REFERANS N: Ercan, F(2003) Dorudan Yabanc Sermaye Yatrmlarna likin Yapsal-Yasal Dzenekler (Rekabeti Devletin Oluum Sreci)", (ed)

Sanayi Kongresi: Kreselleme ve AB Srelerinin lke Sanayi ve Mhendislerine Etkileri, MMO Yayn No:350, Ankara

Dorudan Yabanc Sermaye Yatrmlarna likin Yapsal-Yasal Dzenekler (Rekabeti Devletin Oluum Sreci)*
Fuat Ercan

"Ahmet ve Mehmetler deil Hanslar da yatrm yapmaya gelecek" Babakan Recep Tayyip Erdoan 4 Eyll 2003 Sivas

I-Giri:
I-Babakan Recep Tayip Erdoann mjdesini verdii Hanslarn da yatrm yapmaya gelecei ynndeki vurgu Trkiyedeki toplumsal ilikilerin anlalmas asndan zel bir nem tayor. Ahmet ve Mehmetlerin yan sra Hanslarn da yatrm yapmaya gelmeleri, sadece 5 haziran 2003 tarihinde kabul edilen ve olduka nemli olduunu dndmz 4875 Sayl Dorudan Yabanc Yatrmlar Kanunu balantl deil, ok daha nemlisi bu ar iinde * 2003 Sanayi Kongresi 19-20 Aralk 2003e sunulan metin. Metin sunu metni olduu iin taslak niteliinde olduunu iaret etmek isterim.

yaadmz tm toplumsal ilikilerin dntrecek yasal dzenekleri ierecek bir ierii de barndryor. Gelinen aamada yabanc dorudan sermayenin istenen dzeye ulaamamas, 1980li yllardan itibaren balatlan kapitalizmin derinlemesi ve dnya pazarna almas ynndeki abalarnda baarya ulaamad ynnde bir aklamaya da olanak salyor. Son zamanlarda ska tartlan ve son dnem yapsal reformlar iinde olduka youn bir tepki alan Kamu Ynetimi Temel Kanunu Tasarsnn Genel Gereke ksm bu anlamda yaplan tespit ve yeni eylemlilikleri iaret etmesi asndan dikkate deer bir nem tayor:

1980li yllarda dier birok gelimekte olan lkeden nce balatlan yenilikler, lkemizin uzun yllara dayal ithal ikameci ve ie dnk gelime stratejisini deitirmitir. Yeni dnemde serbest piyasa mekanizmas ve rekabete dayal bir strateji iinde da alma hedefi benimsenmi, 1990l yllara kadar baarl bir ekilde uygulanmtr. Ne var ki lkemiz 1990l yllarda hzlanan deiim srecini 1980li yllarda olduu kadar zamannda ve doru alglamakta zorlanm,gerekli uyumu gsterememitir. 1980li yllarda uygulanan ve daha ok engelleri kaldrma zerine kurulu birinci dalga yapsal uyum politikalar, yeniden yaplanmay gerektiren ve daha zorlu olan ikinci dalga yapsal uyum politikalar ile tamamlanamamtr.Dier bir ifade ile, daha ok engellerin kaldrlmas ve serbestleme zerine kurulu reformlar yaplm, ancak devletin roln yeniden tanmlayc ve genel olarak yeniden yaplanma gerektiren ikinci dalga reformlarda tam olarak baarya ulalamamtr.(www.tumbelsen.org)

Genel de gerekletirilen yapsal reformlar zelde ise tekil yasalar iin bu tarz da bir dil kullanlmas ilk defa bu yasa taslanda dile getiriliyor. Burada yeni bir aamada olduumuzu iaret eden ikinci dalga yapsal uyum politikalar zellikle Latin Amerika ve baz Asya lkelerinde balatlan yapsal dnm iaret etmek iin kullanlan bir kavram. kinci dalga/kuak yapsal reformlar aslnda ilk dalga/kuak reformlarn hatas zerine uygulamaya sokulan dzenekler olarak deil de daha ok ilk dalga yapsal reformlarn snrlarnn geniletilip derinletirilmesi olarak alglanmas gerekiyor. Yada ge kapitalistleen lkelerde dnya kapitalist sitemi ile btnlemenin bir st aamas olarak tanmlayabiliriz. Bu J.Stiglitzin bir konumasnda artk dereglasyon yada kuralszlatrma deil yeni kurallar, dzenlemelere ihtiya duymalyz vurgusu ile rtyor.(Stiglitz, Genel erevesini J.Stiglitzin Dnya Bankas ba iktisats olduu zamanlarda erevesi izilen bu yeni

reformun genel erevesini dereglasyon deil rereglasyon yani yeniden dzenleme belirliyor.Yeniden dzenlemede sermayenin dnya leinde ortak bir dil oluturulmas temel belirleyici oluyor. Byle ortak bir dil iin dnya leinde art-deer yaratma koullar yani dorudan reformlarn retim srecinde deer yaratma koullar ile yaratlan yada yaratlacak olan temel esprisi oluyor(Ercan, 2003) kinci dalga yapsal reformlarn deerlerin sermaye-servet olarak hukuki anlamda gvenceye alnmas ikinci dalga yapsal gerekletirilmesinde genel olarak yatrm ortam kavram zelde ise ulalan yabanc dorudan yatrmlarn miktar belirleyici l oluyor. Eer yeteri kadar sermaye girii ama daha da nemlisi dorudan yabanc sermaye girii olmuyorsa, bir eylerin yaplmas gerekiyor. Yatrm ortamnn gelitirilmesi gerekiyor. Bu anlamda dorudan yabanc sermaye girii iin dier dzenlemelerin de yaplmas gerekli ve hatta zorunlu oluyor. Kamu Ynetimi Temel Kanunu Tasarsnn Genel Gerekesi bu vurgular hakl karacak nitelikte:
Salanan serbestlemeye ramen dorudan yabanc sermaye girilerinde son derece kstl kalan gelimeler, lkemizin kresellemenin oluturduu frsatlar deerlendiremediini, buna karlk risklerine ak bir yapda kaldn gstermektedir. Dorudan yabanc sermaye konusunda 2001 ylndaki istisnai performans hari, lkemizin 1 milyar dolar snrn bir trl aamad gzlenmektedir. 1991 ylnda gelimekte olan lkelere yaplan toplam dorudan yabanc sermaye yatrmlar iinde lkemizin pay % 1,8 iken, bu pay 1999 ylna gelindiinde binde 3lere gerilemitir. Bu dk performans lkemizin kresel rekabet artlarna adapte olamadn ve olduka yksek dzeylerde seyreden sermaye hareketlerinden retimi ve istihdam artracak ekilde yararlanamadn gstermektedir (www.tumbelsen.org).

II-Dorudan Yabanc Sermaye Yasasnn Aktrleri

Dorudan yabanc sermayenin (DYS) Trkiyeye gelmesi iin daha uygun bir ortam hazrlanmasna ilikin istek ve talebin Trkiyede sermayeyi temsil eden kesimlerden geliyor olmas ilgiye deer ve zerinde durulmas gereken bir durum.. DYS yatrmlarna ilikin ileri srlen dlama etkisi (crowding out) gz nne alndnda, farkl sermayeleri temsil eden sermaye gruplarnn DYS yatrmlarnn artmasna ilikin srarl taleplerin arkasnda yatan nedenlerinin analiz edilmesi gerekiyor. zellikle de Trkiyede byk lekli sermayelerin 1980-1989 ylar arasnda gsterdikleri ihracata ynelik performans ayn dzeyde gstermeyip lke ii piyasaya ynelme eiliminin olduu bir dnem de ulusal pazarn uluslar aras

sermayeye almasnn bu kesimler iin nasl bir mantnn olduunun sorgulanmas gerekiyor. Tabi ki bu bir takya deilse.1 Bu ynde bir analize ynelmeden nce DYS yatrmlarna ilikin sermayenin farkl kesimlerinin dncelerini aktarmak anlaml olacaktr. Trkiyede toplam retim ve ihracat iinde iinde pay her geen gn artan (2000 ylnda toplam retim iinde pay % 47,1, toplam ihracat iinde pay % 47,2), TUSAD raporlarnda DYS yatrmlarna zel bir nem vermeye balamtr. Gerekten vermeye balamtr diyoruz, nk DYS yatrmlarna yaplan vurgu son zamanlarda daha bir nem kazanmtr. TUSAD Bakan T.zilhan TUSADn yayn organ olan GR dergisine yazd giri yazsnn baln Zorunlu htiya Yabanc Sermaye olarak koymu ve yazda u ak ifadeyi kullanmtr;
Bugn, dnyada, sermayenin uluslararas hareketlilii, hem yatrm yapan hem de yatrmn yapld lke asndan olumlu bir olgudur. Sermaye en verimli olduu alana, lke snr tanmakszn hzla akmaktadr. Yabanc sermaye yatrm, yatrmn yapld lke iin ek istihdam ve tasarruf salarken, yatrm yapan lke iin de ek kar transferi ve potansiyel ticaret alan yaratmaktadr. Bu srece, bir yatrm ekme yar olarak baklmaldr ve yarta makul bir yer alabilmek iin, ncelikle lkemizde varolan yabanc sermaye zihniyetini toptan deitirmemiz gerekmektedir. Yatrm,yerli olsun yabanc olsun, yatrm ortamnn artlarna bal bir olgudur. Hangi ortam daha uygun ise, yatrm o ortamda yaplacaktr. (zilhan,2003).

