You are on page 1of 204

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2392 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1389

ADA TRK YAZI DLLER-I

Yazarlar Prof.Dr. Ahmet BURAN (nite 1-8) Do.Dr. Ercan ALKAYA (nite 1-8)

Editrler Prof.Dr. Ahmet BURAN Do.Dr. Mehmet Mahur TULUM

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Do.Dr. Cemil Ulukan Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu Glce Baraz Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

ada Trk Yaz Dilleri-I ISBN 978-975-06-1066-0 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 7.800 adet baslmtr. ESKEHR, Eyll 2011

indekiler

iii

indekiler
nsz .................................................................................................................... vii

Dil, Diller ve Trk Dili.....................................................................


DL VE DLLER .......................................................................................................... TRK DL / TRKE .............................................................................................. TRK DLNN DNYA DLLER ARASINDAK YER .................................... Yaplar Bakmndan Diller ve Trke ...................................................................... Kkenleri Bakmndan Diller ve Trke ................................................................. Altay Dilleri ............................................................................................................ Ural Dilleri ............................................................................................................ Hint-Avrupa Dilleri .............................................................................................. Sami Dilleri ............................................................................................................ in-Tibet Dilleri .................................................................................................... Bantu Dilleri .......................................................................................................... Kafkas Dilleri ......................................................................................................... TRK DLNN YAI VE TARH GELM ....................................................... Trk Dilinin Ya ......................................................................................................... Trk Dilinin Tarih Geliimi ...................................................................................... TRK DNYASI VE TRK DL ............................................................................ Trk Dnyas ............................................................................................................... Bat Trkl ............................................................................................................... Dou Trkl ............................................................................................................ Kuzey Trkl ..................................................................................................... Trk Dilinin Bugnk Durumu ve Yaylma Alanlar ............................................. Bat / Gneybat Trkesi .................................................................................... Kuzeydou / Dou Trkesi ................................................................................ Trk Dilini Konuan Nfus ....................................................................................... zet ................................................................................................................................ Kendimizi Snayalm .................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ......................................................................... Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar..............................................................

2
3 4 5 5 6 6 7 8 8 8 8 8 9 9 10 14 14 14 14 15 15 16 16 17 19 21 22 22 23

1. NTE

Trk Leheleri ve Tasnifi................................................................ 24


TRK LEHELERNN OLUUMU VE GELM ............................................ TRK LEHELERNN TASNF ........................................................................... Trk Lehe Gruplar in Kullanlan Adlar .............................................................. Trk Lehelerinin Ynlere Gre Tasnifi ................................................................... Trk Lehelerinin Tasnifine Esas Olan Ses zellikleri .......................................... Trk Lehelerinin Ses zelliklerine Gre Tasnifi ................................................... Trk Leheleri zerine Yaplan Tasnif almalar ................................................ Trk Leheleri zerine Yaplan Tasnif almalarndan rnekler ...................... Wilhelm Radloff un Tasnifi ................................................................................. G. J. Ramstedtin Tasnifi ....................................................................................... Samoyloviin Tasnifi ............................................................................................ N. A. Baskakovun Tasnifi .................................................................................... TRK DLLERNN BATI HUN DALI .................................................................. 25 28 31 31 31 31 32 33 33 34 35 38 38

2. NTE

iv

indekiler

TRK DLLERNN DOU HUN DALI ............................................................... zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar..............................................................

39 40 42 43 43 44

3. NTE

Azerbaycan Trkesi ....... .............................................................. 46


AZERBAYCAN ADI ................................................................................................... AZERBAYCAN TRKLERNN TARH .............................................................. AZERBAYCAN TRKES ...................................................................................... AZERBAYCAN EDEBYATI ..................................................................................... AZERBAYCAN CUMHURYET ............................................................................ AZERBAYCAN TRKES GRAMER .................................................................. Ses Bilgisi ...................................................................................................................... nller .................................................................................................................... nszler .................................................................................................................. ekil Bilgisi ................................................................................................................... ekim Ekleri .......................................................................................................... Yapm Ekleri ........................................................................................................... Sfat-Fiiller .................................................................................................................... Zarf-Fiiller .................................................................................................................... Hareket Adlar (sim-Fiiller) ..................................................................................... Kelime Trleri .............................................................................................................. Zamirler .................................................................................................................. Sfatlar ..................................................................................................................... Zarflar ..................................................................................................................... Edatlar ..................................................................................................................... zet ................................................................................................................................ Kendimizi Snayalm .................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ......................................................................... Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar............................................................. 47 48 49 50 51 52 52 52 53 54 54 63 66 66 67 67 67 68 69 70 73 76 77 77 79

4. NTE

Azerbaycan Trkesi Alfabe ve Metin rnekleri ........................ 80


AZERBAYCAN TRKES KRL ALFABES ...................................................... AZERBAYCAN TRKES LATN ALFABES ..................................................... AZERBAYCAN TRKES METN RNEKLER ............................................... Azerbaycan Latin Alfabesiyle Metin rnekleri ...................................................... Kendimizi Snayalm .................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ......................................................................... Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar.............................................................. 81 82 82 90 92 93 93 94

indekiler

v
5. NTE

Trkmen Trkesi..............................................................................96
TRKMEN ADI ......................................................................................................... TRKMEN TRKLERNN TARH ..................................................................... TRKMEN TRKES ............................................................................................. TRKMEN EDEBYATI ............................................................................................ XX. Yzyln Balarnda Trkmen Edebiyat ........................................................... Sovyet Devri Edebiyat ............................................................................................... TRKMENSTAN ...................................................................................................... TRKMEN TRKES GRAMER ........................................................................ Ses Bilgisi ...................................................................................................................... nller .................................................................................................................... nszler .................................................................................................................. ekil Bilgisi ................................................................................................................... ekim Ekleri .......................................................................................................... Yapm Ekleri ........................................................................................................... Sfat-Fiiller .................................................................................................................... Zarf-Fiiller .................................................................................................................... Hareket Adlar (sim-Fiiller) ..................................................................................... Kelime Trleri .............................................................................................................. Zamirler .................................................................................................................. Sfatlar ..................................................................................................................... Zarflar ..................................................................................................................... Edatlar ..................................................................................................................... zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar............................................................. 97 98 99 99 100 100 101 102 102 102 105 107 107 116 119 120 120 121 121 122 123 124 127 130 131 131 132

Trkmen Trkesi Alfabe ve Metin rnekleri........ ..................... 134


TRKMEN TRKES KRL ALFABES ............................................................. TRKMEN TRKES LATN ALFABES ........................................................... TRKMEN TRKES METN RNEKLER ..................................................... Trkmenn Latin Alfabesiyle Metin rnekleri ................................................. Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................................ 135 136 136 142 144 145 145 145

6. NTE

zbek Trkesi................................................................................146
ZBEK ADI ................................................................................................................. ZBEK TRKLERNN TARH ............................................................................ ZBEK TRKES .................................................................................................... ZBEK EDEBYATI ................................................................................................... ZBEKSTAN ............................................................................................................. ZBEK TRKES GRAMER ................................................................................ Ses Bilgisi ...................................................................................................................... nller .................................................................................................................... 147 147 148 149 150 151 151 151

7. NTE

vi

indekiler

nszler .................................................................................................................. ekil Bilgisi ................................................................................................................... ekim Ekleri ................................................................................................................ Yapm Ekleri ........................................................................................................... Sfat-Fiiller .................................................................................................................... Zarf-Fiiller .................................................................................................................... Hareket Adlar (sim-Fiiller) ...................................................................................... Kelime Trleri .............................................................................................................. Zamirler .................................................................................................................. Sfatlar ..................................................................................................................... Zarflar ........................................................................................................................... Edatlar ........................................................................................................................... zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan ve Bavurabilecek Kaynaklar ................................................................

152 153 153 167 171 172 172 173 173 174 175 176 179 182 183 183 183

8. NTE

zbek Trkesi Alfabe ve Metin rnekleri.................................. 184


ZBEK TRKES KRL ALFABES .................................................................... ZBEK TRKES LATN ALFABES ................................................................... ZBEK TRKES METN RNEKLER ............................................................. zbek Latin Alfabesiyle Metin rnekleri ............................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan ve Bavurabilecek Kaynaklar ............................................................... 185 186 186 194 197 198 198 198

nsz

vii

nsz
Sevgili renciler Trk dili, tarihi ve ada leheleri ile bir btndr. Trkiyede konuulan Trke, Trk dilinin Ouz kkenli bat koludur ve Trk leheleri arasndaki zel ad Ouz Trkesi ya da Trkiye Trkesidir. Trkiye Trkesi dnda Trk dilinin birok lehesi bulunmaktadr. Trk dilinin btn hakknda bilgi sahibi olabilmek iin tarihi ve ada leheleri bilmek gerekir. Trk dilinin gnmzde konuulan lehelerine ada Trk leheleri diyoruz. Bu lehelerin bir blm sadece konuma dili durumundayken bir blm hem konuma hem de yaz dili olarak kullanlmaktadr. lk yaryl iin kaleme alnan bu ders kitabnda, ada Trk lehelerinin btn hakknda genel, Trkiye Trkesi dndaki ada Trk yaz dillerinden hakknda ise zel ve geni bilgiler verilmektedir. Bilindii gibi Trk dilinin Trke, uvaa ve Yakuta olarak adlandrlan uzak lehesi vardr. Bu uzak lehelerden Trke kolunun iinde gelien ok sayda yakn lehe bulunmaktadr. Bu yakn leheler de kendi iinde Kuzey/Kpak grubu, Dou/Karluk grubu ve Bat/Ouz grubu biiminde ana gruba ayrlmaktadr. ki ciltlik seri iin seilen yedi yaz dilinden, Azerbaycan Trkesi ve Trkmen Trkesi Ouz/Bat grubunu, zbek Trkesi ile Uygur Trkesi Dou/Karluk grubunu, Tatar, Kazak ve Krgz Trkeleri de Kuzey/Kpak grubu ada Trk yaz dillerini temsil etmektedir. Bu yaz dilleri, Trkiye Trkesinden sonra, nitelik ve nicelik bakmndan Trk dnyasnn en nemli yaz dilleridir. Avrasya corayas bata olmak zere dnyann birok lkesinde Trk dilinin u ya da bu lehesi konuulmakta, renilmekte ve retilmektedir. Trke, dnyann en yaygn ve en prestijli dillerinden biridir. Trk dilini tarihi ve ada leheleriyle bir btn halinde bilmek, sadece bir bilgiye ulamak demek deil, ayn zamanda maddi ve manevi anlamda birok imkn ve ncelie de sahip olmak demektir. Kitapta genel Trkoloji, Trk dnyas ve ada Trk leheleri bilgileri ile birlikte seilen lehelerin gramer, metin ve alfabe bilgileri yer almaktadr. Dikkatle okuyup renmeye alrsanz, kendimizi snayalm sorularn yantlar, sra sizde konularn doru yantlar ve aklar iseniz konular hakkndaki bilgilerinizi pekitirmi olursunuz. Dnyann geleceinin dili olan Trkeyi, ada corafyas, ada yaz dilleri ve zellikleriyle renerek kiisel dnyanzn geleceini bu dilin zenginlii ve gzelliiyle kurgulamanz ve baarl olmanz diliyoruz. Editrler Prof.Dr. Ahmet BURAN Do.Dr. Mehmet Mahur TULUM

1
Amalarmz

ADA TRK YAZI DLLER-I

Bu niteyi tamamladktan sonra; Dil ve dilleri tanmlayabilecek, Trk Dili/Trke terimi ile ifade edilen anlamlar, en dar olanndan en geni olanna doru sralayabilecek, Trk Dilinin dnya dilleri arasndaki yerini belirleyebilecek, Trk Dilinin ya ve tarih geliimi konusunu aklayabilecek, Trk Dilinin yaylma ve gelime alanlarn aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Dil ve Diller Trk Dili Lehe/Uzak Lehe ive/Yakn Lehe Az Yaplar Bakmndan Diller Kkenleri Bakmndan Diller Trk Dnyas

indekiler
DL VE DLLER TRK DL/TRKE TRK DLNN DNYA DLLER ARASINDAK YER TRK DLNN YAI VE TARH GELM TRK DNYASI VE TRK DL

ada Trk Yaz Dilleri-I

Dil, Diller ve Trk Dili

Dil, Diller ve Trk Dili


DL VE DLLER
Dil, insan-varlk ilikisinde bilme, insan-insan ilikisinde bildirime aracdr. Bildiriimi salayan her trl gsterge, her trl ara dil sayld iin F. De Saussure dili, bildiriimi salayan gstergeler dizgesi (Saussure 1998; 46) olarak tanmlamtr. Doan Aksan da dil, dnce, duygu ve isteklerin bir toplumda ses ve anlam ynnden ortak olan eler ve kurallardan yararlanlarak bakalarna aktarlmasn salayan ok ynl ok gelimi bir dizge (Aksan 1985; 55) eklinde tanmlamaktadr. Dil, varln insan algs iindeki bilgisini iaret eder ve toplumlarn eyay, varl alglama, anlamlandrma ve anlatma zelliklerine gre deiiklikler gsterir. nsan varl be duyusuyla alglar. Dolaysyla be duyunun her biriyle saymaca bir dil sistemi yaratmak mmkndr. Bu diller, gz dili / grsel gstergeler, kulak dili / iitsel gstergeler, burun dili / kokuyla ilgili gstergeler, dil/tat dili / tat almayla ilgili gstergeler, ten dili / dokunmayla ilgili gstergeler eklinde adlandrlabilir. Dilleri oluma biimlerine, kullanlma yerleri ve ilevlerine gre, doal, yapay ve zel diller eklinde gruplara ayrmak mmkndr. Toplum dilbilimsel adan diller, lnl, blgesel, toplumsal ve ilevsel dil trleri biiminde snflandrlabilir. Dilleri yaz dili olup olmamalar bakmndan da yaz dilleri ve konuma dilleri biiminde tanmlayabiliriz. nsan sosyal bir varlktr. Birlikte yaayan insanlar, duygu ve dncelerini birbirlerine aktarmak isterler. Dil, bu bildiriim ihtiyacndan domutur. Bu doua kaynaklk eden eyin ne olduu konusunda ise bir birlik yoktur. Aristodan beri kimi aratrmaclar dilin Tanr tarafndan insana retildiini savunurken, kimileri de insana verilen eyin dili yapma ve kullanma yetenei olduunu, sosyal ve kltrel bir retim olan dilin insanlar tarafndan sonradan gelitirildiini savunmulardr. Ayn ekilde Eski Yunandan beri kimi dnrler, dilin bir mantk rn olduunu, dolaysyla dnce ile anlatm, fikir ile ekil arasnda bir iliki bulunduunu savunurken bir blm de dilin dzensiz olduunu, eya ile adlar/gstergeleri, fikir ile anlatm arasnda doal bir iliki bulunmadn savunmulardr. kinci fikre katlan F. De Saussure, gstergenin nedensizlii ilkesini, dilin doasn yanstan temel bir ilke olarak tanmlamtr. Dil, insann ayrt edici bir vasfdr. Hem kiilerin hem de toplumlarn kimliklerini belirleyen ve onlar temsil eden bir zellii vardr. nsan ile birlikte var olduu iin, dilin tarihini insanln tarihi ile birlikte ele almak gerekir. Dilin kkeni ile ilgili grler iki temel anlay iinde deerlendirilir. Bunlardan birincisi tek kkenlilik kuram, ikincisi ise ok kkenlilik kuramdr. Tek kkenlilii savunan-

ada Trk Yaz Dilleri-I

lara gre balangta tek dil vard. Daha sonra bu dilden azlar, leheler domaya balad ve farkllama ilerledike bu leheler yeni diller haline geldiler. ok kkenlilii savunanlara gre ise, insanlar farkl corafyalarda farkl gruplar halinde yaamaya balad iin her grup ayr bir dil oluturdu ve daha dou aamasnda diller farklyd.

TRK DL / TRKE

Trke, Trklerin konutuu dilin addr. Trkede dil adlar, kavim adlarnn sonuna getirilen +cA/+A ekiyle yaplr. Trke, Rusa, Almanca, ngilizce gibi. Trke, Trk kelimesinin kavram alan iinde yer alan btn boy, soy, oymak ve airetlerin konutuklar dilin ortak addr. Aradaki farkllklar lehe / uzak lehe, ive / yakn lehe ve az terimleriyle ifade edilir. Bunlar bir dilin eitli sebeplerle olumu alt kollardr. Trk dilinin bugn uzak lehesi vardr. Bunlar Yakuta, uvaa ve Trkedir. Trke kolu kendi iinde ana gruba ayrlr: 1. Kpak/Kuzey grubu: Krgz, Kazak, Tatar, Bakurt, Nogay, Kumuk, KaraayBalkar, Karaim Trkeleri. 2. Karluk/Dou grubu: zbek ve Uygur Trkeleri. 3. Ouz/Bat grubu: Trkiye, Azerbaycan, Trkmen ve Gagavuz Trkeleri. Trke, Gktrklerden nce de var idi elbette. Ancak yaz dili olarak Gktrklerden itibaren gnmze kadar aralksz kullanlm ve ad hep Trke/Trk dili olmutur. Bunu tarih belgelerden tespit ve takip etmek mmkndr. Gktrklerden sonra, Uygurlarn da kendi dillerine Trke, Trk tili / Uygur Trk tili, dediklerini gryoruz. Karahanllar dneminde yazlan eserlerde de bu adlandrma aka grlmektedir. Zira, Kutadgu Biligin n sznde eserin Trk dili ile yazld belirtildii gibi, Kagarlnn byk lgatinin ad da Dvn Lgtit-Trktr. Seluklu, Osmanl, Kpak ve aatay sahalarnda yazlan eserlerin hemen hepsi, ayn ekilde, dillerinin adna Trke/Trk dili, Trk demektedirler. zellikle 20. yzyln balarndan itibaren Sovyetlerdeki Trk cumhuriyetlerinde Azeri/Azerbaycan dili, Kazak dili, Krgz dili, Tatar dili, Bakurt dili... gibi adlandrmalar kullanlmtr. Bu ifadelerin her birinde dili tamlanan +cA/+A ekinin yerini tutmaktadr. Trkiyede de zaman zaman Kazaka, Tatarca, Azerice, Trkmence gibi terimlerin kullanldn gryoruz. Trk kelimesinin kavram alan ve balangcndan bugne yapt ilev gz nne alnrsa, bu kullanmn sakncalar aka grlecektir. Nitekim dier Trk cumhuriyetleri boy veya corafi adla anlrken, Anadolu Trklerinin Trk adyla anlmas, Trk ve Trke kelimelerinde bir anlam daralmas yaratmtr. Bylece Trk ad Trkiye Trkleri, Trke de Trkiye Trkesi ile snrlandrlmtr. Gnmzde Trke sz yava yava gerek ve genel anlamyla kullanlmakta ise de, dnyada bu ad yaygn biimde Trkiye Trkesi karlnda kullanlmaktadr. Aslnda Trkiyede konuulan dil, sadece Trkenin bir lehesidir ve zel ad Trkiye Trkesidir. Trke dar anlamda Trkiye Cumhuriyeti devletinin resm dili, geni anlamda ise dnya zerindeki btn Trk soylu halklarn deiik corafyalarda, eitli leheler halinde konutuklar dilin addr. Trk Dili/Trke terimi ile ifade edilen anlamlar, en dar olanndan en geni olanna doru yle sralayabiliriz: 1. Trke, Trkiyede yaayan Trklerin ana dilidir. 2. Trke, Trkiye Cumhuriyeti devletinin resmi dili olmas nedeniyle, Trk kkenli olan ve olmayan btn Trkiye Cumhuriyeti vatandalarnn ortak dilidir. 3. Trke, Anadolu ve civar sahalarda; Irak, ran, Suriye, Kbrs, Yunanistan, Bulgaristan, Makedonya, Bosna-Hersek, Kosova, Srbistan, Hrvatistan ve ay-

1. nite - Dil, Diller ve Trk Dili

rca Almanya bata olmak zere, eitli Avrupa lkelerinde yaayan Trklerin konutuu dildir. 4. Trke, uvaa ile Yakuta (ve kimilerine gre Halaa ) dnda kalan Trk lehelerinin ortak addr. 5. Trke, uvaa ve Yakuta da dahil, 20si yaz dili toplam 50 civarnda, tarih ve ada Trk lehesinin ortak addr.

TRK DLNN DNYA DLLER ARASINDAK YER

Bir dilin dnya dilleri arasndaki yeri ve deeri; dnya apndaki yaygnl, diplomasi dili, uygarlk dili, geer blge dili, resm dil, ulusal dil ve yaz dili olmasyla llr. Bu ltlerin yaygnl, eskilii ve geerlilii bir dilin dier diller arasndaki yerini, konumunu, ilevselliini ve deerini belirler. Trke ok eski tarihlerden beri yukarda saylan btn zelliklere sahip bir dil olarak yaaya gelmitir. Trkenin sahip olduu bu zelliklerin tmne birden sahip olan dillerin says olduka azdr. Dolaysyla Trke dnya apnda prestijli, yaygn ve ilevsellii yksek bir dildir. Trke gnmzde edebiyat ve bilim dili olarak kabul edilen birok dnya dilinden daha eskidir ve daha eski yazl metinlere sahiptir. Yunan-Latin dilleri hari, Avrupada Trkeden daha eski yazl metne sahip herhangi bir dil yoktur. Ural ve Altay dilleri arasnda da en eski yaz dili Trkedir. Smerce tabletlerdeki Trke kelimeler dolaysyla, yaayan dnya dilleri arasnda, en eski yazl metne sahip dilin Trke olduu kabul edilmektedir. Trke bata Gktrk, Uygur, Arap, Latin, Kiril alfabeleri olmak zere, 10dan fazla alfabe ile yazya geirilmi, yazl metinleri dnyann ok deiik corafyalarnda ok sayda ktphanede ve mzede saklanan bir dildir. Trke yazya geirilirken ta, demir, tun, altn, bakr, piirilmi toprak, seramik, aa, kap kacak, deri, kt gibi ok deiik eya ve aralar kullanlmtr. Kdn kullanlmaya balamasyla birlikte, daha ok, eitli trden ktlara yazlan Trke, bilgisayarn icad ve genel a (internet) kullanmyla birlikte sanal ortamda da yerini almtr. Bugn yeryznde, says kesin olarak bilinmemekle birlikte, en az 3000, en ok 9000 dolaynda dil olduu kabul edilmektedir. Bu diller arasnda yaplan artzamanl ve ezamanl karlatrmalar, baz dillerin kendi aralarnda yap ve kken bakmndan benzerlikler tadn ortaya koymutur. Dnya dillerini deerlendiren Nostratik teorisi HmiSmi, Kartvel, Hint-Avrupa, Ural, Altay, Dravid dil ailelerinin aslnda ayn kkten geldiini ve bu dillerin daha eski bir ana dilden trediklerini, Avrasyatik Teorisi ise, Ural, Altay, Hint-Avrupa, Gilyak, Kore-Japon-Aynu, uki, Eskimo-Aleut dillerinin ayn kkten geldiini savunmaktadr. Nostratik ve Avrasyatik teorilerinden baka, dnya dillerini yap ve kken benzerlikleri bakmndan tasnif edip daha kk gruplara ayran eitli almalar da yaplmtr. Dnya dillerinin bilinen yaygn tasniflerini ve Trk dilinin dnya dilleri arasndaki yerini ksaca yle tespit etmek mmkndr:

Yaplar Bakmndan Diller ve Trke

a.Tek Heceli Diller: ince, Tibete, Vietnamca, Siyamca, Endonezyaca, Baska gibi diller tek heceli dillerdendir. b. Eklemeli Diller: Trke, Moolca, Manu-Tunguzca, Korece, Japonca Fince, Macarca, Ugorca, Permce, Este gibi Ural ve Altay dil ailelerine mensup diller bu gruba girerler. Ayrca bu grup iinde yer alan ancak, kaynatrc bir zellik tayan Eskimoca, Kzlderili dilleri ve Grcce gibi diller de bu gruba dahil edilmektedir.

ada Trk Yaz Dilleri-I

c. Bkml / ekimli Diller: Bu grupta yer alan dilleri kendi iinde kk bkml ve gvde bkml olarak ikiye ayrmak mmkndr. Genellikle Hmi-Smi dil ailesine mensup olan diller kk bkml, Hint-Avrupa dil ailesine mensup olanlar ise gvde bkmldr. Bu grupta yer alan belli bal diller unlardr: Almanca, Flemenke, ngilizce, skandinav dilleri, Latince ve onlarn bugnk temsilcileri olan, Franszca, spanyolca, talyanca, Portekizce, Rumence, Slav kkenli dillerden, Rusa, Bulgarca, Srpa, Lehe; Yunanca, Arnavuta, Kelte, Litvanca, tarih dillerden Hitite ve Hint -ran dilleri, tarih Sanskrite, Aveste, Orta ve yeni Farsa ile yaayan dillerden Ermenice. Smi dillerinden ise Akadca, branice, Arapa, Bantu dillerinden Gney ve Orta Afrikada konuulan Bantu dilleri bu grubu oluturur.

Kkenleri Bakmndan Diller ve Trke


Altay Dilleri
A. Trk Dilleri Tarihi Trk Leheleri: 1. Orhun/Gktrk 2. Peenek 3. Kuman/Kpak 4. Eski Uygur 5. aatay 6. Bulgar 7. Hazar ada Trk Leheleri: 1. Trkiye Trkesi 2. Azerbaycan Trkesi 3. Trkmen Trkesi 4. Gagavuz Trkesi 5. Krm-Tatar Trkesi 6. Karaay-Balkar Trkesi 7. Kumuk Trkesi 8. Nogay Trkesi 9. Karaim Trkesi 10. Tatar Trkesi 11. Bakurt Trkesi 12. Altay Trkesi 13. or Trkesi 14. Hakas Trkesi 15. Tuva Trkesi 16. Uygur Trkesi 17. Dolgan Trkesi 18. Kazak Trkesi 19. Krgz Trkesi 20. zbek Trkesi 21. Karakalpak Trkesi 22. Yakut Trkesi 23. uva Trkesi

1. nite - Dil, Diller ve Trk Dili

B. Mool Dilleri 1. Moolca 2. Buryat 3. Kalmuk C. Manu-Tunguz Dilleri Sibir Kolu: 1. Evenke (Tunguzca) 2. Even (Lamut) Manur Kolu: 1. Manur 2. jurjen Amur Kolu: 1. Nanayca (Goldca) 2. Udeyce (Udegeyce) D. Uzak Douda Hibir Gruba Dahil Olmayan Dier Diller 1. Japonca 2. Ryukyus 3. Korece 4. Ayn

Ural Dilleri
A. Fin-Ugor Dilleri Ugor Kolu: 1. Macarca 2. Mansiy (Vogul) 3. Hanty (Ostya) Baltk-Fin Kolu: 1. Fince 2. Estonca 3. cor 4. Karel 5. Vepss 6. Vod 7. Liv 8. Saam (Lopar) Perm Kolu: 1. Komi-Zryan 2. Komi-Permya 3. Udmurta Voljsk Kolu: 1. Mari (eremis) 2. Mordov B. Samoyed Dilleri 1. Nene (Yurak-Samoyed) 2. Nganasan (Tavgiy) 3. Ene (Yenisey-Samoyed) 4. Selkup (Ostyak-Samoyed)

ada Trk Yaz Dilleri-I

Hint-Avrupa Dilleri
Bu dil ailesi bugn iin dnyann bilinen en byk dil ailesidir. Fince ve Macarca hari, Avrupadaki dillerin hemen hepsi ile Asya dillerinden Farsa ve Hindistandaki ok sayda dil bu aileye mensuptur. Hint-Avrupa dil ailesinin iki byk kolu vardr. Biri Avrupa, dieri Asya koludur. Avrupa kolunun iinde Germen dilleri, Roman/Latin dilleri ve Slav dilleri olmak zere byk kol vardr. A. Avrupa Kolu Germen Dilleri: 1. Almanca 2. Flemenke 3. ngilizce 4. skandinav dilleri Roman/Latin Dilleri: 1. Franszca 2. spanyolca 3. Portekizce 4. talyanca 5. Rumence Slav Dilleri: 1. Rusa 2. Bulgarca 3. Srpa 4. Lehe 5. eke 6. Slovaka Ayrca, Yunanca, Arnavuta, Kelte, Litvanca, tarih bir dil olan Hitite de bu kola giren dillerdendir. B.Hint-ran Kolu Balca Hint-ran dilleri, Tarih Sanskrite, Aveste, eski ve orta Farsa ile yeni Farsa, Tacike, Urduca, Bengalce, Ermenice gibi diller bu ailedendir.

Sami Dilleri
Bu aile Akadca, branice, Arapa, Aramice, Fenikece gibi diller ve bunlarn lehelerinden oluur.

in-Tibet Dilleri
ince, Tibete, Tayca, Dunganca gibi diller bu aileye mensuptur.

Bantu Dilleri
Afrikadaki en byk dil ailesi olan Bantu dilleri, Orta ve Gney Afrikada konuulan ok sayda dilden oluur.

Kafkas Dilleri
Gney Kafkasya, Kuzey Kafkasya ve Dastan eklinde snflandrlabilir. Abazaca, Adigece, eence, ngua, Kabartayca, Grcce, Avarca, Lezgice gibi diller bu aileyi oluturur. Dil akrabalklarn belirleyen zellikler nelerdir?

1. nite - Dil, Diller ve Trk Dili

TRK DLNN YAI VE TARH GELM


Smerce bugn yaamamakla birlikte, bilinen en eski yazl metinler Smerceye aittir. Smer ve Trk Dillerinin Tarihi lgisi ile Trk Dilinin Ya Meselesi adl eserinde Osman Nedim Tuna, 168 kelimeyi eitli ses denklikleri erevesinde ele almakta ve Smerlerle Trkler arasnda dil bakmndan tarih bir ilgi bulunduu hususu bu 168 kelime ve gerekli aklamalarla ispatlanmtr demektedir. Bu tespitlerin bir sonucu olarak da Bugn yaayan dnya dilleri arasnda, en eski yazl belgeye sahip olan dil Trk dilidir. Bunlar Smerce tabletlerdeki alnt kelimelerdir eklinde ok nemli bir hkm vermektedir. Tuna, sz konusu eserinde Trklerin M 3500lerde Trkiyenin dousunda bulunduklarn ve Trk dilinin zamanmzdan 5500 yl nce mstakil ve iki kollu bir dil olarak yayldn iddia etmekte ve Eer doutan Smerlerle temasa geldikleri zamana kadarki zlme hz sabit ise, lk Trke veya Ana Trkenin muazzam bir zaman nce yaam olmas gerekir. Trk dilinin archeology ve glottochronology aratrmalarndan hareketle ileri srdm ya 8500dr demektedir (Tuna 1990; 49). Smerce ve Trke arasndaki ilgi birok kiinin dikkatini ekmi ve bu konuda eitli aratrmalar yaplmtr. Bir dilin zenginlii, onun eskilii, sreklilii, edebiyat ve bilim dili oluuyla sz konusu edilebilir. Doal bir gelime srecinden gemi ve anormal saylabilecek herhangi bir durum yaamamsa, eski ve srekli yazl metinlere sahip olan dillerin, gelimi, oturmu, zengin diller olmas gerekir. Trk yaz dilinin ilk metinleri olarak bilinen Gktrk yaztlarnda tespit edilen kavram alan-kelime ailesi ilikileri, soyut kavramlarn kullanl, oturmu, dzenli bir ileyiin varl, bu dilin uzun bir sre ilenmi olduunu gstermektedir. Dolaysyla R. R. Arat, bu dilin balangcn o gnden hi deilse bu gne dek geen zaman kadar geriye gtrmek gerektiini syler. Doan Aksan, En Eski Trkenin zlerinde adl eserinde, Orhun Yaztlarnda grlen soyut kavramlardaki zenginlii, eanlaml elerin kullanln, okanlamlla sahip oluu, ileri elerin kullanln, anlam olaylarnn grlmesini, sz sanatlarna yer verilmesini ve genel anlatm zelliklerini/slubu dikkate alarak bir deerlendirme yapm ve sz konusu metinlerin dilinin ok ilenmi, eski bir yaz dili olmas gerektii sonucuna varmtr. Aksan vard sonular yle ifade etmektedir: Trklerde o dnemde yerleik bir yaz sistemi ve bu sistemi kullanan, hitabet kurallarn bilen, hatta sanatl anlatma ynelen, eitimli bir zmrenin bulunduu anlalmaktadr. Yenisey yaztlarnda grlen szckler, Orhun yaztlarndaki szvarl, Trkenin hemen o dnemde olumu bir dil olmadn, eitli gelimeler ve anlam olaylaryla ok daha eskiye, birka bin yl ncesine uzanan gelimi bir dil nitelii tadn gstermektedir. Kstl metinler olmalarna karn yaztlar, Trkenin soyutlama gcn ortaya koymakta, kimi Avrupal bilginlerin grlerinin tersine, ok eski ve gelimi bir dilin rnlerini sergilemektedir. Gerek dz yaz iindeki ll, uyakl anlatm, gerek etkileyici sylemler oluturan deiik yinelemeler ve kart kavramlarn kullanl, gerekse sz sanatlarndan yararlanlm olmas, zengin ve soyut kavramlara da sahip bir yaz dili karsnda bulunduumuzu gstermektedir ( Aksan 2000; 142). Osman Nedim Tunann Bugn yaayan dnya dilleri arasnda en eski yazl metne sahip dil Trk dilidir eklindeki tespit ve iddiasn bir yana brakp, Trkenin ilk yazl metinlerini MS VII. yzyln sonu olarak (oyr /687-692) kabul etsek bile, Trk dili, bugn edebiyat ve bilim dili olarak kabul edilen birok dnya dilinden daha eski yazl metne sahip bir dil durumundadr. Ural ve Altay dil aileleri iinde Trkeden daha

Trk Dilinin Ya

10

ada Trk Yaz Dilleri-I

eski yazl metne sahip bir dil bulunmad gibi, Yunan-Latin dillerini hari tutarsak, Avrupada da bugn Trkeden daha eski yazl metne sahip herhangi bir dil yoktur.

Trk Dilinin Tarih Geliimi

Bir dilin tarihini yaz dili ncesi ve yaz dili dnemi biiminde ikiye ayrarak incelemek gerekir. Diller nce konuma dili olarak var olur, daha sonra yaz dili haline gelirler. Yaz dili ncesi dnem, belgelerle incelenemedii iin, teorik bilgilere dayanan bir dnemdir. Bu dnemin dili kaydedilmedii iin zellikleri hakknda tam ve kesin bilgiler vermek mmkn deildir. Yaz dili ncesinden yaz dili dnemine tanan szl edeb metinler, kalplam ifadeleri, szvarlklar ve anlatm biimleriyle yaz dili ncesi hakknda baz yorumlar yapmamza imkn verirler. Trklerin olduka eski ve zengin bir szl edeb gelenei mevcuttur. Bu gelenek iinde vcut bulan Trkenin ilk szl edeb rnlerinin hangi tarihe ait olduunu belirtmek mmkn deildir. Bununla birlikte, baz komu kavimlerin dillerinden (in, Arap, Tibet, Fars, Bizans, Got ), daha sonra bizzat Trkler tarafndan tespit edilip yazya geirilen metinlerden (Dvn Lgtit-Trk, Ouz Kaan Destan, Dede Korkut Hikyeleri) ve aratrmaclar tarafndan son yllarda Trk boylar arasnda yaplan derlemelerden ilk szl edeb rnler hakknda baz bilgiler edinebilmekteyiz. Ancak Trk dilinin tarih geliimini bu szl rnlere gre deil, yazl belgelere dayandrarak tespit etmek zorundayz. Onun iin, Trk dili tarihi demek, daha ok Trk yaz dili tarihi demektir. Nitekim, ancak yazl metinlerin bize sunduu imknlar lsnde dilin temel birimleri olan ses, yap, szvarl, szdizimi ve vurguda meydana gelen deime ve gelimeleri incelemek mmkndr. Trk dilinin yaz dili ncesi dnemi hakkndaki bilgilerimiz genellikle Altay dilleri ve Ana Hun dili teorilerine dayanr. Son zamanlarda zerinde nemle durulan Trke ile Smerce arasndaki ilikiler de Eski Trkeden nceki Trk dilinin durumu ve corafyas hakknda baz ipular vermektedir. Trk dilinin kkeni ile ilgili iki nemli gr vardr. Bunlardan birincisi, Trk dilinin Altay Dil Ailesine mensup olduunu ve Ana Altayca denilen bir ana dilden trediini savunan grtr. Bu gre gre Altay dilleri unlardr:
Tablo 1.1

Altay Dilleri

Ana Altayca Trke Moolca Tunguzca Manuca Nanayca Japonca Korece Aynuca

kincisi ise, Trkenin Ana Hun Dili ad verilen bir ana dilden doduunu savunan grtr. Bu gre gre, Trk dilleri kendi bana bir aile olutururlar. Doup gelitikleri Ana Hun Dili, milttan nceki yllarda leheye ayrlmtr. Bu lehelerden, Bat Hun Lehesi bugnk uvaay, Kuzey Hun Lehesi Yakutay, Dou Hun Lehesi de TrkTatar dillerini, yani dier Trk lehelerini dourmutur.
Tablo 1.2

Ana Hun Dilinden Doan Leheler

ANA HUN DL Bat Hun Lehesi uvaa Kuzey Hun Lehesi Yakuta Dou Hun Lehesi Trke

Taraftarlar ve kartlar olmakla birlikte, Trkenin Altay dilleri ailesine mensup olduu teorisi, Trk dilinin douu ve kayna bakmndan en fazla kabul gren grtr. Altay dilleri teorisinin kurucusu Ramstedttir. Ramstedtten sonra deiik lkelerden birok Altayist ve Trkolog konuya ilgi gstermi ve bu teoriyi desteklemilerdir. Rus

1. nite - Dil, Diller ve Trk Dili

11

Mongolistleri, W. Kotwicz, Rudnev ve Vladimirtsov bata olmak zere, Macar Trkologlar J. Nemeth ve Gombocz da bu teoriyi destekleyen grler ileri srmlerdir. Daha sonra Altay dilleri teorisini destekleyen ve gelitiren bilim adamlarnn banda Ramstedtin rencileri Pentti Aalto ile Nicholas Poppe gelir. P. Aalto, Kore dilini de Altay dilleri ailesine dahil etmitir. N. Poppe ise, bu teorinin gelimesine en fazla hizmet eden bilim adamdr. Poppeye gre Altay dillerinin dallanmas yle olmutur.
Tablo 1.3 Poppeye Gre Altay Dilleri

UVA-TRK-MOOL-MANU-TUNGUZ DL BRL

ANA KORE DL

UVA-TRK DL BRL

MOOL-MANU-TUNGUZ DL BRL ANA MANUTUNGUZCA MANUTUNGUZ DLLER

ANA TRKE

ANA UVAA ANA MOOLCA

TRK DLLER

UVAA

MOOL DLLER

KORE DL

Amerikal dilci Street ise bu dillere Japon ve Aynu dillerini de eklemitir. Altay dilleri teorisini, O. Pritsak ve K. H. Menges gibi bilim adamlar desteklerken, K. Grnbech, Benzing ve zellikle de Alman asll G. Doerfer ile ngiliz asll Sir Gerard Clauson bu teoriye kar kmlardr. Onlara gre Altay dilleri arasndaki yaknlk, bir akrabalk ilgisinden ok karlkl dnlemelerden ibarettir. Gerhard Deorfer, Temel Szckler ve Altay Dilleri Sorunu adl makalesinde, dil akrabalnn belirlenmesinde temel kelimelerin nemine iaret eder ve Altay dillerinde temel kelimelerin ortak olmad grn savunur. Tarih bakmndan, Ana Altayca, En Eski Trke ve lk Trke, Trk dilinin metinlerle takip edilemeyen nazar devirlerdir. Trkenin bu dnemleri hakknda kesin bilgiler ve rakamlar vermek ok zordur. Ancak Ana Altaycann M ok eski bir tarihte yaad, Ana Trke veya En Eski Trke dnemi, Ana Altaycann Dou ve Bat Altayca olarak iki kola ayrld, Trk-uva dil birliinin mevcut olduu devir olarak tahmin edilmektedir. Bu devir yaklak olarak M sekiz binli yllara tarihlendirilmektedir. lk Trke ise, M.S. ikinci yzyla kadar gelen dnemi iine alr. Bu dnem ile ilgili olarak baz komu milletlerin dillerinden Trkeye ait malzeme tespit edilebilmektedir. Eski Trkeden itibaren Trk dilinin tarih geliimini metinlerle takip edebilmekteyiz. Ahmet Caferolu bu dnemleri yle tarihlendirmektedir: 1. Eski Trke (VI-IX yy.) 2. Orta Trke (IX-XV yy.) 3. Yeni Trke (XVI. yzyldan gnmze). 4. Modern veya ada Trke ise gnmzdeki Trkedir.

