patlayc maddeyi bizzat ateler. Is biriminin mekanik edeeri 424 kilogrammetre olarak kabul edilirse, [82] yukardaki mekanik hareket miktarna eit s 2.264 birimdir. Demirin snma ss = 0,1140, yani 1 kg. suyun scakln 1 derece santigrat artran miktar (s birimi olarak geerli) 1/0,1140 = 8,772 kg. demirin scakln 1 derece santigrat ykseltmeye yeterlidir. Demek ki yukardaki 2.264 birimlik s, 1 kg. demirin scakln 8,772 x 2.264 = 19.860 ya da 19.860 kg. demirin scakln 1 santigrat ykseltiyor. Bu s miktar zrh ve top zerine eit olarak dald iin mermi 19.86072 x 12 = 828 santigrat snr ki, bu olduka iyi bir scaklktr. Ama merminin ndeki ksm, vurucu yan, scakln ok byk ksmn ald iin, belki de bu scaklk arkadaki yarnn iki kat olduu iin, n ksmn scakln 1.104, arka ksmnkini 552 santigrat ykseltir ve bu, vurmada gerekleen asl mekanik iten byk bir indirim yapsak bile, kzdrc etkiyi aklamaya yeterlidir. [sayfa 127] Srtnme srasnda, sonradan s olarak bir daha grnmek zere mekanik hareket de kaybolur. Bilindii gibi, her iki karlkl srecin mmkn olduu kadar kesinlikle llmesi yoluyla, Manchester'da Joule ve Kopenhag'da Colding ilk kez olarak snn mekanik edeerini deneyle yaklak olarak saptamay baarmlardr. Ayn ey, mekanik kuvvet yoluyla bir magnetik-elektrik makinesinde, rnein bir buhar makinesinden elektrik akm retimi iin uygulanmtr. Belli bir zamanda retilen elektromotor kuvvet miktar, ayn zaman iinde kullanlan mekanik hareket ile orantldr ve ayn birimlerle ifade edilirse, bu harekete eittir. Bu mekanik hareketin buhar makinesi yerine, yerekimi basnc altnda den bir arlkla elde edildiini dnebiliriz. Bunu salayabilecek mekanik kuvvet, ayn yerden serbest dme srasnda elde edilecek canl kuvvetle, ya da onu eski yksekliine yeniden kaldrmak iin gerekli kuvvet ile 2 llr; her ikisinde mv /2'dir. O halde, mekanik hareketin iki ls bulunmakla birlikte, ayn zamanda bu llerin herbirinin ok snrl bir grngler dizisi iin geerli olduunu gryoruz. Eer var olan mekanik hareket, mekanik hareket olarak kalacak biimde aktarlrsa, onun bu aktarl ktlenin hzla arpm ile orantl olur. Ama eer mekanik hareketin aktarl, sonradan potansiyel enerji, s, elektrik vb. biiminde yeniden grnmek zere mekanik hareket olmaktan kyorsa, ksacas, baka bir hareket biimine dnyorsa, o zaman, bu yeni hareket biiminin miktar, balangta hareket eden ktle ile hzn karesinin arpm ile 2 orantl olur. Ksacas, mv, mekanik hareketle llen mekanik harekettir; mv /2, baka bir hareketin belli bir miktarna dnme yetenei ile llen mekanik harekettir. Yukarda [sayfa 128] grdmz gibi, bu iki l, farkl olduu halde birbiriyle elimez. Bundan anlalyor ki Leibniz'in dekartlarla olan kavgas salt bir az kavgas deildi ve d'Alembert'in "kraliyet buyrultusu" gerekte hi bir eyi zmlememitir. D'Alembert, ncllerinin anlalmazl konusundaki tiradlarn kendine saklayabilirdi, nk kendisi de onlar kadar anlalamyordu. Gerekte szde yok edilen mekanik hareketin ne olduu bilinmedii srece, anlalmamak zorunluluu vard. Suter gibi matematiki mekanikiler, kendi zel bilimlerinin drt duvar arasnda inatla kapal kaldklar srece, d'Alembert gibi anlalmayacaklar, bo ve elikili szlerle oyalanmak zorunda kalacaklard. Modern mekanik, mekanik hareketin, miktar bakmndan orantl bir baka hareket biimine olan bu dnmesini nasl ifade ediyor? O i yapmtr, hem de belirli bir miktarda i. Ama fiziksel anlamda i kavram bununla tkenmez. Buhar ya da s makinesinde olduu gibi, s mekanik harekete, yani molekl hareketi ktle hareketine dnrse, s bir kimyasal bileii zerse, termo-pilde elektrie dnrse, bir elektrik akm suyun elementlerini sulandrlm slfrik asitten ayrrsa, ya da tersine bir dinamo pilinin kimyasal srecinde serbest kalan hareket (baka deyimle enerji) elektrik biimini alrsa, bu da tekrar kapal devrede sya dnrse, btn bu srelerde, sreci balatan ve onunla baka bir biime dnen hareket biimi i yapar ve bu iin miktar onun kendi miktarna eittir. O halde i, nicelik ynnden baklnca, hareketin biim deiikliidir. Peki, ama nasl? Yukar kaldrlm bir arlk ylece asl kalrsa, bu durgun halde onun potansiyel enerjisi [sayfa 129] de bir hareket biimi midir? Elbette. Hatta Tait, potansiyel enerjinin bunun ardndan bir gerek hareket biimine girdii kansna varmtr (Nature).[83] Bundan ayr olarak Kirchoff, unu syleyerek ok daha ileri gitmitir (Math. Mech., s. 32): "Durgunluk, hareketin zel bir halidir." Bununla, hesap etmekle kalmayp, ayn zamanda da diyalektik dnebildiini tantlyor. Matematik mekanik olmakszn bize kavranmas zor diye anlatlm olan i kavramna, raslant olarak, mekanik hareketin iki lsn gzden geirirken, kolayca ve nerdeyse kendiliinden ulaveriyoruz. Her eye karn, imdi bu konuda, Helmholtz'un "Kuvvetin Saknm zerine" (1862) balkl konumasndan rendiklerimizin daha ounu biliyoruz. Burada Helmholtz, "iin ve deimezliinin temel fiziksel kavramlarn elden geldiince aklamay" [nsz, s. VI] hedef alyor. konusunda burada btn rendiimiz, onun ayak-libre ya da s birimi olarak deyimlenen bir ey olduu, bu ayak-librelerin ve s birimlerinin saysnn belirli bir i miktar iin deimez olduudur. Ayrca, mekanik kuvvetler ve s, kimyasal ve elektrik kuvvetlerin de i yapabileceini, ama btn bu kuvvetlerin gerekten ile sonuland lde i yapma yeteneini yitirdiklerini reniyoruz. Bunun gibi, bundan kan sonucun, bir btn olarak doadaki btn etkin kuvvet miktarlar toplamnn, doann trl deiikliklerine karn sonsuza dek ve hi deimeden ayn kaldm reniyoruz. kavram, ne geliiyor ne de tanmlanyor.[5*] Helmholtz'u, nicel deiimin, biim deiikliinin btn fiziksel iin temel koulu olduunu kavramaktan alkoyan [sayfa 130] ey iin byklnn ite bu nicel deimezliidir. Bylece Helmholtz, "Srtnme ve esnek olmayan arpma, mekanik iin yok edildii srelerdir ve buna karlk s retilir", iddiasnda bulunacak kadar ileri gidebiliyor (Pop. Vort., II, s. 166). Durum bunun tam tersidir. Burada mekanik i yok edilmiyor, mekanik i yaplyor. Grnte yok edilen mekanik harekettir. Oysa mekanik hareket, grnte byle yok edilmez, hareketin baka bir biimine dnmezse, bir kilogrammetre iin milyonda-birini bile asla yapamaz. Yukarda grdmz gibi, belli bir mekanik hareket miktarnda bulunan i kapasitesi, onun canl kuvveti demektir ve 2 yakn zamana kadar mv ile llyordu. Ama burada yeni bir eliki ortaya kt. Helmholtz'u dinleyelim (Erhaltung der

Kraft, s. 9). Burada diyor ki, iin bykl h yksekliine kaldrlm m arl ile ifade edilebilir, gravitasyon kuvveti g ile gsterilince, i bykl mgh'dr. Cismin h yksekliine dey olarak serbeste ykselebilmesi iin, v = hz 2 2 gereklidir ve dme srasnda da ayn hza ular. O halde mgh = mv /2'dir ve Helmhotz, "mv /2 miktarn canl kuvvetin nicelii olarak almay" neriyor; "bylece szkonusu miktar, i miktarnn ls ile ayn hale geliyor. Canl kuvvet kavramnn imdiye kadar nasl uyguland asndan ... bu deimenin nemi yoktur, ama bu, bize, gelecekte ok byk yararlar salayacaktr." nanlmayacak bir ey. 1847'de Helmoltz, canl kuvvet ile iin karlkl ilikisi konusunda ylesine bulank bir dncedeydi ki, canl kuvvetin daha nceki orantl lsnn mutlak lye nasl dndn bile farketmiyor; cesurca 2 2 davran ile nasl nemli bir keifte bulunduunun bilincine hi varmyor, mv /2'yi yalnzca mv karsnda salad kolaylktan dolay salk [sayfa 131] veriyor! Mekanikiler de kolayl dnerek mv /2'ye genel bir eilim gstermilerdir. mv /2 matematiksel olarak ancak giderek tantlanmtr. Naumann (Allg. Chemie, s. 7)[84] cebirsel bir kant vermektedir, Clausius (Mech. Wrmetheorie, 2. Aufl., I, s. 18)[85] analitik kant getirdi ve bu, sonradan Kirchoffta (ayn yapt, s. 27) deiik bir biimde ve deiik bir tmdengelim yntemi ile ortaya kmtr. 2 Clerk Maxwell (ayn yapt, s. 88), mv /2'nin mv'den ok iyi bir cebirsel tmdengelimini yapyor. Bu, Thomson ve Tait adl iki skoyaly u iddiada bulunmaktan (ayn yapt, s. 163) alkoymuyor: "Hareket halindeki bir cisimde bulunan canl kuvvet ya da kinetik enerji, onun ktlesi ile ve hznn karesi ile orantldr. Ktlenin ve hzn daha nceki birimlerini (yani birim hzla hareket eden birim ktle) kabul edersek, kinetik enerjiyi ktlesi ile hznn karesinin arpmnn yars olarak tanmlamann zel bir yarar vardr." O halde burada skoya'nn nde gelen iki mekanikisinde, yalnz dnmenin deil, hesap yapmann da durma noktasna vardn gryoruz. zel yarar, formln kullanll, her eyi ok gzel bir biimde zmleyiveriyor. Canl kuvvetin, mekanik hareketin belirli bir miktarnn i yapma yeteneinden baka bir ey olmadn grm olan bizler iin, bu i yeteneinin ve onun tarafndan gerekten yaplan iin mekanik terimlerle deyimlenmesinin birbirinin ayn 2 2 olmas gerektii; bylece de, mv /2 ii lnce, canl kuvvetin de ayn ekilde mv /2 ile llmesi zorunluluunun bulunduu apaktr. Bilimde olan da budur. Teorik mekanik, canl kuvvet kavramna varyor, mhendisin pratik mekanii i kavramna varyor ve teorisyenleri de bunu kabule zorluyor. Teorisyenler, hesap yapmaya dalmlar ve yllarca dnce 2 alkanlndan ylesine uzak kalmlar [sayfa 132] ki, iki kavram arasndaki banty grmemi, bir tanesini mv ile ve tekini mv /2 ile lerek, sonunda her ikisi iin mv /2 yi kabul etmiler, ama bunu anladklarndan dolay deil hesaplama kolayl iin yapmlardr.[6*] [sayfa 133]
2 2 , 2 2

Dipnotlar [1*] Bitimsiz hareket. -. [2*] talikler Engels'indir. -Ed. [3*] Denge. -. [4*] Engels tarafndan eklenmitir. -Ed. [5*] Clerk Maxwell'e baknca da daha ileri gidemiyoruz. O da diyor ki (Theory of Heat, 4. bask, London 1875, s. 87): "Work is done when resistance is overcome," (Diren alnca, i yaplr) ve s. 185'te, "The energy of a body is its capacity for doing work" (Bir cismin enerjisi onun i yapma yeteneidir). Bu konuda btn rendiklerimiz bu kadar. [Engels'in notu.] [6*] "" szc ve bunu karlayan dnce ngiliz mhendislerinden gelmitir. Ama ngilizcede pratik almaya "work", ekonomik anlamda almaya "labour" denir. Bundan dolay fiziksel i de "work" szc ile tanmlanr. Bylece ekonomik anlamda i ile bir kartrma olmaz. Almancada ayn ey yoktur. Bundan dolay son yllardaki szde bilimsel yazlarda fiziksel anlamda iin ekonomik alma durumlar ile ilgili eitli ve garip kullanlar ya da bunun tersi grlmtr. Bizde, ngilizcedeki "work"szcne ok uygun den ve fiziksel iin tanmlanmasna yarayan "Werk" szc de vardr. Ama iktisat doabilimcilerimize ok uzak bir alan olduu iin ge olmakla birlikte gene de genel olarak yerlemi Arbeit szcnn yerine bunu kabul etmeye glkle karar vereceklerdir. Yalnz Clausius, "Arbeit" deyiminin yansra da olsa"Werk" szcn alkoyma denemesi yapmtr. [Engels'in notu.] Aklayc Notlar [70] Engels, bu bal, bu makalenin elyazmasnn balk sayfasnda ve birinci sayfasnda veriyor. Engels'in nc dosyann iindekiler listesinde bu makalenin bal "Hareketin ki ls"dr. Herhalde bu 1880 ya da 1881'de yazlmtr. -115. [71] H. Suter, Geschichte der mathematischen Wissenschaften, Th, II, Zrich 1875, s. 367. -117. [72] Bkz: Kant, Canl Glerin Gerek Deerlendirilmesi zerine Dnceler, paragraf 92 (I. Kant, Sammtliche Werke, Bd. I, Leipzigl867, s. 98-99). Acta Eruditorum. lk Alman bilimsel dergisi, Profesr O. Mencke tarafndan kurulmutu. 1682 ve 1782 yllar arasnda Leipzig'de Latince olarak basld. 1732'de Nova Acta Eruditorum bal altnda yaynland. Leibniz bunun aktif bir yazaryd. -117. [73] Knigsberg'de baslan Kant'n bu yaptnn birinci basksnn ilk sayfasnda yayn yl olarak 1746 veriliyor. Ama uras aktr ki, zellikle 22 Nisan 1747 tarihini tayan ithaftan, kitap 1747'de tamamlanm ve yaynlanmtr. -117. [74] D'Alembert, Trait de dynamique, Paris 1743. -118. [75] 1686 Eyll ve 1687 Haziran aynda, Fransz abbe Catelan, Nouvelles de la Rpublique des Lettres dergisinde iki makale yaynlad.

Bunlarda, Leipniz'e kar Descartes'n hareket lsn (mv) savunuyordu. Buna yant olan Leipniz'in makaleleri ayn dergide, 1687 ubat ve Eyll aylarnda yaynland. Nouvelles de la Rpublique des Lettres, 1684 ile 1687 yllar arasnda Rotterdam'da Pierre Bayie tarafndan yaynlanan bilimsel aylk dergidir. H. Basnage de Beauval,Histoire des ouvrages des Savants ad altnda derginin yaynn 1709'a kadar srdrd. -121. [76] Burada kastedilen, adlarn "mir" (e) hali ile "mich" (i) halinin nerelerde kullanlacan bilmeyen Prusyal eitim grmemi assubay ile ilgili bir hikyedir. (Berlinliler, bu iki biimi genellikle kartrrlar.) Assubay bu konu ile ilgili olarak fazla zorlua dmemek iin yle bir karar alm: grev srasnda "mir", grev dnda "mich" biimini kullanmak. -122. [77] W. Thomson and P. G. Tait, Treatise on Natural Philosophy, Vol. 1, Oxford 1867. Burada "doa felsefesi" teorik fizik anlamndadr. 122. [78] G. Kirchhoff, Vorlesungen ber mathematische Physik. Mechanik ("Matematiksel Fizik zerine Konferanslar. Mekanik"), 2. Aufl., Leipzig 1877. -122. [79] Helmholtz, ber de Erhaltung der Kraft ("Enerjinin Saknm zerine"), Berlin 1847, s. 9. -122. [80] Engels, den bir cismin hzn v = V 2gh formlne gre hesaplyor; burada v hz, g yerekimine gre ivme ve h cismin dt yksekliktir. -124. [81] Rolf Krake 28-29 Haziran 1864 gecesi Alsen Adas kylarndan denize alan, Prusya birliklerinin adaya gemesini nleme grevi yklenen Danimarka sava gemisi. Bu, Danimarka'nn Prusya ve Avusturya'ya kar kt 1864 Danimarka sava ile ilgili bir muharebedir. -127. [82] Daha duyarl llere gre, snn mekanik edeeri imdi 426,9 kilogrammetreye eit olarak alnyor. -127. [83] Engels, P. G. Tait tarafndan Glasgovv'da Britanya Bilimsel lerleme Derneinin 46. kongresinde verilen "Kuvvet" konulu konferansa deiniyor. Konferans metni, 21 Eyll 1876'da 360 sayl Nature'da yaynland. Nature. Londra'da 1869'dan beri yaynlanan bir haftalk resimli bilim dergisi. -130. [84] A. Naumann, Handbuch der allgemeinen und plysikalischen Chemie, Heidelberg 1877, s. 7. -132. [85] R. Clausius, Die mechanische Wrmetheorie, 2. Aufl., Bd. 1, Braunschweig 1876, s. 18. -132.

GEL-GT SRTNMES KANT VE THOMSON TAT

DNYANIN DN VE AYEKM[86]

THOMSON ve Tait, Nat. Philos. I, s. 191 ( 276): "Dnyada olduu gibi ak st yzeyleri ksmen bir svdan meydana gelmi olan btn cisimlerde gel-git hareketlerine kar doan srtnmenin meydana getirdii dolayl direnler [87] de vardr. Bu direnler, szkonu-su cisimler kendilerine yakn cisimlere greli olarak hareket ettikleri srece, greli hareketlerinden srekli olarak enerji vermek zorundadrlar. lk planda, tek bana ayn dnya zerinde denizlere, gllere ve rmaklara yapt etkiyi gznne alrsak, bu etkinin, dnyann kendi ekseni evresinde dnnn ve iki cismin kendi sre-durum merkezleri evresinde dnlerinin peryotlarn [sayfa 134] eitleme eiliminde olduunu grrz; nk bu peryotlar birbirlerinden farkl olduklar srece dnyann yzeyindeki gel-git etkisi srekli olarak onlarn hareketlerinden enerji ekmek zorundadr. Konuyu daha yakndan grmek ve ayn zamanda gereksiz saplantlardan kanmak iin, ayn dzgn bir kre olduunu kabul edeceiz. Ayn ve dnyann ktleleri arasndaki ktlesel ekimin karlkl etki ve tepkisi, ayn merkezinden geen bir doru zerindeki tek bir kuvvete edeer olacaktr; dnyann dn ayn dnya evresindeki hareketinden daha ksa peryotta olduu srece, dnyann dnn engelliyor gibi olmaldr. O halde, ekildeki MQ dorusu gibi bir dorultuda dnya merkezinden OQ kadar sapmak zorundadr. Bu sapmann ekilde ok bytlmesi zorunlu olmutur. Ay zerinde MQ ynnde gerekten etkili olan kuvvetin iki ksmdan meydana geldii dnlebilir. Dnyann merkezine ynelik MO dorultusunda etkili olan birinci ksmn bykl, tm kuvvetin byklnden farkedilir bir sapma gstermez. Ona gre ok daha kk olan ikinci kuvvetin MT yn MO'ya diktir. Bu son ksm ayn yrngesine hemen hemen teet halindedir ve ayn hareketi ileayn yndedir. Byle bir kuvvet anszn etkilemeye balaynca nce ayn hzn artrr. Ama belli bir sre sonra, bu ivme dolaysyla dnyadan o kadar ok uzaklar ki, hareketi dnyann ekimine, kart olduundan teetsel ivme kuvveti ile kazanlan kadar hz yitirmi olur. [sayfa 135] Hareketle birlikte, her an yrngenin daire biiminden kk bir sapma meydana gelmesi sonucunu douracak kadar kk olan srekli teetsel kuvvetin etkisi, merkezi cisme olan uzakl giderek artrr, ve bylece yitirilmi hareketin kinetik enerjisi tarafndan merkez ktlenin ekimine kar yaplmas gereken bir ii salam olur. Merkezi cismin ok yava genileyen helezon biimindeki yrngesinde geen bu hareketini dikkate alrsak, durum kolayca anlalabilir. Kuvvetin, uzakln karesi ile ters orantl olmas kouluyla, harekete kar olan ekiminin teetsel bileeni, hareket ynnde bozucu kuvvetin iki kat byklnde olur; bundan dolay da birincisine kar yaplan iin yars kadar i, sonuncusu tarafndan yaplr, iin teki yarsn da hareketten alman kinetik enerji yapar. Ayn hareketi zerinde imdi gznnde bulundurulan zel bozucu nedeni meydana getiren toplam etki, hareket miktarnn momentleri ilkesi kullanlarak ok kolayca bulunur, o zaman grrz ki, dnyann ve ayn ortak sredurum merkezinin, hareketin sredurum merkezleri ile herhangi bir anda kazanlan hareket miktarnn momenti, dnyanm kendi ekseni evresinde dn ile yitirilen moment kadardr. Ayn ve dnyann halen dndkleri biimde sredurum merkezlerinin hareket miktarlar momentlerinin toplam, dnya dnnn hareket miktarnn imdiki momentinin 4,45 kat kadardr. Birincisinin ortalama yzeyi eliptiktir; bundan dolay da, her iki momentin eksenleri ortalama 23 27,5' ada birbirine doru eimlidir. Burada ay hareketinin alan zerinde gnein etkisini

gznnde bulundurmadmz iin, bu ay her iki eksenin imdiki gerek eimi olarak kabul edebiliriz. O halde bunun sonucu ya da hareket miktarnn bileke momenti, imdiki dnya dn momentinin 5,38 katdr ve bunun ekseni, [sayfa 136] dnyann eksenine doru 19 13' eimlidir. Demek ki, gelgitin son zellii, ikisi de sanki kat bir cismin iki parasym gibi, dnyay ve ay, bu bileik eksen evresinde bu bileke momentle tekdze dnecek duruma indirgemektir. Bu durumda, ayn dnyadan uzakl sredurum merkezlerinin imdiki hareket miktar momentinin karesinin, btn hareket miktar momentinin karesine oranna eit olarak, yani 1,46:1 orannda artar, dn peryodu da, ayn byklklerin kpleri orannda, yani 1:1,77 orannda byr. Uzaklk 347.100 ngiliz miline ve zaman 48,36 gne km olur. Evrende dnyadan ve aydan baka hi bir cisim olmasayd, bu ikisi, ortak sredurum merkezleri evresindeki daire biimi yrngede bylece sonsuzca dnmeye devam ederdi ve ayn peryotta dnyann kendi ekseni evresindeki dn, ayn hep ayn yzne dnk durumda olurdu, bundan dolay da dnyann yzeyindeki btn akkan ksmlar, kat ksmlara gre durgun durumda bulunurdu. Ama gnein varl, eylerin byle bir durumunun srekliliini nler. O zaman, gne gel-gitleri bulunur, gnee gre dnyann dn peryodunda iki kez sular ykselir ve iki kez de alalrd (bir gne gnnde, ya da ayn ey demek olan bir ayda iki kez). Byle bir ey, akkan srtnmesiyle enerji kaybedilmesi olmakszn gerekleemezdi. Dnyann ve ayn hareketlerinde, byle bir neden ortaya karabilecek bozulmann tm akn belirlemek kolay deildir. Ama bu, sonunda, dnyann, ayn ve gnein kat bir cismin paralar gibi ortak bir sredurum merkezi evresinde dnmeleri sonucuna gtrebilirdi." 1754'te Kant, gel-git srtnmesi ile dnyann dnnn geciktii ve bu etkinin ancak, "dnyann yzeyinin aya gre greli bir durgunluk durumunda bulunmas, yani ayn dnya evresinde dn iin geirdii [sayfa 137] zaman sresince kendi ekseni evresinde dnmesi, bunun sonucu her zaman ayn yznn aya dnk bulunmas durumunda"[88] gerekleecei grn ilk ortaya att. Onun grne gre, bu gecikmenin kayna yalnzca gel-git srtnmesi, yani dnyada sv ktlelerin bulunmayd: "Eer dnya btn svlardan yoksun, tamamen kat bir ktle olsayd, ne gnein, ne de ayn ekimi, onun kendi ekseni evresinde serbeste dnn deitirmek iin bir ey yapabilirdi. nk gne, yer yuvarlann dou ksmlarn da, bat ksmlarn da ayn gle eker ve bu yzden ne bir yzne, ne teki yzne doru bir eime neden olur. Bunun sonucu, imdiki dnn, dardan hi bir etki gelmiyormu gibi tam serbestlikle srdrmesini salar."[89] Kant bu sonula yetinebilirdi. O zamanlar, ayn dnya dnnn zerindeki etkisine daha ok inmek iin gerekli btn bilimsel nkoullar eksikti, Kant'n teorisinin genel olarak kabul edilmesi iin hemen hemen yz yl beklemek gerekli oldu; gel-gitin, gne ve ay ekiminin dnyann dn zerinde yapt etkinin ancak grnebilir yan olduunu kefetmek iin ise daha uzun zaman beklendi. Konunun daha genel olan bu kavran, Thomson ve Tait taralndan gelitirildi. Gnein ve ayn ekim etkisi, yeryznnn yalnzca akkan yzeyi iin deil, genel olarak dnyann tm ktlesini, onun dnn engelleyecek biimde etkiler. Dnyann dn peryodu, ayn dnya evresindeki dn peryoduyla akmad srece ayn ekimi her eyden nce yalnzca bunu ele alrsak, bu iki peryodu birbirine giderek daha ok yaklatrma etkisi gsterir. (Greli) merkez cismin dnme peryodu uydunun dnme peryodundan daha uzun olsayd, birincisi giderek ksalrd; eer daha [sayfa 138] ksa olsayd yerin durumunda olduu gibi daha da uzayacakt. Ama ne bir durumda kinetik enerji yoktan varolacaktr, ne de baka bir durumda yok olacaktr. Birinci durumda uydu, merkez cisme yaklaacak ve devir peryodunu ksaltacakt, ikinci durumda ondan daha ok uzaklaacak ve dnme peryodu daha ok uzayacakt. Birinci durumda uydu, merkez cisme yaklatka hzlanan merkezi cismin ivmeli dnmesinden salad kinetik enerji kadar, tam o kadar potansiyel enerji kaybedecekti. kinci durumda uydu, uzakln artrarak merkezi cismin dnmesinin kinetik enerjisi kadar, tam o kadar potansiyel enerji kazanacakt. Dnya-ay sisteminde mevcut olan, dinamik, potansiyel ve kinetik enerji toplam ayn kalr; sistem tmyle saknmsaldr (conservalive). Grlyor ki bu teori, ilgili cisimlerin fiziksel ve kimyasal yapsndan tamamen bamszdr. Aralarndaki bant, ktleleriyle orantl olan ve aralarndaki uzaklklarn karesiyle ters orantl olan ekimle meydana gelen serbest gksel cisimlerin hareketlerinin genel yasalarndan karlmtr. Akas, Kant'n gel-git srtnmesi teorisinin bir genelletirilmesi olarak ortaya kmtr; ve hatta burada, Thomson ve Tait tarafndan, bu, matematiksel ifadelerle bir kant olarak sunulmutur. Ama gerekte ne gariptir ki yazarlarn bundan hi haberi yoktur gel-git srtnmesinin zel durumunu dtalamaktadr. Srtnme, ktlelerin hareketinin engellenmesidir; yzyllarca byle hareketin yok olmas ve bu yzden kinetik enerjinin yokolmas olarak grlmtr. imdi biliyoruz ki, srtnme ve arpma, iersinde kinetik enerjinin molekl enerjiye, sya dnt iki biimdir. O halde her srtnmede, kinetik enerji, dinamik anlamda potansiyel enerji olarak deil, snn [sayfa 139] belirli bir biimde molekl hareketi olarak yeniden ortaya kmak zere kaybolur. Demek ki, srtnme ile yitirilen kinetik enerji, nce ilgili sistemin dinamik ynleri bakmndan gerekten yitirilr. Ancak s biiminden kinetik enerjiye yeniden dnmesi durumunda, yeniden dinamik bakmdan etkili olabilir. u halde, gel-git srtnmesi bakmndan durum nedir? Aktr ki, burada da, dnya yzeyinde ayn ekimi ile su ktlelerine aktarlan btn kinetik enerji, ister suyun viskozitesi (yapkanl) yznden su zerreciklerinin birbiriyle srtnmesi, ister suyun kat yzeyle srtnmesi ve gel-git hareketine kar koyan talarn paralanmas sonucu olsun, sya dnr. Bu sdan ancak yok denecek kadar az bir ksm, su yzeylerinin buharlamasna yardm eder ve tekrar kinetik enerjiye dnr. Ama tm dnya-ay sistemi tarafndan dnya yzeyine braklan kinetik enerjinin bu yok denecek kadar az ksm da nce dnya yzeyinde kalr ve oradaki koullara bal olur; bu koullar oradaki btn enerjiyi etkin duruma sokar ve onlarn ayn kesin kaderini hazrlar: sonunda sya dnmek ve uzaya yaylmak. O halde, gel-git srtnmesinin dnyann dn zerinde engelleyici bir etkide bulunmasnn tartma gtrmedii noktaya kadar, bu ama iin kullanlan kinetik enerji, dinamik dnya-ay sisteminden kesinlikle kaybolur. Bundan dolay, bu sistem iinde, dinamik potansiyel enerji olarak yeniden ortaya kamaz. Baka bir deyile, ay ekimi yoluyla dnyann dnn engelleyen kinetik enerjinin yalnzca bu blm yeryuvarlamn kat ktlesinietkiler, bu ksm, dinamik potansiyel enerji olarak yeniden ortaya kabilir, yani buna tekabl eden ay uzaklnn artyla bunun yeri doldurulabilir. te yandan, dnyann akkan [sayfa 140] ktlelerini etkileyen ksm, ancak bu ktlelerin kendisini dnyann dn dorultusunun tersine bir harekete so-kamad lde bunu [gel-git srtnmesini] yapabilir, nk bu hareket tamamen sya dnr ve sonunda yaylma yoluyla sistemden kaybolur.

Dnyann yzeyindeki gel-git srtnmesi iin sz-konusu olan, dnyann bir varsaym olarak kabul edilen akkan ekirdei iinde teorik olarak kabul edilen gel-git srtnmesi iin de ayn biimde geerlidir. Konunun kendine zg yan, Thomson ve Tait'in gel-git srtnmesi teorisini ortaya koymak iin, dnyann tamamyla kat bir cisim olduu ve bu yzden bir gel-git olanan, bununla birlikte de gel-git srtnmesi olanan dtalad dolayl varsaymdan kan bir teori ortaya koyduklarn farketmemi olmalardr. [sayfa 141]

Aklayc Notlar [86] Baln ilk satr, bu makaleden nceki balk sayfasnda bulunuyor; ikinci satr ise makalenin birinci sayfasnda bulunuyor. nc dosyann iindekiler listesinde bu makalenin bal "Gel-Git Srtnmesi"dir. Makalenin 1880 ya da 1881'de yazld anlalyor. -134. [87] Bundan nce Thomson ve Tait, bir tfek mermisinin uuuna kar havann gsterdii cinsten, hareket eden cisimlere kar dolaysz direnten szediyorlard. -134. [88] Engels, Kant'n "Dnyann yrngesi evresinde dnerken douundan bu yana geen zamanda, gece ile gndzn meydana gelmesine neden olan dnte bir deimeye urayp uramad konusunun aratrlmas" adl almasna deiniyor. (I. Kant, Smmtliche Werke, Hartenstein tarafndan yaynlanmtr, Bd. I, Leipzig 1867, s. 185.) -138. [89] Ayn yapt, s. 182-83. -138.

GEL-GT SRTNMES KANT VE THOMSON TAT

DNYANIN DN VE AYEKM[86]

THOMSON ve Tait, Nat. Philos. I, s. 191 ( 276): "Dnyada olduu gibi ak st yzeyleri ksmen bir svdan meydana gelmi olan btn cisimlerde gel-git hareketlerine kar doan srtnmenin meydana getirdii dolayl direnler [87] de vardr. Bu direnler, szkonu-su cisimler kendilerine yakn cisimlere greli olarak hareket ettikleri srece, greli hareketlerinden srekli olarak enerji vermek zorundadrlar. lk planda, tek bana ayn dnya zerinde denizlere, gllere ve rmaklara yapt etkiyi gznne alrsak, bu etkinin, dnyann kendi ekseni evresinde dnnn ve iki cismin kendi sre-durum merkezleri evresinde dnlerinin peryotlarn [sayfa 134] eitleme eiliminde olduunu grrz; nk bu peryotlar birbirlerinden farkl olduklar srece dnyann yzeyindeki gel-git etkisi srekli olarak onlarn hareketlerinden enerji ekmek zorundadr. Konuyu daha yakndan grmek ve ayn zamanda gereksiz saplantlardan kanmak iin, ayn dzgn bir kre olduunu kabul edeceiz. Ayn ve dnyann ktleleri arasndaki ktlesel ekimin karlkl etki ve tepkisi, ayn merkezinden geen bir doru zerindeki tek bir kuvvete edeer olacaktr; dnyann dn ayn dnya evresindeki hareketinden daha ksa peryotta olduu srece, dnyann dnn engelliyor gibi olmaldr. O halde, ekildeki MQ dorusu gibi bir dorultuda dnya merkezinden OQ kadar sapmak zorundadr. Bu sapmann ekilde ok bytlmesi zorunlu olmutur. Ay zerinde MQ ynnde gerekten etkili olan kuvvetin iki ksmdan meydana geldii dnlebilir. Dnyann merkezine ynelik MO dorultusunda etkili olan birinci ksmn bykl, tm kuvvetin byklnden farkedilir bir sapma gstermez. Ona gre ok daha kk olan ikinci kuvvetin MT yn MO'ya diktir. Bu son ksm ayn yrngesine hemen hemen teet halindedir ve ayn hareketi ileayn yndedir. Byle bir kuvvet anszn etkilemeye balaynca nce ayn hzn artrr. Ama belli bir sre sonra, bu ivme dolaysyla dnyadan o kadar ok uzaklar ki, hareketi dnyann ekimine, kart olduundan teetsel ivme kuvveti ile kazanlan kadar hz yitirmi olur. [sayfa 135] Hareketle birlikte, her an yrngenin daire biiminden kk bir sapma meydana gelmesi sonucunu douracak kadar kk olan srekli teetsel kuvvetin etkisi, merkezi cisme olan uzakl giderek artrr, ve bylece yitirilmi hareketin kinetik enerjisi tarafndan merkez ktlenin ekimine kar yaplmas gereken bir ii salam olur. Merkezi cismin ok yava genileyen helezon biimindeki yrngesinde geen bu hareketini dikkate alrsak, durum kolayca anlalabilir. Kuvvetin, uzakln karesi ile ters orantl olmas kouluyla, harekete kar olan ekiminin teetsel bileeni, hareket ynnde bozucu kuvvetin iki kat byklnde olur; bundan dolay da birincisine kar yaplan iin yars kadar i, sonuncusu tarafndan yaplr, iin teki yarsn da hareketten alman kinetik enerji yapar. Ayn hareketi zerinde imdi gznnde bulundurulan zel bozucu nedeni meydana getiren toplam etki, hareket miktarnn momentleri ilkesi kullanlarak ok kolayca

bulunur, o zaman grrz ki, dnyann ve ayn ortak sredurum merkezinin, hareketin sredurum merkezleri ile herhangi bir anda kazanlan hareket miktarnn momenti, dnyanm kendi ekseni evresinde dn ile yitirilen moment kadardr. Ayn ve dnyann halen dndkleri biimde sredurum merkezlerinin hareket miktarlar momentlerinin toplam, dnya dnnn hareket miktarnn imdiki momentinin 4,45 kat kadardr. Birincisinin ortalama yzeyi eliptiktir; bundan dolay da, her iki momentin eksenleri ortalama 23 27,5' ada birbirine doru eimlidir. Burada ay hareketinin alan zerinde gnein etkisini gznnde bulundurmadmz iin, bu ay her iki eksenin imdiki gerek eimi olarak kabul edebiliriz. O halde bunun sonucu ya da hareket miktarnn bileke momenti, imdiki dnya dn momentinin 5,38 katdr ve bunun ekseni, [sayfa 136] dnyann eksenine doru 19 13' eimlidir. Demek ki, gelgitin son zellii, ikisi de sanki kat bir cismin iki parasym gibi, dnyay ve ay, bu bileik eksen evresinde bu bileke momentle tekdze dnecek duruma indirgemektir. Bu durumda, ayn dnyadan uzakl sredurum merkezlerinin imdiki hareket miktar momentinin karesinin, btn hareket miktar momentinin karesine oranna eit olarak, yani 1,46:1 orannda artar, dn peryodu da, ayn byklklerin kpleri orannda, yani 1:1,77 orannda byr. Uzaklk 347.100 ngiliz miline ve zaman 48,36 gne km olur. Evrende dnyadan ve aydan baka hi bir cisim olmasayd, bu ikisi, ortak sredurum merkezleri evresindeki daire biimi yrngede bylece sonsuzca dnmeye devam ederdi ve ayn peryotta dnyann kendi ekseni evresindeki dn, ayn hep ayn yzne dnk durumda olurdu, bundan dolay da dnyann yzeyindeki btn akkan ksmlar, kat ksmlara gre durgun durumda bulunurdu. Ama gnein varl, eylerin byle bir durumunun srekliliini nler. O zaman, gne gel-gitleri bulunur, gnee gre dnyann dn peryodunda iki kez sular ykselir ve iki kez de alalrd (bir gne gnnde, ya da ayn ey demek olan bir ayda iki kez). Byle bir ey, akkan srtnmesiyle enerji kaybedilmesi olmakszn gerekleemezdi. Dnyann ve ayn hareketlerinde, byle bir neden ortaya karabilecek bozulmann tm akn belirlemek kolay deildir. Ama bu, sonunda, dnyann, ayn ve gnein kat bir cismin paralar gibi ortak bir sredurum merkezi evresinde dnmeleri sonucuna gtrebilirdi." 1754'te Kant, gel-git srtnmesi ile dnyann dnnn geciktii ve bu etkinin ancak, "dnyann yzeyinin aya gre greli bir durgunluk durumunda bulunmas, yani ayn dnya evresinde dn iin geirdii [sayfa 137] zaman sresince kendi ekseni evresinde dnmesi, bunun sonucu her zaman ayn yznn aya dnk bulunmas durumunda" [88] gerekleecei grn ilk ortaya att. Onun grne gre, bu gecikmenin kayna yalnzca gel-git srtnmesi, yani dnyada sv ktlelerin bulunmayd: "Eer dnya btn svlardan yoksun, tamamen kat bir ktle olsayd, ne gnein, ne de ayn ekimi, onun kendi ekseni evresinde serbeste dnn deitirmek iin bir ey yapabilirdi. nk gne, yer yuvarlann dou ksmlarn da, bat ksmlarn da ayn gle eker ve bu yzden ne bir yzne, ne teki yzne doru bir eime neden olur. Bunun sonucu, imdiki dnn, dardan hi bir etki gelmiyormu gibi tam serbestlikle srdrmesini salar."[89] Kant bu sonula yetinebilirdi. O zamanlar, ayn dnya dnnn zerindeki etkisine daha ok inmek iin gerekli btn bilimsel nkoullar eksikti, Kant'n teorisinin genel olarak kabul edilmesi iin hemen hemen yz yl beklemek gerekli oldu; gel-gitin, gne ve ay ekiminin dnyann dn zerinde yapt etkinin ancak grnebilir yan olduunu kefetmek iin ise daha uzun zaman beklendi. Konunun daha genel olan bu kavran, Thomson ve Tait taralndan gelitirildi. Gnein ve ayn ekim etkisi, yeryznnn yalnzca akkan yzeyi iin deil, genel olarak dnyann tm ktlesini, onun dnn engelleyecek biimde etkiler. Dnyann dn peryodu, ayn dnya evresindeki dn peryoduyla akmad srece ayn ekimi her eyden nce yalnzca bunu ele alrsak, bu iki peryodu birbirine giderek daha ok yaklatrma etkisi gsterir. (Greli) merkez cismin dnme peryodu uydunun dnme peryodundan daha uzun olsayd, birincisi giderek ksalrd; eer daha [sayfa 138] ksa olsayd yerin durumunda olduu gibi daha da uzayacakt. Ama ne bir durumda kinetik enerji yoktan varolacaktr, ne de baka bir durumda yok olacaktr. Birinci durumda uydu, merkez cisme yaklaacak ve devir peryodunu ksaltacakt, ikinci durumda ondan daha ok uzaklaacak ve dnme peryodu daha ok uzayacakt. Birinci durumda uydu, merkez cisme yaklatka hzlanan merkezi cismin ivmeli dnmesinden salad kinetik enerji kadar, tam o kadar potansiyel enerji kaybedecekti. kinci durumda uydu, uzakln artrarak merkezi cismin dnmesinin kinetik enerjisi kadar, tam o kadar potansiyel enerji kazanacakt. Dnya-ay sisteminde mevcut olan, dinamik, potansiyel ve kinetik enerji toplam ayn kalr; sistem tmyle saknmsaldr (conservalive). Grlyor ki bu teori, ilgili cisimlerin fiziksel ve kimyasal yapsndan tamamen bamszdr. Aralarndaki bant, ktleleriyle orantl olan ve aralarndaki uzaklklarn karesiyle ters orantl olan ekimle meydana gelen serbest gksel cisimlerin hareketlerinin genel yasalarndan karlmtr. Akas, Kant'n gel-git srtnmesi teorisinin bir genelletirilmesi olarak ortaya kmtr; ve hatta burada, Thomson ve Tait tarafndan, bu, matematiksel ifadelerle bir kant olarak sunulmutur. Ama gerekte ne gariptir ki yazarlarn bundan hi haberi yoktur gel-git srtnmesinin zel durumunu dtalamaktadr. Srtnme, ktlelerin hareketinin engellenmesidir; yzyllarca byle hareketin yok olmas ve bu yzden kinetik enerjinin yokolmas olarak grlmtr. imdi biliyoruz ki, srtnme ve arpma, iersinde kinetik enerjinin molekl enerjiye, sya dnt iki biimdir. O halde her srtnmede, kinetik enerji, dinamik anlamda potansiyel enerji olarak deil, snn [sayfa 139] belirli bir biimde molekl hareketi olarak yeniden ortaya kmak zere kaybolur. Demek ki, srtnme ile yitirilen kinetik enerji, nce ilgili sistemin dinamik ynleri bakmndan gerekten yitirilr. Ancak s biiminden kinetik enerjiye yeniden dnmesi durumunda, yeniden dinamik bakmdan etkili olabilir. u halde, gel-git srtnmesi bakmndan durum nedir? Aktr ki, burada da, dnya yzeyinde ayn ekimi ile su ktlelerine aktarlan btn kinetik enerji, ister suyun viskozitesi (yapkanl) yznden su zerreciklerinin birbiriyle srtnmesi, ister suyun kat yzeyle srtnmesi ve gel-git hareketine kar koyan talarn paralanmas sonucu olsun, sya dnr. Bu sdan ancak yok denecek kadar az bir ksm, su yzeylerinin buharlamasna yardm eder ve tekrar kinetik enerjiye dnr. Ama tm dnya-ay sistemi tarafndan dnya yzeyine braklan kinetik enerjinin bu yok denecek kadar az ksm da nce dnya yzeyinde kalr ve oradaki koullara bal olur; bu koullar oradaki btn enerjiyi etkin duruma sokar ve onlarn ayn kesin kaderini hazrlar: sonunda sya dnmek ve uzaya yaylmak. O halde, gel-git srtnmesinin dnyann dn zerinde engelleyici bir etkide bulunmasnn tartma gtrmedii noktaya kadar, bu ama iin kullanlan kinetik enerji, dinamik dnya-ay sisteminden kesinlikle kaybolur. Bundan dolay, bu sistem iinde, dinamik potansiyel enerji olarak yeniden ortaya kamaz. Baka bir deyile, ay ekimi yoluyla dnyann

dnn engelleyen kinetik enerjinin yalnzca bu blm yeryuvarlamn kat ktlesinietkiler, bu ksm, dinamik potansiyel enerji olarak yeniden ortaya kabilir, yani buna tekabl eden ay uzaklnn artyla bunun yeri doldurulabilir. te yandan, dnyann akkan [sayfa 140] ktlelerini etkileyen ksm, ancak bu ktlelerin kendisini dnyann dn dorultusunun tersine bir harekete so-kamad lde bunu [gel-git srtnmesini] yapabilir, nk bu hareket tamamen sya dnr ve sonunda yaylma yoluyla sistemden kaybolur. Dnyann yzeyindeki gel-git srtnmesi iin sz-konusu olan, dnyann bir varsaym olarak kabul edilen akkan ekirdei iinde teorik olarak kabul edilen gel-git srtnmesi iin de ayn biimde geerlidir. Konunun kendine zg yan, Thomson ve Tait'in gel-git srtnmesi teorisini ortaya koymak iin, dnyann tamamyla kat bir cisim olduu ve bu yzden bir gel-git olanan, bununla birlikte de gel-git srtnmesi olanan dtalad dolayl varsaymdan kan bir teori ortaya koyduklarn farketmemi olmalardr. [sayfa 141]

Aklayc Notlar [86] Baln ilk satr, bu makaleden nceki balk sayfasnda bulunuyor; ikinci satr ise makalenin birinci sayfasnda bulunuyor. nc dosyann iindekiler listesinde bu makalenin bal "Gel-Git Srtnmesi"dir. Makalenin 1880 ya da 1881'de yazld anlalyor. -134. [87] Bundan nce Thomson ve Tait, bir tfek mermisinin uuuna kar havann gsterdii cinsten, hareket eden cisimlere kar dolaysz direnten szediyorlard. -134. [88] Engels, Kant'n "Dnyann yrngesi evresinde dnerken douundan bu yana geen zamanda, gece ile gndzn meydana gelmesine neden olan dnte bir deimeye urayp uramad konusunun aratrlmas" adl almasna deiniyor. (I. Kant, Smmtliche Werke, Hartenstein tarafndan yaynlanmtr, Bd. I, Leipzig 1867, s. 185.) -138. [89] Ayn yapt, s. 182-83. -138.

ISI[90]
GRDMZ gibi, mekanik hareketin, canl kuvvetin iki kaybolu biimi vardr. Birincisi, rnein bir arln kaldrlmasyla, onun mekanik potansiyel enerjiye dnmesidir. Bu biimin zellii, hem mekanik harekete tekrar dnebilmesi ayn zamanda bu mekanik hareket balangtakinin ayn olan canl kuvvete sahiptir, hem de yalnzca bu deime biimi yeteneine sahip olmasdr. Mekanik potansiyel enerji, nce gerek mekanik harekete dndrlmedike, asla s ya da elektrik retemez. Clausius'un deyimini kullanrsak, bu bir "tersine evrilebilen sre"tir. Mekanik hareketin ikinci kaybolu biimi, [sayfa 142] srtnme ve arpmada olur bunlarn ikisi, birbirinden ancak derece bakmndan farkldr. Srtnme, birbiri ardndan ve birbirinin yansra olan bir dizi kk arpmalar olarak, arpma da zamann bir parasnda ve bir tek annda younlam srtnme olarak alnabilir. Srtnme sreen arpma, arpma da iddetli srtnmedir. Burada kaybolan mekanik hareket, bu sfatlakaybolur. Kendiliinden, bir anda meydana gelemez. Bu sre, dolaysz geri evrilme sreci deildir. Hareket, nitelik bakmdan deiik hareket biimlerine, sya, elektrie molekl hareket biimlerine dnmtr. Bundan dolay srtnme ve arpma, ktlelerin hareketinden, mekaniin konusundan, molekl harekete, fiziin konusuna varr. Fizii, molekl hareketin mekanii olarak nitelediimizde, bu ifadenin ada fizik alannn tamamn asla kapsamad gzden karlmamaldr. Tersine. Ik ve s yaylma grnglerinin kayna olan esir titreimlerinin, szcn modern anlamnda molekl hareketleri olmadndan kuku yoktur. Ama onlarn yersel etkileri, her eyden nce molekllerle ilgilidir: n krlmas, n polarizasyonu vb. ilgili cisimlerin molekl .yaplaryla belirlenir. Ayn ekilde, imdi, en nemli bilim adamlar, hemen hemen tam bir gr birlii ierisinde, elektrii, esir paracklarnn hareketi olarak kabul ediyorlar, hatta Clausius, s iin, "tartlabilen atomlarn hareketi"nde (atom yerine molekl demek belki daha yerinde olur) "... cisimdeki esirin de pay bulunabileceini" (Mechan. Warmetheorie, I, s. 22) sylyor. Ama elektrik ve s grnglerinde, gene ilk planda, molekl hareketler szkonusu oluyor; esir konusundaki bilgimiz bylesine az olduu srece, baka bir ey [sayfa 143] de sylenemez. Ancak esirin mekaniini gsterebilecek kadar ilerlersek, bu konu, bugn zorunlu olarak fizie braklm baz eyleri de herhalde kapsayacaktr. Molekllerin yapsnn deitii, hatta yok edildii fiziksel sreler, ilerde ele alnacaktr. Bunlar, fizikten kimyaya geie yolaar. Hareketin biim deiimi, ancak molekl hareketle tam serbestlie kavuur. Mekaniin snrnda ktlelerin hareketi, ancak s ve elektrik gibi birka baka biime girebilirse de, burada biim deiiminin ok baka bir canlln gryoruz. Is,

termopilde elektrie dnr, ma (radiation) belirli bir aamasnda kla edeer olur, bu defa da kendisi mekanik hareket retir. Elektrik ve magnetizm, s ve k gibi bir ikiz ift meydana getirerek, birbirlerine dnmekle kalmazlar, ayn zamanda hem s ve a, hem de mekanik harekete dnrler. Bu, ylesine belirli l bantlarna gre olur ki, bu biimlerden herhangi birinin belirli bir miktar, kilogrammetre, s birimi, volt olarak bir bakasyla ifade edilebilir, [91] ve ayn ekilde her lm birimi de bir bakasyla ifade edilebilir. MEKANK hareketin sya dnmnn pratik alanda kefedilmesi ylesine eskidir ki, bu, insanlk tarihinin balangcna kadar gtrlebilir. Aletlerin kefedilmesi ve hayvanlarn evcilletirilmesi yolunda daha nce hangi keifler yaplm olursa olsun, srtnme ile atein yaklmas, insanlarn ilk kez cansz doa gcn kendi hizmetine sokmasnn ilk rneidir. Bu dev ilerlemenin nerdeyse llemeyecek kadar byk olan neminin insanolunu ne kadar etkilediini bugn halk arasndaki boinan da gsteriyor. lk alet olarak ta ban kefi, bronz ve demirin kullanlmaya balamasndan ok sonralar bile kutlanyor, btn dinsel [sayfa 144] kurbanlar ta baklarla kesiliyordu. Yahudi efsanesine gre, Yehova,[92] lde doan erkekleri ta baklarla snnet ettiriyordu. Keltler ve Cermenler, insanlar kurban ederken yalnz ta bak kullanyorlard. Bunlar oktan kaybolup gitti. Ama srtnme ile atein yaklmas bakmndan i byle deil. Ate elde etmenin baka yollarnn renilmesinden ok sonralar, insanlarn ounluu arasnda kutsal ate, srtnme ile elde ediliyordu. Bugn bile birok Avrupa lkelerinde, mucize gc tayan atein (rnein biz Almanlarn salgnlara kar yakt enlik atei) ancak srtnme ile elde edilebileceinde direnen boinan halk arasnda yaamaktadr. Bylece insann doa zerindeki ilk byk zaferinin minnet dolu ans, halkn boinanlarnda, dnyann ileri uluslarnn putperest-mitolojik ansnn kalntlarnda yar-bilinli olarak gnmze kadar gelmitir. Bununla birlikte, srtnme ile ate yakma sreci gene de tekyanldr. Bu yolla, mekanik hareket sya dnr. Srecin tamamlanmas iin, bunun tersine dnmesi, snn mekanik harekete dnmesi zorunludur. Ancak o zaman srecin diyalektii iin hak yerini bulur, hi deilse ilk aama iin srecin evrimi tamamlanm olur. Ama tarih kendi yolunu izler. Son tahlilde onun izledii yol diyalektik olsa bile, diyalektik, ounlukla, tarihi olduka uzun bir sre beklemek zorundadr. Srtnme ile atein kefedilmesinden, skenderiyeli Hero'nun, kard buharla srekli hareket haline giren bir makineyi buluuna (M 120 dolaylarnda) kadar binlerce yl gemi olmaldr. Ondan sonra da, ilk buhar makinesinin, sy gerekten yararlanlan mekanik harekete dntrc ilk aygtn yaplna kadar aa yukar iki bin yl geti. Buhar makinesi, gerekten uluslararas nitelikte [sayfa 145] ilk keifti. Bu gerek, kudretli bir tarihsel ilerlemeye tanklk eder. lk buharl makineyi, Fransz Papin, Almanya'da kefetti. Her zamanki gibi, kendisine mi, yoksa bakalarna m yarar dokunacana aldrmadan, evresine daima parlak dnceler yayan Alman Leibniz, Papin'le olan mektuplamalarndan (Gerland tarafndan yaynlanan)[93] imdi rendiimize gre, Papin'e makine ile ilgili temel dnceyi, silindir ve pistonun kullanlmasn retmitir. Hemen ardndan ngiliz Savery ile Newcomen benzer makineler kefettiler. Sonunda bunlarn yurtta Watt, ayr bir kondansatr (buhar sktrma makinesi) kullanarak, makineyi bugnk dzeyine uygun duruma getirdi. Bu alanda keifler evrimi tamamland; snn mekanik harekete dnm baarld. Daha sonrakiler, ayrntlardaki iyiletirmelerdi. Demek ki, uygulama, mekanik hareket ile s arasndaki bantlar sorununu kendi usulnce zmlemiti. nce birinciyi ikinciye, sonra da ikinciyi birinciye dntrmt. Ama teori asndan durum neydi? Durum olduka acklyd. 17. ve 18. yzyllarda, srtnme yolundan baka ate elde etme usul bilmeyen geri topluluklar anlatan ok sayda gezi yazlar yaynlamakla birlikte, fizikiler bunlarla hi ilgilenmediler. Btn 18. yzylda ve 19. yzyln ilk dnemlerinde, buhar makinesine kar da ayn lde ilgisiz kaldlar, ounlukla olaylar bir kenara kaydetmekle yetindiler. Sonunda, 19. yzyln yirminci yllarnda Sadi Car-not konuyu ele ald; hem de ylesine becerikli bir biimde ele ald ki, onun ortaya koyduu ve Clapeyron tarafndan geometrik biimde sonradan getirilen en iyi hesaplamalar, bugn bile Clausius ve Clerk Maxwellin yaptlarnda geerliini korumaktadr. Carnot, sorunu [sayfa 146] temelden almt. Bunu tamamen zmede, onu engelleyen malzeme eksiklii deil, yalnzca daha nceki biryanl teoriydi. stelik bu yanl teori, herhangi bir kt felsefe ile fizikilere zorla kabul ettirilmemi, metafizik-felsef ynteme gre ok stn saydklar onlarn kendi doac bir dnce biiminin yardmyla uydurulmutu. 17. yzylda, hi olmazsa ngiltere'de, s, cisimlerin bir zellii, "kendine zg trden bir hareket" (a motion[1*] of a particular kind, the nature of which has never been explained in a satisfactory manner [... nitelii doyurucu bir tarzda hi bir zaman aklanmam olan zel trden bir hareket]) olarak kabul ediliyordu. Th. Thomson mekanik s teorisinin kefedilmesinden iki yl nce onu byle niteliyordu. (Outline of the Sciences of Heat and Electricty, 2. edition, London 1840.)[94] Ama 18. yzylda, snn elektrik gibi k, magnetizm gibi zel bir madde olduu, btn bu zel maddelerin arl bulunmamas dolaysyla, tartlmaz olmalar yznden rasgele maddeden ayrldklar gr giderek nplana geti. [sayfa 147]

Dipnot [1*] talikler Engels'indir. -Ed. Aklayc Notlar [90] Blm bitmemitir. 1881 Nisanndan daha nce, 1882 Kasm ortasndan daha sonra yazlmamtr. lk tarih, blmn ikinci ksmnda

Engels'in Leibniz ve Huygens'in Popin ile Mektuplamas'ndan (Nisan 1881'de Berlin'de E. Gerland tarafndan yaynlanmtr) szetmesiyle ortaya kyor. kinci tarih, blmn birinci ksmnn sonu ile Engels'in Marks'a yazd 23 Kasm 1882 tarihli mektup arasndaki karlatrmadan kyor. Bu karlatrma, blmn mektuptan nce yazldn gsteriyor. (Bkz: 91 numaral not.) -142. [91] Engels, Marks'a yollad 23 Kasm 1882 tarihli mektupta, hareketin elektrik biiminin llmesi sorununda nemli bir dzeltme yapyordu. "Hareketin ls. " blmnde kendisinin verdii, mekanik hareketin iki trl llmesi probleminin zmnden ve Wilhelm Siemens'in 24 Austos 1882 tarihli ve 669 sayl Nature dergisinde yaynlanan konumasndan hareket ediyordu. Konuma, Southampton'da Britanya Bilimsel lerleme Derneinin 52. kongresinde yaplmt. Siemens, elektrik akmnn aktif gcn anlatan yeni elektrik birimi olarak watt'n kabul edilmesini neriyordu. Bu yzdendir ki, yukarda deinilen mektupta, Engels, volt ile watt arasna, bir ayrm koyuyordu; elektriin bu iki biriminden biri baka biimlere dnmedii hallerde elektrik hareketin okluk ls, teki de dnt hallerdeki okluk ls oluyordu. -144. [92] Joshua, 5. -145. [93] Leibnizens und Huygens' Briefwechsel mit Papin, nebst der Biographie Papin's und einigen zugehrigen Briefen und Aktenstcken, ("Leibniz ve Huygens'in Papin ile Mektuplamas, Papin'in Biyografisi ve Baz lgili Mektup ve Belgelerle Birlikte") hazrlayan E. Gerland, Berlin 1881. - 146. [94] Th. Thomson, An Outline of the Science of Heat and Electricity ("Is ve Elektrik Biliminin Bir Tasla"), 2nd ed., Londan 1840, s. 281. Birinci bask Londra'da 1830'da yaynland. -147.

ELEKTRK[1*]
ELEKTRK, s gibi, ama deiik bir yolla, bir eit her yerde bulunma niteliine sahiptir. Dnyada elektrik grnglerin katlmad herhangi bir deiim meydana gelmesi hemen hemen mmkn deildir. Su buharlarken, bir alev yanarken, iki ayr metal, ya da [sayfa 148] deiik scaklkta iki metal birbirine deince, ya da demir, bakr slfat zeltisiyle temasa gelince, vb., daha fazla gze arpan fiziksel ya da kimyasal grnglerle elektrik sreleri de ezamanda meydana gelir. ok farkl nitelikteki doal sreleri ne kadar kusursuz incelersek, o kadar daha ok elektrik belirtilerine raslarz. Onun her yerde bulunuuna, yarm yzyldan beri elektriin insanolunun sanayi hizmetinde gittike daha ok kullanlmas gereine karn, elektrik, nitelii hl daha tam bir karanlk iinde bulunan hareket biimidir. Galvanik akmn kefi, oksijenin kefinden aa yukar 25 yl daha yenidir ve elektrik teorisi bakmndan, hi deilse oksijenin kimyadaki nemi kadar nemlidir. Oysa bugn bile iki alan arasnda ne kadar byk bir ayrm vardr! Kimyada, zellikle, Dalton'un atom arlklar ile ilgili kefi sayesinde, bir dzen, ulalan sonular konusunda greli bir kesinlik ve bir sistematik, hemen hemen bir plan, bir kalenin dzenli olarak kuatlmasyla karlatrlabilecek, hl fethedilmemi alanlara bir saldr vardr. Elektrik teorisinde, ne kesinlikle dorulanm, ne de kesinlikle rtlm, eski ve pheli deneylerin meydana getirdii bir sr kark safra vardr. Karanlkta gvensiz el yordamlar bir gebe atllar srsnn saldrsna benzer, dank gleriyle, bilinmeyen alanlara sefer yapan saysz, bir bana kimselerin yapm olduklar dzensiz aratrma ve deneyler szkonusudur. Gerekten, bilimin tmne bir merkez noktas ve aratrmalara salam bir temel olacak, Dalton'un yapt gibi bir kefin, elektrik alannda da hl gerekli olduu kabul edilmelidir. Bugn, kapsaml bir teorinin konmasn olanaksz klan, bu alanda tekyanl bir grgclk olgusundan sorumlu, kendine, olabildii kadar dnceyi yasaklayan bir grgclk ve ayn zamanda sadece bu yzden yalnz [sayfa 149] yanl olarak dnmeyen, te yandan gerekleri ona tam bir ballk iersinde izlemek yeteneinde olmayan, bu nedenle de gerek grgcln tersine dnen ey, temelde elektrik teorisinin bu anlalmaz durumudur. Alman doa felsefesinin lgn, nsel (a priori) samalklar konusunda genel olarak bir ey syleyemeyen doabilimcilere, grgcl okulun yalnzca ada olanlar deil, ok daha sonraki dnemin teorik-fizik almalar salk verilmelidir. nk bunlar zellikle elektrik teorisinde olduka geerlidir. 1840 ylnn bir yaptn ele alalm: Thomas Thomson, An outline of the sciences of Heat and Electricity. htiyar Thomson, zamannda, gerekten bir otoriteydi. Ayrca, imdiye kadarki elektrikilerin en by olan Faraday'n yaptlarndan en nemli ksm elinin altnda bulunuyordu. Ama gene de kitabnda bu konuyla ilgili olarak kendisinden ok daha eski olan hegelci doa felsefesinin elektrik konusundaki kadar sama eyler vardr. rnein elektrik kvlcmnn anlatm Hegel'in bununla ilgili pasajnn, sanki dorudan doruya bir evirisidir. Her ikisi de, elektrik kvlcmnn gerek niteliinin ve eitliliinin renilmesinden nce bu alanda insanlarn kefetmeye altklar, imdi ounlukla zel durumlar ya da yanllklar olarak ortaya konmu btn mucizeleri sralar. stelik Thomson, 416. sayfada, Dessaigne'nin, barometre ykselirken ve termometre derken camn, reinenin, ipliin vb. cvaya daldrlarak negatif elektrik ykl duruma geldiini, barometre derken ve scaklk ykselirken ise pozitif elektrikle yklendiini; altn ile daha birok baka metalin yazn snma ile pozitif, kn souma ile negatif olduunu; bunlarn barometre ykselince ve kuzeyden rzgr esince kuvvetli elektrik tadn, scaklk ykselirken bu elektriin pozitif, derken negatif olduu vb. ileri sren kurt [sayfa 150] masallarn tam bir ciddiyetle anlatr. Gereklerle uramak ite bu kadar, Thomson, nsel kurgusuyla ilgili olarak elektrik kvlcmnn aadaki teorisini Faraday'n bizzat kendisinden alarak bize ltfetmektedir. "ok kk ve snrl bir yer kaplayan az bir paracn zel bir etkisiyle birok elektrik geirmeyen paracn polarize olmu indktif durumunun bir boalmas ya da dmesidir. Faraday'n anlayna gre, boalmann meydana geldii az saydaki paracklar birbirini itmekle kalmaz, ama kendine zg bir durum, bir sre iin olduka yksek bir dzeye kan bir durum alr; yani onlar evreleyen btn kuvvetleri birbiri ardndan kendi stlerine eker ve daha stn bir younluk durumuna ykselerek, belki de kimyasal olarak birleen atomlarn durumuna eit olarak; imdilik bizce bilinmeyen baz ilemlerle, belki de kendi glerini boaltt gibi, glerini boaltr; ve bu, tm srecin sonudur (and so the end of the vohole). En son etki, metal bir paracn yerine boalmakta olan paracklarn konmas gibidir. Her iki durumda da etki ilkelerinin bir sre sonra tam bir benzerlik gstermesi olanaksz deildir."[97] "Ben" diye ekliyor Thomson, "Faraday'n bu aklamasn onun kendi szckleriyle verdim, nk bunlar iyice anlayamyorum." Bu, Hegel'in elektrik kvlcmnda "ykl cismin zel madd yaps, srece henz girmeden, ama ancak basit ve ruhsal bir

yolda belirlendii iin", ve elektriin "cisme zg bir kzgnlk, kprme" olduu, "irkitildiinde her cismin gsterecei fkelilik" olduunu (Naturphilosophie, 324, ek)[98] syleyen Hegel'i okuyan herkesin bana kukusuz gelecektir. Ama temel dnce Hegel'de ve Faraday'da ayndr. Her ikisi de, elektriin maddenin bir durumu olduu dncesine kar kar, ama maddenin zel ve ayr tr olduunu benimser. [sayfa 151] Ve elektrik kvlcm, bamsz, serbest, herhangi yabanc madd zden ayr, ama duyularla alglanabilen ak bir ey olarak grnd iin, o zamann bilim ortamnda kvlcm, onlar, btn maddeden anlk olarak serbest hale gelmi bir "kuvvetin geici grngsel biimi olarak kavranlmas zorunlu sonucuna vardrmtr. Metal elektrotlar arasndaki kvlcml boalmada gerek "metalik paracklarn" karya sradn ve bylece "ykl cismin zel maddeselliinin" gerekten "srece girdiini" bildiimize gre, bizim iin, bilmece elbette zlmtr. Bilindii gibi, elektrik ve magnetizma, s ve k gibi, balangta, tartlamayan zel maddeler olarak kabul ediliyordu. Elektrikle ilgili olarak, biri pozitif dieri negatif iki kart tzn, iki "akkan"n olduu ve bunlar "elektrik ayrma kuvveti" diye adlandrlan eyle birbirinden uzaklatrlncaya dek, normal durumda birbirlerini ntralize ettikleri grnn hzla gelitii ok iyi bilinmektedir. O halde, iki cisimden birini pozitif, tekini negatif elektrikle olmak zere yklemek mmkndr; her ikisini nc bir iletici cisimle balaynca, koullara gre ya ani ya da srekli bir akmn yardmyla, "denge meydana gelir. Anszn dengelenme ok basit ve ak grnyordu ama, akm, glkler karyordu. Fechner ve daha ayrntl olarak Weber, her kapal devrede pozitif ve negatif elektrikli iki eit akmn cisimlerin tartlabilir moleklleri arasnda yan-yana bulunan kanallardan ters ynlerde akp gittii gr ile, akmn her defasnda ya salt pozitif ya da salt negatif elektriin bir hareketi olduu yolundaki en basit varsayma kar ktlar. Bu teoriden Weber'in ayrntl matematik almasnn vard sonu, bizi burada ilgilendirmeyen bir fonksiyonun 1/r bykl ile arplmasdr ve bu l/r "elektrik biriminin[sayfa 152] miligrama ... oran"[2*] anlamndadr (Wiedemann, Lehre vom Galvanismus ete, 2. Aufl., III, s. 569). Bir arlk lsne olan oran, elbette ancak bir arlk oran olabilir. Tekyanl grgclk, hesap yaparken dnmeyi ylesine unutmutur ki, burada tartlamayan elektrii tartlabilir duruma sokuyor ve arln matematik hesaplama iine koyuyor. Weber'in kard formller ancak belli snrlar iinde yeterli olabiliyordu. zellikle Helmholtz, enerjinin sakinimi ilkesi ile elien sonular henz birka yl nce hesaplamt. C. Neumann, Weber'in kart ynlerdeki ifte akm varsaymnn karsna 1871'de baka bir varsaym, iki elektrikten ancak birinin, rnein pozitif olann, akm iinde hareket ettii, tekinin, negatif olann ise, cismin ktlesi ile smsk bal bulunduu varsaymn kard. Wiedemann buna u notu ekliyor: Weber'in varsayd kart ynlerde akan e elektrik ktlelerin ifte akmna, pozitif akmn ynnde elektrik miktarlarn e birlikte tayan, bir de dar doru etkisiz olan ntr elektrik akm* eklenince, bu varsaym Weber'in varsaym ile birletirilebilir." (III, s. 577) Bu nerme de gene tekyanl bir grgcln karakteristik yandr. Elektrik akmn meydana getirmek iin, elektrik, negatif ve pozitif diye ikiye ayrlr. Oysa, bu iki tzle akm aklama yolundaki btn giriimler glkle karlar: gerek her defasnda ancak bunlardan birinin akmn iinde bulunduu varsaym, gerek her ikisinin zamanda olarak birbirine kar akmas varsaym, nc olarak da birinin ak halindeyken, tekinin durgun halde oluu varsaym. Eer bu sonuncu varsaym benimsersek, elektrostatik [sayfa 153] makinede ve Leyden iesinde, yeteri kadar hareketli olan negatif elektriin akm iinde cismin ktlesi ile smsk bal bulunduu yolundaki anlalmaz gr nasl aklayabiliriz? ok kolay. Telden saa doru akan + e pozitif akmn ve sola doru akan e negatif akmn yannda, nc bir e ntr elektrikle birlikte akm saa doru aktrz. nce iki elektriin, olu salayabilmeleri iin birbirinden ayr olmalar gerektiini varsayarz; ayrlm elektriklerin aknda meydana gelen olgular aklamak iin, bunlarn ayrlmam halde de akabileceklerini varsayarz. nce, belli bir olguyu aklamak iin bir varsaym yaparz. Karlatmz ilk glkte, birincisini dorudan doruya yadsyan ikinci bir varsaym yaparz. Bu baylarn yaknmaya haklar olduunu iddia ettikleri ne biim bir felsefedir bu? Ancak, elektriin madd nitelii konusundaki bu gr yannda, hemen ardndan ikinci bir gr ortaya kt. Bu gre gre, elektrik, cisimlerin salt bir durumu, bir "kuvvet" ya da bugn de diyebileceimiz gibi, hareketin zel bir biimi olarak kabul ediliyordu. Yukarda grdk ki, Hegel ve daha sonra Faraday bu gre katlyorlard. Isnn mekanik edeerinin kefedilmesinden sonra zel bir "s maddesi" grn kesinlikle ortadan kaldrdktan ve snn bir molekl hareketi olduunu tantladktan bu yana, atlan ilk adm, elektrii de bu yeni ynteme gre ele almak ve onun mekanik edeerinin saptanmasna girimek olmutu. Bu giriim tamamyla baarl oldu. zellikle Joule, Favre ve Raoult tarafndan yaplan deneylerle hem galvanik akmn "elektromotor kuvveti" denen eyin mekanik ve ssal edeeri, hem de retici pildeki kimyasal srelerle aa kan ya da elektroliz pilinde kullanlan enerji ile onun tam edeeri ortaya kondu. [sayfa 154] Bylece elektriin zel bir madd akkan olduu varsaym, gittike savunulamaz hale geldi. Bununla birlikte, s ile elektrik arasndaki benzerlik kusursuz deildi. Galvanik akm birok nemli noktalarda henz s iletiminden farklyd. Elektriksel olarak etkilenmi cisimler iinde neyin hareket ettiini sylemek henz olanakl deildi. Is durumunda olduu gibi salt bir molekl titreimi varsaym yetersiz grnyordu. Elektriin, n hzn bile geen ok byk hareket hz,[99] cismin moleklleri arasndaki hareketin iersinde bir tr madd tz bulunduu grn altetmede bir glk olarak kald. Burada Clerk Maxwell (1864), Hankel (1865), Reynard (1870) ve Edlund (1872) tarafndan ortaya atlan en son teoriler, elektrik, uzayn tmne ve ayn ekilde btn cisimlere yaylan, paracklar birbirlerini uzakln karesi ile ters orantl iken esnek bir ortamn hareketidir, eklinde ilk kez 1846'da Faraday tarafndan ileri srlen varsaymla tam bir uygunluk iindedir. Bir baka deyile, esir (ether) paracklarnn bir hareketi ve bu hareket iersinde cismin molekllerinin yer almasdr. Bu hareketin biimi konusunda eitli teoriler birbirlerinden ayrlyorlar. Girdapl hareketlerle ilgili daha yeni aratrmalara dayanan Maxwell, Hankel ve Reynard'n teorileri de bunu, deiik yollardan girdaplarla aklyorlar ve bylece yal Descartes'n girdab da gittike artan sayda yeni alanlarda bir kez daha saygnlna kavuuyor. Bu teorilerin ayrntlarna daha fazla girmeyeceiz. Bunlar birbirlerinden ok byk ayrmlar gsterirler ve mutlaka daha birok deiikliklere urayacaklardr. Ama bunlarn ortak temel kavrannda nemli bir ilerleme var gibi grnyor: bu da, elektriin btn tartlabilen maddelere geen k sac esir paracklarnn bir hareketi olduu, bu hareketin cisimlerin molekllerine [sayfa 155] tepki gsterdii anlaydr. Bu anlay daha nceki iki anlay badatrr. Buna gre, elektrik grngsnde tartlabilen maddeden farkl olarak hareket eden tzsel bir ey gerekten vardr. Ama bu tz elektriin kendisi deildir, elektrik, daha ok, tartlabilen maddenin dorudan, dolaysz bir hareket biimi olmamakla birlikte, hareketin bir biimi olarak kendim gstermektedir. Esir teorisi, bir yandan iki kart elektrik akkan konusundaki ok ilkel gr

amann bir yolunu gsterir, te yandan ise elektriksel hareketin asl madd temelinin ne olduunu, hareketi, elektrik grngleri meydana getiren eyin ne biim bir ey olduunu aklama olana verir. Esir teorisinin nemli bir baars da olmutur. yi bilindii gibi, elektriin, n hareketini dorudan doruya deiiklie uratan hi deilse bir nokta vardr: elektrik, n polarizasyon dzlemini dndrr. Clerk Maxwell yukardaki teorisine dayanarak, bir cismin elektrik etkilenme zgl kapasitesinin onun k krlma indisinin karesine eit olduunu hesaplyor. Boltzmann, eitli yaltkanlarn dielektirik sabitlerini aratrm ve kkrt, reine ve parafinde bu sabitlerin kare kknn sras ile onlarn krlma indisine eit olduunu bulmutur. En yksek sapma, kkrtte ancak %4'e kmtr. Bylece, Maxwell'in esir teorisi bu bakmdan deneysel olarak dorulanmtr. Bununla birlikte, bu birbiriyle elien varsaymlardan salam bir z bulup karacak yeni deney dizilerine kadar uzun zamann gemesi ve ok aba gsterilmesi gerekecektir. O zamana kadar, ya da esir teorisi de belki yepyeni bir teori ile uzaklatrlncaya kadar, elektrik teorisi bizzat kendisinin yanl olduunu kabul ettii bir anlatm biimini kullanmaktan dolay, kendisini kt bir durumda bulmaktadr. Onun tm terminolojisi [sayfa 156] henz iki elektrik akkan grne dayanyor. Bu teori, hl sklmadan, "cisimlerde akp giden elektrik ktlelerinden", "her moleklde elektriklerin bir blnnden" vb. szediyor. Daha nce belirtildii gibi, bu, ounluu ile bilimin bugnk gei durumundan kanlmaz olarak ortaya kacak bir talihsizliktir, ama ayn zamanda da aratrmalarn zellikle bu dalnda egemen olan tekyanl grgclkle birlikte, imdiki dnce kargaalnn srdrlmesinde olduka byk pay vardr. Elektrik makinesinin yardm ile srekli akm elde etmeyi, ya da tersine, galvanik akmla statik elektrik retmeyi, Leyden ielerini doldurmay vb. rendiimizden bu yana, statik ya da srtnme elektrii ile dinamik elektrik ya da galvanizm arasndaki kartlk belki de alm olarak grnebilir. Burada statik elektriin alt biimine deinmeden geiyoruz ve imdi elektriin bir alt biimi olarak kabul edilen magnetizme de dokunmuyoruz. Bununla ilgili grnglerin teorik aklanmasn, galvanik akm teorisinde aramak mmkn olduundan, esas olarak bunun zerinde duracaz. Bir srekli akm birok yollardan elde edilebilir. Mekanik ktle hareketi dorudan doruya, srtnme ile nce yalnz statik elektrik ve byk enerji sarf ile de srekli akm verir. Byk ksm bakmndan, hi deilse, elektrik hareketine dnmek iin, Gramme, Siemens ve bakalarnn yapt magnetik-elektrik makinelerinde olduu gibi magnetizmin aracl gereklidir. Is iki ayr metalin birlemesinde olduu gibi, dolaysz olarak elektrik akmna dntrlebilir. Kimyasal etkiyle serbest kalan, normal koullar altnda s biiminde ortaya kan enerji, belli koullar altnda elektrik hareketine dnr. Tersine, gerekli koullar [sayfa 157] salandnda hareketin bu son biimi bir baka hareket biimine dnr; ktle hareketine (ok kk bir lde dorudan doruya elektro-dinamik ekme ve itmelere, geni lde ise gene magnetizmann mdahalesi ile elektro-magnetik makinelere) sya baka deimeler olmad takdirde btn bir kapal devre iinde; kimyasal enerjiye .elektrolitik pillerde ve voltmetrelerde, akmn bileimleri ayrd ve bu bileimlerin baka yollarla bouna tutulduu devreye dnr. Btn bu dnmlere, btn deime biimleri iinde hareketin nicel edeerlii temel yasas hkmeder. Ya da, Wiedemann'n dedii gibi, "kuvvetin sakinimi yasas gereince, akmn retilmesi iin herhangi bir yoldan sarfedilen mekanik i, akmn btn etkilerini retmek iin sarfedilen ie edeer olmaldr." [III, s. 472.] Ktle hareketinin ya da snn elektrie[3*] dnmesinde karmza glkler kmaz; ortaya konmutur ki, birinci kta "elektromotor kuvvet" bu hareket iin sarfedilen ie eittir, ikinci kta ise bu "termopilin her balantsnda onun mutlak scakl ile dorudan orantl"dr (Wiedemann, III, s. 482); yani, her balant noktasnda bulunan snn mutlak birimlerle llm miktarna eittir. Kimyasal enerjiden retilen elektrik iin de, ayn yasann gerekten geerli olduu tantlanmtr. Ama sorun, hi deilse imdi yrrlkte olan teori iin pek basit deildir. O halde bunun biraz daha derinine inelim. Galvanik pil ileyiinin bir sonucu olarak hareket biiminin dnmleri konusunda yaplm deneylerin [sayfa 158] en gzel dizilerinden biri Favre'ndr (1857-1858).[100] Favre, bir kalorimetreye be elementten meydana gelme bir Smee pili koydu. kinci bir kalorimetreye kk bir elektromagnetik motor koydu; bunun ana ekseni ve makaras istenilen balanty elde edebilecek biimde serbest bulunuyordu. Pilde bir gram hidrojenin ya da 32,6 gram inko zeltisinin (inkonun eski kimyasal edeeri, imdi 65,2 olarak kabul edilen atom arlnn yarsna eit ve gram olarak syleniyor) her defasnda retilmesi aadaki sonulan verdi: A. Kalorimetreye balanan pil, motor dnda: s retimi 18.682, ya da 18.674 birim s. B. Pil ve kapal devreye balanan motor, ancak motor hareketten alkonarak: pilde s 16.448, motorda 2.219, toplam 18.667 birim s. C. B'de olduu gibi, ama motor, bir arlk kaldrmakszn alyor: pilde s 13.888, motorda 4.769, toplam 18.657 birim s. D. C'de olduu gibi, yalnz motor, bir arlk kaldryor ve bylece 131,24 kilogrammetre mekanik i yapyor: pilde s 15.427, motorda 2.947, toplam 18.374 birim s; yukardaki 18.682'ye kar kayp = 308 s birimi. Ancak yaplan 131,24 kilogrammetre mekanik i, 1.000 ile arplp (kimyasal sonulardaki gram kilograma evirmek iin) snn mekanik edeerine = 423,5 kilogrammetreye[101] blnnce, 309 s birimi, yani yaplan mekanik iin s edeeri olarak yukardaki kayba eit sonu ortaya kar. Demek ki, hareketin btn dnmlerinde onun edeeri kanlmaz hata snrlan erevesinde elektrik hareketi iin de ok ak olarak tantlanyor. Galvanik pilin "elektromotor kuvvetinin", elektrie evrilmi kimyasal enerjiden ve pilin kendisinin de bir buhar makinesinin verilen sy mekanik harekete evirmesi gibi, [sayfa 159] kimyasal enerjiyi elektrie dntren byle bir aygttan baka bir ey olmad da kantlanmtr. Her iki durumda da evirmeyi yapan aygt kendisinden herhangi bir enerji vermez. Ancak burada geleneksel anlay tarz ile ilgili bir zorluk ortaya kyor. Bu anlay tarz akkanlarla metaller arasnda, pilde meydana gelen deme durumlarna, kuvveti, elektromotor kuvveti ile orantl olan, yani belli bir pil iin belli enerji miktarn temsil eden bir "elektrik ayrma kuvveti" tanyor. Geleneksel anlay tarzna gre kimyasal etki olmakszn da pilde enerji kayna niteliini tayan bu elektrik ayrma kuvvetinin, kimyasal etki dolaysyla aa kan enerji ile ilikisi nedir? Eer bu, aa kan enerjiden bamsz bir enerji kayna ise, onun verdii enerji nereden geliyor? Bu soru, azok bulank olan bu biimiyle, Volta tarafndan ortaya atlan dokunma teorisi ile hemen bunun ardndan ortaya kan galvanik akmn kimyasal teorisi arasndaki anlamazlk noktasn meydana getirir.