TUSADn YDS yatrmlarn artan rekabetin

uyulmas gereken zorunlu sonucu olarak

grmesine ynelik aklamasn tamamlayan nemli bir dier aklama Ankara Sanayi Odasndan geliyor. Bu aklamay nemli klan aklamann sermaye kesimi iin olduka anlaml ve gerei iaret eden bir doru tespit zerinden yaplmasdr.
lkemizin kalknma ve sanayilemesinde hzn kesen en nemli faktr, sermaye birikimindeki yetersizliktir. lkemizde gelir dzeyi dktr. Gelir dzeyi dk

1 Son gnlerde gndeme gelen enflasyon muhasebesine ilikin tartma byle bir takiyann olabilirliini yada baz sermaye kesimleri iin olabilirliini dndrtyor. Yabanc dorudan yatrmclar iin nemli bir deiken olan enflasyon muhasebesinin kmamas yada ertelenmesi ynndeki Maliye Bakanna yaplan bask anlaml. Bu basknn TOBB tarafndan yaplmas daha bir anlaml.(Radikal Gazetesi, Maliyeye Erteleme Basks, 6 Aralk 2003).

olunca toplam tasarruflar da dk olmakta, dk tasarruflarla gerekleen sermaye birikimi de dk olmaktadr. Aslnda lkemizde tasarruflarn milli gelire oran ok dk olmamakla birlikte ne yazk ki hzl bir sanayilemeye imkan verecek dzeyde yksek de deildir. Ayrca yerli tasarruflarn nemli bir blm de son yllarda sorumsuz politikalar sonucu ortaya kan kamu aklarn ve borlanma gereini kapatmak iin kullanlmakta, yatrmlara dnememektedir. Szn ksas, lkemizin sermayeye - yerli ya da yabanc - ihtiyac vardr. Son yllarda dnyada yabanc dorudan yatrmlarda nemli bir patlama yaanm, ancak Trkiye bu yatrmlardan yeterince pay alamamtr. Bir ok gelimekte olan lke yabanc yatrmclar ekmek iin bir yar iine girmiken lkemizdeki ekonomik ve siyasi istikrarszlk ve brokrasi, brakn yabanc sermayeyi ekmek, yerli yatrmcy lkeden kaar hale getirmitir. lkemizdeki vergi mevzuatnn da adeta sermaye birikimini engellemeye ynelik olduu da unutulmamaldr.(ASOMEDYA, 2002, 3,vurgular bana ait)

ASOnn aklamsnda italik olarak iaret ettiimiz aklamalar, sermaye asndan hayati nemde olan dorular gsteriyor. Sermaye yetersizlii ve bu yetersizlii kapatma asndan Trkiyenin (daha doru bir deile Trk sermayesi) DYS yatrmlar konusunda olduka yetersiz kaldn daha sonra saylarla gstereceiz. Yetersiz sermaye birikimi ama zellikle dnya leinde devam eden sermaye birikim srecine eklemlenme istei ve zorunluluunun hissedildii bir dnemde sermaye yetersizlii, bu dnemin kendine zg ve analiz edilmesi gereken bir zellii olarak karmza kyor. Bu yetersizlik karsnda acilen bir eyler yaplmas gerekiyor. Sermayenin farkl kesimlerinden ykselen srarl bir talep Bir ey yapmal! ynnde birleiyor. nlerinde olduka uzun bir yol-zaman olduunun bilincinde olan Gen adamlar, YDS yatrmlar iin uluslararas sermayeye uygun koullar salamnn gerekliliini daha ak bir ekilde ifade edecekler, ve bu gerekliliin yerine getirilmesinde kendilerinin de ellerinden geleni yapacaklarn bildiriyorlar.
Bize den, lkemizin gerek kendi yatrmclarnn gerekse uluslararas sermaye iin emniyetli bir liman olmas ynnde fikir retmek, retilen ortamlara ev sahiplii yapmak, bu ynde atlan admlar desteklemek ve aksi ynde atlan admlar iinde endielerimizi uygun ortamlarda ilgililer ile paylamaktr.(TUGAD,2003)

Ge kapitalistleen lkelerde sermaye her zaman ok daha srarl ve ok daha belirleyici oluyor, belirleyici olma halleri sermaye birikimi iin gerekli uraklar olan emek ve para zerinde denetim kurma biiminde aa karken, denetimin younluunu arttrma ve denetim biimini deitirmede hi kukusuz siyasal karar alclar etkilemek yani devleti bir

mcadele alanna evirmek belirleyici bir nem kazanyor. DYS Yatrmlar sz konusu olunca dnemi tanmlayan en nemli zellik, sermayenin dnya leinde egemenliini kurmasdr. Kapitalizmin belirleyiciliinin dnya leinde artmas genel olarak sermaye iin anlaml olmakla birlikte, zelde tekil sermayeler iin olduka farkl sonulara yol ayor. Bireysel sermayelerin sahip olduu sermaye miktarndan, sermayenin toplam dngs iinde stlenilen ileve ve dahas her bir sermayenin serpilip gelitii toplumsal-mekansal dokuya ait zellikler, sermayeleri birbirine gre farkl kld lde, sermayeler kendilerini kendi zellikleri dolaynda korumak isteyecek, rekabette ayakta kalmak isteyecektir. Bu istek ve zorunluluun sermayenin dnya leinde kurumsallat bir dnemde nemi daha bir artmtr. Her bir sermaye acmasz sren rekabette ayakta kalmak iin, sahip olduu btn potansiyeli en etkin kullanmaya alarak manevra alann gelitirmek isteyecek/manevra kabiliyetini gelitirmek isteyecektir. Manevra alan ve manevra kabiliyetini gelitirmek iin siyasal g ve onun sistematik organize olmu biimi olarak devlet daha nceki dnemlere gre ok daha bir nem kazanacaktr. Devlet bir yandan sermayeler aras ilikilerde ntr olmayacak, dier yandan ise bu ntr olmama karsnda sermayeler aras rekabette nihai olarak en nemli silah olan sermaye birikimini gerekletirme amac ile deerin emek-meta ve para biimleri zerinde daha etkili denetim-kontrol biimleri gelitireceklerdir. Bylece devlet, sermayeler aras eliki-uzlamalara maruz kaldka emek-para-meta zerindeki kontrolde artacaktr.Rekabetin dnya leinde acmasz bir biim ald gnmz koullarnda DYS yatrmlarna ynelik istek dorudan emek-meta ve para zerindeki yeni kontrol ilikilerini gndeme tayacaktr. Ama bunu gerekletirebilmek iin bir dizi dzenee ihtiya duyulacaktr. Dzenekler yada yasal deiiklikler de kendiliinden gereklemedii lde, bu dzenei gerekletirme donanmna sahip olan siyasi karar alclara talepler ynelecektir. Yukarda sadece rnek mahiyetinde verdiimiz aklamalar sermayenin farkl kesimlerinin DYS yatrmlarna ilikin talepleri olarak okunduunda, siyasi ve idari alan temsil eden kesimlerin u aklamalarnn ne anlama geldiini daha kolay bir ekilde tanmlayabiliriz. Maliye Bakan Kemal Unaktann yabanc bir aratrma irketine yapt aklama da bu eilimi ak bir ekilde grmek mmkn:

Konulara gereki bir ekilde yaklamamz gerekiyor. DYS yatrmlar niin Trkiyeye gelmiyor? DYSnin arkasnda yatan gereklii yakalamamz gerekiyor. zel sektrden geliyorum, kendimi yatrmcnn yerine koyarak onlarn gz ile gereklii anlamaya almak ve grevimin salad olanaklarla da gerekeni yapacam.Trkiye uzun dnemli DYS girii istiyorsa yatrmclar iin gvenilir bir yol oluturmamz gerekiyor (fDi editor Brian Caplenle sylei) DYS Yatrmlar konusunda olduka yetkili olan Hazine Mstearlnda Mstear Yardmcs olan Aydn Karaz yani idareci, yani brokrat 2003 ylnda YASEDin gerekletirdii bir toplantda u aklamalar yapacaktr; 2000li yllarda dorudan yabanc yatrm konusundaki politika ve stratejilerin ulusal ve dnya ekonomisine gre deitirmekte fayda olduunu syledi.