12

ada Trk Yaz Dilleri-I

Trk yaz dilinin bugn iin bilinen en eski yazl belgeleri Gktrkler dnemine aittir. Ancak, zellikle Orhun (Tonyukuk, Kl Tigin, Bilge Kagan) metinlerinde grlen dil, olduka ilenmi, mkemmel bir ifade yeteneine ulam bir dildir. Btn uzmanlarn ortak kanaati, bu dilin mutlaka birka asr ilenmi olduu ynndedir. Dolaysyla Gktrk metinlerindeki dilin balangcn mildn ilk asrlarna, hatta milttan nceye kadar gtrenler de vardr. Trk dili VII-VIII. yzyllardan balayarak XIII. yzyla kadar uzanan dnemde tek yaz dili halinde yaamtr. A. Von Gabainin Eski Trkede tespit ettii be az ve daha sonra Kagarlnn Dvn Lgtit-Trkte belirttii farkllklar, konuma dilindeki farkllklardr. Bu ilk dnemi kendi iinde Gktrke ve Uygurca olarak iki dneme ayryoruz. Eski Trkeden sonraki devrede, Trke farkl yaz dillerine blnmtr. Trkistandaki Trklerin paralanarak byk ktleler hlinde Hazar denizinin kuzeyinden ve gneyinden, kuzeybat ve gneybatya doru gitmeleri, yeni kltr merkezlerinin meydana gelmesi, slamiyetin kabul ile birlikte birok yeni kavramn toplum hayatnda yer almas ve yeni bir yaznn kullanlmas gibi d sebepler ile Trkenin kendi i yapsnda meydana gelen doal deimeler ve gelimeler farkl lehelerin ve yaz dillerinin ortaya kmasna sebep olmutur. Bylece Trk dili, XII.-XIII. yzyldan itibaren Kuzeydou Trkesi ve Bat Trkesi eklinde adlandrlan iki ana kola ayrlmtr. Kuzeydou Trkesi XIII. ve XIV. yzyllarda, Eski Trkenin yeni bir devam gibi yaam ve eski ile yeni arasnda gei grevi stlenen bir devir olmutur. XV. yzylda bu yaz dili, kendi iinde Kuzey ve Dou eklinde iki kola ayrlmtr. Kuzey koluna Kpak Trkesi, Dou koluna ise aatay Trkesi denilmektedir. Bu yaz dillerinden aatay Trkesi, dou Trklnn ortak yaz dili olarak yakn zamanlara kadar kullanlmtr. Bugn bu tarih leheler yerini onlarn devam olan ada lehelere brakmlardr. Bat Trkesi XII. yzyldan itibaren olumaya balam ve ilk yazl eserlerini XIII. yzylda vermitir. Trkln ve Trk dilinin en ok ilenmi, en verimli yaz dilidir. Ouz Trkesine dayanan bu yaz dili, Hazar Denizinden Balkanlara kadar uzanan sahada konuulan dildir. Lehe tasniflerinde, Ouz grubu, Bat ve Gneybat terimleri ile ifade edilmektedir. Bat Trkesinin ilk dnemi, XIII il XV. yzyln sonu arasndaki dnemi kapsayan Eski Trkiye Trkesi/Eski Anadolu Trkesidir. XVI. yzyldan XX. yzyln balarna kadarki dneme Osmanl Trkesi, XX. yzyln balarndan itibaren gnmzde yaayan dile de Trkiye Trkesi diyoruz. Bat Trkesi XVII-XVIII. yzyllardan itibaren kendi iinde farkllaarak iki ayr yaz dili hline gelmitir. Bunlardan douda olana Azerbaycan, batda olana Osmanl veya Trkiye Trkesi ad verilmektedir. Trk yaz dilinin tarih geliimini bir ema ile yle gsterebiliriz:

1. nite - Dil, Diller ve Trk Dili ekil 1.1 Gktrk ESK TRKE Uygur Dou 18.-19.yy. Karahanl 15.yyn 2.yars Osmanl Bat EAT 12.yy 13.yy 14.yy 15.yy Kuzey Dou Harezm-Altnordu aatay Kpak 7.yyn sonu 8.yyn ba (20.yy ada Leheler) Kuzey Trk Dilinin Tarih Geliimi

13

Azeri

Trkiye T.

20.yy Bat

Dou (20.yy ada Leheler)

Trk dilinin tarih gelimesini iki ana dneme ayran aratrmaclar, genellikle balangcndan XIII. yzyla kadar olan dneme Eski Trke, XIII. yzyldan gnmze kadar olan dnemine de Yeni Trke demektedirler. Ahmet Caferolu bata olmak zere birok aratrmac da Trk dilinin tarih geliimini yaz dili ncesi ve sonrasyla birlikte yle tasnif etmektedir: 1. Altay Devri 2. En Eski Trke Devri 3. lk Trke Devri 4. Eski Trke Devri 5. Orta Trke Devri 6. Yeni Trke Devri 7. Modern/ada Trke Devri Ahmet Bican Ercilasun, Trk Dili Tarihi adl eserinde Trk dilinin tarih geliimini, lk Trke, Ana Trke, Eski Trke, Bat Trkesi, Kuzey Dou Trkesi eklinde tasnif etmitir. Ercilasuna gre, Trk dilinden ilk ayrlan uvaadr. uvaa lk Trke dneminde Trk dilinden ayrlmtr. Bugnk uva dilinin VI-VII. yzyllardaki atas Tuna Bulgarcas, 1314. yzyldaki temsilcisi dil Bulgarcas idi. 19. yzyldan itibaren bu lehe uvaa adyla anlmaya balanmtr. Saha/Yakut Trkesi ise Ana Trke dneminde ayrlm ve gnmzde Kuzey-Dou Sibiryada yaamaya devam etmektedir. Eski Trke kendi iinde Kktrke ve Uygurca biiminde iki dneme ayrlmtr. Kktrke VI-VIII. yzyllar arasnda, Uygur Trkesi ise IX. yzyldan XV. yzyla kadar varln srdren bir yaz dili olmutur. Uygur Trkesi kullanlrken XI il XIII. yzyllar arasnda Karahanl Trkesi yaz dili ile de eserler verilmi, XIII. yzyldan itibaren Trk yaz dili Bat ve Kuzey Dou olmak zere iki ana kola ayrlmtr. Bat kolunun XIII-XV. yzyllar arasna Eski Ouz Trkesi, XVI-XX. yzyllar arasna Osmanl Trkesi, XX. yzyldan sonraki blmne de Trkiye Trkesi denmitir. XV. yzyldan itibaren Bat Trkesi iki kola ayrlm, XVI. yzyldan XIX. yzyln ortasna kadar olan ksma Klasik Azerbaycan Trkesi, XX. yzyldan itibaren kullanlan Azerbaycan Trkesine de Bugnk Azerbaycan Trkesi denmitir. Trk dilinin Bat kolundan XIX. yzyln ortalarndan itibaren nc bir yaz dili olumaya balamtr. Bu da Trkmen Trkesidir. Sovyetlerdeki dil planlamalarnn katksyla gelitirilen Trkmence dnda bir de XX. yzyln ortalarndan itibaren Gagavuz Trkesi yaz dili olmutur.

14

ada Trk Yaz Dilleri-I

Kuzey Dou Trkesi XIV-XV. yzyllarda Harezm-Kpak, XV. yzyldan XX. yzyla kadar ise aatay yaz dili olarak sregelmitir. XX. yzyln balarnda ounluu Sovyetlerde yaplan dzenleme ve planlamalarla oluturulan zbek, Uygur, Kumuk, Karaay-Balkar, Tatar, Karakalpak, Nogay, Krm, Kazak, Krgz Trkeleri Kuzey dou kolunun gnmzde kullanlan yaz dilleri olmutur. Bunlardan baka ayn yzylda, ayn ekilde yaz diline dntrlen Tuva, Hakas, Altay Trkeleri de bugnk Trk yaz dilleri arasnda yerini almlardr (Ercilasun 2005; 471).

TRK DNYASI VE TRK DL

Trk Dnyas

Trk dnyas dediimiz ve Trklerin tarih boyunca yaad corafya, 20-90 dou boylamlar ile 33-65 kuzey enlemleri arasnda yer alr. Bu alan ku uuu, doudan batya 6-7 bin, kuzeyden gneye 3 bin kilometredir. Trk dnyas birok kii tarafndan deiik ekillerde tasnif edilmitir. En ok kabul gren tasniflerden biri , Altay-Sibirya Trkleri, Bat Trkleri, Dou Avrupa Trkleri ve Trkistan Trkleri eklindeki genel blmlendirmedir. Buna gre: 1- Altay-Sibirya Trkleri: Altay, Baraba, ulm, Dolgan, Hakas, Karagas, Koybal, Kumand, Sabir, Sagay, or, Telengit, Televt, Tobol, Tofalar, Tuva ve Yakut Trkleri. 2- Bat Trkleri: Ahska, Azerbaycan, Balkanlar (Bat Trakya, Bulgaristan, Romanya, Yugoslavya) Irak, ran (Afar, Azeri, Hala, Hamse, Horasani, Boagc, Kaar, Karacada, Karagzl, Karakoyunlu, Karapapak, Karayi, Kagay, ahseven, Trkmen), Kbrs, 12 Adalar, Suriye ve Trkiye Trkleri. 3- Dou Avrupa Trkleri: Gagavuz, dil-Ural (Bakurt, uva, Kazan, Mier), Kafkasya (Karaay-Malkar, Kumuk, Nogay, Stavropol Trkmenleri), Karayim, Krm (Krm Tatarlar, Belorusya Tatarlar, Litvanya Tatarlar, Polonya Tatarlar, Krmak) Trkleri. 4- Trkistan Trkleri: Afganistan, Dou Trkistan (Kazak, Krgz, Salar, Sar Uygur, Uygur), Karakalpak, Kazak, Krgz, zbek, Trkmen Trkleri. Ynlere gre yaplan tasnifte ise genellikle Trkler, Dou Trkl, Kuzey Trkl ve Bat Trkl eklinde gruplandrlr. Kabaca, Hazar denizinin dousunda kalan Trklere Dou Trkl, kuzeyinde kalanlara Kuzey Trkl ve bu snrn gneyi ile batsnda kalanlara da Bat (Gneybat) Trkl denmektedir:

Bat Trkl
1. Trkiye Trkleri 2. Rumeli Trkleri (Yunanistan, Bulgaristan Bosna-Hersek, Kosova, Hrvatistan, Makedonya, Moldova). 3. Kbrs Trkleri 4. Suriye Trkleri 5. Irak Trkleri 6. Azerbaycan Trkleri (Kuzey Azerbaycan, Grcistan, Ermenistan ve randaki Gney Azerbaycan Trkleri).

Dou Trkl
1. Bat Trkistan Trkleri (rann Horasan blgesinde, Afganistann kuzeyinde ve Rusya Federasyonunda yaayan Trkler ile Trkmen, zbek, Karakalpak, Kazak, Krgz Trkleri). 2. Dou Trkistan Trkleri (inin bat blgesinde, Dou Trkistanda bulunan Uygur ve Kazak Trkleri).

1. nite - Dil, Diller ve Trk Dili

15

Kuzey Trkl
1. Sibirya Trkleri (Saha/Yakutlar). 2. Abakan Trkleri (Tuvalar ve Hakaslar). 3. Altay Trkleri 4. dil-Ural Trkleri (Kazan ve Bat Sibirya Tatarlar, Bakurtlar, uvalar). 5. Kafkas Trkleri (Kafkaslarn kuzeyindeki Karaay-Malkar, Nogay ve Kumuk Trkleri). 6. Krm Trkleri (Krm, zbekistan, Trkiye ve Romanya). 7. Karay Trkleri (Ukrayna, Polonya ve Litvanya). Yukarda belirtilen ve Trk dnyas dediimiz alann iinde kalan, in, Moolistan, Rusya Federasyonu, Ukrayna, Moldova, Romanya, Srbistan, Hrvatistan, Bosna-Hersek, Kosova, Bulgaristan, Makedonya, Yunanistan, Suriye, Irak, ran, Tacikistan, Afganistan, Polonya gibi yabanc ve Trkiye, Azerbaycan, Kuzey Kbrs, Trkmenistan, zbekistan, Krgzistan, Kazakistan gibi Trk kkenli lkelerde Trkler yaamaktadr. Trk dnyas corafyasnda yaayan Altay, Tuva, Hakas Trkleri ounlukla aman, Gagavuz, uva ve Yakutlar Ortodoks Hristiyan, inin Kansu eyaletindeki Sar Uygurlar Budist, dier Trkler Mslmandr. Bunlardan baka yaz dilleri bulunmayan, ancak leheleri Kuzeydou grubuna giren, Polonya ve Litvanyadaki Karay Trkleri de Musevidir. Trk nfusunun yaklak olarak % 98i Mslman, % 2si de dier din ve inan sistemlerine mensuptur.

Trk Dilinin Bugnk Durumu ve Yaylma Alanlar

Dnyann en hareketli milletlerinden biri olan Trklerin corafyas, tarih boyunca durmadan deimitir. Dolaysyla Trk dilinin yaylma alanlar da bu hareketlilie bal olarak bazen genilemi bazen daralmtr. Trk dilinin tarih yaylma alanlar, bugnden daha genitir. Gnmzde bu alan biraz daralmtr. Ancak yine de Trk dili, dnya dilleri arasnda konuulduu corafyann bykl bakmndan birinci, ana dili olarak nc ve konuan insan says bakmndan beinci sradadr. UNESCO dnyada en ok konuulan ilk 10 dili yle sralamtr: ince, ngilizce, spanyolca, Hinte, Trke, Arapa, Portekizce, Bengalce, Rusa, Japonca. Bugn Trkler, ana hatlar ile Balkanlardan Byk Okyanusa, Kuzey Buz Denizinden Tibete kadar olan sahada yaarlar. Btn bu alanda Trk nfusu yer yer farkl younlukta bulunmakta ve Trke farkl leheler halinde konuulmaktadr. Bununla birlikte, Macar bilgini H. Vmbrynin belirttii gibi Trke bilen bir insan Balkanlardan ine kadar Trke konuarak gidebilir. Trke, bu corafyada yaayan btn insanlarn ortak anlama aracdr. Trke, dnyann birok lkesinde ilgi gren, renilen ve retilen bir dildir. Avrasya corafyasnda geer blge dili (lingua franca) olan Trke, dnyann ok sayda lkesindeki niversitelerde, bilimsel olarak aratrlmakta ve retilmektedir. Trk dili ile yazlan edeb ve bilimsel eserler dnyann her yerinde, zel ve resm kitaplklar doldurmaktadr. Trke, dnyann neredeyse her dilinde szlkleri, gramerleri olan saygn ve yaygn bir dildir. Zengin sz varl, yaygn kullanm, bilimsel alanlara ait terminolojisi, soyut kavramlar karlamadaki stn yetenei, zengin deyimleri, ok dzenli yazm, ses ve ekil yapsyla Trke dnyann nde gelen bilim ve edebiyat dillerinden biridir. Trke; Gktrk, Uygur, Arap, Latin, Kiril alfabeleri bata olmak zere, 10dan fazla alfabe ile yazya geirilmi bir dildir. Gnmzde Trk dnyasnda Latin, Arap ve Kiril alfabeleri kullanlmaktadr. Trkiye, Kbrs, Yunanistan ve Bulgaristandaki Trkler, Trkiye Cumhuriyetinin resm alfabesini, yani Latin alfabesini; in, ran, Afganistan, Irak ve Suriyedekiler Arap alfabesini; Sovyetler Birliinden ayrlan bamsz Trk cumhuriyetlerinden Azerbaycan, Trkmenistan ve zbekistan Latin alfabesini; Kazakistan ile Krgzis-

16

ada Trk Yaz Dilleri-I

tan ise Kiril alfabesini kullanlmaktadrlar. Rusya Federasyonuna bal zerk Trk cumhuriyetlerinde ise halen Kiril alfabesi kullanlmaya devam edilmektedir. Farkl leheler hlinde de olsa, Trke bugn Kazakistan, Krgzistan, zbekistan, Trkmenistan, Azerbaycan, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti ve Trkiye gibi yedi bamsz Trk devletinin resm dili, devlet dilidir. in (Dou Trkistan), Tacikistan, Afganistan, ran, Irak, Suriye, Yunanistan, Makedonya, Bulgaristan, Romanya, Moldova, Ukrayna ve Rusya Federasyonu iinde de nemli sayda Trk yaamakta ve bu lkelerin bir blmndeki zerk blgelerde Trke ikinci resm dil durumundadr. Ayrca Avrupada, zellikle Almanyada nemli sayda Trk yaamaktadr. Bugn Almanyada Almancadan sonra en fazla konuulan ikinci yerleik ana dili Trkedir. Btn bu alanlarda yaayan Trkler, aadaki leheden biri ile konumaktadrlar. 1. Trke ( y grubu) 2. uvaa ( r grubu) 3. Yakuta (t grubu) uvaa ve Yakuta yzyllar boyunca konuma dili olarak yaam, ancak XIX-XX. yzyllarda yaz dili hline gelmitir. uvalar, Moskova ile Kazan arasnda dil (Volga) rma boylarnda yaarlar. Esas nfus, uvaistan zerk Cumhuriyetinde olmakla birlikte, Tataristan ve Bakurdistanda da uvalar bulunmaktadr. uvalarn kk bir blm Mslman, ounluu ise Ortodoks Hristiyandr. Bakentleri eboksar olan uvalarn toplam nfusu 4.300.000 kadardr. Yakutlar Sibiryada Katanga, lenek, Lena ve Kamatkada Kelima rmaklar evresinde yaarlar. Rusya Federasyonuna bal zerk Yakutistan Cumhuriyeti iinde yaayan Yakutlarn nfusu 1.000.000 civarndadr. Kk bir ksm Mslman, bir blm aman, byk bir ksm da Ortodoks Hristiyandr. Bakentleri Yakutsktur. Bu iki lehe dnda kalan dier Trk yaz dillerinin ve lehelerinin ortaya kn ve geliimini daha nce izah etmitik. Trke kolundan domu yakn leheleri de yle tasnif edebiliriz:

Bat / Gneybat Trkesi


1. Trkiye Trkesi: Trkiye, Irak, Suriye, Kbrs, Yunanistan, Bulgaristan, Makedonya, Hrvatistan, Bosna-Hersek, Kosova ve Almanya bata olmak zere Trkiye Trklerinin bulunduu lkelerde). 2. Gagavuz Trkesi: Moldova (Gagavuz yeri), Ukrayna, Romanya ve Bulgaristanda. 3. Azerbaycan Trkesi: Kuzey Azerbaycan, ran (Gney Azerbaycan), Grcistan ve Trkiyede. 4. Trkmen Trkesi: Trkmenistan, ran (Horasan), Afganistan ve Pakistanda.

Kuzeydou / Dou Trkesi


1. zbek Trkesi: zbekistan, Kazakistan, Krgzistan, Afganistan, Tacikistan ve Pakistanda. 2. Uygur Trkesi: in (Dou Trkistan) ve Kazakistanda. 3. Kazak Trkesi: Kazakistan, Moolistan ve Dou Trkistanda. 4. Karakalpak Trkesi: zbekistan (Karakalpak zerk blgesinde). 5. Krgz Trkesi: Krgzistan ve Dou Trkistanda. 6. Kazan (Tatar) Trkesi: Tataristan, Bakurdistanda. 7. Bakurt Trkesi: Bakurdistan, Tataristan ve Rusyada. 8. Krm Trkesi: Krm, zbekistan ve Romanyada. 9. Nogay Trkesi: Kuzey Kafkasya, Rusyada. 10. Karaay Trkesi: Kuzey Kafkasya, Rusyada.

1. nite - Dil, Diller ve Trk Dili

17

11. Malkar Trkesi: Kuzey Kafkasya, Rusyada. 12. Kumuk Trkesi: Kuzey Kafkasya, Rusyada. 13. Altay Trkesi: Rusya, Altay zerk Cumhuriyetinde. 14. Hakas (Abakan) Trkesi: Rusya, Hakas Blgesi, inin Kansu eyaletinde. 15. Tuva Trkesi: Rusya, Tuva blgesi ve Moolistanda. 16. Karay Trkesi: Polonya ve Litvanyada.

Trk Dilini Konuan Nfus

Dnyadaki Trk nfusu ya da Trke konuan insan says konusunda ok farkl bilgiler vardr. Kimi kaynaklar 140-150 milyondan bahsederken kimileri de 300-350 milyon rakamlarn vermektedir. Bu farkllklar, ok geni bir corafyada, deiik lkelerin snrlar iinde, eitli statlerde yaayan Trklerin nfusunun tam olarak bilinmemesinden kaynaklanmaktadr. Bizim tespitlerimize gre bugn Trke konuan nfus yaklak olarak yledir. Bat / Gneybat Trkesi 1. Trkiye Trkesi Trkiyede 65.000.000 Irakta 1.100.000 Suriyede 200.000 Kbrsta 200.000 Yunanistanda 200.000 Bulgaristanda 1.800.000 Yugoslavyada 500.000 Toplam 69.000.000 2. Gagavuz Trkesi Moldovada 197.164 Romanya ve Bulgaristanda 50.000 Toplam 247.164 3. Azerbaycan Trkesi Kuzey Azerbaycan (Azerbaycan ve Grcistanda) 8.922.000 Gney Azerbaycan (randa) 25.000.000 Toplam 24.791.106 4. Trkmen Trkesi Trkmenistanda 2.718.297 Horasan (randa) 1.000.000 Afganistan ve Pakistanda 300.000 Toplam 4.018.297 Kuzeydou / Dou Trkesi 1. zbek Trkesi zbekistan, Afganistan, Pakistan ve Tacikistanda 21.000.000 2. Uygur Trkesi Dou Trkistan (inde), Kazakistan, Rusyada 17.000.000 3. Kazak Trkesi Kazakistanda, Dou Trkistan (inde). 11.000.000 4. Karakalpak Trkesi zbekistanda 600.000 5. Krgz Trkesi Krgzistan ve Dou Trkistan (inde) 3.300.000

18

ada Trk Yaz Dilleri-I

6. Kazan ve Krm Tatar Trkesi Tataristan (Rusya) ve Krm ( Ukraynada) 7. Bakurt Trkesi Bakurdistan ( Rusyada ) 8. Nogay Trkesi Kuzey Kafkasya (Rusyada) 9. Karaay Trkesi Kuzey Kafkasya (Rusyada) 10. Malkar Trkesi Kuzey Kafkasya (Rusyada) 11. Kumuk Trkesi Kuzey Kafkasya (Rusyada) 12. Altay Trkesi Altay zerk Blgesi (Rusyada) 13. Hakas (Abakan) Trkesi Hakas blgesi (Rusyada) ve inin Kansu eyaletinde 14. Tuva Trkesi Tuva blgesi (Rusyada) ve Moolistanda 15. Dier lkelerdeki Trkler Trk Dnyasnn Toplam Nfusu

16.000.000 2.500.000 300.000 400.000 200.000 282.178 180.000 150.000 300.000 8.900.000 187.049.639

Buna 4.300.000 uva ile 1.000.000 Yakutu da eklersek, toplam nfus: 183.218.745 olur. Burada kullanlan rakamlar, 1989 ylnda Sovyetler Birliinde yaplan nfus saym verilerine ve Yusuf Dnmezin 1995 yln esas alarak yapt tespitlere dayanmaktadr. Nfus saymlarndaki eksiklikler bir yana, bugne kadarki nfus artn eklersek, bu saynn tahminen 190 ila 200 milyon dolaynda olduunu syleyebiliriz. Ouz/Bat grubu leheleri hangileridir? Nerelerde ve ka kii tarafndan konuulmaktadr?

1. nite - Dil, Diller ve Trk Dili

19

zet
1

Dil ve Dilleri tanmlamak. Dil, insan-varlk ilikisinde bilme, insan-insan ilikisinde bildirime aracdr. Bildiriimi salayan her trl gsterge, her trl ara dil saylr. nsan varl be duyusuyla alglar. Be duyunun her biriyle saymaca bir dil sistemi oluturulabilir. Diller oluma biimlerine, kullanlma yerleri ve ilevlerine gre, doal, yapay ve zel diller eklinde gruplara ayrlabilir. Toplum dilbilimsel adan diller, lnl, blgesel, toplumsal ve ilevsel dil trleri biiminde snflandrlabilir. Dilleri yaz dili olup olmamalar bakmndan da yaz dilleri ve konuma dilleri biiminde tanmlayabiliriz. Birlikte yaayan insanlar, duygu ve dncelerini birbirlerine aktarmak isterler. Dil, bu bildiriim ihtiyacndan domutur. Bu doua kaynaklk eden eyin ne olduu konusunda ise bir birlik yoktur. Dilin kkeni ile ilgili grler iki temel anlay iinde deerlendirilir. Bunlardan birincisi tek kkenlilik kuram, ikincisi ise ok kkenlilik kuramdr. Trk Dili/Trke terimi ile ifade edilen anlamlar, en dar olanndan en geni olanna doru sralamak. Trke, Trklerin konutuu dilin addr. Trk kelimesinin kavram alan iinde yer alan btn boy, soy, oymak ve airetlerin konutuklar dilin ortak addr. Aradaki farkllklar lehe / uzak lehe, ive / yakn lehe ve az terimleriyle ifade edilir. Trk dilinin bugn uzak lehesi vardr. Bunlar Yakuta, uvaa ve Trkedir. Trke kolu kendi iinde ana gruba ayrlr: Kpak/Kuzey grubu: Krgz, Kazak, Tatar, Bakurt, Nogay, Kumuk, Karaay-Balkar, Karaim Trkeleri. Karluk/Dou grubu: zbek ve Uygur Trkeleri. Ouz/Bat grubu: Trkiye, Azerbaycan, Trkmen ve Gagavuz Trkeleri. Trke, yaz dili olarak Gktrklerden itibaren gnmze kadar aralksz kullanlm ve ad hep Trke/ Trk dili olmutur. Bunu tarih belgelerden tespit ve takip etmek mmkndr. Gnmzde Trke sz yava yava gerek ve genel anlamyla kullanlmakta ise de, dnyada bu ad yaygn biimde Trkiye Trkesi karlnda kullanlmaktadr. Aslnda Trkiyede konuulan dil, sadece Trkenin bir lehesidir ve zel ad Trkiye Trkesidir. Trke dar anlamda Trkiye Cumhuriyeti devletinin resm dili, geni anlamda ise dnya zerindeki btn Trk soylu halklarn deiik corafyalarda, eitli leheler halinde konutuklar dilin addr.

Trk Dilinin dnya dilleri arasndaki yerini belirlemek Bir dilin dnya dilleri arasndaki yeri ve deeri; dnya apndaki yaygnl, diplomasi dili, uygarlk dili, geer blge dili, resm dil, ulusal dil ve yaz dili olmasyla llr. Bu ltlerin yaygnl, eskilii ve geerlilii bir dilin dier diller arasndaki yerini, konumunu, ilevselliini ve deerini belirler. Trke ok eski tarihlerden beri yukarda saylan btn zelliklere sahip bir dil olarak yaaya gelmitir. Trkenin sahip olduu bu zelliklerin tmne birden sahip olan dillerin says olduka azdr. Dolaysyla Trke dnya apnda prestijli, yaygn ve ilevsellii yksek bir dildir. Trke gnmzde edebiyat ve bilim dili olarak kabul edilen birok dnya dilinden daha eskidir ve daha eski yazl metinlere sahiptir. Ural ve Altay dilleri arasnda da en eski yaz dili Trkedir. Smerce tabletlerdeki Trke kelimeler dolaysyla, yaayan dnya dilleri arasnda, en eski yazl metne sahip dilin Trke olduu kabul edilmektedir. Dnya dillerinin bilinen yaygn tasnifleri ve Trk dilinin dnya dilleri arasndaki yeri ksaca yle gsterilebilir: Yaps Bakmndan: Eklemeli. Kkeni Bakmndan: Altay Dillerinden. Trk Dilinin ya ve tarih geliimi konusunu aklamak. Osman Nedim Tuna, tespitleri sonucunda Bugn yaayan dnya dilleri arasnda, en eski yazl belgeye sahip olan dil Trk dilidir. Bunlar Smerce tabletlerdeki alnt kelimelerdir eklinde ok nemli bir hkm vermektedir. Trk yaz dilinin ilk metinleri olarak bilinen Gktrk yaztlarnda tespit edilen kavram alan-kelime ailesi ilikileri, soyut kavramlarn kullanl, oturmu, dzenli bir ileyiin varl, bu dilin uzun bir sre ilenmi olduunu gstermektedir. R. R. Arat da almalarnda buna benzer grler ileri srer. Trkenin ilk yazl metnini M.S. VII. yzyln sonu olarak kabul etsek bile (oyr Yazt), Trk dili, bugn edebiyat ve bilim dili olarak kabul edilen birok dnya dilinden daha eski tarihli yazl metinlere sahiptir. Trk dilinin yaz dili ncesi dnemi hakkndaki bilgilerimiz genellikle Altay dilleri ve Ana Hun dili teorilerine dayanr. Trk dilinin kkeni ile ilgili iki nemli gr vardr. Bunlardan birincisi, Trk dilinin Altay Dil Ailesine mensup olduunu ve Ana Altayca denilen bir ana dilden trediini savunan grtr.

20

ada Trk Yaz Dilleri-I

kincisi ise, Trkenin Ana Hun Dili ad verilen bir ana dilden doduunu savunan grtr. Taraftarlar ve kartlar olmakla birlikte, Trkenin Altay dilleri ailesine mensup olduu teorisi, Trk dilinin douu ve kayna bakmndan en fazla kabul gren grtr. Tarih bakmndan, Ana Altayca, En Eski Trke ve lk Trke, Trk dilinin metinlerle takip edilemeyen nazar devirlerdir. Trkenin bu dnemleri hakknda kesin bilgiler ve rakamlar vermek ok zordur. Ancak Ana Altaycann M.. ok eski bir tarihte yaad, Ana Trke veya En Eski Trke dnemi, Ana Altaycann Dou ve Bat Altayca olarak iki kola ayrld, Trk-uva dil birliinin mevcut olduu devir olarak tahmin edilmektedir. Bu devir yaklak olarak M.. sekiz binli yllara tarihlendirilmektedir. lk Trke ise, M.S. ikinci yzyla kadar gelen dnemi iine alr. Bu dnem ile ilgili olarak baz komu milletlerin dillerinden Trkeye ait malzeme tespit edilebilmektedir. Trk yaz dilinin bugn iin bilinen en eski yazl belgeleri Gktrkler dnemine aittir. Ahmet Caferolu bata olmak zere birok aratrmac Trk dilinin tarih geliimini yaz dili ncesi ve sonrasyla birlikte yle tasnif etmektedir: 1. Altay Devri 2. En Eski Trke Devri 3. lk Trke Devri 4. Eski Trke Devri 5. Orta Trke Devri 6. Yeni Trke Devri 7. Modern/ada Trke Devri Trk Dnyasn tanmak ve Trk Dilinin yaylma ve gelime alanlarn anlatmak. Trk dnyas dediimiz ve Trklerin tarih boyunca yaad corafya, 20-90 dou boylamlar ile 33-65 kuzey enlemleri arasnda yer alr. Trk dnyas hakknda en ok kabul gren tasniflerden biri , Altay-Sibirya Trkleri, Bat Trkleri, Dou Avrupa Trkleri ve Trkistan Trkleri eklindeki genel blmlendirmedir. Ynlere gre yaplan tasnifte ise genellikle Trkler, Dou Trkl, Kuzey Trkl ve Bat Trkl eklinde gruplandrlrlar. Kabaca, Hazar denizinin dousunda kalan Trklere Dou Trkl, kuzeyinde kalanlara Kuzey Trkl ve bu snrn gneyi ile batsnda kalanlara da Bat (Gneybat) Trkl denmektedir. Trk dnyas dediimiz alann iinde kalan, in, Moolistan, Rusya Federasyonu, Ukrayna, Moldova, Ro-

manya, Srbistan, Hrvatistan, Bosna-Hersek, Kosova, Bulgaristan, Makedonya, Yunanistan, Suriye, Irak, ran, Tacikistan, Afganistan, Polonya gibi yabanc ve Trkiye, Azerbaycan, Kuzey Kbrs, Trkmenistan, zbekistan, Krgzistan, Kazakistan gibi Trk kkenli lkelerde Trkler yaamaktadr. Trk dili, dnya dilleri arasnda konuulduu corafyann bykl bakmndan birinci, ana dili olarak nc ve konuan insan says bakmndan beinci sradadr. Farkl leheler hlinde de olsa, Trke bugn Kazakistan, Krgzistan, zbekistan, Trkmenistan, Azerbaycan, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti ve Trkiye gibi yedi bamsz Trk devletinin resm dili, devlet dilidir. Trk Dilinin konuulduu alanlarda yaayan Trkler, aadaki leheden biri ile konumaktadrlar. 1. Trke ( y grubu) 2. uvaa ( r grubu) 3. Yakuta (t grubu) Dnyadaki Trk nfusu ya da Trke konuan insan says konusunda ok farkl bilgiler vardr. Bizim tespitlerimize gre bugn Trke konuan nfus yaklak olarak 190 ila 200 milyon dolaynda olmaldr.

1. nite - Dil, Diller ve Trk Dili

21

Kendimizi Snayalm
1. Aadaki ifadelerden hangisi dilin tanm iinde yer almaz? 6. Altay dilleri teorisinin kurucusu kimdir?

a. b. c. d. e.

Dil doal bir varlktr. Dil anlama aracdr. Dil saymaca bir sistemdir. Dil bildiriimi salayan gstergeler dizgesidir. Dil harflerden meydana gelmitir.

a. b. c. d. e.

G. Clauson G. Deorfer Tuncer Glensoy G. J. Ramstedt Talat Tekin

2. Aadakilerden hangisi Trke teriminin kavram alan iinde yer almaz?

7. Aadakilerden hangisi Ahmet Caferolunun tasnifine gre Trk dilinin tarih devirlerinden biri deildir?

a. b. c. d. e.

uvaa Yakuta Ana Altayca Hakasa Ouzca

a. b. c. d. e.

Orta Trke lk Trke Eski Trke Yeni Trke Yakn Trke

3. Trke yap bakmndan hangi dil grubundan biridir?

a. b. c. d. e.

Eklemeli ekimli ok ynl nekli Tek heceli

8. Trk dnyas corafyas hangi enlem ve boylamlar arasnda yer alr?

a. b. c. d. e.

20-90 dou boylamlar ile 33-65 kuzey enlemleri 25-85 bat boylamlar ile 23-75 dou enlemleri 90-65 gney boylamlar ile 65-33 kuzey enlemleri 45-90 dou boylamlar ile 53-65 kuzey enlemleri 30-40 kuzey boylamlar ile 43-60 gney enlemleri

4. Aadakilerden hangisi Altay dillerinden biri deildir?

a. b. c. d. e.

Moolca ince Tunguzca Manuca Trke

9. Dnya Trkl genellikle Dou, Bat ve Kuzey Trkl ekline gruplandrlr. Aadakilerden hangisi Bat Trkl iinde yer almaz?

5. Trk dilinin ya 8500 dr diyen bilim adam aadakilerden hangisidir?

a. b. c. d. e.

Rumeli Trkleri Trkiye Trkleri Uygur Trkleri Azerbaycan Trkleri Gagavuz Trkleri

a. b. c. d. e.