Dokunma teorisi, akm, metallerin bir ya da birkann svya demeleri, hatta yalnzca svlarn arasnda oluan elektrik gerilimlerine ve bunlarn ntralize oluuna ya da devrede bu yoldan kan birbirine kart elektriklere balar. Saf dokunma teorisi, bu srada meydana gelebilecek kimyasal deimeleri ancak ikinci derecede hesaba katyordu. Buna karlk daha 1805'te Ritter, ancak harekete getiricilerin devreyi kapamadan nce bile kimyasal tepkimeler gstermesiyle bir akmn meydana gelebileceini ileri sryordu. Bu eski kimyasal teori genel olarak Wiedemann (I, s. 784) tarafndan, teori gereince dokunma elektrii denilen eyin "ancak ayn zamanda birbirine deen cisimlerin gerekten [sayfa 160] kimyasal bir rol oynamas, ya da hi olmazsa, dorudan kimyasal srelerle bantl olmamakla birlikte, kimyasal dengenin bozulmasnn birbirine deen cisimler arasnda 'kimyasal etkinlik ynnden bir eilim' gstermesi halinde ortaya kaca" diye zetlenmitir. Grlyor ki, her iki taraf da akmn enerji kayna sorununu, vaktiyle baka trl gerekten yaplamayaca gibi, ancak dolayl biimde ortaya koyuyor. Volta ve ardllarna gre, trde olmayan cisimlerin basit dokunmasnn srekli bir akm meydana getirecei ve bunun sonucu olarak, edeer dn olmakszn belirli bir i yapma yeteneinde olmaldr. Ritter ve yandalarnn da, kimyasal etkinliin bataryada akm retmesi ve onun i yapmasnn nasl olabildii konusunda, tpk onun gibi kafalar aydnlk deildir. Ama bu nokta Joule, Favre, Raoult ve bakalar tarafndan ok zaman nce kimya konusunda akla kavuturulduu halde, dokunma teorisi iin durum bunun tersinedir. Gnmze kadar geerli olduu haliyle, aslnda daha balang noktasnda durmaktadr. oktan zaman gemi bir dnemin kavramlar, hareketin bylelikle hi bir eyden kartlm olup olmadna baklmakszn, kendini yzeyde gsteren ilk grnrdeki nedene zel bir etki atfedilmesiyle yetinilmek zorunda kalnd bir dnemin kavramlar enerjinin sakinimi yasas ile dorudan elien kavramlar bylece bugnn elektrik teorisinde hl varlklarn srdrmektedir. Ve bu dncelerin en kar klabilir yanlar krplp atlrsa, zayflatlr, ksrlatrlr, gzden saklanrsa, bu, durumu hi de kurtarmaz; ancak karkl daha da beter duruma getirir. Grdmz gibi, akmn daha eski kimyasal teorisi bile, bataryann dokunma bantlarn, akmn [sayfa 161] meydana gelmesi iin mutlak vazgeilmez olarak kabul ediyor: yalnzca, bu dokunmalarn zamanda kimyasal etkileme olmakszn, hi bir zaman srekli akm salayamayacan koyuyor. Bugn de aka kabul edilmelidir ki, bataryann dokunma dzenlemeleri serbest haldeki kimyasal enerjiyi elektrie dntrecek aygt salad ve kimyasal enerjinin fiilen elektrik hareketine geip gemedii ya da ne denli getii, temelde bu dokunma dzenlemelerine bamldr. Wiedemann, tekyanl bir grgc olarak, eski dokunma teorisinde kurtarlabilecek ne varsa bunu kurtarmaya alyor. imdi onun ne syleyeceini izleyelim: "Eskiden inanlann tersine", diyor Wiedemann (I, s. 799), "kimyasal bakmdan birbirinden farkl olmayan cisimlerin, rnein metallerin, dokunma etkisi, ne pil teorisi iin vazgeilmezdir; ne de Ohm'un yasas, bu varsaym olmakszn karlabilecek bir yasa bundan kard gereklerle kantlanmtr, bu yasay deneysel olarak dorulayan Fechner, ayn ekilde dokunma teorisini savunmutur. Bununla birlikte, metal[4*] dokunmasyla elektrik uyarmas, hi deilse bugn yaplabilen deneyler gereince, birbirine deen cisimlerin st dzeylerini temiz tutmann olanakszlndan tr bu adan elde edilebilen nicel sonularn her zaman kanlmaz eksiklikler tayaca yadsnamaz." Grlyor ki, dokunma teorisi ok mtevaz hale gelmitir. Kendisi, akmn aklanmas iin hi de vazgeilmez olmadn, ne Ohm tarafndan teorik olarak, ne de Fechner tarafndan deneysel olarak tantlandn itiraf ediyor. Hatta, onun ancak dayanabilecei temel deneyler denilen deneylerin nicel bakmdan her [sayfa 162] zaman yalnzca pheli sonular verebileceini de itiraf ediyor ve sonunda bizden yalnzca, genellikle dokunma yoluyla yalnzmetaller yoluyla olmasna karn! bir elektrik hareketin meydana geldiini kabul etmemizi istiyor. Dokunma teorisi bu kadarla yetinseydi, buna kar sylenebilecek bir tek sz bile bulunamazd. ki metalin dokunmas ile elektrik olaynn meydana geldii, bunun yardm ile hazrlanm bir kurbaa bacann seirebilecei, bir elektroskobun yklenebilecei ve baka hareketlerin meydana getirilebilecei kukusuz kabul edilecektir. Her eyden nce ortaya kan tek soru udur: Bunun iin gerekli enerji nereden geliyor? Wiedemann'a gre (I, s. 14), bu soruyu yantlamak iin "aa yukar u gzlemler ileri srlecektir: A ve B trde olmayan metal plakalar, yakn bir mesafeye kadar birbirine yaklatrlnca, yapma kuvveti sonucu, bunlar birbirlerini ekerler. Karlkl olarak birbirlerine deince, bu ekimle onlara verilen hareketin canl kuvveti kaybolur. (Metallerin molekllerinin srekli titreimler halinde bulunduunu kabul edersek, trde olmayan metallerin birbirine deiinde, titremeyen molekller zamanda olarak birbirlerine deerlerse, bunlarn titreimlerinin deiimleri, bylece, canl kuvvetin kayb ile salanm olduu da mmkndr.) Kaybolan canl kuvveti, byk lde sya dnr. Kk bir ksm da, daha nce ayrlmam olan elektriklerin farkl bir dalmnda kullanlr. Yukarda belirttiimiz gibi, biraraya getirilen cisimler belki[5*] de iki elektriin eit olmayan ekimi sonucu, eit miktarlarda pozitif ve negatif elektrikle yklenirler." Dokunma teorisinin mtevazl gittike byr. [sayfa 163] nce, daha sonradan yle devasa bir i yapmas gereken, gl elektrik ayrma kuvvetinin, kendine ait elektrik yk tamad ve eer ona dardan enerji salanmazsa, grev yapamayaca kabul edilir. Daha sonra, ona glkle llebilen uzaklklar ve cisimlerin glkle llebilen uzaklkta yol almalarn salayan, kk bir enerji kaynandan biraz daha fazla, yapmann canl kuvvetiatfedilir. Ama nemli deil: varl ve ayn lde, temasa geldiinde yokolaca da sz gtrmez. Ama bu kk kaynak bile bizim amacmzn gerektirdiinden ok daha fazla enerji salar: byk bir ksm sya dnyor, ancak kk bir ksm elektrik ayrma kuvvetinin uyarlmasna yaryor. Son derece kk itmelerin son derece gl etkiler meydana getirdii durumlarn doada yeteri kadar bulunduu bilinmekle birlikte, anlaldna gre Wiedemann da burada damla halinde bile olmayan enerji kaynann glkle yeteceini seziyor ve her iki metalin dokunma yzeylerindeki molekl titreimlerinin ie karmas varsaymnda olas ikinci bir kaynak aryor. Burada karmza kan teki glkler bir yana, Grove ile Gassiot, Wiedemann'n bize bir sayfa nce bizzat anlatt gibi, elektrik uyarma iin fiil dokunmann mutlaka gerekli olmadn tantlyor. Ksacas, elektrik ayrma kuvvetinin enerji kaynam ne kadar ok incelersek, bu kaynak giderek bir hi durumuna gelir. Buna karn imdiye kadar, metal dokunmasyla elektrii uyaraca herhangi bir baka kaynak da bilmiyoruz. Naumann'a gre (Allgemeine und physikalische Chemie, Heidelberg 1877, s. 675) "dokunma elektromotor kuvvetler sy elektrie evirir". Kendisi, "bu kuvvetlerin elektrik hareketi meydana getirme yeteneinin, var olan s miktarna dayandn, ya da baka bir deyimle, scakln bir ilevi olduu varsaymnn doalln" [sayfa 164]kabul ediyor ki, bu le Roux tarafndan da

deneysel olarak tantlanmtr. Burada da kendimizi karanlkta bocalyor bulmaktayz. Metallerin kimyasal etkileme ile doru akm yaratma yasas, her zaman ince, bizim iin ayrdedilmesi olanaksz bir hava tabakas ve saf olmayan su ile rtl dokunma yzeylerinde ufak lde srekli olarak yer alan kimyasal srelere dnp el atmamz nler; bylece elektriin dokunma yzeyleri arasnda grlmeyen bir aktif elektrolitin varl ile aklamamz nler. Bir elektrolitin kapal devrede srekli bir akm retmesi gerekir. Ama bunun tersine, salt metal dokunma elektrii devrenin kapanmasyla kaybolur. Ve imdi asl noktaya geliyoruz: Bizzat Wiedemann, dardan enerji salamakszn, ilerini yapmak yeteneinden yoksun olduunu belirterek, her eyden nce metallerle snrl tuttuu bu "ayrlma elektrik kuvveti" ile mmkn hale getirilen kimyasal olarak kaytsz cisimlerin dokunmasndaki srekli bir akm retiminin, ve yleyse dardan gerekten ok kk bir enerji kaynann szkonusu olup olmad, ve ne tarzda szkonusu olduu noktasna. Kimyasal etkileme ile doru elektrik akm yaratan diziler, metalleri ylesine bir srada dzenler ki, her-biri kendinden bir nceki ile bantl olarak elektronegatif, kendisinden sonraki ile bantl olarak da elektropozitif bir davran iine girer. Demek ki bu dzende, inko, kalay, demir, bakr, platin gibi metal paralarndan bir dizi meydana getirirsek, her iki uta da elektrik gerilimleri elde edebiliriz. Ama metal dizisini, inko ile platini birbirine deecek ekilde bir kapal devre olarak dzenlersek, gerilim derhal ntrleir ve kaybolur. "O halde srekli bir elektrik akmnn retimi, kimyasal etkileme ile doru akm yaratan cisimlerin kapal devresinde mmkn deildir." [I, s. 45.] [sayfa 165] Wiedemann bu tmceyi u teorik dnce ile de destekler: "Gerekte, eer devrede srekli bir akm ortaya ksayd, bylece bizzat metal iletkenlerde s retilirdi ve bu snma olsa olsa metallerin balant yerlerindeki bir souma ile dengelenirdi. Herhalde snn dzgn olmayan bir dalmna neden olurdu. Ayrca, elektromagnetik motor, dardan herhangi bir ey vermeden de akmla srekli olarak iletilebilir ve bylece bir i yaplabilir; bu i mmkn deildir, nk metallerin smsk balanmasyla, rnein kaynak yaplmasyla bu ii dengeleyebilecek baka bir deiiklik dokunma yzeylerinde de meydana gelemez." [I, s. 44-45.] Metallerin dokunma elektriinin tek bana herhangi bir akm retemeyeceini teorik ve deneysel yoldan tantlamakla da yetinmeyen Wiedemann'n, bunun etkinliini akmda kendini gsterebilecei yerde, ortadan kaldrmak iin zel bir varsaym ortaya atmak zorunda kaldn da greceiz. Dokunma elektriinden akma gemek iin baka bir yol deneyelim. Wiedemann ile birlikte dnelim: "inko ve bakr ubuk gibi iki metal birer utan birbirine lehimlenmitir, ama bunlarn serbest kalan ularna nc bir cisim bu iki metale elektromotor olarak etki etmeyecek ama yalnzca yzeylerinde toplanm olan kart elektrikleri iletecek biimde, yle ki iinde ntrleecek biimde balanmlardr. Bu durumda elektrik ayrma kuvveti her zaman daha nceki gerilim farkn yeniden salayacak; bylece devrede srekli elektrik akm ortaya kacaktr, bu, esasen mmkn olmayan yeniden tamamlamaya gereksinme kalmakszn i grebilecek bir akmdr. Buna gre, elektromotor etkinlik olmakszn baka cisimlere doru yalnz elektrik ileten bir cisim varolamaz." [I, s. 45.] Balangta olduumuzdan daha iyi bir durumda [sayfa 166] deiliz. Hareket yaratmann olanakszl gene yolumuzu kapatyor. Kimyasal olarak kaytsz cisimlerin dokunmas, ve bylece bu trden bir dokunma elektrii ile hi bir zaman bir akm meydana getiremeyiz. O halde bir daha geri dnelim ve Wiedemann'n bize gsterdii bir nc yolu deneyelim: "Sonunda, bir inko ve bakr levhay, iersinde birbirinden kimyasal olarak ayn unsurlar bulunan ve birbirlerini tmyle doygunlatran, ikili denen bir birleimin bulunduu bir svya daldrrsak, rnein seyreltilmi hidroklorik aside (H+Cl) vb. 27. paragraf gereince inko negatif, bakr pozitif olarak yklenir. Metallerin balamasyla bu elektrikler dokunma yeri yoluyla birbirlerini ntralize ederler ve bylece dokunma yeri araclyla pozitif bir elektrik akm bakrdan inkoya doru akar. Ayrca, elektrik ayrlma kuvveti, ortaya kn bu iki metalin dokunma noktasnda gstererek, pozitif elektrii, ayn ynde ilettiinden, elektriin ayrlma kuvvetinin etkileri, kapal metal devresinde olduu gibi, ortadan kaldrlmam. O halde, kapal devrede inko ile dokunma yerinden geerek bakrdan inkoya ve svdan geerek inkodan bakra geen srekli bir pozitif elektrik akm meydana gelir. Devrede mevcut tek tek elektrik ayrlma kuvvetlerinin, akmn olumasna gerekten[6*] ne denli katld sorununa birazdan dneceiz (paragraf 34 ve devam). Byle bir 'galvanik akm' veren iletkenlerin bu kombinasyonuna bir galvanik element, ya da ayn zamanda bir galvanik batarya diyoruz." [I, s. 45.] Bylece mucize baarlmtr. Wiedemann'n kendisine gre de dardan enerji salamakszn etkin olmayan dokunmann salt elektrik ayrma kuvveti ile burada [sayfa 167] bir srekli akm meydana gelmitir. Wiedemann'n yukardaki blmnden baka bir aklama karsnda bulunmasaydk, gerekten de bu tam bir mucize olarak kalacakt. Burada olayla ilgili neler rendik? 1. Eer inko ve bakr ikili bileim denilen eyi ieren bir svya daldrlrsa 27. paragraf gereince inko negatif, bakr pozitif akmla yklenir. Oysa tm 27. paragrafta ikili bileimden tek szckle olsun szedilmiyor. Bu paragraf, aralarnda bir asit sv ile slanm bir kuma paras bulunan birer inko ve bakr levhann kimyasal etkileme ile doru elektrik akm yaratan basit bir unsuru anlatyor, sonra da herhangi bir kimyasal sreci belirtmeksizin iki metalin statik elektrik ykleni sonucunu inceliyor. kili bileim denilen ey, demek ki, burada, kk bir arka kapdan ieri gizlice sokuluvermi. 2. Bu ikili bileiin burada ne gibi i yapt tam bir sr olarak kalyor. Bunun "birbirlerini tmyle doygunlatran kimyasal iki elemente zlebildii"durumu (zldkten sonra m tmyle birbirlerini doyuruyorlar?!). Olsa olsa eer gerekten zmyorlarsa bize yeni bir eyler retebilirdi. Ama bu konuda bize tek szedilmiyor, bylece biz de imdilik, parafinde olduu gibi, bunun zlmediini varsaymak zorundayz. 3. Svda, inko negatif ve bakr pozitif akmla yklenince, biz bunlar birbiriyle (sv dnda) temasa geiririz. Derhal "elektrikler dokunma yerlerinde,bu yzden bakrdan inkoya pozitif elektriin akt bu yerde birbirlerini ntralize ederler". Neden bir ynde yalnzca "pozitif" elektrik akmnn getiini, kar ynde ise "negatif" elektrik akmnn, da neden gemediini gene renmiyoruz. imdiye kadar pozitif elektrik kadar gerekli olan negatif elektrie ne olduunu ise, hi renmiyoruz; elektrik ayrma [sayfa 168] kuvvetinin etkisi, bunlarn birbirlerinin karsnda tamamen serbest hale konmasndan oluuyordu. imdi bu, sanki ayklanp atlm gibi alaa edilmitir, ve sanki yalnz pozitif elektrik varm gibi bir duruma getirilmitir. Daha sonra ise, 51. sayfada bunun tam tersi syleniyor. nk burada "elektrikler tek bir akmda birleiyorlar"; bylece de ona hem negatif, hem pozitif elektrik akyor! Bizi bu karmaklktan kim kurtaracak? 4. "Ayrca elektrik ayrma kuvveti bu iki metalin dokunmalarnda ortaya karak pozitif elektrii ayn ynde ilettii

iin elektrik ayrma kuvvetinin etkileri, kapal metal bir devrede olduu gibi, yok edilmezler. Bylece srekli bir akm" meydana gelir vb.. Bu biraz zordur. nk ilerde greceimiz gibi, Wiedemann bize birka sayfa tede (s. 52), "srekli bir akmn meydana gelmesinde ... metallerin dokunma yerindeki elektrik ayrma kuvvetinin ...etkisiz olmas gerektiini",[7*] bu kuvvet pozitif elektrii ayn ynde iletmek yerine, akmn ters ynnde etki ettii zaman akm ortaya kmakla kalmaz, ayn zamanda bu durumda da bataryann ayrma kuvvetinin belirli bir payyla karlanamaz ve bylece gene etkisizdir. Bunun sonucu olarak Wiedemann 52. sayfada akmn sresi iin bu etkiyi gsterirken, ayrca zellikle bu amala ortaya koyduu bir varsaymla bunu yaparken, 45. sayfada akmn olumasnda zorunlu bir etmen olarak elektrik ayrlma kuvvetini nasl katabiliyor? 5. "O halde, kapal devrede inko ile dokunma yerinden geerek bakrdan inkoya ve svdan geerek inkodan bakra geen bir srekli pozitifelektrik akm [sayfa 169] meydana gelir." Ama byle srekli bir elektrik akm durumunda "onun yardmyla s bizzat iletkenlerin iinde retilecektir", ayn zamanda akmla "bir elektromagnetik motor iletilebilir ve bylece bir i yaplabilir", ki bu, enerji salanmakszn mmkn deildir. imdiye dek Wiedemann bize, byle bir enerjinin nereden ve nasl geldiini tek bir heceyle olsun aklamadndan, yukarda aratrlan iki durumda olduu gibi srekli akmn meydana gelmesi de olanaksz bir ey olarak kalmaktadr. Bunu Wiedemann'dan daha ok kimse sezemez. Kendisi, akmn meydana geliinin bu dikkate deer aklanmasndaki birok trmalayc noktalar mmkn olduu kadar abucak atlamay, birka sayfa boyunca okuru hl daha bu gizem dolu akmn termik, kimyasal, magnetik ve fizyolojik etkileri konusundaki eitli temel hikyelerle elendirmeyi uygun buluyor ve bu arada olaanst biimde ok sevilen bir ton kullanyor. Sonra anszn yle devam ediyor (s. 49): "imdi iki metalden ve bir svdan, rnein inko, bakr, hidroklorik asitten meydana gelme bir kapal devrede elektrik ayrma kuvvetinin nasl etkin olduunu aratrmamz gerekiyor. "Akm svdan geerken bundaki ikili bileimin elementleri (HCl), unsurlarndan birinin (H) bakrda ve teki unsurun da (Cl) edeer miktarnn inkoda serbest kalmas biiminde ayrldklarn, bu srada son unsurun edeer miktarda inko ile birleerek ZnCl'yi meydana getirdiini biliyoruz."[8*] Biliyoruz! Bunu biliyorsak, grdmz gibi bize bu sreten tek heceyle bile aklamada bulunmam olan Wiedemann'dan asla renmi deiliz. Sonra, bu [sayfa 170] srele ilgili bir eyler biliyorsak, bu da srecin Wiedemann tarafndan anlatld gibi olmaddr. Hidrojen ve klor gazndan bir molekl HCl'nin meydana gelmesinde 22.000 s birimi enerji miktar serbest kalr (Julius Thomsen).[102] Bundan dolay klorun hidrojenli bileikten tekrar ayrlmas iin her HCl moleklne ayn miktarda enerji salanmas zorunludur. Batarya bu enerjiyi nereden elde eder? Wiedemann'm anlattklarndan bunu renemediimize gre, bunu imdi kendimiz arayalm. Klor, inko ile birleerek inkoklorik meydana getirince, klorun hidrojenden ayrlmas iin gerekenden ok daha fazla enerji serbest hale gelir; (Zn, Cl2) 97.210, 2 (H, Cl) 44.000 s birimi meydana getirir (Julius Thomsen). Bununla bataryadaki sre aklanabilir. Bundan dolay Wiedemann'n belirttii gibi hidrojen sessiz sedasz bakrdan ve klor da inkodan "bu srada" daha sonra ve rasgele inko ile klor bileime girmez. Tersine, inkonun klor ile birlemesi btn sre iin temel ve esas kouldur ve gereklemedii srece bakrdaki hidrojen iin bouna beklenmi olur. Bir molekl ZnCl'nin olumasnda aa kan enerjinin, iki atom H'nin iki molekl HCl'den serbest duruma gelmesi iin harcanan enerjiden kalan fazlalk bataryada elektrik hareketine evrilir ve akm devresinde grnen "elektromotor kuvvetin" tmn salar. O halde herhangi bir enerji kayna gstermeden hidrojen ile kloru iki paraya ayran gizemli bir "elektrik ayrma kuvveti" deildir, tm "elektrik ayrma kuvvetlerini" ve kapal devrenin "elektromotor kuvvetleri" ile onlarn varl iin gerekli olan enerji, bataryada oluan toplam kimyasal enerjidir. O halde imdilik, Wiedemann'n ikinci akm aklamasnn birincisi gibi pek az yardmc olduunu bir [sayfa 171] kenara kaydederek, metin zerinde biraz daha ilerleyelim: "Bu sre, metaller arasndaki ikili tzn metallerin durumunda olduu gibi u ya da bu elektriin onun btn ktlesinin egemen bir ekiminden ibaret olmadn, ama ayrca onun unsurlarnn zel etkisi ile ortaya ktn tantlyor. Cl unsuru pozitif elektrik akmn svya getii yerde, H unsuru da negatif elektriin getii yerde aa kt iin, HCl bileii iersindeki klorun her edeeri pozitif- elektriin ie karmasyla belirlenen ekiminin belirli bir negatif elektrik miktaryla yklendiini varsayarz. Bu, bileiin elektronegatif unsurudur. Ayn ekilde H edeerinin pozitif elektrikle yklenmesi ve bylece bileiin elektropozitif unsurunu meydana getirmesi gerekir. Bu ykler, H ve Cl bileiminde, inko ile bakr dokunmasnda olduu gibi meydana gelebilirler. HCl bileii bu durumda elektrikli olmadndan, ayn biimde, bunda pozitif ve negatif unsurlarn atomlarnn eit miktarlarda pozitif ve negatif elektrik tadn varsaymamz gerekir. "imdi seyreltilmi bir hidroklorik aside birer inko ve bakr levha batrlrsa, inko, elektronegatif unsura (Cl) ynelik, elektropozitif unsura (H) ynelik olandan daha kuvvetli bir ekime sahip olduunu varsayabiliriz. Bunun sonucu olarak, hidroklorik asidin moleklleri inko ile temas edince, elektronegatif unsurlar inkoya, elektropozitif unsurlar bakra ynelme durumuna geerler. Byle bir durum alan unsurlarn elektrik ekimle daha sonraki HCl molekllerinin unsurlar zerinde etki yaptklarndan dolay, inko ve bakr levhalar arasndaki tm molekller dizisi, yle bir dzenlemeye girer: [bkz: s. 173, ema] inkonun negatif klora etkisi gibi ikinci metal de pozitif hidrojeni etkilerse, byle bir dzenlemenin meydana gelmesi kolaylatrlm [sayfa 172] olur. Daha zayf da olsa, eer tersine bir etki olursa, hi deilse bunun yn deimeden kalr.

"inkoya bitiik olan elektronegatif Cl unsurunun negatif elektriinin etkisi dolaysyla, elektrik, inkoda o ekilde dalacaktr ki, bunun bir sonraki asit atomunun Cl'sine[103] yakn olan yerlerde pozitif, uzak olan yerlerde negatif ykle yklenecektir. Ayn ekilde, negatif elektrik de hidroklorik aside bitiik elektropozitif H unsurunun yanndaki bakrda birikecek, pozitif elektrik daha uzak ksmlara itilecektir.

"Bundan sonra inkodaki pozitif elektrik, en yakndaki Cl atomunun negatif elektrii ile ve Cl atomu da inko ile [elektrik tamayan ZnCl2 halinde][9*]birleir. Daha nce Cl atomu ile birleik olan elektropozitif H atomu, ikinci HC1 atomunun ona dnk Cl atomu ile, bu atomlarda bulunan elektriklerin birletii ezamanda birleir; ayn ekilde, ikinci HC1 atomunun H atomu nc atomun Cl atomu ile vb. birleir, en sonunda bakrda bir atom H serbest kalr ve bunun pozitif elektrii, bakrn dalan negatif elektrii ile birleir, bylece elektriksiz olmamak durumundan kurtulur." Bu sre, "metal plakalarda ylan elektriklerin hidroklorik asidin unsurlarnn onlara dnk elektrikleri zerinde yapt itici etki, asit paralarnn kimyasal ekimini metallerle dengeletirinceye kadar kendini yineler. Ama metal plakalar bir iletkenle birletirilirse, metal plakalarn serbest elektrii birbirleriyle birleir ve bu sre yeniden balayabilir. Bu [sayfa 173] yoldan sabit bir elektrik akm meydana gelir. Aktr ki, burada, ikili birleimin unsurlarnn metallerde toparlanmas ve bunun belirli bir hza ulamas ve daha sonra durgun duruma gelmesi, ya (ZnCl2) bileimin olumasyla, ya da serbest duruma (H) gelmesiyle, srekli bir canl kuvvet kayb olur. ("Wiedemann'n notu: Cl ve H unsurlarnn ayrlmasyla kazanlan canl kuvvet ... bitiik atomlarn unsurlaryla bu unsurlarn birlemesinde canl kuvvet kayb karland iin, bu srecin etkisi dikkate alnmayabilir.) Canl kuvvetin bu kayb, aka kendini belli eden kimyasal srete, seyreltilmi asitteki inkonun edeer eriyiinde meydana gelen scakla edeerdir. Bu deer, elektriin ayrmasnda gereken iin ayns olmaldr. Bundan dolay, elektrikler bir akm meydana getirmek iin birleirse edeeri bir inko eriyii srasnda ve svdan edeer bir hidrojen karlmas srasnda btn kapal devrede, ister s biiminde, ister dsal i yapma biiminde olsun, gene bu kimyasal srece tekabl eder, edeer bir s ortaya kar." [10*] [I, s. 49-51.] "Varsayalm olabilir varsaymalyz ki varsayabiliriz dalrsa yklenirse" vb. vb.. Bu bir sr tahminden ve art kipinden ancak tane gsterge kesinlikle ortaya karlabiliyor: birincisi, inkonun klorla birlemesinde imdi hidrojenin serbest duruma gelmesinin art olduu syleniyor; ikincisi, ancak imdi iin sonunda denebilir ki, raslansal olarak rendiimiz gibi, burada serbest kalan enerji, akmn meydana gelmesi iin gerekli btn enerjinin kayna ve hatta tek kaynadr; ncs, akmn meydana geliinin bu trl aklanmas, son iki aklamann birbirine ters dmesi yannda onlarla dorudan [sayfa 174] doruya da eliir. Daha sonra yle deniyor: "Srekli akmn olumas iin, yleyse, metal elektrotlarla uyandrlm bataryann svs iersinde ikili bileimin atomlarnn eit olmayan ekim ve polarizasyonundan salanan salt ve tek bana[11*] elektrik ayrma kuvveti vardr; metallerin dokunma yerlerinde artk mekaniksel deiiklikler yoktur, elektrik ayrma kuvvetinin, te yandan ilemez durumda olmas gerekir.* Bu kuvvetin, sv yoluyla metallerin elektromotor drtsne kar etki gstermesi* durumunda (kurun ile tenekenin potasyum siyanid eriyiine daldrlmasnda olduu gibi), dokunma yerinde ayrma kuvvetinin belirli bir pay ile denklemediini, kapal devrede tm elektrik ayrma kuvvetinin (ve elektromotor kuvvetin) yukarda deinilen kimyasal srelerin s edeerlii ile olan ve gene yukarda deinilen tam orants tantlar. Demek ki, bunun bir baka yoldan ntrlemesi gerekir. En basit olarak bu, yle bir varsaym altnda meydana gelebilir: uyarc svnn metallerle temas etmesi durumunda, elektromotor kuvvet, iki yoldan retilir; nce, bir btn olarak svktlesinin[11*] u ya da bu elektrik ynnde eit olmayan gl bir ekimi yoluyla; sonra da, svnn kart elektrik ykl unsurlar ynnde metallerin eit olmayan ekimi yoluyla... Elektrik ynnde nceki eit olmayan ekim (ktle ekimi) dolaysyla, sv metallerin kimyasal etkileme ile elektrik akm retme dizisi yasasna tmyle uyacaktr, ve kapal bir devrede ... elektrik ayrlma kuvvetlerinin (ve elektromotor kuvvetlerin) tmyle sfra eitlenmesi meydana gelecektir; ikinci (kimyasal[11*]) etki ... ise akmn meydana gelmesi iin gerekli elektrik ayrma [sayfa 175] kuvvetini ve buna uygun elektromotor kuvveti kendiliinden[11*]salayabilir." (I, s. 52-53.) Bununla dokunma teorisinin son kalnts da akmn oluumundan rahatlkla temizleniyor ve ayn zamanda da akmn olumasyla ilgili 45. sayfada verilen Wiedemann'n birinci aklamasnn son kalnts da temizleniyor. Sonunda, tpk buhar makinesinin s enerjisini mekanik enerjiye evirmesi aygt gibi, galvanik bataryann serbest kalma sreci ierisinde kimyasal enerjiyi elektrik hareketine, elektrik ayrma kuvveti ve elektromotor kuvvet denilen eye evirmek iin, basit bir aygt olduu aka itiraf ediliyor. Bu durumda olduu gibi teki durumda da, aygt, ancak enerjinin serbest kalmas ve daha sonra dnmesi iin gerekli koullar salyor, ama kendinden bir enerji vermiyor. Bunu bylece koyduktan sonra, imdi yapmamz gereken ey, Wiedemann'n akm aklamasnn nc biimini daha yakndan incelemektir: Burada, bataryann kapal devresindeki enerji dnm nasl gsteriliyor? Aktr ki, burada, diyor Wiedemann, "ikili bileimin unsurlarnn metallerde toparlanmas ve btn belirli bir hza ulamas ve daha sonra durgun hale gelmesi, ya (ZnCl) bileimin olumasyla, ya da serbest hale (H) gelmesiyle, srekli bir canl kuvvet kayb olur. Bu kayp, gzle grlr biimde ortaya kan, yani aslnda inkonun bir edeerinin seyreltilmi asitte erimesiyle serbest kalan kimyasal sreteki s miktarna edeerdir." Birincisi, eer sre salt biimde olursa, bataryada inkonun erimesiyle bir s serbest kalmaz; serbest kalan enerji gerekte dorudan elektrie dnr ve [sayfa 176] ancak bundan, tm devrenin direnci ile daha sonra sya dnr. kincisi, canl kuvvet, ktlenin hznn karesi ile arpmnn yarsdr. O halde yukardaki tmcenin yle olmas gerekir: Seyreltilmi hidroklorik asitteki bir edeer inkonun eriyiinde serbest kalan enerji, u kadar kaloriye, iyonlarn ktlesinin yarsnn ve bunlarn metallere giderken gsterdii hzn karesinin arpmna edeerdir. Byle syleyince, tmce, aka yanltr; iyonlarn gidiiyle ortaya kan canl kuvvet kimyasal srele serbest durumda kalan enerjiye edeer olmaktan uzaktr.[12*] Eer byle olsayd, kapal devrenin kalntsnda akm iin geriye enerji kalmayacandan akm olanakszolacakt. Bundan dolay, iyonlarn "ya bir bileik meydana getirerek, ya da serbest duruma geerek hareketsizlie kavutuklar" yolunda ayr bir uyanda bulunulmutur. Ama canl kuvvetteki kayp bu iki srete meydana gelen enerji dnmlerini de iine alyorsa, o zaman gerek bir kmaz iine girmiiz demektir. nk serbest kalan enerjinin tmn asl bu iki srece borluyuz, bundan dolay da burada bir canl kuvvet kaybndan asla szedilemez, [sayfa 177] olsa olsa bir kazantan szedilebilir. O halde apaktr ki, Wiedemann bu nerme ile kesin hi bir ey sylemi deildir; daha ok "canl kuvvet kayb", akmn eski dokunma teorisinden kimyasal izahna onun ldrc sramasn salayacak olan deus ex machina'y[13*] temsil ediyor yalnzca. Aslnda canl kuvvet kayb artk imdi iini tamamlamtr ve kenara frlatlp atlmtr; bundan byle akmn

meydana gelmesi iin tek enerji kayna olarak tartmasz bataryadaki kimyasal sre geerlidir ve yazarmzn bundan sonraki tek kaygs, kimyasal olarak kaytsz cisimlerin dokunmasndaki elektrik uyarmnn son kalntsndan, yani iki metalin dokunma yerindeki etkin ayrma kuvvetinden kibarca nasl kurtulabileceidir. Wiedeman'n elektrik akmnn meydana gelii konusunda yukardaki aklamasn okurken, Strauss, Wilke, Bruno Bauer ve bakalarnn filolojik-tarihsel ncil eletirisine krk yl kadar nce kar kan tam ve yar-ortodoks tanrbilimcilerin kulland savunmann bir rnei ile karlalm gibidir. Yntem ayndr, ve byle de olmas gerekmektedir. nk her iki durumda szkonusu olan, bilimsel dnceden miras kalan gelenein kurtarlmas sorunudur. En ok matematik hesaplama biiminde ortaya kabilen salt grgclk, yalnz yadsnamayacak gereklerle uratn hayal ediyor. Aslnda ise, daha ok geleneksel kavramlarla ncllerinin byk bir ksm eskimi dnce rnleri ile, ve pozitif ve negatif elektrik, ayrma kuvveti, dokunma teorisi gibi eylerle urar. Bunlar, ona, matematiksel formlasyonun kesinlii sayesinde ncellerin varsayl niteliklerinin rahata bir yana brakld [sayfa 178] sonu gelmez matematiksel hesaplarn temeli olma grevi grr. Bu tr grgclk, ada dncenin sonular karsnda pheci olduu kadar, ncllerin dncesi karsnda da ylesine inanldr. Onun iin deneyle konulmu gerekler bile geleneksel yorumlamalarndan giderek ayrlmaz duruma gelmektedir; en basit elektrik grngs yanl sunulur, rnein iki elektrik arasna bu yanl sokuturulur; bu grgclk, gerekleri artk doru anlatamaz, nk geleneksel yorumlama anlatmla rlmtr. Ksacas, burada tanrbilim alannda olduu kadar yksek bir dzeyde gelimi bir gelenee elektrik teorisi alannda da raslyoruz. Her iki alanda da son aratrmalarn sonular, bugne kadar bilinmeyen ya da tartmal gereklerin saptanmas ve bundan zorunlu olarak ortaya kan teorik sonularn kesinlii eski gelenein karsna insafszca karld iin bu gelenein savunucular ok kt bir kmazn iine dyorlar. Trl kaamaklara, tutamaksz arelere, badamayan elikileri yaldzlamaya bavuruyorlar ve bylece en sonunda artk kar yollar olmayan bir elikiler kargaalna giriyorlar. "Dokunma kuvveti" yoluyla eski akm aklamasn kimyasal enerjinin serbest kal yoluyla yaplan modern aklama ile aklc yoldan badatrma yolundaki umutsuzca aba yznden Wiedemann'n burada kendi kendisiyle en aresiz elikiye dmesinin nedeni, tm eski elektrik teorisine kar olan bu inantr. Wiedemann'n akm aklamasnn yukardaki eletirisi laf kalabalna dayanyor diye belki itiraz edilecektir. Wiedemann balangta biraz dikkatsiz ve belirsiz konusa da, enerjinin sakinimi ilkesi ile uyum iinde olan doru bir aklamayla, sonunda, her eyi dzeltiyor. Bu gre karlk aada baka bir rnek, bataryadaki sre konusunda yapt aklamay [sayfa 179] veriyoruz: inko, seyreltilmi slfrik asit, bakr: "ki plakay bir telle birbirine balaynca bir galvanik akm meydana gelir. ... Elektrolitik srele[14*] seyreltik slfrik asidin suyundan* bakrda 1 edeer hidrojen ayrlr, bu hidrojen kabarcklar halinde kar. inkoda 1 edeer oksijen meydana gelir ve bu inkoyu okside ederek inko oksit haline getirir, inko oksit onu evreleyen asitte eriyerek slfrik inko oksit durumuna gelir." (I, s. 593.) Suyu gaz durumundaki hidrojen ve oksijen durumuna getirmek iin her su moleklne 68.924 s birimlik enerji gereklidir. Yukardaki bataryada enerji nereden geliyor? "Elektrolitik sre yoluyla." Elektrolitik sre bunu nereden alyor? Yant yok. Ama daha sonra Wiedemann bize bir kez deil en az iki kez (I, s 472 ve 614) "son deneylere gre [elektrolizde] suyun kendisinin paralanmadn", olaymzda slfrik asidin, H2SO4, bir yandan H2, te yandan SO3 + O olarak paralandn, bu srada H2 ve O'nun elverili koullar altnda gaz durumunda kabileceini anlatyor. Ancak bununla srecin btn nitelii deiiyor. H2SO4'n H2'si dorudan doruya yerini iki deerli inkoya brakyor ve inko slfat, ZnSO 4, meydana getiriyor. Bir yanda H2, te yanda S03 + O kalyor. Bu iki gaz, suyu meydana getirdikleri oranda kayboluyor, SO3 eriyiin suyu (H2O) ile gene birleerek H2SO4, yani slfrik asit meydana getiriyor. Ama ZnSO4 meydana geliinde, hem slfrik asidin hidrojenini karma ve serbest brakma iin gerekli miktarda, hem de olaymzda akm meydana gelmesinde kullanlan olduka fazla bir enerji ortaya kyor. O halde inko, nce oksitlemek ve sonra asitte zlmek iin elektrolitik srecin kendisine serbest oksijen salamasn beklemiyor. Tersine, [sayfa 180] dorudan doruya srece giriyor ve bu sre ancak inkonun bu katlmasyla meydana geliyor. Burada eskimi kimyasal kavramlarn eskimi dokunma kavramlarnn yardmna nasl kotuunu gryoruz. Modern grler gereince, tuz, iinde hidrojenin yerini bir metalin ald bir asittir. Burada incelenen sre bu gr doruluyor; asitteki hidrojenin yerini dorudan inkonun almas enerji dnmn eksiksiz aklyor. Wiedemann'n izledii eski gr, bir tuzu bir asitle bir metal oksidin bileii kabul ediyor ve bundan dolay slfrik inko oksit yerine inko slfattan szediyor. Ama inko ve slfrik asit bataryamzda, slfrik inko oksit elde etmek iin inkonun nce okside olmas gerekir. inkoyu yeterince abuk okside etmek iin serbest oksijenimizin bulunmas gerek. Serbest oksijen elde etmek iin hidrojen bakrda meydana geldiinden, suyun zldn varsaymak zorundayz. Suyu zmek iin byk lde enerjiye gereksinmemiz vardr. Bunu nasl elde edeceiz? Son kimyasal rn olan "slfrik inko oksit" meydana gelmeye balamad srece harekete geemeyen "elektrolitik sre yoluyla". ocuk anay douruyor. Demek ki, Wiedemann burada da tm sreci tamamen tersine ve ba aaya eviriyor. Bu yzden de aktif ve pasif elektrolizi, birbirine dorudan doruya ters den iki sreci, salt elektroliz olarak gsteriyor. BURAYA kadar bataryadaki olaylar, yani bir enerji fazlasnn kimyasal etki yoluyla serbest kald ve bataryann dzenlenmesi yoluyla elektrie dnme srecini inceledik. Ama bilindii gibi bu sre tersine de evrilebilir: bataryada kimyasal enerjiden retilen srekli akm elektrii, kapal devreye konulan bir elektrolitik pilde yeniden kimyasal enerjiye evrilebilir. Her [sayfa 181] iki sre birbirine aka terstir. Birincisini kimyasal-elektrik diye alrsak ikincisi elektrokimyasaldr. Her ikisi ayn devrede ayn tzlerle meydana gelebilirler. Bylece, gaz unsurlarndan kimyasal etkileme ile doru elektrik akm yaratan pil, suyu oluturmak iin hidrojen ve oksijenin birliinden retilen akm, devreye sokulan elektrolitik pil ierisinde suyu oluturduklar oranlarda gaz halinde hidrojen ve gaz halinde oksijen salarlar. Genel gr, birbirine ters den bu iki sreci tek bir ifade: elektroliz altnda kavrar ve aktif elektrolizle bir pasif elektroliz arasnda, bir uyarc sv ile bir pasif elektrolit arasnda hi bir ayrm yapmaz. Wiedemann genel olarak elektrolizi 133. sayfada byle iliyor ve sonunda, "bataryadaki elektroliz" zerine baz uyarlar ekliyor, gerek bataryalardaki sreler bu blmn ancak 17

sayfalk en kk ksmn kapsyor. Daha sonraki "elektroliz teorisinde" de batarya ve elektrolitik pil kartlna hi deinilmiyor ve bir sonraki "Elektrolizin letken Direnci zerindeki Etkisi ve Kapal Devredeki Elektromotor Kuvvet" blmnde, kapal devrede enerjinin dnmnn nasl ilendiini arayan kimse ac bir hayal krklna urayacaktr. imdi, grnr bir enerji salanmas olmadan H2'yi O'dan ayrabilen, kitabn bu blmlerinde, daha nceki gizemli "elektrik ayrma kuvvetinin" roln oynayan, kar durulmaz "elektrolitik sreci" ele alalm. "yonlarn ayrmas ile ilgili birinci ve salt elektrolitik[15*] sre yannda daha bir dizi, birincisinden tamamen bamsz, ikinci dereceden, salt kimyasal sreler, akmla paralanan iyonlarn etkisiyle meydana gelir. Bu etki, elektrotlarn malzemesi ve zlen cisimler zerinde, ayn zamanda da eritici maddelerle ilgili olarak eriticide meydana gelebilir." (I, s. 481.) [sayfa 182] Yukarda deinilen bataryaya dnelim: seyrettik slfrik asitte inko ve bakr. Burada Wiedemann'n kendi deyimine gre, ayrlm iyonlar, sudaki H2ve O'dur. Bundan dolay, ona gre inkonun oksitlenmesi ve ZnO4n meydana gelii, birinci sre ancak onun iersinde mmkn olabilmesi gereine karn elektrolitik sreten bamsz, ikincil, salt kimyasal bir sretir. Olaylarn gerek akn byle tersine evirmenin zorunlu olarak meydana getirdii bu karkl imdi biraz daha ayrntl olarak gzden geirelim. nce, Wiedemann'n ileri srd birka rnein[16*] konusu olan elektrolitik pildeki szde ikinci dereceden sreleri ele alalm (s. 481-482): I. Suda zlm sodyum slfat (Na2SO4) elektrolizi. Bu, "SO3 + O'nun 1 edeerine ... ve Na'nn 1 edeerine ... ayrlr. Sonuncusu ise eritici svya kar tepki gsterir ve H'nin 1 edeerini ondan ayrr, buna karlk 1 edeer kostik soda [NaOH] meydana gelir ve etrafndaki suda zr." Denklem yledir: Na2SO4 + 2H2O = O + SO3 + 2NaOH + 2H. Gerekte ise, bu rnekte paralanma Na2SO4 = Na2 + SO3 + O denklemi olarak birincil, elektro-kimyasal sre diye kabul edilebilir ve daha sonra Na2 + 2H2O = 2NaOH + 2H dnml ikincil, salt kimyasal bir sre saylabilir. Ama bu ikincil sre, hidrojenin grnd yerdeki, elektrodu derhal etkiler; bu yzden de bylece serbest kalan olduka nemli miktarda enerji (Julius Thomsen'e [sayfa 183] gre, edeeri Na, O, H iin 111.810 s birimi), hi deilse bunun byk ksm, elektrie dnr ve ancak bir ksm pilde dorudan sya dnr. Ama sonuncusu bataryada dorudan ya da birincil olarak serbest kalan kimyasal enerji iin de szkonusu olabilir. Bununla birlikte, bylece elde edilen ve elektrie dnen enerji miktar, Na2SO4'n srekli zlmesi iin salanan akmdan kartlmas gerekir. Sodyumun hid-ratlatrlm okside dnmesi tm srecin ilk annda ikincil bir sre olarak grnrse, ikinci andan itibaren tm srecin temel bir etkeni durumuna gelir ve bylece ikincil olmaktan kar. Ancak imdi bu elektrolitik pilde nc bir sre meydana gelir: SO 3, H2SO4', slfrik asidi oluturmak iin H2O ile birleir, ne var ki, SO3 bu durumda da iinde enerjinin aa kaca pozitif elektrotun metali ile bileime girmez. Ama bu deimenin elektrotta hemen olmas art deildir ve bu srada serbest kalan enerji miktar (Julius Thomsen'e gre 21.320 s birimi) tamamen ya da byk ksm ile pilde bizzat sya dnr ve olsa olsa ok az bir blmn akmdaki elektrie ayrr. Bu pilde olagelen tek gerek ikincil sre de bu nedenle Wiedemann tarafndan hi belirtilmemitir. II. "Eer bakr slfat zeltisi [CuSO4 + 5H2O] pozitif bir bakr elektrodu ile negatif bir platin elektrodu arasnda elektrolize edilirse, negatif platin elektrotta 1 edeer suyun ayrmas iin 1 edeer bakr, ayn akm devresinde slfrik asidin zamanda ayrmasyla birlikte ortaya kar; pozitif elektrotta 1 edeer S0 4 ortaya kacaktr; ama bu elektrodun bakr ile birleerek 1 edeer CuS04 meydana getirir ki, bu, elektrolize edilen zeltinin suyu iinde zlr." [I, s. 481.] Modern kimyasal deyi biimine gre sreci yle [sayfa 184] koymamz gerekir: Bakr platin zerinde toplanyor; bu haliyle var olmayan ve serbest kalan SO4, SO3+O olarak paralanyor ve O serbest halde aa kyor. SOs sulu zcden H2O'yu alyor ve H2SO4' meydana getiriyor, bu da tekrar H2'yi serbest brakarak elektrotun bakr ile birleip CuSO4' meydana getiriyor. Burada kesinlikle konuunca, srele kar karyayz: (1) Cu ve SO 4'n ayrlmas; (2) SO3+O+H2O=H2SO4+O; (3) H2SO4+Cu=H2+CuSO4. lkini birincil, teki ikisini ikincil olarak kabul etmek doaldr. Ama enerji dnmlerini sorarsak, birinci srecin ncsnn bir ksm ile tam olarak karlandm grrz: Bakrn S0 4'ten ayrlmas, teki elektrotta ikisinin yeniden birlemesi ile olur. Bakrn bir elektrottan tekine kaymas iin gerekli enerjiyi, ve ayn ekilde sya dnme yoluyla bataryadaki kanlmaz ve kesinlikle saptanamayan enerji kaybn bir yana brakrsak, burada birincil sre denilen eyin akmdan hi enerji almad gibi bir durumla karlarz. H2 ve O'nun ayrlmasn mmkn klan enerjiyi, ki bu ayn zamanda dolayszdr, akm salar, ve tm srecin gerek kimyasal sonucu olduunu tantlar o halde, ikincil ya da hatta ncl bir srecin meydana getirilmesidir. teki durumlarda olduu gibi yukardaki her iki rnekte de birincil ve ikincil srelerin birbirinden ayrlmasnn greli bir hakll olduu yadsnamaz. Bylece her iki durumda da teki eyler yanmda su da aka ayrr ve suyun elementleri kart elektrotlara gider. En son deneylere gre, mutlak saf su ideal bir yaltkana olabildii kadar yakndr, ayn zamanda bir elektrolit deildir, bu ve benzeri durumlarda elektro-kimyasal olarak dorudan ayran suyun olmad, ama asitten ayrlan su elementleri ki burada zeltinin suyunun ie karmasnn zorunlu olduu bir gerektir olduunu gstermek nemlidir. [sayfa 185] III. "iki U biimindeki tpte ... hidroklorik asidi [HC1 + 8H2O] ... zamanda elektrolize edince ve tpn birinde inko pozitif elektrodu tekinde ise bakr elektrotu kullannca, birinci tpte 32,53 inko, tekinde de 2x31,7 miktarnda bakr zlr." [I, s. 482.] imdilik bakn bir yana brakalm ve inko zerinde duralm. Burada birincil sre HCl'nin ayrmas, ikincil sre de Zn'nin zlmesidir.

Bu anlaya gre, akm, H ile Cl'nin ayrlmas iin gerekli enerjiyi elektrolit piline dardan getiriyor ve bu ayrlma tamamlandktan sonra, Cl, Zn ile birleiyor, bu srada bir miktar enerji serbest kalyor ve bu enerji H ile Cl'nin ayrlmas iin gerekli enerjiden kartlyor; o halde, akmn, yalnz aradaki bu fark salamas gerekiyor. Buraya kadar her ey ok iyi bir uygunluk ierisindedir; ama her iki enerji miktarn daha yakndan gzden geirdiimiz zaman, gryoruz ki, ZnCl2'nin meydana gelmesinde serbest kalan enerji, 2HCl'nin ayrlmas srasnda tketilen enerjiden daha byktr; yani akm, enerji salamamakla kalmyor, tersine enerji alyor. Artk karmzda pasif bir elektrolit deil, uyarc bir akkan, bir elektrolitik pil deil, yeni bir elementle kimyasal etkileme ile doru elektrik akm yaratan pili glendiren bir batarya vardr; ikincil olarak varsaymamz gereken sre, tm srecin enerji kayna haline gelerek kimyasal etkileme ile doru elektrik akm yaratan pil araclyla salanan akmdan bamsz olan kesenkes birincil olan bir sre durumuna geliyor. Wiedemann'n teorik aklamasndaki btn karkln kaynan, burada aka gryoruz. Wiedemann, elektrolizden hareket ediyor; bunun aktif ya da pasif, batarya ya da elektrolitik pil olmas onun iin nemli deildir: Bir yldr askerlik yapan felsefe doktoruna ihtiyar binbann dedii gibi, doktor doktordur.[105] [sayfa 186] Elektrolitik pildeki elektrolizi incelemek, bataryadaki elektrolizi incelemekten daha kolay olduu iin, kendisi de hareket noktas olarak elektrolitik pili alyor ve onda geen sreleri, bunlarn ksmen dorulanabilen birincil ve ikincile blnn, bataryadaki tam tersi srelerin ls yapyor ve bu arada elinin altndaki elektrolitik pilin bataryaya dnmesini bile farketmiyor. Bundan dolay u nermeyi ileri srebiliyor: "Ayrlm tzlerin elektrotlarla ilgili kimyasal eilimi, asl elektrolitik sre zerinde etkili deildir." (I, s. 471.) Grdmz gibi, bu kesin biimi iinde, nerme, tmyle yanltr. Bu yzden, sonradan, onda, l bir akm oluma teorisi ortaya kyor: birincisi salt dokunma yoluyla geleneksel eski teori; ikincisi, H ve Cl'yi bataryada birbirinden ayrmak ve ayrca da bir akm meydana getirmek iin aklanamaz bir tarzda kendisi ya da "elektrolitik sre" iin gerekli olan enerjinin elde edilmesi konusundaki soyut olarak kabul edilmi elektrik ayrma kuvveti aracyla karlan teori; ve son olarak da, bataryadaki btn kimyasal tepkilerin cebirsel bir toplam iinde bu enerjinin kaynan gsteren modern, kimyasal-elektrik teorisi. Kendisi, ikinci aklamann birinciyi yktn farketmedii gibi, ncnn de ikinciyi yktn sezmiyor. Tersine, enerjinin sakinimi ilkesi tpk yeni bir geometrik teoremin daha ncekine balanmas gibi, yzeysel olarak, eski, ylece kabul ediliveren teoriye ekleniyor. Doabilimin btn teki alanlarnda olduu gibi, bu ilkenin, tm geleneksel gr yeniden gzden geirilmesini gerekli kldn hi farketmiyor. Bylece Wiedemann, akm konusunda kendi aklamasndaki ilkeye deinip geiyor, ve sonra onu sessizce bir kenara brakyor, ancak kitabn en sonunda, kmn yapt ile ilgili blmde, yeniden ele alyor. Dokunmayla elektriin uyarlmas teorisinde [sayfa 187] bile (I, s. 781 vd.) ilenen ana konu bakmndan enerjinin sakinimi hi bir rol oynamyor ve yalnzca ayrntl noktalarn aydnlatlmas iin rasgele belirtiliyor; o, "ikincil bir sre" oluyor ve yle kalyor. Yukardaki rnek III'e dnelim. Orada, iki U biimindeki tpte hidroklorik asidi elektrolize etmek iin ayn akm kullanlmt, ama birinde inko, tekinde bakr pozitif elektrot olarak kullanlmt. Faraday'n temel elektroliz yasas gereince, edeer elektrolit miktarlarn ayrtran ayn galvanik akm, ve iki elektrotta serbest duruma gelen tz miktarlar kendi edeerlerine ayn zamanda orantldrlar. (I, s. 470.) Yukardaki durumda, birinci tpte 32,53 inko, ikinci tpte 2x31,7 bakrn zld bulundu. Wiedemann, "Bununla birlikte", diye devam ediyor, "bu, szkonusu deerlerin edeerlilii iin bir kant deildir. Bu deerler, ancak, bir yanda inko kloridin ... te yanda bakr kloridin ... meydana gelmesiyle birlikte ok zayf akmlarda gzlemlenebilir. Daha kuvvetli akmlarda, ayn miktarda inkonun zlmesiyle birlikte, zlen bakrn miktar, gittike artan miktarlarda kloridin meydana gelmesiyle, 31,7'ye kadar debilir." Bilindii gibi, inko, tek bir klor bileii, inko klorit, ZnCl2, meydana getirir. Bakr ise iki bileik, bakr klorit, CuCl 2 ve bakr (2) klorit, Cu2Cl2, meydana getirir. O halde, zayf akm elektrottan her iki klor atomu iin iki bakr atomu koparp alrken, bunlarn iki birleme deerlerinden biri ile birbirlerine bal olduu, serbest kalan iki birleme deerinin de iki klor atomu ile birletii biiminde bir sre vardr: [sayfa
188]

te yandan, akm kuvvetlenirse, bakr atomlarn birbirinden ayrr ve bunlarn herbiri iki klor atomu ile

birleir. Orta kuvvetteki akmlarda her iki bileik, yanyana meydana gelir. Demek ki, u ya da bu bileiin meydana gelmesini belirleyen ancak akmn kuvvetidir ve bundan dolay sre, eer deyim bir anlam tayorsa, aslnda elektrokimyasaldr. Buna karn, Wiedemann bunu aka ikincil, yani elektro-kimyasal deil, salt kimyasal sre diye aklyor. Yukardaki deney Renault (1867) tarafndan yaplmtr ve ayn akmn bir tpte tuz eriyii (pozitif elektrotinko) ile, baka bir pilde pozitif elektrot olarak eitli metallerle birlikte deien elektrolit yoluyla gene Renault tarafndan yaplm benzer deneyler dizisinden bir tanesidir. Burada her inko edeeri iin zlen teki metallerin miktarlar birbirinden ok farkldr, ve Wiedemann, gerekte kimyasal bakmdan en apak biimde olan, baka trl de olamayacak olan btn bu deney dizilerinin sonularn veriyor. rnein, inkonun bir edeerine karlk ancak altnn edeerinin 2/3' hidroklorik asitte zlr. Bu, Wiedemann gibi eski edeer arlklara bal kalnd ve inko klor iin ZnCl yazld, bylece klorda hem klor ve hem inkonun ancak tek bir birleme birimine sahipmi gibi grnmesi durumunda dikkat ekici olabilir. Gerekte ise bir inko atomu iin burada iki klor atomu (ZnCl2) vardr ve bu forml bildiimize gre, edeerlerin yukardaki saptannda inko atomunun deil, klor atomunun birim olarak kabul edilmesi gerektiini derhal anlarz. Ama altn klor forml AuCl3'tr; bundan, [sayfa 189] 3ZnCl2'nin 2AuCl3 kadar klor tad, bylece bataryada ya da pildeki btn birincil, ikincil ve ncl srelerin, inko kloride dnen inkonun her arlk ksmna gre[106] ve altn arlnn bir

ksmnn %'nden az ya ela ok olmamak kouluyla altn kloride dnmesinin zorunluluu derhal ortaya kar. Bu, ancak AuCl bileii galvanik yoldan elde edilirse kesindir, ki bu durumda da 1 edeer inkonun zlmesi iin 2 edeer altnn zlmesi gerekir ve ayn zamanda yukarda belirtilen bakr ve klor durumunda olduu gibi akm kuvvetine gre benzer deimelerin olmas gerekir. Renault'un deneylerinin deeri, Faraday yasasnn onunla eliiyor grnen gereklerle nasl dorulandn gstermeleri gereinde yatar. Ama elektrolizdeki ikincil srelerin aydnlanmasna nasl katkda bulunacaklar dncesi ak deildir. Wiedemann'n nc rnei, bizi, yeniden, elektrolitik pilden bataryaya gtrmtr. Ve aslnda batarya, bir kimsenin burda yer almakta olan enerji dnmyle ilgili elektrolitik sreleri aratrd zaman ok daha ilgin eyler getirir. Bylece kimyasal elektrik srelerinin enerjinin sakinimi yasas ile dorudan elimesinde ve kimyasal eilime kart olmasnda yer alyormu gibi grnmesine, bataryalarda sk sk raslarz. Poggendorff un [107]lmlerine gre inko, younlatrlm tuz eriyii, platin bataryas 134,6 kuvvetinde bir akm salar.[17*] O halde burada, olduka ok miktarda, Daniell pilinden 1/3 oranda daha fazla elektrik vardr. Burada elektrik olarak grnen enerji nereden geliyor? "Birincil" sre, klor bileiinde sodyumun yerini inkonun almasdr. Ama basit kimyada sodyumun yerini alan inko deildir; tersine sodyum, inkoyu klor [sayfa 190] ve teki bileiklerden atar. "Birincil" sre, akma yukardaki enerji miktarn verebilmekten ok uzak olduundan, tersine, olumak iin dardan kendine enerji salamak zorundadr. Bylece salt "birincil" sre ile. gene olduumuz yerde kaldk. O halde gerek sreci imdi grelim. Anlyoruz ki, deime, Zn + 2NaCl = ZnCl2 + 2Na deil, tersine Zn + 2NaCl + 2H2O = ZnCl2 + 2NaOH + H2'dir. Bir baka deyile, sodyum, negatif elektrotta serbest durumda paralanmaz, yukardaki rnek I'de (s. 183-184) grld gibi, bir hidroksit meydana getirir. Burada meydana gelen enerji dnmelerini hesaplamak iin Julius Thomsen'in belirlemeleri bize en azndan baz nemli veriler salar. Buna gre bileiklerde serbest kalan enerji yledir:
(ZnCl2) = 97.210, (ZnCl2, zelti) = = 112.840 s 15.630, zlen inko klorit iin birimi toplam 2(Na, O, H, zelti) = 223.620 s birimi 336.460 s birimi

Ayrmalardaki enerji tketimi bundan karlrsa:

2 (Na, Cl, zelti) 2 (Ha, O) = 193.020 s birimi = 136.720 s birimi 329.740 s birimi

Serbest kalan enerji fazlas = 6.720 s birimi. Bu toplamn, elde edilen akm kuvvetine gre az olduu aktr, ama bir yandan sodyumun klordan ayrlmasn ve te yandan genel olarak akmn meydana gelmesini aklamaya yeterlidir. Birincil ve ikincil srelerin bu ayrmnn tamamen [sayfa 191] greli olduu, bunlarn kesinliini kabul ettiimizde bizi anlamszla gtrdkleri konusunda burada dikkati eken bir rnekle kar karya bulunuyoruz. Birincil elektrolitik sre, tek bana alnrsa, akm meydana getirmemekle kalmaz, kendisi bile gerekleemez. Birincil olan mmkn klan ve, ayrca akmn olumasnda tm art enerjiyi salayan, ancak szele kimyasal ikincil sretir. yleyse onun iin bu sre, birincil sre olduunu, tekinin ise ikincil sre olduunu tantlamaktadr. Metafizikiler ve metafiziki doa bilginlerinin sand gibi kat farkllklar ve kartlklar Hegel tarafndan diyalektik olarak kendi kartlarna dntrldnde Hegel'in onlarn azlarndan kanlara yanl anlam verdii sylendi-. Ama eer doa da tpk yal Hegel gibi ilerliyorsa, konuyu daha yakndan incelemenin zaman gelmi demektir. Bataryann kimyasal-elektrik srecinin ya da elektrolitik hcrenin elektro-kimyasal srecinin sonucu meydana gelen, bamsz ve ayr olarak, bu nedenle elektrotlardan uzak bir yerde olan srelere, daha byk bir hakllkla ikincil olarak baklabilir. Bundan dolay, bylesi ikincil srelerde meydana gelen enerji dnmleri de elektrik sreci iersine girmez. Ne dorudan doruya ondan enerji alrlar, ne de ona enerji verirler. Bylesi sreler elektrolitik pilde sk sk meydana gelir. Yukarda I numaral rnekte, sodyum slfatn elektrolizinde slfrik asit meydana gelirken bunun bir benzerini grmtk. Ama bunlarn burada pek nemi yok. Buna karlk bataryada ortaya kmalar daha byk pratik nem tar. nk eer bunlar kimyasal-elektrik srece dorudan doruya enerji vermez ya da ondan enerji almazsa, bataryada esasen bulunan enerjinin tmn deitirir ve bylece onu dolayl olarak etkilerler. [sayfa 192] Bunun sonucu olarak ortaya kan basit trden kimyasal deimeler yannda, iyonlarn elektrotlarda genel olarak serbest durumda olmalar koulundan farkl olarak serbest hale gelmeleri durumunda ve ancak elektrotlardan uzaa hareket ettikten sonra serbest durumu atklar zamandaki grngler buraya aittirler. Byle durumlarda iyonlar deiik bir younluk ve ayr bir topaklanma durumu alrlar. Ayn zamanda da molekl yaplar bakmndan nemli deiikliklere urarlar. En ilginci de bu durumdur. Btn bu durumlarda iyonlarn elektrotlardan belli bir uzaklkta meydana gelen, ikincil kimyasal ya da fiziksel deimeye tekabl eden benzer bir s deiimi szkonusudur; genellikle s serbest kalr, baz durumlarda da tketilir.

phesiz bu s deiiklii her eyden nce meydana geldii yerle snrldr: Devrenin geri kalan ksm bundan hi etkilenmezken bataryadaki ya da elektrolitik pildeki sv snr ya da sour. Bundan dolay bu sya yerel (local) s denir. Bataryada retilen bu pozitif ya da negatif yerel snn edeeri ile elektrie dnme iin kullanlabilen serbest kalm kimyasal enerji bu yzden azalr ya da oalr. Favre'a gre, iinde hidrojen peroksit ve hidroklorik asit bulunan bir bataryada serbest kalan toplam enerjinin 2/3' yerel s olarak tketilir. Buna karlk Grove pili, kapal devrede nemli derecede souyor ve bylece s emerek devreye dardan enerji salyordu. O halde gryoruz ki, bu ikincil sreler de birincili etkiliyorlar. Nasl bir yaklam yaparsak yapalm, birincil ve ikincil sreler arasndaki ayrm ancak greli olarak kalr ve her ikisinin birbirlerini etkilemeleri iinde, dzenli bir biimde geici olarak durur. Bu nokta unutulup da, bylesi greli kartlklar mutlak diye ele alnrsa, yukarda grdmz gibi, sonunda aresiz elimelere saplanp kalnr. [sayfa 193] ok iyi bilindii gibi, gazlarn elektrolitik serbest-lemesinde metal elektrotlar ince bir gaz tabakas ile rtlr. Bunun sonucu, akm kuvveti, elektronlar gazla doyuncaya kadar azalr, bunun zerine, zayflayan akm tekrar deimez duruma gelir. Favre ve Silbermann, yerel snn da byle bir elektrolitik pilde meydana geldiini gstermilerdir; bu yerel s onun iin, her zaman olutuklar durumdaki elektrotlarda gazlarn serbest duruma gelii gereine bal olabilir ancak, ama bu allm durum, snn ortaya kmasna bal daha ileri bir srele elektrotlardan ayrlmalarn saladktan sonra mmkn olabilir ancak. Peki ama, gazlarn elektrotlarda ortaya k hangi durumda olur? Bu konuda hi kimse Wiedemann'dan daha dikkatli konuamaz. Wiedemann, bunu "belli bir", "allotropik", "aktif", ve sonunda oksijen durumundaki birok kereler "ozonlama" durumu olarak ifade etmektedir. Hidrojen konusunda syledikleri daha da gizemlidir. Ozon ile hidrojen peroksidin bu "aktif" durumun iinde gerekletii biimler olduu gr bu nedenle ortaya kar. Yazarmz ozonla ilgili kansnda bazan o kadar kesindir ki, baz peroksitlerin ar elektronegatif zelliklerini bunlarn "muhtemelen ozonlam durumda[18*] oksijenin bir ksmn ierdii" gerei ile biie aklar. (I, s. 57.) Suyun ayrmas denilen olayda ozon ile hidrojen peroksidin meydana gelii kesindir, ama bu kk miktarlarda olur. Sz edilen olayda yerel snn nce kendi kaynandan ve sonra da yukardaki iki bileiin byk miktarlarda ayrmasyla retildiini hi bir temele balamak olanakl deildir. Serbest oksijen atomlarndan ozonun (O3) meydana geli ssn bilmiyoruz. Berthelot'a[108] gre H2O (sv) + O'dan hidrojen peroksit oluturmak iin s 21.480'dir; o halde bu [sayfa 194] bileiin byk miktarlarda meydana gelmesi ok miktarda enerji fazlasn (H2 ile O'nun ayrlmas iin gerekli enerjinin yzde 30'u kadar) gerektirir ki, bunun da belirgin ve tantlanabilir trden olmas gerekir. Son olarak, ozon ile hidrojen peroksit iin ancak oksijen szkonusudur (her iki gazn ayn elektrotlarda birara-ya geldii akm deiimleri bir yana), hidrojen deil. Ama hidrojen "aktif" bir durumda aa kar, yle ki birleimde, platin elektrotlar arasndaki potasyum nitrat zeltisinde asitten paralanan azotla dorudan birleerek amonya oluturur. Gerekte btn bu glkler ve kukular szkonu-su deildir. Cisimleri "aktif bir durumda" paralamak elektrolitik srecin tekelinde deildir. Her kimyasal ayrma ayn eyi yapar. Serbest kalan kimyasal elementi nce O, H, N, vb. serbest atomlar biiminde paralar, ki bunlar ancak serbest kaldktan sonra O2, H2, N2, vb. moleklleri halinde birleebilirler ve bu birlemede belirli, imdiye kadar henz saptanamam miktarda s biiminde grnen enerji verirler. Atomlarn serbest kald son derece kk zaman sresinde bunlar yklenebildikleri tm enerjinin taycsdrlar. En ok enerjiye sahip olduklar durumda bulduklar her birlemeye girmekte serbesttirler. Bylece bu enerjinin bir blmn zaten vermi bulunan ve verilmi olan bu enerji miktar dardan yeniden verilmedike teki elementlerle birleime giremeyen bu serbest atomlar O2, H2, N2 molekllerinin tersine "aktif bir durum iersindedir-ler." Demek ki, ancak bu aktif durumun rnleri olan ozon ve hidrojen perokside bavurmaya gereksinmemiz yoktur. rnein, potasyum nitrat elektrolizinde, amonyan, yukarda deinildii ekilde meydana geliini bataryasz da, kimyasal yollardan, hidrojenin kimyasal srelerle serbest kald bir svya nitrik asit ya da [sayfa 195] nitrat bileii ekleyerek salayabiliriz. Hidrojenin aktif durumu her iki durumda da ayndr. Ama elektrolitik srete ilgin olan, serbest atomlarn geici varlnn elle tutulur duruma gelmesidir. Burada sre iki evreye ayrlr: Elektroliz, elektrotlarda serbest atomlar salar, ama bunlarn molekller halinde birlemesi elektrotlardan biraz tede bir yerde olur. Bu uzaklk ktlelerin lmleriyle karlatrldnda son derece kktr, molekllerin meydana gelmesiyle serbest kalan enerjinin elektrik sreci iin kullanlmasn hi deilse byk ksm iin nlemeye yeterlidir ve bylece onun sya bataryada yerel sya dnmesini belirler. Ama elementlerin serbest atomlar halinde paralanmas ve bataryada serbest atomlar olarak bir an iin varolmalarnn ortaya konulusu gerei ite buna dayamr. Saf kimyada ancak teorik sonularla saptanabilecek olan bu gerek, atomlarn ve molekllerin duyusal algs olmakszn mmkn olabildii lde, burada deneysel olarak tantlanmaktadr. Bataryann yerel denilen ssnn yksek bilimsel deeri de burada yatmaktadr. BATARYA yoluyla kimyasal enerjinin elektrie dnmesi, ak zerinde hemen hi bir ey bilmediimiz ve ancak elektrik hareketin modus operandi'si[19*] daha iyi anlaldktan sonra yakndan tanyacamz bir sretir. Bataryaya, her belli bataryaya zg bir "elektrik ayrma kuvveti" atfediliyor. Ta bata da grdmz gibi, Wiedemann, bu elektrik ayrma kuvvetinin belirli bir enerji biimi olmadn kabul ediyor. Tersine bu, her eyden nce, bir bataryamn birim zaman iinde serbest durumdaki belirli miktarda kimyasal enerjiyi [sayfa 196] elektrie dntrme yeteneinden, zelliinden baka bir ey deildir. Bu kimyasal enerji, btn sre boyunca "elektrik ayrma kuvveti" biimini asla almaz, tersine, hemen ve derhal "elektromotor kuvvet" denilen elektrik hareket biimini alr. Gnlk yaamda bir buhar makinesinin kuvvetinden bunun birim zaman iinde belirli miktarda sy ktle hareketine evirme yetenei anlamnda szettiimizde, bu, kavram karklnn bilime de aktarlmas iin bir neden deildir. Bunun gibi, bir tabancann, bir karabinann, bir yivsiz silahn, bir tfein deiik kuvvetinden szedebiliriz, nk bunlarn ayn barutla ve ayn arlkta mermi ile deiik uzaklklara atma kuvveti vardr. Deyimin yanll burada aka anlalyor. Mermiyi frlatan eyin barut dolgusunun atelenmesi olduunu, silahn deiik at uzaklnn namlu uzunluuna, merminin geniliine[109] ve biimine gre harcanan enerji miktarnn azlna ve okluuna bal bulunduunu herkes bilir. Durum, buhar kuvvetinde ve elektrik ayrma kuvvetinde ayndr. ki buhar makinesi teki koullar eit kaldnda, yani eit zaman dnemlerinde her ikisinde serbest kalan enerjinin eit olduunu varsayyoruz ya da ayn eylerin szkonusu olduu iki galvanik batarya, yalnzca harcanan enerjinin kendilerinde daha az ya da daha ok olmas dolaysyla yaptklar i bakmndan birbirlerinden ayrlrlar. Bugne kadar btn ordular silahlarn zel at kuvvetini varsaymakszn ateli silahlar tekniini gelitirebilmilerse, elektrik

bilimi de bu at kuvvetine benzeyen, kesin olarak hi bir enerji tamayan, bu yzden kendiliinden miligram milimetrenin milyonda-biri kadar ii yapamayan bir "elektrik ayrma kuvvetini" varsaymann mazur grlebilecek hi bir yan yoktur. Ayn ey, Helmholtz'un belirttii "metallerin [sayfa 197] elektrik dokunma kuvveti", yani bu "ayrma kuvvetinin" ikinci biimi iin de geerlidir. Bu, metallerin var olan baka biimde enerjiyi dokunma srasnda elektrie dntrme zelliinden baka bir ey deildir. Demek ki bu da, tek zerrecik enerji tamayan bir kuvvettir. Dokunma elektriinin enerji kaynann, yapma hareketinin canl kuvvetinde olduunu Wiedemann ile birlikte varsaydmzda, o zaman bu enerji nce bu ktle hareketi biiminde var olur ve bir an iin bile "elektrik dokunma kuvveti" biimini almadan, bu hareketin kaybolmasyla derhal elektrik harekete dnr. imdi buna ek olarak bize kar, elektromotor kuvvetin, yani elektrik hareket olarak tekrar ortaya kan kimyasal enerjinin, yalnz enerji iermemekle kalmayan, kavram gereince iermesi de mmkn olmayan bu "elektrik ayrma kuvvetine" orantl olduu ileri srlyor. Enerji olmamakla enerji arasndaki bu oran kesinlikle, "elektrik biriminin miligrama oran" belirlemesini yapan matematik erevesine girer. Ama varln basit bir zelliinmistik bir kuvvet olarak kavranmasna borlu olan bu sama biimin ardnda ok basit bir laf kalabal gizlidir: belli bir bataryann serbest kalan enerjiyi elektrie evirme yetenei llr ama neyle? Bataryada harcanan kimyasal enerjiye bal olan kapal devrede elektrik olarak yeniden ortaya kan enerjinin miktar ile. Hepsi bu kadar. Bir elektrik ayrma kuvvetine kavumak iin iki elektrik akkann zorunlu yardm ciddiye alnmaldr. Bunlar ntr durumdan karp kutuplu duruma getirmek iin, yani birbirinden ayrmak iin belli bir enerjinin elektrik ayrma kuvvetinin harcanmas gereklidir. Bunlar birbirinden ayrlnca, tekrar birlemeleri durumunda iki elektrik ayn enerji miktarn voltaj gene verebilirler. Ama bugn artk hi kimse, [sayfa 198] hatta Wiedemann bile, iki elektrii gerek varlklar olarak grmediklerine gre, byle bir grle uzun uzun uramak lm okurlar iin yaz yazmak demektir. Dokunma teorisinin temel yanl, dokunma kuvvetinin ya da elektrik ayrma kuvvetinin bir enerji kayna olduu kansndan kendisini kurtaramamasndadr. Bir aygtn salt enerji dntrme zellii bir kuvvet haline evrildikten sonra bu kamdan kurtulmak gerekten de zordu. nkkuvvetin de enerjinin belirli bir biimi olmas gerekir. Wiedemann bu dncenin yannda enerjinin yok edilmesi ve yaratlamamas modern dncesinin kendisini zorlamasna karn bu bulank kuvvet kavramndan kurtulamad iin, I numaradaki sama akm aklamasna ve daha sonra belirtilen elikilere dyor. "Elektrik ayrma kuvveti" deyimi dorudan doruya manta aykr olunca, teki "elektromotor kuvvet" de en azndan gereksiz oluyor. Elektromotorlardan ok nceleri termomotorlar vard. Buna karn s teorisi zel bir termomotor kuvvet olmakszn da ok iyi geliti. "Is" gibi basit bir deyimin bu biim enerjiye ait btn hareket grnglerini kapsamas gibi, "elektrik" deyimi de kendi alanndakileri kapsayabilir. Ayrca, elektriin birok etki biimleri hi de dorudan doruya "motor" deildir: demirin magnetize oluu, kimyasal ayrma, sya dnme. Son olarak, her doabiliminde, hatta mekanikte, kuvvet szcnden herhangi bir yerde kurtulma her zaman ilerleme demektir. Wiedemann'n bataryadaki srelerin kimyasal aklamasn belirli bir isteksizlik gstermeksizin kabul etmediini grdk. Bu isteksizlik onu hi rahat brakmyor. Kimyasal teori denilen eye herhangi bir kulp taknca, bu oluyor elbette. Bylece, "elektromotor kuvvetin kimyasal etkinin younluuna orantl olduu hi [sayfa 199] bir temele dayanmaz", (I, s. 791.) Elbette her durumda deil; ama bu orann ortaya kmad yerde bataryann kt kurulduu, onda bir enerji kaybnn bulunduu konusunda bir kant var demektir. Bundan dolay da ayn Wiedemann, teorik karsamalarnda srecin safln bozan ikinci derecedeki koullan hi hesaba katmayp, dorudan doruya bir pilin elektromotor kuvvetinin, iinde, akmn birim younluu ile birim zaman iinde meydana gelen kimyasal etkinin mekanik edeerine eit olduunu ileri srerken tamamen hakldr. Baka bir yerde yle deniyor: "Ayrca, asit-alkali bataryasnda asit ve alkali bileiinin akm meydana gelmesinin nedeni olmad, 61. paragraf (Becquerel ve Fechner), 260. paragraf (Du-Bois-Reymond) ve 261. paragraftaki (Worm-MIler) deneylerden ortaya kyor. Bunlara gre, belli durumlarda, eer bunlar edeer miktarlarda bulunuyorsa, akm meydana gelmez. Bunun gibi, 62. paragrafta belirtilen deneyler de (Henrici) elektromotor kuvvetin, potasyum hidroksit ile nitrik asit arasna bir potasyum nitrat zeltisi sokulduunda ayn biimde bu mdahaleye gerek kalmakszn da ortaya ktn gsterir."[20*] (I, s. 791.) Asit ve alkali birleiminin elektriin meydana gelmesinde bir neden olup olmad sorusu, yazarmz cidd olarak megul ediyor. Soruyu bu biimde yantlamak ok kolaydr. Asit ve alkalinin birlemesi nce enerjinin serbest kalmasyla bir tuz meydana gelmesinin nedenidir. Bu enerjinin ksmen ya da tamamen elektrie dnp dnmeyecei, serbest duruma getirilme koullarna baldr. rnein, platin elektrotlar arasnda nitrik asit ve potasyum hidroksit bataryasnda bu hi deilse ksmen szkonusu olabilir ve akmn meydana [sayfa 200] gelmesi iin asit ile alkali arasna bir potasyum nitrat zeltisi sokup sokmamak nemli deildir, nk bu olsa olsa tuzun meydana geliini geciktirebilir, ama nleyemez. Ancak Wiedemann'n durmadan bavurduu, Worm-Mller'inki gibi ortada asit ve alkali bileiinin, iki uta ise bunun tuzunun bir zeltisi hem de bataryada meydana gelen zeltinin younluunda bir zeltinin bulunduu bir batarya yaplrsa, elbette akm meydana gelemez, nk utaki unsurlar dolaysyla her yerde zde cisimler meydana geldii iin iyon meydana getirilemez. Bylece serbest kalan enerjinin elektrie dnmesi, sanki devre hi kapanmam gibi dolaysz bir yoldan nlenmitir. O halde akm elde edilmemesine almamaldr. Ama asit ile alkalinin genel olarak bir akm meydana getirebilecei batarya ile tantlanmtr: karbon, slfrik asit (10 suya 1), potasyum hidroksit (10 suya 1), Raoult'a gre 73 akm kuvvetine sahip olan karbon.[21*] Bunun, bataryann uygun bir ekilde dzenlenmesi ile asit ve alkali birlemelerinde geni lde bir enerjinin serbest kalmasna tekabl eden kuvvette bir akm salayabilecekleri bilinen en kuvvetli bataryalarn hemen yalnz alkali tuzlarnn meydana gelmesine dayanmasndan anlalyor. rnein Wheatstone bataryas: platin, platinik klorit, potasyum amalgam akm kuvveti = 230; kurun peroksit, seyreltik slfrik asit, potasyum amalgam = 326; kurun peroksit yerine manganez peroksit = 280; her durumda potasyum amalgam yerine inko amalgam kullanlrsa, akm kuvveti nerdeyse tam 100 kadar der. Bunun gibi Beetz de, manganez dioksit, potasyum permanganat zeltisi, potasyum hidroksit, potasyum bataryasnda 302 akm kuvveti elde etmitir; ayrca, platin, seyreltik slfrik [sayfa 201] asit, potasyum = 298,8; Joule: platin, nitrik asit, potasyum hidroksit, potasyum amalgam = 302 vermitir. Kukusuz, bu olaanst gte akmlarn "nedeni" asit ve alkali birlemesi, ya da alkali metaldir ki, bu yoldan ok miktarda enerji serbest kalr. [110] Ayn konuda birka sayfa sonra gene yle deniyor: "Ancak dikkatle hatrda tutulmaldr ki, trde olmayan cisimlerin dokunma yerinde meydana gelen kimyasal etkinin tmnn i edeeri, kapal devredeki elektromotor kuvvet iin dorudan

l olarak alnamaz. Eer rnein Becquerel'in asit-alkali bataryasnda (tenim Crispinus!)[111] bu iki tz birleirse, platin, erimi potasyum nitrat, karbon bataryasnda karbon harcanrsa; basit bir bakr pilinde inko hzla zelir, saf olmayan inko, yerel akmn olumasyla slfrik asiti seyreltirse, bu kimyasal srelerde retilen iin" (serbest kalan enerji denmesi gerekir) "byk bir ksm ... sya dnr ve bylece btn akm devresi iin kaybolur." (I, s. 798.) Btn bu sreler bataryada kaybolan enerjiye atfolunabilir; bunlar, elektirik hareketin dnen kimyasal enerjiden meydana geldii olgusunu deil, ancak dnen enerjinin miktarn etkilerler. Elektrikiler, ok eitli bataryalar meydana getirmek ve bunlarn "elektromotor kuvvetini" lmek iin sonsuz zaman ve aba harcamlardr. Bu yoldan biriken deneysel malzemede ok deerli eyler vardr, ama kukusuz deersiz olanlar bundan daha fazladr. rnein, F. Kohlrausch tarafndan artk tantlanm olduu gibi, su en kt bir iletken ve bu yzden de en kt elektrot olduuna gre,[22*] bylece sreci meydana [sayfa 202] getiren ey su olmayp onun bilinmeyen safszlklar olduuna gre, "suyun" elektort olarak kullanld bu deneylerin bilimsel deeri nedir? Buna karn, rnein Fechner'in btn deneylerinin hemen yans ve hatta kimyasal teorinin ykntlar zerine dokunma teorisini sarslmadan kurmak istemesinde kulland"ezperimentum cricus[112] deneyi bile suyun bu tr kullanlna dayanr. Buradan da ortaya kt gibi, birka hari tutulursa, hemen btn deneylerde elektromotor kuvvet denilen eyin kaynan oluturan bataryadaki kimyasal sreler hemen hi dikkate alnmamlardr. Oysa bir dizi batarya vardr ki, bunlarn kimyasal bileiminden, akm devresi kapal iken onlarda meydana gelen kimyasal deimelerle ilgili kesin bir sonu karlamaz. Tersine, "Wiedemann'n (I, s. 797) dedii gibi, "bataryadaki kimyasal ekimleri btn durumlarda henz tam olarak grebilecek durumda olmadmz yadsnamaz." O halde gittike nem kazanan kimyasal adan, btn bu deneyler, bu sreler kontrol altndayken yinelenmedike hi bir deer tamazlar. Gerekten de bu deneylerde, bataryada meydana gelen enerji dnmlerinin hesaba katld pek seyrek olarak szkonusudur. ou, hareketin edeeri yasas doabilimi tarafndan kabul edilmeden yaplmtr, alld zere snanmadan ve sonuca vardrlmadan kitaptan kitaba aktarlyorlar. Elektriin sredurumunun olmad sylenmitir (bunun, hzn zgl arl olmadna benzer bir anlam vardr), ama elektrik teorisi konusunda ayn ey asla ileri srlemez. BURAYA kadar galvanik pile, kurulan dokunma ilikileri dolaysyla, iinde, kimyasal enerjinin henz bilinmeyen bir yoldan serbest kald ve elektrie dnt bir aygt gzyle baktk. Bunun gibi [sayfa 203] elektrolit pili de, iinde tersine bir srecin olduu, elektrik hareketin kimyasal enerjiye dnt ve bylece tketildii bir aygt olarak tanmladk. Byle yapmakla srecin elektrikiler tarafndan ok ihmal edilmi kimyasal yann nplana almak zorundaydk, nk eski dokunma teorisinin ve iki elektrik akkan teorisinin brakt kavram fazlalklarndan kurtulmann biricik yolu buydu. Bu bir kez saland m, soru artk, bataryadaki kimyasal srecin dardakilerin ayn olan koullar altnda meydana gelip gelmedii, ya da elektriin uyarmasna bal zel grnglerin ortaya kp kmad idi. Her bilimdeki yanl kavramlar, aslnda, gzlem hatalarn bir yana brakrsak, doru olgulara ait yanl kavramlardr. Birincilerin yanll gsterilse bile, ikinciler kalrlar. Eski dokunma teorisini ykm olmamza karn, bu teorinin aklayaca varsaylm olan bu yerlemi gerekler olduklar gibi kalmaktadrlar. Bunlar ve bunlarla birlikte bataryadaki srecin gerek elektrik ile ilgili ynn gzden geirelim. Trde olmayan cisimlerin dokunmasnda, kimyasal deiiklikler olsun olmasn, elektroskop ya da galvanometre ile gsterilebilecek bir elektrik uyarmnn meydana geldii tartma konusu deildir. Balangta da grdmz gibi, bu son derece kk hareket grnglerindeki enerji kaynan belli bir durum iin saptamak ok zordur. Genel olarak byle bir d kaynan varln sylemek yeterlidir. Kohlrausch 1850-1853'te, bir bataryann ayr paralarn ifter ifter biraraya getirdii ve her defasnda retilen statik elektrik gerilimlerini snad bir dizi deney yaynlad. Pilin elektromotor kuvveti bu gerilimlerin cebirsel toplamndan meydana gelecekti. Bylece kendisi Zn/Cu = 100 gerilimini alarak, Daniell ve [sayfa 204] Grove pillerinin greli kuvvetini yle hesaplyor: Daniell: Zn/Cu + amalg. Zn/H2SO4 + Cu/SO4Cu = 100 + 14921 = 228 Grove: Zn/Pt + amalg. Zn/H2SO4 + Pt/HNO, = 107 + 149 + 149 = 405. Bunlar, szkonusu pillerin akm kuvvetinin dolaysz llsne de uygun dyor. Ancak, bu sonular asla kesin deildir. Birincisi, bizzat Wiedemann, Kohlrausch'un yalnz kesin sonucu verdiine, ama "ne yazk ki, her deneyinin sonucu ile ilgili rakamlar vermediine" dikkati ekiyor. [I, s. 104.] kincisi, gene Wiedemann, metallerin dokunmasnda ve ayrca metal ile svnn dokunmasnda elektrik uyarmalarn nicel bakmdan saptanmas yolundaki btn abalarn, birok kanlmaz hata kaynaklarndan dolay hi deilse ok kuku gtrr durumda olduuna dikkati ekiyor. Buna karn Kohlrausch'un rakamlarn hesaplarnda yineleyerek kullanmas karsnda, bylesi itirazlara ak olmayan baka bir saptama arac bulunduu lde, kendisini izlememeye alacaz. Bir bataryann iki uyarma levhas svya batrlp sonra da bir galvanometrenin ular ile kapal devre halinde birletirilince, Wiedemann'a gre, "kimyasal deimeler elektrik uyarmnn kuvvetim deitirmeden nce magnetik inenin balangtaki sapmas, kapal devredeki elektromotor kuvvetlerin toplam iin bir ldr". [I, s. 62.] O halde eitli kuvvetteki bataryalar deiik kuvvette balang sapmalar verir ve bu balang sapmalarnn bykl, ilgili bataryalarn akm kuvveti oranndadr. Burada sanki, her kimyasal etkiden bamsz olarak bir harekete neden olan "elektrik ayrma kuvveti", [sayfa 205] ''dokunma kuvveti" elle tutulur gibi gzlerimizin nndedir. Aslnda tm dokunma teorisinin gr de budur. Gerekten burada, elektrik uyarma ile kimyasal etki arasnda imdiye kadar incelemediimiz bir iliki ile kar karyayz. Bu konuya gemek iin nce elektromotor yasa denilen eyi biraz daha yakndan inceleyelim. Bylece, burada da geleneksel dokunma kavramlarnn bir aklama vermemekle birlikte, aklama yolunu da dolaysz biimde yeniden kapadklarn greceiz. ki metal ile bir svdan, rnein inko, seyreltik hidroklorik asit, bakrdan meydana gelen herhangi bir pile nc bir metal, rnein bir platin levha konursa, bunlar bir iletken telle dardaki devreye balanmazsa, galvanometrenin balang sapmas, platin levha olmad zamankinin ayndr. O halde bunun elektriin uyarlmas zerine bir etkisi yoktur. Ama elektromotor dilinde bunu byle basit olarak belirtmek mmkn deildir. Burada deniyor ki:

