BLM 13

KUVVETLER 1- Orojenez (Da oluumu) : Ktalarn birbirine yaklamalar sonucu yer kabuunu oluturan kayalar yan basnlarn etkisiyle skrlar; skan tabakalar elastiki yapda ise kvrlarak kvrml sradalar (Alp - Himalaya da sralar, Kuzey Anadolu ve Toros sradalar gibi) sert yapda ise krlarak krkl dalar (Aydn Dalar, Bozdalar, Kozak, Madra, Yunt Da gibi) olutururlar.
B E

KUVVETLER
2- Epirojenez (Kta Hareketleri) : Yerkabuunun geni alanlarda dikey ynde yava yava ykselmesi veya alalmasdr. rnein skandinav Yarmadas ile Anadolu yarmadalar ykselirken, Karadeniz ve Akdeniz anaklar kmektedir. Epirojenik hareketlerin nedenleri yle sralanabilir:

KAVRAM DERSHANELER

Kta plakalarndan birinin dierinin altna girerek onu ykseltmesi Buzullarn erimesi veya anmdan dolay karalarn yknn azalmas Buzul istilas veya volkan pskrmesinden dolay ykn artmas Tortulama sonucu yk artan senkinallerin kmesi

C A F

D G H Bir kvrmn ksmlar. Burada antiklinal ekseni AG, senklinal eksen ise DH harfleriyle gsterilmitir. Antiklinalin uzan ACB, senklinalin uzan ise DFE harfleriyle gsterilmitir.

Kta kenarlarnda meydana gelen bu hareketler sonucunda ky izgisi deiir. Alalan kynn deniz altnda kalmasna transgresyon, deniz diplerinin ykselerek kara durumuna gemesine ise regresyon denir. Karalar ykselince akarsular yataklarna derine doru andrr. 3- Volkanizma : Mamann yerkabuunun zayf kesimlerinden veya atlaklardan yzeye doru sokulmasna veya yeryzne kmasna volkanizma denir. Volkanik pskrme sonucu, volkan konisi, krater, kaldera, maar gibi yerekilleri oluur. Yeryzndeki volkanlarn byk ksm Byk Okyanus ile Akdeniz kylarnda yer alr.

Antiklinal Yandan skma

Antiklinal Yandan skma

Kvrml Dalar

KAVRAM DERSHANELER

Senklinal

Ykselme

Ykselme

Kl ve bulut

Horst Ala

Horst
lma Yk

Kl yamuru

Talar Graben Krater Koni Lav Tf

Yk selm e

selm e

Baca
Lav havzas

Yerkabuu

Krkl Dalar Bir volkann ematik kesiti

250

 Kuvvetler
Trkiyenin Volkanlar Dou Anadolu : Byk ve Kk Ar, Tendrek, Sphan, Nemrut Anadolu : Erciyes, Melendiz, Hasan Da, Karacada, Karada Gneydou Anadolu : Karacada 4- Depremler : Yerkabuunda doal yollarla meydana gelen titreim ve salnm hareketleridir. Depremin hasar derecesi; KAVRAM DERSHANELER Trkiyenin Deprem Kuaklar 1- Kuzey Anadolu : Saroz krfezinden Aras vadisine kadar uzanr. (stanbul, zmit, Adapazar, Bolu, orum, Amasya, Tokat, Erzincan, Erzurum, Kars) 2- Gney Anadolu : skenderun Krfezinden Van Glnn kuzeyine kadar uzanr. (Hatay, Adana, Diyarbakr, Bingl, Mu, Van) 3- Bat Anadolu : Ege Blgesindeki graben alanlarn kapsar. (Mula, Aydn, zmir, Denizli, Afyon, Uak, Manisa, Balkesir, anakkale) Depremin Ykm Etkisini Azaltmak ve Depremden Korunmak in;

Depremin byklne Odak noktasnn derinliine Zeminin yapsna Depremin sresine Yaplarn niteliine baldr. Yeryzndeki Deprem Kuaklar

Yerleim blgeleri fay hatlarndan uzakta kurulmal Yaplama iin salam zeminler seilmeli Depreme dayankl yap teknii kullanlmal Mmknse yksek katl bina yapmndan saknlmal Halk deprem konusunda bilinlendirilmeli Deprem annda ve sonrasnda yaplacaklar plnlanmal, buna uygun rgtlenmeler gerekletirilmelidir.