A.Karaz, 1990l yllarn ikinci yarsnda lkeler aras rekabetin artmasna parelel olarak yeni politikalar gelitirildiine iaret ederek, Gerekli koullar yerine getirememesi Trkiyeyi bu yarta performansnn altnda bir sonuca gtrmtr dedi. dari engellerin kaldrlmas konusunda Dnya Bankas ve FIAS ile i birliine gidildiini kaydeden Karaz, bu konuda ynetim ve yasalardan kaynaklanan engellerden, vergi hukukuna, yabanclarn yaantsn ilgilendiren konulara kadar iyiletirmelerin yaplacan ve dolaysyla yabanc yatrmlarn, kresel ekonomiye entegrasyonun bir lt olduuna deinen Karaz, srekli deien rekabet yapsna uyumun bir an nce salanmas gerektiini szlerine ekledi.(Hazine Mstear Yardmcs Aydn Karaz)
Dileri Bakanlndan baka bir brokrat Ycel Gl kurumun web sayfasnda yaynlanan almasnda u aklamalar yapacaktr: Trkiyenin kaynak eksikliini ksa ve orta vadede giderebilmesini ve ihtiya duyduu kalknmay gerekletirebilmesini salayacak en salkl yol, lkeye byk miktarda yabanc sermaye yatrm ekilebilmesidir. Trkiye, bu konuda pek ok avantaja sahiptir. Yabanc sermaye konusunda, ilk nce Devlet Planlama Tekilat bnyesinde Yabanc Sermaye Bakanl adyla oluturulan, daha sonra 1991 ylnda Hazine ve D Ticaret Mstearlna balanan ve Yabanc Sermaye Genel Mdrl eklini alan daire yetkili klnmtr. Bylece, 1980 sonras dnemde artan yabanc sermaye girii ile ilgili ilemleri hzla sonulandrmak mmkn olmutur. (Y. Gl,2003, Dileri Bakanl)

Siyasi ve idari karar vericilerin ve hatta u an parlamentoda muhalif konumda olan partinin 4875 Sayl Dorudan Yabanc Yatrmlar Kanunu mecliste kara balanrken, taknd tutum yukarda iaret ettiimiz aktrlerin yani sermaye yetersizlii yaayanlarn taleplerine uygun bir dil gelitirmilerdir. Sadece ulusal kalknma iin ve dahas YDS yatrmlarnn daha rasyonel bir biim almas iin DBsnn nerdii dzenlemeleri yapmadan yasann kartlmasnn salkl olmayaca ynnde aklamalar yaplacaktr.
Deerli arkadalar, yabanc sermayenin gelmesi iin, nce, yatrm ortamnn uygun olmas gerekir. yaplmas gereken nemli bir ey, siyasetin ve kamu brokrasisinin rvet ve yolsuzluklardan arndrlmas, kurtulmas gerekir(TBMM Meclis Tutanaklar, CHP Grubu Adna sz alan Ankara Milletvekili Yakup Kepenekin konumas)

Sadece Dorudan Yabanc Sermaye Yasas deil bu ynde kartlan ve adna ikinci kuak yasalar adn verdiimiz tm bu dzenlemelerde medyann ve zellikle de medyada nemli bir ilev stlenen ke yazarlarnn abalar takdir edilir bir dzeyde. Yukarda ksaca aklamalarn verdiimiz sermayeyi temsil eden kesimler ve kurumlardan daha da srarl bir reformcu yazlar kaleme alyorlar. Bu konuda artk tam anlamyla uzmanlaan bir ke yazarnn Yabanc Sermaye iin yazdklarna bakmak medyann genel eilimini grmemiz asndan yeterli olacaktr.
1960-1980 arasndaki dnemde da burun kvrp ie kapandmz ideolojik ukalalk dneminde yabanc sermayenin dorudan yatrmlarn 'go home' diyerek klamtk. 1980 sonrasnda liberalleme srecinde br yne doru alk yaptk ve 1989 konvertibilite kararndan sonra her tr scak -souk sermaye hareketine kapmz atk. Ama ne dorudan yabanc sermaye yatrm bulabildik ne de uzun vadeli fonlama. nk Trkiye on yldr ynetilemeyen lke. Ve vizyonumuz da kapal. zelletirme konusundaki tutumumuz bunun en gzel iareti (D.Gke ,Akam Gazetesi)

Yasann kmasnda belirleyici olan kesim ve bu kesimlerin taleplerine uygun siyasal dzenekleri-yasal ereveyi hazrlayan hkmeti iaret etmek yaanan gereklii anlamamz asndan sadece ilk ama nemli olan adm oluturuyor. Bu admn daha da salam atlmas iin baz sorulara cevap verilmesi gerekiyor. Niin bu dnemde YDS yatrmlarna zel bir nem verilmeye balad? Bu soru aslnda ok daha can alc bir dier soruya beraberinde getiriyor, acaba gelmesini istediimiz Hanslarn bu dnemde durumlar ne, yani gelme eilimleri var m? Dier yandan gelmeleri iin srar edilen Hanslar daha nce olduka liberal

olarak tanmlanan 1954 tarihli yasa sonras Trkiyede ne gibi eylemlilikler gstermiler. Eer 1954 tarihli Yabanc Sermayeyi Tevik Yasas ok liberal ise bu yl kartlan yasay farkl klan ne? Ve daha da nemlisi tm bu dzenlemeler ne gibi sonular verecek.Emek-teknik uzman ve sektrler asndan olas gelimelerin iaret edilmesi aklanmas gerekiyor.

III-Kavramlara yada Sisteme likin Baz Hatrlatmalar:

Hanslara yaplan ar yada dorudan yabanc sermaye yatrmlarnn artmas ynndeki taleplerin tartlmas iin ncelikle, dardan Hanstan talep edilen yatrm tanmlayan temel zelliklerinin aa karlmas gerekiyor. lk olarak dorudan yabanc yatrmlarn gerek tayclar ok uluslu, ulus tesi ve kresel devasa firmalardr. Hans derken aslnda aada tabloda da gsterilecei zere EMCye Lous Dreyfus Plasticse, Miller Brewing yada RitzCarlton, Toyota, Sony gibi firmalara ar yapldn bilmemiz gerekiyor. Hansa yaplan ar devasa boyutlara ulaan bu firmalara ar anlamna geldiini belirledikten sonra, aslnda ok daha nemli bir yanlsamann da aa kartlmas gerekiyor. Yabanc sermaye ile ilikiye girmek isteyen ve dorudan yabanc sermayenin lkeye yatrm yaplmas iin bir dizi dzenek hazrlayan kesim yada aktrler, aslnda yabanc olarak kabul edilen bu sermayeler iin de srekli yatrm yapacak yer-lke- blge aray iinde olduklarn, bu arayn bu devasa irketler iin eski zamanlara gre ok daha nem kazandn belirtmemiz gerekiyor. Aadaki verdiimiz Yabanc Dorudan Sermaye Yatrmlarnn artna ilikin grafikler (Grafik:1 ve II) bu art dolaysyla zorunluluu ak bir ekilde grmemize olanak salyor. 1940larn ikinci yarsnda zellikle ABD kkenli firmalarn belirleyiciliinde (1960 ylnda dnyadaki toplam yabanc dorudan yatrmlarn % 47,1ini ABD gerekletiriyor, 1985 ylna gelindiinde bu rakam % 35e inecektir) muazzam miktarlara varan yabanc dorudan yatrmlar 1970lere kadar belirli bir hzda art gstermitir(Dicken,1992). 1970lerde iine girilen sistematik kriz sreci beraberinde para-retken sermaye yatrmlarnn nndeki engellerin kaldrlmasna yol at oranda, dorudan yabanc sermaye yatrmlarndaki art olduka byk oranlara

varmtr. zellikle 1980lerden itibaren artn hz ve younluunu grafik-1den aka grmemiz mmkn. Devasa firmalarn bu tarz bir zorunluluu neden yaadklar sorusu konumuzun anlalmas asndan temel neme sahiptir. Bu soru aslnda iinde yaadmz gerekliin sistematik temel eilimleri zerinde dnmemize olanak tanyor. Kapitalizmin srekli birikim mant, ar birikim mant ayn zamanda biriken sermayelerin genileyerek yeniden kendilerini retmelerinin gerekli ve zorunluluu ynndeki eilimle e zamanl alr ve bu e zamanl eilim beraberinde yeniden deerlenmeyen ar birikmi sermayelerin deersizleme srecini balatr. Deersizleme srecinin sistematik bir biim ald dnemler aslnda kapitalizmin kriz dnemleridir ve bu dnemlerde yeniden deerlenme koullarnn aranmas bireysel sermayeler iin var kalma mcadelesinin temel belirleyeni olur. Dorudan yabanc sermaye yatrmlar ksaca iaret ettiimiz bu eilimler sonucunda zellikle emek ve sermayenin verimliliinin muazzam boyutlara ulat kapitalizmin altn yllar olarak kabul edilen 1940larda baskn bir biim haline gelmitir.

Dorudan yabanc sermaye yatrmlar ticari yada para sermayenin uluslararaslamasndan farkl olarak, dorudan yabanc sermaye yatrmlar retken sermayenin uluslararaslaamasna olanak salar. retken sermayenin uluslararaslamasnn ticari yada para sermayesinin uluslararaslamasndan farkl olarak erken kapitalistleen lkelerde gerekleen bir retim etkinliinin ge kapitalistleen yada bir baka erken kapitalistleen lkelerde gereklemesi anlamna gelir. 1940l yllarn ortalarnda balayp 1980lere kadar sren ve dnya leinde kapitalizmin mekansal genilemesine de olanak salayan bu tarz bir dorudan yabanc sermaye yatrmlarn tanmlayan en nemli deiken, Trkiye, Brezilya, Meksika yada ili gibi ge kapitalistleen lkelerde bu tarihler arasnda ie ynelik sermaye birikim tarznn geerli olmasdr. Bunun dorudan yatrm iin lkeye gelen sermaye iin anlam, korunmu gmrk duvarlarn aamayan mallarn bir fiil bu lkelerde ve hem de korunmu bir pazar ortamnda gereklemesidir. Bu anlamda bu tarz yatrmlar ge