"Svdaki inko ve bakrn elektromotor kuvveti yerine, inko ve platin, ve, platin ve bakrn elektromotor kuvvetlerinin toplam gemitir. Araya platin levhann sokulmasyla elektriklerin izledii yol farkedilir derecede deimediinden, her iki durumda da galvanometrenin verdii sonularn zdeliinden, svdaki inko ve bakrn elektromotor kuvvetinin ayn svda inko ve platin, art, platin ve bakrn elektromotor kuvvetine eit olduu sonucuna varabiliriz. Bu da Volta'nn bu metaller arasndaki elektrik uyarma ile ilgili teorisine tekabl eder. Btn svlar ve metaller iin geerli olan sonu, yle ifade edilir: metallerin svlarla elektromotor uyarmlar kimyasal etkileme ile doru elektrik akm retme dizileri yasasna varlr. Bu yasayaelektromotor yasas ad da verilir." (Wiedemann, I, s. 62.) [sayfa 206] Bu birlemede platinin hi bir elektrik uyarma etkisi bulunmadn sylerken, basit bir gerek dile getirilmi olur. Ancak platinin elektrik uyarma etkisi yapt, ama bunun eit kuvvette ters iki ynde olduu, bylece etki ntrleirse, srf "elektromotor kuvvetinin" erefini kurtarmak iin gerek, bir varsayma dntrlr. Her iki durumda da platin, yardmc oyuncu rol oynar. lk sapma srasnda henz bir kapal devre yoktur. Ayrmam asit, iletken deildir; ancak iyonlarn yardmyla iletken olabilir. nc metal ilk sapmay etkilemiyorsa, bunun tek nedeni, henz yaltlm durumda bulunmasdr. Srekli akmn salanmasndan sonra ve bu akm devam ettii srece nc metal nasl bir durum alr? Svlarn oundaki metallerin kimyasal etkilemeyle doru akm retme dizisinde alkali metallerden sonra inko pozitif uca ve platin negatif uca olduka yakndr, bakr, ikisinin arasnda bulunur. O halde yukardaki gibi bakrla inko arasna platin konursa, platin br ikisine kar negatiftir. Platinin herhangi bir etkisi olmu olsayd, svdaki akmn inko ve bakrdan platine akmas gerekecek, yani iki elektrottan ayrlp balanmam platine yaklaacakt ki, bu da bir contradictio in adjecto[23*] olurdu. Bataryadaki eitli farkl metallerin etkinliklerinin temel koulu, bunlarn kendi aralarnda da doru balanarak bir kapal devre meydana getirmesidir. Bataryadaki balantsz, gereksiz bir metal yaltkan olarak etki gsterir. Ne iyon meydana getirebilir, ne de onlarn gemesini salar ve biz iyonlar olmakszn elektrolitlerde iletim olduunu bilmiyoruz. Demek ki bu metal, yalnzca bir yardmc[sayfa 207] oyuncu olmakla kalmaz, iyonlar kendi etrafnda dolamaya zorlayarak bir engel bile meydana getirir. Bakr balantsz durumda ortada brakp inko ile platini balarsak, ayn ey geerlidir. Bu durumda bakr, eer bir etkisi varsa, inkodan bakra bir akm ve bakrdan platine ikinci bir akm meydana getirebilir; yani bir tr arac elektrot grevi yapmas ve inkoya dnk yanda hidrojen gaznn aa kmasn salar ki, gene bu da olanakddr. Eer allm elektromotor ifade tarzm bir yana brakrsak, durum ok basitleir. Grdmz gibi, galvanik batarya, iinde kimyasal enerjinin serbest kald ve elektrie dnt bir aygttr. ki sv ve svnn dnda bir iletken ile balanmas gereken iki metal elektrodu bir kural oluturur. Bununla aygt meydana gelmitir. Bunun dnda, ister metal, cam, reine ya da baka bir ey olsun, uyarc svya balantsz halde herhangi bir ey batrsak da, bu svy kimyasal bakmdan deitirmedii srece, bataryada meydana gelen kimyasal-elektrik srece, akmn meydana geliine katlamaz, olsa olsa bu sreci engelleyebilir. Svya batrlan nc bir metalin elektrik uyarma yetenei sv ya da bataryann elektrotlarndan biri ya da ikisi, bants ne olursa olsun, bu metal, svnn dnda kapal devre ile balantl olmad srece herhangi bir etki yapamaz. Buna gre, Wiedemann'n elektromotor denilen yasay yukardaki ekilde tretmesi yanl olmakla kalmyor, onun bu yasaya verdii yorum da yanl oluyor. Etkinlik iin gerekli tek koul daha balangta kesilip atld iin, ne balantsz metalin bir denkletirici elektromotor etkinliinden szedilebilir; ne de bu yasann alan dnda bulunan bir olgudan elektromotor yasa denilen ey kabilir. [sayfa 208] 1845'te ihtiyar Poggendorff, ok deiik trden bataryalarn elektromotor kuvvetini, yani her birim zaman iersinde herbirine salanan elektrik miktarn lt bir dizi deney yaynlad. Bunlardan ilk yirmi yedisi zel bir deer tar. Bunlarda her metal ayn uyarc sv iinde birbiri ardndan deiik batarya durumunda balanr, bu bataryalar rettikleri elektrik miktar bakmndan incelenir ve karlatrlr. Dokunma teorisinin iyi bir yanda olarak Poggendorff da, her deneyde bataryaya nc metali balantsz olarak koydu, ve bylece 81 bataryann hepsinde bu "birleimdeki ncnn"[113] salt ikincil rolde kalmas konusunda kendisini yeterince inandrm oldu. Ancak bu deneylerin nemi bu gerekte deil, daha ok elektromotor kuvveti denilen yasann anlamnn dorulanmasnda ve ortaya konmasndadr. Seyreltik hidroklorik asitte inko, bakr ve platinin ifter ifter kendi aralarnda birletirildii yukardaki bataryalar dizisini inceleyelim. Poggendorff, Daniell pilinin elektrik miktar = 100 diye alarak, retilen elektrik miktarlarn yle hesaplad:

inko-bakr Bakr-platin Toplam inko-platin

= 78,8 =74,3 153,1 = 153,7

Bylece, platinle dorudan balanm olan inkonun rettii elektrik miktar inko-bakr + bakr-platinin rettiinin hemen hemen ayndr. Hangi svlar ve metaller kullanlrsa kullanlsn, btn teki bataryalarda da ayn ey olmutur. Ayn uyarc svda, bu sv iin geerli olan kimyasal etkileme ile doru elektrik akm yaratma dizisine gre, ikinci, nc, drdnc vb. birbirinin ardndan kendinden nceki iin negatif elektrot ve kendinden sonraki iin pozitif [sayfa 209] elektrot olacak bir biimde bir dizi metallerden bataryalar oluturulacak olursa, o zaman btn bu bataryalarn rettii elektrik miktarlarnn toplam, tm metal dizisinin dorudan iki u esi arasnda meydana getirilen bir bataryann rettii elektrie eittir. rnein, inko-kalay, kalay-demir, demir-bakr, bakr-gm, ve gm-platin bataryalar tarafndan retilen elektrik miktarlarnn toplam seyreltik hidroklorik asitte, inko-platin bataryasnn verdii elektrie eit olur. Yukardaki dizinin btn hcreleri tarafndan meydana getirilen bir pil, teki koullar eit kalmak kaydyla, ters ynde bir akm bulunan inkoplatin pilinin araya katlmasyla aynen ntrleecektir. Bu biimde elektromotor denilen yasa gerek ve olduka byk bir nem kazanyor. Kimyasal ve elektriksel etki

arasndaki i bantnn yeni bir yann ortaya koyuyor. imdiye kadar, galvanik akmn enerji kaynann incelenmesinde, ki bu kaynak kimyasal deiimdir, srecin aktif yan olarak grnyordu. Elektrik ondan retiliyor, ve bu yzden esasta pasif olarak beliriyordu. imdi bu tersine dnyor. Bataryada birbirine deen trde olmayan cisimlerin yaps ile belirlenen elektrik uyarma, ne kimyasal etkiye enerji katabilir, ne de ondan enerji alabilir (serbest kalan enerjinin elektrie dnmesinde olduundan baka trl). Ama bu uyarma, bataryann yaplna gre bu etkiyi abuklatrabilir ya da yavalatabilir. inkoseyreltik hidroklorik asitbakr bataryas, inkoseyreltik hidroklorik asitplatin bataryasnn birim zaman iinde akm iin rettii elektriin yarsn retiyorsa, bu, kimyasal deyimle, birim zaman iinde birinci bataryann ikincisinin ancak yars kadar inko klorit ve hidrojen rettii anlamna gelir. Bylece, salt kimyasal koullar ayn kald halde, kimyasal etki iki kat olmutur. [sayfa 210] Elektrik uyarma, kimyasal etkinin dzenleyicisi olmutur. imdi, elektrik uyarma aktif yan, kimyasal etki pasif yan olarak grnr. Daha nce salt kimyasal diye kabul edilen birtakm srelerin imdi elektro-kimyasal olarak ortaya kmas bu ekilde anlalr duruma geliyor. Kimyasal bakmdan saf inko, seyreltik asidin hi, ya da pek az etkisinde kalyor. Oysa normal ticar inko, bir tuzun meydana gelmesi ve hidrojenin retilmesi ile birlikte abucak zlr. Yzeyin deiik yerlerinde deiik miktarlarda bulunan dier metaller ve karbon karm ierir. Onlarla inko arasndaki asit iinde yerel akmlar meydana gelir, inko blgeler pozitif, teki metaller negatif elektrotlar meydana getirirler, hidrojen kabarcklar teki metaller zerinde aa kar. Bunun gibi, demirin bakr slfat eriyiine daldrlmasyla stn bir bakr tabakann kaplamas grngs de, imdi demirin yzndeki trde olmayan blgelerin arasnda meydana gelen akmlara bal olan bir elektrokimyasal olay olarak grnmektedir. Buna uygun olarak unu da grmekteyiz ki, svlardaki metallerin kimyasal etkileme ile doru elektrik akm yaratan dizileri iinde bileiklerinden metallerin halojen ve asit kkleriyle yer deitirdii tm diziye tekabl etmektedir. Kimyasal etkileme ile doru elektrik akm yaratan dizilerinin en negatif ularnda dzenli olarak altn grubu metallerini buluruz: altn, platin, palladyum, rodyum. Bunlar g okside olurlar, asitlerin etkisine hi uramaz ya da pek az urarlar ve baka metaller tarafndan tuzlarndan kolayca keltilirler. En pozitif uta alkali metaller vardr; bunlar tamamen kart bir davran gsterirler: ok fazla enerji harcansa bile, oksitlerinden pek seyrek ayrlabilirler, doada hemen yalnz tuz biiminde ortaya [sayfa 211] karlar, btn metaller iinde halojenlere ve asit kklerine en byk eilimi bunlar gsterirler. Bu ikisinin arasnda biraz deiik sralarda teki metaller vardr; ama btnyle elektrik ve kimyasal davran bakmndan, birbirlerine uygun den biimdedirler. Bunlarn herbirinin sras, svlara gre deiir ve tek bir sv iin belirlenmeleri ok zordur. Hatta, tek bir sv iin metallerin byle bir mutlak kimyasal etkileme ile doru elektrik akm yaratan dizisi olup olmad bile phe gtrr. Verilen uygun batarya ve pillerde ayn metalin iki paras pozitif ve negatif elektrot olarak etki yapabilir, yani ayn metal kendine kar hem pozitif, hem negatif olabilir. Isy elektrie eviren termo pillerde, iki balant yerindeki byk scaklk farkll ile akmn yn deiir; daha nce pozitif olan metal negatif ve negatif olan pozitif olur. Ayn ekilde metallerin belli bir halojen ya da asit kk ile birbirlerini kimyasal bileiklerinden ayrd mutlak bir dizi de yoktur. Is biiminde enerji salayarak normal scaklk iin geerli diziyi birok durumlarda hemen istediimiz gibi deitirir ve tersine eviririz. Demek ki burada, kimyasallk ile elektrik arasnda zel bir karlkl etki buluyoruz. Elektrie akmn meydana gelmesi iin tm enerjiyi salayan bataryadaki kimyasal etki, birok durumda bataryada gelien elektrik gerilimleri yoluyla harekete getirilir ve btn durumlarda da nicelik bakmndan, gene bu yolla dzenlenir. Daha nce bataryadaki sreler bize kimyasal-elektriksel grnd halde, burada bunlarn ayn lde elektro-kimyasal olduunu gryoruz. Srekli akmn meydana gelmesi asndan kimyasal etki birincil olarak grnyordu; akm uyarm asndan ikincil ve yardmc olarak grnyor. Karlkl etki kesin bir birincillii ve kesin bir ikincillii dtalyor. Bununla [sayfa 212] birlikte bu etki, nitelii gereince, iki deiik adan baklabilecek iki yanl bir sretir. Btnl iinde anlalmas iin, toplam sonuca varmadan nce her iki adan incelenmesi de gereklidir. Ama tekine kart olarak bir tanesini mutlak olarak alp tekyanl olarak taraf tutarsak, ya da iddiamzn anlk gereksinmelerine uyarak keyf olarak birinden tekine atlarsak, metafizik dncenin tekyanllna taklp kalrz. banty gzden karr, birbiri ardndan elimelere kaplrz. Wiedemann'a gre galvanometrenin balang sapmasnn, uyarc levhalarn bataryann svsna batrlmasndan hemen sonra ve kimyasal deimelerin elektrik uyarma gcn deitirmesinden nce, "kapal devredeki elektromotor kuvvetlerin toplam iin bir l olduunu" yukarda grdk. Buraya kadar elektromotor denilen kuvvetin olaymzda kimyasal enerjiden edeer miktarda retilen ve srecin daha sonrasnda da tekrar edeer miktarda sya, kitle hareketine vb. dnen bir enerji biimi olarak rendik. Burada hemen reniyoruz ki, "kapal devredeki elektromotor kuvvetlerin toplam" kimyasal deimeler bu enerjiyi serbest brakmadan nce de vardr; baka bir deyimle, elektromotor kuvvet belli bir bataryann, birim zaman iersinde kimyasal enerjinin belli bir miktarn serbest brakma ve elektrik harekete evirme yeteneinden baka bir ey deildir. Daha nce elektrik ayrma kuvvetinde olduu gibi burada da elektromotor kuvveti bir zerre bile enerji iermeyen bir kuvvet olarak grnyor. O halde Wiedemann "elektromotor kuvvet" deyince birbirinden tamamen ayr iki ey anlyor: bir yanda bir bataryann, belirli miktarda verilen bir kimyasal enerjiyi serbest brakma ve elektrik harekete evirme yetenei, te [sayfa 213] yanda da retilen elektrik hareketin kendisi. Her ikisinin birbirine orantl olmas gerei, birinin teki iin l olmas, onlarn, farklln ortadan kaldrmyor. Bataryadaki kimyasal etki, retilen elektrik miktar ve baka trl bir i yaplmad zaman devrede meydana gelen s, orantl olmaktan da te, birbirlerine edeerdirler de; ama bu onlarn farklln yok etmiyor. Verilen sdan belirli bir mekanik hareket miktar retmek iin belirli bir silindir apnda ve belirli bir piston gcnde olan bir buhar makinesinin kapasitesi, s ile oran ne olursa olsun, bu mekanik hareketin kendisinden ok ayrdr. Ve enerjinin sakinimi konusunda doabilimin henz bir ey sylemedii bir zamanda byle bir konuma tarz ho karlanabilirdi, ne var ki, bu temel yasann bilinmeye balamasndan beri serbest duruma gelmekte olan bu enerji biimini herhangi bir aygtn ayrma yetenei ile herhangi bir biimdeki gerek aktif enerjiyi birbirine kartrmak artk hogrlemez. Bu kartrma, elektrik ayrma kuvveti durumunda kuvvet ve enerjinin kartrlmasnn zorunlu bir sonucudur. Bu iki yanlma, Wiedemann'm akmla ilgili ve hepsi birbiriyle tamamen elien aklamas iin uyumlu bir ortam salar, sonunda da genel olarak "elektromotor kuvvet" denilen eyle ilgili olarak onun btn hatalarnn ve yanlmalarnn kayna olurlar. Kimyasallkla elektrik arasnda daha nce gzden geirilen kendine zg etkileim yannda, bu iki hareket biiminin

birbirine olan sk yaknln gsteren ikinci bir ortak yan daha vardr. Her ikisi de kaybolurlarken vardrlar ancak. Kimyasal sre, bu srece urayan her atom grubu iin anszn meydana gelir. Yalnzca, srekli olarak bu srece giren yeni malzemenin varl ile uzatlabilir. Ayn ey elektrik hareketi [sayfa 214] iin de geerlidir. Baka bir hareket biiminden retilir retilmez, yeniden nc bir biime dnr; ancak mevcut enerjinin srekli olarak gelmesiyle srekli akm retilebilir ve bu akmda her an yeni hareket miktarlar (Bewegungsmengen) elektrik biimini alr ve bunu yeniden kaybeder. Kimyann elektrik etkisiyle yakn ba ve elektriin kimya etkisiyle yakn ba kavrand zaman her iki aratrma alannda nemli sonulara varlr. Byle bir kavray daha imdiden gittike yaygnlamaktadr. Kimyaclar arasnda Lothar Meyer ve ondan sonra Kekule, elektro-kimyasal teorinin yeniletirilmi bir biimde yeniden canlannn yakn olduunu aka sylemilerdir. zellikle F. Kohlrausch'un en yeni almalarnn gsterdii gibi, elektrikiler- arasnda da, ancak bataryada ve elektrolitik pilde meydana gelen kimyasal srelerin tam olarak dikkate alnmasnn, onlarn bilimini eski geleneklerin kmazndan kurtulmasna yardm edebilecei kans, sonunda yerlemeye balamtr. Gerekten, enerji deiimlerinin saptanmasna aynen dikkat ederek, ve elektrikle ilgili btn geleneksel teorik kavramlarn batan reddedilmesiyle btn geleneksel, denetlenmemi, geride kalm bir bilimsel gre uygun olarak yaplm btn deneylerin kimyasal bakmdan dikkatle ve tmyle yeniden gzden geirilmesinden baka, hangi yoldan galvanizm teorisine ve ikinci derecede magnetizm ve gerilim elektrii teorisine salam bir temel bulunabilecei dnlemez. [sayfa 215]

Dipnot [1*] Bu blmdeki temel materyal ynnden, daha ok Wiedemann'n Lehre vom Galvanismus und Elektromagnetismus, 2 Bde, in 3 Abt., 2. Auflage, Braunschweig, 1872-1874, yaptna dayanyoruz.[95] 15 Haziran 1882 tarihli Nature'da, "which in its forthcoming shape, with electrostatics added, will be the greatest experimental treatise on electricity in existence" ["bir sonraki biiminde, elektrostatik ile oaltlm olarak, elektrik konusunda varolan en byk deneysel yapt meydana getirecek"] bu "admirable treatise" ["hayranlk duyulacak yapta"] deiniliyor. [96] [Engels'in notu.] [2*] talikler Engels'indir. -Ed. [3*] "Elektrik" deyimini, elektrik hareket anlamnda kullanyorum. nk "s" deyimi de, duyularmza kendini scaklk olarak bildiren bir hareket biimini anlatmak iin genel olarak kullanlyor. Elektriin gerilim durumu ile herhangi bir kartrmann olamayaca burada balangta belirtilmi olduu iin buna hi bir itirazda bulunulamaz. [Engels'in notu.] [4*] talikler Engels'indir. -Ed. [5*] talikler Engels'indir. -Ed. [6*] Btn italikler Engels'indir. -Ed. [7*] Alntlardaki btn italikler Engels'indir. -Ed. [8*] talikler Engels'indir. -Ed. [9*] Keli parantez iindeki szler Engels'in metninde yoktur. -Ed. [10*] talikler Engels'indir. -Ed. [11*] talikler Engels'indir. -Ed. [12*] Son olarak F. Kohlrausch (Wiedemanns Annalen,[104] VI, [Leipzig 1879], s. 206), iyonlarn eritici sudan gemesi iin "sonsuz glerin" gerekil olduunu hesaplamtr. Bir miligramn 1 mm yol almas iin, H=32.500 kg. Cl=5.200 kg. o halde HC1=37.700 kg. ekme kuvveti gereklidir. Bu rakamlar mutlak olarak doruysa bile, yukarda sylenenlerle bir ilgisi yoktur. Yaplan hesap, elektrik alannda bugne kadar kanlmaz olan varsaymsal etkenleri kapsyor ve bundan dolay da deneyle kontrole ihtiya gsteriyor. Byle bir kontroln mmkn olduu anlalyor. Birincisi, bu "sonsuz glerin", tketilecekleri yerde, yani yukardaki olayda bataryada, belli s miktar olarak yeniden ortaya kmas zorunludur. kincisi, onlarn tkettii enerjinin, bataryann kimyasal srelerinin verdii enerjiden az olmas gerekir ve arada belli bir farkn bulunmas zorunludur. ncs, bu fark kapal devrenin geri kalan ksmnda tketilmelidir ve burada nicelik bakmndan belirlenebilmelidir. Ancak byle bir kontrol yoluyla dorulandktan sonra yukardaki rakamlar kesinlik kazanabilir. Elektrolitik pildeki tantlama daha olanakl grnmektedir. [Engels'in notu.] [13*] Yunan tiyatrosunda sahneye mekanik bir aygtla indirilen tanr ya da doast yaratk. -. [14*] talikler Engels'indir. -Ed. [15*] talikler Engels'indir. -Ed. [16*] Burada bir daha belirtmeli ki, Wiedemann her yerde eski kimyasal edeerleri kullanyor. HO, ZnCl vb. diye yazyor. Benim denklemlerimde hep modern atom arlklar kullanlmtr, yani H2O, ZnCl2 vb. diye verilmitir. [Engels'in notu.] [17*] "Daniell pilinin = 100 akm kuvvetini koyarak." [Engels'in notu.] [18*] talikler Engels'indir. -Ed. [19*] Etkime tarz. -. [20*] Parantez iindeki adlar Engels tarafndan eklenmitir. -Ed. [21*] Bundan sonraki akm kuvveti ile ilgili btn bilgilerde Daniel pili = 100 alnyor. [Engels'in notu.] [22*] Kohlrausch tarafndan hazrlanan en saf suyun 1 mm uzunluundaki bir stun, ayn apta ve yaklak olarak ay yrngesinin uzunluunda bir bakr iletkenin salad direnci vermitir. (Naumann, Allgemeine Chemie, s. 729.) [Engelsin notu.] [23*] Kendi iinde bir eliki. -. Aklayc Notlar [95] G. Wiedemann, Die Lehre vom Galvanismus und Elektromagnetismus ("Galvanizm ve Elektromagnetizm Teorisi") 2. Aufl., Braunschweig 1872-74. Yapt cilttir. Cilt I: Galvanizm Teorisi, cilt II, blm 1: Elektrodinamik, Elektromagnetizm ve Diamagnetizm, ve cilt II, Blm 2: ndksiyon, ve sonu blm. lknce iki cilt olarak Braunschweig'da 1861-63'te yaynland. nc basks, Elektrik Teorisi bal altnda drt cilt olarak ayn kentte 1882-85'te yaynland. -148. [96] Engels, Mascart ve Joubert'in Elektrik ve Magnetizm adl kitabnn bir tantma yazsndan aktaryor. Yaz G. C. imzasyla, 15 Haziran

1882'de 659 sayl Naturedergisinde kt. 15 Haziran 1882 tarihli Nature'a ilikin not, makalenin 1882'de Engels tarafndan yazldn gsteriyor. Engels'in nc dosyaya ilikin iindekiler listesinde bu makalenin bal "Elektrik ye Magnetizm"dir. -148. [97] Thomson bu aktarmay, kitabnn ikinci basksnn 400. sayfasnda Faraday'dan yapyor. Aktarma, Faraday'n Experimental Researches in Electricity, 12th Series ("Elektrikte Deneysel Aratrmalar", 12. dizi) adl yaptndan alnmtr; bu alma Londra'daki Royal Society'nin Philosophical Transaction dergisinde, 1838, s. 105'te yaynlanmtr. Thomson pasaj aynen aktarmyor. Asl metin aynen evrilince yle oluyor: "Eer metal bir tel boaltc paracn yerine konmu olsayd". -151. [98] G. W. F. Hegel, Werke, Bd. VII, Abt. I, Berlin 1842, s. 346, 348, 349. -151. [99] Daha sonra, yeni deneysel sonularn genelletirilmesiyle, zellikle Michaelson'un deneyi ile (1881), Einstein'n rlativite teorisinde (1905), bir vakumda (c) n yaylma hznn evrensel bir fiziksel deimez olduu ve hz snrn belirttii ortaya konmutur. Elektrik ykl paracklarn yaylma hz (c)'den her zaman azdr. -155. [100] Engels, Wiedemann'n kitabna gre Favre'n deneyimlerini anlatyor. (Cilt II, ksm 2, s. 521-22.) -159. [101] Bkz: 82 numaral dipnot. -159. [102] Engels, burada ve daha aada, A. Naumann, Handbuch der allgemeinen und physikalischen Chemie ("Genel ve Fiziksel Kimyann Elkitab"), Heidelberg 1877, s. 639-46'dan J. Thomsen'in kard termokimyasal l sonularn belirtiyor. -171. [103] Wiedemann birok yerde, bu asidin moleklleri anlamna gelen "hidroklorik asit atomlarndan" szediyor. -173. [104] Annalen der Physik und Chemie, 1824 ve 1899 yllar arasnda Leipzig'de nce (1877'ye kadar) J. C. Poggendorff'un ve sonra (1877'den sonra) G. Wiedemann'n sorumluluu altnda yaynlanan bilimsel bir dergi. Drt ayda bir kyordu. -177. [105] Bu hikyede, orduda bir felsefe doktoru olduunu iittii "bir yllk" kiiden bunu duyunca, felsefe doktoru ile tp doktoru arasnda nasl bir fark bulunduunu bilemeyen yal bir binba yle diyor: "Benim iin hepsi bir, doktor doktordur." -186. [106] Burada Engels "Gewichsteil" (arlk ksm) szn kullanyor, ama daha nceki gibi, edeeri szkonusu ediyor. -190. [107] Burada ve daha aada Engels, Poggendorff'un deneylerinin sonularn, Wiedemann'n kitabndan, cilt I, s. 368-72, belirtiyor. 190. [108] Berthelot'un termodinamik lmelerinin bu sonucunu Engels, A. Naumann'n Handbuch der allgemeinen und physikalicshen Chemie, Heidelberg 1877, s. 652, yaptndan alyor. -194. [109] Burada kastedilen, namlunun i ap ile merminin ap arasndaki farktr. -197. [110] Raoult, Wheatstone, Beetz ve Joule tarafndan deneylerle elde edilen elektromotor kuvvet llerinin sonular Engels tarafndan, Wiedemann'n kitabndan, cilt I, s. 390, 375, 385 ve 376, almyor. -202. [111] Parantez iindeki "terum Crispinus" szleri Engels'indir. "Gene Crispin!" anlamna gelir. Juvenal IV. yergisinde bu szlerle balar ve (birinci ksmda) Roma mparatoru Domitian'n dalkavuklarndan biri olan Crispin'i yerer. Dolayl anlamda bu szler "gene ayn adam!" ya da "gene ayn konu!" demektir. -202. [112] Experimentum crucis, szck anlamnda "apraz deneme"dir ve Bacon'n instantia crucis'inden alnmtr; belli bir olay iin nerilen aklamalardan birinin doruluunu kesinlikle onaylar ve btn teki aklamalar dta brakr. (Bkz: Fr. Bacon, Novum Organum, Book II, Aphorism XXXVI.) -203. [113] "Birleimdeki ncnn" szleri Schiller'in "Die Brgschaft" adl baladndan, Kta 20, alnmtr. Tiran Dionysius iki sadk arkadann birleime alnmasn ister. -209.

MAYMUNDAN NSANA GETE EMEN ROL[114]

EKONOM politikiler, emek btn zenginliklerin kaynadr, der. Gerekten de bir kaynaktr - ki bu kaynak, hemen hemen doadan salad materyali, zenginlie evirir. Ama bundan da sonsuz denecek kadar fazla bir eydir. O, insann tm varlnn balca temel kouludur ve belirli bir anlamda, bu yle bir ldedir ki, emek, insan bizzat yaratt diyebiliriz. Yzbinlerce yl nce, jeologlarn dnya tarihinin nc zaman dnemi dedikleri, henz kesinlikle saptanamayan bir dnemi srasnda, belki de onun sonlarna doru, dnyann scak blgesinde -muhtemelen imdi Hint Okyanusunun dibine batm geni bir kta [sayfa 216] zerinde- insans(anthropoid) maymunlarn son derece gelimi bir rk yayordu. Darwin, atalarmz olmas gereken bu maymunlarn yaklak bir betimlemesini bize vermitir. Bunlarn bedeni tamamen kllarla rtlyd, sakallar ve sivri kulaklar vard ve aalar zerinde sr halinde yayorlard.[115] Trmanma, ellere ve ayaklara farkl ilevler kazandrmaktadr ve yaam tarzlar yerde hareket etmelerini gerektirdiinde, bu maymunlar, yrrken ellerini kullanma alkanln yava yava brakmaya, dik biimde bir yry kazanmaya baladlar. Bylece, maymundan insana geite kesin adm atlm oldu. Bugn yaayan btn insans maymunlar dik olarak ayakta durabilirler ve yalnzca iki ayak zerinde hareket edebilirler; ama bunu, yalnz zorunlu hallerde ve pek beceriksizce yaparlar. Doal yryleri yar diktir ve yrmek iin ellerini de kullanrlar ou, bkk parmaklarnn orta kemiklerini yere dayar ve sakat bir kimsenin koltuk denekleriyle yry gibi, bacaklar bkk olarak bedenlerini uzun kollar arasnda sallandrrlar. Genel olarak, biz, bugn bile, maymunlarda, drt ayak zerinde yrmeden iki ayak zerinde yrmeye geiin btn evrelerini gzleyebiliyoruz. Ama iki ayak zerinde yrme, onlarda, hi bir zaman geici bir nlemden teye gitmemitir. Eer kll atalarmzda dik yrme, nce kural ve daha sonra da zaman gelince bir gereklilik haline geldiyse, herhalde, bu arada, teki ok farkl ilevlerin ellere aktarlm olmas zorunluluk olmutur. Zaten maymunlarda, el ve ayaklarn kullanl yollarnda baz farkllklar vardr. Daha nce belirttiimiz gibi, trmanmak iin, el, ayaktan baka bir biimde kullanlr. Daha aa memeli hayvanlarn n penelerini kullandklar gibi, el, artk, zellikle besin tutmaya ve devirmeye [sayfa 217] yardm eder. Birok maymun, aalarda yuva ve hatta, empanze gibi, kt havadan korunmak iin dallarn arasnda at yapmakta ellerini kullanrlar. El ile, dmanlarna kar korunmak iin sopalar yakalar, ya da meyveleri ve talar dmanlarna frlatrlar. Yakalandklarnda insanlardan kopya ettikleri birok basit hareketler iin ellerini kullanrlar. Ama insana en ok benzeyen maymunlarn bile gelimemi eli ile yzbinlerce yllk emek yoluyla son derece gelimi insan eli arasndaki farkn

ne kadar byk olduu burada anlalr. Kemiklerin ve kaslarn says ve genel yaps, ikisinde de ayndr; ama en ilkel yabanln eli, hi bir maymunun elinin taklit edemeyecei yzlerce i yapar. Hi bir maymun eli, ta ban en kabasn bile imal edememitir. Atalarmzn, binlerce yllk srede, maymundan insana gei dneminde, ellerini yava yava uyarlamay rendikleri ilk hareketler, ancak en basit ilemler olabilirdi. En ilkel yabanllar, hatta ayn zamanda fiziksel bir gerileme gstererek daha ok hayvana benzer bir duruma dnenler bile, bu gei dnemi yaratklarndan ok daha stndr. lk akmak ta insan eliyle bak haline getirilinceye kadar, yle dnemlerden geilmitir ki, bizce bilinen tarihsel dnem, onunla karlatrlnca nemsiz grnr. Ama asl adm atlmt, el, serbest hale gelmiti ve artk durmadan yeni beceriler kazanabilirdi. Bylece kazanlan daha byk esneklik (souplesse) kuaktan kuaa geiyor ve artyordu. O halde el, yalnzca emein organ deildir, emein rndr de. Ancak emein, gittike yeni ilemlere uygulanmasyla, gelitirilmi kaslarn, eklemlerin ve, daha uzun aralklarla, kemiklerin kaltsal yoldan gemesi, bu kaltsal inceliin, yeni, giderek daha karmak [sayfa 218] duruma gelmi ilemlere, giderek yenilenen biimde uygulanmas, insan elini, Rafael'in, tablolarn, Thorwaldsen'in heykellerini, Paganini'nin mziini yaratabilecek bu yksek yetkinlik dzeyine kadar getirmitir. Ama el, tek bana deildi. O, son derece karmak bir organizma btnnn yelerinden yalnzca biriydi. Ve el iin yararl ey, hizmet ettii btn beden iin de yararldr - hem de iki yoldan. Birincisi, beden, Darwin'in karlkl-gelime yasas diye adlandrd yasadan yararland. Bu yasaya gre, bir organik varln ayr ksmlarnn belirli biimleri, grnte onlarla bants olmayan br ksmlarn belirli biimleriyle her zaman bantldr. Bylece, ekirdeksiz alyuvar hcrelerine sahip ve kafann iki eklemle (kondil) birinci omura baland hayvanlarn istisnasz hepsinde, yavrular emzirmek iin st bezleri vardr. Bunun gibi, memeli hayvanlardaki ifttrnaklar, kural olarak, gevi getirmeyi salayan krkbayr ile bantldr. Belirli biimlerdeki deimeler, aradaki banty aklayabilecek durumda olmamamza karn, teki beden ksmlarnn biiminde de deimelere neden olur. Gzleri mavi olan tamamen beyaz kediler, her zaman, ya da hemen her zaman sardr. nsan elinin gittike yetkinlemesi ve buna paralel olarak ayan dik yrye uyarlanmas, hi kukusuz byle bir karlkl-gelime yoluyla organizmann teki ksmlar zerinde de etkisini gstermitir. Bu etki ise, burada bu olguyu genel terimleriyle belirtmekten te bir ey yapmamz salayacak kadar henz yeterince incelenmemitir. Elin gelimesinin, dolaysz, gzle grlebilir biimde organizmann dier ksmlarna yapt etki ok daha nemlidir. Daha nce belirttiimiz gibi, bizim maymunsu atalarmz sr halindeydiler; btn hayvanlarn [sayfa 219] en toplumsal olan insann, toplumsal olmayan atadan tremi olmas elbette olanakl deildir. Doa zerindeki egemenlik, elin gelimesiyle, emek ile balad ve her yeni ilerleme de, insanolunun ufkunu geniletti. nsan, doal nesnelerde, srekli olarak, yeni, o gne kadar bilinmeyen zellikler kefediyordu. te yandan emein gelimesi, karlkl dayanma, ortaklaa faaliyet hallerini oaltma, ve bu ortaklaa faaliyetin her birey iin salad yararn bilincine varma yoluyla toplum yelerinin birbirine gittike yaklamasna zorunlu olarak yardm ediyordu. Ksacas, oluum geiren insanlar, birbirlerine syleyecek bir eylerinin bulunduu noktaya eritiler. Gereksinme kendine bir organ yaratt: maymunun gelimemi grtla, durmadan daha gelimi modlasyon elde etmek iin yaplan modlasyon yoluyla yava ama salam biimde deiti ve az organlar, yava yava birbiri ardndan dnce ifade eden sesler karmay rendi. Hayvanlarla bir karlatrma, dilin kaynann, emek srecinden ve emek sreci ile birlikte doduu aklamasnn, tek doru aklama olduunu gsterir. En gelimi hayvanlarn bile birbirlerine iletmek gereksinmesini duyduklar pek az ey bile, dnce ifade eden konumay gerektirmez. Doal ortamda hibir hayvan, konumamay ya da insan dilini anlamamay bir eksiklik olarak duymaz. Ama hayvan, insanlar tarafndan evcilletirilirse, durum ok deiir. Kpek ve at, insanlarla olan ilikilerinde dnce ifade eden konumaya kar yle bir kulak gelitirmilerdir ki, kavray ereveleri iinde her dili kolayca anlamay renirler. Ayrca eskiden kendilerine yabanc olan, insana ballk, minnettarlk vb. gibi duygular kazanma yetenei edinmilerdir. Byle hayvanlarla fazla ilikisi olan herkes, birok hallerde konuamamalarn onlarn imdi ne yazk ki [sayfa 220] belli bir ynde ok gelimi ses organlarnn artk ortadan kaldramayaca bir eksiklik olarak hissettiini kabul etmekten kanamaz. Ama organn bulunduu yerde, belirli snrlar erevesinde bu yeteneksizlik bile ortadan kalkabilir. Kularn az organlar insanlarn az organlarndan alabildii ne farkl olduu halde, konumay renen tek hayvan kutur. En irkin sesli ku olan papaan, en iyi konuur. Onun konutuu eyi anlamadn sylememeli. Salt konuma ve insanlarla birarada bulunma zevkinden dolay btn szck hazinesini saatlerce konutuu ve yineledii dorudur. Ama, kavray erevesinde sylediklerini anlamasn da renebilir. Papaana, anlamndan bir ey kavrayabilecei kfr szckleri retin (scak lkelerden dnen denizcilerin en ok holand eylerden biri); onu kzdrn ve kfr szlerini Berlinli bir seyyar sebze satcs kadar doru deerlendirmeyi bildiini hemen greceksiniz. ekerleme dilenirken de ayn eyi yapar. nce emek, sonra onunla birlikte dil - bir maymunun beynini etkileyen en nemli iki drt bunlardr ve bu etki altnda maymun beyni, btn benzerliine karn ok daha byk ve ok daha yetkin bir insan beynine doru gelimitir. Ama beynin gelimesiyle, onun en yakn aralarnn, duyu organlarnn gelimesi yanyana gitmitir. Dilin srekli gelimesi iinde iitme organnn ayn lde incelmesi zorunlu olarak nasl yanyana gitmise, bir btn olarak beynin gelimesine paralel olarak da. btn duyular gelimitir. Kartal, insandan ok daha uza grr, ama insann gz, eylerde, kartaln gznden ok daha fazlasn grr. Kpein burnu insana gre ok daha keskindir, ama insan iin deiik eyleri ayrmaya yarayan korkularn yzde-birini bile ayrdedemez. Ve maymunun en kaba ilk biimiyle bile sahip olmad dokunma duyusu, [sayfa 221] ancak bizzat insan elinin geliimi ile birlikte, emek aracl ile gelimitir. Beynin ve ona elik eden duyularnn gelimesinin, gittike durulaan bilincin, soyutlama ve sonu karma yeteneinin, emek ve dil zerindeki tepkisi, hem emee, hem de konumaya daha ok gelime iin durmadan yenilenen bir drt verdi. Bu gelime sonunda insan, maymundan ayrlnca, biti noktasna gelmedi, deiik zamanlarda, deiik insan topluluklarnda, derecesi ve yn deierek, hatta orada burada yerel ya da geici bir gerilemeyle kesintiye urayarak, tm olarak byk ilerlemeler gsterdi. Oluumunu tamamlam insann ortaya k ile birlikte sahneye kan yeni bir unsur , yani toplum, bu geliimi hem gl bir ekilde hzlandrd ve hem de bu geliime daha kesin bir yn verdi. Kukusuz, aaca trmanan maymunlar topluluundan bir insan toplumu meydana gelinceye kadar -dnya tarihi iinde [1*] insan yaamnn bir saniyesine edeer - yzbinlerce yl geti. Ama sonunda bu da oldu. Maymun srs ile insan toplumu

arasnda karakteristik ayrm olarak gene ne buluruz? Emek. Maymun srs corafi durumun ya da komu srlerin direncinin ona tand beslenme blgesinde otlanmakla yetiniyordu, yeni bir yemlenme alan elde etmek iin yrylere ve savamlara giriiyordu ama, yemlenme blgesinde doann saladndan, farkna varmadan kendi dkntleriyle gbreledii topran verdiinden fazlasn elde edecek durumda deildi. Btn beslenme blgeleri dolunca, maymun nfusunda art da olamazd.[sayfa 222] Olsa olsa hayvanlarn says ayn kalabilirdi. Ancak btn hayvanlar, son derece fazla yiyecek maddesi israf ederler. Bunun yansra yetimekte olan bir yiyecek maddesini, filiz halindeyken ldrrler. Kurt, avcnn tersine, ertesi yl ona yavrular verecek olan dii geyii esirgemez. Yunanistan'da taze allar bymeden kemiren keiler, lkenin dalarn kelletirmitir. Hayvanlarn bu "yama ekonomisi", kanlarnn farkl bir kimyasal bileim edinmesi sayesinde onlar allagelmi besinden bakasna uymaya zorlayarak, trlerin yava yava deimesinde nemli bir rol oynar ve uyum gsterememi trler yok olup giderlerken, tm fiziksel yap giderek deiir. Atalarmzn maymundan insana geiine, bu yama ekonomisinin gl bir biimde katkda bulunduundan kuku duyulamaz. Zeka ve uyarlanabilirlik yetisi bakmndan teki rklardan ok ilerde olan bir maymun rknda yama ekonomisi, yiyecek bitkilerinin saysnn srekli olarak oalmasna ve bu bitkilerin yenebilecek ksmlarnn tketilmesine yol am olmaldr. Ksacas yiyecekler giderek eitlenmi ve bununla birlikte maymundan insana geiin kimyasal nclleri olan ve bedene giren maddeler de eitlenmitir. Ama btn bunlar, szcn gerek anlamyla emek deildi henz. Emek, alet meydana getirmekle balar. Bulabildiimiz en eski aletler nelerdir? Tarih-ncesi insanlarn kefedilmi kalntlarna ve imdiki en ilkel insanlarn ve en eski tarih alarndaki insanlarn yaay biimine gre en eski olan aletler nelerdir? Bunlar, avclk ve balklk aletleridir; birinciler ayn zamanda silah yerine geerler. Avlanma ve balklk ise, salt bitkiyle beslenmeden, etin de birlikte yenmesine geii ngrr. Ve bu, maymunlarn insana gei srecinde bir baka nemli admdr. Et yemek,organizmann metabolizma iin gerektirdii en nemli[sayfa 223] maddelerin hemen hazr bir durumda bulunmasn da salyordu; ayn zamanda, sindirim iin gerekli sreyi ksaltarak, bitkisel yaamna tekabl eden br bitkisel vcut srelerini de ksaltyor ve bylece gerek anlamda hayvan yaamna uygun etkin belirtiler iin daha ok zaman, daha ok madde ve daha ok istek kazandryordu. Olu halindeki insan, bitkiden uzaklatka, ayn lde de hayvann stne kyordu. Et yannda bitkiyle beslenmeye de alma, yabanl kedi ve kpekleri nasl insann ua yapmsa, bitki yeme yannda etle beslenmeye alma da, olu halindeki insana beden gc ve bamszlk vermekte byk rol oynamtr. Ancak, etle beslenme, etkisini en ok, beslenmesi ve gelimesi iin gerekli olan maddeleri imdi eskisinden daha ok salayan ve bu nedenle de kuaktan kuaa daha hzl ve daha yeterli geliebilen, beyin zerinde gstermiti. Yalnz bitkisel yiyecek alan insanlara olan saygmz bir yana, insan, etle beslenmese idi, varlna ulaamazd, ve eer etle beslenme de, tandmz btn halklarda u ya da bu zamanda yamyamla neden olmusa (Berlinlilerin atalar olan Weletablar ya da Wilzianlar 10. yzylda bile ana-babalarn yiyorlard),[116] bunun bugn bizim iin bir nemi yoktur. Et yemek, ok nemli iki yeni ilerleme salad: atein kullanlmas ve hayvanlarn evcilletirilmesi. Birincisi, yemei nerdeyse yar-sindirilmi durumda aza getirerek, sindirim srecini daha da ksaltt. kincisi de avclk yannda yeni ve daha dzenli bir beslenme kayna aarak, daha bol et elde etmeyi salad. Ayrca, st ve st rnleriyle, madde karmlar bakmndan en azndan etle ayn deerde bir yeni yiyecek maddesi getiriyordu. Bu iki ilerleme, insan iin yeni kurtulu aralar demekti. Bunlarn insann ve toplumun gelimesi iin ok nem tamasna karn, dolaysz [sayfa 224]etkilerinin ayrntlarna kadar inmek, bizi alanmzn ok dna kartr. nsan, btn yenebilen eyleri yemesini nasl renmise, her iklimde yaamasn da renmitir. Oturulabilen btn dnyaya yayld ve kendi gcyle bunu tam anlamyla baarabilecek tek hayvand. Btn iklimlere alm teki hayvanlar, ev hayvanlar ve haarat, bunu kendiliinden deil, ancak insan izleyerek renmilerdir. Her zaman scak olan anayurt ikliminden daha souk blgelere, yln yaza ve ka blnd yerlere gei, souktan ve slanmaktan korunmak iin ev ve giyim gibi yeni gereksinmeler, yeni alma alanlar, insan hayvandan durmadan uzaklatran yeni faaliyet biimleri ortaya kard. Elin, konuma organlarnn ve beynin birlikte eylemiyle yalnzca her bireyde deil, ayn zamanda toplumda da, insanlar, giderek daha karmak ileri yapabilecek, giderek daha yce hedeflere ynelecek ve eriecek gce vard. Emek de kuaktan kuaa deiti, daha yetkin ve ok ynl duruma geldi. Avcla ve hayvancla tarm, tarma rgclk ve dokumaclk, metallerin ilenmesi, mlekilik, gemicilik eklendi. Ticaret ve sanayiin yansra, ensonu sanat ve bilim ortaya kt, kabileler, uluslar ve devletler halinde deiti; hukuk ve siyaset geliti; bunlarla birlikte insan kafasnda insani eylerin gerei aan yansmas ortaya kt: din. nce kafann rn olarak ortaya kan ve insan toplumlarna egemen gibi grnen btn bu oluumlar karsnda, alan elin daha mtevaz rnleri arka plana geti. Bu, emei planlayan kafa henz ilk balang durumundaki toplumsal gelime basamanda (rnein ilkel bir aile halinde iken), kendisininkinden baka ellerle planlanm emee sahip olabildii [sayfa 225] lde daha fazla oldu. Toplumun hzl gelimesinin btn kazanlar zihne, beynin gelimesine ve etkinliine dayandrld; insanlar, faaliyetlerini, gereksinmeleriyle aklamak (gene de bunlar zihinde yansr ve bilinleir) yerine, dnceleriyle aklamaya altlar. Bylece, zamanla, zellikle antik dnyann batndan bu yana zihinleri etkilemi olan idealist dnya gr meydana geldi. Bu idealist dnya gr, insanlara hl o kadar egemendir ki, darvinci okulun en materyalist doabilimcileri bile insann kkeni konusunda hl herhangi bir duru gr oluturmaktan acizdirler, nk bu ideolojik etki altnda, bu konuda emein oynad rol kavramyorlar. Yukarda belirtildii gibi, hayvanlar, etkinlikleri yoluyla, insann yapt lde olmasa bile ayn biimde evreyi deitirirler ve bu deiiklikler, grdmz gibi, bu kez de baka etkiler dourur ve onlar meydana getirenleri deitirirler. nk doada hibir ey ayr ayr meydana gelmez. Her ey, dierlerini etkiler ve dierlerinin etkisi altnda kalr, ve ou zaman da, doabilimcilerinin en basit eyleri bile aka grmesini nleyen, bu ok ynl hareketin ve karlkl etkilerin unutulmasdr. Keilerin Yunanistan'n yeniden ormanlamasn nasl nlediklerini grdk. St. Helen adasnda buraya ilk gelenlerin getirdikleri keiler ve domuzlar, adann eski bitkilerinin tamamen kkn kazmay baarmlardr. Bylece daha sonraki gemicilerin ve gmenlerin getirdikleri bitkilerin yaylmas iin ortam hazrlamlardr. Ama hayvanlarn evreleri zerinde yaptklar srekli etkileme bir niyete dayanmaz ve hayvanlarn kendisi iin de bir raslantdr. Ancak insanlar hayvandan uzaklatka, onlarn doa zerindeki etkisi giderek daha ok dnlm, planlanm, belirgin ve nceden bilinen hedeflere ynelmi bir eylem nitelii [sayfa 226] alr. Hayvan, bir yerin bitkilerini, ne yaptn bilmeden yok eder. nsan, bunlar, bo kalan topraa tarla rnleri ekmek ya da kendisine ekilenin birka katn getirebileceini bildii aalar ve

balar yetitirmek iin yok eder. Yararl bitkileri ve ev hayvanlarn bir yerden bir yere tar, bylece dnyann her yannda bitkileri, ve hayvan yaamn deitirir. Bunun da tesine gider. Yapay retme yoluyla bitki ve hayvanlar insan eliyle o kadar deitirilmilerdir ki, tannmaz hale gelmilerdir. Tahl cinslerinin kkeni olan yabani bitkileri artk bulmak olanakszdr. Kendi aralarnda bile ok deiik olan kpeklerimizin, hangi yabanl hayvanlardan ya da ok sayda rklar bulunan atlarn, nereden geldii bugn bile tartma konusudur. Sylemeye gerek yok ki, hayvanlarn yntemli, nceden tasarlanm biimde hareket etme yeteneini tartmak bizim iin szkonusu deildir. Tersine, protoplazmann, canl albminin bulunduu ve tepki gsterdii, basit de olsa belirli hareketlerin dtan gelen belirli uyarmalarn sonucu olarak meydana geldii her yerde embriyon halinde yntemli hareket biimi vardr. Byle bir tepki, sinir hcresi bir yana, hibir hcrenin bulunmamas halinde bile meydana gelir. Bcek yiyen bitkilerin avn yakalama yolu da, tamamen bilinsiz olmakla birlikte, bir bakma yntemli gibidir. Hayvanlarda bilinli ve yntemli eylem yetenei, sinir sisteminin gelimesi orannda geliir ve memeli hayvanlarda yksek bir dzeye eriir. ngiltere'de yaplan tilki av srasnda, tilkinin kendisini kovalayanlardan kamak iin, ok stn yer saptama bilgisini kullanmay nasl becerdiini, her yeri ne kadar iyi tandn ve bu yerleri kovalamacay kesmek iin nasl kullandn her gn gzlemek mmkndr. nsanla birlikte oluu dolaysyla ok gelimi ev hayvanlarmz arasnda, insan ocuklaryla [sayfa 227] ayn aamaya kadar varan kurnazlk durumlarn her gn grebiliriz. nk, insan embriyonunun ana rahmindeki gelimesinin tarihesi hayvan olan atalarmzn, solucandan balayarak milyonlarca yl srm bedensel gelime tarihinin ksa bir yinelenmesi olduu gibi, bir ocuun ruhsal gelimesi de ayn atalarmzn, hi deilse daha sonrakilerin dnsel gelimesinin daha ksa bir yinelenmesinden baka bir ey deildir. Ama btn hayvanlarn btn yntemli eylemi, dnyaya, onlarn iradesinin damgasn vurmay salayamamtr. Bunu, insan yapmtr. Ksacas, hayvan d doadan yalnzca yararlanr ve salt varl ile onda deiiklikler meydana getirir; insan onda deiiklikler meydana getirerek, amalarna yarar duruma sokar, ona egemen olur. nsann teki hayvanlardan son ve temel [2*] fark budur, bu fark meydana getiren de gene emektir. Bununla birlikte, doa zerinde kazandmz zaferlerden dolay kendimizi pek fazla vmeyelim. Byle her zafer iin doa bizden cn alr. Her zaferin beklediimiz sonular ilk planda salad dorudur, ama ikinci ve nc planda da byk ounlukla ilk sonular ortadan kaldran, bambaka, nceden grlmeyen etkileri vardr. Mezopotamya, Yunanistan, Kk Asya ve baka yerlerde ilenecek toprak elde etmek iin ormanlar yok eden insanlar, ormanlarla birlikte nem koruyan ve biriktiren merkezlerin ellerinden gittiini, bu lkelerin imdiki llemi durumuna ortam hazrladklarn akllarna hi getirmiyorlard.[117] Alpler'deki talyanlar, dalarn kuzey yamalarnda dikkatle korunan am ormanlarn gney yamalarnda yok ederken, blgelerinde stlk sanayiinin kklerini kazdklarn [sayfa 228] sezemiyorlard. Bylece, yln byk ksmnda, dalardaki kaynaklarn suyunu kuruttuklarn, ayn zamanda da yamur mevsiminde azgn sel ynlarnn ovalar basmasna neden olduklarn hi bilemiyorlard. Avrupa'da patatesi yayanlar, niastal yumrularla birlikte, sraca hastaln yaydklarn bilmiyorlard. te bylece her admda anmsyoruz ki, hibir zaman, baka toplulua egemen olan bir fatih, doa dnda bulunan bir kii gibi, doaya egemen deiliz; tersine, etimiz, kanmz ve beynimizle ondan bir parayz, onun tam ortasndayz, onun zerinde kurduumuz btn egemenlik, baka btn yaratklardan nce onun yasalarn tanma ve doru olarak uygulayabilme stnlne sahip olmamzdan te gitmez. Ve aslnda her geen gn bu yasalar daha doru anlamay reniyor, doann geleneksel akna yaptmz mdahalelerin yakn ve uzak etkilerinin farkna varyoruz. zellikle yzylmzda doabilimin salad byk ilerlemelerden sonra hi deilse gnlk retim faaliyetlerimizin en uzak doal etkilerini bile reniyor ve onlarn farkna varabilecek ve dolaysyla onlar denetleyebilecek bir durumda bulunuyoruz. Ama bu ilerlemeler lsnde insanlar doa ile olan iie durumlarn yalnzca sezmekle kalmyor daha iyi de reniyorlar; Avrupa'da klasik an bitiminden bu yana ortaya kan ve hristiyanlkta en yce gelime noktasna varan, dnce ile madde, insan ile doa, ruh ile beden arasnda bir kartln, bu anlamsz ve doaya aykr dncesi bu lde olanaksz hale geliyor. retime ynelmi faaliyetlerimizin en uzak doal etkilerini hesaplamay bir dereceye kadar reninceye dek, binlerce yllk bir emek gerekli olmusa da, bu eylemlerin daha uzak toplumsal etkileri bakmndan bu i ok daha g olmutur. Patatese ve onunla birlikte [sayfa 229] yaylan sraca hastalna deindik. Oysa, iilerin yiyeceklerinin yalnz patatese indirgenmesinin btn lkelerin halk ynlarnn yaay durumu zerinde yapt etkilerle, 1847 ylnda patates hastal dolaysyla rlanda'nn urad, yalnzca ve yalnzca patates yiyen bir milyon rlandaly mezara yollayan ve iki milyonunu da denizar lkelere g etmeye zorlayan alkla karlatrld zaman, sraca hastal nedir ki? Araplar alkol damtmay rendikleri zaman, o zamanlar henz kefedilmemi olan Amerika'nn asl yerlilerinin ortadan kalkmasna yarayan balca silahlardan birini meydana getirdiklerini dlerinde bile grmemilerdi. Ve sonradan Kolomb, Amerika'y kefettiinde, Avrupa'da ok nceleri yenilgiye urayan klelii yeniden canlandrmakta ve zenci ticaretinin temelini atmakta olduunu bilmiyordu. 17. ve 18. yzyllarda, buhar makinesinin yapm zerinde alan insanlar, baka her eyden daha ok tm dnyann toplumsal ilikilerini kkten deitiren ve zellikle Avrupa'da, zenginliin aznlk tarafnda ve yoksulluun byk ounluk tarafnda younlamasn, nce burjuvazinin toplumsal ve siyasal egemenlik elde etmesini, sonra da burjuvazi ile proletarya arasnda, ancak burjuvazinin yklmas ve btn snf kartlklarnn ortadan kalkmasyla sona erebilecek olan bir snf savamn ortaya karan arac hazrladklarndan habersizdiler. Ama bu alanda da yava yava, uzun ve ounlukla sert deneyler, tarihsel malzemenin toplanmas ve incelenmesi sonucu, retim faaliyetimizin dolayl, daha uzak toplumsal etkileri konusunda aydnla varmay renmekteyiz; bylece, bu etkileri denetleme ve onlar dzenleme olanana da kavuuyoruz. Bu dzenlemeyi gerekletirmek iin de, salt bilgiden baka eyler gereklidir. Bunun iin bugne kadarki [sayfa 230] retim tarznda ve onunla birlikte tm toplumsal dzenimizde tam bir devrim gereklidir. imdiye dek var olmu btn retim tarzlar, ancak emein en yakn, en dolaysz yararl etkisine ulamay hedef almtr. lerde ortaya kan, yava yava yinelenerek ve ylarak etkili hale gelen daha sonraki sonular tamamen ihmal edilmitir. Topran ilkel ortak mlkiyeti, bir yandan, ufuklar genel olarak snrl olan insanlarn gelime dzeyine tekabl ediyor, te yandan ise, bu en ilkel ekonominin olas kt sonular karsnda, belirli bir telafi olana salayan, ilenebilir fazla topra gerektiriyordu. Bu toprak fazlal tkenince, ortak mlkiyet de son buluyordu. Oysa, daha ileri btn retim tarzlar, nfusun eitli snflara blnmesine ve bununla birlikte de egemen ve ezilen snflar arasndaki kartla gtryordu; ama ayn zamanda, egemen snflarn karlar retimin itici unsuru haline geldi, nk retim, artk ezilen halkn en temel tketim aralarnn salanmasyla snrl deildi. Bu, bugn Bat Avrupa'da egemen olan kapitalist retim tarz iinde, en iyi

biimde yerine getirildi. retime ve deiime egemen olan bireysel kapitalistler, yalnzca faaliyetlerinin en yakn yararl etkileriyle ilgilenebilmektedirler. Hatta bu yararl etki bile -retilen ya da deiilen maln yararll szkonusu olduu lde- tamamen arka plana geer; sattan elde edilecek kr, tek itici g olur.

Burjuvazinin toplumsal bilimi, klasik ekonomi politik, daha ok, yalnz retim ve deiim alanlarndaki insan eylemlerinin gerekten tasarlanm toplumsal etkilerini ele alr. Bu, onun teorik olarak ifade ettii toplumsal dzene tamamen uygundur. Kapitalistler, dorudan doruya kr iin retim ve deiim yaptklarndan [sayfa 231] ilk planda yalnzca en yakn, en dolaysz sonular hesaba katlmaldr. Bir fabrikatr ya da tccar, rettii ya da satn ald meta normal bir krla satarsa, durumdan honuttur ve metan ve alcsnn sonradan ne olaca onu ilgilendirmez. Bu faaliyetlerin doal etkileri iin de ayn ey geerlidir. Kba'da da yamalarndaki ormanlar yakarak en verimli kahve aacnn bir kuana yetecek gbreyi bunlarn klnden salayan spanyol tarmclarn, sonradan iddetli tropikal yamurlarn artk korunamayan st toprak tabakasn alp gtrmesi ve geriye yalnz plak kayalar brakmas ilgilendirir miydi? Bugnk retim tarznda, toplum karsnda olduu gibi doa karsnda da, daha ok, nce ilk ve elle tutulur baar dikkate alnr. Sonradan da, buna ynelmi faaliyetlerin en uzak etkilerinin tamamen deiik ve tamamen ters den teki sonularndan dolay, arz ve talep dengesinin, [118] her on ylda bir sanayi evriminin gsterdii ve hatta Almanya'nn da bu "knt"de bunun deneyimini biraz daha nce geirdii gibi, ok tersine dnmesinden dolay; kiinin kendi emei zerine kurulu zel mlkiyetin, zorunlu olarak, iilerin mlkszletirilmeleri ynnde gelimesi, buna karlk btn zenginliklerin giderek ii olmayanlarn elinde [3*] toplanmasndan dolay aakalrlar; [...] [sayfa 232]

Dipnotlar Bu konuda nde gelen bir otorite olan Sir W. Thomson, dnyann, zerinde bitkilerin ve hayvanlarn yaayaca kadar souduu zamandan bu yana yz milyon yldan ancak biraz daha fazla bir zaman gemi olabileceini hesaplamtr. [Engels'in notu.] [2*] Elyazmasnn kenarna kurun kalemle u not edilmitir: "Veredlung" (Islah etmek) .-Ed. [3*] Elyazmas burada kesiliyor .-Ed.
[1*]

Aklayc Notlar [114] Doann Diyalektii ile ilgili malzemenin ikinci dosyasnn iindekiler listesinde makaleye Engels'in verdii balk budur. Aslnda makale Engels tarafndan, Kleliin Temel Biimi balkl daha geni bir yapta nsz olarak yazlmt. Daha sonra Engels bu bal inin Kleletirilmesi. Giri diye deitirdi. Ancak bu alma yarm kald iin, sonunda Engels bu yarm giri yazsna almann esas ieriine uygun den Maymundan nsana Geite Emein Rol baln verdi. Makalenin Haziran 1876'da yazld anlalyor. Bu varsaymn kant, W. Liebknecht'in Engels'e yazd 10 Haziran 1876 tarihli mektuptur. Liepknecht, mektupta, baka eyler yannda,Volksstaat gazetesi iin Engels'in sz verdii "Kleliin Temel Biimi" yazsn sabrszlkla beklediini yazyor, makale ancak 1896'da Die Neue Zeit dergisinde (Jahrgang XIV, Bd. 2. s. 545-54) yaynland. -216. [115] Bkz: Charles Darwin, nsann Treyii, Onur Yaynlar, Ankara 1975, Altnc Blm: "nsann Akrabalklar ve Soyaac Hakknda". 217. [116] Engels bir Alman rahibi olan Labeo Notker'in (952-1022) tanklna deiniyor; alnd yer J. Grimm, Deutsche Rechtsalterthmer ("Alman Hukukunda Eski alar"), Gttingen 1828, s. 448. Engels, rlanda'nn Tarihi adl yarm kalm yaptnda Notker'i anar. -224. [117] Engels, insan etkinliinin bitki hayat ve iklim zerindeki etkisi ile ilgili olarak u yapt kullanyor: C. Frass, Klima und Pflanzenwelt in der Zeit, Landshut 1847. Marks, 25 Mart 1868 tarihli bir mektubunda Engels'in bu kitaba dikkatini ekti. -228. [118] Engels, 1873 ekonomik bunalmna deiniyor. Almanya'da bu bunalm 1873 Maysnda, yetmi ylarnn sonuna kadar etkisini gsteren uzun bir bunalmn ncln yapan "mthi bir knt" ile balad. -232.

[NOTLAR VE PARALAR] [BLM TARHNDEN]

DOABLMLERN farkl dallarnn birbirini izleyen gelimesini incelemek gerekir. Hepsinden nce, obanlk ve iftilikle geinen topluluklar iin srf mevsimler bakmndan kanlmaz biimde gerekli olan gkbilimini. Gkbilim ancak matematik yardm ile geliebilir. O halde onu da ele almal. Daha sonra tarmn belli bir aamasnda ve belli blgelerde (Msr'da sulama iin suyun ykseltilmesi), zellikle kentlerin, byk yaplarn ortaya kmas ve elsanatlarnn gelimesi ile birlikte mekanik. Hemen ardndan gemicilik ve sava alanlarnda buna duyulan gereksinme. Bu, ayrca, matematiin yardmn da gerektirir ve onun gelimesini [sayfa 235] tevik eder. Bylece, daha balangtan beri bilimlerin ortaya k ve gelimesi, retimle belirlenmitir. Tm eskia boyunca asl bilimsel inceleme bu dal erevesinde snrl kalm, tam ve sistematik aratrma olarak da ancak klasik a sonras dnemde kendini gstermitir (skenderiyeliler, Arimet vb.). nsanlarn kafasnda henz ayrlmam olan fizikte ve kimyada (elementler teorisi, bir kimyasal element kavramnn bulunmamas), bitkibilimde, hayvanbilimde, insan ve hayvanlarn anatomisinde o zamana kadar ancak olgular toplanabilmi ve mmkn olduu kadar sistematik bir sralanmaya sokulmutu. Fizyoloji, en elle tutulur eylerden rnein sindirim ve boaltm uzaklar uzaklamaz, salt bir tahmin yrtme halinde kalyordu. Kan dolam bile bilinmedikten sonra baka trl de olamazd. Dnemin sonunda kimya, simyann en ilkel biimi halinde ortaya kar. Ortaalarn karanlk gecesi bittikten sonra, bilimler anszn yeni ve beklenmedik bir gle dirildiyse ve. mucizev hzla gelimeye baladysa, bu mucizeyi gene retime borluyuz. Birincisi, hal seferlerinin ardndan sanayi ok gelimi, birok yeni mekanik (dokumaclk, saatilik, deirmencilik), kimyasal (boyaclk, metalrji, alkol) ve fiziksel (gzlk) olgular gnna karmt. Bunlar saysz materyali gzlem alanna getirmekle kalmam, ayn zamanda, eskisinden ok daha deiik deney aralar olarak ortaya kmlar, bunlarla yeni aralarn, yapmna olanak salamlard; denebilir ki, gerekten sistematik deneysel bilim ancak imdi mmkn hale gelmiti. kincisi, talya geleneksel uygarl dolaysyla henz en bata bulunmakla birlikte, Polanya'y da iine alan btn Bat ve Orta Avrupa, imdi balantl bir biimde geliiyordu. ncs, yalnzca kazan uruna yaplan, dolaysyla da [sayfa 236] sonunda retim amacna dayanan coraf bulular o zamana kadar eriilememi sonsuz miktarda meteorolojik, bitkilimsel, hayvanbilimsel ve fizyolojik (insan) nitelikte malzeme ortaya koyuyordu. Drdncs, artk matbaa makinesi vard.[1*] imdi esasen var olan matematik, gkbilim ve mekanik bir yana fizik, kimyadan, kesinlikle ayrlyor (Torricelli, Galilei birincisi saniyede kullanlan su tertibat ile ilgili olarak ilknce svlarn hareketini inceliyor, Clerk Maxwell'e baknz). Byle, kimyay bilim olarak salam bir temele oturtuyor. Harvey, kan dolamn kefederek fizyoloji (insan ve hayvan) iin ayn eyi yapyor. Hayvanbilim ve bitkibilim, nce derleyici bilimler olarak kalyorlar ve paleontoloji ortaya kncaya kadar bu byle gidiyor Cuvier ve hemen ardndan hcrenin kefi ve organik kimyann gelimesi geliyor. Bylece karlatrmal morfoloji ve fizyoloji mmkn oluyor ve bundan byle her ikisi de gerek bilim haline geliyor. Geen [18.] yzyln sonunda yerbilim kuruldu. Yaknlarla da kt bir adla antropoloji insan ve insan rklar morfolojisinden ve fizyolojisinden tarihe geii salyor. Bu, daha ayrntl olarak incelenecek ve gelitirilecek.

ESKLERN DOA GR [HEGEL, GESCHCHTE DER PHLOSOPHE CLT I, YUNAN FELSEFES][119]

lk filozoflar konusunda Aristoteles, onlarn u iddiada bulunduklarn sylyor (Metafizik, I, 3): "Btn [sayfa 237] eyleri meydana getiren, bunlarn ilk k yeri olan ve sonunda her eyin son bulduu, kendi belirlenimlerinde ( ) deimekle birlikte, tz ( ) alarak hep ayn kalan ey btn varlklarn unsuru ( ) ve ilkesi ( ) budur. ... Bundan dolay onlarn kansnca, hi bir ey ne varolur, ne de yokolur, nk ayn doa, temel varlk her zaman ayakta durur." (s. 198.) Doal grnglerin sonsuz eitliliindeki birlii balangcnda ok doal sayan saf halindeki kendiliinden materyalizm, o halde burada zaten tmyle vardr ve bu birlii, Thales'in suda arad gibi, belirli biimde madd olan, zel bir ey iinde aramaktadr. iero der ki: "Miletli Thales[2*]... her eyin temel maddesinin su olduunu ve Tanrnn ise sudan her eyi meydana getiren bir zihin olduunu iln etti." (De Natura Deorum, I, s. 10.) Hegel ok hakl olarak, bunun iero tarafndan yaplm bir ek olduunu belirtiyor ve yle diyor: "Bununla birlikte, Thales'in ayrca Tanrya da inanm olmas burada bizi ilgilendirmiyor; burada varsaym, inan, halk dini szkonusu deildir ... kendisi sudan her eyi yaratm olduu yollu Tanrdan szetse bile, biz bu yoldan byle bir varlk konusunda daha fazla bir ey renmi olmayz ... bu, kavram olmayan bo bir szdr", s. 209 (aa yukar [M] 600'de). En eski Yunanl filozoflar ayn zamanda doa aratrclaryd: bir geometrici olan Thales, yln 365 gn olduunu saptad ve sylendiine gre bir gne tutulmasn nceden haber verdi. Anaksimandros bir gne saati, bir tr kara ve deniz haritas ( ), eitli gkbilim aletleri yapt. Pythagoras bir matematikiydi. [sayfa 238] Plutarch'a gre, (Quaestiones convivales[3*], VIII, s. 8), Miletli Anaksimandros "insann sudan karaya km bir balktan meydana geldiini"[4*] (s. 213) syler. Kendi

iin [balang ve temel unsur sonsuz olandr], hava ya da su ya da baka bir ey olarak onu belirlemez ( ) (Diogenes Laertius, , 1). Bu sonsuz ey Hegel tarafndan (s. 215) "belirlenmemi madde" olarak doru biimde yeniden ortaya konur (aa yukar 580'de). Miletli Anaksimenes, ilk neden ve temel e olarak havay kabul ediyor, onu sonsuz olarak iln ediyor (iero, De Natura Deorum, I, s. 10) ve "her eyin ondan ktn, gene onda ztn" sylyor (Plutarch, De Placitis Philosophorum, ["Filozoflarn Grleri zerine"], I, s. 3). Burada hava [nefes=ruh]: "Hava demek olan ruhumuz bizi nasl btn olarak tutuyorsa, btn dnyay da bir ruh ( ) ve hava tutar. Ruh ve hava ayn anlama sahiptirler." (Plutarch).[120] [s. 215, 216.] Ruh ve hava evrensel bir ortam olarak alnyor (555 dolaylarnda). Aristoteles de yle der: Bu en eski filozoflar, ilk z maddenin bir biiminde bulurlar: Hava ve su (ve belki de Anaksimandros her ikisi arasndaki bir eit ara eyde) daha sonra Herakleitos atete buluyor, ama hi biri, ok kark bir bileik ( ) olduu iin toprakta bulmuyor.Metafizik, I, 8, (s. 217). Aristoteles, hakl olarak bunlarn tmnn de hareketin kaynan aklanmam braktklarn syler (s. 218 ve devam). Samoslu Phythagoras (540 dolaylarnda): Say temel ilkedir: "Say btn eylerin zdr ve kendi belirlenimleri iersinde bir btn olarak evrenin rgtlenmesi [sayfa 239] saylarn ve onlarn ilikilerinin uyumlu bir sistemidir."[5*] (Aristoteles, Metafizik, I, 5 passim) Hegel hakl olarak, "tasarm tarafndan var olarak ya da temel (doru) kabul edilen her eyi bir anda byle ykan ve duyulur varl yok eden" ve z, ok snrl ve tekyanl da olsa, bir dnce belirlenimi iine yerletiren "byle bir konuma biiminin cesaretine" dikkati ekiyor, [s. 237-238.] Say gibi, evren de, belirli yasalara baldr. Bylece evrenin yasaya ball ilk kez belirtiliyor. Phythagoras'n mzikal uyumlar matematik ilikilere indirgedii sylenir. Ayn ekilde "Pitagoraslar atei merkeze koydu, dnyay ise bu merkez cisim evresinde bir daire halinde dnen yldz olarak kabul etti" (Aristoteles, Decoelo, ["Gkyz zerine"], 11, 13). [s. 265.] Kukusuz bu ate, gne deildir; bununla birlikte, dnyann dndkonusundaki ilk sezgidir. Gezegenler sistemi konusunda Hegel diyor ki: "... [gezegenler arasndaki] uzaklklar belirleyen uyumlu e konusunda tm matematik henz bir temel vermeyi baaramamtr. Grgcl saylar kesinlikle biliniyor; ama her ey bir raslant grnnde-dir, zorunluluk grnnde deil. Uzaklklarda yaklak bir dzenliliin varl biliniyor ve bylece Mars ile Jpiter arasndaki gezegenler de ans eseri olarak sezilmitir; sonradan Ceres, Vesta, Pallas vb. kefedilmitir; ama akim, mantn bulunduu tutarl bir dizi, gkbilim tarafndan henz ortaya konmamtr. Tersine, gkbilim, bu dizinin dzenli bir biimde sunulmasn horgrmektedir. Ama aslnda bu, vazgeilemeyecek son derece nemli bir noktadr." (s. 267[-268].) Onlarn genel anlaynn btn bu bn materyalizmine [sayfa 240] karn sonraki ayrln tohumu en eski Yunanllar arasnda daha o zamandan vardr. Thales'e gre, ruh, zel bir eydir, bedenden farkl bir eydir (Thales mknatsn da bir ruhu olduunu syler). Anaksimenes iin ruh havadr(Yaratl'ta olduu gibi),[121] pitagoraslar iin ise, ruh, lmsz ve gcdr, beden ruh iin salt raslansaldr. Yine pitagoraslara gre, ruh, bir "esir kvlcmdr" ( ) (Diogenes Laertius, VIII, s. 26-28), souk esir ise havadr, youn esir deniz ve nemdir, [s. 279-280.] Aristoteles, hakl olarak, pitagoraslara serzenite bulunuyor: Saylaryla "hareketin nasl meydana geldiini ve hareket ve deiim olmakszn, varoluun ve yokoluun ya da gksel eylerin durumlar ve etkinliklerinin nasl gerekletiini, sylemiyorlar". (Metafizik, I, 8.) [s. 277.] Pythagoras'n sabah ve akam yldznn ayn ey olduklarn, ayn m gneten aldn, son olarak da Pythagoras teoremini bulduu kabul ediliyor. "Pythagoras'n bu teoremi bulunca yz kz kurban kestii sylenmektedir. ... Onun bu konudaki sevincinin zenginleri ve tm halk davet ettii bir ziyafet vermeye dek varmas, ok dikkat ekici olmakla birlikte, zahmetine deerdi. Bu, sevintir, zihnin (bilginin) sevincidir kzlerin can pahasna." (s. 279.) Eleallar.