Byk Okyanus evresi Antillerden balayarak Akdeniz kylarndan Himalayalara kadar uzanan kuak

Konya

Trkiye Deprem Haritas

I. Derece Deprem Blgesi II. Derece Deprem Blgesi III. Derece Deprem Blgesi

251

 Kuvvetler
ZETLE

Yerkabuundan derinlere inildike scaklk her 33 metrede 1C artar. Volkanlardan kan lavlar, kaplca, lca gibi scak su kaynaklar, derinlere doru scakln her 33 mde 1C artmas Dnyann i ksmnn scak olduunu gsterir.

lkemizin bugnk grnmn kazanmasnda en etkili i kuvvet orojenezdir. Kvrml sradalar Akdeniz, Karadeniz ve Dou Anadolu Blgelerimizde yaygn iken, krkl dalar Ege Blgesinde younlamtr. geler Dou Anadolu ile Anadolu, en az etkili olduu blgeler ise Marmara ve Akdenizdir. KAVRAM DERSHANELER KAVRAM DERSHANELER

lkemizde volkanizmann en etkili olduu bl-

Tm tehlikelerine ramen volkanik blgeler, toprak verimlilii ve maden zenginlii nedeniyle her zaman insanlar kendisine eker.

lkemizdeki volkanik dalarn genelde bir hat boyunca uzanmas krk hattnn varl ile ilgilidir.

Yerkabuunun en eski arazilerinde depremlere pek rastlanmazken, gen yapl arazilerde sk sk deprem olmaktadr.

Trkiyede kaplca ve lcalarn dal ile krk hatlarnn dal arasnda paralellik vardr. Trkiyede deprem riski en az olan blgelerimiz Anadolu ile Gneydou Anadoludur. Dou Anadolu Blgesinde maden eitlilii ve rezervlerinin zengin olmas, volkanik gllerin yaygnl volkanizmann etkinliini gsterir.

kuvvetlere neden olan etmen yerin i ssdr. Deprem dalgalar, volkanik pskrmeler yerin i yaps hakknda bilgi verir. Granit, andezit, bazalt volkanik; mermer, gnays metamorfik; linyit, takmr, konglomera, traverten ve tebeir ise tortul talara rnektir.

Krk hatlar yerkabuunun zayf ve hareketli blgeleridir. klim deiiklikleri, yan basnlar ile andrma ve biriktirme faaliyetleri epirojeneze neden olur.

I. zamanda takmr yataklar; II. zamanda ktalarn ayrlmas ve tortullama III. zamanda lkemizdeki kvrml sradalar, linyit, petrol ve tuz yataklar IV. zamanda ise buzul devreleri, anakkale ve stanbul boazlar olumutur.

252

BLM 13

Kuvvetler

TEST 36

1. Yerkrenin yaps ile ilgili aadaki zelliklerden yanl olan hangisidir? A) Scaklk, kabuktan ekirdee doru artar. B) Kabuun kalnl karalar altnda fazla, okyanuslar altnda azdr. C) Deprem, volkanizma gibi i kuvvetlerin kayna mantodur. D) Basn ve younluk ekirdekten litosfere doru artar. E) Dnya kalnlaklar ve younluklar farkl olan i ie krelerden olumutur.

6. Dou Avrupa, skandinavya, Kanada, Avusturalya ile Kuzey Asya'da volkanik hareketler ile depremlere hemen hemen hi rastlanmaz. Bu durumun temel nedeni aadakilerden hangisidir? A) Ykseltinin az olmas B) klimin sert olmas C) Yer kabuunun ok ince olmas D) Arazinin ok eski olmas KAVRAM DERSHANELER E) Ykseltinin fazla olmas

2. Jeotermal enerji ile aadakilerden hangisi arasnda yakn bir iliki vardr? A) Rzgar B) Volkanizma C) Epirojenez D) Erozyon E) Buzullama

7. Deniz seviyesindeki bir merkezde sondaj almas yapan bir ekip, kuyunun ald yzey ile inilen derinlik arasndaki scaklk farknn 20C olduunu belirtiyor. Buna gre ka m derinlie inilmitir? A) 660 m B) 726 m D) 500 m C) 633 m

