KIT FABRKALARINDA

VERMLLK

MNR KARINCAOLU
ELEKTRK MHENDS 4. BASKI MAYIS 2012

Bu kitapta okuyacaklarnz kat fabrikalarnda verimlilik isteyenler iin bir neri niteliindedir. Konularn okluu nedeniyle her konu burada detaylaryla ilenmemitir. Buradaki ama problemleri sralamak, problemlerin zmleri olduunu belirtmek ve zm yollarndaki kaynaklar ve k yollarnn ipularn gstermektir.

NSZ

Elinizdeki alma, kt fabrikalarnn verimli altrlabilmesi iin bir adm olarak alnmaldr. Kt endstrisine ynelik Trke yaynlarn fazlaca bulunmamas nedeniyle, adndan sz edilmeyen, fakat nemli olmalar nedeniyle bilinmelerinde yarar bulunan konularn tartlmas ve kt iletmelerinin bu konulara dikkatinin ekilmesi amalanmaktadr. Bunun iin, kendisine 4. kez revize edilen ve her revizyonda geniletilen, bir kitap ortaya kmtr. Yazlarn hazrlanmas belli bir zaman gerektirdiinden, kitabn geniletilmesi zamanla srecek ve sanayi iinden katlmlar olduu takdirde zenginleecektir. Bu kitapta dnyann ynetim konusunda nereye geldii ve bizi ne gibi sorunlarn bekledii anlatlmaktadr. Buna ek olarak sorunlarn zmne yardmc olabilecek aralardan bazlar ve rnekler sunulmaktadr. Burada ama sanayinin geliimine katkda bulunmak olduundan, verimsizliin nedenlerini ortaya koymak adna baz davran biimleri eletirilmektedir. lkemizde kt sanayi ile ilgili olay hikyeleri arivi bulunmamaktadr. Kitapta yer alan baz rneklemelerin kii veya kurulular hedef almad fakat ska rastlandklar bilinmelidir. Kitap gemiten ok gelecekte nelerin yaplmas gerektiini ortaya karmak amacndadr. Kitapta baz cmlelerin her blmde sklkla tekrarland grlecektir. Bunun nedeni her baln tek bana kendi iinde anlalabilir olmas ve bir makale olarak kullanlabilir olmasdr. Bylelikle her konu bamsz olarak ele alnabilir. Yazlarn hazrlanmasnda temel hedefler unlardr: 1. Kt fabrikalarnn ihtiya duyaca verimlilikle ilgili teorik ve pratik kkenli bilgilerin hatrlatlmas 2. Dnyadaki ve dier sektrlerdeki deimelerin sonucu ortaya kan ynetim sistemlerinin ve gelimelerin kt camiasna tantlmas 3. Verimlilikle ilgili karmak gibi grnen konularn, mmkn olduunca anlalabilir bir dille anlatlmas 4. Tm teknik ve idari alanlarda meydana gelen deimelere niversitelerin ayak uyduramamas nedeniyle, kt fabrikalarna zm retecek herhangi bir kuruluun kalmam olmas,

5. Kt endstrisine ynelik, Trke kaynak sknts 6. Yneticilerin gnlk uralardan dolay dalan dikkatlerinin deiik bir yne ekilmesi zetle bu yazlarn ortak hedefi, birden fazla uzmanlk alanna girdii iin anlalmas uzun ve zahmetli olan konular pratik olarak ve konutuumuz dilde ve kt azyla anlatabilmeyi hedeflemektedir. Yukarda sralanan hedeflerin ok iddial olduklar dnlebilir. Fakat gelinen noktada oluan bilgi ann bykl dikkate alndnda, bu kitabn sadece bir balang olarak kalaca grlecektir. Konular ilenirken, tek kt tipine gre deil, tm kt iletmelerinin yararlanabilecei ekilde yazlmaya allmtr. Her tr eletiriye ak olunduu bilinmeli ve eletiriler verilen telefona veya e-mail adresine iletilmelidir. Tm kt alanlarna sayglarmla

Mnir Karncaolu Elektrik Mhendisi e-mail: peeceng@gmail.com Cep: 0 536 377 48 63

NDEKLER
1. BLM: PROBLEMLER VE VERMLLK
Problemler Verimlilik nedir? Verimsizliin kkenleri Yatrm projelerinin verimlilii Kt fabrikasnn amacnn belirlenmesi Sistem Mhendisliinin kullanlmas verimlilii ve srelerle ynetim Sistemlerde sre kkenli problemleri anlamak Ynetim kurulunun grevi Gayri maddi varlklarn nemi Mesleki uzmanln nemi 9 19 24 37 49 57 61 66 72 74 77

2. BLM: PROBLEM ZMEDE KULLANILAN ARALAR VE YNTEMLER

Beyin Frtnas TRIZ Sebep-Sonu diyagramlarnn kullanlmas Ak emas hazrlanmas Pareto analizi Kken analizi Mhendislik analiz teknikleri 83 87 102 105 109 112 116

3. BLM: ETL ALANLARDA VERMLLK

Toplam verimli ynetim Kaizen Deer Mhendislii ve verimlilik Benchmarking (rnek alma) Standartlar ve verimlilik Proje tasarm ve verimlilik Montaj ve verimlilik Bakm ve verimlilik gvenlii ve verimlilik 123 126 128 131 133 135 138 141 148

4. BLM: VERMLLK AISINDAN PRATK

Kt makinas performans rehberi Bir eitim modeli Havbe iinde verimlilik Verimlilik almalar ile ilgili liste Kalite zerine rnekleme Maliyetlerin hesaplanmas Yararlanlan eserler 153 162 167 176 192 199 205

BLM 1 PROBLEMLER ve VERMLLK

PROBLEMLER
Giri Kt retimi dnyada olduu gibi Trkiyede de nemli i kollarndan biridir. Sanayi olarak kt retiminin gemiinin eskiye dayal olmas kt retimi konusundaki bilgi birikiminin artmasna yaramtr. Her kt tr, kdn zelliine gre bilginin eitlenmesini salamtr. Kt retme bilgisi sadece belirli bir mhendislik alannn snrlar iinde kalmadndan, kimya mhendislii yannda elektrik, makina, endstri gibi dier mhendislik dallarnn da birlikte gelimesine katkda bulunmutur. Katklar bununla snrl kalmam sat, pazarlama, ithalat, ham madde temini, insan kaynaklar, lojistik, enerji retimi gibi bugn ska sz edilen alanlarda da Trkiyeye katklarda bulunmutur. Gemi gnler iinde SEKAnn kendi alannda bir okul grevini stlendii unutulmamaktadr. Bu okul zel sektre insan kayna olmu, orada edinilen retim becerileri zel sektre tanmtr. zel sektrn bu gne gelmesinde SEKAnn katklar byktr. SEKA kendi a iin ileri bir gr ve anlay temsil etmektedir. Bu gn SEKAnn olmamas bir eksiklie neden olmamaktadr. nk SEKAnn rettii ve yayd bilgi birikimi zel sektr tarafndan kullanlmaktadr. Kt pazarndaki deiim Rusyann komnist sistemi brakmasndan sonra, dnyadaki ekonomik politikalar yeniden ekillenmitir. Bu ekillenme Trkiye ye de yansm ve Dnya leinde, devletler sanayici olmak yerine, kendi grev alanlarn yeniden tanmlayarak, sanayinin nndeki engelleri kaldrmay hedef almlardr. Gmrk duvarlarnn da kaldrlmasyla ne retirseniz, kaa retirseniz retin satlr yaps, yerini rekabeti yapya brakmtr. Bu deiim eskiye gre nemli farkllklar getirmektedir. Rekabeti yapda ne retirseniz retin sat yapabilirsiniz ama bir artla sat ansnz kendiniz yaratrsanz. Pahalya retirseniz, sat ansnz olmad iin bedelini pahalya dersiniz. Dnn dnyasnda kt fiyatlarn devlet belirlemekteydi. Bu yapda ham madde fiyatlar ykselirken rn fiyatlar da ykselmekteydi. Rekabeti yap, kt fiyatlarnn ham madde fiyatlarna dorudan bal olmad bir piyasa anlamna gelmektedir. Bunun daha ak ifade tarz, tekstilci ile kt reticisi arasnda dnya ayrm yapmamakta ve piyasa her ikisi iin de skmaktadr. Gemite ve halen tekstil reticilerinin bana gelen olaylarn benzerleri kt reticilerinin bana da gelecektir. stelik tekstilde ihracat ans varken, fluting gibi dk katma deerli ve nakliyesi pahal dnml ktlarda bu ans ta olmayacaktr. Gemi ile gnmz ayran ok sayda farkllklardan bazlar aadadr. Fark 1: retim anlaynda deime Eski dzende ama i piyasa iin kt retmekti. Bu lkenin kda ihtiyac vard ve baz fabrikalar kurulup kt retmeliydi. Bu bak as maliyetleri gz ard etmese de ikinci plana iter. Kt i piyasann ihtiyacna gre retilirdi.

hracat dnlmeyen bir kavramd. Bugn retilen rnlerin dnyann herhangi bir yerinde satlabiliyor olmas gerekir. Yeni dzende, ama krl grlen alanlarda yatrm yaparak kr etmektir. Bir yatrmc parasn deerlendirmek istediinde, kendisi iin kr elde edebilecei, uygun bir alan arar. Yatrmcnn amac kt retmek deildir. Kt retmek kr elde etmek iin bir ara durumundadr. Piyasada kendisi gibi bu amala yatrm yapm baka yatrmclar bulunmaktadr. rnler piyasaya onun kurallarna gre retilerek pazarlanr. Piyasann doymuluu, ihtiyalar ve dnyadaki dier fabrikalar, hatta savalar kt fiyatlarn belirlemektedir. Artk iletmeler maliyetlerini dikkate alarak tek balarna kt fiyatn belirleyemezler ve dier reticilere ayak uydurmak zorundadrlar. Buna rekabet denmektedir. Verimli olan firmalar maliyetlerini drerek srekli dk bir sat fiyat olumasna neden olurlar. Fiyatlar zaman iinde belirli bir ivme ile aaya doru der. Bu durumda retici firma dnya ile rekabete girmi demektir. Karsnda rakip olarak verimlilik sorunlarn am, her alanda problem zebilen akll firmalar bulunmaktadr. Bu nedenle problem zme becerileri ve yeni ynetim teknikleri verimlilik almalarnn temelini oluturur. Finans sknts olan firmalar geici olarak fiyatlar aa ekebilirler fakat srekli dk fiyat uygulayamazlar. Srekli dk fiyat uygulayabilmenin temelinde, gayri maddi varlklar gerek varlklara dntrecek bir takm irket ii mekanizmalarn kurulmu olmas gerekir. Srekli dk fiyat ve fiyatlarn dmeye devam etmesi gerekten rekabeti piyasalarda verimlilik artnn bir gstergesidir. Rekabetin sulandrld, arpklatrld ve ak veya gizli teviklerin olduu piyasalarda verimlilik asla yakalanamaz. Bu sektrler zellikle imalat sektrleri iin ak ekonomilerde etkisizlemeye, hatta yok olmaya doru giderler. Fark 2: Fiyat ve kr belirlemede deime Gemite bir rnn fiyat yle belirlenmekteydi: rn fiyat= Maliyetler+Kr Devlette ama kr etmek olmadndan, rnn fiyatnn zerine czi bir kr koyarak satmak dncesi yatmaktayd. Dolaysyla zel sektr de fiyatlar bu denkleme gre veya SEKAnn fiyatna gre ayarlamaktayd. SEKA ya gre daha verimli olan zel irketler rekabetilik olmamas nedeniyle yksek kazanlar elde edebiliyorlard. Bu fiyatlandrma yntemi rekabeti dnyann kullanmad bir yntemdir. Rekabeti piyasalarda bu denklem farkl bir ekilde ifade edilmektedir. Kr=rn fiyat-Maliyetler Denklemin byle yazlmas, krn vazgeilmez ve kontrol edilebilir bir parametre olmasyla ilgilidir, nk gnmzde bir kt fabrikasnn kurulu amac, kamu hizmeti yapmak deil kr etmektir. rn fiyatlarnn tek bana belirlenmesi sz konusu olmadna gre ve fiyatlarn srekli dt dikkate

10

alndnda, yaplacak tek bir i kalmaktadr. Yaayabilmek iin maliyetleri aa ekerek, krll srdrmek ve olabildiince rekabeti dnyaya ayak uydurmak. Maliyetlerin aa ekilmesi, halen Trkiye Kt Sanayinin tecrbe snrlar iinde olmadndan, kt iletmelerini ciddi sorunlar beklemektedir. rnn fiyatnn ve maliyetin kontrol edilemedii bir piyasada, krn kontrol edilmesi veya kr edilmesi mmkn deildir. Krn kontrol edilemedii bir durumda, retmek zarar etmek anlamna gelebilir. Krll kontrol edebilen firmalar uluslar aras rekabete hazr firmalardr. hracat yeni ekonomik dzenin ayrlmaz bir parasdr. Fark 3. letmecilik anlaynda deime Kt retmeyi dnen kurulu bir proje olarak kt yatrmn yapar ve fabrikann iletilerek kt retmesini beklerdi. Yatrm bir kerelik bir olayd ve iin banda yaplarak uzun yllar srecek iletme dnemine girilirdi. letme dneminde ara sra bakm yaplarak kk dzenlemelerle sistem ayakta tutulurdu. Yatrmn baars onun tamamlanmasnda ve retim yapmasnda idi. Bu yntem halen zel sektrde eitli i kollarnda kullanlmaktadr. Kt iletmeleri de bunlar arasndadr. Kuruluun ana faaliyeti retimle snrl kalmaktadr. Yeni dnem iletme faaliyetlerinde dnm gerektirmektedir. Bu dnmler sadece bir alanda deildir. Bunlardan en nemlisi srekli yaplmas gereken proje faaliyetleridir. Kuruluun faaliyetleri= Bir kerelik yatrm yapmak+Kt retmek ve kr etmek iin uzun dnemde, bakm dhil iletmecilik faaliyetleri yapmak imdi gelinen noktada mantn bu ablonun dna kt grlmektedir. Kurulular iletme faaliyetlerini srdrrken, krll korumak adna srekli yeni projeler reterek yaamlarn devam ettirmektedirler. Arln iletme faaliyetlerinden proje ve yatrm faaliyetlerine kayd grlmektedir. Merkezde kt retim faaliyetleri yannda, proje faaliyetleri arlkla yer almaktadr. Ayrca yeni gr bir yatrmn baars iin tamamlanmasn yeterli bulmamakta, yeni ltler ortaya koymaktadr. Bunlar daha sonra ele alnacaktr. Gnmzn kt iletmecileri proje (Fikir) reticileri ve uygulayclar olmak zorundadr. Bu konuda verimlilii ve srelerle ynetim ksmnda bir rnek sunulmaktadr. Yeni durumda organizasyon faaliyetleri u ekle dnmtr. Organizasyonun faaliyetleri = letme dnemi faaliyetleri srdrebilmek iin proje ve yatrm faaliyetleri yapmak + Krll

Trkiyedeki kt iletmeleri demir elik, kimya, cam gibi dier proses sanayi dallarna gre, yukarda belirtilen konularda, an ok gerisinde kalmlardr. Her farkllamann ortak noktasnda kr kelimesi bulunmaktadr. Kr kavramn hedef almayan kurulular uzun sre dayanamazlar. Kr konusunun hem teknik alanda, hem de ynetim alannda uzantlar vardr. Stratejik bir kavramdr. an gerisinde kalan kavramlarla ynetilen kt fabrikalarnn rekabeti yapya almalar gerekecektir. Rekabet srekli rn fiyatlarn aa

11

eker hale gelmitir. Teknik olarak ve ynetim anlay olarak kt fabrikalar eksiklerini tamamlamak zorundadrlar. Gelimelere ak, kendisini yenileyebilen kt fabrikalar oluturmann zaman gelmitir. Tm gelimi lkelerin verimlilikte nde olduklar bilinmektedir. Bu lkelerin GSYH larnn kii bana den ortalamalar bizim 45 katmzdr. Rekabeti olarak grlen bu lkelerin rekabeti yaplaryla, retkenliin son derecede balantlar vardr. Gelimilii verimlilik salamaktadr. Duraanl ve gerilemeyi verimsizlik getirmektedir. Japonyann sanayideki verimlilii, ABD nin sanayi ve hizmetler sektrndeki verimlilii kii bana den milli geliri yukar ekmekte rn fiyatlarn aada tutmaktadr. rn fiyatlarnn pahal olduu lkelerin verimlilikle ilgili sorunlar bulunmaktadr. Kt fabrikalar yakn gelecekte ciddi tehlikelerle karlaacaklar, zellikle maliyetleri belirleyen verimsizlik sorun olacaktr. Arkasndan da rekabet iin yeni fikirler retmeleri gerekecektir. almalara bugn balamayan firmalarn zm yollarn bulana kadar geecek sre iinde yok olma noktasna gelmeleri sz konusudur. Burada retim faaliyetlerine ek olarak yaplacak projeler ncelikle kapasite artna ynelik yeni kat makinas alm deildir. Kapasite artndan daha nce firmalarn alan sistemleri zerindeki baz sorunlarn zmeleri ve snr noktasna gelindiinde yeni hat iin yatrm yapmalar gerekir. Sorunlarn zmeden yeni kapasite art yatrmlarna kurtarc gibi sarlacak olan firmalar olacaktr. Bu firmalar unu unutmamaldrlar; iyi almayan sistemlerinde verimlilii salamadan, daha byk verimsiz yaplar kurmak, kt sona daha abuk varlmasna neden olur. stelik her kapasite art, ham madde fiyatlarn arttrrken kt rekabet nedeniyle sat fiyatlarn daha da aa ekecektir. Sonuta krlar giderek decek ve iyimser bir tahminle yatrdklarnn geri dn 20 yl gibi uzun bir srede olacaktr. Bu durum yatrm sermayesinin pahalya gelmesi demektir. Kredi kullanacak firmalarn daha dikkatli davranmalar gerekecektir. Verimli lkelerde sermaye geri dn daha hzl olmaktadr. En verimli ekonomiye sahip Amerika Birleik Devletlerinde bile, sermayenin geri dnm oran yllk % 9,1 dir. letmeler kendi iinde yapsal deiiklikleri gerekletirmeden, deiikliklerin olumlu sonular alnmadan, kapasiteye ynelik yeni yatrmlar yaplmamaldr. Ekonomide emtialama denilen olgunun anlam, bir rnn bolluu nedeniyle ucuzlamas ve krlln kaybetmesidir. Kt retimi giderek emtialamaktadr ve emtialaan rn ne pahasna olursa olsun retmek krl deildir. irketleri kurtaracak olan sihirli kelime dierleriyle aralarndaki farkllklar olacaktr. Bu farkllk her alanda kendini gstermelidir. Firmalarn nnde yeni ufuklar aabilmek amacyla yazlm olan bu kitap, firmalara gemi tecrbeleri dnda baka dorular olabileceini gstermeyi hedeflemektedir. Gemi tecrbelerle alma modelini birinci model olarak alrsak, ikinci modeli, kr etmek iin yaplacak verimlilik almalar olarak almak gerekecektir. Bu olgunun baz firmalar tarafndan kolayca anlalp baarlacan dnyorum. Fakat bu aama nce beyinlerde top yekn deiim gerektirmektedir. letmelerin mevcut kadrolarnn bak as SEKAdan gelen alkanlkla gnlk retimi tamamlamak zerine programlanmtr. lk bakta baka ne gerekir ki diye dnlebilir. Fakat bu dnce iinde gelecek kavramna yer yoktur. letme iinde potansiyel sorunlu noktalarn bulunarak

12

yarn adna bu gnden dzeltilmeleri ve gelecek iin yeni neriler gerekmektedir. yi bir strateji hem bu gn, hem de yarn birlikte ele almak zorundadr. Yarn ele almann yolu proje reten iletmeleri bu gnden kurmak demektir. 70 yl boyunca devletin ynettii SEKAnn tecrbesi retim adna iletmelere k tutmutur, fakat zel sektr bu tecrbeyi gelitirip amaldr. SEKA tecrbesi kt veya hatal deildir, fakat gemite kalmtr. Hatal olan onun bugn bile kopyalanyor olmasdr. Dardan, dier sektrlerden, kt fabrikalarna teknolojik bilgi ve ynetim anlay aktarlmas gerekmektedir. SEKA rekabeti bir ortamn kuruluu olmad iin rekabete ve bu gnlere ynelik zmleri yoktur. Rekabet karsnda zel sektrn davran SEKAnn davranndan farkl olmaldr. Bugnk yatrmlar lek olarak ve maliyet olarak giderek bymektedir. Yatrmlar proje ve finansman anlamnda karmak yapdadrlar. Projelerin karmakl ile ilgili olarak Yatrm projelerinin verimlilii ksmnda bilgi bulanmaktadr. Ktta ok byk yatrmlar olmasna ramen, farkl sektrlerdeki olumlu tecrbeler kt camiasna aktarlamamtr. Sektre tissue retmek iin yeni giren tekstilci firmalarn gemite kazandklar emtialaan rnde rekabet tecrbesi onlar ciddi rakipleri karsnda ayakta tutabilmektedir. Emtialaan mal pazarlama konusundaki tecrbeleri onlar dierlerinden farkl yapmakta ve farkllklar avantaj salamaktadr. Fakat sonuta verimlilik sorunlarn bu firmalarn da zmeleri gerekecektir. Verimlilik hala krlln nndeki engeldir. letmelerde rn zerindeki parametreleri makinalar ve yap belirlemekte, insanlar isteseler de istemeseler de rn makinadan kendi kalite deerleriyle kmaktadr. Sat kadrolar iletmeden kopuk ve birbirine benzemektedir. Organizasyon emalar birbirlerinin ayns ve ierii botur. Strateji gelitirme ynetimlerce bilinmemekte ve hi kimsenin grev snrlar iine girmemektedir. Hedef bugnlk kdn retilip stok alanna gnderilmesidir. Stok miktarn insanlar ve sat rakamlar deil, makinalar, iletme sermayesi ve ambar kapasiteleri belirlemektedir. mknsz olmasna ramen bir an iin tm firmalarn maliyetleri aa ektiini gz nne alalm. Sonuta pazarn rekabet ynnden bir sre sonra eskiye benzeyecei aktr. Verimlilikten kazanlan kazan, nce kr olarak gelecek, fakat rekabet nedeniyle maln fiyat deceinden, kazanlan verimlilik alcya yarayacaktr. Krlar elden gidecektir. Bu durumda fabrikalarn nc bir aamaya hazrlanmalar gerekecektir. Bu aama yeni fikirler ve projeler reterek dier firmalardan farkl olmay getirecektir. u an iin birbirine benzeyebilme gizli bir ortak hedef olarak alnmaktadr. Fakat birbirine benzeme yerine farkl olma hedeflenecektir. Verimlilik konusundaki almalar, problem zen bir ekip olumasn salar. Bu ekipler problem zerek geliirler ve daha sonraki aama iin proje reten ekiplere dnrler. Fakat verimlilik aamasn geemeyenlerin, fikir ve proje retme aamasna gemeleri beklenemez. Birinci neden artk piyasada olmayabilirler. kinci olarak eldeki ekipler problem zme kltr almamlarsa daha kompleks problem zme teknii olan verimli proje (Design to Cost) retme yeteneine asla eriemeyeceklerdir. Kadrolarn fikir ve kltr anlamnda yarn ekillendirmek iin uzun sre eitilmeleri gerekecektir. Bugn

13

yaplanmasna ve personeline yatrm yapmayanlar, yarn daha maliyetli bir tablo ile karlaacaklardr. Bu konuda Gayri maddi varlklar ve verimlilik blmne baklmaldr. Bu kitapta okuyacaklarnz verimlilik aamasn amak ve projelerle retim aamasna hazr olmak isteyenler iin bir neri niteliindedir. Konularn okluu nedeniyle her konu burada detaylaryla ilenmemitir. Buradaki ama problemleri sralamak, problemlerin zmleri olduunu belirtmek ve zm yollarndaki kaynaklar ve k yollarnn ipularn gstermektir. Bu kitap, ders almaya balamak iin alfabe niteliindedir. Hibir kitap bir fabrikann verimlilik sorununu tek bana zemez. Yeri geldike yararlanlan kaynaklarn sz edilecektir. Kitabn sonunda yararlanlan kaynaklarn bir listesi bulunmaktadr. letmelerde verimlilik almalar bir program haline getirilerek alan personelin bilgi, grg ve problem zme becerileri gelitirilmelidir. Kt fabrikalarnn kurtuluu bu ynde yaplacak almalara sk skya bal olacaktr. Baz iletmeler kendi yntemlerini gelitirmeli ve bunlar dier uygulamalarla kyaslamaldrlar. Her fabrikann kendine zg olduu ve sorunlarnn farkll unutulmamaldr. Eski problem zcler Trkiye de problem zc personel bulmak olduka zordur. Problem zc eleman eksiklii sadece kt fabrikalarnn sorunu deildir. Bunun eitli nedenleri vardr. Yeteneksizlik ve kt niyet gibi bilimsel olmayan nedenlerin tesinde, balca neden problem zme tekniklerinin bilinmemesidir. Problem zebilenlerin, farknda olmadan gelitirdikleri kendilerine has dnme yntemleri vardr. Bu kiilerden genellikle, karlalan sorunlar karsnda problemi gidermeleri beklenir. Bu kii bazen bir kdemli, bazen iletmedeki bir operatr, bazen bir bakm eleman, hatta bir kapcdr. Bir kapcnn gnlk sorunlarla baa kabilmesi iin gelitirdii kendine zg yntemleri vardr. Bunlar zaman iinde deneyerek gelitirip refleks davran biimleri sergiler. Sizinle konuurken bir ihtiyacn karlayacanz dnerek cmleleri o ynde kurar. Bir i vereceinizi sezdiinde ilerinin younluundan sz eder. Biraz para veya eski bir eyay sizden alabilmek iin eitli yollar kefetmitir. Karmak bir toplum da aklar tespit edip o boluklar doldurarak problemleri zer ve ayakta kalr. Problem zc olarak grdmz kiiler ne lde doru ve yaratc problem zclerdir? Gnmz sorunlarnn daha karmak olduklar ve daha fazla bilgiye, araca ve akla gerek duyulduu ortadadr. Gerekte yeni ekonomi kurallar, yeni fikirler, yeni bilgiler ve teknikler kullanarak yaratc rnlerin ve beraberinde hizmetlerin sergilendii bir dnya yaratmaktadr. Bu dnyaya Trkiyenin hazrlkl olduu sylenemez. Kt fabrikalarnda problem zmleri iin gelimi teknikler kullanlmaz. Problem zme tekniklerinin yerine, kiilerin tecrbeleri vardr. Bu tecrbeler nesilden nesile aktarlarak gelimitir. Onu kullananlar da katklarda bulunarak tecrbelerini kiiye zel hale getirmilerdir. Kiisel tecrbeler zor ve uzun srede

14

kazanlrlar, bu nedenle hem saklanr, hem de kiisel amalarla kullanlrlar. Kendi iinde eitlerini yaratan tecrbeler, zamanla dier insanlarn bildii sradan bilgiler haline gelirler. Bir iin yaplabilmesi iin tecrbenin dnda baka seenekler akla gelmemektedir. Bu durum kt gibi uluslararas bir rnde usta rak ilikisinden te bir anlam tamaz. Problemi zememe evremize baktmzda pek ok sorun grrz. Bu sorunlarn dnyann yeni ekonomik dzeniyle ilikileri ne kadardr? Neden hala birden fazla ehirde ksa srede 10.000 lere yaklaan sayda insan, ebeke suyundan hastalanarak hastanelere bavurmaktadr? Neden trafik her yl binlerce insann hayatna mal olmaktadr? Neden kresel snma Trkiyeyi daha ok etkiler. Neden basit tabiat olaylar olan yamur veya kar bizim iin felakettir? Tm bunlar maddi imknszlk veya bilimin zemedii sorunlar gibi gerekelerle aklanabilir mi? Yoksa arkasnda problemi zememe veya bilimsel dnme metotlarnn kullanlmamas m yatmaktadr? Yoksa insanlarn tamam kt niyetli olduklar iin problemler zlememekte midir? Eitim hayat boyunca, okullarda problem zme teknikleri zerine ders alm kiiler aramzda bulunmamaktadr. retmenlerimizin, bu tekniklerden en az birini biliyor olmalar gerekir. Bu tekniklerin eitimin balangcnda rencilere retilmesi ve problem zmlerinde rencilere kullandrlmas gerekmektedir. Sadece ablon sorulara cevaplarn nasl verileceinin retildii, semece testle sonularn lld eitim yerine, akln ve yaratcln kullanld bir eitim sisteminin kurulmas arttr. Bilimsel problem zme tekniklerinin mhendislik fakltelerinde ve dierlerinde mutlaka zorunlu ders olarak retilmesi ve ezberci sistemden olabildiince uzaklalmas gerekmektedir. Problem zme tekniklerinin okullarda retilmedii ve yaamn herhangi bir parasnda kullanlmad bir lkede, kt fabrikalarnn zel olarak bu teknikleri biliyor ve kullanyor olmalar beklenmemelidir. Fakat bu tekniklerin mutlaka birileri tarafndan iletmelere aktarlmas o iyerlerinin yararna olacaktr. irketleri dierlerinden ayran zelliklerin banda kadrolar gelir. Kadrolar irketlerin yaamasna yardmc olacaktr. Bu konu irketlerde gelecei dnen tepe yneticilerin ilgi alanna girmektedir. Dnme tekniklerinin bilinmemesinin lke ekonomisine ve iletmelerin verimlilie son derece byk darbeler vurduu aktr. niversite mezunu yneticilerin iletmelerini verimli altrma gibi bir hedefleri olmal ve ynetici kadrolarn bilimsel dnme tekniklerini kullanabiliyor olmalar gerekir. Sorunlarn tekrarlamamas, problemin neden kaynaklandnn aratrlmas ve kalc zmler retilmesi, bilimsel kkenli, dnme tekniklerinin kullanlmasyla mmkndr. Problem olduunu fark etmeme evremizde ok fazla problem zen kii bulamamamzn dier bir nedeni, problem olduunun veya problemin kaynann bilinmemesidir. Problemi grememek kadar, temel bir problemi anlk veya geici olarak amak ve sonra

15

tekrar amaya almak, ekonomimize ve iletmelerimize olduka ar ykler getirmektedir. Bu olgu lke apnda verimsizliin ana nedenlerinden biri olarak ortada durmaktadr. Yneticiler, sorunlar karsnda u an aalm, sonra dzeltiriz gibi bir mantk gelitirmilerdir. Sorunun almas o an iin zorunludur, fakat kalc zm retilmesi yarn kurtaracaktr. Bu gn amak, ama yarn dnmemek temeldeki eksiklerin banda gelmektedir. letmelerde srekli olarak zamanmz yok paramz yok gibi gerekeler kullanlmaktadr. Gerekte olaylarn geici olarak zmne harcanan maliyet, o an iin ok kk olsa da, karaca geri dnlmez hasarlarla birlikte, uzun vadede daha pahalya gelmektedir. Verimsizliklerin kt zmlerden kaynaklanabilecei unutulmamaldr. Kt zmlerin birikerek iletmeyi kilitleyecei ve iletmenin bir gn kapanmasna yol aaca retilmelidir. Kiiler kendi ekmekleriyle oynamaktadrlar. Kurumsal nedenlerle ortaya kan verimsizlik kiilerin plansz ve dncesizlikleriyle beslenmektedir. Trkiyenin verimlilik sralamasnda Avrupa Birlii lkelerine gre sonuncu srada olmas, her alanda problemlerini zememesi ile ilgilidir. Olaylar, daima sistemleri bozulmaya ve dengesizlie srkler. Yneticilerin grevi bu bozulmalarn ve dengesizliklerin kaynaklarna kar zmler reterek, kt gidie dur demeleridir. Yarn dnmeden retilen gnlk zmler gelecein tkalar ve felaket hazrlayclar olarak daha sonra karmza kacaktr. Problem zmede lmleme Problem zme teknikleri dnda, problem zmek iin kullanlan baz aralar, bizi yanlgya srkleyebilir. Problem zmede zellikle alglama yeteneimiz ve duyu organlarmz nemli unsurlardr. Fakat ayni zamanda bizi hataya srkleyebilirler. ki kii ayn kokuyu veya scakl farkl alglayacaktr. Bir ses, arzadan kaynaklanan bir grltl mdr, yoksa normal alma sesi midir? Alglama ile ilgili gzlemler, problemi ortaya karmada gerekli olmasna ramen yeterli veriyi salayamaz. Alglamalarn analitik cihazlarla veriye dntrlmeleri gerekir. Varsaymlar bilimsel dnme metodunda gerekli olan, fakat yeterli olmayan kavramlardr. Varsaymlarn da dorulanmaya ihtiyalar vardr. Bir iddia nce varsaym olarak ortaya atlr, kantlanrsa geerli olur. Ayrva tekrarlanabilir olmaldr. Buna bilimsel metod denir. Bir dier hataya neden olacak konu sezgidir. % 100 sezgi ile tm sorunlar zlemez. Sezginin gcnn % 50 olduu durumda bile hata pay % 50 demektir. lenmemi, ham verilerle dolu Raporlar hataya neden olabilecek dier kaynaklardr. letme iinde, dzenlenen raporlarn da, bilimsel bir szgeten geirilmeleri gerekir. Bir kt parasnn zerinde yazanlar, belge durumuna geldii iin aratrmadan onu savunabilecek pek ok kii kacaktr. Bu yntemi kt sektrne mal satan sat elemanlar gsterili sunum dosyalar hazrlayarak sklkla kullanmaktadr. Gene ska dlebilecek hatalardan biri duygusal olarak davranmaktr. Bir kiinin saygn grnm, kulland cmlelerin duyguya hitap etmesi o kii hakknda olumlu bir izlenim salar. Ayn ekilde alanlar arasnda bu tr davrananlar olumlu izlenim brakrlar. hayatnda grntlere ve duygulara yer yoktur.

16

Hatalardan kanmak iin, bilimsel problem zme teknii, sadece gerek ve bilimsel verileri kullanr. Yukarda anlatlan alglama ve sezgi gibi yntemler, bilimsel dnme ve problem zme tekniklerinin yerini almsa, sonucun yanl olma olasl artar. Bilimsel teknikler kullanlmadan tesadfen ve birden fazla sayda problemin zlm olmas ise, kullanlan yntemlerin doruluunu kantlamaz. Problem zme teknikleri blmne baknz. Yneticiler problem zme tekniklerini renmelidirler. nk yaamlarnn her annda karlarnda zm bekleyen en az bir konu olacaktr. Aslnda i hayat bu sorunlarn zlmesi iin elemanlar istihdam eder. Sorunlarn zlmesiyle iler yrr. Olaylara geni adan bakabilen insanlara ihtiya her zamankinden daha fazladr. zlemeyen veya yanl zlen problemlerin arkasnda, problemi zen kiinin kulland yntem vardr. Gnmzde neyin yaplaca genellikle bellidir. Fakat nasl doru ekilde yaplaca genellikle bilinmemektedir. Byle durumlarda asl problem, problemi zecek kiinin kendisidir. Bu problemi ortadan kaldrmak ta, baka bir problem zcye, yani daha stteki yneticiye dmektedir. Bu nedenle de yneticilerin problemlerle ve problem zme teknikleriyle direk ilikileri ve sonularla ilgili sorumluluklar vardr. Problem zmede, zmn hangi kaynaklarla salanaca nemlidir. zm iin bazen proje, bazen d destek, bazen de kaynaklarn yeniden dzenlenmesi gerekebilir. Yneticiler bu nedenle de problem zme ile ilgilenmelidirler. Problemi zecek kii veya kiilerin banda yneticiler olmaldr. Bu bir yaam ve kltr meselesi haline gelmelidir. Problem lafndan rken yneticiler bulunmakta ve karnlar armaktadr. Fakat onlarn istihdam edilmelerinin temel nedeni problemlerdir. Verilerin toplanmas ve zm Problem zmede temel eylemlerden biri, veri toplamadr. Veri, eitli sorularn retilmesine yardmc olacaktr. rnek olarak, kesafetin bir noktada dk olmas iletmede kontrol imkn bulunmayan bir sonu yaratr. Buradan hareketle hamurun daha ileri blgelerdeki kesafetleri de dk olacaktr. Bunun pompalamada kapasite asndan sknt yarataca aktr. Pompalar ar enerji tketmelerine ramen hamur yetitiremez duruma geleceklerdir. Bir noktadan yola karak yrtlecek mantk sistemin tmn iine alacak daha geni bir soruna iaret etmektedir. Mantkta tme varm denilen kavramn kullanl amac birimden btne gitmeyi salar. Sorunlar nceden fark edilebilirse erken tedbir alnabilir. Bu alma tarz beraberinde verimlilii getirecektir. letmelerde eitim nemsenmemektedir. Ayrca bilimsel dnme ve problem zme tekniklerini bilmeyen kiilere verilecek dier eitimler kalc olmayacaktr. Verilen eitim bir sre sonra buharlaacaktr. Eitimlere ok temel dzeyden balanmaldr. Temel dzey eitimlerinin hem daha ekonomik, hem de daha yararl olacaklar unutulmamaldr. Yeni fikir ve bilgilerin akll kullanmn gerektiren yeni ekonomi, alann zaman iinde deien koullara uygun, zm yaratan bir yapda olmasn ve ii yeniden ekillendirmesini beklemektedir.

17

letmeden iletmeye deimekle birlikte, eitim almalarna balanlmas iin eitli nedenlerle isteksiz davranlar ortaya kabilir. 24 saat vardiyal olarak alan iyerlerinde bir eitimin verilmesi, elemanlarn tamamnn eitim iin hazr bulunmalarnn gl nedeniyle mesai denerek yaplmak durumundadr. alma saatleri fazla olan i yerlerinde eitimin verilmesi fiziksel olarak zordur. Eitime mesai creti yarataca iin kar kmak daha pahalya mal olacaktr. Eitim vermekle, eitim vermemek arasndaki fark firmalarda uzun vadede sonucu belirleyici olacaktr. letmelerde eitim imknnn yaratlmas kimlerle ve ne zaman gerekletirilecektir? Mevcut irket ynetimleri, alan bir saysal okluk olarak grmemelidir. Tm dnyada alan elemanlar iletmelerin gayri maddi sermayesi olarak grlmektedir. Problem zme becerisinde olan kiilerin zel olarak desteklenmeleri ve yaratclklarn arttrmalar iin, yneticilerin zel insanlar dierlerinden ayrt edebilecek alma yapmalar gerekmektedir. Verimlilik almalarnda ynetimin konuya yaklam nemlidir. Verimlilik almalar iletme iindeki verileri kullanarak yaplacaktr. Verilerin ortada dolamasnn istenmedii i yerlerinde verimlilikle ilgili konularda alma yapmak gleir. Gnlk raporlarn dorudan st ynetime ulatrld ve bu tr verilerin alanlardan sr gibi sakland durumlarda, irket srekli kan kaybeder. Bir iletmenin yllarca kan kaybederek yaamas mmkn deildir. Benzer iletmelerde sorun sadece verimsizlikte deildir. kinci nemli sorun alanlarla iletiim ve diyalog eksikliidir. letiimin olmad ortamlarda insanlarn fikir retmelerinin de yarar yoktur, nk fikrin alcs yoktur. Alcs olmayan rn retmek de anlamszdr. Ayrca bu tr iletmelerde fikir retmemenin riski yoktur. alanlar heyecann zamanla kaybederler. Bilgi konusunda sansrc fikirlerden kt fabrikalar kurtulmak zorundadr. Bu tr davranlar kendi ayana kurun skmaktan farkszdr. Veriler ilenmek iin retilirler. Veriler olmadan genel durum tespiti yaplamaz ve varlacak hedef deerler tespit edilemezler. Birimlerin performanslar llemez. llemeyen deerler kontrol edilemezler. letiim geri bildirimi salar. Geri bildirim problemlerin nedenlerini belirlemeyi ve yeniden ayni problemle karlamamay salar. Bunun tesinde kaynaklarn yeterli olup olmadklarn ortaya karr. Kt retiminin hibir aamas sr deildir ve yzyl akn bir zamandr kt retim teknii fazla deiiklie uramamtr. Kimyasal madde satclar ne kadar kimyasal madde kullanlacan sylemektedir. Hangi iletmenin nereden ne kadar mal ald bellidir. Aylk kullanlan tketim rakamlar ve retilen kat miktarlar bellidir. letmede sayalar okuyanlar ne kadar elektrik, ne kadar su ve ne kadar buhar kullanldn bilmektedirler. Bu kitabn ileriki blmlerinde verimlilik almalarnda kullanlmak zere karmak olmayan bir maliyet hesab verilmektedir. Maliyet hesab kiilere retilmelidir ki onlar da girdilerle oynayarak ktlar deitirebilsinler. Bu hesapta zamana ve enflasyona gre baz deerler deiebilir. rnek olarak ham madde, enerji fiyatlar ve dviz kurlarndaki srekli deimeler alnabilir. Hesabn yaplma teknii deimemektedir. Her iletme kendine uygun veri ile hesaplamay yapabilir.

18

VERMLLK NEDR?

Verimlilik tanm ngilizce ve Trkede birden fazla terimle ifade edilir. rn veya hizmet retiminde verim, girdilerin sabit olmas durumunda, retim miktarnda art ifade eder ve Productivity olarak geer. Yneticiler ve idareciler daha ok Productivity olarak geen konularla ilgilenir. Buna Trkede retkenlik diyoruz. retkenlik kt miktarndaki verimlilii ifade eden bir kavramdr. Verimlilikle ilgili ikinci terim ise ekipmanlarn bir ii yaplabilmesi iin daha az girdi veya enerji kullanmalar anlamna gelen (Efficiency) kelimesidir. Buna Trkede randman veya tasarruflu alma diyoruz. Genellikle makinalarn, ekipmanlarn kullandklar enerji miktarlar, buhar miktarlar, su miktarlar bu tanm kapsamna girer. Terim, sabit bir kt iin girdi miktarnn daha az olmasn ifade eder. Teknik adamlar Efficiency kavramn gelitirmeye alrlar ve mhendisler bu kavrama gre ekipman semeye alrlar. Bu iki kavramn dnda verimlilii daha geni ve farkl anlamda anlatan iki kelime daha vardr. Total Productivity, (TP), Toplam Verimlilik olarak dilimize geen bu kelime, retim srecinin her aamas ve alanndaki retkenlikleri yaratabilmek iin ortaya atlan uygulanabilir bir ynetim anlayn ifade etmektedir. Bu kelimeden treyen TPM (Total Productive Maintenance) kelimesi Japonlar tarafndan ortaya atlm bir kavramdr. Trkede olduu gibi Japoncada da makinaya bakmak kelimesi, makinann almasndan sorumlu olmak anlamna gelmektedir. ngilizceye tercme edilmesinde, bakmak szc, bakmclk yapmak eklinde n plana kmtr. Aslnda makinann iletmeciliini ve basit temizlik ve kontrollarn yapmak anlamndaki kelime bakmclk yapmak gibi yanltc bir anlam kazanmtr. Bu nedenle bakmdan anlayan iletmecilik anlay olarak kelimenin dzeltilmesi gerektiini fark eden batllar, TPM kelimesini (Total Productive Manufacturing=TPM) yani Toplam Verimli retim (TV) olarak deitirmilerdir. Fakat TPM ksaltmas deimeden aynen kalmtr. Bu konuda ekte referans olabilecek bir yayn ismi bulunmaktadr.

19

(Overall Equipment Efficiency, OEE) Trkeye Toplam Ekipman Verimlilii olarak evrilebilecek bir kavramdr. Tappide Toplam Makina Verimi olarak gemektedir. Bir ekipmann, bir srecin veya bir fabrikann iletme anlamndaki verimliliini belirtmek iin kullanlr. Snrlar yukardaki ve aadaki emalarda iki en d izgi arasnda gsterilmektedir. Grld gibi st yneticiden makinalara kadar her alandaki verimlilii kapsamaktadr. Parantez iindeki ilk oran, ideal verimlilik rakamn ve ikinci oran fiiliyattaki ortalama verimlilik rakamn ifade etmektedir. Bu kitapta geen verimlilik kavram ise sadece iletme dnemini iine almaz. Verimlikte fizibilite, projelendirme, montaj ve iletmecilik dnemleri olarak her drt aamann dorudan nemi bulunmaktadr. Bu kitap iletmelerde sorgulanmayan, daha nceki dnemin de son derecede verimlilie etkisi olduunu, stelik ncekilerin iletmeye kalc hasarlar braktn belirtmek amacndadr. Kalc hasarlar nedeniyle verimlilik eldeki mevcut ekipmanlar ve veriler zerinden yaplmaktadr. Bu da yanltc olarak kat fabrikalarnda % 95 gibi rakamlarla ifade edilebilmektedir.

ekil 1 Toplam Ekipman Verimliliinin kapsam Verimlilik kavram retkenlikle snrl tutulmamaldr. Yukarda belirtilen kavramlar iine ald gibi fizibilite, proje ve montaj dnemlerini de iine almaldr. Dnemleri ve kavramlar birbirinden ayrmak kk nedeni karmak olacandan konuyu zmszle gtrecektir. Bu anlamda verimliliin tanmnn snrlarnn olmad grlmelidir. Tm aktiviteler, tm eyalar ve planlar iin verimlilikten sz ederiz. Hem yaratc, hem retken, hem randmanl hem de tasarruflu olma sz konusudur. letmelerde verimlilik krllk iin yaplr ve amac iletmenin ayakta kalmasnn salanmasdr. Verimlilik almalarnda herhangi bir konuda iin gereinden taviz verilmesi, verimlilik adna eksik i yaplmas anlamna gelir. Ekonomik zmler her zaman verimli olmayabilirler. Bunun tersi de dorudur. En pahal zmler verimli olmayabilir. Bu nedenle ekonomik szcn kullanmayacaz. Randmanl veya tasarruflu kelimesi de verimliliin sadece

20

ekipmanlarla veya girdilerle ilgili olan paras olduu iin bu kelimeleri de kullanmayacaz. Onun yerine geni kapsaml bir verimlilikten sz edeceiz. leriki konularda ynetimlerin verimlilik zerine yapabilecekleri anlatlacaktr. Teknik adamla, yneticinin ortak bir noktada buluabilmeleri verimlilik almalar ile salanabilecektir. Bu olay da verimliliin kurum baznda ele alnmas gerektiini gsteren baka bir rnektir. Bylesine geni bir verimlilik tanmnn iine aadaki maddeler bata olmak zere pek ok konu girmektedir. Fizibilitenin verimlilii Proses hatlarnn retimin verimlilii Srelerin verimlilii Hizmetlerin verimlilii Ekipmanlarn verimlilii Satn alma faaliyetlerinin verimlilii Projenin verimlilii Montajn verimlilii Ynetim almalarnn verimlilii nsanlarn kiisel verimlilii veya performans

Neden verimlilii arttrmak gerekir? Doadaki kaynaklar ve irketlerin varlklar snrldr. Yani girdiler snrldr. Kaynaklarn israf edilmemesi yerinde kullanlmas gerekir. Kaynaklar gereinden az kullanmak ta verimlilii olumsuz etkiler. Rekabet, irketlerin ayakta kalmalarn giderek gletirmektedir. Verimli olmayan iletmeler, varlklar ne kadar byk olurlarsa olsunlar yok olacaklardr. Yok, olmamann yolu kat fabrikalar iin verimliliktir. Sadece bu gn deil, yarn da ekillendirmek gerekir. D dnya, yarn iin daha verimli bir alma dzeni kuracandan, irketlerin bu gnden yarnki dnyaya hazrlkl olmalar gerekir. Verimlilik gelecekteki yatrmlara kaynak salar. Verimlilik almalar zamana gre deikendir. imdi verimli olarak grlen bir i veya ekipman daha sonra verimsiz bir yapya dnebilir. Bu nedenle verimliliin takip edilmesi ve zaman iinde dzeltilmesi gerekir. Verimlilik disiplinli almay ve problem zc olmay gerektirir. Verimlilik almalar her alanda iletmenin dierlerine gre farkllamasn salar. Verimli olan iletmeler daha ileriye gidebilecek yetenektedir. Verimlilik snra ulatnda arkasndan yeni yatrmlar gelir. nnovasyon radikal verim deiimlerine yol aar. Verimlilikte yol alamayan iletmeler innovasyon aamasna srama yapamazlar. Verimlilik krllk demektir. Girdilerin azalmas veya ktlarn artmas krll arttrr. Krlln artmas, bymenin gstergelerindendir. Byyemeyenler yok olurlar.

21

Verimliliin zellikleri nelerdir? Verimlilik stratejik ve kurumsal bir ynetim konusudur. nsanlar, makinalar ve eitli yntemler verimlilik artnda kullanlacak aralardr. nsan olmadan, tek balarna makinalar ve sistemler bir anlam ifade etmezler. Makinalar ve sistemleri verimli olarak tasarlayanlar da kullananlar da insanlardr. Ynetimler verimlilik konusunda kurum leinde strateji ve yeni yntemler oluturmal, kararl ve planl bir ekilde verimlilii yaratacak ileri takip etmelidir. Verimlilik saysal bir olgudur. Verimlilii lmek ve sonularn grmek ok kolaydr. Ynetimler verimlilii kontrol etmek iin gerekli parametreleri ortaya koymal ve onlarn takipisi olmaldrlar. Buna ramen verimliliin salanamad yerlerde, yneticiler ncelikle ynetim srelerini gzden geirerek yaplan eksik veya kusurlu ileri yakalamaldrlar. in iinde lmleme olmas, verimliliin hesaplanabilir olmasn salar. Miktara ynelik saysal mukayeseler kolaylkla yaplabileceinden, verimdeki art hesaplanabilir. rnn kalitesindeki art, saysal deilmi gibi grnse de, laboratuar sonular ile tespit edilebilen bir kavram olduundan, llebilen bir parametredir. letmedeki her parametre, verimlilii gelitirmek ve arttrmak iin kullanlmaldr. Her girdi, her ilem dizisi, her rn reetesi, her sre ve akla gelebilecek her aksiyon, verimli alma amacyla analiz edilmelidir. nsanlardan gelecek neriler iletmelerde bilinmeyen ve ngrlemeyen parametreler olduunu gsterecektir. Her parametrenin potansiyel bir kaynak oluturduu unutulmamaldr. Verimlilii ilgilendiren konular snrlandrlamaz. Elektrikten, makinaya, kimyasal maddelerden, ambalaj malzemelerine, havadaki rutubetten, ortam scaklna, retim hattnn tasarmndan srelerin tasarmna kadar, her daldan her konu verimliliin konusudur. Snrlar ak tutmak yeni konular yakalanmasn salar. Verimlilik greceli bir kavramdr, lleri snrlandrlamaz. Neyin, ne kadar verimli olduu iletme iinde gzlenirken, dardan referanslar kullanlarak da mukayeseler yaplmaldr. Bize gre verimli olan, d dnyann ortak deerlerine gre verimsiz olabilir. Dnyada en verimli sistem olarak gsterilen sistemden daha verimli bir sistem yakalamak daima mmkndr. Bu durum verimlilikle uramay ekici klar. Verimlilik renilebilen bir konudur. Verimliliin kolay taraf, insanlarn becerisi iinde olabilmesidir. Bir insann yaptn ve rendiini, dier insanlar da yapp renebilirler. Verimlilii zor hale getiren, dnmeye bilinsizce getirilen snrlamalar ve problem zme tekniklerinin bilinmemesidir. Her dnce saygdeerdir. Ortak ama iin retilen dnceler tevik edilmelidir. Verimlilik bu sayede ivme kazanarak iletmenin her alanna yaylacaktr. Verimlilik rekabetin olduu yerde mutlaka sz konusudur. Rekabetin olmad yerde verimliliin anlam yoktur. Verimlii mukayese edebilmek iin rakiplerin verimlilii kullanlr. Rakiplerden daha iyi olmann yolu, verimlilikte nde olmaktr. Unutmamak gerekir ki verimlilikte st snr yoktur. Girdi miktarlar sfra yaklatka, verimlilik sonsuza doru gider. deal bir durum mmkn olmasa da sfr girdi ile kt alnmasdr.

22

Verimlilik bymenin direk gstergelerindendir. Her verim art pozitif bir ileri gidii simgeler. Bu nedenle verimlilik byme demektir. Verimli alma iin nce dncede deiiklik yaplmas gerekir. Gerekli grld durumda sistem ve donanm zerinde deiiklikler yaplr. Verimsiz sistemler byyemezler, yal yldzlar gibi ierler ve ataletlerini kaybederek yok olurlar.

23

VERMSZLN KKENLER

Verimsizliin kkenlerini aratrmak, bize verimsizliin kaynaklarn ve ortaya k sebeplerini gsterecektir. Sebepler ve bu sebeplerin sonucunda ortaya kan verimsizlikler grldnde, verimsizlii zmek mmkn olacaktr. zm iin hem aralar, hem de yntemler gelitirmek mmkn olacaktr. Doutan kusurlu yaplardaki baz verimsizliklerin kolay dzeltilemeyecei anlalacaktr. Tpk genetik kusurlarda olduu gibi. Tm bu almalar verimsizlik konusuna, verimli bir yaklam beraberinde getirecektir. Kaynaklar doru ekilde kullanmak mmkn olacaktr. letmelerde verimlilik ve enerji tasarrufu almalar balatld ska grlr veya duyulur. Verimlilik almalar, akla az insanla ve az enerji harcayarak almay getirir. Verimliliin bunlarla snrl olmad grlecektir. Enerji tasarrufunda gzle grlen ilk konu aydnlatmadr. Az lamba bulunmas veya dk vatl lambalar kullanlmas verimlilik olarak grlr. Az insan altrmak ise eleman karlarak salanabilir. Yneticiler yukardan karar alarak iki personelden birini kar ve iki lambadan birini sndr mantna sarlrlar. Bu yaklam problemi anlamadan zm retmektir. Oysa iin gerei k ve elemana ihtiya vardr. Ayrca blm sorumlular i gerekesiyle ne ktan, ne de elemanlarndan vazgeerler. Hlbuki verimlilik, bir eyleri eksik yapmak veya bir eylerden fedakrlk yapmak gibi bir konu deildir Tam tersine, verimlilik, kaynaklarn kullanmnda retken ve aklc olmak demektir. Problem zme teknikleri verimsizlii ortadan kaldrmann aralardr. Verimlilikte nde olan sektrlerde ve lkelerde isizlik oranlar, verimsiz olanlara gre daha dktr. Verimlilik yatrmlar krkleyecek ve istihdam gelitirecek bir olgudur. Kurulmu iletmelerde verimlilik almalarnda ncelikle rehber olarak kullanlacak bir alma listesi oluturulmas gerekir. Kitabn sonlarnda, hazrlanm rnek bir liste bulunmaktadr. Liste incelendiinde, verimlilik ve enerji tasarrufu asndan, aydnlatmada yaplacak iler neredeyse sonuncu sralarda yer alr. tclerde (Refiner) veya vakum pompalarndan birindeki anlamsz almann, tm aydnlatma tketiminden bile, daha fazla bedele mal olduu bilinmelidir. Verimlilik almalarnda, almay balatacak, dzenleyecek ve kontrol edecek organ, ynetimdir. Ynetimin iinde olmad hi bir aktivite ve gelitirme program baarl olamaz. letmelerdeki almalarn baarsz olmasnn temelinde, konunun uzantlarnn anlalamamas kadar, ynetimlerin konuyu alt kademelere havale etmesi veya onlarn srtna ykmas yatar. Yneticiler, irketlerinin gelecei asndan, verimlilik tartmalarnn merkezinde ve belirleyici olarak yer almaldr. verimlilii ve srelerle ynetim ksmnda yneticilerin olaya nasl dhil olaca anlatlmaktadr. Gerekli grlmesi durumunda firmalar dardan destek salayabilirler. Kt fabrikalarnda srekli olarak AR-GE nin gerekmedii sylenir. Tam tersine kt fabrikalarnda kurulacak AR-GE benzeri geni katlml bir ekip ncelikle verimlilik

24

konusu zerine almaldr. Byle bir ekibin nnde sonsuz kalemden oluan bir liste olacaktr. Son blmlerdeki liste kt fabrikalarnda kullanlan her trl girdinin, ekipmann, yardmc malzemenin, i aknn ve tm retim parametrelerinin verimlilik konusu yaplabileceini gstermektedir. Liste, ne iinde belirtilen maddelerle snrldr, ne de, herhangi bir iletme iin zel olarak sralanm, nihai kesin listedir. letme tecrbesi olan kimseler tarafndan deitirilmeye, gelitirilmeye ve kendi iletmelerine uygun hale getirilmeye msait, ham bir listedir. stelik verimliliin nasl yaplacan da sylememektedir. Hibir iletme, bir dier iletmenin kopyas deildir. Bu nedenle listenin kalp olarak kullanlmas yerine, ie balamak iin rnek olarak alnmas daha uygundur. Kdn bir bilim alan olarak snrlarndaki genilik ortadadr. Bilim alandr, nk sadece bir mhendislik alann ilgilendirmez. Kt fabrikalar, belki bilim ve teknoloji retmezler ama bilimi ve teknolojiyi kullanarak retim yaparlar. Bu arada karlarna kan problemleri gene bilim ve teknolojinin sunduu zmleri kullanarak zerler. O nedenle, verimlilikle ilgili bir liste yaplacaksa, listenin kapsamnn, eitli ihtisas alanlarn ilgilendirmesi nedeniyle, ok daha geni olmas kanlmazdr. Strateji, i sreleri, pazarlama, insan kaynaklar gibi konular da listeye alnmaldr. Bu konular verimle ilgili olan almalarn dnda tutulamaz. Listedeki her maddenin kendi iinde, ok sayda alt bala ayrlmas da mmkndr. Konusunda uzman olanlar, verim salanacak konularda, kendi listelerini dzenlemelidirler. Listedeki her maddeye, ayni uzmanlk alanndan farkl yorumlar getirilmesi gerektii de ortadadr. Bir konunun art ve eksileri de olacaktr. zellikle farkl bak alar olmas, verimlilik almalarn etkili hale getirir. Verimliliin arkasndaki en byk g, bilimsel dnen ve konuya sorgucu yaklaan kiilerin varldr. Grnr dzeni kabullenen, eletirmeyen ve dzenle ilgili yerlemi yanl alkanlklar srdren, hatta bunlar deimez kanunlar gibi dier iletmelere srarla tayan dnme biimleriyle, verimsizlik sorunlar zlemez. nc blmde verimsizlik yaratabilecek baz kavramlar konu balklar olarak incelenmitir. Bu blmde verimsizlie yol aan ve iletmelerde dikkatlerden kaan konular ilenmitir. Kt olmak veya mhendis olmak bir btn anlamaya yetmeyebilir. Verimsizliin hangi alanlara uzand bu blmlerin balklarndan anlalacaktr. Verimlilik almalarnda en byk engel, verimsizlikler deil, fakat yanllarn farkna varlmamas ve srdrlmesidir. Verimlilik sadece sayl kiilere braklacak bir konu deildir. nk her alan kendi bana bir parametredir. alanlarn kendi iinde, yaamnda ve sorumluluk alannda, verimlilii yaama biimi olarak grmeleri gerekir. Sorgulamaya ve gelitirmeye balanacak ilk parametre kiilerin kendi zellikleridir. Verimlilik, bazen pek ok konuda, fakat ok kk admlarla yakalanabilecek aamalar dizisi, bazen de az sayda byk yatrmlarla gerekletirilebilecek, strateji, maliyet ve finansman gibi uzantlar olan byk projeler konusudur. Aslnda listede, yatrm bile yaplmadan getiri elde edilebilecek pek ok konunun olduunu grlmektedir. Bu durum, verimlilik almalarna balamak iin cesaret vericidir. Takm almalar, iin komisyona havale edilmesine neden

25

olmamaldr. Her alma, mutlaka bir kiinin takip ve sorumluluu altnda olmaldr. Sonular ortak olarak paylalmaldr. Verimlilik bu kadar nemli olmasna ramen, onun anlalmasn zorlatran nedenler, onun kendi yapsndaki birden fazla uzmanlk gerektiren ok merkezli mekanizmasdr. Tpk karmak makinalar gibi farkl ynetim ve mhendislik bilgilerine ihtiya bulunur. Birden fazla kk nedene sahip bu mekanizmalar zerek konunun anlalr hale getirilmesi gerekir. Bir fabrikada tahrik sistemi srclerinde sk sk arza olmaktayd. Olayn nedeni mekanik ve elektrik sistemindeki belli bir frekansta rezonansn olumasyd. Bunu ne bir elektrik mhendisi, ne bir src firmas, nede bir makina mhendisi tek bana zebilir. Bir kez olayn olu mekanizmas zldnde, zmler de retilecektir. Burada yaplmaya allan verimsizlii yaratan mekanizmalarn nasl ilediklerini gstermektir. Verimsizliin doutan olmas ile sonradan olmas, etkilerini ve zm yollarn farkllatrmaktadr. Doutan olan verimsizlik nedenleri, insanlardaki gibi genetik kusur olarak ortaya kar. Tpk bacaklar olmayan bir engellinin doduktan sonra koucu olmas nasl mmkn deilse, tasarm kusurlu iletmeleri verimli yapmak o oranda imknszdr. letmeye ciddi etkileri olan bu sorunlar gnlk basit almalarla zlemezler. Yatrm dnemindeki stratejik kararlarn ve seimlerin isabetsizlii, proje organizasyonunun hatal olmas, kadro seimlerindeki isabetsiz tercihler ve zamanlama hatalar, bilgisizliin yannda zgven gibi konularla dorudan ilgileri vardr. Doutan olan verimsizlikleri sonradan zmeye almak yerine, batan yaratmamak, en ekonomik ve aklc zmdr. Bir kez yaratlmlarsa, grlp zlmeleri zaman ve para gerektirir. Bu durum kiilerin hatalarn kabul etmesiyle bile dzeltilemeyebilir, nk zmn maliyeti yeni bir yatrm boyutunda olabilir. zellikle stratejik hatalarn kurum zerinde kalc etkileri vardr. Sonradan retilen verimsizlikler ise, ikinci derecede neme sahiptirler. Gnlk almalar srasnda retildiklerinden, gene gnlk almalarla giderilebilirler. Daha ok alma ortamnda yaplacak kk deiiklikler, almalar etkili klacaktr. Bunlarn Kaizen iinde deerlendirilmeleri doru bir admdr. Aada her iki verimsizlik trne ait, oluum mekanizmalar aklanmtr. Verimsizlie yol aan ana nedenler Bu oluumun balangc, iletmenin kurulu fikrinin ilk ortaya atld zamana uzanr. Yatrmcnn kafasnda bir yatrm yapma dncesi vardr ve bu dncenin hayata geirilmesiyle para kazanmak istemektedir. Problemler balkl ksmda gemile gnmz ayran farktan sz edilmiti. Her farkn ortak noktas, kurulularn krllklar zerineydi. nc farkn konumuzla ilgisi nedeniyle zerinde biraz durmak gerekir. Gemite kurulular, balangta bir yatrm projesi yaparlar daha sonra bunu gerekletirerek iletmecilik dnemine girerler ve iletmelerinin performansn muhafaza etmeye alrlard. Bunun iin bakm ve tamirat almalar yaplrd. Bakm birimlerinin grevi, mevcut sistemin bozulan yerlerini onararak iletmeyi

26

retimde tutmakt. retim elemanlar da, gn, o gnk iletme problemlerini zerek geirirlerdi. Tarm toplumlarndan kalma bu alkanla gre bir inek alnr, yemi suyu verilerek lene kadar st salmaya allrd. nein ekonomik bir mr vard. Stten kesilen inek kesilerek paraya dntrlrd. Gnmzde iletmeler iin bu mantk deimitir. letmenin verimliliinin ve krllnn arttrlmas, iletmenin deerinin arttrlmas, rekabete kar mcadele edilmesi, gibi nedenlerle iletmeler srekli proje retmek zorundadrlar. letmeler kurulu sermayelerinin tesinde bir deere sahip olmak iin srekli almak durumundadrlar. Yeni anlay iletmeciyi projecilie ynlendirmektedir. retim faaliyetleri zaten yaplmaktadr. Fakat yarna hazrlkl olmak iin bugnden baz projelerin yaplarak hayata geirilmeleri gerekir. Bunun iin stratejilerde deiim ve piyasa ihtiyalarna tepki verebilecek alt yap gerekmektedir. Verilecek kararlarn ve retilecek projelerin doru olmas, sonularn olumlu olmasna neden olacaktr. Yatrm kararlar ve yaplan projeler hayati deerdedir. Kararlar verilmi ve projeler bir kez uygulanmsa, yani ok yaydan kmsa genellikle geri dn mmkn olmayacaktr. Seilen arazinin yeri yanl ise veya su temini sorunsa ve uygulama yaplm ise, hi kimse bu hatay verimlilik almalar ile dzeltemez. Bunlarn dzeltilmesi yeni bir karar ve yeni bir proje ile mmkndr. zellikle balangta yaplacak baz yanllklar ve tercihler, en byk verimsizlik kalemlerini oluturmaktadr. Stratejik hatalar zellikle fizibiliteden kaynaklanan hatalar olabilir. Yanl ngrler yaplmtr. Yatrmcs kim olursa olsun, fizibilite hatas varsa, sonu kt olacaktr ve kt sonu deitirilemeyecektir. Birinci derece hatalar ise yatrm srasnda oluan hatal davranlardr. Yaplmamas gereken davran biimleri sergilenmitir. Ayni iin A ahs yerine B ahs tarafndan yaplmas, farkl sonular verecektir. kinci blmde problem zme tekniklerinde PARETO kuralndan sz edilmektedir. Bir sorunda birden fazla nedenin sz konusu olabilecei durumlarda, Pareto kural (20/80) kullanlarak, ncelikle ana nedenin hangisi olduu bulunmaya allr. Ana neden bulunarak onun zerine gidilmeye allr. Pareto kural verimsizlik iin de geerlidir. Verimsizliklerin %80i, verimlilie etki eden nedenlerin %20sinden kaynaklanmaktadr. Verimsizliin %80i, alnan kararlarn %20si tarafndan yaratlr. Bu kuralda 20/80 yerine 10/90 veya 30/70 gibi oranlarda kullanlmaktadr. zetle Balangta yani yatrmda yaplan az saydaki hata iletmelerin verimsizliklerinde en byk nedenler olmaktadr. Bu artlar iersinde, verimlilie/verimsizlie etki eden temel unsurlarn bilinmesinde yarar bulunmaktadr. Verimsizliin kendine has kurallar bulunmaktadr. Yatrmlarn kr salamak amacyla yapldklarn sylemitik. Krl bir yatrm yapmann yolu, yatrmcnn kafasndaki projeyi gerekletirme srsnda hata yapmamasndan geer. Verimsizlikle ilgili birinci kural bylece ortaya kmaktadr.