Talat Tekin Osman Nedim Tuna Ahmet Temir Reit Rahmeti Arat Ahmet Caferolu

10. Aadaki alfabelerden hangisi Trkler tarafndan kullanlmamtr? a. Arap b. Latin c. Gktrk/Runik d. Finike e. Kiril

22

ada Trk Yaz Dilleri-I

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. e 2. c 3. a 4. b 5. b 6. d 7. e 8. a 9. c 10. d Yantnz yanl ise, Dil, Diller ve Trk Dili konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Trk Dili/ Trke konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Yaplar Bakmndan Diller ve Trke konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kkenleri Bakmndan Diller ve Trkekonusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Trk Dilinin Ya konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Trk Dilinin Tarih Geliimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Trk Dilinin Tarih Geliimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Trk Dnyas ve Trk Dili konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Trk Dnyas ve Trk Dili konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Trk Dilinin Bugnk Durumu ve Yaylma Alanlar konusunu yeniden gzden geiriniz. 2. Gagavuz Trkesi Moldovada Romanya ve Bulgaristanda Toplam 197.164 50.000 247.164

3. Azerbaycan Trkesi Kuzey Azerbaycan (Azerbaycan ve Grcistanda) 8.922.000 Gney Azerbaycan (randa) 25.000.000 Toplam 4. Trkmen Trkesi Trkmenistanda Horasan (randa) Afganistan ve Pakistanda Toplam Genel Toplam: 33.922.000 2.718.297 1.000.000 300.000 4.018.297 107.187.461

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Dil akrabalklar, dillerin kken ve yap bakmndan benzerlik gstermeleri ile ilgilidir. Dillerin temel birimleri olan ses, yap, szvarl, szdizimi ve vurgu bakmndan benzer olmalar akrabalk zelliklerindendir. Kelime ve ses denklikleri, temel kelimelerdeki ortaklklar dillerin akraba olduunu gsteren dier nemli ltlerdendir. Sra Sizde 2 Ouz/Bat grubu Trk leheleri, Trkiye Trkesi, Azerbaycan Trkesi, Trkmen Trkesi ve Gagavuz Trkesidir. Bu Trk lehesi en ok konuan olan lehe grubudur. Bu lehe grubunu konuan insanlarn yaad blgeler ve nfuslar aada belirtilmitir. 1. Trkiye Trkesi Trkiyede 65.000.000 Irakta 1.100.000 Suriyede 200.000 Kbrsta 200.000 Yunanistanda 200.000 Bulgaristanda 1.800.000 Yugoslavyada 500.000 Toplam 69.000.000

1. nite - Dil, Diller ve Trk Dili

23

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Aksan, D. (2000). En Eski Trkenin zlerinde, Simurg Yay., stanbul. Banguolu, T. (1990). Trkenin Grameri, TDK Yay., Ankara 1990. Buran, A. (1993). Trkln ve Trk Dilinin Btnl Asndan Trke Ad zerine Bir Deerlendirme, Trk Yurdu, (68), s. 26-27. Buran, A. (2002). Yaz Dili Konuma Dili likileri ve Derleme Faaliyetleri, Trkbilig, Ankara, (4), s. 97-104 Buran, A. (2006). O linin zgn lesinde (Krgzistan) Yaayan Trkler ve Azlar, Byk Trk Dili Kurultay Bildirileri, Bilkent niversitesi, Ankara, s. 415-424 Caferolu, A. (1984). Trk Dili Tarihi, Enderun Kitabevi, stanbul. Deorfer, G. (1983). Temel Szckler ve Altay Dilleri Sorunu, Belleten 1980/81, s. 1-16. Dilaar, A. (1962). Devlet Dili Olarak Trke, TDK Yay., Ankara. Dilaar A. (1968) Dil, Diller ve Dilcilik, TDK Yay. Amkara Dnmez, Y. (1997). Trk Dnyasnn Corafyas, Yeni Trkiye, Trk Dnyas zel Says, S. 15, s. 60-72. Ercilasun A. B. (1997). Trk Dnyas zerine ncelemeler, Aka Yay., Ankara. Ercilasun A. B. (2005). Trk Dili Tarihi, Aka Yay., Ankara. Ercilasun, A. B. (Ed.) (2007). Trk Leheleri Grameri, Aka Yay., Ankara. Eren, H. (1988). Trklk Bilimi Szl, TDK Yay., Ankara. Gabain, A. V. (1988). Eski Trkenin Grameri (ev. Mehmet Akaln), TDK Yay., Ankara. Glensoy, T. (2010). Trke El Kitab, Aka Yay., Ankara. Gne, S. (1994). Trk Dili Bilgisi, alayan Matbaa, zmir 1994. Gven, B. (1993). Trk Kimlii, KB Yay., Ankara. Hayit, B. (1988). Trkistan Terimi zerine, TDAD, (53), s. 22-34. Kafesolu, . (1966). Tarihte Trk Ad, Reit Rahmeti Arat in, TKAE Yay., Ankara, s. 306-319. Kafesolu, . (1984). Trk Milli Kltr, tken Yay., stanbul. Kagarl Mahmud (1992). Dvn Lgatit-Trk, (ev. Besim Atalay) C. 1, TDK Yay., Ankara. Korkmaz, Z. (1972) Divan Lugatit-Trkteki Ouzca zellikler, Trk Dili, Divan Lgatit-Trk zel Says, (Ekim), S. 253, s. 3-19. Korkmaz, Z. (1975). Eski Trkedeki Ouzca Belirtiler, Bilimsel Bildiriler 1972, Ankara, s. 433-446. Orkun, H. N. (2004). Trk Sznn Asl, TDK Yay., Ankara. zkan, N. (1997). Trk Dnyas Nfus, Sosyal Yap, Dil, Edebiyat, Geit Yay., Kayseri. Rasony, L. (1971). Tarihte Trklk, TKAE Yay., Ankara. Sertkaya, O. F. (1995). Trk Ad, Gktrk Tarihinin Meseleleri, TKAE Yay., Ankara, s. 1-4. Soysal, .- Eren, M. (1977). Trk ncelemeleri Yapan Kurulular, TTK Yay., Ankara. Sleyman, O. (1992). Az Ya, (ev. Natk Seferolu, Haz. Prof. Dr. Kamil Veli Nerimanolu, Prof. Dr. Fikret Trkmen, Ar. Gr. Mustafa ner), TDAV Yay., stanbul. Smer, F. (1992). Ouzlar, TDAV Yay., stanbul. Taneri, A. (1983). Trk Kavramnn Gelimesi, A. . Trk nklap Tarihi Enstits Yay., Ankara. Tekin, T. (1976). Altay Dilleri Teorisi, TDEK, TKAE Yay., Ankara, s. 119-130. Thomsen, V. Orhon ve Yenisey Yaztlarnn zm, lk Bildiri, (ev. Vedat Kken), TDK Yay. Ankara 1993, s. 7-8. Togan, A. Z. V. (1981). Umumi Trk Tarihine Giri, Enderun Kitabevi, stanbul. Tuna, O. N. (1979). Altay Dilleri Teorisi, TDAV Yay., stanbul. Tuna, O. N. (1990). Smer ve Trk Dillerinin Tarihi lgisi ile Trk Dilinin Ya Meselesi, TDK Yay, Ankara. Wang, Yuan-Xin (1990), indeki Trk Diyalektleri Aratrma Tarihi, TDK Yay., Ankara. www. efrasiyap.tripod.com Yalnkaya, A. (1997). Trkistan, Tima Yay., stanbul. Yiit, A. (1996). Trk lkeleri ve Trklerin Yaad Blgelerin Corafyas, TSAV Yay., Elaz.

2
Amalarmz

ADA TRK YAZI DLLER-I

Bu niteyi tamamladktan sonra; Trk Lehelerinin oluumunu ve geliimini aklayabilecek, Trk Lehelerinin tasnif kriterlerini ve balangcndan bugne kadar yaplm belli bal Trk Leheleri tasniflerini sralayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Trk Leheleri Lehe ive Az Trk Boylar Tasnif Trk Lehe Gruplar Ses zellikleri

indekiler

ada Trk Yaz Dilleri-I

Trk Leheleri ve Tasnifi

TRK LEHELERNN OLUUMU VE GELM TRK LEHELERNN TASNF

Trk Leheleri ve Tasnifi


Trk lehebiliminin kurucusu saylan Wilhelm Radloff bata olmak zere, Lazar Budagov, P. M. Melioransky ve J. Nmeth gibi yabanc kkenli Trkologlar Trk dilinin kollar iin lehe karlnda dialekt ya da nareie terimlerini kullanmlardr. Bolevik htilali (1917) ve Radloff un lmnden sonra (1918), Rus Trkologlar lehe (nareie/dialekt) terimi yerine dil anlamna gelen yazk terimini kullanmaya balam ve Trk dilinin her bir kolu ayr bir dil olarak deerlendirilmeye alnmtr. Bu kullanm daha sonra Avrupal Trkologlarca da benimsenmi ve Fundamentada (PhTF) da Trk dilleri (Fr. Langues Turques, ng. Turkic Languages) terimi yer almtr. Gnmzde, ngilizcede Turkish kelimesi Trkiye Trkesini, Turcic ise btn Trk dillerini karlamak iin kullanlmaktadr. R. R. Arat ise uvaa ve Yakuta iin lehe, dier kollar iin ive terimini tercih etmitir. Bu kollarn tm iin lehe terimini kullananlar da vardr. Son zamanlarda lehe yerine, uzak lehe, ive yerine de yakn lehe terimlerinin kullanldn da gryoruz Lehe, dilin yazl metinlerle takip edilemeyen ok eski bir dneminde ayrlan ve nemli sesbilgisi (fonetik) ve ekilbilgisi (morfoloji) farkllklar gsteren koludur. ive, metinlerle takip edilebilen dnemde ayrlan ve leheye gre daha az sesbilgisi ve ekilbilgisi farkllklar gsteren koludur. Az ise, bir ive, bir yaz dili alan iinde mevcut olan farkl konuma biimleridir. (Elaz, Aydn, Trabzon az gibi). Bu terimlerle ilgili aklamalardan sonra Trk lehelerinin oluumu ve geliimi meselesini ele alabiliriz. uva ve Yakut leheleri dnda kalan Trk dili, VII. yzyldan XIII. yzyla kadar tek yaz dili hlinde yaamtr. Ancak bu tek yaz dili, farkl azlarn yokluu anlamna gelmez. Eski Trke zerinde nemli almalar bulunan A. Von Gabain, Eski Trke iinde be ayr diyalektin varlndan sz eder. (Gabain 1988; 1-4) Zeynep Korkmaz bir aratrmasnda Eski Trkedeki Ouzca zellikleri tespit etmitir. (Korkmaz 1975; 433-446) Dvn Lgtit-Trkte Kgrl Mahmd da deiik boylarn az zelliklerini kaydetmitir. Gktrk devletinin bnyesinde otuza yakn Trk boyu vard. (12 Trk, 9 Ouz, 6 Sir, 2 Ediz, 1 Kereklg). Bu boylarn her birinin kendi zel adlar da bulunuyordu. Trk boyunun 552 tarihinde kurduu devletin hkimiyetini kabul eden Trk dilli boylar, siyasi ve birletirici bir zellii olan Trk ad etrafnda bir araya gelmi ve zamanla bunu ortak bir ad olarak benimsemilerdir. Trk adyla kurulan bu devlet, Uygurlar tarafndan yklrken, Trk boyunun nde gelenleri ve mensuplarnn nemli bir blm ldrlm,

TRK LEHELERNN OLUUMU VE GELM

26

ada Trk Yaz Dilleri-I

kalan az saydaki mensubu da eitli blgelere dalarak hayatta kalmaya almlardr. Bugn Krgzistann O ilinin zgn ilesi kylerinde, zbekistan, Tacikistan ve Dou Trkistann deiik yrelerinde yaayp kendilerine Trk diyen topluluklar bu Trk boyunun kalntlardr. Yukarda belirtilen blgelerde yaayan topluluklar, kendilerini Gktrklerin torunlar olarak tantmaktadrlar. Gler, savalar ve dier siyasi-sosyal olaylar sonucunda corafya deitiren ve birbirlerinden uzaklaan Trk boylar, kendi hkimiyet blgelerinde, kendi az zelliklerine dayal yaz dilleri oluturmaya balamlardr. slamiyetin kabul dolaysyla dil ve kltrde meydana gelen byk deimeler, yeni alfabe ve karlalan farkl kltr evreleri gibi d etkenler, dilin iyapsndaki baz kk farkllklar destekleyerek onlar yaz diline doru hazrlamtr. Bu arada her boy kendi az zelliklerini gelitirirken, dier boylara ait zellikleri de yava yava terk etmitir. Bu durum, baz temaylleri koyulatrrken, bazsn da kreltmitir. Bylece farkllaan kollar yaz diline hazr hle gelmi ve yaz dili olmulardr. Konuma dillerinin yaz diline dnmesi seilme, standartlama, yaygnlama ve kabul aamalarndan gemesiyle mmkndr. Bu gei iki ekilde olabilir. Birincisi, dil mhendislii diyebileceimiz bir planlama ile ortak bir dilin yaratlmasdr. Sovyetler Birliinde bu tr uygulamalarn rnekleri oktur. XIX-XX. yzyla kadar iki ana yaz dili koluna sahip olan Trke, Sovyetlerdeki dil planlamalar ile 20 yaz dili hline getirilmitir. Dieri ise seilme, standartlama, yaygnlama ve kabul aamalarnn kendi doal artlar iinde olumasdr. Bu, dilin doasna uygun bir oluumdur ve dnya dillerinin hemen hepsi bu yolla yaz dili, lnl dil olmulardr. Dillerin bu dnm genellikle bir konuma dilinin bulunduu blgenin siyasi, ekonomik, ticari, idari, edebi ve kltrel bakmdan merkez olmas gibi dil d nedenlere bal olarak geliir. Bir dil corafyasnn ynetim, ticaret, siyaset, bilim ve edebiyat merkezi durumunda olan ehrinin ya da blgesinin az, genellikle yaygnlar, dier az blgelerinin mensuplarnca da benimsenir ve toplumun ortak dili haline gelir. Ortak dil durumuna gelen az, kendi zgn syleyiinden, telaffuzundan ve kelime kadrosundan bir dereceye kadar syrlr ve dier azlardan uygun bulduu dil malzemesini alr. Byle olduu iindir ki, ortak dil dier azlara gre daha byk bir zenginlie ve daha iyi bir anlatm yeteneine sahiptir.Bunun en gzel ve en yakn rnei Trkiye Trkesi ile Azerbaycan Trkesidir. Bugn Trkiye Trkesi, Azerbaycan Trkesi, Trkmen Trkesi ve Gagavuz Trkesi ad verilen drt ayr yaz dilini douran Ouz Trkesi, Kgrl Mahmdun yaad XI. yzylda henz yaz dili hline gelmemitir. Ancak Kgrl Mahmd Dvn Lgtit-Trk adl eserinde, Ouz Trkesinin baz temel zellikleri ile temayllerini aka belirtmitir. Ouz Trkesinin Anadolu ve civarndaki sahalarda eser vermeye balad XIII. yzylda, bu leheye dayal sadece bir yaz dilinden sz edilebilir. Eski Anadolu Trkesi dneminde grlen kk az farkllklar, zamanla belli dorultularda gelimi veya krelmi, buna corafi ve siyasi faktrler de eklenince, Azerbaycan Trkesi ayr bir yaz dili olarak ortaya kmtr. Dilin iyapsndaki gelime ve temayller Trkiye Trkesinde b-, k-, -k-, -k (ben, bin, uyku, yok, kap) seslerinin gelimesine sebep olurken, Azerbaycan Trkesinde m-, -l -, -l, - (men, min, yulu, yol, ap) seslerinin gelimesine sebep olmutur. Dilin d tarihi ile ilgili olmakla birlikte buna, baz blgesel etkileri, boy farkllklarn, tarih, siyas ve kltrel faktrleri de ekleyebiliriz. Btn bu artlar bir araya gelince leheler oluup gelimi ve yaz dili durumuna gelmilerdir. Reit Rahmeti Arat, Trk lehelerinin oluumu ve geliimi hakknda unlar sylemektedir: Batya doru yryen Trk boylarnn bu mntkalarda yeni devlet teekklleri kurmalar, zarur olarak, buralarda yeni Trk kltr merkezlerinin vcuda gelmesi, Trk muhi-

2. nite - Trk Leheleri ve Tasnifi

27

tine birok yenilikler getirdii gibi dillerine de mhim istikametler vermitir. Yaz dili ile yan yana eskiden beri gayet tabi olarak Trk boylar arasnda yaayan konuma dilinde mevcut ive hususiyetleri bu yeni vaziyetin icabndan olarak, yava yava bu merkezlerin yaz diline de sokulmaa balamtr. Gler yznden zaten kendi kltr merkezlerinden uzaklam olan bu zmreler yenilerini yaratmak zaruretinde bulunduklar gibi, tam bu sralarda Trk vatannda vcuda gelen byk siyas teekkl, ingiz devleti de Trk kltr hayatnn bir mddet iin durgunlua uramasna ve bunlarn neticesi olarak kltr merkezlerinin yer deitirmelerine sebep olmutur. Bu yeni merkezleri yaratanlarn eski kltr merkezlerine yakn bulunanlardan ziyade, daha ok eski kavm tekilta bal ve dolaysyla gebe tekiltna yakn zmreler olduu da unutulmamaldr. XII-XIII. yzyllarda Trk dilinin tarih gelimesi de bir dnm noktasnda bulunuyordu. Trk dili bnyesinde mahede edebildiimiz ses ve ekil bakmndan en byk inkiaf bu yzyllara rastlamaktadr. Birok seslerin deimeleri, isim ve fiil tasriflerinin yeni istikametler almas, kk ve eklerdeki asl vokallerin umum ahenge uymaya balamalar vb. daha ziyade bu devirde balam veya tamamlanm bulunmaktadr. Yzyllarca kullanlarak geni muhitte yaylm ve byk tesir icra etmi olan eski Trk yaz sisteminin, Trklerin slm muhitine girmi olan ksm tarafndan Arap alfabesiyle deitirilmi olmas ve bunun da tam Trk dili bnyesindeki tabi inkiafn olgunlat bir devreye rastlamas da byk tesadflerden biri olmutur. ivelerce deimi olan ekiller, yaz dili ananesi snrlar iinde ve umum muhite sarsnt vermeyecek ekilde, tabi seyirlerini bu defa devam ettirememi ve o zamana kadar bu Trk muhiti iin bsbtn yabanc olan yeni yaz sistemi, eski yaz ananesinden nisbeten ayrlarak, dilin bnyesinde vukua gelmi olan bu deiiklikleri yaz diline almakta bir engel bulmamtr. Bylece bugn grdmz ve birbirinden, az dahi olsa, farkl yaz dillerinin ilk esaslar ortaya km oldu. lk zamanlarda sylenie ve tasrifteki kk farklara inhisar etmi olan bu yenilik, bilhassa edeb dilde, zmrelerin umum kltr nisbetinde lgat sahasnda yok gibi idi. Bunun zamanla lgatlere ve baz sahalarda gramere kadar genilemesi, bir cihetten Trk zmrelerinin Trk kltrne ballklar nisbeti ile, dier cihetten ise temasa girdikleri yeni kltr muhitlerinin az veya ok canl tesirleri ile ilgilidir (Arat; 131-141). Ancak unu da hemen belirtelim ki, XIX-XX. yzyla kadar, kendi tabi izgisinde oluup gelien temel yaz dili kolu mevcut iken Sovyetler Birliinin takip ettii blparala-ynet siyaseti ile bu say, gnmzde yirmiyi amtr. Sovyet ynetimi kendi temel felsefesine aykr olarak Trk boylar arasnda mikro milliyetilii tevik etmi ve boylarn azlarn yaz dili durumuna getirmitir. Trk az ve lehelerini yaz dili durumuna getirme dncesinin teorisyeni lminskiydir. lminskiy, Trk lkelerinde ve blgelerinde alan Rus okullar vastasyla, Trk ocuklarn Ruslatrmay ve Hristiyanlatrmay amalyordu. Bunun iin de Trkler iin alan okullarda bir yandan Rusa retilirken te yandan da Trk boylarnn az ve leheleri, birbirinden farkl Kiril (Rus) alfabeleri ile mstakil birer dil gibi retiliyordu. Bugn Trk dnyasnda gayritabi bir ekilde oluan ve says yirmiyi aan yaz dilinin varl, bu Sovyet-Rus siyasetinin bir sonucudur. Dildeki bu paralanma ise, bugn Trk dnyasnn nndeki en byk sorundur. Trk dili ve lehelerinin geliimini ve tasnifini genel hatlaryla yle bir tablo ile gstermek mmkndr:

28
Tablo 2.1

ada Trk Yaz Dilleri-I

Trk Lehelerinin Geliimi Ana Trk Dili

Trke(y)/Gktrk

uvaa(r) Trkiye Trkesi Azerbaycan Trkmen Gagavuz Uygur zbek Krgz Kazak Tatar Bakurt Nogay Kumuk Karaay-Balkar Karaim

Altay Hakas Tuva

Konuma dillerinin yaz diline dnme srecini dikkate alarak Trk lehelerinin yaz diline dnme srelerini deerlendiriniz.

TRK LEHELERNN TASNF

Trk lehelerinin tasnifi, Trklk bilgisinin nemli sorunlarndan biridir. Bu sorun bugne kadar btnyle zlebilmi deildir. Birletirmeden ok ayrma dncesiyle yola kan, ortaklklardan ok farkllklar ne karan bak alaryla, bu sorunun zlmesi mmkn deildir. Trk boylar ve leheleri arasndaki karma ve geimeler dolaysyla, leheleri btnyle birbirinden ayrmak da olduka zordur. Trk lehelerinin tam ve bilimsel bir tasnifinin yaplabilmesi iin; 1) Her lehenin dilbilgisi bakmndan ayrntl olarak incelenmesi, 2) Lehelerin btn ynleriyle karlatrlmas, birleen ve ayrlan ynlerinin ortaya konmas, 3) Lehelerde grlen dil zelliklerinin, o leheyi konuan boya ait olup olmadnn, tarih ve etnolojik aratrmalarla tespit edilmesi, 4) Her bir lehenin en eski ve en yeni dil malzemesinin karlatrlmas ve bylece, o lehenin tarih geliimi ile eiliminin tespit edilmesi gerekir. Gnmzde bu ynde nemli almalar yaplm ve yaplmaktadr. Ancak sorunu btnyle zmek iin daha yaplmas gereken ok ey vardr. Trk leheleri ile ilgili ilk eser, Kgrl Mahmdun Dvn Lgtit-Trkdr. Kgarl eserinde Trk dilini Dou ve Bat grubu eklinde iki temel kola ayrmaktadr. Dou koluna Hkniye adn veren Kgrl, bununla Kgr ile Balasagun civarndaki yaz dilini kastetmektedir. Ayrca, Karluk, igil, Yama, Argu, Tohs ve Uygur azlarn da Dou grubuna dahil etmektedir. Kgrlya gre Bat grubu ise, btn Ouz grubu leheleri ile Krgz, Kpak, Peenek ve Bulgar dillerinden oluur.

2. nite - Trk Leheleri ve Tasnifi

29

Kgrldan sonra Trk lehelerinin tasnifinden topluca bahseden kii . N. Berezin (1848) olmutur. Avrupada modern dilciliin gelimesiyle birlikte, dou dilleriyle uraan ok sayda dilbilimci Trk leheleriyle ilgilenmi ve bu arada baz tasnif denemeleri yapmlardr. Bunlar ksaca yle deerlendirebiliriz. Bekir obanzde, 1926da Bakde toplanan Trkoloji Kongresinde ve 1927da yaynlad Trk-Tatar Diyalektolojisi (Bak 1927) adl eserinin giriinde lehe tasnifleri konusu zerinde durmutur. Ancak obanzdenin almalar tasnif yapmaktan ok, yaplan tasnifleri tahlil etmeye yneliktir. Daha sonra birok Avrupal ve Rus Trkolog, Trk lehelerini tasnif etmeye almtr. Bunlarn en nemlileri, Radloff, Kor, Samoylovi, Rsnen ve Baskakovdur. Berezin zamannda lehe aratrmalar henz balang devrini yaad iin, asl tasnif almalarn Radloff ile balatmak daha doru olacaktr. Ancak Radloff da balang olduu iin tam ve mkemmel bir tasnif ortaya koyamamtr. Kor, Radloff un tasnifini gelitirmi, Samoylovi ise bu iki gr birletirmi ve lehe gruplarna, onlarn tarih malzemesini ekleyerek, tarih-kavm-coraf adlar ile adlandrmtr. Bogoraditsky ve Rasanen, Samoyloviin ortaya koyduu esaslar daha da gelitirmiler, Kononov ise, tarih ve gnmz metinlerini bir arada inceleyerek, bilinen btn Trk dili malzemesini tasnife tabi tutmutur. Reit Rahmeti Arat, btn bu tasnif denemelerini incelemi ve 1953 ylnda, Trkiyat Mecmuasnda yazd Trk ivelerinin Tasnifi adl uzun makalesinde, dil zellikleri ile birlikte tarih-kavm-coraf esaslar da gz nne alarak nemli bir tasnif ortaya koymutur. Aratn tasnifi yledir:
Tablo 2.2 ANA TRKE veya Eski Trke Reit Rahmeti Aratn Tasnifi

s-grubu Eski uvaca

y-grubu Eski Trke veya Uygur Devri

s-grubu Eski Yakuta

I. r-grubu uva

II. t-grubu Yakut

I. d-grubu Sayan

II. z-grubu Abakan

III. tav-grubu iml

IV. tagl-grubu Tom

V. taglk-grubu ark

VI. dal-grubu Cenup

Arattan sonra nemli bir tasnif de Talat Tekin tarafndan yaplmtr. Tekin, kendisinden nce yaplm olan tasnifleri deerlendirmi, eksik ynlerini ortaya koyduktan sonra kendi tasnifini vermitir. Tekinin tasnifinde Hala Trkesi, uvaa gibi eski bir lehe olarak kabul edilmekte ve Trk leheleri on iki ana gruba ayrlmaktadr. Tekinin tasnifinde yer alan lehe gruplar unlardr:

30

ada Trk Yaz Dilleri-I

r-l grubu: uvaa hadaq grubu: Halaa ataq grubu: Yakuta adaq grubu: Tuvaca ( Karagas diyalekti ile birlikte) azaq grubu: Hakasa, Orta ulm, Mrass, Tatp, Matur ve Yukar Tom diyalektleri; Sar Uygurca 6. tal grubu: Kuzey Altay diyalektleri (Tuba, Kumand, alkand, Aa ulm, Kondon, Aa Tom) 7. tlu grubu: Altayca (Gney diyalektleri: Asl Altay, Telengit, Telet) 8. tl grubu: Krgzca 9. talq grubu: zbeke, Yeni Uygurca 10. tawl grubu: Tatarca, Bakurta, Kazaka, (Karakalpaka ile birlikte) Nogayca, Kumuka, Karaayca-Balkarca, Baraba Tatarcas, Krm Tatarcas 11. tal grubu: Salarca 12. dal grubu: Trkmence, Horasan, zbekenin Harezm-Ouz diyalektleri, Azeri (Kagay-Aynallu, Kerkk, Erbil diyalektleri ile birlikte), Trke (Gagauz ile birlikte) (Tekin 1989; 141-168). Talat Tekine gre tarihi ve ada Trk dillerinin geliimi yledir: 1. 2. 3. 4. 5.
Tablo 2.3 Talat Tekinin Tasnifi
lk Trke Ana Bulgarca Ana Trke Eski Trke Tuna Bulgarcas Kuban Bulgarcas Volga Bulgarcas Kpaka aatayca Orhon Trkesi Eski Uygurca Karahanl Trkesi Harezm Trkesi Ana Ouzca

Eski Anadolu Trkesi Osmanlca

uvaca

Halaa

Yakuta Tuvaca

Altayca

Tatarca Krgzca Bakurta

zbeke Yeni Uygurca

Trkmence

Azeri Trkesi Trkiye Trkesi Gagauzcaz

Hakasa Fu-y Krgzcas Sar Uygurca

Kazaka Nogayca Kumuka

Salarca

Horasan Trkesi

KaraayBalkarca Krm Tatarcas Karayca

2. nite - Trk Leheleri ve Tasnifi

31

Trk Lehe Gruplar in Kullanlan Adlar

Trk lehe gruplarn adlandrmak iin ok deiik tabirler kullanlmtr. Bunlar gruplar hlinde yle zetleyebiliriz: 1. Corafi Ynlere Gre: Kuzey, Gney, Dou, Bat, Kuzeydou, Kuzeybat, Gneydou, Gneybat, Orta, Merkez. 2. Corafi Adlara Gre: Abakan, Altay, Orta Asya, Sibirya, Bat Sibirya, Orta Sibirya, Trkistan, Volga, Volga-Ural. 3. Boy Adlarna Gre: Bulgar, aatay, uva, Hakas, Kpak, Kpak-Trkmen, Tatar, Asl Tatar, Gney Tatarlar, Mool-Tatar, Saf Tatar, Kuzey Tatarlar, Trk-Tatar, Trk, Asl Trkler, Kark Trkler. Trke konuan fakat Trk asll olmayan kavimler, Trkmen, Kpak-Trkmen, Uygur, Uz, Yakut. 4. Dil zelliklerine Gre: d-grubu, r-grubu, s-grubu, y-grubu, ol- grubu, tav grubu, tal grubu, talk grubu, Kark, Orta, Trk, tlu grubu, tlu grubu, tawl grubu. 5. Tabirlerin Kark Kullanlmasna Gre: Gneybat (Trk), Gney Tatarlar (Trke), Kuzey Tatarlar (Asl Tatarlar), Orta (Trkmen-Kpak) aatay, Dou (Trkistan), Tatar-Kuzey (Kpak) Trk, Bat, Hakas (Abakan), r-Grubu (Bulgar), d-Grubu (Uygur-Kuzeydou), ol-Grubu (Trkmen-Gneybat), tav-Grubu (Kpak-Kuzeybat), talk-Grubu (aatay-Gneydou), dal-Grubu (KpakTrkmen-Orta).

Trk Lehelerinin Ynlere Gre Tasnifi

Trk leheleri ynlere gre yle tasnif edilmektedir: 1. Gneybat Grubu: Anadolu ve civarndaki, Kafkasya, Azerbaycan, Trkmenistan ve Gney Krmda konuulan leheler. 2. Kuzeybat Grubu: dil havzas, Sibirya, Kuzey Kafkasya, Kuzey Krm, Bat Trkistan, Dou Trkistann bir ksm, Altaylarn bir ksm ve Afganistandaki baz azlar. 3. Gneydou Grubu: Dou ve Bat Trkistann bir ksmnda konuulan leheler. 4. Orta Grup: Hive ve evresinin bir blm. 5. Kuzeydou Grubu: Altaylarn bir blm.

Trk Lehelerinin Tasnifine Esas Olan Ses zellikleri

Bugne kadar yaplan lehe tasniflerinde, tasniflere esas alnan belli bal ses zellikleri unlardr: 1. Asl veya gelime yolu (mesela d>z) ile meydana gelen z sesinin korunmas veya r sesine dnmesi. 2. t ve d sesleri ile d sesinin z veya y eklinde gelimesi. 3. Tek heceli szlerin sonundaki -g/- sesinin korunmas veya -v (-u) olmas. 4. Birden fazla heceli szlerin sonundaki -g/- sesinin korunmas veya sedaszlaarak -k/-k olmas yahut dmesi. 5. ekim eklerinin bandaki g-/- sesinin korunmas veya drlmesi. 6. Kelime bandaki y-/s- seslerinin durumu. 7. ol- ve bol- sz fark da zaman zaman kullanlmakla birlikte bu fiil, tasnifin esasna ait olmayp daha ok, bir tek lehe grubunu karakterize eder. 8. -GAn sfat-fiili de bandaki g-/- sesi dolaysyla tasniflerde kullanlmtr.

Trk Lehelerinin Ses zelliklerine Gre Tasnifi

Bu zelliklere gre Trk lehe gruplar ve ses zellikleri yle sralanabilir:

32

ada Trk Yaz Dilleri-I

Uzak Lehe Gruplar I. r Grubu (r-z, l-, s-y) (uva). II. t Grubu (t-d, s-y) (Yakut). Yakn Lehe Gruplar I. d Grubu (adak , tai, taili, kalian (Sayan) II. z Grubu (azak, tai, taili, kalian (Abakan) III. tav Grubu (ayak, tav, tavl, kalian (Kuzey) IV. tail Grubu (adak, tai, tail, kalian (Tom) V. taili Grubu (ayak, tai, taili, kalian (Dou) VI. dal Grubu (ayak, da, dal, kalan (Gney) Yukardaki tasnifin VI. maddesinde yer alan, (ayak, da, dal, kalan szcklerinde hangi ses olaylar vardr?

Trk Leheleri zerine Yaplan Tasnif almalar

1. Kgrl MAHMD, Dvn Lgtit-Trk (1072-1074). 2. Christoph Johann ADELUNG , Mithridates, I, 1806. 3. Friedrich ADELUNG, Uebersicht aller bekannten Sprachen undihrer Dialecte, s. 32-35. 4. H. J. KLAPROTH, Asia polyglotta, Paris, 1823. 5. Adriano BALB, Atlas etnoghraphique du globe, Paris, 1826. 6. Wilhelm Fredrik PALMBLAD, Geographische und statistiche Ephemeriden, 1827, XIX, 225-240. 7. Joseph von HAMMER, I. Bibliotheca italiana, 1825 (Decembra), s. 364-365; II. Wiener Jahrbcher der literatur, 1827, XXXVIII, s. 16-17; III. ayn eser, 1836, LXXVI, s. 189-191. 8. lya Nikolayavi BEREZN (E. Berezine), Recherches sur les dialectes musulmans. I. Systeme des dialectes turcs, Kazan, 1848, 95 s. Ayr basm halinde kan bu eserin ayn isim altnda yaynlanan asl iin bk. Uenya zapiski izdav. imperatorskim kazanskim universitetom, 1849, Kazan, 1948. 9. Wilhelm RADLOFF, Phonetik der nrdlichen Trksprachen, Leipzig, 1882-1883, II, s. 280-291, Cap. XVIII: Classification der Trkdialecte nach den phonetischen Erscheinungen. 10. Hermann VAMBERY (Armin Bamberger), Das Trkenvolk in seninen ethnologischen und etnographischen Beziehungen, Leipzig, 1885. 11. Nikolay Fedorovi KATANOV, Etnografieskiy obzor turetsko-tatarskih plemen. Vstupitelnaya lektsiya v kurs obrozeniya turetsko-tatarskih plemen, proitannaya v imparatorskom Universitete 29 yanvarya 1894 goda. Uebnya zapiski mpr. Kazansk. Universiteta, god LXI, kniga 3, May-yun, Kazan, 1894, s. 186-206. 12. N. A. ARSTOV, Zametki ob etnieskom sostave trkskih plemen Jivaya starina I, 1896, s. 452-456. 13. Leon CAHUN Introduction a lhistorie de lAsie, 1896, s. 34-35. 14. Fedor Evgenevi KOR, Klassifikatsiya turetskih plemen po yazkam. Etnografieskoe obrozenie, kn, 84-85, Moskva, 1910. 15. G. J. RAMSTEDT, Tietosanakirja, IX, 2039-2040, 1917; Iso Tietosanakirja, XIV, 295-296 ve ayn eser, IX, 1938. 16. Julius NEMETH, Trkische Grammatik. Sammlung Gschen, Berlin-Leipzig, 1917.

2. nite - Trk Leheleri ve Tasnifi

33

17. A. SAMAYLOV, Nekotore dopolneniya k klassifikatsii turetskih yazkov. Petrograd, 1922; alm. hulsas iin bk. R. Rachmati, Zur Klassifikation der TrkSprachen. Ungarische Jahrbcher, IX, 32-324. 18. Vasiliy Aleksevi BOGORODTSKY, zvestsiya Vsetatarskogo Tsentr. spol. Komiteta Sovetov, 1921, Nr. 237, 239; Vvedenie v tyurko-tatarskoe Yazkoznanie, I. Ksm, Kazan 1922; Vvedenie v tatarskoe yazkoznanie v svyazi drugimi tyurkskimi yazkami, Kazan 1934. 19. Cemal VELD, Trk-Tatar tillerini yazm. Bizni Yul II, 1 (13), Kazan 1923, s. 22-27. 20. Bekir OBANZADE, Trk-Tatar dialektolojisi (Giri). Bak 1927. 21. Lajos LGET (bk. Barczi Geza, Magyar szofejt szotar, Budapest, 1941). 22. Martti RASANEN, Materialien zur Lautgeschichte Trkischen Sprachen. Studia Orientalia, edidit Sosietas Orientalis Fennica, XV, Helsinki, 1949, s. 26-31. 23. N. A. BASKAKOV, K voprosu o klassifikatsii turkskih yazkov. zvest. Akad. Nauk SSSR, otd. Literatur i yazka, 1952, XI, 2, s. 121-134; Tyurkskie yazki. nstitut yazkoznaniya, Moskva 1960, s. 223-228; Vvedenie v izuenie Tyurskih yazkov. zdatelstvo Vsaya kola, Moskva 1962. 24. Reid Rahmeti Arat, Trk ivelerinin tasnifi. Trkiyat Mecmuas X, stanbul 1953, s. 59-139. 25. Johannes BENZNG ve Karl Heinrich MENGES Fundamenta I, 1959, s. 5-10. 26. Talat TEKN, Trk dil ve diyalektlerinin yeni bir tasnifi, Erdem ( Ocak-1989), S. 13, s. 141-168

Trk Leheleri zerine Yaplan Tasnif almalarndan rnekler


Wilhelm Radloffun Tasnifi
I. Dou iveleri 1. Asl Altay iveleri: a) Altay ivesi, b) Telet ivesi. 2. Baraba ivesi. 3. Kuzey Altay iveleri: a) Lebed ivesi, b) or ivesi. 4. Abakan iveleri: a) Asl Abakan iveleri (Sagay, Koybal, Kaa), b) Ys ve Kzl ivesi, 5. Kerik (olm) ivesi. 6. Soyon ivesi. 7. Karagas ivesi. 8. Uygur ivesi. II. Bat iveleri: 1. Krgz iveleri: a) Kara-Krgz ivesi, b) Kazak-Krgz ivesi, c) Kara-Kalpak ivesi. 2. rti iveleri: a) Tural ivesi, b) Krdak ivesi, c) Tobol ve Tmen iveleri.