3. Aadaki dalarmzdan hangisi volkanik kkenli deildir? A) Erciyes B) Tendrek C) Kakar D) Ar E) Sphan

E) 4000 m

KAVRAM DERSHANELER

4. Linyit, petrol ve tuz yataklarnn yaygn olarak grld bir lke hangi jeolojik zamanda olumutur? A) B) C) D) E) I. Zaman (Paleozoik) III. Zaman (Neozoik) IV. Zaman (Kuaterner) II. Zaman (Mesozoik) lkel zaman

8. Trkiye'deki linyit ve petrol yataklar hangi jeolojik zamanda olumulardr? A) lkel Zaman C) II. Zaman E) IV. Zaman B) I. Zaman D) III. Zaman

5. Canl artklarnn belirli yerlerde birikmesi ve talamas ile oluan kaya tr aadakilerden hangisidir? A) B) C) D) E) Mekanik tortul Bakalam Kimyasal tortul Organik tortul D pskrk

9. Trkiye'de takmr yataklarnn ok az olmas aadakilerden hangisine iyi bir kant olabilir? A) Trkiye'nin yeralt kaynaklar bakmndan fakir olduuna B) Trkiye'nin orman varl bakmndan zengin olduuna C) lkemizin sk sk depremlere sahne olduuna D) lkemizde I. zaman arazisinin az olduuna E) Volkanizmann lkemizde ok etkili olduuna

253

 Kuvvetler
10. Aada verilen jeolojik zamanlar ile bu zamanlara zg olaylar arasndaki eletirmelerden hangisi yanltr? A) Maden kmr yataklarnn oluumu I. Zaman B) nsann ortaya kmas IV. Zaman C) Toros ve Karadeniz sradalarnn oluumu IV. Zaman D) Petrol ve linyit yataklarnn oluumu III. Zaman E) Karadeniz ve Hazar glnn meydana gelmesi III. Zaman 11. Yeryznn herhangi bir yresinde i kuvvetlerin ok etkili olduunu syleyen biri bu dncesini, burada hangi oluumun yaygn bulunmasyla destekleyemez? A) B) C) D) E) Graben ovalar Volkanik set glleri Maar glleri Fay hatlar Delta ovalar 15. I. Krolu Dalar II. Ilgaz Dalar III. Kakar Dalar IV. Bozdalar V. Toros Dalar Trkiye'de orojenik hareketlerle olumu kvrml sradalardan oluan bir grup yapldnda hangisi, bu grubun dnda kalr? KAVRAM DERSHANELER A) I D) IV B) II E) V C) III

16. "Trkiye'nin en aktif deprem sahalar faylanma sonucu olumu krk hatlarna paralellik gsterir." Buna gre aadaki ehirlerin hangisinde deprem olasl en fazladr? A) Konya B) Aydn C) Mardin D) anlurfa E) Antalya 17. "Bu hareketlerde kvrlma ve bozulma grlmez. Geni alanlar, ktalar ya bir btn halinde ykselir ya da bir btn halinde alalr. Karalar alalnca sularn istilasna urar, ykselince sular ekilir." Yukarda zellikleri verilen olay aadakilerden hangisidir? A) Depremler B) Ky oluumu C) Volkanizma D) Orojenez E) Epirojenez

KAVRAM DERSHANELER

12. I. Depremlerin ska grlmesi II. Volkan konilerinin yaygn olmas III. Akarsularmzn derine doru ok andrmas IV. Ortalama ykseltinin fazlal V. Ormanla kapl sahalarn azl "Trkiye oluum itibaryla gen bir lkedir." diyen biri bu dncesini yukardaki yarglarn hangisiyle destekleyemez? A) I D) II B) IV E) V C) III

13. Aadakilerden hangisi volkanizmann etkisiyle oluan kayalardan deildir? A) Granit B) Andezit C) Bazalt D) Trakit E) Takmr

18. "Takmr ve linyit gemi jeolojik devirler ierisinde zengin bitki topluluklarnn tortul tabakalar altnda havasz kalmasyla meydana gelmilerdir." Takmr ve linyit oluum bakmndan hangi ta grubuna girer? A) Bakalam B) Pskrk C) Kimyasal tortul D) Krnt talar E) Organik tortul 19. Aadakilerden hangisi depremlerin hasar derecesini azaltmada etkili bir nlem deildir? A) B) C) D) E) Yaplarn temelini salam zemine oturtmak Yksek katl binalar yapmamak Depremlere dayankl konutlar yapmak Deprem kuaklarn aalandrmak Yaplarda hafif ve esnek malzeme kullanmak