27

Verimsizliin birinci kural: Strateji ile verim arasnda sk bir iliki vardr. Kt stratejiler verimsizdir. Verimsizlik konusu, strateji belirleyemeyen veya kt strateji belirleyen, ivereni verimsizlik nedeni olarak birinci sraya ykseltir. Ayni mantkla, verimliliin birinci parametresi iverenin ngrs ve davrandr. Karar verici durumda olan dierleri, karara etkileri orannda sorumluluu paylarlar. Yatrm projesi dneminde yaplacak hatalarn telafisi pahal ve ok ynl yeni bir proje ile mmkn olur. Verimsizlie yol aan hatalarn dierleri, yani kalan % 20 si ok saydaki iletme faaliyetlerinden kaynaklanr. Pareto kuralna gre, iletme iinde krlla etkisi olacak almalardan ancak % 20 orannda iyiletirici etki beklenmelidir. Yukarda gemile gnmz arasndaki farklardan sz edilirken, gnmzde proje almalarnn yzdesel olarak iletme faaliyetlerinin nne getiinden sz edilmiti. irketin krlln arttrlabilmesi iin verimlilii % 100 e karlabilmenin yolu, yeni projelerden geecektir. Proje almalarnn sadece verimlilik amal olmad, amacnn irketin krll olduu bu nedenle pek ok alanda proje yaplabilecei unutulmamaldr. Stratejik kararlarn dnda, verimsizlikte ikinci srada, proje yatrm iin gerekli derslere iyi allmamas gelir. Bu dersler teknik anlamda, ynetim anlamnda, organizasyon anlamnda projenin boyutlarnn kavranamamasyla ilgilidir. yi derse allarak yatrma balanldnda, bu almalar ileriki aamalarda yaplacak verimlilik almalarn hem etkili klar, hem de almalarda kolay mesafe alnmasn salar. Buna Design for Cost maliyet iin tasarm denilmektedir. Derse iyi allmadnda bunun bedeli parasal ve zaman anlamnda denir. Bu konuda yatrm projelerinin verimlilii konusuna baklmaldr. Verimsizliin ikinci kural: Hatalar kk bile olsalar, ne kadar iin balang tarihine yakn yaplmlarsa o oranda verimsizlii etkilemektedirler. Bu dnemde kolayca dzeltilebilirler. Zaman ilerledike hatalarn dzeltilmeleri zorlamaktadr. Verimsizlii yaratan temel unsurlardan, zellikle ok nemli olanlar, nem srasna gre sralanmtr. Verimlilikle ilgili dzenlenmi listede belirtilen her bir madde, aadaki temel unsurlardan birine girmektedir. Srasyla verimsizlii yaratan temel unsurlar unlardr: 1. Yatrm dneminde yaplan hatalar. 1.1. Yatrma yanl balama 1.2. Verimsiz sre veya ekipman almlar 2. letme dneminde yaplan ikinci derece hatalar. 2.1. Kiisel seim kusurlar 2.2. Revizyonlar 2.3. Mnferit kk olaylar

28

1. YATIRIM DNEMNDE YAPILAN HATALAR. Yatrmcnn kafasndaki projeyi gerekletirmek amacyla faaliyete gemesi srasnda yaplan hatalardr. Proje yatrmcnn veya yatrmcy ynlendirenlerin projesidir. Burada yatrm projesi ile kastedilen yatrmcnn niyetidir ve yatrm srasnda yaptrlan teknik projelerle kartrlmamas gerekir. 1.1. Yatrma yanl balama

Tercihte sapmalar Bu hatalar, alc ile satc arasnda, iin tanmnn ve kapsamn, yaplmas srasnda yaplan hatalardr. Bir mterinin ne istediini bilmesi son derece nemlidir. Bir projeye 100.000 ton/yl kt makinas alm diye balayp bunu srekli deiken tutmak ve 300.000 ton/yl makinayla pazarl bitirmek tercihte ciddi sapma olduunu gsterir. nk retilecek her ton kat iin yatrmn bedeli lineer olarak artacaktr. Bte bir anda katna kacaktr. Baz durumlarda da yatrmc isteklerini, eksiksiz olarak yazl bir metne aktarsa bile, kararl deilse tercihinde sapmalar olabilir. Satc eitli alternatiflerle gelerek yatrmcnn hazrlad plan bozabilir. Yatrmc tpk araba almndaki gibi parasn daha iyi deerlendirme adna srekli kk bir mebla artyla daha yksek kapasiteli bir makinaya doru ynelebilir. Her kapasite deiikliinin yatrmn dier alanlarn ve bteyi ve sreyi nasl etkileyecei bilinmeden karar verilir ise ortaya ivereni daha sonra olumsuz etkileyecek bir yatrm hatas kabilir. Bu tr hatalar, doum srasnda doktorun yapt hatalara benzer. Yapldktan sonra dzeltilmeleri zordur. Kapsam hatalar Hatalardan bir dieri, kapasite belirlendikten sonra, kapsamda yaplan hatadr. Bir baka ifade ile mterinin isteklerinde art veya eksi ynde abartma yapmasdr. Kt retimi iin, kalite adna, srecin yani retim hattnn gereksiz yere karmak ve verimsiz hale getirilmesi, ekipmann grubunun karmak yapda seilmesi veya gereksiz pek ok sayda ekipmann alnmas sk yaplan hatalardandr. Yatrm maliyetlerini arttraca gibi, mr boyu iletme giderlerinin yksek olmasna neden olur. Geni bteli yatrmlarda, yatrmcnn gc nedeniyle teknik koordinatrn art ynde abartma yapt oka grlr. Nihayetinde fazla alnan ekipmanlar bir gn teknik ekip iin kurtarc olabilir. Bunun deiik bir tr de, dar bteli yatrmlarda ekonomik olmas asndan ok az ekipman almak, ya da, daha dk performansl makinalar semektir. kinci el makina almlarnda bu hatay grmek mmkndr. Eksiklikler ve imknszlklar, kalite bozukluuna, kapasite dklne ve verimsizlie yol aar. Art ve eksi ynde, her iki abartma trnn dzeltilmesi, sre hattnn yeniden tasarlanmasyla ve gerekenlerin doru yaplmasyla mmkndr. Dzeltilmemesi durumunda verimsizlik ileriki yllarda iletmenin srtnda tanacaktr.

29

Tedarikinin hatalar Dier bir hata ise, satcnn hatal davran veya kapsam kendi lehine uygun ekillendirmesidir. zellikle pazarln sk olduu durumlarda, satc, mterinin bilmedii detaylar zerinde oynama yapar. Bu durumda alc yanltlm olur ve neyi eksik aldn hibir zaman bilemez. Kapasitede veya kalitede dklk uzun srede ortaya kacandan satc sahadan ekilmi olur. Satcya ceza getirse bile, ceza bedeli, hatann/hatalarn yarataca verimsizliklerin telafisine imkn vermeyebilir. zlebilmesi iin deneyimli bir firmadan proje destei alnarak eksiklerin tamamlanmas salanmaldr. Bazen doum kusuru olarak dzeltilmesi mmkn olmaz. rn eitlilii zerinde hata yaplmas Alcnn retim hedefini tam tespit edememesidir. Bu hedef hatas, kapasite seiminden ziyade, rn eitlemesinde grlr. Yksek kapasiteli makinalarda, retilecek kadn ok eitli tutulmas verimsizliin nemli unsurlarndandr. retim program mterilerden gelecek siparilere baldr. Siparilerin arasndaki, kk bir parti stokta olmad iin retim programnda deiiklik yapmak gerekebilir. Ar stokla almak sorunu verimsiz olarak zer. te yandan makinada imalat veya tr deiimi iin gereken temizlik ve durular gibi, retimin olaan prosedrleri, kapasite zerinde verimsizlie yol aar. Personelin byk sistemleri alglamaya almas zaten zorken, her rne ait, reeteyi ve retim parametrelerini renerek, kaliteli rn karmas mmkn olmaz. Hele baz rnler, gn iinde bir ka saat veya ayda bir kez ve bir iki gn iin retiliyorsa; O rne ait zel imalat bilgisinin renilmesi asla gerekleemez. retim ve iletme hatalarndan ders karmak mmkn olmaz. Mteri ikyetlerini zmek, mmkn olmaz.

Bu yapsal kusur, retim eitlerinin azaltlmasyla zlebilir. Fakat bu durumda yaplan yatrmn nemli bir ksm atl kalacaktr. Hlbuki eitli zellikleri ve kapasiteleri olan birden fazla makina ile istenilen siparileri makina durdurmakszn karlamak, verimli almay salayacaktr. Makinalar ve alanlar ihtisaslaacaktr. Byle kurulan sistemlerde verim st noktalara tanabilir. Zincirleme yaplan hatalar En nihayetinde, hem satcnn, hem de mterinin birlikte, deiik nedenlerle hata yapmalar verimsizlii bytr. Bu hatalar; Teknik projelerde Montajda Ekipman verimlerinde Adam-saat tahminlerinde Ekip kalitelerinde ve daha pek ok alanda grlr.

30

Zincirleme yaplm hatalara, unutulanlar da eklendiinde, yatrmn toplam performans der. Burada u unutulmamaldr. Bir iin yaplabilmesi iin 8 ardk basamak varsa ve bu basamaklarn her biri, bir firma veya farkl kiiler tarafndan yaplmsa, her birinin yapaca iin % 98 doru olmas durumunda, i (0,98)8 =% 85 dorulukta bitecektir. Herhangi bir aamada iin daha byk bir hata ile yaplmas, katlamal olarak, daha byk oranda sonutan uzaklamaya neden olur. in yaplmasnda basamaklarn azaltlmas hatalar azaltacandan, verimliliin artmasna neden olur. Verimlilikte nc kural Toplam verimsizlik tm verimsizliklerin bilekesidir. Planlama hatalar Yatrmcnn btesini ve programn doru hazrlamadan yola kt yatrmlar, verimli sonular vermezler. Yatrmcnn bu konuda da dersine iyi almas gerekir. Bir yatrm yaplrken, yatrmc genellikle parasn korumak adna, ok titiz davranr. Pek ok yatrmc, yatrm iin ayrd kaynaklar aklamaktan kanr. Bteyi aklamay, cebindeki paray aklamak olarak grr ve bu parann miktarnn bilinmesini istemez. Hlbuki btenin hazrlanmas, yatrmlarda olmas zorunlu olan bir disiplin arac ve gstergesidir. Bu bilgi teknik ekibe ncelikleri belirlemesinde yardmc olur. Paras olduu halde btesiz olduu iin batan kat yatrmlar bulunmaktdr. Ayrca yatrmc, bazen yatrmn kendisini bile gizli tutarak, nnn kesilmesini istemez. Bu gibi nedenlerle, yatrmc yatrm dar bir insan kayna ve ie dnk bir tarzda ekillendirdii grlr. Bu evre, evrensel bilgi ile donatlm, performans yksek bir yapda ise, verimde patlama yaanr, deilse yatrmc iin kbus gnleri balar. Genellikle srda kiinin/kiilerin bilgisizlii ve profesyonel diye dnlen rehberin ynlendirmesindeki hatalar, bu tr kapal ortamlarda, oksijensiz gelimeye, yani mantarlamaya neden olur. Yatrmn hem btesi, hem de zaman sapar. En nemli sknt nakit aknda yaanr. Trkiye'deki iletmelerde, yatrm dnemlerinde, bu tr sapmalar karakteristik hale gelmitir. Profesyonel yardm alnamamas Bir nceki madde ile son derece ilikili gibi grnmesine ramen, daha farkl bir davran bozukluu olarak ortaya kar. Ortaya k nedenleri somut deildir. Profesyonelden yardm alnmak istenmesine ramen alnamamaktadr. Kt makinas bir televizyon deildir. Fie taklarak grnt (kt) elde edilemez. Bu nedenle yatrmn geri dnm, parasal olarak bir baka sektre gre daha ge balar. Yatrmc, profesyoneller tarafndan, olacaklara bir senaryo ile zihinsel anlamda hazrlanmaldr. retrimin balang gn ile parann geri dnmeye balamas ayr zamanlarda gerekleir. Buna hazr olunmadnda, nakit akndan, iletme sermayesine kadar pek ok konu daha sonra sorun olarak ortaya kar.

31

Kt yatrmlarndaki engellerin banda sistemin ataletinin byk olmas gelir. Ataleti yenecek olan kiiler ieride ve darda bulunsalar bile, atlacak admlar ve davranlar kk kalabilir. Baarl bir yatrm dnemi iin, dardan profesyonelce hazrlanm proje ve ynetim destei salanmas gerekir. Bu destek iki nedenle alnamamaktadr. Tek kii zerine kurulu sistemler de yatrmcya fikir babal yapan kii, genellikle ba aktr durumundadr. Konuyu bildii dnlen kii, her aamada, her ile ilgilenmekte ve gelecei ekillendirmektedir. Onun ufuk genilii, kiisel gelimilii, gelimelerin ve verimliliin snrlarn belirlemektedir. Bu kii bazen de, yatrm adna, ekonomiklik adna veya daha baka nedenlerle evrensel yollarn dna kar. Ald veya almay dnd hizmetleri evrensel kurallar yerine kendi bilgi ve deer yarglar ile belirler. Oysa konu ok karmak ve farkl bak alar gerektirmektedir. Bu artlarda kurulan iletmeler, kaynaklar tkeninceye kadar alrlar. Maliyetler yksek ve rnde kalite sorunu vardr. zm iin uygulanacak, dzenlemeler, bozuk olan yapy dzeltemez. zm, ayet kaynaklar tkenmemise, en batan balayarak yeniden yaplanmadan geer. kinci tr rnekte ise, yatrmc byk dnerek masraftan kanmamaktadr. Fakat ortada bykle uygun kurumsallk ve ynetim organizasyonu yoktur. Tpk bir ordunun genelkurmaynn olmamas gibi stratejik takm ortada yoktur. Elemanlar vasfa gre deil, tavsiyelere gre, adama veya bir arkadaa i bulma mant ile veya dk cret istedii iin ie alnmaktadr. Hatta aralarnda iten anlamayan, ama uzaktan ktla ilikisi olmu tepe yneticiler bulunur. Kt ile ilikisi olan her kiinin, sisteme profesyonel destek salamas ounlukla mmkn deildir. stelik bu kiilerin saylarnn okluu ya da alacaklar cretin seviyesi de nemli deildir. Bunun kant, neredeyse Trkiyedeki yksek bteli tm kt fabrikalarnn, buna benzer yntemi kullanm ve kullanyor olmasdr. Bugn Trkiyede, yaplanmas dnyadakilere hi benzemeyen, son derece dk verimlilikle alan, karmak sre hatlaryla kurulmu pek ok byk iletme bulunmaktadr. nk ktla ilgili bir i deneyimi ayr bir kavram, aklc organizasyonlarla, proje destekli yatrmlar ve ynetimler yaratarak, d dnya ile ada olmak ayr kavramlardr. Baz byk yatrmlarda ortada yatrmla ilgili gelen dokmanlar inceleyecek kii bulmak bile mmkn deildir. Yaplan iilikler, kalabalk montaj firmalar tarafndan yaplmakta ve tecrbesi olmayan kontrol elemanlar tarafndan denetlenip onaylanmaktadr. Btenin geni imknl olmas nedeniyle montaj tm hzyla fakat hatalarla yaplr. Oluturulan denetim kadrosu olanlar kenardan hayret ve gizliden bir hayranlkla izler. Verimsizliin olduunu, sorunlar olduunu, sorunlarn kurulan yapdan kaynaklandn tespit etmek kimin grevidir? Byle yerlerde, retim kapasitesi, makinalarn gc sayesinde salanmakla birlikte, krllk salanamaz ve zellikle maliyetler aa drlemez. Kadrolarn says drlerek ve bol adam harcanarak maliyetler drlmeye allr. Sermayenin bykl irketin ayakta kalma sresini uzatr. Piyasalardaki kendi dndaki gelimeler nedeniyle iletme kr ederek nefes alr. Olumsuz gelimelerde ise, sulu olarak piyasalar ve dnya gsterilir. Kiilerin hi biri bu giditen sorumlu deildir. Kurallar hep tekiler belirlemektedir.

32

Byklk, verimlilik anlamna gelmemektedir. Verimlilik birim bazda krllk demektir. Verimliliin drdnc kural Bir alma irketin krlln etkiledii lde verimlidir. Rekabeti yapda krl irketler verimli irketlerdir. Verimlilii salamann yolu akll ve paylamc ynetimlerdir. Ynetimler, sesli dnen ve en alt dzeydeki kiilerin bile fikirlerine nem veren yaplanmay salamaldr. 1.2 Verimsiz ekipman almlar

Bu kavram kendisini aklayan bir kavramdr. Ekipman seimlerindeki tercihler sonucu ortaya kar. Verimsizlik farkl ekilde kendini gsterir. Hatal seim tercihleri: ki otomobilden birinin, ayni yolu daha ekonomik gitmesi bunun tipik rneidir. Kt iin rnei, iki farkl firmann ayni ii yapacak pompalar iin verecekleri enerji tketim rakamlardr. Bunlardan biri, satn alnrken dierine gre % 10 daha pahal, fakat % 5 daha verimli olabilir. Toplam pompa kurulu gc 10 000 Kw olan bir iletmede, % 5 verimlilik demek, saatte 500 Kw enerji tasarrufu demektir. Bunun yllk tutar (0,1 $/kwsaat iin) 400 000 $ dr. 5 yllk ekonomik mr olan bir ekipman iin tasarruf tutar, toplamda 2 M $ bulmaktadr. Byle bir iletmedeki tm aydnlatma lambalar (aydnlatma toplam kurulu gc 175kw), bu sre iinde gece gndz snse, bile kayb geri getiremezler. Lambalarn yars genellikle ihtiya annda kullanlrlar. Kalan yars ise sadece 12 saat alrlar. Bu durumda pompalarda bir ylda kaybolan enerji miktar, iletmenin 10 yllk aydnlatma gideri kadardr. Ekipmanlarn alma ortamna uygun seilmemeleri Ekipman verimsizlii bununla kalmamaktadr. Kullanlacak ortamn artlar gz nne alnarak ekipman seimi yaplmaldr. Baz tedariki firmalarn ayn ii yapacak 5 deiik seenei olabilir. Bunlarn fiyatlar deiiktir. Alc bunlardan habersiz ise, satc ii alabilmek iin en dk olan teklifi sunacaktr. Bunun yolu alcnn dersine iyi almasdr. Ekipmann sk servis ve yedek para deiim ihtiyac (Life cycle cost) Son olarak ekipmann, rn zerinde, kaliteye yansyan etkisi vardr. Sk arzalar retimde kesikliklere yol aar. Kesiklikler kaliteye yansr. Arzalanan paralarn maliyeti bunun zerine binmektedir. Randmana pompa rneine ilave olarak, refinerler gibi baka rnekler gstermek mmkndr. Bu rnekler iletme giderlerinin yksek olmas anlamna gelir. Dolaysyla iletmeye hi bir zaman rekabeti olma imkn vermezler.

33

1. LETME DNEMNDE YAPILAN KNC DERECE HATALAR Genellikle iletme dnemi hatalardr. Bu tr hatalar, klasik verimlilikle ilgili alma alanlar olarak bilinir. zerine pek ok iletme, firma ve akademisyen tarafndan almalar yaplmtr. Fakat literatr, bata saylan birinci derecedeki kusurlarn (kalitesiz mhendislik ve kt fizibilite almalar gibi) yaplmam olduunu varsaymaktadr. Bununla birlikte projelerin pek ounda bte sapmas, zaman kaymas ve yatrmn beklentilere cevap vermemesi gibi olumsuzluklar ortaya kmaktadr. Fizibilite ve projelendirmenin mkemmel olduu, yatrmcnn gerek sanayici olduu ve profesyonel kiilerle alt var saym, verimsizlik problemini, ynetim konusu (Productivity) yani retkenlik konusu olmaktan kararak, sradan teknik bir boyuta (Efficiency) randuman konusuna indirger. Bir pres valsinin titreimi zerine tez hazrlanmas, valsin yzey temizliinin nemi, temizliin hangi madde ile daha efektif yapld veya iilerin eitimlerinin verimlilik zerine etkileri gibi konular, ie ciddi bir boyut getirmesine ramen, aslnda iin gerek yzn saklar. Bu tr konular, Pareto kuralna gre verimlilik ile ilgili yaplacak mesainin % 80 ini alr. te yandan, verimlilie % 20 katk salar. Asl byk para, yani verimsizliin % 80 i birinci derece nedenler tarafndan yaratlmaktadr. Bunlarn zlmeleri iin az sayda yeni projelerin yaama geirilmesi gerekir. zlmesi zor grnen, zm en kolay olandr. nk balang noktasnda deitirilmesi gerekenler ekipmanlar deil, fikirlerdir. Verimsiz fikirlerin deitirilmesi iin paraya ve yatrma ihtiya yoktur. Tam tersine yatrm maliyetleri de ciddi oranda azalacaktr. Sadece yatrm ncesi derse iyi almak ve baka gr ve fikirlere saygl olmak yeterlidir. Benchmarking denilen verimli alan bir fabrikann rnek alnmas bile, yaplmas gerekenler konusunda ok ey retecektir. zellikle retim hatt tasarm, rnek alnacak konularn bandadr. 1.1. Kiisel kusurlar

Kiisel kusurlar, hammadde almlarndan balayarak, gnlk planlama hatalarna, vardiyalar aras uyumsuzluklardan, kii bilgi ve becerilerindeki eksikliinin yaratt sorunlara, bakm hizmetlerinden, eitim eksikliine kadar pek ok alanda sradan basit unsurlar olarak ortaya karlar. Bunlarn basit olmalar nemlerini azaltmaz. nk sayca ok olmalar nedeniyle, toplamda byk verimsizlik rakamlarna ulalr. Pek ou, iletmelerin kolayca dzeltebilecekleri konulardr. Tehlikeli taraf, basite alnmalar nedeniyle, arkalar takip edilmez ise, kendilerini tekrarlayarak yaam biimi haline gelirler. Bir grip virsne benzetilebilirler, performans etkilerler. Bu gnk iletmelerde verimsizliklerin temelinde, yanllarn grnmez kurallar haline gelmi olmas yatar. Bu davran biimi ekillenerek yeni yatrmlara tandnda, en byk verimsizlik nedeni olan birinci derece hatalar ortaya kar. Aslnda tehisleri ve tedavileri son derece kolaydr. almalara bu kalemlerle balanabilir. Kiilerin kalitesi ok nemli olmakla birlikte, srarc hata yapanlar dnda, kii tketerek zlemezler. Ynetimin

34

personele olan davranlar seviyeli ve takm almasna uygun olursa, ksa zamanda getiri elde edilebilir. 1.2. Revizyonlar

letme sresi iinde kk deiiklikler gerekir. Birden fazla nedenle, deiiklik yaplmas gndeme gelmektedir. Eldeki ekipmann yeterli olmamas, boru hatlarnn eskimesi, pompa gvde ve fanlarndaki anmalar, tamiratn zor veya pahal olmas, gibi nedenlerle iletmelerde kk apl deiikliklere gidilme ihtiyac doar. Bu tr deiiklikler, iletmenin bilgisi, becerisi ve imknlar iinde yaplrlar. Bu deiikliklerde bazen eldeki atl malzemeler kullanlr. Var olan bir pompann kullanlmas, ap veya ls farkl olan bir boru malzemesinin kullanlmas, profesyonelce yaplamayan tasarm ve iilikler, yer darl nedeniyle yaplan arpk montaj ve beraberinde o anda piyasadan temin edilen standart d malzemelerin acilen kullanlmas gibi pek ok nedenle, aslndan ve standartlardan uzaklamayla meydana gelir. Zaman iinde bu deiiklikler toplam, iletmede bir araya gelerek, orijinaline nitelik ve nicelik olarak hi benzemeyen bir iletme yaps ortaya kar. Madde balans bozulmutur. Genellikle bu yap, verimsizlik tarafna doru hzla gelime gsterir. 1.3. Mnferit kk olaylar

Bunlar daha ok iletme srasnda ortaya kan olumsuz olaylardr. Bilinmeyen elektrik arzalar, enerji kesintileri, aydnlatma eksikleri nedeniyle oluan olaylar, i kazalar, tavan akmalarnn verecei hasarlar, rutubet ve kirlilik sonucu ekipmana zarar veren evre artlar gibi, zaman iinde kanksanm, o iletme iin olaan gibi grnen, fakat iletmenin alma temposunu bozan olaylardr. Pek ou dzeltilebilecek yapdadr. Personel eitilerek, zme katlm salanmal ve kk admlarla problemler zlmelidir. Kaizen bu konuda son derece olumlu sonular verir. Yukardaki tm nedenlerin ana kayna, kiisel kusurlar olarak grlebilir. Fakat bu durumda, verimsizlik problemi zlm olmaz, nk yle olsayd, hatal olan insan deitirmek problemi zerdi. Balangca baml olmas nedeniyle zlememesi, verimsizlik sorunun kader gibi alglanmasna neden olur ve alkanlk yaratr. Verimlilikte beinci kural: Verimsizlii insann yaratmasna tarafndan bulunur ve uygulanr. ramen, zmler de insanlar

Sorunun bir paras olmak durumundan, zmn bir paras olmaya doru dnmn gerekletirilmesi gerekir. Bu dnm talebi kurumsal olarak ynetimden gelmelidir. Bu talep verimsizlii ortadan kaldrmada nemli bir balang noktasdr. Dnm balatmak ynetimlerin grevidir. Ynetimlerde dnm iin istek ve bu istein faaliyete dklmesi olmadka dnm gerekleemez.

35

Dnm istei olutuktan sonra, verimsizlik problemini yaratan nedenleri bilmek, ortaya k mekanizmalarn anlamak, sorunu zmek iin ilk admlar olacaktr. Problem zme tekniklerinin kullanlmas ve problemin paralara ayrlarak zlmesi, sonuca ulalmay kolaylatrr. Verimsizlik sorunu arlkl olarak yatrm ynetenler tarafndan yaratlmakla beraber, zm retmek hem i, hem de d kaynaklar dengeli bir ekilde kullanmakla mmkndr. Gnmz dnyasnda zmler d dnya tarafndan retilmektedir. nemli olan bu zmlerin izlenmesi ve rnek alnmasdr. D dnyaya kapal kalmak, zm yollarn tkamaktr. Da dnk yaplanma, irkette eksik olan evrensel kltrn profesyonelce tamamlanmasn salar. Bunlardan i veya d, tek bir kaynan, verimli bile olsa, kullanlmas yeterli sonu vermez.

36

YATIRIM PROJELERNN VERMLL

nceki blmleri zetlemek gerekirse, bir kt fabrikasnn verimliliinin byk oranda yatrm dnemi srasnda alnan stratejik kararlarn isabetine bal olduu belirtilmiti. Stratejik kararlarn yatrmn banda alnmalar nedeniyle, verimsizlikler yatrm srecinde farkl nedenlerle ortaya kabiliyorlard. Yatrm tamamlandnda yaplm hatalar var ise bunlarn geri dnlmesi imknsz verimsizlik nedenleri olarak iletmelerde hissedilecekleri anlatlmt. Verimsizliin orijine bu kadar baml olmas yatrm srecinin dikkatle gzden geirilmesini gerektirir. Hatalarn yaplmamas, dzeltilmelerinden daha ekonomik ve daha kolaydr. Yatrmn verimlilii kavram allmadk yeni bir ifade olabilir. Fakat cmle u haliyle daha anlaml olacaktr. Bir yatrmn baarl olarak deerlendirilmesi iin muhtelif ltler (Kriterler) var mdr? Yoksa tamamlanan tm yatrmlar baarl olarak deerlendirilebilir mi? Oysa Trkiyedeki tm yatrmlarda sre ve bte sapmalar olduu bilinmektedir. Eski ve yeni yatrm anlay arasndaki farkllk bu konuda ortaya kmaktadr.Artk yatrmlarda sistemin tasarmnda rnn maliyetini etkileyecek unsurlara dikkat edilmek zorundadr (Design for Cost). Bu konu deer mhendislii blmnde ilenmitir. Gemite bir yatrmn baars onun tamamlanmasnda idi. Yeni gr bir yatrmn baars iin tamamlanmasn yeterli bulmamakta, yeni ltler ortaya koymaktadr. Bir yatrm projesinin baar ltleri nelerdir? Bir projenin baarl olarak deerlendirilebilmesi iin 5 lt bulunmaktadr. 1. Projenin verimlilii Projenin zamannda ve btesi iinde bitirilmesi proje baarsnda ltlerden biridir. Buna projenin verimlilii de denir. Trkiyede sresinde ve bte rakamlarna uygun biten ok az kat fabrikas yatrm vardr. Genellikle bte ve sre birlikte saparlar. nk proje dersine iyi allmamas ve yatrmn nasl takip edileceinin bilinmemesiyle ilgili srprizler ortaya kmaktadr. Bunlarn dzeltilmesi zaman ve para demektir. 2. D dnyaya yani mterilere etkileri Proje sonulandnda baz olumlu veya olumsuz sonularn ortaya kmas sz konusudur. Yatrm genellikle olumlu sonular elde edilmek amacyla yaplr. Bu sonulardan bazlar mteriler zerinde olacaktr. Mteriler retilecek rn zerinden eskiye gre kazan salamay dnrler. Mterilerin kazanlar fiyat ynnden olabilecei gibi kdn baka bir rne dnm srasnda getirecei kolay alma, iletmenin toplam verimliliine katks, mterinin kendi pazarn geniletmesine yardmc olmas gibi dier alanlarda olabilir. Ayrca yeni yatrmlar, mterilerde baz beklentilere yol aar. rnn teslim sresi ksalacak m, stoklarndaki bobin miktarn azaltacak m gibi konularda

37

mteri iyileme bekler. Trkiyedeki yatrmlarda, yatrmn mterilere nasl yansyaca ikinci plandadr. Yatrmc ncelikle kendi kazanlarn n planda tutar. Krllk tek tarafl bir olgu deildir. Yatrm projesi kazan-kazan tr bir gelime yaratmaldr. 3. Proje takm zerindeki etkisi Proje o konuda alan tm takm elemanlarnn kiisel gelimesine katkda bulunmaldr. Sonular kiilerin tatmin olma duygularn salamal ve yaamlar zerinde unutamayacaklar bir etki brakmaldr. Baz projeler baarszlkla sonulandnda, insanlar zerinde incinme etkisi brakrlar. Trkiyedeki yatrmlar proje ve koordinasyon eksikleri yznden ekiplerin zerinden silindir gibi geerek travma etkisi brakmaktadr. Projelerde ekipler sarf malzemesi olarak kullanlrlar ve ileri bitince kullanlamaz hale gelirler. Oysa yatrm tecrbesi olan, bilgili insanlar hazine deerindedir. rnekleme gerekirse, montaj firmalarnn aldklar her ite yeni kadrolar istihdam etme yntemi vardr. Bu yntem montaj firmalarnn bilgi birikimine olanak tanmaz. Montaj firmalarnn gsterecekleri gemi referanslarn yeni i iin nasl bir anlam yoksa, kt fabrikalarndaki rutin retim tecrbesinin de, yatrmlar iin bir anlam yoktur. nk her iki uygulamada da bilgi birikimi olmamaktadr. Montajlar ve yatrmlar daima yeni kadrolarla sil batan balatlr. Son derece glklerle edinilen beceri ve birikim pe atlr. Montajn verimlilii nasl etkiledii ileriki blmlerde anlatlmaktadr. Her yatrmda hep ayn yanllarn olmas kader deildir. Yatrm projesi iinde bulunmu kiilerin, iletme dneminde sistemde ortaya kacak verimsizlikleri en iyi grp temizleyecek kiiler olduklar unutulmamaldr. Bu kiiler yatrm sonras iletme problemlerinin zmnde kullanlmalar iin tahrip edilmemelidirler. Sistemin zaaflarn ve kk nedenleri en abuk onlar greceklerdir. Hatalarn kkeninin daha nceki yaplan yanllarla ilgisini abuk yakalayacaklardr. 4. e dnk sonular Yatrmn geri dn sresi baar llerindendir. rn piyasaya ktktan sonra rnn piyasada edinecei pay oran baka bir baar ltdr. Ayrca yeni proje, irketin bymesine katks orannda baarl demektir. Kapasite art irketin piyasadaki bykln etkilediinden, bu lt Trkiyede de kullanlmaktadr. Yatrmlarn yapl zamann iyi ayarlayan firmalar, sonulardan yaralanmaktadrlar. Dnyadaki veya lkedeki gelgitler yatrm zamannda yapanlar dllendirmektedir. 5. Gelecee hazrlanma asndan katks Proje tamamlandnda irket yatrmla birlikte yeni teknolojileri renme frsat bulmutur. Bu tecrbe birikimi baka bir firmaya gre irketi ne karr. Ortaya kan rn irkete yeni pazarlar edinme frsat vermektedir. irket yeni pazarlarla ilgili bilgisini gelitirir. irket projenin sonunda kurum olarak yeni tecrbeler edinecek ve yeni yetenekler kazanacaktr. irketin yetenekleri sadece teknik alanlarda olmayacak, yeni pazarlama becerileri edinilecektir. Yeni mteri profili farkl parametrelere

38

dikkat edilmesi gerektiini retecektir. Proje bu adan da baarl olmaldr. Kaliteli bir rn ihracata imkn salar. irketin yurtd tecrbesini arttrr. irket bu sayede yurtd firmalarla kendisini mukayese imkn yakalar, eksiklerini grr. Bu tr beceriler dnya apnda dnme ve dnya apnda faaliyetlerde bulunmay beraberinde getirir. ematik olarak proje baar ltleri ekil 1 de gsterilmektedir.

ekil 1: Bir yatrm projesinin baar ltleri Her ltn kendi iinde daha alt ltleri bulunmaktadr. Bu ltler projeden projeye detaylarda ve etkilerinin bykl asndan deiiklikler gsterir. Dolaysyla proje sahiplerinin kendi ltlerini ortaya koymalar gerekir. Fakat yukarda sralanan ltler tm yatrm projelerinde yeterli ve geerlidir. Bununla birlikte alt ltlerin biraz daha detaylandrlmas bunlar kullanmak isteyenler asndan yararl olabilir. (ekil 2)

Projenin baars

Verimlilik

Mteriler zerindeki etkileri

Proje takm zerindeki etkileri

e dnk sonular

Gelecee hazrlanma

*Biti sresi *Bteye uygunluk *Yeterli Toplant *Yeterli Toplant btesi *Kazanlar *Dier verimlilikler

*Toplantlarla stratejik ortaklarn ve mterilerin bilgilendirilmesi *Mterinin kazanlar *Mteri spesifikasyonlar *Mterinin tatmini

*Takmn tatmin duygusu *Takmn morali

*Satlarda art *Karlarda art *Pazar pay art

*Yeni teknoloji *Yeni pazarlar *Yeni rnler *Yeni rnlerde yeni rekabet *Kuruluun yeni beceriler kazanmas

*Kilerin beceri gelitirmesi *Takm elemanlarnn sayca oalmas bilgice eitlenmesi *Takm hafzasnn glenmesi

*Nakit ak art *Hizmet kalitesi *Kuruluun lei *Maliyetlerde dme

ekil 2: Bir Yatrm projesinin alt ltleri Bazen projeler saparlar. Barajlar ve boaz kprleri tr projeler sre ve bte ynnden saparlar. Fakat gelecee dnk bakldnda baz projelerin zaman ve parasal sapmalar unutularak geriye muhteem eserler kalr. Baz

39

projeler ise baaryla bitirilmelerine ramen bittikten sonra bir anlam ifade etmezler. Anadoluda yaplan pek ok sulama projeleri ksa srede verimlilii salam ve uzun vadede gllerin kurumasyla sonulanmtr. Bu yrelerde tarmn bir daha yaplmas mmkn deildir. Bu nedenle projeleri baarl klan ltler zamana gre deikendirler. Burada hangi ltn dierlerinden daha nemli olduu sorulabilir. Verilecek cevap zamana gre deiken olanlar olacaktr. Ak olan husus birinci lt olan projede verimlilik maddesinin bir projede en kritik lt olduudur. nk sonular en abuk grlecek olan verimliliktir. Bu lt projenin yarm kalmasna hatta proje takmnn yok olmasna neden olabilir. Zaman ilerledike, yatrm baaryla yrtldnde bu ltn deerinde azalma olur. Proje bitiminde dier ltler nem kazanmaya balar. kinci ve nc ltlerin sonular proje tamlandktan sonra hissedilir. Projenin i zerine olan etkilerini grmek iin daha uzun bir sre beklemek gerekecektir. Amalanmasna ramen maliyetlere ve dier beklentilere etkisi olmayan projeler olacaktr. Beinci lt olan gelecee hazrlanma, yllar sonra projenin ne kadar aklc olduunu veya ksa vadeli bir proje olduunu gsterecektir. Proje gerekten olumlu ise, irket bunun meyvelerini yllarca toplayacaktr. Aada, projedeki baar ltlerinin zaman iinde hangi sralamayla kendisini gsterecei verilmektedir.

ekil 3: Bir projenin baarlarnn zamanla ilikisi irketlerin ve projelerin baars konusundaki dier grler Bazlar projenin baars ile rnn baarsn farkl olarak grrler fakat rn ve proje birbirinden ayrlmaz paralardr. Bir rnn baars projenin baarsdr ve projenin baars gerekte o irketin baarsdr. Baarlarn sonular irketin bymesine ve verimliliine katkda bulunur. Bir projenin baarsndan sz

40

edilirken ok ynl stratejik bir kavramdan sz edilmektedir. Daha nceleri bir irketin baars veya verimlilii mali ve muhasebe baznda deerlendirilirken bunun yeterli olmad anlalmtr. irketlerin sahip olduklar deerler arasnda gayri maddi varlklar olduu ve bu varlklarn irketin baarsnda katklar olduu ortaya kmtr. Kaplan ve Nortonun Dengeli lm Kart (DK) kavramlarn ortaya atmalaryla birlikte irketlerin verimliini ve baarsn salamak iin gelitirilecek stratejinin drt katmanl bir sistem olduu ileri srlmtr. (Harward Business Schooll Press yaynlar, Balanced Scorecard 1996) Bunlar srasyla en tabandan balayarak; 1. renme ve yenilik retme ile ilgili llerdir. irket elemanlarnn ile ilgili bildikleri ve onlara retilen tm bilgileri kapsar. Yenilikler bu bilgilerden kar. Bunlar irketin insan zenginlikleridir. Yatrmn insanlar nasl etkiledii yukarda anlatlmt. Yatrm geirmi personelin edindii bilgiler sonradan iletme srecinde kolaylkla renilemezler. Yatrm geirmi personelin problem zmede daha etkin olduu unutulmamaldr. Kiilerin i konusundaki grleri ve davranlar ikinci maddeyi dorudan etkiler. 2. ller, Mevcut irket ii operasyonlarn ve srelerin tamamn kapsar. Bu operasyonlar irket elemanlarnn bildikleri zerine kurulu faaliyetlerdir. Bir kt fabrikasnda bu faaliyetler, sat, retim, hurda kt alm, bakm, enerji retimi, satn alma gibi faaliyetlerdir. Bu faaliyetlerdeki baarlar kt olarak mteriye yansyacaktr. 3. D ller, irket elemanlarnn bilgi ve becerileri ile irket ii operasyonlar baaryla yapmalar mterilere yansyacaktr. Her tr rn, servis ve mteriye aktarlan olumlu yaklam mteri memnuniyetine dnr. Mterilerle irket arasnda bir kpr oluur. Mteri memnuniyeti irketin d zenginliidir. 4. Mali ller, Mterilerden irkete kt olarak para dnecektir. irket parasal ve dier varlklar yaamn srdrebilmek iin yeni alanlarda kullanr. Bunlar da irketin geleceine dnk zenginliidir.

ekil 4: irket strateji haritas

41

Tm bunlarn bir projenin verimliliini ve baarsn deerlendirmede nasl kullanldklar konumuz deildir. Fakat baarnn ve verimliliin tesadflere bal olmad ok ynl ve stratejik kkenli olduu ortadadr. Aksi takdirde irketler neden projeleri hayata geirirler? Projenin baarsnn ksa ve uzun vadede gzlenmesi gerekir. Unutmamaldr ki her proje eitli meslekler ve kiiler tarafndan farkl deerlendirilir. Patron yatrd parann geri dn sresini dnrken, CEO irkete deer kazandrdn, mhendis teknik sonular, mimar d grn, insan kaynaklar mdr takmn tatmin duygularn, muhasebe mdr ise nakit akn dnmektedir. Bu basit rnek bile baarnn ok ynl olduunu kantlar. Bir projenin boyutlaryla ilgili ltler nelerdir? Kt fabrikalar ile ilgili yatrm almalar her fabrikada ayr bir yourt yeme teknii olarak ortaya kar. Her proje bir dieri ile ayn boyutta deildir. Burada boyutun salt parasal anlamda, kapasitede veya kapal alan bykl gibi konularda anlalmamas gerekir. Boyutun belirlenmesi projenin baars iin gereklidir. Bir projenin hangi yerde yapld bile kullanlacak imknlarn snrlarn belirlemektedir. 5000 konutluk deprem konutlar projesi ile bir hastane yapm birbirlerine benzemeyen farkl sorunlarla uralmasn gerektirir. Birisinde hacim bykken dierinde teknoloji ve uzmanlk nemlidir. Her proje boyutu, ayr bir organizasyon yaps ve kalitesi gerektirir. Ortaya kan riskler projenin boyutuna gre deiir. Aada akland ltlere gre boyutlar belirlenen projelerde, proje iinde aklarn bulunup bulunmad kolayca grlecektir. Her eyin tesinde projenin boyutlarnn belirlenmesi, projeye kar ortak bir bak as gelimesine yardmc olacaktr. Projeye katks olan firmalarn davranlar deiecektir. Proje boyutlarn belirlemede 4 temel lt bulunmaktadr. 1. rnde yenilik Bir projenin gereklemesi durumunda, ortaya kan sonucun firmann hedefine ulamasn salamas gerekir. rnn piyasada yarataca etkiler belirlenmelidir. Sonular asndan yatrm projesi aadaki tiplerden birine girecektir. Halen retilen rnlerin bir benzerini, benzer biimde retecek projeler irketin rettii mevcut rnlerin dnda yeni rn retecek projeler Bulu niteliinde bir rn retecek projeler

Bu lt rnn zerinde yaplmas gereken alma sresini belirler. Yaz tab kd, testliner veya fluting kt retilecekse, irket bunlar zaten retmekteyse birinci seenek tercih edilmelidir. Mevcut rn mevcut yntemlerle retmek iin yaplan yatrmlarda pazar verileri mteri profilleri elde bulunmaktadr. Bu nedenle rnn pazarlamas konusunda bir tereddt bulunmamaktadr. rnn retilmesinde de srlar olmad iin retim sorunu olmayacaktr. letme ve bakm konusunda yeterli bilgiye sahip insanlar retimi ynlendirebilirler. Bu nedenle yatrm sresi iinde bu konular sreyi etkilemezler.

42

Ayn ktlarda piyasadaki benzerlerine gre farkllk yaratlacaksa (daha dk veya daha yksek gramaj gibi) projenin ikinci gruba girmesi beklenir. irket daha nce hi kt retmemise kdn cinsine bakmakszn, proje gene ikinci lte gre yaplmaldr. Mevcut rnlerin dna klmas durumunda irketin ncelikle pazarla ilgili verileri doru ve gvenilir kaynaklardan edinmesi ve ilemesi gerekecektir. Bu ise sre alacaktr. rnn ne kadar satlaca kapasite ve irketin retim program bu bilgiye gre ekillenecektir. Bulu niteliinde bir kt ancak parametrelerini kimsenin bilmedii knowhow alnarak yaplacak ktlar iin olabilir. rnein para katlar gibi. O nedenle bu lt kt yatrmlarnda kullanlmamaldr. Bu tr ktlar icat tr olacandan, bunlarn piyasada nasl alglanaca ve kimler tarafndan kullanlaca mteri memnuniyeti ile ilgili detaylar bilinmemektedir. Sre asndan ciddi bir deerlendirme dnemi dnlmelidir. Ortaya kan rnn pazara yerlemesi yllar alabilir. Risk faktr olduka yksek bir gruptur. 2. Teknolojide yenilik Projenin gerekletirilebilmesi belirlenmesi ile ilgili ltlerdir. Dk teknolojili Orta teknolojili Yksek teknolojili ok yksek teknolojili iin kullanlacak teknoloji seviyesinin

Bu lt, tasarmn sresini, teknik ilerin younluunu, yatrm kadrolarnn niteliklerini, ekiplerin zelliklerini belirler. Kt fabrikalarnda her yatrm ok ileri teknoloji dnda her ltten birine girebilir. ok ileri teknoloji gerektiren projeler grubuna uzay almalar gibi projeler girmektedir. Teknoloji Makina, Elektrik, naat, Endstri, Mimarlk, Taeronluk, Gvenlii Mhendislii, Sistem mhendislii, Kimya Mhendislii, Kt Mhendislii gibi mhendislik alanlarn ve onlarn kendi iinde deiik uzmanlk isteyen alt dallarnn alma alanlarn kapsar. kinci el makinalar orta seviyeli, hatta bazen dk seviyeli iler gibi grlecekledir. Lokal imknlarla ve yerel proje mhendisleri ve teknisyenlerle yaplabilirler. Birka taeron firma ile montaj ileri yrtlebilir. Fakat bunlar kt sanayinin kendi iindeki mukayesesi ile dk seviyeli olarak adlandrlabilirler. kinci el bile olsa kapasitesine bakmakszn sektre yeni girecek firmalar yatrm yapacaklarsa, projeyi yksek teknolojili olarak grmeleri gerekir. nk Trkiyede tekstil gibi grece daha kolay sanayi dallar yannda kat yksek teknolojilidir. Bu yatrmlar yapacak kiilerin veya montaj ve proje ekiplerinin kapasiteleri, piyasada bulunabilen malzemelerin yetersiz kalmas lsnde konuya baklacak olursa konu yksek teknolojili bir i grnmne girer. Gvenilir olarak bilinen tm imknlar, kiler ve malzemeler ksa srede iflas edecektir. Yatrmn uzak bir Anadolu ehrinde yaplyor olmas, projeyi yerel imknlarn snrll asndan olduka yksek teknolojili bir i haline getirir.

43

Unutulmamaldr ki, her kt fabrikasnn yukarda ad geen dallarda yetimi mhendislerle ve uzmanlarla kurulmas verimliliin gereklerindendir. Teknolojiyi hafife alma en fazla grlen kusurlardandr. Teknolojinin para harcayarak temin edilebilir grlmesi tamamen doru bir yaklam deildir. Bu nedenle paralar harcansa da dk teknoloji veya yanl yksek teknoloji sonular asndan yllarca iletmeleri etkiler. Sokak aralarnda tabelas olan elektrik ve makina mhendisleri ve tesisatlaryla bir kat yatrm yrtlemez. Teknik olarak baarszla uram projelerde arkada kurum kimlii kazanamam ynetimlerin ve onun yneticilerinin pay bulunmaktadr. Ynetimin hatay tespit ederek doru zm, doru zamanda ve doru yerde yapm olmas gerekir. Bu ise denetlenen ynetim yaplarnda mmkndr. Bu tr sorunlarn projeyi baarszla gtrmesi, tecrbesizlikten ok projenin hakkn verememekten kaynaklanmaktadr. 3. Karmaklk rnn, yaplacak ilerin veya proje organizasyonunun yapsndaki karmakl ifade eder. Bu lt yatrm organizasyonunun seilmesi, brokrasinin hangi seviyede olaca ve gerekli olan formalitelerin karmakln belirtmektedir. Kt fabrikas yatrmlarnn tamam gerek rn, gerek yaplacak iler, gerekse proje organizasyonu olarak sistemler seviyesinde projelerdir. Brokrasisi youndur. eitli bakanlklarn, yerel ve merkezi idarelerin onaylar gerekir. Yze yaklaan teslimat firmann ve montaj firmasnn ayn iin baka bacaklarn yapmas gerekir. Projenin ilerleyen her aamasnda yeni tedarikiler ve firmalar ie katlacaktr. Baz projelerin gereklemesi farkl kresel ilikiler gerektirebilir. Monte(Montaj) seviyesinde karmak Sistem seviyesinde karmak Sistemler seviyesinde karmak

Monte seviyesi bir prefabrik veya elik yap projesi gibi montaj anlamndaki bir ii ifade eder. Kk bir ekiple yaplabilecek yerel ilerdir. Bu anlamda kt fabrikalarn tanmlamazlar. Fakat kt fabrikasnn sadece bir blm iin sz konusu olabilir. Otomasyonsuz bir ambar inaat bu tr projelere girer. Sistem seviyesinde karmak iler ise, bir binann yaplmas gibi daha karmak projelerdir. Biden fazla ekiple yaplrlar. Bunlar yaplrken dokman retimi, lojistik destek, test aletleri, bakm ekipleri, yedek para ihtiyalar gibi destek ilere ve kiilere ihtiya bulunur. Belirli bir brokrasileri ve formaliteleri vardr. Merkezi bir ofis kullanlarak buradan taeronlar ve eitli gruplar ynlendirilir. Bu tanmlar bir kt yatrmn temsil ediyor gibi grlebilirler. Fakat kt yatrmlarnda bunlardan daha fazlas gerekir. Bunu aklamak gerekir. Sistemler bazndaki yatrm projelerinde yatrm, eitli sistemlerin organize edilmesiyle gerekletirilir. Tek bir merkezden gtrlmeleri mmkn deildir. eitli merkezlerde eitli projelerin retilerek, baka baz merkezlerde koordine edilmeleri ve tartlmalar gerekir. Bu tr projelerde bir st sistemi kurmak iin sadece onlar yan yana yerletirmek yetmez. Sistemler arasnda uyumun

44

salanmas iin, yerletirme srasnda, sistemlerden bazlarnda deiimler yaplacaktr. Bazen bu deiimler akla gelmeyen ek ileri ve bedelleri ortaya karr. Bu tr projelerde karmakla hazrlkl olmak ve hzla zm retmek gerekir. Tm teslimat firmalarn kontratlarnda bu tr proje tadilatlar ve seyahatler iin hazrlkl olmalarn gerektirecek ifadeler bulunmaldr. Kt yatrmlar bu tr projelere girer. Kt makinas ve yardmc donanmlar binay ekillendirir. Binann ekli ve ekipmanlar stma ve soutmay ekillendirir. Istma soutma yeniden binay ekillendirir. Kullanlacak makinalar yerletirildiinde borulama ve elektrik projeleri bunlarn zerine oturtulacaktr. Bu durum tekrar binann yksekliini veya bykln deitirebilir. Yeniden havalandrma hesaplar gndeme getirilir. Bu projelerden nce binann inaatnn balatlabilmesi iin aydnlatma ve shhi tesisat projeleri istenir. Bu projeler inaatn banda yaplmak zorunda olduklarndan daha sonra ie yaramazlar. Montaj sonras sklp yeniden projelendirilmeleri gerekir. Hava tesisat projeleri boru projelerine uymak zorundadr. Artmaya gidecek kanallar inaat iin ve temiz su hatlar borulama iin projede ncelikle belirlenecek noktalardr. Buhar temini borulama iinin bir parasdr. Kullanlacak l aletleri kablolama projesini yeniden ekillendirir. Havalandrma kanallar boru hatlarnn ve kablo tavalarnn arasnda yer bulmaldr. Kimyasal niteler mevcut ekipmanlar arasndaki yerlere oturtulmaldr. Ge kalm bir kimyasal hazrlama projesi tm sistem paralarn etkiler. Orta gerilimin temini ve fabrika iinde dolam eitli kstlamalarla karlar. Tm lokal panolarn yerleri olmal ve projede gsterilmeleri gerekir. Takanlardan korunakl lokal pano yerleimi boyutlu ve ok ynl dnmeyi gerektirir. Hangi almann neyi etkileyecei ve ne zaman yaplmas gerektii iyi bilinmelidir. Hibir proje ekibi dierlerini dikkate almadan projesini tamamlayamaz. Bunun adna koordinasyon denir. Bu konuyu fazla uzatmamak iin kt fabrikas projelerinin sistemler baznda ele alnmas fikri ile yetinilmelidir. 4. Sre Geni zamanl, bittii zaman biten yatrmlar Hzl ve rekabeti yatrmlar Kritik sreli projeler Yldrm hznda projeler

Projenin yaama geirilmesi iin gerekli sreyi belirlemek amacyla sre tespiti gerekir. Bu lt her tr planlamay dnerek yaplr. Ayni zamanda st ynetimin proje iinde ne zaman ve ne oranda katklarda bulunmas gerektiini belirler. Sanayi tesislerinin hzl ve rekabeti bir srede yaplmas planlamann bir gereidir. Kt fabrikalar da bu gerein dnda olamaz. Tek koul yatrm sresinin rekabeti bir srede bitmesi iin gerekli zaman doru tespit etmektir. lkemizde yaplan kt fabrikalarnda yatrmlarn gecikmesi geleneksel hale gelmi ve alkanlk yaratmtr. Bu nedenle yatrmlar szde planlansa da geni zamanda biterler. Bir stte belirtilen projenin karmakl grnn dikkate alnmamas yatrmlardaki gecikmenin temel noktalarndandr.

45

Aksamaya planlamadaki eksikliklerin yannda st ynetimin, ya olaylara hi mdahale etmemesi ya da, ar mdahalesi gibi nedenler yol amaktadr. Yatrmcnn kendisini kt yatrmda uzmanlam teknik elemanlardan biri gibi grd, yetki ve sorumluluklarn paylamnn belirsiz olduu pek ok olay vardr. Bu olaylar projenin baar veya baarszlk sorumluluunun kimde olduunu belirsiz hale getirir. Hlbuki proje yatrmlarnda baar veya baarszln arkasnda tek bir kii bulunmaktadr. Bu kii yatrmcnn atad proje yneticisidir. Projelerin geni zamanda bitmesi onlarn yapsal olarak bu zellikte olduklarn gstermez. Gecikmeler sadece projede baz tercihlerde hata yapldn gsterir. Yaplan ikinci hata ise proje byklne bakmakszn planlama yapmadan projelerin 24 ayda biteceini balangta dnyaya ilan etmektir. Bu durum byk bir projeyi kritik sreli yatrm grnmne sokar. Hlbuki kritik sreli yatrmlar, rnein belirli bir kanunun kmasndan veya bir savan bitmesinden nce iin tamamlanmas gibi nedenlerle yaplrlar. ki bin yl problemi (K2Y) yznden baz projeler o dnemde kritik sreli proje olarak yaplmt. Bu durum tm ekipleri ellerindeki dier ileri brakarak o yatrma ynelmeleri anlamna gelir ve ok pahal bir proje trdr. Bedelini projeyi kritik sreli yatrm snfna sokan yatrmc deyecektir. Zaman hatal seildiinde proje balamadan zaman gecikmesine yol aacak bir ortam yaratlm olur. Burada srenin ksa tutulacann ilan edilmesindeki ama, batan ii sk tutuyor gibi grnerek ileride ortaya kacak gecikmeyi nlemek olabilir. Fakat bu yaklam ilerleyen dnemde ie katks olacak tm firmalarn ve insanlarn proje planna olan gvenini ortadan kaldracandan, gecikmeler beklenenin de tesine geerek ar byr. Katlmc firmalar dier projelerine dnerler. Ekip kaydrmalar balar. Yatrm zaman iinde geni zamanl yatrma dner ve bittii zaman biter. Yldrm hzndaki projeler afet niteliindeki durumlarda sz konusudur. Deprem, sava gibi bir felaket sonunda ksa srede binlerce konutun yaplmas bunun rneklerindendir. irketlerde de eitli zamanlarda felaketler ortaya kabilir. Byle durumlarda tek hedef cenazenin bir an nce ortadan kaldrlmasdr. Byk projelerin zaman asndan gecikmeklere tahamml olmayabilir. zellikle amac kr yapmak olan ve kredi alarak yatrmn yapld durumlarda nakit akndaki bozulma projeyi tehdit edecek boyuta ulaabilir. Hayati boyuta gidebilecek bu tr durumlar iin firmalarn proje ncesi B planlar olmaldr. Tabiiki kolay yntem bu duruma dmemektir. Mterilerle yatrmdan nce belirli taahhde girmi firmalarn durumlar bu konuya rnektir. Her drt sre trnn belirli bir uzunluu yoktur. Uzunluk yatrmn yukarda belirtilen dier ltlerine gre de deiir. Baz yatrmlar belirli bir nakit ak zerine kuruludur. Bu lt dierlerine benzememekle birlikte lkemizde zaman zaman ortaya kmaktadr. Yatrm baz gelirlerin akmasyla ilgili olarak duru veya devam eder. Yatrmla ilgili planlama ve yatrmn bykl o projenin hangi srede biteceini belirler. Tm kt fabrikalar rekabeti sreyi bilinsizce semelerine ramen yatrmn bykl sreyi deitirir. Aada yatrmlarda kullanlabilecek bir modelleme mant verilmektedir. Buna elmas modeli denilmektedir. (ekil 5: Elmas Modeli)

46

ltlerin kullanlmas, elmas modeli Yukarda ad geen ltler belirlendikten sonra projenin boyutunu ortaya karacak bir ema oluturulur. Buna elmas modeli denmektedir. Yukardaki verilere gre kt fabrikas projesi iin bir elmas modeli gelitirilecek olursa, aada grlen kapal drtgen model ortaya kar. (ekil 5) Bu modelin kendi iinde deiik bir ekli kesikli izgi ile belirtilmitir. Kesikli izgi rn yapsna gre proje boyutunun deitiini ifade eder. Baz kt projeleri iin kesikli izilmi bu elmas modeli baz alnabilir. Baarsz pek ok proje incelendiinde baarszln altnda modele uyumsuzluk olduu ve modelin gereklerinin yaplmad veya eksik yapld grlmtr. Modele uygun davran gelitirme ileride anlatlacaktr. zellikle teknolojik boyutunun ve karmaklk boyutunun kmsenmesi projeleri olmalar gerektiinden farkl bir yapda ekillendirir.

ekil 5: Elmas Model Elmas modeli baarszln ortaya kt durumlarda nerede hata yapldn gsterecek nemli bir l yntemidir. Bu yntemin anlatlmasnn amac bir projenin nasl ekillendirilmesi gerektiinden ok, bir projenin veriminin nelerden etkilendiini parametrelerle gstermektir. Gzden kaan proje dnemi konularnn sadece yatrm dneminde deil, fabrikann retime getii dnemlerde de kendilerini hissettirecekleri ortaya konmaya allmtr. Bu model sadece kt yatrm projelerinde deil pek ok projede rahatlkla kurulabilecek ve ortaya kabilecek sorunlarn n habercisi gibi alnmaldr.