Leukippos ile Demokritos.[122] "Leukippos ile retilisi Demokritos ise unsurlar olarak Dolu ve Bo'u kabul ederler, bunlara da var olan ve var olmayan derler. Burada dolu ve kat derken var olan (yani atomlar), bo ya da seyrek derken var olmayan anlarlar. Bylece var [sayfa 241] olmayann var olandan daha az gerek olmadn savunurlar ... ve bunlarn eylerin madd nedenleri olduklarn sylerler. Temelde yatan tz (maddeyi) bir birlik olarak ortaya koyan kiilerin btn baka eyleri bu tzn deimelerinden trettikleri gibi, ... bu dnrler de, farklarn (yani atomlarn farklarnn) baka her eyin nedenleri olduunu ileri sryorlar. Onlara gre, bu farklar tanedir: biim, dzen ve konum ... Bylece A, N'den biimle ayrlr, AN ise NA'dan dzenle ve Z de N'den konumla ayrlr." (Aristoteles, Metafizik, kitap I, blm 4.) Leukippos, "atomlar ana ilkeler olarak koyan ilk kiiydi ... ve o, bunlar, unsurlar diye adlandrd. Bunlardan sonsuz sayda dnyalar ortaya kyor ve bu dnyalar gene bu unsurlara zyorlar. Dnyalar ite byle meydana geliyor: Belli bir kesim halinde her biimden birok cisim snrszdan kopup engin bolua tanrlar. Bunlar biraraya toplanr ve tek bir girdap meydana getirirler. Bu girdapta birbirlerine arparak, mmkn olan her yoldan dnerek ayrlrlar, yle ki benzer atomlar benzerleriyle birleirler. Atomlar sayca okluklarndan tr artk denge iinde dnemeyince, hafif olanlarsanki elekten geerlermi gibi, d bolua doru srklenirler. Geri kalanlar birlikte kalrlar ve birbirlerine kenetlenerek ayn yolda yanyana gider ve ilk kre biimli, ktleyi meydana getirirler." (Diogenes Laertius, kitap IX, blm 6.) Aadakiler Epikuros zerinedir: "Atomlar hi durmadan hareket ederler. Biraz aada ise, bunlarn ayn zamanda eit hzda hareket ettiklerini, nk boluun hem hafif olanlara ve hem de ar olanlara eit yol verdiini sylyor. ... Atomlarn biim, byklk, ve arlk dnda bir nitelii yoktur. ... Herhangi bir byklkte olmadklar gibi, her byklkte de deildirler; [sayfa 242] esasen henz hi bir atom, duyularmz tarafndan alglanmamtr." (Diogenes Laertius, kitap X, 43-45.) "Atomlar bolukta hareket ederlerken hi bir direnme ile karlamadklarnda eit hzda hareket ediyor olmaldrlar.

Ne ar olanlar karlarna bir engel kmadka, kk ve hafif olanlardan daha hzl hareket eder, ne de tm de uygun bir geit bulabildikleri srece ve ayrca hi bir engellemeyle karlamadka daha kk olanlar daha byk olanlardan abuk yol alrlar." (Ayn yapt, 61.) "O halde apaktr ki, [eylerin] her cinsinde bir belli bir doadr ve bunlarn hepsinde bu bir onun doasdr." (Aristoteles, Metafizik, kitap IX, blm 2.)[123] Samoslu Aristarkhos, dnya ve gnele ilgili Kopernik teorisini daha M 270'te savunmaktayd. (Mdler, s. 44. Wolf,s. 35-37.)[124] Demokritos, samanyolunun bize saysz kk yldzlarn bileik n yolladn zaten tahmin etmi bulunuyordu. (Wolf, s. 313.)

300 YILI DOLAYLARINDA ESK DNYANIN SONUNDAK DURUMLA 1453'TE ORTAAIN SONU ARASINDAK FARK
1. Kollarn arasra derinlere, spanya, Fransa ve ngiltere'nin Atlantik kylarna kadar ilere uzatan, kuzeyden Almanlar ve Slavlar, gney-doudan Araplar tarafndan kolayca kesilebilecek ve geri itilebilecek Akdeniz kylarndaki ince bir kltr eridi yerine, [sayfa 243] imdi kapal bir kltr blgesi vard skandinavya, Polonya ve Macaristan'n ileri karakollar olarak bulunduu tm Bat Avrupa. 2. Yunanllar, ya da Romallar ile barbarlar arasndaki kartln yerine, imdi artk skandinav dilleri vb. bir yana, uygar dillere sahip olan alt uygar kavim vard. Bunlarn hepsi, 14. yzyln byk edebiyat kprdanna katlabilecek lde gelimilerdi ve eski an sonunda k halinde bulunan ve lmekte olan Yunan ve Latin dillerinden daha zengin bir kltr gvencesi veriyorlard. 3. Ortaa kentlilerinin yaratt sanayi retimi ve ticaret, son derece byk bir gelime gstermiti. Bir yandan retim daha yetkinleiyor, daha eitleniyor ve byyor, te yandan da ticaret gleniyor, gemicilik Saksonlar, Frizyanlar ve Normanlar andan beri en atlgan dnemine geliyor; birok bulular ve Doulularn bulularnn ithali ile Yunan edebiyatnn ithali ve yaylmas, deniz keifleri ve burjuva din devrimi mmkn oluyor, ayn zamanda da bunlarn etki alan geniliyor ve hzlanyordu. Henz bir sisteme bal olmasa bile, bunun dnda birok bilimsel olgular elde ediliyor, eskian grmedii eyler ortaya kyordu: magnetik ine, matbaa, harf dizme, keten kt (Araplar ve spanyol Yahudileri tarafndan 12. yzyldan beri kullanlyordu; pamuk kt, 10. yzyldan beri yava yava ortaya kyor, 13. ve 14. yzyllarda daha yaygn duruma geiyordu; papirs, Araplardan bu yana Msr'da ortadan kalkmt) barut, gzlk, mekanik saatler, zamanbilimde ve mekanikte byk ilerlemeler. (catlar iin 11 numaraya baknz.)[6*] [sayfa 244] Ayrca, gezilerin salad malzeme. (Marco Polo, 1272 dolaylarnda, vb..) Genel eitim, henz ok kt durumda olmakla birlikte, niversiteler sayesinde ok yaygnlamt. stanbul'un ykselmesi ve Roma'nn ykl ile eskia sona eriyor. Ortaan sonu stanbul'un fethi ile kanlmaz biimde bantldr. Yenia, Yunanllara yeniden dnle balyor. Yadsmann yadsnmas!

TARHSEL MALZEME. CATLAR

M: Yangn tulumbas, su saati, M 200 dolaylarnda, kaldrm ta (Roma). Parmen 160 yl dolaylarnda. MS: Su deirmeni, Almanya'da Byk Kari zamannda, 340 dolaylarnda, Mosel zerinde. Pencere camnn ilk izleri, Antakya'da 370 dolaylarnda sokaklar aydnlatlyor. 550 dolaylarnda in'den Yunanistan'a ipekbcei getiriliyor. 6. yzylda ty kalem. Pamuk kt, in'den 7. yzylda Araplara ve 9. yzylda talya'ya geliyor. 8. yzylda Fransa'da su ile alnan org. 10. yzyldan beri Harz'da gm madeni iletiliyor. 1000 ylna doru yeldeirmeni. 1000 ylna doru nota, Guido von Arezzo'nun mzikal gam. [sayfa 245]

1100 ylna doru talya'ya ipekilik giriyor. Ayn yllarda arkl saat aynen. Pusula 1180 dolaylarnda Araplardan Avrupallara geliyor. 1184'te Paris'te kaldrm tayla yollar yaplyor. 13. yzyln ikinci yars: Floransa'da gzlk. Cam aynalar. Ringa balnn tuzlanmas. Su sava. alar saat. Fransa'da pamuk kt. Paavradan kt 14. yzyln banda. Bono ayn yzyln ortasnda. Almanya'da (Nrnberg'de) ilk kat fabrikas, 1390. Londra'da caddelerin aydnlatlmas. 15. yzyln ba. Venedik'te posta. Ayn tarihte. Bakr oymacl. Ayn yzyln ortasnda. Fransa'da atl posta, 1464. Saksonya dalarnda gm madenleri, 1471. Pedall klavsen icat ediliyor, 1472. Cep saati. Hava tfei. Filinta 15. yzyln sonu. krk, 1530. Dalg hcresi, 1538.

TARHSEL MALZEME[125]
Modern doabilim Yunanllarn ok parlak sezgileri ve Araplarn birbirleriyle balantsz aratrmalar karsnda bilim zelliinden szedilebilecek tek alan feodalizmin burjuvazi tarafndan ezildii o byk a ile balar. Kentlerin burjuvazisi ile feodal soylular arasndaki savamn arka plannda bu a, ayaklanma halindeki kylleri, kyllerin ardnda da ellerinde kzl bayrak ve dudaklarnda komnizm ile modern proletaryann devrimci balanglarn gsteriyordu. [sayfa 246] Bu, Avrupa'da byk monarileri yaratan, papann manev diktatrln ykan, Yunan eskian yeniden ycelten ve onunla birlikte yeni zamanlarn en yce sanat gelimesini canlandran, eski dnyann snrlarn kran ve ilk kez dnyay gerekten kefeden bir ad. Bu, dnyann, o gne kadar grd en byk devrimdi. Doabilim, o da, bu devrimin havas iinde yeerdi ve geliti, iliine kadar devrimci oldu, byk talyanlarn modern felsefesinin uyanmasyla birlikte elele yrd ve zindanlara ve lm ocaklarna ehitler verdi. Katoliklerle protestanlarn onu bask altna almak iin yarmalar ilgintir. Protestanlar Servetus'u, Katolikler Giordano Bruno'yu yaktlar. Bu, devler isteyen ve devler yaratan, bilgi, zek ve karakter devleri yaratan, Franszlarn doru olarak, rnesans, ve protestan Avrupa'nn ise tek yanl bir nyarg ile, reformasyon dedikleri ad. Her ne kadar, balangta, Luther'in ilk protestan oluundan fazla bir ey deildiyse de, doabilim de, bu srada bamszln[126] iln etmiti. Dinsel alanda Luther'in papalk fermann yakmas ne idiyse, doabilim alannda da Kopernik'in byk yapt oydu. Otuzalt yllk bir duraksamadan sonra rkeke ve rnein, lm deindeyken de olsa, Kopernik, bu byk yaptyla, kilisenin boinanlarna meydan okudu. zamandan beri, doabilim, zde dinden kurtuldu; bununla birlikte, btn ayrntlara kadar tam bir hesaplama gnmze kadar srd, baz kafalarda bir sonuca varm olmaktan bugn de uzaktr. Ama o andan itibaren bilimin gelimesi dev admlarla ilerledi ve hatta, organik maddenin en yce rnnn, insan zihninin hareketi iin inorganik maddenin hareketi ile ilgili yasann tersinin geerli olduunu dnyaya gstermek [sayfa 247] istiyormu gibi, k noktasndan zaman iinde uzaklat lde bunun karesi kadar artan hzla geliti. Modern doabilimin ilk dnemi inorganik alanda Newton ile son bulur. Bu, eldeki konunun stesinden gelindii dnemdir; matematik, mekanik ve gkbilim, statik ve dinamik alanlarnda, zellikle Kepler ve Galilei sayesinde ki bunlarn almalarndan Newton sonular karmtr byk iler baarlmtr. Ama organik alanda, ilk almalardan te bir ilerleme olmad. Tarihsel bakmdan birbirini kovalayan ve birbirinin yerini alan yaam biimlerinin, bunlara tekabl eden deien yaam koullarnn incelenmesi paleontoloji ve yerbilim henz yoktu. Doa hi de, tarihsel olarak gelien ve zaman iinde bir tarihe sahip olan bir ey olarak deerlendirilmiyordu; ancak uzay iinde yaylma hesaba katlyordu; eitli biimler ar-darda deil, yalnzca yanyana gruplandrlmt; doa tarihi, gezegenlerin izdikleri elips yrngeler gibi btn dnemler iin geerliydi. Organik yapnn daha yakndan incelenmesi iin gerekli en bata gelen iki temel, yani kimya ile temel organik yap, hcre bilgisi eksikti. Balangta devrimci olan doabilim, yava yava batan sona tutucu bir doa ile kar karya bulunuyor ve burada her ey bugne kadar dnyann balangcndaki gibi kalyor, dnyann sonuna kadar balangta olduu gibi kalacakm sanlyordu. Dikkati eken nokta bu tutucu doa grnn gerek inorganik ve gerek organik alanda [...] [7*]
Gkbilim Mekanik Matematik Fizik Yerbilim Kimya Paleontoloji Mineroloji Bitki fizyolojisi Terapi Hayvan Diagnostik fizyolojisi Anatomi

Birinci gedik: Kant ve Laplace. kincisi: yerbilim ve paleontoloji (Lyell, yava gelime). ncs: [sayfa 248] organik cisimler reten ve canl cisimler iin kimyasal yasalarn geerliliini gsteren organik kimya. Drdncs: 1842, s mekanii [teorisi], Grove. Beincisi: Darwin, Lamarck, hcre, vb. (savam, Cuvier ve Agassiz). Altncs: anatomide karlatrmal element, klimatoloji (izotermler), hayvan ve bitki corafyas (18. yzyln ortasndan bu yana bilimsel inceleme gezileri), genel olarak fiziksel corafya (Humboldt), malzemenin ibalantlar iinde biraraya getirilmesi. Morfoloji (embriyoloji, Baer).[8*] Eski teleoloji, belsn bulmutur, ama, imdi kesinlikle ortadadr ki, madde sonsuz dngs iinde, belli bir aamada bazan orada, bazan burada organik varlklarda dnen kafay zorunlu olarak reten yasalara gre hareket etmektedir. Hayvanlarn normal varl, onlarn iinde yaadklar ve kendilerini uydurduklar ada koullar iinde vardr insann normal varl da, insan dar anlamda hayvandan farkl duruma gelir gelmez, henz yoktur ve ancak ilerdeki tarihsel gelime ile ortaya kabilir. nsan, salt hayvansal durumdan kendini karabilen tek hayvandr onun normal durumu, onun bilincine uygundur, zorunlu olarak onun kendisi tarafndan yaratlmtr.

"FEUERBACH'TAN IKARILAN KISIM[127]

[1850 ve 1860 arasnda, Almanya'da materyalizm ticareti yapan bayalatrc satclar hi bir zaman retmenlerinin bu snrlar tesine gemediler.[9*] Ondan [sayfa 249] bu yana, doabilimde salanan btn gelimeler, bunlara yalnzca] evrenin bir yaratcs olduu inancna kar yeni tezler olarak hizmet etmilerdir. Gerekten de, teorinin daha fazla gelitirilmesi, onlarn urann tamamen dndayd. dealizm, 1848'de, ar bir darbe yemiti, ama materyalizm bu yeni biimi iinde daha byk kmaza batmt. Feuerbach bu materyalizmin sorumluluunu reddetmekte tamamen haklyd; ama gezgin vaizlerin retisini, genel olarak, materyalizmle kartrmaya hakk yoktu. Ama gene bu dnem srasnda grgcl doabilim ylesine ilerledi ve yle parlak sonulara ulat ki, yalnzca 18. yzyln mekanik dnce ksrln tamamyla yenmekle kalmad, ayn zamanda, doabilim de, eitli aratrma alanlar (mekanik, fizik, kimya, biyoloji) arasndaki doann kendisinde bulunan ibantlarn tantlanmas sayesinde, grgcl olmaktan karak, teorik bilim durumuna geldi ve varolan sonularn genellenmesiyle, bir materyalist doa bilgisi denen eyleri, inorganik maddelerden hazrlayarak, anlalamazln son kalntlarndan bunlar birbiri ardna temizleyen yeni yaratlm organik kimya; 1818 tarihini tayan bilimsel embriyoloji; yerbilim ve paleontoloji; bitki ve hayvanlarn karlatrmal anatomisi btn bunlar, bugne kadar iitilmedik lde byk ve yeni malzeme salad. Ama byk bulu belirleyici nemdeydi. Birincisi, snn mekanik edeerinin bulunmasyla (Robert Mayer, Joule ve Colding) enerjinin dnm tantlanm oldu. Szde kuvvetler olarak gizemli, aklanamaz bir varlk grnm srdrm olan mekanik kuvvet, s, n (k ve yaylan s)', elektrik, [sayfa 250] magnetizm, birlemenin ve ayrmann kimyasal kuvveti doadaki btn saysz etkin nedenlerin, tek ve ayn enerjinin, yani hareketin zel biimleri, varolu tarzlar olduu imdi artk tantlanmtr. Onlarn doada bir biimden tekine durmadan dntn tantlayabilmekle kalmyoruz, ayn zamanda, bu dnm laboratuvarda ve sanayide de gerekletiriyoruz; yle ki, bir biimdeki belirli miktarda enerji bir baka biimdeki belirli enerji miktarna daima denk dyor. Bylece s birimini kilogrammetre olarak, herhangi bir elektrik ya da kimyasal enerji miktarn ya da birimlerini tekrar s birimleri olarak ve tersini ifade edebiliyoruz; ayn ekilde bir canl organizma tarafndan alnan veya tketilen enerji miktarn lebiliyor, herhangi bir birimle, rnein, s birimleriyle ifade edebiliyoruz. Doadaki hareketin tmnn birlii artk felsef bir iddia deil, ama doabilimsel bir olgudur. kinci zaman bakmndan daha nceki bulu, Schwann ve Schleiden tarafndan, oalmas ve farkllamas halinde, en ilkelleri bir yana, btn organizmalarn meydana geldii ve gelitii birim olarak organik hcrenin kefidir. Bu bulula, organik, canl doa rnlerinin incelenmesi gerek karlatrmal anatomi ve fizyoloji, gerek embriyoloji ilk kez salam bir temele oturmutu. Organizmalarn meydana geliinde, bymesinde ve yapsndaki gizem ortadan kalkmtr; o zamana kadar anlalmayan mucize, btn okhcreli organizmalar iin esas olarak ayn olan bir yasaya uygun olarak meydana gelen bir sre iinde zlmtr. Ama gene de nemli bir boluk vard. Btn okhcreli organizmalar gerek bitkiler, gerek insan dahil hayvanlar her durumda hcrenin blnmesi yasasna gre bir hcreden geliiyorsa, bu organizmalarn [sayfa 251] sonsuz eitliliinin kayna neydi? Bu soru, nc byk keifle, ilk kez Darwin tarafndan kapsaml biimde ortaya konan ve kantlanan evrim teorisi ile yantland. Bu teori, ayrntlar bakmndan daha birok deimelere urayacaksa bile, temelde, sorunu yeterli olandan da daha geni lde zmtr. Birka ilkel organizmadan bugn grdmz gibi gittike daha deiik ve karmak olanlarna, insana kadar organizmalarn evrim dizisi ana izgileriyle saptanmtr; bu sayede, organik doa rnlerinin bugnk durumunu aklamakla kalnmam, ayn zamanda insan zihninin tarih-ncesi iin, onun ilkel protoplazmadan yapz, ama duyarl halinden en ilkel organizmadan dnen insan beynine kadar giden eitli gelime basamaklarn izlemek iin gerekli temel de salanmtr. Bu tarih-ncesi olmakszn dnen insan beyninin varl bir mucize olarak kalmaya devam eder. Bu byk keifle, doann temel sreleri akland ve doal nedenlere baland. Burada yaplacak tek bir ey kalyor: inorganik doadan yaamn meydana geliini aklamak. Bu, bilimin bugnk aamasnda, inorganik maddelerden protein cisimleri hazrlamaktan baka bir anlama gelmez. Kimya bu grevin zmne gitgide daha ok yaklamaktadr. Ama henz ondan ok uzaktr. Bununla birlikte, ilk kez olarak bir organik maddenin, renin, ancak 1828'de Whler tarafndan inorganik

malzemelerden meydana getirildiini ve organik malzeme kullanmadan organik denilen bileiklerin ne kadar ounun imdi yapay yollardan hazrlandn gznne alrsak, protein ile kar karya geldiinde kimyaya "dur!" demek istemeyiz. Bugne kadar kimya, bileimi tam olarak bilinen her organik maddeyi yapabilmitir. Protein cisimlerinin bileimi renilir renilmez, kimya, canl proteinin [sayfa 252] hazrlanmas iine geecektir. Doann kendisinin en elverili koullar altnda birka kozmik cisim zerinde milyonlarca yl sonra baard eyi, kimyann bir gnde yapmasn istemek, mucize istemek anlamna gelir. Demek ki, materyalist doa gr, bugn geen yzylda olduundan ok daha salam bir temel zerine oturmaktadr. O zamanlar, yalnzca gksel cisimlerin hareketi ile kat yersel cisimlerin yerekiminin etkisi altndaki hareketi tam olarak anlalmt; kimyann hemen hemen tm alan ve tm organik doa, gizemli kalyor ve anlalamyordu. Bugn tm doa, gzlerimizin nnde hi deilse ana izgileriyle aklanm ve kavranm bir bantlar ve sreler sistemi olarak uzanyor. Her halkrda, materyalist doa gr, doann olduu gibi, yabanc bir ey katmadan, yaln biimde kavranmasndan baka bir ey deildir ve bundan dolay da, doa, Yunan filozoflarnca balangta aslnda byle anlalmt. Ama bu eski Yunanllarla bizim aramzda iki bin yllk, esas itibaryla idealist bir dnya gr uzanmaktadr. Bundan dolay, doay ak bir biimde anlamaya dn, ilk bakta grndnden daha gtr. nk szkonusu olan, hi de o iki bin yln tm dnce ieriini hemen atvermek deil, onun eletirilmesi, yanl ve idealist olmakla birlikte, zamann ve evrimin kendi izgisi, iin kanlmaz olan bir biimden kazanlan sonularn, bu geici biimden kartlmasdr. Bunun ne kadar zor olduunu, kendi bilimleri erevesinde amansz materyalistler, onun dnda ise yalnzca idealistler deil ayn zamanda dindar, hatta kat hristiyan olan saysz doa aratrmaclar bize tantlyorlar. Devir aan btn bu doabilimdeki ilerlemeler, Feuerbach'n yanndan onu hi bir esas ynden etkilemeksizin geti. Bu, onun suu olmaktan ok, Almanya'nn [sayfa 253] berbat koullarnn suudur. Bu koullar yznden niversite krsleri, bokafal, kl krk yaran semeciler tarafndan igal edilmi, onlarn hepsinin zerinde ykselen Feuerbach da, ssz bir kyde tek bana yaamaya hemen hemen mahkm edilmiti. Bu yzdendir ki, Feuerbach birka parlak genellemesi bir yana doa konusunda, bo edeb yazlarla bir sr emek harcyor. Bylece diyor ki: "Kukusuz yaam, metafiziki materyalistin yaam indirgedii gibi ne kimyasal bir srecin rn, ne de genel olarak tek bana doal bir kuvvetin ya da grngnn rndr; o, tm doann bir sonucudur."[128] Yaamn tm doann bir sonucu olmas, onun yalnz ve tek taycs olan proteinin, doann tm bantlar tarafndan saptanan belirli koullar altnda meydana gelmesi, ama tam tamna bir kimyasal srecin rn olarak meydana gelmesi olayna asla aykr dmez. <Feuerbach, doabilimin gelimesini yle yzeyden de olsa izlemesini elverili klacak koullar altnda yaasayd, bir kimyasal sreten tek bana bir doa kuvvetinin etkisi olarak szetmek durumuna dmezdi.[10*] Feuerbach'n, dncenin dnen organla, beyinle ilikisi zerindeki bir sr verimsiz ve ayn ksr dng iinde kendini yitirmesi de gene bu yalnzlndan olabilir. Bu alanda Starcke, onu, gnll olarak izliyor. Yeter, Feuerbach, materyalizm adna isyan ediyor.[129] Pek haksz da deil; nk hi bir zaman idealist olmaktan tamamen kurtulamyor. Doa alannda materyalisttir; ama insana ait alanda [...] [11*] [sayfa 254] *

Tanrya kar en kt davrananlar ona inanm doa bilginleridir. Materyalistler bu trden szcklere bavurmakszn, yalnzca olgular aklarlar, nce, bunu, kat inanllar onlara tanry zorla kabul ettirmeye kalknca yaparlar ve, ya Laplace gibi ksaca u yant verirler: Sire, je n'avais pas, etc.;[130]ya da Alman gezginci tacirler kt mallarn kendilerine zorla vermeye kalknca Hollandal tccarlarn yapt gibi mallar geri evirirken daha kabaca syledikleri u szleri yinelerler: Ik kan die zaken niet gebruiken[12*] Ve sorun bylece kapanmtr. Ama tanr, onu savunanlarn elinden neler eker! Modern doabilim tarihinde, tanr, kendisini savunanlar tarafndan, Friedrich Wilhelm IIIn Jena seferi srasnda generallerinden ve memurlarndan grd muameleyi grmtr. Ordunun tmenlerinden biri tekinin ardndan silahlar brakr, bilimin ilerlemesi karsnda kaleler birbiri ardndan teslim olur, sonunda doann tm sonsuz alan fethedilir ve onda yaratc iin artk bir tek yer kalmaz. Newton, ona, hi olmazsa "ilk drt" olma izni vermitir, ama gne sistemine baka bir mdahalede bulunmasn yasaklamtr. Rahip Secchi, ona, btn saygsyla btn dinsel erefleri tanyor, ama bu yzden fazla ileri gidip gne sistemine kartrmyor ve yalnzca ona ilk bulutsu ile ilgili olarak bir yaratc eylem tanyor. Btn alanlarda byle. Biyolojide onun son byk Don Kiot'u Agassiz, ona olumlu bir samalk bile atfediyor; onun, yalnz gerek hayvanlar deil, soyut hayvanlar yaratm olmas kabul edilmektedir, balkta[13*] olduu gibi. Son olarak Tyndall onun doa alanna girmesini [sayfa 255] tm olarak yasaklyor ve duygusal hareketler dnyasna yolluyor, yalnzca btn bu eyler (doa) konusunda John Tyndall'dan ne de olsa daha ok ey bilen bir kimsenin bulunmas gerektii iin ona inanyor. [131] Eski tanrdan gn ve yerin yaratcs, her eyin destei--, onsuz, batan tek bir san bile demeyecei tanrdan nasl bir uzaklama! Tyndall'n duygusal gereksinmesi hi bir eyi tantlamyor. Chevalier des Grieux de, kendisini ve onu tekrar tekrar satan Manon Lescaut'yu sevmek ve ona sahip olmak gibi bir duygusal gereksinme iindeydi. Onun yznden hilebaz ve pezevenk oldu. Eer Tyndall onu yermek isterse, o da, ona, "duygusal gereksinmesi" ile yant verecektir. Tanr = nescio [bilmiyorum]; ama ignorantia non est argumentum (Spinoza).[132] [sayfa 256]

Dipnotlar

[1*] Elyazmasnn bir kenarnda bu paragrafn karsna unlar yazlmtr: "imdiye kadar retimin bilime borlu olduu eyler vlmt, ama bilim, retime ok daha fazla ey borludur." -Ed. [2*] talikler Engels'indir. -Ed. [3*] Sofra Konumalar. -Ed. [4*] talikler Engels'indir. -Ed. [5*] talikler Engels'indir. -Ed. [6*] Engels, burada, notlarnn on birinci yaprana deiniyor. Bu yaprakta verilen icatlar listesi, elinizdeki kitabn 245-246. sayfalarna aynen alnmtr. -Ed. [7*] Tmce tamamlanmamtr. Ed. [8*] Engels tarafndan "Giri"in birinci ksmnda kulanlm olduundan (bkz: bu kitabn 35-47. sayfalar), notun buraya kadar olan ksm, elyazmasnda dikey bir izgiyle izilmitir. "Giri"in ikinci ksmnda bu kitabn 48-58. sayfalar) ksmen kullanlan daha sonraki iki paragraf izilmemitir. -Ed. [9*] Bunlar, 18. yzyln Fransz materyalistleridir. -Ed. [10*] Bu tmcenin alt Engels tarafndan izilmitir. -Ed. [11*] L. Feuerbach'n asl elyazmasnn 19. sayfas burada sona eriyor. Bu tmcenin sonu, bizim elimize gemeyen bir sonraki sayfada ortaya kyor. L. Feuerbach'n basl metnine dayanlarak, bu tmcenin aa yukar yle bitmi olmas kabul edilebilir: "insanlk tarihi alannda bir idealisttir." Ed. [12*] Bunlar benim iime yaramaz. Ed. [13*] Bkz. bu kitabn 262. sayfas. Ed. Aklayc Notlar [119] G. W. F. Hegel, Werke, Bd. XIII, Berlin 1833. -237. [120] De placitis philosophorum adl yaptn Plutarch'n deil, bilinmeyen baka bir yazarn ("szde Plutarch" denilen) olduu sonradan tantland. Bu, 100 yl dolaylarnda yaam Aetius'tan geliyor. -239. [121] Genesis, Ch. 2, Verse 7. -241. [122] Bu not Marks'n elyazs ile yazlmtr ve Aristoteles'in Metaphysica ile Diogenes Laertius'un nl Filozoflarn Yaamlar ve Grleri adl derleme yaptndan Yunanca olarak (Tauchnitz basksndan) yaplan aktarmalardan meydana geliyor. Notun tarihi Haziran 1878'den eskidir, nk Engels'in [Anti]-Dhring'e Eski nsz'nde Epikuros iin kullanlan aktarmalar iine almaktadr. Aktarmalardaki btn italikler Marks'ndr. -241. [123] Metaphysica'nn sonraki basmlarnda kitap IX iin kitap X denir. -243. [124] R. Wolf, Geschichte der Astronomie, ("Gkbilim Tarihi"), Mnchen 1877. Mdler'in kitab iin bkz: 22. not. -243. [125] Bu para Giri'in orijinal taslan meydana getiriyor. -246. [126] Kuzey Amerika'daki on ngiliz kolonisinden gelen delegelerin Filadelfiya'daki kongresinde 4 Temmuz 1776'da kabul edilen Bamszlk Bildirisi, bu kolonilerin ngiltere'den ayrldn ve bamsz bir cumhuriyetin, Amerika Birleik Devletleri'nin kurulduunu iln etti. -247. [127] Doann Diyalektii malzemesinin ikinci dosyasnn iindekiler listesinde paraya verilen balk budur. Para, L. Feuerbach'n 16, 17, 18 ve 19 diye numaralanm orijinal elyazl drt sayfasndan meydana geliyor. 16. sayfann bana Engels'in elyazs ile unlar yazlm: "Aus 'Luduig Feuerbach'." Bu para, L. Feuerbach'n ikinci blmnn bir parasyd ve 18. yzyln Fransz materyalistlerinin ana "snflamalar" tanmndan hemen sonra gelmek iin tasarlanmt. Engels, L. Feuerbach'n elyazmasn son olarak gzden geirirken bu drt sayfay kard ve onlarn yerine baka bir metin koydu, ama bu sayfalarn ana ierii ikinci blmn dnda kald (19. Yzyln Doabiliminde Byk Keif) ve bunlar L. Feuerbach'n drdnc blmnde ksaltlm biimde yinelendi. Engels'in L. Feuerbach adl yapt, nce 1886'da Die Neue Zeit dergisinin Nisan ve Mays saylarnda basld iin, bu parann 1886'nn ilk eyreinden kald kabul edilebilir. Parann birinci sayfasnda metin bir tmcenin ortasndan balyor. Tmcenin balangc, Die Neue Zeit'ta baslan L. Feuerbach'n metnine gre yeniden yazlarak ayra iinde verilmitir. -249. [128] Bu aktarma, Starcke'n Ludwig Feuerbach kitabnda, Stuttgart 1885, s. 154-55, vardr. Feuerbach'n 1846'da yazlm, Die Unsterblichkeitsfrage vom Standpunkt der Anthropologie ("Antropoloji Asndan lmszlk Sorunu") yaptndan alnmtr. (Bkz: Ludwig Feuerbach: Sammtliche Werke, Bd. III, Leipzig 1847, s. 331). -254. [129] Engels, Feuerbach'n sonradan baslm zdeyilerini kastediyor: K. Grn, Ludwig Feuerbach in seinem Briefwechsel und Nachlass sovoie in seiner philosophischen Charakterenmicklung ("Mektuplarnda ve Yaptlarnda Ayn Zamanda Felsef Gelimesi inde Ludwig Feuerbach") Bd. II. Leipzig und Heidelberg 1874, s. 308. zdeyiler, Starcke'n kitabnn 166. sayfasndan aktarlmtr. -254. [130] "Sire, je n'avais pas besoin de cette hypothese" ("Bu varsayma hi gereksinme duymadm"). Gkyz mekanii zerine yazd yaptnda neden Tanrya deinmediini soran Napoleon'a yant olarak Laplace'n syledikleri. -255. [131] Engels, 19 Austos 1874'te Belfast'ta toplanan Britanya Bilimsel lerleme Derneinin 44. toplantsnda Tyndall'n yapt a konumasna deiniyor (20 Austos 1874 tarihli ve 251 sayl Nature'da yaynlanmtr). Engels, Marks'a yazd 21 Eyll 1874 tarihli mektupta bu konuma ile ilgili daha ayrntl bilgi verir. -256. [132] Bilgisizlik kant olamaz", diyor Spinoza Ethica'da (ksm 1, ek); btn olaylarn nedenlerinin nedeni olarak "tanr iradesini" veren ve baka nedenler bilmediklerini itiraftan baka ellerinde kant kalmayan klerikal-teleolojikal doa gr yandalarna byle kar koyuyor. 256.

[DOABLM VE FELSEFE]
BCHNER[133]

Eilimin ortaya kmas. Alman felsefesinin materyalizme geii bilim zerindeki denetim kaldrlmtr

materyalizmin bilimsizlii telfi etmek zorunda kald s materyalist poplerizasyonun patlak vermesi. Bunun, burjuva Almanya'nn ve Alman resm biliminin en derin alalma dneminde serpilmesi 1850-1860. Vogt, Moleschott, Bchner. Karlkl gvence. Bu baylar tarafndan derhal tekel altna alnan darvinciliin moda oluu ile yeniden canlanma. Bunlar, kendi balarna braklabilir ve Alman darkafalma tanrtanmazl retmek vb. biimindeki, dar olsa da takdire lyk olan uralarna terkedilebilirdi, [sayfa 257] ama 1 her eye karn Almanya'ya n salayan felsefeye svgler (aktarlacak ksmlar)[1*] ve 2 doa teorilerini topluma uygulama ve sosyalizmi reformdan geirme varsaym szkonusudur. Bylece onlar, bizi, kendilerine dikkate zorluyorlar. Birincisi, bunlar kendi alanlarnda ne yapmlardr? Aktarmalar. 2 Dn noktas, s. 170-171. Bu hegelcilik anszn nereden geliyor? [135] Diyalektie gei. ki felsef eilim, deimez kategorileri olan metafizik, akc kategorileri olan diyalektik (Aristoteles ve zellikle Hegel); bu temel ve sonu, neden ve etki, zdelik ve ayrm, grn ve z deimez kartlklarnn savunulamaz olduu, yaplan analizin bir kutbun tekinde nce [tohum] durumunda bulunduunu gsterdii, belirli bir noktada bir kutbun tekine dnt, btn mantn ancak bu ilerleyen kartlklardan gelitii yolundaki kantlar. Bu Hegel'in kendisinde gizemlidir, nk kategoriler nceden varolan eyler ve gerek dnyann diyalektii de bunlarn yansmasndan ibaretmi gibi grnrler. Gerekte durum bunun tersidir: zihnin diyalektii ancak gerek dnyann, doann ve tarihin hareket biimlerinin yansmasdr. Doa bilginleri geen yzyln sonuna, hatta 1830'a kadar eski metafizikle gayet gzel idare edebiliyorlard, nk gerek bilim mekanikten yersel ve kozmik ileri gitmiyordu. Buna karn, basit matematiin lmsz gereini alm bir gr olarak kabul eden yksek matematik, ou kez tersini ileri srerek ve basit [sayfa 258] matematikiye salt samalk gibi grnen nermeler ortaya-koyarak, bir kargaalk getirmiti. Burada kat kategoriler ortalktan kayboldu; matematik, salt soyut miktar kategori, kt sonsuzluk gibi en basit ilikilerin bile tamamen diyalektik bir biim ald ve matematikileri isteklerinin tersine ve farkna varmadan diya-lektiki olmaya zorlad bir alana ulat. Matematikilerin bu elikiyi zmek, yksek ve basit matematii uzlatrmak, yadsnamayacak bir sonu olarak vardklar eyin samalk olmadn zihinlerinde aklamak, genel olarak hareket noktasn, yntemi ve sonsuzluun matematiinin sonucunu mantksal olarak aklamak iin bavurduklar oyunlar, hileler ve kaamak yollarndan daha gln bir ey yoktur. Ama imdi her ey deiti. Kimya, fiziksel eylerin soyut blnebilirlii, kt sonsuzluk atomistik. Fizyoloji hcre (gerek bireylerin ve gerek trlerin farkllama yoluyla organik gelime sreci, rasyonel diyalektiin en arpc denemesi) ve son olarak doa kuvvetlerinin zdelii ve kategorilerin tm deimezliine son veren karlkl deiebilirlik. Buna karn, doa bilginlerinin ounluu, hl eski metafizik kategorilere sarlmakta ve doadaki diyalektii szmona tantlayan bu modern olgularn rasyonel olarak aklanmas ve birbirleriyle ilikili hale getirilmesi. gerektiinde de aresiz kalmaktaydlar. Burada dnme gereklidir: atom ile molekl vb. mikroskopla deil, ancak dnce ile gzleyebiliriz. Kimyaclar ile (Hegel'i tanyan Schorlemmer bir yana) sonunda aresizliin genel szlerle rtbas edilmek zorunda kald Virchow'un Hcre Patolojisi'ni karlatrnz. Gizemcilikten syrlm diyalektik, gndelik silahlarn sanki mantn basit matematiiymi gibi gsteren, kat kategorinin yeterli olduu alam terkeden doabilim iin [sayfa 259] mutlak bir zorunluluk oluyor. Felsefe, kendi lmnden sonra, onu terkettii iin, doabilimden cn alyor. Ama doa bilginleri, felsefenin doabilimde elde ettii baardan, bu felsefede bir ey bulunduunu ve bu eyin kendi z alanlarnda onlar atn grebilmeliydiler (Leibniz sonsuzluun matematiinin kurucusudur, tmevarm budalas Newton [136] ona oranla armac[137] ve bozucu olarak ortaya kar; Kant Laplace'dan nce evrenin kkeni teorisi; ken evrim teorisini Almanya'da kabul eden ilk kii; Hegel onun [...][2*] doabilimleri toplu bir kavrayla ele almas ve rasyonel olarak gruplandrmas, materyalist samalklarn topundan daha byk bir baardr). Bchner'in, varolma savam temeli stnde sosyalizmi ve ekonomi politii yarglama iddias zerine: Hegel (Enzyklopdie, I, s. 9) ayakkabclk zerine.[138] Politika ve sosyalizm konusunda: Dnyann beklemi olduu anlk (s. 11). [139] Birbirinin dnda yanyana olma ve ardarda gelme. Hegel, Enzyklopdie, s. 35! ulusun, tasarnn belirlenimi olarak.[140] Hegel, Enz[yklopdie], s. 40. Doa grngleri[141] ama Bchner'de dnlmez, yalnz kopya edilir, bu yzden gereksizdir. Sayfa 42. Solon'un yasalar "kendi kafasndan domutur" Bchner ayn eyi modern toplum iin yapabilir. Sayfa 45. Metafizik eylerin bilimi hareketlerin deil. Sayfa 53. "Deneyde her ey, gereklie dayandrdmz zihne baldr. Byk bir zihin byk deneyler yapar ve grnglerin renkli oyununda nemli noktay [sayfa 260] hemen kavrar." Sayfa 56. nsan bireyi ile tarih arasndaki paralellik[142] embriyoloji ile paleontoloji arasndaki paralellik. Tpk Fourier'nin, hl kullanlmakta olan, bir matematiksel iir[143] olmas gibi, Hegel de bir diyalektik iirdir. *

Yanl olan gzeneklilik teorisi (buna gre eitli sahte maddeler, s maddesi vb., birbirinin gzeneklerinde bulunurlar, ama gene de birbirlerine szamazlar) Hegel tarafndan salt anln uydurmas olarak ortaya konur (Enz[yklopdie], I, s. 259. Aynca bkz: Logik[144]. *

Hegel, Enz[yklopdie], I, s. 205-206[145] o zamanki fiziksel grlere karn atom arlklar konusunda ve zerinde dncenin karar vermesi gereken, dnce belirlenimleri olarak atomlar ve molekller konusunda khince bir pasaj.

Eer Hegel, doay yabanclamas iinde lmsz "Fikir"in bir belirii olarak kabul ediyorsa ve bu bylesine ar bir susa, morfolog Richard Owen'a ne [sayfa 261] diyelim: "bugn gerekletirilen hayvan trlerinin varolmasndan ok nce, bu ilkrnek fikri, bu gezegende, deiik biimlerde bedenleerek kendini gsterdi" (Nature of Limbs, 1849).[146] Bunu, hi bir kast olmayan gizemci bir doa bilgini sylerse, brakn sylesin denir, ama aym eyi, bir filozof, ondan bir ey kasteden, ters biimde olmakla birlikte au fond [aslnda] doru bir ey kasteden bir filozof sylerse, bu bir gizemcilik ve mthi bir cinayet olur. *

Doa bilgini dncesi: Tanrnn yaratma srasnda genelden zele ve bireye doru gittiini, nce olduu gibi omurgal hayvanlar, sonra da memeli hayvanlar, yrtc hayvanlar, olduu gibi, kediyi ve sonunda aslan vb. yarattn ne sren Agassiz'in yaratl plan! Bu demektir ki, nce somut eyler biiminde soyut kavramlar ve sonra somut eyler! (Bkz: Haeckel, s. 59.)[147] *

Oken'de (Haeckel, s. 85 ve devam) doabilim ile felsefe arasndaki ikicilikten meydana gelen samalk aktr. ken, dnce yoluyla protoplazma ile hcreyi kefeder, ama konuyu, doabilim yolunu izleyerek aratrmak hi kimsenin aklna gelmez. Bunu dnce baarmaldr! Protoplazma ile hcre kefedildiinde, ken genel bir itibarszlk iindeydi. [sayfa 262] *

Hofmann (Ein Jahrhundert Chemie unter den Hohenzollern)[3*] doa felsefesine deinir. Hi bir gerek hegelcinin tanmad edebiyat Rosenkranz'tan bir aktarma. Doa felsefesini Rosenkranz iin sorumlu tutmak, Hofmann'n, eker pancarnn Marggraf tarafndan kefedilmesinden dolay Hohenzollern'leri sorumlu tutmas kadar samadr. [148] *

Teori ve grgclk. Dnyann kutupluluu, teorik olarak Newton tarafndan saptanmtr. Cassini'ler[149] ve teki Franszlar, dnyann elips biiminde ve kutup ekseninin en uzun olduunu, grgcl llere dayanarak ok uzun zaman sonra ileri srmlerdir. *

Grgclerin Yunanllar kk grmeleri, rnein Thomson (On Electricity ["Elektrik zerine"])[150] okunduu zaman ilgin bir biimde sergilenir, bu alanda Davy ve hatta Faraday gibi kiiler karanlkta elyordam ile dolamakta (elektrik kvlcm vb.) ve Aristoteles ve Plinius'un fiziksel-kimyasal grngler konusundaki yklerini anmsatan deneyler yapmaktadrlar. te bu yeni bilimde grgcler eskilerin krkrne aratrmalarn yinelerler. Ve Faraday, dehasyla doru yolu bulduundan, darkafal Thomson bunu protesto etmek zorundadr, (s. 397.) [sayfa 263] *

Haeckel, Antrop[ogenie], s. 707 "Materyalist dnya grne gre, madde ya da tz hareketten[4*] ya da vis viva'dan [canl kuvvet] nce vard, madde kuvveti yaratmtr." Bu, kuvvetin, maddeyi yaratm olmas kadar yanltr; nk kuvvet ve madde birbirlerinden ayrlmazlar.[151] O, materyalizmini nereden alyor? *

Causae finales ve Efficientes,[5*] Haeckel tarafndan (s. 89, 90) erekli olarak ve mekanik olarak etkiyen nedenlere dntrlmtr, nk ona gre causae finales = Tanr! Gene ona gre, kant anlamda "mekanik" tartmasz = birci;

mekanik anlamda mekanik = deil. Byle bir dil kargaasnda samalktan kanmak mmkn deildir. Haeckel'in, burada, Kant'n Kritik der Urteilskraft iin syledii, Hegel'e uygun dmez (Geschichte der Philosophie, s. 603).[152] *

Haeckel'de kutupluluun baka[6*] bir rnei: mekanizm = bircilik ve vitalizm ya da teleoloji = ikicilik. Zaten Kant ve Hegel'de isel erek, ikicilie kar protestodur. Yaama uygulanan mekanizm aresiz bir kategoridir, adlarn tm anlamndan vazgemek istemiyorsak, [sayfa 264] olsa olsa kimyasallktan szedebiliriz. Ama: Hegel,V,s. 205.[153] "Mekanizm, kavram iin baka bir eye gereksinme gstermeyen bir btn halinde doay kendi iin anlamaya almas dolaysyla bir btnlk zlemi halinde kendini gsterir erekte ve, buna bal dnyad anlkta bulunmayan bir btnlk."[7*] Bununla birlikte, nemli olan, mekanizmin (18. yzyl materyalizmi de birlikte) soyut bir zorunluluktan ve bundan dolay da raslantdan ileriye gidememesidir. Maddenin kendiliinden dnen insan beynini gelitirmesi, bunun meydana geldii yerde adm adm bir zorunluluk bulunduu halde, mekanizm iin salt bir raslantdr. Gerekte ise maddenin nitelii dnen varlklarn evrimine doru ilerlemektir, bundan dolay da byle bir ey gerekli koullarn (her yerde ve her zaman ayn olmas zorunlu deildir) bulunduu yerde zorunlu olarak meydana gelir. Gene Hegel'den, V, s. 206: "Bundan dolay, bu ilke [mekanizm ilkesi] [8*] d zorunluluk balants iinde, ierdii nemsiz, hatta baya her eyi mutlak bir eymi gibi koyan teleolojiye kar sonsuz zgrlk bilincini verir; burada daha evrensel bir dnce, kendini ancak son derece skntl hisseder ve hatta tiksinti duyar." Burada, gene doada byk bir madde ve hareket israf vardr. Gne sisteminde, zerinde yaam ve dnen varlk bulunabilen, muhtemelen en ok gezegen vardr bugnk koullar altnda. Onlar uruna koskocaman bir aygt! Organizmadaki isel ama, Hegel'e gre (V, s. 244)[154] iti ile iler. Pas trop fort. tinin tek canly, onun [sayfa 265] kavramyla azok uyumlu duruma getirdii varsaylyor. Tm isel erein ne lde ideolojik bir belirlenim olduu bundan anlalyor. Oysa Lamarck da buna dahildir. *

Doa bilginleri, felsefeyi ihmal ederek ya da ktleyerek ondan kurtulacaklarna inanyorlar. Ama dnce olmakszn ilerleyemezler ve dnce iin de dnce belirlenimlerine gereksinmeleri vardr. Ama bu kategorileri, onlar, okumu denilen kiilerin, oktan geip gitmi felsefelerin, kalntlarn egemenliinde olan sradan bilincinden, ya da niversitede zorunlu olarak birazck kulak verilen felsefeden (bu ise paralar halinde kalmaz, ayn zamanda ok deiik ve ounlukla en kt okullann kiilerinin grlerinden meydana gelme bir kargaalktr), ya da her eit felsefe yazlarnn eletirilmeden ve sistemsiz biimde okunmasndan dnmeyerek alrlar. Bylece felsefenin daha az tutsa deildirler, ne yazk ki genellikle bu tutsaklk en kt felsefeyedir. Felsefeye en ok ovenler, en kt felsefenin en kt vulgarize edilmi kalntlarnn tutsaklardr. *

Doa bilginleri hangi tutumu benimserlerse benimsesinler, felsefenin egemenlii altndadrlar. Sorun, kt ve moda olan bir felsefenin mi, yoksa dnce tarihi ve onun baarlar ile yaknlk kurmu teorik dncenin bir biiminin mi egemenlii altnda olmak istedikleridir. [sayfa 266] "Fizik, kendini metafizikten koru", sz ok dorudur, ama baka bir anlamda. [155] Doa bilginleri, eski metafiziin dkntlerine sarlarak, felsefenin aldatc bir yaam srdrmesine neden olurlar. Ancak doa ve tarih bilimi diyalektii zmleyince, btn felsef dkntler salt dnce teorisinden baka gereksiz hale gelir, pozitif bilimde kaybolup giderler. [sayfa 267]

Dipnotlar [1*] Bchner felsefeyi ancak bir dogmac olarak tanyor; nitekim kendisi de Nicolai'n, Voltaire'in ruhundan yoksun olduu gibi, byk Fransz materyalistlerinin ruh ve hareketinden yoksun olan (bu konuda Hegel), Alman szde Aydnlanma dneminin en yaban ikinci elden rnnn dogmatistidir. Lessing'in "l kpek Spinoza."[134] [Hegel]Enzyklopadie. nsz, s. 19. [Engels'in notu.] [2*] Elyazmasnda bir mrekkep lekesinin kaplad bir szck okunamamtr. -Ed. [3*] "Hohenzollern Egemenliinde Bir Yzyl Kimya". -. [4*] talikler Engels'indir. -Ed. [5*] Ereksel nedenler ve etkileyici nedenler. -. [6*] Bu szck, ayn sayfada bulunan nottan hemen nce yazlm "kutupluluk" notuna atf yapmaktadr. (Bu kitabn 275-276. sayfalarna baknz.) -Ed.

[7*] talikler Engels'indir. -Ed. [8*] Engels tarafndan eklenmitir. Ed. Aklayc Notlar [133] "Bchner" balkl para, Doann Diyalektii'nin teki ksmlarndan nce yazlmt. Elyazmasnn ilk dosyasnn a notu budur. Parann, kaba materyalizmin ve toplumsal darvinciliin taraftar olan Bchner'e kar Engels'in tasarlad bir yaptn zeti olduu grlyor. Parann ieriine ve Bchnerin ikinci basks 1872'de yaynlananDer Mensch und seine Stellung in der Natur ("nsann Doadaki Yeri") adl kitabnn kenarlarna Engels'in koyduu notlara gre, Engels, en bata Bchner'in bu yaptn eletirmeye niyetleniyordu. W. Liebknecht'in Engels'e yazd 8 ubat 1873 tarihli mektupta bulduumuz "Bchner'e gelince, devam et!" yollu zl szler, Engels'in plan konusunda Liebknecht'e bilgi verdiini anlatyor gibidir. O halde bu parann 1873 balarnda yazld kesinlikle kabul edilebilir. -257. [134] Engels, aadaki pasaj Hegel'in Felsef Bilimler Ansiklopedisinin ikinci basksnn nsznden aktaryor: "Zamannda Lessing, halkn Spinoza'ya l kpek ilemi yaptn sylemiti". Hegel, Lessing ile Jacobi arasnda 7 Haziran 1780'de geen bir konumay anmsatyor. Bu konuma srasnda Lessing yle demiti: "nsanlar neden hl Spinoza'dan l bir kpek gibi szediyorlar?" Bkz: F. H. Jacobi, Werke, Bd. IV, Abt. I, Leipzig 1819, s. 68. Hegel, Felsefe Tarihi'nin nc cildinde Fransz materyalistleri zerinde geni olarak durur. - 258. [135] Burada deinilen, L. Bchner, Der Mench und seine Stellung in der Natur in Vergangenheit, Gegemvart und Zukunft ("Gemite, Halde ve Gelecekte nsan ve Doadaki Yeri"), 2. Aufl., Leipzig 1872. Bchner, kitabnn 170-71. sayfalarnda, insann giderek gelimesi dolaysyla doann insanda kendini idrak ettii ve insann pasif olarak doann kr yasalarna kendini teslim etmekten vazgeip onlara egemen olduu bir ann, yani, Hegel'in deyimiyle, niceliin nitelik haline geldii ann ortaya ktn syler. Engels, Bchner'in kitabnn kendisinde bulunan kopyasnda bu pasaj bir izgi ile iaretlemi ve yle demi: "Umschlagl" ("Ani dn!"). -258. [136] Engels, Newton'un, nl "Hypolheses nom fingo" ("Ben varsaym icat etmem") szleriyle dile getirdii, felsef gr darlna tmevarm yntemini tekyanl olarak ar deerlendirmesine ve varsayma kar olumsuz davranna deiniyor. Bkz: 15 numaral aklayc not. -260. [137] Newton'un diferansiyel ve integral hesaplar kendi bana ve Leibniz'den nce kefettii, Leibniz'in ise ayn kefi gene kendi bana kefetmekle birlikte, buna daha yetkin bir biim verdii gnmzde kesinlikle kabul edilmektedir. Engels, bu parann yazlmasndan iki yl sonra bu sorun zerinde daha doru bir gr ortaya koymutur. -260. [138] Engels, Hegel'den u pasaja deiniyor: Logik'de Enzyklopadie der philosophisehen Wissenschaften ("Felsef Bilimler Ansiklopedisi"), paragraf 5, not: "Herkes kabul eder ki, herhangi bir bilimi bilmek iin onun zerinde almamz gereklidir ve ancak byle bir bilginin yardm ile onun zerinde bir yargda bulunabilirsiniz. Bir ayakkab yapmak iin ayakkabcnn zanaatn renmeniz ve yapmanz gerektiini herkes kabul eder. ... Yalnz felsefe iin, sanlr ki, byle bir inceleme, aba ve uygulama hi de zorunlu deildir." -260. [139] Hegel, Felsef Bilimler Ansiklopedisi, paragraf 6. gzlem: "Fikir ile gereklik arasndaki bu ayrlk, kendi soyutlamalarna, bunlar dlerden ibaret olsalar da, doru ve gerek eylermi gzyle bakan ve politika alanna bile yklemekten zel bir zevk duyduu buyurucu 'ykm'le vnen analitik anlk iin zellikle deerlidir. Sanki dnya nasl olmas gerektiini ama olamadn renmek iin bu anl beklemiti!" -260. [140] Ayn yapt, paragraf 20 iin gzlem. -260. [141] Ayn yapt, paragraf 21'e ek. -260. [142] Hegel'in, bozulmam bir halden dnme haline, hem toplum tarihinde ve hem de bireyin evriminde geile ilgili szne deiniliyor: "Gerek udur ki, ... bilincin uyan insann kendi doasndan kmtr ve ayn tarih insanolunun herbirinde tekrarlanr" (Felsefi Bilimler Ansiklopedisi, paragraf 24, ek 3). 261. [143] Bir "matematiksel iir" terimi, W. Thomson tarafndan Fransz matematikisi Jean Baptiste Joseph Fourier'nin Thorie analytique de la chaleur ("Isnn Analitik Teorisi") Paris 1822, yapt iin kullanlyor. Bkz: Thomson and Tait. A Treatise on Natural Philosophy, Vol. I, Oxford 1867, s. 713'te kitabn indeksi. Bu kitabn Engels tarafndan yaplan zetinde bu ksm kopya edilir ve belirlenir. -261. [144] Hegel, Felsefi Bilimler Ansiklopedisi, paragraf 130, gzlem; Mantk Bilimi, kitap II, blm II, ksm 1, "Maddenin Gzeneklilii zerine Not". -261. [145] Hegel, Felsef Bilimler Ansiklopedisi, paragraf 103, ek. Burada Hegel, "baka birinin iki kat zgl arl olan bir cisim ayn hacim iinde teki cismin iki kat kadar malzeme ksmlar (atomlar) ierir" diyerek cisimlerin zgl arlklar arasndaki farklar aklayan fizikilerle polemik yapyor. -261. [146] R. Owen, On the Nature of Limbs, London 1849, s. 86. -262. [147] E. Haeckel, Natrliche Schpfungsgeschichte ("Yaratln Doal Tarihi"), 4. Aufl., Berlin 1873. -262. [148] Hofmann, kitabnn 26. sayfasnda, Rosenkranz'n System der Wissenschaft. Ein philosophisches Encheiridion, Knigsberg 1850, kitabnda u aktarmay yapyor: "... Platin ... metalliin en yksek basama alnmak istenirse, aslnda ancak gmn bir paradoksudur. Bu yalnz altn iin geerlidir..." (paragraf 475, s. 301). Hoffmann, Prusya kral Friedrich William III'n eker pancar sanayiini organize etmede gsterdii "hizmetleri", kitabnn 5 ve 6. sayfalarnda anlatr. -263. [149] Engels'in elyazmasnda Cassini ad oul olarak (die Cassinis) verilir. Fransz bilim tarihinde Cassini adl drt gkbilimci vardr: 1) Giovanni Domenico Cassini (1625-1712), talya'dan g eden Paris Rasathanesinin ilk mdr; 2) onun olu Jacques Cassini (1677-1756); 3) ikincinin olu Cesar Franois Cassini (1714-1784) ve 4) onun olu Jacques Dominique Cassini (1784-1845). Bu drt kii birbiri ardndan Paris Rasathanesi mdrl grevini yapmtr (1669'dan 1793'e kadar). lk , dnyann ekli konusundaki nevtonculua aykr grleri yanl olarak benimsemi, ancak sonuncusu, dnyann bykl ve ekli ile ilgili daha salam llerin etkisi altnda, dnyann ekseni evresinde kaldn sylerken doru hareket ettiini kabul etmek zorunda kalmt. -263. [150] Th. Thomson, An Outline of the Sciences of Heat and Electricity, 2nd edition, London 1840. -263. [151] E. Haeckel, Anthropogenie oder Entwickclungsgeschichte des Menschen, Leipzig 1874, s. 707-708. -264. [152] Haeckel (Natrliche Schpfungsgeschichte, 4. Aufl., Berlin 1873, s. 89-94), Kant'n Teleolojik Yarg Gcnn Eletirisi'ndc (ikinci ksm) "mekanik aklama yntemi" ile teleoloji arasnda dt elikiyi belirtir. Kant'n tersine teleolojiyi d amalarn, d erekliliin retisi olarak gsterir. Oysa Hegel, Felsefe Tarihi, cilt III, ksm III, blm 4, Kant'la ilgili paragrafta (Werke, Bd. XV. Berlin, 1836, s. 603) ayn Teleolojik Yarg Gcnn Eletirisini incelerken, organik varlklarda "her eyin erek ve ayn zamanda karlkl olarak birbiri iin ara olduunu" kabul eden Kant'n "i ereklilik" grn nplana koyar. (Hegel'in verdii Kant'n szleri.) -264. [153] Hegel, Mantk Bilimi, kitap III, blm II, ksm 3. Engels Doann Diyalektii zerinde alrken G. W. F. Hegel, Werke, Bd. V, 2. Aufl., Berlin 1841 basksn kullanmtr. -265. [154] Ayn yapt, blm III, ksm 1. 265. [155] Bu demektir ki, "metafizii" rnein genel olarak felsef dnce diye kabul eden Newton'un yapt gibi eski anlamnda deil de, modern anlamnda yani metafizik dnce yntemi olarak almak gerekir. (Bkz: 15 numaral not.) -267.

[DYALEKTK]
[A) DYALEKTN GENEL SORUNLARI DYALEKTN TEMEL YASALARI]

DYALEKTK, nesnel denilen diyalektik, tm doada egemendir ve znel denilen diyalektik, diyalektik dnce, doann her yerinde kendini gsteren ve kartlarn srekli atmas ve bunlarn sonal olarak, birbirlerine ya da daha yksek biimlere gemeleri yoluyla doann yaamn belirleyen hareketin kartlar araclyla yansmasndan ibarettir. ekme ve itme. Kutupluluk magnetizm ile birlikte balar, tek ve ayn cisimde kendini gsterir. Elektrikte, kendisini kart gerilim alan iki ya da daha ok cisme datr. Btn kimyasal sreler, kendilerini, kimyasal ekim ve itim srelerine indirgerler. Ensonu, organik yaamda, hcre [sayfa 268] ekirdeinin meydana gelii, canl protein maddesinin kutuplamas olarak grlmelidir ve evrim teorisi en ilkel hcreden balayarak bir yandan en karmak bitkiye, te yandan insana kadar gelen her ilerlemenin kaltm ve uyarlanma arasndaki srekli atmadan nasl etkilendiini gsterir. Bununla ilgili olarak "pozitif" ve "negatif" gibi kategorilerin byle evrim biimlerine ne kadar az uygulanabilecei anlalr. Kaltm, pozitif, kalc yan olarak, uyarlanma ise negatif, kaltmla geeni durmadan yok eden yan olarak alnabilir; ya da uyarlanma, yaratc, aktif, pozitif etkinlik kaltmda direnen, pasif, negatif etkinlik olarak pekl alnabilir. Ancak tarihte ilerleme nasl var olan eylerin yadsnmas olarak ortaya kyorsa, burada da salt pratik nedenlerden dolay uyarlanma negatif etkinlik olarak daha iyi kavranmaktadr. Tarihte hareket, nde gelen halklarn btn nazik dnemlerinde kartlklarla en dikkat ekici biimde ortaya kar. Byle anlarda bir halkn, bir kmaz yolun iki ynnden birini, "unu ya da bunu" semesi zorunluu vardr. Ve aslnda sorun, her dnemde politika ile uraan darkafallarn arzu ettiinden daima baka trl konur. 1848'in liberal Alman darkafals bile, 1849'da anszn, beklenmedik anda, isteklerinin dnda, yle bir soru ile kar karya kalmtr: eski gericilie daha youn bir biimde dn m, yoksa Cumhuriyete kadar, hatta belki de tek ve blnmez, sosyalist temeli olan bir Cumhuriyete kadar devrimin srdrlmesi mi? Uzun uzun dnmedi ve Alman liberalizminin iei olarak Manteuffel gericiliini yaratmaya yardmc oldu. 1851'de de Fransz burjuvas, kendisinin asla beklemedii bir kmaz karsnda kald: bir imparatorluk karikatr, proletarya egemenlii ve Fransa'nn bir alaklar etesi tarafndan smrlmesi mi, yoksa bir sosyal-demokrat [sayfa 269] Cumhuriyet mi ve o, alaklar etesinin koruyuculuu altnda iileri smrmeye devam edebilmek iin bu eteye boyun edi. *

Hard and fast lines [kat ve deimez izgiler] evrim teorisi ile badamaz omurgal hayvanlarla omurgaszlar arasndaki snr izgisi bile artk kat deildir, tpk balklarla hem karada ve hem suda yaayan hayvanlar (Amphibians) arasnda olduu gibi. Kularla srngenler arasndaki smr izgisi ise her gn biraz daha nemini yitirmektedir. Compsgnathus[156] ile Archaeopteryz arasnda pek az balayc halka eksiktir ve dili ku gagalar her iki yarmkrede ortaya kmaktadr. "Ya bu, ya o" gittike yetersiz olmaktadr. Daha ilkel hayvanlarda birey kavram kesinlikle saptanamaz. Yalnz belli bir hayvann bir birey ya da bir sr olup olmad bakmndan deil, gelime iinde bireyin ortadan kalkmas ve baka birinin balamas (bakalarn besleyiciler) bakmndan da byle. [157] Doa grnde, btn ayrmlarn ara basamaklarda biraraya geldii, btn kartlarn ara halkalar yoluyla birbirine getii byle bir aama iin, eski metafizik dnce yntemi artk yetersizdir. Hard and fast lines, kaytsz artsz, evrensel geerlikte "ya bu, ya o" diye bir ey tanmayan, deimez metafizik farkllklar arasnda kpr kuran, "ya bu, ya o" yannda "hem bu, hem o" kuraln da yerine koymasn bilen ve kartlklar uzlatran diyalektik, bu aamaya en yksek lde uygun den tek dnce yntemidir. Kukusuz, gnlk kullanmda, bilimdeki kk bilim alverilerinde metafizik kategoriler geerliliini korur. [sayfa 270] *

Niceliin nitelie dnmesi = "mekanik" dnya gr, nicelik deiimi nitelii deitirir. Bu baylar bunu hi mi hi sezmemilerdir. *

Ussal (reason) dnce belirlenimlerinin kart nitelii: Kutuplama. Elektriin, magnetizmin vb. kutuplamalar ve kartlklar iinde hareket etmeleri gibi, dncelerde de durum byledir. Birincilerde herhangi bir tekyanll srdrmek nasl mmkn deilse ve hi bir doa bilgini byle bir eye kalkmay dnmezse, ikincisinde de durum budur.

"z belirlenimin gerek doas bizzat Hegel tarafndan belirtilir. (Enz[yklopdie], I, paragraf 111, ek): "zde her ey grelidir." (rnein, pozitif ve negatifin, ancak ilikileri iinde anlam vardr, herbirinin kendi iin anlam yoktur.) *

Para ve btn, rnein, organik doada imdiden yetersiz hale gelen kategorilerdir. Tohumlarn fkrmas embriyon ve yeni domu hayvan, "btn"den ayrlan "para" olarak kabul edilemez; bu arpk bir anlama olur. Ancak cesette bir para olur. (Enz[yklopdie], I, s. 268.)[158] [sayfa 271] *

Basit ve bileik. Organik doada bile, ayn biimde, anlamlarn yitiren ve uygulanamaz hale gelen kategoriler. Bir hayvan, ne kemiklerden, kandan, kkrdaktan, adalelerden, dokulardan vb. meydana gelmi bir mekanik bileik, ne de elementlerden meydana gelme kimyasal bileik diye belirlenir. Hegel (Enz[yklopdie], I, s. 256).[159] Ne kadar karmak olursa olsun, organizma ne basittir, ne de bileik. *

Soyut zdelik de (a=a; ve negatif olarak, a ayn zamanda, c'ya hem eit ve hem eit deil olamaz), ayn ekilde, organik doaya uygulanamaz. Bitki, hayvan, her hcre, yaamnn her annda kendi kendisiyle zdetir, ama maddeleri zmlemesi ve atmas, soluk almas, hcre meydana getirmesi ve hcre lm, varolan dolam sreci, ksacas, yaam meydana getiren ve toplam sonular, yaam aamalarnda gzlerimizin nne serilen embriyon dnemi yaam, genlik, cinsel olgunlama sreci, yalanma, lm zaman zaman ortaya kan aralksz bir sr molekl deimeleri yoluyla kendi kendisinden farkl hale gelir. Fizyoloji ne kadar geliirse, bu ard aras kesilmeyen sonsuz kk deiiklikler ve dolaysyla zdelikiindeki farklln hesaba katlmas da o kadar nem kazanr ve organik bir varln kendi kendisiyle zde, sabit bir ey olarak ele alnmas gerektiini savunan formel zdeliin eski soyut gr asnn modas geer.[1*] Buna karn ona [sayfa 272] dayanan dnce biimi, kategorileriyle birlikte yaamaya devam ediyor. Ama inorganik doada bile byle bir zdelik gerekte yoktur. Her cisim, onu durmadan deitiren, zdeliini yeni biime sokan mekanik, fiziksel, kimyasal etkilerle srekli olarak kar karya bulunur. Soyut zdelik, farka olan kartl ile, yalnz matematikte gerekliin yansmalar bile olsa, dncenin yarattklar ile uraan soyut bir bilim olan matematikte yerindedir ve orada da srekli olarak ortadan kaldrlr. Hegel, Enz[yklopdie]t I, s. 235.[160] zdeliin kendi iinde fark ierdii olgusu, yklemin zneden zorunlu olarak farkl olduu her nermede ifade edilir: zambak bir bitkidir, gl krmzdr, burada, ya znede, ya da yklemde, yklem ya da zne tarafndan karlanmayan bir ey vardr. Hegel, s. 231.[161] Kendi kendisiyle zdeliin daha batan kendi tamamlaycs olarak baka her eyden farkll gerektirdii apaktr. Srekli deiim, yani kendi kendisiyle soyut zdeliin kalkmas, inorganik denen doada da grlr. Yerbilim, bunun tarihidir. Yzeyde mekanik deimeler (anma, don), kimyasal deimeler (hava etkisiyle olan deimeler); ite mekanik deimeler (basn), s (volkanik), kimyasal (su, asitler, birletirici maddeler); geni lde altst olmalar, depremler vb.. Bugnn yazta, onun meydana geldii sulu amurdan; tebeir, onu meydana getiren dank mikroskobik kabuklardan; hatta baz bakmdan tamamen organik kkenli olmas muhtemel kireta, dta, gene paralanm granitten vb. meydana gelmi dank deniz kumundan, hele kmrden, tamamen farkldr. *

zdelik yasas, eski metafizik anlamda, eski [sayfa 273] grn temel yasasdr: a=a. Her ey kendine eittir. Her ey srekliydi, gne sistemi, yldzlar, organizmalar. Bu yasa, doabilim tarafndan her ayr durumda, azar azar rtlmtr, ama teorik olarak hl ayaktadr ve eskinin yandalarnca hl yeniye kar ileri srlmektedir: bir ey, ayn anda hem kendisi ve hem baka bir ey olamaz. Ama doru, somut zdeliin fark, deiimi de ierdii olgusu, doabilim tarafndan ksa bir sre nce ayrntlarna kadar gsterilmitir (yukarya baknz). Soyut zdelik, btn metafizik kategoriler gibi, kk ller ya da ksa zaman dnemlerinin szkonusu olduu gnlk uygulama iin yeterlidir. Onlarm iinde kullanlabilecei snrlar, hemen her durum iin farkldr ve nesnenin nitelii ile belirlenir; bu snrlar, olaan gkbilimsel hesaplamada, elipsin yanlsz, pratik amalar iin temel biim olarak alnabildii bir gezegenler sisteminde, bakalamn birka haftada tamamlayan bir bcekte olduundan ok daha genitir. (Baka rnekler vermek gerekirse, rnein binlerce yllk dnemler iinde hesaplanan tr deimeleri vardr.) Ancak, kapsaml rolyle dogabilim iin, onun her dalnda bile, soyut zdelik tamamen yetersizdir ve btn olarak uygulamada artk ortadan kaldrlmsa da, teorik olarak kafalarda hl egemendir; doa bilginlerinin ou, ancak karlkl etkileri iinde, fark, zdelik iine alarak gerei gsteren tekyanl kutuplar yerine, zdelik ve farklln uzlamaz kartlklar olduunu kabul ederler. *

zdelik ve farkllk raslant ve zorunluluk neden ve etki ayr ayr ele alnnca birbirine dnen [sayfa 274] iki temel kartlk.[2*] te o zaman "ilk ilkelerin" yardma komas zorunludur. *

Pozitif ve negatif. Ters olarak da adlandrlabilirler: elektrikte vb.; Kuzey ve Gney gibi. Bir kimse bunu tersine evirir, geri kalan terminolojiyi de buna gre deitirirse, her ey doruluunu muhafaza eder. O zaman batya dou, douya bat diyebiliriz. Gne batdan doar, gezegenler doudan batya doru dner vb., yalnz isimler deimitir. Gerekten de, fizikte, dnyann magnetik kuvvetinin Kuzey kutbu tarafndan ekilen mknatsn hakik Gney kutbuna, Kuzey kutbu deriz, ve bu da bir saknca dourmaz. *

Pozitif ve negatifin edeerli oluu hangi yan pozitif ve hangi yan negatif olursa olsun yalnz analitik geometride deil, ama fizikte daha da [geerlidir] (bkz: Clausius, s. 87 ve sonras.) [162] *

Kutupluluk. Ortadan kesilen bir mknats, ntr olan ortay kutuplatrr, ama eski kutuplar gene yerinde kalr. te yandan, ikiye kesilen bir solucan, pozitif kutupta [sayfa 275] azn muhafaza eder ve teki ucunda dk k ile birlikte yeni bir negatif kutup meydana getirir. Ama eski negatif kutup (dk k) bu kez pozitif olur, az olur ve kesilen uta yeni bir dk k ya da negatif kutup meydana gelir. Voil, pozitifin negatife dnmesi. *

Kutuplama. J. Grimm iin bir Alman lehesinin, ya yksek Almanca ya da aa Almanca olmas gerektii, hl kesin bir yasayd. Bu arada Frankonya lehesini tamamen gzden uzak tutmutu. [163] Karoling dnemi sonrasnn yazl Frankonya lehesi, yksek Almanca olduundan (nk yksek Almancann sesli harf deitirme biimi Frankonya'nn gney dousunu etkisine almt), Frankonya lehesinin bir yerde eski yksek Almancaya, baka bir yerde Franszcaya getiini sanmt. O zaman eski Salik blgelerine Hollanda lehesinin nereden geldiini aklamak kesinlikle olanaksz kald. Frankonya lehesi ancak Grimm'in lmnden sonra yeniden kefedildi: Salik, yenilemi biimiyle Hollanda lehesi olarak, Ripuarik lehesi Orta ve Aa Ren lehelerinde, ksmen deiik aamalarda yksek Almanca, ksmen de aa Almanca olarak kalm, bylece Frankonya lehesi hem yksek Almanca, hem de aa Almanca olmutur. *

RASLANTI VE ZORUNLULUK
Metafiziin ayana dolaan baka bir kartlk, raslant ve zorunluluk kartldr. Bu iki dnce saptanmasndan [sayfa daha ok birbiriyle elien ey var mdr? Her ikisinin zde olmas, raslantnn zorunlu ve zorunluluun da raslantsal oluu nasl mmkn olur? Saduyu ve onunla birlikte doa bilginlerinin ounluu zorunluluk ile raslanty, birbirlerini kesin olarak darda brakan saptamalar olarak ele alr. Bir ey, bir durum, bir sre, ya raslansaldr, ya da zorunludur, ama ikisi birden deildir. O halde her ikisi doada yanyana bulunurlar. Doa her trl nesneyi ve sreci ierir, bunlarn bazlar raslansal, bazlar da zorunludur ve burada nemli olan, iki tr, birbiriyle kartrmamaktr. rnein, bazlar kesin zgl nitelikleri zorunlu olarak kabul eder, ayn trn bireyleri arasndaki teki farklar raslant olarak niteler; ve bu, bitkiler ve hayvanlar iin geerli olduu gibi kristaller iin de geerlidir. Bu arada, aa grup gene yukar gruba gre raslansal hale gelir ve bylece felis [kedi] ya da equus [at] cinsinde ka eit tr bulunduu, ya da bir snfta ka tane cins ve takm bulunduu, bu trlerin herbirinde ka bireyin var olduu, ya da belli bir blgede ka eit hayvan tr olduu, genel olarak tm hayvanlarn ve bitkilerin neye benzedii bir raslant sorunu olarak aklanr. Sonra da zorunluluun bilimsel bakmdan ilgilenilecek tek ey olduu ve raslant ile bilimin ilgilenmedii iln edilir. Bu demektir ki, yasalar altna konabilen, yani bilinen ey ilgintir, yasalar altna konamayan, yani bilinmeyen ey ilgin deildir, ihmal edilebilir. Bylece burada her bilim son bulur, nk asl aratrlacak olan bilmediimiz eydir. Bu demektir ki, genel yasalar altna konabilen eye zorunlu gzyle, konamayana da raslansal gzyle baklr. Herkes, bunun, aklayabildii eyi doal diye iln eden, aklayamadn doast nedenlere balayan cinsten bilim olduunu anlar. Aklanamayan eyin nedenini raslant ya da tanr olarak adlandrmam, eyin [sayfa 277] kendisi iin tmyle nemsizdir. Bunlarn her ikisi de yalnzca unun edeerleridirler: Bilmiyorum, o halde bilimde yer almyorlar. Gerekli bantnn olmad yerde bilim son bulur.
276]