kapitalistleen lkelerde retken sermaye formasyonun gelimesini salayacak retken sektrlerde younlamlardr. retimin uluslararaslamasn salayan bu gelimeler ayn zamanda ge kapitalistleen lkelerde genel olarak kapitalizmin ama ok daha nemlisi retken kapitalistlerin gelimesi ile rtmtr. Altn yllarn sonunu iaret eden 1970li yllar ayn zamanda ar sermaye birikimi ve sermayenin deersizleme sorununu aa kard lde, sermayeler aras rekabet younlaarak artm ve bireysel sermayeler ayakta kalmak iin bir dizi strateji gelitirmilerdir. Bu stratejileri zamanla (son otuz yl iinde) birikimli yapsal bir biim ald lde, retim ve dolam alanlarnda yeni ilikiler yeni organizasyon teknikleri biimlenmeye balamtr. Bu biimlenmeyi 1940l yllardan farkl klan temel zellii, ge kapitalistleen lke sermayelerinin de artk kendi gleri dorultusunda srete etkin olmalardr. Ge kapitalistleen lkelerin kendine ikin olan kriz eilimleri ile bu krizden kma abalar, erken kapitalistleen devasa firmalarnn kriz eilimleri ve krizden kma yollar zamanla i ie geerek emek-para-meta zerinde yeni denetim biimlerinin kurulmasna neden olmutur. Bu gelimeler dorudan yabanc sermaye yatrmlarnn nitelii zerinde olduka nemli etkileri olmutur. Emek zerinde dnya leinde denetim ve kontrol yeteneini arttrma abas ile sermayelerin kendi aralarndaki amansz rekabetin sonucunda metalarn retim sreci kendi iinde farkl paralara ayrlabilir hale gelmitir. zellikle sermayenin mekansal genileme yeteneini arttran yeni teknolojik gelimelerle birlikte, belirli bir rnn retimi iin geerli olan srecin en uygun mekansal alanlara datlarak retilmesi, deer yaratma srecinin dnya leinde salmasna neden olmutur. Bu salmann hi kukusuz en nemli sonucu, bamllk okulunun daha nceki savlarn da geersiz klmasna neden olan, imalat alannda retimin ge kapitalistleen lkelerde artk nemli bir aamaya ulamas olmutur. rnn belirli paralara ayrlarak retilmesi, Uler yada Ulustsi irketlerle ge kapitalistleen lke sermayeleri arasnda bir dizi iliki/ittifak kurulmasna neden olmutur. liki eitsiz olmasna ramen, ge kapitalistleen lke sermayeleri iin olanak ve frsatlar yaratt ak. Grafik II bu iliki/ittifakn ulat aamay gsteriyor.

Devasalaan firmalar dnya leindeki etkinliklerini (varlk, retim yada satlar anlamnda) ilikiye girdikleri kk lekli iletmeler dolaynda gerekletiriyorlar. Devasa firmalar etkinliklerini dnya leine yaydklar lde, ge kapitalistleen lkelerin dnya retim ve dolaysyla ihracatndaki daha nceki konumlar deimeye balamtr. Ge kapitalistleen lkelere ynelik dorudan yabanc sermaye yatrmlarn bir nceki dnemden farkl klan ise, retimin farkl aamalarnn yada farkl bileenlerinin en uygun yatrm iklimi olan lke veya mekanlarda gereklemesi olmutur. Artk sadece doal kaynaklara yada ilksel rnlerin tanmlad bir retim yaps ile dnya kapitalizmi ilikiye girmiyorlar, imalat alannda yaptklar retim ile ilikiye giriyorlar.(Bak:Grafik III)

Yeni retim organizasyonun dnya leinde yeniden biimlenmesinde ge kapitalistleen lke sermayeleri ile erken kapitalistleen sermayeler arasnda i ie gemi olduka oul bir dizi iliki ve dolaysyla ebekelerin olumasna neden olmutur. Genellikle uluslar aras iblm yada muhalif yaznda belirleyici olan aklama yani sermayenin ucuz emein olduu yerlere akmas tek bana gerekleen dnm aklamada yetersiz kalyor. Ucuz emek

ampirik olarak nem kazanmakla birlikte, sermayeler iin belirleyici olan kar oranlar ve farkl mekan-blgelerde farkl kar oranlarnn olmasdr. retken sermayenin uluslararaslamasnda kar oranlarnn farkl mekan ve blgelerde farkl olmas bu anlamda nem kazanmakla birlikte, birim retimin farkl aamalara blnmesi art-deerin mutlak ve nispi zamanl tketilebilmesine olanak salad lde, retken biimlerinin e mekansal sermayenin

organizasyonunda nemli deiiklikler yaratmtr. Farkll sadece iblm yada cretler dolaynda aklamak mutlak ve nispi art-deer yaratma koullarnn nemini gz ard etmemiz neden olur. Oysa sermayeler bir fiil bu farkllklar kullanarak kar oranlarn dme eilimine kar kar eilimleri harekete geirebiliyorlar. Kar orann belirlenmesinde kullanlan emek, emein nitelii ve sabit sermaye olarak retim aralar yada hammadde gibi temel girdiler lkelerin tarihsel-toplumsal snfsal zellikleri ile birleerek o lke veya blgenin yabanc dorudan sermaye ile kurduu/kuraca ilikinin dzeyini ve niteliini belirleyen temel deikenler olacaktr. Bu deikenlerin oul ve farkl dzeylerdeki etkileimi dorudan yabanc sermayenin temel ynelimini belirleyecektir. Ama bu sabit ve bir defalk bir belirleme halinden daha ok dinamik ve srekli farkllaan bir belirleme halidir. Srecin dinamik srekliliinin arkasnda sermaye-emek ve sermayeler arasndaki atmalar-uzlamalar yatyor. atma ve uzlamalar ise dier yandan devletin yeniden-yeniden tanmlanmasna neden oluyor. Devasalaan uluslararaslam firmalarla uluslararaslamak isteyen firmalar, devletten hem dnya leinde i ie gemi ebekeler halinde sren ilikilere temellik edecek dzenlemelerin yaplmasn (regulatory state) talep etmekteler(Jayasuriya,2002), hem de kuracaklar yeni ilikiler iin devletin olanaklarn hzla devreye sokarak dier sermayelerle rekabet etmek istiyorlar(competetive state).Cernyin ifadesi ile bu rekabet istei refah devletinin dnerek, rekabeti bir devlet biimi almasna neden olacaktr (Cerny,1996). Genel olarak bu almada, zel de ise Trkiye iin nemli olduunu dndmz teorik almmz, ge kapitalistleen lkelerde yabanc dorudan sermaye zerinden birikimi salama yada birikim olanaklarnn srekliliini garantiye alma abasnn kapitalizmin bu gn ulat aamada belirleyici bir zellik olduunu belirtmemiz olacaktr. Bu ifade ikin olarak,

dnya leinde ileyen sermayenin toplam dngsne eklemlenme abasnn bir sre olduunu ve ayrca bu srecin de farkl aamalar ierdii dncesini kendisine temel alyor. Sreci kendi iinde farkl evrelere blme telelojik yada deterministik bir bilgi kuramnn sonucu olmayp, son dnem yaanan olgusal gerekliin bu tarz bir genellemeye izin verdiini syleyebiliriz. Bir lkelerin) baka ifade ile ge kapitalistleen lke sermayelerinin (dolaysyla dnya piyasalarna alma sreci, bu lkelerde sermaye birikimi ve snfsal

ilikilerin geldii bir aamay ifade ediyor. Bu aamada dnya leinde gerekleen srece, ama youn rekabet ilikilerinin yaand piyasaya eklemlenme iin ge kapitalistleen lke sermayeleri daha fazla sermayeye ihtiya duyduklarn belirtmemiz gerekiyor. Son 20-25 yllk tarihi, sermayenin ama zellikle belirli bir dzeye ulaan sermayelerin bu ihtiyacnn maliyetinin toplumsallatrlma tarihi olarak tanmlayabiliriz. zellikle daha youn art-deer yaratma ve yaratlan deerlerin realizasyonu salamak iin ilk olarak ilkel birikim olanaklarn da ieren ihracata ynelik birikim stratejisi (arlkl ticari sermaye birikimi salama) uygulanrken, bu yndeki abalarn artan rekabete yeterli kaynaklk salayacak sermaye birikimine olanak tanmad lde ikinci aama ve dolaysyla yeni strateji, para sermaye donanmn salayacak stratejileri harekete geirmek olmutur. Dviz kuru ile faiz oranlar arasndaki ilikiden hareketle uluslar aras sermaye ekme, uluslararaslamak isteyen sermayeler iin nemli olanaklar salamtr. Devlet merkezli analizler soruna hep ulusal merkezli veri setinden hareket ederek baktklar iin, ksa sreli uluslar aras sermaye hareketleri bir avu rantiye ve politik yetenei olmayan politikaclarn yanl kararlar olarak analiz edilmitir. zellikle para sermaye zerinden yrtlen bu birikim stratejisinin ulat aama yada snrllklar bir baka aama olan retken sermayenin uluslararaslamasnn salad olanaklara ynelmeyi belirleyici bir ekilde ne karmtr. Yabanc dorudan sermaye yatrmlar lkeye ekme, baka bir deile uluslararas devasa firmalarla ilikiye gemek, sadece dar alma anlamna gelmeyip ok daha nemlisi uluslararaslamak isteyen sermayeler iin kendi lkesindeki olanaklar daha youn olarak kullanma anlamna geliyor Uluslar aras devasa firmalar ise yeni reformlar dolaysyla devlet tarafndan salanan olanaklardan yararlanarak risk unsurunu aaya ekmi oluyorlar. Ama bir nceki dnemden