47

Yukardaki yaz temel olarak Harvard Business School Press yaynlarndan yaynlanan ve 600 yatrm projesi incelenerek ortaya karlan grler esas alnarak hazrlanmtr. (Reinventing Project Management, Aaron J. Shenhar, Dow Dwir, 2007)

48

KIT FABRKASININ AMACININ BELRLENMES

Bir irketin amacnn iyi belirlenmesi Bir kt fabrikasnn amac nedir? Buna en ksa verilecek cevap: kt fabrikasnn amac kt retmektir olacaktr. Bu cevabn doru olup olmadn test etmek gerekir. Test amacyla u soru sorulmaldr. Peki, retilen kt satlmyorsa kt retmek ama olabilir mi? Sorunun cevab elbette hayr olacaktr. Ama satlabilir bir kt retmek olduuna gre cevap: Bir kt fabrikasnn amac satlabilir kt retmektir. Amac doru belirlemek iin test ilemine devam edilmelidir. Kt satlmakla birlikte kalitesizlii yznden maliyetine bir fiyata satlyor. Byle bir ama olabilir mi? Cevap gene hayr olacandan amacn yeniden belirlemesi gerekecektir. Yeni durumda cevap Bir kt fabrikasnn amac satlabilir kaliteli mal retmektir. olacaktr. Yeni cevab tekrar teste tabi tutmak gerekir. Kaliteli kt retildiinde maliyetler zarar etmeye neden oluyor, ama iletmeyi yok olmaya gtryor. Yeni durumda cevab tekrar dzeltmek gerekir. Bu durumda Kt fabrikasnn amac, maliyetleri drerek, satlabilir, kaliteli mal retip satmaktr ekline dnr. Amacn srekli test edilmesi gerekmektedir. Peki, son durumda maliyetler nasl drlecektir veya drlemez ise yeni bir ama edinmek gerekir mi? Grld gibi Kt fabrikasnn amac nedir? sorusunun cevab her test sonucu baarszla uramakta ve srekli deikenlik gstermektedir. Bu mmkn mdr? Bir kat fabrikasnn amac elle tutulamayacak kadar belirsiz ve deiken midir? Elbette hayr. Karda bizi ukura drecek biri olmas durumunda, amacmz belirten her yeni cmlemiz boa kmaktadr. Amaca kendimiz de kukuyla bakar hale geliriz. Kafalar karmaktadr. Biz amacmzn ne olduunu tam olarak belirleyememisek cevaplardan da hi kimse tatmin olmayacaktr, hatta biz bile. O zaman amacmz tam olarak ortaya koymann zaman geldi demektir. Bir an iin sorulardan kt fabrikas lafn karmak gerekir. letmenin veya bir kuruluun amac nedir diye sorulduunda iletmenin rettiine taklmayalm. Bu durumda kt retmek, kaliteli retmek, satlabilir retmek, dk maliyetli retmek gibi dier cevaplar da geerliliini kaybeder. Soru daha plak hale gelir. Bir i yerinin amac nedir? imdi cevaba gemeden nce u sorularn da sorulmas gerekir. alanlar neden burada? Bakalar mevcut kiilerin yerine alyor olabilir miydi? Buras bir baka patrona ait ve baka mal reten bir yer olabilir miydi? imdi cevaba geelim: Bir yatrmc elindeki mevcut parasna, para kazandrmak istemi, bu amala kt fabrikas satn alm veya kurmu ve

49

insanlar istihdam ederek, yapt yatrmdan para kazanmaya almaktadr. Burada A ahs yerine baka bir ahs olabilirdi veya A ahs baka bir iletmede alyor olabilirdi. Burada kt deil de peynir retiliyor da olabilirdi. Yatrlan para baka ilerde deerlendirilebilirdi. Bu durumda iletmenin amac artlara gre deikenlik gstermeyecektir. O zaman sorunun asl cevab kt fabrikasnn kurulu amac para kazanmak olmaldr. Ama para kazanmak olduunda, alanlarn bu amaca katks sorgulanacaktr. Yaplan her i ve hareketin yn ve bykl para kazanmaya doru olmaldr. Burada mterinin konumu nemlidir. Yatrlan sermaye kazan salamay hedeflemekle birlikte, para mteriden kazanlacaktr. O zaman yaplan tm para kazanma srecinde merkezde hizmetin sunulaca mteri bulunmaktadr. Baka bir ifade ile iimizin giderleri mteri tarafndan salanacaktr. Yaplan tm faaliyetler mterinin memnuniyeti ve ondan gelecek para zerinedir. Amaca ulalabilmesi iin gerekli hedef te belirlenmelidir. Mteri ama deil hedeftir. retkenlii arttrmak para kazanmay salayc bir sylemdir. Fakat satlamayan bir malda retkenlii arttrmak iflasa yol aar. Tm kaynaklar satlamayan mal iin kullanlacandan tkenir. Kaynaklarn bykl tkenmenin sresini uzatr. Fakat sonunda kaynaklar er veya ge gene tkenir. retkenlik ve verimlilik almalar, kaynaklarn para kazanmak amacyla verimli kullanlmasna ynelik ise ve sonu veriyorsa iletmenin yararnadr. Fakat amacn ve bu amaca uygun yntemleri iyi belirleyememi, buna gre organize olamam firmalar, hangi sektrde olurlarsa olsunlar, eleneceklerdir. Para kazanmann merkeze oturmas ahlaki baz sorumluluklar da tetikler. Ne pahasna olursa olsun para kazanlmal mdr? Hayr, para kazanmann hedefi de bilindiine gre aralar ortaya konmaldr. Tabanca ve tfekle para kazanmak da kullanlabilecek aralardr. Bizim seimimizin bu olmad, konumuzun kt reterek mterileri memnun ederek para kazanmak olduu, evre bilincinin olmas gerektii aktr. Buna ramen bir ite para kazanma ans yoksa ne yaplmaldr? Bu durumda verilecek cevap o iletmenin varlk nedeninin ortadan kalkp kalkmadn sorgulamaktr ve buna gre davranlmaldr. Aralarn iyi belirlenmesi Kt retmek nedir? Kt retmek amaca ulamak iin aralardan biridir. Peki, para kazanmak iin kt fabrikasnda baka ne aralar bulunmaktadr? Sat ve pazarlama kullanlan dier aralardandr. Ham madde temini bir dier aratr. Bakm faaliyetleri bir baka aratr. Yukardaki rnekte olduu gibi aralarla, amalar kartrmak ska rastlanan bir konudur. Amacmz sat

50

arttrmak, amacmz verimli bakm yapmak, amacmz pazarlama stratejileri gelitirmek gibi. Bu birimler tek balarna ama yrtemezler. irket iinde ortak ama dorultusunda davran biimleri sergilerler. Bu nedenle departmanlara ayrlm ve her biri kendi iine odaklanm ve para kazanma srecinden kopartlm birimleri olan iletmeler baarl olamazlar. Konu bu hale geldiinde bir kt fabrikasnn iinde, kr merkezlerinin olduu ortaya kar. irketin krll, kr merkezlerinin birbirlerine gre davranlaryla belirlenir. Tek bana bir birimin krll anlam ifade etmez, bu krllk dier birimler tarafndan yutulabilir. Yukardaki aralar tekrar sralanrsa Sat ve pazarlama Kt retimi Ham madde temini Bakm faaliyetleri Enerji retimi, Atklarn ynetimi ve su temini

Yukardaki blmleme kt fabrikalar iin asgari kr merkezlerini gstermektedir. Bu tablo kt retimi dndaki iletmelerde daha farkl olabilir. Bu blmlerde yaplacak faaliyetler irkete art deer yaratrken sistemin toplam verimliliini arttrmas gerekir. Aksi takdirde kr merkezi olmaktan kp tketici pozisyonunda kalacaklardr. Hibir yatrmcnn tketici pozisyonundaki bir faaliyete ve blme tahamml yoktur. Blmlerin performanslar ltleri bulunmaldr. Bu nedenle blmler dzenlenirken bak alarnn, yani amalarnn ak ve net ekilde ortaya konmalar ve performanslarnn parasal olarak llebilmeleri gerekir. irket amacnn belirlenmesi stratejik bir yaklamdr. Bu yaklamn alt kademeler tarafndan deil, yukardan ekillendirilmesi gerekir. Alt kademeler strateji retir konuma getirilmedike, kendi yapabildiklerini veya yapmak istediklerini yaparlar. Para kazanmak onlarn faaliyetlerinde belirgin hale getirilmelidir. Bylece teknik almalar etkin hale getirilebilirler. Ana veya Temel srecin iyi belirlenmesi Yukarda amac belirlemi olduumuza gre, bir kt fabrikasndaki temel i srecini tanml hale getirmek gerekir. Bu srecin tm amac kr etme yollarndaki engelleri ortadan kaldrmak olmaldr. Yani yle bir sre ortaya konulmaldr ki tm amac krl kontrol etmek olsun. Son bir kez daha temel srele ilgili tanmmz aka ortaya koymamz gerekir:

51

Kt fabrikasnn temel i sreci, kt fabrikasnn amac tarafndan belirlenmektedir. Temel i sreci, kt fabrikasnn kazancn arttrmak ve bu ama iin yaplan faaliyetler srasnda ortaya kacak engelleri denetim altnda tutmaktr. Para kazanmak bir ama ise ve zaman iinde bunun nnde eitli engeller kabiliyorsa, sistemin doru almasn dzenleyen bir mekanizma da gelitirilmelidir. Bu mekanizma nasl salanr veya kurulur? Bu mekanizma yle bir yapda olmaldr ki kolay anlalsn, uygulanabilsin, srdrlebilir olsun. Ayni zamanda bu mekanizma irketin tm faaliyetlerini iine alsn. verimi ve srelerle ynetim blmnde burada anlatlanlar tamamlayacak bilgiler bulunmaktadr. Burada ncelikle ana sre belirlenmekte ve ileyii anlatlmaktadr. Aada ana srele ilgili bir denetim dngs bulunmaktadr. Dngye ait resim, ynetim srelerini bilenlere yabanc gelebilir. Fakat dngnn almasn baka bir yolla aklanmaktadr.

Yukardaki dng otomasyon ve kontrol kitaplarnda klasik olarak kullanlan geri besleme dngsdr. Srelerin gsterilmeleri ak emalar ile yaplmaktadr. Fakat yukardaki ablon kontrol altnda tutulmak istenilen her yerde kullanlabilir ve olduka basit bir yaps vardr. Bu geri beslemeli kapal dngnn aklanmaya ihtiyac vardr. ncelikle engeller kelimesi neyi kastetmektedir? irketin Core Business ana faaliyeti diye adlandrlan kt retimi hala neden bu evrimde grlmemektedir? Yukarda anlatld gibi retim bir arat. retimin yannda baka aralar da vard. Sat ve pazarlama, ham madde temini, bakm faaliyetleri, enerji retimi, atklarn ynetimi ve su temini dier aralar olarak verilmiti. Aralar her iletmede gnn birinde iin akn engelleyen bir grntde ortaya karlar. Bu nedenle bazen retim ktleir ve yetitirilemez. Bazen kalite ile ilgili sorunlar oluur maliyetler artar. Bazen bakm sorunlar teslimatlar geciktirir. Bazen ham madde temini zorlar, retim aksar veya maliyetleri zorlar. Eleman temini ve

52

eitimi zaman iinde sorun olmaya balar. Enerji darboazlar oluur. rnekleri arttracak olursak bazen kd pazarlamak gleir, bazen nakit ak bozulur, bazen bir kanun kar ve ilerin baka trl yaplmas gerekebilir. Burada ana srecin ileyi amacn yeni bilgiler dorultusunda tekrarlamakta fayda bulunmaktadr. Ana srecin amacn bozan, yani sistemin akn bozan bir engel ortaya ktnda, hangi alt srele ilgili olduuna ve engelin ne olduuna bakmakszn sorunu amak iin zm retmek ve zm iin gerekli ara ve mekanizmalar retmek olarak alnmaldr. Yukarda saylan ve daha saylamayan pek ok engel iletmenin almasn ve karlln engeller. Bunlara iletmelerdeki hastalklar olarak da bakabiliriz. Ne zaman, vcudumuzun neresinde, hangi hastala yakalanacamz bilmiyoruz. Engellerin bulunduu kutu retim yetersizlii, sat yapamama, bakm kalitesi dkl, rn kalitesi dkl, ham madde temin edememe, enerji yokluu gibi darboazlardan herhangi biri olabilir. Bu kutuya zerinde allmas gereken sorun olarak baklmaldr. Byle durumlarda engelleri amak iin kullanlacak yntemlerden balcalar bilimsel dnme metodunu ve bilimsel problem zme tekniklerini kullanmaktr. Engeller zerindeki dzeltici faaliyetler olarak belirtilen kutu, bu yntemlerin kullanlmasna uygundur. Burada engelle ilgili kk nedeni bulmak iin neden sorusu nemlidir. Engeli amak iin kullanlacak sorular ise daha ok ne yaplmal, neyle yaplmal ve nasl yaplmal eklindedir. Ne yaplmal sorusuna cevap Engeller zerindeki faaliyetlerdir. Neyle ve nasl yaplmal sorularnn cevab Dzeltme ara ve mekanizmalar reterek olmaldr. Klasik ak emalar neyle ve nasl yaplmal sorularn ak emasnda gstermezler. Bu durumda neyin yaplaca bilinmekle birlikte, neyle ve nasl yaplacann bilinememesi veya her seferinde mekanizmann bir ncekinden farkl olabilecei dnlmemektedir. Pek ok stratejik karar bu mekanizmalarn kurulmam olmas nedeniyle pratie aktarlamaz. Fikir baznda mkemmel grler olarak kalrlar. Mekanizma retmek stratejilerde olmazsa olmazlardandr ve stratejik kararn kendisi kadar nemlidir. Bu dng her an kontrol edilebilir olmaktan kma eilimindedir. Bu nedenle sk sk ana hedeften sapma olup olmad lmlemeyle kontrol edilmelidir. Sapma durumunda sapmann olduu nokta bulunarak gerekli dzeltmeler yaplmaldr. Artk ana sre sorunun bulunduu alana zg bir sre haline gelir. Bunun iin yan srelerde lmlemeye ihtiya vardr. Hedefle ilgili baz lm deerleri alnmal, mukayese yoluyla gidiat grlmeli ve hedeften sapma varsa yaplacak gerekli dzeltmeler gecikmeden zamannda yaplmaldr. Yuvarlak iaretle gsterilen iinde X bulunan ilem mukayese amaldr. Mukayese, verilen hedef deerle, llen deer arasnda yaplr. Aritmetiksel olarak bir karma ilemidir. Ana hedefin zerine klmsa bu durum sistemde daha yukarda yeni bir hedef belirlemesine yol aar. Aada bir lm deeri varsa sistemde dzgn almaya engel olan bir hata olumutur. Engelin

53

oluaca yerler srekli deieceinden yaplmas gerekli dzeltmeler ve zm yollar ile zm mekanizmalar da kapsam olarak deikenlik gsterirler. Bazen sistemin iindeki bir baka yan sre, dier yan sreci etkileyebilir. Bunun yannda d dnyadan bozucu bir etki sistemi etkiler ve sonucunda baz yan sreler bundan etkilenebilir. Tek tip problem olmad gibi, tek tip problem zm de olmaz. Deiken sorunlara deiken zmler krlln devam iin gerekmektedir. Krlln nndeki engellerden bazlar kolayca zlebilirken bazlar ancak proje retilerek alabilir. Yukardaki dng tm iletmeler iin ortak temel sre olarak alnabilir. lk emada sistemin krllk kontrolu kapal bir evrimle yaplmaktadr. Kapal dnglerin amac srekliliin salanmasdr. sreleri ekillendirilirken sre adna gvenilerek ilem basamaklarnn tekrarlanabilir olduklar dnlr. Ak emas olarak dzenlenen srelerde kapal dng iareti pek grlmez veya lokal bir kapsamdadr. Hlbuki kapal dngler batan sona sistemin srekliliini gvence altna alrlar. Aada ak emas haline getirilmi ana sre grlmektedir. Temel sre neredeyse iletme iindeki tm blmlerin srelerini, faaliyetlerini ve bu blmlere ait tm deikenleri iinde barndrmaktadr. Bu durum salkl srelere mdahale anlamna gelmemektedir. Salkl srelerin sonular st ynetimce izlenmektedir. yi bir sistemde ana sre nadiren bozulur. st ynetimin sorun kan noktaya yardmc olmas onu gerek anlamda iin iine sokmakta ve irkette takm almasn gelitirmektedir. Bunun dnda sisteme dardan olumsuz etkiler olacaktr. Sistemimiz d dnyadan soyutlanamaz. Bu durumda d dnyann etkileri tm iletmeler iin grlse de bozucu etkileri her iletme veya her yan sre iin ayni boyutta olamayabilir. yi bir sistem bu bozucu etkileri kendisi dzeltebilmelidir. Yeni durumda iletmemizi dier iletmelere gre farkl yapan unsurlar, sistemimizin bozucu etkilerden grecei zararn kendi i dinamikleri ile dzeltilebilmesidir. Bu durum d kaynaklara gerek olmad anlamna gelmemelidir. Farkllama konusu bu yaznn ierisinde ele alnamayacak kadar genitir. Yan srelerin iyi belirlenmesi Yan sreler temel srecin dndaki aralar dediimiz alanlarda kullanlan srelerdir. Aralarn neler olduu yukarda anlatlmt. Bir irkette yan srelerin saysnn fazla olmamasna, fakat ayni zamanda eksik bir srecin de olmamasna dikkat edilmelidir. Yan sreler kr merkezleri denilen aralarn denetlenmeleri iin gereklidir. Bir yan srecin tek bana yksek performansla almas ve performansnn sper olmas, temel srecin performansn arttrmayacaktr. Toplam performans belirleyen problemli srecin performansdr ve hatrlamak gerekir ki sistemin en az bir sreci hasta olabilir. Birden fazla srete sorun varsa, O sre iyiletirilmedike dier srelerdeki aksamalar sakl kalr. Bu durumda sistemin toplam performans engelli noktann performansna eittir.

54

Sistem performansnn stndeki yan srelerin sisteme olumsuz etkide bulunduklar bile sylenebilir. Kapasitenin zerinde sat yaplan bir i yerinde tm sipariler gecikir. irket gvenilirliliini kaybeder. Bu durumda sat tekilatnn yksek performans temel sreci baltalar. Sat tekilatnn performansnn zerinde retim yapan bir iletmede rn stoklar birikir. Bu durum irketin aleyhine nakit akn bozar. Ar ham madde stoklayan bir

55

iletmede gene nakit aknda bozulma grlr. ok iyi bakm makinann durdurularak baklmasyla salanabilir. Bakmn yksek performans adna duru nedeniyle kapasite kayb yaanr. Bu durumda yan srelerin performanslar asndan sistemi sktran engelin yok edilmesi sistem performansn ykseltecektir. Bu ise kazancn arttrlmas demektir. Fakat unutmamaldr ki sistemdeki skklk noktasnn yeri ve bykl zamana gre deikendir. Bu nedenle sistemlerin denetiminde sreklilik ve lmleme esastr. Sistemin temel srecinin yan sreleri deitirecek yapda kurulmas ve yan srelerin yapsal olarak kirelenmemelerine de dikkat edilmelidir. zellikle ISO 90012000 almalarnda, iletmeleri bekleyen tehlikelerin banda kemikletii iin temel sreci engelleyen yan sreler konusu bulunmaktadr. Yan srelerde alkanlk haline gelmi davran biimleri ve prosedrlere kr krne ballk, sorgulamadan davranma, temel srecin olumsuz etkilenmesine yol aar. Temel srecin yan srelere mdahalesi ise yanl anlamalara yol aabilir. Temel srecin performans konuulmadan yan sre performans deerlerinin yksek olmas bu durumda anlamn yitirir ve yanltc olur.

56

SSTEM MHENDSLNN KULLANILMASI

Kt fabrikalar yatrma girdiklerinde karlarna eitli sorunlar kar. Fakat baz sorunlar tm yatrmlarda karakteristik olarak grlmektedir. Bu sorunlarn kader olup olmadklar tartlmaldr. Sorunlar arasnda yatrm zamannn, yatrm maliyetinin ve ortaya kan risklerin beklenenlerin tesine gemesi n sralar alr. Yatrmdaki sapmalarn temel nedeni yatrm iin gelitirilen modelden veya ortada bir model olmayndan kaynaklanmaktadr. Bir modelin nasl kurulaca Yatrm projelerin verimlilii konusunda verilmiti. Modelin, yani kurulacak sistemin hatalar ile sapmalar bymektedir. Bu durum verimsizlik rneklerindendir ve zm Sistem Mhendisliindedir. Trkiyedeki kt fabrikalarnda mhendislik uygulamalarnn neredeyse tmnde an gerisine dlmtr. Bu durum yeni yatrmlardaki zaman ve bte sapmalarnda ve iletme dneminde, girdilerin artnda grlr. Sonuta ekonomik zarara urayan yatrmcnn kendisi olmaktadr. Profesyonel kadrolar olan irketlerde yatrmc sapmalar bilmesine ramen nedenlerini fark edemez. Dier irketlerde ise sistemi patron ekillendirdiinden, sapma olup olmad alanlar tarafndan bilinemez. Dardan bakanlar ise sapmay grseler bile umursamazlar. Sistem mhendislii baznda ele alnabilecek konularn banda yatrmlar gelir. Yatrmlarda kt olan kaynaklar kullanldndan verimlilik n plana kar. Sistem mhendislii ile verimlilik arasndaki ilikiye girmeden nce baz tanmlarn yaplmas gerekmektedir. Sistem Mhendislii nedir? Sistem Mhendislii bir sistemin, btn olarak tasarlanp, hayata geirilmesi amacyla gelitirilmi yntem ve aralar kullanan bir mhendislik disiplinidir. Sistem Mhendislii (SM) sistemi bir btn olarak grr, tm deikenlerini tespit eder ve bu deikenleri eitli alardan irdeler. Sistem Mhendislii (SM) sonuca ulalmas iin mantksal basamaklar gelitirir ve bu basamaklar, sonuca gitmek iin sorunun byklne ve karmaklna bakmakszn zmler yaratr. Sistem mhendislii yatrmn her parasnda yaplm olmaldr. nk Kt fabrikalar alt sistemlerden kurulu karmak bir st sistemdir. Sistem ve kme nedir? Sistem, operasyonel veya destek amal bir ilevi yerine getirmek iin birbirleriyle etkileim iinde olan ve birbirlerini btnleyen elemanlar olan zel bir kmedir. Yani kmenin ok zel bir durumudur. Genel anlamda kme ise, bir btn iindeki belirlenmi, dzensiz ve farkl nesneler topluluudur. Herhangi bir kme iin tanm, sistem kmesindeki kadar belirli deildir. Bir kmenin sisteme dnmesi iin elemanlarnn ortak bir ilevi yerine getirmek iin dizilmi olmalar ve birbirleriyle etkileim iinde olmalar gerekir. Birden ona kadar olan saylar bir kmeyi meydana getirebilirler. Fakat bu saylarn bir sisteme dntrlebilmesi iin ncelikle ortada bir ama olmal ve bu amaca uygun tasarm/dizili

57

salanmaldr. Birden ona kadar sralanm bir kme dizilii zeldir ve say sistemini belirler. Sistem bu durumda gelimi zel bir kmedir. Sistemler son derece basit elemanlardan kurulaca gibi daha karmak yapda olabilirler. Basit yapdaki sistemler tecrbelerle sistem modeli uygulamadan zlebilirler. Fakat karmak sistemlerin mutlaka sistem kavram iinde ve onun aralar ile zlmesi gerekir. Karmak sistemler, Bu tr sistemlerde sistem elemanlarnn her biri ounlukla alt sistemlerdir. st sistem zel bir kme ise elemanlar alt sistemlerdir. Yatrm projelerinin verimlilii konusunda projenin karmakl anlatlrken kt fabrikalarnn sistemler baznda karmak olduklar belirtilmiti. Birden fazla mhendislik disiplininin gelitirdii alt sistemler sz konusudur. Tahrik sistemi, artma sistemi, havalandrma sistemi, hamur hazrlama sistemi, basnl hava sistemi, elektrik datm sistemi, kt makinas sistemi gibi her biri uzun yllarn tecrbesiyle olumu pek ok alt sistemin uyum iinde almas beklenmektedir. Her bir alt sistemin performansnn % 100 olmas durumunda bile ortaya kan ana sistemin doru almas belirsizdir. nk ana sistem iin alt sistemlerin dizilileri nemlidir. Bu nedenle sistem zerinde bozucu d etkilerin ok kk olmalar durumunda bile sonuta sapmalar ok byk olabilir. Bu tr sistemler balangtaki dizilme artlarna ok bamldrlar. Sorunun sresi uzadka baar anslar azalr ve sonunda ortadan kalkarlar. Bu nedenle karmak sistemlerin gidiatlar ksa dnemlerle kontrol edilerek sapmalara derhal mdahale edilmelidir. Sistem Mhendisi ne yapar? Sistem Mhendisi her yatrm projesi iin ayr elmas modeli bulur. Bunun iin SM veya proje yrtcs sistemin tasarm, planlama ve gerekletirilmesinden sorumludur. Sistemi bozacak etkileri ortadan kaldrmaya alr. Karmak sistemlerde koordinasyon n plana kacandan titizlikle gidiatn programa uygunluunu lmler. Sistem bakl, kme bakl yaklamlar ve verimlilik. Sonuca ulamak istenilen her ite soruna sistem bakyla yaklamak, kme bakyla yaklamaktan daha verimli sonular verir. Kme bak analiz yapmak yerine, grsel olarak bir sistemde bulunmas gereken elemanlarn bir araya gelip gelmediine bakar. Kme bakl bir i yerinde bir i hedefi de olabilir. Fakat dizilimdeki uyum hatas olan bir kmede uyumsuzluk farkedilmeyecektir. Elemanlarn birbirleriyle ilikilendirilmelerinde veya dizilimindeki hata sonucu sonu olumsuz olacaktr. Bir futbol manda, bir takmn 11 oyuncusu vardr ve galibiyet iin ortak hedefleri vardr. Kme bak 11 oyuncunun kp oynamalarn bekler. Sistem bak ise dizilimi doru yapt gibi, aralarndaki koordinasyonun nasl olmas gerektiini ve ama iin nasl hazrlanlmas gerektiini de belirler. Kme

58

baknda dizilimdeki bir hata, elemanlarn seimindeki hata, performans dk oyuncular veya iyi hazrlanmama sonucun olumsuz olmasna neden olur. Sisteme bakan birisi ile kmeye bakan birisi ayni elemanlar grrler. Oysa bakan kiiler, farkl yaplar alglayp konuuyor olabilirler. Bu durum problem zmnde konunun farkl biimlerde ele alnmasna ve farkl zmlere neden olur. Bu nedenle yneticilerin konular kme gibi mi, yoksa dzenlenmi bir sistem gibi mi algladklar nemli hale gelir. Yatrm dneminde iletiim bozukluunun arkasnda da bu tr alglama farkllklar rol oynar. Ayni kelimeler bile farkl anlamlarda kullanlyor olabilirler. Konuyu daha anlalr hale getirmek iin 4 elemanl basit bir kme ele alnmaktadr. Yatrmn (Y) bu drt elemandan meydana geldiini varsayalm. Kmenin elemanlar Y {1, 2, 3, 4} olsunlar. Bu kme elemanlarnn yatrm iindeki dizililerinde ve birbirleriyle ilikilendirilmelerinde ok farkl seenekler sz konusudur. Baz seenekler unlar olabilir: 1234 1243 1324 1342 . . . 4312 4321 Yukardaki her dizili seeneinde farkl bir sonu kmaktadr. O zaman amacn ne olduu kadar, bu amaca ulamak iin, doru diziliin ne olduu da nemlidir. Hele sistemdeki elemanlar insanlardan kurulu ise, diziliin tesinde kiisel beceriler, motivasyon gibi performans etkileyen unsurlar ortaya kar. te SM, yneticilerin amalarna ulaabilmeleri iin doru zamanda, doru bte ile ve az riskle almalarna olanak salayacak yollar belirler. Doru dizilii farknda olmadan deitirecek d mdahaleler sonucun farkl kmasna neden olur. Sistem mhendisi bunlar grerek nler. st ynetimin olaya nerede mdahale etmesi gerektiini bilir. D mdahaleleri genellikle yetki alan ok geni olan yneticiler veya patronlar yaparlar. Bu aamada mdahale etmek yerine, izlemek ve sonularla ilgili bilgi almak ve programn takipisi olmak st ynetimin davran biimi olmaldr. st ynetimin ne zaman oyuna dhil olaca nceden belirlenmelidir. Sorun ktnda yaplacak mdahale ok ge olacaktr. Sistem Mhendislii srecinin ana aamalar aada verilmitir. Bu aamalar, bilimsel problem zme yntemleriyle rtmektedir. 1. Problemin ortaya konmas: Bu aama sistem mhendisliinin en nemli aamasdr, konunun veya sorunun aklkla anlalmas ve zm iin verilerin toplanmas gerekir. Veriler pek ok kaynaktan salanr. k zmler

59

2. 3.

4.

5. 6.

7.

bulmak nemlidir, fakat daha nemlisi doru soruna k olmasa da doru zm bulmaktr. Sistemin modelinin kurulmas: Modelin kurulmas ihtiyalar belirler ve darboazlarn grnmesine yarar. Maliyetleri asgariye indirir. Seeneklerin aratrlmas: Yatrm gibi karmak sistemlerin zmnde tek bir zm yolu yoktur. Hedefe ulamak iin baka seenekler bulunabilir. Bu durumda alternatifler en iyi performans, dk maliyet ve dk risk aray iin yaplr. Fiyat / fayda orannn belirlenmesi gerekecektir. Sistemin btnlenmesi: Sistem elemanlarnn bir btn olarak alacak ekilde bir araya getirilmeleri gerekir. Kt fabrikalarnda projelendirme ve montaj dnemi bu aamay kapsar. Bu durum youn iletiim ve koordinasyon gerektirir. Uygun diziliin her an bir d etkenle bozulabilecei unutulmamal ve iler ansa braklmamaldr. Sistemin altrlmas: Sistemin amacna uygun olarak rn verecek ekilde altrlmas gerekir. Bu ancak yatrmn bitmesinden sonra yaplabilir. Sistemin performansnn llmesi: llemeyen iler kontrol edilemezler, kontrol edilemeyen iler gelitirilemezler. Yatrm sonras iletme dneminde sistemin performans testten geirilmeli ve sonular rakamlara dklmelidir. Sistemi gelitirme: Sistem daima daha yksek performans aray iinde gelitirilmelidir. Gelitirme sreklilii olan ve ilerletici zellii olan bir sretir.

Yukarda verilen aamalar tipik bilimsel dnme yntemi basamaklarnn benzeridir. Bilimsel dnme yntemi ve bilimsel problem zme teknii ok nemli olduundan mutlaka birinci ncelik olarak renilmelidir. Bu yntem kullanlmadan baar elde etmek tesadfen olabilir. Denemelerin pek ou baarszlkla sonulanacaktr. Kaynaklarn aklc kullanm yntemlerinden biri Sistem Mhendisliidir.

60

 VERMLL ve SRELERLE YNETM

Son yllarda ok konuulan mteri odakllk kelimesi mterinin iletme iin neminin renilmi olmasndan kaynaklanmaktadr. Mteri iletmenin rettii rn ve hizmeti satn almaktadr. Mteri olmazsa iletme olmayacaktr. Mteri odakllk kt fabrikalarnda nasl gerekletirilir? Bu konuda dnyann gelitirdii pek ok yntem bulunmaktadr. Bu yntemlerin kt fabrikalarna nasl uygulanaca ortaya konmaldr. Bir iletme verimlilikle ilgili konular zememise mteriye odaklanmak iletme iin yararl olmayacaktr. nk mteriyi memnun etmek maliyet unsuru olmaktan karlmaldr. Trkiyedeki Kt fabrikalar verimlilii zebilmi iletmeler deildir. Bu adan verimlilik konusu mterinin isteklerini daha iyi yerine getirebilmenin n art olarak ortaya kar. (6 Sigma for Everyone, George Eckes, John, 2005 Willey&Sons, Inc,) Verimlilik almalarnda kullanlacak yntem, iletmenin kendi iinde srelere ayrlarak, sreler zerinden verimliliin denetlenmesidir. Srelerle ynetim 20 ye yakn ynetim sisteminin neredeyse hepsinde bulunmaktadr. Toplam Kalite Ynetimi kavramyla ortaya kmtr. ISO 9000 anlay da bunlardan biridir. Kitabn bundan nceki eitli yerlerinde i srelerinden ve srelerin denetlenmesinden sz edilmektedir. Bu ksmda da yan i srelerinin oluturulmas ve ileyiinden sz edilecektir. Sre ve sre kontrolu proses sanayilerinin ve ktlarn aina olduu bir konudur. Bu nedenle daha iyi anlalabilmesi iin kt retim sreleri rneklemeli olarak verilip, i srelerine uyarlanacaktr. Kt iletmelerinin kulland sre kelimesi kt retimi srasnda yaplan bir ii belirtir. Sre denetimi ise bu ile ilgili belirli parametreleri sabit tutmak amacyla kullanlan terimdir. Bunun rnei hamur kasasna giren hamur aknn denetimidir. Hamur ak bir sretir ve bu srele ilgili gerek hamur miktarnn gerekse hamur kesafetinin kontrol altnda tutularak sabitlenmesi istenir. Hamur ak sreci denetiminin amac, retilen kdn gramajnn sabit kmasn yani sonucun garanti altna alnmasn salamaktr. Amac gerekletirmek iin otomatik kontrol cihazlar veya DCS, PLC gibi bilgisayar destekli sistemler kullanlr. Srelerle retim, kt retimi iindeki alt ilem basamaklarnn denetimini tanmlamaktadr. Ynetim uzmanlar tpk kt retiminde olduu gibi irketin tm ilerinin srelere ayrlabileceini bu srelerin bir dizi faaliyetlerden meydana geldiini ve verimliliin bu srelerin iindeki faaliyetlerin denetimi ile salanabileceini kefetmilerdir. Srelerle iin denetlenmesine, ynetim alanndaki bir innovasyon gzyle baklmaldr. Ynetim asndan sre kurulu iindeki bir blmn stlendii itir. Bir blmn sreci/sreleri, yaplan iin, gene o blm tarafndan hangi aamalardan geerek yaplacan belirler. Blmn almasndaki bir aksama sre zerinden grlebilir ve zlebilir. Sorunun grlebilir duruma gelmesi ite verimlilik salayacaktr. Bylece blmler bazndaki denetimlerin tm sistemin denetimine ve verimliliine katks olaca dnlr.

61

Kt fabrikasnn amacn belirlerken ana sre ve yan srelerden bahsedilmiti. Ana sre kr edebilmek iin yan sreleri izleyen ve zaman iinde kan sorunlar dzeltici ynde almaktayd. Kt fabrikalarnda retimin bilgisayarla nasl yapld hatrlanmaldr. Bir operatr retim srelerini ekrandan izler ve retimin devamlln salar. Operatr ekrannda sahadan gelen veriler bulunur. Operatr, alarm geldiinde, srelerden birindeki anormallie zamannda mdahale ederek, anormalliin dier srelere yaylmasn nler veya onlarn bozulan sreten etkilenmemelerine alr. Gerekli grdnde arkadalarn sorunlu noktaya ynlendirir. Bu sayede retimde sreklilik salanr. Operatrn kendi sreci, dier retim srelerini denetlemektir. Fakat burada sreleri denetleme yetkisi artk bir insana gemitir. Kt retiminde pek ok sre bulunur ve bu srelerin amac ana sre olan kt retimini salkl ekilde srdrmektir. Kt retimi, retim blmnn ana srelerindendir. retim bir i sreci olarak, iletmenin yani irketin asl ii olmasna ramen, yan srelerdendir. sreleri de, yan sreler olarak, asl amac kazan salamak olan ana srecin altnda ve ana srece destek olan srelerdir. Operatrn yapt gibi, onlarn denetimini de, kendi ana sreci sistemi denetlemek olan, st ynetim yapacaktr. letmelerde ana sre, yan sreleri kontrol ederek irketin krlln srdrmesini salayacaktr. Yan sreler gene nceki blmlerde sralanmt. Hatrlamak iin srasyla belirtelim. 1. Ham madde temini sreci 2. Satn alma sreci, dier iletme malzemelerinin temini sreci 3. Ham maddenin stoklanmas ve retime sevki (retim sreci iine alnabilir) 4. Kt retim faaliyetleri sreci 5. Bakm onarm faaliyetleri sreci 6. Kimyasallarn kullanm sreci 7. rn stoklama sreci (Sat sreci iine alnabilir) 8. Sat sreci 9. nsan kaynaklar sreci Bu sreler kt firmalarna gre deimeyecek yan srelerdir. Herhangi birisinde vazgemek mmkn deildir. Baz firmalar kendi zelliklerine gre sre eitliliini azaltp arttrabilirler. Bazen srelerin says yzleri bulabilir. Finansman sreci, pazarlama sreci, atklarn ynetimi sreci gibi sreler eklenebilir. Srelerin saysnn oaltlmas iin daha fazla detaylandrlmas anlamna gelir. Baz blmlerinse birden ok sreci olabilir. Bakm iin arza sreci ve bakm planlama sreci gibi iki farkl sre olduu sylenebilir. Ham madde temini sreci lokal alm sreci, toplama merkezlerinin sreci, ithalat sreci, sivil kurulular zerinden kampanyal kat toplama sreci gibi eitli sreler yaratlabilir. Srelerin iyiletirilmesi verimlilii salayacaktr. Sre gelitirme verimlilii arttrmada en dk maliyetli olan yntemdir. Neredeyse para harcanmas sfra yaklar. Srelerin belirli bir sre sonra verimlilikte en st noktaya kmas sonucu artk ilerleme kaydedilmesi mmkn olmaz. Bu durumda yeni sre tasarm gerekecektir. Sorun giderme ve problem zme tekniklerini iyi

62

uygulayabilen alabilirler.

firmalar

byle

durumlarda

yeni

yatrm

kararn

kolaylkla

Tekrar hatrlatmak gerekirse, hedef verimlilii ve krll arttrmaktr. Balangta bu amala Pareto analizi yaplarak verimliliin arttrlabilecei, denetiminden en ok yararlanlacak alanlarda veya sorunlarn en fazla olduu alanlarda srelemek aklc olacaktr. Belirli bir sre sonra ihtiya halinde mevcutlara yeni sreler eklenebilir veya baz sreler gndemden kartlabilir. Bir iletmede tek bana bir blmde sre oluturmann hibir yarar yoktur. Dier birimlerin sreleri yoksa bu srecin faaliyetleri her an bir nedenle kesiklie urar. Kurulu bir btndr ve tm organlarnn salkl alyor olmas gerekir. Bu dnce fazla abratmadan belirli temel alanlarda srelemeye giderek ie balamaldr. Bu tarz ynetim yapsnn irketlerdeki eski departmanlara ayrlma ve departmanlarn yar bamsz alma mantndan farkl ve yeni bir ynetim anlay olduu grlecektir. Eski yapda departmanlarn birbirlerinin i ileyiini etkilemesi sz konusu deildir. Yeni sistemde ise her para, btnn kalitesini etkiler ve ileyii tanmlanmak zorundadr. Yeni durum blmlere yeni ilevler yklemektedir. Bir sre belirlenmise, bu srecin elemanlarnn birden fazla blmle ilgili olmas sz konusu olabilir. Kadrolamann kat kurallar yoktur. Verimlilikle ilgili bir sre varsa buna katlm byk boyutta ve pek ok blm tarafndan olmak durumundadr. Verimliliin artrlabilmesinin eleman karmak veya lambalar sndrmekle mmkn olmad daha nceki konularda ilenmiti. in srelere ayrlmas bazen ite eleman a olduunu bile gsterecektir. ok srecin ok eleman anlamna geldii ve beceriler gelitirilmeden sre saylarnn arttrlmamas gerektii unutulmamaldr. Fakat eleman azaltma adna daha az srele ileri gtrmek de mmkn deildir. irketler klerek deil byyerek ayakta kalabilirler. Srelerin okluu irketlerin bykl ile de ilgilidir. Bu nedenle sre saysn zamana ve ihtiyaca gre ayarlamak gerekir. Kt retiminde kullanlan srelerden hatrlanaca gibi bir denetim sisteminde ncelikle denetlenecek parametre iin kabul edilen bir set deeri sz konusudur. Set deeri arzu edilen veya istenilen deer anlamna gelir. Ama olarak da dnlebilir. Kesafetin istenilen deerde tutulabilmesi iin operatr istedii deeri belirleyerek kontrol sistemine girer. srelerinden de beklenilen bir kt sz konusudur. Bu kt ya bir i, ya bir hizmet, ya da bir rndr. retim srecinden, hedeflenen yllk retimi yapmas beklenir. Sat blmnden, gene yllk bu miktardaki rn satmas beklenir. Bakm blmnden bakmn kalitesini ykseltmesi ve fabrikay daha ok gn ayakta tutmas beklenir. Bunlar rakamlarla ifade edilebilen byklklerdir.

63

Bir i srecin ktsnn miktar veya kalitesi llebilen bir byklk olmak durumundadr. llemeyen bir iin denetlenemeyecei ortadadr. yiye veya ktye gidi rakamlarn mukayesesi ile ortaya kar. sreleri belirlendikten sonra onlarla ilgili kt deerleri belirlenmelidir. Bunlarn bazlarna performans ltleri (kriterleri) denir. Yukardaki resimde girdi diye gsterilen genellikle dier bir srecin ktsdr. rneklemek gerekirse sat srecinin girdisi olarak retim srecinin kts alnacaktr. Burada mteri ve tedariki gibi isimler de kullanlmaktadr. retim sreci, sat srecinin tedarikisi veya sat sreci retim srecinin mterisidir. Fakat bu tr tanmlamalar ekip anlayndan ok departman anlayn artrmaktadr. Ynetim, srelerin adn belirledikten sonra her srecin girdi ve ktlarn belirlemelidir. Srelerin ileyi mantn o srelerin sahipleri de yapabilir fakat eletirel bir gz bunlarn aklarn grp dzeltmelidir. Girdi ve ktlarn belirlenmesi, srelerin birbirlerine olan ilikilerini ortaya karacaktr.

Resimden grlecei gibi irketin bir blm dier blmnn alma performansndan, yani ktsndan etkilenmektedir. Bu etkileim senkron almay gndeme getirir. Tek bana bir blmn performansn % 120 ye karmasnn toplam sonuca yarar yoktur. Senkronizasyon bozukluklarn dzeltmek ise, yan srelerin olduu kadar ana srecin konusudur. nk senkron bozukluu her zaman srelerin birindeki olumsuz bozukluktan kaynaklanmaz. Ar olumlu bir sre veya ynetimin ald bir karar herhangi bir sreci olumsuz etkileyebilir. Bu durum sre ii faaliyetlerle dzeltilemez. Ynetimin dzeltici ynde yeni karar almasn gerektirir. Grld gibi sre ynetimi, iletme ynetimini dorudan ilerin iine atmaktadr. Ana sreci yneten st ynetim, yan sreleri belirleyip, performans ltlerini ortaya koyduktan sonra srelerin mevcut performanslarn ler. En kt performansa sahip srecin ncelikle ele alnmas gerekir. Her srecin bir sorumlusu atanr. Ana srecin i hedefi kt, srelerin performansnn ykseltilmesidir. Performans bozuk olan sre dar boaz yaratarak toplamda sisteme zarar vermektedir. Performansn hedeflenen dzeye ykseltilmesi yaplacak ncelikli itir. Bu amala bir ekip oluturulmas gerekir. Bu ekip elemanlar o srece ait

64

elemanlar ve dardan destek elemanlardan oluur. Srecin dzeltilmesi artk bir proje olarak ele alnmak durumundadr. Birinci blmde eski ve yenidnya arasndaki farkllktan sz edilmiti. nc farkllk olarak irketlerin srekli proje reten bir yapda olmalar gerektii belirtilmiti. Burada proje retme gerekliliinin nasl ortaya ktn ve iletmecinin bir projeciye dnmesinin neden gerektiini daha iyi grmekteyiz. Projeyi yrtecek takm kurulduktan sonra bir proje lideri atanmaldr. Proje ekibi proje lideri hari 45 kiilik bir ekiptir. Bu ekibin grevi o projeyi baaryla ksa srede tamamlayp dalmaktr. Genellikle ekibin alma sresi 6 ay bulur. Ekibin almalar yeni baka projelerin retilmesine yol aabilir. Her proje ayr bir i veya sre olarak ele alnmaldr. te yandan dier yan sreler almalarna devam ederler. Her srecin bir sahibi bulunmaldr. Srelerin toplam organizasyonun yeni eklidir. Artk departman tr organizasyon yerini sre tipi organizasyona brakmtr. Bu durumda tm sreler dierine gre daha yukarda veya daha aada deildir. Sorunlu sreler iin ekip kurulmasnda dier sre elemanlarndan yararlanlacaktr. Bu durum elemanlarn geici olarak sre deitirmeleri anlamna gelir. Bir elemann kat bir blm eleman olmamasnn dier srelerin bak asn renmesinin iletmeye yararlar byktr. Sreler ldnde gmlmelidirler. l sreleri srdrmek anlamszdr. Bir irketin i yapma eklinin nasl deitii ve ynetimin oyuna nasl dhil olduu artk belirginlemitir. Ynetimin direk olarak iin iinde olmas, dier eski ynetim biimlerinden farkllk gsterir. Srele ynetim kavramnn, st ynetimi iin iine dhil etmesi, verimlilii arttran unsurlarn banda gelir. Ynetim stratejiyi belirler ve bu stratejinin uygulanmas iin sreleri altrr. Strateji amaca ulamada kullanlan yntemdir. Ynetimin bundan sonraki grevi srelerin bir haritasn karmaktr. Bu harita her yan srecin, dier srelerle olan ilikilerini ortaya karr. Kurulu bylelikle bir btn olarak grlebilir hale gelir. Bu haritadan hatal veya bozuk ilikiler grlebilir. Yukardaki ilemler her firmada uygulansa bile sonular farkl olabilir. nk neyin yaplmas gerektii artk ortadadr 20 ye yakn ynetim sistemi sreleri kullanmaktadr. Peter Drucker in dedii gibi neyin yaplmas gerektiinden daha ok ilerin nasl yaplmas gerektii nem kazanmtr. yi ynetici bu sorunu zebilen yneticidir.

65

SSTEMLERDE SRE KKENL PROBLEMLER ANLAMAK

Kt fabrikalarnda verimlilikle ilgili konularda alma yaplmas bir takm problem zme tekniklerinin kullanlmasn gerekli klar. Verimlilik almalarnn her noktada ve her parametre iin yaplmas gerektii ve eitli problem zme aralar bu kitabn ikinci blmnde verilmektedir. Stratejik kararlarda hata yaplmas halinde iletmeler uzun sre ayakta kalamayacak ve kapanacaktr. Bu hatalar kiisel abalarla ve problem zme teknikleriyle dzeltilemezler. Fizibilite raporu hazrlatlmas gibi stratejik karar almada nemli olacak aralarn doru olmalar gerekmektedir. Yatrmdan beklenen yararn alnp alnamayaca bu raporda grlecektir. Fizibilite raporunun doruluu halinde, yaplacak yatrmn geleceinin parlak olmas baka faktrlere de baldr. Bunlarn en banda ynetimin alma tarz gelmektedir. Ynetimin kullanmas gereken ynetim aralar ve yntemler belirleyici olmaktadr. Kt retimi bir sreler topluluu olduundan, kt fabrikalarn alt sistemlerden oluan karmak bir st sistem olarak grmek mmkndr. Sistemler ve alt sistemlerle, makinalar gibi basit sistemlerin sorunlaryla ilgili problem zme almalarn birbirinden ayrmak gerekir. ekil 1 de tek bir makinada kullanlan problem zme yntemi ematik olarak verilmektedir.

ekil: 1 Makinalar iin kullanlan problem zme yntemi Sistemi meydana getiren makina gruplarnn kendi aralarnda karlkl etkileimleri sz konusudur. Sistemlerde bir noktada uygulanan zmn, sistemin baka bir noktasnda, karlkl etkileim sonucu soruna yol aabilecei ve kendisini tekrarlayabilecei unutulmamaldr. Sistem sorunlarn zmek iin basit bir makinann zerinde uygulanan yntemler ve algoritmalar yetersiz kalr. Sorunlarn basit aklamalar ve zmleri hemen bulunamaz. nk sistemlerdeki sorunlar ve zmleri sre zellii gsterirler. ekil 2 de sre zellikli sorunlar iin kullanlan yntem verilmektedir. Belirli bir an iin tespit edilen zm, bir sre sonra geerliliini kaybeder. Sistem srekli olarak yeni bir dengesizlik noktasna srklenir. Bazen sorunlar benzese de, nedenler ayn olmayabilir. Byle durumlarda zmler de deiiklik gsterir. Sre zellikleri gsteren iletmelerde, ynetimin sorunlara yaklam tarz nemli olmaya balar. Bir nceki konuda ynetimin srelerin ileyiindeki rol ve kendi i sreci verilmiti.

66

ekil: 2 Sre zellii olan problemlerin zm yntemi

Ekipman gruplarnda sorun zmek iin, bilimsel problem zme teknikleri ve algoritmalar sadece sorun ktnda kullanlr. Bunlar greceli olarak daha basit teknikler ve algoritmalardr. Sistemlerde ise daha detayl olan algoritma ve yntemlerin srekli olarak devrede tutulmalar gerekir. Bu konuda Kt Fabrikasnn amacnn belirlenmesi konusunda baz bilgiler bulunmaktadr. zm iin retilen eylem plannn bir sre izlenmesi gerekmektedir. zme ulaldktan sonra, artk sorunlarn yeniden ortaya kmayaca gibi bir hataya dlmemelidir. nk sistemlerin daima bozucu bir takm etkilerin altnda kalacaklar, bilinmektedir. Bu nedenle problemlerin veya zmlerin srekli denetlenmeleri gerekir. Bir kerelik sonuca ulalmas baarnn tescil edilerek, yaplanlarn gemie gnderilmeleri yanlgya neden olacaktr. Tecrbe, benzer durumlarda sonuca abuk ulalmasn salar ve baz basamaklarn filtre edilerek hzla atlanmasna neden olur. Bilimsel sorun zme ileminin srekli bir dng iinde yaplmas, bir sre sonra benzer veya baka sorunlarn ortaya kmasn engeller. Sistemler ok ynl olarak etki altndadr. Bu dng bir srecin kontrol ilemine benzemektedir. yi bir sre kontrol iin gerekli olan en nemli adm, sreci srekli lecek iyi bir lm sistemi kurulmasdr. srelerinin sonular genellikle iletme iinde retilen verilerle ilgili rakamlardr. Verilerin hatal veya eksik olmas dzeltmenin yaplamamas anlamn tar. Bu amala iletmelerde doru verilerin kullanlmas gerekir. Bu verilerin kt deerde olmalar gizlenmemeli ve zm iin gerekli olduklar dnlmelidir. letme bazndaki baz lmlerin yaplmas, kt retiminde kullanlan dier srelere gre daha zor olabilir. Bir sre iin dengeyi bozucu etkiler (disturbance) genellikle bir an iin bir tane olmakla birlikte bir iletme iin birden fazla ve farkl zelliklerde olabilecektir. ekil 3 te bu etkilerin sisteme olan balantlar grlmektedir. Bozucu etkiyi yaratan kaynaklar hem iletme iinde dier bir i srecinden, hem de iletme dndan olabilirler. zellikle iletmenin ayakta kalmasn salayacak bir problem zme denemesinde lm noktalarnn ve verilerin azl, okluu, belirsizlii, hatta eldekilerin veri olup olmadklar sz konusudur.

67

ekil:3 Srelere etki eden bozucu etkiler Sistemi bir btn olarak kabul etmeden zm iin sistemin herhangi bir paras zerinde analiz ve sentez yaplmas, buradan zme gidilmesi yanl olacaktr. letme bir btndr. Bu btnle ilgili alt paralar ve yan sreler zm iin analiz ve sentez ilemine tabi tutulurken sistemin sre dnda kalan dier alt paralar ile olan ilgileri unutulmamaldr. ekil: 4 te sistemle ilgili bir srecin sonucunun ayni sisteme ait baka bir sre iin bozucu etki yaratt grlmektedir. Sistemin bir parasnn dzeltilmesi iin harcanan kaynaklarn, sistemin dier paralarnn kaynaktan yararlanma anslarn azaltt unutulmamaldr. Kaynaklarn harcanmasnn sadece para olmadklar, bunun yannda insanlarn enerjilerinin harcanmas ve zamann harcanmas hatta kadrolarn harcanmas olduu unutulmamaldr. Bu arada motivasyonlarnn bozulmas gibi daha baka sonularn ortaya kmas da muhtemeldir. letmelerdeki verimsizlik kaynaklarnn banda srelerin birbirlerine olan olumsuz etkileri gelmektedir.

ekil:4 Bir srecin sonucunun dier sreci etkilemesi Baz durumlarda d dnyann bir paras olan iletme, karanlk bir sre iine girmi olabilir. Mevcut i verilerin arasna d dnyadan gelen veriler ve bozucu

68

etkiler de karacaktr. Verilerin ilenemeyecek kadar ok olmas, dzensiz olmas, yeterli olmamas, aralarnda balantlar olmamas yaplanlarn sorunu zmemesi gibi durumlar kafa karklklarn nemli lde arttrarak karar vermeyi gletirecektir. Byle durumlar tipik bir kaotik ortam yaratr. Gnmz iletmeleri iin kaotik ortam gnlk yaamn bir paras haline gelmitir. Problem zme becerileriyle donatlm insanlar bu sorunlar aabilecek kaynaklardr. Aadaki rnee bakalm: Kt fiyatlar dmekte, mteri daralmas yaanmaktadr. Maliyetler ykselmekte, maliyeti drmek iin yaplmas gereken yatrm kararlar varsa beklemeye alnmaktadr. Rakipler deiim geirmekte, ileriye gitmek tehlikeli grnmekle birlikte, rakiplerden geride kalma dncesi korkutmaktadr. Hi bir ey yapmamak kadar, bir eyler yapmak da mantkl grnmemekte, yaplacaksa neyin yaplaca bilinmemekte ve yneticiler zm araynda bunalm durumdadrlar. rnek durum iin iletme ynetimi belirsizlikten yaknmaktadr. imdi simltane ma yapan bir satran ampiyonu rneine bakalm. Karsnda 25 kii nlerinde ayr satran tahtalaryla beklemektedir. ampiyon satran 1. rakibi ile ilk hamleyi oynadktan sonra 2. rakibine geerek ilk hamlesini yapacaktr. Balangta ayn satran dizilii hamleler ilerledike, rakiplere gre 25 farkl eide kmaktadr. Rakiplerin says ne kadar fazla olursa eitlenme o kadar oalmaktadr. Her hamle sonras her rakiple oynanacak hamle deimekte ve 10. hamle sonunda ampiyon iin artk hamlelerde benzerlik kalmamaktadr. ampiyon her rakibi ile farkl hamleyi oynamak zorundadr. 25 satran iin oyunda sreklilik devam etmekte, fakat ampiyon satran iin rakip deitike oyunda kesiklilik (fractal) olmaktadr. Bu durumun ampiyon iin dezavantaj olaca aktr. Fakat oyun sonunda ampiyon satran 25 rakipten 24 n yenmi ve bir beraberlii bulunmaktadr. (Karpovun Kuadas mbat otelde 1991 ylndaki Simltane gsterisi) Satran oyunu sre kkenli bir oyundur ve her hamleden sonra durum deimekte ve deien duruma gre yeni pozisyon alnmas gerekmektedir. Simltane ma yntemi ampiyon iin kaotik ortam yaratmakla birlikte kaotik ortamdan en fazla etkilenmesi gereken kii en sonunda savan tartmasz galibidir. Peki, bu nasl olmaktadr? ampiyon iin hareket tarz tipiktir. Yapt i rakibin nne gelmek ve satran tahtasn gzleriyle taramaktr. Bir noktaya odaklanarak hamlesini yapmaktadr. Dnme sresi olarak rakiplerinin 25 te birini kullanmaktadr. Neden rakiplerinden biri ayn yntemi kullanarak ampiyonun yerini alamaz? Bu sorularn cevab ampiyonun zek seviyesinin yannda kulland tekniktedir. ampiyon kendisine has ksa yntemler kullanarak satran tahtasn filtre etmekte ve tehlikeli olan yeri belirlemektedir. Satran tahtasnn en tehlikeli yeri, hamlenin ilk yaplmas gereken yerdir. Burada hem tehlikeden kurtulmal hem de rakibi tehlikeye sokmaldr. Bo bir hamle yenilmesine neden olacaktr. Rakip te ampiyonla oynadn bilerek savunma yapmaktadr. Yani inisiyatif hep ampiyonda olmaktadr. ampiyon bu inisiyatifi iyi deerlendirmektedir. Bir sonraki hamle ampiyon tarafndan ekillendirilmekte, rakip iinse ortam kaotik olmaktadr.

69

letmeler ana srelerini belirlememilerse n filtre ilemini yapmamlar demektir. Bu konuda Kt Fabrikasnn Amacnn Belirlenmesi blmnde baz bilgiler bulunmaktadr. Bilgisayarlar filtre ilemi yerine her hamleyi yazlmlarndaki algoritmay deneyerek bulurlar. te insanlarla bilgisayar ayran temel zellik burada yatar. nsanlar ok ksa sre iinde filtre edip karar verme zelliine sahiptirler. Filtre etme sreleri gz ap kapama sreleri kadar ksa olabilmektedir. Bunun iin daha nce pek ok kez benzer algoritmalar kullanarak tecrbe kazanmlardr. Balangta yeni renenler asndan, tm ilem basamaklarn tamamlamak iin sre gerekmektedir. Bu nedenle mehur satranlarn klie oyunlar ezberlenir. Fakat bir sre sonra beyin kestirmeden gitmeyi renmektedir. Artk algoritma basamaklar ortada grnmemektedir. Sadece refleksler geriye kalmaktadr. Dier rakipler algoritma basamaklarn altrarak zaman harcamakta, doru hamleyi veya k yolunu zamannda bulamadklar iin yenilmektedirler. Yeni liderler ise k yolunu en nce grenlerdir. Kt fabrikalar bir st sistem olan d dnya iin bir alt sistemdir ve onun etkisi altnda bulunurlar. D dnya, tecrbelerimiz ve donanmlarmz lsnde bizim ba edebileceimiz bir sistemdir. Onun kendi parametreleri ve ileyi dzeni bulunmakta ve ou zaman bu parametreleri kimler ne ekilde etkiliyor bilinmemektedir. Bir depremin ekonomiyi nasl etkileyecei, bir savan faturasnn bykl nceden kestirilememektedir. Byle durumlarda st srecin iinde bir nokta olmak sz konusudur. Durum satran tahtas zerindeki belirsizliklerden ve hamle eitlemelerinden daha farkl deildir. Her hamle denenerek doru yolun bulunmas yllar alabilir. Her yaplan hamle iin yeni bir durum yaratlmakta, yeni durumun etkileri ortaya kmakta ve yeni bir hamleye hazrlk yaplmaktadr. Zaman en nemli unsur olmaktadr. Zaman ksaltacak her filtre ilemi son derece yararl olacaktr. Bir deprem annda, savata veya sel basknnda, baz insanlar lmeden kurtulurlar. Yaptklar basit baz hareketler onlarn canlarn kurtarr. Bu hareketler bir adm geride kalmak veya nde olmak kadar basit hareketler olabilir. Ortada veri ve bu veriyi ileyecek zaman yoktur. Fakat beyin kendi iinde nde olmay veya geride kalmay salayacak komutlar ve davran biimlerini refleks olarak retmekte ve annda kullanmaktadr. Zaman limitleri sfra doru kaymtr. te bu nedenledir ki iletmelerin asl sermayeleri beyinler olmak durumundadr. Yaratc elemanlar iletmelerde gerekli olan paralardr. letmedeki tepe ynetimin (yneticilerinin) sistemi iyi tanyor olmas gerekir. Sistemi tanmayan bir ynetimin, sistemle ilgili problem zmnde baarl olmas beklenemez. Tpk satran tahtasn iyi tanyan oyuncu gibi sistem zerinde baz algoritmalarn ve filtre dzenlerinin bulunmas gerekir. Sistem yneticisinin zellikleri farkl i ve kiilerden kurulu ekipler koordine etmeden sistemi ayakta tutmas mmkn olamaz. Ayn zamanda iletmeler kendilerini ynetecek ve ayakta tutacak, annda tepki verecek ekilde rgtlenmelidirler. Bir bedendeki organlar gibi, her organ dierine zarar vermeden sistem kendi iini zamannda ortak bir ama iin yapmaldr. Bunun salanamad durumlara tp bilimi hastalk demektedir. letmelerin neredeyse tamam hastadr.

70

Uzmanlk gerektiren konular, belirli bir dalda detaylar bilmek olarak kabul edilir. Karmak bir sistem olarak, kt fabrikasnda ynetim iinde son derecede gereklidir. Her daldaki eleman sistemin btnyle olan ilgisini kesmemelidir. Yani etki alan kendi evresindeki muhtelif karelere kadar uzanmaldr. Her uzman ayni kiilikte, ayni vasfta olmamaldr. Sadece kendi karesini koruyan vasfsz talara piyon denir. Piyonlarn grevi yem olmaktr. Fakat iyi ynlendirilen piyonlar vezir zelliklerini kazanrlar. Sistemi hie sayan ortak bir hedefe ynelmemi bir uzmanlama olamaz. Uzman kiilerin mutlaka kendilerini birden fazla konuda yetitirmeleri, birden fazla grevi baarabiliyor olmalar gerekir.

71

YNETM KURULUNUN NEM

Kurumlarda srdrlebilirlilik ve kurumu gelecee tama ok nemlidir. Hissedarlar kurumun bugn ve yarnn dnerek yatrm yaparlar. Kurumun effafl ona olan gveni arttrr. effaflk irkette nelerin doru veya yanl gittiini kolayca gsterir. irketlerin verimlilii effaflkla doru orantldr. Kapal irketlerin deer lmleri dardan kolayca yaplamaz. Kendi iinde yaplacak deer lmleri ise gereki deildir. Bir irket sadece sermayedarlardan olumaz. Onun bir ynetim kadrosu, alanlar, mterileri, rakipleri, kaynaklar ve hissedarlar tatmin edecek geliri salayan ileri vardr. Bu ilerin yaplmas iin, ynetim kadrosunun stratejik seimler yaparak, eldeki kaynaklar ve alanlar, mterilerin beklentileri dorultusunda organize etmesi gerekir. irket ynetiminin temel amac irketi hissedarlar adna ynetmektir. Ynetmek, kararlar almak ve onlarn uygulanmasn salamak ve yaplan ilerin denetlenmesiyle mmkndr. Ynetim kurulunun irketi ynetebilmesi iin ncelikle kararlar almas gerekir. Kararlarn alnabilmesi iin baz seenekler olmal ve ynetim kurulu bu seeneklerin arasndan kurumun yararna olacana inand grleri hedef almaldr. Alnan kararlar, ksa vadeli, orta vadeli ve uzun vadeli olarak birden fazla olacaktr. Bunlardan uzun vadeli olanlar stratejik kararlardr. Kurumlarn kalcln salayan kararlar stratejik kararlardr. Miyamoto Musashi yle diyor strateji izerken nemli olan uzakta olabilecekleri yakndan grebilmek, yakndakilere ise uzaktan bakabilmektir. Ynetim kurulunun ynetme gerekesiyle alaca stratejik kararlar, kurumu ynlendirecek ve sonular hissedarlar bata olmak zere geni bir evreyi etkileyecektir. Bu nedenle ynetim kurulunun, ald kararlarn sonular konusunda, ister uygulama aamasnda, isterse uygulama sonunda, kurumun temasta olduu kii ve kurumlara kar bir sorumluluu da bulunmaktadr. Trkiyede irketlerin ynetimi, ynetim kurulundan ziyade byk ortak tarafndan yaplmaktadr. Bu durumda en byk karar organ irketin orta olmaktadr. Stratejik kararlarn alnmas ynetim kurulunun deil, irket ortann veya dorudan patronun ynlendirmesindedir. Bylece ortaklar arasnda kurum ii atmalar olmakta ve kalcl salayacak grlere sahip yeteneklerin fikirlerinden yararlanma mmkn olmamaktadr. Hlbuki ynetim kurulu kararlar yatrmc asndan gven unsurudur. Yeni dnya dzeni rnlerin lke iinde tketilmeleri devrine son vermitir. Bu nedenle retilen mallar d rekabete ak durumdadr. Ekonominin yeni kurallarla, irketlerin ise eski kurallarla ynetilmeleri, dnya apndaki rekabeti sistemde batan malubiyetin kabullenilmesini getirmektedir. Stratejik kararlar kiilerin objektif almalarnn sonucu deerlendirerek alnmamaktadr. Alnan kararlarn irket iinde nasl takip edildii ve denetlendii ayr bir ak noktadr. irketlerde nelerin yaplaca nemli olmakla birlikte nasl yapldklar daha da nemlidir. Kararlar alan patron, nasl sorusunun cevabn

72

bilmemektedir. nk kendisinin uzmanlk alan her konuda nasl yaplmal sorusuna cevap verebilecek yeterlilikte olamaz. Ynetim kuruluna seilecek kiilerin farkl uzmanlk alanlarnn olmas gerekir. Avukatlar, finans uzmanlar, politik arl olan kiiler, teknolojik uzmanlar, akademisyenler, yazarlar, medyatik kiiler ve ynetim kurulu gelirine ihtiyac olmayacak bamsz kiiler ve iine zaman ayrabilecek baka irketlerde grevli kiiler ynetim kurullar iin dnlebilir. Buradaki bak as seilecek ynetim kurulu yesinin stratejik dnebilme yetenei, sektrdeki deneyimi, st dzey yneticilik deneyimi ve st dzey ilikileri srdrebilecek kiilii ve iini srdrebilecek zamannn olmasdr. irketlerde srelerle ynetme ynetim kurullar iin de geerlidir. Onlarn kendi srelerinin olmas gerekir. Bu srelerde gsterdikleri performanslarnn llebilir olmas gerekir. Bu durum irketin kurumsallamasn getirir. Ynetim kurulu oyunun dorudan iinde olmasa da, oyunun kurallarn belirler ve oyunun hakemi durumundadr. Bu bakmdan ynetim kurulu verimliliin, performansn, gelecein ekillendii ilk nokta durumundadr.