34

ada Trk Yaz Dilleri-I

3. Bakrt ivesi: a) Ova Bakrt ivesi, b) Da Bakrt ivesi. 4. Volga veya Dou Rusya iveleri: a) Mier ivesi, b) Kama ivesi, c) Simbir ivesi, d) Kazan ivesi, e) Belebey ivesi, f) Kasm ivesi. III. Orta Asya iveleri: 1. Taran ivesi. 2. Hami ivesi. 3. Aksu ivesi. 4. Kagar ivesi. 5. aatay iveleri: a) Kuzey Sart ivesi, b) Kokand ivesi, c) Zerefan ovas ivesi, d) Buhara ivesi, e) Hive ivesi. IV. Gney iveleri: 1. Trkmen ivesi. 2. Azerbaycan ivesi. 3. Kafkasya iveleri. 4. Anadolu iveleri: a) Hdavendigr ivesi, b) Karaman ivesi. 5. Krm ivesi. 6. Osmanl ivesi.

G. J. Ramstedtin Tasnifi
I (A). uva dili (tu<tai) II (B). Yakut dili (ta<ta<tai) III(C). Kuzey Grubu 1. d- blm (ta) 1. Urenhay, Soyot. 2. Karagas 2. z- blm 3. Koybal, or. 4. olm. 3. y- blm (to veya tu<ta) 5. Baraba 6. Altay (Altay Kalmklar, Telet, Lebed, Kumand)

2. nite - Trk Leheleri ve Tasnifi

35

IV(D). Dou Grubu (y<d, ta) 1. Sart (Buhra, Hive) 2. Dou Trkistan (Yrkend, Kgr, Turfan, Hami, Taran, aatay) V(F). Gney Grubu (da ve da<ta) 1. Trkmen (Trkmenistan, Stavropol) 2. Trk veya Osmanl

Samoyloviin Tasnifi
I. R- Grubu (Bulgar) Bu grubun hususiyetleri unlardr: 1. r<z (talar<toouz); 2. r<z<d (ura<adao); 3. pul->bol-; 4. -v, -<- (tav~ tu<ta); 5. -< ; 6. -<i- (yulne<oalian). Bu gruba u iveler dahildir: a. Eskilerden : Bulgar, 1. Volga Bulgarlar, 2. Tuna Bulgarlar. b. Bugnklerden: uva. II. D- Grubu (Uygur, Kuzeybat) Bu grubun hususiyetleri unlardr: 1. z (toouz), 2. d (adao), 3. bol-, 4. -i (taili), 5. i- (oalian). d sesinin deiik ekillerine (d, t, z) gre, bu grup blme ayrlr ve bunlara dahil iveler unlardr: A. d- blm a. Eskilerden : 1. Orhun, 2. Uygur. b. Bugnklerden: 1. Soyon (Soyot ve Urenhay), 2. Karagas, 3. Salar. B. t- blm Yakut C. z- blm 1. Sar Uygur, 2. Kamasin, 3. Koybal, 4. Sagay, 5. Kaa, 6. Beltir, 7. or, 8. Kzl, 9. Kerik.

36

ada Trk Yaz Dilleri-I

III. Tav- Grubu (Kpak, Kuzeybat) Bu grubun hususiyetleri unlardr: 1. z (toouz), 2. y<d (ayao <adao), 3. bol-, 4. -v<-i (tav<tai), 5. -<-i (tavl<tavli), 6. g- (oalian). Bu gruba u iveler dahildir: a. Eskilerden : Kpak b. Bugnklerden: 1. Altay, 2. Telet, 3. Kumand, 4. Krgz, 5. Kumuk, 6. Karaay, 7. Balkar, 8. Tobol, 9. Baraba, 10. Rusya iveleri, 11. Mier, 12. Bakrt, 13. Krm (Gney sahili hari), 14. Karaim (Osmanllam olanlar hari), 15 Nogay, 16. Kazak. Bu gruba dahil iveler, birbirlerine olan yaknlklarna gre, u blmlerde toplanabilir: 1. Mool devrinden nceki iveler: a. 1. Altay, 2. Telet, 3. Krgz. b. 1. Kumk, 2. Karaay, 3. Balkar, 4. Karaim, 5. Tatar. 2. Mool devrinden sonraki iveler: 1. Kazak, 2. Nogay. IV. Tailo - Grubu (aatay, Gneydou) Bu grubun hususiyetleri unlardr: 1. z (toouz), 2. y<d (ayao <adao), 3. bol-, 4. -i (tai), 5. -o <-i (tailo <taili), 6. g- (oalian).

2. nite - Trk Leheleri ve Tasnifi

37

Bu gruba u iveler dahildir: a. Eskilerden : aatay b. Bugnklerden : 1. Dou Trkistan iveleri (Sar Uygur ve Salar iveleri hari); 2. Bat Trkistan iveleri (Hive Sart az hari); 3. zbek (Fergana, Takent, Semerkand ve Buhara). V. Tagl- Grubu (Kpak-Trkmen, Orta) Bu grubun hususiyetleri unlardr: 1. z (toouz), 2. y<d (ayao <adao), 3. bol-, 4. - i (tai), 5. - <-i (tail<taili), 6. g- (oalian). Bu gruba u iveler dahildir: a. Tomsk vilyeti: 1. olm, 2. Aba, 3. ernevo. b. Gneybat grubu hususiyetleri ile kark olanlar: 4. zbek (Hive), 5. Sart (Hive). IV. ve V. gruplar birletirilerek, birbirinden farkl iveler ayr blmler halinde de sralanabilir. VI. ol- Grubu (Trkmen, Gneybat) Bu grubun hususiyetleri unlardr: 1. z (doouz), 2. y<d (ayao <adao), 3. ol-, 4. -i (dai<tai), 5. - <-i (dail<taili), 6. g- (oalan). Bu gruba u iveler dahildir: 1. Hive Cumhuriyeti ahalisi, 2. Buhr Cumhuriyeti ahalisi, 3. Afganistan Trkistan, 4. Trkmenistan Cumhuriyeti, 5. ran (Azerbaycan, Esterbd, Horasan vb.), 6. Azerbaycan Cumhuriyeti, 7. Ermenistan Cumhuriyeti, 8. Grcistan Cumhuriyeti, 9. Anadolu, 10. Suriye (Kuzey ksm), 11. stanbul ve civar, 12. Balkan Yarmadas, 13. Besarabya, 14. Krm (Gney sahili), 15. Trkmen (Stavropol = Kuzey Kafkasya, Astrhan).

38

ada Trk Yaz Dilleri-I

N. A. Baskakovun Tasnifi

TRK DLLERNN BATI HUN DALI


I. Bulgar Grubu a. Eskilerden : 1. Bulgar, 2. Hazar. 3. uva.

b. Bugnklerden : II. Ouz Grubu 1. Ouz-Trkmen blm : a. Eskilerden : b. Bugnklerden : 2. Ouz-Bulgar blm : a. Eskilerden : b. Bugnklerden 3. Ouz-Seluk blm: a. Eskilerden b. Bugnklerden : : :

1. Ouz (X.-XI. asrlar; Mahmd Kgr). 2. Trkmen, 3. Truhmen. 1. Peenek, 2.Uz. 3.Gagauz. 1. Seluk, 2. Eski Osmanl, 3. Azeri, 4. Trk (Osmanl).

III. Kpak Grubu 1. Kpak-Bulgar blm: a. Eskilerden : b. Bugnklerden :

1. Altn-Ordu (Bat), 2. Tatar (Kasm, Mier vb.), 3. Bakrt. 2. Kpak-Ouz (Uz-Polovets) blm: a. Eskilerden : 1. Polovets (Mool devrinden nce ve sonra=Kpak, Kuman). b. Bugnklerden : 2. Karaim, 3. Kumuk. 3. Kpak-Nogay blm: b. Bugnklerden : 1. Nogay, 2. Kara-Kalpak, 3. Kazak. IV. Karluk Grubu 1. Karluk-Uygur blm: Eskilerden: 1. Kara-Hanllar Devleti Trk dili (Dvn Lgtit-Trk, Kutadgu Bilig), 2. Kara-Hanllar devrinden sonraki Trk dili (Hbetl-Hakyk, Ksasl-Enbiy). 2. Karluk-Harzem blm: a. Eskilerden 1. Karluk-Harzem (Ahmed Yesev, Dvn- Hikmet vb.), 2. Altn-Ordu (Dou; Muhabbet-nme vb)., 3. Eski zbek. b. Bugnklerden: 4. zbek (Kpak iveleri hari), 5. Uygur (yeni, btn iveleri ve bunlar arasnda Salar ve Hoton).

2. nite - Trk Leheleri ve Tasnifi

39

TRK DLLERNN DOU HUN DALI

I. Uygur Grubu 1. Uygur-Tukyu blm: a. Eskilerden: 1. Orhun bidelerinin eski Ouz dili (= Tukyu), 2. Eski Uygur. b. Bugnklerden: 3.Tuva, (= Urenhay, Soyot, Soyon), 4. Karagas (Tofa). 2. Yakut blm: Bugnklerden: 1. Hakas (btn iveleri), 2. Kamas, 3. Kerik, 4. or, 5. Altay dilinin iml iveleri (Tuba, alkanduu, Kumand), 6. Sar Uygur. II. Krgz-Kpak Grubu Bugnklerden: 1. Krgz, 2. Altay (Altay, Telet, Telengit iveleri).

40

ada Trk Yaz Dilleri-I

zet
1

Trk Lehelerinin oluumunu ve geliimini anlatmak Wilhelm Radloff bata olmak zere, Lazar Budagov, P. M. Melioransky ve J. Nmeth gibi yabanc kkenli Trkologlar Trk dilinin kollar iin lehe karlnda dialekt ya da nareie terimlerini kullanmlardr. Bolevik htilali ve Radloff un lmnden sonra Rus Trkologlar lehe (nareie/dialekt) terimi yerine dil anlamna gelen yazk terimini kullanmaya balam ve Trk dilinin her bir kolu ayr bir dil olarak deerlendirilmeye alnmtr. Bu kullanm daha sonra Avrupal Trkologlarca da benimsenmi ve Trk dilleri (Fr. Langues Turques, ng. Turkic Languages) terimi ortaya kmtr. Gnmzde, ngilizcede Turkish kelimesi Trkiye Trkesini, Turcic ise btn Trk dillerini karlamak iin kullanlmaktadr. R. R. Arat ise uvaa ve Yakuta iin lehe, dier kollar iin ive terimini tercih etmitir. Bu kollarn tm iin lehe terimini kullananlar da vardr. Son zamanlarda lehe yerine, uzak lehe, ive yerine de yakn lehe terimlerinin kullanldn da gryoruz. uva ve Yakut leheleri dnda kalan Trk dili, VII. yzyldan XIII. yzyla kadar tek yaz dili hlinde yaamtr. Ancak bu tek yaz dili, farkl azlarn yokluu anlamna gelmez. Gktrk devletinin bnyesinde otuza yakn Trk boyu vard. Bu boylarn her birinin kendi zel adlar da bulunuyordu. Trk boyunun 552 tarihinde kurduu devletin hkimiyetini kabul eden Trk dilli boylar, siyasi ve birletirici bir zellii olan Trk ad etrafnda bir araya gelmi ve zamanla bunu ortak bir ad olarak benimsemilerdir. Gler, savalar ve dier siyasi-sosyal olaylar sonucunda corafya deitiren ve birbirlerinden uzaklaan Trk boylar, kendi hkimiyet blgelerinde, kendi az zelliklerine dayal yaz dilleri oluturmaya balamlardr. slamiyetin kabul dolaysyla dil ve kltrde meydana gelen byk deimeler, yeni alfabe ve karlalan farkl kltr evreleri gibi d etkenler, dilin iyapsndaki baz kk farkllklar destekleyerek onlar yaz diline doru hazrlamtr. Bu arada her boy kendi az zelliklerini gelitirirken, dier boylara ait zellikleri de yava yava terk etmitir. Bylece farkllaan kollar yaz diline hazr hle gelmi ve yaz dili olmulardr. Dilin d tarihi ile ilgili olmakla birlikte baz blgesel etkiler, boy farkllklar, tarih, siyas ve kltrel faktrler de eklenince leheler oluup gelimi ve yaz dili durumuna gelmilerdir. XIX-XX. yzyla kadar, kendi tabi izgisinde oluup gelien te-

mel yaz dili kolu mevcut iken Sovyetler Birliinin takip ettii bl-parala-ynet siyaseti ile bu say, gnmzde yirmiyi amtr. Sovyet ynetimi kendi temel felsefesine aykr olarak Trk boylar arasnda mikro milliyetilii tevik etmi ve boylarn azlarn yaz dili durumuna getirmitir. Trk Lehelerinin tasnif kriterlerini ve balangcndan bugne kadar yaplm belli bal Trk Leheleri tasniflerini sralamak Trk lehelerinin tasnifi, Trklk bilgisinin nemli sorunlarndan biridir. Bu sorun bugne kadar btnyle zlebilmi deildir. Birletirmeden ok ayrma dncesiyle yola kan, ortaklklardan ok farkllklar ne karan bak alaryla, bu sorunun zlmesi mmkn deildir.Trk boylar ve leheleri arasndaki karma ve geimeler dolaysyla, leheleri btnyle birbirinden ayrmak da olduka zordur. Trk leheleri ile ilgili ilk eser, Kgrl Mahmdun Dvn Lgtit-Trkdr. Kgrldan sonra Trk lehelerinin tasnifinden topluca bahseden kii . N. Berezin (1848) olmutur. Daha sonra birok Avrupal ve Rus Trkolog, Trk lehelerini tasnif etmeye almtr. Bunlarn en nemlileri, Radloff, Kor, Samoylovi, Rsnen ve Baskakovdur. Berezin zamannda lehe aratrmalar henz balang devrini yaad iin, asl tasnif almalarn Radloff ile balatmak daha doru olur. Ancak Radloff da balang olduu iin tam ve mkemmel bir tasnif ortaya koyamamtr. Kor, Radloff un tasnifini gelitirmi, Samoylovi ise bu iki gr birletirmi ve lehe gruplarna, onlarn tarih malzemesini ekleyerek, tarih-kavmcoraf adlar ile adlandrmtr. Bogoraditsky ve Rasanen, Samoyloviin ortaya koyduu esaslar daha da gelitirmiler, Kononov ise, tarih ve gnmz metinlerini bir arada inceleyerek, bilinen btn Trk dili malzemesini tasnife tabi tutmutur.Reit Rahmeti Arat, btn bu tasnif denemelerini incelemi ve 1953 ylnda, Trkiyat Mecmuasnda yazd Trk ivelerinin Tasnifi adl uzun makalesinde, dil zellikleri ile birlikte tarih-kavm-coraf esaslar da gz nne alarak nemli bir tasnif ortaya koymutur. Arattan sonra nemli bir tasnif de Talat Tekin tarafndan yaplmtr. Tekin, kendisinden nce yaplm olan tasnifleri deerlendirmi, eksik ynlerini ortaya koyduktan sonra kendi tasnifini vermitir. Tekinin tasnifinde Hala Trkesi, uvaa gibi eski bir lehe olarak kabul edilmekte ve Trk leheleri on iki ana gruba ayrlmaktadr.

2. nite - Trk Leheleri ve Tasnifi

41

Trk lehe gruplarn adlandrmak iin ok deiik tabirler kullanlmtr. Bunlar gruplar hlinde yle zetleyebiliriz: 1. Corafi Ynlere Gre 2. Corafi Adlara Gre 3. Boy Adlarna Gre 4. Dil zelliklerine Gre 5. Tabirlerin Kark Kullanlmasna Gre Trk leheleri ynlere gre yle tasnif edilmektedir: 1. Gneybat Grubu 2. Kuzeybat Grubu 3. Gneydou Grubu 4. Orta Grup 5. Kuzeydou Grubu Bugne kadar yaplan lehe tasniflerinde, tasniflere esas alnan belli bal ses zellikleri unlardr: 1. Asl veya gelime yolu (mesela d>z) ile meydana gelen z sesinin korunmas veya r sesine dnmesi. 2. t ve d sesleri ile d sesinin z veya y eklinde gelimesi. 3. Tek heceli szlerin sonundaki -g/-i sesinin korunmas veya -v (-u) olmas. 4. Birden fazla heceli szlerin sonundaki -g/-i sesinin korunmas veya sedaszlaarak -k/-k olmas yahut dmesi. 5. ekim eklerinin bandaki g-/i- sesinin korunmas veya drlmesi. 6. Kelime bandaki y-/s- seslerinin durumu. 7. ol- ve bol- sz fark da zaman zaman kullanlmakla birlikte bu fiil, tasnifin esasna ait olmayp daha ok, bir tek lehe grubunu karakterize eder. 8. -GAn partisibi (sfat-fiili) de bandaki g-/i- sesi dolaysyla tasniflerde kullanlmtr. Bu zelliklere gre Trk lehe gruplar ve ses zellikleri yle sralanabilir: Uzak Lehe Gruplar I. r Grubu (r-z, l-, s-y) (uva). II. t Grubu (t-d, s-y) (Yakut). Yakn Lehe Gruplar I. d Grubu (adak, tai, taili, kalian (Sayan) II. z Grubu (azak, tai, taili, kalian (Abakan) III. tav Grubu (ayak, tav, tavl, kalian (Kuzey) IV. tail Grubu (adak, tai, tail, kalian (Tom) V. taili Grubu (ayak, tai, taili, kalian (Dou) VI. dal Grubu (ayak, da, dal, kalan (Gney)

42

ada Trk Yaz Dilleri-I

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Trk dilinin uzak lehelerinden biridir? a. Gagavuz Trkesi b. Yakut Trkesi c. Krgz Trkesi d. Uygur Trkesi e. Kazak Trkesi 2. Trk leheleri hakknda bilgi veren ilk eser aadakilerden hangisidir? a. Kutadgu Bilig b. Atebetl-Hakyk c. Dede Korkut d. Orhun Abideleri e. Dvn Lgtit-Trk 3. Aadakilerden hangisi Trk dilinin yakn lehelerinden biri deildir? a. Tatar Trkesi b. zbek Trkesi c. uva Trkesi d. Trkmen Trkesi e. Bakurt Trkesi 4. Aadakilerden hangisi Ouz/Bat grubu Trk lehelerinden biri deildir? a. Trkmen Trkesi b. Altay Trkesi c. Gagavuz Trkesi d. Trkiye Trkesi e. Azerbaycan Trkesi 5. Uygur ve zbek Trkeleri, Trk dilinin hangi kolu iinde yer alr? a. Karluk grubu b. Ouz grubu c. Kpak grubu d. Turan grubu e. ran grubu 6. R. R. Aratn tasnifinde bugnk uvaa hangi ses ile temsil ettirilmitir? a. z b. g c. v d. r e. t 7. Aadakilerden hangisi Trk lehelerinin tasnifine esas olan ses zelliklerinden biri deildir? a. Kelime bandaki y-/s- seslerinin durumu b. t ve d sesleri ile d sesinin z veya y eklinde gelimesi c. Tek heceli szlerin sonundaki -g/- sesinin korunmas veya -v (-u) olmas d. Birden fazla heceli szlerin sonundaki -g/- sesinin korunmas veya sedaszlaarak -k/-k olmas yahut dmesi e. Orta hece nlsnn dmesi 8. Kpak grubu Trk leheleri ynlere gre yaplan tasnife gre hangi yn ad ile temsil edilir? a. Dou/Gneydou b. Kuzey/Kuzeybat c. Gney d. Dou e. Bat/Gneybat 9. Tasnifinde uvaa, Yakuta ve Trkenin yanna drdnc uzak lehe olarak Halaay da koyan dilbilimci kimdir? a. inasi Tekin b. N. Poppe c. R.R. Arat d. Talat Tekin e. W. Radloff 10. A. Samoylovi Trk lehelerini tasnif ederken hangi ltleri dikkate almtr? a. Kavim adlar-yn adlar-ses zellikleri b. Yalnzca kavim adlar c. Corafi ynler-kii adlar d. ehir adlar-da adlar-ses zellikleri e. Ses zellikleri-nl-nsz ilikileri

2. nite - Trk Leheleri ve Tasnifi

43

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. b 2. e 3. c 4. b 5. a Yantnz yanl ise, Trk Lehelerinin Oluumu ve Geliimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, Trk Lehelerinin Oluumu ve Geliimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Trk Lehelerinin Oluumu ve Geliimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, Trk Lehelerinin Oluumu ve Geliimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Trk Lehelerinin Oluumu ve Geliimi ile Trk Lehelerinin Tasnifi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, Trk Lehelerinin Tasnifi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise,Trk Lehelerinin Tasnifine Esas Olan Ses zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Trk Lehelerinin Ynlere Gre Tasnifi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Trk Lehelerinin Tasnifi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, A. Samoyloviin Tasnifi konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Konuma dilleri, seilme, standartlama, yaygnlama ve kabul aamalarndan geerek yaz diline dnr. Bu sre ya dilin doasna uygun olarak doal bir biimde ya da darda ynlendirmelerle yapay olarak olur. Doru olan dilin kendi doal sreci iinde yaz diline dnmesidir. Trk dillerinin nemli bir blm 20 yzyln balarna kadar konuma dili idi. Uzun yllar Batdaki Trkler Trkiye Trkesini (Osmanl Trkesi), Doudaki Trkler, aatay Trkesini yaz dili olarak kullandlar. Sovyetler Birlii dneminde, Trk topluluklarn farkl milletlere dntrme politikasnn bir arac olarak, 20. yzyln balarna kadar sadece konuma dili olan birok Trk lehesi, yapay olarak yaz dili haline getirilmitir. Sra Sizde 2 ayao < adao kelimesinde d > y deimesi vardr. da < ta kelimesinde t > d deimesi vardr. dal < tal kelimesinde (l > l) g sesi dmtr. kalan < kalan kelimesinde (an > an) g sesi dmtr.

6. d 7. e 8. b 9. d 10. a

44

ada Trk Yaz Dilleri-I

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Aksan, D. (2000). En Eski Trkenin zlerinde, Simurg Yay., stanbul. Arat, Reit (1987). Rahmeti, Trk ivelerinin Tasnifi, Makaleler, C.1, TKAE Yay., Ankara Banguolu, T. (1990). Trkenin Grameri, TDK Yay., Ankara 1990. Caferolu, A. (1984). Trk Dili Tarihi, Enderun Kitabevi, stanbul. Dilaar, A. (1957). Trk Lehelerinin Meydana Geliinde Genel Temayllerin Koyulamas ve Krlenmesi, TDAYBelleten, Ankara, s. 83-93. Dnmez, Y. (1997). Trk Dnyasnn Corafyas, Yeni Trkiye, Trk Dnyas zel Says, S. 15, s. 60-72. Ercilasun A. B. (1997). Trk Dnyas zerine ncelemeler, Aka Yay., Ankara. Ercilasun A. B. (2005). Trk Dili Tarihi, Aka Yay., Ankara. Ercilasun, A. B. (Ed.) (2007). Trk Leheleri Grameri, Aka Yay., Ankara. Eren, H. (1988). Trklk Bilimi Szl, TDK Yay., Ankara. Glensoy, T. (2010). Trke El Kitab, Aka Yay., Ankara. Hayit, B. (1988). Trkistan Terimi zerine, TDAD, (53), s. 22-34; Kafesolu, . (1966). Tarihte Trk Ad, Reit Rahmeti Arat in, TKAE Yay., Ankara, s. 306-319. Kafesolu, . (1984). Trk Milli Kltr, tken Yay., stanbul. Kgrl Mahmd (1992). Dvn Lgtit-Trk, (ev. Besim Atalay) C. 1, TDK Yay., Ankara. Korkmaz, Z. (1972). Dvn Lgtit-Trkteki Ouzca zellikler, Trk Dili, Dvn Lgtit -Trk zel Says, (Ekim), S. 253, s. 3-19. Korkmaz, Z. (1975). Eski Trkedeki Ouzca Belirtiler, Bilimsel Bildiriler 1972, Ankara, s. 433-446. Mahmut, E. (1990). Trk Lehelerinin Bugnk Sorunlar Hakknda Baz Dnceler, Milli Kltr, S. 78, s. 21-25. zkan, N. (1997). Trk Dnyas Nfus, Sosyal Yap, Dil, Edebiyat, Geit Yay., Kayseri. Soysal, .- Eren, M. (1977). Trk ncelemeleri Yapan Kurulular, TTK Yay., Ankara Sleyman, O. (1992). Az Ya, (ev. Natk Seferolu, Haz. Prof. Dr. Kamil Veli Nerimanolu, Prof. Dr. Fikret Trkmen, Ar. Gr. Mustafa ner), TDAV Yay., stanbul. Smer, F. (1992). Ouzlar, TDAV Yay., stanbul. Taneri, A. (1983). Trk Kavramnn Gelimesi, A. . Trk nklap Tarihi Enstits Yay., Ankara. Tekin, T. (1989). Trk Dil ve Diyalektlerinin Yeni Bir Tasnifi, Erdem, (Ocak), S. 13, s. 141-168. Thomsen, V. Orhon ve Yenisey Yaztlarnn zm, lk Bildiri, (ev. Vedat Kken), TDK Yay. Ankara 1993, s. 7-8 Togan, A. Z. V. (1981). Umumi Trk Tarihine Giri, Enderun Kitabevi, stanbul. Tuna, O. N. (1979). Altay Dilleri Teorisi, TDAV Yay., stanbul. Tuna, O. N. (1990). Smer ve Trk Dillerinin Tarihi lgisi ile Trk Dilinin Ya Meselesi, TDK Yay, Ankara. Wang, Yuan-Xin (1990). indeki Trk Diyalektleri Aratrma Tarihi, TDK Yay., Ankara. www. efrasiyap.tripod.com Yalnkaya, A. (1997). Trkistan, Tima Yay., stanbul. Yiit, A. (1996). Trk lkeleri ve Trklerin Yaad Blgelerin Corafyas, TSAV Yay., Elaz.

3
Amalarmz

ADA TRK YAZI DLLER-I

Bu niteyi tamamladktan sonra; Azerbaycan adn aklayabilecek, Azerbaycan Trklerinin tarihini aklayabilecek, Azerbaycan Trkesini tanmlayabilecek, Azerbaycan edebiyatn aklayabilecek, Azerbaycan Cumhuriyetinin yerini belirleyebilecek, Azerbaycan Trkesi gramerini snflandrabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Azerbaycan Ad Azerbaycan Tarihi Azerbaycan Trkesi AzerbaycanCumhuriyeti Azerbaycan Trkesi Grameri Ses Bilgisi ekil Bilgisi Kelime Trleri

indekiler
AZERBAYCAN ADI AZERBAYCAN TRKLERNN TARH AZERBAYCAN TRKES AZERBAYCAN EDEBYATI AZERBAYCAN CUMHURYET AZERBAYCAN TRKES GRAMER

ada Trk Yaz Dilleri-I

Azerbaycan Trkesi

Azerbaycan Trkesi
Arap tarihilerinin Arran ve irvan olarak adlandrdklar Azerbaycann ismi, Mehmed Emin Resulzdeye gre Makedonyal skenderin kurduu Yunan-Bahter mparatorluuna kar bamszln ilan eden Satrap Atropetin adndan gelir. Bu isim ilk defa coraf ve siyasi bir terimle Atropetenye ve Atropet olarak anlmtr. Bu kelime Ermenicede Atropatokan, Farsada Aterapata, Arapada Azerbaycan eklini almtr. Ahmet Caferoluna gre, Azerbaycan, Atar ve Patar kelimelerinin birlemesinden meydana gelmitir. Atar Farsada ate, pata ise lke demektir. Birok kii de, Azerbaycan adnn Farsa ate anlamna gelen zer sznden ktna inanr. Bu dnceye gre Azerbaycan ate lkesi demektir. Eski tarihiler bu lkeye Ateler lkesi adn vermilerdir. Adn, yerel petrol kaynaklarnn atelerini besledii saysz Zerdt tapnandan almtr. Arap tarihisi Taber, eitli halk rivayetlerine dayanarak, ibadet edilen atein en bynn burada bulunmasndan dolay bu lkeye Azerbaycan adnn verildiini sylemektedir. Orta a tarihilerine gre, Azerbaycan sz Ssni padiah purun (240-272) zamannda Nuh neslinden olan ve peygamberlik iddiasnda bulunan zerbz adndan alnmtr. XIX. yzyl Azerbaycan tarihisi Abbasgulu Aga Bakhanov ise, bu szn nl halk kahraman Bbekin (IX. yzyl) adndan alndn yazmaktadr. Dr. Cemaleddin Fegihi, Ktip Harezmnin Mifthl-Ulm adl eserine dayanarak Azerbaycan szn yle aklamaktadr: Farsa k ay demek olan zer kelimesine, bd (rzgr) kelimesinin ve nn ekinin getirilmesiyle olumu ve kelime k rzgrnn estii yer anlamna gelmektedir. Kgrl Mahmd, Dvn Lgtit-Trk adl eserinde Azerbaycan szn zerbd yani odun (atein) bd ettii yer eklinde aklamtr. Sovyet hkimiyeti zamannda Azerbaycan sznn etimolojik bakmdan incelenmesi konusunda birok fikir ileri srlmtr. E. Demircizade Aturpat szn, A (Allah), tur (ate), pat (ba) eklinde aklayarak, ba ate Tanrs anlamn vermi ve daha sonra bu kelimenin mekn veya lke anlamndaki kan kelimesiyle birleerek Aturpatkan ekline girdiini kaydetmitir. R. Gurban ise, Azerbaycan sznn, eski Az (as) kavim adna er (kii) ve bay (zengin) szlerinin eklenmesiyle trediini ve daha sonra bu birlemeye de, c balaycs ile, an yer-mekn ekinin birlemesiyle kelimenin Az+er+bay+can (Az erlerinin zengin lkesi) ekline dntn belirtmitir. amil Cemidov da Atarpatekan szn esas alarak kelimeyi, Oderpatekan biiminde ele almtr. Yazara gre, od ate demektir. Od kelimesine er- isimden fiil yapma eki getirilmitir. Oder yanmada, alevlenmede olan, snmeyen, ebedi ate anlamn

AZERBAYCAN ADI

48

ada Trk Yaz Dilleri-I

vermektedir. pate kelimesi ise yer, mekn, vatan anlamna gelmektedir. kan ise Farsa okluk bildiren ektir. Bylece Oderpatekan; Od+er+pate+kan eklinden meydana gelmitir. Anlam da odlar yurdu veya snmeyen odlar yurdu demektir. Yazar kelimenin zamanla Azerbaycan ekline dnt grndedir.

AZERBAYCAN TRKLERNN TARH

Azerbaycan, M VIII. yzylda kurulan Manna mparatorluundan gnmze kadar pek ok kavmin denetiminde bulunmu, birok medeniyete beiklik etmi ve byk mcadelelere sahne olmu bir lkedir. 1029lu yllardan sonra Seluklularn Azerbaycana sahip olmasna kadar bu blgede srasyla Urartular, Medler, Persler, Atropatene Krall, Romallar, Ermeniler, Parthlar, Ssniler, Bizans, Emeviler, Abbasiler, irvanahlar, Sacoullar, Revvdler, Sellrler, edddler ve Ahmedliler egemen olmulardr. Bu devletlerin egemenlikleri esnasnda blgeye Trk gleri de olmutur. Azerbaycana ilk Trk gleri M I. yzylda olur. skitler ve Sakalarn byk gleri srasnda Trkler ilk kez gelerek buraya yerleirler. Kpak, Bulgar ve Ouz boylarndan deiik Trk oymaklar bu topraklara yerleirler. Bulgarlar, Hazarlar, Sbirler ve Uygurlar daha sonralar gelip Azerbaycana yerleen Trk boylardr. VII. ve VIII. yzyln sonuna kadar Araplar, birok dou lkesi gibi Azerbaycana da hkim olmulardr. Ancak blge halkn Araplatramadklar gibi, kendileri de o blgede yaayan halk ile kaynaarak erimilerdir. Bunun en gzel delili, Azerbaycandaki baz yer adlardr. Araplarn hkimiyeti srasnda ve ondan nce eitli Trk boylar gelip bu blgeye yerlemitir. MS 395-396 yllarnda Hunlar kalabalk gruplar halinde bu blgelere gelmilerdir. Bu Hun aknlar srasnda Hazarlar da blgeye gelen Trk boylar arasndadr. Hun, Kuan ve Sbirlerin akn ise MS 486ya rastlar. VII. yzylda oluan gler Orta Asyadan batya doru ynelince, Hazarlar ve Sbirleri iterek Azerbaycana gelmelerini salamlardr. VII. yzylda Ouz ve Peenek gleri daha da kalabalklam ve XI. yzylda Seluklular, Azerbaycan Seluklu topraklarna katmlardr. 1086 ylnda Trklerin Azerbaycandaki durumunu belirten Nesev Muhammed bin Ahmed (XIII. yy.): Azerbaycan dzlklerinde, dalarnda ve kalelerinde Trkler ekirge gibi yaylmlard. demektedir. Bu ifadeler, sz konusu tarihlerde Trk nfusunun bu blgedeki kesafetini gstermesi bakmndan nemlidir. X.-XI. yzyllarda Azerbaycana Ouz Trkleri gelmeye balar. Seluk Beyin torunu ar Bey, Azerbaycan alr ve baz Ouz boylarn blgeye yerletirir. Seluklu aknlar sonucunda blge tamamen Trkleir. Alparslann seferi ile 1064 ylnda Azerbaycan kesin biimde Seluklularn eline geer ve Byk Seluklu Devletinin bir eyaleti olur. Byk Seluklulardan sonra Azerbaycan Irak Seluklularnn (1118-1194) ve ldenizliler Hanedannn (1137-1225) idaresine girer. Azerbaycan XII.-XIV. yzyllar arasnda srasyla Moollarn, Harezmahlarn ve Timurlularn hkimiyetine girer. 1222 ylndan itibaren blgeyi ele geiren Moollarn hkimiyeti Timurun lmyle son bulur. Mool istilasndan kurtulduktan sonra srasyla Karakoyunlular (1380-1468) ve Akkoyunlularn (1340-1514) idaresine girer. XVI. yzyln balarnda Akkoyunlular yklnca Azerbaycann tamam Safevlerin eline geer Blge daha sonralar srekli Safevlerle Osmanllarn arasnda el deitirir. 1747 ylnda Ndir hn lmyle Safev Devleti son bulur. 1514ten 1747ye kadar Yavuz Sultan Selim, Knn, IV. Murd, III. Ahmed zamanlarnda Safev Devletiyle srekli savalr ve blge srekli iki devlet arasnda el deitirir. XVIII. yzyln balarndan itibaren blgede Ruslarn etkisi grlmeye balar. Ruslarn Azerbaycan ilk igali 1722 ylnda Ndir h zamannda olmutur. Afar Trklerinden olan Ndir h, 1735te Kuzey ve Gney Azerbaycanda ran hkimiyetini kurmu-

3. nite - Azerbaycan Trkesi

49

tur. 1805ten 1813e kadar blgede Rus-ran mcadelesi yaanm ve sonunda Azerbaycan, 1828 Trkmenay Anlamasyla Aras nehri snr olmak zere, Kuzey ve Gney Azerbaycan olarak ikiye ayrlmtr. Doksan yllk Rus hkimiyetinden sonra 28 Mays 1918de Mehmed Emin Resulzdenin nderliinde Kuzey Azerbaycanda demokratik bir cumhuriyet kurulmutur. Ardndan Osmanl mparatorluu bu devleti tanm ve toprak gvenliini koruma altna almtr. Ancak Mondros Mtarekesiyle Kafkaslar ngilizlere braklr. Ardndan 27 Nisan 1920de Bolevik Ordusu Azerbaycana girer ve 1 Maysta Baky ele geirir. 1922 ylnn Mart aynda Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan cumhuriyetleri Mver-y Kafkas SSC Federasyonunda birletirilir. 6 Temmuz 1923te ise Azerbaycan SSCBye, Azerbaycan SSC adyla dhil edilir.