Bu grn karsna, Fransz materyalizminden doabilime geen ve raslanty tamamen reddederek onu ortadan kaldrmaya alan gerekircilik kar. Bu gre gre, doada, yalnzca basit, dolaysz zorunluluk egemendir. Bir bezelye kapnda be bezelye tanesinin bulunmas, drt ya da alt bezelyenin bulunmamas, bir kpein kuyruunun be in uzunluunda olmas ve biraz daha uzun ya da ksa olmamas, bu yl bir arnn belirli bir yonca ieini tozlamas ve bakasn tozlamamas, ve bu iin kesinlikle belirli bir ar tarafndan belirli bir zamanda yaplmas, belirli bir rzgrn getirdii bir aslanaz tohumunun yeermesi ve bakasnn yeermemesi, geen gece sabaha kar saat drtte beni bir pirenin srmas, te ya da bete srmamas, hem de sol kalamdan deil, sa omuzumdan srmas bunlarn hepsi neden ve etkinin deitirilemeyecek zincirlemesinin, sarslmaz bir zorunluluun meydana getirdii olgulardr; hem de bu zorunluluk yle bir zelliktedir ki, gne sisteminin meydana geldii gaz yuvarla bile zaten bu olaylarn byle olaca, baka trl olamayaca biimde olumutu. Bu tr bir zorunlulukta da tanrbilimsel doa grnden kurtulamayz. Augustin ve Calvin gibi buna Tanrnn lmsz buyruu da desek, Trkler gibi "ksmet"[164] diye de adlandrsak, ya da zorunluluk desek, bilim iin pek bir ey deimez. Bu durumlarn hi birinde neden zincirinin izlenmesi szkonusu deildir. Bizler, her durum iin ayn lde akllyzdr ve zorunluluk denilen ey bo bir sz olarak kalr, onunla birlikte raslant da daha nce neyse odur. Kapktaki bezelye tanelerinin saysnn neye dayandn [sayfa 278] tantlayamadmz srece, bu say raslant olarak kalr. Bu olayn, daha gne sisteminin ilk yapsnda ngrldn iddia etmek, bizi, bir adm ileri gtrmez. Dahas var. Bu tek bezelye kapnn nedenini nedensellik zinciri iinde geriye doru izlemeyi kendine i edinen bilim, bilim olmaktan kar, ie yaramaz birey haline gelirdi. nk ayn bezelye kapnn bile, daha baka saysz, kendine zg ve raslant sonucu ortaya kan nitelikleri, renk nans, kabuunun kalnl ve sertlii, bezelye tanelerinin bykl vardr ki, mikroskopla ortaya kabilecek ayr zellikleri bir yana brakyoruz. O halde bir bezelye kap, dnyadaki btn botanikilerin zebileceinden daha fazla nedensellik bantlar verebilir. Demek ki, burada, raslant zorunlulukla aklanmam, zorunluluk salt raslantnn bir rn durumuna indirgenmitir. Belirli bir bezelye kapnn be ya da yedi deil de, alt bezelye tamas olgusu, gne sisteminin hareket yasas ya da enerjinin dnm yasas ile ayn srada bulunuyorsa, aslnda raslant zorunluluk dzeyine ykseltilmemi, zorunluluk raslant dzeyine indirgenmitir. Dahas var. Belirli bir blgede yanyana bulunan organik ve inorganik trlerin ve bireylerin eitliliinin yadsnlamaz bir zorunlulua dayand ne kadar ok ileri srlebilse de, ayr trler ve bireyler iin bu eitlilik, daha nce olduu gibi, raslant olarak kalr. Bir hayvan iin nerede doduu, yaamak iin hangi evreyi bulduu, hangi dmanlarn ve ka dmann onu tehdit ettii bir raslantdr. Ana bitki bakmndan rzgrn tohumu nereye gtrd, yavru bitki bakmndan tohumun imlenme iin hangi topra bulduu bir raslantdr; burada da her eyin deimez bir zorunlulua dayand gvencesi, zayf bir avunmadr. Belli bir blgede, hatta tm dnyada, doa nesnelerinin [sayfa 279] biraraya gelmesi, sonsuzluktan gelen ilk saptamaya karn daha nce ne ise odur bir raslant. Hegel, bu iki gre kar karak, raslantnn raslant olduundan tr bir nedeni olduu, bunun gibi raslant olduu iin de bir neden bulunmad; raslantnn zorunlu olduu, zorunluluun kendisini raslant olarak belirledii ve te yandan raslantnn da mutlak zorunluluk olduu yolunda o zamana kadar duyulmam nermeler ileri srd (Logik, II, blm III, ksm 2: "Gereklik"). Doabilim, bu nermeleri, paradoksal samalklar olarak, kendi kendisiyle elien anlamszlk olarak hesaba katmad ve teorik bakmdan, bir yandan, bir eyin ya raslansal ya da zorunlu olduunu, ikisinin birden olamayacan kabul eden Wolff metafiziinin dnce yoksulluunda direndi; ya da te yandan szlerde genellikle raslanty reddeden, ama bunu, uygulamada her zel durumda kabul etmek iin yapan ve daha az dnce yoksunu olmayan mekanik gerekircilikte direndi. Doabilim, bu biimde dnmeyi srdrrken, Darwin'in kiiliinde ne yapt? Darwin, r aan yaptnda,[165] raslantnn var olan en geni temelinden hareket etti. Tamtamna, bir tek trden bireyler arasndaki sonsuz raslansal farklar, yani trlerin karakterlerini paralayncaya dek younlaan ve dolaysz nedenleri ancak ok ender birka durumda grlebilen farklar, Darwin'i, biyolojideki tm dzenliliin daha nceki temellerinden, yani daha nceki metafizik katlklar ve deimezlikleri iindeki trler kavramndan kuku duymaya itti. Ama tr kavram olmadan tm bilim bir hiti. Bilimin btn dallarnn temel olarak tr kavramna gereksinmesi vard: insan anatomisi ve karlatrmal anatomi embriyoloji, hayvanbilim, paleontoloji, bitkibilim vb., tr kavram olmakszn [sayfa 280] neydiler? Bunlarn tm sonular, yalnzca pheli duruma dmekle kalmayp, ayn zamanda dorudan doruya bir yana brakld. Raslant, zorunluluu, o zamana kadar kavrand ekliyle ykt.[3*] O gne kadarki zorunluluk kavram ykld. Onu muhafaza etmek, kendi kendine ve geree aykr den insann iradesinden gelen bir saptamay yasa olarak doaya diktatrce zorla kabul ettirmek demektir, bylece canl doadaki btn i zorunluluu yadsmak demektir, genel olarak, raslantnn kaos halindeki imparatorluunun canl doann biricik yasas olduunu iln etmek demektir. "Gt nichts mehr der Tausves Jontof![166] diye haykrd btn okullarn biyologlar ok hakl olarak. Darwin. HEGEL, LOGK, CLT I[167]

"Bir eye kart olan hilik, herhangi bir eyin hilii, belirli bir hiliktir" (s. 74) .[4*] "Btnn (Dnya) karlkl belirleyici balants karsnda metafizik, en kk toz zerresi yokedilince tm evrenin yklacan (ki bu, gerekte bir totolojidir) ileri srebilmitir." (s. 78.) Yadsma, ana pasaj. "Giri", s. 38: "Kendi kendisiyle elien eyin sfrda deil, soyut Hilikte deil, yalnzca kendi belirli ieriinin yadsnmasnda zmesi", vb.. Yadsmann yadsnmas, Phanomenologie, nsz, s. 4: Tomurcuk, iek, meyve, vb..[168] [sayfa 281]

[B) DYALEKTK MANTIK VE BLG TEORS. "BLGNN SINIRLARI" ZERNE]

Doann ve akln birlii. Doann mantksz olamayaca Yunanllar iin apak bir eydi, ama bugn bile en kafasz grgcler, usavurma yoluyla (ne kadar yanl olursa olsun), doann usd olamayacana ve usun doaya aykr demeyeceine daha batan inandklarn kantlyorlar. *

Bir kavramn ya da kavramsal ilikinin (pozitif ve negatif neden ve etki, z ve raslant) dnce tarihi iindeki evrimi, paleontolojide bir organizmann evriminin embriyolojideki gelimesine bantl oluu gibi (ya da daha ok tarihteki ve tek bir embriyondaki), bir diyalektikinin kafasnda gsterdii gelime ile bantldr. Bunun byle olduu, kavramlar iin, nce Hegel tarafndan kefedilmitir. Tarihsel gelimede raslant, embriyonun gelimesinde olduu gibi, diyalektik dncede zorunluluk olarak zetlenen, kendine den rol oynar. *

Soyut ve somut. Hareket biiminin deiiminin genel yasas, onun herhangi bir tek "somut" rneinden ok daha somuttur. *

Anlk ve akl. Yalnzca diyalektik dncenin akl olduunu kabul eden bu hegelci ayrmn belli bir anlam [sayfa vardr. Btn anlk faaliyetimiz hayvanlarla ortaktr: tmevarm, tmdengelim, ve dolaysyla da soyutlama (Dido'nun[169] trsel kavramlar: drtayakllar ve ikiayakllar), bilinmeyen nesnelerin tahlili (bir fndn krlmas bile tahlilin balangcdr), sentez (hayvan kurnazlklarnda) ve her ikisinin birletirilmesi olarak deney (yeni engeller karsnda ve yabanc durumlarda). Btn bu ilem biimleri dolaysyla sradan mantn kabul ettii btn bilimsel inceleme aralar zlerinde, insanlarda ve gelimi hayvanlarda tamamen ayndr. Ancak derece (her olaydaki yntemin gelime derecesi) bakmndan farkldrlar. Yntemin temel zellikleri ayndr, insanda ve hayvanda, her ikisi de yalnzca bu ilkel yntemlerle altklar ve yetindikleri srece, ayn sonulara gtrrler. te yandan diyalektik dnce tam tamna kavramlarn niteliinin incelenmesini art kotuu iin yalnzca insan iin mmkndr, ve onun iin de, ancak olduka yksek bir gelime basamanda mmkndr (budistler ve Yunanllar); tam gelimesine ise ok sonralar gene modern felsefe ile eriir. Tahlilin nde gelen aratrma biimi olduu kimya, onun kar kutbundan, sentezden yoksun olamaz.[5*]
282]

[YARGILARIN SINIFLANDIRILMASI ZERNE]

Diyalektik mantk, eski, salt formel mantn tersine, dncenin hareket biimlerini yeni yargnn ve karmn eitli biimlerini saymakla ve onlar balantsz halde yanyana koymakla yetinmez. Tersine, bu biimleri birbirinden karr, onlar eit bir dzeye [sayfa 283] koymak yerine birbirlerine baml klar, yksek biimleri daha aa biimlerden gelitirir. Hegel, tm mantktaki kendi blmlemesine bal kalarak, yarglar yle gruptandrr: [170] 1. Varolu yargs, yargnn en basit biimi, ki bunda, genel bir zellik bir ey iin olumlu ya da olumsuz ifade edilir (olumlu yarg: gl krmzdr; olumsuz yarg: gl mavi deildir; sonsuz yarg: gl bir deve deildir); 2. Dnme yargs, ki bunda, zne iin bir iliki belirlenimi ifade edilir (tekil yarg: bu insan lmldr; tikel yarg: baz, birok insan lmldr; tmel yarg: btn insanlar, ya da insan lmldr); [171] 3. Zorunluluk vargs, ki bunda, znenin tzsel belirlenimi ifade edilir (koulsuz yarg: gl bir bitkidir; koullu yarg: gne doarsa gndz olur; ayrk yarg: Lepidosiren, ya bir balktr ya da bir amphibian''dr); 4. Kavram yargs, ki bunda, zne iin onun genel yapsna ya da Hegel'in dedii gibi, kavramna ne lde uygun olduu ifade edilir (yaln yarg: bu ev ktdr; belkili yarg: bir ev yle ve yle olursa iyidir; zorunlu yarg: yle ve byle biimde yaplan ev byle byle ise, iyidir). 1. Bireysel yarg, 2. ve 3. zel yarg, A.. Genel yarg. Bu sylenenler ne kadar kuru gelirse gelsin, yarglarn bu snflandrmas ilk bakta urada burada ne kadar keyf grnrse grnsn, bu gruplamanm i gerei ve zorunluluu, Hegel'in Grosser Logik'indeki ["Byk Mantk"] dhiyane

aklamay inceleyen herkes iin apaktr. (Werke, V, s. 63-115.)[172] Bu gruplamann yalnz dnce yasalarna deil, ayn zamanda doa yasalarna da ne kadar ok dayandrlm olduunu gstermek iin, bu iliki dnda ok iyi bilinen bir rnei burada belirtmek istiyoruz. Srtnmenin s meydana getirdiini, belki yz bin [sayfa 284] yldan da nce srtnme ile ate yakmay kefeden ve ondan da nceleri bedenin yen ksmlarn ovarak stan tarih-ncesi insanlar da pratik olarak biliyordu. Ama o gnden, srtnmenin genel olarak bir s kayna olduunun kefedilmesine kadar kimbilir ka binlerce yl gemitir. nsan beyni, srtnme bir s kaynadr yargsn, bir varlk yargsn, ve gerekten de olumlu bir yargy formle edebilecek kadar gelitiinde, yeterli zaman gemi oldu. 1842'de Mayer, Joule ve Colding'in bu zel srecin benzer cinsten ve bu arada kefedilen baka srelerle olan ilikileri iinde, yani en yakn genel koullar aratrmalarna ve yle bir yargy formle etmelerine kadar da gene binlerce yl gemitir: Her mekanik hareket, srtnme yoluyla sya dntrlebilir. Nesnenin bilgisi alannda yukardaki olumlu varlk yargsndan bu evrensel kapsam yargsna gelebilmemize kadar, bu kadar ok zaman ve bu kadar ok grgcl bilgi gerekli olmutur. Ama bundan sonra gidi hzland. Daha yl gemeden Mayer, hi deilse zde, dnme yargsn imdi bulunduu dzeye karmay baard:Hareketin herhangi bir biimi, her durum iin basit koullar altnda, dolayl ya da dolaysz olarak, hareketin herhangi bir baka biimine hem dnebilir, hem de dnmek zorundadr bir kavram yargs, hem de rtlemeyecek bir yarg, btn yargnn en yksek biimi. O halde Hegel'de, dncenin aslnda yargdan gelimesi olarak grnen ey, burada, karmza, genel olarak hareketin yaps hakkndakigrgcl temele dayanan teorik bilgilerimizin gelimesi olarak kyor. Bu ise, doru .olarak anlaldklarnda, dnce yasalarnn ve doa yasalarnn zorunlu olarak birbiriyle uyutuunu gsteriyor. [sayfa 285] lk yargy, bireysellik yargs olarak grebiliriz; srtnmenin s meydana getirdii ekilde tek bana bir olgu kaydediliyor. kinci yarg da, zellik yargsdr: hareketin zel bir biimi, mekanik hareket, zel koullar altnda (srtnme ile) baka bir zel hareket biimine, yani sya dnme zellii gstermitir. nc yarg, genellik yargsdr: hareketin her biimi baka herhangi bir hareket biimine dnme yeteneinde ve zorunda olduunu kantlamtr. Bu biimi ile yasa, sonal ifadesine kavumutur. Yeni bulular yoluyla bunun yeni belgelerini verebilir, ona yeni ve daha zengin bir kapsam kazandrabiliriz. Ama burada formle edildii biimiyle yasann kendisine baka bir ey ekleyenleyiz. Genellii, biim ve ierik bakmndan ayn lde evrensellii iinde, onu daha da geniletmek mmkn deildir: bu yasa, mutlak bir doa yasasdr. Ne yazk ki, proteini yapamadmz srece, proteinin hareket biimi, dier adyla yaam konusunda glk karsndayz. *

Ancak yukarda gene kantland ki, yargda bulunmak yalnz Kant'n "yarg gc"n gerektirmekle kalmaz, ayn zamanda bir [...][6*] *

Bireysellik, zellik, genellik, tm "kavram retisinin"[173] [sayfa 286] hareket ettii belirlenimdir. Bu balklar altnda, yalnz bir tek deil, birok biimlerde bireyselden zele ve zelden genele doru ilerleme meydana gelir, ve bu, Hegel tarafndan, ounlukla, birey, trler, cinsler olarak ilerleme iin rnek gsterilir. te burada Haeckel'ler tmevarmlaryla ortaya kyor, - bireyselden zele ve zelden genele (!), bireyden trlere ve sonra da cinslere ilerleme olgusunu bir byk gerek olarak Hegel'e kar iln ediyorlar ve daha ileri gtrecei sanlan tmdengelim karmlarna izin veriyorlar. Bu kiiler tmevarm ve tmdengelim kartl konusunda yle bir kmaza dmlerdir ki, btn mantksal karm biimlerini bu iki biime indirgiyorlar ve byle yapmakla, 1 bu adlar altnda ok deiik karm biimlerini bilmeden kullandklarn, 2 bu ikisinin iine girmedii takdirde sonu biimlerinin btn zenginliinden yoksun kaldklarn ve 3 bylece iki biimi, tmevarm ve tmdengelimi, tam bir samala evirdiklerini hi farketmiyorlar. *

Tmevarm ve tmdengelim. Haeckel, s. 75 ve devam, ki burada, Goethe normal olarak bir ara ene kemiine sahip olmayan insann buna sahip olmas gerektii yolunda tmevarm sonucunu karyor, dolaysyla yanl tmevarmla doru bir eye varyor![174] *

Haeckel'in samal: tmdengelime kar tmevarm. Sanki tmdengelim = sonu ve bu yzden de [sayfa 287] tmevarm ayn zamanda tmdengelim deilmi gibi. Bu, kutuplamadan kyor. Haeckel'in Schpfungsgeschichte adl yapt, s. 76-77. Sonu, tmevarm ve tmdengelimde kutuplayor.

Tmevarm yoluyla bundan 100 yl nce, yengelerin ve rmceklerin bcek olduu, btn daha aa hayvanlarn kurt olduu kefedilmiti. imdi ise tmevarm yoluyla, bunun sama olduu ve x sayda snfn bulunduu ortaya karld. O halde, temeli gene snflandrma olan ve tmdengelimle varlan sonu denilen ey kadar yanl olabilecek tmevarm sonucu denilen eyin stnl nerededir? Tmevarm, st bezleri olmayan bir memeli hayvann olamayacan asla tantlayamaz. Eskiden meme ular, memeli hayvann belirtisiydi. Ama ornito-renklerde bunlar yoktur. Btn bu tmevarm arlatanl ngilizlerden [kmtr]. Whewel, inductive sciences (tmevarm bilimleri), salt matematiksel [bilimleri][175] kapsar ve tmdengelimin kart byle bulunmutur. Mantk, eski ya da yeni olsun, bununla ilgili hi bir ey bilmez. Bireyselden balayan btn karm biimleri deneyseldir ve deneye dayanr, hatta tmevarm karm da GB 'den[176] (genel) balar. Tmevarm sonularnn snflandrmalar, her yerde pheli duruma dt (Limulus bir rmcek, Ascidia bir omurgal hayvan ya dachordatum'dur, oysa amfibiyanlarla ilgili ilk tanmlamalarn tersine Dipnot balktr)[177] ve her gn bundan nceki btn tmevarm snflandrmasn ykan yeni olgularn [sayfa 288] kefedildii bir anda Haeckel'in banaz bir tmevarm ampiyonu oluu, doa bilginlerimizin dnme kapasiteleri bakmndan da dikkati ekicidir. Tmevarm karmnn esas olarak pheli bir karm olduu yolundaki Hegel tezinin ne gzel bir dorulamas bu! Gerekten de evrim teorisi sayesinde, organizmalarn tm snflandrlmas, tmevarmdan uzaklatrlm ve "tmdengelime", tremeye dayandrlmtr bir tr, szcn tam anlamyla, baka bir trden, treme yoluyla karlyor ve evrim teorisi, tmevarma tamamen ters dt iin, salt tmevarm yoluyla tantlanamaz. Tmevarmn kulland kavramlar: tr, cins, snf, evrim teorisi ile akc hale getirilmi ve bylece greliolmutur: oysa tmevarm iin greli kavramlar kullanlamaz. *

Salt-tmevarmclar:[7*] Dnyadaki btn tmevarmla, tmevarm sreci konusunda akla hi bir zaman varamazdk. Ancak bu srecin tahlilibunu baarabilirdi. Tmevarm ve tmdengelim, sentez ve tahlil gibi zorunlu olarak birbirlerine baldr.[8*] Birinin zararna tekini tekyanl olarak gklere ykseltecek yerde, bunlarn herbirini yerinde kullanmaya almak gerekir. Bu da, ancak onlarn birbirlerine ait olduunu, birbirlerini tamamladm gznnde bulundurmakla mmkndr. Tmevarmclara gre, tmevarm amaz bir yntemdir. Oysa durum o denli byle deildir ki, tmevarmn grnteki en salam sonular, [sayfa 289] yeni bulularla her gn yklp durmaktadr. Ik zerresi, s maddesi, tmevarmn sonularyd. Bunlar imdi nerede? Tmevarm bize, btn omurgallarn beyin ve omurilie ayrlan bir merkez sinir sistemine sahip olduunu, omuriliin kkrdak ya da kemik omurgann iinde bulunduunu ad da buradan alnmtr retmiti. Sonra Amphioxus, hi farkllamayan merkezi sinir omursuz bir omurgal hayvan olarak ortaya kt. Tmevarm, balklarn, yaam boyunca yalnzca solungalarla soluk alan omurgal hayvanlar olduklarn ileri srd. Oysa balk karakteri tad hemen herkese kabul edilen, ama solungalar yannda iyi gelimi akcierleri de bulunan hayvanlar saptand ve her baln yzme kesesinde potansiyel bir akcier tad anlald. Haeckel, ancak evrim teorisinin cesaretle uygulanmas yoluyla, bu eliki iinde gayet rahat olan tmevarmclar kurtard. Tmevarm gerekten amaz olsayd, organik dnyann snflandrlmas, byle birbirini izleyen hzla devrimlere urar myd? *

Tmevarm ve tahlil. Tmevarmn bilimsel bulularn tek ve hatta nde gelen biimi olduu iddiasnn zayfl ile ilgili en arpc rnek termodinamikte grlr: Buhar makinesi, s kullanarak mekanik hareketin elde edilebileceini en belirgin biimde tantlamtr. Bunu 100.000 buhar makinesi deil, bir tanesi tantlamtr, ama buhar makinelerinin saysnn artmas da fizikileri bunu aklama gereine zorlamtr. Sadi Carnot, bu ie ciddiyetle sarlan ilk kiidir. Ama tmevarm yoluyla deil. Carnot buhar makinesini [sayfa 290] inceledi, tahlil etti ve szkonusu olan srecin saf biimdedeil, bir sr yan srelerle rtl bir biimde bulunduunu grd, ana sre iin nemli olmayan bu yan sreleri bir yana itti, ve rnein herhangi bir geometrik izgi ya da yzey gibi gerekletirilmesi olanaksz olan ama kendi yolunda matematik soyutlamalar gibi ayn hizmeti yapan, sreci salt, bamsz ve olduu gibi ortaya karan ideal bir buhar makinesini (ya da gaz makinesini) yapt. Bylece snn mekanik edeerine kadar geldi. (Onun G fonksiyonunun nemine baknz), ama s maddesine inand iin onu kefedemedi ve gremedi. Bu da, yanl teorilerin yapt zararn bir kant. *

Gzlem grgcl, tek bana zorunluluu yeterince tantlayamaz. Post hoc[9*] ama propter hoc[10*] deil (Enzyklopdie, I, s. 84).[178] Bu ylesine dorudur ki, gnein her sabah douundan, onun ertesi gn tekrar doaca sonucu kartlamaz; ve gerekten de imdi biz, sabahleyin gneindomayaca bir ann geleceini bilmekteyiz. Ama zorunluluun kant, insan faaliyetinde, deneyde, itedir: Eer post hoc'u. yapabiliyorsam, bu propter hoc ile zde hale gelir.

Nedensellik. Hareket halindeki maddeyi gzden geirirken dikkatimize arpan ilk ey, ayr cisimlerin kendi hareketlerinin karlkl balants, bunlarn birbirleriyle [sayfa 291] belirlenmeleridir. Ama, belirli bir hareketi bir bakasnn izlediini bulmakla kalmayz, hareketin doada meydana gelmesini salayan koullar meydana getirerek belirli bir hareketi salayabildiimizi, hatta doada hi bulunmayan hareketleri (sanayi) de, hi deilse baka bir biimde meydana getirebildiimizi, bu hareketlere daha nceden saptanm bir yn ve yaygnl verebildiimizi de grrz. Bu yoldan insanlarn faaliyeti ile nedensellik fikri, bir hareketin baka bir hareketin nedeni olduu fikri kurulur. Her ne kadar baz doa grnglerinin dzenli olarak birbirini izlemesi: gnele gelen s ve k, nedensellik fikrini ortaya koyabilirse de, bu hi bir kant salamaz ve dzenli bir post hoc, asla birpropter hoc meydana getiremez derken, Hume'n kukuculuu bu lde doruydu. Ama insanlarn faaliyeti, nedenselliin snanmasn meydana getirir. Bir ibkey ayna ile gne nlarn bir odak noktasna toplarsak ve bunlarn normal ate nlar gibi davranmalarn salarsak, bylece snn gneten geldiini tantlarz. Bir tfekte, barutu, patlayc maddeyi ve mermiyi biraraya getirir ve sonra atelersek, deneylerimize gre nceden bilinen etkiyi[11*] hesaplarz, nk tm atelenme, yanma, aniden gaza dnme ve gazn mermi zerindeki basncyla patlama srecini, btn ayrntlarna kadar izleyebiliriz. Ve burada[12*] kukucu, bir nceki deneyden dolay bir sonraki seferde ayn eyin olacann karlamayacan syleyemez. nk aslnda, bazan ayn ey olmaz, atelenme ya da barut ii grmeyebilir, namlu paralanabilir vb.. Ama ite bu, nedensellii rtecek yerde, tantlar,nk iyi bir inceleme sonucu, kuraldan byle [sayfa 292] her sapmann nedenini ortaya karabiliriz: ateleyicinin kimyasal zmesi, barutun slakl vb., namlunun bozukluu vb., vb.; bylece burada nedensellik snamas, deyim yerindeyse iki katldr. Felsefe gibi doabilim de imdiye kadar insan faaliyetinin kendi dnceleri zerindeki etkisini tamamen ihmal etmitir; her ikisi de ancak bir yanda doay, te yanda dnceyi bilirler. Oysa tek bana yalnz doa deil, doann insan tarafndan deitirilmesi, insan dncesinin en bata gelen ve nemli temelidir ve insan, doay deitirmeyi rendii lde zeks da gelimitir. Bundan dolay, rnein Draper ve dier bilginlerde azok grlen ve yalnzca doann insan zerinde etkin olduunu ve her yerde yalnzca doal koullarn insann tarihsel geliimini belirlediini ne sren tarihin doac (naturalist) kavram tekyanldr ve insann da doa zerinde etki yaptn, onu deitirdiini, kendisi iin yeni varolma koullar meydana getirdiini unutur. Almanya'nn Cermenlerin g ettii zamanki "doa"sndan imdi pek az kalmtr. Dnyann yzeyi, iklim, bitkiler, hayvanlar ve insanlarn kendisi sonsuz lde deimitir ve btn bunlar insan faaliyeti yzndendir, dier yandan bu dnemde Almanya'nn doasnda insan eli demeden meydana gelmi deiiklikler hesaplanamayacak kadar azdr. *

Hareket halindeki maddeyi bir btn olarak bugnk doabilim asndan ele aldmzda karmza kan ilk ey karlkl etkidir. Bir dizi hareket biimi, mekanik hareket, s, k, elektrik, magnetizm, kimyasal bileme ve ayrma, toplanma durumlarndaki [sayfa 293] geiler, organik yaam, bunlarn hepsi, imdilik organik yaam dtalarsak, birbirine geiir, karlkl olarak birbirlerini belirler, bir yerde neden, baka bir yerde etkidirler, ve hareketin tm, btn o deien biimlerinde ayn kalr. (Spinoza: Tz, causa sui'dir[13*] diyerek karlkl etkiyi baarl biimde anlatr).[179] Mekanik hareket sya, elektrie, magnetizme, a, vb., ya da btn bunlar mekanik harekete dnrler. Bylece Hegel'in, karlkl etkinin, eylerin gerekcausa finalis'i[14*] olduu yolundaki szlerini (nerede?) doabilim doruluyor. Bu karlkl etki bilgisinden daha gerilere gidemeyiz, nk bunun ardnda bilinecek baka bir ey yoktur. Maddenin hareket biimlerini biliyorsak (doabilimin ok ksa bir zamandr var oluu dolaysyla, bu konudaki bilgimizde henz byk eksiklikler vardr) , maddenin kendisini de tanyoruz demektir ve bylece bilgimiz tamamlanmtr. (Nedensellik konusunda Grove'un btn yanl anlamas, karlkl etki kategorisine varmay baaramam olmasna dayanr; konuya egemendir, ama soyut dnmeye varmamtr ve bu yzden karklk vardr, s. 10-14.)[180] Ancak bu evrensel karlkl etkiden gerek nedensellik ilikisine varrz. Tek tek olaylar anlamak iin, onlar genel i bantdan ayrmak, tecrit edilmi halde ele almak zorundayz, ve o zaman deien hareketler, biri neden, teki de etki olarak grnr. *

Nedensellii yadsyan herkes iin her doa yasas, ve bu arada prizma tayf ile dnyasal cisimlerin tahlili de bir varsaymdr. Byle bir gre saplanmak, nasl bir dnce basitliidir! * NGEL'NN SONSUZU ANLAMA YETENEKSZL[181] NGEL, S. 12, 13

[sayfa 294]

kimyasal

Ngeli nce, gerek niteliksel farklar anlayamayacamz, sonra hemen ardndan da, bylesi "mutlak farklarn" doada ortaya kmadn sylyor! (s. 12.)

Birincisi, her niteliin sonsuz oklukta nicel derecelenmeleri, rnein renk nanslar, sertlii ve yumuakl, yaam sresi vb. vardr. Bunlar, nitel olarak farklysalar da, llebilir ve bilinebilirler. kincisi, nitelikler diye bir ey yoktur, ancak nitelikleri olan eyler vardr ve gerekten de bu nitelikler sonsuz okluktadr. ki deiik eyin, her zaman ortak belirli nitelikleri (hi deilse cisimsellik zellikleri) vardr, teki nitelikler derece derece farkldr, daha bakalar da bunlarn birinde tamamen eksik olabilir. Birbirinden son derece farkl iki eyi rnein bir gkta ile bir insan ayr ayr ele alrsak, bundan pek az ey ortaya kar, olsa olsa cisimlerin arlklar ve dier genel zellikleri her ikisinde de ortaktr. Ama bu ikisinin arasna, diziyi gktandan insana kadar tamamlamamz, doann karlkl etkisi iinde herbirini yerine koymamz ve onlar bylece bilmemizi salayan teki doa nesnelerinin ve doa srelerinin sonsuz dizisi konabilir. Bunu Ngeli de kabul ediyor. ncs, eitli duyularmz bize nitelik bakmndan mutlak farkl izlenimler verebilirler. Grme, iitme, koklama, tatma ve dokunma duyularmzn yardm ile rendiimiz zellikler bu durumda tamamyla farkl olabilir. Ama burada bile aratrmann ilerlemesiyle, [sayfa 295] farklar ortadan kaybolur. Koklama ve tatma duyular oktandr tpatp ayn olmasa bile, ortak zellikler gsteren, birbirlerine ait balak duyular olarak kabul edilmilerdir. Grme ve iitmenin her ikisi de dalga titreimleri alrlar. Dokunma ve grme duyular karlkl olarak birbirlerini yle tamamlarlar ki, bir eyi grerek onun dokunma zelliklerini, ounlukla, daha nceden yeteri kadar syleyebiliriz. Ve son olarak da, btn bu deiik duyu izlenimlerini alan ve ileyen, bylece tek bir birim halinde birletiren hep ayn "ben"dir, bunun gibi, bu eitli izlenimler ayn ey tarafndan salanr, onun ortak zellikleri olarak grnr, bundan dolay da onu anlamamza yardm ederler. Bu farkl, yalnz eitli duyularla alglanabilen zellikleri aklamak, onlar birbiriyle bantl duruma getirmek, tamtamna, bugne kadar be zel duyu yerine genel bir duyuya sahip olmaymzdan, ya da tatlar ve kokular grp iitemeyiimizden yaknmam olan. bilimin grevidir. Nereye baksak, doann hi bir yerinde, kavranmaz olduklar ileri srlen byle "nitel ya da mutlak farkl alanlar" yoktur. Btn karklk, nitelik ve nicelikle ilgili karklktan kyor. Geerli olan mekanik gre uygun olarak, Ngeli, btn nitel farkllklar, ancak nicel farkllklara indirgenebildikleri lde (bu konuda gerekli olan baka yerde sylenmitir), ya da nitelik ve niceliin onun iin mutlak ayr kategoriler olmasndan dolay aklanm kabul ediyor. Metafizik. "Ancak sonlu olan[15*] bilebiliriz", vb. (s. 13). Bu, bilgi alanmza ancak sonlu nesnelerin girdii lde tamamen dorudur. Ama nermede yle bir tamlamaya gerek vardr: "Aslnda ancak sonsuzu [sayfa 296] bilebiliriz." Gerekte, btn gerek ve eksiksiz bilgi, ancak, dncede tek'in teklikten zellie ve oradan da genellie ykseltilmesinde, sonsuzu sonluda, lmsz geicide arayp bulmaktan ibarettir. Evrenselliin biimi ise, kendinde tamln, dolaysyla sonsuzluun biimidir; bir sr sonlunun sonsuz iinde kavranmasdr. Klor ile hidrojenin belli basn ve s snrlan iinde ve n etkisi altnda, bir patlama ile birleerek hidroklorik asit gaz meydana getirdiini, biliyoruz; bunu bilince, ayn eyin, yukardaki koullarn bulunduu her yerde ve her zaman meydana geldiini de biliyoruz. Bunun bir kez ya da milyon kez yinelendii ve ka gksel cisimde olutuu nemli deildir. Doadaki evrenselliin biimi yasadr,ve hi kimse doa yasalarnn lmsz karakterlerinden doa bilginlerinden fazla szetmez. O halde Ngeli, bu sonluyu aratrmay istemeyip, bunun yerine ona lmsz bir ey eklemekle, sonlunun anlalmasnn olanaksz hale getirildiini sylemekle, ya da doa yasalarnn renilmesi olanan, ya da onlarn lmsz karakterini yadsyor demektir. Btn gerek doa bilgisi, lmszn, sonsuzun ve dolaysyla temelde. mutlan bilgisidir. Ama bu mutlak bilginin bir nemli zr de vardr. Bilinebilen maddenin sonsuzluu nasl salt sonlu eylerden meydana geliyorsa, mutla bilen dncenin sonsuzluu da, yanyana ve arka arkaya bu sonsuz bilgi zerinde alan, pratik ve teorik hatalar ileyen, hatal, tekyanl ve yanl ncllerden hareket eden, yanl, dolambal ve gvenilemez yollardan giden ve ou kez burnunun ucuna kadar geldii halde doru olan bulamayan sonsuz sayda sonlu insan aklndan meydana gelir (Priestley).[182] Dolaysyla, sonsuzun bilinmesi glkle kuatlmtr ve nitelii gerei, ancak sonsuz bir asimtotik ilerleme iinde gerekleebilir. Bu [sayfa 297] da unu syleyebilmemiz iin tamamen yeterlidir: Sonsuz bilinebildii kadar bilinemez de ve bizim gereksinme duyduumuz ey de budur. Ne tuhaftr ki, Ngeli de ayn eyi sylyor: "Yalnzca sonluyu bilebiliriz, ama duyusal algmzn alan iine giren btn sonluyu[16*] bilebiliriz." Bu alana giren sonlu vb., btn olarak sonsuzu meydana getirir, nk Ngeli, sonsuz fikrini ite bundan karyor l Bu sonlu vb. olmakszn, sonsuz konusunda hi bir fikre sahip olamazd. (Kt sonsuzluktan bu sfatla baka yerde szedilecektir.)

Bu sonsuzluk aratrmasndan nce unlar gelir: Yer ve zaman bakmndan "nemsiz alan". "Duyu organlarnn olas kusurlu gelimesi." "Yalnz sonluyu, deieni, geici olan, yalnz derece bakmndan farkl ve greli olan biliriz. nk yalnzca matematiksel kavramlar doal nesnelere aktarabilir ve ancak doal nesneleri onlarn kendilerinden aldmz llere gre yarglayabiliriz. Btn sonsuz ve lmsz hakknda, btn srekli olan eyler hakknda, btn mutlak farklar hakknda bir fikrimiz yoktur. Bir saatin, bir metrenin, bir kilogramn ne anlama geldiini tam olarak biliyoruz, ama zamann, uzayn, kuvvetin ve maddenin, hareketin ve hareketsizliin, neden ve etkinin ne olduunu bilmiyoruz." [s. 13.] Eski hikye. nce duyulur eyler soyutlama haline sokulur, sonra da duyular yoluyla onlarn renilmesi, zamann grlmesi ve uzayn koklanmas istenir. [sayfa 298] Grgc, grgcl deney alkanlna ylesine gmlr ki, soyutlamalarla urarken hl daha duyusal deney alannda olduunu sanr. Bir saatin, bir metrenin ne olduunu biliyoruz, ama zaman ve uzay bilmiyoruz! Zaman saatlerden, uzay metrekplerden baka trl bir eymi gibi! Elbette maddenin iki varolu biimi madde olmakszn hitir, bo kavramlar, yalnzca kafamzda varolan soyutlamalardr. Ama o zaman da maddenin ve

hareketin ne olduunu bilmememiz gerekir. Elbette deil, nk madde ve hareket, bu sfatla, henz kimse tarafndan grlmemi ya da baka trl farkedilmemitir, ancak, eitli, gerekte varolan madd eyler ve hareket biimleri grlmtr. Madde, bu kavramn soyutland madd eyler toplamndan baka bir ey deildir; hareket de bu haliyle, btn duyusal olarak alglanabilen hareket biimlerinin toplamndan baka bir ey deildir; madde ve hareket gibi szler birok deiik ve duyularla alglanabilen eyleri ortak zelliklerine gre kavradmz ksaltmalardan baka bir ey deildir. O halde madde ve hareket, ayr ayr madd eylerin ve hareket biimlerinin incelenmesinden baka bir yoldan bilinemez, ve bunlar bilmekle, maddeyi ve hareketi, bylece, bu lde reniriz. Dolaysyla Ngeli, zamann, uzayn, maddenin, hareketin, neden ve etkinin ne olduunu bilmediimizi sylerken, ilkin kafamzda gerek dnya konusunda soyutlamalar yaptmz, sonra da bunlar, dncenin yaratt ve duyusal nesneler olmadklar, btn bilinenler ise duyusal ller olduklar iin, bu kendi yaptmz soyutlamalar bilemeyeceimizi sylemi oluyor! Bu, tpk Hegel'in deindii glk gibidir; kiraz ve erik yiyebiliriz, ama meyve yiyemeyiz, nk hi kimse meyve olarak meyve yememitir.[183] [sayfa 299]

Ngeli, doada olasdr ki, duyularmzla alglayamayacamz bir sr hareket biimleri bulunduunu ileri srerken, hareketin yaratlamazl yasasnn hi deilse bilgimiz iin ortadan kaldrlmasna eit, zayf bir savunmada bulunmu oluyor. nk bunlar, kukusuz alglayabileceimiz harekete dntrlebilirler. rnein bununla dokunma elektrii kolayca aklanabilir. *

Ad vocem[17*] Ngeli: Sonsuzun kavranlmas olanakszl. Madde ve hareketin yaratlmadn ve yok edilemeyeceini sylediimizde, dnyann sonsuz bir gelime halinde, yani kt sonsuzluk biiminde varolduunu sylemi oluyoruz ve bylece bu srete kavranabilecek ne varsa hepsini kavryoruz. En ok, bu srecin sonsuz bir yinelenme olup olmad byk evrimler halinde, ya da evrimlerin ini ve k dallar bulunup bulunmad sorusu hl sorulabilir. *

Kt sonsuzluk. Gerek sonsuzluu, Hegel doru olarak dolu uzay ve zamanda, doa sreci ve tarihte grmt. imdi doann tm de tarihle btnleiyor ve tarih, ancak bilinli organizmalarn evrimsel sreci olarak doa tarihinden ayrlyor. Doann ve tarihin bu sonsuz karmakl uzay ve zaman sonsuzluunu kt sonsuzluu kendi iinde ancak fazladan, temel ama baat olmayan bir etken olarak bulunduruyor. imdiye kadar doabilimimizin en son snr [sayfa 300] evrenimiz olmutur, doay tanmak iin bunun dndaki sonsuz sayda evrenlere gereksinmemiz yoktur. Hatta, milyonlarca gneten ancak bir tanesi ve onun gne sistemi, gkbilim aratrmalarmzn asl temelini meydana getirir. Yersel mekanik, fizik, kimya konusunda azok, organik bilim konusunda ise tmyle yalnz kk dnyamzda snrlyz. Buna karn, dnyann nispeten ksa bir dnemi ve kk bir kesimi iinde snrlanmakla tarih nasl nemli bir hasar grmyorsa, bu durum da, grnglerin ve doa konusundaki bilginin hemen hemen sonsuz olan eitliliine nemli herhangi bir zarar vermez. *

1. Hegel'e gre sonsuz ilerleme bo bir ldr, nk bu, ancak ayn eyin lmsz yinelenmesi olarak grnr: 1 + 1 + 1, vb.. 2. Ancak gerekte bu bir yinelenme deil, bir gelime, bir ilerleme ya da gerilemedir ve bylece hareketin zorunlu bir biimi haline gelir. Sonsuz olmamas bir yana: dnyann mrnn sonu imdiden grnebilir. Ama, dnya, tm evren deildir. Hegel sisteminde, her gelime, doann zamansal tarihinin dnda braklyordu, aksi halde doa, tinin kendidndaki-varl olmazd. Ama insanlk tarihindeki sonsuz ilerleme Hegel tarafndan "tin"in tek gerek varolu biimi olarak kabul edilmitir, ancak garip bir hayalle, bu gelimenin Hegel felsefesinin kurulmasyla son bulaca varsaylmtr. 3. Bir de sonsuz bilgi vardr:[18*] Questa infinit che [sayfa 301] le cosenon hanno in progresso, la hanno in gir o[19*] Bylece hareketin biim deitirmesi yasas, kendi zerine kapanan sonsuz bir yasadr. Ama byle sonsuzluklar gene 2 sonluluun vurgununu yerler ve ancak para para grnrler. 1/r de byledir.[186] *

lmsz doa yasalar da giderek tarihsel yasalara dnrler. 0-100C arasndaki suyun sv olduu lmsz bir doa yasasdr, ama bunun geerli olabilmesi iin, (1) suyun, (2) belli scakln ve (3) normal basncn bulunmas zorunludur. Ayda su yoktur, gnete ise yalnz unsurlar vardr ve bu iki gksel cisim iin yasann geerlii yoktur. Meteorolojinin yasalar da lmszdr, ama yalnzca dnya ya da bykl, younluu, mihver eimi ve ss dnyannki gibi olan bir cisim iin, hem de bu cismin ayn oksijen ve nitrojen (azot) karmndan, ayn miktarda buharlaan ve yaan su buhar

bulunan bir atmosfere sahip olmas kouluyla. Ayn atmosferi yoktur, gnein kor halindeki metal buharlarndan meydana gelme bir atmosferi vardr; birincisinin meteorolojisi yoktur, ikincisinin bizimkinden ok baka trl bir meteorolojisi vardr. Bizim btn resm fizik, kimya ve biyolojimiz yalnzca geosantriktir, yalnz dnya iin hesaplanmtr. Gnete, sabit yldzlarda ve bulutsularda, hatta bizimkinden ayr younluktaki gezegenlerde bulunan elektrik ve magnetik gerilim koullarn henz hi bilmiyoruz. Elementlerin kimyasal bileim yasalar, gnete, yksek s dolaysyla, ilemez ya da ancak gne atmosferinin [sayfa 302] snrlarnda geici olarak iler, bileikler gnee yaklarken yeniden zrler. Gnein kimyas henz oluum sreci iindedir ve dnyamznkinden ok farkl olmak zorundadr, dnyann kimyasn deitirmez ama, onun dnda kalr. Bulutsular zerinde, belki de, muhtemelen kendileri de bileik niteliinde olan 65 element bile yoktur. O halde btn cisimlere bulutsudan insana kadar ayn lde uygulanabilen genel doa yasalarndan szetmek istediimiz zaman, bize kalan tek ey yerekimi ve belki de enerjinin deimesi ile ilgili teorinin en genel biimi, vulgo mekanik s teorisidir. Ama bu teori de, doann btn grnglerine genel ve tutarl biimde uygulannca, balangcndan lmne kadar bir evren sistemi iinde birbiri ardndan meydana gelen deimelerin tarihsel anlatmna, dolaysyla her aamada ayr yasalarn, yani ayn evrensel hareketin baka grngsel biimlerinin egemen olduu bir tarihe dnr. Bylece, hareket dnda geriye mutlak evrensel geerlilikte olan hi bir ey kalmyor. Gkbilimdeki geosantrik gr nyargldr ve hakl olarak bir kenara atlmtr. Ama aratrmalarmzda biraz daha derine gidince, yava yava yerini bulur. Gne vb. dnyaya hizmet eder (Hegel, Naturphilosophie, s. 155).[187] (Tm koca gne srf kk gezegenler uruna vardr.) Bizim iin geosantrik fizik, kimya, biyoloji, meteorolojiden vb. baka herhangi bir ey olanakszdr ve bunlarn yalnz dnya iin geerli bulunduklar ve bundan dolay da yalnzca greli olduklarnn sylenmesiyle bu bilimler hi bir ey yitirmezler. Bu ciddiye alnr ve merkez olmayan bir bilim [sayfa 303] istenirse,tm bilime dur denmi olur. Bizim iin, ayn koullar altnda, her yerde, samzdan solumuza kadar uzanan, dnyadan gnee olan uzakln milyonlarca kat kadar byk olan bir uzaklkta, ayn eylerin olmas gerektiini bilmek [yeterlidir.] *

Bilgi. Karncalarn gzleri bizimkinden deiiktir; onlar kimyasal (?) nlar grrler (Nature, 8 Haziran 1882, Lubbock),[188] ama bize grnmeyen bu nlar konusunda sahip olunan bilgiye gelince, karncalardan olduka daha ileriyiz. Karncalarn bizim gremediimiz eyleri grdklerini tantlayabilmemiz gerei ve bu tantn yalnzca bizim gzlerimizin alglarna dayanmas, insan gznn kendine zg yapsnn insann bilgisine asla mutlak bir snr koymadn gsterir. Gzlerimize ek olarak yalnzca dier duyularmz deil, ayn zamanda dnce faaliyetimiz de vardr. Dnce faaliyetinde de durum, tamamen gzdeki gibidir. Dncemizin neleri ortaya karabileceini bilmek iin, Kant'tan 100 yl sonra dncenin geniliini akln eletirisinden, ya da bilgi aracnn aratrlmasndan karmaya almak, yararszdr; bunun gibi Helmholtz'un grme gcmzn yetersizliini (gerekten btn nlar grebilen, gene bu yzden de hi bir ey gremeyen bir gz iin gerekli bir yetersizlik), ve grmeyi belirli snrlar iinde tutan ve bunu da tam doru bir yineleme iinde yapmayan gz yapmz, gzn grlen eyin mahiyetini bize yanl ya da yetersiz tantt konusunda bir kant olarak kullanmas da pek fayda vermez. Dncemizin neler kefedebilecei, onun daha nce kefettiklerinden ve bugn hl kefetmekte [sayfa 304] olduklarndan, daha da ok anlalyor. Ve nicelik ve nitelik bakmndan bu imdiden yeterlidir. te yandan dnce biimlerinin aratrlmas, dnce saptamalar, ok yararl ve gereklidir; Aristoteles'ten bu yana buna sistematik olarak girien yalnz Hegel olmutur. Her eye karn, kimyasal nlarn karncalara naslgrndn hi bir zaman ortaya karamayacaz. Bu durumdan rahatsz olan bir kimse iin kar yol yoktur. *

Doabilimin gelime biimi, onun dnd kadaryla, varsaymdr. Ayn grup iinde bulunan olgularn imdiye kadarki aklama yntemini olanaksz klan yeni bir olgu gzleniyor. Bu andan itibaren yeni aklama yntemleri gerekir nce bunlar yalnz snrl sayda olguya ve gzleme dayanr. Daha sonraki gzlem malzemesi, bu varsaymlar ayklar, birini kenara iter, tekini dzeltir, sonunda yasa, saf bir biimde ortaya konur. Yasa iin malzemenin saf bir biimde bulunmasn beklemek, aratrmadaki dnce srecini o zamana kadar durdurmak anlamna gelir ve yalnzca bu yzden de olsa, yasa hi bir zaman ortaya kmayacaktr. Birbirini ortadan kaldran varsaymlarn says ve sras doa bilginlerinin mantksal ve diyalektik eitiminin eksiklii karsnda eylerin znbilemeyeceimiz fikrinin kolayca domasna yolaar. (Haller ve Goethe.)[189] nsann btn bilgisi ok dolambal bir. eri zerine gelitiinden, bu, doabilime zg bir ey deildir; felsefe de dahil olmak zere tarihsel bilimlerde de, teoriler, birbirlerinin yerini alrlar, ama hi kimse, bundan, rnein formel mantn sama olduu sonucunu karmaz. [sayfa 305] Bu grn son biimi, "kendinde-ey"dir. Birincisi kendinde-eyi bilemeyeceimiz (Hegel, Enzyk[lopdie], paragraf 44) iddias, bilim leminden kp hayal lemine geer. kincisi, bu, bilimsel bilgimize tek szck katmaz, nk eer eylerle uraamyorsak, onlar bizim iin yok demektir. ncs de, bu, salt bir deyimdir ve asla uygulanmaz. Soyut olarak alndnda tamamen anlalr gibi gelir. Ama birinin bunu uyguladn varsayalm. "Bir kpein drt baca var gibi grnyor, ama gerekte onun drt milyon baca m olduunu, yoksa hi mi olmadn bilmiyoruz", diyen bir hayvanbilimci iin acaba ne dnlr? Bir genin tanmlamasn nce kenarla yapan, sonra bunun 25 kenar olup olmadn bilmediini syleyen, 2x2 drt eder gibi grnyor diyen matematiki iin ne denir? Ama bilim adamlar, doabilimde kendinde-ey deyimini kullanmaktan saknr, yalnz felsefeye geerken bunu yapmak cesaretini gsterirler. Bu, onlarn byle bir eyi ne kadar az ciddiye aldklarn ve onun ne kadar az deerde olduunu en iyi biimde tantlar. Eer ciddiye alsalard, herhangi bir eyi aratrmalarnn ne yarar olurdu?

Tarihsel bakmdan alnrsa, bu eyin, belirli bir anlam olabilir. Bizler, ancak kendi amzn koullar altnda ve bu koullarn elverdii lde bilgi sahibi oluruz. *

Kendinde-ey: Hegel, Logik, II, s. 10, daha sonra da bu konuda tam bir blm:[190] "Kukuculuk, 'bu budur' demeye cesaret edemedi; modern idealizm" (yani Kant ve Fichte) "bilgiyi kendinde-eyin bilinmesi olarak kabul etmeye cesaret edemedi.[20*] [sayfa 306] ... Ama ayn zamanda kukuculuk, onun grnnn eitli belirlenimlerini kabul etti, ya da daha ok onun grn dnyann eitli zenginliini ieriine ald. Bunun gibi idealizmin grngs (yani idealizmin grng dedii ey) btn bu eitli belirlenimler kmesini kapsyor. ... Bu ierik, hi bir varlkta, hi bir eyde, ya da kendinde-eyde bir temele sahip olmayabilir; o kendi iin naslsa yle kalr; yalnz varlktan grne evrilir." O halde Hegel burada, modern doa bilginlerinden ok daha kararl bir materyalisttir. *

Kant'n kendinde-eyinin deerli bir zeletirisi, Kant'n dnen ben'de de baarszla uradn ve bunda gene bilinemeyen bir kendinde-ey bulduunu gsterir (Hegel, V, s. 256 ve devam). [192] [sayfa 307]

Dipnotlar [1*] Elyazmasnn kenarnda, burada, Engels tarafndan yazlm u not var: "Ayrca, trlerin gelimesi bir yana." -Ed. [2*] Elyazmasnda yledir: "die beiden Hauptgegensaetze" (iki temel kartlk). Engels'in burada kastettii udur: 1) zdeliin ve farklln antitezi ve 2) neden ve etkinin antitezi. "Raslant ve zorunluluk" szckleri daha sonra satrlar arasna eklenmitir. -Ed. [3*] Elyazmasnn kenarnda trnak iinde yle bir tmce var: "Raslant olaylar zerine bu arada birikmi olan malzeme eski zorunluluk dncesini ezdi ve ykt." Ed. [4*] Sfrla ilgili notuna Engels bu aktarmay almtr (bu kitabn 309-310. sayfalarna baknz. -Ed. [5*] Bu son tmce, tam olarak sayfa kenarna yazlmtr. -Ed. [6*] Yarm kalan not, ikinci ve nc sayfalar ile drdnc sayfann ba, yarglarn snflandrlmas ile ilgili bir nceki byk paray meydana getiren iki yapran drdnc sayfasn balyor. Anlalan Engels, her bilginin grgcl temeli ile ilgili tezini Kant'n nselcilii karsna koyarak notunu tamamlamak niyetindeydi. -Ed. [7*] Yani tmevarm tek doru yntem olarak kabul edenler. -Ed. [8*] Elyazmasnn kenarnda u not var: "Egemen inceleme biimi tahlil olan kimya, kart sentez olmakszn bir hitir." -Ed. [9*] Bunun sonunda. -Ed. [10*] Bundan dolay. -Ed. [11*] Elyazmasnda: "... sonra ateler, ve deneyle nceden bilinen etkiyi bekleriz." -Ed. [12*] Elyazmasnda: "Ve burada" yerine "... bylece burada". -Ed. [13*] Kendi kendinin nedeni. -Ed. [14*] Ereksel neden. -Ed. [15*] talikler Engels'indir. -Ed. [16*] talikler Engels'indir. -Ed. [17*] Dolaysyla. -Ed. [18*] Elyazmasnda Engels tarafndan yle bir ekleme yaplmtr: "(Nicelik, s. 259. Gkbilim)". [184] -Ed. [19*] eyler ilerleme iinde sahip olmadklar bu sonsuzlua, dairesel hareket iinde sahiptir. [185] -Ed. [20*] Elyazmasnn kenarnda yle bir not bulunuyor: "Bkz: Enz[yklopdie], I, s. 252."[191] -Ed. Aklayc Notlar [156] Compsognathus. Srngenler snfndan olan, ama kala ve arka ayaklarnn yaps bakmndan kulara yakn olan, dinosorlar takmndan artk kaybolmu bir hayvan (H. A. Nicholson, A Manual of Zoology, 5th ed., Edinburg and London 1878, s. 545). Archaepleryr. iin bkz: 18 numaral not. -270. [157] Engels, selenterelerde tomurcuklanma ya da blnme ile oalmaya deiniyor. -270. [158] Hegel, Felsefi Bilimler Ansiklopedisi, paragraf 135, ek: "rnein bir organik cismin kollar, bacaklar ve organlar yalnz onun paralar deildir: bunlar ne olduklarn ancak kendi birliklerinde bulurlar ve bunlarn bu birlii etkiledikleri gibi, birliin de onlar etkiledii szgtrmez. Bu ksmlar ve organlar, canl bedenlerle deil, ancak kadavralarla uraan bir anatomisi in eli altnda yalnzca para haline gelir." -271. [159] Ayn yapt, paragraf 126, ek. -272. [160] Ayn yapt, paragraf 117, ek. -273. [161] Ayn yapt, paragraf 115, not. Burada Hegel, yargnn bizzat kendi biiminin zne ile yklem arasndaki fark belirttiini syler. 273. [162] Byk bir olaslkla burada kastedilen Clausius'un kitabdr. Die mechanische Wrmetheorie, 2-te umgearbeitete Auflage, I. Band, Braunschweig 1876. Kitabn 87-88. sayfalarnda "snn pozitif ve negatif niceliklerinden" szedilir. -275. [163] Engels'in kastettii J. Grimm'in Geschichte der deutschen Sprache ("Alman Dilinin Tarihi"), 4. Aufl., Leipzig 1880, ilk basks 1848'de

Leipzig'de. Grimm, 1881-82'de yazlan Frankonya Diyalekti adl yaptnda daha geni bilgi verdii Frankonya lehesinden szeder. Bu notun 1881 dolaylarnda yazlm olmas gerekir. -276. [164] Kader ya da alnyazs anlamna gelen "ksmet" szcn, Engels aynen kullanyor. -278. [165] Darwin'in The Origin of Species by Means of Natural Selection (1859). -280. [166] Heine'nin, bir katolik Kapuif rahibi ile, tartma dolaysyla Yahudilerin din kitab Tausves Jontofa bavuran bilgili bir Yahudi haham arasndaki ortaa tartmasn anlatan "Disputation" (Romanzero, cilt III, 1851) iirinden bir para, Kapuin'in yantnda Tausves Jontof eytana havale edilir. Bunun zerine fkeli haham kkrer: "Gilt nichts mehr der 'Tausves Jontof. Was soll gelten? Zeterl Zeterl" ("Eer Tausves Jontof artk geerli deilse, ne geerli olacak? mdat! mdat!") -281. [167] G. W. F. Hegel, Werke, Bd. III, 2. Aufl., Berlin 1841. Aktarmadaki italikler Engels'indir. -281. [168] Hegel'in Phanomenologie des Geistes adl yaptnn nsznde u ksma deiniliyor: "iek at zaman tomurcuk kaybolur ve biz, sonrakinin ncekini rttn syleyebiliriz. Bunun gibi, meyve oluunca iek, bitkinin var oluunun yalanc bir biimi olarak aklanabilir, nk onun gerek doas olarak iek yerine meyve ortaya kar." Engels, bunu, G. W. F. Hegel, Werke, Bd. II, 2. Aufl., Berlin 1841'den aktaryor. -281. [169] Dido Engels'in, Marx'a yazd 16 Nisan 1865 ve 10 Austos 1866 tarihli mektuplarda syledii kpeinin addr. -283. [170] Hegel, Mantn ksma blnmesi (varlk mant, z mant ve kavram mant) ile yargnn drtl snflanmas arasndaki uygunluu yle aklar: "Yargnn eitli trlerini bizzat mantksal fikrin genel biimleri belirler. Buna gre, yargnn varlk, z ve kavram aamalarna paralel olan esas eidini elde ederiz. Bunlardan ikinci tr, farkllama aamas olan tr niteliine uygun olarak, ikiye ayrlmaldr." (Hegel, Felsef Bilimler Ansiklopedisi, paragraf 171, ek.) -284. [171] Buradaki singulaer [tekil], partikulaer [tikel], niverseli [tmel] tanmlamalar, biimsel mantk anlamnda tekil olarak, tikel, tmel demektir. Einzelnes, Besonderes, Allgemeines (bireysel, zel, genel) diyalektik kategorilerinden farkldr. -284. [172] Engels, Hegel'in Mantk Bilimi'nin nc kitabnda yarg ile ilgili tm blmnn sayfalarn veriyor. -284. [173] Hegel'in Mantk Bilimi'nin nc ksmnn tm. -287. [174] Haeckel, Yaradln Doal Tarihi (Berlin 1873) yaptnn drdnc basksnn 75-77. sayfalarnda, insanda ara ene kemiinin bulunduunu Goethe'nin nasl kefettiini anlatr. Haeckel'e gre Goethe bu sonuca tmevarm yntemi ile ulamtr: "Btn memeli hayvanlarda ara ene kemii vardr" noktasndan hareket ederek u tmevarm sonucunu karmtr: "O halde insanda da byle bir kemik vardr". Bu sonucu izleyerek deneysel bilgilerle onu dorulamtr (embriyon halinde iken insanda ara ene kemiinin bulunmas ve yetikinlerdeki baz kaltsal durumlar). Engels, Haeckel'in szn ettii tmevarmn yanl olduunu, nk doru olduu kabul edilen, memeli "insann" ara ene kemii yoktur nermesine aykr dtn sylyor. -287. [175] Engels, aka Whewell'in iki temel yaptna deini yor: History of the Inductive Sciences ( cilt, London 1837) ve Philosophy of the Inductive Sciences, (iki cilt, London 1840). Elyazmasnda yledir: "die bloss mathematisch[en] umfass[en]d." Anlalyor ki burada "umfassend" szc, saf matematiksel bilimlerden "meydana geliyor" anlamnda kullanlyor: bu bilimler, Whewell'e gre, "her teorinin koullarn" aratran ve bu anlamda ayn zamanda "dnce dnyasnn corafyasnda" merkez yeri alan saf akln bilimleridir. Whewell, Philisophy of the Inductive Sciences (Vol. I, Book II)'de balca unsurlarn geometri, teorik aritmetik ve cebir olarak grd "saf bilimlerin felsefesi"nin ksa bir taslan verir. Whewell, History of the Inductive Sciencesda, "tmevarmsal bilimlerin" (mekanik, gkbilim, fizik, kimya, mineraloji, bitkibilim, hayvanbilim, fizyoloji, yerbilim) karsna "tmdengelimsel" bilimleri (geometri, aritmetik, cebir) koyar. -288. [176] "G-B-" formlnde G genel, B bireysel, zel anlamndadr. Bu forml Hegel tarafndan tmevarm karmlarnn mantksal z tahlil edilirken kullanlr. Bkz: Hegel,Mantk Bilimi, kitap III, blm I, ksm 3, "Tmevarmn Tasm" paragraf. Hegel'in Engels tarafndan daha aada anlan nermesi (tmevarmsal karmn aslnda pheli olduu) ayn yerdedir. -288. [177] H. A. Nicholson, A Manual of Zoology, 5th ed., Edinburgh and London 1878, s. 283-85, 363-70, 481-84. -288. [178] Hegel, Felsef Bilimler Ansiklopedisi, paragraf 39: "Deney bize birbirini izleyen deiikliklerin alglarn verir ..., ama bir zorunluluk balants ortaya koymaz." -291. [179] Spinoza, Ahlak, blm I, tanmlamalar 1 ve 3 ve teorem 6. -294. [180] Bkz: 16 numaral not. -294. [181] Bu balk, Doann Diyalektii'ne ait malzemenin ikinci dosyas iin Engels tarafndan hazrlanan iindekiler listesinde verilmitir. Bu not, 20 Eyll 1877'de Alman Doa Bilginleri ve Fizikilerinin Mnih Kongresinde bitkibilimci Ngeli'nin orta ya att temel tezin eletirici bir tahliline ayrlmtr. Ngeli'nin konumasnn bal "Die Schranken der naturwissenchaftlichen Erkenntnis" (Doabilimsel Bilginin Snrlar) idi. Engels bunu, kongre raporunun ekine gre aktaryor. (Tageblatt der 50. Versammlung deutscher Naturforscher und Aerzte in Mnchen 1877. Beilage, September 1877.) Byk bir olaslkla rapor kendisine, kongreye katlm olan K. Schorlemmer tarafndan salanmtr. -295. [182] ;Engels, yeni bir kimyasal element kefettiini ve bu kefin kimyada bir devrim meydana getireceini bile bilmeyen Joseph Priestley tarafndan 1774'te oksijenin kefine deiniyor. Engels, bu keif konusunda Marx'n Kapitai'inin ikinci cildine yazd nszde daha ayrntl olarak konuuyor. -297. [183] Cf. Hegel, Felsef Bilimler Ansiklopedisi, paragraf 13, dipnot: "Tmel olan salt bir biim haline getirilip tikel olanla koordine edilince, tmelin kendisi de bir tikel haline der. Gnlk konularda saduyu bile tikellerin yanna bir tmel koymann samalna dmez. Meyve arzu eden bir kimse kiraz, elma ve zm, bunlar meyve olmayp kiraz, elma ve zm olduu iin reddeder mi?" -299. [184] Burada Hegel'in Mantk Bilimi'ne, bunun nicelikle ilgi blmne deiniliyor. Hegel, gkbilime deinerek, llemeyen uzaklklarn, zamann ve yldzlarn llemeyen okluunun kt sonsuzluu nedeniyle deil, "bu l ilikileri ve akln bu nesnelerde tand bu yasalar yznden" gkbilimin alklanacan syler; "nk bunlar akl sonsuzluk ve tekiler ise akld sonsuzluktur." Hegel, Mantk Bilimi, cilt I, blm II, ksm 2, not: "Sonsuz Gelimenin Yce Fikri." -301. [185] Bu, talyan iktisats Galiani'nin Della Moneta ("Para zerine") adl brornden, Engels tarafndan biraz deitirilerek yaplm bir aktarmadr. Ayn aktarma, Kapital'in birinci cildinde Marks tarafndan da kullanlmt. Marks ve Engels, Custodi basksndan yararlanyorlard: Scrittori classici italiani di economia politica. Parte moderna, Tomo III, Milano 1803, s. 156. -302. [186] 1/ r2 de byledir" szleri Engels tarafndan sonradan eklenmitir. Olas ki, Engels, tamamen kesin bir anlam olan, ama bitimli bir ondalk ya da normal bir kesirle anlatlmayan saysn kastediyor. Bir dairenin alan 1 olarak alnrsa, r2 = 1 sonucu: 1/r2 (burada r dairenin yarapdr) olur. -302. [187] Engels, Hegel'in Doa Felsejesi'ndeki u ksm kastediyor: "Gne gezegene hizmet eder, tpk genellikle gnete olduu gibi, ay, kuyrukluyldzlar, yldzlar da yalnzca dnyann belirtileridir." (Paragraf 280, ek). -303. [188] Engels, Sir John Lubbock'un Ants, Bees, and Wasps ("Karncalar, Arlar ve Eekarlar") adl kitabnn George Romanes tarafndan yaplan tantlmasna deiniyor. Bu tantma yazs, 8 Haziran 1882 tarih ve 658 sayl ngiliz dergisi Nature'da yaynland. Engels'in ilgilendii, karncalar "ultraviyole nlarna kar pek duyarldrlar" pasajNature'un XXVI. cildinin 122. sayfasndadr. -304. [189] Engels, A. von Haller'in "Falschheit der menschilchen Tugenden" adl iirine deiniyor. Haller bu iirde yle iddia ediyordu: "Doann derinine hi bir yaratc ruh inemez; bu ruh yalnz d kabuu gsterirse, en byk mutluluktur." Goethe, "Allerdings" adl iirinde (1820), doann tek bir birlik olduunu, Haller'in yapt gibi insan iin bilinmeyen i ekirdek ksm ve d kabuk diye blnemeyeceini belirterek Haller'in iddiasna kar kt. Hegel, Goethe ile Haller arasndaki bu ekimeyi Felsef Bilimler Ansiklopedisinde (paragraf 140,

not ve paragraf 246, ek) iki kez belirtir. -305. [190] Hegel, Mantk Bilimi, kitap II, bolm 1, ksm 1, "Grn" paragraf ve blm II ("Grng"). Bu blm kendinde-ey ("Kendindeey ve Varolu") ve bir gzlem ("Transandantal dealizmin Kendinde-eyi") ile ilgili ayr bir paragraf ierir. -306. [191] Hegel, Felsef Bilimler Ansiklopedisi, paragraf 124, Gzlem ve Ek. -307. [192] Hegel, Mantk Bilimi, kitap III, blm III, ksm 2. -307.

[MADDENN HAREKET BMLER. BLMLERN SINIFLANDIRILMASI]

Causa finalis[1*] madde ve zndeki hareket. Bu madde, soyutlama deildir. Gnete bile eitli maddeler birbirinden ayrr ve etkilerinde bir ayrm yoktur. Ama bulutsunun gaz kresinde ayr ayr bulunsalar bile, btn maddeler, kendi zgl zelliklerine gre deil, yalnzca madde olarak etkide bulunarak saf madde halinde iice geerler. (Esasen daha Hegel'de causa efficiens[2*] ile causa finalistin antitezi karlkl etkide ortadan kalkmaktadr.) [sayfa 308] En ilk madde. "Balangta varolan, kendinde ekilsiz madde anlay ok eskidir; ilk nce varolan dnyann ekilsiz temeli olarak tasarlanan Kaos efsanesi biiminde, daha Yunanllarda karmza kar." (Hegel, Enz[ykloydie], I, s. 258.)[193] Bu Kaosu, aa yukar biimin ancak balangcna sahip bulunan bulutsuda, Laplace'da da buluruz. Farkllama daha sonradr. *

Maddeselliin en genel belirlenimi olarak ekim, herkese kabul edilir. Bu demektir ki, ekim, maddenin gerekli bir zelliidir, ama itim deil. ekim ve itim ise negatif pozitif gibi birbirinden ayrlmaz, bundan dolay, maddenin doru teorisinde ekim gibi itime de nemli bir yer verilmesi zorunluunu, yalnzca ekime dayanan bir madde teorisinin yanl, yetersiz ve tekyanl olduunu, diyalektik yolla nceden bile sylemek mmkndr. Aslnda, bunu nceden gsteren yeteri kadar grng ortaya kar. Yalnzca k iin szkonusu olsa bile esirden vazgeilemez. Esir madd nitelikte midir? Eer varsa, madd olmas, madde kavramna girmesi gerekir. Ama ekimin etkisi altnda deildir. Bir kuyrukluyldzn kuyruu, madd nitelikte olabilir. nk gl bir itmeye sahiptir. Gazdaki s, itme meydana getirir, vb.. *

ekim ve gravitasyon. Btn gravitasyon teorisi, ekimin, maddenin z olduunu sylemeye dayanr. Bunun yanl olmas zorunludur. ekimin bulunduu [sayfa 309] yerde, onun itim ile tamamlanmas gerekir. Bundan dolay, Hegel, maddenin znn ekme ve itme olduunu sylerken olduka haklyd.[194] Aslnda da, ekimin itmeye dnt yerde maddenin zlmesinin bir snr olduunu, bunun tersine, itmenin ekim olduu yerde de itilen maddenin younlamasnn bir snr bulunduunu kabul etmeye, bizi giderek daha ok zorluyor. [3*] *

ekimin itmeye, itmenin ekime dnmesi Hegel'de gizemlidir, ama konunun z gereince kendisi bununla daha sonra gelen bilimsel kefi yapmay ummutur. Gazda bile molekllerin bir itii vardr, ayrca da bu, ok daha ince paralara ayrlm maddede bile byledir; rnein kuyrukluyldzn kuyruunda, bu, ok byk bir kuvvet etkisi yapar. Hegel, dehasn, ekimi ikincil bir ey olarak ondan nce gelen bir ey olan itimden karmakla da gsterir: bir gne sistemi, ilkinde stn gelen itim zerinde ekimin giderek stnlk kazanmasyla oluabilir. Isyla genleme = itme. Gazlarn kinetik teorisi. *

Maddenin blnebilirlii. Bilim iin sorun, pratik bakmdan nemli deildir. Kimyada blnebilirliin belirli bir snr olduunu, bunun tesinde cisimlerin artk kimyasal etkide bulunamadklarm biliyoruz atom; ve birok atom her zaman bileme halindedir molekl. [sayfa 310] Fizikte de belli fiziksel tahlil iin en kk paracklarn kabul edilmesi zorunluu karsndayz; bu paracklarn dzenlenmi durumu, cisimlerin biimi ve yapmas ile belirlenmitir, bunlarn titreimleri de s vb. olarak kendini gsterir. Ama fiziksel ve kimyasal molekllerin* zde mi, yoksa birbirlerinden farkl m olduklarn henz bilmiyoruz. Hegel, maddenin hem blnebilir ve srekli olduunu, hem de ikisinden hi biri olmadn syleyerek, blnebilirlik

sorununun kolayca stesinden geliyor;[195] bu ise, bir yant deildir, ama bugn hemen hemen tantlanmtr (bkz: yaprak 5, 3 aada: Clausius[4*]). *

Blnebilirlik. Memeli hayvan blnmez, srngen hayvann aya tekrar kabilir. Esir dalgalar paralanabilir ve sonsuz kkle kadar llebilir. Her cisim, pratikte belli snrlar iinde, rnein kimyada blnebilir. *

"(Hareketin) z, uzay ve zamann dolaysz birliidir. ... Uzay ve zaman harekete aittir; hz, hareketin miktar, gemi olan belirli bir zamana bal bir uzaydr." ([Hegel], Naturphilosophie s. 65.) "... uzay ve zaman madde ile doludur. ... Maddesiz hareket olmad gibi, hareketsiz madde de yoktur." (s. 67.) [196] [sayfa 311] *

Hareketin yok edilemezlii, Descartes'n, evrende daima ayn miktarda hareketin bulunduu ilkesindedir.[197] Doa bilginleri bunu, eksik olarak, "kuvvetin yok edilemezlii" diye ifade ediyorlar. Descartes'n salt nicel ifadesi de yetersizdir: bylesine hareket, temel etkinlik olarak, maddenin varolu biimi olarak, madde olarak yok edilemez; bu forml, nicel unsuru ierir. O halde burada da filozof, doa bilgini tarafndan 200 yl sonra dorulanmtr. *

Hareketin yok edilemezlii. Grove'da gzel bir pasaj s. 20 ve devam.[198] *

Hareket ve denge. Denge hareketten ayrlmaz.[5*] Gksel cisimlerin hareketinde, dengede hareket, ve harekette denge vardr (greli). Ama zgl olarak greli olan her hareket, yani burada, hareket halindeki gksel cisimlerden biri zerinde bulunan tek tek cisimlerin birbirlerinden ayr her hareketi, greli hareketsizlik, denge yaratmak zere giriilmi bir abadr. Cisimlerin greli bir hareketsizlik halinde bulunmas olana, dengenin geici durumlar olana, madde ve bununla birlikte yaamn farkllamas iin temel kouldur. Gnete eitli tzler denge halinde deildir, yalnz bir tm olarak tm ktlenin dengesi, ya da ok snrl, nemli younluk farklarnn belirledii bir denge vardr; [sayfa 312] yzeyde sonsuz bir hareket ve bir kargaa, zme vardr. Ayda herhangi bir greli hareket olmakszn kesin bir denge egemenmi gibi grnyor, lm (ay = negatiflik). Dnyada hareket, hareket ile dengenin karlkl deiimi olarak farkllamtr: her bir hareket denge ynnde aba gsterir, bir btn olarak hareket her dengeyi yok eder. Kaya hareketsizlie ulamtr; ama hava koullar, kylarda knlan okyanus dalgalarnn etkinlikleri, rmaklarn ve buzullarn etkinlii durmadan dengeyi yok eder. Buharlama ve yamur, rzgr, s, elektrik ve magnetik grngler, ayn eyi yaparlar. Son olarak, canl organizmada, byk organlar gibi btn en kk paracklarn da srekli hareketini grrz; bu durum normal yaam dneminde tm organizmann srekli dengesine varr ve gene de daima hareket halinde kalr, hareketin ve dengenin canl birliidir. Her denge ancak greli ve geicidir. *

1. Gksel cisimlerin hareketi. Hareket halinde ekim ve itimin yaklak dengesi. 2. Bir gksel cisim zerindeki hareket. Ktle. Bu hareket salt mekanik nedenlerden dolay meydana geldii lde, burada da denge vardr. Ktleler kendi temelleri zerinde duraan haldedirler. Grnd kadaryla ayda bu tamdr. Mekanik ekim, mekanik itime stn gelmitir. Salt mekanik adan, itime ne olduunu bilmiyoruz ve tpk bunun gibi salt mekanik de her eye karn dnyada ktlelerin, rnein, ekime kar hareket haline gemesini salayan "kuvvetlerin" nereden geldiini aklamyor. Olguyu olduu gibi [sayfa 313] kabul ediyor. O halde burada, ekim ve itmenin eitlii ile hareketin ktleden ktleye yer deitirmesi, itmenin basit alverii vardr. 3. Ancak, yersel hareketlerin byk bir ounluu hareketin bir biiminin bir baka biime mekanik hareketin sya, elektrie, kimyasal harekete dnmesinden meydana gelmitir; demek ki, ya [6*] ekimin itime mekanik hareketin sya, elektrie, kimyasal paralanmaya dnmesi (dnme, balangtaki kaldrc mekanik hareketin, drc hareketin deil, sya evrilmesidir, bu da ancak bir grntdr) [ ya da itimin ekime dnmesi.] 4. imdi dnyada etkin olan btn enerji, dntrlm gne ssdr. [199]

Mekanik hareket. Doabilimciler hareketi her zaman, aslnda, mekanik hareket anlamnda, yer deitirme anlamnda almlardr. Bu, kimya-ncesi 18. yzyldan kalmadr ve srelerin aka kavranmasn ok daha gletirir. Maddeye uygulanabilen hareket, genel olarak deimedir. Her eyi mekanik harekete indirgeme lgnl da bu yanl anlamadan ileri gelir. Grove bile, "maddenin dier etkilemelerinin ... hareket biimleri haline geldiklerine, ya da eninde sonunda geleceklerine inanma ynnde gl bir eilim tar" (s. 16)[200] bu ise, hareketin teki biimlerinin zgl karakterini ortadan kaldrr. Bununla, daha yksek [sayfa 314] hareket biimlerinin her birinin her zaman zorunlu olarak gerek mekanik (dsal ya da molekler) bir hareketle bantl olmayaca kastedilmi deildir; yksek hareket biimleri gibi tekiler de ayn anda baka biimler meydana getirirler; tpk kimyasal etkinin scaklk ve elektrik deiimi olmadan olamamas gibi, organik yaam da mekanik, molekler, kimyasal, termik, elektrik vb. deiimi olmadan mmkn deildir. Ama bu yan biimlerin bulunuu, her durumda esas biimin zn ortadan kaldrmaz. Gnn birinde mutlaka dnmeyi deneysel olarak beyindeki molekler ve kimyasal hareketlere "indirgeyeceiz"; ama bu dncenin zyle ilgili her eyin zlm olmas demek midir? *

Doabilimin diyalektii.[201] Konu hareket halindeki madde. Maddenin eitli biimleri ve trleri de ancak gene hareketle bilinebilir, ancak onda cisimlerin zellikleri kendini gsterir; hareket etmeyen bir cisim iin bir ey sylenemez. O halde hareketin biimlerinden, hareket iindeki cisimlerin yaps ortaya kar. 1. lk, en basit hareket biimi, mekanik biim, salt yer deitirmedir: a) Tek bir cismin hareketi yoktur bundan ancak greli anlamda [szedilebilir] [7*] dme. b) Ayrlm cisimlerin hareketi: yrnge hareketi, gkbilim gzle grlr denge sonu her zaman dokunmadr. c) Birbirlerine deen cisimlerin birbirlerine bantl hareketi basn. Statik. Hidrostatik ve gazlar. [sayfa 315] Kaldra, ancak derece bakmndan farkl olan srtnme ve arpma zerindeki dokunmann en basit biimdeki toplam saylan asl mekaniin teki biimleri. Ama srtnme ve arpma, gerekte dokunma, burada doa bilginleri tarafndan hi belirtilmemi baka sonular da meydana getirirler: koullara gre, ses, s, k, elektrik, magnetizm retirler. 2. Bu deiik kuvvetler (ses dta tutulursa) gksel cisimlerin fizii a) birbirine geer ve karlkl olarak birbirinin yerini alrlar, ve b) her kuvvetin belli nicel gelimesinde her cisim iin deiik olarak, ister kimyasal bakmdan bileik ya da birok kimyasal bakmdan basit cisimler olsunlar, cisimlere uygulannca kimyasal deiiklikler meydana gelir ve kimya alanna gireriz. Gksel cisimlerin kimyas. Kristalografi kimyann bir ksm. 3. Fizik, canl organik cismi hesaba katmamak zorundayd, ya da hesaba katmayabilirdi; kimya, ancak organik bileikleri inceleyerek en nemli cisimlerin gerek yapsna gerek bir kap aabilir ve te yandan, yalnz organik doada olan cisimlerin sentezini yapar. Burada kimya, organik yaama ular ve yalnzca bir bana organizmaya diyalektik geii bize aklayaca konusunda, bizi inandracak kadar ilerlemitir. 4. Ancak, gerek gei, tarihtedir gne sisteminin, dnyann tarihinde; organik doann gerek nkoulu. 6. Organik doa. *

Bilimlerin snflandrlmas. Her bilim, hareketin tek bir biimini, ya da birbirine bal ve birbirine geen [sayfa 316] bir dizi biimini tahlil eder. u halde, bilimlerin snflandrlmas, hareketin bu biimlerinin, kendilerinde zaten varolan sralana gre snflandrlmas, dzenlenmesidir ve onun nemi de buradadr. Geen yzyln [18.] sonunda, daha ok mekanik-i olan Fransz materyalistlerine gre, eski Newton-Linn okulunun btn doabiliminiansiklopedik olarak zetlemek gereksinmesi ortaya kt ve bunu, byk deha sahibi iki insan, SaintSimon (tam deil) ve Hegel, yklendiler. Bugn, yeni doa gr temel izgileriyle tamamlanmken, ayn gereksinme gene kendini duyuruyor ve bu ynde giriimler yaplyor. Ama doada genel evrim ilikisi, imdi gsterildiinden, Hegelin yapmack olarak kurduu diyalektik geiler kadar, dsal bir yanyana yerletirme de yetersiz kalyor. Geilerin kendi kendilerini yapmalar zorunludur, doal olmaldrlar. Bir hareket biiminin baka bir hareket biiminden ortaya kmas gibi, onlarn yansmalar, eitli bilimlerde zorunlu olarak birbirinden ortaya kmaldr. Comte'un, Saint-Simon'dan kopya ettii doabilimlerin ansiklopedik dzenlenmesinin[202] yazar olmaktan ne kadar uzak olduu, bunun, ancak kendisi iin retim aralarnn ve retim yolunun dzenlenmesi amacna hizmet etmesinden, bylece de daha bilim henz balang halindeyken tekinin tkendii, aslnda doru olan bir dncenin matematiksel bir samala itildii lgn bir enseignement integral [integral retim]e gtrmesinden de anlalyor. [sayfa 317] *

Hegel'in bl (orijinal bl): Mekanik, kimya, organik, [203] zaman iin tamamen yeterlidir. Mekanik: ktlelerin hareketi; kimya: moleklsel hareket (nk fizik de burada toplanyor ve her ikisi gerek fizik ve gerekse kimya ayn sraya giriyorlar) ve atomik hareket; organik: ierisinde ikisinin birbirinden ayrlmaz olduu cisimlerin hareketi. nk

kesinlikle organizma kendi iinde mekanii, fizii ve kimyay bir btn olarak birletiren daha yksek bir birimdir ve bu birimde bu l, birbirinden artk ayrlamaz. Organizmada mekanik hareket, salt kassal hareket biiminde olduu kadar, beslenme, soluk alma, salg, vb. biimlerinde de dorudan doruya fiziksel ve kimyasal deimenin etkisi altndadr. Her grup gene iki yanldr: Mekanik: 1 gksel, 2 yersel. Moleklsel hareket: 1 fizik, 2 kimya. Organik: 1 bitki, 2 hayvan. *

Fizyografi.[8*] Kimyadan yaama gei gerekletikten sonra, ilkin yaamn meydana geldii ve varolduu koullarn, yani nce yerbilimin, meteorolojinin ve geri kalanlarn tahlili gerekir. Sonra da eitli yaam biimlerinin tahlili, ki, bunlar olmadan bir ey anlalamaz. [sayfa 318] *

"MEKANK" DOA ANLAYII ZERNE[204] BKZ: SAYFA 46:[9*] HAREKETN ETL BMLER VE BUNLARLA URAAN BLMLER

Yukardaki makale yaynlandktan bu yana (Vorwrts, 9 ubat 1877)[10*] Kekul (Die wissenschaftlichen Ziele und Leistungen der Chemie) mekanik, fizik ve kimyay olduka benzer bir yolda tanmlad: "Maddenin mahiyeti konusunda bu fikir esas alnrsa, kimya atomlarn bilimi ve fizik de molekllerin bilimi olarak tanmlanabilir, o zaman, bugnk fiziin zel bir bilim olarak ktlelerle uraan ksmnn ayrlmas, ve onun iin mekanik adnn kullanlmas yerinde grnyor. Bylece mekanik, her ikisi baz noktalarda ve zellikle baz hesaplamalarda moleklleri ve atomlar, ktleler olarak ele aldklar lde, fizik ve kimyann temel bilimi olarak ortaya kyor."[205] Grlecei gibi, bu formlasyon, metindeki ve bir nceki nottaki [11*] formlasyondan ancak biraz daha az belirgin olmak bakmndan farkldr. Ama bir ngiliz dergisi (Nature) Kekul'nin yukardaki nermesini mekaniin ktlelerin statii ve dinamii, fiziin molekllerin statii ve dinamii, kimyann atomlarn statii ve dinamii olduu biiminde ortaya koyunca,[206] bana gre, kimyasal srelerin bile salt mekanik srelere kaytsz artsz indirgenmesi, en azndan kimyann alann daraltr gibi grnr. imdi de yle bir moda var ki, rnein, Haeckel srekli olarak "mekanik"i ve "monistik"i sanki ayn anlamda imiler gibi kullanyor ve ona gre "modern fizyoloji ... kendi alannda yalnz [sayfa 319] fiziksel-kimya ya da daha geni anlamda[12*] mekanik kuvvetlerin ilemesine izin veriyor." (Perigenesis.)[207] Eer fizii molekllerin mekanii, kimyay atomlarn fizii ve daha sonra da biyolojiyi proteinlerin kimyas diye adlandrrsam, bylece hem bu bilimlerden birinin tekine geiini, hem de balanty, sreklilii, bunlarn ikisi arasndaki fark, ayrl anlatmak istiyorum demektir. Biraz daha ileri giderek, kimyay da bir tr mekanik olarak tanmlamak bana pek mmkn grnmyor. Mekanik dar ya da geni anlamda yalnz nicelikleri bilir, hzlarla, ktlelerle, ya da ensonu, hacimlerle hesaplar yapar. Hidrostatik ve aerostatikte olduu gibi karsna cisimlerin nitelii kt zaman, molekler durumlarn ve molekl hareketlerinin iine girmeden hi bir ey elde edemez, kendi bana yalnzca yardmc bir bilimdir, fiziin nkouludur. Oysa fizikte, ve daha ok kimyada srekli nitel deiiklikler yalnzca nicel deiikliklerin, niceliin nitelie dnmesinin sonucu olmaz. Ayrca hesaba katlmas gereken ok sayda yle nitel deiiklikler vardr ki, bunlarn nicel deiikliklerine dayandklar hi bir biimde tantlanmamtr. Bilimin bugnk eiliminin bu ynde olduu kolaylkla, kabul edilebilir, ama bu, yalnzca bu eilimin doru olduunu, bu eilimin izlenmesinin fizii ve kimyay tm olarak sonuna vardrmayacan tantlamaz. Btn hareketler, mekanik hareketi, maddenin en byk ve en kk paralarnn yer deitirmesini ierir, bilimin ilk devi, ama yalnzca ilk devi, bu hareketin bilgisini elde etmektir. Ancak bu mekanik hareket, hareketi tmyle sonuna vardrmaz. Hareket, salt yer deitirme deildir, mekanikten daha yukardaki alanlarda nitelik deiimidir de. Isnn bir molekl [sayfa 320] hareketi olduunu kefetmek r ac zellikteydi. Ama benim, bu s konusunda, molekln belli bir yer deitirmesi olduunu sylemekten baka diyecek bir eyim yoksa, en iyisi susmalym. Kimya, atom hacimlerinin atom arlklarna oranndan elementlerin bir dizi kimyasal ve fiziksel niteliklerini aklamaya doru epeyce yol alm grnyor. Ancak hi bir kimyac, bir elementin Lothar Meyer erisindeki [208] konumunun tam olarak aklanmas bile, rnein onu organik yaamn temel taycs yapan karbonun zel yaps ya da beyinde fosforun zorunluluu gibi eylerin aklanabilmesi bile, o elementin btn zelliklerini akladn ileri sremez. Oysa bugn "mekanik" anlay bundan baka bir sonuca varmyor. Her deimeyi yer deiimi ile, btn nitel farklar nicel farklarla aklyor ve nitelik ve nicelik ilikisinin karlkl olduunu, niceliin nitelie dnmesi gibi niteliin de nicelie dntn, karlkl etkinin meydana geldiini gzden karyor. Btn farklar ve nitel deiiklikleri nicel farklarna ve deiikliklerine, mekanik yer deiimine indirgenirse, o zaman zorunlu olarak, maddenin en kk zde paracklardan meydana geldii, maddenin kimyasal elementlerinin btn nitel farkllklarnn, say olarak nicel farkllklarla ve atomlar meydana getirmek yolunda bu en kk paracklarn uzaysal gruplanmasyla ortaya kt yasasna varrz. Ama henz bu kadar ilerlemedik.