73

GAYR MADD VARLIKLARIN RKET N NEM

Son zamanlara kadar, bir irketin varlklar mali anlamda llmekteydi. Bilgi sistemleri, mteri ilikileri, kalite, sreler, rnler, hizmetler, yatrmlar parasal olarak llebilen byklklerdi. Bu nedenle mali raporlarda bir kuruluun gayri maddi varlklar hakknda, bunlarn kapasitelerini arttrarak elde edilen deerin cinsi, bykl, ls hakknda bilgiler ve yntemler yoktu. Gayri maddi varlklar olarak adlandrlan sermaye tr kategoriye ayrlr. nsan sermayesi alanlarn yetenekleri, becerileri ve bilgilerini kapsar. Bilgi sermayesi irketin veritabanlarn, bilgi sistemlerini, arivini alarn ve dokmantasyonlarn kapsar. Kurum sermayesi ekip liderlerini, ekipleri, uyumlu alma, takm almas, kurum kltr, bilgi ynetimi konularn kapsar.

nsanlar lemedikleri kavramlar ynetemezler, gelitiremezler. te bu nedenle gayri maddi varlklar olarak da ifade edilen yeni sermaye trlerinin kapasitesi ve kapasite geliiminin bilinmezlii ve mali tablolarn irket hakknda daha kolay gstergeler olmas gndemi maddi varlklar, yani parasal sermaye zerine ekillendiriyordu. Robert Kaplan ve David P. Norton tarafndan gelitirilen yntemler bu konuya aklk getirmitir. (Startegy Maps, Coverting Intangible Assets into Tangible Outcomes, Harward Business School Press 01.01 2004) Tm irketler gibi kt fabrikalar da elemanlarnn eitimli olmasn isterler. Bunun iin eitimli insan ararlar. irketlerin yksek becerisi olan insanlar istihdam etme istei her zaman fiilen mmkn deildir. Ortada iki seenek bulunmaktadr. Ya yksek becerili insan bulunacaktr, ya da insanlara yksek beceri kazandracak eitimler salanacaktr. irketler yksek beceri verecek eitimlerin pahal olduunu bilirler. Bunun yannda baz ilerin ne eitimi ne de okulu vardr. Basit becerilerin insanlara kazandrlmasnn verimlilik zerine son derece olumlu katklar olduu grlmtr. stelik bu tr beceri kazandrma faaliyetlerinde son derecede basit bteler sz konusudur. Rulman firmalarnn rulmanlarla ilgili eitimleri bu trden ve cretsiz olmaktadr. Bir ekipmann nasl altnn basite alana anlatlmas buna rnektir. Kt fabrikalarnn gayri maddi varlklara bak alar srdrlebilir deer reten bir yapnn kurulmas ynnde olmaldr. Eldeki insan sermayesinin irketin maddi faaliyetlerini ekillendirdii unutulmamaldr. Baz biliim irketlerinde gayri maddi varlklar, irketin deerinin % 75 ini oluturmaktadr. Bu firmalarn deeri hard disk zerindeki bilgi ykyle llmektedir. Gelimi lkelerin en byk zenginlikleri beyin olmakta ve geri kalm lkelerden beyin g srekli bir ekilde beyine deer veren lkelere doru olmaktadr. Kt fabrikalarnda insan sermayesinin deeri var mdr? Bu sorunun cevabn objektif olarak vermek zordur. Trkiyedeki pek ok sanayi kuruluu kt iletmelerinden farkl deildir. letmelerde alanlarn ile ilgili nerileri olabilecei dnlmemekte ve bu nerilerin parasal sonular olabilecei unutulmaktadr. Gayri maddi varlklarn ynetimi de, dier verimlilik konular gibi stratejik bir ynetim anlaynn parasdr. Stratejiler iletmelerde ister maddi,

74

ister gayri maddi olsun deer retmenin nasl yaplacan belirleyen temel grlerdir. Gayri maddi varlklarn deerinin arttrlmas ve sonularndan irketin yararlanmas uzun vadeli bir almay gerektirir. Ksa vadeli kazan noktalar olmas ve kolay sonu alnmas yneticileri ksa yollar daha ok kullanmaya yneltir. Dier tm ilerde de, ksa vadeli iler uzun vadeli ilerin nne geer. Gnlk sorunlar, o gn iinde almaya allr ve gelecek unutulur. Bu davran biimi yarnn kaybedilmesine yol aar. Tm verimsizlik noktalarnda yaplacak almalar insan sermayesi ile giderilecektir. Yaplan tm almalar bilgi sermayesi olarak kayda alnacaktr. Baz almalarda kurum sermayesi n plana kacaktr. Bunlarn tamam irket kltrn oluturacaktr. letmede iinde alan insanlarn beyninin dnmeye balamas nlerinin almasyla mmkndr ve dile getirilebilmesi verimsizlik problemlerinin zlmesine yol aar. Bu gr KAIZEN grnn farkl bir ekilde ifade edilmesidir. Sonuta gayri maddi sermaye bilekesi, maddi sermayeyi retip, yaratacaktr. Strateji konusu irketlerde birbirlerini tamamlayan ilerin hepsini e zamanl olarak iine alr. Gayri maddi varlklarn ve dier srelerin stratejik adan birbirlerine stnl olamaz. nsan kaynaklar olarak adlandrlan birimin, irketlerde eitim dnda gayri maddi sermayenin geliimi ile ilgili abas yok gibidir. Bu durum konunun stratejik olarak ele alnmadn gsterir. Gayri maddi sermayenin irket iin potansiyel bir g olduu unutulmamaldr. Bu g i srelerini etkileyerek gelitirerek onlarn zerinden deer yaratr. Yani gayri maddi sermayenin sonu yaratabilmesi iin aralara ihtiyac vardr. Bu adan i sreleri yani retim, bakm sat gibi sreler zerinde etkilerini gsterdiklerinde maddi sonular elde edilecektir. Yukarda belirtildii gibi bu sre uzun bir yol kat edilerek sonuca ulaldndan, ksa vadeli maddi iler karsnda ikinci plana itilir. Bunu dengeleme grevi stratejiye dmektedir. Strateji dengeleyici unsur olmaldr. Bir irketin bilgi sermayesi o irketin retmi olduu veri tabanlaryla balar. Veri tabanlar irket iinde eitli amalar iin toplanan veri kmeleridir. Bunlarn saklanmalar ve kolay ilenmeleri iin teknoloji gereklidir. Dk maliyetli ve kolay eriimli bilgisayar sistemleri kurulabilir. Bilgi ilenmesinde eitli yazlmlar ve otomasyon uygulamalar sz konusudur. Srelerin almalarnn kontrolu otomasyon sistemleri ile yaplmaktadr. Mteri ilikilerinde bir mterinin sipariini izleyebilmesi nemli bir admdr. Sipariin izlenebilmesi yannda sipari kabul gibi konularn da kolay eriilebilir sistemlerle yaplmas ilere hz kazandracaktr. Bir rnn stoklanmasnda ve stok yerinin kolay bulunabilir olmasnda bilgisayar sistemleri kullanlabilir. Bu sayede bir sipariin sevkyat son derece hzl yaplabilecektir. Kurum sermayesi ya da rgtsel sermaye iin nc bacadr. Bir iletmede birimler kendi alanlarndaki ileri yapabilmek iin zel beceriler gelitirirler. Kullandklar baz yntemler son derece verimli olabilir. Bu tr yntem ve uygulamalarn irket btnne yaylmas dier birimlerin de verimli almalarna katkda bulunacaktr. Bilgi ynetimi sistemleri uygulamalarn irket iinde yaygnlamasna katkda bulunacaktr.

75

MESLEK UZMANLIIN NEM

1- HTSASLAMA Kt fabrikalar kt retiminin n planda tutulduu yerlerdir. Kt retimi zerine eitim, okul olarak verilmemekte, fabrikalarda kiiler eitimlerini retim esnasnda salamaktadrlar. Bu eitim herkesin bildii gibi, direk retmen renci ilikisi eklinde deil, renmek isteyenlerin kiisel abalar ile yani genellikle grerek olmaktadr. Yazl kaynaklar grsel eitim iin destek olmaktadr. SEKA tarafndan hazrlatlm baz Trke yaynlar ve TAPPI tarafndan hazrlatlm ngilizce pek ok yayn bulunmaktadr. Bu yaynlarn elde edilmeleri hem kolay deil, hem de olduka pahaldr. Kimyasallar ve dier iletme malzemelerini satan firmalar tarafndan dzenlenen seminerler ve gnderilen periyodik yaynlar, eitim iin geriye kalan yntemlerdir. Kiilerin bilgi birikimi, yllar iinde edinilen tecrbeler ve fabrikalar arasndaki ziyaretlerde anlatlan ilgin olay hikyeleri zerine kurulmaktadr. Trk kt sanayinin kendine zel yayn/yaynlar olmamas, Trkiyedeki bilgi birikiminin yaygnlamas nndeki en byk engellerden biridir. nk ada ve evrensel bilginin temin edilecei ve tecrbelerin yazya dklerek uzun mrl hale getirilecei bir ortam bulunmamaktadr. ada bilgi birikiminin oluamamasnda ikinci neden, kurulan makinalarn pek ounun ikinci el olmalardr. Amacn, makinann almas olduu bu gibi durumlarda, evrensel ve ada olan bilgi yerine, kiilerin tecrbeleri kullanlmaktadr. Tecrbe ise, gemi yllara ait bilgilerden ibaret olan ve dierlerine aktarlmas zor olan kiisel bir yaam zetidir. Tecrbeler yenilenmezlerse zaman iinde geersiz yntemler olarak kalrlar. Kt fabrikas sadece, retim alan deildir. Ayni zamanda iinde enerji santral, kimyasal fabrika, su temini ve artma nitesi, kimyasal nitesi gibi baka bamsz niteleri barndran ve aslnda her biri kendine has birer iletme olan bir komplekstir. Bu adan retimin, elektrik, mekanik ve kimya, enerji gibi alt balantlar vardr. Bu nitelerin hepsiyle ilgili olarak, ada ve evrensel olan bilgi srekli yenilenmekte ve kiilerin alglama dzeyini zorlamaktadr. Elektrikle ve otomasyonla ilgili olan gelimeler her be ylda bir deimektedir. Gemiin evrensel ve ada olan bilgi birikimi de ekil deitirmekte, bilinen snrlar ve snrlamalar giderek fiziksel limitlere doru gitmektedir. Makinalar hz ve en konusunda snrlar zorlamakta, evre konusunda duyarllk artmakta ve atk su iin kanuni deerlerine uygun hale getirilmi suyun atlmas gr, ekolojik adan suyun hi atlmamasna doru dnmektedir. Bu durum sre bilgisi, makina mhendislii ve evre mhendisliinde ciddi gelimeler olduu anlamna gelmektedir. Bu kadar byk makinalar iinde bulunduracak alan ve binalarda uygulanacak inaat teknikleri, eski fabrikalarla mukayese edilemez. Hlbuki

76

gerek inaat, gerekse mimari almalar, aslnda fabrikalarn ilgi alanlar dnda olagelmi konulardr. Yeni kurulmakta olan fabrikalarda sadece makinalar ve bina yeni olmaktan kmakta, ynetim biiminde de yenilikler olmaktadr. Ynetim kavramlar ve yeni bakm teknikleri bu deiikliklerin banda gelir. Fabrikada az sayda kaliteli uzman personel bulundurulmakta ve gerektiinde konusunun uzman taeron firmalar bakm yapmaktadr. Fabrikalar, zerlerindeki kimyasallarla ilgili ve enerji retim ve datm bata olmak zere, baz grevleri baka firmalara yklemektedirler. Kapasiteye bal olarak lojistik trafik byk boyutlara varmaktadr. Yangn nlemlerinin senaryolarla hazrlandn bilmeyen bir ynetimin, kendi bilgisiyle yangna kar zm retmesi mmkn deildir. Dier felaket senaryolar da ders almay gerektirmektedir. Ayn ekilde atklarn ynetimi bir nakliye firmasyla anlalarak artk zlemeyecektir. Enerji tasarrufu anlay hl aydnlatmada kstlama olarak alglanmakta ve vardiya elektrikilerine havale edilmektedir. Bu bile, basit, fakat hayati bir konunun anlalamadn gstermektedir. Srecin seimi, sre ekipmanlarnn seimi, sre kontrol yntemleri, ekipmanlarn yerleimindeki tasarm hatalar, ak balans hesaplarnn zamanla deimesi, orijinal proje kstaslarnn unutulmas, verimlilii ve enerji tasarrufunu etkilemektedir. Bunun sonucunda, ok yksek retim kapasitesi olan, fakat verimi dk fabrika modelleri olumaktadr. Bu fabrikalarn byklklerine bakmakszn yerel ve uluslararas alanda rekabet gleri bulunmamaktadr. Gelimenin her alanda yaand bir sektrde, eski tecrbelerle yeni ve byk yatrmlarn yaplmas olduka iddial bir yaklamdr. Bu yaklamn getirecei sorunlarn banda sistemin risklerinin bymesi gelir. Bunun hemen arkasndan da sistemin verimlilii gelir. Mevcut fabrikalar, verimlilik ve enerji tasarrufu iin efektif alma yapmamaktadrlar. nk almalar iin n art olan gerekli bak as ve kltr gelitirilememitir. Verimsiz daha byk yatrmlar daha kt sonular yaratr. Yukarda anlatlan konular, kt fabrikalarnn kendi bilgi ve tecrbeleri ile zmeleri mmkn deildir. Bu konularda kullanlacak yntemler ve reeteler yneticilerce detaylaryla bilinmemektedir. Yzeysel ve eski bilgiler zme katkda bulunmamaktadr. Bu nedenle eitimli, ada ve evrensel bilgiye sahip tecrbeli insanlara ihtiya daha fazla hissedilecektir. Literatrn takip edilerek, uygulamaya sokulmas konusu aksamaktadr. Bu aksakl kt reten firmalar birlikte dzelteceklerdir. Kt retimi ile ilgilenen retici kurulular bu an kapatlmas iin gereken nlemleri almadklar takdirde, yatrm amacyla, Trkiye nin kstl olan kaynaklar heba olacak ve bir sre sonra fabrikalar el deitirecektir.

2- PROFESYONELEME Kt fabrikalar ekonomik amal kurululardr. Hedefleri kt reterek para kazanmaktr. Son yllarda ortaya kan teknolojik gelimeler retim kapasitelerini

77

arttrm ve alan saysn azaltmtr. Sektrde, teknolojik gelimelerde yaanan boyutta ekonomik kazanlar elde edilememektedir. Bunun pek ok nedenleri vardr. Burada profesyonellik zerinde durulacaktr. nk bu konu yeterince bir retim parametresi olarak alglanmamaktadr. Yetimi insan ne demektir? Yetimi insandan neler beklenmektedir? letmeyi iyi bilmek irketi ayakta tutar m? Yeni ve byk makinalar almak lider kurulu olmaya yeter mi? retimi insan m yapar, makina m yapar? gibi sorular konuulmamakta sadece yatrmlar konuulmaktadr. Srekli kadro deiiklikleri konuulmakta, fakat organizasyonlardaki gelimeler ve ynetim sreleri konuulmamaktadr. Kapasiteler konuulmakta kalite, maliyetler ve uluslararas kabul gren maliyet unsurlar konuulmamaktadr. Kalifiye eleman alm konuulmakta, kalifiye eleman yetitirilmesi ve st ynetimin kalifikasyonu konuulmamaktadr. Yukardaki paragrafa tekrar dnerek sorular yeniden gelitirilmelidir. Organizasyonlar kimler kurar? Maliyetleri aa ekecek olan kimlerdir? Elemanlar kimler yetitirir? Kt ynetimden kim sorumludur? Yatrmcy kim ynlendirecektir? Bu konular zm bekleyen konulardr. Bu konular, kt fabrikalarnda konuulmamaktadr. nk st ynetimler dnyadaki gelimeleri bilmemektedirler. nk kt fabrikalar endstri mhendislii, sistem mhendislii ile hi tanmamtr. Makina, kimya ve elektrik gibi tm mhendislik branlarnn grev tanmlar yeniden yaplmaldr. Profesyonel yneticilerin grev yapabilmeleri iin derslerini yeterince almalar gerekmektedir. Trkiye de ortaya kan ekonomik bunalmlar olaylarn net grnmesine engel olmutur. Kendi dar evrelerini ve hatta en bata kendilerini deitirip yenileyemeyen profesyonellerin, kt fabrikalar iin retecek, yeniliki zmleri bulunmamaktadr. Hi bir fabrikann btesinden eitime ayrd pay yoktur. nk dnce olarak, eitilmi eleman almyla, eitim sorunu zlm olmaktadr. Kadrolar bir fabrikada yetiip, blnerek, baka fabrikalarn, szde eitilmi kadrolarn meydana getirmektedirler. Ka kere yatrm yapm olursa olsunlar, yeni yatrm iin elinde eitilmi kendi kadrosu bulunmayan fabrikalar bulunmaktadr. Danmanlk sistemi ya kullanlmamakta ya da yanl kullanlmaktadr. Yatrm dneminde nasl bir kadrolama gerekir? Dardan alnacak destek ne olmaldr? D destek bulunamyorsa alternatif zmler nelerdir? retim dneminde d destek gerekir mi? Bu konular cevaplanmas gereken konulardr. Cevap profesyonel yneticiler tarafndan verilecektir. Yatrmcy ikna edecek olan kiiler profesyonellerdir. Profesyoneller, tek adam olarak iletmeyi gtrmek istemektedirler. Bir kii her konuyu bilemez. Verimsizlik sorununun altnda yatan nedenlerden biri budur. letmeler profesyonel ekiplerin alt yerler olmaktan kmakta ve kendi iini iyi bilen farkl dallardaki insanlarn yerine, bir lider ynetici ve onun altnda alan, itiraz etmeyecek, verimsiz kadrolardan olumaktadr. Tpk siyasi partilerdeki lider anlayna benzer profesyonel liderler bulunmaktadr. Trkiye deki tm kt fabrikalar verimsizlikte birbirleriyle yarmaktadrlar. Kendilerine has ortak noktalar olan, fakat dnyadan kopuk

78

organizasyonlar, adeta boy vermektedir. in asl yaplanlarn deimez dorular olarak grlmesidir.

kts

bilinenler

ve

letmelerin verimsizlikleri, iletmedeki ampul saylar ve alanlarn cretleri azaltlarak giderilecek sanlmaktadr. 350 kwh yerine, 500 kwh elektrik harcayarak bir ton kt retmenin nedenleri aratrlmamakta ve retim geleneksel alkanlklar zerine oturmaktadr. Profesyonellerin sorgulama zellikleri bulunmamaktadr. letmelerde bir tek soru vardr. NEDEN sorusudur. Soru kim, ka, ne zaman deildir. Kimyasallar ve kimya bilgisi, ekipmanlar ve makina bilgisi gibi konularda, satclar kolayca fabrika profesyonellerinin kafasn kartrarak rnlerini satabilmektedirler. Yalan ve yanl ortaya atlan bilgiler sorgulanmamaktadr. Tam tersine fabrikadan fabrikaya tanmaktadr. Bir fabrikaya sadece montaj zaman ayakst uram veya geici grev alm bir mteahhit baka bir fabrikaya giderek, dier fabrikay kendisinin yaptn sylemekte ve i alabilmektedir. Hi kimse bunun doruluunu aratrmamaktadr. Profesyonellerin evlerinde, dolaplarnda gvenebilecekleri baucu yaynlar bulunmamaktadr. Dersine iyi alan, a yakalam, satc ve mteahhit firmalarn alma yaplarn ve zafiyetlerini iyi bilen, kendinden ok irketine kazan salayacak, ileri kovalayan, dierlerine saygl, bunun yannda iverenini ikna edebilecek profesyoneller gerekmektedir. Teknolojinin ilerlemesi takip edilmedii ve derslere iyi allmad srece, gelimeler kt fabrikalarna ve yatrmcsna, olumlu deil, olumsuz sonular getirecektir. Profesyoneller iyi bilmedikleri teknolojik deiimleri, kendi bnyelerine uygulayamayacaklardr. Dnyann rekabete ald bir dnemde, kt sektrnde, Trkiyenin bu artlar altnda dier lkelerle rekabete girimesi ve ayakta kalmas mmkn grnmemektedir. irketler katma deer reten kurululardr. Kendi personellerinin ve kendi irketlerinin de katma deerlerini yaratmaldrlar. 3- YNETME Kt fabrikalar profesyonel ekipler tarafndan iletilmesi gereken yerlerdir. Trkiye deki kt fabrikalarnda verimsizlik bata olmak zere, iletmelerin geleceini tehdit eden ve yok olmalarna neden olacak hatalar bulunmaktadr. Bu hatalarn balcalar unlardr. 1. 2. 3. 4. Kt tanmlanm veya hi tanmlanmam grevler ve sreler, Yanl kriterlerle seilmi toplama kadrolar, Tm kadrolara eitim verilmemesi veya anlamsz eitimlerle yetinilmesi, Gelitirici fikirlerin dinlenilmemesi ve fikir retenlerin cezalandrlmas (Kaizen kartl)

Bir iletmede ncelikle belli standartlara ve tanmlara ihtiya vardr. Bu standartlar grev tanmlarndan balar ve tm hareketleri kapsar. Bir st ynetici ile bir patron arasndaki farkllklar nelerdir? Neden yneticilere ihtiya vardr, yneticilere ilerini yapabilmesi iin gerekli olan aralar nelerdir ve kim verir? Yneticiler bulduklar ile yetinmeliler mi? Yneticiler glerini nereden alrlar?

79

Tm bu sorular mevcut irketlerde belirsizdir. Kiiler kendi yollarn ve irketin geleceini hayat tecrbeleri ile izmektedirler. Dnyadaki ynetim biimleri kullanlmamaktadr. Burada Trkiyeye zg ve dnya standartlar dnda bir anlay gelimitir. Ynetimdeki hatalarn ortaya k nedenleri, genelde kiisel eksikliklerdir. Bilimsel dnme yntemini kazanamam, sorgulama yetenei edinememi kiilerin, srf retimle ilgili tecrbeleri yznden, st dzey eleman durumuna getirilmeleri tepeden trnaa organizasyonu etkilemektedir. Bir yneticinin kendi grevini tanmlarken zorlanmas ve grev alanyla ilgili kukuya kaplmasna ska rastlanmaktadr. Takm almas neredeyse hi bir yerde kullanlmamaktadr. Takm almas yapld dnlen yerlerde, bir basamak stteki kii, fikrini dierlerine bildirmekte ve kar gr beklenmemektedir. Buna takm almas deil, takm suskunluu demek daha dorudur. Fikir retilmeyen iletmelerde yaam duraan olmaktadr. letmeler ekonomik dalgalanmalardan para kazanarak gelime gstermekte, kendi iletmelerindeki farkl kr merkezlerini kullanmamakta ve hatta grmemektedirler. Bir kr merkezi yan srelere ait her parametrenin ta kendisidir. Her sorulacak neden? sorusunun cevab para olarak geri dnecektir. Yeter ki soru sorma cesaretindekiler aalanmasn. Lider ynetici, altndaki her personelin performansn arttrc davran sergilemelidir. Kiilerin performanslar, ortamn zelliklerine ve kiilerin beklentilerine gre deiir. Yneticiler, ynetici seildikten sonra, ynetici ynlerini gelitirici herhangi bir eitime katlmamaktadrlar. Ayn ekilde ara yneticilere de eitim imkn vermemektedirler nk ynetici demek retimden sorumlu kii demektir ve ynetici olmazsa retim aksamaktadr. O zaman yneticinin srekli iinin banda olmas ve fazla iten uzaklamamas gerekir. Dier alt yneticilerin kapasiteleri de eitli nedenlerle dk olduundan, st yneticinin, karar mekanizmasndaki boluu doldurulmaktadr. zetle, tek adam ynetimine dayal ynetim sistemleri bymeye ve gelimeye kapal sistemlerdir. zellikle bir sre sonra st yneticinin tm kapasitesinin snrna gelindiinde statik bir yaam ekillenecektir. Paray kazanmak, st yneticiden patrona doru kayacak ve patronun becerisi lsnde yeni yatrmlarla verimsizlie zm aranacaktr. Patronun para maniplasyonlar irketi ayakta tutacaktr. Sistem kiilerin srtnda ayakta kalacak ve kii tkendiinde son bulacaktr. Yatrmdan deiim iin bir frsat olarak yararlanmak mmkndr. Dardan bakldnda, yatrmlar firmann gelime gstergesi olarak grnse de, gerekte verimsizlik gibi sorunlar daha byk boyutta geri gelmek zere zamana braklmaktadr. Byle durumlarda kurtulu iin tek yol, yeniden organizasyona giderek eski alkanlklar brakmaktr. Elde fikir retebilecek kiiler kalmsa, onlarla yeni oluumu paylamak gerekir. Kiiler grlerini yazl veya szl yapabilmelidirler. Bu aamada fikirlerin korkmadan sylenebilmesi nemlidir. Belirli sre iin d destek alarak ynetimin yeniden yaplandrlmas da dnlmelidir.

80

BLM 2 PROBLEM ZMEDE KULLANILAN ARALAR VE YNTEMLER

81

82

BEYN FIRTINASI
Yaratc problem zme teknikleri ve yeni fikirlerin gelitirilmesi savalarda, uzay almalarnda ve byk irketlerde balayan akmlar olmaktan karak dnyann her yerinde kullanlmaya balad. Bir yneticinin kendi kuruluunda alanlara bu yntemi kullandrabilmesi iin neler yapmas gerektii aada anlatlmaya allmtr. Beyin frtnas ilk kez Alex Osborne tarafndan 1930 larda tantlmtr. Bir problemi yaratc biimde zme, yeni fikirler retme ve nerilen bir fikrin kabul amacyla grup halinde kullanlan bir yntemdir. Bir uyar karsnda beyinin balantlar kurmas zellii kullanlmaktadr. rnek olarak komik kelimesi duyulduunda beyinde eitli armlar olmakta ve kii bu kelime ile pek ok olay birletirip badatrmaktadr. arm srasnda kiinin yannda bakalarnn bulunmas arm saysn arttrmaktadr. Bylece her beyin hzla pek ok alan tarayarak ortaya byk hacimde veri karmaktadr. Bu birletirme veya artrma olay beyin frtnasnn ilk prensibidir. Beynin sa ve sol yarm krelerinin birlikte almalarnn verimli olduu bilinmektedir. Bu durum insanlarn rahat sakin, mutlu olduklar anlarda olmakta, gven duygusuyla pekimektedir. Ne yazk ki bu durum alma hayatnda nadir oluacak bir ortam anlamna gelir ve ounlukla ortama stres hkim olmaktadr. Bu nedenle beyin frtnasnda ikinci prensip yaratc dnmeyi salamak iin stressiz bir ortamn olumasdr. Beyin frtnas seansnda olumlu sonu alabilmek iin uyulmas gereken baz kurallar bulunmaktadr. Bir seans hazrlk safhas, beyin frtnas safhas ve sonularn gelitirilmesi safhas olarak 3 safhaya ayrlmaktadr. Hazrlk safhas Hazrlk safhasnda u sorular sorulmaldr: Beyin frtnas seansnn amac nedir? Konusu nedir? Katlmclarn says ve zellikleri nelerdir? Seans ne zaman ve nerede yaplacaktr? Beyin frtnas seansnn amac nedir? Konusu nedir? yi sonu alabilmek konuyu doru tanmlamakla olabilir. Sklkla, seilen konunun, beyin frtnasnn muhtemel bir zm nererek snrlad grlmektedir. rnek olarak retim alannn nasl geniletilecei sorusu, alma alanndan nasl yer kazanlaca ynne dnebilir. Cevap araziye yeni parsel ilavesi yerine retim alanlarnn dzenlenmesine gider. Konu hazrlamann ipucu:

83

Dnce, farkl olana ve problem zldnde deiiklik yaratacak olana ynlendirilir. Amalar aralarla kartrlmamaldr. yi bir reklm hazrlatma fikri, irket karlln arttrmaya dnmemelidir. Katlmclarn says ve zellikleri nelerdir? Bir beyin frtnas seansnda problemle ilgisi olmayan kiilerin katlm seans zenginletirir. Bazen bir sekreter, bazen bir alan veya renci en iyi fikri bulabilir. Daha nce pek ok kez tekrarlanm seanslara ramen, yeni bir yaklam, farkl bir kelime almna ve zme yol aabilir. Katlmc says 6 ile 12 arasnda olmaldr. phesiz daha kk bir grupla da verim alnabilir fakat ilerleme daha yava olacaktr. Bununla birlikte byk gruplarda alma gl bulunur. Seans ne zaman ve nerede yaplacaktr? lk bakta basit gibi grnmesine ramen atmosfer ve ortam koullar, sonucu etkilemede nemli rol oynar. Bir irketin gelecei gibi stratejik kararlarn alnmas iin yaplan seanslarn mmkn olduu kadar sakin bir ortamda, hatta tatil havasnda yaplmasnda fayda bulunur. Yeni ve bilinmeyen bir ortam irket ortamna gre ok daha rahat bir seans geirilmesini salar. En iyi oturu dzeni U eklinde olandr. Bunun anlam koltuklarn yarm daire eklinde dizilmesi ve ortada herkesin grebilecei bir flip chart olmasdr. steyen oturabilir veya ayakta, hangi tarz tercih ediyorsa o ekilde seansa katlr. Oda iyi havalandrlm ve sakin olmaldr. Farkl renklerden oluan dekor beyin faaliyetini arttrr. Seansn banda telefonlar kapatlr ve katlmclardan seans kesmemeleri istenir. Beyin frtnas seans le yemei sonras dnda gnn her saatinde yaplabilir. Genellikle sabah saat 1011 aras idealdir. Bu saatlerde beyin faaliyetleri st noktadadr. Beyin frtnas seans 2030 dakikay gememelidir. Beyin frtnas safhas Sonularn iyi olabilmesi iin seanslarda aadaki kurallara uyulmas yararl olacaktr. (a) Eletirme ve yarglama olmamaldr. Aptalca olsalar bile dier insanlarn fikirleri eletirilmemelidir. Yarglama gerginlie neden olacandan yaratc dnceyi ve fikir retimini durdurur. (b) Seans srasnda katlmclar kendilerini ifade etmekte serbest olmaldrlar. irkette veya yaamlarndaki konumlar ile ast st ilikisi iinde bal olmamaldrlar. Hibir ey sakncal deildir. Hibir ey yanl deildir.

84

(c) Fikirlerin kalitesi deil says nemlidir. Dnyann en yaratc insanlarnn her fikri kaliteli deildir, fakat baz fikirleri ok iyidir. Yirmi dakika iinde 120 ile 150 arasnda fikir retilmesi olaandr. (d) Tm fikirler bir byk sayfa zerine kaydedilir. Bir sayfa dolduunda ikinci bir sayfaya geilir ve dolan sayfa katlmclarn grecei ekilde duvara aslr. kinci sayfadaki fikirler ayni veya benzer olabilir. Bylece katlmclarn serbeste fikir retebilmeleri salanr. Formller ksa ekliyle yazlabilir. Bu durum seansn hzn arttrr. (e) Bir sre sonra sonular gelitirilir. Hibir fikrin elenmesine veya ne kmasna msaade etmeden sonularn gelitirilmesi bir ka saat ile bir ka gn iinde gerekletirilir. Beyin frtnasnda liderlik yi dzenlenmi bir beyin frtnas seansnda baz aamalar vardr. (a) Balang aamasnda seans lideri tarafndan seansn amac ve seilen konunun aklamas yaplr. Tm katlmclarn telefonlar kapatlr. (b) Seans yneticisi kurallar aklar ve yazl olarak duvara asar. Eer katlclar kurallara aina ise, tm katlmclarn kurallar bildiine emin olunmaldr. (c) Isnma amacyla neeli bir konu seilerek deneme yaplr. Havann yumuamas salandktan sonar tespit edilen konuya giri yaplr. (d) Tm neriler byk sayfaya yazlr. Katlmclar nerilerinin yazlmasn salarlar. (e) Seans yneticisi fikir retilmesine yardmc olur. Gizli fikirlerin almasn salar ok iyi veya teekkr ederim gibi cmlelerle destek olur ve soru sorarak katlmclar etkilemez. (f) Seans sonunda lider katlmclara katklar nedeniyle teekkr eder onlar sonular hakknda bilgilendirir. Sonularn gelitirmesi safhas Sonulara ulalmas bir ka saat sonraya hatta gnlerce sonraya uzayabilir. Bu sure iinde beyinler yeni almlar yapabilir. Bunlar listeye ilave edilir. Fikirler konularna gre gruplanarak gelitirme ilemi yaplr. Dier bir yaklam renkli etiketler kullanarak sonularn gelitirilmesidir. Her gelitiriciye 1020 etiket verilerek bunlar fikirlerin yanna yaptrmalar istenir. Bir fikri ne kadar ok beenmilerse o fikre bir not vererek fikrin yanna etiketle puann yazarlar. Bu puanlarn toplanmasyla sralamal bir tablo ortaya kar. rnek olarak bir ayakkab markasnn tantlmas iin yaplacak eylem plan olsun. Profesyonel bir reklm ajansyla temas kurulmas Pazar aratrmas yaplmas Mteri veri taban oluturulmas Gazetelere reklm verilmesi 25 22 18 12 puan puan puan puan

85

Sonular birden fazla strateji tespitini gerektirebilir. Saknlmas gereken ortak hatalar. Yneticiler aadaki problemlerin ortaya kmamasn salamaldrlar. (a) Katlmclar eitli nedenlerle olumsuz bir tavr sergileyebilirler. Bu durumda ynetici bu sorunlar katlmclarla grmelidir. (b) Katlmclar fikirlere kar fikirlerle cevap verebilirler. Bu durumda ynetici bu tr davranlarn fikir retimini olumsuz etkilediini, syleyebilir veya bu tr tartmalar gelitirme safhasna brakabilir. (c) Daha nce katlmclar ok fazla beyin frtnas seansna katldklarndan, katlm iin isteksiz olabilirler. Ynetici isteksiz katlmcnn nedenlerini anlamaya almaldr. Gelitirmeden sorumlu olacaklar seansn banda veya sonunda aklanmaldr. Sonular hakknda katlmclara bilgi verilmelidir. Beyin frtnasnn yararlar nelerdir? yi organize edilen bir beyin frtnasnn yararlar oktur. (a) (b) (c) (d) (e) (f) zmler hzl ve ekonomik olarak bulunur. Sonular ve zm yollar yeni ve beklenmedik olmaktadr. Problemle ilgili daha geni bir fotoraf ortaya kmaktadr. Takm iindeki hava daha ak olmaktadr. Takm problemle ilgili sorumluluu paylamaktadr. Takm zmle ilgili sorumluluu paylamaktadr.

Hangi tr sorunlar, beyin frtnas yntemiyle zlebilir? Prosesin gelitirilmesi, organizasyonun yaps, iletiim, mteriler, alanlar, stratejiler, rnler, kalite ve dier ktlarla ilgili sorunlarn tamam beyin frtnas yntemiyle zlebilir. Aada baz rnekler bulunmaktadr. (a) (b) (c) (d) (e) Verimliliimizi nasl arttrabiliriz? Karllmz nasl arttrabiliriz? Gelecek be yllk vizyonumuz nasl olmaldr? Kalitemizi nasl arttrabiliriz? Iskartalar nasl azaltabiliriz?

Beyin frtnas eitim srasnda bir snma arac olarak kullanlabilir.

86

TRIZ
Giri nsanlar problem zme ve bilimsel dnme zerine ok uzun zamandr almaktadrlar. Bu almalardan bir ksm rutin reetelerle dnme ve problem zmeyi hedeflemektedir. Dier taraftan, dnme ve problem zmenin beyinle ilgili olduunu savunan, psikologlar, konuyu genetik adan ele almaktadr. Dolaysyla ok farkl iki kaynaktan iki farkl sav ortaya atlmaktadr. Birinci sav ablonlatrlabildiinde yaratc problemleri zmek mmkndr demektedir. kinci sav ise yaratc problemlerin zm iin kiinin genleri nemlidir demektedir. TRIZ nedir? TRIZ diye ad geen bir dnce sistemi, daha ok teknik problemleri zmek iin onlar ablonlatrmay hedeflemektedir. TRIZ problemleri ikiye ayrr. Halen ablonla zlen standart problemler: Bu tr problemler, konuyu bilen herkes tarafndan zlebilen problemlerdir. zm iin kitaplar ve dier eitim aralar yardmc olarak kullanlr. rnek olarak bir kt balya konveyr tasarlamak iin gl fakat 200 devir/dakikalk bir motor gereklidir. Elektrik motorlarnn hzlar yksek olduundan, problem, hzn nasl drleceidir. zm, bir dili kutusu kullanmaktr. Uygun lde, arlkta, devirde, momentte vs. ihtiyaca uygun bir dili kutusu kullanlrsa problem zlr. Bu bak as iletmelerdeki gnlk sorunlarda kullanabileceimiz mesleki baz teknikler olduunu sylemektedir. zm bilinmeyen veya kestirilemeyen problemler: Bunlara yaratc problemler denir. Modern ada yaratc problem zme, beyin ve kavrama arasndaki ba nedeniyle, psikolojinin alanna sokulmutur. Beyin frtnas ve deneme yanlma yntemleri, problem zmek iin kullanlan dier yntemler arasndadr. Problemin karmaklna bal olarak denemelerin says deiebilir. Eer zm kiinin uzmanlk alanna giriyorsa, denemelerin says daha az olacaktr. Eer zm kiinin uzmanlk alan dndaysa denemelerin says artacak ve kiinin sezgileri ve kiinin yaratcl dorultusunda sonulanacaktr. Bazen bir mr bile zm iin yetmeyecektir.

Yaratclk ve sezgi gibi psikolojik unsurlarn, bir kurulu iinde, dier insanlara retilmesi ve aktarlmas ok zordur. Psikolojik ataleti ve tecrbesi iyi olan birinin varl durumunda, zm bulunabilecektir. Hlbuki sistematik dnme biimleri iletmelerde daha ok kullanlmak durumundadr. Bilimsel ve teknolojinin snrlar her geen gn genilemektedir. Buna ilave olarak psikolojik ataletin snrlaycl nedeniyle, ideal zmn, kifin uzmanlk alan dnda olduu durumlar vardr. Makina konusunda uzman olan bir dehann, ideal zm elektromekanik olan bir problemi zmesi mmkn mdr? Bu tr problemler innovasyon denilen zmleri getirirler. nnovasyon kavram son yllarda olduka youn biimde kullanlmaktadr. zet olarak daha

87

nce bir konuda dnlmeyeni bulmak olarak da anlmaktadr. Fakat biz basit bir zmden en karmak olana ve icatlar da iine alan her trl yenilie innovasyon demekteyiz. Bunun yannda i hayatnn iinde kullanlmakta olan yntemler, sreler, eitli pazarlama teknikleri gibi daha ziyade teknik olmayan konularda innovasyon yapmak daha kolay grnmektedir. nemli olan nokta, innovasyonun ortaya kmas, konulara bilimsel yntemlerle yaklap onlar analiz etme yeteneimize baldr. TRIZ in yaratcs Genrich S. Altshuller Genrich S. Altshuller, psikoloji zerine kurulu olmayan, teknoloji zerine kurulu olan daha iyi bir yntem gelitirdi. Genrich S. Altshuller eski Sovyetler Birliinde 1926 da dodu. Skuba dalyla ilgili ilk kefini 14 yanda iken yapt. Hobisi yznden makina mhendisi oldu. 1940 da denizci olarak, patent brosunda alt. Grevi patent bavurularna yardmc olmakt. Bazen sorulara cevap bulmas isteniyordu. Problem zme merak yznden, standart problem zme yntemlerini rendi. Psikolojik donanmn 20. yzyln ihtiyalarna cevap vermediini grd. Aadaki artlarn yerine getirilmesi durumunda patent almaya yarayacak yaratc problemlerin zlebileceini anlad: 1. Adm adm ilerlendiinde ve sistematik olunduunda. 2. deal zme gtrecek bir rehber bulunduunda. 3. Psikolojik donanma gerek grmeden, zm tekrarlanabilir ve gvenilebilir olduunda. 4. Konuyla ilgili bilgilere eriildiinde 5. cada katkda bulunacak fikir retildiinde. 6. ablonla problem zme tekniindeki gibi genel bir yaklam olduunda. 5 yl sresince, Altshuller, 200,000 zerindeki patenti tarayarak, problemlerin nasl zldklerine bakt. Bunlardan 40,000 patentin yaratc dnme yntemiyle zldn grd, dierleri sadece eski zmlerin gelitirilmi olan trevleriydi. Altshuller in dikkatini eken noktalardan biri, yaratc tr problem zmlerinin, baka problemlere yol amasyd. Yani yaratc tr problemin zm, ortaya baka bir problemi daha karmaktayd. rnek olarak bir rnde salaml hedeflerken verimde kayp olumas bu trden elikilerdendi. Altshuller, bu bulular sektrne bakmakszn gruplara ayrd. Baz problemlerin eitli sektrlerde benzer ekilde defalarca zldn grd. zm iin 39 eit sorun yaratan parametre ve 40 temel zm nerisi olduunu fark etti. 1960 larda ve 1970 lerdeki almalarnda zmleri 5 farkl zorluk seviyesine ayrd.

88

1. Seviye: Uzman tarafndan bilinen yntemlerle yaplan, rutin tasarm problemleri. Bunlarn zm icat niteliinde deildi, zmlerin % 32 si bu kapsama girmekteydi. 2. Seviye: Endstrinin kendi bildii bilgi snrlar iinde, bilinen zmler zerinde kk deiikliklerin yaratlmasyla zlen problemlerdi. Bir miktar uyarlama gerektirmekteydi. Bulunan zmlerin 45% i bu kapsam iine girmekteydi. 3. seviye: lgili sanayi dalnn dnda fakat dier sanayiler tarafndan bilinen bilgilerle, mevcut sistem zerinde deiiklik yaplmas yoluyla zlen problemlerdi. Sektrsel farkllk nedeniyle ortaya kan elikiler giderilerek kullanlmalar mmkn olmaktayd. Patent brosuna gelen zmlerin % 18 bu seviyedeydi. 4. seviye: Yaplacak ii tamamen yeni bir yntemle yapan zmlerdi. zm teknolojiden ok bilimdeki gelimelerle mmkn olmaktayd. Bu tr zmler icat niteliinde olmaktayd. Gelen zmlerin % 4 gibi az bir miktar bu seviyedeydi. 5. seviye: Nadiren ve tesadfen bilimdeki bir icatla ilgili olarak yeni bir sistem uygulanmas eklindeki zmler % 1 i bu seviyesindeydi.

Altshuller, seviye ykseldike zm iin daha ok bilgiye ihtiya olduunu ve nihai zm ncesi, daha ok zm denemesi yaplmas gerektiini gzledi. Bulgular aada tablo 1 de zetlenmektedir. Bu tablo iletmelerin 1nci 2nci ve 3nc seviye iinde zm retebileceklerini gstermektedir. Tablo 1. Bulularn seviye dalm Buluun Genele Bilgi kayna Seviye zorluk gre % dalm derecesi 1 Grnen zm 32% Kiisel bilgi 2 Kk gelime 45% irket ii bilgi Endstride bilinen 3 Byk gelime 18% bilgi 4 Yeni kavram 4% Endstri d bilgi Bilinmesi gereken 5 Keif 1% bilgiler

Yaplan zm yolu teebbs 10 100 1000 100,000 1.000.000

Altshuller mhendislerin karlatklar sorunlarn % 90 nn, daha nce baka bir yerde daha karlaldn grd. Eer mhendisler, en alt seviyeden balayarak ideal zme doru giderlerse, kendi bilgi ve tecrbeleri ile irket iindeki, endstri iindeki veya baka bir endstrideki bilgilerden yaralanarak pek ok sorunu zebilirler. Bu istatistik bilgi kt fabrikalar iin irket olarak problem zmnde hangi noktaya kadar ilerleyebileceimizi gstermesi asndan nemlidir. Bazlar TRIZ

89

konusunu kmserler ve uygulanmas imkn olmadn dnrler. Bu tablo bunun ne kadar yanltc olduunu gstermesi asndan da nemlidir. Farkl sektrlerde kullanlan rneklerden biri verilmektedir. Yeil konservelik biberin ekirdeklerinin karlmas iin uygulanan bir yntem, biberleri 8 bar basn altna almak ve sonra aniden basnc kaldrmaktr. Biberler nce bzlrler sonra gbeklerindeki ekirdek ksmndan patlayarak ayrlrlar. Bu teknik, alet yapmnda kullanlan suni elmaslarn, tahrip grmeden doal yzeylerinin ilenmesi iin de kullanlmaktadr. Fakat alnan patentler farkl sektrlere ait ortak rneklerdir. Altshuller problemleri, elikileri ve zmleri ayrtrarak TRIZ adn verdii bir yntem gelitirdi. Yaratc problem zm teorisi, ideale doru gitme TRIZ teorisinin baz kanunlar vardr. Bunlardan biri gelimelerin ideale doru gitmesidir. deale gidi, sistem revize edildike sistem iindeki yararl etkilerin giderek artmas ve olumsuz etkilerin azalmasdr. Ui yararl etkiyi, Hi. se olumsuz etkiyi temsil etmektedir.

Yararl etkiler sistemin almasna olumlu katkda bulunan etkilerdir. Verimlilik, dayankllk, ksa srede iin yaplmas gibi. Olumsuz etkiler ise maliyet, enerji tketimi, kirlilik, tehlike gibi etkilerdir. deal durumda olumsuz etkiler sfra inmi ve ortada sadece yararl etkiler kalmtr. rn gelitirme byle olmaktadr. Tasarm asndan mhendisler daha byk karlar ve azaltlm maliyetleri, iilii, enerjiyi, malzemeyi ve dier zararl etkileri azaltp gelime salamaldrlar. deal son rn, faydas olan fakat makinas olmayan bir rn olacaktr. Zemberekli saatten elektronik saate gei byle bir gelimedir. Yukarda bahsedildii gibi, Altshuller birinci tip problem zmne uygun bir teori gelitirdi. Aadaki metot olduka basit ve insanlarn standart mhendislik parametrelerini kullanarak problemleri formle etmelerine yardmc olacaktr. Problem zmede kullanlan TRIZ algoritmas Problemin cinsine gre 5 basamakl bir yntem kullanlr. Ak olmayan bir problemin altndaki problem grlebilir hale gelir. Temel basamaklar unlardr. 1. 2. 3. 4. 5. Problemi formle et. Problemi bir modele dntr. Modeli analiz et. Fiziksel ztlklar paralara ayr. deal zm formle et.

90

Sorun yaratan 39 mhendislik parametresi Altshuller in tespit ettii ve neredeyse tm alanlarda problem yaratan 39 parametre aada listelenmitir. Bu parametreler problemlerde karlalan ortak sorunlar olmaktadr. 1. Hareketli cismin arl momenti nedeniyle problem yaratr. 2. Duran cismin arl ataleti nedeniyle problem yaratr. 3. Hareketli cismin uzunluu hareketi engellediinden sorun yaratr. 4. Duran cismin uzunluu sorun yatr. 5. Hareketli cismin alan bykl nedeniyle sorun yaratr. 6. Duran cismin alan bykl nedeniyle sorun yaratr. 7. Hareketli cismin hacmi bykl nedeniyle sorun yaratr. 8. Duran cismin hacmi bykl nedeniyle sorun yaratr. 9. Cismin hz duruma gre sorun yatr. 10.Kuvvet in bykl veya kkl sorun yaratr. 11.Bask, basn bykl veya kkl sorun yaratr. 12.Bir cismin ekli sorun yaratr. 13.Cismin kararll duruma gre sorun yaratr. 14.Cismin mukavemeti duruma gre sorun yaratr. 15.Hareketli cismin dayankll soruna neden olabilir 16.Duran cismin dayankll sorun yaratabilir 17.Scaklk sorun yaratabilir 18.Parlaklk sorun yaratabilir 19.Hareket eden cismin harcad enerji sorun yaratabilir 20.Duran cismin harcad enerji sorun yaratabilir 21.G harcamas sorun yaratabilir 22.Enerji kayb sorun yaratabilir 23.Malzeme kayb sorun yaratabilir 24.Bilgi kayb sorun yaratabilir 25.Zaman kayb soruna neden olabilir 26.Madde miktar sorun yaratabilir 27.Gvenilirlilik sorunu yaanabilir 28.lm doruluu sorunu ortaya kabilir 29.malat doruluu ortaya kabilir 30.Cisme etki eden zararl faktrler olabilir 31.Zararl yan etkileri olabilir 32.retilebilirlilik sorunu yaanabilir 33.Kullanlllk sorunuyla karlalabilir 34.Tamir edilebilme veya edilememe ortaya kabilir 35.Adapte edilebilme veya edilemem yaanabilir 36.Cihazn karmak yapda olmas sorun olabilir 37.Kontroln karmak yapda olmas sonucu kabilir 38.Otomasyon seviyesi sorun olabilir 39. Verimlilik sorunu yaanabilir.

91

Yaratc zme gtren 40 prensip nceki satrlarda sorun olabilecek parametreler incelenmiti. Teknik bir zme gitmek istediimizde 39 parametreden biri veya birka karmza dikilecektir. Altshuller dnya apndaki patentleri de tarayarak, 40 maddeden oluan TRIZ prensiplerini ortaya att. Bunlar problemleri zmek iin kullanlabilecek, zm arayan kiiye yardmc olabilecek trde prensiplerdir. 39 parametreyle nasl baa klabileceinin zmleridir. TRIZ zmlerini alp icat yapmak gibi bir duyguya kaplnmamaldr. Birinci neden icatlar iin sadece % 5 ini oluturmaktadr. kinci neden ise icatlar yapanlar TRIZ tekniklerinden haberdar deillerdi. Aadaki zm nerileri sistematik yaklaldnda insanlarn zme ulaabileceklerini gstermesi asndan nemlidir. Ayrca 1. Paralara ayrma a. Bir cismi veya sistemi bamsz paralara ayr. b. Bir cismi paral yap. c. Bir cismin paralln arttr. rnekler: Kt retimi karmak ilemler gerektirir. Her bir ilem, bir aamada zlr. Kt makinasnda tek motorlu tahrik sisteminden makinalarn bymesi ile paral yaplarak muti-drive sistemine geilmitir. Son yllarda her vals ayr motorla tahrik edilmektedir. 2. Ayrma, uzaklatrma a. Bir cisimden, ona olumsuzluk yaratan ksm ayr. b. Asl gerekli olan paray, dierlerinden ayr. rnekler: Hurda kt ilenmesi srasnda elyafn iindeki kirlilikler temizlenmektedir. Hurda kd pten ayrarak gerekli ksm ayrlr. 3. Lokal kalite a. Bir cismin veya sistemin yapsn dzenli/homojen bir durumdan dzensiz/heterojen bir duruma getir. b. Sistemin farkl paralarna farkl grevler ykle. c. Paray, sistemin en uygun yerine yerletir. rnekler: Kimyasallarn iyi karmas ve elyafn homojen dalm iin bteler kartrlr. Ar ve hafif kirlilikler, ayr kademelerde kirlilie uygun olarak ayrlr. Kimyasal dozaj pompalar kullanm amacna en uygun yere yerletirilir ve kimyasallar oradan beslenir.

92

4. Asimetri a. Simetrik bir paray asimetrik bir para ile deitir. b. Mevcut para halen asimetrikse, asimetri derecesini deitir. rnekler: Pompa emilerinde, asimetrik redksiyonla emiteki akn hava yapmas nlenir. Uzun elein (SONSUZ KAPALI HALKA) taklabilmesi iin, elein simetrik ase yaps ie engeldir. Baz paralar sklerek asimetrik yap oluturulur. Asimetrik yk dalm ile sarsak elekler altrlr. Asimetri derecesi deitirilerek eleme daha iyi hale gelir. 5. Birletirme a. Birlikte i yapmalar iin benzer paralar bir araya getirmek. b. Benzer hedefler iin birlikte davranmak rnekler: Hamur kasas iine kesafet dzenleyici paralar yerletirilmitir. letme ve bakm elemanlarnn problem zmlemede takm almas yapmalar verimlilii arttrr. 6. Genelletirme, yaygnlatrma Cisme pek ok grev ykleyerek eleman saysnn azaltlmas rnekler: Baz bakm kimyasallar hem temizleme, hem de koruyucu zellie sahiptirler. 7. Yuva iine alma a. Bir cismi baka bir cismin iine yerletir. b. Bir cismi baka bir cismin iindeki boluktan geir. rnekler: Teleskopik yapdaki asansr hidrolik silindirleri ve vinlere ait teleskopik yaplar bykl azaltrlar. Sandkl ek yatlar ilave saklama hacmi kazandrrlar. 8. Kar arlk uygulama a. Kaldrma kuvveti yaratan bir etkiye kar, baka bir dengeleyici arlk kullan. b. Yer ekimi, kaldrma kuvveti, srtnme kuvveti gibi etkilere kar telafi edici zmler gelitir. rnekler: Forkliftin arka tarafna denge arl koyarak daha kk bir forkliftle daha byk arlklar Forkliftin devirmeden kaldrmak mmkndr. Rulmanlar yalayarak, yataklar srtnmesiz hale getirilirler.

93

9. n kar harekette bulunma

a. nceden nleyici davranta bulun. b. Eer cisim bir kuvvetle karlaacak ise, buna kar bir kuvveti balangta yarat. rnekler: Prefabrik fabrika binalarnda, at makaslar sehime kar n gerilimli olarak retilirler. elik btelerde basnca kar takviye kemerleri kullanlr. Proaktif bakmn amac arzay nlemektir. 10. n davran sergileme a. Gerekeni grp nceden yap. b. Nesneleri ve ileri eylem sralamasna gre ve uygun tarzda diz. rnekler: Montaj hatlar bu fikre uygun alrlar. Planl bakm uygulamalar bu tr davranlardr. 11. nceden tedbir alma Olacan nceden varsayarak acil durumlara hazrlkl ol. rnekler: Yedek para bulundurmak bu tr tedbirlerdendir. Back-up ilemleri yapmak bu tr tedbirlerdendir. Yangn sndrme sistemleri ve sigortalama ilemleri 12. Epotansiyellik yaratma alma artlarn yle deitir ki srekli ayar ihtiyac ortadan kalksn. rnekler: Regle valsleri Pnmatik bir dzenekle elein/keenin kamasn nlerler. Bu durum elek/kee emniyeti iin gereklidir. Tm kontrol sistemleri bu amala kurulurlar. 13. Tersini yapma a. Problemin zm iin nerilen yolu brakarak ters ilemi yap. b. Hareketli para sabit evre yerine, hareketli evre sabit para uygula. c. Paray ters evir. rnekler: lere bal olarak, ii ofis yerine, sahadan ynetmek veya evden ynetmek Jumbo valsi tornaya tamak yerine, tornay Jumbo valse tamak.

94

14. Kreletirme a. Keli kenarlar yuvarlak kenarlarla deitir. b. Bilyeler, roleler ve spiraller kullan. c. Lineer hareketi dner harekete evir. rnekler: Kdn tampona sarlmasyla kilometrelerce kdn stoklanmas mmkndr. Aralara aerodinamik yap kazandrmak iin yaplan kavisler srtnmeyi azaltr. 15. Dinamikletirme a. Hareketli bir cismin performansn arttrmak iin evresini ve artlar otomatik olarak deitir. b. Bir cismi elemanlarna ayrarak pozisyonlarn birbirine gre hareket ettir. c. Bir cisim hareketsizse hareketli hale getir veya yer deitir. rnekler: Kurutma gruplarnda havbe iindeki artlar dzenlemek iin otomatik havalandrmalar bulunur. Hamur kasas iindeki basn ve seviye kontrol sistemleri birbirlerine gre davranarak kontrol yaparlar. Kmr kazanlarnda cruf bloklamamas iin hareketli zgaralarla tahliye edilir. 16. Ksmi veya ar hareket stenilen etkiyi % 100 salamann zor olduu durumlarda hareketi basitletir ve sadeletir. rnekler: Pompas emiindeki hamur seviyesi deitiinden, herhangi bir mekanizma gerektirmeyen sabit seviye kasas ile doru basn deeri yakalanr ve doruluunu bozmaz. 17. Baka bir ly kullanma a. Bir hat boyunca zorlanarak hareket eden bir cisimde, hareketi iki boyutta yap. b. Tek katl montaj yerine iki katl montaj kullan. c. Cismi evir veya kendi dnne brak rnekler: Yol yapmnda en ksa yolun deil en az eimli yolun tercih edilmesi. Baskl devrelerin iki katl yaplmas klmeyi getirmitir. Direksiyonlar dn sonras kendisini toparlar. 18. Mekanik vibrasyon a. Bir cismin salnmasn sala

95

b. c. d. e.

Eer salnm varsa, frekansn ultrasonik oluncaya kadar arttr. Rezonans frekansn kullan Mekanik vibratrler yerine piezovibrator lerden kullan. Ultrasonik vibrasyonla birlikte elektromagnetik alan kullan

rnekler: Depremde binalarn salnmalar krlmalar nler bu nedenle esnek yaplar kullanlr Titreimli baklar daha iyi i yaparlar 19. Periyodik hareket a. Srekli hareketi kesikli olanla deitir. b. Zaten periyodik bir hareket varsa frekansn deitir. c. mpalslar arasna ilave olarak palslar yerletir. rnekler: Pnmatik cvata skma aparatlar ve darbeli matkaplar daha iyi i yaparlar. Alarm sinyalleri kesikli olduklarnda daha iyi fark edilirler. Deiik sinyaller farkl frekanslarda ayni kablo zerinden gnderilirler. 20. Yararl hareketin devamll a. Tam kapasite ile alan bir sisteme sreklilik kazandr. b. Bo ve ara hareketleri yaptrma. rnekler: Tempolu alan bir makinaya gereksiz duru verilmemelidir. 21. Seri davran Tehlikeli ilemleri hzla geitir. rnekler: Makina hzlanrken tahrik ksmnda doal rezonans frekansnn hzla geilmesi. 22. Zarar kara dntrme a. Zararl faktrler ve evre etkilerinden pozitif sonu kar. b. Zararl bir faktr baka zararl bir faktrle birletir. c. Zararl faktr zararsz olacak boyutta byt. rnekler: Atk ktlardan yeni kt yaplmas. Yksek frekans uygulandnda metallerin eritilmesi mmkn olmamaktadr, s yzeyde kalmaktadr. Bu zellik frekans daha da arttrlarak yzey sertletirilmesinde kullanlmaktadr. 23. Geri besleme a. Geri besleme uygula.

96

b. Eer geri besleme varsa tersini yap. rnekler: Tm sre denetimlerde uygulanmaktadr. 24. Arabulucu a. Bir ii aktaracak arabulucular kullan. b. Bir cismi dierine, kolayca ayrlabilecek ekilde, geici olarak bala. rnekler: Tm katalizrler reaksiyona girmeksizin sreci kolaylatrrlar. Boraks metallerin veya camn erime noktasn aa drerek enerji tasarrufu salar. Hekzan (solvent) yan kspeden ayrlmasna yardmc olur 25. Self-servis a. Kendi iini kendisi yapan veya kendi tamiratn kendisi yapan trde nesneler yap. b. Artk malzeme veya enerji kullan. rnekler: Otomasyon sistemleri kendi diyagnostik raporlarn verir. Doal gaz evrim santralleri verimli olarak bu sayede alrlar. 26. Kopyalama a. Karmak ve pahal olan, ucuz ve basit olanla deitir. b. Bir nesneyi optik kopyas ile deitir. c. Grnr kopyalar infrared veya ultraviyole kopyalarla deitir. rnekler: Plastik malzemeler para imalatn ucuzlatmtr. ablon olarak kopya grntler ve yazlmlar kullanlmaktadr. 27. Pahal ve uzun mrl yerine ksa mrl ucuz malzeme kullanma Pahal bir paray ucuz bir para ile deitir. rnekler: Kt mendiller ve peeteler tekstillerin yerini almtr. Suni deri retimi snrl olan gerek derinin yerine kullanlmaktadr. 28. Mekanik sistemi deitirme a. Mekanik bir sistemi optik veya akustik sisteme evir. b. Bir cisimle etkileecek elektrik, manyetik veya elektromanyetik alan kullan. c. Alanlar deitir. Duran alanlar hareketli alanlarla

97

Sabit alanlar zamana gre deienlerle Rasgele alanlar yapsal alanlarla deitir. Ferrromanyetik paralarla alanlar kullan

rnekler: Mekanik snr alterleri, endktif veya optik yaklam detektrleriyle deitirilmitir. Elektromanyetik dalgalarla alan sistemler bulunmaktadr. 29. Pnmatik veya hidrolik yap Kat olan paralar gaz veya sv ile deitir. rnekler: Paketlemede ve izolasyonda kullanlan kpk ve dier hafif malzemeler. Pnmatik ve hidrolik g aktarma sistemleri 30. Esnek diyafram veya ince film kullanma a. Geleneksel yaplar esnek diyaframlarla deitir. b. Esnek filmlerle malzemeyi ortamdan yalt. rnekler: Bitkiler zerine uygulanan polietilen film tabakas oksijen geirgenliini i (su) tabakasna gre daha iyi yaptndan bitki geliimine katkda bulunur. Su artmnda ince bir zar iinden su moleklleri geirilerek kaliteli artm yaplr. 31. Gzenekli malzeme kullanma a. Bir cismi gzenekli hale getir veya gzenekli malzemeler ilave et. b. Halen gzenekli ise gzenekleri arttr. rnekler: Aktif karbon filtreler ne kadar gzenekli iseler o kadar iyi filtre ederler. (Ameliyathane havalandrma nitelerindeki mikrop tutucu HEPA filtreler.) 32. Rengi deitirme a. b. c. d. Bir cismin rengini veya ortamn deitir. Grnmesi zor cisimlerin saydam/yarsaydamln deitir. Grnmesi zor sre veya cisimler iin boya kullan. Bu tr katk ve boyalar halen kullanlmakta ise floresans katklar kullan

rnekler: Ikta parlayan tm boyal malzemeler grnlrl arttrrlar. Ia gre renk deitiren camlar n etkisini azaltrlar. 33. Trdelik salama Ana cisim/madde ile etkileime giren cisim/madde bulunmas halinde, her ikisinin de davranlarn birbirine yakn malzemelerden se.

98

rnekler: Sistemde dolaan suyun Ph deerine gre boya ve kimyasal kullanlr. 34. Paray reddetme veya yeniden tamamlama a. Bir para kullanlamaz duruma geldii an derhal deitir b. Tkenmi olan dolusu ile deitir. rnekler: Bozulan makina yann yenilenmesi Boalan aknn doldurulmas 35. Bir cismin fiziksel ve kimyasal durumunu deitirme Bir maddenin toplam durumunu deitir. Younluk dalm, esneklik derecesi, scaklk gibi. rnekler: Istarak ileme, toz niastann su ile piirilerek zelliinin deitirilmesi (tutkal) veya asit ile kavrularak daha gl dekstrin tutkal retilmesi. Rulman deiiminde scaklktan yaralanma 36. Faz dnm Bir maddenin faz deitirmesi srasndaki davranndan yararlan. rnekler: Klimalarn almas bir gazn basnla sv hale getirilmesi ve daha sonra basnc alnarak gaz haline gelmesiyle ortaya kan davrana baldr. 37. Isl genleme a. Is ile genleen veya bzen malzeme kullan. b. Isl genleme zellii ok farl olan malzemeler kullan rnekler: Baz kar lastiklerinde havann soukluu ile daha ok ortaya kan iviler kullanlmaktadr. Bimetal termometreler farkl metaller birbirine aklarak alrlar 38. Gl oksitleyiciler kullanma a. b. c. d. Normal havay oksijence zenginletirilmi olanla deitir. Zengin havay oksijenle deitir. Bir cisme havada veya oksijen iinde iyon radyasyonu uygula. yonize oksijen kullan

rnekler: Kaynak srasnda oksijen kullanlmas Artmalarda kullanlan oksijen salayc ekipmanlar evreye yarar salamaktadr.