nemli bir farkla, sermayenin dnya leinde birikimine bal olarak artk korunan ulusal pazar snrlar iinde deil, sermayenin dnya leinde kurumsallam mantnn salad gven ortamnda sermayesini yeniden deerlendirmek istiyor. Sermayenin dnya leinde hareket yeteneini arttracak bir ortamn olumas iin ise, bir eyler yaplmas gerekiyor. Son yllarda belirleyici olan ve neredeyse gnlk yaamn ve devletin tm mimarisini deitiren ilk ve ikinci dalga olarak adlandrlan yapsal reformlar bu srecin rndr. Devletin mimari yapsn dntren bu yapsal reformlarn bir fiil uygulaycs devlet, gerekletirilen yapsal reformlarla hem dzenliyor hem de dnya leinde temsil ettii kesimlerin rekabet yeteneini arttryor. Devletler arasnda denetlenen mekan-ulus-pazarlarda sermayeler aras ittifak ve ilikilerin en iyi ekilde gerekletirilmesi iin amansz bir rekabet devam ediyor. zellikle yabanc dorudan yatrmlarn daha fazlasn ekmek iin srdrlen rekabet olduka belirleyici olduunu UNCTADn hazrlad raporlarda aka gryoruz (Bak: Grafik IV ve Grafik V). Yabanc dorudan sermaye yatrmlarna ilikin en nemli dzenleme yapan lkelerden biri de Trkiyedir. Sadece dorudan yabanc sermayeyi tevik ederek deil, yabanc sermayeyi rahatsz eden tm dier alanlarda da gerekli deiiklikleri gerekletirerek yani yatrm ortam oluturarak Trkiye srece katlmtr.

Kaynak:UNCTAD(2003,21)

Kaynak: UNCTAD(2003,21)

IV-Liberal Yabanc Sermayeyi Tevik Kanunundan Kresel Kapitalizmle Eklemlenen Sermayenin Kanununa
Yabanc sermayeyi tevik etme amacyla 1954 ylnda kartlan 6224 sayl Yabanc Sermayeyi Tevik Kanunu yasann kartld dnemde Yerli ve yabanc gzlemciler, yasann, genellikle, liberal ve esnek bir yasa olduunda birleiyorlard (Alpar,1980 ve Uras,1979). Olduka liberal olduu genel kabul gren byle bir yasann yan sra neden yeni bir Dorudan Yabanc Yatrmlar Kanunu yasas kartlmtr. TBMMnde yasann ele alp tartld oturumda iktidar partisi szcs yasann gerekliliini yle ifade edecektir:
Bugn dahi, 6224 sayl Kanun olduka liberal bir ierikte olduu halde, yatrm ortamnn gelitirilmesine ynelik reform abalarnda ortaya kan yeni kavram ve uygulamalarn karlanabilmesi ve yatrmclarn uluslararas standartlarda korunmas amacyla -ki, bu kanun tasarsnn gerekesinde aynen bu ifadeler mevcuttur- bugn greceimiz Dorudan Yabanc Yatrmlar Kanunu Tasars Yce Meclisin gndemine getirilmitir. Bu kanun tasars, lkemizin, uluslararas yatrmclara ynelik eitliki ve liberal yaklamn yanstmakta ve yatrmcya, ak ve anlalr mesajlar vermektedir (TBMM Meclis Tutanaklar).

Milletvekilinin ifadesinde doru olan vurgu yatrmcnn uluslar aras standartlarda korunmas ynndeki aklama iken, eksik olan vurgu yasann sadece yabanc yatrmc deil zellikle de uluslararaslamak isteyen yada uluslararaslam yerli sermayeler iin de kartlm olmasdr. Bu ynde belki de en anlaml ifade, gerei dorudan iaret etme yetenei olan Maliye Bakan Kemal Unaktann bir konumasnda dile getirilmitir;
Her gn kapmz yabanc yatrmlar almaya balad, yerli yatrmcya da yeni kan gelmeye balad(Radikal, Yabanclar Kapmzda,2 Kasm,2003).

Yeni kan yani sermaye salama anlamnda yabanc dorudan yatrmlar, yasaya ilikin en doru aklama olduunu syleyebiliriz. Ulusal ekonomi asndan olduka farkl sonular olmakla birlikte sermaye iin zellikle ittifak itirake ynelik yatrmlar yeni olanak anlamna geliyor. Bu konuyu daha detaylandrmadan nce 6224 sayl Yasaya ksaca bakmak anlaml olacak. 1954 Tarihli yasann karld dnemi, ie ynelik sermaye birikim stratejisinin belirleyici olduu yada olmaya balad yllar olarak tanmlayabiliriz. Yabanc dorudan sermayenin bu dnemde lkeye geli nedenini iki farkl dzeyde ele alabiliriz. lk neden geldikleri ekonomilerde ar sermaye birikimi problemi yaamalar, gelinen lkelerde ise uygulanan ie ynelik sermaye birikiminin yetersiz sermaye birikimi olmas iki temel nedeni oluturuyor. T.Gngor Urasn iaret ettii gibi bu dnemde Trk i piyasas Oligopol ve tekelci rekabet piyasalarnn tm zelliklerini tayordu.(Uras,1979,139). zellikle lkelerin gmrk duvarlar ile korunan pazarlar devasa firmalar arasndaki rekabet iin gveni arttran bir koul olmutur. Yabanc dorudan sermaye yatrmlar Trkiye asndan nemli etkileri olmakla birlikte, dier ge kapitalistleen lkelere akan dorudan yabanc sermayeler ile karlatrldnda 6224 sayl Yabanc Sermayeyi Tevik Kanununun yrrle girmi olduu 1954 ylndan 1980 ylna kadar lkeye gelen fiil yabanc yatrm miktar 228 milyon dolar aamamtr. lkeye giren fiili dorudan sermayenin sektrel adan younlat alanlar ise daha ok imalat alan olmutur. 1980'e kadar, Trkiye'ye gelen yabanc sermayenin yzde 87'si imalat sanayine zellikle de dayankl ve dayanksz tketim sektrlerine (ve bu alanda elektrik ve elektronik sanayine) ynelik yatrmlar olarak gereklemitir. Dorudan yabanc

sermayenin sadece %8,6s hizmet sektrnde younlamtr. Dier yandan yabanc sermayenin lkelere gre ayrdmzda 24 firma ile Almanya ve 19 firma ile Amerika ve dier Avrupa kkenli firmalarn belirleyici olduklarn syleyebiliriz (Uras,1979). Sermaye birikim koullarnn dnya piyasas ile btnlemesinin hzlanmasn salayan Askeri Darbe ve 24 Ocak kararlar ile piyasann gereklerini yerine getirecek bir dizi yeni uygulama harekete geirilmitir. 8/168 sayl Yabanc Sermaye ereve Kararnamesi gibi dzenlemeler ile lkeye yabanc sermaye girii tevik edilmi ve bu tarihten sonra yabanc sermaye yatrmlarnda nemli artlar grlmtr. Alnan bu tevik tedbirleri arasnda yerli ve yabanc sermaye oran ile kar ve ana sermaye transferi zerindeki kstlamalarn kaldrlmas, yabanc teknik ve idari personel istihdamna izin verilmesi ve altyap ile ilgili kamu yatrmlarnda "yap-ilet-devret" modelinin kabul ile "joint-venture" eklindeki ortak yatrm giriimleri yer almaktadr. 1980 ylndan sonra, yeni ekonomik kurallar benimsemek suretiyle, dnya lkeleri ile btnleme yoluna giren Trkiye'nin pazar , da ak bir ekonomiye henz tam olarak geememi olmas ve bunu tevik etmek amacyla yabanc sermayeye byk destek verilmesi ve salanan ekonomik ve politik istikrar nedeniyle, doymu bir piyasa ve gl rakiplerle rekabet edilmesi gereken d piyasalara sahip olan sanayilemi lkelerin yatrmclar iin ok ekici hale gelmitir. Bu nedenlerle, 1980'li yllarda lkemize yaplan yabanc sermaye yatrmlar byk oranda artmtr.(Ko,1999).