14. Aadaki alanlarn hangisinde aktif volkanlara yaygn olarak rastlanlmaz? A) B) C) D) E) Orta Amerika Dou Afrika Endonezya Takmadalar Arap Yarmadas Filipinler ve Japonya

254

 Kuvvetler
20. Trkiye'de termal kaynan bulunmad bir blgeyi hatta bir yreyi gstermek, bir ka istisna dnda pek mmkn deildir. Trkiye'de termal kaynaklarn bu denli yaygn olmasnda aadakilerden hangisi daha ok etkili olmutur? A) Yerekillerinin ok eitli olmas B) Yakn jeolojik devirlerde faylanma ve krlmalarn oka olmas C) Dalarn kyya paralel uzanmas D) Yllk scaklk ortalamalarnn yksek olmas E) klim zelliklerinin eitlilii 21. Yerkabuunun malzemesi talar ile ilgili aadaki yarglardan hangisi yanltr? A) Pamukkale travertenleri kimyasal tortulama ile olumulardr. B) Petrol ve kmr dndaki tm madenlerin oluumu volkanik kkenlidir. C) Yeryzndeki en yaygn ta tr metamorfik talardr. D) Tortul talar bol fosil ierirler. E) Takmr, linyit organik tortul talardandr. Yukardaki I. ekilde oluumu gsterilen dalara Trkiye haritas zerinde numaralandrlm blgelerin hangisinde rastlanlmaz? A) 1 D) 4 KAVRAM DERSHANELER B) 2 E) 5 C) 3 KAVRAM DERSHANELER 24. Tabakal bir yapya sahiptir. Fosil bakmndan zengindir. Oluumlarnda akarsu, rzgar, buzul ve dalgalarn etkisi vardr.

Yukarda zellikleri sralanan ta tr aadakilerden hangisidir? A) D pskrk C) pskrk E) Bazaltik B) Bakalam D) Tortul

25.

ekil I 2

1 5

22. I.

Orojenez

II. Volkanizma III. Epirojenez IV. Akarsular V. Depremler Kapadokya yresindeki peribacalarnn oluumunda yukardakilerden hangileri etkili olmutur? A) Yalnz I D) Yalnz V B) II ve IV C) Yalnz III

26. Aadaki dalardan hangisinin olumasnda volkanizmann etkisi yoktur? A) Vezv B) Everest D) Fuji Yama C) Etna

E) Klimanjaro

E) I ve IV

23. Aadakilerden hangisi Trkiye'nin gen yapl bir lke olduunu kantlamaz? A) ok uzun kylara sahip olmas B) Linyit yataklarnn yaygn olmas C) Sk sk depremlere sahne olmas D) Akarsularn denge profiline ulamam olmas E) Kaplca ve lcalarn yaygnlk gstermesi

27. Aadakilerden hangisi depremlerden korunma yollarndan biri deildir? A) Yaplar yerli kayalar zerine kurmak B) Betonarme inaat yapmak C) Yerleim birimlerini alvyonlu arazilerde kurmak D) Hafif yap malzemesi kullanmak E) Halk bu konuda bilinlendirmek

255

SS

SS SORULARI - Kuvvetler

BLM 13

1. Deniz seviyesinden olduka yksek bir lke olmasna ramen Trkiye'de dzlklerin ok yer kaplamasnn nedeni aadakilerden hangisidir? A) Akarsularn ok fazla andrma yapm olmas B) Akarsularn ok alvyon biriktirmi olmas C) Lavlarn ukurlar doldurmu olmas D) Anma sonunda deniz seviyesine yaklaan dzlklerin yeniden ykselmi olmas E) Kapal havzalarn geni yer tutmas

4. Yeryznde yanardalar, gen kvrm dalar ve deprem blgelerinin dalnda az ok bir koutluk (paralellik) gze arpmaktadr. Aadakilerden hangisi bunun nedeni olabilir? A) Bu blgelerde d kuvvetlerinin ok etkin olmas B) Bu blgelerde yerkabuunun hareket halinde olmas C) Bu blgelerde yerkabuunun ince olmas D) Bu blgelerin gevek dolgu alan olmas E) Bu blgelerin yontukz (peneplen) alanlar olmas