99

39. evreyi deitirme a. Mevcut ortam pasif olanla deitir. b. Prosesi vakum altnda yap. rnekler: Gazl (pasif ortam) ve vakumlu kesiciler, yk altnda, elektrik devrelerinde, devreyi ama ve kapamada kullanlrlar. Kontaklarn mrn uzatmak ve ark olumasn nlemekte kullanlrlar. 40. Kompozit malzeme kullanm Homojen malzemeleri, Kompozit (birden fazla maddeden oluan) malzemelerle deitir. rnekler: Alaml metallerle yaplan uak paralar. Kum, imento, demir karmyla yaplan beton inaatlar. Yukarda anlatlan 40 deiik zme gtren neriden mutlaka biri veya birka tm yaratc zmlerin bulunmasnda bir ekilde kullanlmtr. Birounda zm birbirine etki eden nesnelerin hareketlerine bakarak, istenmeyen veya yetersiz hareketlerin ztt veya younlatrlm hali uygulanarak gidermitir. rnlerin evrimi Altshuller, binlerce patenti tarayarak, teknolojik sistemlerin zaman iinde nasl gelitiklerini inceledi. Bunun iin 8 yapsal form buldu. nsanlarn ne dndklerinden ziyade nasl dndklerini anlayarak, gelecek iin bir yol haritas izdi. Gelecek teknolojileri bilmeden, bir kii sistematik olarak gelecekteki teknolojileri retebilir. Tablo 5 te 8 yap rneklerle grlmektedir.

100

Tablo 5. Teknolojik sistemlerin evrimi

Yap rnek 1.aama. Bir sistem henz yoktur, fakat onun ortaya kmas iin nemli artlar olgunlamaktadr. 2. aama. Yksek seviyedeki gelime nedeniyle yeni sistem grnr fakat gelime yavatr. 3. aama. Toplum yeni sistemin deerini anlar. 4. aama. Orijinal sistemle ilgili kaynaklar sona erer. 5. aama. Gelecek nesil sistem eskinin yerini almak iin ortaya kar. 6. aama. Eski sistem yeni sistemle birlikte snrl da olsa kullanlr.

1.

Teknoloji doar, byr olgunlar ve ker

1. Umak iin elle yaplan tecrbeler baarszlkla sonuland. 2. Wright kardeler saate 30mil hzla utu. 3. Askeri amal uular 1. dnya savanda kullanld. Mali kaynaklar saland ve saatte 100 mil hza kld. 4. Aa ve tahta malzeme ile aerodinamik hz limitine ulald. 5. Metal gvdeli uakla kefedildi. 6. eitli tip uaklar gelitirildi fakat ilk uaklar hala kullanlyor.

2. Artan idealite 3.
Alt sistemlerin gelimesindeki dzensizlikler ztlklar Dinamizm ve kontrol edilebilme giderek artmaktadr.

ENIAC bilgisayar 1946 da tonlarca arlktayd. 2008 te bir avu ii bilgisayar, pek ok zellik kazand halde bir ka yz gram gelmektedir. Alt sistemlerin farkl mrleri vardr. lkel alt sistemler toplam sistem geliimini belirler. Ortak hata, yanl alt sistemi gelitirmektir. Kt aerodinamik yap eski uaklarn motor glerini arttrma almalar nedeniyle geri kalmtr.

4.

Hzlardaki arta ramen hz kontrol hassasiyeti artmaktadr.

5.

Artan karmaklk Stereo mzik sistemleri hoparlr, AM/FM radyo, kasetalar, CD alar vs birletirme yoluyla ilavesiyle karmaklamt. MP 3 alarlarla klerek sadeleti. sadelemektedir . Paralarn uymas ve lk otomobillerde amortisr olarak elik yaylar kullanlmaktayd. Halen uymamas amortisrler kullanlmaktadr. elik yay kullanm helisel yayn geliimine gelimeye neden neden oldu. olmaktadr. Makro sistemlerden mikro sistemlere Odundan, kmrden doalgaza hatta mikro dalgaya gei verim getirdi. gei, performans arttrd. nsan faktr azalarak otomasyon faktr artmaktadr. amar ve bulaklar nce makinayla sonra otomatik makinalarla ykanmaya balad.

6.

7.

8.

101

SEBEP-SONU diyagramlarnn kullanlmas

Sebeplerin ortaya karlmas Sebep-sonu diyagram bir sonucu yaratan tm nedenlerin bulunmasna ynelik ynetim aralarndan biridir. Problem zmnde yaplacak ilk basamaklardan biri olarak kabul edilir. Problemi yaratan ana nedenlerin hemen grlmesine ve acil zm bulunmasna yardmc olur. Bu diyagramn hazrlanmas problemin anlalmasnda da nemli rol oynar. Sebep-sonu diyagramna bazen balk klna benzemesi nedeniyle klk diyagram da denmektedir. Tokyo niversitesinden kalite ynetimi konusunda uzman olan Profesr Kaoru Ishikawa tarafndan bulunmutur. Bir problemin anlalabilmesi iin ne kadar karmak faktrn rol oynadn grmek veya gstermek asndan nemli bir aratr. Problem zme konusunda gelimi lkelerde yllardr gvenle kullanlan bir yntemdir. Bir problemin zm iin ilk olarak yaplmas gereken ilerden biri problem yaratacak tm nedenleri ortaya koymaktr. Sebep-sonu diyagram zerinde, nedenlerin tamam yer alacaktr. Bu nedenlerin etkilerinin byklkleri Pareto analizi ile sralanmaldr. Pareto analizi sonucu tespit edilen en nemli neden, zme balamak iin balang noktasn oluturacaktr. Sebep sonu diyagram u nedenlerle nemlidir.

Problemle ilgili bir fotoraf oluturur. Ekibin dikkatini zel bir sorun zerine toplamaya yarar. Takm ruhunu glendirir.

Sebep-sonu (Klk) diyagramnn hazrlanmas aamada olur. 1. Birinci aamada ana omurgann oluturulmas gerekir. rnek problemde kt kopmalar incelenmektedir. Bu omurga problemin geneli ile ilgili tm verilerin yer alaca ana hattr. Aslnda problemin genel tanmn oluturur. Bu konuda rnek sebep sonu diyagram yaplmas konuyu belirgin hale getirecektir. Kt makinasnda kt kopmalarnn fazla olmas nedeniyle, kopmalarn azaltlabilmesi iin bir alma yaplmas sz konusu olsun. Ana omurga aadaki ekilde grlecei gibi Kt kopmalarn azaltma adn alr. (ekil 1)

ekil 1: Sebep sonu diyagram ana omurgas 2. kinci aamada ise, problemi yaratan ana etkenler diyagram omurgas zerine ilenecektir. Bu etkenler detaya girilmeden ana balklar oluturur. Bu balklar unlar olacaktr.

102

(Pulper ve kaba temizlik) Dm ve topaklanmalarn nlenmesi (nce temizlik) Yabanc maddelerin uzaklatrlmas (Approach flow ilemleri, tme ve karm) Hamur hazrlama (Approach flow ilemleri-temizlik) Hamurda son ileme (Elek alt su sistemi-white water kontrolu) laymn nlenmesi (Hamur kasas) Hamur kasas iindeki ak dzeni (Elek partisi) Elekte formasyon (Pres partisi) Preslerde suyun alnmas (Kurutma gruplar) Kurutma dzgnl

Ana etkenlerin omurga zerine oturtulmasyla ekil 2 deki yap ortaya kar. 3. nc basamak ana etkenlere bal yan unsurlar gstermelidir. Bu durumda ekil 3 de grlen balk kl yaps ekillenmi olacaktr.

ekil 2. Omurgal yap Grld gibi yapy belirleyen unsur srecin kendisidir. Bu yap her zaman kullanlabilecek, sreteki tm sebepleri ortaya koyan ve sreci anlatan bir ema ortaya karmaktadr. alanlarn konuyu ayrntlaryla grmelerini salamaktadr. Bir A4 kd zerine bu kadar youn bilginin baka bir yntemle sktrlabilmesi mmkn deildir. Sebep sonu diyagram temel emalardan biri olarak her zaman iletmeciye yardmc olacaktr. Her elemann bir konuyu ayni ekilde anlamas olduka zordur. Hele bylesine bir konuda unutulan bir parametrenin olmas mmkn grnmemektedir. Ak emas veya sre zerindeki deiiklikler deitirilerek kullanlmaya devam edilmelidir. olduunda kolayca

103

yi bir sebep-sonu diyagramnn tm ihtimalleri gstermesi beklenir. Bu emalarn eksikleri olabilecei daima bilimsel kukuculuk adna dnlmelidir. Konunun iyi anlalmad zamanlarda bu tip eksikler ortaya kacandan diyagramn hazrlanmasnda katlm ve yapc eletiri nemli olacaktr.

ekil 3 Klk emasnn detaylandrlmas

104

AKI EMASI HAZIRLANMASI

Ak emas kt retimi gibi bir srecin (srecin) analiz edilmesinde kullanlr. Bu analiz srasnda sre bamsz faaliyet paralarna ayrlr. Ayrlan paralar, aralarndaki ilikiye gre dizilirler. Ak emas ona bakan kiinin srecin detaylarn grmesine yarar. Srecin iyi bilinmesi emann hazrlanmasnda n kouldur. Bu nedenle dier problem zme aralarna gre hazrlanmas daha zordur. Sre olarak boyann veya niastann hazrlanmas, tme ilemleri, kt makinas zerindeki ilemler alnabilir. Hatta bobin makinasndaki ilemler veya bir makinann sklmesi ve taklmas gibi aktivasyonlar da ak emas ile anlatlabilir. Ak emasnda ilemleri ifade edebilmek iin kendine has retilmi sembollerden yararlanlr. lemlerin aralarnda birbirleriyle olan ilikiyi gstermek iin oklar kullanlr. Sonuta ortaya kan resme ak emas ad verilir. Bu ema sreteki her ilemi tam olarak temsil eder. Ak emalarnda ilemleri gstermek iin kullanlan sembollerin standart semboller olmas gerekmez. Baz bilgisayar yazlmlar ncesi dzenlenen ak emalarnda standartlatrlm semboller kullanlmaktadr. nemli olan her ilem trne verilecek semboln anlamnn biliniyor olmasdr. rnek olarak 45 sembolden oluan bir akm emas sembol sistemi iletmede karmak semboller sisteminden daha yararl olabilir. Standart sembollerden rneklerle aada ak emasnn oluturulmas anlatlacaktr. Kt retimi yannda organizasyon ii faaliyetleri gstermek iin de ak emalar kullanlr. Organizasyona ynelik faaliyetler ok eitlilik gsterir. Bunlardan bazlar karmak trde ve zamanla deiim gsteren faaliyetlerdir. Bu deiimler bazen d dnyadan kaynaklanr ve kanunlardaki deiiklikler gibi zoraki dzenlemelerdir. Dier i dinamiklerle ortaya kan deiimler daha iyiyi yakalama amacn gder. Deiimlerin esiri olmak yerine onlar kontrol altna almak, onlar anlamak ve ne yaplacana karar vermek ynetimlerin temel grevlerindendir. Byle durumlarda ak emalarnn yeniden dzenlenmesi gerekir. Atlmas gereken admlar ak emas ile daha iyi grlecektir. zetle akm emalarnn yararlar,

Durum hakknda genel ve ortak bir alglama biimi getirmesi, Bireysel bilgi ve beceri yerine grubun bilgi ve kapasitesini ykseltmesi, zm iin ortak bir karara varlmasna yardmc olmas, Takm almalarnda uzlama salanmasna yardmc olmas, Bunlardan da nemlisi kiilerin bir dnme sistemi ve mant iinde dnmesine katks olmasdr.

Ak emas dzenlendikten sonra srecin netlik kazanmas nedeniyle, ak emas ilgili kiilerin kullanmna sunulmaldr. Bunun amac,

105

Srece aina olmayan yeni kiilere sre hakknda bilgi vermek letmenin standartlamasna ve verimlilie katkda bulunmak

Ak emas dzenlemek iin kat kurallar yoktur. Bunun iin aadaki basamaklar uygulanr. Yaplacak i ksa bir cmle ile tanmlanmaldr. Balatc ilemle ak emasna balanmaldr. Ardk her ilemi yazlmaldr. lem iin seenek sz konusu olduunda ak emas asl seenekle devam eder. 5. Sre bir sonula sona ermelidir. imdi basamaklar bir rnekle anlalr hale getirmek gerekmektedir. rnek olarak boya hazrlanmas sreci verilecektir. Boya hazrlanmas iin ak emas hazrlamak ncelikle ak emas hazrlanmasnda srecin bir hikyesi vardr. Bu hikye szl olarak ortaya konulmal ve sonra ekillendirilmeye balamaldr. Konu boya hazrlamak olduu iin bu ii bilen bir kii hikyeyi anlatmaldr. Bu ite sre emas kullanlacaktr. 1. 2. 3. 4.

Srecin hikyesi Gnlk T1 mavi boya tanknda, seviye boya hazrlama noktasna dtnde, boya hazrlama ilemi balar. Boya stok tanklarnda eitli renk boyalar vardr. Hazrlamak istediimiz mavi boya iin T3 stok tanknn kndaki V3 vanas alarak P3 boya pompas altrlr. Bu boya, T2 hazrlama tankna baslr. Her bete 100 litre boya hazrlama tankna gnderilir. 100 litre boya basldktan sonra, sra su alma ilemine geer. 100 litre boya iin 3 ton su alnmas gerekir. Boya pompas durduunda hazrlama tank kartrcs K2 almaya balar ve V6 su vanas alr. 3 ton su hazrlama tankna gnderildiinde V6 su vanas kapanr. Su vanasnn kapanmas asetik asit tank kndaki V5 vanasn aar ve asetik asit pompas almaya balar. Her litre boya iin 2 litre asetik asit

106

alnacandan, 100 litre boya iin 200 litre asetik asit alnr. Asetik asidin alnmas bittikten sonraV5 vanas kapanr ve p5 pompas durur. Bu arada K2 kartrcs 1 saat kartrma ilemi yapar. Bir saatin sonunda boya hazrdr ve T1 gnlk boya tankna V2 vanas alarak P2 pompas ile transfer edilir. Ak emas izimi 1. lk aama olarak srecin ifade edili ekli Boya Hazrlanmasdr. 2. Sreci balatc ilem olarak boya tankndan gelen alak seviye alarm alnr. Bu alarm boyann bittiini deil boya hazrlamak iin harekete geilmesi gerektiini belirtmektedir. O nedenle gnlk boya tanknn boalmas beklenmez. Boyann hazrlanmas iin geecek sre iinde boya sistemde kullanlacaktr. Bu tr d dnya tarafndan bize gnderilen, sre balatc bilgi ve veriler iin zel bir sembol olarak keleri yuvarlatlm bir kutu kullanm tercih edilmitir. aretin iine gerekli olan ifade yazlmaldr 3. Ardk ilemlerin yazlmas, Buradaki ilemler bizim kontrolmz altnda yaplan ilemlerdir. lemler yazlrken ak ve net ifadeler kullanlmaldr. Yoruma yol aacak ifadeler kullanlmamaldr. rnek olmas asndan bu ilemler iin aadaki sembol kullanalm.
Boya Aktarma Pompasn altr

4. lemler bazen seenei olan bir soru ile kesilirler. Yola devam edilecek mi yoksa ilemden klacak m gibi iki seenekten birinin seilmesi gerekir. Yola devam etmek iin en nemli seenek akn srmesini salar. kinci seenek ise ya sonlanmayla ya da ayr bir ak emasna ynlendirilerek ilemler yaplr. rneimizde aktarlacak boyann miktar sorgulanacaktr. Mavi boyann 100 litre baslmas tamamlandnda ilem yoluna devam edecektir. nc basamak ana etkenlere bal yan unsurlar gstermelidir. Bu durumda Bu ilem iin aadaki yaygn kullanlan sembol seelim.

Boya 100 litre alndm

5. Sre bir sonula sona ermelidir. Bu rnekte boyann hazrlanmas iin gerekli olan ilemler ve zaman sona erdiinde sre sona erer. imdi ekteki ekil deki ak emasn boya hazrlama sreci iin bir btn halde grmek mmkn olacaktr. Akm emas sre tamamlanana kadar olan

107

tm ana grevleri tanmlamaktadr. Bu ema bir ablon olarak srecin tekrarlanmasnda hataszl salar. Sre zerinde zaman iinde aamalar tespit edilebilir. Bunlarn dzeltilmesi yeni deiikliin ilenmesiyle salanr. Sre baka srelerle ilikilendirilmeye baladnda ema hazrlamak ciddi alma gerektirir. Byle durumlarda alt sreler paralara ayrlarak ayr ayr dzenlenmelidir.

Boya hazrlama sreci

108

PARETO ANALZ
Kt fabrikalar gibi 24 saat alan proses sanayilerinde sorunlarn says daima birden fazladr. Byle durumlarla karlaldnda hangisinin daha ncelikli olduunu bilmek zor olabilir. Pareto kural byle durumlar iin kullanlabilecek tekniklerden biridir. Bu kural sorunlarn % 80 inin problemlerin % 20 sinden kaynaklandn syler. Dier bir deyile problemler olmakla birlikte sorunu vahim hale getiren nedenlerin arlklar eit deildir. zm iin en nemli etkeni bulup nce onu ortadan kaldrmak gerekir. Daha sonra srayla dier nedenler zerine gidilmelidir. Pareto analizi bilimsel olarak doru tahminde bulunmann yannda, hayati deere sahip olan tespit edip, nemsiz olanlar ayrmaya yarar. Bunun anlam nemsiz olan sorunlarn zlmemesi deil zme nemli olanlardan balanmasdr. Hayati deere sahip olan nedenlerin bilinmesi bir iletme iin son derece nemlidir. Bunun yannda dier problemler iin nem sralamas yaplmas konulara bilinli yaklam salar. Tm bunlarn yaplabilmesi iin veri toplama aamas olmal ve problemlerin arlklar bu verilere gre deerlendirilmelidir. Veri toplanmas sonucu, en nemli olandan balayarak azalan dzende bir bar grafik oluturulmaldr. Bu ubuk grafie PARETO grafii denir.

50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 1 2 3 4

Sol taraftaki en yksek bar en ncelikli ele alnmas gereken konuyu temsil etmektedir. Pareto kural 80/20 kural olarak ta bilinir. Vilfredo Pareto (18. yy.) Avrupadaki varlk dalmn inceledi ve varlklarn % 80 inin nfusun % 20 sinin elinde olduunu grd. Bu yzylda yaplan dier almalarda da 80/20 ilikisi grlmekteydi. Yneticiler zamanlarnn % 80 ini ilerin % 20 si iin harcamaktadrlar. irketler siparilerin % 80 ini mterilerinin % 20 sinden salamaktadrlar. Bu ve benzeri almalar Pareto kuraln doruladndan bu kural ynetim kltrnde kabul grmtr. Seenekler kullann. arasnda bir tercih yapmanz gerektiinde bu kural

Bir problemin zm iin birden fazla seenekle karlaldnda veya beyin frtnas seans sonucu oluan seenekleri deerlendirirken Pareto kuraln kullanmak uygun olacaktr. Beyin frtnas gibi fikir retmekle ilgili bir seansn sonunda gelitirilmeyi bekleyen bir dizi seenek bulunacaktr. Liste ok uzunsa, bu listeyi kullanlabilir hale getirmek iin ksaltarak seeneklerden en az nemi

109

olanlar deerlendirme dna alnmaldr. Bunlar tamamen atlmamaldr, nk elde bunlar deerlendirecek l yoksa nemini llendirmek mmkn olmaz. Bunlar, mevcut seeneklerden baarl sonu alnmad takdirde daha sonra ele almak zere bir kenara braklmaldr. Kalanlarla ilgili veri toplayarak azalan deerlere gre bar grafikle veriler ilenmelidir. Grup almas yaplyorsa, hazrlanan grafik, zerinde allacak bir ara olacaktr. Bununla ilgili almalar ve raporlar dzenlenmelidir. Aada Pareto analizinin iyi anlalabilmesi iin bir rnek sunulmaktadr. rnek olarak durua neden olan ve retimi aksatan nedenlerin aratrlmas alnmtr.

Elek ve kee temizlikleri Mekanik arzalar Elektrik arzalar Souk hava artlaryla ilgili sorunlar Elektrik kesintileri Personel hatalar Ham madde yokluu Su yokluu Yedek para yokluu Yardmc malzemelerin yokluu Besleme yaplamamas

Listenin ksaltlmas sonucu nihai bir liste ortaya karlmaldr.

Elek ve kee temizlikleri Elektrik kesintileri Mekanik arzalar Yedek para yokluu

Bu listeden sonra veri toplama aamasna geilmelidir. Bu almalarda her maddenin arl ortaya konulmal ve her maddenin ne kadar durua neden olduu belirtilmelidir. Daha sonra sonular bar grafie ilenmelidir.

Mekanik arzalar 275 saat Elek ve kee temizlikleri 242 saat Elektrik kesintileri 197 saat Yedek para yokluu 96 saat

Pareto grafii durularda en byk zaman kaybna neden olan problemi gstermektedir. Mekanik arzalarn azaltlmas yolunda gelimeler salandktan sonra baka bir analiz yaplarak sorunun giderilip giderilmedii grlmelidir. kinci, sorunun artk en byk sorun olduu da teyit edilmi olacak ve en byk sorun olarak ele alnacaktr.

110

300 250 200 150 100 50 0 Mekanik arzalar Elek ve kee temizlikleri Elektrik kesintileri Yedek para yokluu

111

KKEN ANALZ
BLMSEL PROBLEM ZME YNTEM VE ARIZADA KULLANILMASI Koruyucu Elektrik Bakm (KEB) teknii kullanlan yerlerde, elektrikle ilgili arzalarn minimuma indii bilinmektedir. Bununla birlikte kt fabrikalarnda elektrikli ekipmanlar, mekanik, hidrolik ve Pnmatik balantlarla karmak yaplar meydana getirirler. Arzaya yol aacak noktalarn ok olduu durumlarda, sorunlu noktann tehisi, arzann kaynann ve nedeninin tespit edilmesi nem kazanmaktadr. Arza kaynann tespit edilmesi ve gereken nlemin alnmas, ayn arzann tekrarlamas riskini ortadan kaldrmaktadr. Sadece byle durumlar iin gelitirilecek bir yntem belirlenmesi nemli olmakla birlikte, bu yntemin tm sorunlar karsnda kullanlabilmesi ve bir yaam tarz haline getirilmesi de nemlidir. Btn dnyada Bilimsel problem zme yntemi ad ile pek ok meslek erbab ve aratrmac tarafndan ska kullanlmakta olan bilimsel dnme ve problem zme yntemi, Trkiye deki endstri mhendislii dndaki okullarda retilmedii iin kt fabrikalarnda kullanlmamaktadr. Bu ynteme yakn dnme sistemi gelitirmi tecrbeli kimseler, yntemin baz basamaklarn bilmeden de olsa kullanmaktadrlar. ISO 9000 almalar da aslna bu yntemin baz paralarn kullanmaktadr. Tm kt alanlarnn yararlanabilecei bu yntem, elektrikle ilgili sorunlarda kullanlmas amacyla aada sunulmaktadr. Bu yntemden yola klarak, sistematik bir bakm teknii gelitirilmitir. Sorunun analizi yoluyla, sorunu ortadan kaldrma olarak zetlenebilecek bu bakm tekniine, Kken Analizi demek daha doru olacaktr. Bu yntemde takip edilecek 7 basamak bulunmaktadr. Basamaklar sras ile unlardr: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 1. Bilgi toplama aamas Sorunun nemini kavrama aamas Parametreleri kavrama aamas Problemin kaynan yakalama aamas Sorunu giderme aamas Yaplanlarn dorulanmas aamas, (test amas) Kken analizi yaplmas Bilgi toplama aamas

Bu aamada eitli sorular sorularak bunlara cevaplar aranr. Bu sorular unlar olabilir: Arzann olu hikyesi nedir? Arza ncesi veya srasnda kayda gemi lm deerleri ve alarmlar var mdr? Ekipmana ait dokman/dokmanlar var mdr? Ekipmann gemii ile ilgili hikye bilgileri var mdr? Ekipmann alma ekli nasldr?

112

 2.

Daha nce benzeri bir ekipman zerinde yaanlm bir tecrbe var mdr? Sorunun nemini kavrama aamas

Sorunun neminin kavranmas, retimin durmamas asndan nemlidir. Kt fabrikalarnda retimin sreklilii arzu edilir. Baz arzalar retimi durdurmazlar. Bazlar ise retimin bir parasn durdururlar. Fabrikann tamamn durduracak arzalar da yaanabilir. Bu artlar altnda aadakilere benzer sorularn cevaplarnn bilinmesi gerekir. 3. Sistemin arzaya tahamml nedir? retim nasl yaplacaktr? almayan arzal ksma nasl mdahale edilecektir? Sorunun kayna ne olabilir? Parametreleri kavrama aamas

Elektrikle ilgili sorunlar, mekanik sorunlardan farkllklar gsterirler. Bu iki sorun tipine ait farkllklar ksaca aada zetlenmitir. Elektrikle ilgili sorunlarda sorunun kolay tehis edilememesine ska rastlanr. nk sorunu yaratan sebepler genellikle grsel deildirler. Yani ortada sorun vardr, fakat sorunlu ksm ile ve nedeni ile ilgili ipucu nadiren grlr tiptedir. Bu nedenle sorunu bulmak zaman alr. Sorunu ve nedenini bulduktan sonra zme ulamak daha ksa srede olur. Mekanik sorunlarda ise sorunlu para grlmekte ve sebepler tahmin edilebilmektedir. Sorunun giderilmesi sreci mekanik paralardaki tahribatlarn bykl, skme takma ile ilgili zorluklar, takmlarn hazrlanmas, eleman ihtiyacnn okluu gibi nedenlerle uzundur.

Arza tehisinde bilimsel yntemin kullanlmasn gerektiren sebeplerin banda, sonuca ksa zamanda ulamak gelir. Benzer durum, kt iletmecisi iin de geerlidir. Kt kalitesindeki dkln cevab hemen verilemeyebilir. Bu gibi durumlar sorunun tehisi iin zaman ihtiyac yaratr. Sistematik dnce gelitirilmesi hantal bir yntem deil aksine, sonuca doru ve abuk ulalmasn salayacak, salkl bir yntemdir. Sistemi oluturan parametrelerin bilinmesi seeneklerin ayklanmas kolaylaacaktr. sayesinde, ortaya kacak

llebilecek parametreler nelerdir? Gerekli test aletleri nelerdir, bunlar elde var mdr? llmek istenilen deerler llebilecek midir, fiziksel engel var mdr? llecek deerleri elde etmenin baka bir yntemi var mdr? llebilen deerlerden hangileri beklentiler dorultusundadr? Bu sorun ile benzer sonucu yaratacak arzal baka bir para olabilir mi? ki sorun st ste gelmi olabilir mi? Bunlardan hangisi olay asl balatan durumundadr?

113

Sistemi bir btn olarak alglamak ve alt paralarn grevlerini bilmek, sorunlarn giderilmesine yardmc olacaktr. Bu nedenle dier zamanlarda eitim yaplacaksa, eitimin kiinin eksiini kapatmaya ynelik olmas arzu edilir. Genel eitimlerin yararlar olduka az olmaktadr. (Not: Bu yntemin kapsamna, bilimsel olmad iin girmemekle birlikte, yaplacak alma srasnda, ilk aamada gzlenecek renk deiimi, koku, ses, scaklk gibi fiziksel bulgulardan yaralanlabilir.) 4. Problemin kaynan yakalama aamas

Bir nite zerinde ortaya kan bir sorun, mercek altna alndnda, genellikle birden fazla kusurlu nokta olduu grlr. nitenin bu artlar altnda u ana kadar nasl alt tartlr. Bu durum, arzann kayna asndan kafalarn karmasna neden olur. phesiz her tespit, deerli bir veri olarak alnmak durumundadr. Fakat gerek nedenlerin yakalanmas iin daha tede birtakm almalarn yaplmasn gerekir. Bu almalardan biri, sistemin nitelere blnerek, olayn/arzann, sistemin hangi ksmnda olduunu tespit etmektir. Bu sayede arzal ksmn bir btn iinde bir keye sktrlmas salanmaldr. (rnek: Motor, besleme kablosu, MCC arasnda arzann sktrlmas gibi.) Alt paralara doru arzann sktrlmas mmkn olduunca srdrlmelidir. Yukardaki rnekte, motorda arza tespiti yaplmsa, motor zerindeki aratrmay gene sistematik olarak srdrmek gerekir. 3 numaral basamaktaki sorular, motor iin de tekrarlanmaldr. Bu aamada yaplacak test ve gzlemler, yeni verilerin ortaya kmasna katkda bulunur. Bu testler daha detayl olmak durumundadr. Not: Elektrik ile ilgili sorunlarda problemin kayna aratrlrken, bazen iki bulgudan hangisinin asl balatc olduu karabilir. ine su girdii iin devre d kalan bir motor ile devre d kald iin zerine su taarak, iine su giren bir motorun durumu buna rnektir. Bu gibi durumlarda kken analizi farkl zmler nerir. Bu nedenle problemin kayna net olarak ortaya karlmaldr. 5. Sorunu giderme aamas

Arzal bir ekipmann zerinde dzeltici ilem yaplmadan ekipman altrlmamaldr. Gerekli dzeltici alma bazen basit bir ayar, bazen de arzal parann yenilenmesidir. Sorunun nedeni bulunduktan sonra, bu soruna yol aan neden de aranmaldr. Arzalanan bir kartn bulunup, yerine yedek kartn taklmas kken analizcisi iin yeterli deildir. Kken analizi kavram bu nedenle yeni bir bakm anlay olarak bakmcnn karsna kmaktadr. 6. Yaplanlarn dorulanmas aamas, (test amas)

Tamirat sonras ekipman veya cihaz zerinde testler ve deneme altrmas yaplmas gerekmektedir. Deneme altrmasnn sonucunda, ekipmandan beklenen alma performans istenilen dzeyde olmaldr. alma tekrarlanarak sonucun alndna emin olunmaldr.

114

7.

Kken analizi yaplmas

Kken analizi daha nceki bakm tekniklerine gre bir yenilik olarak gelmektedir. Arzann kkeninde neyin yatt aratrlmaldr. Ksaca olayn tekrarlamamas gerekir. En son basamak kken analizi gibi grnmesine ramen, birinci basamaktan itibaren kken analizi balamaktadr. Motor neden yanmtr, para mrn tamamlam mdr, bu durum standart sapma iindemidir? Bu sorular olayn hikyesini aa karan trdendir. Bu sorulara cevap bulunamad takdirde, yaplan ilemler sadece basit bir tamirat olay olarak kalacaktr. Sorun baka baz olaylarn bir ncs de olabilir. Bu sorundan yola klarak baka baz olaylarn nne gemek mmkn olabilecektir. Sorunlara bak asn deitirecek bu dnme yntemi pek ok sorunun nceden tespit edilebilmesine yardmc olacaktr. Erken uyar almak daima felaketlerin nne geilmesine ve olaylarn denetim altnda tutulmasna yardmc olacaktr. Arza zerine bakm teknii en kt bakm teknii olmakla birlikte, ne kadar koruyucu bakm yaplrsa yaplsn, sfr arza ile iletmeyi gtrmek de imknsz gibidir. En iyi yntem, koruyucu bakm uygulamak, arzalardan ders kartarak, arza saysn istatistiksel olarak minimuma indirmektir. Kken analizi, arzalardan ders karlmas iin gelitirilmi en uygun yntem olarak yaygnlamaktadr. Bir olayda zm iin birden fazla zm nerisi ortaya kabilir. Bu nerilerden her biri, farkl harcama ve duru sresi gerektirecektir. zmn vadesi uzunsa ve bedeli fazla ise bazen arzann giderilmesi ile yetinilir. Genellikle duru sresinin uzunluu nedeniyle bir sipariin zamannda yerine getirilememesi gereke olarak gsterilir. Fakat bu durum daha sonras iin olayn tekrarlamasn engellemez ve baka siparilerin ertelenmesine de yol aar. Kken analizi, ncelikle olaydan dersler karlmasn hedeflemektedir. Bu sayede ekipler hatalardan ders kararak kendilerini gelitirler ve srekli renen ekipler haline gelirler.

115

MHENDSLK ANALZ TEKNKLER

1. Ktle veya madde balans hesab niversitelerde mhendislere matematik derslerinde trev, entegral, diferansiyel denklemler, kompleks matematik gibi pek ok konu okutulur. Tm konular, adlarnn ve konularnn karmaklklarna ramen, sistemleri zmek amacn gder ve genellikle toplama ve karma ilemlerinin daha gelimi durumlardr. Kt fabrikalarnda, matematik tekniklerinden en basit olan aritmetiksel toplama ve karma ilemleri yaygn olarak kullanlr. Bir mhendisten beklenen matematiksel ilemleri kullanabiliyor olmasdr. Hele konu aritmetikse bunun daha iyi yaplyor olmas gerekir. Fakat kt fabrikalarnn durumuna baklnca mhendislerin aritmetik ilemleri bile rahata kullanabildiklerini sylemek zordur. Aritmetiksel ilemlere bazen parmak hesab da denir. Parmak hesab ile bakkal hesab birbirine kartrlmamaldr. Bir mhendis parmak hesabn ok iyi yapabilmelidir. Ktle balans, basit aritmetiksel ilemlerle yaplabilecek etkili tekniklerden biridir. Parmak hesabna ok uygun bir analiz tekniidir. Bir sisteme giren madde miktar ile sistemden kan madde miktarnn eit olmas gerekir. Buna maddenin saknm prensibi de deniyor. Yani bir madde vardan yok olamaz veya yoktan var olamaz. Buna benzer ekilde enerji balans, entropi balans gibi analiz teknikleri de bulunmaktadr. ok nemli olmas nedeniyle madde balans zerinde durulacaktr. Enerji balans da ikinci srada yer alr ve madde balans hesaplarndan hi farkl deildir. Madde balansnn forml aada verilmitir. Bir sisteme (Ekipmana) giren madde miktar veya tonaj = Sistemden (Ekipmandan) kan madde miktar veya tonaj Madde balans analizinin amac boru kesitlerini doru tespit etmek ve pompa hesabn doru yapmaktr. Bu ekilde en verimli sistem tasarm yaplm olacaktr. Bu hesaplamann projelendirmenin banda yaplm olmas gerekir. Madde balansnn yaplmas gereken durumlar aadadr. Kapasitenin yetersiz kald dnlen, dar boaz yaratan noktalarda ktle balans hesab yaplmak zorundadr. letmede kapasite art yaplmak istendiinde tekrar tm ktle balans hesaplar yeniden gzden geirilmelidir. Enerji tasarrufu yaplmak istendiinde, pompalarn verimlilii zerinde alma yaparken, madde balans hesaplar mutlaka yeniden yaplmaldr. Boru kesitlerinin en az kaypla seilmesi gereken durumlarda madde miktar nemlidir. Projelendirme hatalarnn ortaya karlmas asndan madde balans hesaplamalar yaplmaldr.

Yukardaki artlar madde balansnn enerji tasarrufu almalarnda ve verimlilik almalarnda dorudan kullanlmas gereken bir analiz teknii olduunu gsterir.

116

Madde balans hesaplar zellikle hamur hazrlama ksmnda mutlaka gzden geirilmelidir. Bu blgede her ilem kademesinde siteme giren ve kan madde miktarna gre projelendirme yaplr. Kesafetin srekli deiim gsterdii bu blgede kesafet deiimi ile birlikte sistemde dolaan kuru madde miktar deimese de baslan hamur miktarlar tonaj olarak deimektedir. Kesafet= Hamurdaki kuru madde miktarnn yzde olarak ifade edilmesidir. rnek: % 3 kesafetteki hamur % 97 si su olan hamurdur. Kesafetin her ilem kademesinde farkl olduu, bu nedenle akan hamur miktarnn her kademede farkl olduu, hamur hazrlama blgesinde, her kademe iin ktle balans hesab yaplmasn gerektirir. Balangta pulpere verilmesi gereken kuru madde miktar ile ie balanr. Kuru madde tonajndan pulper ii kesafet deerine gre pulpere su alnmas gerekir. Bu deer bir saatte pulpere girecek madde miktarn verir. Ayni ekilde pulperden bir saatte ekilecek madde miktar belirlenir. Bu tonaja gre pulper boaltma btesine veya ilk temizleme kademesine hamur basacak pompann hat kayplar da dikkate alnmak suretiyle kapasitesi belirlenmi olur. Burada kesafetin sabit tutulmas madde balansnn srekli doruluunu salar. stelik ar rejeklerin temizlendii temizleyiciye giren hamurun kesafetinin ve basncnn doruluu temizliin artlarndandr. Kesafetin dt durumlarda ncelikle madde balansnda deime olur. Kat madde miktar deceinden, baslacak hamurun tonajnn artmas gerekir. Bu durum daha ok enerji ekilerek daha az i yapmak anlamna gelir. lk gsterge pulper kndaki pompann yetmedii tarznda bir ikyettir. Hlbuki doru kesafette sorun yaanmayacaktr. Soruna zm getirilmemise ikinci ikyet temizleme kademelerinin iyi almad ynnde olacaktr. Sorun ileri kademelere tandnda, nc ikyet olarak toplamda hamur hazrlama kapasitesinin yetersiz kald fikri ortaya atlr. Son olarak da hamur hazrlamann iyi almad, kaliteli hamur hazrlamad ikyeti grlr. 2. Madde balans ve Pompa hesab Madde balans hesabndan sonu alnabilmesi iin aritmetiksel bir dizi ilemlerin daha yaplmas gerekir. Bu tekniin basitlii yannda etkinlii, enerji tasarrufu almalarna ve verimlilie katks, hesaplamalar bittiinde daha iyi ortaya kacaktr. Tanmlar, kavramlar ve varsaymlar mhendislerin bilmeleri gereken nemli konulardandr. Tanm ve kavram bilgisi yoksa matematik bilgisi ie yaramayacaktr. Tanm: Bir litre suyu (Hamuru) 100 metre yukarya bir saniyede karmak iin bir kilowatsaat enerji harcanr. Bu tanmda kayplar yoktur, verim 100 olarak alnr.

117

Varsaym: Suyun younluu = Hamurun younluu= 1 kg/litre Bu durumda % 4 kesafette bir pulperden saatte 200 ton hamur kmaktadr. Yani 100 ton hamurun iinde 4 ton kuru madde ve 200 ton hamurun iinde 8 ton kuru madde bulunmaktadr. Aritmetii geniletelim. inde bir ton kuru madde olan % 4 kesafetteki hamur miktar 25 tondur. Pulper kndaki temizleyiciye % 3 kesafette hamur gnderilmek isteniyor. Bunun iin hamura su verilmesi gerekir. Peki, ne kadar? 100 ton hamurun iinde 3 ton kuru madde istenmektedir. Buna gre 1 ton kuru madde iin hamurun miktar 33,33 ton olacaktr. 8 ton kuru madde iin hamur miktar 266,7 ton veya yaklak 267 ton olacaktr. Grld gibi pulperden 200 ton olarak kan hamura 66,7 ton su ilavesi gerekmektedir. Bir baka noktada kesafetin arttrlmas durumunda ne kadar hamurdan su ekilecei hesaplamalarla bulunabilir. Temizleyicinin giriindeki artlar olarak % 3 kesafette saatte 267 ton hamur olmas ve temizleyici giriinde 2, 5 bar basn istenmektedir. Temizleyici giriine kadar borularda 0,5 bar basn decei hesaplanmtr veya varsaylmtr. Ampirik olmasna ramen hata oran ok azdr. Bu durumda Pulper kndaki pompann bir saatte 267 ton hamuru 30 metreye basyor olmas gerekir. Dier bir deyile saniyede 74,2 litre hamur baslmaktadr. (Varsaym 1 bar=10 metre su basnc) (Gerekte 9,87 metredir.) imdi tanm kullanarak iin yaplmas iin gereken enerji hesabn yapalm. Saniyede 74,2 litre hamur, 30 metre yukarya baslmaktadr. Her iki deerin arpmyla saniyede 2226 litre-metre hamur basld ortaya kar. Tanm 100 metreye bir litrenin 1 saniyede karlmas olduundan yani 100 litre-metre saniye bir Kilovat saat enerji olduundan, gereken enerji 22,26 Kilovat saat olarak bulunur. Fakat pompa verimi dikkate alnmaldr. Bir forml ezberlenmeden sadece tanmla problem zlmtr. Peki, seilecek pompa gc yaklak ne olmaldr? Hamur pompas reticileri pompa nerirken ellerindeki seenekleri kullanrlar. Pompalar geni bir aralkta alabilirler. Ayni pompa muhtemelen 25 metreye 80 litre/saniye veya 20 metreye 100 litre/saniye su basabilecektir. Yaklak kelimesi bu nedenle kullanlmtr. Genellikle hamur pompalar ak fan tipli pompalar olduundan pompa verimleri dktr. Burada pompa verimini % 65 olarak alalm. ( Tecrbe ile bilinen pompa verimleri %60 ile % 85 arasndadr, varsaym) Bu durumda pompa gc 34,25 kilovat olacaktr. Bu pompaya uygun motor 37 Kilovat olmaldr. 3. Madde balansn salayan Pompa seimi imdi pompa firmalar arasnda seenekli teklifler varsa pompann az enerji harcayann semek bize den grevdir. Bir firma, pompasnn 28 kilovat saat enerji harcayacan dier firma ise ayni i iin 36 kilovat saat enerji

118

harcayacan sylyorsa arada 8 kilovat saat fark vardr. Pompa fiyatnn her iki firmada da eit olduunu ve firmalarn nerilerinde gvenilir olduklarn dnelim. Kt fabrikalar ylda 8000 (333 gn) saat kesiksiz alrlar. (Parmak hesab yapmak asndan bir baka varsaym 365 x 24 = 8760 saat) Bu pompa ylda 8000 x 8 = 64.000 kilovat saat fazla elektrik tketir. Bir kilovat saat elektrik 0,14 YTL ise Fazla tketilen elektriin yllk maliyeti = 64.000x0,14 = 8960 YTL olur. Trkiyede fabrikalardan birinde almakta olan bir pompada 34.000 YTL/yl kayp hesaplanmtr. Verimsiz pompasn bedelsiz veren satcdan pompa alnmalmdr? Hayr. Buradaki sorunu mhendislik almas ortaya karr ve zm teknik adamn parmak hesab kapasitesine kalmtr. Kim patronu bedelsiz pompa almamaya ikna edecek? Siz raporunuzu hazrlayp patrona aktarn. Kimse enayi deildir. Yukardaki hesaplamalar madde balans ve onunla birlikte kullanlmas gereken pompalama maliyetlerinin aritmetiksel olarak nasl yaplacan gstermektedir. Kt fabrikalar bu hesaplamalar yapmak zorundadr. Bu hesaplamalar dikkate alnmad iin Trkiye kt fabrikalarnda enerji tketimi dnyaya gre % 50 yksektir. (Ampullerden ziyade pompalar gzlem altna alnz.)

119

120

BLM 3 ETL ALANLARDA VERMLLK

121

122

TOPLAM VERML YNETM

Birinci blmde verimlilik zerinde durulmutu. Verimsizliin temel nedeni olarak da ynetimlerdeki yapsal ve strateji oluturmadaki eksiklik rneklemeli olarak anlatlmaktayd. Ynetimin verimsizliin kkeninde bu kadar byk boyutta etkili olmas Pareto kuralnn yani %80-%20 kuralnn ilemesindendir. nk ynetim en byk parametredir. Ondaki bir aksama btn etkilemektedir. Dier alanlarn kalabalk olmalarna ramen verimsizlie olan katks % 20 mertebesindedir. Ynetimin ald hangi kararlar verimsizlii bu boyuta getirmektedir? Gene nceki konularda ynetimlerin strateji gelitirirken eski teknikleri kullanmalar verimsizlik nedenleri olarak gsterilmiti. Ynetimin ald stratejik kararlardan bazlar firmann yapsal ekillenmesi zerinedir. Yapsal ekillendirmenin nasl yaplaca yatrmclar tarafndan iyi bilinmemektedir. Bir dier firmada yle olduu iin veya eski irket yaplanmas yle olduu iin, ya da profesyonel yneticinin kapasitesi o kadar olduu iin ok bilinen organizasyon emasna gre kadrolama alkanl bulunmaktadr. Bir yerlerde kullanlan bir model bir baka yere transfer edilerek baarl olmas beklenmektedir. Firmalar kadro saylar ve ynetim tekilatlar olarak birbirlerine eklen benzeyebilirler. Bu durum her firmann ayni baary yakalamasna yetmez. in yaps, yatrmn yapld blge, evresel ve iklimsel etkiler, ham madde kaynaklarnn farkll, yatrmn fiziksel boyutlar, mteri profili ynetimin dikkat etmesi gereken konulardandr. Firma ii uyum salanmas sz konusu olduunda fiziksel ve ekilselliklerin yannda kimyasal uyumalarda sz konusu olmaldr. Organizasyon iinde alt blmler yanl ilevlerle veya kendi dnya grlerine gre alyorlarsa, blmlerin ileyileri birbirlerini olumsuz etkiler. Ortaya sfra yakn sonu kmas muhtemeldir. Gnmzn ada ynetim teknikleri Trkiye'deki kt fabrikalar tarafndan izlenmemektedir. ISO 90002000 kalite almalarnn yaplabilmesi ve verimlilii olumsuz ynde etkilememesi yeni ynetim anlaylarnn bilinmesini gerektirmektedir. Hibir firma kendi performansyla ve benzer bir firmann performansyla mukayese iin gerekli veriye sahip deildir. Bunun arkasnda yatan temel neden performans bilgilerinin neler olduunun veya nasl lleceklerinin bilinmemesidir. Performans deerleri olarak retilen kt miktar ve baz kt parametreleri temel alnmaktadr. Kdn retim maliyeti, bakm maliyeti ve kalitesi ikinci plana itilmektedir. Performans dkl nedeniyle baz kt fabrikalar retimlerini durdurmaktadr. Performans lmnn yaplabilmesi iin pek ok firmada ynetim ve i srelerinin tepeden trnaa deimesi gerekebilir. Bu konular Birinci blmde yeterince ilenmiti. Yatrmcnn ve tepe ynetimin, nedenleri hakknda yeterince fikir sahibi olmad konular nedeniyle ortaya kan performans dklnn retimde alanlarn gayretiyle zlmesi mmkn deildir. Bu nedenle tepe yneticilerin eitimleri temel ilerden biridir. Oysa tepe yneticiler ii bildikleri dnlerek istihdam edilmektedirler. Bu durum yatrmcnn ve sanayinin kltr eksiklii ile ilgilidir. Bu arada tecrbesi nedeniyle eitim ihtiyac olmadn

123

syleyebilecek yneticiler de bulunabilir. Grev olarak st dzeyde bulunmak eitim an gidermez. Toplam Verimli Ynetim, Toplam Kalite Ynetimi ile ortaya km kavramlardandr. Birisi genelde ynetimde kalite art yakalamaya alrken dieri kalite artyla birlikte genelde verimliliin ve krlln arttrlmasn esas alr. Toplam verimli ynetimin yapaca dnmlerden biri retim personelinin kapasiteleri orannda koruyucu ve rutin makina bakm ilerine dhil edilmesidir. te yandan bakm elemanlarnn retim srelerine dhil edilmesi de ayni konu iindedir. Bu dnce makinalara bak asndan retim elemanlar ve bakm elemanlarnn birlikte ortak hedef zerinde almalarn gerektirir. Nihai hedef retimin ve bakmn ayni elemanlar tarafndan yaplmasdr. Japonlar tarafndan ortaya atlan Toplam Verimli Bakm kelimesi batllar tarafndan tercme edilmitir. Japoncada makinaya bakmak retim yapmak ve onun servis hizmetlerini vermektir. Byle olunca batllarn tercmesiyle retimi nasl planlayaca belli olmayan fakat retimi yrten bir bakmc rnei ortaya kmaktadr. Bu bak as ne mevcut retim elemanlarna, ne de bakm elemanlarna uygun bir kavram deildir. Bu nedenle Toplam Verimli Bakm (TVB) kelimesinin Toplam Verimli retim (TV) kelimeleriyle deitirilmesi gerekir. Kitapta TPM kavram karl (Total Productive Manufacturing, Total Productive Maintenance, Total Productive Management) her kelimenin tek bir hedef iin kullanlmas yolu seilmitir. kavramn birbirinden ayrlmas mmkn deildir. Dolaysyla iletmelerde i tanmlarnn ve blmlerin srelerinin yeniden yaplmas gerekecektir. te tek bir konudaki dnm karar bile fabrikann yapsn nasl deitirmekte ve mevcut kadrolarnn ncelikle dnme sitemlerinde byk dnmler olmasn gerektirmektedir. Kald ki daha nceki konulardan hatrlanaca gibi iletme elemanlarnn proje retmeleri gerekliliinden sz edilmiti. Bu durum iletmelerde ok ynl becerilere sahip alanlar olmasn gerektirmektedir. Fabrika kadrolarnn kalite dzeyinin hem bakm, hem proje, hem de retimi birlikte gtrebilecek seviyeye getirilmeleri mevcut bilinen sistemlere ne kadar benzemektedir? Klasik sistemde alan fabrikalar iin bylesine bir dnce, ynetim tarafndan radikal kararlar alnmasn gerektirir. Beynin problem zmeye altrlmad sistemlerde, dnmn kabulnde zorluk gibi olumsuz sonular ortaya kar. Bunun zm, gene toplam verimli ynetim tekniklerinin iindedir. Dnm hem yukardan hem de aadan olmak zere kk admlarla ve srekli olacak ekilde balatlmaldr. Kaizen denilen kavram bunun peindedir. Baka bir adan, 6 Sigma denilen ynetim anlay da srelerin kk admlarla fakat srekli olarak iyiletirilmesini amalamaktadr. Japonyada veya Amerika Birleik Devletlerinde gelitirilen ve isminin ne olduuna bakmakszn kiilerin kapasitelerini sonuna kadar kullanmay hedefleyen yeni ynetim biimleri ciddi dnmler nermektedir. Her eyden nemlisi firmalarn almalarna bir noktadan balamalar gerekmektedir. Balanlacak nokta olarak problem zme yeteneklerinin gelitirilmesi ncelikle nemlidir. Btn ynetim biimleri bu tr aklc

124

teknikleri ara olarak kullanmaktadrlar. Dnm bir sre olarak alglandnda ve Kaizen gibi eitli teknikler uygulandnda gelimeler daha kolay hale gelecektir. Aada Toplam Verimli Ynetimin ilgilenmesi gerekli konularla ilgili bir ema grlmektedir.
N T E L K S E L F A K T R L E R
T O P L A M V E R M L Y N E T M

S A Y IS A L F A K T R L E R
V E R M L L V E R M L L K K S E L P E R F O R M A N S

K A Z E N SREKL Y L E T R M E

M T E R K A Y E T L E R K A L T E Y N E T M K A L T E HATALI RN ORANI

HAM M ADDELER EN ER J M A L Y E T L E R L K L E R

T O P L A M V E R M L R E T M

D E R

R E T M S R E S T O P L A M V E R M L B A K IM T E S L M A T L A R STOK SRES SEVK SRES

K A Z A L A R IN S A Y IS I R S K Y N E T M G V E N L K A Z A L A R D A K K A Y IP S A A T L E R K R L L K

N E R L E R N S A Y IS I GAYR MADD V A R L IK L A R K O U L L A R I K A R IL IK L I L K L E R M O T V A S Y O N D Z E Y

ema: Toplam Verimli Ynetimin alma alanlar

125

KAZEN
Aada bir yaam felsefesi olan Kaizen verilmektedir. Burada ama Kaizen dersi vermek deildir. Onun ksa bir tantmnn yaplmasdr. Kaizen, sre kkenli iletme problemlerine ve iletmelerde verimliliin arttrlmasna yardmc olacak bir grtr. Japonlar tarafndan 2. Dnya Sava srasnda ortaya atlan ve srekli gelimeyi ifade eden bir kavramdr. Kai srekli ve Zen gelime anlamna gelir. En tepedeki yneticiden en alt temizlik iisine kadar her alan iine alan bir sistemdir. Kt fabrikalarnn sanayi alannda dnyaca kabul grm sistematik dnme ekillerini grmesi ve bunlardan yararlanmas gerekir. Kt fabrikalar bu tip sistemleri ynetim kararllklar ile uygulayabilir. Stratejik kararlar alnrken Kaizen uygulamasna geilmesi iin tepe ynetimin iin arkasnda duraca belirtilmelidir. Reengineering ve Kaizen birbiriyle ilgili fakat birbirine zt iki kavramdr. Reengineering kavram bir yapnn tamamen yklarak yerine yeni bir yap oluturulmasnn yollarn ve yntemlerini aklar. Kaizen ise var olan yap iinde nasl ilerleneceinin yollarn gsterir. Re-engineering iyileme umudunun mmkn olmad almayan sistemler iin geerlidir. Kaizen ise sistemin iyiletirilerek gelitirilmesinin mmkn olduu durumlarda alan sistemlerin performansn en st dzeye karmay amalar. Kaizen, her alan, dzenli ve srekli olarak sistemin paralar zerinde nerilerde bulunmas iin tevik eder. Bu durum iin kaynanda gelitirilmesini salar. Toyota, Canon gibi firmalarda, alan bana yllk ortalama 6070 neri kaydedilerek paylama alr. Bu nerilerin neredeyse % 99 u hayata geirilir. ounlukla neriler byk deiiklikler deildir. Tam tersine kk ve gelime ynnde nerilerdir. Konu olarak verimlilik, i gvenlii, zayiatlarn azaltlmas ve kapasite art zerinedir. retim ve pazarlama ile ilgili nerilerin yannda herhangi bir alanda gelime salayabilecek neriler beklenir. Bozuk deilse brak alsn mantnn tesinde Bozuk deilse daha iyi almasn sala nk mevcut alanla rekabet edemezsin mantn esas alr. Kaizen hem evde, hem ite uygulanabilir. Hem kurumsal hem kiisel olarak uygulanmas da mmkndr. Bu adan bakldnda bir yaam felsefesi olarak alglanmas daha uygun olacaktr. Uzantlar sosyal ve ekonomik boyutlardadr. Japonyann baarlarnn arkasnda bu grn pay byktr. Kaizenin gerekletirilebilmesi iin bir takm standartlarn konulmas ve bu standartlarn da zamanla gelitirilmesi gerekir. Bu amala eitim, ara ve gereler, bunlar izleyecek denetilere ihtiya bulunur. Kaizenin kk fakat sk admlar byk ilerlemelere yol aar. Zirveye trmanmak iin sistematik ve sabrl admlar atlmas gerekir. Kaizen'in getirecei kazanlardan nemli olanlar aada verilmitir. Kaizen zayiatlar azaltr. Kt kopmalarnn azaltlmas, kenar skartalarnn azaltlmas, durularn sayca azaltlmas, duru srelerinin

126

ksaltlmas, sevkyatlarn hzlandrlmas, srelere kalite kazandrlmas gibi konularda gelime salar. Kaizen retim ve stok alanlarnn kullanm irdeler, rn kalitesini tartr. Sermaye kullanm, i ve d iletiim, kapasite art, i gcnde yaanan kayplarn azaltlmas gibi konularda ilerleme salar. Kaizen byk sermaye ve uzun sre ile yaplabilecek ilerden ziyade kk hareketlerle derhal iyi sonular alnmasn salar. Bunun anlam byk yatrmlara gerek olmad deildir. Fakat Kaizenin konusu halen almakta olan iletmelerdeki iyiletirmelerdir.

Yukarda anlatld gibi Kaizen ortak akln kullanlmasndan ortaya kacak gelimeden yanadr. Ortak akl, ortak bir kltr birlikteliine doru yol alnmasna yardmc olur. Yaplan almalar yneten ve ynetilen elikisini azaltacak yndedir. alanlarnn seslerinin dinlendii ve i yerini sahiplendikleri bir yap ortaya kar. Eitim ve iletiim son derece yaygn ve nemlidir. Yneticilerin aaya doru ilgilerinin artmas ve alanlar ile ii paylamas onlarn bir paras durumuna gelmesi gerekmektedir. nerilerin derhal yaama geirilmesi yneticinin dier alanlarla ban arttracaktr. Sabahleyin ortaya atlan bir nerinin leden sonra uygulanmas gayretlerin artmasna yardmc olacaktr. alanlar sonular grdnde katlm artacaktr. Kt fabrikalar karmak tesislerdendir. Dier blmlerde karmakln nedenleri anlatlmaktadr. Kaizen gr kt fabrikalarnn retim yapsna ters dmez. ISO 9000 almalarna da ters dmemekte aksine onu desteklemektedir. Sistem dncesi ve sre kavramlar n planda olduu iin ada dier ynetim kavramlarna uygun bir anlay biimidir. Yneticilerin bu tip dnya leinde kabul grm ynetim kltrlerini anlamalar ve bunlardan kendi bnyelerine uygun olabilecekleri semeleri gerekmektedir. Kaizen, bir iletmede performansn ykseltilmesi probleminin zm iin uygun bir yntemdir.

127

DEER MHENDSL ve VERMLLK

Kt fabrikalarnda verimlilik yaratabilmek iin sadece Kt, Makina, Elektrik, Kimya gibi mhendislik dallarndaki bilgiler yeterli olmaz. Endstri mhendisliinde verimlilik zerine bulunmu yntemler vardr. Kt fabrikalar yneticileri endstri mhendisleri ile almadklar iin endstriyel zmlerde hakknda bilgi sahibi deildirler. Deer mhendislii bunlardan biridir. Birok durumda gereksiz harcamann tespit edilerek kslmasn hedefler. Eski bir tabir olan israfn nlenmesine, mhendislik asndan bir yaklam biimidir. Bu sayede bir deer oluturulmas sz konusudur. Deer mhendislii 2. dnya sava srasnda General Elektrik firmasnda balatlan baz almalar sonucu ortaya kt. Sava nedeniyle igc, ham madde ve para sknts vard. General Elektrik, alanlarndan bir ksmn bulunamayan malzemelerin yerine alternatif retmek iin grevlendirdi. almalar sonunda sadece imalatta kesikliklerin nne geilmi olmad, ayni zamanda rnde gelime, maliyetlerde dme olduu tespit edildi. Aray sonucu bulunan bu yntem, sistematik hale getirilerek adna Deer Analizi denildi. Dier firmalar tarafndan da kabul gren yntem, zaman iinde Deer Mhendislii adn ald. Deer Mhendislii almalar sonunda rn kalitesinde bir dme beklenmemektedir. Genellikle gereksiz tketimin nne geerek maliyetlerin drlmesi hedeflenir. Kt retiminde bunu salamann pek ok yolu mevcuttur. Malzemede alternatif yaratmak: Kt retimi eitli girdiler sonucu oluur. En byk girdi maliyeti ham madde ve kimyasal maddeler toplamndadr. En byk kazan en byk girdide salanabilir. Ham madde ve kimyasal maddelerdeki maliyet fazlal daha ekonomik olan alternatifi ile yer deitirmek suretiyle azaltlabilir. Ham maddesi hurda kt olan fabrikalarda, ham maddenin temininden balamak zere, ham maddenin kendisinde bile daha ekonomik olana doru aratrmalar yaplarak deer mhendislii almalar srdrlebilir. Bu almalar gerek iletme dnda, gerekse iletme iinde yaplacak aratrmalarla iki ynl olarak yaplmaldr. Girdiler byklk srasna gre sralanarak her girdi iin ayr alma yaplmas gerekir. retim verimlilii: retim verimlilii, retim hattnn, madde ve enerji balansnn gzden geirilerek yeniden tasarlanmasyla salanabilir. Gereksiz ekipmanlarn altrlmamas, ilem basamaklarnn azaltlmas ve gereksiz cihazlarn kullanmlarnn azaltlmasyla retim maliyetleri decek, retim kapasitesi, hz, gvenilirlii artacaktr. Bu amala kt retimi iin gerekli olan bilgiler ve dnyada kendini kantlam yntemler kullanlmaldr. Madde ve enerji balans hesaplar yaplarak iletme deerlerinin uluslararas kabul gren deerlere getirilmesi amalanmaldr. lave her ekipmann kalite yannda iletmeye olan etkisi ok iyi tespit edilmelidir.

128

Modler yapdaki alternatiflere ynelmek: Ekipman ve yardmc donanmlarn yapsnda modlerliin tercih edilmesi bata bakm ve yedekleme olmak zere pek ok konuda yarar salayacaktr. Modler yaplar alanlar tarafndan kolayca renilebilir ve anlalabilir yaplardr. Deitirilmeleri kolay ve yedek stok maliyetleri dktr. Bunun iin iletme standartlar hazrlanrken modler yaplara nem verilmelidir. Pazardan kaynaklanan talepler: Mterinin talebinin zerinde zelliklere sahip olan rnlerin getirisi yoktur. Mteri istemedii zellik iin ilave bedel demek istemez. Deer mhendislii pazarn yapsna uygun retim kalitesi iin hedefler tespit eder. Belirlenen kalitenin zerinde imalat yapmak, kullanlacak ham madde ve kimyasal maddelerin ar tketilmesine, ilem basamaklarnn uzamasna ve enerji tketiminin artmasna yol aar. Bu konuda kt fabrikalar laboratuarlar yannda AR-GE blm gibi zel birimler kurarak ok ynl almalar yapmaldrlar. AR-GE kavram kt sanayinde olmayan fakat verimlilik asndan zorunlu olan bir birimdir. Enerji verimlilii: rn, gerek retim srasnda gerekse kullanc tarafndan kullanlrken az enerji tketmelidir. Yukardaki ilk maddenin neredeyse tamam enerji tketimini azaltmaya yneliktir. Bu maddelere ilave olarak, alnacak yeni makinalardan beklenen zelliklerin banda fonksiyon ve hemen arkasndan enerji verimi gelmektedir. Ayni i yapacak iki farkl firma rnnden enerji tketiminde verimli olan tercih edilmelidir. Ayn ekilde rnn stoklanmas ve nakliyesi, ebat ve ekille son derecede ilikilidir. Kullanlacak i makinalarnn rn kolay hareket ettirebilmesi ve yklemeler srasnda ve pulpere alnrken hasar vermemesi nemlidir. Balya bykl optimizasyonu her iletme iin yaplmaldr. Balya iindeki yabanc kat maddelerin retimde temizlik aamalarn, arzalar arttrd ve krlgan olanlarn enerji kaybna yol atklar bilinmektedir. lk yatrm maliyetlerinde dklk: Gene yukardaki baz maddelerle yakndan ilikili olan bir parametredir. retim hedefinin iyi tespit edilmesi sonucu efektif makina konfigrasyonu ve bykl seimiyle optimizasyon salanr. Trkiyede makinalarn birden fazla olmamas nedeniyle Kt retiminde bir makinadan her trl kd retmesi beklenmektedir. En byk savurganlklardan biri olan tek makina ile eitli rn retme mant yatrm gereksiz olarak pahal hale getirmekte ve tr deiimlerinde zaman kaybna yol amaktadr.

Deer mhendislii, maliyetler asndan, retimdeki dorudan maliyetlerin drlmesini hedef alr. Bu ayni zamanda yatrmn finansman giderlerini, bakm onarm giderlerini, iilikleri ve sigorta giderlerini de kapsamaktadr. Deer mhendislii drt aamada yaplr. Bilgi toplama aamas: Bu analiz aslnda makinann alnmas yani yatrm aamas dhil her tr yardmc donanm almlarnda kullanlmaldr. Bu aamada fonksiyon analizi yaplarak bir iin veya ekipmann gereklilii sorgulanr. Hangi performans zelliklerinin gerekli olduu tespit edilmeye allr. Ekipman ne yapyor, ne yapmal, nasl yapmal gibi sorulara cevap aranr. Temel fonksiyonlardan taviz verilmeksizin grevini yapabilmesi aratrlr.

129

Alternatif retme aamas: htiyac karlayacak alternatif yollar aratrlr. i yapabilecek seenekler bulunur. Analiz aamas: Bu aamada alternatiflerin amaca uygunluu ve getirileri tablolarla karlatrlr. Karar aamas: Son aamada ie uygun seim yaplarak gerekletirilmesi iin allr.