1980li yllardan itibaren yabanc sermaye giriindeki artn Trkiyenin kendi tarihi asndan nemli dzeylere ulatn rahatlkla syleyebiliriz. Artn temelinde emek zerinde kurulan denetim ve kontroln nemli etkisi olduunu syleyebiliriz. rnein zamann Babakan Turgut zal, 1985 ylnda, Japon iverenlerine yle demitir: Btn Japon iadamlarn Trkiyede yatrm yapmaya davet ediyoruz. Trkiyede ucuz igc vardr. Bunu deerlendirebilirsiniz (Ko,1999). Dorudan yabanc sermaye giriindeki art 1992 ylna kadar srmtr, (bak GrafikIV) 1992 ylnda kurulan yeni koalisyon hkmetleri sonucu oluan bir dizi siyasal-ekonomik istikrarszlklar nedeniyle DYS giriinde bir azalma gereklemitir. 1992 ylnda lkemize giriine izin verilen yabanc sermaye miktarlar, bir nceki yla gre %7.5 orannda azalarak 1.967 milyon dolardan, 1.820 milyon dolara inmitir. 1993 ylnda tekrar artma eilimine girerek, 2.124 milyon $'a ykselen yabanc sermaye yatrmlar, 1994 ylnda Trk ekonomisini etkisi altna alan krizden nemli lde etkilenmesi nedeniyle, %30.13 orannda derek 1993

ylnda 2.124.99 milyon $ iken, 1.484.66 milyon $'a dmtr. 1994 ylndan sonra, yabanc sermaye yatrmlar tekrar artmaya balamtr. 1995'de %97.91'lik rekor bir artla 2.938.32 milyon $'a, 1996 ylnda ise %30.5'lik bir artla 3.836.97 milyon $'a kmtr. 1995 ylnda grlen yaklak %100'lk art oran, bir nceki yl grlen nemli miktardaki d dahi gz nne alndnda, gene de 1984 ylndaki %100'n zerindeki arttan sonraki en byk art orandr. Genel olarak deerlendirdiimizde, 1980 ylndan itibaren yabanc sermaye yatrmlar iin verilen izin miktarlar 1997 ylna kadar artarak, ylda giriine izin verilen yabanc sermaye miktar 97 milyon $'dan, 3.836.97 milyon $'a km ve kmlatif olarak 20.592.12 milyon $ olmutur(Yabanc Sermaye Genel Mdrl 2003 ayrca bak Grafik VI). Dorudan yabanc sermayenin bu yllardaki artnn yan sra giren sermayenin giri tarz ve sektrel nceliklerinde de deiikliklere neden olmutur. stihdam ve teknoloji yaratma asndan nem atfedilen yabanc sermaye yatrmlarnda bu yllarda zellikle sektrel anlamda nemli bir deiiklik yaandn, yatrmlarn imalat alanndan hizmet sektre kaydn belirtebiliriz.

Grafik-VIIye baktmzda imalat sanayine yaplan yatrmlarda azalma olduunu buna karlk servis sektrnde nemli bir art olduunu gryoruz. Giren DYSnin imalattaki pay yzde 42 dolayna inmitir. Teknoloji ve istihdam yaratlan alanlardan daha ok ksa erimli finans ve sigortaclk gibi alanlara ynelen YDS yatrmlarnn ekonomiye etkileri de bu anlamda farkl sonular douracak bir nitelik kazanmtr. Tarm sektrne yaplan yabanc sermaye yatrmlar ise, genellikle sigara ve gda sektrlerinde toplanmaktadr. Gda sektrne yaplan yabanc sermaye yatrmlar ise, zellikle su rnleri ilemesi, hazr ve dondurulmu gda retimi gibi konularda younlamaktadr.Dier taraftan, imalat sanayindeki yabanc sermaye yatrmlar , zellikle son yllarda otomotiv ve otomotiv yan sanayi alanlarnda gereklemitir. Japon Toyota firmas ve Sabanc Grubu ortakl ile Adapazar'nda 100.000 adet/yl otomobil retmek zere balatlan yatrm, Hyundai ve Honda gibi byk firmalarla yaplan yatrmlar izlemitir. Ayrca mevcut otomobil tesisleri de kapasite art ve modernizasyon amal byk yatrmlar yapmlardr. Bunlarn dnda, elektronik sanayileri

de en ok yatrm yaplan alanlardr. imento sektrnde ise, byk apl tevsi ve modernizasyon yatrmlar yaplmtr. Hizmetler sektrndeki yabanc sermaye yatrmlarnn byk ksm, turizm sektrne yaplmaktadr. Ayrca, yabanc sermayeli hipermarket yatrmlar da son yllarda hzla artmaya balamtr. Bankaclk sektr de bu sektr iinde nemli bir yer tutmaktadr. Yaklak 20'nin zerinde yabanc banka yurdumuza gelmitir. En fazla yatrm yaplan on sektrn ilk srasnda hizmetlerle ilgili sektrler yer alm ve bunlar sanayi sektrleri izlemitir. lk sray paylaan bankaclk ve dier finans sektrleri ile turizm ve ticaret sektrlerine yaplan yatrmlar, toplam yabanc sermaye yatrmlarnn yaklak 1/3'n gemektedir. lk hizmet sektrn takip eden sanayi sektrleri srasyla otomotiv, kimya ve ttn ilemesidir.lk on sektre yaplan yabanc sermaye yatrmlar, toplam yabanc sermaye yatrmlarnn yaklak 3/4'n oluturmaktadr(Ko,1999). 1980lere kadar Trkiyede DYS yatrmlarda Avrupa sermayesinin belirleyici olduunu belirtmitik. Gnmzde de arlkl yatrmlarn bu lkeler tarafndan gerekletirildiini belirtebiliriz. lkemize giriine izin verilen yabanc sermaye yatrmlarnn yaklak %89'u OECD lkeleri tarafndan yaplmaktadr. Avrupa Birlii lkeleri asndan verileri deerlendirdiimizde, bu lkelerin %56'lk bir pay olduu grlmektedir. Geriye kalan %44'lk ksmn ise, %33' dier OECD lkeleri (AB yesi olmayan) tarafndan olmak zere, %0.9'luk ksm K.Afrika lkeleri, %0.2'lik ksm dier islam lkeleri tarafndan paylalmaktadr(Yabanc Sermaye Genel Mdrl,2003).
Tablo-1 Dnyada En Fazla YDS eken lkeler (Gelimekte Olan) 1997 China Mexico Hong Kong, China Brazil Poland 1998 1999 40,319 2000 40,772 2001 46,846

44,237 43,751 14,044

11,933 12,534 24,596 28,578 7,270

14,706 24,731 61,938 32,779 9,342 22,834 22,457 8,830

11,368 14,770 18,993 4,908 28,856 6,365

Singapore South Africa Chile Czech Republic

10,746 6,389 3,817 5,219 1,300 561 4,638 3,718

11,803 1,502 9,221 6,324

5,407 888 3,674 4,986

8,609 6,653 5,508 4,916

Kaynak: UNCTAD World Investment Report 2002

DYS yatrmlarnda gzlemlenen art, 1980li yllarda dnya leinde gerekleen DYS yatrmlarndaki artla karlatrdmzda (bak: Grafik-I ve II) durumun o kadar i ac olmadn gryoruz. Birlemi Milletler tarafndan hazrlanan UNCTAD Dnya Yatrm Raporu dnyada dorudan yabanc sermaye yatrmlar ile ilgili birok arpc gerei ortaya koyuyor. 1980 ylnda 57, 1990 ylnda 202 milyar dolar olan dnya apnda direkt yabanc sermaye (DYS) hacmi, 2000 yl itibaryla 1,3 trilyon dolarlk rekor bir bykle ulam durumda. DYS girilerinde en byk pay 1 trilyon dolarlk hacim ile gelimi lkeler alrken, 1,1 trilyon dolarlk hacimle snr tesi birleme ve devralmalar DYS hareketlerinin temel itici gc haline gelmi durumda. Yukarda da iaret edildii zere, 1980 ncesinde yzde on-onbe dzeyinde bulunan azgelimi, ya da gelimekte olan lkelerin yabanc sermaye yatrmlarndan almakta olduklar pay, bugn yzde yirmilere ykselmitir. Ancak yzn zerinde lke tarafndan bllmek durumunda olan bu pay, etin bir rekabet meselesi haline gelmitir. lkeler bu rekabette n sralar alabilmek ve d yatrmlar kendi saflarna ekebilmek iin yabanc sermayeye ilave baz imkanlar tanmakta, ya da yabanc sermaye zel olarak tevik edilmektedir. Bu teviklerin banda, yabanc sermayeye altyaps hazrlanm arsa, hatta bina tahsis edilmesi, devlet dairelerinde krtasiyeciliin azaltlmas ve izin keyfiyetinin kaldrlmas ve zel vergi muafiyetinin tannmas gelmektedir. stelik bu zel tevikler, esasen varolan istikrarl ortama, nispeten gelimi finans kesimine, enflasyona endeksli faktrlere, ya da sermaye iin gelitirilmi koruyucu mekanizmalara (hedging) ve benzeri unsurlara ilaveten tannmaktadr. Btn bunlarn tesinde, yatrm yaplmas dnlen lke ynetimlerinin diyaloga akl ve uluslararas camiayla kaynama konusundaki kararll, yine yabanc mteebbisin nem

verdii hususlardr.(?) Trkiye ise kresel DYS pastasndan ok kk ve potansiyelinin ok altnda bir pay alyor. Bu tr bir karlatrmada Trkiyede izin verilen sermaye ile fiili sermaye arasndaki an nemli olduunu dnebiliriz. 1 Ocak 2003 itibariyle, bu yln banda, 15,7 milyar dolar dolayna ykselen bir fiili sermaye giri stoku var. Bunun iki kat kadar da, iki kat dolaynda izin istemi vard. Trkiye, yabanc sermaye bakmndan, benzer lkelere gre ok az yabanc sermaye almaktadr. 1993-1997 yllar arasn kapsayan bir aratrmaya gre, Trkiye'ye gelen, gerekleen yabanc sermaye, kii bana 12 dolardr. Buna karlk, bu miktar, Msr, Nijerya, rdn, hatta Nikaragua'dan, Arnavutluk'tan bile dktr. Kii bana yabanc sermaye miktar komumuz Yunanistan'da 100 dolara, spanya'da 182 dolara, rlanda'da 484 dolara yaklamaktadr. Dier yandan Tablo-Iden de gzlemlenecei gibi DYSden en yksek dzeyde pay alan lkelerin miktarlar ile Trkiyeye giren DYS miktar arasnda muazzam dzeyde farkllk bulunuyor.in iin rakam 44 milyon dolar gsterirken, Meksika iin bu rakam 24 milyon dolar dzeyindedir. Dier yandan Trkiyenin kendi blgesindeki rekabet ettii lkelerle karlatrldnda da durumun pek i ac olduunu syleyemiyoruz.(Bak:Grafik-VIII)