AZERBAYCAN TRKES

Trkler XIII. yzyla kadar tek bir yaz dili kullanmlardr. XIII. yz yldan itibaren Azerbaycan ve Anadoludaki Trklerin says giderek artm, Harezmde ortaya kan yaz dili Trk kltr merkezini Seluklu Trklerine yaklatrmtr. XIII. yzyl balarnda balayan Mool basks neticesinde buradaki Trkler Anadoluya gelmilerdir. Anadoluya gelen Trkler arasnda edeb dili bilenler vard, ama daha nce buralara yerlemi olan Ouz Trkleri, edeb dilden uzak idiler. Dolaysyla eser veren kiiler yeni bir edeb dil yaratrken Ouz Trkesi ile edeb dili kaynatrdlar. Ayrca Ouzlarn zengin bir szl edebiyata sahip olmas ve bu edebiyatn yazya geirilmesi ihtiyac, Anadolu Seluklularndan sonra kurulan Beyliklerin Trkeyi tevik etmeleri, Azerbaycan ve Anadoluda Ouzcaya dayal yeni bir yaz dilinin olumasn salamtr. Azerbaycan Trkesi, Bat Trkesinin dou sahas iinde yer alan azlar topluluu ve bu saha iinde gelien yaz dilinin addr. Ouzcaya dayal olarak XIII. asrdan gnmze kadar kullanlan Bat Trkesi zamanla Osmanl Trkesi ve Azerbaycan Trkesi olarak iki daireye ayrlr. Dolaysyla Azerbaycan Trkesi Dou Ouzcas, Osmanl Trkesi de Bat Ouzcasdr. Muharrem Ergin, Azerbaycan Trkesinin yaz dili olarak ortaya kn yle deerlendirmektedir: ..Azeri sahas Bat Trkesinin esas yaz dili izgisini tekil eden Osmanl yaz dili izgisinin paralelinden dar kmamtr. ki sahadaki eserler arasnda grlen ufak tefek farklar hep, bir yaz dilinin iki uzak blgesi arasnda grlen mahall ayrlklar erevesinde kalm, Azer ve Osmanl Trkeleri, gnmze kadar hi bir zaman iki ayr yaz dili haline gelmemi, daima ayn yaz dilinin iki ayr dairedeki grnn tekil etmilerdir. Bu iki grn, ayr siyasi idarelere, ayr sosyal evrelere ve ayr kltr merkezlerine bal olan iki sahada, yaz dili disiplininin bugnknden farkl olarak mahall tesirlere ak bulunduu devrelerin tabi bir tezahrnden baka bir ey deildir. Azerbaycan Trkesinin zellikleri XIII-XIV. yzyllarda domaya balar. O dnemlerde Azerbaycan Trkesi Anadolu Trkesiyle i iedir. XII. yzylda Ahmet Yesevde, XIII. yzylda Assalukta Ouzca zellikler saptanr. Nevade ve aatay Trkesinde Azerbaycan Trkesinin izleri grlr. Bu yzyllarda Azeri-Anadolu Trkesi ayrm bulunmaz. Sultan Veledde, Yunusta (XIV. yy.) Azerbaycan Trkesinin zellikleri vardr. XV. yzyldan kalan Dede Korkut, Kad Burhaneddin Divan, Hasanolunun iirleri, Ahmet Haram Destan, Hata, Nesim ve Fuzulnin eserleri hem Anadolu hem de Azerbaycan sahasnn ortak rnleridir. Fuzul ve Habibden sonra Azerbaycan Trkesinin dil zellikleri giderek younlar. Azerbaycan sahas dil corafyas bakmndan Dou Anadolu, Gney Kafkasya ve Kafkas Azerbaycan, ran Azerbaycan Kerkk ve Irak-Suriye Trkleri blgelerini iine alr. XIV. yzyldan itibaren tek bir izgi hlinde gnmze gelen Azerbaycan Trkesi 1828de

50

ada Trk Yaz Dilleri-I

Azerbaycann ikiye ayrlmasyla kesintiye uramtr. Bugn Gney Azerbaycanda Farsa yaz dili durumundadr. Dolaysyla Azerbaycan Trkesinin yaz dili olarak merkezi Kuzey Azerbaycandr. Bugnk Azerbaycan yaz dili ncelikle Bak, Karaba ve Tebriz azlar geni ile Bat Trkesinin oluumuna dayanmaktadr. ireliyef, Azerbaycan edeb dilinin azlarn drt grup etrafnda toplamaktadr. Bu gruplar unlardr: 1. Dou Grubu Azlar: Bu gruba Bak, amah, Guba dialektleri, Mugan grubu ve Lenkeran azlar dhildir. 2. Bat Grubu Azlar: Gazah, Karaba, Gence ve Ayrm az bu grubu oluturur. 3. Kuzey Grubu Azlar: Nuha ve Zagalata-Gah azlarn ierir. 4. Gney Grubu Azlar: Bu gruba da Nahvan, Ordubad, Tebriz ve Yerevan azlar dhildir. Azerbaycanda 1929 ylna kadar Arap alfabesi kullanlmtr. Latin alfabesi 1922 ylnda onaylanm, ancak Arap alfabesi kullanmdan kalkmamtr. 1922-1929 arasnda iki alfabe yan yana kullanlmtr. 1939 ylndan itibaren Azerbaycanda Kiril alfabesi kullanlmaya balanmtr. 1992 ylndan itibaren Latin alfabesi kullanlmaya balanm ve bu alfabe 2001de resmen onaylanmtr.

AZERBAYCAN EDEBYATI

Azerbaycan Edebiyat, Kafkasya, Azerbaycan (Kuzey ve Gney), ran, Irak ve Dou Anadolu (Trkiye) yrelerinde yaayan Trklerin Dou Ouzca olarak tanmlanan Trk lehesiyle oluturduklar bir edebiyattr. Azerbaycan Edebiyat, Trkmen ve aatay (Mterek Orta Asya Trk Edebiyat) edebiyatlar ile Trkiye Trklerinin edebiyatlar arasnda yer alr ve bu Trk edebiyatlarn birbirine balayan bir kpr vazifesi grr. XVII. ve XVIII. yzyllarda Ak Edebiyat sahasnda Kurban, Kren, Tufarkanl Abbas, Mevc, Hasta Kasm, Lezgi Ahmet; klasik edebiyatta Kavsi Tebriz, Sib Tebriz, Niat irvn, Aa Mesih irvn, Sf, Fazl, kir, Mehcr, Molla Penh Vkf gibi airlerin eserlerinde Azerbaycan Trkesi dil zelliklerini younlatrmtr. ok zengin bir szl edebiyata sahib olan Azerbaycan Trklerinin halk destanlar dikkate deerdir. Bunlar ierisinde Varka ve Glah, Ak Garip, Kerem ile Asl, Abbas ve Glgez en nemlileridir. Ayrca Azerbaycan sahasnda halk hikayeleri, fkralar, masallar, efsaneler, bilmeceler olduka nemli yer tutar. Kuruluundan itibaren klasik edebiyatna Arap ve Fars edebiyatnn yn verdii Azerbaycan edebiyat ve kltr XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren eitli ehirlerde kurulan kltr ve sanat ocaklar ile yine bu ehirlerde neredilen gazeteler vastasyla yzn bat medeniyetine dndrr. Glistn, Dvn- Hikmet, Mecma-i uar ve Meclis-i ns gibi kltr ve sanat mahfillerinde toplanan sanatkrlar modern Azerbaycan edebiyatnn temelini atarlar. Modern edebiyatn kurucular arasnda iir dalnda Kasm Beg Zkir, Kuts, Vzh, Hurid Bnu (Natevan) ve Seyyid Azim irvn; hikye ve roman dalnda smail Beg Kutkanl ile Sultan Mecid Ganizde; tiyatro dalnda da Trk Molierei diye nl ve modern Azerbaycan yaz dilinin kurucusu saylan Mirza Fethali Ahundzdenin adlar bata gelir. Azerbaycanda gazetecilik XIX. yzyln ikinci yarsnda balar. Hasan Beg Zerdbnin Ekinci gazetesi, Tifliste kan Ziy, Ziy-y Kafkas, Kekl ve ark- Rus gazeteleri bu dnemin fikir ve sanat hareketlerini ynlendiren nemli yayn organlardr. Tiyatro alannda Ahundzdeyi Necef Beg Vezirli ve Abdurrahim Bey Hakverdi takip eder. Musiki dalnda en byk isim zeyir Hac Beylidir. Hac Beyli Fuzlnin Leyla ve Mecnn mesnevisini, Azerbaycan mill marn ve Nuri Paa kuvvetlerinin Bakye girii zerine Ahmed Cevadn rpnrdn Karadeniz adl iirini bestelemi; ayrca Rstem ve hrab, Asl ve Kerem, ah Abbas, Krolu operalarn ve Azerbaycan Musiki Tarihini yazmtr.

3. nite - Azerbaycan Trkesi

51

1908 Merutiyetinden sonra Trkiyede glenen Trklk akm Azerbaycan edebiyatlar zerinde de etkili olur. Ziya Gkalple ayn fikirleri savunan Hseyinzde Ali Bey, Ahmet Aaolu gibi ahsiyetler karm olduklar Hayat gazetesi ve Fyzat dergisiyle Trklk akmnn nderleri olup Azerbaycan kltr hayatnda derin tesirler brakmlardr. Bunlar iinde Hseyinzde Ali Beyin olduka nemli bir yeri vardr. Azerbaycanda yazd yazlarda Trk dnyasnn ortak yaz dilinin stanbul azna dayanmas gerektiini savunmutur. stanbulda kald sre iinde yakn evresinde ve Ziya Gkalp gibi Trk fikir adamlar arasnda fikirleri ilgiyle karlanan Hseyinzde Ali Bey ayn zamanda Trk kanl, slam imanl ve Frenk kyafetli olalm szleriyle de Ziya Gkalpin Trk milletindenim, slam mmetindenim, Garp medeniyetindenim dsturunun fikri erevesini izerek yazlarnda Trk bir hayat, slam dinine hrmeti esas alarak Avrupa medeniyetinden faydalanmay temel gr alarak savunmutur. Ayn dnemde yaayan ve Mehmet Emin Yurdakul, Tevfik Fikret, Abdulhak Hamid, Rza Tevfik, Ahmet Hikmet Mftolu gibi Trk yazarlarla yakn temaslar olan Ahmed Cevad ve Hseyin Cavid gibi airler olduka nemlidir. Ahmed Cevadn Koma ve Dalga adl iir kitaplar; Hseyin Cavidin de Gemi Gnler, Bahar ebnemleri adl iir kitaplar; Ana, Maral, eyh Senan, eyda, Uurum, blis adl tiyatrolar ve Peygamber, Topal Timur, Kinyaz, Telli Saz, Hayyam adl dramlar olduka nemlidir. 1920li yllardan itibaren sosyalist devir edebiyat balamtr. Bu dnemin air ve yazarlar bir ortak Sovyet ekseninde komnizmi ven eserler vermilerdir. Hseyin Cavid, Samed Vurgun, Resul Rza, Mikail Mfik, Sleyman Rstem, Memmed Rehim, Ehmet Cemil ve Osman Sarvelli Azerbaycan Trk iirinde iirin gemii ile bu gn arasndaki kpry temsil eder. Bu dnemden sonra edeb sahneye kan Bahtiyar Vahapzade, Nebi Hezri, Vakf Samedolu, slam Seferli, Hseyin Arif, Eli Kerim, Gasm Gasmzde, Gabil ve Eliaa Krayl gibi isimler, son dnem Azerbaycan Edebiyatnn nc airleridir. Bunlar arasnda eserleri Trkiyede de bilinen ve Trkiye sevgisine yer veren Bahtiyar Vahapzde ve Nebi Hezri olduka nemli yer tutar. ada Azerbaycan iirinde en ok ilenen temalar Azerbaycan, tarih, dil, tabiat gibi konulardr. Son yllarda yaanan mill varlk mcadelesi ve katliamlar da iirde geni yer tutmaktadr. ekilde bat, muhtevada dou gelenei ve Azerbaycan masal tefekkrnn cazibeli zemininde gelien hikye ve roman tr de Azerbaycan edebiyatnda nemli bir yere sahiptir. Azerbaycan hikye ve romanclnda; Celil Memmedguluzde, Neriman Nerimanov, Sleyman Sani Ahundov, Seyit Hseyin, Eli Veliyev, Mirza brahimov, lyas Efendiyev bata gelen isimlerdir. Azerbaycan hikye ve romanlarnda kadn haklar, eitlik, kahramanlk, sava yllar ve savan getirdii felaketler etkili bir ekilde ilenmitir. Hemen hemen her alanda ok sayda eser verilen ve olduka ilenen Azerbaycan Trkesi, bugn olduka gelimi bir edeb dil hline gelmitir.

Azerbaycan, Kafkasyann en kurak kesimi olan Orta ve Aa Kura havzas ile Byk Kafkas Dalarnn gneydousu ve Kk Kafkas Dalarnn kuzeydousunda yer alr. lke topraklar kuzeyden Rusya Federasyonuna bal Dastan zerk Cumhuriyeti, kuzeybatdan Grcistan, batdan Ermenistan, gneybatdan Trkiye (18 km) ve g2 neyden ran ile evrilidir. Kuzey Azerbaycann toplam yzlm 86.000 km dir. Gney 2 Azerbaycann yzlm ise 114.240 km dir. Her ikisinin toplam yzlm 200.480 2 km dir. 2009 yl saymna gre Kuzey Azerbaycann nfusu 8.922.000dr. randa ise 25 milyonu akn Azerbaycan Trknn yaad tahmin edilmektedir. Kuzey Azerbaycann

AZERBAYCAN CUMHURYET

52

ada Trk Yaz Dilleri-I

Gney Azerbaycana gre nfus younluu daha fazladr. Kuzey Azerbaycanda kilometre kareye 100, Gney Azerbaycanda ise 60 kii dmektedir. Bu durumun sebebi Kuzey Azerbaycann petrole dayal sanayisidir. Azerbaycan genel olarak karasal subtropikal iklim kuanda yer alr. Fakat lkenin deiik kesimlerinde farkl iklim zellikleri grlr. Kura-Aras ovalarnda scak ve kurak bir iklim yer alrken, gneydouda Lenkeran yresinde nemli ve lman Kafkas Dalarnn yksek kesimlerinde ise souk ve tundra iklimi grlmektedir. Hazar Denizi kys ve Kura-Aras ovalar, l ve kurak saha bitkileriyle kaplyken; Byk ve Kk Kafkaslar ile Tal dalarnn nemli bir ksm ormanlarla rtl, bu dalarn yksek kesimleri ise subalpin ve alpin bitkilerle kapldr. Daha nce SSCBye bal olan Azerbaycan 30 Austos 1991de bamsz bir cumhuriyet olarak kurulmutur. Azerbaycan idar ve mlk olarak Bak, Gence, Zakatala vilayetleriyle Nahcvan ve Karaba zerk blgelerinden meydana gelir. 8.202.500 kiiden oluan Azerbaycan nfusunun % 83n Azerbaycan Trkleri oluturur. Tatar, Meshet, Avar ve dier Trklerle birlikte nfusun % 90 Trktr. Nfusun % 3.9unu oluturan Ruslardan baka, az da olsa Ermeni, Ukraynal, Yahudi, Grc ve Lezgi bulunmaktadr. Azerbaycanda % 65 orannda sulu tarm yaplmaktadr. Pamuk, ttn ve ipekilik nemli yer tutar. nemli lde buday, avdar, msr ve pirin ekilir. Sebze ve meyve retiminde de nemli bir lkedir. Dnyaca mehur olan havyar retiminin % 80ini Azerbaycan Hazar denizindeki Mersin balndan karlmaktadr. Olduka nemli bir zm ve arap reticisi olan Azerbaycann 1.038.800 ha. orman varl bulunmaktadr. Yeralt ve yerst kaynaklar ynnden Azerbaycan, Trk lkeleri ierisinde en zengin olanlarndan biridir. Bak civarndaki petrol retimi BDT lkelerinin petrol retiminin % 10unu oluturur. Petrolden baka doal gaz, demir, bakr, kurun, kkrt, inko, kobalt ve tuz dier yeralt zenginlikleridir. Elektrik ve termo-elektrik santrallerinin yaygn olduu Azerbaycanda sanayinin yarsn gda, tekstil ve giyim eyalar; geri kalann da petrole dayal sanayi oluturmaktadr.

AZERBAYCAN TRKES GRAMER Ses Bilgisi


nller
Azerbaycan Trkesinde 9 nl bulunmaktadr: a, e, , , i, o, , u, . Trkiye Trkesinden farkl olarak iki tane e nls vardr. Azerbaycan alfabesinde F ile gsterilen e Trkiye Trkesindeki eden daha geni ve ak sylenir. E e ile gsterilen nl ise Trkiye Trkesindeki eden daha dar ve kapal olup e ile i aras kapal e () sesidir. Kapal e () sesi kelimelerin yalnzca ilk hecesinde bulunur: v (ev), yrde (yerde), itmedim (iitmedim), svir (seviyor), kit (geit). Azerbaycan Trkesindeki nlleri yle bir tabloyla gsterebiliriz.
Tablo 3.1

Azerbaycan Trkesinde nller

dz geni kaln ince a e,

dz dar i

yuvarlak geni o

yuvarlak dar u

3. nite - Azerbaycan Trkesi

53

nl Uyumlar

1. Byk nl Uyumu Byk nl uyumu, yaln veya eklerle uzatlm Trke kelimelerde, ilk hecede bulunan nlnn tad kalnlk-incelik niteliinin dier hecelerde de devam etmesi kuraldr. Azerbaycan Trkesinde byk nl uyumu olduka salamdr: oxuram (okurum), gurguuml (kurunlu), gavalyub (kovalayp), tifil (tfl), czx (izgi), nderip (evirmi). Arapa, Farsa gibi dillerden alnan kelimelerin birou nl uyumuna uydurulmutur: baa (bahe), frset (frsat), mgeddes (mukaddes), Eli (Ali), esker (asker). Azerbaycan Trkesinde kelime banda bulunan lar iye dnt iin baz kelimelerde uyum bozulur: ilan (ylan), ildrm (yldrm), ig (k). Trkiye Trkesinde olduu gibi baz alnt kelimelerde ve birleik kelimelerde uyum yoktur: universitet (niversite), klassik (klasik), mvcudat (mevcudat), kefalet, edebiyyat (edebiyat). 2. Kk nl Uyumu Kk nl uyumu, Trke kelimelerin ilk hecelerindeki nllerin dz veya yuvarlak olularna gre onu takip eden hecelerdeki nllerin, kelimenin ilk hecesi dz nll ise dz, yuvarlak nll ise dar yuvarlak veya geni dz olarak gelmesi kuraldr. Azerbaycan Trkesinde kk nl uyumu salam bir ekilde ilemektedir: bizim, gzel (gzel), yazlr, neme (name), tebiet (tabiat), balayc. Trkiye Trkesinde uyuma girmeyen baz Trke ve yabanc asll kelimeler Azerbaycan Trkesinde uyuma girerler: xorus (horoz), xemir (hamur), amr (amur), govurma (kavurma), govun (kavun) vs. Yabanc kelimelerde bu uyum aranmaz: futbol, termos, termometr (termometre), telefon, pedagog, mumiya (mumya).

nszler
Azerbaycan Trkesinde 23 nsz vardr. Bu nszler unlardr: b, c, , d, f, g, , h, x, j, k, g, l, m, n, p, r, s, , t, v, y, z. nszler iinde sadece x ve sesleri Trkiye Trkesinden farkldr. x nsz grtlaktan kan hrltl hdir. Sadece kaln nllerin yannda bulunan nsz, Trkiye Trkesindeki nsznden daha belirgin ve baskl olarak telaffuz edilir. Trkiye Trkesinde ince nllerin yannda kullanlan ise Azerbaycan Trkesinde daima ydir. Azerbaycan Trkesinde nszlerle lgili zellikler Trkiye Trkesiyle karlatrldnda Azerbaycan Trkesinde kullanlan nszler ile ilgili u zellikleri tespit edebiliriz: 1. Kelime bandaki btn kaln k sesleri, Azerbaycan Trkesinde g olur: gara, galn, garda, gz. Rusadan alnan kelimeler bu kuraln dndadr: kolxoz, kompter (bilgisayar), kafedra (krs). 2. Birden fazla heceli kelimelerin sonundaki btn kaln k sesleri de g olur: torpag, uzag, olarag, aldg, alacag. Ancak g ile yazlan bu tr kelimeler telffuzda xdir: torpax, uzax, olarax, aldx, alacax. 3. Kelime sonunda bulunan k sesi, iki nl arasnda kalnca yye; kaln g ise ye dner: direk-direye, iek-ieyi, bayrag-bayraa. 4. Trkiye Trkesinde d ve t ile balayabilen ekler, Azerbaycan Trkesinde sadece d ile balar: atdr, atdan, gelmidi, yokdur. 5. Kelime ortasnda birbirini takip eden iki tonsuz nszden ikincisi tonlu sylenir: sekkiz yazlr, sekgiz okunur; defter yazlr, defder okunur; seki yazlr, segi okunur. 6. Azerbaycan Trkesinde kelime sonunda b, c, d, g sesleri bulunabilir. Bu durum Arapa ve Farsa kelimelerde olduu gibi baz Trke kelimelerin sonunda da olabilir: kitab, elac (ila), megsed, kend, reng, alb, durub, drd, sd, ac.

54

ada Trk Yaz Dilleri-I

7. Trkiye Trkesinde baz kelimelerin bandaki y sesi Azerbaycan Trkesinde bulunmaz; yden sonraki ise ok defa iye dner: il (yl), ildrm (yldrm), ilan (ylan), itir- (yitir-), ulduz (yldz), uca (yce), zk (yzk), z (yz), rek (yrek). 8. Kelime iinde odan sonra gelen v telffuz edilmez; bunun yerine o uzatlr: ovdar yazlr, dar okunur, dovan yazlr, dan okunur. 9. Azerbaycan Trkesinde baz nlyle balayan kelimelerin banda bir h sesi tremitir: hr- (r-), hrk-(rk-), hr- (r-), hrg (rg), hrmcek (rmcek), hayva (ayva). 10. Baz n ses bler mdir: men (ben), min (bin), muna (buna), moynuz (boynuz). 11. Azeri Trkesinde bol miktarda gme olay grlr: yarpax (yaprak), arvad (avrat), krp (kpr), torpax (toprak), eskik (eksik), skr- (ksr-). 12. Trkiye Trkesinde baz kelimelerin n sesindeki p- Azerbaycan Trkesinde bolur. bi- (pi-), barmag (parmak), bars (pars), bahal (pahal). Baz kelimelerde de Trkiye Trkesindeki n ses b- Azerbaycan Trkesinde p- olur: pez (bez), palg (balk ), ptn (btn), paxlava (baklava). 13. Trke kelimelerin sonundaki -AI ses grubu Azerbaycan Trkesinde -Ov biimine dnmtr: buxov (buka), blv (bilei), buzov (buza), grov (kra). 14. Arapa ve Farsadan Trkiye Trkesine alnan kelimelerde iki nsz arasnda nl tremesi grlrken; Azerbaycan Trkesinde bu kelimeler, ounlukla asl ekillerini korurlar: esr (asr), dvr (devir), zr (zr), hkm (hkm), vaxt (vakit), gvm (kavim), gvs (kavis), esl (asl). nsz Uyumu Kelime ierisinde ve eklenme srasnda kullanlan nszlerin tonluluk-tonsuzluk bakmndan gsterdii uyumdur. Azerbaycan Trkesinde nsz uyumu Trkiye Trkesinde olduu gibi salam deildir. Azerbaycan Trkesinde bildirme eki (-dIr), bulunma hli eki (-dA), ayrlma hli eki (-dAn), grlen gemi zaman eki (-dI), zarf-fiil eki (-Ib) gibi ekler tek ekilli olduu iin bu uyum bozulur: grmd, iden (iten), albdr (alm), rekden (yrekten), gelecekdi, dondurmudur. Alnt kelimelerde bu uyum aranmaz: mbhem (mphem), tesbit (tespit), mctehid (mtehit), tesdig (tasdik), tesbih (tespih), msbet (mspet).

ekil Bilgisi
ekim Ekleri sim ekim Ekleri
1. okluk Eki Trkiye Trkesinde olduu gibi Azerbaycan Trkesinde de okluk eki -lArdr: akirdler (renciler), adamlar, dalar, dereler, kollar, gnler, aylar vs. 2. yelik Ekleri yelik ekleri Trkiye Trkesinde olduu gibidir. Ekleri yle gsterebiliriz:
teklik 1. Kii 2. Kii 3. Kii +(I)m +(I)n +sI,+I okluk +(I)mIz +(I)nIz +lArI,+sI,+I

Tablo 3.2

yelik Ekleri

3. nite - Azerbaycan Trkesi

55

a. Yaln Hl Azerbaycan Trkesinde yaln hl eksizdir. Misir (Msr), gedim (eski), dvr (devir), vaxt (vakit), soyug (souk) vs. b. lgi Hli lgi hli eki nszlerden sonra +In, +Un nllerden sonra ise +nIn ve +nUndur: kitabn, dostun, gelemin (kalemin), krpnn (kprnn), anann, nenenin. c. Ykleme Hli Ykleme hli eki +I ve +nIdir. Trkiye Trkesinden farkl olarak nlyle biten kelimelerden sonra ykleme hli eki +nI eklinde getirilir: alman (elmay), pambg (pamuu), defteri, srcn (srcy), atan (babay), Elini (Aliyi). d. Ynelme Hli Ynelme hli eki nszlerden sonra +A; nllerden sonra da +(y)A eklindedir: denize, eve, mana (arabaya), sehneye (sahneye), ataya (babaya), neneye (anneye), torbaya. e. Bulunma Hli Bulunma hli eki tek ekilli olup +dAdr: Bakda (Bakde), kendde (kentte), Elide (Alide), dada, Hesende (Hasanda), evde. f. Ayrlma Hli Ayrlma hli eki de tek ekilli olup +dAndr: Genceden (Genceden), erden (iirden), fndgdan (fndktan), yazdan, yumurtadan, atadan. Sonu m ve n nszleri ile biten kelimelerden sonra ayrlma hli +dAn diye yazlr ama +nAn diye telaffuz edilir. yazlr sylenir galemden galemnen atamdan atamnan Hesenden Hesennen yalandan yalannan g. Vasta Hli Azerbaycan Trkesinde vasta hli eki ilenin eklemesiyle olumu +(y)lA eklidir: uaglarla (ocuklarla), arabayla, gcle (glkle), menimle (benimle), seninle. h. Eitlik Hli Eitlik hli eki +cAdr. Ekin Trkiye Trkesinden fark tonsuz ekillerinin bulunmamasdr: birce (bir defa, bir kez), tekce (yalnz), mence (benim gibi), dilince (dili gibi), krpece, zorbaca. 4. Aitlik Eki Aitlik eki Trkiye Trkesinde olduu gibi +kidir ve byk nl uyumuna uymayan eklerdendir: menimki (benimki), Tebrizdeki (Tebrizdeki), yoldaki, Hesendeki (Hasandaki), mektepdeki (okuldaki), kitapdaki. 5. Soru Eki Soru ifadesi Azerbaycan Trkesinde daha ok tonlama ve vurgu ile belirtilir. Yine de Trkiye Trkesinde olduu gibi +mI, +mU eki kullanlr. Ayrca Azerbaycan Trkesinde btn ekimlerde soru eki sondadr: geleremmi (gelir miyim), gelmiim mi (gelmi miyim), geliremmi (geliyor muyum), varm (var m), geleceemmi (gelecek miyim), deyilmi (deil mi).

3. Hl Ekleri

atam atan atas atamz atanz atas/atalar

szm szn sz szmz sznz sz/szleri

yolum yolun yolu yolumuz yolunuz yolu/yollar

sam san sa samz sanz sa/salar

56

ada Trk Yaz Dilleri-I

Fiil ekim Ekleri

1. ahs Ekleri Fiil ekimlerinde kullanlan ve ahs gsteren eklerdir. Azerbaycan Trkesindeki ahs ekleri grupta toplanabilir: a. Zamir Kkenli ahs Ekleri teklik okluk 1. Kii -Am -x, -ik, -ux, -k 2. Kii -sAn -sInIz, sIz 3. Kii - -lAr b. yelik Kkenli ahs Ekleri teklik okluk 1. Kii -m -x, -k 2. Kii -n -nIz, -uz, -z, z 3. Kii - -lAr c. Emir ahs Ekleri Emir ekiminde kullanlan ekler ahslara gre deiir: teklik okluk 1. Kii -Im -Ag 2. Kii ___ -In 3. Kii -sIn -sInlAr 2. Zaman ve ekil Ekleri a. Bildirme Kipleri 1. renilen Gemi Zaman Azerbaycan Trkesinde renilen gemi zaman iki ekilde yaplr. Birincisinin eki -mI/mUtr. almam (almm) krmem (grmm) almsan krmsen almdr krmdr almg krmk almsnz krmsnz almlar krmler Olumsuz ekli: almamam (almamm), almamsan, almam; krmemiik, krmemisiniz, krmemiler. kincisi ise -Ib/-Ub ekiyle yaplr. Ancak 1. ahslar bu eki almaz. gelibsen oxuyubsan gelib(dir) oxuyub(dur) gelibsiniz oxuyubsunuz gelib(dir)ler oxuyub(dur)lar Olumsuz ekli: gelmeyibsen (gelmemisin), gelmeyib (gelmemi); oxumaybsnz (okumamsnz), oxumayblar (okumamlar). Azerbaycan Trkesinde -mI, -mU ve -Ib, -Ub ekleriyle yaplan bu ekimler Trkiye Trkesindeki gibi sadece -mI, -mU anlamn vermezler; bu ekler bazen grlen gemi zaman (dI) anlamn da verirler: gelmiem gelmiim veya geldim anlamnda: gelmisen ve gelibsen de gelmisin veya geldin anlamndadr. 2. Grlen (Bilinen) Gemi Zaman Grlen gemi zaman Trkiye Trkesinde olduu gibi -dI ekiyle yaplr. Ekin tonsuz ekli yoktur. bildim oturdum gtdim bildin oturdun gtdin

3. nite - Azerbaycan Trkesi

57

bildi oturdu gtdi bildik oturduk gtdik bildiniz oturdunuz gtdiniz bildiler oturdular gtdiler Olumsuz ekli: bilmedim, bilmedin; oturmad, oturmadg; gtmediniz, gtmediler. 3. imdiki Zaman imdiki zaman eki -r, -Irdir. nlyle biten fiillerden sonra araya -y- nsz gelir : alram (alyorum) grrem (gryorum) oxuyuram (okuyorum) alrsan grrsen oxuyursan alr grr oxuyur alrg grrk oxuyurug alrsnz grrsnz oxuyursunuz alrlar grrler oxuyurlar Olumsuz ekli: imdiki zamann olumsuz ekiminde olumsuzluk eki -mAnn nls ekim srasnda der ve zaman eki ile kaynar: almram (almyorum), almrsan; grmr, grmrk; oxumursunuz, oxumurlar. Azerbaycan Trkesinde de Trkiye Trkesinde olduu gibi -magda/-mekde ile imdiki zaman ifade edilebilir: gelmekdeyem (gelmekteyim) almagdayam (almaktaym) gelmekdesen almagdasan gelmekde(dir) almagda (dr) gelmekdeyik almagdayg gelmekdesiniz almagdasnz gelmekde(dir)ler almagda(dr)lar Olumsuz ekli: gelmemekdeyem (gelmemekteyim), gelmemekdesen, gelmemekde; almamagdayg, almamagdasnz, almamagda(dr)lar. 4. Geni Zaman Geni zaman eki -Ardr. ileyerem (alrm) alaram (alrm) oxuyuram (okurum) ileyersen alarsan oxuyursan ileyer alar oxuyur ileyerik alarg oxuyurug ileyersiniz alarsnz oxuyursunuz ileyerler alarlar oxuyurlar Olumsuz ekli: Geni zamann olumsuz ekiminde birinci ahslarda olumsuzluk eki -mAnn nls ekim srasnda der ve zaman eki ile kaynar: ilemerem (almam), ilemezsen; almaz, almarg (almayz); oxumazsnz, oxumazlar. 5. Gelecek Zaman Gelecek zamann kullanm Trkiye Trkesindeki gibidir. Eki -acag/-ecektir. 1. ahslarda ince nllerden sonra ek geldiinde ekin sonundaki g; yye; kaln sradan nllerden sonra ise g sesi ye dnr. geleceyem (geleceim) yazacaam (yazacam) geleceksen yazacagsan gelecek yazacag geleceyik yazacag geleceksiniz yazacagsnz gelecekler yazacaglar

58

ada Trk Yaz Dilleri-I

Olumsuz ekli: gelmeyeceyem (gelmeyeceim), gelmeyeceksen, gelmeyecek; yazmayacayg, yazmayacagsnz, yazmayacaglar. b. Tasarlama Kipleri 1. art Kipi art kipi Trkiye Trkesinde olduu gibi -sA ekiyle ifade edilir: gelsem oxusam (okusam) gelsen oxusa gelse oxusa gelsek oxusak gelseniz oxusanz gelseler oxusalar Olumsuz ekli: gelmesem, gelmesen, gelmese; oxumasag, oxumasanz, oxumasalar. 2. Gereklilik Kipi Gereklilik ifadesi ekilde yaplr. Birincisi -mAlI ekiyle yaplr: yazmalyam (yazmalym) bilmeliyem (bilmeliyim) yazmalsan bilmelisen yazmal bilmeli yazmalyg bilmeliyik yazmalsnz bilmelisiniz yazmallar bilmeliler Olumsuz ekli: yazmamalyam (yazmamalym), yazmamalsan, yazmamal; bilmemeliyik, bilmemelisiniz, bilmemeliler. Kipin olumsuz ekli ayrca deyil kelimesiyle de yaplabilmektedir: yazmal deyilem (yazmamalym), yazmal deyilsen, yazmal deyil; bilmeli deyilik, bilmeli deyilsiniz, bilmeli deyiller. kincisi -AsI ekiyle yaplr. Azerbaycan Trkesinde buna fiilin lazm formas denir: alasyam (almam lazm) gelesiyem (gelmem lazm) alassan gelesisen alasdr gelesidir alasyg gelesiyik alassnz gelesisiniz alasdrlar gelesidirler Olumsuz ekli: Bu kipin olumsuzu deyil kelimesinin zerine ahs ekleri getirilerek yaplr: alas deyilem (almamam lazm), alas deyilsen, alas deyil; gelesi deyilik, gelesi deyilsiniz, gelesi deyiller. ncs gerek kelimesi ve -A istek ekiyle yaplr. gerek gelem (gelmeliyim) gerek oxuyam (okumalym) gerek gelesen gerek oxuyasan gerek gele gerek oxuya gerek gelek gerek oxuyag gerek gelesiniz gerek oxuyasnz gerek geleler gerek oxuyalar 3. Emir Kipi Emir kipinde her ahsn ayr bir eki vardr. ekimi yledir: alm vurum grm al vur gr alsn vursun grsn alag vurag grek aln vurun grn alsnlar vursunlar grsnler Olumsuz ekli: almaym, alma; vurmasn, vurmayag; grmeyin, grmesinler.