Maliyet iin tasarm (Design for Cost) Deer mhendislii almalarnda maliyet iin tasarm (Design for Cost) denilen bir ynetim arac da bulunmaktadr. Bu ara zellikle kat fabrikasndaki ekipmanlarn seimi ve proses hatlarnn seimiyle ilgili yaplacak mhendislik almalarnda rnn maliyetinin nasl aa ekileceiyle ilgilidir. Hi bir kat fabrikas yatrmnda bu konuyla ilgili alma yaplmamaktadr. Dolaysyla son derece byk fabrikalarmzda bile bir ton fluting kadn retimi iin yardmc tesisler dahil 350 kwn altnda enerji tketilememektedir. 400 kw elektrik tketimi ise yaygn olarak kabul grmektedir. Oysa bu rakam dnyada 300 kwn altndadr. Bu rakam sadece elektrik tketimiyle ilgilidir. Elektrik kullanm dnda, baklmas gereken dier unsurlar var mdr? Yaplacak tasarm eleman saysn azaltacak mdr? Elyaf kayplarnn retim hattnn tasarmyla ilgisi ne orandadr? Bakm igc retim sreciyle nasl deimektedir? Bina bykl, stma ve havalandrma kapasitesi, su tketimi tasarmdan nasl etkilenmektedir? retime getikten sonra tasarmn revizyonuyla verimlilik nasl ve kimle salanacaktr? Tm bunlar verimsizlikte dersine iyi hazrlanmam yatrmcnn pay olduunu kantlar m? Kalifiye ii bulamamaktan ikayet edenler kendileri kalifiye midir? Yatrmcnn ikayet etmesi mi yoksa zm retmesi mi gerekir, retebilir mi?

130

BENCHMARKING (RNEK ALMA)

Bir kt fabrikasnda, enerji tketiminin azaltlmas balca hedefler arasnda olmaldr. Bu hedefin yakalanabilmesi iin, hedef tketim rakamlarnn biliniyor olmas gerekir. Enerji verimlilii hedefi, baz durumlarda ok yatrm gerektirebilir ve sadece enerji maliyetlerinden geri kazanlacak dnm ile bu yatrm karlanamaz. Bununla birlikte kt fabrikalarnda enerji tketiminin aa ekilmesi iin yaplacak iler oktur. Enerji tasarrufu ile ilgili yaplacak iler bir irkette ncelikle kltr deiimi gerektirir. Kltr deiimi tepe yneticilerden balar. Yneticiler ii sahiplenmeli, gelitirmeli ve bir eylem planna dntrmelidir. Enerji tasarrufu almalarnn byk getiri salamas, kk gibi grnen ok saydaki kayplarn giderilmesiyle mmkndr. Tasarruf almalar uzun vadede srekli abalarla ayakta tutulabilir. Benchmarking yeni bir kavram olmamakla birlikte Trkiyede kt fabrikalar tarafndan kullanlmayan yntemlerden biridir. Bu yntem tepe yneticilerin, fabrikalarnn performansn, verimli olan benzerleriyle mukayese edebilmelerine imkn verir. Bu mukayese, enerji tasarrufu ile ilgili konularda, izlenmesi gereken yollar iin de ipular verir. lk olarak yaplacak i, bir enerji verimlilii programn oluturmaktr. Programn uygulanmas iin grevlendirilecek kiinin, iletmedeki olanaklar kullanma yetkisiyle donatlm olmas gerekir. letme ynetimi, seilecek kiiye destek olacak uzman ve danmanlarn temini ile birlikte, iletmedeki dier birimlerin yardmn salamaldr. Programn srdrlebilmesi ve gelitirilebilmesi iin farkl birim ve takmlarn desteine ihtiya vardr. Mevcut kt fabrikalarnda birden fazla makina ve birden fazla hamur hazrlama hatt bulunabilir. Bu hatlar zaman iinde kurulmu ve genilemitir. Bazen ilk kurulan ekipmanlar sklerek yerine daha baka ekipmanlar gelmitir. Bu arada, su ve buhar hatlar gibi yardmc tesisler hala kullanlmaktadr. Montaj dnemlerinde yeni ekipmanlar eskilerle birbirine adapte edilerek, yeni retim hatt oluturulmutur. Byle yaplarda, bir noktada kazanlan enerjinin dier yerlerde kaybedilmesi muhtemeldir. Mevcut yapnn proje zerinde toplam olarak yeniden sorgulanmas gerekecektir. retim analizinin yaplabilmesi iin ktle ve enerji balans hesaplarnn yeniden yaplmas gerekir. Bu hesaplarn zerinde, baz parametrelerle srekli oynanarak enerji kazanmnn nasl deitii gzlenmelidir. Mevsim scaklklar da dikkate alnarak hesaplarn doruluundan emin olunmaldr. En dk enerji tketim deerlerine ulalmas, yaplacak ciddi yatrmlarla mmkn olabilir. letmenin gc bu yatrma imkn vermeyebilir veya yatr kendisini uzun ylar karlamayabilir. Fakat bu alma bile iletmenin, enerji tasarrufu asndan almas gereken yolu grme imkn verecektir.

131

letmedeki her retim alanna ait deerler, hem kt sanayine ait ortalama standart deerlerle ve hem de rnek kabul edilen iletmelerin deerleri ile mukayese edilmelidir. Mevcut ekipmanlarn verimleri, sorunsuz almalarna baklmakszn, yeni rnlerin verimleri ile karlatrlmaldr. Teknolojik gelimeler verimde srekli iyileme salamaktadr. Her gn enerji pazarlayan bir firma, enerjiyi daha ucuza temin edeceini syleyerek ortaya kmaktadr. Buna ramen enerjiyi satn alan fabrikalar iin, enerji fiyatlarndaki ykselmeler srekli ve etkili olmaktadr. Enerji fiyatlar, enerji tasarrufu ile birlikte, enerji verimlilii almalar iin bir anlam oluturur. ster retilsin, isterse satn alnsn, enerji retimi ve teminindeki konularn farkl boyutlar da bulunmaktadr. Enerji kirlilii, hava ve evre kirlilii, yakt fiyatlarndaki deimeler, santrallerin verimlilii bunlar arasndadr. Bu eitlilik iinde, kt fabrikalarnn kendilerine bir enerji politikas belirlemesi gerekmektedir. Bu politikalarn gnlk olarak srdrlmesi, maliyetlerde belirsizlii getirir. Genel olarak srdrlecek politikann ana hatlar, gvenilir ve temiz bir kaynaktan, kaypsz olarak en ucuz enerjinin temin edilmesi olmaldr. Gnmzde kresel dnyada deiim ok hzl olduundan kararlarn doru olarak alnmas, olduka g olmaktadr. Enerji tasarrufu iin hazrlanacak projelerin deerlendirilmesi ve doru seenee karar verilmesi, iletme ynetiminin temel grevleri arasndadr. Bu seimlerde, yatrmn geri dnm sresi dhil pek ok kstas dikkate alnmaldr. Bir tarafta verimlilii arttrlan bir sistem nedeniyle ortaya kan sonu, rnein su kullanmnn azaltlmas, dier bir noktada soruna neden olmamaldr. Bu tr karlkl etkileimler dikkate alnmak zorundadr. Dolaysyla ktle ve enerji balans almas karlkl etkileimlerin grlmesine yardmc olacaktr. Son olarak enerji tketiminin azaltlmas hedefi, retim kalitesinde artla birlikte ele alnmaldr. Aralklarla yaplacak yenileme almalar frsat bilinerek, verimlilikle ilgili belirli iyilemeler yaplmaldr. Amac ne olursa olsun, her proje almas enerji verimliliini hedeflemelidir. Enerji verimlilii almalarnn sonular srekli olarak izlenmelidir. Rakamlara ve grntye dklerek, performans artnn izlenebilir hale getirilmesi, almalarn etkisini grmek asndan nemlidir. Enerji verimlilii, iletmenin yaam boyunca srekli gndemde olmaldr. Eldeki alma programna gre bir hedef yakalandnda, yeni hedef belirlenmeli ve gelimeler srekli iyiye doru olmaldr. Bu nedenle yaplanlarn gstergelere dntrlmesi gerekir. Bu gstergeler bazen bir tablo, bazen de otomasyon sistemindeki alarm raporlar gibi belgelerdir. rnek olarak; Bir vanann verimlilik almalar sonucu srekli kapal olmas kararlatrldnda, vanann hata sonucu alp almad, alarm yazcsndan izlenmelidir. Son sz olarak enerji verimlilii almalarnn rekabeti ortamda nemi olduka byktr. Makinalarn bykl ve kapasiteleri enerji almalarn balatmak iin belirleyici deildir.

132

STANDARTLAR ve VERMLLK

Kt fabrikalarnda verimlik almalar sadece iletme ii gnlk almalarla gerekletirilemez. Yatrm dnemi almalar da dhil olmak zere, kullanlacak uluslararas kabul grm baz aralara ihtiya bulunur. Bu aralardan biri de iletme standartlarnn oluturulmasdr. Kt fabrikalar kurulurken, ekipman temini iki yntemden biri seilerek yaplr. Ya ikinci el makinalar alnr ya da birinci el fakat eitli kaynaklardan ekipmanlar ve makinalar satn alnr. Ekipmanlarn kt fabrikasn oluturacak bir btn haline getirilmeleri iin belirli almalarn yaplmas gerekir. Bu almalarn projelendirme, satn alma, montaj, iletme gibi farkl aamalar bulunur. Her aamada ilerin standartlatrlmas gerekir. Daha sonra iletme aamasnda yaplacak ISO 9000 gibi almalarla standardizasyon almalar tamamlanmaldr. Bu standartlar iletmenin yaam boyunca gelitirilerek yaatlrlar. Ekipman almlarnda eitli firmalara ait ok farkl rn yelpazesi bulunur. Projelendirme ve ekipman almlarnda temel prensipler, yani kullanc standartlar yoksa alnacak ekipmanlarn birbirleriyle uyumu gleir. Verimlilii etkileyen baka olumsuzluklar ortaya kar. Her olumsuzluk ilave maliyet anlamna geleceinden satn alma kararlar salkl verilmemi olur. Projelendirme, satn alma ve montaj srecinin salkl yaplmas, baz standartlarn oluturulmas ile salanr. Bunlara fabrika standartlar veya genel standartlar demek daha dorudur. Bu yaznn asl amac standartlama fikrinin verimlilik zerine etkileridir. Standartlarn oluturulmas ayr bir konu olduundan burada anlatlmayacaktr. Oluturulacak standartlarn btnne fabrika standartlar ad verilmektedir. Bilindii gibi standart tanm TSE, IEC veya ANSI gibi kurulularca yaplmaktadr. Ayrca eitli kanun ve ynetmeliklerle ve ISO 9000 gibi zel almalarla, eitli kurallar dayatlmaktadr. Fabrika standartlar, bunlardan birini veya hepsini temel alabilir. Uluslararas standartlarn ad, fabrika standartlarnda kullanlabilir. Hibirinin adn vermeden de, baz kurallar oluturulabilecei gibi, tm standartlarn kabul ettii bir standart fabrika standard tarafndan spesifikasyon d braklabilir. ncelikle tm standartlar tecrbeler yaratr. Bu nedenle olumu birikimlerden yararlanlmaldr. Kt fabrikalar kendine has birikimleri olan alanlardr. Standartlar zaman iindeki deformasyonlarn nne geerek, bilinsizce farkllamay, orijinalden sapmay engeller. Zaman ilerledike standartlar da deiiklikler yaplabilir. Fakat bu deiikliklerin mutlaka sonularnn bilinerek yaplmasnda fayda vardr. Standartlarn verimlilik zerine etkileri aada sralanmtr. Proje standartlar Sistemin tasarmnda temel olarak kullanlan standartlar vardr. Bunlar daha ok proje standartlar olarak alglanmaldr. Bir projenin iziminde, arivlenmesinde, adlandrlmasnda, nasl bir sayfaya baslacana ve antedine

133

kadar belirlenmi olan kurallar anlatr. Bir arivin nasl olacan ve arivdeki dokmann nasl bulunacan tanmlar. letmedeki her parann kodlanmasn salarlar. Projelerdeki deiikliklerin ilenmeleriyle ilgili kurallar getirir. Baz projelerin belirli artlarda yeniden yaplmasn zorunlu klar. Ksa devre hesaplarnn ne zaman tekrarlanmas gerektii kayt altnda olmaldr. Satn alma standartlar Baz standartlar malzemelerin almnda satn alma standard olarak kullanlrlar. Bu standartlar iletmeye standart d rnn girmesini nler. Bylece stoktaki bir yedein gerekte olmas gereken yedek olmasn salar. Bunun aksi, iletme asndan kullanlamaz bir rnn stoklanmasdr. letmelerde personel deiiklikleri olsa bile standartlar yaamaya devam eder ve kii hatalarna kar sistemi gvence altna alrlar. Bu durum verimlilik asndan zlmesi en zor grnen kii hatalarna kar bir sigorta olarak alr. Makina ve ekipman almndaki standartlar yedek para ihtiyacn ok nceden snrlarlar. letmenin her yerinde ayni tr ekipman kullanmnn yedek para ihtiyacn azaltaca kesindir. Modler yap oluturulmas bu standartlar sayesinde ayakta tutulabilir. Beraberinde sistemin yapsnda ciddi basitlemeler yaanr. Byle yaplar iletme ve bakm elemanlar tarafndan kolayca anlalabilir ve altrlabilirler. Uyumlu bir yap olumasn salarlar. Montaj standartlar Montaj srasnda temel olarak kullanlacak standartlara montaj standard denir. Fabrikann her kesinde ayni montaj detaynn gereklemesini salar. Zaman iinde yaplacak revizyonlarda belirlenen detaylardan sapma olmamasna yardmc olurlar. Montaj hatalarnn verimlilik zerine olumsuz etkileri ortadan kaldrlm olur. Montaj hatalarnn verimlilik zerine etkileri ayr bir konu olarak ilenmitir. letme standartlar letme ve bakm elemanlarnn kullanacaklar eitli talimatlar iletme standartlarnn paralarndandr. Hem doru ekilde iin yaplmasn salarlar hem de i gvenlii asndan gerekli nlemlerin alnmasn salarlar. Kii grev ve sorumluluklarn belirten standartlarla birlikte kullanlrlar ISO 9000 gibi alnmas kanunlarla zorunlu tutulmayan standartlar, kalite anlayna, i disiplini salanmasna ynelik alkanlklarn edinilmesine katkda bulunurlar. Problem zme becerileri gelitirilmesinde nemli rol oynarlar.

134

PROJE TASARIMI ve VERMLLK

Kt fabrikalar kapasite olarak bymektedir. Byklk, beraberinde karmakl getirmektedir. Karmaklk, proje zerinde dzenlenmedii takdirde, iletme dneminde verimlilik adna olumsuz etki yaratmaktadr. Yatrm srasnda yaplacak proje almalar mevcut karmak yapy daha da karmak hale getirmemelidir. Kk yatrmlarda projelendirilmeden yatrma balanmas, hatalarn ve sonucunda oluacak verimsizliklerin kk boyutta kalmas ile sonulanr. Byk makinalar iin projesizlik ve zlmemi proje detaylar sz konusu olamaz. Yatrm almalar srasnda, eitli projeler bir araya getirilir. Aydnlatma ve shhi tesisat projeleri, enerji datm ve tava sistemleri, elektrik tesisatlar, srece ynelik borulama, basnl hava tesisatlar, havalandrma ve klima tesisatlar, yangn sndrme sistemleri, yldrmlk tesisat, topraklama tesisat, yardmc ekipmanlar, atk su tesisatlar, temiz su tesisatlar, buhar hatlar, kimyasal ekipmanlar ve dier hatlar gibi asl projeye destek olan pek ok ilave alt proje daha gndeme gelir. Bu projeler bir merkezden retilmilerse sorunlar alt dzeye iner. Fakat maliyet adna proje paralandnda, projeler aras koordinasyon yaplmas gerekir. Her alt proje kendi konusunda uzman olan kii ve kurulular tarafndan, belirlenen yatrm takvimine gre eitli zaman dilimlerinde yaplrlar. Aralarndaki koordinasyonun salanamamas durumunda, her proje mkemmel grnmesine ramen, ortaya kt bir btn kar. stenilen sonuca ulalamamas bir yana, harcanan parann ve beklentilerin karl alnmam olur. Sonuta deitirilmesi mmkn olmayan, verimsiz bir iletme yaps oluur. Yllar boyunca iletmenin her annda, kt tasarm nedeniyle bir bedel denir. Koordinasyon projelerinden sorumlu bir merkezin veya ofisin en bata oluturulmas ve elikilerle dolu, bir iletme yapsnn ortadan kaldrlmas olduka nemli olmaktadr. Sorun yaratacak noktalarn tasarm aamasnda, yol yakn iken elimine edilmesi hedeflenmelidir. Bu hedefler arasnda, gelecee ynelik genileme alanlar da bulunmaldr. Kapasite art iin sadece makina hznda hedeflenen bir artn dnlmesi yannda, dier yan gelimelerin de dnlmesi gerekmektedir. Koordinasyon projelerinin yaplabilmesi iin, alt projelerin belirli bir srayla, ana proje zerine ilenmeleri gerekir. Bu nedenle ana projenin bir kopyas oluturulmal ve ilgili projeler bu proje zerine, boyutlu olarak srayla ilenmelidir. Kiilerin boyutlu olarak tm projeleri kendi beyni iinde st ste oturtmas fiziksel olarak mmkn deildir. Projeler arasndaki uyumsuzluklar, gerekli ise, her projede ayr ayr dzeltilmelidir. Projelerin zamannda yaplmas, e zamanl olarak dzeltme yaplabilmesini salar. rnek olarak kablolama projelerinin sonraya brakldn dnelim. naat ve boru projelerinden sonra yapldndan bazen sorunlu ksmlar kablolama projesinde dzeltilememektedir. Kablolarn esnek yapda olmalar dnlerek, kablo gzergh deitirilmek istenebilir. Bu deiikliin ana projede yarataca etkiler, kablo projecisi tarafndan bilinmez. Kablo tavalar iin

135

braklan kesitin kk kalmas halinde de, sorun tek tarafl olarak tava aralklarnn tesisat ynetmeliklerine aykr olarak montajyla zlr. Sorunlu blgelerin dier projeler ile birlikte yeniden gzden geirilmesi gerekir. Elektrik tesisat ynetmeliine uymayan skk bir yapnn tesis edilmesi, ileride yangn tr kt sonular yarataca gibi, meydana gelecek sigortal bir hasarda, hak kaybna neden olacaktr. Skk alanlarda yaplacak bakm ve arza ilerinin yarataca zaman kayplar, en kk verimsizlik rneklerindendir. Her eyden nce srecin basit yapda seilmi olmas tercih edilmelidir. Yksek kapasiteli kt makinalarnda, ekipmanlar bymekle kalmamakta, saylar artmaktadr. Boru kesitlerindeki bymeler dirseklerde byk dnlere neden olur. Bu durum ykseklik ve hacim llerini etkiler. retim hattnn yapsndaki sadelik, Bata enerji tasarrufu olmak zere bina dhil yatrm ve iletme maliyetlerini olumlu ynde etkilemektedir. Bir iin birden fazla kabul grm yaplma yntemi ve farkl ekipmanlar bulunabilir. Yatrmc bunlar arasndan uygun olanlar semek ve satn almak durumundadr. Kt makinasnn kendisi dnda, birbirinin kopyas olan fabrika bulmak olduka zordur. Byle durumlarda bile makina kontrolunda nemli deiiklikler yaplm olabilir. Seimler, iletmelerin retim hatlarnda farkllklar yaratr, retim hatlarndaki farkllklar da verimi/verimsizlii etkilemektedir. retim hattnn sadelii, iletmedeki boru hatlarnn ksalmasna yol aar. Boru hatlarnn ksalmas, enerji kayplarn azaltr. Yatrmn maliyeti hem inaat ynnden, hem de toplam tesisat ynnden azalr. Yatrmn sresi ksalr. Alt yap maliyeti der. retim hattndaki sadelik ekipmana eriim imknlarn arttrr ve trafik akn kolaylatrr. Ekipman azl iletme asndan her zaman kolaylk salar. Bakm giderlerinde kalc azalma olur. Yedek para stok maliyetleri der. Elyaf kayplar der. Su kullanmlarnda azalma olur. retime giri ve kta geen l zaman azalr. Gerek evre kirlilii, gerekse enerji kirlilii azalr. Eitim sresi ksalr, personelin ie renmesi hzlanr. Proje tasarmndaki ikinci nemli nokta, alt projeleri hazrlayanlarn ie ynelik tecrbeleri ve bak alardr. ncelikle ana projedeki sadelik, alt projelere de yansyacaktr. Bu olumlu durum, alt projelerdeki aklc zmlerle desteklenmelidir. Elektrik su ve buhar kullanmlarnn toplamnn, alt projelerden etkilendii unutulmamaldr. Ana projenin aklcl, alt projelerde yaplacak hatalarla kaybolmamaldr. Trkiye deki yatrmlarda kt makinasna verilen nem, yardmc tesis ve nitelere verilmemektedir. ok verimli kt makinalar alnrken, makina dndaki dier yardmc nitelerin verimlilii dikkate alnmamaktadr. ok kt kompresrler veya verimsiz pompalar seilebilmektedir. Bu durum verim dklnde nemli bir pay oluturmaktadr. lerlemeyi salayan bilgiler d dnya tarafndan srekli retilmektedir. Proje tasarm tek bana kt fabrikalarnn iinde zlecek ve gelitirilecek bir konu deildir. Proje firmalar ile allrken sektr tanma, nemli bir avantajdr. Belirli tavsiyeler veya tecrbeler gndeme getirilmelidir. Fakat bu durum

136

projecinin bilgilerini bir kenara atarak, onu izim eleman olarak kullanmak anlamna gelmemelidir. Sektr d bilgilerin, projelerde aklc kullanm salandnda ciddi avantajlar elde edilebilir. Bunlarn iyi irdelenmeleri ve deneme asndan geliigzel kullanlmamalar gerekir. Kt fabrikalar tecrbesiz ve birikimsiz projecilerin deneme alan haline getirilmemelidir.

137

MONTAJ ve VERMLLK

letme dneminde montajn verimlilik zerine etkileri olduu genellikle dnlmez. Montaj zaman sona erdiinde ve iletmede yllar ilerlediinde, montajn sisteme olan etkisinin ipular siliklemektedir. Tm sistem ve ona ait kusurlar, yapnn bir paras olarak kabul grr ve kanksanr. Hangi kt balangcn, neyi tetikledii kaybolmu durumdadr. Montajn verimlilik zerine olan olumsuz etkisi, byk yatrmlarda kendisini dorudan ve en ksa zamanda hissettirmektedir. Sebebi tehis edilemeyen veya yanl tehis edilen arzalar olarak, nadiren de montaj kusuru olduu grlerek, verimsizlie katkda bulunurlar. Tespit edilmeleri dorudan mmkn olmad gibi, kendilerine ait kusurlarn, baka nedenlerden kaynaklanan kusurlar gibi grnmesine neden olurlar. Bir tr bukalemun davran sergilerler. Yatrmlarda montajn hz, birinci planda olmakla birlikte, uzun yllar kullanlacak olan tesisatn yapl kalitesi de en az montaj hz kadar nemlidir. Montaj sresinin iddial olduu durumlarda kaliteye dikkat daha ok arttrlmaldr. Kk yatrmlarda akla bile getirilmeyen projelendirme ve uygulama detaylar byk yatrmlarda disiplinin bir paras durumundadr. Montaj detaylarnn hazrlanmas Projelerin tamamlanarak koordinasyon projesinin oluturulmas sonras montaj almalar balar. Hazrlanan projelerden ou uygulama projesi niteliinde deildir. En basitinden, bina ruhsat iin gereken aydnlatma projesinin uygulamas montaj ekiplerinin becerisine gre deimektedir. Bir proje nasl olup ta farkl uygulamalarla sonulanabilir? Bir projenin uygulama projesi olabilmesi iin, montaj firmasnn elindeki bilgi ile hi soru sormadan, ie balayabilmesi gerekir. Bu durum montaj firmasnn yapt iten onay almasn engellemez. Verilerin net ve ak olmas durumunda bile montaj firmalarnn spervizrler tarafndan denetlenmeleri gerekir. Montaj ekipleri ve spervizrlerin bavuru kayna olarak projeler ve onun ekleri kullanlacaktr. Projelerin uygulamaya ynelik detaylarnda her zaman pek ok eksiklik bulunur. Bu nedenle, yatrmcnn montaj firmasndan bekledii baz tamamlayc zellikler olmaldr. yi bir montaj firmas, uygulamann detaylarn reterek, kt zerinde idarenin onayna sunar. Kt zerindeki tipik uygulama yeterli bulunmamsa, rnek uygulama yaplr. darenin bu konuda karar vermek iin ok hzl davranmas beklenir. dare adna davranan eleman/elemanlar, konusuna iyi hazrlanmsa, gelen proje detaynn uygunluunu yarglar ve sonulandrr. Burada idare spervizrnn grevi, en uygun detayn, iletmenin her yerinde, ayni kalitede gereklemesini salamaktr. Bu durumda, eldeki projenin tesinde, sahada montaj elemanlarnn kullanacaklar ilave dokmanlarn retilmesi gerekmektedir. Proje firmas, projenin mellifi olmakla birlikte uygulama detaylarn hazrlamak zorunda deildir veya zel artlarla bu detaylar da hazrlar. Montaj

138

firmasnn kadro ve donanm yaps asndan, idareye sunaca ve elemanlarna verecei bu tr dokmanlar hazrlayp, basl hale getirecek zellikte olmas gerekir. Yukardaki durum gereklemedii takdirde, montajn kalitesi ve iin detaylar sahadaki alt dzey elemanlara braklm demektir. ler kiilere gre deieceinden, montajn kontrol imkn da ortadan kalkar. Kullanlacak malzeme miktarlarnda ciddi sapmalar meydana gelir. Birim maliyetler ykselir. Hakediler gerektii gibi denetlenemez. letme srasnda her hata, sorun karr. Hatal montajn faturas, ksa ve uzun vadede daima iverene kar. Bu durumda iveren kendi haklarn korumak asndan yksek kalitede spervizrler kullanmaldr. Montaj srasnda kullanlan garnitr malzemelerin kalitesi Montaj firmas projedeki uygulama detaylarn hazrlarken, bir yandan da montajda kullanlaca sarf malzemelerini idarenin onayna sunmaldr. Bu tr sarf malzemeleri arasnda, kaynak elektrotlar, cvata ve rondellar, kablo pabular ve balklar, kablo etiketleri, muhtelif kelepe ve konditler ile montaj firmasnn temin edecei szlemedeki tm dier malzemeler bulunur. Gerekte de, tm montaj malzemelerinin yatrmc firma tarafndan temin edilmesi veya teslimat yapan firma tarafndan gnderilmesi pratik olarak mmkn deildir. artnamelerde tanm yaplmam baz malzemelerin kullanlmas gerekebilir. Kullanlacak malzemeler, uzun yllar ar alma artlarna hizmet edebilmelidir. Bir detay uygulamasnda, birden fazla yol ve birden fazla malzeme seenei bulunabilir. Her seenein maliyeti ayr olacandan, temini montaj firmasna braklan rnlerde, idarenin onay nemli hale gelir. Uygulama detaylarnn onayndaki hassasiyet, garnitr malzeme seiminde de gsterilmelidir. zellikle idare adna spervizrlk yapanlarn, elektrikle ilgili bilgi birikimi, montaj kalitesini belirleyen unsurlarn banda gelir. Ke balarnda satlan trde malzemeler, ar alma artlarn karlayamaz ve uzun sre hizmet edemezler. Montaj iiliinin kalitesi Montajda kaliteyi belirleyen unsurlardan ncs iiliklerde grlr. Ayni malzeme ve ayni detay, iki ii, iki farkl kalitede yapacaktr. Elektrikle ilgili iiliklerde, kablo ularn balayan kiilerin yapacaklar balant hatalar start-up ncesi testlerde kolayca grlebilir. Fakat topraklama, paratoner, mekanik montaj gibi konularda iilik kaliteleri ve hatalar kolay tespit edilemez. Kontrolden kaan yerlerde, dzeltme ilemi, ancak hatay yapan kii tarafndan bilinir ve zlebilir. Bir i zerinde, eitli zamanlarda birden fazla iinin almas, yaplacak nemli hatalardan biridir. Zaman kazanma adna 24 saat montaj yaplmas teorik olarak mmknse de pratikte son derece sakncaldr. Bu nedenle montaj firmasnn eleman says ve nitelii batan belirlenmeli ve srekli izlenmelidir. Eleman deiimlerinin idarenin bilgi ve onay dnda yaplmas nlenmelidir. Montaj firmalar sk eleman deitiren kurulular olduklarndan, montaj srasnda srekli sirklsyon yaanr. nk montaj firmas, kendi kadrolarnda olmayan

139

alt taeronlar kullanr. in zayflamas, birim bana cret alan alt taeronun kazancn drdnden ii brakmak ister. Montaj sonlarna doru, montajda alanlar srekli daha kalitesiz ve ucuz elemana doru deimeye balar. e ilk balayanla, son bitiren farkl kiiler olur. Montaj firmalarnn doldur-boalt almalar ok sk takip edilerek, iin kalitesi gvence altna alnmaldr. Zincirleme olarak, alt taeronun, alt taeronu eklindeki yaplanma son derece salksz montaj iiliine neden olur. Montaj avadanlklarnn kalitesi Montaj srasnda montaj firmasnn kulland alet ve edevat, montaj kalitesi zerinde nemli rol oynayacaktr. Montaj firmasnn elindeki alet ve edevat listesi, montaj firmasndan iin banda istenmelidir. Bu listeye idare olarak itiraz etmek ve ilavelerde bulunmak mmkndr. nk bir iin kaliteli yaplabilmesi iin geerli ve uygun olan yntem ve gerekli avadanlklarn kullanlmas zorunlu hale getirilmelidir. Alt taeron deiimleri, avadanlk listesinin gncelliini kaybetmesinde nemli rol oynar. Kullanm tehlikeli hale gelmi, kt takmlarn kullanlmasna izin verilmemeli ve makinalarn zerleri merdiven veya i iskelesi olarak kullanlmamaldr. Montaj srasnda geici olarak, i gvenliine ynelik srekli bir denetim, dardan bamsz, uzman bir firmadan salanmaldr. Sonu Buraya kadar anlatlanlar montaj kalitesi ile ilgili bilgilerdir. Montaj kalitesinin verimlilie olan yansmalar montaj maliyetleriyle snrl kalmaz. Tpk insanlardaki doum sras bozukluklar gibi, montaj bozukluklar da yaam sresi iinde kendisini sklkla gsterir. Yanl zlen bir montaj detaynn, iletmenin her yerinde uygulanmas nedeniyle, genel bir ortak yap bozukluu ortaya kar. Kullanlan malzemelerdeki kt seim olay pekitirirken, iiliklerde yaplan kiisel hatalar yznden durum vahim bir hal alr. Bu tr hatalarn faturas, elektrik ve mekanik arzalar olarak ortaya kar. letmenin retim kapasitesini drerek maliyetleri arttrr. Arzalarn sebeplerini ortaya karmak, tam bir dedektiflik iidir. Zaman iinde baka hatalarn arasnda kendisini kaybettirir. Spervizr ekibinin dikkati ve tecrbesiyle montaj srasnda yaplacak hatalar minimum dzeye indirilir.

140

BAKIM ve VERMLLK

Gnmzdeki rekabeti ortamda, maliyetler olmas gerekenin stne kmakta ve kt fiyatlar gerilemektedir. Byle durumlarda retici firmalar zm retmekte aresiz kalmaktadr. letmelerin rekabeti yapda kalabilmek ve ekipmanlarn sorunsuz ayakta tutmak iin, yeni ynetim ve teknikleri kullanyor olmalar gerekir. Bir fabrikann retim organizasyon yapsn tasarlarken veya kurarken mkemmel denilebilecek seenek yoktur. En iyi yntem i yerinin zelliklerini ve organizasyonun yapabileceklerini dikkate almaktr. Srekli deien dnya koullarndan yararl kabilmek amacyla, firmalar zel koullara uyabilecek stratejiler gelitirebilmelidirler. Bazen kk hareketlerle gelime salanrken, bazen de dinamik dnmler gerekebilir. Bununla birlikte farkl stratejiler farkl kaynaklar ve farkl ynetim biimlerini gerektirir. Ayrca teknolojideki gelimeler, eski tekniklerden bazlarnn terk edilmelerini gerektirmektedir. nk maliyeti drmek asndan kullanlan baz eski yntemler, uzun vadede maliyetleri daha da arttrmaktadr. zellikle arza zerine tamirat yntemi uygulayan fabrikalarda, duru gerektirdii gerekesiyle yaplmayan koruyucu bakm ileri yznden arzalar kar ve arzaya hazrlksz yakalanma riski bulunur. Koruyucu bakm, duru, igc ve bakm kimyasallar kullanlmas dnda maliyet getirmemektedir. Bakm planlamas olmamas nedeniyle iletme risklere hazrlkl deildir. Arza annda, bakm elemanlar ellerinde bulunan imknlarla arzaya mdahale ederler. Bir rulmann sklmesi iin kullanlacak balyoz ve aloma gibi aletler, arzay gidermekten ok, yeni bir arza kayna yaratmak zere gelecei ipotek altna alrlar. Baz arzalarn kkeninde, insan faktrnn yatt bilinmektedir. Bu durum genellikle teknisyenlere sadece ii yap emrinin verildii, ie balamadan, iin nasl ve hangi aletle yaplmas gerektiinin tanmlanmad durumlarda sz konusudur. Mdahale nedeniyle verilen hasar sonras, ideal yntemin aslnda ne olduunu anlatacak alanlar olacaktr. Fakat olaylarn tekrarlamas engellenemez. Balyoz ve aloma rnei, ii karikatrize etmekle birlikte, maalesef byle durumlar iin gereki bir rnektir. Kullanlan aletlerin tipi, sadece bakma deil, iletmeye verilen nemi de gstermektedir. Bakmn ncelikle bir vizyonunun ve felsefesinin olmas ve bu felsefenin rekabeti ortamda, iletmenin ayakta kalmasn salayacak temellere oturmas gerekmektedir. Bakm felsefesinin rekabetilik zerine kurulmas, bakm yapmadan srekli retim yaplmas ve arza ktnda bakm yaplmas anlamna gelmemektedir. Tam tersine gerekli bakmn yaplarak iletmede srekliliin ve ekipmanlara olan gvenin salanmas gerekir. Bu amala eitli bakm teknikleri gelitirilmi ve zellikle petro-kimya olmak zere, dier sre sanayileri tarafndan hayata geirilmilerdir. Bu tecrbelerden kt fabrikalarnn yararlanmas gerekmektedir.

141

Reaktif bakm, Prediktif bakm, preventif bakm ve proaktif bakm gibi bakm aralar ve hedefleri birbirinden ayr ve birbirini tamamlayan bakm teknikleri bulunmaktadr. Burada anlatlmak istenilen konu, bakm tekniklerini tantmak deildir. Verimlilik, ekipmanlarn performansna da bal olduundan, kullanlacak bakm tekniklerinin aklc kullanm ve bakm felsefesinin oluturulmas ama edinilmelidir. Aslnda bakm tekniklerinin her trnn kendine has avantajlar ve kullanm alanlar vardr. Bu tekniklerin birini esas alp, dierlerinden vazgemek yerine, her birini, bilinli ve dengeli bir ekilde kullanmak, avantajlarndan yararlanmak, en aklc yntemdir. Strateji gelitirme Firmalarn sormalar gereken ilk soru Bizim iimiz nedir? olmaldr. Bu soru stratejik bir sorudur. Bu sorunun cevab bulunduunda, firma mterilerini ve rakiplerini daha iyi kavrayaca gibi rekabette stn ve zayf olduu yanlarn grecektir. Firmann ana stratejileri belirlenirken, onu oluturan birimlerin i stratejileri de dikkate alnmal ve yaralanlabilecek sonular karlmaldr. Gerekten uralacak konu, birimlerin bir btn oluturacak yapda seilmeleri ve organize edilmeleridir. Sistem dncesi aslnda bu paralardan toplamn nasl ekillendirileceini belirlemekte kullanlmaldr. Bunu u ekilde aklamak mmkndr. Bir kt fabrikasnda sat, retim bakm, muhasebe, insan kaynaklar, kalite laboratuar, satn alma gibi departmanlar bulunmaktadr. Bu departmanlar yeterli sayda kadro ile doldurmak baar iin yetmeyecektir. Bu elemanlarn temini ancak saysal olarak sistemi oluturur. Asl nemli konu blmlerin srelerinin neler olaca ve bu srelerin aralarndaki ilikilendirme ve uyumun nasl salanacadr. Paralarn bir logo gibi bir btn oluturmalar asl uralmas gereken konudur. Bakm sreci ve ynetimi gelitirilmesi gereken ustalk alanlarndan biridir. Bakm, firmalar tarafndan hibir zaman ana srelerden biri olarak grlmemitir. Buna ramen tm zellikleri onu ana srelerden biri olarak ortaya kartr. Genellikle retim, srelerin en bana oturtulur. Gerekte ise ilk srada olan sre stratejik planlamadr. Dier sreler ise stratejik planlamay gerekletirmek zere dzenlenen ana srelerdir. te srelerin sralamas ve ileyi biimleri firmalar dierlerinden farkl klar. Ana sreler, maliyetlerin drlmesi, krlln arttrlmas, hizmetlerin gelitirilmesi gibi konularda zmleri retmelidir. Bakm sreci kapasite art, den maliyetler, azalan kayplar gibi eitli ynlerden firmalara stratejik pazar avantaj salar. Bakmn ana srelerden grnmemesi, ounlukla ona ikinci snf muamele yaplmasna neden olur. Bu durum bakm konusunda mkemmelliin kaybolmasna ve sonuta verimsizlie dnmeye yol aar. Bir firma elindeki varlklarn bakmn nemsemiyorsa veya bakm srecini ana srelere dhil etmiyorsa, sonuta elindeki varlklar zamanla nemini ve deerini yitirecektir. Bakm stratejisinin gc ve verimlilie etkileri Bakm kaynaklarnn verimsiz kullanm kaynak israfna yol aacaktr. Bakmda hemen llebilen iki temel harcama kalemi iilik ve malzemedir. Bu kalemlerde yaplacak almalar sonucu meydana gelecek maliyetlerdeki

142

azalmalar dorudan kazan hanesine yazlacaktr. Fakat iyi bir bakm ynetiminin getirecei kazanlar bunlarla snrl kalmayacaktr. Dier kazanlar nihai toplamda ortaya kacaktr. retimdeki art miktar, retim yaplamayan zamanlardaki enerji ve personel giderlerinin azalmas, ge teslimatlardan doacak kayplarn ortadan kalkmas gibi kazanlar toplam bakmn nemini daha da arttrmaktadr. Bu nedenlerle bakm, ana srelerden biri olarak karmza kar. Japon firmalar verimlilikte art yaratmann, durularn azaltlmasndan daha fazla kazan saladn grmlerdir. (Baknz, Toplam Verimli Ynetim=Total Productive Management) Bu da her alanda gelime yaratlarak mmkn olabilir. Toplam verimli retim de toplam verimli bakm gibi toplam verimli ynetimin alt paralarndandr. Gerekte her ikisi de ayn kavramdr. Japoncadan gelen TVB aslnda retimim blmnn bakm ilerini de stlenmesidir. Bir pompa fanndaki anmann hamur basma kapasitesini drdn dnelim. Bu nedenle retim blm yedek pompay devreye almaktadr. Benzer bir durum yedek pompa iin de sz konusu ise iki pompa birlikte alacak demektir. Bu durumda iletme sorunsuz alacaktr fakat hamurun baslma maliyeti neredeyse iki katna kacaktr. Yeterli miktarda maln baslabilmesi ekipman performansnn ykseltilmesiyle yani uygun fann pompaya taklmasyla yaplabilir. Fabrikalarda neredeyse her noktada buna benzer sorunlar bulunur. Pompa basma yksekliinin belirli bir ak miktar iin fazla seilmi olmas anlamsz enerji tketilmesine yol aar. Fabrikalardaki retim personeli pompa karakteristiklerinden ok hamurun transferi ile ilgilenirler. Hamur akyorsa basncn nemi fazla yoktur. Bu durum retim maliyetini arttrarak verimsizlie neden olur. Japonlar bu konuda retim personelini grevlendirmektedirler. Bu ve benzeri verim zerine etki eden almalarn ancak Toplam Verimli Ynetim kavram iinde bulunan Toplam Verimli Bakm mant ile zlmesi mmkndr. Bakm retim srecinin bir paras ve ekillendiricisi olmaktadr. Yukardaki rneklerde iletme iinde meydana gelen kayplarn neredeyse hi llmedii ve rapor edilmedii grlr. Bunlar dramatik ekilde fabrikann bir kaderi olarak srer gider. Bakm kaytlar tutulmaya baladnda sorunlar grnr hale gelmeye balar. Bu nedenle toplam verimli bakm anlay maliyetlerle direk olarak ilgilenmek zorundadr. Olaylarn kkenine inerek sorunlarn ortadan kaldrlmasn amalar. Bakmn bu yaklam dorudan karlla zemin hazrlayacaktr. Fakat burada sorun bakmn retimi ynetmesinden ok, retimin bakm ynetmesi eklinde olmaktadr. Nelerin yaplmas gerektiinden daha ok nasl yaplmas gerektii nemli hale gelmektedir. Bakm organizasyonunun amalar Bakm organizasyonunun amalar kullanlacak yntemleri ve bakm tiplerini belirler. Bu nedenle nce bakmn amalar ortaya konmaldr. En dk maliyetle, en yksek kalitede emniyet snrlarn amadan retim yapmak fabrikalar iin temel amalardandr. Bu nedenle bakm organizasyonu da kendisine bu ifadeden yola karak amalar edinmelidir.

143

Faaliyetler olarak mevcut ekipmanlarn bakmlar yaplmal, kontrol ve servisler salanmal, deiiklik ve yatrmlar yaplmaldr. Amalar; 1. retimin maksimuma karlmas, retim maliyetlerinin drlmesi ve ilerin standartlara uygun yaplmas 2. Maliyet drc ilerin yakalanarak gelime salanmas 3. Bakm maliyetlerinin ortaya konmas 4. Bakm kaynaklarnn optimum dzeyde kullanlmas 5. Ekipman mrlerinin emniyet snrlarnda en st dzeye karlmas 6. Enerji tketiminin asgariye drlmesi 7. Yedeklerin maliyetinin asgariye drlmesi Bakm planlamasnn yararlar ve verimlilie etkileri Bilinli bir bakm programnn uygulanmas, gerek retimde, gerekse bakmda maliyetleri aa ekecektir. Balangta bakm maliyetlerinde belirli bir art bile sz konusu olacaktr. Uzun vadede, bakm ynetim planlamasnn getirisi kalc ve rekabetilii destekleyen trde olacaktr. Ekipmanlarnn performansna gvenebilen iletmeler, mterilere verdikleri szlerin arkasnda durabilirler. Aksi takdirde verilen szler, bota kalacaktr. ncelikle firmann, uygulayaca bakm programn hazrlamas gerekecektir. Bakm program, firmann bakmdan ne beklediini ak olarak anlatmaldr. Bakm programnda firmann hedefleri belirtilmelidir. Bu hedeflerin yakalanabilmesi iin rakamlara dklecek ller olmaldr. Makinann retimde kalaca saatler toplam, retimde salanacak art miktar, bakm maliyetlerinde azalma oran gibi, kontrol edilebilir llere ihtiya bulunmaktadr. Bakm program, eldeki imknlar da ortaya koymaldr. mknlarn olmad, hedeflerin olduu bir program gereki olamaz. Kullanlacak bakm tekniklerini ve bu tekniklerin kullanm alanlarn belirlemelidir. Prediktif bakm frekans analizr ile dner yataklarda kullanlacaktr tr ifadeler iermelidir. Eldeki imknlarla yaplacak bakmn, ne lde gerekleecei bilinmelidir. Teknolojinin bu gnk durumunun programa olacak katklar aratrlmaldr. Gerekli grld takdirde cihaz ve eitim a varsa giderilmelidir. Firmalarn kendi bnyelerinde hazrlayacaklar bakm program, tecrbe gerektirmektedir. Bu konuda dnya apnda uygulanmakta olan programlardan ve tecrbelerden yararlanlmas dnlmelidir. Hedefler konusunda da kt sektrnde, nc durumdaki dnya firmalar rnek alnmal, benchmarking den yararlanlmaldr. letme iindeki ekipmanlardan hangilerinin, ne oranda kritik olduklar bilinmelidir. Bu liste bakm programndaki ncelikli ekipmanlar tanmlayacaktr. Bu liste sayesinde, ekipmanlar ve ekipman arzalar daha iyi tanmlanacak ve ona gre davran biimleri gelitirilecektir. Ekipmanlar risk sralamasna alnacak, kacak arzalarn sonular gzden geirilecek, durularn maliyetleri bilinecektir. Verimlilie etki eden tm parametreler bakm ve iletme elemanlar tarafndan bilinecektir. Yedek ekipmanlar ve yedek para eksikleri ortaya

144

kacaktr. Ekipmanlardan yalanp deitirilmesi gerekenler tespit edilecektir. Paralarn teminindeki glkler gz nne alnarak, yenileme veya tamirat kararlar alnacaktr. Bakm teknikleri dnda, bakmn servis anlamalar ve dier yan unsurlarla desteklenmesi gerekir. Bu almalarn, iletmeyi ayakta tutmak, siparileri zamannda yetitirmek gibi getirileri olacaktr. letme verimliliindeki art, rekabet iin gl bir silah olacaktr. Bakm program, makina krlmas sigortas gibi konularda risklerin bilinmesine yardmc olacaktr. Dzenli bakm uygulanan ekipmanlarda, sigorta kapsam olduka daraltlabilir. Kapsamn daraltlmas sigorta primlerinde dme salar. Sigorta pirimi olarak bedel demek yerine iletmede ekipman gvenliini salamak daha aklc olacaktr. Koruyucu bakm Koruyucu bakm bir ekipmann mrn uzatmak ve beklenmedik srpriz durulara sebebiyet vermemek iin tasarlanm planl durula yaplan bir bakm tipidir. Boyama, yalama, temizlik, ayar ilemleri ve kk para deiimlerinin tamam, koruyucu bakm ilemleri olarak kabul edilir. Ama, durular minimuma indirmek ve ar yalanmalarn nne gemektir. Krlma noktas denilen yere gelinmesine, ne makina ne de ilerin kendisi msaade eder. Koruyucu bakm, bir aracn istenilen takvim aralyla servise gitmesi olarak grmek gerekir. Koruyucu bakm yaplrken aadaki ilemler mutlaka yaplr:

Tahribatsz test ilemleri Periyodik kontroller Hazrlkl bakm ileri Test ve kontroller srasnda ortaya kan sonulara ynelik bakm ileri.

Koruyucu bakm ilerinin miktar, iletmeye ve iin niteliine gre deiir. Bir gz atmann yannda makinann durdurularak retimin kesilmesine kadar pek ok ilemin yaplmas gerekir. Koruyucu bakm program uygulamann pek ok nedeni vardr. Aada bunlarn en nemlileri sralanmtr. Koruyucu bakm uygulamak iin gerekeler

retim kayplar ve teslimat gecikmeleri nedeniyle sorunlarn ortadan kaldrmak. Sigorta primlerini azalmak. Daha kaliteli rn elde etmek. Siparileri stok yerine sevkyat iin retmek. Ekipman yedeklemelerini azaltmak. Enerji tketimlerini azalmak. Daha planl ve organize bir i yaps ortaya kmak. Toplamda verimlilii arttrmak.

yaanan

pazar

145

Koruyucu bakm programnn yararlar Koruyucu bakm verimlilii arttrr, nk:

Arza nedeniyle durular azalr. Ekipmann mr artarak yenileme maliyetleri azalr. Srpriz durular azaltarak, fazla mesai demelerini drr. Byk apl tamiratlar yerine kk lekli tamiratlar gerektirir. Arzalanan paralardan kaynaklanan ve dierlerini bozan arzalar azaltr. rn kalitesinde art yaratarak iade rnde azalma yaratr. Arzalar mnferit hale getirerek, harcamalarn gerek ihtiya iin olmasn salar. alma artlarn iyiletirerek i gvenlii ve emniyeti arttrr.

lk etapta bakm masraflar artm gibi grnebilir, fakat uzun vadede verimlik art grlecektir. Koruyucu bakm iin harcanan bedel, arza nedeniyle duruun birim zamandaki maliyetinin yksek olduu yerlerde daha abuk geriye dnecektir. Koruyucu bakm programlarnn riskli yanlar Koruyucu bakm programlar uygulayan yerlerde periyodik olarak bir ekipmana dokunulmas (sklmesi ve taklmas srasnda) nedeniyle arzaya temayll bir yap geride braklabilir. Bu nedenle almaya balar balamaz bir sorunla karlalacaktr. Karlalacak riskler aada sralanmtr.

Bakm srasnda yandaki baka bir ekipmana zarar verilmi olabilir. Baklan para veya ekipmann performans dm olabilir. Deien para yanl monte edilmi olabilir. Yeni taklan para, taklrken hasara uram olabilir. Daha mr olan salam bir para, gereksiz yere deitirilmi olabilir.

Hatal ilem sonucu genellikle, iletmede arza duruu olacaktr. Baarl koruyucu bakm Planl duru iin periyot mmkn olduu kadar uzun tutulmaldr. Duru sresi iyi deerlendirilmeli ve belirlenen sre iinde bakm bitirilmelidir. Bir para, ya erken aamada, ya da uzun sre salkl hizmet ettikten sonra hzla anarak lr. Koruyucu bakm parann hzl anma dneminde deitirilmesini nerir. Gven merkezli bakm aratrmalar, paralarn ok aznn anma dneminde deitirildiini gstermektedir. Baarl bir koruyucu bakm uygulanmak isteniyorsa temizlik, yaama ve kontroller srasnda tespit edilen kalemlerle ilgili dzeltici faaliyetlerin yaplmas gerekmektedir. Para deiiminin zorunlu olduu durumlarda, i, eitimli ve motivasyonu yksek kiiler tarafndan yaplmaldr. Para deiimi asgari sayda ve gerek gstergelere dayanarak yaplmaldr. Yalama noktalar adreslenmeli

146

ve ekipman zerinde grnr ekilde iaretlenmelidir. Ekipmann temizlii baz sorunlar aa karr. Koruyucu bakm elemanlarnn motivasyonu Koruyucu bakm elemanlarnn motivasyonu iin:

Koruyucu bakm program oluturulmaldr. Koruyucu bakm programndan sorumlu bir kii atanmaldr. Koruyucu bakm sonular sergilenerek iin yarar gsterilmelidir. Koruyucu bakm program eitimle desteklenmelidir. Yksek bakm standartlar gelitirilmelidir.

Hzl teknolojik deiim, eitimde sreklilii gerektirmektedir. Koruyucu bakm programnn yaamas ve sonularndan yararlanlmas iin ynetim baznda destek bulmas ve yaatlmas zorunludur.

147

 GVENL ve VERMLLK

Kt fabrikalar 24 saat aralksz alan sre sanayileri arasndadr. Proses sanayilerinde i gvenlii, iletmenin ayakta durmas iin temel koullardandr. Yaplan tm yatrmn bir anda yok olmas karlalacak en kt sonutur. gvenlii kendine has bir mhendislik alan olduundan, byk iletmelerde uygulamann sahipliini stlenecek zel birimler kurulmutur. Proses sanayilerinde, retimde 24 saat sreklilik dnda ortak baz benzerlikler bulunur. Ortak benzerlikler, ortak davran biimleri gelitirilmesine neden olmutur. Bu yazda i gvenlii ile ilgili kurallardan ziyade, proses sanayilerindeki benzerliklerin yaratt sonulardan ve bu sonularn i gvenlii ve verimlilik zerine olan etkilerinden bahsedilecektir. nk gvenli bir yap ve beraberinde gelen verimlilik, daha nce yaplan hazrlklarn sonucunda oluur. gvenliini belirleyen temel unsur ise ynetimlerin gerekli hazrlklar yaparak kuraca alt yapdr. Alt yapnn olmad bir yerde konulacak kurallar ie yaramaz. Proses sanayilerinde kullanlan ekipmanlar uzun sre alma artlarna uygun, gvenilir trde seilmelidir. Her sanayinin kendisine has zellikleri bulunur. Bazen ekipmanlar iin havadaki rutubet ok nemlidir, bazen de havadaki scaklk. Hatta byk entegre tesislerde, her iletme blgesi iin ayr zellikler bulunur. Ekipmanlarn mevcut ortam artlarna ve alma dzenine uygun seilmi olmas gerekir. Sk arza karacak hafif i koullar iin retilmi ekipmanlar tercih edilmezler. Bu nedenle imalat firmalar, sektr baznda ekipmanlarnn yapsn eitlendirirler. Bu eitlilik ekipmanlarda gvenlik ve verimlilik farkllamasn beraberinde getirir. Belirli bir ama iin retilen bir ekipmann, o ama dnda kullanlmas, i gvenlii ve verimlilik asndan yanl olacaktr. Hamur hattna taklan, tkal kontrol vanas hem almayacak hem de srece ve evresine zarar verecektir. Kendine has zellikleri olan ekipmanlar kullanacak olan kiilerin, o konuda tecrbe ve bilgi sahibi olmalar gerekir. Proses sanayilerinde vasfl eleman ihtiyac srekli gndemde tutulur ve ihtiyac ekipmanlarn zellikleri belirler. inde hidrojen peroksit veya patlayc kimyasal madde depolanm bir tanka gerekli gvenlik nlemleri alnarak kaynak yaplabilir. Tankn bo olmas tehlikeyi azaltmaz. Ama gvenlik tedbirlerini almak ve kayna yapmak tecrbeli ve vasfl insanlar ister. Bylesine vasfl elemanlar gerekte birden fazla ii yapabilecek dzeyde ok ynl insanlardr. Fakat bu alanlarn birer Spermen olmalar anlamna gelmez. Her insann belirli konularda becerileri bulunur. Becerileri dorultusunda istihdam edilen vasfl elemanlarda st dzeyde verim alnr. Yorgunluk ve dikkatsizlik, belirli alma saatleri sonunda ortaya kacandan, vasfl bile olsalar, alanlarn dikkatleri dalacaktr. Verimliliin tkenmesi, i kazalarn beraberinde getirir. Proses sanayilerinde alanlara, eitli dnemlerde eitimler verilmelidir. Eitimlerin amac, elemanlardaki zel eksikliklerin tamamlanmasna ynelik olmaldr. Her alann ayn seviyede bilgisi olmayaca gibi, kiisel geliimi de ayn hzda gereklemez. Tekdze verilecek genel amal eitimler, kiilerin zel bilgi eksikliklerini tamamlamad gibi kaynak israfna neden olur. Her personelin

148

alaca eitimin kapsam, onlar yakndan takip eden kiiler tarafndan tespit edilmelidir. Eitim ann kapatlmas, bilgiyi ve i gvenliini arttracandan, verimlilie katk salar. Bu irketler gvenilirlilik zerine kurulu bakm programlar uygularlar. Bakmdaki ama, ekipmanlarn performansn ve alma srelerini arttrmaktr. Bu konuda programlarn hazrlayarak alrlar. Uzun sre sorunsuz alacak bir ekipmann, yanndaki alanlara da gven verecei aktr. Hem retimi arttrmak, hem gveni arttrmak, moral asndan baka konulara da katkda bulunur. Eitimli insanlar ve gvenli ekipmanlar i gvenlii asndan son derece nemlidir. Bu yap, i gvenlii kurallarna nem verildiinin en basit gstergeleridir. Proses sanayilerinde i gvenlii ile ilgili gelimi standartlar uygulanr. Bu standartlar kiilerin yaam tarzlar haline getirilirler. Bu alkanlklar edinen kiiler, aldklar i disiplinini beraberlerinde baka i alanlarna tarlar. gvenliini sadece bu kurallar salamaz. Kurulacak alt yap, i gvenliini ve i verimini beraberinde getirir. Bakm ve iletme elemanlarnn kullandklar, ara, alet ve edevat iin artlarna uygun olarak seilmeli ve korunmaldr. gvenlii asndan eksik veya bozuk malzeme ile almak birinci sradaki hatalardandr. zel amala alnan aletlerin, baka amalarla kullanlmas ve kt artlarda saklanmalar, kullanm srasnda sorunlar yaratr. Bu sorunlar, iin kt yaplmasna ve i kazalarna sebebiyet verirler. Potansiyel i riski ve verimsizlik yaratan bylesine olumsuz davranlardan kanlmaldr. Sorun olan yerlerde uygulanacak yntemlerden biri raporlama teknikleri kullanarak, ekipmanlarnn durumlarnn belirlenmesi ve bu bilgilerin gerekli yerlere aknn salanmasdr. Byle bir durum, en alt kademeden balayarak gelimeli ve st noktalara kadar ulamaldr. Raporlama asla ikyet mektubu grntsne dntrlmemelidir. irket ii haber kanallarndaki tkanmalar, mevcut teknik sorunlarn zerine ilave olduunda, felaketler doar. Felaketleri birden fazla sayda hata yaratr. Hatalar zincirinin minimumda tutulmas, hatta sfra indirilmesi i gvenliini en st dzeye karr. Felaketler daima kazalara ve beraberinde verim kayplarna yol aarlar. Raporlama tekniklerinin eksik kald durumlarda devreye girecek ikinci nlem, irket ii denetimlerdir. irket ii denetimler her alandaki eksiklerin bamsz gzler tarafndan grlmesini salarlar. Proses sanayilerinde, iletme krl ad verilen durumlar vardr. Byle durumlar, kanksanm ve ikyet edilmeyen sorunlar olarak yaarlar. En basit rnei ortamn temizliinde grlr. Denetimin, o ortam belirli aralklarla gren bir gz tarafndan yaplmas durumunda, ortada sorun olduu anlalr. Proses sanayileri d dnyaya dnk olarak alrlar. D dnya ile srekli iletiim iindedirler. Teknolojik gelimeler takip edilerek gncel bilgi srekli takip altnda tutulur. Gncel bilgi hem sektrn iinde, hem de kiinin mhendislik alan iinde takip edilmelidir. gvenlii daha iyi olan yeni sistemlerin var olduu, verimlilii ve performans daha iyi olan ekipmanlar retildii bilgisi, kullanc asndan nemlidir. Deiik uygulamalarn sonular izlenmelidir.

149

Tm yukardaki ortak zellikleri iletmede yapacak olan, iin gereklerini yerine getiren, uygulayan ve takip eden ynetimlerdir. Ynetimler ortak akln gerekleri olan ileri yapmak iin, ortak ynetim felsefeleri gelitirirler. Bunlar nc firmalardan balayarak, dier firmalara doru geliirler. nc firmalar dierlerinin rnek ald firmalardr. rnek alnan deerler ounlukla retim kapasiteleri deil, ayni zamanda irket kltrleridir. Felsefesi olmayan firmalarn, kapasiteleri byk bile olsa, rnek alnacak hi bir deerleri yoktur. Yukardaki ortak zellikler, birbirlerini besleyen ve destekleyen zelliklerdir. Bu tr ynetim uygulamalarnn maliyet getirecei ortadadr. Maliyeti yaratan unsurlar genellikle iilik harcamalar zerinde younlar. Ynetimin yapaca bu tip uygulamalar, i gvenlii ve verimlilikte de gelimeler salarlar. Verimlilik ise, kapasite art ve kalite ile kendisini gsterir.

150

BLM 4 VERMLLK AISINDAN PRATK

151

152

KIT MAKNASI PERFORMANS REHBER (TIP 040447)

Kapsam Kt makinas performans rehberi, kt fabrikalar alanlar, elek-kee satclar, danmanlar, ekipman satclar ve ilgili dierleri tarafndan hazrlanmtr. Bu ltlerin, kt makinas performansn gelitirmede etkili olduklarn kantlamtr. Bu dokman (TIP) ana kt trleri iin uygulamaya rehber olacak nermeleri listelemektedir. Emniyet tedbirleri Performans rehberinin uygulanmas iin alnacak zel emniyet tedbirleri bulunmamaktadr. Bununla birlikte kt makinasnn performansn arttrmak adna yaplacak almalar, ekipmanlarn emniyetli alma dzeylerini zorlayacak biimde olmamaldr. Teknik bilgiler Kt makinas performans rehberi ilk olarak 1970 li yllarn sonunda gelitirilmi ve srekli olarak yenilenmitir. letme bilgileri ok deiik makinalar iin derlenmitir. Mevcut performans rehberi (Liner) test layner, Fluting, yaz tab ktlar, gazete ktlar ve torbalk (kraft) ktlar iin Tablo 1 ve Tablo 5 arasnda verilmektedir. yi performans deerleri ortalama deerlerle en st deerler arasndadr. retim sresi retim sresi aadaki gibi tanmlanmtr. retim sresi= (Yllk mal sarcda kdn sarld sre toplam/ Fabrikann yllk alabilecei toplam sre) X % 100 Yllk fabrikann alabilecei toplam sreye 24 saati geen planl durular dhil deildir. Ayrca bayram tatilleri, pazar sorunlar yznden durular gibi durular allabilen toplam srenin dndadr. te yandan 24 saatin altndaki yerel gnler ve planl durular ve temizlik sreleri alabilecei toplam sre iine alnmtr. Plansz durular ne kadar srerlerse srsnler allabilecek saatler olarak alnmtr. Bu tanmda makine hz bir faktr olarak alnmamtr. Azami retim sresi bir Testliner kt makinasnda % 97 olarak kayda gemitir. En dk retim sresi % 80 civarndadr. Bir kt makinas iin tipik kayp sreler Tablo 6 da grlmektedir. Bu hedefler eitli trler iin deimekle birlikte, geni olarak pek ok makinaya uygulanabilmektedir. Kopmalar nedeniyle olan kayp sreler makinadan makinaya deimektedir. Mesela dk hzl ve yksek gramajl bir Liner makinada kopmalar yksek hzl yaz tab kdna gre daha azdr.