KAVRAM DERSHANELER KAVRAM DERSHANELER

2. Trkiye'deki akarsularn, genellikle denge profilini almam akarsular olmasnn balca nedeni aadakilerden hangisidir? A) Akarsularn ok engebeli yerlerden gemeleri B) Yalarn kararszl nedeniyle akarsu rejimlerinin dzensizlii C) Trkiye'nin bugnk yeryz eklini yakn bir jeolojik devirde alm olmas D) Mevsimler aras debi farknn fazla olmas E) Vadi tabanlarnn farkl direnteki kayalardan meydana gelmesi

5. Bolu, Bursa, Ktahya, Denizli yrelerinde kaplca ve ifal sularn bulunmas bu yrelerin hangi bakmdan benzer olduuna kant gsterilebilir? A) Ya dzeni B) Engebelilik C) Yer yaps D) Maden yataklar E) Toprak tr

6. Kmr, ok miktarda bitkisel maddenin, havasz bir ortamda ve basn altnda deimesi sonucunda oluan bir kayatr. Buna gre kmr, aadaki kaya trlerinden hangisine bir rnektir? A) pskrk B) D pskrk C) Kimyasal tortul D) Organik tortul E) Krnt (mekanik) tortul

3. Trkiye'de dalara oranla daha geni yer kaplayan ova ve platolarn ykseklerde bulunmasnn nedeni aadakilerden hangisidir? A) III. zaman sonunda peneplen halinde iken IV. zaman banda toptan ykselmesi B) Gen ve yksek olan Alp Himalaya sisteminin uzand alan zerinde bulunmas C) Durgunluk devresi olan II. zamanda yksekliklerin anarak geni dzlkler meydana getirmesi D) IV. zamann banda faaliyet halindeki volkan lavlarnn yaylarak geni dzlkler meydana getirmesi E) Anadolu blgesindeki byk gllerin, iklim deiiklii ile kuruyarak dz alanlar haline gelmesi
256

7. Trkiye'nin jeolojik yaps gz nne alndnda, aadaki alanlarn hangisinde iddetli yer sarsntlarnn grlmesi olasl en fazladr? A) Gediz Havzas B) Taeli Platosu C) Ergene Havzas D) Mardin Eii E) Konya Ovas

8. Aadakilerden hangisinin oluumu ile volkanik olaylar arasnda iliki yoktur? A) Kurun D) Krom B) Pirit C) Manganez E) Linyit

 Kuvvetler
9. Aadakilerden hangisinde verilen talarn ikisi de canl kalntlarndan olumutur? A) Linyit Traverten B) Tuz Tebeir C) akmakta Kireta D) Takmr Mercankaya KAVRAM DERSHANELER E) Turba Jips 14.
X Y

13. Yerkabuunu oluturan katlardan Sial, aadakilerden hangisinin altnda en incedir? A) Da D) Gl B) Ova C) Plato

E) Okyanus

10.
+++++ +++++ o o o o +++++ o o o o

Yukarda, bir yereklinin kesiti verilmitir. Bu yereklini meydana getiren balca etken aadakilerden hangisidir? A) Buzul andrmas C) Orojenez B) Volkanizma D) Epirojenez

Yukardaki ekilde X ve Y ile gsterilen yerlere ne ad verilir? X A) Plato B) Horst C) Fay D) Volkan konisi Ova Graben Vadi Yontukdz Senklinal Y

E) Akarsu andrmas 11.

II IV III I

E) Antiklinal

15.
I

KAVRAM DERSHANELER

Yukardaki haritada numaralarla gsterilen ovalardan hangisi bir graben iine yerlemitir? A) I D) IV B) II E) V C) III

IV V III

II

12. Tektonik depremler yerkabuundaki krk hatlar boyunca oluan yer hareketleri sonucunda meydana gelir. Trkiye'nin jeolojik yaps gz nne alndnda aadaki yerlerin hangisinde tektonik deprem olma olasl en azdr? A) Erzincan Ovas B) Konya Ovas C) Bolu Ergene Yresi D) Byk Menderes Havzas E) Mu Van Yresi

Yukardaki Trkiye haritasnda numaralarla gsterilen taral alanlardan hangisi birinci derece deprem blgesi iinde yer almaz? A) I D) IV B) II E) V C) III

16. Aadaki kayalardan hangisi, kalkerin bakalamas ile olumutur? A) Mermer D) Mika B) ist C) Gnays

E) Kuvarsit

257