3. nite - Azerbaycan Trkesi

59

4. stek Kipi stek kipinin eki -Adr. nlyle biten fiillerden sonra araya -y- girer: gelem yazam ileyem (alam) gelesen yazasan ileyesen gele yaza ileye gelek yazag ileyek gelesiniz yazasnz ileyesiniz geleler yazalar ileyeler Olumsuz ekli: gelmeyem, gelmeyesen; yazmaya, yazmayag; ilemeyesiniz, ilemeyeler. c. Fiillerin Birleik ekimi Azerbaycan Trkesinde birleik ekim; rivayet, hikye ve art olmak zere eittir. 1. Rivayet Trkiye Trkesinde olduu gibi (-y)mI, -mU ekiyle yaplr. Rivayet eki kimi kiplerin rivayet birleik ekiminde i-mi eklinde eklememi olarak da kullanlmaktadr. renilen Gemi Zamann Rivayeti gelmimiem (gelmimiim) oxumumuam (okumumuum) gelmimisen oxumumusan gelmimi oxumumu gelmimiik oxumumuug gelmimisiniz oxumumusunuz gelmimiler oxumumular imdiki Zamann Rivayeti -r, -Ir ve -mekde/-magda imdiki zaman kip eklerinin zerine rivayet kipi getirilerek oluturulur. -mekde/-magda ekiyle yaplan rivayet ekiminde i-mi eklemeden kullanlr: alrmam (alyormuum) oxumagda imiem (okumaktaymm) alrmsan oxumagda imisen alrm oxumagda imi alrmg oxumagda imiik alrmsnz oxumagda imisiniz alrmlar oxumagda imiler Gelecek Zamann Rivayeti yazacagmam (yazacakmm) bilecekmiem (bilecekmiim) yazacagmsan bilecekmisen yazacagm bilecekmi yazacagmg bilecekmiik yazacagmsnz bilecekmisiniz yazacagmlar bilecekmiler Geni Zamann Rivayeti Geni zaman kipinin rivayet ekiminde i-mi hem eklemi hem de eklememi ekliyle kullanlabilmektedir: bilermiem (bilirmiim)alarmam (alrmm) geler imiem (gelirmiim) bilermisen alarm san geler imisen bilermi bilermi alarm geler imi bilermiik alarmg geler imiik bilermisiniz alarmsnz geler imisiniz bilermiler alarmlar geler imiler art Kipinin Rivayeti art kipinin rivayet ekiminde i-mi hem eklemi hem de eklememi ekliyle kullanlabilmektedir:

60

ada Trk Yaz Dilleri-I

grseymiem (grseymiim) yazsa imiem (yazsaymm) grseymisen yazsa imisen grseymi yazsa imi grseymiik yazsa imiik grseymisiniz yazsa imisiniz grseymiler yazsa imiler Gereklilik Kipinin Rivayeti Rivayet kipi eki -mAlI kipinin zerine gelirken eklemi ve eklememi biimiyle kullanlmaktadr. almalymam (almalymm) yrenmeli imiem (renmeliymiim) almalymsan yrenmeli imisen almalym yrenmeli imi almalymg yrenmeli imiik almalymsnz yrenmeli imisiniz almalymlar yrenmeli imiler Rivayet kipi eki -AsI kipinin zerine gelirken eklemi ve eklememi biimiyle kullanlmaktadr. yazmalymam (yazmalymm) gelesi imiem (gelmeliymiim) yazmalymsan gelesi imisen yazmalym gelesi imi yazmalymg gelesi imiik yazmalymsnz gelesi imisiniz yazmalymlar gelesi imiler stek Kipinin Rivayeti stek kipinin rivayet ekiminde i-mi hem eklemi hem de eklememi ekliyle kullanlabilmektedir: geleymiem (geleymiim) yaza imiem (yazaymm) geleymisen yaza imisen geleymi yaza imi geleymiik yaza imiik geleymisiniz yaza imisiniz geleymiler yaza imiler 2. Hikye Fiilerin hikye ekli -dI ekiyle yaplr. Ek, fiilin zerine hem ayr hem de bitiik gelebilir: alr idi-alrd, alm idi-almd vs. Azerbaycan Trkesinde, Trkiye Trkesinde olduu gibi grlen gemi zaman ve emir kipinin hikye ekimi bulunmaz. renilen Gemi Zamann Hikyesi oxumudum(okumutum) vrmidim (vermitim) oxumudun vrmidin oxumudu vrmidi oxumudug vrmidik oxumudunuz vrmidiniz oxumular vrmidiler imdiki Zamann Hikyesi alrdm (alyordum) yrenirdim (reniyordum) alrdn yrenirdin alrd yrenirdi alrdg yrenirdik alrdnz yrenirdiniz alrdlar yrenirdiler

3. nite - Azerbaycan Trkesi

61

Gelecek Zamann Hikyesi gelecekdim (gelecektim) balayacagdm (balayacaktm) gelecekdin balayacagdn gelecekdi balayacag gelecekdik balayacagdg gelecekdiniz balayacagdnz gelecekdiler balayacaglar Geni Zamann Hikyesi Hikye kipi eki asl fiilin zerine eklemi ve eklememi olarak gelebilmektedir: geler idim (gelirdim) ovunardm (avunurdum) geler idin ovunardn geler idi ovunard geler idik ovunardg geler idiniz ovunardnz geler idiler ovunardlar art Kipinin Hikyesi Hikye kipi eki asl fiilin zerine eklemi ve eklememi olarak gelebilmektedir: alsaydm oxusa idim (okusaydm) alsaydn oxusa idin alsayd oxusa idi alsaydg oxusa idik alsaydnz oxusa idiniz alsaydlar oxusa idiler Gereklilik Kipinin Hikyesi gelmeli idim alas idim (almam lazmd) gelmeli idin alas idin gelmeli idi alas idi gelmeli idik alas idik gelmeli idiniz alas idiniz gelmeli idiler alas idiler stek Kipinin Hikyesi Hikye kipi eki asl fiilin zerine eklemi ve eklememi olarak gelebilmektedir: bileydim ala idim bileydin ala idin bileydi ala idi bileydik ala idik bileydiniz ala idiniz bileydiler ala idiler 3. art art ekimi de -(y)sA ekiyle yaplr. Ayr ve bitiik olabilir: alrsam-alr isem. Azerbaycan Trkesinde, Trkiye Trkesinde olduu gibi emir, istek ve art kipinin art ekimi bulunmaz. renilen Gemi Zamann art almsam gelmisem almsan gelmisen almsa gelmise almsag gelmisek almsanz gelmiseniz almsalar gelmiseler

62

ada Trk Yaz Dilleri-I

Kip ve ahs ekleri yer deitirebilir: almsamsa, almsansa... Grlen Gemi Zamann art yazdsam (yazdysam) geldi isem yazdsan geldi isen yazdsa geldi ise yazdsag geldi isek yazdsanz geldi iseniz yazdsalar geldi iseler imdiki Zamann art yazrsam (yazyorsam) oxuyursam/oxuyur isem (okuyorsam) yazrsan oxuyursan/oxuyur isen yazrsa oxuyursa/oxuyur ise yazrsag oxuyursag/oxuyur isek yazrsanz oxuyursanz/oxuyur iseniz yazrsalar oxuyursalar/oxuyur iseler Gelecek Zamann art geleceksem yazacagsam (yazacaksam) geleceksen yazacagsan gelecekse yazacagsa geleceksek yazacagsag gelecekseniz yazacagsanz gelecekseler yazacagsalar Geni Zamann art alarsam/alar isem (alrsam) gelersem/geler isem (gelirsem) alarsan/alar isen gelersen/geler isen alarsa/alar ise gelerse/geler ise alarsag/alar isek gelersek/geler isek alarsanz/alar iseniz gelerseniz/geler iseniz alarsalar/alar iseler gelerseler/geler iseler Gereklilik Kipinin art bilmeliyemse/bilmeli isem (bilmeliysem) gelesiyemse (gelmem lazmsa) bilmelisense/bilmeli isen gelesisense bilmelise/bilmeli ise gelesiyse bilmeliyikse/bilmeli isek gelesiyikse bilmelisinizse/bilmeli iseniz gelesisinizse bilmelilerse/bilmeli iseler gelesilerse d. mek Fiiliyle Yaplan sim ekimi Azerbaycan Trkesinde Trkiye Trkesinde olduu gibi isim ekiminin; imdiki zaman, renilen gemi zaman, grlen gemi zaman ve art ekli olmak zere drt kipi vardr. 1. imdiki Zaman sim ekiminin imdiki zaman biimi isimlerin zerine zamir kkenli ahs ekleri getirilerek yaplr. telebeyem (renciyim) yaralyam (yaralym) telebesen yaralsan telebedir yaraldr telebeyik yaralyg telebesiniz yaralsnz telebedirler yarallar

3. nite - Azerbaycan Trkesi

63

2. renilen Gemi Zaman renilen gemi zaman ekli -(I)mI eki ile kurulur.
dmenmiem/dmen imiem (dmanmm)

dmenmisen/dmen imisen dmenmi/dmen imi dmenmiik/dmen imiik dmenmisiniz/dmen imisiniz dmenmiler/dmen imiler 3. Grlen Gemi Zaman -(I)dI yardmc fiiliyle yaplr. akird idim (renciydim) akird idin akird idi akird idik akird idiniz akird idiler 4. art gzelsem/gzel isem (gzelsem) gzelsen gzelse gzelsek gzelseniz gzelseler

yalymam (yalymm)

yalymsan yalym yalymg yalymsnz yalymlar

xeste idim (hastaydm) xeste idin xeste idi xeste idik xeste idiniz xeste idiler cavansam/cavan isem (gen isem) cavansan/cavan isen cavansa/cavan ise cavansag/cavan isek cavansanz/cavan iseniz cavansalar/cavan iseler

mellim kelimesini imek fiiliyle imdiki zamana, renilen gemi zamana, grlen gemi zamana ve art kipine gre ekimleyiniz.

Yapm Ekleri
Azerbaycan Trkesinde kullanlan yapm ekleri Trkiye Trkesindeki yapm eklerinden pek farkl deildir. Sadece baz ses farkllklar grlmektedir. 1. simden sim Yapan Ekler sim kk veya gvdelerinden yeni isimler treten eklerdir. +cg,+cik, +cug/+ck: Eklendii kelimeye kltme, sevgi, acma ve pekitirme ifadesi katar: gulacg (kulakk), evcik, oduncug (kk odun), anacg (annecik), yavrucug (yavrucak), uagcg (yavrucak, kk ocuk) +cgaz/+cugaz; +ciyez/+cyez: Sevgi ve kltme ilevi bulunan bir ektir: gucugaz (kuuk, kucaz), uagcgaz (ocukcaz), krpeciyez (ocukcaz, bebecik), bibiciyez (halacaz). +cIl/+cUl: Bir eye dknlk, ballk, benzerlik ifadesi veren sfatlar tretir: lmcl, icil (iine dkn, alkan), yuxucul (uyumay seven, uykucu), ygmcl (derli toplu, toparlayc). +A: Kltme ilevi bulunan Farsa kkenli bir ektir. Tonlu ekli yoktur: meydana (kk meydan), deke (minder), baa (kk bahe), lgete (kk szlk), gazana (kk tencere). +I/+U: Meslek ve ura isimleri bildiren ilek bir ektir. Ekin tonlu ekilleri bulunmaz: kolxozu (kolhozcu), araba (arabac), meei (ormanc), demiri (demirci), ovu (avc), dy (dv), ekini (ifti), zm (bac). +dar: Farsa kkenlidir. Meslek ad yapar veya bir eye dknlk, ballk ifade eder: hesabdar (muhasebeci), dindar, bayragdar (bayraktar), emekdar (emektar).

64

ada Trk Yaz Dilleri-I

+da: Ortaklk, beraberlik ifade eden isimler tretir: vetenda (vatanda), yolda (arkada), srda, meslekda, emekda (i arkada). +gil: Akrabalk adlarna gelerek topluluk, birlik ifadesi verir: halamgil (teyzemler), nenemgil (annemler), daymgil (daymlar), Eligil (Aliler). +(I)mtIl/+(U)mtUl: Renk adlarna gelerek benzerlik, gibilik bildirir: yalmtl (yeilimsi), amtl (beyazms), grmzmtl (krmzms, krmzmtrak), garamtl (siyahms), gymtl (mavimsi). +(I)msov: Renk adlarna gelerek benzerlik, gibilik, yaknlk bildirir: amsov (beyazms), bozumsov (bozumsu), gymsov (mavimsi), sarmsov (sarms). +(I)mtrag/+(U)mtrag: Renk adlarna gelir: sarmtrag (sarmtrak), amtrag (beyazms), gymtra (mavimtrak). +lag/+lek: Daha ok yer isimleri yapar. lek deildir: yaylag (yayla), glag (kla), otlag (otlak), buzlag (buz saklanan yer, buzul), ilek (almay seven, alkan). +lI/+lU: lek eklerdendir. Bir eye, bir yere bal olma gibi ilevleri bulunur: Dastanl, Ordubadl, akll, sedagatli (sadakatli, sadk), rtl, eherli (ehirli), namuslu, tozlu, gcl (gl). +lg, +lik/+lug, +lk: Meslek, yer, topluluk, nesne ad, sfat tretir, soyut adlar yapar: derslik, gzlk, meyvelik, gardalg (kardelik), saflg (saflk), esgerlik (askerlik), belik, heftelik (haftalk), aylg (aylk). +rag/+rek: Kuvvetlendirme, karlatrma ileviyle kullanlr: yaxrag (daha iyi, daha gzel; biraz gzel), gderek (ksack; biraz ksa), agrag (biraz ak; daha ak). +sIz/+sUz: Yokluk bildiren sfatlar tretir: gnahsz, meyvesiz, otsuz, gorxusuz (korkusuz), zsz (yzsz), susuz. +(I)stan/+(U)stan: Farsa bir ektir. lke ve yer bildiren isimler tretir: Mongolustan (Moolistan), zbekistan, glstan (glistan), Tataristan. 2. simden Fiil Yapan Ekler sim kk veya gvdelerinden fiiller treten eklerdir. +A-: Geili ve geisiz fiiller tretir: sana- (say-), gana- (kana-), boa-, dile-, oyna(oyun+a-), yaa-, yala-. +(A)l-: Olma bildiren filler tretir: oxal- (oal-), genel- (genile-), garal- (karar-), dzel- (dzel-, onarl-), sagal- (iyile-), gocal- (ihtiyarla-), ucal- (yksel-), dincel- (dinlen-; rahatla-). +Ar-: Genellikle renk adlarna gelerek olma bildiren fiiller tretir: aar-, gyer- (ger, yeer-; morar-), bozar-, yaar- (yeer-; slan-), otar- (otlat-), suvar- (sula-). +I/+U: lek deildir: bayat- (bayatla-), berki- (sertle-, katla-), turu- (eki-), lengi- (gecik-, geri kal-). +lA-: Geili ve geisiz fiilller treten ilek eklerdendir: yala-, ile-, gizle-, bala-, dile-, gzle-, temizle-, ovla- (avla-), argla- (zayfla-), serinle-, hazrla+lAn- (<+la + n-): dillen-, ruhlan-, agllan- (akllan-), gclen- (glen-), maraglan(meraklan-), gezeblen- (hiddetlen-), alovlan- (alevlen-). +lA- (<+la + -): bedbinle- (karamsar ol-), senayele- (sanayile-), birle-, fikirle(dn-), vidala- (vedala-), sakitle- (sakinle-), kmekle- (yardmla-). 3. Fiilden sim Yapan Ekler Fiil kk veya gvdelerinden isimlen treten eklerdir. -(a)g, -(e)k: Ara gere isimleriyle birlikte vasf zellii bildiren sfatlar tretir: yatag (yatak), darag (tarak), elek, dek, bezek (ss), snag (deneme), rkek, gorxag (korkak), gaag (kaak). -AgAn: Alkanlk veya bir ii ok yapmay ifade eden sfatlar tretir: gaagan (ok hzl koan at), klegen (ok glen, gle), gapaan (sran, dileyen), kseyen (ok ksen), yataan (yatmay ok seven, ok yatan).

3. nite - Azerbaycan Trkesi

65

-cA: lek deildir: dnce, eylence (elence). -cag/+cek: Sfat tretir, ilek deildir: utancag (utanga), erincek (tembel). -gAn: Alkanlk ifade eden isim veya sfatlar tretir: yapgan (yapkan), algan (alkan), ekingen, dyken (dvken), dalagan (kavgac, saldrgan), dangan (konumay seven; hosohbet). -gIn/-gUn, -kIn/-kUn: Sfat treten bir ektir: keskin, tutgun (tutkun), yorgun, kskn, cogun (cokun), ugun (kvlcm), basgn (baskn), gzgn (kzgn), solun (solgun). -gI/-gU/-ki: Bata ara gere olmak zere somut ve soyut kelimeler tretir: silgi, alg, asg (ask), bg (hzar, testere), sevgi, duygu, seki, zg (keski), hrg (rg). -I/-U: Somut ve soyut isimler tretir: l, sanc, gorxu (korku), l, sr, yaz, dou, eki (tart). -(y)IcI/-(y)UcU: sim ve sfat tretir: alc, geici, gurucu (kurucu), satc, baglayc, dinleyici, yandrc (yakc, yakan, ateli), zeherleyici (zehirleyici), goruyucu (koruyucu), keici (geici). -g (-ik, -ug, -k): sim ve sfat treten ilek bir ektir: ag (ak), ezik, skk, soyug (souk), czg (izik), blk, bilik (bilgi), galg (artk, p), grg (krk), yang (yank). -(I)n/-(U)n: sim treten bir ektir: ekin, gelin, axn (akn, cereyan), biin (hasat, bime ii), san (sam). -(I)ntI/-(U)ntU: grnt (krnt), axnt (aknt), knt, tapnt (buluntu), sxnt (sknt), yagnt (yamur), dynt (arpnt), ovuntu (bir eyin ovularak ufalanm paracklar, krnt). -mA: Aslnda sfat-fiili eki olan bu ek, kimi kalc isim ve sfatlar da tretmitir: govurma (kavurma), bulgama (bulama), szme, soyutma (halama et yemei), balama (boha, torba; balama, saz). -tI/-tU: sim ve sfat treten bir ektir: bart, rt, hnkrt (hngrt), ccerti (yetimi), garalt (karart), ggrt (bart). 4. Fiilden Fiil Yapan Ekler -AlA-: lek deildir: eele-, govala- (kovala-), gevele-. -Ar-: Geili fiiller tretir. lek deildir: xar- (kar-), gopar- (kopar-). -dIr-/-dUr: Ettirgen at ekidir: aldr-, gezdir-, grdr-, imdir-, yedir-, atdr- (ulatr-), gldr-, gzdr- (kzdr-, st-), dydr- (dvtr-), pozdur- (sildir-). -gIz-/-gUz-; -xIz-: Ettirgen at ekidir. lek deildir: duruz- (ayaa kaldr-), gorxuz(korkut-), galxz- (kaldr-) -(I)l-/-(U)l-: Edilgen fiiller tretir: yazl-, ekil-, dzl-, yorul-, vurul-, seil-, asl-, dyl- (dvl-), pozul- (bozul), yxl- (ykl-). -(I)n-/-(U)n: Dnl ve edilgen fiiller tretir: yolun-, silin-, sevin-, daran- (taran-), bezen-, grn-, geyin- (giyin-), sylen-, ovlan- (avlan-). -Ir-/-Ur-: Ettirgen fiiller tretir: yatr-, bitir-, uur-, dr-, keir- (geir-), batr-, biir- (piir-), artr-, itir- (yitir-). -Iz-/-Uz-: Yaptrma ve oldurma ifade eder. lek deildir: emiz- (emzir-), douz- (dourmasna yardmc ol-), damz- (damlat-), axz- (akt-). -(I)-/-(U)-: te at ekidir: yaz-, gr-, vuru-, at-, t-, payla-, bl-, syle-, gl-, salamla- (selamla-). -(I)t-/-(U)t-: Ettirgen at ekidir: terpet- (kmldat-, hareket ettir-), gorxut- (korkut-), skrt- (ksrt-), oturt-, yatrt-, agrt- (art-).

66

ada Trk Yaz Dilleri-I

Say ve ahsa bal fiil ekimine girmeyen, fakat ald eklerle fiilin zamanna bal olarak tad kavram sfatlatrdndan kendisinde sfat ve fiil niteliklerini birletiren fiil ekillerini oluturan eklerdir. Azerbaycan Trkesindeki sfat-fiil ekleri, Trkiye Trkesiyle ayn olup sadece baz fonetik farkllklar mevcuttur. -An: imdiki zaman sfat-fiilidir: uan gu, gaan uag (koan ocuk), oxuyan blbl (ten blbl), balayan i, gelen gonag (gelen misafir), oxuyan agird (okuyan renci). -acag/-ecek: Gelecek zaman sfat-fiilidir: gelecek zaman, oxuyacag bala (okuyacak ocuk), ileyecek gol (ileyecek el), oxunacag eser (okunacak eser), geyilecek paltar (giyilecek elbise). -AsI: Gelecek zaman sfat-fiilidir: gelesi adam (gelecek adam), halledilesi i, deyilesi sz (denilecek sz), gelesi gonag (gelecek misafir), grlesi i (grlecek i), tutulas plan (uygulanacak plan). -dg, -dik/-dug, -dk: Gemi zaman sfat-fiilidir: baladm i, oxuduun kitab, grdyn gz, bildiyin eher, grdy i (grd i), oxuduu xeber (okuduu haber). -mAlI: Gelecek zaman sfat-fiilidir: ekilmeli yer (ekilecek yer), oxunmal kitab (okunacak kitab), glmeli sz (gln sz), minmeli man (binilecek araba), gezmeli lke (gezilecek lke). -mI/-mU: Gemi zaman sfat-fiilidir: taprlm i (buyurulmu i), ekilmi yer, gurumu meyve (kurumu meyve), szlm gatg (szlm yourt), yazlm eser, kemi gn (gemi gn). -Ar: Gelecek zaman sfat-fiilidir: axar su (akar su), gler z (gler yz), gaynar heyat (canl hayat), grer gz (grr gz), tutar el . -mAz: -Ar sfat-fiilinin olumsuzudur: grlmez ig, grmez gz, tkenmez xeyal (tkenmez hayal), ayrlmaz dostlar, grlmaz odun (krlmaz odun).

Sfat-Fiiller

Zarf-Fiiller

Zarf-fiiller, cmlede yklemin anlamn eitli ynlerden etkileyen, fiilden baz eklerle yaplm, ahs ve zaman belirtmeyen zarf grevindeki yaplardr. Hem zarf hem de fiil zellikleri tayan kelimelerdir. Azerbaycan Trkesindeki zarf-fiiller unlardr: -A: kilemelerde kullanlr ve birleik fiil yapmnda grev alr: oxuya oxuya (okuya okuya), gle gle, bile bile, ua ua, baxa baxa (baka baka), dona gal- (dona kal-), seve bil-, oxuya bil- (okuya bil-). -AndA: Sfat-fiil eki olan -An ekinin zerine bulunma hli ekinin getirilmesiyle olumutur. Zaman ileviyle kullanlr ve Trkiye Trkesindeki -dnda/-diinde; -nca/ince zarf-fiillerine karlk gelir: alanda (aldnda, alnca), gelende, verende, xanda (ktnda, knca), ileyende (altnda, alnca). -Ar... -mAz: Zaman bakmndan abukluk ifade eden bir zarf-fiil ekidir: oxuyaroxumaz (okur okumaz), yatar-yatmaz, eve atar-atmaz (eve varr varmaz), grer-grmez (grr grmez), alar-almaz (alr almaz). -(y)arag, -(y)erek: Tarz bildiren bir zarf-fiil ekidir: gelerek, hirslenerek (hrslanarak), oxuyarag (okuyarak), dileyerek, alarag, glerek, ileyerek (alarak). -ken: Zaman ileviyle kullanlr: gelerken (gelirken), alarken (alrken), grerken (grrken), baxarken (bakarken). -dgca, -dikce/-dugca, -dkce: Zaman ileviyle kullanlr: yedikce, oxudugca (okuduka), yazdgca (yazdka), grdkce, yaxnladgca (yaknlatkca). -dgda, -dikde/-dugda, -dkde: Zaman ileviyle kullanlr: oxudugda (okurken), aldgda (aldnda), geldigde (geldiinde), grdkde (grdnde).

3. nite - Azerbaycan Trkesi

67

-(y)Ib/-(y)Ub: Ek ok yaygn olup sadece tonlu ekli vardr: alb, grb, oxuyub (okuyup), dmeyib (demeyip), gaydb gel- (dnp gel-), gzarb-bozar- (kzarp bozar-), gezib-dolan-, gzleyib dur- (bekleyip dur-). -(y)IncA/-(y)UncA: Zaman ileviyle kullanlr: alnca, gelince, yyince (yiyince), gyince (giyince), yaxnlanca (yaknlanca), oxuyunca (okuyunca). -cag/cek: Zaman ileviyle kullanlr: itcek (iitince), grcek (grnce), eve yeticek (eve ulanca). -mAdAn: Zaman ileviyle kullanlr: gelmeden, grmeden, almadan, bilmeden, yazmadan, dnmeden, bilmeden.

Hareket Adlar (sim-Fiiller)

Azerbaycan Trkesinde hareket adlar Trkiye Trkesinde olduu gibi eittir. 1. -(I)/-(U): gedi (gidi), gl, uu, al, x (k), ar, bildiri, ga (ka), gr, bax (bak). 2. -mag, -mek: Mastar ekidir: almag (almak), ilemek, deyimek (deimek), almag (almak), oxumag (okumak), sylememek, itmek (iitmek), sevinmek. 3. -mA: ve hareketin adn yapar: yarma, iitme, ekme, szme, blme, donma, vurma, gazma (kazma, kazma ii), artma, bilme.

Kelime Trleri
Zamirler
Zamir, isimlerin yerini tutan isim soylu kelime trdr. Azerbaycan Trkesindeki zamirlerin byk blm Trkiye Trkesindeki zamirlerle ayndr. a. Kii Zamirleri Azerbaycan Trkesindeki kii zamirleri unlardr: teklik okluk men biz sen siz o onlar Kii zamirlerinin hl ekleriyle kullanm Trkiye Trkesinde olduu gibidir. Sadece ben zamiri men eklindedir.
Yaln hl men sen o biz siz onlar lgi hli menim senin onun bizim sizin onlarn Yn. hli mene sene ona bize size onlara Yk. hli meni seni onu bizi sizi onlar Bul. hli mende sende onda bizde sizde onlarda Ayr. hli menden senden ondan bizden sizden onlardan Vas. hli menimle seninle onunla bizimle sizinle onlarla Et. hli mence sence onca bizce sizce onlarca
Tablo 3.3

Azerbaycan Trkesinde Kii Zamirleri

b. Dnllk Zamiri Dnllk zamiri zdr: zm, zn, z, zmz, znz, zleri. Kerek zn burada olub gre idin. (Kendin burada olup grmeliydin). in esil mahiyyetini zleri bizden yax bilirler. (in asl mahiyetini kendileri bizden iyi bilirler). Azerbaycan Trkesindeki dnllk zamirinin isim hl ekleriyle kullanm gsteriniz.

68

ada Trk Yaz Dilleri-I

c. aret Zamirleri aret zamirleri bu, o, bunlar, onlar, hemin (bu), hemen (o), ble (byle) ve le (yle)dir. lelerini aramzdan xarmag lazmdr. (ylelerini aramzdan karmak lazmdr). Blesi h yerde yoxdur. (Bylesi hibir yerde yoktur). Hemin bu adamdr. (Bu, bu adamdr). d. Belirsizlik Zamirleri Varlk ve nesneleri belirsiz ekilde karlayan zamirlerdir. Azerbaycan Trkesindeki belirsizlik zamirleri unlardr: biri, kimi, kimse, ne ise, ham (hepsi), bezi (baz), bezisi (bazs), here (herkes), herkes, her ey, h biri (hibiri), h bir (hibir), h kim (hi kimse), h kes (hi kimse), h ne (hibir ey), her hans (herhangi). Gllerin hams gzeldir amma senin geder deyil. (Gllerin hepsi gzeldir ama senin kadar deil). H kim unudulmur, he nF yaddan xmr. (Hi kimse unutulmuyor, hibir ey akldan kmyor). H kes ebedi deyil. (Hi kimse ebedi deildir). e. Soru Zamirleri Ne (ka), kim, ne, hara (nere), hans (hangi), nce (ne kadar). Kim bu gn nvbetidir? (Kim bugn nbetidir?). Sen ne oxuyursan? (Sen ne okuyorsun?). Hara gdirdi? Bunu bile bilmirdi. (Nereye gidiyordu? Bunu bile bilmiyordu).

Sfatlar
Nesneleri eitli ynlerden belirtirler. Niteleme ve belirtme olarak ikiye ayrlrlar. a. Niteleme Sfatlar Nesnelerin niteliklerini bildirirler. Azerbaycan Trkesindeki baz niteleme sfatlar unlardr: yax adam (iyi adam), pis yer, bo yol, khne divar (eski duvar), uzun yol, gsa aa (ksa aa), dar geid, gara g (kara k), meyvesiz ba, yal emen (yeil imen), sar paltar (sar elbise), keskin sz, gy deniz (mavi deniz), byk garda (byk karde), a kaz (beyaz kat) vs. b. Belirtme Sfatlar Belirtme sfatlar drt gruba ayrlr. 1. aret Sfatlar Azerbaycan Trkesinde iaret sfatlar bu, o, hemin (bu) ve hemen (o)dir: bu adam, hemin sz (bu sz), hemen gadn (o kadn), o gn. Biz mid dirik ki, hemin gn Bakda hava eraiti elverili olacaq. (Biz mit ediyoruz ki, bu gn Bakde hava artlar elverili olacak). 2. Say Sfatlar a. Asl Say Sfatlar Asl say sfatlar Trkiye Trkesi ile ayndr. Yalnzca baz ses farkllklar mevcuttur: Bir, iki, , drd, b, alt, yddi, sekkiz, dogguz, on, iyirmi, otuz, grx, elli, altm, ytmi, seksen, doxsan, yz, min, milyon, milyard. be ba kz, drd gag derman (drt kak ila), sekkiz nefer (sekiz kii), alt telebe (alt renci). On be kitab bize atmaz. (On be kitap bize yetmez). yirmi telebenin vezifesi vardr. (Yirmi rencinin grevi vardr). b. Sra Say Sfatlar Asl saynn zerine +(I)ncI/+UncU eki getirilerek yaplr: binci adam, grxnc gn, nc sinif, ellinci iller (ellinci yllar), dogguzuncu gn, yznc il (yznc yl), altnc sinif (altnc snf). Onun tehsili dogguzunu sinfe beraberdir. (Onun tahsili dokuzuncu snfa kadardr).

3. nite - Azerbaycan Trkesi

69

c. Kesir Say Sfatlar Nesnelerin paralarn belirtirler. Trkiye Trkesindeki gibidir: ikide bir hisse, bir tam onda b, yzde ytmi Azerbaycanl, dogguzda (dokuzda ), yddide bir (yedide bir). Men grdklerimin drdde birin yazmayram. (Ben grdklerimin drtte birini yazmyorum). d. letirme Say Sfatlar Dier Ouz grubu lehelerinde letirmenin zel eki olan -Ar ekli Azerbaycan Trkesinde pek grlmez. Sadece bir szde birer kelimesinde grlr: birer birer. -Ar ekiyle meydana gelen letirme saysna az da olsa rastlanr: er, ikier-ikier. 3. Belirsizlik Sfatlar Balca belirsizlik sfatlar unlardr: ox (ok), az, xeyli (hayli), bir ox (birok, hayli), bir ne (biraz, birka), bir geder (biraz, bir miktar), bezi (baz), onlarca, bir sra, az, bir, ham (hepsi, btn), baga (baka, dier), her bir. Onlar dolana-dolana xeyli yol gelmidiler. (Onlar, dolana dolana hayli yol gelmilerdi). Bu bir ne gn ble davam etdi. (Bu, birka gn byle devam etti). 4. Soru Sfatlar Nesneleri soru yoluyla belirtirler. Azerbaycan Trkesinde balca soru zamirleri unlardr: ne (ka, ne kadar), hans (hangi). Hans sinifler gdir? (Hangi snflar gidiyor?). Biz ne defe grmk? (Biz ka kez grmz?) a. Zaman Zarflar Hareketin olduu zaman bildirir. Balca zaman zarflar unlardr: gc (ge), tz (tez), tzden (erkenden, erken, nce), dnen (dn), bu gn, daim, indi (imdi), seher (seher, sabah), gnorta (leyin), bir vaxt (bir vakit), sonra, axrda (sonunda), axam (akam), hele (hl), bildir (bldr, geen yl), bayag (demin), bayagdan (deminden, nceden), hemie (her zaman, daima), ten il (geen yl), axamag (akam zeri), evvel, gabagcadan (nceden, evvelce), gabaglar (nceleri). Onlar indi xobext yaayrdlar. (Onlar imdi mutlu yayorlard). Bayag nahag yere tebietden narazlg dirdin. (Demin bo yere felekten ikyet ediyordun). Dnen bu hadise onu berk esebiledirmidi. (Dn bu hadise onu pek asabiletirmiti). le i tut ki, camaat hemie yax desin. (yle i yapki, cemaat her zaman iyi desin). Bildir imanm bir buseye aldn kedin, al bu il canm, bildirki ziyann xsn. (Geen yl imanm bir buseye alp getin, al bu yl canm, geen ylki ziyann ksn). b. Yer-Yn Zarflar Hareketin yerini ve ynn bildirir: bura, yuxar (yukar), aa/aaa, yaxn (yakn), sa, sol, beri, ieri, ireli (ileri), geri, saa-sola, ora-bura (oras buras). Ebil reklendi, ireli yridi. (Ebil, cesaretlendi, ileri yrd). Enverin eline h bir y kemediyinden pman-pman ora-bura baxrd. (Enverin eline hibir ey gemediinden piman vaziyette ora bura baknyordu). Tiflisde seni axtarann hams bura gelir. (Tifliste seni arayanlarn hepsi buraya gelir). c. Nitelik (Durum) Zarflar Bu zarflar i ve hareketin yerine getirilme tarzn bildirir: tz tz, yava yava, aheste, sakitce (sakince), derhal, tz (tez), yava, serbest, berk (pek, ok), yyin (abuk, hzl), asta (sakin, yava), sevincek (sevine sevine), dostyana (dostane), epeki (eri), birden, yavadan, astadan (yavaa, usuldan), telesik (aceleyle), sakit (sakin; yavaa, usulca), ahestece (yavaa, usulca), celd (abuk), iyin-iyine (yan yana; hep beraber), ogrun-ogrun (gizli gizli), serrast (dzgn, doru; dakik), zbez (yz yze), dz (doru, gerek).

Zarflar

70

ada Trk Yaz Dilleri-I

O, celd galxp yerinde oturdu. (O, abuk kalkp yerinde oturdu). irzad adeti zre sakit grnrd. (irzad adeti zere sakin grnrd). Ebil Kradn sznden berk gezeblendi. (Ebil, Kradn szne ok fkelendi). Man asta gedirdi. (Araba yava gidiyordu). d. Miktar Zarflar Hareketin miktarn ve derecesini bildirir: bir nefesde, daha ox (daha ok), iri iri, az ox, bir az, ox ox, o geder, xeyli (hayli, gayet), bir xeyli (bir hayli), bir geder (biraz), bir tike (bir para, bir miktar, biraz), son derece, doyunca (doyana kadar), lnce (lene dek), bir iki defe, azdan oxdan (az ok), hedden artg (haddinden fazla, son derece), az-maz (biraz, azck). Elindeki rekden bir tike kesdi, uaa uzatd. (Elindeki ekmekten biraz kopard, ocua uzatt). ah galarn atd, bir geder dnd. (ah kalarn att, biraz dnd). e. Soru Zarflar Fiilin anlamn soru ynnden etkileyen zarflardr: haan (ne zaman), ne n, neden tr (niin, neden dolay), neye gre (niin), niye, nce (nasl), ne zaman, ne vaxt (ne vakit), ne sayag (nasl, ne ekilde), ne teher (nasl), ne cr (ne tr, ne gibi), ne geder (ne kadar), niye. Neye gre menden incidin? (Niin benden incidin?). Ne teher dandn? (Nasl konutun?). Ne sayag sylesem? (Nasl sylesem?).

Edatlar
Tek balarna anlamlar zayf olan, hibir nesne ve hareketi karlamayan anlaml kelimelerle birlikte kullanlarak onlar destekleyen, gramer vazifesi gren kelimelerdir. nlemler, balalar ve son ekim edatlar olmak zere eit edat bulunmaktadr. 1. nlemler His ve heyecanlar ifade etmek iin kullanlan kelimelerdir. Azerbaycan Trkesindeki balca nlemler unlardr: a. Duygu nlemleri Duygu ve heyecanlar ifade iin iten koparak gelen nlemlerdir: vay, by (arma ve sevin nlemi), oho (sevin nlemi), oy, ox (oh), ha (ha, be), tfu (th), aaa (arma nlemi),uf, meheba (helal olsun), paho (kzgnlk ve beenme nlemi), aferin, beh-beh (beenme nlemi), oxgay (beenme nlemi), xox (kmseme ve korkutma nlemi), bes (yeter, kaf), ka (keke) ka ki (keke), goy (brak), pah pah pah/peh peh peh/beh beh beh (alay, kmseme; sevin nlemi) Ka btn yoldalar Eziz kimi tevazkar olaydlar. (Keke btn arkadalar Aziz gibi mtevazi olsalard). Ay yax oldu ha, yolda Nesirov. (Ay ne gzel oldu be, Yolda Nesirov). Goy onlar z gzlarna yd versinler. (Brak, onlar kendi kzlarna t versinler). Pah-pah-pah... ble de desgah olar m? (Peh, byle de tezgh m olur?). By, ne geenk ceyrandr, bunu haradan almsan. (Oy, ne gzel ceylandr, bunu nereden aldn). Paho. Lap jax oldu, ikimiz de bir yerde gederik. (Oh, ok gzel oldu, ikimiz de ayn yere gidiyoruz). b. Seslenme nlemleri Hitap iin kullanlan nlemlerdir: ey, hey, lan, ei (ey, a kii), ay (ey, hey), buyrun (haydi), ay aman (imdat), ay haray (imdat) Ay haray, ay aman. Kmek edin. Dadma atn. (mdat, imdat! Yardm edin. Yetiin).

3. nite - Azerbaycan Trkesi

71

c. Sorma nlemleri Sorma ifade eden, soru iin kullanlan nlemlerdir: han (hani), gresen (acaba), yoxsa (yoksa, acaba), olmaya (acaba), ax (acaba). Ax bizim ne gnahmz var? (Acaba, bizim ne gnahmz var?). Yoxs a menden raz galmamsan? (Yoksa, benden raz kalmadn m?) Bunu haradan bilip?.. Olmaya shbetimizi eidib. (Bunu nereden bilmi?.. Acaba, konumamz m duymu). Bu ne idir, ehere dolan gonaglar kimdir, haradandr gresen. (Bu ne itir, ehire doluan misafirler kimdir, neredendir acaba?). d. Gsterme nlemleri Birini, bir eyi gstermek iin kullanlan, iaret srasnda bavurulan nlemlerdir: ax (ite), aha, bax (ite). O saat yadma dd ki, ax bizim Mixaylo ressamdr. (O saat aklma geldi ki, ite bizim Mihaylo ressamdr. e. Cevap nlemleri Tasdik veya onay ifade eden nlemlerdir: yox (yok, hayr), xeyr (hayr), beli (evet), yax (peki, tamam), ba stde (hay hay, peki), he (evet) Sen ehere gedeceksenmi? - Beli. (Sen ehre gidecek misin? - Evet). Sizin bu iden xeberiniz varm? - He, vardr. (Sizin bu iten haberiniz var m? - Evet, vardr). Xeyr, fikrim ilemekdir. (Hayr, dncem almaktr). 2. Balalar Kelimeleri, kelime gruplarn, cmleleri ekil ve anlam bakmndan birbirine balayan, bunlar arasnda ilgi kuran kelimelerdir. Azerbaycan Trkesindeki balca balalar unlardr. a. Sralama Balalar Art arda gelen unsurlar, kelimeleri, kelime gruplarn, cmleleri birbirine balayan balalardr: ve, ile. Bu suallar tekrar-tekrar dour ve Rxsareni rahat buraxmrd. (Bu sorular tekrar tekrar douyor ve Rhsareyi rahat brakmyordu). Xalgverdi ile gona taplmaldr. (Halgverdi ile misafiri bulunmaldr). b. Denkletirme Balalar Birbirine denk olan, birbirinin yerini tutabilecek olan iki unsuru birbiren balayan, birbiriyle karlatran balalardr: ya, yaxud (yahut), ya da, ya da ki, ve ya, yainki (yahut, veya). Ayda iki t ekme alanda, yainki gnde 3-4 manat faytona vrende zn itirir. (Ayda iki ift izme aldnda yahut gnde 3-4 manat faytona verdiinde kendisini kaybeder). Surxay ve ya Memmed bize gelmelidir. (Surhay veya Mehmet bize gelmelidir). c. Karlatrma Balalar Karlatrlan iki veya daha ok unsuru, dil birliini birbirine balayan balalardr: da ... da, de ... de, ne ... ne, ne ... ne de, ne ... ne de ki, hem...hem, ister...ister, gah ... gah (kh ... kh), gah ... gah da (kh ... kh da), ya ... ya, ya ... yaxud (ya ... yahut). Ya otan havas arlap, yaxud balkonda mene soyug oldu. (Ya odann havas arlam yahut balkonda bana souk geldi). Bayram gah yavaa danr, gah da sesini ucaldrd. (Bayram kh yavaa konuur kh sesini ykseltirdi). Men btn ilerimde ya azadam, ya esir. (Ben btn ilerimde ya zgrm ya esir).