153

Ak geiler, kopma saysnn artmasnda nemli rol oynamaktadr. Ak geili bir sifon valsinde azami hz 670 m/dakika olmaktadr. Kopma saysn azaltmak iin sifon valsi sonrasnda revizyon gerekmektedir. Birinci pres sonras ak geite azami hz 610760 m/ dakika arasndadr. 2. pres sonrasna kadar ak geii olmayan makinalarda hz 1060 m/dakikaya kadar kmaktadr. Safihann kurutma gruplarnda desteklenmesi sayesinde hz 760 m/dakikann zerine kabilmektedir. Baz yksek hzl ve tek katl kurutma silindiri olan makinalarda kurutma sonuna kadar aklk bulunmamaktadr. Yeterli tek katl kurutma silindiri olan makinalarda kt gramaj dk bile olsa kt kopmalar azalmaktadr. Makinadan makinaya deien dier bir deer de her kopma srasnda geen sredir. phesiz ki dk hzl makinalarda kt balama sresi hzl makinalara gre daha uzundur. Bununla birlikte benzer makinalarda kt balama sresi bire gibi deiebilmektedir. Baz fabrikalar her elemanna zel grevler verirler, bylece iler daha verimli olarak yrr. Baz fabrikalarda ise alanlar daha az verimlidir. Planl bakm durular, vals deiimi ve boru tamirat gibi planl durular kapsar. Pek ok makine ayda sekiz saatlik duru planlar. Verimli iletmeler duru sresini azaltmak adna bu sre iinde temizlik, elek-kee deiimi, sevk ipi deiimi gibi ileri planlarlar. Plansz bakm ileri arzalar yznden ortaya kar. yi uygulanan koruyucu bakm ve beraberinde uygulanan proses ve vibrasyon izleme programlar plansz durular azaltmaktadr. Uygun bakm ve rulmanlarn ekranla izlenmesi son derece faydal olmaktadr. Bakmda verimliliin gelitirilmesi son yllarda ortaya kmtr. Bu programlar kt makinalarnn retim srelerini arttrm ve bakm maliyetlerini azaltmtr. Bir kt makinasnda deiik bakm maliyetleri oluur. Baz durumlarda bakm maliyetleri benzer makinalarda bire iki olabilmektedir. Muhtelif iletme kayplarna planl duru srasnda yaplmayan temizlik ilemleri, sevk ipi deiimleri, elek-kee deiimleri ve dier iletme problemleri girmektedir. yi bir ynetim iin muhtelif iletme kayplarnn % 1 in altnda tutulmas gerekmektedir. Tr deiim sresi retim hattnda yaplacak elek-kee deiiklii gibi nedenlerle bu sreler iletmeden iletmeye ar deiebilmektedir. yi bir programlama sreyi azaltmakta nemli bir faktrdr. Baz fabrikalar boya ve dier kimyasallar yznden temizlik yapma, sistemdeki mevcut suyu deitirme gibi nedenlerle durmak yerine boya ve kimyasallar ya ksmn eitli noktalarna vermektedir. Baz iletmelerde boya sonras durup temizlik yapmak yerine ya ksmda aartc kullanlmaktadr. Satlabilir mal oran veya yzdesi Satlabilir mal oran aadaki gibi tanmlanmtr: Satlabilir mal oran= (Satlabilir tonaj/ gerek tonaj) X 100

154

Bir kt makinas iin satlabilir tonaj bobin makinasndan net olarak kan ve ambara teslim edilen maldr. Off-line kaplama makinalarnda satlabilir tonaj kaplama makinas sonunda bulunan bobin makinasndan kan maldr. Baz makinalarda ya dkntler fazla olduundan satlabilir mal negatif olarak etkiler. Baz reticiler sat blmnn denetimine alnamad iin bu tr skartalar dikkate almama taraftardr. Mal sarc ile bobin makinas arasnda oluan kenar skartalar ise baz makinalarda dierlerinden fazla olabilir. Baz reticiler skarta kayplarnn nemini kavrayamazlar. Otomatik tampon deitiricili mal sarclar skarta miktarlarn olduka azaltmtr. Baz fabrikalar dk deerli ktlar veya dar enli ktlar ikinci snf satlabilir ktlar olarak ayr muhasebeletirirler. Fakat bunlarn oran retimin % 5 ini gememelidir. Baz fabrikalar birinci kalite mal makine verimliliine temel alrlar. En yksek satlabilir mal yzdesi % 99 olarak gazete ve Testliner ktlarda tespit edilmitir. Kaliteli ktlarda % 80 gibi dk rakamlar da raporlanmaktadr. Kt makinasnn verimi Kt makinasnn verimi makine performans iin nemli bir gstergedir. Kt fabrikalar verimle ilgili pek ok tanm kullandklarndan fabrikalar arasnda mukayese yapmak zordur. Bu dokmanda Toplam Makina Verimi (TMV) retim sresi yzdesi satlabilir mal yzdesi ile arplarak bulunmutur. Bu tanm Kanada Kt ve Selloz Kuruluunun (PAPTAC) gazete kd reten makinalar iin verdii tanmn benzeridir. TMV= retim sresi (%) X Satlabilir mal oran (%) Gzlenen en yksek makina verimleri tablo 7 de verilmektedir. Pek ok kez Toplam Makina Verimi yatrm gerektirmeden salanabilmektedir. Kayp sreler ve bzmeden kaynaklanan kayplar bu kural bozmaktadr. aylk toplam sre iindeki kaytlar dikkate alnmaldr. Makina performans aydan aya deimekte olduundan yeterli sre performans tayininde gerekmektedir. nemli gelimeler problemli blgelere odaklanarak salanabilmektedir. Hz ayarlar Baz kt fabrikalar Toplam Makina Verimi hesaplamasnda nc bir faktr kullanr. Yukardaki hesaplanan yzde Toplam Makina Verimini allan makina hznn yzdesi ile arpar. Hz hedefleri tm trler iin belirlenir, gerek alma hzlar hedef hza blnerek hz yzdesi bulunur. Hedef hz makinada elyaf, elek-kee artlar gibi tm artlarn en iyi olduu duruma gre belirlenir. Hamur kasas kesafeti Hamur kasas kesafeti en uygun formasyon ve test sonularna gre mmkn olduu kadar dk olmaldr. Bunun istisnalar oluklu ktlar, gazete ktlar ve former elekli makinalardr. Hamur kasalarnn ou nerilen ak deerinde,

155

trblansn elek zerinde mikro dzeye indii artlarda daha iyi performansa sahiptir. Pek ok retici oluklu ktlarnda hamur kasas kesafetinin % 1 ve % 1,2 arasnda iyi sonu alndn hisseder. Former elekli gazete kd reten makinalar dk kesafetli ilk beslemeden sonra yksek kesafetle alrlar. Hamur kasas kesafetleri ana trler iin Tablo 15 de verilmektedir. Ekipmanlardaki sorunlar ve kt tutunumlar yksek kesafet gerektirir. Ksa elyafta yeterli tutunumun salanmas ve iyi bir formasyon oluumunu salayan temiz bir elek pek ok makinada birbirlerine zt olarak ortaya karlar. Buhar kasalar ve buhar tketimleri Elek ve pres ksmlarndaki buhar kasalar makina hzn arttrabilmek iin bir potansiyel tekil ederler. Bunun yannda baz buhar kasalar son derecede verimsidir ve rutubet profilini bozucu ynde etki ederler. yi kullanlan profil dzeltici buhar kasalar, profili dzeltmeyenlere gre safihann en kuru yerine buhar vermediklerinden, daha az buhar harcarlar. Dk gramaj, hzl makinalar daha az buhar harcanmasna neden olur. Termografik scaklk tarayclar buhar kasasndan sonra safihadaki scaklk dalmn kontrol etmek iin kullanlrlar. Vakum uygulamalar Vakum kasalarnda ve sifon valsinde dk ve yanl uygulanan vakum kt makinasnda iletme sorunlarna ve preslerde ezilmelere neden olur. Vakum pompalar ve vakum fanlarnn performans srekli kontrol edilerek tasarmlandklar seviyede vakum yapp yapmadklar kontrol edilmelidir. Yetersiz vakum dzeltilmelidir. Eski pek ok makinada vakumda yaplacak iyiletirmelerle kapasite art salanmtr. TAPPI kt komitesi Kt Makinas Vakum Seme Faktrlerini (TIP 050201) yenilemitir. Elek eni, vakum faktr ve vakum kasas saysndan, vakum kasalar iin dakikada hangi hacimde vakum yaplaca nerilmitir. Sifon valsi vakum iin nerilenler makina hzna gre ayarlanmaldr. Son presten sonraki kesafet (kuru madde miktar) Bu deerler makinadan makinaya deimekte ve Tablo 1 ve 5 arasnda verilmektedir. Kraft kt dnda tm kt trleri iin iki iyi performans deeri verilmektedir. lk deerler u pressiz ve ikinci deerler u presli makinalar iin verilmitir. Kesafet deerleri konfeksiyon ve safiha scaklklarna gre deimektedir. Geri dnml ktlar iin eilim daha fazla pres k kesafetine doru gitmektedir. Genel olarak parmak hesab asndan pres sonras her % 1 kesafet art iin kt makinas hz % 45 artmaktadr bu da sonuta daha az buhar tketimi demektir. Oluklu ktlar makinas iin yaplan bir aratrmada safiha kesafeti arttka kuruma iin gerekli buhar miktar dmektedir. Ayni alma kesafetteki her % 1 art iin retim rakamlarnn % 33,5 artt sonucunu vermektedir. Benzer iliki dier kt trlerine uygulanabilir. TAPPI kurutma oranlar Kurutma oran, kurutma silindirlerinin her metrekare yzeyi iin buharlatrlan su miktardr. Kurutma oranlar, buhar basncnn artmasyla art gsterir. eitli trler iin TAPPI kurutma oranlar verilmektedir. TIP 040408, TIP 040409, TIP

156

040412, TIP 040415, TIP 040416. Makinadan makinaya kurutma oranlar deimektedir. Kurutma oranlarn dzelten eylerin banda ya ksmda buhar kullanm, kee drenajlarnn arttrlmas, kurutma ubuklarnn montaj, cep ventilasyonu, kee gergilerinin arttrlmas, kurutma silindirlerinin bakm gelmektedir. Kurutma ksm buhar tketimleri Kurutma ksmnda buhar tketimlerinin deitii Tablo 1 ve Tablo 5 arasnda grlmektedir. Baz makinalarda son derece verimsiz buhar kondense sistemleri bulunmaktadr. Pek ok fabrikada buhar kondense sisteminin izlenmesi yaplmamaktadr. Buhar tketimi ak metreden veya seperatr knda TAPPI TIP 040402 de belirtildii gibi grlebilir. Kilogram buhar iin buharlatrlan kilogram su performansn gstergesidir. Bu durum kt kesafetine baml deildir. Gramaj ve rutubet profili Gramaj profilinin iyiletirilmesi cetvel az CD kontrolu ve sulandrma kontrolu ile salanabilir. Pek ok makinada profil % 1 ve altndaki deiimle salanabilmektedir. Tablo 1 ve Tablo 5 arasnda iyi performans iin iki deer verilmektedir. lk say elle kontrol iin ikinci say otomatik kontrol iin verilmitir. Rutubet profili de iyi gramaj kontrolu ile ve iyi CD aktatrlerle salanmaktadr. Su tketimleri Amerika iin su tketim rakamlar ok yksektir. Bir kt makinasnda tipik rakamlar 15- 20 ton/ton olmaktadr. Baz fabrikalarda durum daha iyidir. Fakat dnml ktta su dearj olmayan fabrikalar vardr. Bir gazete kd fabrikasnda su kullanm 1,5 ton/ton iken bir Fluting kd fabrikasnda durum 2,7 ton/ton olmaktadr. Dk su kullanm artma sorununu azaltrken, beyaz suyun scakl iin buhar ihtiyacn ortadan kaldrr. Suyun kullanmnn azaltlmasnn anahtar fskiyelerde ve vakum sisteminde halka suyu olarak temizlenmi suyun kullanlmasdr. Elyaf kayplar Elyaf kaybnda parmak hesab satlabilir maln % 1 ini gemeyecek kadar elyaf kaybna msaade etmektir. Elyaf kaybndaki faktrler son temizleme kademeleri, takanlar ve akntlardr.

157

Tablo 1 Liner-Testliner ktlar performans rehberi

Parametreler
retim sresi yzdesi Satlabilir mal yzdesi Toplam Makina Verimi Birinci hamur kasas kesafeti kinci hamur kasas kesafeti Elek buhar kasas buhar tketimi Vakum kasas iin vakum debi miktar Sifon valsi iin vakum debi miktar Elek k kesafeti Pres buhar kasas buhar tketimi Son pres k kesafeti Buhar tketimi TAPPI kurutma oran Tepeden tepeye gramaj profil deerleri Tepeden tepeye rutubet profil deerleri Su tketimi

Birimler
% % % % % kgbuhar/kgkat Cmdakika/cm ak alan Cmdakika/cm ak alan % kgbuhar/kgkat % kgbuhar/kgbuharlaansu kgsu/saat/m % % tonkat/tonsu

yi Gzlenen performans performans deerleri deeri

8097 8599 7395 0,30,75 0,370,71 0,150,49 13178780 1756036000 2029 0,050,25 3652 1,21,9 21,529,27 0,810,3 0,77,9 7,537,5 zeri 93 97 90 0,40,6 0,40,6 0,150,25 26346585 31500 27 0,0750,15 4248 1,3 27,8 4.1.5 2 11,25

Tablo 2 Fluting ktlarn performans rehberi

Parametreler
retim sresi yzdesi Satlabilir mal yzdesi Toplam Makina Verimi Hamur kasas kesafeti Elek buhar kasas buhar tketimi Vakum kasas vakum debi miktar Sifon valsi vakum debi miktar Elek k kesafeti Pres buhar kasas buhar tketimi Son pres k kesafeti Buhar tketimi TAPPI kurutma oran Tepeden tepeye gramaj profil deerleri Tepeden tepeye rutubet profil deerleri Su tketimi

Birimler
% % % % kgbuhar/kgkat Cmdakika/cm Cmdakika/cm % kgbuhar/kgkat % kgbuhar/kgbuharlaansu kgsu/saat/m % % tonkat/tonsu

Gzlenen yi performans performans deerleri deeri

8096 8599 7695 0,31,7 0,150,49 219536000 1755638200 1929 0,050,25 3648 1,21,9 21,529,27 1,27,6 1,87,6 2,637,5 zeri 93 97 90 1,01,2 0,150,25 43906435 31500 27 0,0750,15 4247 1,3 27,8 3/1 4/2 11,25

158

Tablo 3 Yaz tab ktlarnn performans rehberi

Parametreler
retim sresi yzdesi Satlabilir mal yzdesi Toplam Makina Verimi Hamur kasas kesafeti Vakum kasas vakum debi miktar Sifon valsi vakum debi miktar Elek k kesafeti Pres buhar kasas buhar tketimi Son pres k kesafeti Tutkal prese giri rutubeti Buhar tketimi TAPPI kurutma oran Tepeden tepeye kuru gramaj deiimi Tepeden tepeye rutubet profil deerleri Su tketimi

Birimler
% % % % Cm/cm Cm/cm % kgbuhar/kgkat % % kgbuhar/kgbuharlaansu kgsu/saat/m % % tonkat/tonsu

Gzlenen performans deerleri

7594 8096 6793 0,20,6 14638780 1390067300 822 0,050,20 2548 0,57,2 1,21,6 10,4733,15 0,74 0,74 3,8150

yi performans deeri
92 94 8488 0,40,6 29265120 62200 20 0,0750,15 4244/48 35 1,3 29,5 3/1 1 11,25

Tablo 4 Gazete ktlarnn performans rehberi

Parametreler
retim sresi yzdesi Satlabilir mal yzdesi Toplam Makina Verimi Hamur kasas kesafeti Vakum kasas vakum debi miktar Sifon valsi vakum debi miktar Elek k kesafeti Pres buhar kasas buhar tketimi Son pres k kesafeti Buhar tketimi TAPPI kurutma oran Tepeden tepeye kuru gramaj deiimi Tepeden tepeye rutubet profil deerleri Su tketimi

Birimler
% % % % Cm/cm Cm/cm % kgbuhar/kgkat % kgbuhar/kgbuharlaansu kgsu/saat/m % % tonkat/tonsu

Gzlenen yi performans performans deerleri deeri

8095 8599 7494 0,51,6 14638780 1390065100 1422 0,050,20 3540 1,21,6 11,924,75 0,810,3 0,74 1,537,5 zeri 93 96 89 0,50,7 43907315 62200 2122 0,0750,15 4043/48 1,3 22,36 3/1 1 11,25

159

Tablo 5 Kraft ktlarnn performans rehberi

Parametreler
retim sresi yzdesi Satlabilir mal yzdesi Toplam Makina Verimi Hamur kasas kesafeti Vakum kasas vakum debi miktar Sifon valsi vakum debi miktar Elek k kesafeti Pres buhar kasas buhar tketimi Son pres k kesafeti Buhar tketimi TAPPI kurutma oran Tepeden tepeye gramaj profil deerleri Tepeden tepeye rutubet profil deerleri Su tketimi

Birimler
% % % % Cm/cm Cm/cm % kgbuhar/kgkat % kgbuhar/kgbuharlaansu kgsu/saat/m % % tonkat/tonsu

Gzlenen yi performans performans deerleri deeri

8095 8599 7494 0,20,6 366013170 1390087800 1828 0,050,25 3543 1,21,6 21,4233,32 0,810,3 0,74 7,537,5 zeri 93 96 89 0,3 585010980 65800 26 0,0750,15 4042 1,3 30,94 3/1 1 11,25

Tablo 6 Kt Makinas kayp zaman hedef deerleri allabilir zaman yzdesi %

Kopmalar Planl bakm Plansz arza durular Muhtelif iletme kayplar Tr deiimleri 3,0 1,5 1,5 1,0 04

Tablo 7 En yksek Toplam Makina Verimi Toplam Makina Verimi yzdesi %

Liner Fluting Gazete kd Torba kd Yaz tab kd 95 95 94 94 93

160

KIT MAKNASINDA KAYIP SRELER

(TIP 040447) ye gre hazrlanmtr

(TIP 040447) de planl ve plansz durular iin gerekli aklamalar bulunacaktr.

161

BR ETM MODEL
Giri Eitim davranlarn renme yoluyla deitirilmesidir. Bu deiikliklerin temelinde, stajyerin kapasitesi iinde kalacak, yeni bilgiler edinmesi, grevi ile ilgili formasyon kazanmas, davranlarn deitirmesi ve becerilerini arttrmas bulunmaktadr. Eitimi veren kiinin hedefi ise, en ksa srede rencinin azami derecede renmesini salamaktr. Deneme yanlma yolu ile renmenin dezavantajlar Deneme ve yanlma yolu eitimde tesadfen renme anlamna gelir. ok yava bir sretir. Gerek zaman asndan gerekse, kiilerin yapacaklar hatalar nedeniyle ok pahaldr. Pahal olmas yanl renme ve hatalardan ders karamama gibi nedenlerle daha da artar. Deneme yanlma yntemi, halen endstride kullanlan, hkim bir yntemdir. Bu yntemin maliyeti ile ilgili rnek olarak, yeni ie balam bir elektrikinin, sorunlu olduunu dnd bir motor koruma alterini skmeye alrken, MCC panosunun enerjisini kesmesi verilebilir. Bu durumda pek ok motor birden durarak, retim aksamas yaanr. Bu olay sadece bu hata ile balamamtr. Yeni elektrikiye bu konuda ne gibi bilgi verilmitir? Grev tanm nedir? Arza blgesine giderken yannda ne gibi takmlar bulunmaktadr? Motor, yk, kay-kasnak, redktrler, vanalarn tipleri, akkanlarn viskozitesi gibi akm zerinde etkisi olan sre ekipmanlar ve sre deikenleri hakknda ne kadar bilgi sahibidir? Yeni elektrikinin, motor alterindeki akm kesmesinin gerek sebebini buluncaya kadar yapaca denemelerin says olduka fazladr. Sonunda mutlaka sorun zlecek ve yeni elektriki o gn pek ok doru veya yanl bilgi edinecektir. Bu tam bir deneme yanlma yntemidir. Eer yeni elektriki ii ile ilgili eitimi alm olsa idi, tam bir bilgi ve kendine gvenle sorunu ksa srede ve minimum zayiatla zecekti. Bunun yannda kendisinin ve mesai arkadalarnn cann tehlikeye sokmayacakt. Planlanm bir eitimin yarar, dorudan renme yolunu kullanarak, deneme yanlma yntemi srasnda oluacak yanl renmelere yer brakmamasdr. Eitimin felsefesi Bir eitim programnn dzenlenmesinde aadaki temel amalar hedef alnmaldr. 1. Stajyere iletme iin, onun ihtiyac olan bilgiyi, yaanm deneylerden seilmi rneklerle sunmak 2. Stajyerin renme merakn arttrarak doru amaca ynlendirmek

162

3. Stajyerin mevcut tecrbesini ve kapasitesini yakndan tanmak 4. Stajyeri ve iletmeyi, gelecekte yaanacak kt durumlardan kurtarmak. 5. Stajyeri takmn uyumlu bir paras haline getirmek Eitimin 4 aamas Eitimde geerlilii kantlanm 4 aama bulunmaktadr. 1. 2. 3. 4. Aama: Aama: Aama: Aama: Hazrlk Sunum Uygulama Gzlem

1. Aama: Eitim program iin hazrlk Yeni bilgi ve becerilerin stajyere aktarlmas iin bir eitim program olmaldr. Sralama hatas yaplarak retilmi konular, stajyerin kafasn kartracaktr. Bu konuda hataya dmemek iin, eitmen bir eitim program hazrlamaldr. Bilgiler bu programa gre, kademeler eklinde verilmelidir. Bu kademelendirme eitimin birden fazla eitmen tarafndan verilmesine olanak salar. nk retilecek konular farkl dallardan eitmen ihtiyac yaratabilir. Yeni eitmen yeniden baa dnmeden konular anlatabilmelidir. Eitimden azami yarar salamak iin eitmenler bu program birlikte hazrlayabilirler. Eitim kolaydan zora doru ve daha nemlisi, bilinenden bilinmeyene doru olmaldr. Eitimin sonunda stajyer bir ii yapabilecek dzeye gelmelidir. Her aama net olarak aydnlanmal ve stajyerin gerekli bilgiyi rendiine emin olunmaldr. Eitimde karlalan problemler eiticinin bir konuyu eksik anlatmas veya aklamasyla ilgilidir. Bu durumda anlatlan konu stajyere bir mana ifade etmez. Anlatm somut olarak rencinin beyninde yer etmemitir. Stajyerin eitime hazrlanmas Stajyer alc olmaldr. Bunu salamann yolu gergin bir ortam yaratmamaktr. En nemli engel kiilerin eitim ortamnda kendilerini zgvenden yoksun hissetmeleridir. nk bilmedikleri iin oradadrlar. Stajyerler, arkadaa bir ortamda eitime katlmakla kazanacaklar kiisel geliimden haberdar edilmelidirler. Eitimin sonunda yaplan i, hem iyerine, hem de stajyere bir yarar salamaldr. Eitim sreci stajyerin kapasitesi ve bildikleri ile ilgili baz tespitlerin yaplabilmesine olanak salar. Bu durumda eitim srasnda seviye tespiti yaplmas, baz konularn geilmesine veya baz konularn daha gl vurgulanmasna yardmc olur.

163

Eitmen kursun kapsam ile ilgili ksa bir n bilgi sunmaldr. Bu sunumda konularn neleri kapsad anlatlmaldr. Psikolojik olarak rencinin ileri yapabilecek ekilde hazrlanmas bu eitimden beklenen baka bir sonutur. 2. Aama sunum Baarl bir sunu iin ana hatlar aadadr. in nasl yapld gsterilmelidir. Bir ite ilemler doru bir sralama ile gsterilmelidir. lemler zor ise 2 veya 3 kez tekrarlanmaldr. renmede grsel yntemlerin ok etkili olduu unutulmamaldr. Daha sonra 3. aamada renciden kendisinin yapmas istenmelidir. in nasl yaplaca anlatlmaldr. in nasl yaplaca grldkten sonra eitmen iin nasl yapldn bir kez anlatmaldr. Bylece stajyer renci bir iin nasl yapldn nce grecek sonra dinleyecektir. Bir iin neden ve nasl yapldnn anlatlmas daha dorusu retilmesi gerekir. Bir elektrik teknisyeninin neden ve nasl sorularna cevap olmakszn, problemleri sorgulamakszn, robot gibi i yapmas son derece sakncaldr. Gsterme ve anlatma, mutlaka detaylarn da anlatlmasyla Basit ve kuru bir sunum yerine nemli detaylarn akland seilmelidir. Konunun anlatm tarz olarak, ilemlerin grselletirilmesi gerekir. Bilinen snf eitim aralarndan (Tahta, projeksiyon, i masas gibi) 3. Aama uygulama Uygulama nelerin renildiinin kontrol edilmesine yarar. Bu aamada daha nce renilenler tekrarlanr. in, verilen eitim araclyla yaplmas salanr. Stajyer rencinin hangi noktalarda takld tespit edilir. Verilen eitimin hangi lde yararl olduu grlr. in yaplmas yannda eitmen stajyer rencilere baz sorular sormaldr. Ne, neden ve nasl sorular burada cevap bulmaldr. in yaplmasndaki i sralamasnn doru olmas gerekir. Bu aamada eitmen ayn iin stajyer renci tarafndan yaplmasn talep eder. Cesaretlendirme ve baar nemli motivasyon kaynaklarndandr. Bu aamada verilecek, kendine gven duygusu renciye ilersi iin olumlu katklar salar. Stajyer renci ii mmkn olduunca az hata ile yapmaldr. Eitimi ileride stajyer renciler bir tr asistan olarak kullanlabilir. 3. aamada eitmen baz detaylarn anlatlmas ve anlalmas iin gerekli aba gstermeli ve atlamalarda bulunmamaldr. rencinin, rendiini varsaymak yerine, sorularla durum tespit edilmelidir. rencinin anlatmnda veya i yap tarznda boluklar grldnde sorularla bu aklar kapatlmaldr. Dzeltmeler psikolojik olarak pozitif bir yaklamla yaplmal ve kiiselletirilmemelidir. retmede aceleci tavrlardan kanlmal ve sabrl desteklenmelidir. bir retim tarz hareketlerle de yararlanlmaldr.

164

olunmaldr. Kk bile olsa iyi yaplm iler vlmelidir. Eitici, gerektiinde bir iin yaplmasndaki performansn nemi iin, ii bir kez daha gstermelidir. Sorulan sorulara cevaplar net olmal ve verilen cevaplar gereksiz yeni sorulara yol amamaldr. Sk yaplan hatalar ile karlaldnda, eitici, birinci ve ikinci aamalara giderek bunun nedenini aratrmaldr. Baz noktalarda birden fazla kiinin hata yapmas zellikle birinci ve ikinci aamalarda hata olduunu gsterir. zetlenecek olursa: Hata dzeltmelerde pozitif yaklam sergilenmeli Kiiselletirmelerden uzak durulmal (Ben olsaydm) Hatalarn sebebi bulunmal Kiilerin kendi hatalarn bulmasna ve kendilerini eletirmelerine yardmc olunmal Temel sorunlar dzeltilmeli Her renci ie katlmal ve azami pratii yapmal

Tm katlmclarn rendiklerinden emin olunduktan sonra, grup son aamaya hazr demektir. 4. Aama Gzlem Bu aamada renciden kendini i ortamnda, bakm ekibinden birisi imi gibi kantlamas beklenir. Pratik olmadan, bir becerinin gelitirilmesi mmkn deildir. 4. aama iin aadaki faktrler nemlidir: zerinde renci yakn takibe alnmaldr. Kalabalk bir eitim snfnda yakn takip imknszdr. Fakat az say iin yakn takip zorunludur. Eitimin amac retmek olduuna gre, amaca ulalp ulalmad yakn takip ile anlalr. Teknii renmek iin uygulama arttr. Fakat doru teknii renmek iin doru uygulama arttr. renciler kendi balarna brakldklarnda yanl yntemler gelitireceklerdir. Yakn takip bunu nlemenin en iyi yoludur. rencinin takibi mutlaka eitmenin sorumluluunda olmal ve ksm amiri ile bu sorumluluk ortaklaa paylalmaldr. Bakmda alacak elektrik personelinin eitimi son derece nemli ve kabul gren bir yaklamdr. alan bir makinann veya kurulmakta olan yeni bir makinenin bakm personeli muhakkak eitilmelidir. Bu amala spervizr veya bakm mhendislerinin kullanlmas dnlmelidir. Byk sistemlerde, gerek kurulu aamasnda, gerekse iletme aamasnda bakmda grevlendirilecek mhendislerin de, teknisyenler kadar eitime ihtiyac vardr. Etrafta dolaarak sistematik bilgi elde edilmesi hem g, hem de istenilen sonucu vermez. Bu durum deneme yanlma ynteminin tipik rneidir. Her sistem, nihayet kendine has zelliklere sahiptir. Bu nedenle eitim amacyla profesyonel destek alnmas gerekir. Bir mal alnrken kontrata konulan, teknik dzeyindeki personel eitiminin yarar tartlmaldr. nk bu eitim kalabalk gruplara sahada ve i arasnda verilmektedir. Eitimi alacak personel aslnda elindeki i brakarak, eitime

165

gnderilmi ve eitim iin bir snf dzeni ounlukla kurulmamtr. Kendi dilinde ders notlar yoktur ve ders srasnda tercme (!) gerekmektedir. Detaylara inilemedii iin soru retilmemekte ve yukarda anlatlan eitim aamalarna uyulmamaktadr. Bu durum, eitimin, sadece grntden ibaret kalmasna neden olur. Bir baka durum eitimin sresi ve zamanlamas ile ilgilidir. Erken veya ge verilecek eitim, karmak sistemlerin anlalmasn zorlatrr. zellikle kontrattaki sre dersin kapsamn belirlemektedir. Tahrik sistemleri, otomasyon sistemleri ve bobin makinas elektrii gibi karmak konularda eitimin mkemmel olmas gerekir. yi eitim alm mhendislerden, teknisyenlerini yetitirmeleri beklenebilir. Fakat bilmek ve eitmek ayr zelliklerdir. Bu eitimlerden sonra yakn takip ilemini kim yapacaktr? Personelin bilgisini tartacak bir mekanizma bulunmamaktadr. Bu durumda uygulama iin henz zaman gelmemitir. Gelecee dair bir ipucu halen belirgin deildir. Eitimin salandn test edecek bir yntemde bulunmamaktadr. Eitimin yerinde olup olmadn test etmek gelecee kalmaktadr. Bu durumda gelecekte performansn dk kmas kiiye deil, eitimin baarszlna balanmaldr. Neyin yanl gittii bilinmedike dzeltici nlem alnamaz. Eitim sonucu stajyer bakm elemanlarnn performansnda sorun olmas, eitim programnn gzden geirilmesini gerektirir. Bandan beri anlatlanlar zetlenecek olursa: Eitim alann performansn, bilgi ve becerisini arttrmaya ynelik bir almadr. Eitimde pek ok teknik ve metot kullanlr. Kt gibi zellii olan bir sanayi dalnda eitici, kendi metot ve tekniklerini gelitirmelidir. Stajyeri motive etmeyen bir eitim baarl deildir. Eitimden, pratik sonular beklenir. Eitimin temel amalar ve hedefleri vardr. Eitimde katlmclk ok nemlidir. Eitimin aamalar vardr. Bu aamalara uyulmaldr.

166

HAVBE NDE VERMLLK

Havbe iinde verimlilik kt fabrikalarnda nemli bir tasarruf kalemidir. Havbe iindeki hava hareketini ve buna bal olan olaylar kavramadan verimliliin salanmas mmkn olamaz. ncelikle tanmlar ve bu tanmlarn ierikleri iyi anlalmaldr. Aada tanmlamalar bulunmaktadr. A-NEML HAVA VE TANIMLAR Nemli hava, kuru hava ve su buhar karmndan meydana gelir. KARIIM ORANI: Nemli havann karm oran, iindeki su buhar miktarnn kuru havaya oran olarak ifade edilir. X harfi karm orann temsil eder ve birimi kgsu/kgKH dr. (KH=Kuru hava) Havann suyu tutabilme zellii snrldr. inde daha fazla su tutamayacak kadar su bulunduran havaya doymu hava denir. Doymu hava iindeki suyu duvarlarda slaklk eklinde brakmaya balar. Buna da ileme denir. Havann iindeki suyun miktar veya havann su tutabilme kabiliyeti havann scakl ile artar. Aadaki tablolarda hava scaklna bal olarak hava iindeki suyun nasl artt grlmektedir.

t
o

X Kgsu/kgKH 0.0006 0.0016 0.0038 0.0076 0.0147 0.0272

t
o

X kgsu/kgKH 0.049 0.086 0.152 0.276 0.545 0.828

-20 -10 0 10 20 30

40 50 60 70 80 85

Tablo: 1 hava scaklna gre hava karm oranlar

167

Doymu havadaki su miktar

1,00 0,80 x (kg su/kg KH) 0,60 0,40 0,20 0,00 0 20 40 t (C) 60 80

EKL 1: Doymu havadaki su miktarnn, grafik olarak gsterimi Tablo: 1 ve ekil: 1 de gsterildii gibi, havann su tutabilme zellii, scaklkla birlikte nemli miktarda artmaktadr. BAIL NEM (BN) (f): Belirli bir scaklk iin, hava iindeki su buharnn ksmi basncnn, ayn scaklktaki doymu havada bulunan su buharnn ksmi basnc oranna bal nem denir. Bu nedenle bal nem, doymu hava iin %100 dr. HVAC hesaplamalarnda, bal nem olarak, belirli bir scaklktaki hava iinde bulunan su arlnn, doymu hava iindeki su arlna oran (f) alnsa da, bu durum normal oda scaklklar iin geerlidir. Havbe gibi yksek scaklktaki ortamlarda, bal nem ksmi basnca gre hesaplanr ve dierine gre iki kat byk olmaktadr. LEME NOKTASI (n) : Havann doymu hale geldii scakla ileme noktas denir. Bu noktadan sonra hava suyu brakmaya balar. HVAC hesaplamalarnda, ileme noktas olarak, havann daha fazla soumas halinde iindeki suyun younlaaca derece alnr. rnek bal nem hesab: Hava scakl 80 C de karm oran Mevcut karm oran Bal nem t = 80 C x= 0.545 kgsu/kgKH
(Tablo 1)

x = 0.152 kgsu/kgKH. ise f = 0.152/0.545 = % 27,9

168

Mevcut karm orannn ileme noktas 1 den bulunabilir.

olan deer n=60 C olarak Tablo:

Yukardaki rnekte havbe iinde 60 C nin altna den bir yzeyde ileme olacaktr. Eer youan damlacklar byrse, aaya kee veya safiha zerine damlayacaktr. HAVANIN ENTALPS ( I ): Havann entalpisi, hava iindeki enerji miktardr. Birim olarak kJ/kgKH kullanlr. (1 kJ = 1 kWsn = 1/3600 kwsaat). GZL BUHARLAMA ISISI Nemli havann iindeki enerjinin byk ksm, suyun buharlarken alm olduu enerji nedeniyle sakl olduundan gizli buharlama ss olarak adlandrlr. (100 C deki 1 gr suyu 100 C de 1 gr buhar hale getirebilmek iin harcanan enerjiye gizli buharlama ssdr.) Ortalama havbe eksoz k scakl, doyma noktasndan uzaktadr. nk havbe iindeki farkl blgelerde scaklk farkllklar byktr. Hatta baz yerlerde scaklklar eksoz scaklnn altndadr. Havbe i yzeyinde ilemeden kanmak iin llen scaklk ile ileme noktas arasnda (20 30 C) lik bir farllk yeterlidir. Havbe eksozu, salon ve ak havbelere ait baz bilgiler aadadr.

Kapal havbe

Ak havbe

Makina salonu

Scaklk, t (C) Karm oran, x (kg/kg) ileme noktas, n (C) Bal nem, f (%) Enthalpi, i (kJ/kg) Younluk,
(kg/m3)

80 0.152 60 28 483 0.93

70 0.065 44 24 241 0.99

28 0.015 20 63 66 1.16

Tablo 2: SPESFK EKSOZ ORANI

Makina salonu ve havbeye ait zellikler

Spesifik eksoz oran havbeden kan scak hava karmn makina salonuna gre mukayese eden orandr. Hesaplanrken, eksoz ve salon mutlak nem deerlerinden yararlanlr.

169

Tablo 2 deki deerler kullanlarak havbeler iin spesifik eksoz oranlarn elde edebiliriz. Kapal havbe spesifik eksoz oran : Ak havbe spesifik eksoz oran: 1 / (0.152 0.015) = 7,3 kghava/kgsu 1 / (0.065 0.015) = 20,0 kghava/kgsu

Kurutma grubunun buharlama kapasitesi (kgsu/saat) bilindiine gre, gerekli olan makina eksozundaki hava/su oran hesaplanabilir.

SPESFK ENERJ TKETM Pratik olarak, kurutma ksmnda harcanan tm enerji, eksoz havasna transfer edileceinden, havbe eksozu ve salon havalarna ait entalpilerin fark kullanlarak, her kilogram su iin, makinada kullanlan s enerjisi hesaplanabilir. Buna Spesifik enerji tketimi denir. (kwsaat/kgsu). Mukayese yapmak asndan, bir kilogram suyun 28 C den 100 C karlarak, 100 C de buhar elde edilmesi iin 0.711 kwsaat enerji gerekmektedir. Kt makinasnn spesifik enerji ihtiyac bundan daha fazladr, nk suyu tamas gereken havann da eksoz scaklna kadar stlmas gerekir. Dk retim deerlerinde, kapal havbelerin verim deerleri, ak havbelerinki kadar dktr. Eksozda dk nem miktar makine ekonomisi asndan zararldr keza s geri kazanm da azalr. Bu durum canl buhar ihtiyacn arttrr. Is geri kazanmndaki en byk enerji dn, atlan buharn scaklnn ileme noktas altna dmesi sonucu, kondense olmasyla ortaya kan gizli s enerjisi ile salanr. Buhar fazndan su fazna geerken buharlatrmak iin harcanan enerji geri kazanlm olur.

B-HAVA DENGES Makine salonuna gre, yksek scaklk ve nem bulunan havbe iinde, havann hareketi ve havbenin ykseklii nedeniyle, basn her seviyede deierek bir basn erisi oluturur. Bu durum havbe duvarnn dna gre, altlarda negatif, havbe tavanna doru pozitif bir basn okunmasna neden olur. Havbe iinde alt blge ve st blge arasnda, yle bir seviye vardr ki, basn salonla ayni deerdedir. Bu noktada salonla havbe iinde basn farkll sfr olarak okunur. Bu seviyeye sfr seviyesi denir. Basn fark sfr seviyesi kontrol edilmediinde havbe iinde aaya veya yukarya doru yer deitirir. Bu seviyenin nemi aada anlatlacaktr. Basitlik asndan havbeden darya olan kaaklarn verim zerindeki olumsuz etkisi ihmal edilebilir. Asl verimsizlii yaratan hava hareketi havbenin iine doru olan kaaklardr. nk havbe iine doru olan kaaklar, bal nem olarak ve scaklk olarak dk deerli olduklarndan (normalde 25 t- 35 C) spesifik

170

eksoz orann arttrr ve spesifik enerji tketimini arttrrlar. Bu nedenle enerji ekonomisi asndan havbe dna olan kaaklardan daha nemlidirler. Ayrca havbe iini soutarak youmaya ve havbe iinde damlamaya neden olurlar. Havbeye verilen hava miktarnn, havbe iine doru oluacak kaaklardan ok yksek olmas istenir. Bylece havbe ii youma nlenmi olur. Bu durumda, sfr seviyesi havbenin alt taraflarna doru kayar ve havbe dna doru olan kaaklar zellikle safiha giri/k azlar blgesinde artar. Bu durum, bu blge evresinde havbe dnda makina salonunda younlama yaratr. Havbeye verilen havann azalmas durumunda, sfr seviyesi ykselerek ieriye doru olan kaaklarn artmasna ve youmaya, beraberinde ekonomik olmayan almaya yol aar. Safiha giri ve klar blgesinde sfr seviyesinin yakalanmas, kaaklar minimum seviyede tutacaktr. C-KURUTMA BLM VERM Kurutma verimi, eksoz hava/su orannn drlmesiyle salanr. Spesifik eksoz oran (kghava/kgsu) verim iin en nemli gstergedir. Eski makinalarda bu rakam 10 kghava/kgsu dur. Yeni makinalarda ise 7 kghava/kgsu dan daha azdr. Ekonomik alma iin spesifik eksoz oran dk olmaldr. D-SIFIR SEVYESNN DEMESNN NEM Havbe iindeki scak ve nemli hava, salon havasndan % 20 daha hafiftir. (Tablo 2). Salon havasnn younluu 1.16 kg/m3 tr. Bu nedenle salonda bir metre ykseldiimizde hava basnc 11,4 N/m2 veya Paskal (1.16 mm SS.) azalr. Havbe iinde de, yukarya doru rutubet ve scaklk artacandan, hava younluu azalr. ekil. 2 de havbe iindeki hava younluunun deiimi gsterilmektedir. Basitlik asndan buharlamann sabit olduu dnlrse nem yukarya doru artar, scaklk ise havann genlemesine neden olduundan younluun azalmasna yol aar.

171

ekil: 2 Havbe iindeki hava younluu ve havann iindeki su miktar

Havbe iinde hava basncndaki dme, havbe dna gre daha az olmaktadr. Bu nedenle zemin kattan yukar doru kldka, havbe ii ve d arasndaki basn farkll, nce sfr seviyesinde sfra kadar der, sonrada bymeye balar. nk snarak genleen hava basn yapmaya balar. (ekil 3).

ekil 3:

Havbe ii basn dalm erileri

172

Havbe ii basn erileri eksoz miktarna, taze hava miktarna ve havbe duvarndaki eitli aklklara gre deiir. (Baknz Tablo 3) Taze hava ve eksoz miktar deimeden, makina salonunun zemin katndaki havbe kaplar ak braklacak olursa, basn erisi B pozisyonundan A pozisyonuna kayar (ekil 3). Bu durumda sfr seviyesi makine alt katna iner. Sfr seviyesinin makina alt katna inmesi durumunda makina salon katndaki kt giri/k azlarndan darya scak hava kaar. Kt giri/k azlar byk deilse, basn farkllklar kk leklerde kalr. Darya kaan olduu bu blgeler alt silindirden yaklak 2 m kadar yukardadr. Basn farkllklar bu blgede ok iyi incelenmelidir. Tablo 3 de her bir metrekare havbe akl iin, basn farklarna gre oluan kaak hava miktarlar grlmektedir.

Basn fark (Pa) Havann ka hz (m/sn) Kaak havann debisi (kgkh/saat) Su buharnn debisi (kgsu/saat) Tablo 3:

0.2 0.37 1130 92

0.5 0.58 1790 145

1.0 0.83 2561 208

2.0 1.17 3611 293

5.0 1.86 5722 463

1 m havbe aklnda oluan kaaklar

Yukardaki tablo, eksoz bal neminin (x)= 0.13 olduu duruma gre hesaplanmtr. ekil 3 de A erisinde, safihann gei aznda basn fark 1,8 Pa (=0,18 mm SS) olduunda, kaan hava miktar her metrekare aklk iin 3400 kg/saat tir. Yukarda konuyu basitletirmek iin havbeden darya olan kaan verimlik zerine etkisinin ihmal edilebilir olduu ifade edilmiti. imdi ise asl nemi anlatlacaktr: Sonu olarak nemli miktarda su buhar, havbeden makine salonuna kaar. Kaan buharn bir ksm makine salonunda mekanik paralar zerinde younlar. Daha tesi makine salonunun iklim artlarn ve inaat olumsuz etkiler. Bunu nlemenin tek yolu havbe sfr seviyesini kontrol ederek, sfr seviyesinin safiha giri/k azlarnda olmasn salamaktr. HAVBE SIFIR SEVYESNN AYARLANMASI Kontrol iin havbe alt kat aklklarnn szdrmaz olmas salanmaldr. Bunun iin alt kat havbe kaplar kapal tutulmaldr. Daha sonra, eksoz k deerleri eksoz rutubet deerinde tutularak, sfr seviyesi taze hava debisi ile istenilen ykseklie getirilmelidir. Yani bir taraftan eksoz k havasnn iindeki su miktar kontrol altnda tutulurken bir taraftan da sfr seviyesi llerek seviye kontrol yaplmaldr. Aada bu kontroller anlatlmaktadr.

173

ekil 4 de ideal bir havbe dengesi grlmektedir. Me eksozu, mth taze havay, mk ieriye kaaklar ve md darya kaaklar gstermektedir. Bu durumda eer darya kaaklar nlenirse: md = 0 art salanr. Eksozdan atlan hava havbeye giren hava miktarna eittir. me = mk + mth, olur. Bu durumda, m k nn kapal tutulmas durumunda deeri sfr olacandan, eksoz miktar taze hava girii kadar olur. Bylece sfr seviyesi istenilen bir ykseklie ekilerek verim salanr. (ekil 3 de "B" erisi).
Eksoz Me t=75 C x= 0,130 kg/kg Darya kaak yapan aklk Md t= 55 C x= 0,080 kg/kg

Taze hava girii Mth t= 90 C x= 0,015 kg/kg

st kurutma silindiri Alt kurutma silindiri

Zemin Kat

Havbe alt

Makina kat eriye kaak yapan aklk Havbe kaps, Mk t= 28 C x= 0,015 kg/kg

ekil 4:

Havbedeki hava hareketleri

Mkemmel durum pek ok nedenle bozulabilir: Safiha giri k/azlar ayn seviyede olmayabilir. Bu ykseklikte sfr seviyesinin aa yukar hareketi nedeniyle hem hava girii, hem de hava k olabilir. Makine paralar hava hareketi iin diren yaratabilir vs. gibi nedenlerden sfr seviyesi dzensizlikleri bulunabilir. Sfr seviyesinin ok yksek tutulmas ters etki yaratabilir.(ekil 3, eri "C"). Souk hava alt kattan ieriye girerek soumaya ve kondense oluumuna yol aabilir. HAVA DEBLERNN AYARLANMASI Havbe taze hava debisi, taze hava fannn hz deitirilerek yaplr. Hava cepleri iin hava debileri, iletmenin balangcnda hatlar zerindeki damperler kullanlarak yaplr. Sonra gerekmedike ayarlaryla oynanlmaz. Eksoz hava miktar, taze hava fannda olduu gibi motor devri oynanlarak yaplr. Havbe i tavannda bulunan hava k aklklar ayarlar, havbe eksozunun dzgn dalm iin gereklidir. Bu aklklar makine kurutma grubunu ortalayacak ekilde simetrik olarak ayarlanmaldr.

174

HAVBE RUTUBET VE SIFIR SEVYESNN OTOMATK KONTROLU Havbe otomatik havalandrma sistemi, eksoz hava debisini ve taze hava debisini optimum performansa ayarlayarak, etkili bir kurutmann yannda, buhar enerjisi tketimini verimli hale getirmelidir. HAVBE RUTUBET Eksoz rutubeti, eksoz fanlarnn devriyle oynayarak debinin deitirilmesiyle ayarlanr. Burada hz kontroll motorlar kullanlmaldr. Kontrol sisteminde havbenin durumuna gre n kurutma ve son kurutma blmleri iin iki ayr evrim bulunmaldr. Eksoz rutubeti set deeri geecek olursa eksoz hava fan devri arttrr. Rutubet decek olursa eksoz fan hz derek atlan hava miktarn azaltr. Bu durumda eksoz hava rutubetini ve scakln len alglayclar bulunmaldr. Bu alglayclarn lm aral 0 200 gsu/kgKH civarndadr. Byk kesitli eksoz kanallarnda farkl blgelerde farkl hava karmlar olabilir. Eksoz havasndan rnek almak iin zel dzenekler bulunmaldr. HAVBE SIFIR SEVYES Havbe sfr seviyesi taze hava fanlarnn debisi ayarlanarak kontrol edilir. Gene yukarda anlatld gibi her kapal havbe blmesi iin ayr kontrol sistemi kurulmaldr. Sfr seviyesi set deerin stnde ise taze hava fanlar debisi attrlarak, yani forse edilerek sfr seviyesi aa doru ekilir. Sfr seviyesi set deerin altna dmse hava ekii azaltlarak seviye istenilen yere getirilir. Sfr seviyesi lm iin, havbe duvarna sensrler yerletirilmelidir. lm havbe ii ile havbe d arasndaki basn farkna bakar. Makine salonu (+) basn ve havbe ii (-) basn kamarasna balanr. lm noktasnn makine salonundaki hava hareketlerinden etkilenmemesine allmaldr. lm ve kontrol aral -50 +50 Pa arasndadr. lm srasnda lm kollarndaki mevcut havann scakl ve basnc lm iin etkili olacandan hatalar oluacaktr. Fakat kontrolde bu hatalar dikkate alnmaz. Bu hatalarn giderilmesi iin baz hesaplamalar yaplabilir. n kurutma ve son kurutma gruplarnda safiha giri/k azlar farkl seviyelerde olabilir. Transmitter yerleimleri iin az ykseklikleri dikkate alnmaldr.

175

VERMLLK ALIMALARI LE LGL LSTE

Motorlarda verimlilie dikkat edilmesi Trifaze balantl motorlardan ekilen dengeli akmlar, ebeke verimini olumlu ynde etkiler, ntr akmlarn ve s kaybn azaltr. Delta sarml motorlar, yldz bal motorlara gre daha dengelidir. Ekipmanlar iin yksek verimli motorlar seilmelidir. htiyaca uygun gte seilmi motorlarda, Cos yksek olacandan hat kayplar azalr. Motorun alt ortam artlarnn kalitesi arttrldnda, verim salanr. Standart llere uygun motor seimi yedeklemeyi kolaylatrr. Koruyucu bakmlarnn yaplmas motor performansn arttrr, arzalar azaltr. Yalama eksiklii kadar, ar yalama da hasara neden olur. Motor-makina kaplin ayarlarndaki doruluk arzalar nler Motor sarm m, yoksa motor yenilemesi mi, sorusu srekli sorulmaldr. Motor i scaklnda ki, yke veya evreye bal olarak meydana gelen 10 derecelik art, yaltmn mrn yarya drr.

Kablo seimi ve kablo montaj verimlilii etkiler Gerilim dmnn ve s kaybnn azaltlmas iin kablonun ksa tutulmas ve gzerghn ksaltlmas gerekir. Kablo kesitinin uygun seimi ile s kayplar azalr. Kablo balklarnda diren oluumunun nlenmesi iin kaliteli kablo pabucu seilmeli ve pabular tork anahtar ile sklarak temas direnleri azaltlmaldr. Kablolarda simetrik yk dalmna dikkat edilerek s kayplar azaltlmaldr. Tek damarl kablo sistemlerinden kalmaldr. Kablo havalandrmasna dikkat edilmesi sayesinde, kablo kesitleri azalr, kurulum maliyeti der, den diren sonucu, oluan s kayplar azalr. Ayn kesitte olmalarna ramen, akm tama kapasitesi yksek olan ok telli kablolar seilmelidir. Bara oluturmak amacyla kullanlan tek damarl kablolarn s yayacak ekilde monte edilmemeleri gerekir. Ntr iletkenlerinde kesitin byk seilmesi nedeniyle s kayplar azalr. Gerilimin arttrlarak akmn drlmesi s kayplarn azaltr. Her tr atk akmn kaynana iade edilmesi, ebeke kalitesinin bozulmasn nler. Kablo tavalarnda kablo cinsine gre dzenleme yaplmas, arzalar azaltr. Tavalarn ar kablo yk ile yklenmemeleri, snmalar azaltr. Kablolarn ve tavalarn temizliklerinin yaplmas, s kayplarn azaltr. ase ihtimaline kar toprak korumal tava yaps ve arkasndaki koruma cihazlar, ase annda oluacak yangn nler. Kaliteli topraklama tesisat ve bakm, arzalar azaltarak i gvenlii salar. Cihazlarn tavalara gre konumlar arza risklerini belirler. Kablo garnitrleri ve etiketleri kablolardan kaynaklanan sorunlar bulmaya yardmc olur. Ekranl kablolar kirlenmeyi azaltr, kirliliklere kar baklk kazandrr. Renkli kablolar takip kolayl salar

176

Uygulama projelerinde detaylar gstermeli ve iletmenin her yerinde kabul grm, onaylanm ayni detay kullanlmaldr. Tava planlar olmal ve kablolar takip edilebilir olmaldr. Kablolarn duvar deliklerinden geilerinde, mekanik koruma ve yangna kar koruma yaplmaldr. Yeralt kablolar montajnda ve sonrasnda yaltm bozulmalarna kar zen gsterilmelidir. Arzalanmalar halinde kayplar ok yksek olur. NYY kablo yerine XLPE kablolar snmaya kar daha dayankldrlar. Metal konditler (EMT) kirlilikleri ve kablo ezilmelerini nler. Anti manyetik tava sistemleri snmalar azaltr.

MCC ve ALT ekipmanlar Verimli trafolarn seimi ile kayplar azaltlr. Yksek COS verimlilii arttrr. Enerji kalitesine ynelik dzeltici ekipmanlar kullanlarak ebeke kalitesi dzeltilir. ebeke kkenli arzalar azaltlr. ebeke analizrleri, ebekeden gelen sorunlar tehiste nemlidirler. ebeke kirliliklerinin ana kayna, iletmedeki ekipmanlardr. Alnan ekipmanlarda EMC kurallarna uyulduuna dair belge aranmaldr. Alnacak cihazlar Elektromanyetik kirlilie bak olmaldr. Amaca uygun yerleim, besleme kablolarnn boyunu ksaltr. Is kayplarn azaltr. Arzada eriim kolayl, arzay giderme sresini ksaltr. Enerji tasarruflu yol verme sistemleri, enerji tasarrufuna katkda bulunur. Soutma ihtiyacn azaltan zmler retilerek, ortam soutma maliyetleri azaltlr. Souma ile diren kayplar da beraberinde azalr. Temiz ve kaliteli bir ortam salanmas, arzalar azaltr. Ksa devre hesaplarna uygun donanm kullanlmas, ksa devre anndaki hasarlar ortadan kaldrr. Rle koordinasyon hesaplar ile yaplan koruma ayarlar, ekipmalar korur, arza annda ilgili ksmn enerjisini keserek, sistemin tamamnn durmasn nler. Enerjiyi kesmi olan bir koruma sisteminde, sorun zlmeden yeniden enerjilendirme daha byk hasarlara yol aar. Koruma sistemlerinin ayarlarndaki doruluk, gereksiz amalarn nne geer. Koruyucu bakm uygulamalar arzalar azaltr. nfrared cihazlarla, balant noktalarnda yaplacak lm yoluyla, nceden sorunlar grlebilir. Personel eitimi, bilinsizlikleri nler mdahaleleri hzlandrr. yi bir dokmantasyon ktphanesi oluturma, personel eitimine ve arzaya mdahaleye yardmc olur. ekmeceli ve modler yapl MCC sistemleri, arzay izole ederler ve standardizasyona msaittirler. Metal-Clad yapdaki orta gerilim panolar, gvenlii st dzeye karrlar. Otomasyondan ynlendirilen grup start ilemleri, ebekeyi bozarlar. Hz kontroll yol vericiler ebekeyi bozarlar. Harmonik akmlar, snmay ve kayplar arttrrlar. Byk motorlara yol verilirken ebekedeki enerji kalitesi bozulur.

177

Kuru tip kondansatrlerin s kayb, daha az olmakla birlikte firmalara gre kayplar deimektedir. Arzaya eriim iin pano odalar ve pano yaplar msait tutulmaldr. l cihazlar ve Skada sistemleri kullanm verimlilie katkda bulunur. alt ve pano odalarndaki aydnlatma bilinli yaplrsa verimlilik salanr. Gl ve gze batmayan k trleri arza anlarnda devreye girmelidir. alt odalarnda bulundurulacak gvenlik malzemeleri, i kazalarn nler. alt odalar ve pano odalarnda yangna kar alnacak ihbar ve sndrme sistemleri hasarlarn oluumunu engeller, uzun sreli durulara geit vermez. at odalar ve pano odalarna aslacak basit tek hat emalar, kiisel hatalarn oluumunu nler. Kullanlacak telsizler mdahale sresini ksaltr. Periyodik bakm izelgeleri ve i tanmlar yaplmas olaylarn nne geilmesine yardmc olur. Her vardiya elemann elinde bir true RMS metre (Akm, gerilim ve diren len) olmas tehise mdahaleyi abuklatrr. Panolarda gerekli parafudurlar olmas yaltm delinmelerini nler. Pano ve alt odalarna fare, ku gibi hayvanlarla su girmesine kar nlem alnmaldr. Tekrarlayan sorunlarn zerine gidilmelidir. alt ve pano odalar amac dnda kullanlmamal ve dier personelin girmesine izin verilmemelidir. Elektrik odalar iletme iine datlmaldr.

Aydnlatma Armatr seiminin verimlilie etkileri. o Armatr kasasnn tipi verimlilii etkiler. Ak tip Kapal tip Ynlendirmeli tipler Ampuln cinsi verimlii etkiler. Metal Halide Floresans Halojen Cva buharl Ateleme sisteminin seimi verimlilii etkiler. Elektronik balastl Manyetik balastl Balastsz

Projelendirme ile verimlilik salanabilir o Ruhsata esas projeler, kt fabrikalarnn ihtiyalarn bilen kiiler tarafndan yaplmaldr. Karanlk blgeler ve gereksiz aydnlk blgeler olmamaldr.

178

o o o o o

Aydnlatlmas zorunlu blgelerin seimi ve anahtar (kumanda) yerlerinin seimi kullanm kolayl salamaldr. Ik iddetinin seimi, meknn zelliine gre dnlmelidir. Direk, endirekt aydnlatma seimi, verimi etkiler Armatr saysnn seimi ile verim salanabilir. Aydnlatmada estetik kayglar, verimlilii etkiler

Armatr montaj yeri ve montaj malzemeleri seimi verimi etkiler. o o o o o Armatr montaj ykseklii arttka verimsizlik artar, glgelenme azalr. Kullanm noktasna gre yakn montaj armatrn verimini arttrr Ask paralarnn uzunluu ile armatr verimi deitirilebilir. Bakm iin kolaylk salanmas igc kazanc salar Yanmayacak olan armatrlerin sklmesi gereksiz tketimi azaltr.

Periyodik bakmlarnn yaplmas, k iddetini ve aydnlatma verimini arttrr.

Verimli pompalar kullanlarak verim salanmas Pompalarn kndaki vanalarn debi ayar iin kullanlmalar, en byk enerji kayplarndandr. htiyaca gre, hesaplanan ie gre seilmi pompa kullanlarak elektrik enerjisinden ok nemli tasarruflar salanr. Pompa fan farklklarndan yararlanarak verimli pompalar seilebilir. Salmastra suyu gerektirmeyen trde pompa seimi, su tketimlerini azaltr. Salmastra suyuna gerek varsa, pompa kuru altrlmamaldr. Dalg pompalarda, pompa su seviyesinin altnda olmaldr. alma sistemi farkl olduu iin verimli olan pompalar bulunmaktadr. zellikle yksek basn elde eden pompalarda, pompa yaps ile nemli tasarruflar salanabilir. Markas farkl olduu iin, verimi farkl olan pompalar bulunmaktadr. Ayni ii yapmak zere tasarlanm ayni tip iki farkl firmann pompasndan verimli olan seilebilir. Bakm ihtiyac azaltlm pompalar tercih edilmelidir. Uygun koruyucu bakm salanarak pompann mr uzatlabilir. Dk darbe reten pompalar, rne kalite kazandrr. Pompa hz arttka pompa verim artar. Ak fanl pompalar, hamurda kullanlrlar fakat verimleri dktr. Pompa kaplin ayarlar, arzalarda nemli yer tutar Pompa kaideleri, kaplin ayarnn kalitesini etkiler. Pompa emileri dzgn bir ak salamaldr, kavitasyonlardan kanlmaldr. Pompa boru balantsnda kasnt olmamaldr.

Verimli vana ve kontrol vanalar kullanm enerji tasarrufu ve kalite getirir. Cv deeri yksek vanalar, ayn kesitte dk Cv deerli vanalara gre daha ok mal geirebilirler. Az grlt karan vanalarda, kayplar azdr. Lineer blgede alan pompalarn kayplar ve grltleri azdr.

179

Bakm istemeyen trde vanalar, igcn azaltrlar. Vana aktatrleri ama-kapamada kalite salar. Pnmatik ama-kapama, srece hz salar ve igc kazandrr. Hzl mal ak, vana kayplarn arttrr.

Kartrclarda ve btelerde verim dikkate alnmaldr. Kartrclarda bte bykl ve seviyesi kartrma verimini etkiler. Btedeki mal aknn hz, kartrma ilemine katkda bulunur. Btenin geometrisi, kartrma verimini etkiler Byk bteler retimde istikrar salarlar, arzalarda zaman kazandrrlar. Byk btelerde, kartrma gleir. Byk kartrclarda, yataklama sorunlar kar. retimin kesildii durumlarda bile kartrclar devrededir. O nedenle gleri iyi seilmelidir. Kartrclarn salmastra sular, kesafeti bozar ve gereksiz enerjisi tketilmesine yol aar. Tketilen elektrik enerjisi, kesafete bal olarak kartrc hznn 3. veya 4. kuvveti ile doru orantldr. Kay-kasnak sistemlerindeki gevemeden kaynaklanan kaymalar verimsizlie neden olur. Her kayn gerilme kuvveti uzunluuna gre farkldr. Kasnaklar aras dzlem ayarszl, kay anmalar yaratr. Kaylardaki erken anmalar bir sorunun habercisidir. yi desteklenmeyen kartrclarda yataklama sorunlar kar. Kay-kasnak sitemlerinde metal muhafazal koruyucular bulunmaldr. Etiketler sklmesi g olan gvde paralarna tutturulmaldr.

Hz kontrol ile verim salanmas Pompalarda, k vanasnn kslmasyla debi kontrol yaplyorsa, hz kontroll yol vericiler kullanlarak enerji tasarrufu yaplabilir. Fanlarda damperlerle yaplan debi kontrolleri enerji kaybna yol aar. Kartrclarda hamur seviyesine gre veya retime bal olarak kartrc hz azaltlabilir. Dozajlamalarda kaliteli debi kontrol kaliteli rn demektir. Otomasyonla ynlendirilen hz kontrol daha ok enerji tasarrufu salar.

Boru ve hatlardaki kayplarn azaltlmas Boru kesitlerinin doru seimi ile hat kayplar azaltlabilir. El vanalarnn (on-off) tam kesitte seimi hat kayplarn azaltr. Dirsek ve redksiyonlarn azaltlmas kayplar azaltr. Mesafelerin ksaltlmas pompalama maliyetlerini azaltr. Kaynaklarn temiz yaplmas, trblanslar azaltarak srtnme kayplarn ve dm oluumlarn azaltr. Hatlardaki titreim ve grltlerin yok edilmesi verimlilik yaratr.

180

Hava ile sv karmlarnn borularda birlikteliinden kanlmas, boru arzalarn azaltr ve kaliteyi arttrr. Hava yapmaya veya havann atlamamasna msait montaj yaplar verimsizlie yol aar. Destek elemanlarna ve borularn boyasna zen gsterilmesi, tesisatn mrn uzatr. Borularn ve armatrlerin etiketlenerek okunabilir hale getirilmeleri, kii hatalarn azaltr. Boru balant yerlerindeki kaaklarn nlenmesi verimi arttrr. Contalarn uygun malzemeden seilmesi ve bilinli taklmalar, sk sk durular nler. Boru tkanmalarna kar, boru sisteminin kolay sklebilir olmas ie hz kazandrr. Kullanlmayan boru hatlarnn ve tesisatn sklmesi, kii hatalarn nler. Dk hzlarda baslan hamurda kalite artar, boru kayplar azalr. Borularda yaltm yaplmas, boru s kayplarn azaltr. Paslanmaz borular, rnde kalite getirir, tamirat iiliklerini azaltr. Borulardaki sl genlemeler iin kullanlan kompansatrlerin arzalar nemli kayplara yol aar. Malzemesi, hesaplar ve montaj kalitesi doru olmak zorundadr. Boru sabitleme paralarnn salkl olmas, kazalar nler. Boru hatlarnn zerine yazlacak etiketler i verimi yaratr.

Proseste ilemlerin azaltlmas ve kompakt yaplar iletme verimini arttrr. Prosesin basitletirilmesi, ilem basamaklarnn azaltlmasyla verimde artma salanr. Bu nedenle dnyada, hurda kt hammaddesiyle, bir ton kt retiminde 330 Kw saat elektrik harcanmas yaygn hale gelmitir. Bu rakam Trkiyede 500550 Kw saattir. o o o o o o Yaplacak iin daha farkl reete ile yaplmas ie verim getirebilir. nemsiz veya nemi son derece az olan ilemlerin yaplmamas, ilem basamaklarn ksaltarak retimde art, girdilerde azalma salar. ki iin ayni makinada yaplmas, basamaklarn ksalmasna neden olur. Teknolojik gelimelere gre ekipman seimi, iin farkl yntemle yaplmasn salayabilir. Gerek yurt iinde, gerek yurt dnda ayni ii yapan fabrikalarla mukayesede bulunmak (benchmarking), yaplacak i iin yeni ekonomik zmler ve grler edinmemizi salayabilir. Prosesin yeniden ekillendirilmesi verimlilik salar. (Reengineering)

Proseste sadelik, anlalabilirlilii arttrr. Az ekipman, yer ihtiyacn azaltr. Kompakt yaplar, enerji kayplarn azaltr. Kompakt yaplar, montaj maliyetlerini azaltr. rn eitlemesinde azalma verimlilii arttrr. Girdi saylarnda azalma, hatalar azaltr. Kesafetin dikkatli seimi verimlilik salar.