Kaynak:Loewendahl ve Loewendahl, 2001

4875 Sayl Dorudan Yabanc Yatrmlar Kanununun TBMMde grlmesinde tasarnn tm zerinde, AK Parti Grubu adna konuan Batman Milletvekili Afif Demirkrann aklamalar taslan neden yasalatrldn ak bir ekilde iaret ediyor.
Sonu itibariyle, 1990 ylndan bugne kadar lkemize gelen yllk dorudan yabanc yatrm aa yukar sabit kalrken, o zamandan beri dnya genelinde dorudan yabanc sermaye miktar en az 4-5 misli art gstermitir. Halen lkemize gelen dorudan yabanc sermaye yatrm miktar gayri saf mill hslann yzde 0,4' seviyesindedir. Bu oran, Macaristan'da ve ek Cumhuriyetinde yzde 4 civarnda, Polonya'da ise yzde 2 civarndadr. te yandan -biraz nce Sayn Hocamn da ifade ettii bir rakam tekrar ifade edeceim- 2000 ylnda Trkiye'de fert bana dorudan yabanc sermaye yatrm 15 dolardr. Bu rakam, rlanda'da Trkiye'nin 272 misli, Polonya'da 17 misli, Angola'da 10 misli ve Bulgaristan'da 8 mislidir. Angola bile Trkiye'den fert bana 10 misli daha fazla yabanc sermaye almaktadr ve maalesef, 2002 ylnda fert bana dorudan yabanc sermaye girii 10 dolarn da altna dmtr. 2000 ylndaki rakamlar, tabi 2002'ye doru geldiimizde, maalesef, aa doru gidi gstermitir.(TBMM Meclis Tutanaklar).

IV-Yasann erdikleri: Rekabeti Devletin Yatrmc Dostu Uygulamalar

Dnyadaki sermayeden dorudan yatrm almak amacyla kartlan 4875 sayl yasa yukarda iaret edilen T.zaln yatrmclara reklamn yapacak bir dizi destekleyici dzenleme ieriyor. Dnyada sren rekabete katlma iin kartlan yasal ereve, daha sonra ilgili devlet birimlerinin bilgisayar ortamnda ngilizce olarak ve bir reklam niteliinde yaynlanmtr. Gerekten de yeni yasa rekabet ortamnn gereklerine gre hazrlanmtr. Trkiyenin Yeni Yabanc Sermaye Yasasna ilikin 10 Temel Soru baln tayan metin ile Yabanc Sermaye Yasas Hakkndakiki almalar ve bu almalardaki dil girite Babakann yapt ary destekler nitelikte.Trkiyenin Yeni bir Yabanc Sermaye Yasasna niin ihtiya duyulduuna ilikin soruya verilen cevap, aslnda deiim srecini anlaml ve doru bir ekilde zetliyor. -Yeni Yasa geni kapsaml ulusal reform politikalarnn bir paras olduu belirtiliyor. -Ulusal reform politikalar ise zel sektrn nc olduu srdrlebilir byme ve kalknmay, -hedefe ularken kk ama etkin bir devlet ile,

-effaf piyasa koullarnda dnya piyasalarna tamamen ak bir ekonominin gereklerine gre hazrland belirtiliyor. Yasa ile yatrm ortamnn yatrm dostu bir erevede hazrland iaret ediliyor. Yasann ynetiimci bir mantkla hazrland iaret ediliyor. Brokratlarn olumsuz mdahalelerini nlemek ve dier sivil toplum kurulularnn (sermaye kurulular) katlmlarn salayacak bir Yatrm Ortamn yiletirme Koordinasyon Kurulu ( YOIKK) oluturulduu belirtiliyor. Metin yatrm sever-korur yasann ne kadar yatrm-sever korur olduuna ilikin aklamalarla devam ediyor, izinin bilgilendirme mekanizmasna dnm, yatrmcnn yatrma ilikin tm bileenlerini lke dna karabileceini, uzlamazlk haline ulusal yarg yerine uluslar aras tahkime gidebilecei, lke iinde mlkiyet alabilecei belirtiliyor. Yabanc Sermaye Yasas Hakknda adl ksa metinde ise aslnda liberal olan bir nceki yasann dnyann deien koullarna uymadn bu anlamda yeni yasann uluslararas yatrma ilikin liberal yaklamnn bir yansmas olarak deerlendirilmesi gerektii belirtiliyor. Yasa ile izinlerin ortadan kaldrld, yatrmcnn kamulatrmadan korunduu, yatrma ilikin tm alanlarda sermayeye transfer serbestlii getirdii, lkede gayri menkul satn alabilecei, uluslar aras tahkime bavurabilecei ve kendi personelini de dardan salayabilecei belirtiliyor. Yani her ey yabanc sermaye yatrmcs iin, tm bu dzenlemelerin yapld dnemi(bak:Grafik-IV ve V), tanmlayan bir zellik varsa son yllarda dnya leinde dorudan yabanc sermaye yatrmlarnn bir d-gerileme srecine girmi olmasdr. Bu gerileme sreci UNCTAD 2003 Dnya Yatrm Raporunda iaret edildii gibi, yabanc sermaye ekmek isteyen lkeler arasndaki rekabetin younlaarak artmasna neden oluyor.

Trkiyenin dnya leinde ters ynde rzgarlar eserken bu alanda rekabete srecine dahil olmas, gerekletirdii dzenlemelerin olduka ele ak bir ekilde gereklemesine neden olmutur. Tarihsel olarak dorudan yabanc sermaye ekme konusunda olduka yetersiz kalan Trkiye yada Trk sermayesinin yakn gelecekte ne gibi deiikliklerle karlaaca sorusu bu aamada nem kazanyor. Niin yeteri kadar yabanc dorudan sermaye yatrm olmad sorusu son zamanlarda gerekletirilen bir ok alma-aratrmann konusunu oluturuyor.Aslnda bu soruya cevap vermek zere balatlan aratrmalar ayn zamanda yukarda iaret edilen yasann da genel erevesini ve meruiyetini salayacak bir aratrma/ittifak srecinin varlna neden olmutur. Bu nedenle D.B ve Uluslararas Finans Kurumunun bir yan kuruluu olan Yabanc Yatrm Danmanlk Kurumu olan FIAS (Foreign Investment Advisory Sevice) TCnin talebi zerine bir alma balatmtr. lk aamada

Trkiyedeki yatrm ortamnn genel bir deerlendirmesini yapmak iin bir alma yaplm, dzenlenen rapor kamuya duyurulmutur. Yatrmlarda karlalan idari engellerin tespiti almas ise, 2001 Temmuz aynda tamamlanm ve raporun ilgili tm kurum ve kurululara datm yaplmtr. 10-11 Eyll 2001 tarihinde FIAS ve IFCnin de katlm ile Hazine Mstearlnda bir alma toplants dzenlenerek, raporun sunuu yaplmtr. Toplantnn devamnda kk alma gruplar oluturulmu, ve szkonusu idari engellerin kaldrlmasna ynelik ortak bir eylem plan hazrlanmtr. Hazrlanan eylem plan 11.12.2001 tarihinde, P/20001/10 sayl Bakanlar Kurulu Prensip karar ile Trkiyede Yatrm Ortamnn yiletirilmesi Reform Program olarak kabul edilmitir. Bakanlar Kurulu Prensip Karar ile kurulan Yatrm Ortamn yiletirme Koordinasyon Kurulu ( YOIKK) dzenli toplantlarna devam ederek, ayn kararla kurulan teknik komite almalarn izlemekte ve ynlendirmektedir. FAS!n hazrlad Rapor Trkiyede YDS yatrmlarnn artmasn isteyen kesimlerin ilerini szlatan aklamalar ieriyor. Rapor:
Price Waterhouse Coopers tarafndan yaplan bir almaya atfta bulunularak, yabanc sermayenin nmdeki engellerin Trkiyeye maliyetinin yllk 1.822 milyon ABD Dolar civarnda bir dorudan yabanc sermaye olduunun tahmin edildii belirtiliyor. Ayrca, 19952000 yllar arasnda, Trkiyeye gelen net dorudan yabanc sermaye yatrmnn yllk ortalama 767 milyon ABD dolar olduu, bunun da GSYHnn %0,4ne karlk geldiini, dier gelimekte olan lkelerde bu orann GSYHnin ortalama %2si civarnda olduuna dikkat ekiliyor. 1990larda zellikle kresellemenin de etkisiyle dorudan yabanc sermaye yatrm artnn dnya apnda 12 kat artarken, Trkiyedeki net artn sabit kald ifade edilmitir(Hazine Mtearl, 2003).