Gnmzn doa bilginlerinin, bugn Alman niversitesinde at oynatan cinsinden en kaba felsefe dnda baka felsefe tanmamalar, onlarn byle, hangi ykleri srtlarna aldklarn dikkate almadan ve sezmeden, "mekanik" gibi deyimlerle uramalarna neden oluyor. Maddenin mutlak nitel zdelii teorisinin de yandalar var grgcl olarak, bu teori ne rtlebilir, [sayfa 321] ne de tantlanabilir. Ama her eyi "mekanik" olarak aklamak isteyen kiilere, bu sonucun bilincinde olup olmadklar ve maddenin zdeliini kabul edip etmedikleri sorulunca, ne kadar ok eitli yantlar duyulacaktr! in en tuhaf "mekaniksel"i "materyaliste edeer yapma iinin "mekanik" eklemekle materyalizmi kk drmek isteyen Hegel'den gelmesidir. Zaten Hegel tarafndan eletirilen materyalizm 18. yzyln Fransz materyalizmi ne var ki tamamen mekanikseldi ve bunun tamamen doal olan nedeni, o zamanlar, fizik, kimya ve biyolojinin henz kundakta bulunmas, genel bir doa grne temel olabilmekten ok uzak oluu idi. Ayn ekilde Haeckel, Hegel'den, causae efficientes = "mekaniksel olarak etki eden nedenler" ve causae finales = "erekli olarak etki eden nedenler" evirisini alyor; burada, Hegel, mekanikseli, Haeckelin szce verdii anlamda deil, krkrne etkileyen, bilinsiz etkileyen anlamnda koyuyor. Ama btn bu antitezin btn, Hegelin kendisi iin ylesine alm bir gr noktasdr ki, kendisi Logik'te, nedenselliin her iki koyu biiminde buna hi deinmiyor bile, ancak bu grn tarihsel olarak kendini gsterdii (yani yzeysellik yznden Haeckel'in tamamen yanl anlad biimde), yerde,Felsefe Tarihi'nde, pek seyrek olarak da teleoloji dolaysyla (Logik, III, II, 3), eski metafiziin, mekanizmin ve teleolojinin antitezi olarak kavrad biimde belirtiyor, bunun dnda oktan eskimi bir gr olarak ele alyor. Demek ki, Haeckel, kendi "mekaniksel" grnn dorulanmn bulunmasna sevinirken, [Hegel'i] yanl kopya etmitir ve bununla, yle gzel bir sonuca varmaktadr: Bir hayvanda ya da bitkide doal seme yoluyla belli bir deiiklik meydana gelince, bunun meydana gelii [sayfa 322] causa efficiens dolaysyladr, ayn deime yapay olursa, causa finalis sonucudur! Terbiyeci causa finalisl Hegel apnda bir diyalektiki, causa efficiens ve causa finalis dar antitezinin ksr dngs iine taklp kalamazd kukusuz. Ve bugnk gr noktas iin bu antitez konusundaki btn bu umutsuz dkntye, gerek maddenin ve gerek onun varlk biiminin, hareketin yaratlamaz olduunu ve bundan dolay da kendi son nedenleri olduunu deney ve teoriyle bildiimiz iin son verildi; bunun yannda, evren hareketinin karlkl etkisi iinde bir an iin ve yerel olarak yaltlanan, ya da kafamzdaki yansmalarla yaltlanan tek tek nedenlere de etkin nedenler adn vermek iin yeni bir saptama asla eklenmiyor, yalnz kafa kartrc bir unsur katlyor. Etken olmayan bir neden, neden deildir. N. B.. Madde, bu sfatla, dncenin saf bir yarats ve saf bir soyutlamadr. Madde kavram altnda eyleri cisimsel varlklar olarak birarada toplayarak, iinde nitel farkllklarn bir yana brakyoruz. Bylece madde, varolan belirli madde paralarndan farkl olarak, duyularda varolan bir ey deildir. Doabilim, abalarn en kk paracklar birletirmede nitel farkllklar salt nicel farkllklara indirgemekle tekdze maddeyi bulmaya yneltirse, kiraz, armut, elma yerine meyveyi, kedi, kpek, koyun vb. yerine memeli hayvan, [209] gaz olarak gaz, maden olarak madeni, ta olarak ta, kimyasal bileik olarak kimyasal bileii, hareket olarak hareketi grmek istemekle ayn eyi yapyor demektir. Darvinci teori byle en eski bir memeli hayvan istiyor, ama Haeckel'in memeliler-ncesi[210]> ayn zamanda eer bu memeliler-ncesi ierisinde tohum halinde btn gelecein ve mevcudun memelilerini ieriyor idiyse, mevcut btn memelilerden gerekte daha dk bir evrede ve ilkel bir kabalkta olduklar kabul [sayfa 323] edilmelidir, bylece onlarn herhangi birinden daha geici olmaldr. Hegel'in zaten gstermi olduu gibi (Enz[yklopdie], I, s. 199), bu gr ona dayanlarak maddenin ancak nicel bakmdan saptanabilecei, nitel bakmdan ise aslnda zde saylaca kabul edilen bu "tekyanl matematiksel gr", 18. yzyln Fransz materyalizminin "grnden baka bir ey deildir". [211] Hatta sayy, nicel saptamay, eylerin z olarak kavrayan Pythagoras'a kadar gerileme demektir. *

nce Kekul[212] Sonra: imdi gittike daha ok gerekli hale gelen doabilimin sistemletirilmesi, grnglerin i bantlarndan baka bir yoldan bulunamaz. Bunun gibi bir gksel cisim zerindeki kk ktlelerin mekanik hareketi, yalnzca derecesiyle ayrlan iki biim, yani srtnme ve arpma eklindeki iki cismin dokunmasnda son bulur. O halde nce srtnme ve arpmann mekanik etkisini inceleyelim, ama bununla etkinin bitmemi olduunu grrz: srtme, s, k ve elektrik meydana getirir; arpma, elektrik olmasa bile, s ve k meydana getirir yani ktlelerin hareketi molekl harekete dnr. Molekl hareket alanna, fizie geiyoruz ve incelemeye devam ediyoruz. Ama burada da, molekler hareketin bu incelemenin sonucunu temsil etmediini gryoruz. Elektrik, kimyasal dnmn iine geiyor ve ondan ortaya kyor. Is ve k da yle. Molekler hareket atomlarnn hareketine dnm oluyor kimya. Kimyasal srelerin incelenmesi, bir aratrma alan olarak organik dnyay, yani iinde kimyasal srelerin farkl koullar altnda olmasna, karn inorganik dnyann ayn yasalarna [sayfa 324] gre yer ald bir dnya ile kar karya kalyor ve kimya bu aklamayla yetiniyor. te yandan organik dnyann btn kimyasal incelemeleri, sonunda gene bir cisme dnyor; bu srada kimyasal srelerin sonucu olmakla birlikte, kendinden-etkin, srekli bir kimyasal sre olmas bakmndan btn teki srelerden ayrlr protein. Eer kimya aka ortaya kt zgl biimi iinde, yani protoplazma ad verilen bir zgllkte, ya da, daha dorusu, zgllk yoksunluunda, yle ki, iersinde proteinin btn teki biimlerini potansiyel olarak ieren (buna karn ancak bir eit protoplazmann bulunduunu kabul etmek gerekli deildir) bu proteini hazrlamay baarrsa, diyalektik gei gerekten ve tam olarak tantlanm olacaktr. O zamana kadar bir dnce olarak, baka bir deyimle hipotez olarak kalacaktr. Kimya proteini retirse, kimyasal sre kendi kendisini yukardaki mekanik sre olaynda olduu gibi, aacak, yani daha geni bir alana, organizmann alanna varacaktr. Kukusuz, fizyoloji, fizik ve zellikle canl cismin kimyasdr, ama burada zellikle kimya olmaktan kar, bir yandan kendi alann snrlar, bu alan iinde de daha yksek bir g haline gelir. [sayfa 325]

Dipnotlar [1*] Ereksel neden. -Ed. [2*] Etkileyici neden. -Ed. [3*] Ayrca bkz: Yapma konusundaki not (s. 363). [4*] Engels, Doann Diyalektii''nin beinci ift yaprann nc sayfasnn sonunda bulunan "Gazlarn Kinetik Teorisi" notuna deiniyor (bu kitabn 364. sayfasnda.) -Ed. [5*] Elyazmasnn kenarndaki not: "Denge = ekimin itme zerindeki egemenlii". -Ed. [6*] Bu "ya" szn "ya da" sz izlemiyor. Olas ki, Engels, tmcenin sonunda, itimin ekime, tersine dnmesini belirtmek istemi, ama bunu yapmamtr. Tmcenin sanlan biti biimi keli ayra iinde gsterilmitir. -Ed. [7*] Ayra iindeki sz, Engels'in Marks'a yazd 30 Mays 1873 tarihli mektuptan alnmtr. -Ed. [8*] Doann tanm. -. [9*] Engels, Anti-Dhring, Sol Yaynlar, s. 138. -Ed. [10*] Engels, Anti-Dhring'in Yedinci Blmne deiniyor. -Ed. [11*] Yani Anti-Dhring'de ve "Gerek Dnyada Matematik Sonsuzluun lk rnekleri zerine" notunda (bkz: Anti-Dhring, Sol Yaynlar, s. 138 ve bu kitabn 337-345. sayfalar.) -Ed. [12*] talikler Engels'indir. -Ed. Aklayc Notlar [193] Hegel, Felsef Bilimler Ansiklopedisi, paragraf 128, ek. -309. [194] Ayn yapt, paragraf 98, ek 1: "... ekim, maddenin itim kadar temel bir zelliidir." -310. [195] Bkz: Hegel, Mantk Bilimi, kitap I, blm II, ksm 1, zaman, uzay ve maddenin blnmezlii ile sonsuz blnebilirlii arasnda Kant'n koyduu atk zerindeki gzlemi. -311. [196] Hegel, Naturphilosophie ("Doa Felsefesi"), paragraf 261, ek. -311. [197] Hareket miktarnn korunmas fikri Descartes'n Le Traite de la Lumiere adl yaptnda, Le Monde adl kitabnn birinci ksmnda ortaya konmutu. Bu yapt, 1630-33'te yazlm ve 1664'te baslmtr. Ayn fikir Descartes'n Debeaune'a yazd 30 Nisan 1639 tarihli mektupta da belirtilmiti. Bu nerme, en tam ekliyle u yaptta verilmitir. R. Dec-Cartes, Principia Philosophiae ("Felsefenin lkeleri"), Amstelodami 1644, Pars secunda, XXXVI. 312. [198] Grove, The Correlation of Physical Forces ("Fiziksel Kuvvetlerin Karlkl likisi"), bkz: 16 numaral not. Grove, 20-29. sayfalarda, mekanik hareketin bir "gerilim durumu"ndan ve sya dnmesi halinde "kuvvetin yok edilemezlii"nden szediyor. -312. [199] Bu not, "Plann Anaizgileri" olarak ayn sayfada yazlmt ve "Hareketin Temel Biimleri" blmnde Engels'in gelitirdii fikirlerin bir zetidir. -314. [200] Grove, The Correlation of Physical Forces (bkz: 16 sayl not). Grove, "maddenin durumlar" ile "s, k, elektrik, magnetizm, kimyasal ilgiyi ve hareketi", "hareket" ile mekanik hareketi ya da yer deitirmeyi kastediyor. -314. [201] Bu anaizgiler, Doann Diyalektiinin birinci dosyasnn ilk sayfasnda yazlyd. erii bakmndan bunlar, Engels'in Marks'a yazd 30 Mays 1873 tarihli mektubuna uygun der. Bu mektup u szlerle balar: "Dn sabah yatakta, doabilimi konusunda u diyalektik fikirler aklma geldi." Mektupta bu fikirlerin konumu elimizdeki taslaktan daha kesin. Taslan ayn gn, 30 Mays 1873'te, mektuptan nce yazld sonucuna varlabilir. Bu taslaktan ksa zaman nce yazlan Bchner'le ilgili para bir yana,Doann Diyalektii'nin btn teki blmleri ve paralar, daha sonra, yani 30 Mays 1873'ten sonra yazlmtr. -315. [202] A. Comte, bilimlerin bu snflandrma sistemini, ilknce Paris'te 1830-42'de yaynlanan Olgucu Felsefe Dersleri adl ana yaptnda ortaya koymutur. Bilimlerin snflandrlmas sorunu, "Bu Dersin Plannn Bir Konumu, ya da Pozitif Bilimlerin Hiyerarisi zerine Genel Dnceler" balkl, kitabn I. cildinde, ikinci derste zel olarak ilenir. Bkz: A. Comte, Cours de philosophie positive, t. I. Paris 1830. 317. [203] Engels, ilknce 1816'da baslan Hegel'in Mantk Bilimi yaptnn nc ksmna deiniyor. Hegel, Doa Felsefesi'nde, doabilimin ana blmn "mekanik", "fizik" ve "organik" terimleriyle anlatr. -318. [204] Bu not, Engels'in Doann Diyalektii malzemesinin ikinci dosyasna koyduu byk nottan (Noteri) biridir (daha kk notlar birinci ve drdnc dosyalara konmutur). Bu notlardan ikisi "Gerek Dnyada Matematik Sonsuzluun lk rnekleri zerine" ve " 'Mekanik' Doa Anlay zerine" [Anti]-Dhring'e notlar ve eklerdir; bunlarda Engels [Anti]-Dhring'in eitli yerlerinde yalnz ana izgileriyle, ksaca belirtilen baz ok nemli fikirleri gelitirir. "Nageli'nin Sonsuzu Anlama Yeteneksizlii" balkl nc notun [Anti]Dhring'le hi bir ilgisi yoktur. lk iki not byk bir olaslkla 1885'te yazlmtr. Her eye karn bunlar, Engels'in [Anti]-Dhring'in geniletilmi ikinci basksn basma hazrlad 1884 Nisan ortasndan nceki, ya da Engels'in kitabn ikinci basmnn nszn bitirdii ve yaymcya yollad 1885 Eyll sonundan sonraki bir tarihi tayamazlar. Engels'in 1884'te Bernstein ve Kautsky'ye, 1885'te Schlter'e yazd mektuplar, kitabn ikinci basksnn sonunda vermek zere, [Anti]-Dhring'dekieitli ksmlara doabilimsel karakterde bir dizi ekler ve notlar yazmay tasarladn gsteriyor. Ama Engels, baka konularla son derece megul olduundan (her eyden nce Marks'n . Kapital'inin ikinci ve nc ciltleri ile ilgili almas yznden), niyetini yerine getiremedi. Yalnzca [Anti]-Dhring'in birinci basksnn 17-18 ve 46. sayfalarna konulan iki "not" ya da "ek"in kaba bir taslan yapabildi. Bu not, szkonusu "notlarn" ikincisidir. "'Mekanik' Doa Anlay zerine" bal, Engels tarafndan Doann Diyalektii''nin ikinci dosyasnn iindekiler listesinde verilmitir. Altbalk "46. sayfaya 2. not"; "hareketin eitli biimleri ve onlarla uraan bilimler" bu notun bandadr. -319. [205] A. Kekule, Die loissenschaftlichen Ziele und Leistungen der Chemie, Bonn 1878, s. 12. -319. [206] Burada, 15 Kasm 1877 tarih ve 420 sayl Nature'daki bir yazya deiniliyor. Yazda A. Kekule'nin Bonn niversitesi Rektrln yklendii zaman, 18 Ekim 1877'de yapt konumann zeti veriliyor. Konuma 1878'de, Kimyann Bilimsel Amalar ve Baarlar bal altnda bror halinde yaynland. -319. [207] E. Haeckel, Die Perigenesis der Plastidule oder die Wellenzeugung der Lebensteilchem. Ein Versuche zur mechanischen Erklrung der elementaren Entwickelungs-Vorgnge, Berlin 1876, s. 13. -320. [208] Lother Meyer erisi, elementlerin atom arlklar ile atomik hacimleri arasndaki oran gsterir. 1870'te Annalen der Chemie und Pharmacie, adl dergide yaynlanan "Die Natur chemischen Elemente als Funktion ihrer Atomgewichte" balkl makalesinde konu zerinde duran L. Meyer tarafndan meydana getirilmitir. Elementlerin atom arlklar ile fiziksel ve kimyasal zellikleri arasndaki banty kefeden Rus bilgini D. . Men-delyef olmutu. Mendelyef, L. Meyer'in makalesinden bir yl nce, Mart 1869'da Rus Kimya Dernei Dergisi'nde yaynlanan "Elementlerin zellikleri ve Atom Arlklarnn Bants" balkl makalesinde kimyasal elementlerin peryodik yasasn formle eden ilk kiidir. Meyer de,

Mendelyef'in kefini rendii zaman peryodik yasay bulmak zereydi. Onun yapt eri, Mendelyef'in kefettii yasay grafik olarak canlandryordu; yalnz Mendelyef'in tersine, bu eri, yasay dtan ve tekyanl terimlerle anlatyordu. Mendelyef, kard sonularda Meyer'den ok daha ileri gitti. Mendelyef, kefettii peryodik yasaya dayanarak, o zamanlar henz bilinmeyen kimyasal elementlerin varln ve belli zelliklerini haber verdi. L. Meyer, daha sonraki almalarnda, peryodik yasann doasn anlama eksiklii gsterdi. 321. [209] Bkz: 183 numaral aklayc not. -323. [210] E. Haeckel, Natrliche Schpfungsgeschicte, 4 Aufl.. Berlin 1873. s. 538, 543, 588; Anthropogenie, Leipzig 1874, s. 460, 465. 492. 323. [211] Hegel, Felsef Bilimler Ansiklopedisi, paragraf 99, ek. -324. [212] Bu para, Noten ("Notlar") diye iaretlenen ayr bir sayfaya yazlmt. [Anti]-Dhring'e " 'Mekanik' Doa Anlay zerine" balkl ikinci notun orijinal tasla olabilir. -324.

[MADDENN HAREKET BMLER. BLMLERN SINIFLANDIRILMASI]

Causa finalis[1*] madde ve zndeki hareket. Bu madde, soyutlama deildir. Gnete bile eitli maddeler birbirinden ayrr ve etkilerinde bir ayrm yoktur. Ama bulutsunun gaz kresinde ayr ayr bulunsalar bile, btn maddeler, kendi zgl zelliklerine gre deil, yalnzca madde olarak etkide bulunarak saf madde halinde iice geerler. (Esasen daha Hegel'de causa efficiens[2*] ile causa finalistin antitezi karlkl etkide ortadan kalkmaktadr.) [sayfa 308] En ilk madde. "Balangta varolan, kendinde ekilsiz madde anlay ok eskidir; ilk nce varolan dnyann ekilsiz temeli olarak tasarlanan Kaos efsanesi biiminde, daha Yunanllarda karmza kar." (Hegel, Enz[ykloydie], I, s. 258.)[193] Bu Kaosu, aa yukar biimin ancak balangcna sahip bulunan bulutsuda, Laplace'da da buluruz. Farkllama daha sonradr. *

Maddeselliin en genel belirlenimi olarak ekim, herkese kabul edilir. Bu demektir ki, ekim, maddenin gerekli bir zelliidir, ama itim deil. ekim ve itim ise negatif pozitif gibi birbirinden ayrlmaz, bundan dolay, maddenin doru teorisinde ekim gibi itime de nemli bir yer verilmesi zorunluunu, yalnzca ekime dayanan bir madde teorisinin yanl, yetersiz ve tekyanl olduunu, diyalektik yolla nceden bile sylemek mmkndr. Aslnda, bunu nceden gsteren yeteri kadar grng ortaya kar. Yalnzca k iin szkonusu olsa bile esirden vazgeilemez. Esir madd nitelikte midir? Eer varsa, madd olmas, madde kavramna girmesi gerekir. Ama ekimin etkisi altnda deildir. Bir kuyrukluyldzn kuyruu, madd nitelikte olabilir. nk gl bir itmeye sahiptir. Gazdaki s, itme meydana getirir, vb.. *

ekim ve gravitasyon. Btn gravitasyon teorisi, ekimin, maddenin z olduunu sylemeye dayanr. Bunun yanl olmas zorunludur. ekimin bulunduu [sayfa 309] yerde, onun itim ile tamamlanmas gerekir. Bundan dolay, Hegel, maddenin znn ekme ve itme olduunu sylerken olduka haklyd.[194] Aslnda da, ekimin itmeye dnt yerde maddenin zlmesinin bir snr olduunu, bunun tersine, itmenin ekim olduu yerde de itilen maddenin younlamasnn bir snr bulunduunu kabul etmeye, bizi giderek daha ok zorluyor.[3*] *

ekimin itmeye, itmenin ekime dnmesi Hegel'de gizemlidir, ama konunun z gereince kendisi bununla daha sonra gelen bilimsel kefi yapmay ummutur. Gazda bile molekllerin bir itii vardr, ayrca da bu, ok daha ince paralara ayrlm maddede bile byledir; rnein kuyrukluyldzn kuyruunda, bu, ok byk bir kuvvet etkisi yapar. Hegel, dehasn, ekimi ikincil bir ey olarak ondan nce gelen bir ey olan itimden karmakla da gsterir: bir gne sistemi, ilkinde stn gelen itim zerinde ekimin giderek stnlk kazanmasyla oluabilir. Isyla genleme = itme. Gazlarn kinetik teorisi. *

Maddenin blnebilirlii. Bilim iin sorun, pratik bakmdan nemli deildir. Kimyada blnebilirliin belirli bir snr olduunu, bunun tesinde cisimlerin artk kimyasal etkide bulunamadklarm biliyoruz atom; ve birok atom her zaman bileme halindedir molekl. [sayfa 310] Fizikte de belli fiziksel tahlil iin en kk paracklarn kabul edilmesi zorunluu karsndayz; bu paracklarn dzenlenmi durumu, cisimlerin biimi ve yapmas ile belirlenmitir, bunlarn titreimleri de s vb. olarak kendini gsterir. Ama fiziksel ve kimyasal molekllerin* zde mi, yoksa birbirlerinden farkl m olduklarn henz bilmiyoruz.

Hegel, maddenin hem blnebilir ve srekli olduunu, hem de ikisinden hi biri olmadn syleyerek, blnebilirlik sorununun kolayca stesinden geliyor;[195] bu ise, bir yant deildir, ama bugn hemen hemen tantlanmtr (bkz: yaprak 5, 3 aada: Clausius[4*]). *

Blnebilirlik. Memeli hayvan blnmez, srngen hayvann aya tekrar kabilir. Esir dalgalar paralanabilir ve sonsuz kkle kadar llebilir. Her cisim, pratikte belli snrlar iinde, rnein kimyada blnebilir. *

"(Hareketin) z, uzay ve zamann dolaysz birliidir. ... Uzay ve zaman harekete aittir; hz, hareketin miktar, gemi olan belirli bir zamana bal bir uzaydr." ([Hegel], Naturphilosophie s. 65.) "... uzay ve zaman madde ile doludur. ... Maddesiz hareket olmad gibi, hareketsiz madde de yoktur." (s. 67.) [196] [sayfa 311] *

Hareketin yok edilemezlii, Descartes'n, evrende daima ayn miktarda hareketin bulunduu ilkesindedir.[197] Doa bilginleri bunu, eksik olarak, "kuvvetin yok edilemezlii" diye ifade ediyorlar. Descartes'n salt nicel ifadesi de yetersizdir: bylesine hareket, temel etkinlik olarak, maddenin varolu biimi olarak, madde olarak yok edilemez; bu forml, nicel unsuru ierir. O halde burada da filozof, doa bilgini tarafndan 200 yl sonra dorulanmtr. *

Hareketin yok edilemezlii. Grove'da gzel bir pasaj s. 20 ve devam.[198] *

Hareket ve denge. Denge hareketten ayrlmaz.[5*] Gksel cisimlerin hareketinde, dengede hareket, ve harekette denge vardr (greli). Ama zgl olarak greli olan her hareket, yani burada, hareket halindeki gksel cisimlerden biri zerinde bulunan tek tek cisimlerin birbirlerinden ayr her hareketi, greli hareketsizlik, denge yaratmak zere giriilmi bir abadr. Cisimlerin greli bir hareketsizlik halinde bulunmas olana, dengenin geici durumlar olana, madde ve bununla birlikte yaamn farkllamas iin temel kouldur. Gnete eitli tzler denge halinde deildir, yalnz bir tm olarak tm ktlenin dengesi, ya da ok snrl, nemli younluk farklarnn belirledii bir denge vardr; [sayfa 312] yzeyde sonsuz bir hareket ve bir kargaa, zme vardr. Ayda herhangi bir greli hareket olmakszn kesin bir denge egemenmi gibi grnyor, lm (ay = negatiflik). Dnyada hareket, hareket ile dengenin karlkl deiimi olarak farkllamtr: her bir hareket denge ynnde aba gsterir, bir btn olarak hareket her dengeyi yok eder. Kaya hareketsizlie ulamtr; ama hava koullar, kylarda knlan okyanus dalgalarnn etkinlikleri, rmaklarn ve buzullarn etkinlii durmadan dengeyi yok eder. Buharlama ve yamur, rzgr, s, elektrik ve magnetik grngler, ayn eyi yaparlar. Son olarak, canl organizmada, byk organlar gibi btn en kk paracklarn da srekli hareketini grrz; bu durum normal yaam dneminde tm organizmann srekli dengesine varr ve gene de daima hareket halinde kalr, hareketin ve dengenin canl birliidir. Her denge ancak greli ve geicidir. *

1. Gksel cisimlerin hareketi. Hareket halinde ekim ve itimin yaklak dengesi. 2. Bir gksel cisim zerindeki hareket. Ktle. Bu hareket salt mekanik nedenlerden dolay meydana geldii lde, burada da denge vardr. Ktleler kendi temelleri zerinde duraan haldedirler. Grnd kadaryla ayda bu tamdr. Mekanik ekim, mekanik itime stn gelmitir. Salt mekanik adan, itime ne olduunu bilmiyoruz ve tpk bunun gibi salt mekanik de her eye karn dnyada ktlelerin, rnein, ekime kar hareket haline gemesini salayan "kuvvetlerin" nereden geldiini aklamyor. Olguyu olduu gibi [sayfa 313] kabul ediyor. O halde burada, ekim ve itmenin eitlii ile hareketin ktleden ktleye yer deitirmesi, itmenin basit alverii vardr. 3. Ancak, yersel hareketlerin byk bir ounluu hareketin bir biiminin bir baka biime mekanik hareketin sya, elektrie, kimyasal harekete dnmesinden meydana gelmitir; demek ki, ya[6*] ekimin itime mekanik hareketin sya, elektrie, kimyasal paralanmaya dnmesi (dnme, balangtaki kaldrc mekanik hareketin, drc hareketin deil, sya evrilmesidir, bu da ancak bir grntdr) [ ya da itimin ekime dnmesi.] 4. imdi dnyada etkin olan btn enerji, dntrlm gne ssdr. [199]

Mekanik hareket. Doabilimciler hareketi her zaman, aslnda, mekanik hareket anlamnda, yer deitirme anlamnda almlardr. Bu, kimya-ncesi 18. yzyldan kalmadr ve srelerin aka kavranmasn ok daha gletirir. Maddeye uygulanabilen hareket, genel olarak deimedir. Her eyi mekanik harekete indirgeme lgnl da bu yanl anlamadan ileri gelir. Grove bile, "maddenin dier etkilemelerinin ... hareket biimleri haline geldiklerine, ya da eninde sonunda geleceklerine inanma ynnde gl bir eilim tar" (s. 16)[200] bu ise, hareketin teki biimlerinin zgl karakterini ortadan kaldrr. Bununla, daha yksek [sayfa 314] hareket biimlerinin her birinin her zaman zorunlu olarak gerek mekanik (dsal ya da molekler) bir hareketle bantl olmayaca kastedilmi deildir; yksek hareket biimleri gibi tekiler de ayn anda baka biimler meydana getirirler; tpk kimyasal etkinin scaklk ve elektrik deiimi olmadan olamamas gibi, organik yaam da mekanik, molekler, kimyasal, termik, elektrik vb. deiimi olmadan mmkn deildir. Ama bu yan biimlerin bulunuu, her durumda esas biimin zn ortadan kaldrmaz. Gnn birinde mutlaka dnmeyi deneysel olarak beyindeki molekler ve kimyasal hareketlere "indirgeyeceiz"; ama bu dncenin zyle ilgili her eyin zlm olmas demek midir? *

Doabilimin diyalektii.[201] Konu hareket halindeki madde. Maddenin eitli biimleri ve trleri de ancak gene hareketle bilinebilir, ancak onda cisimlerin zellikleri kendini gsterir; hareket etmeyen bir cisim iin bir ey sylenemez. O halde hareketin biimlerinden, hareket iindeki cisimlerin yaps ortaya kar. 1. lk, en basit hareket biimi, mekanik biim, salt yer deitirmedir: a) Tek bir cismin hareketi yoktur bundan ancak greli anlamda [szedilebilir] [7*] dme. b) Ayrlm cisimlerin hareketi: yrnge hareketi, gkbilim gzle grlr denge sonu her zaman dokunmadr. c) Birbirlerine deen cisimlerin birbirlerine bantl hareketi basn. Statik. Hidrostatik ve gazlar. [sayfa 315] Kaldra, ancak derece bakmndan farkl olan srtnme ve arpma zerindeki dokunmann en basit biimdeki toplam saylan asl mekaniin teki biimleri. Ama srtnme ve arpma, gerekte dokunma, burada doa bilginleri tarafndan hi belirtilmemi baka sonular da meydana getirirler: koullara gre, ses, s, k, elektrik, magnetizm retirler. 2. Bu deiik kuvvetler (ses dta tutulursa) gksel cisimlerin fizii a) birbirine geer ve karlkl olarak birbirinin yerini alrlar, ve b) her kuvvetin belli nicel gelimesinde her cisim iin deiik olarak, ister kimyasal bakmdan bileik ya da birok kimyasal bakmdan basit cisimler olsunlar, cisimlere uygulannca kimyasal deiiklikler meydana gelir ve kimya alanna gireriz. Gksel cisimlerin kimyas. Kristalografi kimyann bir ksm. 3. Fizik, canl organik cismi hesaba katmamak zorundayd, ya da hesaba katmayabilirdi; kimya, ancak organik bileikleri inceleyerek en nemli cisimlerin gerek yapsna gerek bir kap aabilir ve te yandan, yalnz organik doada olan cisimlerin sentezini yapar. Burada kimya, organik yaama ular ve yalnzca bir bana organizmaya diyalektik geii bize aklayaca konusunda, bizi inandracak kadar ilerlemitir. 4. Ancak, gerek gei, tarihtedir gne sisteminin, dnyann tarihinde; organik doann gerek nkoulu. 6. Organik doa. *

Bilimlerin snflandrlmas. Her bilim, hareketin tek bir biimini, ya da birbirine bal ve birbirine geen [sayfa 316] bir dizi biimini tahlil eder. u halde, bilimlerin snflandrlmas, hareketin bu biimlerinin, kendilerinde zaten varolan sralana gre snflandrlmas, dzenlenmesidir ve onun nemi de buradadr. Geen yzyln [18.] sonunda, daha ok mekanik-i olan Fransz materyalistlerine gre, eski Newton-Linn okulunun btn doabiliminiansiklopedik olarak zetlemek gereksinmesi ortaya kt ve bunu, byk deha sahibi iki insan, SaintSimon (tam deil) ve Hegel, yklendiler. Bugn, yeni doa gr temel izgileriyle tamamlanmken, ayn gereksinme gene kendini duyuruyor ve bu ynde giriimler yaplyor. Ama doada genel evrim ilikisi, imdi gsterildiinden, Hegelin yapmack olarak kurduu diyalektik geiler kadar, dsal bir yanyana yerletirme de yetersiz kalyor. Geilerin kendi kendilerini yapmalar zorunludur, doal olmaldrlar. Bir hareket biiminin baka bir hareket biiminden ortaya kmas gibi, onlarn yansmalar, eitli bilimlerde zorunlu olarak birbirinden ortaya kmaldr. Comte'un, Saint-Simon'dan kopya ettii doabilimlerin ansiklopedik dzenlenmesinin [202] yazar olmaktan ne kadar uzak olduu, bunun, ancak kendisi iin retim aralarnn ve retim yolunun dzenlenmesi amacna hizmet etmesinden, bylece de daha bilim henz balang halindeyken tekinin tkendii, aslnda doru olan bir dncenin matematiksel bir samala itildii lgn bir enseignement integral [integral retim]e gtrmesinden de anlalyor. [sayfa 317] *

Hegel'in bl (orijinal bl): Mekanik, kimya, organik, [203] zaman iin tamamen yeterlidir. Mekanik: ktlelerin hareketi; kimya: moleklsel hareket (nk fizik de burada toplanyor ve her ikisi gerek fizik ve gerekse kimya ayn sraya giriyorlar) ve atomik hareket; organik: ierisinde ikisinin birbirinden ayrlmaz olduu cisimlerin hareketi. nk

kesinlikle organizma kendi iinde mekanii, fizii ve kimyay bir btn olarak birletiren daha yksek bir birimdir ve bu birimde bu l, birbirinden artk ayrlamaz. Organizmada mekanik hareket, salt kassal hareket biiminde olduu kadar, beslenme, soluk alma, salg, vb. biimlerinde de dorudan doruya fiziksel ve kimyasal deimenin etkisi altndadr. Her grup gene iki yanldr: Mekanik: 1 gksel, 2 yersel. Moleklsel hareket: 1 fizik, 2 kimya. Organik: 1 bitki, 2 hayvan. *

Fizyografi.[8*] Kimyadan yaama gei gerekletikten sonra, ilkin yaamn meydana geldii ve varolduu koullarn, yani nce yerbilimin, meteorolojinin ve geri kalanlarn tahlili gerekir. Sonra da eitli yaam biimlerinin tahlili, ki, bunlar olmadan bir ey anlalamaz. [sayfa 318] *

"MEKANK" DOA ANLAYII ZERNE[204] BKZ: SAYFA 46:[9*] HAREKETN ETL BMLER VE BUNLARLA URAAN BLMLER

Yukardaki makale yaynlandktan bu yana (Vorwrts, 9 ubat 1877)[10*] Kekul (Die wissenschaftlichen Ziele und Leistungen der Chemie) mekanik, fizik ve kimyay olduka benzer bir yolda tanmlad: "Maddenin mahiyeti konusunda bu fikir esas alnrsa, kimya atomlarn bilimi ve fizik de molekllerin bilimi olarak tanmlanabilir, o zaman, bugnk fiziin zel bir bilim olarak ktlelerle uraan ksmnn ayrlmas, ve onun iin mekanik adnn kullanlmas yerinde grnyor. Bylece mekanik, her ikisi baz noktalarda ve zellikle baz hesaplamalarda moleklleri ve atomlar, ktleler olarak ele aldklar lde, fizik ve kimyann temel bilimi olarak ortaya kyor."[205] Grlecei gibi, bu formlasyon, metindeki ve bir nceki nottaki [11*] formlasyondan ancak biraz daha az belirgin olmak bakmndan farkldr. Ama bir ngiliz dergisi (Nature) Kekul'nin yukardaki nermesini mekaniin ktlelerin statii ve dinamii, fiziin molekllerin statii ve dinamii, kimyann atomlarn statii ve dinamii olduu biiminde ortaya koyunca,[206] bana gre, kimyasal srelerin bile salt mekanik srelere kaytsz artsz indirgenmesi, en azndan kimyann alann daraltr gibi grnr. imdi de yle bir moda var ki, rnein, Haeckel srekli olarak "mekanik"i ve "monistik"i sanki ayn anlamda imiler gibi kullanyor ve ona gre "modern fizyoloji ... kendi alannda yalnz [sayfa 319] fiziksel-kimya ya da daha geni anlamda[12*] mekanik kuvvetlerin ilemesine izin veriyor." (Perigenesis.)[207] Eer fizii molekllerin mekanii, kimyay atomlarn fizii ve daha sonra da biyolojiyi proteinlerin kimyas diye adlandrrsam, bylece hem bu bilimlerden birinin tekine geiini, hem de balanty, sreklilii, bunlarn ikisi arasndaki fark, ayrl anlatmak istiyorum demektir. Biraz daha ileri giderek, kimyay da bir tr mekanik olarak tanmlamak bana pek mmkn grnmyor. Mekanik dar ya da geni anlamda yalnz nicelikleri bilir, hzlarla, ktlelerle, ya da ensonu, hacimlerle hesaplar yapar. Hidrostatik ve aerostatikte olduu gibi karsna cisimlerin nitelii kt zaman, molekler durumlarn ve molekl hareketlerinin iine girmeden hi bir ey elde edemez, kendi bana yalnzca yardmc bir bilimdir, fiziin nkouludur. Oysa fizikte, ve daha ok kimyada srekli nitel deiiklikler yalnzca nicel deiikliklerin, niceliin nitelie dnmesinin sonucu olmaz. Ayrca hesaba katlmas gereken ok sayda yle nitel deiiklikler vardr ki, bunlarn nicel deiikliklerine dayandklar hi bir biimde tantlanmamtr. Bilimin bugnk eiliminin bu ynde olduu kolaylkla, kabul edilebilir, ama bu, yalnzca bu eilimin doru olduunu, bu eilimin izlenmesinin fizii ve kimyay tm olarak sonuna vardrmayacan tantlamaz. Btn hareketler, mekanik hareketi, maddenin en byk ve en kk paralarnn yer deitirmesini ierir, bilimin ilk devi, ama yalnzca ilk devi, bu hareketin bilgisini elde etmektir. Ancak bu mekanik hareket, hareketi tmyle sonuna vardrmaz. Hareket, salt yer deitirme deildir, mekanikten daha yukardaki alanlarda nitelik deiimidir de. Isnn bir molekl [sayfa 320] hareketi olduunu kefetmek r ac zellikteydi. Ama benim, bu s konusunda, molekln belli bir yer deitirmesi olduunu sylemekten baka diyecek bir eyim yoksa, en iyisi susmalym. Kimya, atom hacimlerinin atom arlklarna oranndan elementlerin bir dizi kimyasal ve fiziksel niteliklerini aklamaya doru epeyce yol alm grnyor. Ancak hi bir kimyac, bir elementin Lothar Meyer erisindeki [208] konumunun tam olarak aklanmas bile, rnein onu organik yaamn temel taycs yapan karbonun zel yaps ya da beyinde fosforun zorunluluu gibi eylerin aklanabilmesi bile, o elementin btn zelliklerini akladn ileri sremez. Oysa bugn "mekanik" anlay bundan baka bir sonuca varmyor. Her deimeyi yer deiimi ile, btn nitel farklar nicel farklarla aklyor ve nitelik ve nicelik ilikisinin karlkl olduunu, niceliin nitelie dnmesi gibi niteliin de nicelie dntn, karlkl etkinin meydana geldiini gzden karyor. Btn farklar ve nitel deiiklikleri nicel farklarna ve deiikliklerine, mekanik yer deiimine indirgenirse, o zaman zorunlu olarak, maddenin en kk zde paracklardan meydana geldii, maddenin kimyasal elementlerinin btn nitel farkllklarnn, say olarak nicel farkllklarla ve atomlar meydana getirmek yolunda bu en kk paracklarn uzaysal gruplanmasyla ortaya kt yasasna varrz. Ama henz bu kadar ilerlemedik.

Gnmzn doa bilginlerinin, bugn Alman niversitesinde at oynatan cinsinden en kaba felsefe dnda baka felsefe tanmamalar, onlarn byle, hangi ykleri srtlarna aldklarn dikkate almadan ve sezmeden, "mekanik" gibi deyimlerle uramalarna neden oluyor. Maddenin mutlak nitel zdelii teorisinin de yandalar var grgcl olarak, bu teori ne rtlebilir, [sayfa 321] ne de tantlanabilir. Ama her eyi "mekanik" olarak aklamak isteyen kiilere, bu sonucun bilincinde olup olmadklar ve maddenin zdeliini kabul edip etmedikleri sorulunca, ne kadar ok eitli yantlar duyulacaktr! in en tuhaf "mekaniksel"i "materyaliste edeer yapma iinin "mekanik" eklemekle materyalizmi kk drmek isteyen Hegel'den gelmesidir. Zaten Hegel tarafndan eletirilen materyalizm 18. yzyln Fransz materyalizmi ne var ki tamamen mekanikseldi ve bunun tamamen doal olan nedeni, o zamanlar, fizik, kimya ve biyolojinin henz kundakta bulunmas, genel bir doa grne temel olabilmekten ok uzak oluu idi. Ayn ekilde Haeckel, Hegel'den, causae efficientes = "mekaniksel olarak etki eden nedenler" ve causae finales = "erekli olarak etki eden nedenler" evirisini alyor; burada, Hegel, mekanikseli, Haeckelin szce verdii anlamda deil, krkrne etkileyen, bilinsiz etkileyen anlamnda koyuyor. Ama btn bu antitezin btn, Hegelin kendisi iin ylesine alm bir gr noktasdr ki, kendisi Logik'te, nedenselliin her iki koyu biiminde buna hi deinmiyor bile, ancak bu grn tarihsel olarak kendini gsterdii (yani yzeysellik yznden Haeckel'in tamamen yanl anlad biimde), yerde,Felsefe Tarihi'nde, pek seyrek olarak da teleoloji dolaysyla (Logik, III, II, 3), eski metafiziin, mekanizmin ve teleolojinin antitezi olarak kavrad biimde belirtiyor, bunun dnda oktan eskimi bir gr olarak ele alyor. Demek ki, Haeckel, kendi "mekaniksel" grnn dorulanmn bulunmasna sevinirken, [Hegel'i] yanl kopya etmitir ve bununla, yle gzel bir sonuca varmaktadr: Bir hayvanda ya da bitkide doal seme yoluyla belli bir deiiklik meydana gelince, bunun meydana gelii [sayfa 322] causa efficiens dolaysyladr, ayn deime yapay olursa, causa finalis sonucudur! Terbiyeci causa finalisl Hegel apnda bir diyalektiki, causa efficiens ve causa finalis dar antitezinin ksr dngs iine taklp kalamazd kukusuz. Ve bugnk gr noktas iin bu antitez konusundaki btn bu umutsuz dkntye, gerek maddenin ve gerek onun varlk biiminin, hareketin yaratlamaz olduunu ve bundan dolay da kendi son nedenleri olduunu deney ve teoriyle bildiimiz iin son verildi; bunun yannda, evren hareketinin karlkl etkisi iinde bir an iin ve yerel olarak yaltlanan, ya da kafamzdaki yansmalarla yaltlanan tek tek nedenlere de etkin nedenler adn vermek iin yeni bir saptama asla eklenmiyor, yalnz kafa kartrc bir unsur katlyor. Etken olmayan bir neden, neden deildir. N. B.. Madde, bu sfatla, dncenin saf bir yarats ve saf bir soyutlamadr. Madde kavram altnda eyleri cisimsel varlklar olarak birarada toplayarak, iinde nitel farkllklarn bir yana brakyoruz. Bylece madde, varolan belirli madde paralarndan farkl olarak, duyularda varolan bir ey deildir. Doabilim, abalarn en kk paracklar birletirmede nitel farkllklar salt nicel farkllklara indirgemekle tekdze maddeyi bulmaya yneltirse, kiraz, armut, elma yerine meyveyi, kedi, kpek, koyun vb. yerine memeli hayvan,[209] gaz olarak gaz, maden olarak madeni, ta olarak ta, kimyasal bileik olarak kimyasal bileii, hareket olarak hareketi grmek istemekle ayn eyi yapyor demektir. Darvinci teori byle en eski bir memeli hayvan istiyor, ama Haeckel'in memeliler-ncesi[210]> ayn zamanda eer bu memeliler-ncesi ierisinde tohum halinde btn gelecein ve mevcudun memelilerini ieriyor idiyse, mevcut btn memelilerden gerekte daha dk bir evrede ve ilkel bir kabalkta olduklar kabul [sayfa 323] edilmelidir, bylece onlarn herhangi birinden daha geici olmaldr. Hegel'in zaten gstermi olduu gibi (Enz[yklopdie], I, s. 199), bu gr ona dayanlarak maddenin ancak nicel bakmdan saptanabilecei, nitel bakmdan ise aslnda zde saylaca kabul edilen bu "tekyanl matematiksel gr", 18. yzyln Fransz materyalizminin "grnden baka bir ey deildir".[211] Hatta sayy, nicel saptamay, eylerin z olarak kavrayan Pythagoras'a kadar gerileme demektir. *

nce Kekul[212] Sonra: imdi gittike daha ok gerekli hale gelen doabilimin sistemletirilmesi, grnglerin i bantlarndan baka bir yoldan bulunamaz. Bunun gibi bir gksel cisim zerindeki kk ktlelerin mekanik hareketi, yalnzca derecesiyle ayrlan iki biim, yani srtnme ve arpma eklindeki iki cismin dokunmasnda son bulur. O halde nce srtnme ve arpmann mekanik etkisini inceleyelim, ama bununla etkinin bitmemi olduunu grrz: srtme, s, k ve elektrik meydana getirir; arpma, elektrik olmasa bile, s ve k meydana getirir yani ktlelerin hareketi molekl harekete dnr. Molekl hareket alanna, fizie geiyoruz ve incelemeye devam ediyoruz. Ama burada da, molekler hareketin bu incelemenin sonucunu temsil etmediini gryoruz. Elektrik, kimyasal dnmn iine geiyor ve ondan ortaya kyor. Is ve k da yle. Molekler hareket atomlarnn hareketine dnm oluyor kimya. Kimyasal srelerin incelenmesi, bir aratrma alan olarak organik dnyay, yani iinde kimyasal srelerin farkl koullar altnda olmasna, karn inorganik dnyann ayn yasalarna [sayfa 324] gre yer ald bir dnya ile kar karya kalyor ve kimya bu aklamayla yetiniyor. te yandan organik dnyann btn kimyasal incelemeleri, sonunda gene bir cisme dnyor; bu srada kimyasal srelerin sonucu olmakla birlikte, kendinden-etkin, srekli bir kimyasal sre olmas bakmndan btn teki srelerden ayrlr protein. Eer kimya aka ortaya kt zgl biimi iinde, yani protoplazma ad verilen bir zgllkte, ya da, daha dorusu, zgllk yoksunluunda, yle ki, iersinde proteinin btn teki biimlerini potansiyel olarak ieren (buna karn ancak bir eit protoplazmann bulunduunu kabul etmek gerekli deildir) bu proteini hazrlamay baarrsa, diyalektik gei gerekten ve tam olarak tantlanm olacaktr. O zamana kadar bir dnce olarak, baka bir deyimle hipotez olarak kalacaktr. Kimya proteini retirse, kimyasal sre kendi kendisini yukardaki mekanik sre olaynda olduu gibi, aacak, yani daha geni bir alana, organizmann alanna varacaktr. Kukusuz, fizyoloji, fizik ve zellikle canl cismin kimyasdr, ama burada zellikle kimya olmaktan kar, bir yandan kendi alann snrlar, bu alan iinde de daha yksek bir g haline gelir. [sayfa 325]

Dipnotlar [1*] Ereksel neden. -Ed. [2*] Etkileyici neden. -Ed. [3*] Ayrca bkz: Yapma konusundaki not (s. 363). [4*] Engels, Doann Diyalektii''nin beinci ift yaprann nc sayfasnn sonunda bulunan "Gazlarn Kinetik Teorisi" notuna deiniyor (bu kitabn 364. sayfasnda.) -Ed. [5*] Elyazmasnn kenarndaki not: "Denge = ekimin itme zerindeki egemenlii". -Ed. [6*] Bu "ya" szn "ya da" sz izlemiyor. Olas ki, Engels, tmcenin sonunda, itimin ekime, tersine dnmesini belirtmek istemi, ama bunu yapmamtr. Tmcenin sanlan biti biimi keli ayra iinde gsterilmitir. -Ed. [7*] Ayra iindeki sz, Engels'in Marks'a yazd 30 Mays 1873 tarihli mektuptan alnmtr. -Ed. [8*] Doann tanm. -. [9*] Engels, Anti-Dhring, Sol Yaynlar, s. 138. -Ed. [10*] Engels, Anti-Dhring'in Yedinci Blmne deiniyor. -Ed. [11*] Yani Anti-Dhring'de ve "Gerek Dnyada Matematik Sonsuzluun lk rnekleri zerine" notunda (bkz: Anti-Dhring, Sol Yaynlar, s. 138 ve bu kitabn 337-345. sayfalar.) -Ed. [12*] talikler Engels'indir. -Ed. Aklayc Notlar [193] Hegel, Felsef Bilimler Ansiklopedisi, paragraf 128, ek. -309. [194] Ayn yapt, paragraf 98, ek 1: "... ekim, maddenin itim kadar temel bir zelliidir." -310. [195] Bkz: Hegel, Mantk Bilimi, kitap I, blm II, ksm 1, zaman, uzay ve maddenin blnmezlii ile sonsuz blnebilirlii arasnda Kant'n koyduu atk zerindeki gzlemi. -311. [196] Hegel, Naturphilosophie ("Doa Felsefesi"), paragraf 261, ek. -311. [197] Hareket miktarnn korunmas fikri Descartes'n Le Traite de la Lumiere adl yaptnda, Le Monde adl kitabnn birinci ksmnda ortaya konmutu. Bu yapt, 1630-33'te yazlm ve 1664'te baslmtr. Ayn fikir Descartes'n Debeaune'a yazd 30 Nisan 1639 tarihli mektupta da belirtilmiti. Bu nerme, en tam ekliyle u yaptta verilmitir. R. Dec-Cartes, Principia Philosophiae ("Felsefenin lkeleri"), Amstelodami 1644, Pars secunda, XXXVI. 312. [198] Grove, The Correlation of Physical Forces ("Fiziksel Kuvvetlerin Karlkl likisi"), bkz: 16 numaral not. Grove, 20-29. sayfalarda, mekanik hareketin bir "gerilim durumu"ndan ve sya dnmesi halinde "kuvvetin yok edilemezlii"nden szediyor. -312. [199] Bu not, "Plann Anaizgileri" olarak ayn sayfada yazlmt ve "Hareketin Temel Biimleri" blmnde Engels'in gelitirdii fikirlerin bir zetidir. -314. [200] Grove, The Correlation of Physical Forces (bkz: 16 sayl not). Grove, "maddenin durumlar" ile "s, k, elektrik, magnetizm, kimyasal ilgiyi ve hareketi", "hareket" ile mekanik hareketi ya da yer deitirmeyi kastediyor. -314. [201] Bu anaizgiler, Doann Diyalektiinin birinci dosyasnn ilk sayfasnda yazlyd. erii bakmndan bunlar, Engels'in Marks'a yazd 30 Mays 1873 tarihli mektubuna uygun der. Bu mektup u szlerle balar: "Dn sabah yatakta, doabilimi konusunda u diyalektik fikirler aklma geldi." Mektupta bu fikirlerin konumu elimizdeki taslaktan daha kesin. Taslan ayn gn, 30 Mays 1873'te, mektuptan nce yazld sonucuna varlabilir. Bu taslaktan ksa zaman nce yazlan Bchner'le ilgili para bir yana,Doann Diyalektii'nin btn teki blmleri ve paralar, daha sonra, yani 30 Mays 1873'ten sonra yazlmtr. -315. [202] A. Comte, bilimlerin bu snflandrma sistemini, ilknce Paris'te 1830-42'de yaynlanan Olgucu Felsefe Dersleri adl ana yaptnda ortaya koymutur. Bilimlerin snflandrlmas sorunu, "Bu Dersin Plannn Bir Konumu, ya da Pozitif Bilimlerin Hiyerarisi zerine Genel Dnceler" balkl, kitabn I. cildinde, ikinci derste zel olarak ilenir. Bkz: A. Comte, Cours de philosophie positive, t. I. Paris 1830. 317. [203] Engels, ilknce 1816'da baslan Hegel'in Mantk Bilimi yaptnn nc ksmna deiniyor. Hegel, Doa Felsefesi'nde, doabilimin ana blmn "mekanik", "fizik" ve "organik" terimleriyle anlatr. -318. [204] Bu not, Engels'in Doann Diyalektii malzemesinin ikinci dosyasna koyduu byk nottan (Noteri) biridir (daha kk notlar birinci ve drdnc dosyalara konmutur). Bu notlardan ikisi "Gerek Dnyada Matematik Sonsuzluun lk rnekleri zerine" ve " 'Mekanik' Doa Anlay zerine" [Anti]-Dhring'e notlar ve eklerdir; bunlarda Engels [Anti]-Dhring'in eitli yerlerinde yalnz ana izgileriyle, ksaca belirtilen baz ok nemli fikirleri gelitirir. "Nageli'nin Sonsuzu Anlama Yeteneksizlii" balkl nc notun [Anti]Dhring'le hi bir ilgisi yoktur. lk iki not byk bir olaslkla 1885'te yazlmtr. Her eye karn bunlar, Engels'in [Anti]-Dhring'in geniletilmi ikinci basksn basma hazrlad 1884 Nisan ortasndan nceki, ya da Engels'in kitabn ikinci basmnn nszn bitirdii ve yaymcya yollad 1885 Eyll sonundan sonraki bir tarihi tayamazlar. Engels'in 1884'te Bernstein ve Kautsky'ye, 1885'te Schlter'e yazd mektuplar, kitabn ikinci basksnn sonunda vermek zere, [Anti]-Dhring'dekieitli ksmlara doabilimsel karakterde bir dizi ekler ve notlar yazmay tasarladn gsteriyor. Ama Engels, baka konularla son derece megul olduundan (her eyden nce Marks'n . Kapital'inin ikinci ve nc ciltleri ile ilgili almas yznden), niyetini yerine getiremedi. Yalnzca [Anti]-Dhring'in birinci basksnn 17-18 ve 46. sayfalarna konulan iki "not" ya da "ek"in kaba bir taslan yapabildi. Bu not, szkonusu "notlarn" ikincisidir. "'Mekanik' Doa Anlay zerine" bal, Engels tarafndan Doann Diyalektii''nin ikinci dosyasnn iindekiler listesinde verilmitir. Altbalk "46. sayfaya 2. not"; "hareketin eitli biimleri ve onlarla uraan bilimler" bu notun bandadr. -319. [205] A. Kekule, Die loissenschaftlichen Ziele und Leistungen der Chemie, Bonn 1878, s. 12. -319. [206] Burada, 15 Kasm 1877 tarih ve 420 sayl Nature'daki bir yazya deiniliyor. Yazda A. Kekule'nin Bonn niversitesi Rektrln yklendii zaman, 18 Ekim 1877'de yapt konumann zeti veriliyor. Konuma 1878'de, Kimyann Bilimsel Amalar ve Baarlar bal altnda bror halinde yaynland. -319. [207] E. Haeckel, Die Perigenesis der Plastidule oder die Wellenzeugung der Lebensteilchem. Ein Versuche zur mechanischen Erklrung der elementaren Entwickelungs-Vorgnge, Berlin 1876, s. 13. -320. [208] Lother Meyer erisi, elementlerin atom arlklar ile atomik hacimleri arasndaki oran gsterir. 1870'te Annalen der Chemie und Pharmacie, adl dergide yaynlanan "Die Natur chemischen Elemente als Funktion ihrer Atomgewichte" balkl makalesinde konu zerinde duran L. Meyer tarafndan meydana getirilmitir. Elementlerin atom arlklar ile fiziksel ve kimyasal zellikleri arasndaki banty kefeden Rus bilgini D. . Men-delyef olmutu. Mendelyef, L. Meyer'in makalesinden bir yl nce, Mart 1869'da Rus Kimya Dernei Dergisi'nde yaynlanan "Elementlerin zellikleri ve Atom Arlklarnn Bants" balkl makalesinde kimyasal elementlerin peryodik yasasn formle eden ilk kiidir. Meyer de,

Mendelyef'in kefini rendii zaman peryodik yasay bulmak zereydi. Onun yapt eri, Mendelyef'in kefettii yasay grafik olarak canlandryordu; yalnz Mendelyef'in tersine, bu eri, yasay dtan ve tekyanl terimlerle anlatyordu. Mendelyef, kard sonularda Meyer'den ok daha ileri gitti. Mendelyef, kefettii peryodik yasaya dayanarak, o zamanlar henz bilinmeyen kimyasal elementlerin varln ve belli zelliklerini haber verdi. L. Meyer, daha sonraki almalarnda, peryodik yasann doasn anlama eksiklii gsterdi. 321. [209] Bkz: 183 numaral aklayc not. -323. [210] E. Haeckel, Natrliche Schpfungsgeschicte, 4 Aufl.. Berlin 1873. s. 538, 543, 588; Anthropogenie, Leipzig 1874, s. 460, 465. 492. 323. [211] Hegel, Felsef Bilimler Ansiklopedisi, paragraf 99, ek. -324. [212] Bu para, Noten ("Notlar") diye iaretlenen ayr bir sayfaya yazlmt. [Anti]-Dhring'e " 'Mekanik' Doa Anlay zerine" balkl ikinci notun orijinal tasla olabilir. -324.

[MATEMATK]

MATEMATN aksiyomlar denilen eyler, matematiin k noktas iin gerekli olan birka dnce belirlemesidir. Matematik, byklklerin bilimidir; onun hareket noktas, byklk kavramdr. O, bunu, sakat bir biimde tanmlar ve daha sonra tammda mevcut olmayan aksiyomlar olarak dardan alnan, bykln teki ilkel belirlemelerini ekler, bylece tantlanmam olarak grnrler ve doaldr ki, matematiksel olarak da tantlanmamlardr. Bykln tahlili, btn bu aksiyom belirlemelerini, bykln gerekli belirlemeleri olarak verebilir. Spencer, bunlarn bizeapak olarak grndkleri srece, bu aksiyomlarn mirasla [sayfa 326] getiini sylemekte hakldr. Bunlar, diyalektik olarak, salt gereksiz yineleme olmadklar lde tantlanabilirler. *

Matematik. Tm matematik unsurlarndan hi biri, aritmetik ilemlerin drt tr arasmdaki farktan daha somut temellere dayanm grnmemektedir. Ve arpma daha balangta, ksaltlm bir toplama olarak, blme ayn byklkteki saylardan belirli bir eit saysal byklklerin ksaltlm karmas olarak kendini gsterir; blme, bazan blen bir kesir olduu zaman tersine evrilmi kesirle arparak, salanabilir. Cebir hesabnda ise ok daha ileri gidilir. Her karma (ab) toplama olarak (b+a), her blme a/b, arpma olarak a x 1/b gsterilebilir. sl byklklerle hesap yaplrken, ok daha fazla ileri gidilir. Hesaplama eitleri arasndaki btn kat farkllklar ortadan kalkar, her ey kart biimi iinde 2 1/2 gsterilebilir. Bir s kk olarak (x = ) kk s olarak ( = x ) konabilir. Birim, bir s ya da kk ile blnerek paydann bir kuvveti olarak konabilir. Bir bykln slerinin arpm ya da blm onun ssnn toplamna ya da karmasna dnr. Her say baka bir saynn ss olarak kavranabilir ve gsterilebilir (logaritmalar, y = ax). Ve bir biimden kart biime olan bu dnm, gereksiz bir oyun deil, matematik biliminin en gl kaldralarndan biridir; zor bir hesap, bu olmakszn bugn artk yaplamaz. Matematikten yalnzca negatif ve kesir sleri bile karlsa, ne kadar ilerleme salanabilir? [sayfa 327] ( . = +, : = + , vb. daha nce ortaya konmaldr.) Matematikte dnm noktas, Descartes'n deiken bykl olmutu. Bununla birlikte, hareket ve bundan tr de diyalektik ve hemen ardndan, Newton ve Leibniz tarafndan bulunmam olmakla birlikte, onlar tarafndan tam olarak tamamlanan diferansiyel ve entegral hesaplarn zorunluluu matematie girdi. *

Nicelik ve nitelik. Say, bildiimiz en saf nicel belirlemedir. Ama bu, nitel farkllklarla doludur. 1. Hegel, say ve birim, arpma, blme, ssne ykseltme, kk alma. Bylece, Hegel'de belirtilmeyen ey, nitel farkllklar, asal saylar ve katlar, basit kkler ve sler kendini gsterir. 16 yalnzca 16 tane birin toplam deil, ayn zamanda 4'n karesi, 2'nin drdnc ssdr. Daha fazlas. Asal saylar, baka saylarn kendileriyle arpmndan meydana gelen saylara yeni ve kesin nitelikler verirler: yalnz ift saylar 2 ile blnebilir ve ayn ey 4 ve 8 ile blnme iin de szkonusudur. 3 iin rakamlarn toplam kural vardr ve ift saylarla birleme halinde, ayn ey, 9 ve 6 iin de szkonusudur. 7 iin zel bir kural vardr. Bunlar, henz bu iin balangcnda olanlar iin anlalmaz gibi grnen say oyunlarnn temelini meydana getirir. O halde Hegel'in {Nicelik, s. 237) aritmetikte dncenin olmad konusundaki szleri doru deildir. Ama karlatrnz: "l".[213] Matematik, sonsuz byklkten ve sonsuz kklkten szettii gibi, almas olanaksz nitel kartlk olarak ortaya kan bir nitelik farkn da kabul eder: [sayfa 328] nicelikler birbirleri arasnda ylesine byk farkllklar gsterirler ki, aralarndaki her rasyonel bant, her karlatrma nicel olarak kyas kabul etmez bir halde son bulur. Sradan oranszln, rnein,

ember ve dz izgi oranszlnn buradaki durumu da diyalektik bir nitelik farkdr; ama burada[1*] o, niteliin farkn oranszlk noktasna kadar artran benzer byklklerin nicelik farkdr. *

Say. Tek bana say, say sistemi iinde bizzat bir nitelik alr ve nitelik kullanlan sisteme dayanr. 9, 1'in dokuz defa birbiriyle toplanmasndan baka, 90, 99, 900.000 vb. saylarnn da temelidir. Btn saysal yasalar, seilen sisteme dayanr ve onun tarafndan belirlenir. kili ve l sistemde, 2x2 = 4 deildir, tersine, = 100, ya da, = 11'dir. Temel tek saylarla ilgili btn sistemlerde, tek ve ift saylar arasndaki fark ortadan kalkar, rnein 5 sistemine dayannca 5 = 10, 10 = 20, 15 = 30. Bunun gibi ayn sistemde 3 ya da 9'un arpmlarnn 3n tam saylarnn toplamnda da ayndr (6 = 11,9 = 14). Demek ki temel say yalnz kendisinin niteliini deil, btn teki saylarn niteliini de belirliyor. Saylarn sleri bakmndan sorun, daha da ileri gider: her say baka bir saynn ss olarak kavranabilir tam ve kesirli saylar kadar ok logaritma sistemleri vardr. *

Bir. Birimi, ona tekabl eden okluk ile bant [sayfa 329] iersinde ve onun okluktan gelen eitli kken biimlerine uygun olarak incelediimizde, nicel birimden daha basit ve ondan daha ok yanl grnen bir ey yoktur. Her eyden nce tm pozitif say sisteminin taban says birdir ve bu say sistemlerinin birbirlerine ardarda eklenmesiyle btn teki saylar 2 -2 meydana gelir. Bir, btn pozitif, negatif ve birin kesirli slerinin ifadesidir: l , , 1 hep bir'e eittir. Pay ve paydann eit olduu btn kesirlerin ieriidir. ss sfr olan her saynn ifadesi, ve bylece logaritmas, btn sistemlerde biricik say, yani = 0'dr. O halde, bir, btn mmkn olan logaritma sistemlerinin ikiye ayrld snrdr: taban, bir'den byk olursa, bir'in stndeki btn saylarn logaritmalar pozitif, bir'in altnda olursa btn saylar negatiftir, bu taban, bir'den kk olursa, tersi durum ortaya kar. O halde her say birbirine eklenen bir'lerden meydana geldii lde kendisinde bir birim zellii tayorsa, birim, btn teki saylar da ieriyor demektir. Yalnzca her sayy birok bir'lerden yapabildiimiz lde deil, gerekte bir'in teki her saynn belirli bir ssnde olmas lsnde bu durum vardr. Hi kln kprdatmadan, x = 1 ya da pay ve paydas eit olan ya da ayn biimde bir'i temsil eden bir kesri, kendilerine uygun dt zaman hesaplarna katan, yani birimde bulunan okluu matematiksel olarak uygulayan matematikiler, kendilerine genel bir anlatmla, birimin ve okluun ayrlmaz, iice girmi kavramlar olduu, okluun birimde bulunuu kadar birimin de oklukta bulunduu sylenirse, burunlarn kvrr ve yzlerini asarlar. Oysa bunun ne kadar yerinde olduunu, salt saylar alanndan ayrlr ayrlmaz hemen gryoruz. izgilerin, yzeylerin ve cisim hacimlerinin llmesinde bile, uygun dzendeki herhangi bir bykl birim olarak kabul [sayfa 330] edebileceimiz anlalyor ve ayn ey, arln, zamann, hareketin vb. llmesinde de geerli oluyor; hcrelerin llmesinde milimetre ve miligram bile ok byktr; yldzlar aras uzaklklarn ve k hznn llmesinde kilometre ie yaramayacak derecede kktr ve bunun gibi kilogram da gezegen ve hatta gne ktleleri iin kktr. lk bakta ok basit gibi grnen birim kavramnda ne denli farklln ve eitliliin bulunduu burada ok ak olarak grnmektedir. *

Sfr, herhangi belirli niceliin yadsmas olduundan ierikten yoksun deildir. Tersine, sfrn ok belirli bir ierii vardr. Btn pozitif ve negatif byklkler arasndaki snr olarak, ne art ve ne eksi olabilen biricik gerek ntr say olarak, yalnzca ok belirli bir say olmakla kalmaz, ayn zamanda, kendisinin snrlam olduu teki btn saylardan kendi iinde daha nemlidir. Gerekte sfr, herhangi bir baka saydan, ierik ynnden daha zengindir. Baka herhangi bir saynn sama konunca, say sistemimizde ona on katl deeri verir. Sfr yerine baka herhangi bir iaret de kullanlabilirdi, ama ancak bu iaretin, tek bana alnd zaman sfr anlamna gelmesi, = 0 olmas kouluyla. O halde sfrn bu kullanl kendinde bulmas ve tek bana onun byle kullanlabilmesi, doasnda vardr. Sfr, birlikte arpld baka her sayy yok eder. Blen ya da blnen olarak baka her say ile birleince, onu birinci halde sonsuz byklkte, ikinci halde ise sonsuz kklkte bir duruma sokar; baka bir say ile sonsuz ilikide bulunan tek saydr. 0/0, ile + arasndaki her sayy ifade edebilir ve her durumda [sayfa 331] gerek bir bykl temsil eder. Bir eitliin gerek ierii ancak, onun btn eleri tek bir yana getirildiinde aka ortaya kar. Bylece denklem, ikinci dereceden denklemlerde olduu gibi sfr deerine indirgenir ve bu, yksek cebirde nerdeyse bir kuraldr. F (x, y) = 0 fonksiyonu bu durumda ayn z'ye eit yaplabilir ve bu z = 0 olmasna karn, normal bir baml deiken gibi trevi alnr ve ksm trevi belirlenir. Her niceliin hilii de nicelik olarak saptanabilir ve yalnz bu yzden sfrla hesap yapmak mmkndr. Yukardaki gibi sfrla hi ekinmeden hesap yapan, yani onunla belirli bir nicelik kavram ile ilem yapan, onu baka nicel kavramlarla nicelik ilikisine sokan matematikiler, Hegel'de onu yle genelletirilmi bir halde okuyunca salarn yolarlar: hi bir eyin hilii belirli bir hiliktir. Gelelim (analitik) geometriye. Burada sfr belirli bir noktadr; bu noktadan itibaren ller bir izgi boyunca, bir ynde pozitif, teki ynde negatif olarak alnr. Demek ki burada sfr, yalnz negatif ya da pozitif byklkle belirlenen her nokta gibi nemli deil, ayn zamanda, hepsinin baml olduu, hepsinin ilikili bulunduu, hepsinin belirlenmesini salayan nokta olarak ok daha byk nem tar. Hatta ou durumlarda tamamen istee bal olarak da alnabilir. Ama bir kez de alnrsa, btn ilemin merkez noktas olarak kalr, teki noktalarn apsislerin bitim noktalar kaydedilecei izginin ynn bile

belirler. rnein, dairenin denklemini elde etmek iin, evrenin Herhangi bir noktasn sfr noktas olarak alrsak apsis dorusu, dairenin merkezinden gemek zorundadr. Btn bunlar, hareketlerin hesaplanmasnda da her kez alnan sfr noktasnn btn ilemin ba ve kutup[sayfa 332] noktasn meydana getirdii mekanie de ayn biimde uygulanabilir. Termometrenin sfr noktas, derecelerin istenilen saysna blnen ve bylece hem kendi kendisi iinde scaklk basamaklarnn, hem de yksek ya da dk scakln lei olarak hizmet gren scaklk blmnn ok belirli alt snrdr. Demek ki, burada da, ok nemli bir noktadr. Termometrenin mutlak sfr bile, asla saf, soyut bir yadsmay deil, maddenin ok belirli bir durumunu temsil eder: bu, molekllerin kendi bana hareketinin son snrnn kaybolduu ve maddenin yalnzca ktle olarak etki yapt snrdr. Ne zaman sfra raslarsak, orada, sfr, ok belirli bir eyi temsil eder ve onun geometride, mekanikte vb. pratik olarak uygulanmas, snr olarak, kendisinin snrlad btn gerek byklklerden daha nemli olduunu tantlar. *

Sfr sler. Logaritma dizilerindeki nemi: . Btn deikenler herhangi bir yerde birimden geerler; x yani (a ) = 1 deiken ssndeki deimez deer, x = 0 olunca kar, a = 1, a sler dizisinin teki unsurlar ile bant halinde bulunan btnden baka bir anlama gelmez, yalnz burada bir anlam vardr ve sonulara gtrebilir ((((EKL))) [214] baka bir zellii yoktur. Bundan, birimin de, kendisiyle ne denli zde grnrse grnsn, herhangi bir baka saynn sfr ss olabildiinden, iinde sonsuz ok yanllk ierir ve bu eitlilik, birimin belirlenmi bir birim olarak, bu srele balant iinde (anlk [sayfa 333] byklk ya da bir deikenin biimi olarak) srecin deiken sonularndan biri olarak bulunduu her frsatta tantlanan sanal bir ey deildir. *

. Cebirin negatif byklkleri, ancak pozitif byklklerle bantl olduklar ve ancak onlarla iliki halinde bulunduklar lde gerektir; bu iliki dnda, yalnz alndklarnda, salt sanaldrlar. Trigonometride ve analitik geometride, yksek matematiin buna dayal dallar ile birlikte, pozitif yne kart hareketin belirli bir ynn ifade ederler; ama dairenin sinsleri ve tanjantlar, sa alt eyrekten olduu gibi sa st eyrekten itibaren de saylabilir, yani dorudan doruya art ve eksi tersine evrilebilir. Bunun gibi analitik geometride, apsisler, dairenin emberinden ya da merkezinden itibaren hesaplanabilir. Hatta btn erilerde genellikle eksi olarak hesaplanan ynde, (ya da) istenilen ynde, eriden itibaren hesaplanabilirler, gene de erinin doru bir rasyonel denklemini verirler. Burada, art, yalnzca eksinin tamlamas olarak ya da eksi, yalnzca artnn tamlamas olarak vardr. Cebirin soyutlamas ise onlar [negatif byklkleri], gerek, bamsz, hatta daha byk biriyle olan ilikisi dnda, pozitif byklk olarak ele alr. *

Matematik. Belirli bir bykl, rnein bir iki terimliyi, sonsuz bir dizi, yani belirli olmayan bir ey iersinde zmek saduyuya sama gzkr. Ama sonsuz diziler ve iki terimli (binome) teorem olmasayd imdi nerede bulunurduk? [sayfa 334] *

Asimtotlar. Geometri, doru ve erinin mutlak kartlklar olduunun, dorunun eri iinde ve erinin doru iinde kesenkes ifade edilemezliinin, ikisinin kyaslanamazhnm kefedilmesiyle balar. Ve hatta dairenin hesaplanmas da, ancak emberinin doru izgiler halinde ifadesiyle mmkndr. Asimtotlu erilerde ise doru erinin iinde ve eri dorunun iinde kaynar; paralellik kavram da tpk byledir: izgiler paralel deildir, birbirlerine srekli olarak yaklarlar ve hi bir zaman kesimezler; erinin kolu gittike daha ok dorular ama hi bir zaman tamamen doru hale gelmez, tpk analitik geometride olduu gibi, doru izgi sonsuz kklkte bir eri olarak birinci derecede bir eri gibi kabul edilir. Logaritmik erinin -x'i, ne kadar byk olursa olsun, y asla = 0 olamaz. *

Diferansiyel hesaplarda doru ile eri, son aamada eit olur: diferansiyel gende hipotens, yayn diferansiyelini meydana getirir (tanjant ynteminde), bu hipotens "ayn zamanda hem yayn unsuru ve hem de tanjantn unsuru olan kk olduka doru izgi olarak" kabul edilebilir eri, ister doru izgilerin sonsuz saydaki toplam olarak grlsn, ister "tam bir eri olarak kabul edilsin", "eri M'nin her noktasnda sonsuz kklkte olduundan, erinin unsurunun tanjant unsuruna olan son orannn, eitliin bir oran olduu aktr".[2*] Bylece oran, srekli olarak eitlie yaklamasna, ama erinin mahiyetine uygun olarak [sayfa 335] asimtot biiminde yaklamasna karn, dokunma, gene de uzunluu olmayan tek birnokta ile snrland iin, dorunun ve erinin sonunda eitlie ulat varsaylr. (Bossut, Calcul diff. et integr., Paris, An VI, I, s.