72

ada Trk Yaz Dilleri-I

d. Cmle Ba Balalar Cmle ba balalar, cmeleri anlam bakmndan birbirine balarlar: belke (belki), keke, meger, yalnz, ancag (ancak), demeli (demek, demek ki), herend (her ne kadar), halbuki, nki, hergah (eer, ayet), heminin (hem, hem de; ayrca; yine), neinki (sadece), hable (byle, bunun gibi), ve hable (bununla birlikte, yan sra), ona gre ki (ondan dolay), amma (ama), lakin, yeni (yani), eksiz (muhakkak), hegigeten (hakikaten), dorusu, elbette, mtleg (mutlaka), tebii (tabii ki), deyesen (galiba), sanki, gman ki (muhtemelen), tutag ki (diyelim ki), hetta (hatta), le bu sebebe gre de (bundan dolay). Menim gomum Memmed, heminin yaxn yoldam akir bu il institutnu bitirmiler. (Benim komum Mehmet ve yine yakn arkadam akir bu yl enstity bitirmiler). Biz eherin btn kelerini, balarn ve hable deniz kenarn gezdik. (Biz ehrin btn sokaklarn, balarn ve bunun yan sra deniz kenarn gezdik). Peri nene atasnn xatirini sndrmayacagd. le bu sebebe gre de reyi rahat dynrd. (Peri anne babasnn hatrn krmayacakt. Bundan dolay da kalbi rahat arpyordu). Demeli, sen Hac Kamyabn garda olusan. (Demek, sen Hac Kamyabn kardeinin olusun). Glen, herend sen meni tdn, ancag yadndan xartma ki, menim tecrbem yoxdur. (Glen, her ne kadar sen beni getin, ancak aklndan kartma ki benim tecrbem yoktur). e. Sona Gelen Balalar Bunlar kelimelerin sonuna gelerek pekitirme ileviyle kullanlrlar: de, da (da, dahi), ble (bile), ki. Sen ki benim nianlmsan. (Sen ki benim nianlmsn). Bunu oxdan d, biz de bilek de. (Bunu oktan de, biz de bilelim de). Anam ve atam harada itirdiyimi ble yax bilmirdim. (Annemi ve babam nerede yitirdiimi bile iyi bilmiyordum). 3. Son ekim Edatlar sim ve isim soylu kelimelerden sonra gelerek sonuna geldii kelimeyle cmledeki dier kelimeler arasnda anlam ilikisi kuran, gramer grevli mstakil kelimelerdir. Azerbaycan Trkesinde grlen balca son ekim edatlar unlardr: a. Yaln ve ilgi hlinden sonra kullanlanlar: kimi (gibi), n (iin), tek (gibi), teki (gibi), tekin (gibi), geder (kadar), boyu, boyunca, zre, ire, ile. O, tunc hykel kimi sakit ve sessizdi. (O, bir tun heykel gibi sakin ve sessizdi). Men tek derde dalan yoxdu. (Benim gibi derde dalan yoktu). Xeste oldugum n size gele bilmedim. (Hasta olduum iin size gelemedim). b. Ynelme hlinden sonra kullanlanlar: dein (kadar), doru, dyir, aid (ait), dek, sar (doru), teref (taraf, doru), gar (kar), remen (ramen), gre (gre; iin, dolay), nisbeten, geder (kadar), aid, -cen/-can (-e kadar). Meedibey slam daynn yaad daxmaya sar gtdi. (Meedibey slam Daynn yaad kulbeye doru gitti). Mandan yxldma gre, ayam burxulmudu. (Arabadan dtm iin ayam burkulmutu). Sehengini mene vr, kendecen gucamda aparm. (Kpn bana ver, kye kadar kucamda gtreyim). Seni sabaha geder gzledim. (Seni sabaha kadar bekledim). c. Ayrlma hlinden sonra kullanlanlar: geyri (gayr), baga (baka), evvel, sora (sonra), gabag (nce), evvel, dolay, ibaret, tr, beri, savay (baka, ayr, hari. Xanperi gndr ki, manga zvlerinin hamsndan gabag ie gelirdi. (Hanperi gndr birlik yelirinin hepsinden nce ie geliyordu). Bunlardan savay h ne tapa bilmedim. (Bunlardan baka hibir ey bulamadm). Sevdiyim, senden geyri kimim var. (Sevdiim, senden baka kimim var).

3. nite - Azerbaycan Trkesi

73

zet
1

Azerbaycan adn aklamak Birok kii Azerbaycan adnn Farsa ate anlamna gelen zer sznden ktna inanr. Bu dnceye gre Azerbaycan ate lkesi demektir.Kgrl Mahmd, Dvn Lgtit-Trk adl eserinde Azerbaycan szn zerbd yani odun (atein) bd ettii yer eklinde aklamtr. Sovyet hkimiyeti zamannda Azerbaycan sznn etimolojik bakmdan incelenmesi konusunda birok fikir ileri srlmtr. Bunun yannda baka grler belirtenler de olmutur. Azerbaycan Trklerinin tarihini anlatmak Azerbaycan, M VIII. yzylda kurulan Manna mparatorluundan gnmze kadar pek ok kavmin denetiminde bulunmu, birok medeniyete beiklik etmi ve byk mcadelelere sahne olmu bir lkedir. Seluklulara kadar bu blgede srasyla Urartular, Medler, Persler, Atropatene Krall, Romallar, Ermeniler, Parthlar, Ssniler, Bizans, Emeviler, Abbasiler, irvanahlar, Sacoullar, Revvdler, Sellrler, edddler ve Ahmedliler egemen olmulardr. XI. yzylda Seluklular, Azerbaycan Seluklu topraklarna katmlardr. Byk Seluklulardan sonra Azerbaycan Irak Seluklularnn (1118-1194) ve ldenizliler Hanedannn (1137-1225) idaresine girer. Azerbaycan XII.-XIV. yzyllar arasnda srasyla Moollarn, Harezmahlarn ve Timurlularn hkimiyetine girer. Azerbaycan, 1828 Trkmenay Anlamasyla Aras nehri snr olmak zere, Kuzey ve Gney Azerbaycan olarak ikiye ayrlmtr. 1922 ylnn Mart aynda Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan cumhuriyetleri Mver-y Kafkas SSC Federasyonunda birletirilir. 6 Temmuz 1923te ise Azerbaycan SSCBye, Azerbaycan SSC adyla dhil edilir. Azerbaycan Trkesini tanmlamak XIII. yzyl balarnda balayan Mool basks neticesinde buradaki Trkler Anadoluya gelmilerdir. Anadoluya gelen Trkler arasnda edeb dili bilenler vard, ama daha nce buralara yerlemi olan Ouz Trkleri, edeb dilden uzak idiler. Dolaysyla eser veren kiiler yeni bir edeb dil yaratrken Ouz Trkesi ile edeb dili kaynatrdlar. Ayrca Ouzlarn zengin bir szl edebiyata sahip olmas ve bu edebiyatn yazya geirilmesi ihtiyac, Anadolu Seluklularndan sonra kurulan Beyliklerin Trkeyi tevik etme-

leri, Azerbaycan ve Anadoluda Ouzcaya dayal yeni bir yaz dilinin olumasn salamtr. Azerbaycan Trkesi, Bat Trkesinin dou sahas iinde yer alan azlar topluluu ve bu saha iinde gelien yaz dilinin addr. Ouzcaya dayal olarak XIII. asrdan gnmze kadar kullanlan Bat Trkesi zamanla Osmanl Trkesi ve Azerbaycan Trkesi olarak iki daireye ayrlr. Dolaysyla Azerbaycan Trkesi Dou Ouzcas, Osmanl Trkesi de Bat Ouzcasdr. Azerbaycan Trkesinin yaz dili olarak merkezi Kuzey Azerbaycandr. Bugnk Azerbaycan yaz dili ncelikle Bak, Karaba ve Tebriz azlar geni ile Bat Trkesinin oluumuna dayanmaktadr.
4

Azerbaycan edebiyatn anlatmak Azerbaycan Edebiyat, Kafkasya, Azerbaycan (Kuzey ve Gney), ran, Irak ve Dou Anadolu (Trkiye) yrelerinde yaayan Trklerin Dou Ouzca olarak tanmlanan Trk lehesiyle oluturduklar bir edebiyattr. Azerbaycan Edebiyat, Trkmen ve aatay (Mterek Orta Asya Trk Edebiyat) edebiyatlar ile Trkiye Trklerinin edebiyatlar arasnda yer alr ve bu Trk edebiyatlarn birbirine balayan bir kpr vazifesi grr. Kuruluundan itibaren klasik edebiyatna Arap ve Fars edebiyatnn yn verdii Azerbaycan edebiyat ve kltr XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren eitli ehirlerde kurulan kltr ve sanat ocaklar ile yine bu ehirlerde neredilen gazeteler vastasyla yzn bat medeniyetine dndrr. 1908 Merutiyetinden sonra Trkiyede glenen Trklk akm Azerbaycan edebiyatlar zerinde de etkili olur. 1920li yllardan itibaren sosyalist devir edebiyat balamtr. Bu dnemin air ve yazarlar bir ortak Sovyet ekseninde komnizmi ven eserler vermilerdir. ekilde bat, muhtevada dou gelenei ve Azerbaycan masal tefekkrnn cazibeli zemininde gelien hikye ve roman tr de Azerbaycan edebiyatnda nemli bir yere sahiptir. Azerbaycan Cumhuriyetinin yerini belirlemek Azerbaycan, Kafkasyann en kurak kesimi olan Orta ve Aa Kura havzas ile Byk Kafkas Dalarnn gneydousu ve Kk Kafkas Dalarnn kuzeydousunda yer alr. lke topraklar kuzeyden Rusya Federasyonuna bal Dastan zerk Cumhuriyeti, kuzeybatdan Grcistan, batdan Ermenistan, gneybatdan Trkiye (18 km) ve gneyden ran ile evrilidir. Kuzey Azerbaycann toplam yzlm 86.000

74

ada Trk Yaz Dilleri-I

km dir. Gney Azerbaycann yzlm ise 114.240 2 km dir. Her ikisinin toplam yzlm 200.480 2 km dir. 2002 yl saymna gre Kuzey Azerbaycann nfusu 8.202.500dr. randa ise 20 milyonu akn Azerbaycan Trknn yaad tahmin edilmektedir. Daha nce SSCBye bal olan Azerbaycan 30 Austos 1991de bamsz bir cumhuriyet olarak kurulmutur. Azerbaycan nfusunun % 83n Azerbaycan Trkleri oluturur. Azerbaycanda % 65 orannda sulu tarm yaplmaktadr. Bak civarndaki petrol retimi BDT lkelerinin petrol retiminin % 10unu oluturur.
6

Azerbaycan Trkesi gramerini snflandrabileceksiniz I. Ses Bilgisi nller: Azerbaycan Trkesinde 9 nl bulunmaktadr. Byk nl Uyumu: Olduka salamdr. Kk nl Uyumu: Olduka salamdr. nszler: Azerbaycan Trkesinde 23 nsz vardr. nsz Uyumu: Trkiye Trkesinde olduu gibi salam deildir. II. ekil Bilgisi sim ekim Ekleri: okluk Eki: -lAr yelik Ekleri: 1. teklik +(I)m, 1. okluk +(I)mIz; 2. teklik +(I)n, 2. okluk +(I)nIz; 3. teklik +sI,+I, 3. okluk +lArI,+sI,+I Hl Ekleri: a. Yaln hl: Eksizdir. b. lgi hli: nszlerden sonra +In, +Un nllerden sonra +nIn, +nUn c. Ykleme hli: +I ve +nI d. Ynelme hli: nszlerden sonra +A; nllerden sonra da +yA e. Bulunma hli: +dA f. Ayrlma hli: +dAn g. Vasta hli: +(y)lA h. Eitlik hli: +cA Aitlik eki: +ki Soru eki: +mI, +mU Fiil ekim Ekleri: ahs Ekleri: a. Zamir Kkenli ahs Ekleri: 1. teklik -Am, 1. okluk -x, -ik, -ux, -k; 2. teklik -sAn, 2. okluk -sInIz, sIz; 3. teklik -, 3. okluk -lAr

b. yelik Kkenli ahs Ekleri: 1. teklik -m, 1. okluk -x, -k; 2. teklik -n, 2. okluk -nIz, -uz, -z, z; 3. teklik -, 3. okluk -lAr c. Emir ahs Ekleri: 1. teklik -Im, 1. okluk -Ag; 2. teklik -, 2. okluk -In; 3. teklik -sIn, 3. okluk -sInlAr Zaman ve ekil Ekleri: a. Bildirme Kipleri renilen Gemi Zaman: -mI/-mU ve -Ib/-Ub Grlen (Bilinen) Gemi Zaman: -dI imdiki Zaman: -r, -Ir nlden sonra araya -y- nsz gelir; magda/-mekde Geni Zaman: -Ar Gelecek Zaman: -acag/-ecek, 1. ahslarda ince nllerden sonra ek geldiinde ekin sonundaki g; yye; kaln sradan nllerden sonra ise g sesi ye dnr. b. Tasarlama Kipleri art Kipi: -sA Gereklilik Kipi: 1. -mAlI; 2. -AsI 3. -A Emir Kipi: Emir kipinde her ahsn ayr bir eki vardr. stek Kipi: -A, nlyle biten fiillerden sonra araya -y- girer. Fiillerin Birleik ekimi Azerbaycan Trkesinde birleik ekim; rivayet, hikye ve art olmak zere eittir. imek fiili vastasyla eklemi ve eklememi olarak yaplr. mek Fiiliyle Yaplan sim ekimi Azerbaycan Trkesinde Trkiye Trkesinde olduu gibi isim ekiminin; imdiki zaman, renilen gemi zaman, grlen gemi zaman ve art ekli olmak zere drt kipi vardr. Yapm Ekleri: simden sim Yapan Ekler: +cg,+cik/+cug/+ck;+c gaz/+cugaz; +ciyez/+cyez;+cIl/+cUl;+A+;I/+U ;+dar;+da;+gil;+(I)mtIl/+(U)mtUl; +(I)msov; +(I) mtrag/+(U)mtrag; +lag/+lek; +lI/+lU; +lg, +lik/+lug, +lk; +rag/+rek; +sIz/+sUz; +(I)stan/+(U)stan simden Fiil Yapan Ekler: +A-; +(A)l-;+Ar- ;+I/+U; +lA-; +lAn- (<+la + n-) ; +lA- (<+la + -) Fiilden sim Yapan Ekler: -(a)g, -(e)k; -AgAn; -cA; -cag/+cek; -gAn; -gIn/-gUn, -kIn/-kUn; -gI/-gU/-ki; -I/-U; -(y)IcI/-(y) UcU; -g (-ik, -ug, -k); -(I)n/-(U)n; -(I)ntI/-(U)ntU; -mA; -tI/-tU Fiilden Fiil Yapan Ekler: -AlA-; -Ar-; -dIr-/-dUr; -gIz/-gUz-; -xIz-; -(I)l-/-(U)l-; -(I)n-/-(U)n; -Ir-/-Ur;-Iz-/Uz-; -(I)-/-(U)-; -(I)t-/-(U)tSfat-Fiiller: -An; -acag/-ecek; -AsI; -dg, -dik/-dug, -dk; -mAlI; -mI/-mU; -Ar; -mAz

3. nite - Azerbaycan Trkesi

75

Zarf-Fiiller: -A; -AndA; -Ar... -mAz; -(y)arag, -(y) erek; -ken; -dgca, -dikce/-dugca, -dkce; -dgda, -dikde/-dugda, -dkde; -(y)Ib/-(y)Ub; -(y)IncA/-(y) UncA; -cag/cek; -mAdAn Hareket Adlar (sim-Fiiller): 1. -(I)/-(U) 2. -mag, -mek 3. -mA III. KelimeTrleri Zamirler a. Kii Zamirleri: men,sen,o;biz,siz,onlar b. Dnllk Zamiri: z c. aret Zamirleri: bu, o, bunlar, onlar, hemin (bu), hemen (o), ble (byle) ve le (yle) d. Belirsizlik Zamirleri: biri, kimi, kimse, ne ise, ham (hepsi), bezi (baz), bezisi (bazs), here (herkes), herkes, her ey, h biri (hibiri), h bir (hibir), h kim (hi kimse), h kes (hi kimse), h ne (hibir ey), her hans (herhangi). e. Soru Zamirleri: ne (ka), kim, ne, hara (nere), hans (hangi), nce (ne kadar) Sfatlar Azericede kullanlan niteleme ve belirtme sfatlar Zarflar Azericede kullanlan Zaman Zarflar, Yer-Yn Zarflar, Nitelik (Durum) Zarflar, Miktar Zarflar, Soru Zarflar Edatlar Azericede kullanlan nlemler, balalar ve son ekim edatlar

76

ada Trk Yaz Dilleri-I

Kendimizi Snayalm
1. Azerbaycan Trkesi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Azerbaycan Trkesi, Kuzey Trkesinin bat sahas iinde yer alr. b. Azerbaycan Trkesi, Bat Trkesinin dou sahas iinde yer alan ve bu saha iinde gelien yaz dilinin addr. c. Azerbaycan Trkesi, aatay Trkesinin devam olan lehelerden biridir. d. Azerbaycan Trkesi Bat Ouzcas olarak kabul edilmektedir. e. Azerbaycan Trkesinin zellikleri X-XI. yzyllarda domaya balar. 2. Aadakilerden hangisi Azerbaycan yazar ve airlerinden biri deildir? a. Ahmed Cevad b. Hseyin Cavid c. Samed Vurgun d. Abdlhamit Sleyman olpan e. Bahtiyar Vahapzade 3. Kapal e () sesiyle ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Kapal e ( ) sesi, e ile i aras bir ses deerine sahiptir. b. Kapal e ( ) sesi, e ile a aras bir ses deerine sahiptir. c. Kapal e () sesi kelimelerin tm hecelerinde bulunabilir. d. Kapal e ( ) sesi, dar-yuvarlak bir nldr. e. Kapal e ( ) sesi, dz-yuvarlak bir nldr. 4. Azerbaycan ve Trkiye Trkesindeki nszlerle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Kelime bandaki btn kaln k sesleri, Azerbaycan Trkesinde g olur. b. Trkiye Trkesinde d ve t ile balayabilen ekler, Azerbaycan Trkesinde sadece d ile balar. c. Trkiye Trkesinde baz kelimelerin bandaki y sesi Azerbaycan Trkesinde bulunmaz. d. Azerbaycan Trkesinde baz nlyle balayan kelimelerin banda bir h sesi tremitir. e. Azerbaycan Trkesinde kelime sonunda b, c, d, g sesleri bulunmaz. 5. Aadaki kelimelerden hangisi nsz uyumuna uymaktadr? a. rekden b. grmd c. meslekda d. albdr e. tesdig 6. Aadaki kelimelerden hangisi tremi kelime deildir? a. yuxucul b. glag c. yavadan d. bozard e. erincek 7. Aadaki cmlelerin hangisinde hl eki yoktur? a. Eli lampan yandrd. b. O, hc bu vaxta galmazd. c. Men universitetde oxuyuram. d. Gzleri hyretden bym. e. Molla ox ad oldu. 8. Aadaki cmlelerin hangisinde renilen gemi zaman kipi bulunmaktadr? a. Garda grd v sprlb, xrek biirilibdir. b. Dil bilen, sz anlayan bir nazl yar ister knl. c. -Bala, xanm! - dyib gapdan xd. d. Biz veteni azad grmek n he bir fedakarlgdan ekinmedik. e. Onlarn yzn sene taprb gdeceyem. 9. Aadaki cmlelerin hangisinde zarf-fiil eki yoktur? a. Dil aanda ilk defe ana sylerik biz. b. ah bu sze xyli glp tirazn bildirdi. c. Gz onun mektebe getdiyini biler. d. Onlar yaxnladgca tteyin sesi daha aydn idilirdi. e. Xalam otan penceresinde durarag meni arrd. 10. Xeste oldugum ... size gele bilmedim. cmlesinde bo braklan yere aadaki son ekim edatlarndan hangisi getirilmelidir? a. kimi b. n c. geder d. baga e. gre

3. nite - Azerbaycan Trkesi

77

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. b 2. d 3. a 4. e 5. d 6. c 7. e 8. a 9. c 10. b Yantnz yanl ise Azerbaycan Trkesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, Azerbaycan Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise nller konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Azerbaycan Trkesinde nszlerle lgili zellikler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise nsz Uyumu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yapm Ekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hl Ekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bildirme Kipleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Zarf-Fiiller konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Son ekim Edatlar konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 mellim kelimesinin imek fiiliyle imdiki zamana gre ekimi yledir: mellimem (retmenim) mellimsen mellimdir mellimik mellimsiniz mellimdirler mellim kelimesinin imek fiiliyle renilen gemi zamana gre ekimi yledir: mellim imiem (retmenmiim) mellim imisen mellim imi mellim imiik mellim imisiniz mellim imiler mellim kelimesinin imek fiiliyle grlen gemi zamana gre ekimi yledir: mellim idim (retmendim) mellim idin mellim idi mellim idik mellim idiniz mellim idiler mellim kelimesinin imek fiiliyle art kipine gre ekimi yledir: mellim isem (retmensem) mellimsen mellimse mellimsek mellimseniz mellimseler

78

ada Trk Yaz Dilleri-I

Sra Sizde 2 Azerbaycan Trkesindeki dnllk zamirinin isim hl eklerine gre ekimi yledir:
lgi hli zm zn z zmz znz zleri Yn. hli zme zne zne zmze znze zlerine Yk. hli zm zn zn zmz znz zlerinizi Bul. hli zmde znde znde zmzde znzde zlerinde Ayr. hli zmden znden znden zmzden znzden zlerinden Vas. hli zmle znle zyle zmzle znzle zleriyle Et. hli zmce znce zce zmzce znzce zlerince

3. nite - Azerbaycan Trkesi

79

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Akar, M.- Deniz, S.- Bilecik, F. (1994). Trk Dnyas ada Edebiyat, Yesevi Yay., stanbul. Altayl, S. (1994). Azerbaycan Trkesi Szl I-II, MEB Yay., stanbul. Bozkurt, F. (2005). Trklerin Dili, Kap Yay., stanbul. Caferolu, A. - Akpnar Y. (1998). Azerbaycan Trkleri Edebiyat, TDEK, C. 4, Ankara, s. 135-158. Cemidov, . Azerbaycan Sznn Mene ve Mns Hakknda (Akt. Metin Karars), Trk Kltr, S. 370, Y. XXXII, s. 113-119. Doan, L.- Durmu, O.- Hnerli B.- uataman, .- Efendiyev, A. (2007), ada Trk Leheleri El Kitab, Kriter Yay., stanbul. Dnmez, Y. (1997). Trk Dnyas Corafyasna Bir Bak, Yeni Trkiye Dergisi, Trk Dnyas zel Says I, S. 15, s. 60-72. Ehmedov, B. A. - Axundov, A. A. (1990). Azerbaycan Dili 6-7, Maarif Neriyat, Bak. Ercilasun, A. B. (1993). rneklerle Bugnk Trk Alfabeleri, KB Yay., Ankara. Ercilasun, A. B. (1996). Bat Trkesinin Douu, Uluslararas Trk Dili Kongresi 1988, TDK Yay., Ankara, s. 39-45 Ergin, M. (1981). Azeri Trkesi, Ebru Yay., stanbul. Hacalolu, R. A. (1992). AzeriTrkesi Dil Klavuzu, Ankara. Hseyinzade, M. (1973). Masir Azerbaycan Dili (Morfologiya), Bak. Karlatrmal Trk Leheleri Szl (1991), C. I-II, KB Yay., Ankara. Kartallolu Y.- Yldrm, H. (2007). Azerbaycan Trkesi, Trk Leheleri Grameri (Ed. Ahmet B. Ercilasun), Aka Yay., Ankara, s. 171-230. Li, Yong-Sng (2004). Trk Dillerindeki Sontaklar, Kebike Yay., stanbul. Memmedov, N. (1971). Azerbaycan Dililiyinin Nezeri Esaslar, Bak. Oru B. (1994). Ouz Grubunda Edatlar, . . Trk Dili Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul. zkan, N. (1997). Trk Dnyas Nfus, Sosyal Yap, Dil, Edebiyat, Geit Yay., Kayseri. zkan, N. (2003). Trk Dilinin Yurtlar, Aka Yay., Ankara. Rstemov R. E.-Budagova, Z. . (1960), Azerbaycan Dilinin Grammatikas (Morfologiya), Baku. Saray, M. (1993). Azerbaycan Trkleri Tarihi, stanbul. irin User, H. (2006). Balangcndan Gnmze Trk Yaz Sistemleri, Aka Yay., Ankara. Yiit, A. (1996). Trk lkeleri ve Trklerin Yaad Blgelerin Corafyas, TSAV Yay., Elaz. Zeynalov, F. (1993). Trk Lehelerinin Karlatrmal Dilbilgisi (Akt. Yusuf Gedikli), Cem Yay., stanbul.

4
Amalarmz

ADA TRK YAZI DLLER-I

Bu niteyi tamamladktan sonra; Azerbaycan Trkesi Kiril alfabesini okuyabilecek, Azerbaycan Trkesi Latin alfabesini okuyabilecek, Azerbaycan Trkesi ile yazlm metinleri zmleyebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Kiril Alfabesi Latin Alfabesi Metin rnekleri

indekiler
AZERBAYCAN TRKES KRL ALFABES AZERBAYCAN TRKES LATN ALFABES AZERBAYCAN TRKES METN RNEKLER

ada Trk Yaz Dilleri-I

Azerbaycan Trkesi Alfabe ve Metin rnekleri

Azerbaycan Trkesi Alfabe ve Metin rnekleri


AZERBAYCAN TRKES KRL ALFABES
Kiril Aa Ee Latin Aa Bb Vv Gg Dd Ee Jj Zz i I Yy Kk Gg Ll Kiril Xx Latin Mm Nn Oo Pp Rr Ss Tt Uu Ff X x (l) Hh Cc

82

ada Trk Yaz Dilleri-I

AZERBAYCAN TRKES LATN ALFABES


Harfler Aa Bb Cc Dd Ee Ff Gg Hh Xx I i Jj Kk
TT Ses Karl

Harfler Qq Ll Mm Nn Oo Pp Rr Ss Tt Uu Vv Yy Zz

TT Ses Karl

a b c d e f g h x (l) i j k

q (o)) l m n o p r s t u v y z

AZERBAYCAN TRKES METN RNEKLER

, xaa a . aa x aa aa a a aa. a. aaa xa aa a. ax , aa , aa a aa . a a a. Aaaa : -A , aa a a, a , - aa? : -Xa , . Guun Kmeyi Dyirler ki, bir gn l xrmanna yann dr. Yanndan xeber tutanlar haray salb hamn kmeye arrlar. Here bir ie el atr. Camaat xrman yanndan gurtarr. le bu vaxt grrler ki, sere tz tz aya nir, azna su alb yanan derzlerin stne tkr. Ham bu ie mat galr. Adamlardan biri sereden soruur: -Ay sere, getirdiyin damla boyda olmaz, bu su oda nyleye biler, niye zn eldendilden salrsan? Sere dyir: -Xrman menim de reyimdi, gerek elimden geleni esirgemeyim. Kuun Yardm Diyorlar ki, bir gn halkn harmannda yangn kyor. Yangn haber alanlar feryat edip herkesi yardma aryorlar. Her biri bir ie el atyor. nsanlar harman yangndan kurtaryor. O srada gryorlar ki, sere tez tez aya inip, azna su alp yanan tahl balarnn stne dkyor. Hepsi bu ie aryor. Adamlardan biri sereye soruyor: -Ey sere, getirdiin su damla byklnde deil, bu su atee ne yapabilir, niye kendini yoruyorsun?

4. nite - Azerbaycan Trkesi Alfabe ve Metin rnekleri

83

Sere diyor: -Harman benim de ekmeimdir (ekmek kapmdr), gerek ki elimden geleni esirgemeyeyim. AX aa aa a, Aa, e a ax. a aa, , aa ax. a aa, aa, aa a. Aa, a, aa, a, aa aa ax. axa aa, aa, aa a, a aa. , aa,
a, aa aa ax. a, aa, e a. aaa, a, aa ax.

BAHTIMI Bana dndym vafal dostlar, Siz Allah, tz tapn iten baxtm. elaleli dada, gy emenlikde, Kksz aa kimi biten baxtm. Drd bir yanm garanlgd, adad, Felek tutub gollarmdan budad. Aman, goyma, o deryada, sudad, Gerg olub deryada batan baxtm. Men onu axtardm boranda, garda, Gzm alar gald, can intizarda. Bir mene syleyin, grdnz harda,
arn, arayn yatan baxtm. Biryollug unudub glzl yar, Nvreste cavandm, yledin gar. Nabatam, getirin bir grm bar, Meni grbetlere atan baxtm.

iirde geen baz kelimelerin karlklar: tap-: bulmak harda: nerede it-: yitmek, kaybolmak biryollug: bir kez gy: yeil glzl: gl yzl kimi: gibi nvreste: Blu ana ermi, gen axtar-: aramak

Ag Elesgerin Yasl-Yaral adl iirinin aada yer alan blmn Latin alfabesiyle yaznz. a aa a x aa. a aa aaa aa, a-a aa. a aa, x x aa. , xaaa, a , aa. aa a, , a aa. aa aa, a aa. a a a. aaa aa aa, aa , aa aa a. aa xa a a a. , . aa aa a, , a aa a. , a. , , aa , .

84

ada Trk Yaz Dilleri-I

a a a a. ax, a , aa, aa . a a. aa e aaa . aaa xa aa aa a. aa aaa aa a aaa . . , , aa . aaa ax. aa a. aa a . ax aa aa . a aa xa. aa e aaa . Aa ! a , aa , - e. xa VETEN Biz onun gucanda gz amg, o, bizim hammzn anamzdr. Bize heyatdan giymetli ne varsa, burda yaranmdr. Varlmz ona baldr. Babalarmz burada yaam, burada mr srmler, bu yurd onlardan bize yadigar galmdr. Bu torpaglar esrler boyu xalgmzn aln teri ve gan ile suvarlmdr. O, bizim n mgeddesdir. Biz gzmz heyata burada am, onun gyleri, ulduzlar altnda boy atmg. O, bizim n domadr. Biz onun gneleri, klekleri, yalar ierisinden kemiik, bizi onun nefesi berkitmidir. Neslimizin grlmaz silsilesi onun goynunda gvvet alb geleceye yol amdr. Tariximizin, ecdadmzn emelleri, arzular, hesretleri bu torpagda hifz olunmudur. Onun her da bizim n mgeddes bir kitabdr. Burada biklerimiz zerine gyde szen gartallarn klgesi dmdr. O zamandan xeyalmz daima ykseklere doru ganad almdr. Burada analarmzn laylas bize seadet saraylar tikmidir. O gnden gnlmz veten mehebbeti ile dolmudur. Gvvetimiz, midimiz, arzularmz bu mehebbetle isinmidir. Bu mehebbet analarmzn ilk pnden reyimize axmdr. Veten egi daima gelbimizde snmez bir atedir. Bu egden mehrum rekler ise garanlg ve soyug bir mezar kimidir. Tarix bize tapdanm ve asan bir yol gstermedi. Biz bugnk seadetimize iekli yollarda gelip xmadg. Biz veteni azad grmek n h bir fedakarlgdan ekinmedik. Azad ve gzel vetenimiz! Biz hemie dye hazr bir esker kimi senin emrini gzleyeceyik, gelbimizde daima senin snmez mehebbetin, gelebelerden-gelebelere doru gdeceyik. Enver Memmedxanl Metinde geen baz kelimelerin karlklar: ham: hepsi layla: ninni yaran-: meydana gelmek tapdan-: ayakla dzlen-, inenklek: rzgr asan: kolay ganad al-: kanat rpmak hemie: daime, her zaman

4. nite - Azerbaycan Trkesi Alfabe ve Metin rnekleri

85

OAA A a a aaa . aa axa a . a a, aa a . aa a aa. a aa : -a, ax . a e: -Aa aaa . ax a, a , Aa aa, aaa . a, x. a a . a a. a . a , a aaa, a xaa. a aa a, a . aa aaaa. a x a . a a . , a aaa a aa , a. aa a , a aa. aa x a aaa . a aa a a , a, aaaa . a a a aa . a , a a axa. a a aa, aa , aa . a aaa : - a aa a a , a . a , , a a a a. a : -a , a aaa axaa? a a a aa : -a aa, aa. , ? -, . -, a a: aa, aa, a aaa , aa , a . a a-a : -a ? a aaa a. - a . a a aaa. a aa a a. a a aa a, a aa : -a, x ! a a aa ax . a , a : - aa , a, aa , aa aa, a x. OBANLA MOLLA Bir oban goyunlarn yaylaa getirmidi. Yaylan yaxnlnda bir kend var idi. oban bir gce bu kendde galb, mollaya gonag oldu. O gnden obanla molla dostladlar. Gnlerin bir gn oban mollaya dedi: -Molla, men isteyirem sene bir yaxlg leyim.

86

ada Trk Yaz Dilleri-I

Molla ddi: -Allah atana rehmet lesin. Senin mene deceyin yaxlg ne olsa, men evezinde dua lerem, Allah seni balar, gnahlarndan ker. Molla, menim goyunum oxdu. Onlarn yzn sene taprb gdeceyem. Yz goyun bir il sende emanet galsn. Hemin bir ilin iinde goyunlarn menfeeti senin olsun. Sdn sab yyersen, artn satarsan, yununu da grxarsan. Bu bir ilde ne geder goyunlarn balas olsa, o da senin. l banda gelip yz goyunumu apararam. Molla ox ad oldu. oban ona yz goyun vrib gtdi. Beli, az zamanda molla goyunlardan kfi istediyini kesdi, satd. l bana birce goyun gald ki, onu da z heyatnda balad. Bir gn mollaya xeber vrdiler ki oban yaylaa gelib. Molla bunu eiden kimi haman galm birce goyunu da kesdi, derisini bir knce atd, etini de govurub bardaglara tkd. oban gatrn srb mollann gapsna geldi. Heyatda goyunlar grmeyib fikirledi ki, molla goyunlar lde saxlayr. oban gatr heyatda balad, otaa girdi, salam vrib eyledi. Molla arvadna ddi: -Get gonudan bir kasa gatg al getir, gonag ysin. oban teeccb ledi, fikirledi ki, molla niye gat gonudan alr. oban ddi: -Molla , goyunlar harada saxlayrsan? Molla obann lap yannda eyleib ddi: -oban garda, men dyim sen hsabla. Sen mene yz goyun vrdin, dzdrm? -Beli, dzd. -Dyim, gulag as: Otuzunu vrdim gessaba, Otuzunu getirme hsaba, Otuzu da gayadan udu, Dogguzu garnma dd, Yrde gald birisi. oban acgl-acgl ddi: -Han birisi? Molla kncden derini gtrb arala atd. -Bu da onun derisi. Gatr da ste goyacagsan. O da olacag oban haggs. oban sfreden gatg kasasn gapd, mollann bana vurub ddi: -Molla, sen xeriflemisen ki! Gatg mollann bandan axb zne tkld. Molla diz ste eyledi, ellerini gye galdrb ddi: -Ey perverdigara kr olsun sene, lmedim galdm, ili baa vurdum, aa ile hsabladm, z a xdm. Metinde geen baz kelimelerin karlklar: kend: ky knc: ke, bucak evez: karlk bardag: testi tapr-: havale etmek, emanet etmek gatg: yourt apar-: gtrmek gtr-: kaldrbirce: tek, bir, yalnz kasa: kse heyet: bahe avlusu; ahr xerifle-: bunamak

aaa aa , Aa aa .

4. nite - Azerbaycan Trkesi Alfabe ve Metin rnekleri

87

a aa aa a -. - , , a, - -a. - a aa - a b a, , . a aa , aaa aa aa aa, , aa a a . , , a A a aaa aa aaa a a a aa a aa. a a aa. Aa , a a, , a, aa , , aaa a. a aaaa a aa. a- axa. a aa, a, aa! , aaa a aa aaa aa . - a aa , - a b a, , . xa aaa ANA DL Dil aanda ilk defe ana sylerik biz, Ana dili adlanr bizim ilk dersliyimiz. lk mahnmz laylan anamz z sdiyle irir ruhumuza bu dilde gile-gile. Bu dil - bizim ruhumuz, egimiz, canmzdr, Bu dil - birbirimizle ehdi-pymanmzdr. Bu dil - tantm bize bu dnyada her yi Bu dil - ecdadmzn bize goyub gtdiyi En gymetli mirasdr, onu gzlerimiz tek Goruyub, nesillere biz de hediyye vrek. Bizim uca dalarn sonsuz ezemetinden, Yatana smayan aylarn hiddetinden

88

ada Trk Yaz Dilleri-I

Bu torpadan, bu yerden, Elin barndan gopan yanl nemelerden. Gllerin renglerinden, ieklerin iyinden Mil dznn, Muann sonsuz geniliyinden A sal babalarn aglndan kamalndan Dman stne cuman o gr atn nalndan Gopan sesden yarandn. Sen halgmn ald ilk nefesden yarandn. Ana dilim, sendedir halgn agl, hikmeti, Ereb olu Mecnunun derdi sende dil am, reklere yol aan Fzulinin seneti, Ey dilim, gdretinle dnyalara yol am. Sende menim halgmn gahramanlgla dolu Tarihi veraglanr. Sende ne min illik menim medeniyyetim an-hretim saxlanr. Menim adm sanmsan, Namusum, vicdanmsan! Milletlere, halglara halgmzn adndan Mehebbet dastanlar yaradld bu dilde. Bu dil - tantm bize bu dnyada her yi, Bu dil - ecdadmzn bize goyub gtdiyi En gymetli mirasdr, onu gzlerimiz tek Goruyub, nesillere biz de hediyye verek. Bextiyar Vahapzade AA A a a . aaa a, . a a a a . a aa a . x ax . a a aa a aa a a , -aa , , aa , aaaa. a a. aa aaa , a aa . aa xa a- . a a a . a , aa . a a a. a a aaa a. x , a aa aa aa. Aa aa a aaa . a a aa a aa a -a a. ax a, , a a . a aa. , a. Axa a , , a, . aa-aa a. a aa aa. aa aaaa x , aa, xaa . , a aaa x, , , , a aaa. a a . a

4. nite - Azerbaycan Trkesi Alfabe ve Metin rnekleri

89

a a aaa, x . a aa aa - aa . Aa a a a. Aa a axaa , : axaa a, x a, aa, a, a. a xa , a , aa, a aa a e. ZGARA BACI ki bac var imi. Bu baclardan biri kasb, o birisi dvletli imi. Kasb bacnn iki uag var idi. Bunlar bir para reye mhtac imiler. ox vaxt ymeye h bir yleri olmurmu. Gnlerin bir gn kasb bac uaglarn da yanna alb gdir dvletli bacsgile, dyir belke bir tike rekden-zaddan vrdi, zm h, uaglar yyer, alamazlar. Bunlar durub gelir dvletli bacsgile. Gapya atanda grrler ki, dvletli bac sacda kmbe reyi biirir. reyi sacdan xarb yang-yunuunu temizleyir. Kasb bac gapn dyr. Dvletli bac ses idib, reyi bkb dizinin altnda gizledir. Sonra onlar ieri arr. Kasb bac uaglaryla ieri kib bir terefde otururlar. Bir xyli kir, isti rek dvletli bacnn dizini yandrdga arvad yrinde o teref bu terefe gurcalanr. Ancag insafa gelib rekden bir tike de bacs uaglarna vrmir. Kasb bac uaglarn da yanna salb kor-peiman vlerine gaydr. Vaxt dolanr, vede tr, bir gn gelir ki bu kasb bacgil dvletlenirler. Dvletli bac ise kasblar. le bir gne dr ki, ymeye bir tike rek tapmr. Axrda elac kesilir, dyir, gdim bir bacmgile, grm belke ymeye bir tike rek verdi. Durub yava-yava glir bacsgile. Bacsnn uaglar heyetde oynayrmlar. Tz garlar analarna xebere ki, ana, xalam bize gelir. O, durub bacsnn gabana xr, onu ve getirir, toyug kesir, plov biirir, getirir goyur bacsnn gabana. Bacs doyunca yyir. Gdende de plovdan bir byk gab goyur desmaln arasna, stnde de xyli rek. vde gman gelen ne varsa hamsndan yr-y dib bacsna vrir. Aparb bacsn yola salr. Amma yolda zn saxlaya bilmir, bu szleri dyir: Baxada gller bac, Oxur blbller bac, Dizi kmbe yandrar, Gder o gnler bac, Geler bu gnler bac. Bacs xecalet ekib, ne a dinir, ne gara, ban aa salb gdir. AX a a, ax. a, ax. aaa aa, a aa. aa, ax.