Trkiyenin neden yeteri kadar DYS yatrmlar almad ynndeki yaknmalar, aslnda uluslararas sermaye yada yatrmcnn da son zamanlarda sorduu bir soru olduunu belirtmemiz gerekiyor. Trkiyede hazrlanan yasann genel erevesini hazrlayan FASn yapt bir almada Trkiyenin aslnda yabanclar iin yatrm yapacak bir dizi potansiyel olduunu iaret ediyorlar. Bu potansiyeler -Piyasann bykl ve piyasaya giriin kolayl -Uzman emein ve maliyet-etkin bir igcnn olduunu -Rekabeti bir i piyasann olduu

-Stratejik bir yerde bulunduu belirtiliyor. FASn iaret ettii bu olumlu zellikler Price Waterhouse tarafndan daha ak bir ekilde iaret edilmitir.
Hzl deien piyasa koullarnda Trkiye dinamik bir i ortam sunuyor. . gcnn motivasyonu yksek olduu gibi eitime ak ve daha da nemlisi disiplin altna alnm durumda (PricewaterhouseCoopers 1999: 26)

Aslnda Trkiyede yatrm ortamnn iyiletirilmesi, yatrmlarn nndeki engellerin kaldrlmas, effaflk ve etkin ynetimin salanmas gibi reformlarn iaret ettii en nemli deiimlerden biri emein kontrol ve denetim aylna alnmasdr. zellikle son kartlan Yasas ile bu daha ak bir biim almtr. Kan arayan yerel sermayelerin muazzam bir snfsal dayanma gstererek kartt(rd)klar Yasas ve dier yasalar sonucunda Trkiyede emein verimlilii ile cretler arasndaki gerilim nemli lde art gstermitir. Bunu sermayenin farkl kesimleri iin salayan siyasetiler artk u ifadeleri rahatlkla kullanabilir hale gelmilerdir:
lkemizin ve avantajlarnn uluslararas yatrm evrelerine daha etkin metotlarla tantlmas, yani lke imajnn promosyonu arttr. Tm bu almalarn bir tek hedefi olmaldr; hedef, tm uluslararas yatrmclara "Evet, Trkiye" dedirtmektir. te, grmekte olduumuz yasa tasars "Evet, Trkiye" imajnn ilk halkasdr. ktidar ve muhalefetiyle, istikrarl bir politik dneme girmi olan Trkiye'de, yerli-yabanc ayrm yapmadan, yatrmcnn nndeki engellerin kaldrlmas ve ulusal bir strateji dahilinde lkemizin avantajlarn uluslararas yatrm evrelerine etkin bir ekilde tantlmas sonucu, ylda 5-6 milyar dolar dorudan doruya yabanc sermaye girii salamann hi de zor olmad ifadesiyleYce Heyetinizi saygyla selamlyorum. (Batman Milletvekili Afif Demirkrann TBMM Tutanaklar).

Bu tarz ifadeleri tamamlayan yapsal bir zellik yukarda iaret ettiimiz emek ve para zerinde yeni artlara gre denetim ve kontrol kuracak dzeneklerin oluturulmas belirleyici olmutur. Bu anlamda son zamanlarda ard arda sralanan verimliliinin artna ilikin vurgularla isizliin artna ait vurgular bir arada deerlendirmek anlaml olacaktr. Emek zerindeki denetim cretler, alma saatleri ve bu saatler iinde almann younluundaki artna paralel olarak cretlerin d toplumsal ilikiler alannda bir sredir devam eden sermaye ynl abalarn rn verdiini gsterir nitelikte.

Bu aba yukarda Maliye Bakannn ifade ettii yerli yatrmclara kan gelmeye balad vurgusunu hakl karacak gelimeleri beraberinde tamas normal ama zorunlu deil, normal nk Trkiyede sermaye ve sermayeler aras ittifak kendi snfsal karlarnn gereklerini yerine getirecek bir dzeyde devletlerde var. gerekleiyor, ama zorunlu deil, nk rekabeti devletin salad olanaklar salayacak baka sermayeler ve baka yatrm sever yasalar karan

Ama bu anlamda taze kan vurgusunu iaret eden bir haberi vermemiz anlaml olacak;
Borusan, Usinor, Erdemir ve International Finance Corporation (IFC) ortaklnda faaliyetlerini yrten Borelik, 140 milyon dolar tutarnda dev bir yatrm balatt. irketin mevcut souk hadde kapasitesini yzde 100 orannda artrarak 350 bin ton/yldan 700 bin ton/yla karacak Galvanizli Sac retimi yatrm, ayrca 350 bin ton/yl kapasiteli yeni bir galvanizleme tesisinin kurulmasn da ieriyor. Borusan ile Usinor arasnda imzalanan anlama erevesinde Usinor, Borelikin artrd 23 trilyon TL nakit sermayenin tamamna itirak ederek, ortaklk payn %12.54den %21.96ya ykseltiyor. Borusan Grubu ile Usinorun bundan byle stratejik ynetimini beraberce stlenecei Borelik, hem Usinor gibi bir devin dnya pazarndaki gcnden faydalanacak hem de Trkiyeye yabanc sermaye ve yksek teknoloji getirecek. Konuyla ilgili dzenlenen basn toplantsnda Borelikin 1994 ylnda tamamlanan 200 milyon dolarlk ilk aama yatrm ile beraber toplam yatrm miktarnn 340 milyon dolara ulaaca ve bu yatrm ile hedeflenen 63 milyon dolar/yl ilave ihracat ile beraber toplam yllk ihracatn 130 milyon dolara kaca belirtildi.(Borusan web sayfas).

Taze kann bu rnei aslnda son zamanlarda yabanc sermayenin lkeye gelme tarzn gstermesi anlamnda nem kazanyor.Grafik-XIda gzlemlenecei zere Trkiyede son yllarda sermaye art biiminde DYS girii olduunu buna karlk itiraklarde grece bir azalma olduunu gryoruz. Dorudan sermaye yatrmlardaki bu gelimelerin zellikle krizle birlikte biimlendii sylenebilir. Krize kar ayakta kalmak iin yabanc ortaklk bulma abalar ile, kriz dneminde yabanclarn sermaye artna gitmesi e zamanl gzlemlenen eilimler. Yeni uluslararas ittifaklar anlamnda gerekleen yeni ibirliklerine ait rnekler verirsek Babakann Sivas konumasnda iaret ettii Ahmet, Mehmet ve Hanslarn kimler olduunu daha yakndan bir tanm oluruz.

Tablo- 2 2000 Ylnda Gerekleen Projelere Ait rnekler

LG Steag

G Kore

Yok

Greenfield Elekrik Greenfield G $1.5bn stasyonlar planned investment

Almanya Yok

Daewoo Trucks Scenix

G.Kore

US

Sanko Otomotif Lisan joint venture Arcelik Stratejik ortaklk

Automotive Gney Dou da Kamyon Fabrikalar Internet beyaz rnler

Pixelpark US (Bertelsmann) Toyota Japan

Alba / Pace UK Micro Technology Kaynak: Loewendahl ve Loewendahl(2001)

/ Develop and produce internet enabled household appliance Turport (Medya 75% stake e-business e-business strategy Holding) in joint support for Turkish venture business Sabanci Increase Otomotive Otomotif retimi share in joint venture Vestel Stratejik Elektronik ortaklk

Kaynaka:
Alpar C. (1980) ok Uluslu irketler ve Ekonomik Kalknma, Turhan Yaynevi: ATA, 1977 ASOMEDYA (2002) Ekonomik stikrar Rekabet Unsurudur Asomedya Aso Dergisi, Ankara. Cerny,P(1996) International Finance and the Erosion of State Policy, International Organization, cilt 49,say 4.
Caplen,B(2003) Maliye Bakan le Grme fDi Magazin, 10 Ekim 2003

DEK(2001) Trkiyenin Yabanc Sermaye Ortamnn Deerlendirilmesi, DEK, stanbul.

Dicken,P(1992) Global Shift, PCP Yaynevi, Liverpol. Dunning,J.H ve R.Narula (1996)(ed) Foreign Direct nvestment and Goverments Catalysts for Economic Restructuring, Routledge, London.

Jayasuriya,K(2001) Southeast Asias Embedded Merchantilism in Crisis: International Strategies and Domestic Coalitions, SEARC, Working Paper Series, No 3.
Ko,Y(1999) Trkiyede Yabanc Sermayeli irketlerde Sendikalama, Trk- Yaynlar, Ankara.

Lall S(2000) Turkish Performance in Exporting Manufactures: A Comporative Structural Analysis, QEH Eorking Paper Serisi S47, Oxford. Loewendhal H ve E.E.Loewendahl(2001) Turkeys Performance in Attracting Foreign Direct Investment Europen Network of Economic Policy Research Institutes, Working paper No:8 Milios,J(1989) The Problem of Capitalist Development: Theoretical Considerations in View of the Industrial Countries AND THE New Industrial Countries(Ed:M.Godtiener ve N.Komnnos), Capitalist Development and Crisis Theory, MacMllan, London. zilhan,T(2003) Zorunlu htiya Yabanc Sermaye Gr Dergisi, TUSAD yayn, stanbul. Stiglitz,J(2001) Towards a New Paradigm for Development: Strategies, Policies, and Process, (ed:H.Chang), Joseph Stiglitz and The World Bank The Rebel Within, Anthem World Economics, London. Tatolu,E ve K.W.Glaister(2000)Dimension of Western Foreign Direct Investment in Turkey, Quorum Boks, Westport. UNCTAD (2003) World Investment Report 2003, BM UNCTAD, New York, Uras,G(1979)Trkiyede Yabanc Sermaye Yatrmlar, ktisadi yaynlar, stanbul. Yabanc Sermaye Genel Mdrl(2003) Yabanc Sermaye Raporu, TC Babakanlk Hazine Mtearl.