181

Ekipmanlarn yerleiminde verimin n plana karlmas Pompalarn montajnda, ykseklikle oynayarak verim salanabilir. Yerleimde kullanm noktasna yakn olmak, verim getirecektir. Trafik aknda akclk, verimlilik salar. Eriimde ve mdahalede kolaylk zaman kazandrr. Sklrken abukluk, ceraskal ve vin kolayl zaman kazandrr. Grnr olma kusurlarn kolay grlmesine neden olur. Montajnda kusursuzluk, pek ok arzay batan nler. evre artlarnda temizlik ve bakm ihtiyacnn azaltlmas, kazan salar. Sabit tesisatta yedekleme ile arza durularnn nlenmesi verimlilii arttrr. El vanalarndaki vana ama mekanizmalar, basit ve kolay eriilir olmaldr. Uygun yerlerde, pompa yerine serbest ak kullanlabilir. Birbirini etkileyen ekipmanlar, yan yana veya st ste monte edilmemelidir. Ekipmanlar zeminden yksee monte edilerek, suya kar korunmaldr. Yrme iin gerekli yola ekipman montaj yaplmamaldr. Bina giri ve klarnda ekipman nakliyeleri iin gereken aklklar braklmaldr. Yeralt tesisatlarndan kanlmaldr. Enstrmanlar eriilebilir temiz yerlere monte edilmelidir. Saha iin konulan gstergeler ve etiketler, kolay grlr olmaldr. Kt artlar altndaki ekipmanlar koruma altna alnmal ve bakmlar sklatrlmaldr. Oda ii ekipmanlarda scaklk birikimi nlenmelidir. Ak saha ekipmanlarnda yamur ve dona kar tedbir alnmaldr. Ekipman yerleiminde koordinasyona dikkat edilmelidir. Bir tek parametre yerleim iin yeterli veriyi vermez. Ekipman ykseklikleri bina yksekliini belirlediinden dikkatli yerleim yaplmaldr. Ekipmanlardan kan atklar iin gerekli atk uzaklatrma dzenekleri kurulmaldr.

Mekanik konularda kalitenin arttrlmas e uygun malzeme kullanlmas ii hzlandrr, ekipmanlar korur. Kullanlacak avadanlklar ve takmlar eksiksiz olmaldr. Skme ve takmalarda tahribatsz teknikler kullanlmaldr. Planl koruyucu bakm uygulamalar ekipmanlarn mrn arttrr. Tahribatsz bakm teknikleri (predictive maintenance) sorunlarn erken tespitinde yardmc olur. Kullanlacak cvata, rondel gibi malzemeler, gevemeden durabilmeli ve kolayca sklebilmelidirler. Skme ve takma srasnda kullanlacak vin, ceraskal gibi yardmc ekipmanlar alr durumda tutulmaldrlar. Ortam temizlii ekipmanlar korur, gzlemlere olanak salar. Ekipmanlarda insan gvenlii iin koruma yaplmaldr. Basit boyama yntemi ekipman mrn uzatr. Titreimler bulunarak nedenleri ortadan kaldrlmaldr. Kullanlacak bakm prosedrleri, kaliteli bakma yardmc olur. Ekipmanlarn kaytlar sorun zmnde yardmc olur. Bakm alanndaki aydnlatma i kazalarn nler.

182

Emniyet ve koruyucu malzemeler i kazalarn nlerler. Gven duyulmayan yardmc bakm malzemesi kullanlmamaldr. asedeki hatalar arza kaynadr. Arza sonras, ase kontrol yaplmaldr. ok souk ortamlarda yaplacak bakm iin yardmc seyyar stclar kullanlmaldr. alanna bakm elemanlar dnda kiilerin girmesi engellenmelidir. Bte ilerinde i yaparken havalandrma salanmaldr.

naata ynelik verimsizlie yol aan iler. letme kaplarnn bozulmas, enerji kayplarna yol aar. Havbe sisteminde ki rutubetli kaaklar, binadaki boyaya, svaya, elektrik armatrlerine ve tavan vinlerine zarar verir. Tavanlardan akan at kaaklar, kt kopmalar dhil, i kazalarna ve kalite bozukluklarna yol aar. Kanallarda biriken kat atklar, tamalara ve evre kirliliine sebep olurlar. Makina vibrasyonlar, inaatta gzle grlemeyen hasarlar yaratrlar. Uzun vadede ciddi hasarlara yol aarlar. Makina ile binalarn doal titreimleriyle oluan, rezonansa yol aan tahrip edici duruma izin verilmemelidir. Support asmak iin betonda yaplacak krma ileri, kolonlar ve kirileri zedeler. Krk pencereler s kaybna yol aarlar. Kularn bina iine girerek hasar vermelerine neden olurlar, Taan kimyasal maddeler, betonda bozulma yaratrlar, kaymaya neden olur. Bilinsiz beton krma ileri, tm binay tehlikeye sokarlar. atlak beton bakmlar ve kaplamalar, beton bozulmalarn nlerler. Bina mekanik tesisat, alanlarn ve ekipmanlarn saln korur. Bina aydnlatmas, i gvenliine olumlu katkda bulunur. Yangn alarm sistemi ve sndrme sistemleri gvenlik asndan alr vaziyette tutulmaldr. Tuvalet ve ykanma yerlerinin her trl eksiklii, grnmeyen veya llemeyen verimsizlikler yaratr. aret ve ynlendirme levhalar, i gvenliini salayan bina aksesuarlardr. evre betonlar, binay su basmalarndan korur. evre aydnlatmas, alt yap olarak gvenlii salar. Ak havada braklan her tr malzeme ve ekipman, bozulmaya doru gider. Yeralt tesisatlar zel olarak korunmaldr. Depreme kar gerekli gvenlik nlemleri hayati nem tarlar. Frtnaya kar dayanm retimin devamll iin nemlidir. Binalarda paratoner bulunmas can ve mal gvenliini salar. zolasyon binalar soua ve su girmesine kar korur. zolasyon bozulmalarna msaade edilmemeli ve tamirat yaplmaldr. Binalarn periyodik kontrollar inaat mhendislerine yaptrlmaldr. Yk ve zemin hesaplar zamanla deieceinden belirli aralklarla kontrol edilmelidir. at izolasyonu ve sabitleme paralar kontrol edilmelidir.

183

Prosesin girdilerine ve ktlarna dikkat edilmesi Ham maddenin durumuna ve firelerine dikkat edilmesi o o o o o o Ham madde iindeki kirlilikler, retimde ilem basamaklarn arttrr. Kirlilikler, rnde ve retimde sorunlara neden olur. Sahadaki stoklarda, rzgr gibi nedenlerle oluacak firelerin azaltlmas gerekir. Balyalama, tm nakliye ilemlerini azaltr. Srekli pulperlerde, kontroll alnan balya telinin retime olan olumlu etkisi, nemlidir. Srekli pulperlerde balya byklnn, iletmeye gre optimizasyonu gerekir. o o o o o o o o Kesafet oynamalarnn azaltlmas iin, Pulper mekanik ksmlarna gelecek zararlar iin, Elektrik sistemine yansmalar bakmndan Konveyre verecei hasarlar asndan Pulperde alma zorluu asndan incelenmelidir.

Balya sktrma basnc arttka pulperde alma zorlar. Donma, balyalarn fiziksel zelliklerini etkiler. Islanma balyalarn arlklarn arttrr. Balyalarda takip edilebilirliin salanmas, kaliteli retime katkda bulunur. Hammadde almndaki hatalar retimi olumsuz etkiler. Hammadde beslemesi iin kullanlan i makinalar retim iin ana ekipmanlardandr. Srekli bakmlarnn yaplmas gerekir. Balya besleme forkliftilerin inisiyatifine braklmamaldr. D etkiler l elyaf arttrr.

retim kayplarnn azaltlmas o o o Durularn azaltlmas ve sreklilik, verimi arttrr. Srekli alan ekipmanlar, kesikli alan ekipmanlardan daha verimlidir. Srekli pulperler ton kt bana daha az enerji harcamalarna ramen dk kesafetli ve anaforlu altklarndan, cam, ta ve plastikleri paralayarak, kaba atklarn paralanmasna neden olurlar. Bu durum, pulperden sonraki temizlik kademelerinin artmasna dolaysyla ar elektrik tketimine sebep olur. Uzun retim hatlar kalc verimsizlik nedenlerindendir. rn cinslerinin azaltlmas, retimde sreklilii arttrr. rnden rne gei srelerinin ortadan kaldrlmas, retimi arttrr. Personel eitiminin salanmas, duru ve kesiklikleri azaltr. Ekipmanlarn ideal altrma koullar retilmelidir. Kritik ve az retilen rnlerin geni katlmla retilmesi ve beraberinde verilecek ortak eitim kaliteyi arttrr. Kalite d retimin, on-line tespiti ve retimin annda dzeltilmesi fireleri azaltr. Bozuk kalitede mal retmek yerine, durmak daha ekonomiktir.

o o o o o

184

o o o o o o o o o o o o o o

Sonular kantlanm retim parametrelerinin oynanmamas kalitede salnmlar nler ve dier sorunlarn tehisini kolaylatrr. Bakml ekipmanla retim yaplmas, retimde sreklilii salar. Sorunlarn nedenlerinin belirlenmesi, tekrarlamasn engeller. Yardmc tesislerin ve ekipmanlarn neminin kavranmas, retimi srekli klar. Enerji kalitesinin arttrlmas, arzalar ve durular nler. Ortam artlarnn dzeltilmesi, arza ve durular azaltr. Mterinin ve talebinin iyi bilinmesi, iadeleri azaltr. Deneme yanlma yntemlerinden kanlmas, srpriz sorunlar ortadan kaldrr. Sorularn birer birer ele alnmas, kiilerin konulara odaklanmasn ve sonularn netliini salar. Makina tam ende altnda verim ykselir. Kt kopmalar verimi drr. Makina temizliine dikkat edilmelidir. Sevk ipi kdn balanmasn hzlandrr. Bu sistem ok iyi almaldr. Preslerin keeleri ve pres yzeyleri kaliteyi etkiler. Fskiyeler elek ve kee temizliinde nemli ekipmanlardr. Elek ve kee mrn uzatr ve kopmalar azaltr.

retim sonras kayplarn azaltlmas verimlilikte nemli yer tutar. o o o o o o o o retilen mal tm maliyetleri ve fireleri iinde bulundurduundan, retimden sonra, rne verilecek her hasar en byk maliyetli olandr. Paketleme ve ambalajlama kayplarnn azaltlmas verimde art salar. rnn stoklanmamas veya stoklama zorunluysa, evre artlarna dikkat edilmesi maliyetleri drr. Kombine kesimlerde makina eni, skarta miktarn, buhar tketimlerini ve stoklar etkiler. Ar kenar artklarndan kanlmaldr. Nakliye srasnda bozulmalarn nlenmesi, iadeleri azaltr. ade rnlerin deerlendirilmesi, zararlar azaltr. Tahrik sisteminin kalitesi, imalat kayplarn etkiler. Yklemede kullanlan i makinalarnn verecei hasarlar en byk zarar kalemlerindendir.

Kimyasal katk maddelerinden doan kayplarn azaltlmas verimi arttrr. o o o o Dozajlama hatalarnn ortadan kaldrlmas kaliteyi arttrr. Katk maddelerindeki kalitenin izlenmesi, kalitede istikrar salar. Katk maddelerinin birinci derece retim parametresi olarak kabul edilmesi kalitede dzelme getirir. Denemelerin sk yaplmamas, retimde istikrar salar.

Kullanlan suya dikkat edilmesi gerekir. o o o o o o Atk suyun ortadan kaldrlmas ekonomi salar. Yaplamyorsa atk su miktar azaltlmaldr. Azaltlamyorsa yeni batan, sorunun zmne baklmas gerekir. Kullanm iin srekli azalan hedefler konmas verimlilii arttrr. Kaaklarn nlenmesi kullanm azaltr. Her alanda kullanlan suyun llmesi kontrol kolaylatrr.

185

o o o o o o o

Atlacak suyun tekrar kullanm imknnn aratrlmas ile su tketimleri azaltlr. Artma nitesi kurulmas geri dnme katkda bulunur. Su tketimleri sonularnn srekli irdelenmesi tasarruflar kalc klar. Su kullanmn dren ekipmanlar alnmas ihtiyalar azaltr. me ve ykanma sularnn tesisattan ayrlmas gerekir. zel amalar iin ayr pompa kullanlmas verimlilik yaratr. Birden fazla i iin tek pompa kullanlmas enerji kaybna yol aar.

Kullanlan havaya dikkat edilmesi o o o o Hava kaaklarnn nlenmesi ile enerji tasarrufu yaplr. Kullanm ihtiyacnn azaltlmas ve kstlanmas, hava ihtiyacn azaltr. Kullanlan hava kalitesinin snflandrlmas, arza sebeplerini azaltr. Tahrik amal hava kullanmnda alternatif aranmas kazan salar.

Kullanlan buhara dikkat edilmesi o o o o o o o o o o o o o o Buhar kaaklarnn nlenmesi maliyetleri drr. Kondenstoplarn alr halde tutulmas buhar kaaklarn azaltr. Kondensat kaaklarnn nlenmesi enerji kaybn nler. Kondensatn buhar merkezine geri gnderilmesi enerjinin geri kazanlmasn salar. Atk sdan geri kazanm canl buhar ihtiyacn azaltr. Canl buhar kullanm llerek snrlandrlmaldr. Buhar hatlarndaki basn kayplarn nlenmesi enerji tasarrufu salar. Buhar lmlerinde kaypsz cihazlar kullanlmas hat kayplarn azaltr. Buhar ihtiyac olmayan veya rk buhar kullanan ekipmanlara ynelinmesi, buhara olan talebi azaltr. Buhar kondense sistemlerindeki otomasyon buhar ihtiyacn azaltr. Kondensat kalitesinin arttrlmas, geri dnen kondensatn ve iindeki enerjinin kullanlabilmesini salar. Buharn enerji santrallerinden ekonomik olarak salanmas yollar aratrlmaldr. Basn drme istasyonlarnn mmkn olduunca kullanlmamas hat kayplarn nler. Buharn oksijensiz olmas ve kondensat iermemesi pas etkisini durdurur.

Havbede verim salanmas o Is geri kazanmnda optimizasyon yaplmaldr. o o Fanlarda hz kontrol olmaldr Is dntrc verimi yksek tutulmaldr. Kazanlan snn miktarnn bilinmesi hedef yakalamaya yardmc olur. Havbe kontrol evrimleri iyi bilinmeli altrlmaldr.

Havbe ii basn kontrol ile ekonomi salanr. Havbe kaaklarnn nlenmesi kazan salar.

186

Silindirlerde verim salanmas, kondensatn uzaklatrlmas o o o Tahrik sisteminde, dolu silindiri dndrme nedeniyle enerji kayb oluur. Kondensat kurutma veriminde azalma yaratr. Kondensatn yarataca vibrasyon sonucu arzalar artar.

kan kat atklarda atk ynetimi uygulanmaldr. o o o o Atk miktarnn azaltlmas, atk nakliyesini azaltr. Atklarla birlikte, srete ham madde srklenir, fire artar. Atklarn deerlendirilmesi veya geri kazanlmas kazan salar. Geri kazanm ekonomik deilse, atk isteyenlerle ibirliine gidilebilir.

Vakum sisteminde verim salanmas o o o o o o o Vakum szdrmazlk suyunun uygun miktarda verilmesi vakum verimini dzeltir. Vakum szdrmazlk suyunun geri kazanlmas, su kayplarn nler. Szdrmazlk suyu scaklnn soutma kulesiyle dk tutulmas, vakum verimini arttrr. Suyun kat paracklardan ayrlmas, pompalarda bakm azaltr. Vakum kaaklarnn nlenmesi, enerji tasarrufu salar. htiyaca uygun vakum seviyesi kullanlmas, verim salar. Seperatrlerin doru almalar, vakum verimini arttrr.

Yalama siteminde verim salanmas o o o o o o Ya iine karan suyun engellenmesi sabunlamay ve bozulmay nler. Yan analiz edilerek kalitesinin kontrol altnda tutulmas sorunlarn erken farkna varlmasn salar. Ya scaklnn kontrol altnda tutulmas yan bozulmasn nler. Ya kaaklarnn nlenmesi zayiatlar azaltr. Ya filtrelerinin kalitesi ve bakm rulmanlarn ve hidrolik pompann mrn uzatr. Ya dolamn gsteren ve haber veren sistemler arzalar nler

Otomasyon sistemlerinin verimli kullanlmas Prosesin mmkn olduu kadar otomasyonla ynetilmesi, parametrelerin denetim altna alnmasn salar. Otomatik kontrol parametrelerinin (PID) dng baznda tuning ilemi kontrol devrelerinin amaca uygun almasn salar. Prosese uygun otomasyon reeteleri kullanlmas, (grup start ilemleri) sreteki insan hatalarn azaltr. Otomasyonu verimli klan en nemli parametre sistem baznda yaplacak tuning ilemidir. (sre gruplar arasndaki eleme) yi bir mhendislik almas ve beraberinde sistem tuning yaplmas gerekir. Diyagnostik bilgilerinin oluturulmas, alarmlarn izlenmesi, hata ve arza bulma srelerini ksaltr, verimlilie olumlu katk yapar.

187

Yedekli (Redundant) yaplarn oluturulmas retimde aksamalar nler. Back-up larla sistemdeki bilgilerin tutulmas bilgi kayplarn nler. Gemie ynelik tarihe oluturularak ileride yararlanlmas gelimeye ve sorun zmeye katkda bulunur. statistiksel proses kontrol uygulanmas retimin artmasna katkda bulunur. Lokal kontrol alanlar oluturarak sistemin kontrolnn datlmas sorunlarn snrlandrlm olmasn salar. Kontrol mimarilerinin iletme iinde azaltlmas yedeklemede standardizasyonu salar. Uzaktan eriimle arza takibi ve i takibine imkn salanmas sorunlarn ksa zamanda zmne katkda bulunur. Raporlama sayesinde gidiatn kontrol salanr. Otomasyon sistemlerine bal olan her girdi, insanlar yanltmamak iin doru olmak zorundadr. Akll cihazlarla allmas doru lmleme iin kolaylk salar. Sistemlerin en zayf noktalar, emniyet amacyla konulmu olan elemanlardr. Bu nedenle seimlerinde hata yaplmamaldr.

Eylem plan oluturulmas Acil durumlar iin senaryolar hazrlayarak hazrlkl olunmas acil durumlarn bymesini ve kayplar nler. Personelin eitilerek acil durum iin bilgilendirilmesi acil durumlar nler. Grev dalmlar yaplarak sahipsiz sorun braklmamas sorunlara sahip klmasn salar. Start-up ve shut-down iin prosedrler dzenlenmesi duru sreleri ksaltr. Hatalar nler.

Risklerin ve sigortalama maliyetlerinin azaltlmas Ekipmanlarn risk sralamasna alnmas sigorta maliyetlerini azaltr. Sigorta iin ekipmanlarn sralanmas eitli sigorta (All-risk, makina krlmas, yangn sigortas gibi) ihtiyacn yaratr. Periyodik bakmlarla, riskli olanlarn risk snfnn drlmesi sigorta maliyetlerini azaltr. Acil eylem planlar felaketlerin bymesini nler ve sigortalama konusunda bilinli olmay salar gvenlik malzemeleri, yangn malzemeleri kullanmak gibi zmler risklere hazrlkl olunmasn salar ve sigortalama maliyetlerine olumlu yansr. Kullanlacak fabrika (iletme) standartlar riskleri azaltr. alanlarn eitimi riskleri azaltr. Projelerle alma riskleri azaltr.

letme Standartlar hazrlanmas ileri tanmlar Bir iletmede hangi iin nasl yaplacann belirlenmesi gerekir. letme standartlar i ve ilem sralamasn standartlatrr Ekipman almlarnda kullanlacak standartlar, geliigzel ve hatal rn giriini engeller.

188

Bakm standartlar, koruyucu bakm almalarnda kullanlr. Kaz standartlar, sahadaki alt yapnn kazm srasnda hasarlanmasn nler. Kaynak standartlar yangn risklerini azaltr. Start-up/shutdown standartlar ileri hzlandrr, riskleri azaltr. ISO 9000 standartlar davran kalitesini arttrr. Personelle ilgili idari standartlar i disiplini salar

D sahada organizasyona gidilmesi sorunlar azaltr evre kirliliine yol almamas iin denetim getirir. Hammadde ve i akna radikal zmler bulunmas verimlilii salar. o letme ii ham madde stokunun azaltlmas yangn riskini ve hatal retimleri nler, stok maliyetlerini azaltr. o Ham madde beslemesinin en yakn mesafeden yaplmas, i makinalarnda azalma ve enerji tasarrufu salar o Zayiatlarn ve farkl ham maddelerin birbirlerine karmalarnn nlenmesi kaliteyi arttrr. o Ham maddenin standartlatrlmas karklklar ve kalite bozulmalarn nler. o Mteriye gre ham madde uygulamalarndan vazgeilerek standart ham madde kullanlmas retimde istikrar salar. o makinalarnn ie uygun seilmeleri nakliyeleri hzlandrr. o Verimsiz i makinalarnn elden karlmas maliyetleri azaltr. o kazalarna neden olacak her trl gerekenin yok edilmesi ekonomik sonular verir. o evre aydnlatmasnn verimli olarak salanmas i kazalarn ve karklklar nler. o makinalar ve kamyonlarn trafik aknn kontrol edilmesi i kazalarn ve hammadde karklklarn nler. o Sahann srekli gzetim altnda tutulmas riskleri azaltr. o Sahada insan trafiine msaade edilmemesi i kazalarn nler. o Sahada mekanik i yaplmasna msaade edilmemesi yangn tehlikesini nler. Yatrm dneminde yaplacak dorular ve kaliteli alt yap gelecei etkiler Verilerin temin edilerek seimlerin ve projelerin hazrlatlmas erken aamada bitirilmelidir. Koordinasyon salanmaldr. Projelerin uygulatlmas iin dzgn yaplmasn salar. Bilinmeyenlerle yatrma balanmas verimsizlii arttrr. Bte almalarnda hata yaplmas verimsizlie yol aar. Gereki program ve planla allmas kalite ve zamannda iin bitirilmesini salar. Kadro ve donanm eksikliinin olmamas igc an nler. Binaya ait mekanik tesisat, elektrik tesisat ve shhi tesisatn balangta doru ve eksiksiz yaplmas yatrm hzlandrr. Paratoner ve topraklama tesisatlarnn doru ve eksiksiz yaplmas, arzalar ve kazalar nler.

189

at izolasyonunun salanmas ekipmanlar korur, s enerjisinde tasarruf salar. letme ii kaaklarn binaya ve dier ekipmanlara zarar vermemesi iin alt yapnn ve inaatn hazrlkl olmas gerekir. Bina merdivenleri ve dier alanlarn kullanl olmas eriimi hzlandrr, retimi kolaylatrr. Binann vibrasyona kar tedbirli yaplm olmas ekipmanlardaki arzalar azaltr. naatta braklacak deliklerin batan belirlenmesi izolasyonu korur ve su kaaklarn nler. Vinler iin eriim noktalar braklmas, vin arzalarna mdahaleyi kolaylatrr. Mmkn olduunca yeralt tesisatlarndan kanlmas iletmede kolaylk salar. Proje retilerek detaylarn allmas kaliteli iilie yol aar. koordinasyonunun salanmas ilerin karmasn nler.

Ynetimle ilgili konular Bu konular verimliin salanmas almalarnda en nemli maddeyi tekil eder. zellikle yatrm hedefi olan bir kuruluta, yatrm hatalarnn yaplmamas verimi olumlu ynde etkiler. (Bu konu Toplam Verimli Ynetim bal altnda yeniden ele alnacaktr.) yi bir fizibiliteye sahip olmak yatrmn geri dnmne k tutar. Alnacak makina ile ilgili derse ok iyi allmal ve genel hatlar belirlenmelidir. Makina almlar ok detayl kontrat almalar ile karara balanmaldr. Projelendirme iin gerekli olan detaylar sonraya braklmamaldr. Kadrolarn oluturulmasnda ve mobilizasyonda ge kalnmamaldr. Kadrolama, adama i bulma mant ile yaplmamaldr. an gerekleri olan haberleme ve ofis donanmlarndan yararlanlmaldr. Birden fazla proje almas gerektiinde, koordinasyon projeleri unutulmamaldr. Proje mellifleri dnda, onlarn kusurlarn grecek ve dzeltecek danmanlarla allmaldr. Proje ve uygulama dnemi mmkn olduu kadar ayr olmal ve st ste akmamaldr. Projeler genelde detaylar zmezler, detaylar zdrlmeden uygulamaya balanmamaldr. Detay zmede mteahhit ve teslimat firmalar kullanlrken, ilgili danmanlardan grleri alnmaldr. Projeci, teslimat, uygulamac ayn kiiler olduunda bile, her aamay gzden geirecek fikir/gr baznda kontrol edecek destek salanmaldr. ler bitirildikten sonra eletiri anlamszdr. Bte rakamlar gereki olmal, doru tespitlerde bulunulmaldr. Yatrm takvimine uyulmaldr. Ekipman almlarnda ok ynl analizlerin yaplmas gerekir. Start-up ncesi personel eitimleri salkl yaplmal gstermelik eitimlerden kanlmaldr.

190

letme dneminde istatistiksel sre denetim, kken analizi uygulamalar gibi ynetim aralar kullanlmal ve zmlerde proje danmanlarndan yararlanlmaldr. Detaylar zlmeden deiikliklere gidilmemelidir. Tm personele ihtiyalar kadar, eksik olduklar konuda eitim salanmaldr. Tm personelin dnme ve problem zme yetenekleri gelitirilmelidir. Otomasyon sistemleri ve st raporlama imknlar gelitirilmelidir. Her parametrenin llebilirlilii salanmaldr. Verimlilikle ilgili almalarda nclk ve sk takip yaplmaldr. Risk ynetimi uygulanmaldr. Yatrm gerektiren konularda gerekli n almalar yaplmaldr.

Kiisel verimliliin arttrlmas Bu tanmn iyi yaplmas gerekir. nk ihtiyacn bilinmesi durumunda gereken dzeltici faaliyet yaplacaktr. Kiisel becerilerin toplamda verimlilie bir katks bulunmaz. Kiisel becerinin tesinde ie odakl takm almalar gerekmektedir. Eitim salanmas; genel eitimler alarak problemleri zmek mmkn deildir. Okullar genel eitimleri vermektedir. Her kiiye ite ihtiyac olan bilginin verilmesi gerekir. Dnme metotlarnn ve problem zme tekniklerinin retilmesi gerekir. Bu eitim, takm almalarnda ortalaa kullanlacaktr. Kiiler, sorunlara taraf deil, zmlere ortak edilmelidir. Problem zmede sulayclktan kanlmaldr. Bu sayede her tr ipucu veri olarak toplanabilir. Fikir syleme ortam salanmaldr. Bu yntem iine kapank analizci kiilerin katlmn salar. letmede birlikte renme sreci yaanrken, bu yntemin yetmeyecei bilinerek, her konuda bedelli veya bedelsiz d destek alnmaldr. Kiisel verimlilikler, lmleme yaplabilecek duruma getirilmelidir. Koruyucu bakm, kken analizi gibi eitli konularda alanlar bilgilendirilmeli ve uygulamaya geilmelidir.

191

KALTE ZERNE RNEKLEME

zellikle oluklu ktlar reten kt fabrikalarnn, kendi aralarnda rekabet ettikleri sylenemez. Rekabet konusunda aadaki sorularn netlik kazanmas gerekir. Firma neyi retmeyi hedefliyor? Firmalar birbirlerini en ok hangi zellikleriyle tanyorlar? retim alannda, neler rekabet konusu yaplmaktadr? Benchmarking iin yurt dndan hedef alnan bir firma var mdr? Konu kaliteye geldiinde, acaba sektr baznda, kaliteli rn kavram getirisi olan bir deer midir? Benim rnm kaliteli diyenler, kendilerine hangi uluslararas firmann rnleri veya standartlaryla mukayese etmektedirler? Kendi rnleri uluslararas kabul kriterleri asndan yeterlimidir? Bu sorulara cevap vermek olduka gtr. Firmalarn kendi aralarnda birbirlerini rakip grmeleri doaldr. Fakat bu rekabetin, rnn kalitesine ve fiyatna eit oranda yansd da sylenemez. Kalite konusu kiilerin gayretlerinin tesine gemektedir. Konu hem mikro dzeydeki parametrelerin, hem de makro dzeydeki parametrelerin etkisine aktr. Makro dzeydeki parametrelerin etkileri daha byk olmakla birlikte, sadece bu dzeylerden birinde almakla sorunun zlmesi mmkn deildir. Bu nedenle bir rnekle, olayn mikro ve makro boyutlar gsterilmeye allacaktr. Makro dzeydeki parametrelere rnek, stratejiler Son yllarda kalite konusu rekabette bir etken olmaktan karlmtr. Firmalarn zaten kaliteli retim yaptklar dnlmektedir. Zaten yaplmakta olan bir iin daha abartlmasnn yeni mteri kazanmna yarar olmad dnlmektedir. Acaba durum kt fabrikalar iin bylemidir? zellikle hurda kt ileyen fabrikalarda, kalite konusu firma ii taleplerle deil, mteriden gelecek ikyetlerle gndeme gelir. ikyet yoksa kaliteden veya kalitesizlikten sz edilmez. nk rnn zaten katma deeri dktr. Yaplacak her almann ilave maliyet getirecei dnlr. letmenin verimli olmamas kalite adna yaplacak almalarn maliyetini arttrmaktadr. Mterilerin kaliteyle ilgili kstaslarn belirleyen unsurlarn banda, kutu retimi srasnda ortaya kan imalat sorunlar ve kendi mterilerinden gelecek ikyetler gibi somut gerekeler bulunur. Ayrca kalitesizlik sorun yaratmyorsa bile, gerekeler arasnda, yaplacak ikyetten kar salama, yani kt fiyatnda alnacak zel indirim salama gibi nedenler bulunabilir. Mikro dzeydeki parametrelere rnek, sorunlara yaklam Mterinin ikyeti zerine, kt fabrikasnn retimdeki hatay yaratan nedeni aratrp, ortadan kaldrmas beklenen en uygun davran biimidir. Hatal durumla ilgili dzeltici nlem nasl alnacaktr? Kalitesizlii yaratan nedenlerin toplam nelerden olumaktadr? Bu konuyu somut hale getirebilmek iin, kaliteyle ilgili bir ikyeti testlinerde renkteki dalgalanma problemini rnek alalm.

192

Bu rnee ait sorulmas gereken hazrlk sorular unlardr: Hangi gn retilmitir? Hangi tampondan kesilmitir? Tampona ait retim raporu ve test deerleri laboratuarda var mdr? Laboratuardaki deerlerde sapma grlmekte midir? Grlmyorsa neden grlmyor? Grlyorsa retim neden srdrlmtr? Vardiya raporlarnda sorunla ilgili bir kayt var mdr? Tampon sorunluysa, neden bobin makinasnda mteriye kesilmitir? Sorun retimin ileri aamalarnda nasl giderilmitir? Bu arada kan baka sorunlu bobinler var mdr? Bu bobinlere ne olmutur? Sorunun tekrarlamamas iin neler yaplmtr?

ISO 9000 belgeli bir iletmede, ikyetin takibi zorunludur. ikyeti firmaya, ikyetinin sonucu hakknda bilgi verilmesi gerekir. Yukardaki rnek ikyetin de, incelenmesi ve mteriye dzeltici faaliyetle ilgili olarak cevap verilmesi gerekecektir. Ayrca sorunun iletmede tekrarlamamas iin alnm ve alnacak nlemler de belirtilecektir. Bu konunun bir prosedr gerei olmas ile mterinin doal hakk olarak alglanmas arasnda fark vardr. Mterinin doal hakk olarak grlmesi durumunda, zm ok ynl alma gerektirecektir. Aksi takdirde prosedrn gerei olarak her alma snrl olacak ve alanlar dier ilerine devam edecektir. Srecin ileyii ve bir problem zme denemesi Kalite problemi de dier problemlere benzemektedir. zm iin kullanlacak yntem, dier problemler iin kullanlan yntemlerden farkl deildir. Nihai cevap bulununcaya kadar, her aamada sorular sorulmal ve soracak soru kalmadnda zmler retilerek sorun tekrarlamayacak ekilde giderilmelidir. Bu konuda 5 kez neden sorusunun sorulmas tavsiye edilmektedir. rnek sorun iin Boya pompas arzas olduu ynnde bir cevap varsa, dzeltici faaliyet olarak, boya pompasndaki arzann giderilmi olmas yeterli olmamaldr. Pompann sorunu tamiratla giderilmi ve zlm gibi grnmektedir. Aslnda pompann sorunu zlm, fakat kalitesizlik sorunu zlmemitir. nk bu sorun incelendiinde, zm iin birden fazla yne doru adm atlmas gerektii ortaya kar. Sorunun ok boyutlu olmas, zmnde ok boyutlu olmasn gerektirir. Konuya boyutsuz haliyle bakldnda, kalitesizlik sorunu, ileride ayni ekliyle veya deiik bir versiyonuyla, mteriler tarafndan tekrar gndeme getirilecektir. Bu durum kalite sorununda ksa vadede iyileme olmayaca ynnde bir endieyi, beraberinde getirir. Olayn analizi doru olarak yaplmal ve zm yollar tespit edilmelidir. Sorulmas gereken dier sorular unlar olabilir. Boya iin hassas alan bir dozaj pompas neden yok? (C:Pompa var) Boya pompas neden arzaland? (C:Skma annda hz kontrol nitesi arzaland)

193

Pompa neden skt? (C:Boyada kat paracklar var) o zm 1: rn deitir. o zm 2: Filtreli besleme sistemi gelitir. Yedek pompa neden yoktu? (C:Yedek pompa var) Yedek pompa devreye girdimi? (C:Renkteki dalgalanma grlnce devreye alnd) Arza alarm grld m? (C:Arza alarm yok) o zm: Arza alarm, grsel ve sesli olarak operatre duyurulmal. Arza alarm varsa, yedek pompa devreye girene kadar renkte dalgalanma neden yaanyor? (C:Boyann verilme noktas yanl, ite gecikme var, boya hatt ok uzun) o zm1: Boya pompas iletme ve bakm tarafndan 1. ncelikli ekipmanlar snfna alnacak, o zm 2: Boyann beslendii noktann yeri gzden geirilecek. 5 dakikaya kadar olan boya kesikliklerinde, sistemin byklnden yararlanarak hatay hissettirmeyecek dzenleme salanacak. 5 dakikadan sonraki kesikliklerde manel besleme yaplacak. o zm 3: Grev tanmlar yeniden dzenlenecek Tamiratta veya yedei devreye almada gecikmeler varsa, gecikmeler neden kaynaklanyor? (C: Tamirat iin yedek paras yok) Pompann yedek paralar neden yok? o zm: 1. snf ncelikli ekipmanlarn yedek paralar bulundurulacak.

Yukardaki sorulara onlarcas eklenmelidir. Ayrca olayn baka boyutlar da gndeme getirilmelidir. Kalitesiz olan ve ikyete neden olan mallar ne olacaktr? Ayni partiden retilip baka firmalara giden mallar var mdr? Varsa ne olacaktr? Bu mallarla ilgili ikyetler var mdr? letmede grev tanmlarnda boluklar var mdr? Fabrika baznda, standartlar gvenilir midir? Bata, iletmelerin problemleri zmede kullanacaklar teknik ve niyet nemli hale gelmektedir. u ikyete uygun bir cevap yazalm eklindeki bir ynetim anlay, problemi zecek bir yaklam sergilememektedir. Bu ikyetin benzeri, baka bir fabrikada da ortaya ktnda, insanlar deise de davranlar deitirilmedike sonu daha farkl olmayacaktr. Maalesef iletmeler, sorunlar zerken hatal ortak davran biimleri sergilemektedirler. Doal olarak benzer hatal yaklamlar, benzer sonular yaratmaktadr. letmelerde, retim srasnda yaplan hatalarn tekrarlamas, kalite konusunun ciddiye alnmadn gstermektedir. Yaplan hatalardan ders alnmamaktadr. nk bu hatalarn bedeli ya denmemektedir ya da neyin dendii bilinmemektedir. Kalitesizlik, rekabet eksiklii ile yaam bulmaktadr. Kalitesizlii yaratan parametreler birden fazla ve karmak bir yapdadr. letmelerde kalitesizlii yaratan davranlarn ortaya k Trkiye de yatrmlara ramen, pazar srekli byyerek, kda olan talep artmaktadr. Katma deeri dk rnlerin ithalat yoluyla tketiciye maliyeti cazip deildir. Talepteki bask yznden i pazarda ne retiliyorsa satlmaktadr. Bu nedenle yerli firmalar, kaliteyi deil, kapasiteyi temel almakta, hedeflerini

194

kapasite zerine kurmaktadrlar. Hedef 100.000 ton kaliteli kt yerine 100.000 ton kt olmaktadr. irketler kalite asndan kapasitelerine, yatrmcsna, alanlarna bakmakszn birbirlerine benzemektedirler. Bu benzerlik ne yazk ki Trkiye ye has olmakta ve dnya ile benzememektedir. Sat tekilatlar fabrikadan kopuk sadece mal satmak iin almaktadr. retim ve pazarlama birimleri arasnda, iletiimsizlik ve kopukluk olmaktadr. Sat elemanlar kullancdan da, kendi retim birimlerinden de bilgisiz olarak rn satabilmektedirler. Aslnda rn sat, maharet istememekte, talepteki bask ile kendisi olumaktadr. Fakat rekabeti bir piyasa gelmektedir. Bu piyasa fiyat belirlerken kalitesinin zaten istenilen dzeyde olduunu dnmektedir. Sat tekilat ile retim birimleri arasndaki kopukluun baka nedenleri de vardr. Aada kopukluu yaratan nedenler verilmektedir. Yakn zamana kadar, iletmelerde ynetici a, KT lerden salanmtr. Kapal ekonomilerde KT lerin var olu nedeni piyasada eksik olan bir rn retmektir. KTlerin pazarlama sorunu olmamas ve mteriye ynelik bak as edinilmemesi nedeniyle, yneticiler fabrika ii teknik sorunlarla uraan idareciler olarak kalmlardr. Mteri ziyaretleri yapan fabrika mdr KT lerde grlmemektedir. rn satn ve fiyatlar zaten merkez tekilat ynlendirmektedir. Mteri ve retici arasndaki kopukluk, kalite sorunlarnn varln gizlemektedir. reten ve tketen arasnda haberleme kprs bulunmamaktadr. Var olan ikyetler de sonusuz kalmaktadr. zel sektrdeki yatrmc, bu modeli baka nedenlerle kendisine uygun grmtr. Yatrmclarn sanayi kkenli olmamalar, olaylara bak alarn belirlemektedir. Kk sermayelerle, kt pazarlamacl veya dier sektrlerde i yapan kiiler tarafndan kurulan iletmeler, sanayinin gerektirdii yatrmc tanmna uymamaktadr. ine kapankln arkasnda yatan nedenlerin banda, sermaye sahibinin tutumu gelmektedir. Bakalarnn fikir hrszlndan korkan bu kiiler, iletmenin kaplarn d dnyaya kapatmlardr. Kk bir ocuun bile internet zerinden alabilecei veya satclardan kolayca temin edilebilecek bilgiler sr gibi dnlmektedir. Trkiye de retilen kt trlerinin vasfl olmamalar, srrn ne kadar nemsiz olduunu gstermektedir. Bilimsel kuku yerine, esnaf mant ile septik davran biimleri gelitirilmi ve iletmenin gelimesi iin gerekli da alan yollar kapatlmtr. letmeyi gelitirecek olan d dnyadaki gelimelerdir. D dnyaya kapanmak, kendini gnll olarak hapsetmektir. Bu hapishaneye sat elemanlar alnmamaktadr. Sonuta satcnn ticari gr ile teknik adamn retim bilgisi birbirlerine destek olmak yerine, birbirlerinden kopmutur. Ka ton mal retildii bile fabrikadaki blm yneticilerinden gizlenerek, fabrikalarn d ve i temas engellenmitir. letmelerde sat tekilatlar fabrika mdrnden bamsz almaktadr. zel sektrde de fabrika mdr mteri ziyaretleri yapmamaya programlanmtr. Satc ile mteri arasnda kpr zel sektrde de kurulmamtr. Yeni bir yatrm yaplrken, kadrolar dier mevcut fabrikalardan temin edilmektedir. Bu durum alkanlklarn iletmeden iletmeye, alanlar tarafndan tanmasna ve iletmelerin giderek birbirlerine benzemelerine neden olmutur. zel sektr olmasna ramen, KTlemi iletmeler bulunmaktadr.

195

Dnyada zel sektrn en byk silah, deien artlara uydurabilmesidir. Kaosa hazrlkl iletmeler kurulmaktadr.

hzl

ayak

Halen iletmelerde bir iin yaplabilmesi iin alnacak kararlarda, gerekli olan hz snrlar son derecede dk seviyede bulunmaktadr. Kalitesiz olduu grlmesine ramen retimin durdurulabilmesi, kilit kiiler fabrikada yoksa veya onaylar yoksa cesaret istemektedir. Verimsizlik yaratan bir noktadaki, verimsizlii kaldrabilmek iin yaplmas gereken iler ve harcanmas gereken para, st kademelere anlatlmamaktadr. nk bu konuda ya bir tablo oluturulamamakta, ya da karar iin gerekli verilerin tamam bu tabloda yer almamaktadr. Yazl fikir retimi sfr dzeyindedir. Bu oluumu besleyen nedenlerin banda, yneticilerin sektr ii ve d gelimeleri takip etmemeleri, doru ve gncel bilgiyi ve ynetim tekniklerini renmemeleri, yani kendilerini gelitirmemeleri gelmektedir. Tm dnyada kt sektr, da dnk sanayi dallar arasnda gelmekle birlikte, Trkiye uygulamas ie dnk olarak almaktadr. Yneticilerin gerek ada ynetim sistemleri, gerekse kalite konular zerinde, kendilerini gelitirmeleri gerekirken, ada ynetim anlaylarndan hi birinin kt sektrne girmedii grlmektedir. letmeyi ileriye tayacak, ynetici patron diyalogu yerine, susan ve kabullenen ynetici tipi ortaya kmtr. Yneticilerin bilgisizlii, yatrmcy kt uzmanna dntrmtr. Profesyoneller, kendi konularnda yatrmcnn arkasnda kalmlardr. Yatrmcnn kendisinin kefederek kulland teknikler ve yntemler, ortaya daha verimli bir tablo karmaktadr. Hlbuki dnya uygulamasnda kalite, verimlilik, rekabet gibi konular profesyonel yneticilerin eseridir. Yatrmclar iin yaplmas iin yerlerine profesyonelleri atarlar. Problemleri zememenin fazla sorun olmamas, kt sektrnde alkanlk haline dnmtr. Sektr kendi iinde, eitim a olduunun farknda deildir ve bu a kapatacak, kt sanayisine ynelik herhangi bir st kurulu yaratlamamtr. Fabrika iinde sorunlarn zlememesi, fabrika dna da yansm ve eitim gibi ortak zlmesi gereken bir konu bireylerin kendi inisiyatifine kalmtr. Ayni ekilde kt ve kt sorunlar konusunda, Trke yayn organ bulunmamaktadr. nk fikirlerin yazya dklmesi alkanl bulunmamaktadr. Yaynlanmakta olan baz dergiler ise, baz firmalarn reklmlarn ve ok zel akademik almalar yaynlamaktadr. Nihayetinde verimsizlik sorunu, kt imalat iin gerekli yardmc maddeleri temin eden pazarlama firmalarn kazanl hale getirmektedir. Kalitesizlik, ar kimyasal madde, yardmc malzeme ve donanm tketimi ile kapatlmaya allmaktadr. Bu ise toplam verimsizlii krklemektedir. Bir iletmede verimle ilgili almalar yapmadan kalite konusunda admlar atmak olduka maliyetli olmaktadr. Bu nedenle de kalite konusu gndeme getirilmemektedir. Kalitesizlik sorunu gndeme geldiinde ise, savunma mekanizmalar gelitirilerek, kalitesizliin inkr edilmesi sk grlen olaylardandr. Baz kiiler kendilerini dzeltmek yerine, dierlerinin kalitesizliinden beslenme, kardakini dzeltmeye alma gibi kiisel davran bozukluklar gelitirmilerdir. Kt tketicilerinin (kutucularn) bilin dzeyi ve kalite taleplerindeki beklentilerin dk olmas, reticide bask yaratmamaktadr. Kt retimi bu

196

bask olmad sre iinde, kalitesini dzeltemeyecektir. Baz kt reticilerinin, ayni zamanda kutu reticisi olmalar, pazara uzak bir yap oluturmakta ve kalite ynnden dnya standartlarnn altnda kt retilmesi krklenmektedir. nk retilen kalitesiz ktlar kendileri kullanmaktadrlar. Bu durum bir kez daha zel sektr KT konumuna sokmaktadr. Holding firmalar karsnda ayakta kalmay baaran kk kt reticileri verimlilikte ve karllkta nde gitmektedirler. nk bu firmalar kalitesiz holding rnleri karsnda kendi kalitesiz rnlerine, hem de yksek fiyatla pazar bulmaktadrlar. Kitlerin yerini alan holding firmalar kk reticileri koruyan bir yap kurmutur. Byk olmak kaliteyi ve verimi getirmemektedir. Liderlik sadece kapasitede kalmakta kaliteye yansmamaktadr. Kalite sadece bir donanm sorunu deil bir iletme sorunudur. O da kt retim srecinin bir parasdr. Kalitesizlikteki nemi olan baka noktalar bulunmaktadr. Bunlardan biri, kt marinalarnn 2. el olmasdr. Skm sonrasnda ortada orijinal projeden eser kalmamakta yerel bilgi ile makineler kurularak altrlmaktadr. Sermaye yetersizlii ile balayan sre zaman ilerledike arlamaktadr. Verimsizlik ve kalitesizlik birlikte olumaktadr. Hurda kt kalitesindeki dalgalanmalar ve hurda stok alanlarnn kalitesinin dkl, retimde kalite sorunlar yaratmaktadr. rndeki maliyet ykseklii ve katma deerin dk olmas, kalite almalarn olumsuz etkilemektedir. retimde otomasyonun kullanlmamas veya az kullanlmas kaliteyi olumsuz etkilemektedir. letmelerde DCS bulunmas otomasyonu var gibi gstermekle birlikte, gerekli mhendislik yazlmlarnn, verimlilie ynelik bak asnn olmamas ve satn alma yerine baz ilerin iletme iinde yaplmaya allmas, otomasyon kullanmnda verime ve kaliteye ynelik katk salamamaktadr. Gerek bir kontrol dngsnn verimli altrlmas, gerekse srecin tamamnn tuning ileminin yaplmam olmas verimsizlie yol amaktadr. DCS kullanm sadece srece ynelik dnlmekte, karar organlarna karar vermek iin gereken verileri retmemektedir. nk bu programlar sre otomasyonun stnde veya yannda alan zel programlardr ve yneticiler bu programlara ihtiya duymamaktadrlar. Laboratuar donanmlarnn yetersizlii ve kalitesizlii lmlemeyi, kayt sisteminin ve raporlamann olmamas veri ilemeyi etkilemektedir. Fabrika ii ve rn ambarlarndaki kt koullar, ykleme aralarnn kalitesizlii, nakliyat srasndaki olumsuzluklar, retilmi mal kalitesini bozmaktadr. Uzun ve tatilsiz alma saatleri, dk cret uygulamalar, iilikleri etkilemekte ve almalar srasnda dikkati ortadan kaldrmaktadr. Maliyetleri drmek iin yaplan almalar igcnde azalma yarattndan adam-saat deerleri bilinmeksizin daha az adamla daha ok i yaplmaya allmaktadr. Kalifikasyon dkl ile saysal azlk birleince ortaya daha kt bir ortam kmaktadr. Buraya kadar anlatlanlar, sistemin yaps ile ilgili olan tespitlerdir. Dzeltilmeleri daha st seviyede, Yneticiler seviyesinde yaplmaldr. Yneticiler sorunlar zerken ncelikleri ve imknlar da gz nne almaldrlar. letmeler ISO 9000 standardn alrken, bunun gereklerini bir disiplin ve saygnlk konusu

197

olarak grmelidirler. Mteri istedii iin alnacak kalite belgeleri, kaliteye zm getirmeyecektir. Belge ikinci sradaki bir prosedrdr. zm belgede deil, kalitesizlii yaratan yanl davranlarn dzeltilmesindedir. Aksi davranlar yznden kalitesizlii dzeltmesi beklenen ISO 9000 almalar kt sanayinde sonusuz kalmakta ve tam tersine iletmelere klfet haline dnmektedir. Kalite almalar mhendislik disiplini getirdiinden kalite araylarnda ve problem zme becerisi kazanmada ok nemli aralardr. Kt sanayi yeniden yaplanmaz ise, mevcut kalitesizlii ile rekabeti ok iyi bilen dnya karsnda yenik decektir. Verimlilik almalar ile srekli maliyetleri aaya eken dnya, en dk katma deerli rn bile kendisi iin cazip karla Trkiye pazarna satabilecektir.

198

MALYETLERN HESAPLANMASI
Kt fabrikalarnda, kdn retim maliyeti hesaplanrken, aadaki ana kalemler karmza kar. Bu kalemlerin neler olduunun ve byklklerinin genel kltr olarak bilinmesi, verimlilik adna yaplacak almalarda nemlidir. Ama, olay bir muhasebe veya maliyet muhasebesi durumundan kararak, verimlilik almas yapacak olan teknik kkenli kiilere ipular vermektir. Testliner ve fluting gibi oluklu mukavva ktlar, katma deeri dk rnlerdir. Yatrmlarn dikkatli yaplmamas ve iletmede titiz davranlmamas durumunda, kapasite ne olursa olsun, retim aamasnda zarar eden bir iletme yaps ortaya kacaktr. letmenin yaad sre iinde srekli maliyetlerin yksekliinden sz edilecektir. En byk kalemden balayarak, girdi maliyetlerinin incelenmesi verimlilik almalarnn ynlendirilmesine yardmc olacaktr. Buradaki rakamlar dnemler itibariyle veya iletmelerin zel koullar nedeniyle deiiklikler gsterebilir. nemli olan nokta, verilerdeki olumsuz deimelerin iletmeye zarar vereceinin bilinmesi ve bu zararlarn verimlilik almalaryla minimize edilebileceidir. 1. Ham madde: Hurda kt; Bu kaleme, ham madde iin yaplacak aadaki harcamalar girer. Bu harcamalarn toplamndan paal olarak ton bana maliyet elde edilir. Hurda kt iin toplam maliyet 90110$/ton olarak gerekleir. Bir ksm maliyet unsurlar birbirinin iine girebileceinden harcamalarn toplam olarak grlmelidir. a. b. c. d. e. f. g. h. i. Ham madde al fiyat, Nakliyeler, Nakliye sigortas, ndirme giderleri, Hurda sahasndaki yatay hareketlerin maliyeti, Hurda sahasndaki zayiatlar ve retim fireleri, Balyalama tesisindeki tm giderler, Gmrkleme giderleri, Ham madde stok maliyeti

2. Enerji: a. Elektrik: Bir ay veya bir yl boyunca tketilen elektriin, ayni dnemde retilen ton kt bana kullanm deeri bulunmaldr. Ton kt bana, bir yln elektrik tketim ortalamas gerek deeri verir. Fluting iin 450500 Kwsaat/ton, Testliner iin 550600 Kw-saat/ton olarak gerekleir. Yurt d fabrikalarda 330 Kw-saat/ton olarak gereklemektedir. Bir Kw-saat elektriin maliyeti, 0,08 ABD$ dr. Anlk ekilen gce ve retilen kda gre yaplacak hesaplar, doru maliyet karlmasn engeller. Kdn kopmas veya bakm durularnda enerji harcanmakla birlikte retim sfrdr. Trkiyede bir ton kt iin yaklak 40 $ harcanmaktadr.

199

b. Buhar: Bir metrekp doalgaz ile 8 bar basnta, 12,5 ton buhar retilmektedir. Bu buhar, kt makinasnda basn drme istasyonu ile 33,5 bara drlerek kullanlr. Genellikle kt makinalarnda 1,5 ton buhar, bir ton kt iin alnmakla birlikte, iletme toplamnda ortalama rakam 2 ton buhar/ton kt olarak gereklemektedir. Bir ton buharn retilme maliyeti doalgazl bir kazanda 17 $ olmaktadr. Bir ton kt iin 34$ buhar gerekmektedir. 3. Kimyasal maddeler Boya, niasta, retansiyon maddeleri, temizlik kimyasallar, ap veya PAC gibi maddelerdir. Kdn trne gre eitleri ve kullanm miktarlar deiir. Oluklu ktlarnda ortalama 15 $ olarak alnabilir. 4. ilikler Maliyet iinde % 5 ile % 10 arasnda deiiklik gsterir. Bir ton kt iin, alan bana 1000$/ay olarak hesaplanmaldr. 5. Dier harcamalar Ortalama olarak 10 $/ton-kt olarak alnabilir. a. b. c. Elek kee gibi konfeksiyon harcamalar Bakm onarm giderleri Genel giderler

6. Finansman giderleri Alnan borlar iin denen faizler olarak dnlmelidir. Anapara iin piyasada verilebilecek faiz olarak da alnabilir. 7. Amortisman Makinann anmas nedeniyle oluan deer kaybn ifade eder. Maliyete direk olarak yansr. Fabrikann mr olarak 20 yl gibi alnmaldr. rnek maliyet hesab: 60.000.000 $ (% 6,5 faizle) kredi kullanlarak yaplm, 100 000 ton/yl kapasiteli 100 kiinin alt bir tesiste ortalama kt maliyeti ne olmaktadr? Maliyet unsurlar, oluklu ktlar iin deneye dayal olarak alndklarndan iletmelere gre belli sapmalar olabilir.

200

1 ton hurda kt= 100$/ton (her tr maliyet zerine bindirilmitir, bir ton % 93 kurulukta kt retilmesi iin gereken hurda maliyetidir.) Elektrik= 500Kw-saat/ton * 0,08 $/Kw-saat = 40 $/ton Buhar= 34 $/Ton Kimyasallar= 15$/ton ilikler= (100*1000)*12/100000=12 $/ton Dier harcamalar= 10 $/ton Finansman giderleri = (60.000.000 * 6.5.100)/100 000 =39 $/ton, bu maliyet bor alnan parann faiz ksmdr. Birinci yl iin gerekleecek finansman gideridir. Faiz oranna baldr. Anapara demesi dnlmemektedir. Amortisman gideri =(20 yllk) (60 000 000/20)/100 000= 30 $/ton Toplam maliyet= 100+40+34+15+12+10+39+30=280 $/ton Bu rakamn bulunmu olmas, sat rakamyla birlikte brt kar veya zarar verecektir. Bu tr ktlarda kazancn ve katma deerin ok dk olduu aktr. nk gerekte sat fiyatlar da bu rakamdan daha yksek deildir. Rekabeti bir piyasada, bu artlarda kurulmu bir fabrikann ayakta kalmas dnlemez. Ayakta kalabilmesi iin verimlilik almalar yapmas gerekmektedir. Bu almalara bal olarak yapaca aklc dzenlemeler ayakta kalmay salayacaktr. Maliyetlerin drlmesi Kt fabrikalar mhendislik almalarnda geri kalmlardr. Deer mhendislii almalarnn bir amac girdilere alternatifler retmektir. Bu konu geni olduu iin baka bir yazda anlatlacaktr. imdi retim girdileri zerinde yaplabilecekler incelenmelidir. 1. Ham madde zerinde almalar ncelikle kt maliyetini drmenin yolu ham madde fiyatlarnn geri ekilmesi ile mmkn olacaktr. Ham madde fiyatlarn tek bana indirebilmek, bir iletme iin mmkn deildir. letmelerin birlikte yapacaklar, daha yukardaki politikalar gerekmektedir. Bu durumda geriye, ham madde zerinde iletmenin yapaca dzenlemeler kalmaktadr. letme ilk etapta hammadde stok maliyetini drmelidir. Daha sonra da hurda harmannda zel almalar yapmaldr. Hurda harmanndaki kalite dkl, ham madde maliyetlerini drecektir. Bu arada kalite deceinden, retilen kt kalitesi de decektir. Bu konu kolay

201

pes edilecek bir konu olmamaldr. Pulpere verilecek maln iyi ve kt hurdalarla paal hale getirilerek, istikrarl bir karmn salanmas yollar aranmaldr. Karm yoluyla, vasat kalitedeki bir ham maddenin, istikrarl olarak beslenmesi, retim srasnda bozuk olan baz parametrelerin kimyasallarla dzeltilmesine yarayabilir. Hurda alm merkezlerinin bu konuda grevlendirilmesi nemli hale gelir. stikrarl bir karm salamak, bilinli olarak yapldnda sonu verecektir. Baz kt hurdalarnn hi bir fabrika tarafndan kabul edilmemesi, fiyatlarn drmektedir. Kt masuralar bu gruptandr. zerlerinde kalan ip artklar, sistemde sorun yaratacaklar gibi, masura kdnn dk kalitesi, onu istenmeyen mal durumuna sokar. Bu ve benzeri istenmeyen ktlar, rakipler tarafndan kullanlmazlar. Dolaysyla rakipler karsnda ham madde asndan avantaj salayacak trde ham maddeler zellikle aratrlmaldr. Alrken kazanl olmalar nedeniyle zerinde yaplacak almalar onu kullanlabilir bir duruma getirebilir. Bu kalemde salanacak 50 $ lk bir avantaj bir anda dengeleri deitirecektir. 30 000 ton/yl iin 1 500 000 $ tasarruf salanacaktr. Kt retiminde de ham maddeye baml ar eitleme yaplmamaldr. Bunun anlam bir makinadan hem beyaz Testliner yapmak, hem de dier oluklu ktlar yapmak, cazip gibi grnse de maliyetleri ok ykselterek verimlilii azaltr. eitleme, birden ok makina ile ve makinalarn ihtisaslatrlmasyla yaplmaldr. rnde eitlilik, ham maddede eitlilii ve ham madde stok maliyetlerinde art getirir.

2. Enerji zerinde almalar kinci kalemde grnen enerji giderleri Prosesin sadeletirilmesi Verimli ekipmanlarn seimi Otomasyon sistemlerinin verimli kullanm Verimlilik almalar Kombine evrim santralleri kurarak azaltlabilir.

Tahrik sistemi, kullanlan elektriin % 25 ini ve vakum pompalar dier % 25 ini ekerler. Bu ekipmanlarn verimsizlii balca kayplar olutururlar. Kt makinas ve vakum pompalarna ait elektrik tketim rakamlar (NRL toplamlar) teklif deerlendirme aamasnda imalatlardan istenmelidir. 20 yllk bir dnemde bazen bedava alnacak bir ekipman bile verimlilik almalarn olumsuz etkileyecektir. Hemen arkasndan gelen pompalar ve kartrclar % 25 lik bir paya sahiptirler. Verimli pompalarla enerji tasarrufu nemli bir tasarruf rakamn oluturur. Kalan % 25 lik enerji ise temizleme kademelerinde, pulperde, refinerlerde, havbede ve yardmc ekipmanlarda harcanr. Pulperden salam karak ayrlan tm atk maddeler, temizlik kademelerinin saysn ve ykn azaltr. Bu nedenle pulperde kdn paralanmas salanmal, fakat atklarn btn olarak fazla paralanmadan kmalar hedef alnmaldr. Ayrca hurda alm merkezlerinde ayklanacak kat atklarn enerji tasarrufunda nemli paylar bulunur.

202

Yurt d firmalarla, aramzda elektrik tketiminde ciddi farkllklar bulunmaktadr. Bir ton kt iin 170 Kw elektrik enerjisi tasarrufu yaplabilecei grlmektedir. Bunun karl (170kw saat/ton)*(0,08 $/kwsaat)= 13,6 $/ton olmaktadr. rnek fabrikada 100 000 ton/yl iin elektrik enerjisinden yaplacak tasarruf toplam 1 360 000 $ olacaktr. Havbe otomasyonu ve bu otomasyonun bilinli altrlmas buhar maliyetlerinde % 10 luk verim salayacaktr. 3,4 $/ton (deneye dayal olarak alnmtr) olarak elde edilecek verimlilik maliyetlere yansyacaktr. Bunun toplam tutar 340 000 $/yl olacaktr. Enerji retiminin kombine gaz santral ile dnlmesi durumunda elektriin 0,04 $/Kw saat a drlmesi sz konusudur. Bu durumda ton bana elektrik maliyeti (330*0.04$) 13,2 $/ton olacaktr. 3. Finansman maliyeti retim hattndaki sadeletirme yoluyla ilk yatrm tutarnda yaplacak 10.000.000 $ lk azalma finansman giderini ton bana 39 $ dan 32,5 $ a ekecektir. Fabrikann ikinci el olmas durumu, finans maliyetini daha da azaltr. Bununla birlikte sklen makinann verimliliini kaybetmi olmas durumunda, ileride baka kayplar oluur. Bu konu maliyetler asndan son derece nemlidir. Not: Bu bedelin bir ksmnn enerji santralna yatrlmas dnlmelidir. Doalgaz enerji santral kapasitesinde yaplacak optimum seim, santraln % 90 verimle almas anlamna gelir. Yatrm 1 Kw Kurulu g iin 500 $ olmaktadr. 4 mva lk bir yatrm 2 milyon dolar olacaktr. Santral enerji giderinde radikal bir d salar. Santraln kapasitesine (elektrik buhar retim rakamlarna) dikkat edilmeyecek olunursa yatrm l doar. 4. Amortisman Yukardaki hesap yntemiyle 25$/ton olarak bulunacaktr. lk yatrm bedeli dtke anma pay bedeli decektir. Kimyasal madde, genel giderler ve iiliklerin ayn kalmas halinde, dier maliyetlerin yeni durumuyla, yeni maliyet: Ham madde maliyeti= 90 $/ton Enerji= 43,8 $/ton Finansman gideri= 32,$/ton Amortisman gideri=25$/ton Kimyasallar=15$/ton ilikler= 12$/ton

203

Genel giderler= 10$/ton Maliyet toplam= 90+43,8+32,5+25+15+12+10=228,3 $/ton olacaktr. Not: Amortisman ve finansman maliyetinin hesaba katlmamas, kdn maliyetini 52,5$ daha dk gsterecektir. Bu durumda maliyet 175,8 olarak hesaplanr.

204

Yararlanlan eserler
1. 6 Sigma for Everyone, George Eckes, John, Willey&Sons, Inc, 2005 2. Balanced Scorecard: Translating Strategy into Action, Robert S. Kaplan, David P. Norton, Harward Business Schooll Press, 1996 3. Reinventing Project Management, Aaron J. Shenhar, Dow Dwir, Harvard Business Schooll Press, 2007 4. Management Challenges for the 21st Century, Peter F. Drucker, Collins, 2001 5. Managing for results, Peter F. Drucker, Collins, 2006 6. Ynetim Kurulu Srlar, Ylmaz Argden, Rota, 2007 7. The Innovator's Solution, Creating and Sustaining Successful Growth, Clayton M. Christensen, Michael E. Raynor, Harvard Business School Press, 2003 8. The Strategy-Focused Organization: How Balanced Scorecard Companies Thrive in the New Business Environment, Robert S. Kaplan, David P. Norton, Harvard Business School Press, 2000 9. TAPPI TIP Sheets 10.IEEE Pulp and Paper Technical Conference Proceedings 11.Mor nein Aklls, Sistem Yaynclk, Arman Krm, 2004 12.TPM A Route to World Class Performance, Peter Willmott, Dennis McCarthy, Butterworth-Heinemann, 2001 13.The Power of Productivity, William W. Lewis, University of Chicago Press, 2005

205