149.)[215] Kutupsal erilerde,[216] sanal diferansiyel apsisler, her ikisi kutupta kesimelerine karn, gerek apsislere paralel kabul edilir ve ilemler buna dayandrlr; gerekten de, bundan, iki izginin kesime noktasnda belirgin bir a yapan iki genin benzerlii, benzerliin btn temelini meydana getiren paralellik kartlr. (ekil 17.) [217] Doru ve eri izgilerin matematii, bylece olduka sona yaklanca, eriyi doru olarak alan (diferansiyel gen) ve doruyu eri olarak gren (sonsuz kklkte eri olan birinci dereceden eri izgi) matematik sayesinde, yeni ve hemen hemen sonsuz bir alan alyor. Vah metafizik! *

Trigonometri. Sentetik geometri, bir genin zelliklerini ele alp bitirdikten ve artk syleyecek yeni bir eyi kalmadktan sonra, ok basit ve tamamen diyalektik ilem yoluyla ok daha geni bir ufuk alyor. Artk gen, kendisinde ve kendisi iin deil, baka bir ekille, daire ile ele alnyor. Her dik al gen, bir dairenin paras olarak alnabilir: eer hipotens = r ise, dik aya bitiik kenarlar sins ve kosinstr, kenarlardan biri 5 = r ise, teki kenar = tanjant, hipotens = sekanttr. Bu yolla, kenarlar ve alar, olduka farkl verilince, genin daire ile bu bants olmakszn kefi ve kullanlmas olanaksz olan belirli ilikiler, ve olduka yeni bir gen teorisi ortaya kmaktadr; ki bu teori, eskisini amakta ve evrensel olarak uygulanabilir [sayfa 336]olmaktadr, nk her gen iki dik al genlere dntrlebilmektedir. Trigonometrinin sentetik geometriden bu' geliimi, diyalektiin gzel bir rnei, eyleri kendi ilerinde yaltlamalar yerine onlarn i bantlarnda kavranlmas yoludur. *

zdelik ve fark. dx'in sonsuz kk, ama gerekten etkili ve her eyi yapacak nitelikte olduu diferansiyel hesapta diyalektik iliki, halen grlmektedir. *

Molekl ve diferansiyel. Wiedemann (III, s. 636),[218] sonlu ve moleklsel uzaklklar birbirine dorudan kart olarak koyuyor. *

GEREK DNYADA MATEMATK SONSUZLUUN LKRNEKLER ZERNE[219] S. 1718[3*] N: DNCE VE VARLIIN UYUMU. MATEMATN SONSUZLUU

znel dncemizin ve nesnel dnyann ayn yasalara bal bulunduu ve bundan dolay da her ikisinin de son tahlilde, sonularnda birbirleriyle eliemeyecekleri, tersine birbirinin iine girmek zorunda olduklar olgusu, tm teorik dncemizi mutlak biimde egemenlii altnda tutar. Bu, teorik dnce yolunda, bilinsiz ve koulsuz bir ncldr. 18. yzyl materyalizmi, [sayfa 337] genellikle metafizik bir nitelik tamas dolaysyla, bu ncl yalnzca ierii bakmndan incelemitir. Bu materyalizm, her dncenin ve bilginin ieriinin duyusal deneyden kmas gerektii kantnda snrl kalyor ve u ilkeyi yeniden koyuyordu: Nihil est in intellectu, quod non fuerit in sensu.[220] nce modern idealist, ama ayn zamanda diyalektik olan felsefe ve zellikle, onu biim ynnden de ilk kez inceleyen Hegel. Burada karmza kan saysz keyf yaplara ve kurgulara karn, sonucunun biiminin idealist ekilde baaa edilmesine, dnce ile varln birliine karn, bu felsefenin, dnce srelerinin doann ve tarihin srelerine ve doann ve tarihin srelerinin dnce srelerine benzer olduunun birok durumlarda ve en farkl alanlarda bu srelerin tmnde benzer yasalarn geerli olduunun tantlanmas yadsnamaz. te yandan modern doabilim, ieriini, eski metafizik snrlama ve formlasyonu darmadan edecek bir yolda deneyden hareketle btn dnce ieriinin kkeninin ilkesini geniletmitir. Kazanlm zelliklerin kaltmla gemesini kabul ederek deneme konusunu bireyden tre kadar yaygnlatryor; tek bir bireyin deneyinin yerini, belirli bir lde, bir dizi atalarnn deneylerinin sonulan ile deitirerek tek bireyin deneyinin artk gereksiz olduunu ortaya koyuyor. rnein, bizim aramzda matematiksel aksiyomlar sekiz yandaki her ocuk iin kendiliinden ak grndnden, bunlarn deneyle tantlanmasnn gerei yoktur; bu, salt "birikmi kaltmn" sonucudur. Bir vahiye ya da Avustralyal zenciye bunlar tek bir kantla retmek ise ok zordur. Elimizdeki yaptta[4*] diyalektik btn hareketin en [sayfa 338] genel yasalarnn bilimi olarak alnmtr. Ayn zamanda bu demektir ki, onun yasalar, dncenin hareketi iin olduu kadar, doada ve insan tarihindeki hareket iin de geerli

olmaldr. Byle bir yasa, bu alann ikisinde, hatta her nde, metafizik darkafalln tand eyin bir ve ayn yasa olduu konusunda bir akla varmasna gereklilik kalmadan kabul edilebilir. Bir rnek alalm. Kukusuz btn teorik ilerlemeler arasnda insan aklnn en byk zaferi, 17. yzyln ikinci yarsnda, sonsuz kklk hesabnn kefedilmesidir. nsan aklnn saf ve mstesna bir ustal sz-konusuysa, bu, ite buradadr. Sonsuz kklk hesaplarnda kullanlan byklklerin eitli derecelerdeki diferansiyellerin ve sonsuzlarn evresini bugn de saran sr, burada zerinde durduumuz eylerin insan zeksnn saf "zgr yaratmalar ve tasarlamalar" olduunu, nesnel dnyada buna uyan bir eyin bulunmadnn hl daha hayal edildii konusunda en iyi kanttr. Oysa durum bunun tersidir. Btn bu sanal byklklerin rneklerini doa verir. Geometrimiz uzay bantlarn, aritmetik ve cebirimiz de saysal byklkleri hareket noktas alr, bunlar yersel koullarmza, ve bu nedenle de mekaniin ktleler dnyada grlen ve insanlar tarafndan hareket ettirilen ktleler olarak deyimlendirdii cisimlerin byklklerine tekabl ederler. Bu ktleler karsnda dnya ktlesi sonsuz byklkte grnr ve yersel mekanik tarafndan da sonsuz byklk olarak ele alnr. Dnyann yarap = , dme yasasnda, bu, btn mekaniin temel ilkesidir. Ama yalnz dnya deil, btn gne sistemi ve onunla ilgili uzaklklar, bize ancak teleskopla grnebilen yldzlar sisteminde k yllar diye bilinen uzaklklarla uramaya [sayfa 339] baladmzda, sonsuz denecek kadar kk grnrler. O halde burada yalnzca birinci dereceden deil, ikinci dereceden bir sonsuzluk sz konusudur, sonsuz uzayda daha yksek derecelerde daha baka sonsuzluklarn kurulmasn, eer istekleri varsa, okurlarmzn hayal gcne brakabiliriz. Bugn fizikte ve kimyada egemen olan gr gereince, yersel ktleler, mekaniin ele ald cisimler, molekllerden bu cismin fiziksel ve kimyasal zdeliini ortadan kaldrmakszn daha fazla paralanamayacak olan en kk paracklardan meydana gelmitir. W. Thomson'un hesaplarna gre, bu molekllerden en knn ap milimetrenin elli milyondabirinden daha kk olamaz.[221] Ama en byk molekln bir milimetrenin yirmi be milyonda-biri kadar bir apa eritiini kabul etsek bile, mekanik, fizik ve hatta kimyann ele ald en kk ktle ile karlatrldnda sonsuz denilecek kadar kk bir byklk gene de vardr. Bununla birlikte, sz edilen ktleye zg btn zellikler bu moleklde vardr, bu molekl, fiziksel ve kimyasal olarak ktleyi temsil edebilir ve btn kimyasal denklemlerde ktleyi gerek bir temsil yeteneine sahiptir. Ksacas, matematiksel diferansiyelin kendi deikenliklerine olan bants gibi, molekln de ona tekabl eden ktleyle bantsnda ayn zellikler vardr. Tek fark, diferansiyelde, matematiksel soyutlamada gizemli ve anlalmaz grnen eyin burada olaan ve apak olmasdr. Doa, bu diferansiyellerle, molekllerle, matematiin soyut diferansiyellerle urarken uygulad biimde ve tamamen ayn yasalar erevesinde urar. Bylece, rnein, x3 = 3x2dx diferansiyelinde, 3xdx2 ve dx3 hesaba katlmaz. Bunu geometrik olarak kurarsak, kenar uzunluu sonsuz kklkteki dx bykl kadar [sayfa 340] bytlen" x uzunluunda kenarlar olan bir kp ortaya kar. Bu kpn sblime olmu bir elementten, diyelim ki kkrtten meydana geldiini varsayalm; ayn kede birleen yzeyin korunduunu, teki nn serbest olduunu dnelim. imdi bu kkrt kp, slfr gaz atmosferi iine koyar ve scakl gerektii kadar drrsek, kkrt kpn serbest yzeyi zerinde ylr. Sreci en saf durumda belirlemek iin, bu yzn herbirinde nce bir molekl kalnlnda bir tabaka toplandn varsayarsak, fizik ve kimyada tamamen geerli bir ilem biimi iinde kalrz. Kpn x kenar uzunluu, bir dx moleklnn ap kadar bymtr. Kpn hacmi x3 ile x3 + 3x2dx + 3xdx2 + dx3 arasndaki fark kadar bymtr; burada biz dx3 tek bir molekl, ve 3xdx2 dz srada yanyana gelmi molekllerden meydana gelen x + dx uzunluunun srasn, matematiksel ayn gereke ile ihmal edebiliriz. Sonu ayndr: kpn ktlesindeki art 3x2dx'tir. Daha kesin bir ifadeyle, iki ya da molekl ayn sahada bulunamayacaklarndan, kkrt kpnde dx3 ve 3xdx2 meydana gelmez ve kpn ktlesindeki art da bu yzden tam 3x2dx + 3xdx'tir. O halde bunun aklamas, matematikte dx'in izgisel bir bykl olduu, kalnl ve genilii bulunmayan ayn izgilerin ise bilindii gibi doada kendi bana ortaya kmad, bunun iin matematiksel soyutlamalarn da yalnz saf matematikte kaytsz artsz geerli olduklar biimindedir. Bu sonuncu da 3xdx2 + dx3 ihmal ettiinden ortada bir fark yoktur. Buharlamada da byledir. Bir bardak suda en st molekl tabakas buharlanca, su tabakasnn ykseklii olan x, dx kadar azalr ve bir molekl tabakasnn birbiri ardndan srekli buharlamas gerekten [sayfa 341] srekli bir farkllamadr. Kzgn buhar, basn ve soutma yoluyla bir kapta tekrar su halinde younlarsa, bir molekl tabakas kap doluncaya kadar baka bir tabakann stne gelirse (bu arada srecin safln yokeden yan koullan gzden uzak tutabiliriz), burada ancak bir tanesi insan kafas ile bilinli olarak meydana getirilerek ve teki de bilinsiz olarak doa tarafndan gerekletirilerek farkl hale gelen kesin bir entegrasyon meydana gelmi demektir. Ama sonsuz kklk hesaplarna tam olarak benzeen sreler, yalnzca sv halden gaz haline ve gaz halinden sv hale geite grlmekle kalmaz. Ktle hareketi arpma yoluyla durumunu yitirir ve s, molekl hareketi biimine dnrse, ktle hareketinin farkllamasndan baka bir ey mi olur? Buhar makinesinin silindirinde buharn molekl hareketleri, pistonlar belli lde kaldracak, kitle hareketine dnecek gibi birbirine eklenirse, entegre edilmi deil midir? Kimya, moleklleri atomlara, daha kk ktlelere ve aralarndaki boluklar daha ok brakacak ekilde ama ayn derecede byklklere, yle ki ikisi de belirli, birbirlerine kar sonlu bantlar olacak ekilde paralar. Bundan dolay, cisimlerin molekl yapsn ifade eden btn kimyasal denklemler, biim bakmndan diferansiyel denklemlerdir. Ancak gerekte bunlar, onlarda temsil edilen atom arlklar dolaysyla zaten entegrasyona tbi olmulardr. nk kimya, bilinen karlkl bantlarn byklklerini diferansiyelle (trevle) hesaplar. Bununla birlikte, atomlar, hi bir zaman basit ya da genellikle bilinen en kk madde paracklar olarak kabul etmek doru deildir. Atomlarn bileik olduu grne giderek daha ok eilim gsteren kimya bir yana, fizikilerin ou, ileten ve sy yayan [sayfa 342] evrensel esirin de kimyasal atomlarn ve fiziksel molekllerin mekanik ktlelere olan bants gibi, yani d2x'in dx'e olan bants gibi bants olan ok kk ayr paracklardan olutuunu ileri srmektedirler. Demek ki, burada, maddenin yaps konusundaki yaygn grte de, ikinci dereceden bir diferansiyel vardr ve bundan holanan herhangi bir kimsenin d3x, d4x vb. gibi benzeimlerin doada da bulunmas gerektiini dnmemesi iin hemen hi bir neden yoktur. O halde maddenin yaps konusunda nasl bir gre sahip olunursa olunsun, madde, kesindir ki, greli olarak farkl ktle

niteliindeki iyi belirlenmi bir dizi gruplara ayrlmtr; yle ki bu her farkl grubun eleri, birbirleri karsnda belirli, sonlu bir ktle orantsndadr; bu gruplar, matematiksel anlamda bir sonraki grubun, sonsuz byklkte ya da sonsuz kklkteki oran halinde bulunmasnn tersinedir. Grnebilen yldzlar sistemi, gne sistemi, yersel ktleler, molekller ve atomlar, son olarak esir paracklar, hep byle birer grup meydana getirirler. Bu, ayr gruplar arasnda ara halkalar bulunmas durumunu deitirmez. Bylece gne sisteminin ktleleri ile yersel ktleler arasnda yldzslar (ki bunlardan bazlarnn ap, rnein Reuss prensliinin yeni kolundan daha byk deildir [222], gktalar vb. bulunur. Bylece organik lemde yersel ktlelerle molekller arasnda hcre bulunur. Bu ara halkalar, ancak, doada srama olmadn tantlar, nk doa tmyle sramalardan meydana gelmitir. Matematik, gerek byklklerle hesap yapt lde, ayn zamanda bu gr tarzn da ekinmeden kullanr. Yersel mekanik iin dnya ktlesi sonsuz byklk olarak kabul edilir, bunun gibi gkbilim iin de yersel ktleler ve onlara tekabl eden gktalar [sayfa 343] sonsuz kk olarak kabul edilir ve ayn ekilde gne sisteminin gezegenlerinin uzaklklar ve ktleleri, gkbilim iin, en yakn sabit yldzlarn tesine uzanan yldzlar sistemimizin yapsn incelemeye balar balamaz, hi bir anlam tamaz. Ama matematikiler soyutlamann fethedilmez kalesine, saf denilen matematie ekilince, btn bu benzeimler unutulur, sonsuz, tmyle gizemli bir ey haline gelir, onunla ilgili ilemlerin yapl salt kavranmaz bir ey, her trl deney ve tm manta aykr bir ey olarak grnr. Matematikilerin kendi ilem tarzlarn aklamaktan ok, bunlar mazur gsteren, her zaman dikkat ekici bir yeterlikte doru sonular salayan ahmaklk ve samalklar, rnein Hegel'in doa felsefesi konusunda, matematikilerin ve doabilimcilerin onlarn dehetini hi bir zaman yeterince ifade edemedikleri en kt grntleri ve gerek fantezileri aar. Soyutlamalar en ar noktaya gtrd iin Hegel'i suladklar halde, ayn eyi daha geni lde kendileri yapyorlar. Saf denilen tm matematiin soyutlamalarla uratn, onun btn byklklerinin, kesin bir deyile, sanal byklkler olduunu, an noktaya kadar gtrlen btn soyutlamalarn samala ya da kartla dntn unuturlar. Matematiksel sonsuzluk, bilinsiz bile olsa, gereklikten alnmtr ve bundan dolay da kendi kendisiyle deil, yalnz gerekle, matematiksel soyutlama ile aklanablir. Grdmz gibi, gerei bu bakmdan incelersek, gerek ilikilere varrz; matematiksel sonsuzluk ilikisi, hatta bu ilikinin etkiledii matematiksel yolun doal benzeimleri bu ilikilerden kar. Bylece konu aklanm olur. (Haeckelin dnce ve olu zdeliinin kt bir yinelenmesi. Ama ayn zamanda srekli ve kesikli madde arasndaki eliki; bkz: Hegel.)[223][sayfa 344] Diferansiyel hesap, ilk kez olarak, yalnzca durumlar deil sreleri de matematiksel olarak temsil etmeyi, doabilim iin olanakl klmtr: hareket. *

Matematiin uygulanmas: kat cisimlerin mekaniinde mutlaktr, gazlarn mekaniinde yaklaktr, akkanlarn mekaniinde imdiki durumda daha zordur fizikte daha ok deneme ve bant aamasndadr kimyada, birinci dereceden ve en basit yapda basit denklemlerdir, biyolojide = 0. [sayfa 345]

Dipnotlar [1*] Yani sonsuzluun matematiinde. -Ed. [2*] talikler Engels'indir. -Ed. [3*] Bkz: Anti-Dhring, Sol Yaynlar, Ankara 1977, s. 53-54. -Ed. [4*] Yani Anti-Dhring'de, s. 240-141. -Ed. Aklayc Notlar [213] Birinci nokta iin Engels, Hegel'in, aritmetikte dncenin "dncesizlik" iinde hareket ettii (Mantk Bilimi, kitap I, blm II, ksm 2, felsef kavramlarn anlatlmas iin saysal belirlenimlerin zerine gzlem) szlerini kastediyor; ikinci nokta iin ise, Hegel'in, "doal say sistemi, imdiden, salt dsal ilerleme iinde kendini gsteren nitel unsurlarla ilgili byle bir dm izgisi gsterir" vb. (ayn yapt, blm III, ksm 2, l ilikilerinin dm izgilerinin rnekleri zerine gzlem; natura non facit saltum) deyiini kastediyor. -328. [214] Bu deyim, Engels'in "Doru ve Eri" parasnda belirttii, Bossut'un kitabnda vardr. Bossut, "Bitimli Farklarla' Entegral Hesap" blmnde, zellikle u problemi inceler: "x deiken bykln tm sayl basamaklarn entegre etmek ya da toplamak." Bossut x farknn deimez olduunu kabul ediyor ve onu Yunan harfi ile gsteriyor, 'nin ya da toplam x'e eit olduundan, x 1 ya da x'n toplam da x'e eittir. Bossut bu denklemi x = x biiminde yazar, deimesini darda brakr ve toplama iaretinin nne koyar, x = x formln elde eder ve bundan da x = x/ denklemi kar. Bossut bu son denklemi daha sonra x, x2, x3 vb. byklklerini bulmak ve baka devleri zmek iin kullanlr. Bkz: Bossut, Traits de Calcul diffrentiel et de Calcul intgral, t. I, Paris 1798, s. 38. - 333. [215] Ch. Bossut, Traits de Calcul diffrentiel et de Calcul intgral, 1.1, Paris, an VI (1798), s. 149. -336. [216] Karlkl koordinatlar sisteminde dnlen erileri Bossut'un nasl adlandrdm gsteriyor. -336. [217] Engels, Bossut'un Troites'sinin 148-51. sayfalarndaki 17. ekli ve bunun aklamasn kastediyor. Bu eklin biimi yledir:

BMK eridir. MT onun tanjantdr. P, koordinatlarn kutbu ya da orijinidir. PZ kutupsal eksendir. PM, M noktasnn ordinatdr (Engels buna "gerek apsis" diyor; gnmzde ise yarap vektr diye adlandrlyor). Pm, M'ye son derece yakn olan m noktasnn ordinatdr (Engels bu yarap vektr iin "diferansiyel sanal apsis" diyor). MH, MT tanjantna diktir. TPH, MP ordinatna diktir. Mr, PM yarap ile gsterilen eridir MPm son derece kk bir a olduundan, PM ile Pm paralel kabul edilir. Mrm ve TPM genleri de Mrm ve MPH genleri benzer genler olarak kabul edilir. -336. [218] Bkz: 95 numaral not. -337. [219] Bu not, Engels'in Doann Diyalektii malzemesinin ikinci dosyasna koyduu byk nottan (Noten) biridir (Bkz: 204 sayl not). nce [Anti]-Dhring'in ilk basksnn 17-18. sayfalarna bir aklama notunun ilk tasla olarak yazlmtr. "Gerek Dnyada Matematiksel Sonsuzluun lk rnekleri zerine" bal, Doann Diyalektii''nin ikinci dosyasnn iindekiler listesine Engels tarafndan konmutur, "s. 17-18 iin; Dnce ve Oluun Uyumluluu. Matematiin Sonsuzluu" altbal, notun balangcnda vardr. -337. [220] Nihil est in intellectu, quod non fuerit in sensu (duyularda olmayan bir ey zihinde de yoktur), duyumculuun temel ilkesidir. Bu ilkenin ierii Aristoteles'e kadar gider (bkz: Aristoteles'in Posterior Analytics'i). -338. [221] Bu rakam, nce 31 Mart 1870 tarih ve 22 sayl Nature'da, daha sonra da Thomson ve Tait'n Trease on Natura! Philosophy adl yaptnn ikinci basksnda (Vol. I, Part II, New ed., Cambridge 1883, s. 501-52) ek olarak yaynlanan "The Size of Atoms" (Atomlarn Bykl) balkl bir makalede William Thomson tarafndan verilir. - 340. [222] 1871'den sonra Alman mparatorluunu meydana getiren cce devletlerden biri. -343. [223] Engels, olas ki, burada Haeckel'in psikofiziksel monizmine ve onun maddenin yaps ile ilgili grlerine deiniyor. Engels'in [Anti]Dhring'e ikinci notunda belirttii Die Perigenesis der Plastidule'de Haeckel, rnein, temel "ruh"un yalnz "plastidler"de, ya da protoplazma molekllerinde deil, ayn zamanda atomlarda var olduunu ve btn atomlarn "canl" olduunu, "duyum" ve "iradeye" sahip bulunduklarn kabul eder. Ayn kitapta Haeckel, atomlar mutlak ayr, mutlak blnmez ve mutlak deimez bir ey olarak tanmlar, bunun yannda da ayr atomlarla esirin varln mutlak srekli bir ey olarak tanr (ayn yapt, Berlin 1876, s. 38-40). Engels, "Maddenin Blnebilirlii" notunda, HegeFin maddenin sreklilii ve kesiklii elikisini nasl ilediini belirtir. -344.

[MEKANK VE GKBLM]

DYALEKTK dncenin ve doadaki duraan olmayan kategorilerin ve ilikilerin zorunluluu konusunda bir rnek: dme yasas; dakikalarca sren dme zamannda bile yanl durum alr, nk bu takdirde dnyann yarap hatasz halde = olarak kabul edilemez ve yerin ekimi, Galilei'nin dme yasasnda kabul edildii gibi, sabit kalacak yerde, artar. Buna karn bu yasa durmadan retilir, ancak ihtiyat kayd eksiktir. *

Nevtoncu ekim ve merkezka kuvveti metafizik [sayfa 346] dnceye bir rnek: problem zmlenemez, ancak, ortaya konur ve bu da bir zm gibi gsterilir. Clausius'un s kayb da byle.[224] *

Nevtoncu gravitasyon. Onun iin sylenebilecek en iyi ey, gezegenler hareketini aklamayp yalnzca onun mevcut durumunu betimlemesidir.Hareket verilmitir, gnein ekim kuvveti de. Bu verilerle hareket nasl aklanabilir? Kuvvetlerin paralel kenar ile, imdi kabul etmemiz gerekenzorunlu bir postulat haline gelmi bir teetsel kuvvet ile. Bu demektir ki, imdiki durumun lmszln kabul ederek, bir ilk drtye, tanrya gereksinme duymaktayz. Ama ne imdiki gezegenler durumu lmszdr, ne de hareket balangcndan bileiktir; tersine basit dnmedir ve burada kuvvetlerin paralelkenan yanl uygulanmtr, nk yalnzca henz bilinmeyen ve bulunabilen bykl x'i ak hale getirmemitir; ki, Newton, sorunu yalnzca ortaya koymakla kalmayp, onu zdn de ileri srd srece, bu [bilinmeyen bykln] bulunmas gerekmektedir. *

Gne sisteminde, Newton'un kuvvetlerin paralel kenar en ok, dairesel cisimlerin ayrld an iin dorudur; nk o anda dn hareketi kendi kendisiyle elikiye der, bir yandan ekim olarak, bir yandan da teetsel kuvvet olarak grnr. Ayrlma tamamlanr tamamlanmaz, hareket gene birtektir. Bu ayrlmann ortaya kmas gerektii, diyalektik srecin bir kantdr. [sayfa 347] *

Laplace'n teorisi, yalnzca hareket halindeki maddeyi varsayar dnme, evrensel uzayda asl duran btn cisimler iin zorunludur. *

MDLER, SABT YILDIZLAR[225]

Halley, 18. yzyln banda, yldz zerine Hipparchus ile Flamsteed'in verileri arasndaki farkllktan hareket ederek, z hareket fikrine vard (s. 410). Flamsteed'in British Catalogue'u[1*] olduka tam ve kapsaml ilk katalogdur; sonra 1750 dolaylarnda, Bradley, Maskelyne ve Lalande gelir. ok byk cisimlerde k nlarnn erimi ile ilgili sama teori ve Mdler'in buna dayanan hesaplar Hegel'in Doa Felsefesi'ndeki herhangi bir ey kadar samadr (s. 424, 425). 1 Bir yldzn en gl (grnrde) z hareketi 701" bir yzylda = 11'41" = /3 gne ap; 921 teleskop yldzn en kk ortalamas 8,65", bazlarnn 4". Samanyolu, hepsi ortak bir ekim noktasna sahip bir halkalar dizisidir (s. 434). Sreyya borcu ve ondaki Alcyone. Tauri, "samanyolunun en uzak blgelerine kadar" (s. 448) evren adamzn hareket merkezi. Sreyya burcu grubunda dn zamanlar ortalama 2 milyon yl dolaylarnda (s. 449). Sreyya burcu yldzlar evresinde zaman zaman daire biiminde, yldzlar az ve ok olan gruplar. Secchi, halen bir merkez saptama olanan kabul etmiyor. [sayfa 348] Bessel'e gre, Sirius ile Procyon, genel hareket yannda, karanlk bir cisim evresinde bir yrnge izerler (s. 450). Algol tutulmas gnde bir olur, sekiz saat srer, tayf ayrtrmasyla dorulanmtr. (Secchi, s. 786.) Samanyolu dolaylarnda, ama onun iyice i tarafnda 7-11 byklnde youn bir yldz halkas; bu halkann epeyce dnda ikisini grdmz youn Samanyolu halkalar var. Herschel'e gre, samanyolunda kendisinin teleskopu ile grlebilen 18 milyon kadar yldz vardr, bunlardan baka halkann iinde 2 milyon daha vardr ki, hepsi 20 milyonu geer. Buna ek olarak, dalm yldzlarn bile ardnda, samanyolunda dalmayan bir ate paras her zaman vardr, yani gr alanna girmeyen baka halkalar szkonusu olabilir (s. 451,452). Alcyone'un gneten uzakl 573 k yldr. Birbirinden ayr grnebilen yldzlarn Samanyolu halkasnn ap en az 8.000 k yldr (s. 462, 463). GneAlcyone 573 k yllk yarap iinde hareket eden cisimlerin ktlesinin 118 milyon gne ktlesi olduu hesaplannca (s. 462), bu ktle, iinde hareket eden en ok 2 milyon yldzla badamyor. Karanlk yldzlar m? Herhalde burada yanl bir ey var. Dayandmz gzlemlerin hl daha ne kadar eksik olduunun tant. Mdler'e gre, en d Samanyolu halkasnn uzakl binlerce, belki de yzbinlerce k yldr (s. 464). In sourulmas denilen eye kar gzel bir iddia: "Her eye karn, bize kadar n ulamad bir uzaklk vardr, ama nedeni tamamen bakadr. In hz bitimlidir yaratln balangcndan gnmze kadar bitimli bir zaman gemitir ve biz, gksel cisimleri ancak n bu bitimli zaman iinde getii [sayfa 349] uzakla kadar farkedebiliriz!" (s. 466). In, uzakln karesine gre younluu azalarak ne denli glendirilmi ve donatlm olursa olsun, gzlerimiz tarafndan artk grlemeyecek bir noktaya ulamas gerektii olduka aktr; Olbers'in, sonsuz bir uzakla kadar her ynde

parlak klarla dolu olmamas yznden gn karanln ancak k sourmasyla aklayabilecei yolundaki grn rtmek iin yeterlidir. Bu demek deildir ki, esirin artk k geirmesine isin vermediibir uzaklk mevcut deildir. *

Bulutsu. Her biimde, tam dairesel, elips, ya da dzensiz ve kenarlar dili. Tm zlmezlikte kayboluncaya kadar her derecedeki zlebilirlik; kalnlama ancak merkeze doru farkedilebilir. zebilen bulutsunun baz yerlerinde 10.000 yldza kadar grlebilir, ortas ok daha youndur, ok seyrek hallerde en byk parlaklkta bir merkez yldz bulunur. Rosse'nin dev teleskobu gene birok ey zd. Herschel I, 197 yldz yn ve 2.300 bulutsu sayyor, buna Herschel II tarafndan gn gneyinde kaydedilen yldzlan da eklemek gerekir. Dzenli olmayanlar uzak ada evrenleri olmaldr, nk sis ktleleri ancak kre ve elips biiminde dengede bulunabilirler. ou da en kuvvetli teleskoplarla bile glkle grnrler. Ama yuvarlak olanlar ancak buhar ktleleri olabilir: bunlardan 78 tanesi yukardaki 2.500 tanesinin arasndadr. Bunlarn bizden uzakl Herschel'e gre 2 milyon, Mdler'e gre 8.000 k ylna eit gerek bir ap varsayldnda 30 milyon k yldr. Her bir gkbilimsel cisim sisteminin bir tekinden uzakl, en az, [sayfa 350] sistemin apnn yz kat olabileceine gre, evren adamzn bir sonraki evren adasndan uzakl en az 8.000 k ylnn elli kat = 400.000 k yl tutarndadr. Bu durumda Herschel Fin iki milyonu tesinde daha binlerce bulutsu vardr ([Mdler, s. 485] s. 492). Seechi: zlebilen bulutsular srekli ve olaan bir yldzsal tayf verirler. Asl bulutsular ise "Andromeda'daki bulutsu gibi ksmen srekli bir tayf, ou zaman da Orion, Sagittarius, Lyra'da olduu gibi bir ya da birka parlak izgiden meydana gelen bir tayf verirler; bunlarn ou, 'gezegen'(dairesel) bulutsu adyla bilinirler" (s. 787). (Madler'e gre Andromeda'daki bulutsu zmez, [s.] 495. Orion'daki bulutsu dzensizdir, topak topaktr ve kollarn am gibidir, [s.] 495, Lyra'dakiler halka biimindedir, ancak biraz elipse benzerler, [s.] 498). Huggins, Herschel'in 4.374 numaral bulutsusunun tayfnda parlak izgi buldu; "bundan da hemen, bu bulutsudan tek tek yldzlarn ylmasndan deil, gerek[2*] bir bulutsudan, gazdurumundaki korumsu bir maddeden meydana geldii'* [s.] 787. sonucuna varld. izgilerin biri nitrojenin, biri hidrojenindir, ncs bilinmemektedir. Orion bulutsusunda da byledir. Parlak noktalar bulunan bulutsularn bile (Hydra, Sagittarius) ayn parlak izgileri vardr ve bylece ylma halindeki yldz ktleleri henz kat ya da sv deildirler ([s.] 789). Lyra'daki bulutsunun yalnz bir nitrojen izgisi vardr ([s.] 789). Orion bulutsusunda en youn yeri 1, btn yayl 4'dir. [s. 790, 791.] [sayfa 351] *

Secchi: Sirius: "On bir yl sonra" (Bessel'in hesab sonucu, Mdler, [s.] 450) "... Sirius'n uydusunun altnc byklkte kendiliinden parldayan bir yldz biiminde olduu kefedilmekle kalmad, ayn zamanda yrngesinin Bessel tarafndan hesaplanan yrngeyle akmakta olduu da gsterildi. Ondan bu yana Procyon ile ei iin de yrnge Auwers tarafndan saptand, ama uydunun kendisi henz grlmedi" ([s.] 793). Secchi: Sabit yldzlar: "ki ya da dnda sabit yldzlarn grlebilen bir paralaks bulunmadndan, bunlar hi deilse" bizden 30 k yl uzaktrlar ([s.] 799). Secchi'ye gre, 16. byklkteki yldzlar (Her-schel'in byk teleskobunda hl farkedilebilir) 7.560 k yl uzaktrlar; Rosse'nin teleskobunda farkedilebilenler en az 20.900 k yl uzaktrlar ([s.] 802). Secchi ([s.] 810) kendi kendine sorar: Gne ve sistemin tm lnce "l sistemi balangtaki kor halindeki bulutsu durumuna geri evirecek ve yeni bir yaam bir daha uyandrabilecek kuvvetler doada var mdr? Bilmiyoruz." *

Secchi ve Papa. *

Descartes, gel-gitin ay ekiminden olduunu kefetti. Descartes, Snell ile ayn zamanda n krlmasnn temel yasasn,[3*] kendine zg bir biimde ve Snell'den farkl olarak kefetti. [sayfa 352] *

Mayer, Mechanische Theorie der Wrne[4*] [s.] 328. Kant, gel-gitin, dnyann dn zerinde geciktirici bir basn yaptn zaten belirtmi bulunuyordu. (Adam'm hesapladna gre, yldz gn sresi imdi 1.000 ylda 1/100 saniye artmaktadr.)[227] [sayfa 353]

Dipnotlar [1*] Sabit yldzlarla ilgili ngiliz katalogu. -Ed. [2*] talikler Engels'indir. -Ed. [3*] Metnin burasnda, elyazmasnn kenarna yle bir ek yaplmtr: "Wolf buna itiraz ediyor, s. 325. [226]. -Ed. [4*] Isnn Mekanik Teorisi. Ed. Aklayc Notlar [224] Engels, Clausius'un, Alman Doa Bilginleri ve Fizikilerinin 41. Kongresinde, 23 Eyll 1867'de Frankfurt/Main'da verdii, v Braunschweig'da ayn yl kitap halinde yaynlanan "Isnn Mekanik Teorisinin kinci Yasas zerine" konulu konferansna deiniyor. 347. [225] Bu ve bundan sonraki iki not, u kitaplardan yaplan aktarmalardan meydana geliyor: J. H. Mdler, Der Wunderbau des Weltalls, oder Populre Astronomie, 5. Auflage, Berlin 1861 (IX ve X. blmler); A. Secchi, Die Sonne, Braunschweig 1872, ksm III. Engels bu aktarmalar 1876'da Doann Diyalektii iin giriin ikinci ksmnda kulland. -348. [226] Engels, Rudolf Wolfun Geschichte der Astronomie, Mnchen 1877 (124 numaral nota baknz) kitabna deiniyor. Kitabnn 325. sayfasnda Wolf, n krlmas yasasnn Descartes tarafndan deil, bunun, yaynlanmam yaptnda formle eden Snell tarafndan bulunduunu, Snellin lmnden sonra Descartes'n onu bu kitaptan aldn ileri srer. -352. [227] Engels u kitaba deiniyor: Julius Robert Mayer, Die Mechanik der Wrme in gesammelten Schriften, 2. Auflage, Stuttgart 1874, s. 328, 330. -353.

[F Z I K]

ARPMA ve srtnme. Mekanik, arpmann etkisini, saf bir biimde oluan olarak grr. Gerekte ise durum deiiktir. Her arpmada mekanik hareketin bir ksm sya dnr ve srtnme, mekanik hareketi srekli olarak sya dntren bir arpma biiminden baka bir ey deildir (srtme ile ate yakma tarih-ncesinden beri bilinir). Kinetik enerjinin tketimi dinamik alannda her [sayfa 354] zaman ikili bir yaps ve ikili bir sonucu vardr: 1. yaplan kinetik i, ona tekabl eden potansiyel enerji miktarnn retimi, ki bu her zaman uygulanan kinetik enerjiden daha azdr; 2. tketilen kinetik enerjinin geri kalan ksmnn srtnme ve baka direnlerin ekim dnda karlanmasnda sya dnmesi. Bunun gibi geri dnmede: meydana geli biimine gre, srtnme vb. dolaysyla kaybn bir ksm s olarak kaybolur ve bunlarn hepsi ok eski eylerdir! *

lk, saf gr, kural olarak daha sonrakinden, metafizik olandan dorudur. Bylece Bacon bile (ondan sonra Byle, Newton ve hemen btn ngilizler), snn hareket olduunu [228] (Byle da molekl hareketi olduunu) sylemiti. Kalori teorisinin ortaya k ancak 18. yzylda Fransa'da oldu ve Ktada hemen hemen kabul edildi. *

Enerjinin saknm. Hareketin nicel deimezliini Descartes ta o zaman sylemiti; hem de nerdeyse imdiki szlerle, (Clausius, Robert Mayer?). te yandan hareketin biim deitirmesi ancak 1842'de kefedildi ve ite yeni olan, nicel deimezlik yasas deil, budur. *

Kuvvet ve kuvvetin saknm. lk iki yazsnda[1*] [sayfa 355] J. R. Mayer'in yazdklar Helmholtz'a kar belirtilmelidir. *

Kuvvet[2*] Hegel (G[eschichte] d[er] Phil[psophie], l, [s]. 208) diyor ki: "Mknatsn ekim kuvveti olduunu sylemekten, onun bir ruhu bulunduunu" (Thales'in dedii gibi) "sylemek daha iyidir; kuvvet, maddeden ayrlabilen bir ey, bir yklem olarak tasarlanan bir eit niteliktir oysa, ruh, bu hareketin kendisidir, maddenin doas ile zdetir."

Hegel'in kuvvet kavram ve onun ortaya k biimi, neden ve etkisinin zdelii, edeerlii matematiksel olarak tantlanm olan maddenin deime biimi iinde tantlanmtr. Bu lmde de kabul edilmi bulunmaktadr; kuvvet, onun ortaya k biimiyle, neden, etki ile llmektedir. *

Kuvvet. Herhangi bir hareket, bir cisimden baka birine aktarlrsa, hareket, kendi kendini aktard lde aktif, hareketin nedeni olarak kabul edilir;aktarld takdirde pasiftir ve o zaman bu neden, aktif hareket, kuvvet olarak ve onun ortaya k biimi asndan [sayfa 356] pasif olarak kabul edilir. Hareketin yokedilemezlii yasasnda gerekten de her iki durumda da ayn hareket szkonusu olduuna gre, kuvvetin tam ortaya k biimi kadar byk olduu sonucu hemen ortaya kar. Kendini aktaran hareket nicel bakmdan azok saptanabilir, nk her iki cisimde de ortaya kar ve bunlardan biri tekinde hareketi lmek iin l birimi olarak kullanlabilir. Hareketin llebilirlii kuvvet kategorisine deerini verir; aksi halde, onun bir deeri yoktur. O halde bu ne kadar ok szkonusuysa, kuvvetin kategorileri ve onun ortaya kard biimin aratrmadaki kullanll o kadar fazladr. zellikle bu, kuvvetleri, bileik olarak grp onlar daha da ayrtran ve bylece sk sk yeni sonulara varlan mekanikte byledir, ama bunun yalnzca bir kafa ilemi olduu unutulmamaldr; kuvvetlerin paralelkenarnda ifade edildii gibi, gerekten bileik olan kuvvetlerin benzeimi, gerekten basit olan kuvvetlere uygulanarak, bunlar gerekten bileik hale gelmezler. Statikte de byledir. Sonra gene, br hareket biimleri, ilk hareketin meydana getirilen mekanik etki ile llebildii mekanik hareket biimlerine (s, elektrik, demirin ekiminde magnetizm) dnrler. Ancak eitli hareket biimlerinin ayn zamanda incelendii burada da kategorinin snrlanmas ya da kuvvetin ksaltlmas kendini gsterir. Hi bir normal fiziki, elektrii, magnetizmi, sy artk tzler ya da tartlamaz eylerden daha fazla, salt kuvvetler olarak deyimlendiremez. Belirli miktarda s hareketinin ne kadar mekanik harekete dntn bilirsek, snn mahiyeti konusunda gene de bir ey bilmi olmayz; snn bu mahiyetini incelemek iin bu dnmleri daha ok incelemek gerekli olabilir. Onu, bir hareket biimi olarak kavramak, fiziin son ilerlemesidir ve bylece kuvvet kategorisi [sayfa 357] onun iinde yok edilmi olur: baz bakmlardan gei ilkeleri bakmndan[3*] bunlar, kuvvet olarak grnebilir ve bylece llebilirler. Istlarak bir cismin genlemesi yoluyla s llebilir. Burada s bir cisimden tekine lm ubuuna gememise, yani lek olarak i gren cismin ss deimemise, lmden, byklk deiiminden szedilemez. Yalnzca yle denir: s, cisimleri genletirir; buna karlk da yle denebilir: snn cisimleri genletirme kuvveti vardr, szleri yalnzca gereksiz szlerdir ve s, cisimleri genletiren kuvvettir sz de doru deildir; nk, 1 yaylma, rnein gazlarda, baka yollardan da salanr, ve 2 s, bylece tam olarak nitelendirilmi saylamaz. Baz kimyaclar, bileikleri yapan ve onlar bileik halde tutan kimyasal kuvvetten de szederler. Ancak burada gerek bir gei deil, eitli cisimlerin hareketlerinin tek bir cisimde toplanmas vardr ve "kuvvet", bylece snrna varmaktadr. Ama onun hl daha s retimi yoluyla llmesi mmkn olmakla birlikte, imdiye kadar bir sonu alnmamtr. Aratrlmam hareket biimlerini aratrmak yerine, bunlarn aklanmas iin kuvvet diye bir eyin kefedildii (rnein aacn su stnde yzmesi bir yzme kuvveti ile, n krlmas bir krlma kuvveti ile aklanr vb.), bylece aklanmam grngler kadar kuvvetin elde edildii yalnzca d grngnn salt bir bo sze evrildii her yerde olduu gibi burada da [s] salt bir bo sz haline gelir.[229] (ekim ve itimi mazur grme daha kolaylar; burada fiziki iin aklanmas mmkn olmayan bir sr grngler, isel bir bantnn sezildiini belirten ortak bir ad altnda toplanr.) Son olarak, organik doada kuvvet kategorisi [sayfa 358] tamamen yetersizdir, ama gene de srekli olarak uygulanmaktadr. Adalelerin yapt i, mekanik etkisine gre, adale kuvveti olarak tanmlanabilir ve llebilir, hatta baka llebilir ilevler, rnein eitli midelerin sindirim kapasitesi kuvvet olarak alnabilir, ama o zaman da samala varlr (sinir kuvveti gibi) ve herhalde, burada, kuvvetlerden yalnzca pek snrl ve mecaz anlamda szedilebilir (olaan deyimle, insann kuvvetini yeniden kazanmasdr). Ancak bu yanl kullanma, bir canl kuvvetten szedilmesine gtrmtr. Bununla, organik cisimde hareket biiminin mekanik, fiziksel, kimyasal biimden farkl olduu ve bunlarn tmn kendi iinde giderek tad sylenmek isteniyorsa, anlatm biimi pek rktr ve zellikle byledir, nk kuvvet hareketin aktarlmas olarak varsaylarak, burada organizmaya onun bir ierii ve ayrlmaz bir paras olarak deil de, dardan verilen bir ey olarak grlmektedir ve bu yzden de bu yaam kuvveti, btn doa-stclerin son sma olmutur. Kusur: 1. Kuvvet, genellikle bamsz bir varlk olarak ele alnr. (Hegel, Naturphil[osophie], [s.] 79.)[230] 2. Gizil, dingin kuvvet bu da hareket ile hareketsizlik (sredurum, denge) ilikisi ile aklanabilir ve burada da kuvvetlerin ortaya k zerinde durmak gerekir. *

Kuvvet (yukarya bkz.). Hareketin aktarlmas, kukusuz, ancak, ounlukla pek eitli ve karmak olan, zellikle makinelerde (buhar makinesi, tetikli silah, zemberek, ateleyici ve barut) bulunan btn [sayfa 359] deiik koullarn varl ile gerekleir. Bunlardan biri bulunmazsa, bu koul salanncaya kadar aktarlma olmaz. Bu durumda byle bir ey, kuvvetin bu son koulun gelmesiyle ortaya kabilecei, bir cisimde gizil bulunduu, bu cisme kuvvet tayc (barut, kmr) denebilecei biiminde dnlebilir, ama ite bu zel aktarlmann meydana gelmesi iin gerekte yalnz bu cismin deil, btn teki koullarn da bulunmas zorunluluu vardr. Kuvvet kavram, bize, belli snrlar iinde kendi isteimize bal olarak etkinlie geebilen, zellikle mekanik yer

deitirmeyi, baka cisimlerin hareketini salamamza, kaldrmaya, tamaya, frlatmaya, vurmaya vb. yarayan ve bylece yararl sonular meydana getiren kol adaleleri gibi hareket aktarma aralarna kendi bedenimizde sahip bulunmamz dolaysyla, kendiliinden gelir. Grnte burada hareket aktarlamaz, retilir ve bu da, genellikle, kuvvetin, hareket rettii kavramnn ortaya kmasn salar. Adale kuvvetinin de yalnzca aktarma olduu, ancak imdi fizyolojik bakmdan tantlanmtr. *

Kuvvet. Negatif yann da tahlil edilmesi gerekir: hareketin aktarlmasna kar koyan diren. *

Evrensel uzaya s dalm. l gksel cisimlerin canlanmas ile ilgili olarak Lavrov'un ileri srd btn varsaymlar (s. 109)[231] hareket kaybn ierir. Bir [sayfa 360] kez yaylan s, yani ilk hareketin sonsuz byklkteki ksm kaybolmutur ve kaybolmu olarak kalr. Helm-holtz'a gre, imdiye kadar bu ksm 453/454'e ulamtr. Demek ki, sonunda insan, hareketin biti ve kesilme noktasna geliyor. Sorun, sonunda ancak, uzaya yaylan snn yeniden nasl yararl hale gelebileceinin gsterilmesinden sonra zlmtr. Hareketin dnm teorisi, bu sorunu kategorik olarak ortaya koyar, ve bu, yantn geciktirmekle, ya da ihmal etmekle geitirilemez. Ancak, sorunun ortaya konulmasyla, ayn anda bu sorunun zm koullar da verilmi olur c'est autre chose[4*] Hareketin dnm ve yokedilmezlii ancak bundan 30 yl nce kefedildi, sonularnn gelitirilmesi ve ilenmesi de ancak son zamanlarda oldu. Grnte kaybolan snn ne olduu sorusu ancak 1867'den sonra (Clausius)[232] nettement posee.[5*]Henz zmlenmemi olmasna amamal; kk aralarmzla bir zme ulamak iin daha uzun zaman geebilir. Ama, doada mucize diye bir eyin bulunmad ve bulutsu yuvarlan ilk ssnn uzay dnda bir yerden bir mucize eseri ona aktarlmam olduu ne kadar kesilie, bu sorunun da gelecekte zlecei o kadar kesindir. Hareketin toplam miktarnn sonsuz ve dolaysyla tkenmez olduu da her ayr durumdaki zorluklarn stesinden gelmekte ayn lde ok az yardmcdr; bu da lm evrenlerin yeniden canlanmas konusunda, kuvvetin kayb ile her zaman balants olan ve bu yzden ancak geici durumlar olan yukardaki varsaymlardaki durumlar dnda yeterli deildir. evrim henz tmyle izlenebilmi deildir ve yaylan snn yeniden kullanlabilme olana kefedilinceye kadar da izlenemeyecektir. [sayfa 361] *

Clausius onu iyi anlayabiliyorsam evrenin yaratldn tantlyor, ergo[6*] madde yaratlabilir, ergo, o yokedilebilir, ergo, kuvvet ya da hareket de yaratlabilir ve yokedilebilir, ergo, "kuvvetin saknm" teorisinin tm samadr, ergo, onun bundan kard tm sonular samadr. *

Clausins'un ikinci yasas vb., nasl formle edilirse edilsin, enerjiyi, nicel bakmdan olmasa bile, nitel bakmdan kaybolmu olarak gsteriyor.Entropi doal yoldan yokedilemez, ama mutlaka yaratlabilir. Dnya saati kurulmu olmaldr ve ondan sonra dengeyi buluncaya kadar iler, bir daha onu ancak bir mucize dengeden karp iletebilir. Kurma iin kullanlan enerji, hi deilse nitelik bakmndan kaybolmutur ve ancak dardan bir itmeile yeniden ortaya karlabilir. O halde dardan bir itme balangta da gerekliydi; o halde evrende bulunan hareketin ya da enerjinin miktar her zaman ayn deildi, o halde enerjinin yaratlmas zorunlu olmutur, yani yaratlabilir, ve dolaysyla yok edilebilir. Ab absrdn[7*] *

Thomson, Clausius, Loschmidt iin sonu: Eski duruma dn, itmenin kendi kendini itmesinden ve [sayfa 362] bylece l gksel cisimlerin ortamdan kp geri dnnden meydana gelir. Oysa, itmenin hareketin asl aktif yan, ekimin de pasif yan olduunun tant da buradadr. *

Gazlarn hareketinde buharlama srecinde ktlelerin hareketi dorudan doruya molekler harekete geer. Dolaysyla, gei burada yaplmaldr. *

Topaklanma durumlar nicelik deiiminin nitelik deiimine dnt dm noktalan. *

Yapma gazlarda zaten negatif ekimin itmeye dnmesi, bu sonuncusu yalnz gaz ve esirde (?) gerektir. *

Mutlak 0'de hi bir gaz mmkn deildir, molekllerin btn hareketi durur; kk bir basn, dolaysyla onlarn kendi ekimi, hepsini biraraya gelmeye zorlar. Bundan dolay srekli bir gaz mmkn deildir. [sayfa 363] *

mv2 gazlarn kinetik teorisi ile gaz moleklleri iin de tantlanmtr. Demek ki, ktle hareketi ile molekl hareketi iin ayn yasa geerlidir: ikisi arasndaki fark burada ortadan kalkyor. *

Kinetik teori, yukar doru abalayan molekllerin ayn zamanda aaya doru nasl basn yapabildiklerini ve uzay karsnda atmosferin azok daha srekli olduu varsaylarak ekime karn dnyann merkezinden nasl uzaklaabildiklerini, oysa ekimin uzakln karesine gre azalmasna karn belli bir uzaklkta bu kuvvet ile durmak ya da geri dnmek zorunda nasl kaldklarn tantlamaldr. *

Gazlarn kinetik teorisi: "Bir tam gazda ... molekller zaten birbirinden ylesine uzaktr ki, birbirlerini karlkl olarak etkilemeleri hesaba katlmayabilir." (Clausius, s. 6.)[233] *

Aralarndaki boluu dolduran nedir? Esir de byle.[234] O halde bu da molekl ve atom hcrelerine gememi bir madde nermesidir. *

Teorik gelimeye ait karlkl kartlarn nitelii: [sayfa 364] horror vacui'den[235] mutlak bo evrensel uzaya gei birdenbire yaplmtr, ancak ondan sonra esir gelir. *

Esir. Eer esir diren meydana getiriyorsa, a kar da diren gstermelidir ve bylece belli bir uzaklkta geirmemelidir. Ama esirin kgeirmesi, onun arac olmas, onun ayn zamanda a da diren gstermesini iermesi gerekir, aksi halde k onun iersinde titreim meydana getiremez. Mdler'in ortaya att ve Lavrov'un[236] belirttii tartmal sorunlarn zm budur. *

Ik ve karanlk, kukusuz, doadaki en keskin, en belirgin kartlklardr; bunlar, drdnc incilden[237] 18. yzyln aydnlanma dnemine kadar din ve felsefe iin belgatl terimler olarak hizmet grmlerdir. Fick,[238] s. 9: "Fizikte ok zaman nce kesinlikle ortaya kan, yaylan s diye adlandrlm hareket biiminin btn temel esasl alardan k[8*] adn verdiimiz hareket biimi ile zde olduu yasas." Clerk Maxwell, [239] s. 14: "Bu nlar (yaylan snn) k nlarnn

btn fiziksel zelliklerini gsterirler ve yansma yeteneine vb. sahiptirler. ... Is nlarnn bazs, k nlar ile zdetirler, dier taraftan s nlarnn baz eitleri de gzlerimiz zerinde bir etki yapmazlar". O halde karanlk k nlar vardr ve k ile karanlk arasndaki nl kartlk, doabilimde mutlak [sayfa 365] kartlk olmaktan kar. En koyu karanlk da, en parlak, en keskin k gibi, gzlerimiz zerinde ayn kamatrma etkisini meydana getirir ve bu bakmdan bizim iin zdetir. Gerekte, gne nlarnn titreim uzunluuna gre deiik etkisi vardr, en uzun dalga uzunluunda olanlar s, orta dalga uzunluunda olanlar k, en ksa dalga uzunluunda olanlar kimyasal etki tarlar (Secchi, s. 632 ve devam), bu etkinin maksimas birbirlerine iyice yaklatnda etkileri bakmndan d n gruplarnn i minimalan k nlar grubuna girer.[240] Neyin k olduu, neyin olmad, gzn yapsna baldr. Gece hayvanlar, s nlarnn deil ama, kimyasal nlarn bir ksmn olsun belki grebilirler, nk gzleri bizimkilere gre daha kk dalga uzunluuna uyarlanmtr. Dalga uzunluklarna gre etkileri farkl ama dar snrlar iersinde badaan n eidi yerine bir tek n eidi kabul edilirse (bilimsel olarak yalnz bir eit tanyoruz, geriye kalanlar henz olgunlamam sonulardr), glk ortadan kalkar. *

Hegel, k ve renk teorisini saf dnceden hareketle kurar, gene de, bunu yaparken, rnein Newton'a kar ressamlarn kulland renkler karmn ileri srerken yapt gibi (s. 314, alt ksm), yontulmam dargrl deneyin en kaba grgclne der (bu nokta, o zaman henz aa kavumad iin bir lde hakl olabilirdi). [241] [sayfa 366] *

Elektrik. Thomson'un haydut masallar ile Hegel'i karlatrnca, [Naturphilosophie, s.] 346-347, ayn ey ortaya kar. te yandan Hegel, srtnme ile meydana gelen elektrii, akkan teorisi ve elektriksel madde teorisinin tersine, aka gerilim olarak anlar (s. 347). *

Coulomb, "uzaklklarnn karesi ile ters oranda birbirini iten elektrik paracklarndan" szederken, Thomson, bunu soukkanllkla tantlanm olarak kabul ediyor ([s.] 358),[242] Gene kendisi, elektriin "biri pozitif ve biri negatif iki akkandan" meydana geldii, "bunlarn paracklarnn birbirini ittii" varsaymn ileri sryor ([s.] 366). Elektriin ykl bir cisimde yalnzca atmosfer basnc ile alkonaca syleniyor ([s.] 360). Faraday, elektrii, atomlarn (ya da molekllerin, ki bu daha karmakark bir ey) kart kutuplarna oturttu ve ilk kez olarak, elektriin akkan bir ey deil, bir hareket biimi, bir "kuvvet", olduunu syledi (s. 378). Yal Thomson'un kafasnn almad ey, kvlcmn madd bir ey olmasdr. Faraday, daha 1822'de, bir anlk endksiyon akmnn ikincisi gibi birincisi, geri dnen akm "volta bataryas ile retilen akma gre, Leyden iesinin boaltlmasyla retilen akmdan daha ounu saladn" kefetti, btn sr burada toplanyordu ([s.] 385). Kvlcm, imdi zel durumlar ya da grntler olarak bilinen bir sr haydut masallarnn konusu olmutur: Pozitif bir cisimden kan kvlcmn "nlarn kalemi, fras ya da konisi" olduu, boaltma noktas olan ucu olduu; te yandan, negatif kvlcmn da bir "yldz" olduu sylenir ([s.] 396). Ksa bir kvlcmn [sayfa 367] hep beyaz, uzunun ounlukla krmzms ya da morumsu olduu ileri srlr. (Kvlcm konusunda Faraday'n ahane samas, [s.] 400.) Ba iletkenden [elektrik makinesinden] bir metal kre ile karlan kvlcmn beyaz, elle karlann mor, slaklkla karlann krmz olduu sylenir ([s.] 405). Kvlcm, yani k, sylendiine gre, "elektrie zg deildir, ancak havann basncnn sonucudur. Hava hzla ve anszn, bir elektrik kvlcm iinden geince skr"; bu da Filadelfiya'da Kinnersley'in deneyi ile tantlanmtr, buna gre kvlcm "tpte havann ani bir ince yarn" meydana getirir ve suyu tpe iter ([s.] 407.) Almanya'da 30 yl nce Winterl ile bakalar, kvlcmn ya da elektriin nn "atele ayn zellikte" olduuna ve iki elektriin birlemesiyle meydana geldiine inanyorlard. Buna karlk Thomson, iki elektriin birbirine raslad yerin k bakmndan en zayf olduunu, te-i kinin pozitif ve te-birin negatif utan olduunu ciddiyetle tantlyor! ([s.] 409-410). Burada, atein, hl daha tamamen gizemli bir ey olduu apaktr. [Thomson] ayn ciddiyetle Dessaignes'nin deneylerini [belirtiyor], bu deneylere gre, barometre ykselirken ve scaklk derken, cam, reine, ipek vb. cvaya batrlnca negatif elektrikli, barometre derken ve scaklk ykselirken ise pozitif elektrikli, yazn temiz olmayan cvaya batrlnca hep pozitif elektrikli, temiz cvaya batrlnca hep negatif elektrikli olurlar; altn ve baka eitli metaller yazn snnca pozitif elektrikli ve souyunca negatif elektrikli, kn da bunlarn tersi olurlar; barometre yksek iken ve kuzey rzgr esince "son derece elektrikli", barometre ykselirken pozitif, scaklk derken negatif elektrikli olurlar vb. ([s.] 416). Is bakmndan grn: "termoelektrik etkileri [sayfa 368] retmek iin, s kullanmak gerekli deildir. Zincirin bir halkasnda scakl deitiren*herhangi bir ey ... mknatsn almnda bir sapmaya neden olur." rnein, bir metalin buzla soutulmas ya da esirin buharlamas! ([s.] 419.) Elektro-kimyasal teori ([s.] 438), "hi deilse son derece ustaca ve aklauygun olarak" kabul edilir. Fabroni ve Wollaston ok nceleri, yaknlarda da Faraday, galvanik elektriin kimyasal srelerin basit bir sonucu olduunu ileri srmlerdi, hatta Faraday, svda meydana gelen atomlarn yer deiiminin doru bir aklamasn yapm, elektrik miktarnn elektrolitik rnn miktar ile lldn ortaya koymutu.

Thomson, Faraday'm yardm ile yle bir yasaya ulayor: "Her atomun doal olarak ayn miktarda elektrikle evrili olmas gerekir ve bylece bu adan s ve elektrik birbirine benzer."[9*] ([s.] 454.) *

Statik ve dinamik elektrik. Statik ya da srtnme elektrii, doada elektrik biiminde, ama dengeli olarak, ntr durumda bulunan hazr elektriin gerilim haline sokulmasdr. O halde bu gerilimin ortadan kaldrlmas, dalan elektriin naklolunduu anda ve lde ntr durumu yeniden meydana getiren bir kvlcmla aniden de olur. te yandan, dinamik ya da galvanik elektrik, kimyasal hareketin elektrie dnmesinden retilen elektriktir. inko, bakr vb. eriyiinde belli koullar altnda elde edilir. Burada gerilim ani deil, sreklidir. Her an [sayfa 369] iin yeni + ve elektrik baka bir hareket biiminden elde edilir, var olmayan elektrik + ve elektrie ayrlr. Sre sreklidir ve bu yzden de sonucu olan elektrik sreklidir, anlk bir gerilim ya da boalm deil, srekli bir akmdr ve bu akm kutuplarda tekrar meydana geldii kimyasal harekete dnebilir ki, buna da elektroliz denir. Bu srete ve kimyasal bilemeden elektrik elde etmede (burada s yerine elektrik, baka koullar altnda serbest kalan s kadar elektrik serbest kalr, Guthrie, s. 210),[243] akm svda izlemek mmkndr (bitiik moleklerde atom deiimi olur akm budur). Mahiyeti gerei akm olan bu elektrik, gene bu yzden dorudan doruya statik elektrie evrilemez. Ama endksiyon yardmyla daha nce bu biimde bulunan ntr elektrik olarak ntr durumdan karlabilir. Konunun z bakmndan, elde edilen elektriin, onu meydana getiren elektrii izlemesi gerekir ve bundan dolay da akc bir karakterdedir. Oysa, burada akm younlatrmak ve statik elektrik haline evirmek, ya da akmn zelliini gerilimin zellii ile birletiren daha yksek bir biime dntrmek olana apaktr. Bu ise Ruhmkorffun makinesi ile zlr. Makine, bu sonucu veren endksiyon elektrii salar. *

Diyalektiin ok gzel bir rnei, gnmzn teorisine gre benzer magnetik kutuplardaki itmenin benzer elektrik akmlarnn ekimi ile aklanmas yoludur (Guthrie, s. 264). [sayfa 370] *

Elektro-kimya. Wiedemann, elektrik kvlcmnn kimyasal paralanma ve sentez zerindeki etkisini anlatrken, bunun daha ok kimyay ilgilendirdiini sylyor.[244] Ayn konuda, kimyaclar da, bunun artk daha ok fizii ilgilendirdiini sylyorlar. Bylece, en nemli sonularn beklendiimolekl ve atom biliminin deme noktasnda, her ikisi, yetersizliklerini iln ediyorlar. Srtnme ve arpma, ilgili cisimlerde, koullara gre s, elektrik vb. gibi eylere ayran bir isel hareket, molekl hareketi meydana getirirler.Ancak bu hareket sadece geicidir: Cessante causa cessat effectus.[10*] Belirli bir aamada hepsi bir srekli molekl deiimine, bir kimyasal deimeye dnrler. [sayfa 371]

Dipnotlar [1*] Bu kitabn 105-106. sayfalarna baknz. -Ed. [2*] Engels bu notu Hareketin Temel Biimleri" blmnde kullanmtr. (Bu kitabn 108. sayfasna baknz.) italikler Engels'indir. Ed. [3*] Yani hareketin eitli biimleri, mekanik hareket, s, elektrik vb.. -Ed. [4*] Bu baka bir eydir. -Ed. [5*] Aka ortaya kondu. -Ed. [6*] O halde. -Ed. [7*] Samalk. -. [8*] talikler Engels'indir. -Ed. [9*] talikler Engels'indir. -Ed. [10*] Neden sona erince, etki de sona erer. . Aklayc Notlar [228] Francis Bacon, Novum Organum, kitap II, zdeyiler XX, 1620'de Londra'da yaynlanmtr. -355. [229] Hegel'in u notu ile karlatrnz: "Bununla, ierik bakmndan, grngnn yani bu cisimlerin birbiriyle ilikisinin hareket iinde ierdii eyin, kuvvetin kendine yansyan belirleniminin biiminden baka bir ey olmad, bylece sonucun da bombo bir totoloji olduu sylenmi olur." (Hegel, Mantk Bilimi, kitap II, blm I, ksm 3, bo totoloji aklamalarnn biimsel yntemi zerine gzlem.) -358. [230] G. W. F. Hegel, Doa Felsefesi, paragraf 266, Gzlem. -359. [231] Engels, Lavrov'un Bir Dnce Tarihi Denemesi, adl kitabna (cilt 1, 1875'te St. Petersburg'da anonim olarak yaynlanmtr)

deiniyor. Kitabnn 109. sayfasnda, "Dnce Tarihinin Kozmik Temeli" blmnde Lavrov yle yazar: "l gezegen ve uydu sistemleriyle birlikte l gneler, biimlenme sreci iindeki yeni bir bulutsuya dmedikleri srece uzayda hareketlerini srdrrler. Sonra l dnyann kalntlar yeni dnyann biimlenme srecini abuklatrma malzemesi olur." Lavrov bir dipnotunda, Zllner'in, snk gksel cisimlerin canszlk durumunun "ancak d etkilerle, rnein baka bir cisimle srtnmeden doan s ile son bulabilecei" grn belirtir. 360. [232] Bkz: 224. numaral aklayc not. -361. [233] Bkz: 224. numaral aklayc not. -364. [234] Anlalan, Engels, Clausius'un gksel cisimlerin dnda bulunur halde sz arasnda esire deindii, yukardaki brorn 16. sayfasn kastediyor. Burada da, ayn esir sorunu, cisimlerin dnda olmamakla birlikte, cisimlerin anlk sreli paralar arasndaki boluklarda szkonusudur. -364. [235] Horror vacui. Boluktan nefret etme. Aristoteles'e kadar giden, "doa boluktan nefret eder," yani bo bir yerin meydana gelmesine izin vermez gr 17. yzyln yarsna kadar doabilimde egemendi. Bu "nefret" tekiler yannda, pistonda suyun niin ykseldiinin nedeni olarak veriliyordu. 1643'te Torricelli atmosfer basncn kefetti ve bylece boluun olanakszl grn rtt. -365. [236] Engels, Lavrov'un adn Rus harfleriyle yazyordu. Engels burada Lavrov'un kitabna deiniyor (231 numaral nota baknz). Lavrov, "Dnce Tarihinin Kozmik Temeli" blmnde, uzak mesafelerden gelen n snmesi konusunda eitli bilim adamlarnn (Albers, V. Struve) grlerini belirtir (s. 103-104). -365. [237] St. John, I'e gre Gospel. -365. [238] Fick, Die Naturkrfte in ihrer Wechselbeziehung ("Doal Glerin Karlkl Etkisi"), Wrzburg 1869. -365. [239] Maxwell, Theory of Heat, Fourth Edition, London 1875, s. 87, 185 -365. [240] Engels, Secchi'nin kitabnn 632. sayfasndaki bir diyagrama deiniyor. Bu, diyagram, gne nlarnn dalga uzunluu ile termal, ksal ve kimyasal etkileri arasndaki ilikiyi gsterir. Bunun temel ksmlar aadadr:

BDN erisi, en uzun s dalga nlarndan (B noktasnda) en ksa nlara kadar (N noktasnda) s radyasyonunun younluunu gsterir. AMH erisi, en uzun dalga nlarndan (A noktas) en ksa dalga nlarna (H noktas) kadar k radyasyonunun younluunu gsterir. IKL erisi, en uzun dalga nlarndan (I noktas) en ksa dalga nlarna kadar (L noktas) kimyasal nlarn younluunu gsterir. Her durumda da nlarn younluu, PW izgisinden eri zerinde noktann uzakl ile gsterilir. -366. [241] Engels, Hegel'in Doa Felsefesi'ne deiniyor; Berlin basks, 1842, paragraf 320, ek. -366. [242] Burada ve daha sonra Engels Th. Thomson'un u yaptna deiniyor: An Outline of the Sciences of Heat and Electricity, 2nd edition, London 1840. Engels "Elektrik" blmnde bu aktarmalar kullanmtr.-367. [243] Burada ve bir sonraki notta Engels, ngiliz fizikisi Frederick Guthrie'nin u kitabna deiniyor: Magnetism and Electricity. London and Glasgow 1876. Guthrie, (s. 210) yle yazar: "Akmn kuvveti, okside olan bataryada zen inko miktar oranndadr ve bu inkonun oksidasyonunun serbest brakt s oranndadr." -370. [244] Bkz: Wiedemann, Die Lehre von Galvanismus und Elektromagnetismus, III, Braunschvveig 1874, s. 418 (bkz: 95 numaral aklayc not). -371.

[K M Y A]

KMYASAL olarak gerek bir trde madde kavram eskia kadar eskidir, iki cismin kimyasal eilimi ortak bir nc cismi ieren herbiri cisme dayanr, eklindeki Lavoisier'ye kadar uzanan tamamen ocuka bir gre tekabl eder (Kopp, Entvickelung, s. 105).[245] *

Bylesine eski, uygun ve daha nce allm olan pratie uyarlanm yntemler baka dallara aktarlyor [sayfa 372] ve orada da birer engel meydana getiriyorlar: kimyada bileiklerin yzde hesab, bileiklerin deimez oran yasasn ve ok katl oran ortaya karmay olanakszlatrmada en elverili yntemdi ve gerekten ele uzun sre bunlarn kefedilmesini engelledi. *

Atomculuk ile kimyada yeni bir a balyor (modern kimyann babas Lavoisier deil, Dalton'dur) ve fizikte de, byle bir dnem, molekl teorisi ile almt (deiik bir biimde, ama hareket biimlerinin deimesiyle, aslnda bu, srecin yalnz teki yanm gsterir). Yeni atomculuu, daha ncekilerden ayran ey, maddenin yalnz sakl olmakla kalmayp, ayn zamanda, eitli aamalardaki sakl paralarn (esir atomlar, kimyasal atomlar, ktleler, gksel cisimler) eitli dm noktalar olduunu, bunlarn genel maddenin eitli niteliksel varlk biimlerini saptadn arlkszla ve itilmeye kadar (budalalar dmda) ileri srmemesidir. *

Niceliin nitelie dnmesi: 2:3'n kokuya kadar bambaka zellikler meydana getirdii en basit rnek oksijen ve ozon'dur. Bunun gibi kimya, teki cisimlerin allotropisi, molekllerdeki atom saysnn deiik olmasyla aklanr. [sayfa 373] *

Adlarn nemi. Organik kimyada bir cismin nemi, ayn zamanda onun ad, artk yalnzca bileimi deil, daha ok bal olduu dizideki durumu ile saptanr. O halde bir cismin byle bir diziye bal olduunu anlarsak, eski ad onu anlamaya bir engel olur ve bir dizi ad ile deitirilmesi gerekir (parafinler vb.). [sayfa 374]

Aklayc Notlar [245] H. Kopp, Die Entwickelung der Chemie in der neueren Zeit, 1. Abt, Mnchen 1871, s. 105. -372.

[BYOLOJ]

TEPK. Mekanik, fiziksel (baka deyimle s vb.) tepki, tepkinin her ortaya knda tkenir. Kimyasal tepki, kimyasal tepki gsteren cismin bileimini deitirir ve ayn cisimden yeni bir miktar eklenince tazelenir. Yalnz organik cisim bamsz olarak tepki gsterir kukusuz, kendi g alan iinde (uyku) ve besin salama da varsaylarak ama besinin salanmas, ancak sindirildikten sonra etkindir, daha alt aamalardaki gibi hemen olmaz; bylece burada organik cismin, bamsz bir tepki gc vardr, yeni tepki onun aracl ile olmaldr. [sayfa 375] *

Yaam ve lm. lm, yaamn temel bir esi olarak kabul etmeyen ve unu anlamayan bir fizyoloji, imdiden bilim olarak geerli deil (bkz: Hegel, Enz [yklopdie], I, s. 152-153).[246] Yaamn yadsnmas temel olarak yaamn bizzat iinde vardr, yle ki yaam, daima onun zorunlu sonucuyla, yani daima iinde tohum halinde bulunan lmle bantl olarak dnlr. Yaamn diyalektik kavran bundan baka bir ey deildir. Ama bunu bir kez anlayan kii iin, ruhun lmszl ile ilgili btn szler deerini yitirir. lm, ya onu meydana getiren kimyasal unsurlardan baka geriye bir ey brakmayan organik cismin zmesi-dir, ya da yalnzca insandan deil, btn canl organizmalardan sren bir yaam ilkesini, azok ruh demek olan bir eyi geride brakr. Demek ki, burada diyalektik yardm ile yaam ve lmn mahiyeti konusunda basit bir aydnlanma, ok eski bir boinan ortadan kaldrmaya yetiyor. Yaamak lmek demektir. *

Generatio aequivoca[1*] imdiye dek yaplan btn aratrmalar uraya varyor: ayrma halindeki organik maddeleri ieren ve havann szabildii svlarda ilkel organizmalar, tekhcreliler, mantarlar, halamllar meydana gelir. Bunlar nereden geliyor? Bunlar generatio aeauivoca ile mi, ya da atmosferden gelen tohumlardan m meydana gelmilerdir? O halde

aratrma ok dar bir alanla, plasmogoni[247] sorunu ile snrlanmtr. Yeni canl organizmalarn, baka organizmalarn [sayfa 376] ayrmasyla meydana gelebilecei varsaym, esas olarak, deimez trler dnemine aittir. O zamanlar, btn organizmalarn, en karmak olanlarnn bile canl olmayan maddelerden ortaya ktn varsaymak zorunluluu vard ve bir yaratma eylemine bavurmak istemeyince de, bu srecin organik dnyadan km bir malzeme ile daha kolay aklanabilecei grne kolayca varlyordu; artk hi kimse, bir memeli hayvann dorudan doruya inorganik maddeden kimyasal yollarla meydana gelebileceine inanmyordu. Ancak byle bir varsaym bilimin bugnk durumu ile dorudan doruya atr. Kimya, l organik cisimlerin ayrma srecinin tahlili ile bu srecin her ardk admndan, zorunlu olarak, giderek daha ok l, inorganik dnyaya giderek daha ok yakn, organik dnyann giderek daha az kullanabilecei rnler verdii ve bu srece, bu ayrma rnlerinin daha nce varolan uygun bir organizma tarafndan yeterince erken olarak sourulabilmesiyle ancak mmkn olabilecek bir kullanma yn verilebildiini tantlad. Hcrelerin meydana gelmesinde en nemli ara olan protein, hepsinden nce paralanr ve imdiye kadar da yeniden yaplmas mmkn olmamtr. Dahas var. Bu aratrmalarda organik svlardan ilk reyii konu olarak alman organizmalar, olduka ilkel olmakla birlikte, aslnda bakteriler, mayalar vb. olarak, deiik evrelerden meydana gelmi bir yaam sreci ve halamllar gibi ksmen olduka iyi gelimi organlar bulunmas bakmndan farkllk gsterirler. Hepsi en azndan tekhcrelidir. Ancak yapdan yoksun monerleri tandmzdan bu yana, tek bir hcrenin meydana geliini bile, yapdan yoksun canl protein yerine l madde ile aklamaya kalkmak, birazck kokmu su ile doann, binlerce ylda yaratt eyi [sayfa 377] 24 saatte yapmaya zorlanabileceini sanmak sama olur. Pasteur'n bu yndeki deneyleri[248] yararszdr. Kendisi, byle bir olanaa inananlara, yalnz bu deneylerle olanakszl asla tantlayamayacak. Ama deneyler, bu organizmalar, onlarn yaam, tohumlan vb. konusunda byk bir aydnlanma salad iin nemlidir. * MORZ WAGNER, NATURWISSENSCHAFTLICHE STREITFRAGEN, I (AUGSBURCER ALLGEMENE ZETUNG, BELAGE, 6, 7, 8 EKM 1874)[249]

Liebig'in, yaamnn sonuna doru Wagner'e syledikleri (1868): "Ancak unu varsayabiliriz ki, yaam, madde kadar eskidir, lmszdr ve yaamn kkeni konusundaki btn anlamazlk noktas bana gre bu basit varsaymla ortadan kalkar. Gerekte, organik yaam, karbon vebileikleri[2*] (!) gibi neden ilk balang olarak dnlmesin, ya da genellikle tm yaratlamaz ve yok edilemez zellikteki madde, uzayda maddenin hareketi ile srekli olarak bantl olan kuvvetler diye kabul edilmesin?" Liebig daha sonra yle diyordu (Wagner'e gre, Kasm 1868'de): Kendisi de, gezegenimizdeki organik yaamn, uzaysal uzaydan "ithal" edilebilecei varsaymn "kabul edilebilir" gryor. Helmholtz (Thomson'un Handbuch der theoretischen physik kitabna nsz, Almanca bask, blm II): "Cansz maddeden organizmalar meydana getirme [sayfa 378] yolundaki btn abalarmzn baarszla uramas halinde*[3*] yle bir soru sormamz bana doru bir yntem gibi grnyor: yaam aslnda sonradan m ortaya kt, madde kadar eski deil mi, onun tohumlar baka bir gksel cisimden tekine tanarak elverili bir toprak bulup her yerde geliti mi?" [250] Wagner: "maddenin yok edilmez ve gelip geici olmad, ... hi bir kuvvetle hilie indirgenemeyecei gerei, kimyac iin onun 'yaratlamaz' nitelikte kabul edilmesine yeter* ... Ama imdi egemen olan gre (?) gre yaam, en ilkel organizmalar meydana getiren baz basit elementlerdeki bir 'zellik' olarak grlyor, kukusuz bu zelliin szkonusu temel maddelerle onlarn bileikleri[4*] (!!) kadar eski olmas gerekir." Bu anlamda Liebig gibi (Chemische Briefe, 4. basm) bir canl kuvvetten de, "yani fiziksel kuvvetlerde"[251] ve onlarla birlikte etkileyen, maddenin dnda etkin olmayan 'bir biim verici ilkeden' szedilebilir. Bu canl kuvvet, 'maddenin bir zellii' olarak ... ancak sonsuzluktan bu yana sonsuz uzayda saysz noktalarda var olan, ama zaman dnemleri iinde yeteri kadar ok yer deitirmek zorunda kalan uygun koullar altnda kendini gsterir." Demek ki, eski akkan dnyada ya da imdiki gnete yaam mmkn deildir, ama kor halindeki cisimler son derece geni lde yaygnlam atmosfere sahiptir. Bu atmosferler, en son gre gre, son derece seyreltik biimde uzay dolduran ve cisimler tarafndan ekilen ayn materyallerden meydana gelmitir. Gne sisteminin gelitii dnem, bulutsu ktle, Neptn'n yrngesinin tesine kadar uzanr; iindeki btn su (!) karbonik asit bakmndan zengin bir atmosfer iinde buhar halinde ok ykseklere kadar dalmtr, onunla [sayfa 379] birlikte, en ilkel tohumlarn varl iin gerekli temel materyaller de dalmtr, bu atmosferde "ok eitli blgelerde ok deiik scaklk dereceleri vardr, bundan dolay da, her zaman herhangi bir yerde organik yaam iin gerekli koullarn bulunmas gerektii varsaym tmyle dorulanmtr.* Buna gre, dnen kozmik bulutsu ktleleri gibi gksel cisimlerin atmosferleri, canl biimin srekli muhafaza odalar, organik tohumlarn yeerme yerleri olarak kabul edilebilir." And Dalarnda, ekvatorun altnda, atmosferin 16.000 ayak yksekliine kadar gzle grnmeyen tohumlara sahip en kk canl tekhcreli hayvanlar yn halinde atmosferi doldururlar. Perty'nin dediine gre, bunlar "hemen her zaman vardr". Yalnz, kzgn scakln onlar ldrd yerde yokturlar. Bu yzden onlar iin (vibrinoidler vb.)"btn* gksel cisimlerin buhar kua iinde de" var olduklar, "ayn koullarn bulunduu her yerde" bulunduklar dnlebilir. "Cohn'a gre bakteriler ... ylesine kktr ki, bir milimetrekpte 633 milyon tanesi yer bulur ve 636.000 milyon tanesi ele ancak bir gram arlndadr. Mikrokoklar daha da kktr", belki en kkleri bile deildir. Ama ok eitli biimlerdedirler. "Vibrinoidler ... bazan kre, bazan yumurta biiminde, bazan ubuk ya da sarmal biimindedir" (demek ki, nemli saylabilecek bir biime sahiptirler). "u ok yerinde varsayma kar henz geerli bir itiraz ykselmemitir: hayvan

ve bitki arasnda bulunan bu ve benzeri[5*] en basit (!!) ntr varlklar ... bireysel deiiklikleri ve kazanlm belirtileri kendilerinden sonrakilere miras brakma yetenekleri dolaysyla, gksel cisimlerin deiik fiziksel koullarnda, meydana gelen bireysel deikenliklerin yerel farklar karsnda, ok uzun zaman [sayfa 380] dnemleri iinde her iki doa zenginliinin btn deiik ve daha yksek canl varlklarn gelitirebilirler[6*] ve gelitirmek zorunda kalmlardr."[7*] Biyoloji, kimyaya yakn bir bilim olmasna karn Liebig'in bu bilimde ne kadar acemi olduu dikkati ekiyor. Kendisi, Darwin'i ilk kez ancak 1861'de, Danvin'i izleyen nemli biyolojik ve paleontolojik-yerbilimsel yaptlar ise ok daha sonra okudu. Lamarck' "hi okumamt". "1859'dan nce L. v. Buch, d'Orbigny, Mnster, Klipstein, Kauer tarafndan yaynlanan nemli pa-leontolojik zel aratrmalar, Quenstedt'in eitli yaratklarn kaltmsal bants zerine dikkati ekici bir k getiren tal sefalodlarla ilgili aratrmalar da, ona tamamen yabanc kalmt. Ad anlan btn aratrmaclar ... olgularn zoru ile, nerdeyse isteklerine aykr olarak, Lamarck'm kken varsaymna itilmilerdi" ve hem de Darwin'in kitabndan nce, "Buna gre soy teorisi, tal organizmalarn karlatrmal incelemesi ile geni lde uraan bilginlerin grlerinde daha nceleri sessizce kk salmt. ... L. v. Buch, 1832'de,ber die Ammoniten und ihre Sonderung in Familien adl yaptnda ve 1848'de Berlin Akademisi nnde okuduu 'Ortak kkenin belirtileri olarak organik biimlerin tipik yaknlna ilikin Lamarck'n fikri' konulu yazsnda deimez gereklerin bilimi iine bunu sokmutu." 1848'de ammonitlerle ilgili aratrmasna dayanarak unu ileri sryordu: "Eski biimlerin kayboluu ve yeni biimlerin ortaya k organik yaratklarn tamamen yok olmasnn sonucu deil, tersine, yalnzca deien yaam koullar dolaysyla eskiyen biimlerden yeni trlerin meydana gelmesidir."[8*] [sayfa 381] Yorumlar. "lmsz yaam" ve tohumlarn dardan ithali ile ilgili yukardaki varsaym ilkin unlar gerektiriyor: Proteinin lmsz varl, Btn organik eylerin geliebildii ilk biimlerin lmsz varl. Her ikisi de kabul edilemez. Ad l. Liebig'in, karbon bileiklerinin karbonun kendisi gibi lmsz olduu yolundaki iddias, yanl deilse bile phelidir. Karbon basit midir? Deilse, bu haliyle lmsz deildir. Karbon bileikleri, ayn karm, scaklk, basn, elektrik gerilimi vb. koullar altmda kendi kendilerine durmadan oalmalar anlamnda lmszdrler. Ama, rnein en basit karbon bileiklerin, Co 2 ya da CH4, her zaman ve azok her yerde var olduklar, srekli olarak ise oalmadklar ve gene ortadan kaybolduklar hem de elementlerden ve elementlere anlamnda lmsz olduklar imdiye dek ileri srlmemitir. Eer canl protein teki karbon bileikleri gibi ayn anlamda lmsz ise, bilindii gibi srekli olarak elementlerine ayrmakla kalmayp, ayn zamanda daha nce hazr bulunan proteinin yardm olmakszn elementlerden srekli olarak retilmesi gerekirdi ki, Liebig'in vard sonu bunun tersidir. c) Protein, bildiimiz en dayanksz karbon bileiidir. Yaam dediimiz kendine zg ilevlerini yerine getirme yeteneini yitirir yitirmez ayrr ve bu yeteneksizliin erge ortaya kmas onun doasnda vardr. Ve lmsz varsaylan, st snr scakl bylesine dk olmasna 100 C'den daha az karn, uzayda, scaklk, basn deiikliinde, besin, hava vb. eksikliinde dirimliliini koruyan, bu bileiktir! Proteinin varolma koullar, bilinen teki btn karbon [sayfa 382] bileiklerine gre sonsuz lde karmaktr, nk yalnz fiziksel ve kimyasal deil, ayn zamanda beslenme ve solunum ilevleri, fiziksel ve kimyasal bakmdan snrl bir ortam gerektirir ve btn bu mmkn olan deiiklikler altnda lmszl salayan bu ortam mdr? Liebig, "iki varsaymdan, ceteris paribus[9*] basit olann ye tutuyor", ama bir ey ok basit grnmekle birlikte ok da karmak olabilir. Btn lmszlk iinden, birinden tekine intikal eden, btn koullar altnda iyi dzenlenmi bir birikimi yeteri kadar tutan canl protein cisimlerinin sonsuz sayda srekli dizileri bulunduu varsaym, mmkn olabilecek en karmak varsaymdr. Gksel cisim atmosferleri ve zellikle bulutsu halindeki atmosferler balangta kor halindeydi, yani protein cisimlerine yer yoktu; bu yzden uzayn, byk depo olarak, son smak grevi grm olmas gerekir bu depoda, ne hava, ne besin ve ne de scaklk vardr, gerekten proteinin ilevlerini yerine getirebilecei ya da varln srdrebilecei bir yer deildir. Ad 2. Burada sz geen vibrionlar, mikrokoklar vb., zaten olduka farkllam varlklardr, bir d zardan salglanan, ama ekirdeksiz protein tanecikleridir. Gelimeye yatkn protein cisimlerinin dizileri ise, nce ekirdei meydana getirir ve bir hcre olur daha sonra gelen hcre zar daha ileri bir admdr (Amoeba sphaerococcus). O halde burada szkonusu edilen organizmalar, imdiye kadar olan benzetmeye gre bir kmaza girerek verimsiz hale gelen ve daha ileri organizmalarn atalar olamayan bir diziye girer. Yaam, yapay yollardan meydana getirme deneylerinin verimsizlii konusunda Helmholtz'un syledikleri [sayfa 383] salt ocuksu eylerdir. Yaam, protein cisimlerin varolu tarzdr, bu cisimlerin temel unsuru, onlar dtan evreleyen doa ile srekli madde al-veriinden meydana gelir ve bu, metabolizmann durmasyla proteinin ayrmasna neden olarak son bulur.[10*] Eer protein cisimlerin kimyasal yoldan salanmas hedefine ulalrsa, bunlar mutlaka yaam belirtileri gsterecekler, ne kadar zayf ve ksa mrl olurlarsa olsunlar, metabolizmay gerekletireceklerdir. Ama uras kesindir ki, bu tr cisimler olsa olsa en kaba monerlerin biimine ve olas ki, ok daha aa biimlere sahip olabilirler, ne var ki, binlerce yllk bir evrim ile hcre zar, hcrenin ieriinden ayrlm ve belirli bir biim alm olan farkllaan organizmalar biimine gelemezler. Ancak proteinin kimyasal bileimi konusunda imdikinden daha ok ey bilmediimiz, yani onun yapay olarak hazrlanmasn belki daha yz yl sonra bile akla getiremeyeceimiz srece, btn abalarmzn vb. "boa gittiinden" yaknmak glntr. Metabolizmann protein besinlerinin karakteristik etkinlii olduu yolundaki yukardaki iddiaya, Traube'nin "yapay hcreler"inin bymesi ile itiraz edilebilir.[252] Ama burada ozmoz yoluyla bir svnn deimeden sourulmas szkonusudur, oysa metabolizma, maddelerin sourulmasmdan meydana gelir. Bu maddeler, kimyasal bileimi deimeyen, ve organizma tarafndan zmlenen yaam srecinin sonucu olarak organizmann ayrma rnleriyle birlikte salglanan kalntlardr.[11*] Traube "hcrelerinin" nemi, inorganik [sayfa 384] doada da ve karbon olmakszn retilebilen iki ey olarak, ozmoz ve byme gsterme gereinde yatar. Yeni meydana gelen protein taneciklerinin, oksijen, karbondioksit, amonyak ve onlar evreleyen suda zm tuzlardan birka ile beslenme yeteneinde olmas gerekir. Tanecikler henz birbirlerini yiyemediklerinden organik yiyecek

maddeleri henz yoktu. Bu, imdiki monerlerin, ekirdeksiz olanlarnn bile, tekilerden ne kadar ilerde olduunu tantlyor, nk imdikiler diatomlarla vb. yayor, yani birok farkllam organizmalar gerektiriyorlar. *

Doann diyalektii kaynaklar. Nature, n 294 ve devam. Allman on Infusoria [Allman, halamllar zerine] [253] tekhcrelilik, nemli. Croll on Ice Periods and Geological Time.[254] Nature, n 326, Tyndall, Generatio (reme) zerine.[255] zgl bozulma ve mayalanma deneyleri. *

Tekhcreliler. 1. Hcresizler; monerle birlikte u ya da bu biimde yalancayakllara kadar giden ve onlar iine alan basit protein yuvarla ile balarlar. Byk ksm organik madde ile yaadndan, diatomlar ve halamllar (yani kendilerinden daha yksek olan ve daha sonra meydana gelen cisimleri) yuttuklarndan, [sayfa 385] Haeckel'de tablo I'de [grlen] gibi[256] bunlarn bir gelime tarihi bulunduu ve hcresiz kamllar biiminden getikleri iin, bugnk monerler, ilk biimlerinden mutlaka ok farkldrlar. Btn protein cisimlere zg olan biimleme eilimi, burada da kendini gsteriyor. Bu biimleme eilimi, artistik kabuklar meydana getiren (toplu halde bulunan? mercanlar vb.) ve daha yksek bitkilerin gvde, sap, kk ve yaprak biimini yapan ve gene de sadece yapz protein olan yuvarlak yosunlar (sifoenler) gibi biim bakmndan daha yksek yumuakalara giren ekirdeksiz, delikli kabuklarda daha belirgin haldedir. Bunun iin protameab cisimler, ameablardan ayrlr.[12*] 2. Bir yandan deri (ektosark) ile ilik tabaka (endosark) arasndaki fark gnslerde, Actinophrys sol'da ortaya kar (Nicholson,[257] s. 49). Derisel tabaka, yalancayakllarda kaybolur (Protomyxa aurantiaca'da, bu basamak gei basamadr, bkz: Haeckel, tablo I). Bu evrim izgisi yolu boyunca proteinin fazla ileri gitme dii anlalyor. 3. te yandan proteinde ekirdek ve ekirdekik farkllar plak amipler. Bu noktadan itibaren biimsel gelime hzlanr. Bunun gibi organizmada gen hcrenin gelimesi, bkz: Wundt[258] (Balang'ta). A[moeba] shaerococcus''da, Protomyxa'da, olduu gibi hcre zar yalnz geici bir evredir, ama burada bile dolamnn bzlebilir vakolde balangc szkonusudur. Bazan, solucanlarda ve bcek srfelerinde olduu gibi birbirine yapm kum taneciklerinin bir kabuu, (Difflugia, Nicholson, s. 47) bazan da gerekten salglanm bir kabuk buluruz. Son olarak. [sayfa 386] 4. Srekli tir hcre zar bulunan hcre. Haeckel'e gre (s. 382), bundan ya hcde zarnn sertliine gre, bitki, ya da yumuak bir zar olmas halinde hayvan meydana gelmitir (? kukusuz bunu byle genel anlamda almak mmkn deildir). Hcre zar ile birlikte, belirli ve ayn zamanda plastik olan bir biim ortaya kar. Burada da basit hcre zar ile salglanm kabuk arasnda fark vardr. Ama (3. noktann tersine) bu hcre zar ve bu kabukla birliktepsydopodialarn karlmas son bulur. Daha nceki biimlerin yinelenmesi (silikat kamllar) ve biim eitlilii. Gei, yalancayaklarn darda tutan ve bu ebeke iersinde belirli snrlarda normal i biimini deitirerek srnen Ldbyrinthulea'lar tarafndan salanmaktadr (Haeckel, s. 385).[13*]Gregarineler, daha yksek asalaklarn yaay biimini alrlar bazlar artk tekhcre deildir, hcreler zinciridir (Haeckel, s. 451), ama ancak 2-3 hcreli zincir zayf bir balang. Bunlar gerekten tek-hcreliyseler, tekhcreli organizmalarn en yksek gelimesi, halamllardr. Burada nemli bir farkllama var (bkz: Nicholson). Bir kez daha koloni halinde yaayanlar ve bitkisel hayvanlar[259] (Epistylis). Tekhcreli bitkilerde de buna benzer bir yksek biim gelimesi (Desmidiacea, Haeckel, s. 410). 5. Bundan sonraki adm, birok hcrenin artk bir koloni halinde deil, gvde halinde birliidir. nce Haeckel'in Katalaktalar, Magosphaera planula(Haeckel, s. 384); bunlarda hcre birlii ancak bir gelime evresidir. Ama burada da artk yalancayaklar yoktur (geici bir evrenin olup olmadn Haeckel kesinlikle sylemiyor). te yandan, Radiolaria'lar, hcrelerin farkllamam ynlar da yalancayaklar muhafaza etmitir [sayfa 387] ve gerekten hcresiz rizopodlarda bile bir rol oynayan kabuun geometrik dzenlilii en yksek noktaya kadar gelimitir denilebilir ki, protein, kendisini, kendi kristal biimi ile evirmitir. 6. Magosphaera planula, asl planula ve gastrulaya vb. gei aamasn meydana getirir. Daha fazla ayrntlar Haeckel'de vardr (s. 452 vd.).[260] *

Bathybius.[261] Onun etindeki talar, proteinin en ilk biiminde, herhangi bir biimde farkllama henz yokken, iskelet biimlemesinin tohumunu ve yeteneini tadnn kantdr. *

Birey. Bu kavram da tamamen greli bir ey haline getirilmitir. Cormus, barsak kurdu kolonisi te yandan bir anlamda birey olarak hcre ve metamer (Anthropogenie ve Morphologie).[262]

Btn organik doa, biim ile ieriin zdelii ya da ayrlmazl konusunda srekli bir kanttr. Morfolojik ve fizyolojik olaylar, biim ile ilev birbirlerini karlkl olarak belirlerler. Biimin farkllamas (hcre), maddenin kas, deri, kemik, epitelyum vb. halinde farkllamasn, maddenin farkllamas da biimin farkllamasn belirlerler. [sayfa 388] *

Evrimin btn gelime aamalarnda morfolojik biimlerin yinelenmesi: hcre biimleri (Gastrula'da bile bulunan iki nemli biim) belli bir aamada me-tamerin meydana gelii: annelidler, arthropodlar, omurgallar, amfibianlarn [hem karada, hem denizde yaayan hayvanlarn] iriba hallerinde askid larvalarnn ilkel biimi yinelenir. Plasentalarda yeniden ortaya kan (yalnzca canl keselileri dikkate alsak bile) keselilerin eitli biimleri. *

Organizmalarn btn evriminde, k noktas itibaryla, zaman iinde uzakln karesine gre yivme yasasn kabul etmek gerekir. Bkz: Haeckel,Schpfungsgeschichte ve Anthropogenie, eitli yerbilimsel dnemlere uygun den organik biimler. Ne kadar ykselirse sre de o kadar hzlanyor. *

Darwin teorisinin, zorunluluk ile raslant arasndaki isel bant konusunda Hegel'in sylediklerinin pratik tant olduu gsterilecek. *

Varolma savam. Her eyden nce bu, bitkisel ve hayvansal fazla kalabalk dolaysyla meydana gelen, belli bitkisel ve aa hayvansal aamalarda gerekten kendini gsteren savamlar zerinde kesinlikle snrlandrlmaldr. Ama iinde trlerin deitii, eskilerin yok olup yeni oluanlarn, bu fazla kalabalk olmakszn, eskilerin yerini aldklar koullar bundan [sayfa 389] kesinlikle ayr tutulmaldr. rnein, hayvanlarn ve bitkilerin, yeni iklim, toprak vb. koullarnn deimeyi salad yeni blgelere g etmesinde byle olur. Eer orada koullara kendini uyduran bireyler yaamaya devam ederse ve durmadan gelien bir uyum yeni bir trn ortaya kmasna neden olursa, te yandan teki daha hareketsiz bireyler yok olup gider ve sonunda ortadan kalkarsa ve onlarla birlikte tamamlanmam ara aamalar da yok olursa, bu i kendiliinden olabilir ve maltusulukla hi bir ilgisi bulunmakszn olur, Malthus ilkelerinin etkisi olsa bile, bundan dolay srete bir ey deimez, bu olsa olsa sreci hzlandrabilir. Belli bir blgede, corafya, iklim vb. koullarnn giderek deimesi halinde de byle olur (Orta Asya'nn kuraklamas gibi). Buradaki hayvan ve bitki topluluunun bireylerinin birbiri zerinde bask yapp yapma-mas nemli deildir; bu deimenin gerektirdii organizmalarn evrim sreci, ayn biimde srp gider. Maltusuluun gene uzanda bulunduu eeysel seme konusunda da byledir. Bundan dolay Haeckel'in "uyum ve kaltm", seme ve maltusulua gerek kalmakszn, tm evrim srecini salayabilir. Darwin'in hatas, "natural selection or the survival of the fittesfde[263] [doal seme ya da en elverili durumda olann yaamn srdrmesi] birbirlerinden tamamyla ayr olan iki eyi biraraya koymasdr. Belki en glnn nplanda yaamm srdrd, ama birok bakmlardan en zayfn da yaayabildii, ar kalabalklamann basks ile seme, Yaamasn srdrenlerin, deien koullara daha fazla uyduu, ama bu uyarlanmann bir btn olarak bir ilerleme olduu kadar gerileme anlamna da gelebildii (rnein asalak yaamna uyarlanma, her [sayfa 390] zaman gerilemedir) bu koullara daha fazla uyarlanma yetenei yoluyla seme. nemli nokta: organik evrimde her ilerleme, ayn zamanda evrimin birok ynl olanan dtalayarak evrimi tekyanl olarak deimezletiren bir gerilemedir. Ancak bu, temel bir yasadr. *

Yaam savam.[264] Bugnk yandalarnn da belirttii gibi, Darwin'e kadar nemli olan, organik doann uyumlu ileyii, bitki dnyasnn hayvanlara yiyecek ve oksijeni nasl salad, hayvanlarn da onlara gbre, amonyak ve karbonik asidi nasl salad noktasyd. Bu ayn kiiler, her yerde savamdan baka bir ey grmezden nce, Darwin hemen hi kabul edilmiyordu. Her iki gr dar snrlar iinde hakldr, ama her ikisi de ayn lde tekyanl ve nyargldr. Cansz

doa cisimlerinin karlkl etkisi, uyumluluu ve atmay, bilinli ve bilinsiz savam olduu kadar, canl cisimlerin bilinli ve bilinsiz ibirliini de iine alr. Demek ki, doa bakmndan bile, yalnzca tekyanl "savam" bayrak yapmaya izin yoktur. Ama tarihsel evrimin ve karmakln tm eitli zenginliini "varolma savam" gibi zayf ve tekyanl bir deyim altnda toplamaya kalkmak, ok ocuka bir eydir. Bu, hi bir ey sylemez. Varolma savam ile ilgili tm Darwin teorisi, Hobbes'un bellum omnium contra omnes[265] teorisini ve burjuva ekonomisinin rekabet teorisini, ayrca Malthus'un nfus teorisini toplumdan canl doaya aktarmaktan baka bir ey deildir. Bu marifetin tamamlanmasndan sonra (bunun kaytsz artsz hakl olduu, zellikle [sayfa 391] Malthus'un teorileri bakmndan henz ok phelidir) , bu teorileri doa tarihinden alp tekrar toplum tarihine aktarmak ok kolaydr ve bylece bu iddialarn toplumun lmsz doal yasalar olduunun tantlandn ileri srmek ok daha fazla bir bnlktr. Srf tartma asndan, "varolma savam" deyimini bir an iin kabul edelim. Hayvann eriebildii en byk ey toplamaktr; insan retir, doann onsuz retemeyecei yaam aralarn en geni anlam ile hazrlar. Bylece hayvan topluluklarnn yaama yasalarnn insan toplumuna rasgele aktarlmas olanaksz hale gelir. retim hemen hemen, yaam savam denilen eyin, artk salt bir varolma arac haline deil, zevk alma ve gelime arac durumuna geldiini ortaya koyar. Burada gelime aralarnn toplumsal bakmdan retildii yerde hayvanlar dnyasnn kategorileri tm olarak uygulanma alanndan kar. Son olarak, kapitalist retim tarznda, retim yle yksek bir noktaya kar ki, toplum, retilmi bulunan yaama, zevk alma ve gelime aralarn artk tketemez; nk reticilerin byk ynlarna bu aralarn ulamas, yapay ve zoraki yollardan nlenir. Bundan dolay, her on ylda bir, yalnzca retilen yaama, zevk alma ve gelime aralar deil, bizzat retici glerin byk bir ksm da yok edilerek meydana gelen bunalm, dengeyi yeniden salar bylece, varolma savam denilen ey, toplumsal retimin ve datmn denetimini buna yetersiz hale gelmi egemen kapitalist snfn elinden alp retici kitleye vererek burjuva kapitalist toplum tarafndan meydana getirilen rnleri ve retici gleri, bu kapitalist toplum dzeninin yok edici, ykc etkisine kar koruma biimini alr ite bu sosyalist devrimdir. Tarihi, bir dizi snf savamlarnn tarihi olarak [sayfa 392] almak da ierik bakmndan onu salt varolma savamnn zayfa ayrmlanm evrelerine indirgemekten daha zengin ve derindir. *

Omurgallar. Bunlarn temel karakteri, btn bedenin sinir sistemi evresinde gruplamasdr. Bylece z bilincinin gelimesi vb. mmkn olur. Btn teki hayvanlarda sinir sistemi bir ayrnt, burada ise tm organizasyonun temelidir; sinir sistemi, belli bir dereceye kadar geliince kurtlarn ba kntsnn arkaya doru uzamas ile btn bedeni kendi egemenlii altna alr ve onu gereksinmelerine gre dzenler. *

Hegel, dllenme (reme) yoluyla yaamdan bilgiye gei yaparken,[266] bunun iinde evrim teorisinin tohumunu tar ve bir kez organik yaam ortaya knca, kuaklarn evrimi ile bir dnen varlk cinsine kadar geliecektir. *

Hegel'in karlkl etki dedii ey, bilince geii, yani zorunluluktan zgrle, kavrama geii de meydana getiren organik cisimdir (bkz: Logik, II, sonu).[267] *

Doada ilk rnler: Bcek durumunda da (ki bunlar, normal olarak, salt doa koullarnn erevesini amazlar) toplumsal ilk izi grmekteyiz. Buna benzer [sayfa 393] aleti olan retici hayvanlar (arlar vb., kunduz) byledir, ama gene de ayrnt eylerdir ve genel etkileri yoktur. Daha nce bile, mercan ve hydrozoa kolonilerinde birey, en ok bir ara aama, etimsi topluluk da en ok tam gelimenin bir aamasdr. Bkz: Nicholson. [268] Ayn biimde halamllar tek bir hcrenin eriebilecei en yksek, ksmen ok farkllam biimidir. *

. Isnn mekanik teorisi bu kategoriyi ekonomiden fizie aktarmtr (nk fizyolojik bakmdan daha uzun sre bilimsel olarak belirlenemez), ama ancak ok kk, ikinci dereceden bir ekonomik iin (yk kaldrmak vb.) kilogrammetre olarak belirlenebilmesi gereinde ortaya kt gibi, byle yapmakla onun ok baka bir yoldan belirlenmesi salanr. Bununla birlikte, iin termodinamik tanmlamasn, bu kategorinin baka bir belirleme altnda kaynakln yapt bilimlere tekrar aktarma eilimi vardr. rnein, fazla grlt karmadan, onu kabaca fizyolojik i ile zdeletirmek, yani bir insan bedeninin, diyelim ki 60 kiloluk bir bedenin 2.000 metre ykseklie, yani 120.000 kilogrammetreye kaldrld Fick ve Wislicenus'un Faulhorn denemesinde[269] olduu gibi yaplan fizyolojik iin belirlendii sanlyor. Oysa, bu kaldrmann nasl olduu, yaplan fizyolojik ite byk bir fark meydana getirir, kaldrma, ykn pozitif kaldrlmas, dik

merdivenlerin kurulmas ile mi, yoksa 45 eimli bir yol ya da merdiven zerinde mi (= asker bakmdan mmkn olmayacak bir alanda), ya da 1/18 eimli, yani aa yukar 36 km uzunluunda bir yolda m yaplmtr (btn klar iin ayn zaman kabul edilirse bu phe gtrr). Ama herhalde, btn uygulanabilir durumlarda ileri doru bir [sayfa 394] hareket kaldrma ile bantldr ve yolun dz olmas halinde bu olduka nemlidir, ve fizyolojik i olarak bu sfra eit duruma getirilemez. Baz yerlerde ise termodinamik i kategorisini tekrar ekonomiye aktarma konusunda en kk bir istek grlmemektedir (darvinciler ve varolma savam gibi), ki byle bir durumda sonu bir zrvadan baka bir ey olmayacaktr. Herhangi bir vasfl emek kilogrammetreye evrilsin ve gnlk cret buna gre saptanmaya allsn! Fizyolojik ynden insan bedeninde, btn ile, bir adan, termodinamik makine olarak grlebilen, snn saland ve harekete dnt organlar vardr. Ama teki bedensel organlar iin de deimeyen koullar varsaylsa bile, yaplm fizyolojik iin, hatta kaldrmann, bedende ayn zamanda sonu olarak ortaya kmayan bir isel ite getiine gre, kilogrammetre halinde hemen ve eksiksiz biimde ifade edilebilecei kuku gtrr. nsan bedeni yalnzca srtnme ve anmaya katlanan bir buhar makinesi de deildir. Fizyolojik i, ancak, ayn zamanda solunum srecine ve kalbin almasna bal olan, bedendeki srekli kimyasal deimelerle birlikte mmkn olan bir eydir. Kaslarn her gerilmesinde, sinirlerde ve kaslarda kimyasal deimeler olur; bunlar buhar makinesinin kmrnde meydana gelen deimelere paralel biimde ele alnamaz. Kukusuz, baka bakmlardan zde koullarda geen iki fizyolojik i birbiriyle karlatrlabilir, ama insann fiziksel ii bir buhar makinesinin vb. fiziksel iine gre llemez: d sonular iin bu lme dorudur, ama srelerin kendileri iin nemli kaytlar konmadan byle bir lme yaplamaz. (Btn bunlarn derinlemesine bir daha gzden geirilmesi gereklidir.) [sayfa 395]

Dipnotlar [1*] Kendiliinden reme. -Ed. [2*] talikler Engels'indir. -Ed. [3*] talikler Engels'indir. -Ed. [4*] talikler Engels'indir. -Ed. [5*] talikler Engels'indir. -Ed. [6*] talikler Engels'indir. -Ed. [7*] talikler Engels'indir. -Ed. [8*] talikler Engels'indir. -Ed. [9*] nceki koullar ayn kalmak kouluyla. -. [10*] Byle bir metabolizma inorganik cisimlerde de olabilir ve her yerde pek yava da olsa kimyasal etki bulunduundan, uzun vadede her yerde grlr. Aradaki fark, inorganik cisimlerde metabolizmann onlar yok etmesi, organik cisimlerde ise varln zorunlu koulu olmasdr. [Engels'in notu.] [11*] N. B. Nasl ki omurgasz omurgal hayvanlardan szetmemiz gerekliyse burada da dzensiz, biimsiz, farkllamam protein taneciinden organizma olarak szedebiliriz, diyalektik bakmdan bu mmkndr, nk srtta omurga kemiinin gerekli oluu gibi protein taneciinde de yeni meydana geldii zaman daha yksek organizmalarn sonsuz dizisi bir filiz halinde "kendiliinden" vardr. [Engels'in notu.] [12*] Elyazmasnn kenarna, bu paragrafn karsna Engels yle bir not koymu: "Bireyselleme kk, bunlar blnyor, ve ayrca birleiyorlar da." -Ed. [13*] Elyazmasnn kenarna bu yaznn yanna Engels, "leri farkllamaya balang" szlerini eklemitir. Aklayc Notlar [246] Felsef Bilimler Ansiklopedisi, paragraf 81, ek 1: "... yaam, yaam olarak kendinde, lmn tohumunu tar." -376. [247] Plasmogony, Haeckel'in, organizmann autogeny'nin tersine yani canl protoplazmann inorganik maddeden dolaysz olarak kp organik sv iinde meydana gelmesi halinde, organizmalarn varsaymsal kkenini aklamak iin kulland terimdi. -376. [248] Engels, 1860'ta Pasteur tarafndan kendiliinden reme zerinde yaplan deneylere deiniyor. Pasteur, bu deneylerle, mikro organizmalarn (bakteri, maya, halamllar) herhangi bir beslenme (organik) ortamnda yalnzca ortamda var olan ya da ona dardan ulaan tohumlardan gelitiklerini tantla-mtr. Pasteur, mikro organizmalarn kendiliinden remenin ve genellikle kendiliinden remenin mmkn olmad sonucuna varmtr. -378. [249] Wagner'in makalesinden yaplan aktarmalar, Augsburg, Die Allgemeine Zeitung, 1874, s. 4333, 4334, 4351 ve 4370'ten alnmtr. Die Allgemeine Zeitung, 1798'de kurulmu tutucu gnlk gazeteydi: 1810 ve 1882 yllar arasnda Augsburg'da yaynland. -378. [250] W. Thomson and P. G. Tait, Handbuch der theoretischen Physik, Dr. H. Helmholtz ile G. IVertheim'n yetkili Almanca evirisi, 1. Band, 2. Teil, Braunschweig 1874, s. XI. Engels Wagner'in makalesinden aktaryor. -379. [251] Bkz: Liebig, Chemische Briete, 4. gzden geirilmi, geniletilmi bask, s. I, Leibzig ve Heidelberg 1859, s. 373. -379. [252] Traube'nn yapay hcreleri, canl hcrelerin inorganik biimlerini temsil eder, metabolizma ve byme salayabilirler, canl olaylarn eitli grnlerinin aratrlmasna hizmet ederler. Bunlar, Alman kimyacs ve fizyologu M. Traube tarafndan kolloid zeltilerin kartrlmasyla meydana getirilmiti. Traube deneylerini, Alman Doa Bilginleri ve Fizikilerinin Breslau'da 23 Eyll 1874'te toplanan 47. Kongresinde aklad. Marks ve Engels, Traube'nn kefine byk nem vermilerdi (bkz: Marx'n P. L. Lavrov'a, 18 Haziran 1875 ve W. A. Freund'a 21 Ocak 1877 tarihli mektubu). -384. [253] Engels, Allman'n, 24 Mays 1875'te Linnaeus Derneine verilen "Recent Progress in Our Knowledge of the Ciliate Infusoria" balkl rapora deiniyor. Bu rapor ngilizNature dergisinin 294, 295 ve 296. saylarnda (17 Haziran, 24 Haziran ve 1 Temmuz 1875) baslmtr. 385. [254] Engels, Croll'un Climate and Time in Their Geological Relations; a Theory of Secular Changes of the Earth's Climate ("Jeolojik likileri inde iklim ve Zaman; Dnyann Peryodik klim Deimeleri in Bir Teori"), London 1875, kitabna deiniyor; Nature dergisinin 294, 295. (17 ve 24 Haziran 1875) saylarnda J. F. B. imzas ile baslmtr. -385.

[255] Engels, Tyndall'n "Filizler zerine" balkl, Nature dergisinin 326 ve 327. saylarnda (27 Ocak ve 3 ubat 1876) yaynlanan makalesine deiniyor. -385. [256] Haeckel, Natrliche Schpfungsgeschichte, 4. Aufl., Berlin 1873. I no'lu tablo kitabn 168 ve 169. sayfalarnda, ama aklamas 664. sayfadadr. -386. [257] Engels, Nicholson'un A Manual of Zoology kitabna deiniyor (bkz: 18 numaral aklayc not). -386. [258] Engels, byk bir olaslkla Wilhelm Wundt'un Lehr-buch der Physiologie des Menschen adl kitabna deiniyor. Bu kitap ilknce 1865'te Eriangen'de basld. kinci ve nc basklar ayn yerde 1868 ve 1873 yllarnda yaynland. -386. [259] Zoophytes (bitkisel hayvanlar, hayvan bitkiler). Bir vertebraszlar grubu, ounlukla parazitler ve selentereler iin 16. yzyldan itibaren kullanlan bir terim. Bunlarn, bitki iaretleri olduu sanlan belli zellikleri vard (baka bir eye yapk bir hayat gibi). Bundan dolay zoophyte'ler, bitkilerle hayvanlar arasnda bir ara biimi olarak kabul ediliyordu. 19. yzyln ortasnda bu terim selentere iin anlamda oldu. oktandr kullanlmyor. -387. [260] Haeckel, Natrliche Schpfungsgeschichte'n drdnc basksnda okhcreli hayvanlarda embriyonun aadaki be gelime basaman sayar: Monerula, Ovulum, Morula, Planula ve Gastrula. Ona gre bunlar, bir btn olarak hayvan yaamndaki gelimenin be balang aamasdr. Haeckel, kitabn daha sonraki basklarnda bu emay deitirdi; ama temel dnce, Engels'in olumlu olarak nitelendirdii dnce, yani bir organizmann bireysel gelimesi (autogeny) ile evrim boyunca olan zel biim gelimesi arasndaki paralellik fikri bilimde iyice yerleti. -388. [261] "Bathybius" sz "derinlerde yaama" anlamna gelir. Huxley, 1868'de okyanusun dibinden karlm, onun yapz ilkel canl madde, protoplazma diye kabul ettii yapkan bir sm anlatr. En ilkel canl organizma diye dnd bu maddeyi Haeckel'in onuruna Bathybius haeckelii diye adlandrd. Haeckel, bathybius'u modern canl Monera'nn bir tr kabul ediyordu. Daha sonra ortaya karld ki, bathybius'un protoplazma ile bir ilgisi yoktur ve inorganik bir eydir. Haeckel, Natrliche Schpfungsgeschichte, Berlin 1873'n 165, 166, 306 ve 379. sayfalarnda bathybius'tan ve ondaki kk kirelenmelerden szeder. -388. [262] Haeckel, Generelle Morphologie der Organismen kitabnn birinci cildinde (Berlin 1866), drt geni blmde (VIII-XI), organik birey ve organizmalarn morfolojik ve fizyolojik bireysellii zerinde durur. Ayrca, Anthropogenie oder Enlloickelungsgeschichte des Menschen ("Antropoloji ya da nsann Evrim Tarihi"), Leipzig 1874, kitabnn birok pasajlarnda birey kavramn inceler. Organik bireyleri alt snfa ya da takma ayrr: plastidler, organlar, anfimerler, metamerler, bireyler ve cormuseler. Birinci takmdaki bireyler Monera tipi organik hcre-ncesi biimler ve hcrelerdir. Bunlar, "temel organizmalar"dr. kinciden balayan her takmn bireyleri, bir nceki takmn bireylerinden meydana gelir. Beinci takmn bireyleri, daha yksek hayvanlar iin, szcn dar anlamnda "bireyler"dir. Cormus. Beinci takmn bireyler topluluunu temsil eden altnc takmn morfolojik bireyi. Denizyldzlar dizisi buna rnek olarak gsterilebilir. Metamer. Drdnc takmn morfolojik bir bireyi, beinci takmn bireyinin tersine uzamas. Solucann paralar buna rnektir. 388. [263] Dogal Seme; ya da En Uygunlarn Kalm", Darwin'in Trlerin Kkeni adl yaptnn drdnc blmnn baldr. -389. [264] Bu notun ierii, Engels'in Lavrov'a yazd 12 Kasm 1875 tarihli mektubun hemen hemen ayndr. -390. [265] Bellum omnium contra omnes (herkesin herkese kar bir sava), T. Hobbes'un baz yazlarnda kulland bir deyimdir. -390. [266] Hegel, Mantk Bilimi, kitap III, blm III, ksm 1. -393. [267] Engels, Hegel'in Mantk'nn ikinci ksmnn sonuna (Mantk Bilimi, kitap II, blm III, ksm 3, "Karlkl liki", ve Felsef Bilimler Ansiklopedisi, ksm I, blm II, "Karlkl liki") deiniyor. Burada Hegel'in kendisi, karlkl ilikiye bir rnek olarak canl organizmay belirtiyor: "... ayr organlar ve fonksiyonlar da birbirleriyle karlkl bir iliki iinde olduklarn gsterirler." (Ansiklopedi, paragraf 156, ek.) -393. [268] H. A. Nicholson, A Manual of Zoology, 5th edition, Edinburg and London 1878, s. 32, 102. -394. [269] svire'de Bern Alplerinde bir tepe. -394.

[DOSYALARIN BALIKLARI VE NDEKLER LSTES][270]

[Birinci Dosya] Diyalektik ve Doabilim [kinci Dosya] Doann ve Diyalektiin ncelenmesi

1) Notlar: a) Gerek Dnyada Matematik Sonsuzluun lkrnekleri zerine b) "Mekanik" Doa Anlay zerine c) Ngeli'nin Sonsuzu Anlama Yeteneksizlii zerine 2) [Anti]-Dhring'e Eski nsz. Diyalektik zerine <3) Ruhlar lemi ve Doabilim>[1*] 4) Maymundan nsana Geite Emein Rol <5) Hareketin Temel Biimleri>[1*] 6) Feuerbach'tan karlan Ksm

[nc Dosya] Doann Diyalektii

1) Hareketin Temel Biimleri 2) Hareketin ki ls 3) Elektrik ve Magnetizm 4) Ruhlar lemi ve Doabilim 5) Eski Giri 6) Gel-Git Srtnmesi [Drdnc Dosya] Matematik ve Doabilim eitli

[sayfa 396]

Dipnot [1*] Bu balk elyazmasndan izilerek kartlmtr, nk Engels bunu nc dosyaya aktarmaya karar vermiti. -Ed. Aklayc Notlar [270] Doann Diyalektii malzemesinin ikinci ve nc dosyalar iin Engels tarafndan hazrlanan iindekiler listesi ve drt dosyann balklar, yaamnn son yllarnda, ama her eye karn 1886'dan sonra yazlmtr. nk ikinci dosyann iindekiler listesinde, 1886'nn balarnda yazlm "Feuerbach'tan karlan Ksm" paras vardr. -396.

BLMLERN VE TAMAMLANMAMI PARALARIN KRONOLOJK LSTES[1*]

1873 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 1874 11. 12. 13. 14. 15. Doabilimin gelime biimi, onun dnd kadaryla varsaymdr (s. 305-306). ekimin itmeye, itmenin ekime dnmesi (s. 310). Ussal dnce belirlenimlerinin kart nitelii (s. 271). Nedensellii yadsyan herkes iin her doa yasas bir var saymdr (s. 294-295). Kendinde-ey (s. 306-307). Bchner (s. 257-261). Doabilimin diyalektii (s. 315-316). Blnebilirlik (s. 311). Yapma (s. 363). opaklanma durumlar (s. 363). Secchi ve Papa (s. 352). Nevtoncu ekim ve merkezka kuvveti Laplace'n teorisi (s. 348). [sayfa 399] Srtnme ve arpma ... isel hareket, molekl hareketi meydana getirirler (s. 371). Causa finalis madde ve zndeki hareket (s. 308).

16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 1875 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78.

"z" belirlenimin gerek doas bizzat Hegel tarafndan belirtilir (s. 271). Matematiin aksiyomlar denilen eyler (s. 326-327). Para ve btn, rnein... (s. 271). Soyut zdelik (s. 272-273). Pozitif ve negatif (s. 275). Yaam ve lm (s. 376). Kt sonsuzluk (s. 300-301). Basit ve bileik (s. 272). En ilk madde (s. 309). Yanl olan gzeneklilik teorisi ... Hegel tarafndan salt anln uydurmas olarak ortaya konur (s. 261). Kuvvet (s. 356-359). Hareketin yokedilmezlii Descartes'n, ... (s. 312). "(Hareketin) z, uzay ve zamann dolaysz birliidir..." (s. 311). Kuvvet (yukarya baknz) (s. 359-360). Hareket ve denge (s. 312-313). Nedensellik (s. 291-293). Nevtoncu gravitasyon (s. 347). Kuvvet (s. 360). Karlkl etki (s. 293). Hareketin yokedilemezlii (s. 312). Mekanik hareket (s. 314-315). Maddenin blnebilirlii (s. 310-311). Doa bilgini dncesi (s. 262). Tmevarm ve tmdengelim (s. 287). Oken'de ... samalk aktr (s. 262). Causae finales ve efficientes (s. 264). Tanrya kar en kt davrananlar, ona inanm doa bilginleridir (s. 254-256). Doada ilk rnler (s. 393-394). Doann ve akln birlii (s. 282). Bilimlerin snflandrlmas (s. 316-317). Tekhcreliler (s. 385-388). Birey (s. 388). Evrimin btn gelime aamalarnda morfolojik biimlerin yinelenmesi (s. 389). Organizmalarn btn evriminde... (s. 389). Btn organik doa, biim ile ieriin zdelii ya da ayrlmazl konusunda srekli bir kanttr (s. 388). Gazlarn kinetik teorisi (s. 364). zdelik yasas (s. 273-274). Doa bilginleri, ... felsefenin egemenlii altndadrlar (s. 266). Tarihsel malzeme (s. 246-249). Teorik gelimeye ait karlkl kartlarn nitelii (s. 364-365). Generatio aequivoca (s. 376-378). Kuvvet (s. 356-359). Haeckel, Antrop[ogenie~\, s. 707 (s. 264). Mayer, Mechanische Theorie der Warme (s. 355). Diyalektik dncenin ... zorunluluu konusunda bir rnek (s. 346). Moriz Wagner, Naturtoissenschaftliche Streitfragen (s. 378).

Tepki (s. 375). zdelik ve fark (s. 337). Matematik (s. 327-328). Asimtotlar (s. 335). Sfr sler (s. 333-334). Diferansiyel hesaplarda doru ile eri (s. 335-336). Esir (s. 365). Omurgallar (s. 393). Evrensel uzaya s dalm (s. 360-361). Gne sisteminde, Newton'un kuvvetlerin paralelkenar... (s. 347). Bathybius (s. 388). Anlk ve akl (s. 282). Salt-tmevarmcar (s. 289-290). Kinetik teori (s. 364). Clausius onu iyi anlayabiliyorsan! (s. 362). Kimyasal olarak gerek bir trde madde kavram (s. 372). Hard and fast lines [Kat ve deimez izgiler] (s. 270).

79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 1876 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 1878

Diyalektik, nesnel denilen diyalektik, tm doada egemendir (s. 268-270). Yaam savam (s. 391-393). Ik ve karanlk (s. 365-366). (s. 394-395). Tmevarm ve tahlil (s. 290-291). Doabilimlerin farkl dallarnn birbirini izleyen gelimesini izlemek gerekir (s. 235-237). Clausius'un ikinci yasas vb. (s. 362). 300 yl dolaylarnda eski dnyann sonundaki durumla... (s. 243-245). Tarihsel malzeme. catlar (s. 245-246).

Doann diyalektii kaynaklar (s. 385). Mdler, Sabit Yldzlar (s. 348-350). Bulutsu (s. 350-351). Secchi: Sirius (s. 351-352). Giri (birinci ksmn 1875'te yazld anlalyor) (s. 35-58). Maymundan insana geite emein rol (s. 216-232). lmsz doa yasalar (s. 302-303).

95. Ruhlar leminde doabilim (s. 71-84). 96. [Anti]-Dhring'e eski nsz. (s. 59-70). 97. [Genel plann anaizgileri] (s. 31-32). 1879 98. Diyalektik (s. 85-93). 18801881 99. [Ksm plannn anaizgileri] (s. 32). 100. Thomson, Clausius, Loschmidt iin sonu (s. 362-363). 101. Gksel cisimlerin hareketi. Hareket halinde ekim ve itimin yaklak dengesi (s. 313-314). 102. Hareketin temel biimleri (s. 94-114). 103. Hareketin ls. (s. 115-133). 104. Gel-git srtnmesi (s. 134-141). 105. Kutuplama (s. 276). 106. Kutupluluk (s. 275-276). 107. Haeckel'de kutupluluun baka bir rnei (s. 264-266). 108. Kant'n kendinde-eyinin deerli bir zeletirisi (s. 307). 109. Hegel, dllenme (reme) yoluyla yaamdan bilgiye gei yaparken... (s. 393). 18811882 110. Is (s. 142-147). 1882 111. Bilgi (s. 304-305). 112. [Yarglarn snflandrlmas zerine] (s. 283-286). 113. Bireysellik, zellik, genellik (s. 286). 114. Ancak yukarda gene kantland ki... (s. 286). 115. Hofmann ... doa felsefesine deinir (s. 263). 116. Elektrik (s. 148-216). 1885 117. Gerek dnyada matematik sonsuzluun ilkrnekleri zerine (s. 337-345). 118. "Mekanik" doa anlay zerine (s. 319-325).

1886 119. "Feuerbach"tan kardan ksm (s. 249-256).

Dipnotlar [1*] Listede, tarihleri azok kesinlikle saptanm paralar ve makaleler vardr. Geri kalan 62 yaznn tarihleri, dokmann ve bilginin yetersizlii dolaysyla saptanamamtr. Bunlarn ou Temmuz 1878 ile Mart 1883 arasnda yazlmtr. Parantez iindeki rakamlarla, bu basknn ilgili sayfalar gsterilmektedir.

ADLAR DZN

Adams, John (1819-1892) ngiliz gkbilimcisi ve matematikisi; 1845'te Le Verrier'den bamsz olarak, o zamana kadar bilinmeyen Neptn gezegeninin izledii yolu hesaplam ve gezegenin durumunu belirlemitir. -353. Agassiz, Louis John Rudolph (1807-1873). svireli hayvanbilimci ve yerbilimci, darvincilie. kar kmtr. dealist kyametler teorisini ve tanrsal yaratma fikrini savunmutur. -249, 256, 262. Aksakov, Aleksandr Nikolayevi (1832-1903) Rus ruhu gizemcisi. -80. Alembert, d', Jean le Rond (1717-1783) Fransz filozofu ve matematikisi, 18. yzyl Aydnl umaclarndan biri. -118122, 129. Allman, Georg James (1812-1898) ngiliz biyologu. -385. Anaksimandros, (Miletli) (M 610-546) Materyalist Yunan filozofu. -239. Anaksimenes (Miletli) (M 588-524) Eski Yunan materyalist filozofu. -239. Arimed (M 287-212) Yunan matematiki ve mekanikisi. -236. Aristarkhos (Samoslu) (M 320-250) Yunanl gkbilimci ve matematiki. Dnyann gne evresinde dnd eklindeki gne merkezci varsaymn yazar. Ay ile gne arasndaki uzaklklar hesaplamtr. -243. Aristoteles (M 384-322) Yunanl dnr. Felsefede materyalizm ile idealizm arasnda sallanp durmutur. -63, 237243, 258, 263, 305. Augustin (354-430) "Saint" Hristiyan tanrbilimcisi ve idealist filozofu, dinsel dnya grnn ateli savunucusu. -278. Auwers, Arthur (1838-1915) Gkbilimde uzmanla ulaan Alman gkbilimci. -352. B

Bacon, Francis (1561-1626) ngiliz . filozofu, doabilimcisi ve tarihisi, ngiliz materyalizminin kurucusu. -66, 71. 355. Baer, Kari Ernst von (1792-1876) Rus doabilimcisi, embriyolojinin kurucusu. Ayn zamanda corafyac olarak tannmt ve Almanya ve Rusya'da alt. -47, 249. Bauer, Bruno (1809-1882) Alman idealist filozofu, gen-hegelcilerin nde gelenlerinden. Balangta bir burjuva radikalisti idi, 1866'dan sonra milliyeti liberal oldu. Hristiyanln tarihi zerine birka kitap yazd. -178. Becquerel, Antoine Cesar (1788-1878) Fransz fizikisi, elektrik alanndaki bulular ile tannmtr. -200, 202. Beetz, Whelm (822-1886) Alman fizikisi, elektrik zerine yazlm birka kitabn yazan. -201. Berthelot, Pierre Eugne Marcelin (1827-1907) Fransz kimyacs ve burjuva politikacs. Yaamn, organik s bilgisinin ve tarmsal kimyann aratrlmasna, kimyann tarihine vermiti. -194. Bessel, Fricdrich Whelm (1784-1846) Alman gkbilimci. -349-352. Boltzmann, Ludwig (1844-1906) Avusturyal materyalist fiziki. Faraday ve Maxwell'in elektro-magnetik teorisini

kabul edenlerden. Gazlarn kinetik teorisi ile termodinamiin ikinci ilkesinin yorumlanmas zerine nemli yazlar yazmtr. Bunlar, "evrende snn yok olduu" yolundaki idealist teori zerinde ar bir darbe olmutur. -156. Bossut, Charles (1730-1814) Fransz matematikisi, matematik teorisi ve tarihi zcrina birka nemli yapt vermitir. 333, 336. Boyle, Robert (1627-1691) ngiliz kimyacs ve fizikisi, kimya bilimini kuranlardan biri. Kimyasal elementi ilk defa tanmlam, kimyaya mekanik atomizm fikrini sokmaya almtr. Nicel kimyasal analiz yntemini gelitirmi, havann hacmi ile basncnn birbirini ters orantda etkiledii yasasn bulmutur. -237, 355. Bradley, James (1693-1762) ngiliz gkbilimci, Greenwich gzlemevinin nc mdr. Yldzlarn hareketini incelemi, dnyann ekseninin erilii ile n sapmn bulmutur. -348. Bruno, Giordano (1548-1600) talyan materyalist dnr. Copernicus'un evrenin yaps retisini gelitirmitir. Grlerinden dnmeyi kabul etmedii iin engizisyon tarafndan yaklmtr. -39. 247. Buch, Christian Leopold von (1774-.1853) Alman yerbilimcisi ve paleontologu. -381. Butlerov, Aleksandr Mihayilovi (1828-1886) Rus kimyacs, modern organik kimyann ana izgilerini meydana getiren organik bileiklerin yaps teorisini ortaya koymutur. -80. Bchner, Ludwig (1824-1896) Alman burjuva fizyologu ve filozofu, kaba materyalizmin savunucusu. -65, 257, 260. Byk Karl (742-814) Frank Kral (768-814) ve bat imparatoru (800-814). -245.

Calvin, Jean (1509-1564) Kalvenizmin kurucusu, sermayenin ilk birikim dneminde burjuvazinin karlarna gre hareket eden bir protestan. -38. Carnot, Nicolas Leonard Sadi (1796-1832) Fransz mhendisi ve fizikisi termodinamiin kurucusu ve Atein Hareket Gc ile Onu Meydana Getirebilen Makineler zerine Dnceler kitabnn yazar. -69, 146, 290. Cassini, Giovanni Domenico (1625-1712) talyan asll Fransz gkbilimci, Paris gzlemevinin (1669'dan sonra) ilk mdr. Fransa'nn toprak dzeyini incelemek amacyla birok almalar dzenlemi ve yrtmtr. -263. Cassini, Jaeques (1677-1756) Fransz gkbilimci ve yeryz aratrmacs, Paris gzlemevinin ikinci mdr; Giovanni Dome-nico'nun olu. -263. Cassini de Thyry, Csar Franois (1714-1784) Fransz gkbilimci ve yeryz aratrcs, Paris gzlemevinin nc mdr; Jacques Cassini'nin olu. -263. Cassini, Jasques Domenico (1748-1845) Fransz gkbilimci ve yeryz aratrcs, Paris gzlemevinin drdnc mdr, Cesar Franois'nn olu. -263. Catelan, (17. yzyln ikinci yars) Fransz rahibi, fizikisi, Descartes'n izleyicisi. -121. Cicero, Marcus Tullius (M 10-43) Romal hatip, devlet adam ve semeci filozof. -238. Clapeyron, Benoit Paul Emile (1799-1864) Fransz fizikisi ve mhendisi, termodinamik ile ilgili birok yaptn yazar. -146. Clausius, Rudolf (1822-1888) Alman fizikisi. Termodinamik teorisi ile gazlarn kinetik teorisi zerine yazd yaptlaryla tannmtr. Termodinamiin ikinci yasasn ortaya koymutur, ama buna "evrende snn yok oluu" eklindeki idealist varsayma benzer bir yorum getirmitir. Entropi kavramn ilk kez ortaya atmtr. -32, 126, 132, 133, 146, 275, 311, 347, 355, 361-364. Cohn, Ferdinand Julius (1828-1898) Alman bitkibilimci ve mikrobiyologu. -379-381. Colding, Ludwig August (1815-1888) Danimarkal fiziki ve mhendis, Mayer ve Joule'dan bamsz olarak, snn mekanik edeerini bulmutur. -105, 128, 251, 285. Columbus, Christopher (Kolomb. Kristof) (1446-1506) spanya hesabna alan bir talyan; Amerika'y kefetmitir. 230. Comte, Auguste (1798-1857) Fransz burjuva filozofu ve toplumbilimcisi, olguculuun kurucusu. -31, 317. Copernicus, Nicolaus (1473-1543) Polonyal gkbilimci, dnyann gne evresinde dnd teorisini kuran. -38, 41, 247. Coulomb, Charles Augustin (173G-1806) Fransz fizikisi ve mhendisi. Karlkl etkilenmenin elektrostatik ve magnetik yasasn bulmutur. -367. Croll, James (1821-1890) ngiliz yerbilimci. -385. Crookes, William (1832-1919) ngiliz fizikisi ve kimyacs; ruhu. -78-80, 82-84. Cuvier, Georges (1789-1832) Fransz doabilimcisi, hayvanbilimci-si ve paleontologu; bilimsel olmayan, idealist kyametler teorisinin yazar. -44, 237, 249.

Dalton, John (1766-1844) ngiliz kimyacs ve fizikisi; kimyada atomcu fikirleri gelitirmitir. -46, 64, 149-150, 373. Daniel, John Frederic (1790-1845) ngiliz fizikisi, kimyacs ve meteorologu. 1838'de bakr-inko bataryasn bulmu ve gelitirmitir. -191, 201, 205, 209. Darwin, Charles (1809-1882) ngiliz doabilimcisi, biyolojide evrim teorisinin kurucusu. -47, 53, 72, 217, 219, 226, 249, 252, 280, 323, 381, 390-391. Davies, Charles Maurice (1828-1910) ngiliz din adam, din zerine kitaplar yazar. -80.

Davy, Humphry (1778-1829) ngiliz kimyacs ve fizikisi. -263. Demokritos (M 460-370) Yunanl materyalist filozof, atomcu teoriyi kuranlardan. -64, 241. Descartes, Ren (1596-1650) Fransz matematikisi, doabilimcisi ve ikici filozofu. -39, 45, 63, 96, 105, 115-118, 155, 311-313, 328, 352, 355. Dessaignes, Victor (1800-1885) Fransz kimyacs. -149-151, 368. Diogenes, Laertius (3. yzyl) Yunanl felsefe tarihisi, antik filozoflar zerine bir kitabn yazar. -64, 239-243. Dllinger, Ignaz (1799-1890) Alman katolik tanrbilimcisi. -84. Drapet, John William (1811-1882) Amerikal doabilimci ve tarihi. -57, 293. Du-Bois-Reymond, Emil Heinrich (1816-1896) Alman . fizyologu; elektrofizyoloji alanndaki aratrmalar ile tannmtr. Mekanik materyalizmin ve bilinemezciliin savunucusudur. -32, 206. Dhring, Eugen (1833-1921) Alman filozofu ve iktisats, gerici kk-burjuva sosyalisti. Grleri, idealizm, kaba materyalizm, pozitivizm ve metafiziin semeci bir karmyd. teki sorunlar arasnda, doabilim ve edebiyat sorunlar ile uramt. 1863-1877'de Berlin niversitesinde doentti. -59, 61, 67, 337, 338. Drer, Albrecht (1471-1528) Alman Rnesans sanats. -37.

Eukletdes (3. yzyln sonlar) Yunanl matematiki. 39. Edlund, Eric (1819-1888) sveli fiziki, Stockholm Bilimler Akademisinde zellikle elektrik teorisi alannda almtr. -155. Epikuros (M 341-270 dolaylarnda) Yunanl materyalist filozof. -64, 242.

Fabroni, Giovanni Valentino (1752-1822) talyan bilgini. -369. Faraday Michael (1791-1867) ngiliz fizikisi ve kimyacs, elektromagnetik alan retisinin kurucusu. -149-151, 155, 188, 191, 263, 367, 369. Favre, Pierre Antoine (1813-1880) Fransz kimyacs ve fizikisi, .s kimyasnn nclerinden biri. -154, 158-162, 193-194. Fechner, Gustav Theodor (1801-1867) Alman fizikisi ve idealist filozofu, psikofiziin kurucusu. -152, 162-163, 200, 202-203. Feuerbach, Ludwig (1804-1872) Marks-ncesi dnemde Alman materyalist filozofu. -68, 250, 254, 255. Fichte, Johann Gottlieb (1762-1814) Alman znel idealist filozofu. -306. Fick, Adoli (1829-1901) Alman fizyologu; kaslarn termodinamiini aratrm, enerjinin sakinimi yasasnn kas tepkisi iin de geerli olduunu ortaya koymutur. -365, 394. Flamsteed, John (1646-1719) ngiliz gkbilimci, Greenwich gzlemevinin ilk mdr, byk bir yldzlar katalogunun yazar. -348. Fourier, Jean Baptiste Joseph (1768-1830) Fransz matematikisi; cebirde ve matematiksel fizikte aratrmalar yapmtr. snn Analitik Teorisiadl kitabn yazardr. -69, 261. Friedrich-Wilhelm III (1770-1840) -Prusya kral (1797-1840). -255.

Galilei, Galileo (1564-1642) talyan fizikisi ve gkbilimci. Mekaniin temellerini atm, ilerici grleri savunmutur. -116, 237, 346. Gali, Franz Joseph (1758-1828) Avusturyal fiziki ve anatomist, frenolojinin kurucusu. --72-75. Gassiot, John Peter (1797-1877) ngiliz fizikisi. Elektrikteki incelemeleri ile tannmtr. -164. Gerland, Anthon Werner Ernest (1838-1910) Alman fizikisi, fiziin tarihi ile ilgili birok kitabn yazar. -146. Goethe, Johann Wolfgang von (1749-1832) Alman ozan ve dnr; doabilimi zerine birka yapt yazmtr. -287, 305. Gramme, Znobe The'ophile (1826-1901) Elektrik mhendislii alannda bulgular olan bir Fransz. 1869'da yuvarlak armatrl bir magnetik elektrik makinesi kefetmitir. -157. Grimm, Jakob Ludwig Karl (1785-1863) Alman filologu. Berlin niversitesinde okutman. Karlatrmal filolojinin kurucularndan biridir. Cermen dillerinin ilk karlatrmal gramerini yazmtr. -276. Grove, William Robert (1811-1896) ngiliz fizikisi ve avukat. -45, 164, 193, 205, 249. 312, 314. Guido von Arezzo (Aretino) (990-1050 dolaylarnda) talyan rahibi, modern mzik notalarnn ilk bulucusu. -246. Guthrie, Frederick (1833-1886) ngiliz fiziki ve kimyacs. -370.

Hail, Spencer (1812-1885) Ruhu ngiliz frenologu. -72, 73. Haller, Albrecht (1708-1777) sveli doabilimci ozan ve yaymc. Sosyal ve siyasal grleri son derece gericiydi. 305. Halley, Edmund (1656-1742) ngiliz gkbilimcisi ve jeofizikisi, Greenwich gzlemevinin ikinci mdr. Gktalar ile ilgili aratrmalarndan dolay n yapmtr. Yldzlarn gerek hareketi ile ilgili varsaymn yazardr. -348. Haeckel, Ernst Heinrich (1834-1919) Alman biyologu, Darwin'in izleyicisi. Doabiliminde materyalizmin savunucusu. Eeysel reme ile kendi kendine reme arasndaki ilikinin biyojenetik yasasn ortaya koymutur. Doabiliminde gerici bir eilim olan "sosyal darvincilik"in kurucusu ve dnrdr. -32, 262-265, 286- 290, 319, 322, 323, 344, 385-391. Hankel, Wilhelm Gottlieb (1814-1899) Alman fizikisi, Maxwell'in elektromagnetik alan teorisine yakn den elektriksel grngler teorisinin yazar. -155. Hartmann, Eduard (1842-1906) Alman idealist filozofu, Yunkerlii ilk neren. Felsefe grleri, Schopenhauer'n felsefe ilkelerini hegelciliin gerici yanlar ve igdnn tanrlatrlmas ile birletiriyordu. -65. Harvey, William (1578-1657) ngiliz fizikisi, bilimsel fizyolojinin kurucularndan. Kann dolam sistemini kefetmitir. -237. Hauer, Franz (1822-1899) Avusturyal yerbilimci ve paleontolog. -304. Hegel, Georg Friedrich Wilhelm (1770-1831) Alman nesnel idealist filozofu. dealist diyalektii ileyerek. Alman burjuvazisinin ideologu olmutur. -31, 42, 63, 67-70, 86, 89-93, 107, 150. 154, 192, 238-241, 257-267, 271-273, 279-289, 291, 294, 300, 301, 303-311, 317. 322, 323, 328, 332. 338. 344. 348, 356, 366, 376, 389, 393. Heine, Heinrich (1797-1856) Devrimci Alman ozan. -61, 87. Helmholtz, Hermann (1821-1894) Alman fiziki ve fizyologu, materyalist olarak kararszd ve yeni-kantlarn bilinemezciliine yaklamt. -32, 96. 97. 100-116, 122, 123, 126, 130-132, 197, 304, 356, 361, 378-380, 384. Henrici, Friedrich Christoph (1795-1885) Alman fizikisi. -200. Herakleitos (M 534-475 dolaylarnda) Yunanl filozof, kendiliinden materyalist, diyalektiin kurucularndan biri. 239. Heron (skenderiyeli) (M 1. yzyl) Yunanl mucit, matematiki ve mekaniki. -145. Herschel I, Wllliam (1738-1822) ngiliz gkbilimci. -43, 348-352. Herschel II, John (1792-1871) ngiliz gkbilimci, William Herschel'in olu. -350. Hipparkhos (Nikaeal) (M 2. yzyl) Yunanl gkbilimci, presesyonu bulmu ve byk bir yldzlar katalogu yazmtr. -348. Hobbes, Thomas (1588-1679) ngiliz filozofu. Mekanik materyalist. Sosyal ve siyasal grleri tamamen antidemokratikti. -391. Hofmann, August-Wilhelm (1818-1892) Alman kimyacs; 1845'te kmr katranndan anilini elde etmitir. -263. Hohenzollern Brandenburg dukalarnn (1415-1701), Prusya krallarnn (1701-1918) ve Alman imparatorlarnn (1871-1918) hanedan ad. -263. Huggins, Williams (1824-1910) ngiliz gkbilimci, gkbilimde yedirenk analizini ve fotorafl uygulayanlardan ilki, 1864'te, bulutsunun varl konusunda ilk kant ortaya koymutur. -351. Humboldt, Alexander (1769-1859) Alman doabilimcisi ve gezgini. -249. Hume, David (1711-1776) ngiliz znel idealisti ve bilinemezci filozofu. -32, 292. Huxley, Thomas Henri (1825-1895) ngiliz doabilimcisi ve biyologu, Charles Darwin'in yakn arkada ve onun teorisini tantan kii. Felsef grleri, materyalizm ile idealizm arasnda yer alyordu. -84. Huyghens, Christian (1629-1695) Hollandal fiziki, gkbilimci ve matematiki, n dalga teorisinin yazar. -116.

Jumblikhos (330 dolaylarnda lmtr) Yunanl idealist filozof ve gizemci, yeni-platoncu Suriye okulunun kurucusu. -76. Joule, James Prescott (1818-1889) ngiliz fizikisi; elektromagnetizmi ve sy incelemi, snn mekanik edeerini ortaya koymutur. -45, 105, 128, 154, 161, 201, 251, 285."

Kant, Immanuel (1724-1804) Alman idealist felsefesinin babas, Alman burjuvazisinin bir ideologu. Ayn zamanda doabilimindeki incelemeleri ile tannmtr. -42, 43, 46, 47, 65, 67, 97, 99, 115-118, 134-139, 249. 260, 264, 286, 307. 353. Kekul von Stradonitz, Friedrich August (1829-1896) Alman kimyacs; organik ve teorik kimyay gelitirmitir. -64, 215, 319, 324. Kepler, Johann (1571-1630) Alman gkbilimci; gezegenlerin hareket yasalarn bulmutur. -39. Ketteler, Wilhelm Emmannel (1811-1877) Alman katolik vaizi, 1850'den itibaren Mainz piskoposu. -84.

Kinnersley, Ebenezer (1711-1778) Amerikan deneysel fizikisi. -368. Kirechoff, Gustav Robert (1824-1887) Alman materyalist fizikisi, elektrodinamik ve mekanik aratrmalar yapmtr. 1859'da, R. W. von Bunsen ile ibirlii halinde, k analizinin temellerini atmtr. -122, 120, 132. Klipstein, Philipp Engel (1747-1808) Alnan yerbilimcisi ve paleontologu. -381. Kohlrausch, Friedrich Wilhelm (1840-1910) Alman fizikisi. Elektrik ve magnetik lmeler alannda, elektroliz ve termoelektrikteki aratrmalar ile tannmtr. R. Kohlrausch'n oludur. -177, 202, 215. Kohlrausch, Rudolf Hermun Arndt (1809-1858) Alman fizikisi, galvanik akmn aratrcs. -204, 205. Kopp, Hermann (1817-1892) Alman fizikisi ve kimya tarihisi. -372.

Lalande, Joseph (1732-1807) Fransz gkbilimcisi. 348. Lamarck, Jean Baptiste (1744-1829) Fransz bilgini, biyolojide ilk tam evrimci teorinin kurucusu, Darwin'in ncs. 47, 249, 266, 304. Laplace, Pierre Simon (1749-1827) Fransz gkbilimcisi, matematiki ve fiziki. Kant'tan bamsz olarak, gne sisteminin bir bulutsudan olutuu varsaymn gelitirmi ve matematik olarak tamtlamtr. -42, 43, 49, 67, 99-101, 249, 255, 260, 309, 348. Lavoisier, Antoine Laurent (1743-1794) Fransz kimyacs; flojistik teorinin yanllm tamtlamtr. -46, 70, 373. Lavrov, Pyotr Lavrovi (1823-1900) Rus toplumbilimcisi ve semeci filozofu, narodizmin bir ideologu. -360, 365. Lecoq de Bolsbaudran, Paul Emile (1838-1912) Fransz kimyacs; Mendelyef tarafndan nceden haber verilen bir element olan galyumu 1875'te bulmutur. -92. Leibniz, Gottfried Wilhelm (1646-1716) Alman matematikisi, idealist filozof. -39, 116-122, 129, 146, 260. 328. Leonardo da Vinci (1452-1519) talyan ressam, bilgin ve mhendis. -37. Le Roux, Franois (1832-1907) Fransz fizikisi. -165. Lessing, Gotthold Ephraim (1729-1781) Alman yazar, eletirici ve filozof, 18. yzyl Aydnlan-maclarndan biri. 258. Leukippos (Abderal) (M 5. yzyl) Yunanl materyalist filozof, atomcu teorinin kurucusu. -64, 192. Le-Verrier, Urbain Jean Joseph (1811-1877) Fransz gkbilimci ve matematiki. 1846'da Adams'tan bamsz olarak, o zamana kadar bilinmeyen Neptn gezegeninin yrngesini hesaplam ve konumunu saptamtr. -92. Liebig, Justus (1803-1873) Alman kimyacs, tarmsal kimyann kurucularndan biri. -378, 383. Liebknecht, Wilhelm (1826-1900) Alman ve uluslararas ii hareketinin nderlerinden; 1848-1849 devrimine katld. Komnistler Birliinin ve Enternasyonalin yesiydi. Alman sosyal-demokrat hareketinin kurucularndan ve nderlerindendi. Marks ve Engels'in dostu ve alma arkadayd. -59. Linnaeus, Carolus (1707-1778) sveli bitkibilimci, bitkilerin ve hayvanlarn snflandrcs. -39, 40, 317. Locke, John (1632-1704) ngiliz . ikici ve duyumcu filozofu. -66. Loschmidt, Joseph (1821-1895) Avusturyal fiziki ve kimyac. zellikle gazlarn kinetik teorisini ve snn mekanik teorisini incelemitir. -32, 362. Lubbock, John (1834-1913) ngiliz darvinci biyolog ve hayvan-bilimci. Etnolog ve arkeolog. Liberal politikac -304. Luther, Martin (1483-1546) Alman Reform hareketi nderi, Protestanln (ltherciliin) kurucusu. Alman kentlilerinin ideologu 1525'te, Kyl Savalar srasnda, ayaklanan kyllere ve kentli yoksullara kar karak prenslerle ibirlii yapmtr. -37. Lyell, Charles (1797-1875) ngiliz yerbilimci. -44, 249.

Machiavelli, Niccolo (1469-1527) talyan politikacs, tarihi ve yazar, kapitalizmin ykselme dneminde burjuvazinin ideologu. -37. Mdler, Johann Heinrich (1794-1874) Alman gkbilimci -42, 49, 55, 243, 348-352, 365. Malthus, Thomas Robert (1766-1834) ngiliz rahibi ve iktisats, burjuvalam ky aristokrasisinin ideologu, kapitalizmin savunucusu. Nfus fazlalamas ile ilgili insan dman teorinin kurucusu. -389-392. Manteuffel, Otto Theodor, baron (1805-1882) Prusya devlet adam, soylu memur takmnn szcs, ileri Bakan (1848-1850) ve Babakan (1850-1858). -269. Marggraf, Andreas Sigismund (1709-1782) Alman kimyacs, 1747'de pancar kknde ekeri buldu. -263. Marks, Karl (1818-1883). -68. Maskelyne, Nevil (1732-1811) ngiliz gkbilimci, Greenwich gzlemevinin beinci mdr. -348. Maxwell, Clerk (1831-1879) ngiliz fizikisi, elektromagnetik alan teorisinin kurucusu. -131-132, 146, 154-158, 237, 365. Mayer, Julius Robert (1814-1878) Alman doabilimcisi, enerjinin sakinimi yasasn bulanlardan biri. -45, 105, 251, 285, 353, 355. Meyer, Lothar (1830-1895) Alman kimyacs. Fiziksel kimyann problemlerini incelemitir. -215, 321. Mendelyef, Dimitri vanovi (1834-1907) 1869'da peryodik yasay bulan Rus kimyacs. -92. Moleschott, Jakob (1822-1893) Burjuva fizyologu ve kaba materyalizmin filozofu. -257.

Molire, Jean Baptiste (1622-1673) (Poguel'in takma ad), Fransz tiyatro yazar. -93. Montalembert, Marc-Ren (1714-1800) Fransz generali ve mhendisi. 19. yzylda ok kullanlan yeni bir tahkimat sistemi bulmutur. -37. Mnster, Georg (1776-1844) Alman paleontolou. -381. Murray, Lindley (1745-1826) Amerikan gramercisi. -76.

Ngeli, Karl Wilhelm (1817-1891) Alman bitkibilimcisi, Bilinemezci ve metafiziki, darvincilie kar kan biri. -32, 61, 295-300. Naumann, Alexander (1837-1922) Alman kimyacs. -132, 164, 202. Napier, John (1550-1617) sko-yal matematiki, logaritmann bulucusu. -39. Neumann, Cari Gottfried (1832-1925) Alman matematikisi ve fiziki. -153. Newcomen, Thomas (1663-1729) ngiliz demirci, buharl makineyi bulanlardan biri. -168. Newton, Isaac (1642-1727) ngiliz fiziki, gkbilimci ve matematiki, klasik mekaniin kurucusu. -40-44, 72, 90, 248, 255, 260, 263, 317, 328, 340-348, 355, 366. Nicolai, Christoph Friedrich (1733-1811) Alman yazar, "aydnlanm mutlak kralln" savunucusu, felsefede Kant ve Fichte'-ye karyd. -258. Nicholson, Henry Alleyne (1844-1899) ngiliz biyologu. Hay-vanbilim ve paleontoloji alanlarndaki almalaryla tannmtr. -385-387.

Ohm, Georg Simon (1787-1854) Alman fiziki, 1826'da, diren, elektromotor kuvveti ile akm arasndaki ilikiyi tanmlayan, elektrik devresinin temel yasasn bulmutur. -162. Oken, Lorenz (1779-1851) Alman doabilimcisi ve doa filozofu. -47, 260, 262. Orbigny, d'Alcide Dessalin (1802-1857) Fransz gezgini ve paleontolog. Cuvier'in kyametler teorisini ar uca kadar gtrmtr. -381. Olbers Heinrich Wilhelm (1758-1840) Alman gkbilimcisi. -350. Owen, Richard (1804-1892) ngiliz hayvanbilimcisi ve paleontolou. Darvincilie kar km, omurgallarn yap tasla olarak idealist bir "ilk rnek" kavramn ileri srmtr. 1863'te Jura (Kalker) devrinde yaayan archaeopteryx'i tanmlamtr. -261.

Paganini, Niccolo (1784-1840) talyan kemancs ve besteci. -219. Papin, Deni (1647-1714) Fransz fizikisi, buharl makinenin bulucularndan biri. -146. Pasteur, Louis (1822-1895) Fransz kimyacs, mikrobiyolojinin kurucusu. -378. Perty, Joseph Anton Maximilian (1804-1884) Alman doabilimcisi. -380. Plinius lYal] (Gaius Plinius Secundus) (MS 23-79) Romal doa bilgini, 37 ciltlik Doa Tarihi kitabnn yazar. 263. Plutarkhos (46-120 dolaylar) Yunanl biyografi yazar ve ahlk. dealist filozof. -239. Poggendorff, Johann Christian (1796-1877) Alman fizikisi. Elektriin llmesi alanndaki aratrmalar ile tannmtr. Annalen der Physik und Chemie adl derginin kurucusu ve yaymcs. -191. Polo, Marco (1254-1324) talyan gezgini, 1271-1295'te in'i ziyaret etmitir. -245. Priestley, Joseph (1733-1804) ngiliz kimyacs ve materyalist filozof. Sanayi devrimi srasnda ingiliz radikal burjuvazinin ideologu olmutur. 1774'te oksijeni bulmutur. -70, 297. Ptolemaios, Claudius (MS 150 dolaylar) Yunanl matematiki, gkbilimci ve yerbilimci. Evren hakkndaki geosantrik (yer-merkezci) retinin kurucusu. -39. Pythagoras (M 571-497 dolaylarnda) Yunanl matematiki, idealist filozof; kle sahibi soyluluun bir ideologu. 239-242.

Quenstedt, Friedrich August (1809-1889) Alman mineralog, yerbilimci ve paleontolou, Tbingen "niversitesinde

okutman. -381.

Raphael (1433-1520) talyan ressam. 219. Roult, Franols Marie (1830-1901) Fransz kimyacs, fiziksel kimya ile ilgili birka yaptn yazar. -154, 160, 201. Renault, Bernard (1836-1904) Fransz paleontolou. Elektrokimya alannda da aratrmalar yapmtr. -189, 192. Reynard, Franois (doumu 1805'ten nce, lm 1870'ten sonra) Fransz mhendisi, fizikle ilgili birok yaptn yazar; Maxwell'in elektromagnetik alan teorisine yakn bir teori gelitirmitir. -155. Ritter, Johann Wilhelm (1776-1810) Alman fizikisi. Elektrik grnglerini incelemitir. -160. Roscoe, Henry Enfield (1833-1915) ngiliz kimyacs, kimya ile ilgili birok elkitabnm yazar. -91. Rosenkranz, Johann Karl Friedrich (1805-1879) Alman filozofu. Hegel'in izleyicisi, edebiyat tarihisi. -263. Rosse, William kont, (1800-1867) ngiliz gkbilimcisi, 1845'te byk bir teleskop yapm, bununla birok bulutsuyu incelemitir. -350-352. Ruhmkorff, Heinrich Daniel (1803-1877) Mekaniki. Alman asll olup, Fransa'da almtr. 1852'-de, alternatif dk voltaj akmn alternatif yksek voltaj akmna eviren indksiyon bobinini bulmutur. -370.

Saint Simon, Claude Henri (1760-1825) Fransz topist sosyalisti. -42, 253. Savery, Thomas (1650-1715) ngiliz mhendisi, buharl makineyi bulanlardan biri. -146. Schleiden, Mattias Jakob (1804-1881) Alman bitkibilimcisi. 1883'de yeni hcrelerin eskilerden kt teorisini gelitirdi. -251. Schmidt, Eduard Oskar (1823-1886) Alman hayvanbilimcisi. Darwin'i izleyenlerden. -32. Schopenhauer, Arthur (1788-1860) Alman idealist filozofu. radeyi, irrasyonalizmi, ktmserlii savunmutur. Soylularn ideologudur. -65. Schorlemrner, Karl (1834-1892) Alman kimyacs, Manchester'da okutman. Diyalektik materyalizmi izleyen biri. Alman Sosyal-Demokrat Partisinin yesi, Marx ve Engels'in dostu. -91, 259. Schwann, Theodor (1810-1882) 1839'da canl organizmalarn yaps ile ilgili hcre teorisini ortaya koyan Alman biyologu. -251. Secchi, Angelo (1818-1878) talyan gkbilimcisi. Roma gzlemevinin mdr. Gne ve yldzlar konusunda incelemeler yapmtr. Bir cizvittir. -49, 54, 56, 255, 349-353, 366. Servetus, Miguel (1511-1553) Rnesans spanyol bilgini, hekim. Kandolam alannda birok keifler yapmtr. -38, 247. Siemens, Werner (186-1892) Alman mucidi ve i adam. 1856'da silindirli elektromagnetik bir makinenin plann izmi, 1886'da bir dinamo elektrik makine bulmutur. -157. Sbermann, Johann (1806-1865) Fransz fizikisi. Termal kimya alannda aratrmalar, Favre ile ibirlii yapmtr. 194. Smee, Alfred (1818-1878) ngiliz operatr ve fizikisi. Elektriin biyoloji ve metalrjiye uygulanmas konusunu aratrm, inko, gm ve slfr asitten meydana gelen bir galvanik pil bulmutur. -159. Snell von Roijen, Willebrord (1580-1626) Hollandal matematiki ve gkbilimci. In krlmas yasasn bulmutur. 252, 253, Solon (M 638-558 dolaylarnda) Atinal yasakoyucu. Halkn basks altnda, atadan gelme soylulua kar yneltilmi birok yasalar kabul etmitir. 260. Spencer, Herbert (1820-1903) ngiliz burjuva olgucu filozofu ve toplumbilimci. Kapitalizmin savunucusu. -326. Spinoza, Baruch ya da Benedict, de (1632-1677) -- Hollandal materyalist filozof. -41-43, 255-258, 294. Starckd, Carl Nikolaus (1858-1926) Hollandal filozof ve toplumbilimci. -254. Strauss, David Friedrich (1808-1874) Alman filozofu ve politika yazan, gen-hegelcilerin nde gelenlerinden, sa'nn Hayat kitabnn yazar, 1866'dan sonra milliyeti liberal. -178. Suter, Heinrich (1848-1922) svireli matematik profesr, matematik tarihi zerine birka kitabn yazar. -115-121, 124-126, 129.

Tait, Peter Guthrie (1831-1901) ngiz fizikisi ve matematiki. -122, 130, 132, 134-141. Thales (Milletli) (M 6247-534) Yunanl filozof, Millet materyalist okulunun kurucusu. -108, 238-240, 356. Thomsen, Julius (1826-1909) Danimarkal kimyac, Kopenhag niversitesinde okutman, termokimyay kuranlardan biri. -175, 184, 191-192. Thomson, Thomas (1773-1852) ngiliz kimyacs. 147, 149-151, 263, 366-368.

Thomson, William, 1892'den sonra Lord Kelvin (1824-1907) ngiliz fizikisi, Glasgow niversitesinde teorik fizik blmnn banda bulundu. Termodinamik, elektrik mhendislii ve matematiksel fizik zerinde alt. 1852'de "s eksiklii dolaysyla evrenin yok olmas" konulu idealist teoriyi ne srd. -122, 132, 134-142, 221, 340, 362, 378. Thorwaldsen, Bertel (1768-1844) Danimarkal heykeltra. 219. Torricelli, Evangelista (1608-1647) talyan fiziki ve matematikisi. -237. Traube, Moriz (1826-1894) Alman kimyac ve fizyologu. Metabolizma ve bymeyi salayabilen yapay hcreler meydana getirdi. -384. Tyndal, John (1820-1893) ngiliz fizikisi. -256, 385.

Varley, Cromoell Fleetwood (1828-(1883) ngiz elektrik mhendisi. -78. Virchow, Rudolf (1821-1902). Alman doabilimcisi; hcre patolojisinin kurucusu. -61, 82, 259. Volta, Alessandro (1745-1827) talyan fiziki ve fizyologu, galva-nik elektrik teorisini kuranlardan biri. -161, 206. Voltaire, Franois Marie Arouet (1694-1778) Fransz ikici filozofu, hiciv yazan, tarihi; 18. yzyl Aydnlanmaclarndan biri. Mutlakyete ve katoliklie kar savam vermitir. -258. Vogt, Karl (1817-1895) Alman doabilimcisi, kaba materyalizmin izleyicisi, kk-burjuva demokrat. 1848-49 Alman Devrimine katlmtr. 1850-60 yllarnda srgnde iken Louis Bonaparte'n paral gizli ajanln yapmtr. -63-65, 257.

Wagner, Moriz (1813-1887) Alman biyolog, Darwin'in izleyicisi, corafyac ve gezgin. -378-381. Wallace, Alfred Russel (1823-1913) ngiliz biyolog, biyocarafyay kuranlardan biri. Darwin'in doal seme teorisini onunla ayn zamanda buldu. Kendini ruhulua verdi. -71-80, 82-84. Watt, James (1736-1819) ngiliz mucidi. Buhar makinesinin plann meydana getirdi. 146. Weber, Wilhelm Eduard (1804-1891) Alman fizikisi. Elektrik ve magnetizm teorisini incelemitir. -152-154. Whewell, William (1794-1866) ngiliz idealist filozofu ve bilim tarihisi. Cambridge niversitesinde mineraloji (182832) ve ahlk felsefesi (1838-55) profesr. -287-289. Wheatstone, Charles (1802-1875) ngiliz fizikisi, elektrikle ilgili birka kitabn yazar. 201. Whitxvorth, Joseph (1803-1887) ngiliz sanayicisi ve asker mucit. -127. Wiedemann, Gustav (1826-1899) Alman fizikisi, elektrik zerine ksa bir kitabn yazar. -337, 371. Wke, Christian Gottlieb (1786-1854) Alman tanrbilimcisi. ncil'in slubunu ve tarihini incelemitir. -178. Winterl, Jakob Joseph (1739-1809) Avusturyal fiziki, bitkibilimci ve kimyac. -368. Wisllcenus, Johann (1835-1902) Alman organik kimyacs. 394. Whler Friedrich (1800-1882) Alman kimyacs. norganik maddelerden meydana gelen organik bileiklerin sentezini yapan ilk bilgin. -252. Wolf, Rudolf (1816-1893) svireli gkbilimci. Gne lekelerini incelemede ve gkbilim tarihinde yapt almalarla tannmtr. 243, 352. Wolff, Caspar Friedrich (1733-1794) Alman doabilimcisi; evrim teorisini kuranlardan biri. Almanya ve Rusya'da almtr. -47. Wolff, Christian (1679-1754) Alman idealist filozofu, metafiziki. -41. 66, 279-281. Wollaston, William Hyde (1766-1818) ngiliz doabilimcisi; fiziki ve kimyac, atomculua kar kanlardan. -269. Worm-Mller, Jakob (1834-1889) Alman hekim, fizyolog ve fizikisi. -199-201. Wundt, Wilhelm Max (1832-1920) Alman fizyolog, ruhbilimci ve idealist filozofu. -386.

Zollner, Johann Karl Friedrich (1834-1882) Alman astrofizikisi, Leipzig niversitesinde okutman, ruhu. -81.