90

ada Trk Yaz Dilleri-I

A aa a aa, -a aa. xa a, ax. YAXIDI Grbet lde bir ba saldm, Ddim gnce gl yaxd. Derdimi syledim ona, Ddi melhem dil yaxd. atanda ytkin yama, Hesret galdm sirdama. Gr neler geldi bama, ndi bildim l yaxd. Ag Nabat saz alnca, Yurdsuz-yuvasz galnca. Grbet lde xan olunca, z yrinde gul yaxd. Aada Latin alfabesiyle yazlm olan drtlkleri Kiril alfabesiyle yaznz ve Trkiye Trkesine aktarnz. Bayram olur, xna yaxr destine, Gl gnderir hemdemine, dostuna... Na tebib, gelme yaram stne, z gelsin, meni derde salan yar. Yz il kse, z yarmdan dnmerem, lgar vrdim, ilgarm danmaram, Leblerinden emmeyince ganmaram, g elinden saralban solan yar!

Azerbaycan Latin Alfabesiyle Metin rnekleri


DLMZ Baxaq dilimiz: neler grnr? Oxuyub anlamaq yazmaqdan gcdr. Yazan dnmdn yazsa da bel, Oxucu be-on gn grk dne Ki, anlasn, bu sz rbmi, farsm? O ki qald mna... anlayan han. oxlar anlamaz milltden, aydn Birce parasn air yazann. Gn oldu, airlr gy xdlar, Bu yazq millt ordan baxtlar. Od etmdi, yad at bana, Siyah qondardlar qara qana. Alnr dilleri, zeban verilir, smarlanb baran, yamur ksilir. Alar beyaza, sars zrde Dnd, can dayanmaz bu ar drd. Dyidi hr eyi, bum oldu bayqu, Elbese geyildi, paltar qald bo.

4. nite - Azerbaycan Trkesi Alfabe ve Metin rnekleri

91

Dzlyn yerinde bir istiqamet Grerek, yemli znn etdi millet. alnd qarda, gldi bradr, Bacnn yerind hmir gezer. Ndir bu qiyamt, nidsiniz, Ey bizim qocaman diblrimiz? Yaxasndan tutub bu el olunu Fars il rbin bir hmvtni klin soxdunuz, baxnz sonra, Oxunacaq lnt bel yazana! Ehmed Cavad IRPINIRDIN, QARA DNZ rpnrdn, Qara dniz, Baxb Trkn bayrana! Ah deyrdin, he lmzdim, De bilsem ayana! Ayr dm dost elinden, ller var ki, arpar sinen!... Vfaldr gldi, gedn, Yol ver Trkn bayrana! nciler tk gl yoluna, Srmalar sp sa, soluna! Frtnalar dursun yana, Salam Trkn bayrana! Hmidiyye - o Trk qan! He birinin bitmez an! Kazbk olsun ilk qurban! Heyran Trkn bayrana! Dost elindn sn yellr, Bana eir, salam sylr! Olsun bizim btn ellr Qurban Trkn bayrana! Yol ver Trkn bayrana!... MQDDS XTLAL Qaranlqda gzlrim dikilmi fqlr, Bir frtna ssi var, buludlar gyd dal-dal, Am Dou barn skecek fqlr, Qop, ey dli frtna, rini knlme sal, xtilal isteyirm, mqdds bir ixtilal... Doan gnl qopsun bir axn vlvlsi, Grnsn qan kpkl qasrann yelsi, Bitsin sir trklyn, bitsin artq ilsi, N zncirli bir Qafqas n qan qusan bir Ural, xtilal isteyirm, mqdds bir ixtilal... Sovursun mmanlara gvde, bacaq, bilek, ba, Yre girsin Kremlin, qalmasn da stde da, Hrr insanlq urunda balasn qti sava, Vaxt glmidir, ey zaman, bir lm erqisi al, xtilal isteyirm, mqdds bir ixtilal...

92

ada Trk Yaz Dilleri-I

Kendimizi Snayalm
1. Azerbaycan Trkesi Kiril alfabesinde bulunan , , , harflerinin Latin alfabesindeki karl aadakilerden hangisinde doru olarak verilmitir? a. B, D, L, T b. V, T, U, C c. V, D, I, F d. D, V, F, I e. B, F, Z, 2. a aa, aa cmlesinin Latin alfabesi karl aadaki cmlelerden hangisinde doru olarak verilmitir? a. Derd bir canm garanlgd, ayad b. Drd bir yanm garanlgd, adad c. Drd bir ganm baranlgd, adad d. Drt bir yanm karanlkt, adad e. Drd bir cahm gapanlyd, adad
3. Kiril harfleriyle verilen , a xa ifadesinin Azerbaycan Latin alfabesindeki yazm aadaki cmlelerden hangisinde doru olarak verilmitir? a. Kn oldu airlr ge xdlar b. Gn oldu, airler g xdlar c. Gn oldu, airlr gy xdlar d. Gn oldu, airler gk kdlar e. Kn oldu airler gece xdlar

6. Adamlardan biri sereden soruur. cmlesinin yklemi aadaki eklerden hangisini almtr? a. renilen gemi zaman b. Gelecek zaman c. Emir kipi d. Geni zaman e. imdiki zaman 7. tapr- fiilinin karl aadakilerden hangisinde doru olarak verilmitir? a. Abartmak b. almak c. Haprmak d. Havale etmek e. Tarmak 8. l banda gelip yz goyunumu apararam. cmlesininin ykleminde hangi ekler bulunmaktadr? a. imdiki zaman, birinci tekil kii b. Geni zaman, birinci tekil kii c. Gereklilik kipi, birinci oul kii d. Gelecek zaman, ikinci tekil kii e. art kipi, birinci tekil kii 9. Bir mene syleyin, grdnz harda ifadesinde harda kelimesinin Trkiye Trkesindeki karl aadakilerden hangisidir? a. nerede b. karda c. burada d. orada e. karda 10. Biz bugnk seadetimize iekli yollarda gelip xmadg. cmlesinde aadaki eklerden hangisi yoktur? a. Ynelme hl eki b. Aitlik eki c. Bulunma hl eki d. Zarf-fiil eki e. Sfat-fiil eki

4. Yanndan xeber tutanlar haray salb hamn kmeye arrlar. cmlesinin Trkiye Trkesindeki karl aadakilerden hangisidir? a. Yangn haber alanlar haraya gidip herkesi yardma aryorlar. b. Yangn haberini alanlar her ay kylere haber salyorlar. c. Yangn haber verenler herkesi ky meydanna aryorlar. d. Yangn haber alanlar feryat edip herkesi yardma aryorlar. e. Yangn haberini alanlar saraya gidip herkesi yardma arrlar. 5. Men onu axtardm boranda, garda cmlesinde axtardm. ifadesinin anlam aadakilerden hangisinde doru olarak verilmitir? a. aradm b. aktardm c. kaybettim d. buldum e. deitirdim

4. nite - Azerbaycan Trkesi Alfabe ve Metin rnekleri

93

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. c 2. b 3. c 4. a 5. a 6. e 7. d 8. b 9. a 10. e Yantnz yanl ise Alfabe ve Metin rnekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Alfabe ve Metin rnekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Alfabe ve Metin rnekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Alfabe ve Metin rnekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Alfabe ve Metin rnekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Alfabe ve Metin rnekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Alfabe ve Metin rnekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Alfabe ve Metin rnekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Alfabe ve Metin rnekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Alfabe ve Metin rnekleri konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Ag Elesgerin Yasl-Yaral adl iirinin aada yer alan blmnn Latin alfabesiyle yazl u ekildedir: Kamil ovu lmeyince usanmaz Elden goymaz ble serxo maral. g oduna yanan akara yanmaz, Pnhan-pnhan menim kimi saral. Jolunda kmiem irin canmdan, ldrseler gorxum yoxdu ganmdan. Terk oldum vetenden, xanmanmdan, nsaf deyil, gezme menden aral. Sra Sizde 2 Drtlklerin Kiril alfabesiyle yazl u ekildedir: aa , xa ax , , a... a , aa , , aa a. , aa , a , a aaa, aaa, aaa a a! Drtlklerin Trkiye Trkesindeki karl u ekildedir: Bayram olur, kna yakar eline, Gl gnderir, arkadana, dostuna, mez tabip, gelme yaramn stne, Kendi gelsin, beni derde salan yar. Yz yl gese, z yarimden dnmem, Ant itim, szmden vazgemem, Dudaklarndan emmeyince kanmam, Ak elinden sararak solan yar!

94

ada Trk Yaz Dilleri-I

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Akar, M.- Deniz, S.- Bilecik, F. (1994). Trk Dnyas ada Edebiyat, Yesevi Yay., stanbul. Altayl, S. (1994). Azerbaycan Trkesi Szl I-II, MEB Yay., stanbul. Bozkurt, F. (2005). Trklerin Dili, Kap Yay., stanbul. Caferolu, A. - Akpnar Y. (1998). Azerbaycan Trkleri Edebiyat, TDEK, C. 4, Ankara, s. 135-158. Cemidov, . Azerbaycan Sznn Mene ve Mns Hakknda (Akt. Metin Karars), Trk Kltr, S. 370, Y. XXXII, s. 113-119. Doan, L.- Durmu, O.- Hnerli B.- uataman, .- Efendiyev, A. (2007), ada Trk Leheleri El Kitab, Kriter Yay., stanbul. Dnmez, Y. (1997). Trk Dnyas Corafyasna Bir Bak, Yeni Trkiye Dergisi, Trk Dnyas zel Says I, S. 15, s. 60-72. Ehmedov, B. A. - Axundov, A. A. (1990). Azerbaycan Dili 6-7, Maarif Neriyat, Bak. Ercilasun, A. B. (1993). rneklerle Bugnk Trk Alfabeleri, KB Yay., Ankara. Ercilasun, A. B. (1996). Bat Trkesinin Douu, Uluslararas Trk Dili Kongresi 1988, TDK Yay., Ankara, s. 39-45 Ergin, M. (1981). Azeri Trkesi, Ebru Yay., stanbul. Hacalolu, R. A. (1992). AzeriTrkesi Dil Klavuzu, Ankara. Hseyinzade, M. (1973). Masir Azerbaycan Dili (Morfologiya), Bak. Karlatrmal Trk Leheleri Szl (1991), C. I-II, KB Yay., Ankara. Kartallolu Y.- Yldrm, H. (2007). Azerbaycan Trkesi, Trk Leheleri Grameri (Ed. Ahmet B. Ercilasun), Aka Yay., Ankara, s. 171-230. Li, Yong-Sng (2004). Trk Dillerindeki Sontaklar, Kebike Yay., stanbul. Memmedov, N. (1971). Azerbaycan Dililiyinin Nezeri Esaslar, Bak. Oru B. (1994). Ouz Grubunda Edatlar, . . Trk Dili Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul. zkan, N. (1997). Trk Dnyas Nfus, Sosyal Yap, Dil, Edebiyat, Geit Yay., Kayseri. zkan, N. (2003). Trk Dilinin Yurtlar, Aka Yay., Ankara. Rstemov R. E.-Budagova, Z. . (1960), Azerbaycan Dilinin Grammatikas (Morfologiya), Baku. Saray, M. (1993). Azerbaycan Trkleri Tarihi, stanbul. irin User, H. (2006). Balangcndan Gnmze Trk Yaz Sistemleri, Aka Yay., Ankara. Yiit, A. (1996). Trk lkeleri ve Trklerin Yaad Blgelerin Corafyas, TSAV Yay., Elaz. Zeynalov, F. (1993). Trk Lehelerinin Karlatrmal Dilbilgisi (Akt. Yusuf Gedikli), Cem Yay., stanbul.

5
Amalarmz

ADA TRK YAZI DLLER-I

Bu niteyi tamamladktan sonra; Trkmen adn aklayabilecek, Trkmen Trklerinin tarihini aklayabilecek, Trkmen Trkesini tanmlayabilecek, Trkmen edebiyatn aklayabilecek, Trkmenistann yerini belirleyebilecek, Trkmen Trkesi gramerini snflandrabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Trkmen Ad Trkmen Tarihi Trkmen Trkesi Trkmenistan Trkmen Trkesi Grameri Ses Bilgisi ekil Bilgisi Kelime Trleri

indekiler
TRKMEN ADITRKMEN TRKLERNN TARH TRKMEN TRKES TRKMEN EDEBYATI TRKMENSTAN TRKMEN TRKES GRAMER

ada Trk Yaz Dilleri-I

Trkmen Trkesi

Trkmen Trkesi
TRKMEN ADI
Trkmen adnn yaps ve kkeni konusunda eitli grler vardr. Prof. Dr. brahim Kafesolu, Jean Deny Armaannda yer alan Trkmen Ad, Manas ve Mahiyeti adl yazsnda bu grleri geni olarak ele alm ve meseleyi bir sonuca balamaya almtr. Kafesolunun makalesi esas olmak zere, sz konusu edilen Trkmen adyla ilgili grler unlardr: Trkmen kelimesi ilk olarak XI. asrn Trk asll mellifi Kgrl Mahmdun byk szl Dvn Lgtit-Trkte kullanlmtr. Farslar ve Tcikler tarafndan baz Ouz gruplar iin kullanld belirtilen bu ad, Kgrldan baka, Redddin tarafndan Cmit-Tevrih ve Ebulgzi Bahdr Han tarafndan da ecere-i Terakime adl eserde sz konusu edilmektedir. Kgrlya gre Trkmen ad, Trk kelimesine Farsa mnend (benzer, gibi) kelimesinin getirilmesiyle olumutur. Dolaysyla Trkmnend (Trke benzer) sznden Trkmen ekline dnmtr. Kgrlnn Makedonyal skender Asya ilerine ilerlerken Balasagunda oturan Trk kagan douya ekilir. Orada daha sonra Ouz boylarn oluturacak 22 kii kalr. Az sonra bunlara iki kii daha katlr. Bunlar byk skenderin karsna gtrlr. skender zerlerinde Trk belgeleri bulunan bu 24 kiiyi grnce Farsa olarak Trke benzer anlamnda Trkmnend der. Trkmen ad buradan kalr eklindeki rivayete dayanarak naklettii bu gr, konunun uzmanlar arasnda pek fazla kabul grmemektedir. Ayn ekilde A. Vamberynin, Trk men (ben) Trkm eklindeki izah tarz da ok fazla taraftar bulan bir gr deildir. Akka piskoposu J. V. Ariaca gre, kelime, Trk ile Kuman szlerinin birlemesinden domutur. Oskar Hanser de Trkmen kelimesinin genellikle Trk ve Koman kelimelerinin birlemesinden meydana geldiinin dnldn belirtmektedir. Kafesoluna gre bu isim bir yaktrmadr. Kelimenin bir de Trk+iman olarak anlamlandrlmas vardr. Trklerden slamiyeti kabul eden ktlelere byle ad verildii esasna dayanan Trkiman rivayeti Bedreddin Ayn (Ikdl-Cmn) tarafndan bildirilmekte ve Ner (Cihnnm) ile bn Kesr taraflarndan da nakledilmektedir. Son devir melliflerinden Hseyin Hsameddine gre, men Trke byklk eki olup, Trkmen byk Trk demektir. Necib Asma gre, kelime, Trk ile adam manasna gelen mandan olumutur ve Trk eri tabirinin tercmesidir. Saim Ali Dilemre de Asurca tccar demek olan tuggar kelimesini Trk ile mnasebete getirerek Trkmenin ticaret adam, kervan adam olabileceini syler. Ama, bu gr olduka zayftr. Macar Trkolog Vamberye gre, kelime Trk ile -menden olumutur ve Trklk, Trkler demektir, zira men Trkede toplayc isimler yapan bir ektir. nl Trkolog J.

98

ada Trk Yaz Dilleri-I

Deny ise, Trk kelimesine -men ekinin gelmesiyle olutuunu syler. -men, -man eki zerine geldii kelimeye byklk, stnlk, fazlalk anlamlar katar. Denyye gre Trkmen kelimesi de koyu Trk, saf kan Trk anlamlarna gelmektedir. Trkede buna benzer kocaman, karaman, iman gibi kelimelerin yapsyla ayndr ve ek, zerine geldii bu kelimelere stnlk, fazlalk anlamlar katmaktadr. J. Denynin bu gr ilim aleminde en fazla rabet edilen grtr. Kafesolunun da katld bu gr, nl Trkologlardan G. Nemeth, V. Minorsky, G. Moravcsik ve O. Pritsak, Ligeti, J. Deny, A. Vambery, Z. Kakuk da desteklemilerdir. Azerbaycan dilcilerinden P. Azimov, K. Saryev ve F. R. Zeynelov ise bu adn henz tam olarak aklanamad grndedirler.

Trkmenler Ouz kkenlidir. Dier Ouz boylar XI. yzylda batya g ederken, Trkmenler douda kalmtr. Ouzlarn byk ounluu X. yzylda slamiyeti kabul edince, Mslman olmayan Ouzlara Trkmen adn vermilerdir. Bylece Trkmen ad, Ouzlarla birlikte anlmtr. Trkmenler bir sre Manglak, Maverannehir ve Horasanda varlklarn srdrmlerdir. Horasan ve Afganistann kuzey kesimlerinde yaayan Trkmenler, bir mddet sonra Afganistan ve Gney ran denetiminde tutan Gazne Trk Devleti ile anlamazla dmlerdir. Gaznelilerin idaresine girmeyi reddeden Trkmenler, Turul ve ar Bey kardelerin nderliinde 1040 ylnda Gazne ordusunu yenerek bugnk Azerbaycan ve Anadolu blgelerini kendilerine yurt edinmiler ve kurduklar devlete Seluklu Devleti adn vermilerdir. Byk Seluklu Devleti, douda Amu-Deryadan, batda Akdeniz kylarna kadar geni bir alana yaylm ve byk bir devlet haline gelmitir. Ne var ki, Seluklu hkmdarlarn bat cephesinde Bizanslar ve Hallar devaml megul ettikleri iin, Trkmenlerin eski vatan olan bugnk Trkmenistana fazla ilgi gsterememilerdir. Bu ilgisizlikten dolay, Trkmen boylarnn bir ksm Seluklu hkmdar Sultan Sanara kar ayaklanmlardr. Bu karkl takiben gelen Mool istilas Seluklu devletinin ve Trkmen Trklerinin kaderini deitirmi; Trkmen boylarnn bir ksm Maverannehir, Horasan ve Manglaka kadar uzanan blgede kalrken, dier Trkmen boylar Anadoluya ve Azerbaycana yerlemilerdir. Bu olaydan sonra Trkmenistanda kalan Trkmenler ile Anadoluya ve Azerbaycana gelen Trkmenlerin tarih ve kaderleri ayr bir seyir takip etmitir. Maverannehir ve Horasanda kalan Trkmenler, nce Mool daha sonra da Timurlular hkimiyetine girmilerdir. Manglak blgesindeki Trkmenler, 17.yzyln ortalarna kadar mstakil bir hayat srmlerdir. Ancak, 1693-1700 yllarnda Kalmuklarn saldrsna uramlardr. Trkmen boylar bir mddet Hive Hanlna bal kalm, daha sonra da Afar Trkmen boylarndan Ndir Kulu Han (Ndir ah) hkimiyetine girmilerdir. ran ve Hivelilerin basklarna maruz kalan Trkmenler, 1835ten itibaren Merv blgesine doru ekilirler. Uzun sre Hiveliler ve ranllarla mcadele eden Trkmenler, 1855te Hive ordusunu, ardndan da 1860ta ran ordusunu yenerek Kuid Han ynetiminde bamszlklarna kavumulardr. 1860 ile 1873 yllar arasnda nispeten rahat bir hayat sren Trkmen Trkleri, 1873 ylndan itibaren Rus saldrlarna maruz kalm ve uzun mcadeleler sonucunda 1884 ylnda Rus hkimiyetini kabul etmek zorunda kalmlardr. Bu saldrlar esnasnda Ruslar byk katliamlar yapmlardr. Rus istilasndan kaan baz Trkmenler ran ve Afganistana snmlardr. Trkmen Trklerinin Ruslara kar bamszlk mcadelesi yllarca devam etmitir. 1916 ylnda Trkistan Trkleri, mill bir ayaklanma balatm, ancak bundan da kesin bir sonu alnamamtr. Mcadele Bolevik ihtilalinden sonra da devam etmitir. 1917den

TRKMEN TRKLERNN TARH

5. nite - Trkmen Trkesi

99

itibaren Sovyetlerin idaresinde kalan Trkmenistan, Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra 27 Ekim 1991de bamszln ilan etmitir. Trkmen Trkleri bugn avdar, mrili, Yomut, Gklen, Teke, Sark, Salur ve Ersar gibi balca yedi boydan olumaktadr. Bu boylar da kendi arasnda eitli oymaklara ayrlmaktadr.

TRKMEN TRKES

Trkmen Trkesi, Ouz grubu ivelerinin dou kolundandr. Bundan dolay Ouz Trkesinin zellikleri Trkmen Trkesinin karakteristiini oluturur. Ayrca, Dou Trkesinin etkisiyle Kpak ve aatay Trkesinin zelliklerini de barndrr. Mesela, Ouz grubu lehelerinde grlen b- > v- deimesi, Trkmen Trkesinde olmayp bler korunmutur. (bol- ol-, bar var vs.). Trkmen Trkesinin en nemli zelliklerinden birisi de asl uzun nlleri korumu olmasdr. Trkmen Trkesiyle yazlm en eski metinlerin, Ahmed Yesevnin iirleri ve Alinin Kssa-i Ysuf u olduu iddia edilirse de, aslnda bunlar Trk dilinin mterek dnemine ait eserlerdir. Trkmen Trkesi ise asl eserlerini XVIII. yzyldan itibaren vermeye balamtr. Trkmen Trkesinin sz varlnn temelini Trke szler oluturur. Tarih seyri ierisinde Moolca, Farsa, Arapa ve Rusadan kelimeler almtr. Alnt kelimeler genellikle Trkmen Trkesinin ses ve dilbilgisi kurallarna uymaktadr. Son dnemlerde ise Trkmen Trkesi kendi imknlar ile kelime retmeye balamtr. Trkmen Trkesinin birok az vardr. Bu, uzun bir sre ortak bir yaz dilinin kullanlmamas ve deiik alanlara dalm olmalarndan kaynaklanan bir durumdur. u anda Trkmenistanda kullanlan yaz dili, 1925ten beri Trkmen-Yomut azna dayanmaktadr. Trkmen Trkleri de, dier Trk boylar gibi nce Arap, 1927-28 yllarndan itibaren Latin, 1937 ylndan sonra da Kiril alfabesini kullanmlardr. Son ylllarda grlen genel eilim dorultusunda, Trkmen-Kiril alfabesinin deitirilmesi veya tamamen terk edilmesiyle ilgili tartmalar, 1990l yllarda balam ve 12 Nisan 1993te Trkmenistan Cumhuriyeti, Latin alfabesine gei kanununu onaylamtr. Yeni Trkmen alfabesinde 30 harf bulunmaktadr. 1993te kabul edilen bu alfabe 1999 ylnda baz deiikliklerle yeniden dzenlenmitir. Ancak bu alfabe, daha nce belirlenen 34 harfli ortak Trk alfabesinden baz farkllklar tamaktadr.

Trkmen Trklerinin ok zengin folkloru ve edebiyat vardr. XVIII. yzyla kadar Trkmen edebiyat daha ok szl edebiyata, dolaysyla halk edebiyatna dayanr. Leyla ile Mecnun, Yusuf ile Zleyha, Tahir ile Zhre, Asl ile Kerem gibi halk hikyeleri her zaman, her devirde halk arasnda yaylmtr. zellikle Krolu destan ve ahsenem ile Garip hikyesi Trkmen Trkleri arasnda ok sevilen zel bir yere sahip olan hikyelerdir. Ayrca halk edebiyatnn dier trlerinden destan, fkra, masal, trk, mani, ninni, atasz ve bilmece gibi trleri de olduka canldr. Trkmen Trkleri, klasik edebiyatlarn Hoca Ahmed Yesev ile balatrlar. Kssa-i Ysuf airi Ali (XIII. yzyl) ve Benn (XV. yzyl) ile srdrlen bu edebiyat asl eserlerini XVIII. yzyldan itibaren verir. Trkmen Trkesi, Mahtmgul (1730-1780)nn iirleri ile bir yaz dili hline gelir. Klasik edebiyat geleneinden gelen Mahtmgul, aatay Trkesini ok iyi bilmesine ramen, yerel Trkmen azn kullanarak yaz dili hline gelmesini salamtr. iirlerinde halk iiri geleneklerine ve Trkmen halk kltrne de geni yer ayrm, sz veciz kullanma, ataszlerine yer verme gibi hususlarda byk baar gstermitir. Mahtmguldan sonra Seyd, Gurbandurd Zelil, Mollanepes, Talib, Miskin Kl gibi air ve yazarlar olduka nldr.

TRKMEN EDEBYATI

100

ada Trk Yaz Dilleri-I

Bolevik ihtilalinden sonra Komnistlerin ynetime gelmesiyle Trkmen edebiyat yeni bir ehre kazanmtr. Bu dnemden itibaren edebiyat, siyasi artlara gre ekillenmeye balamtr. XX. yzyl Trkmen edebiyatn, iki blme ayrmak mmkndr.

XX. Yzyln Balarnda Trkmen Edebiyat

XX. yzyl byk sarsntlarn asrdr. Bu yzylda meydana gelen gelimeler, nceki yzyllarla kyaslanamayacak kadar farkl cereyan etmitir. XIX. yzyln son eyreinde Trkmenistann Rusyann egemenliine girmesi; siyasi, asker, iktisadi ve kltrel alanlarda olduu gibi edebiyat alannda da Rus etkisinin yaand bir dnemdir. Buna ramen bu dnemin baz eserlerinde, Trk topluluklarna bask yapld, savan ierisine ekilmeye alld ifade edilmi, Rus arlnn izledii yanl politikaya kar duyulan memnuniyetsizlik dile getirilmitir. Durdu Gl, Mollamurt, Muhammetgul Atabayev, Krmolla, Gurban gibi air ve yazarlar bu dnemin nemli ahsiyetleridir.

Sovyet Devri Edebiyat

I. 1920li Yllarn Edebiyat Bu dnemde savalar, i ekimeler ve istilalarn yaygnlamasyla ok sayda insan lr. Nihayet Trkmenistanla birlikte Rusyann tesiri altndaki dier lkelerde de Sovyetler egemen olur ve bu dnemde edebiyata siyaset bular. Her trl tartma ve basklara ramen halkn hayat, edeb eserlerde gereki bir ekilde yanstlmaya allr. Yirmili yllarn edebiyatnda, zellikle tiyatro trnde, tarih temaya eilim artar. O devir tiyatro eserlerinde tarih basit bir fon olarak ele alnm, kahramanlarn tip zelliklerine deil de kartklar olaylara nem verilmitir. Nesir tr gelimi, zellikle hikye tr n plana kmtr. Ancak bu devirde iir, dier trlerin nndedir. II. 1930 - 1945 Yllar Aras Edebiyat Bu dnemde de edebiyat, siyasi basklar ve zulm ynlendirmitir. Abdlhekim Gulmuhammedov, Oraz Vepayev, Oraz Tanazarov, Hocanepes aryevin ldrlmesi; Berdi Kerbabayev, Garaca Burunov, al Kelikov, Ruh Alyev ve Hdr Deryayevin tutuklanmas, edebiyatn gelimesini olumsuz ynde etkilemitir. Bu ar artlara ramen edebiyat geliir. Otuzlu yllarn edebiyatnda da iirin stnl devam eder. Ksa ve uzun hikye tr geliir ve birok roman yazlr. Hikye ve romanlarda daha ok kolhoz ve ky hayat temalar byk bir yer tutar. Tiyatro eserleri bol miktarda yazlr. Bu dneme denk gelen II. Dnya Sava edeb adan bir ykm olur. Nurmrat Sarhanov, Amandurd Alamov, Ahmet Ahundov Girgenli, anl Kekilov ve Ata Niyazov gibi birok nl air ve yazar savata yok olur. III. 1945-1960 Yllar Aras Edebiyat Savatan sonraki bu dnemde ekonomiyi canlandrp gelitirme ve bar pekitirme gibi temalar oka ilenir. Bar propagandas yazarlarn omuzlarna yklendii iin eserlerde yapmacklk ve kuruluk grlr. iirlerde de ar vg ve her eyi przsz gsterme eilimi vardr. Btn bunlara ramen ellili yllarn ortalarnda air ve yazarlar olaylara cesaretle yaklamaya balarlar. Ata Govudov, Berdi Karbabayev, Gseyin Muhtarov dnemin nemli kalemleridir. IV. 1960-1990 Yllar Aras Edebiyat Basknn azald ve bamszlk dncelerinin hz kazanmaya balad bir dnemdir. Bu dnem eserlerinde genellemelerden ziyade ayrntlara inilir. zellikle sava konusuna arlk verilerek kahramanlk temas ilenir. Mevcut dzen ve nceki dnemler artk yava yava eletirilmeye balanr. Altml yllardan balayarak hiciv tr canlanr. Bu alanda zellikle Berdi Gulov, Tamammet Crdekov ve Gurbangl Hdrov gibi kimseler nemlidir.

5. nite - Trkmen Trkesi

101

Bu dnemin roman ve hikyelerinde tarih tema genie ilenir. Bata Beki Seytekov olmak zere, Berdi Soltannyazov, Narman Cumayev, Nurberdi Pamma, Yazmrat Mammediyev, Berdi Karbabayev, Tirke Cumageldiyev dnemin nl roman ve hikyecileridir. Ayn zamanda romanc da olan Ata Atacanov dnemin en nl airidir. Alma Yene Glleyer (Elma Yine iek Ayor), Trkmenistann Bahar, Aman Okuva Gidyer, ki Poema, Lirika adl eserlerinde sevgiyi taze duygularla yourur. 30 civarnda eseri yaynlanan air, daha ok lirik iirleriyle tannmtr. Hece lsyle birlikte serbest iir tarzn da kullanm, ancak btn eserlerinde ahenge byk deer vermitir. Manzum hikyelerinde sosyal konular, tiyatrolarnda ise gnlk konular ilemitir. Ata Atacanovdan sonra Durd Haldurd, Gara Seyitliyev, Mammet Seyidov, Kerim Gurbannepesov, Berdinazar Hudaynazarov ve Allaberdi Haydov dnemin nemli airleridir. V. Bamszlk Devri Edebiyat 27 Ekim 1991de Trkmenistann bamszln ilan etmesiyle balayan devirdir. Bu dnem edebiyat, bamszlk ve mill uyan edebiyat olarak adlandrlabilir. Bu devrin iirlerinde bamszlk ve mill gurur gibi konular nemli bir yer tutar. Nesir trndeki eserlerde ahlak meseleler ideolojik baskdan uzak olarak ilenmektedir. Ayrca mill tarihe ynelim olduka gldr. Kakacan Arovun Deli Dumrul, Oz Oyn (Ouz Oyunu) ve Ouz Han adl piyesleri bunun gzel rnekleridir. vezdurd Nepesov bu dnemin nl romancsdr. Muhammetnur Gurbanglcov, Oraz Akmammedov, Ar Mamiliyev, Bei Suhanov, Annaberdi Aabayev, Ahmet Gurbannepesov, Berdi Basmov ve or Gulleyev nemli tiyatro yazarlardr. Kayum Targuliyev, Nur Bayramov, Ar Baymradov, Recepmrat Durdyev, Aageldi Allanazarov, Kasm Nurhadov ve Hemra irov gibi yazarlar ocuk psikolojisinden yararlanarak yazdklar eserlerle, ocuk edebiyatnn gelimesine byk katkda bulunmulardr.

Sovyetler Birliinden ayrlan be bamsz Trk cumhuriyetinden biri olan Trkmenistan, 36-43 kuzey enlemleri ile 53-66 dou boylamlar arasnda yer alr. Bakenti Akabattr. Trkmenistann toplam yz lm 488.100 km2dir. Batsnda Hazar Denizi, kuzeybatsnda Kazakistan, kuzeyinde Karakalpakistan, kuzeydousunda ise zbekistan Cumhuriyeti yer almaktadr. lkenin gneyde ran, gneydouda Afganistan ile snr bulunmaktadr. Komular ile olan toplam snrnn uzunluu 3763 kmdir. Trkiye ile yaklak ayn enlemler arasnda yer alan Trkmenistan toporafik olarak daha ukur bir arazi zerinde yer almaktadr. lkenin gney kesimindeki ve lke topraklarnn ancak % 5lik bir blmn oluturan Kopet (2942 m) ve Kuzintav (3139) dalar bir yana braklrsa, Trkmenistan topraklarnn geri kalan ksm, (% 95i) deniz seviyesinden ykseklii 150-300 m arasnda deien dzlklerden oluur. lke topraklarnn yaklak 4/5ini (350.000 km2) dnyann byk llerinden biri olan Karakum l oluturur. Trkmenistan, Asyann i kesimlerinde bulunduu iin tam bir kara iklimine sahiptir. Yazlar scak ve kurak; klar ise souktur. Yazn en yksek scaklk +40 derecenin zerinde, kn ise en dk scaklk -8 ile -21 derece arasndadr. klim zelliklerinden dolay olduka az ya alr. Ya azl sebebiyle lkedeki akarsularn says olduka azdr. lkenin nemli akarsular Amuderya (Ceyhun), Murgap, Tecen, Etrektir. Ayrca Karakum sulama kanal da, lke topraklarnn sulanmasnda nemli rol oynar. Trkmenistann doal bitki rtsn, ksa boylu otlar ile odunsu allklardan oluan l bitkileri oluturmaktadr. lke; Ahal, Balkan, Dahovuz, Levap ve Mar (Merv) olmak zere be eyalete blnm durumdadr. nemli ehirleri arasnda Mar (Merv), Trkmenba, Nebitda, ardcev, Dahovuz ve Kerki bulunmaktadr. 22 Austos 1990 tarihinde egemenliini salam, 27 Ekim 1991 tarihinde de bamszln ilan etmitir. Resm dil Trkmen Trkesi olup 24. 5. 1990da resm dil olmutur.

TRKMENSTAN

102

ada Trk Yaz Dilleri-I

Trkmenistann nfusu 1996 yl itibariyle 4.566.800dr. Nfusun % 45i ehirlerde, % 55i krsal kesimde yaamaktadr. Kadn nfusu 2.265.100 iken, erkek nfusu 2.301.700dr. Trkmen Trkleri lke nfusunun % 77sini olutururlar. Trkmenlerden sonra zbek Trkleri (% 9.2) ve Ruslar (% 6.7) en fazla nfusa sahiptirler. Dier Trk boylaryla birlikte (zbek, Kazak, Tatar, Azeri vs.) lke nfusunun % 90n Trkler oluturur. lke topraklarnn byk blm l olduu iin % 72si tarm d kalmaktadr. Buna ramen nfusun % 41i tarm sektrnde almaktadr. lke topraklarnda pamuk, msr, arpa, buday, pirin gibi tahllar yetitirilmektedir. Ayrca bol miktarda sebze ve meyve yetitirilir. Karakul koyunlaryla nl olan Trkmenistann ekonomisinde hayvanclk da nemli bir yer tutar. Yeralt kaynaklar bakmndan pek zengin deildir. Yine de belli bir miktarda petrol, doal gaz, kaya tuzu, potasyum ve maden sular karlmaktadr. Trkmenistann sanayisi byk lde hayvancla dayal olup hayvan rnlerine dayal bir sanayi kurulmutur. Hal, kilim, tekstil sanayisi olduka gelien Trkmenistanda petrol rafinerileri, kimyasal madde retimi, bitkisel ya retimi, azotlu gbre sanayi ve doal gaz karma sanayi olduka gelimitir.

TRKMEN TRKES GRAMER Ses Bilgisi


Trkmen Trkesinde 9 nl vardr: a, , e, , i, o, , u, . Trkiye Trkesinden farkl olarak Trkmen Trkesinde iki e vardr. () ile gsterilen ses, Trkiye Trkesindekinden daha geni ve aktr, a ile e arasnda bir sestir. Trkmen Trkesinde, yukarda bahsedilen, btn nllerin alfabede iaret olarak da karl bulunmaktadr. Yalnz, uzun nller alfabede gsterilmez. Trkmen Trkesinin nllerini yle bir ema ile gstermek mmkndr.
Tablo 5.1

nller

Trkmen Trkesinde nller

Dz Geni Kaln nce a ,e

Dz Dar 1 i

Yuvarlak Geni o

Yuvarlak Dar u

Uzun nller

Trkmen Trkesinin en nemli ve ayrc zellii, uzun nllere sahip olmasdr. Mevcut 9 nlnn hepsinin de uzun karl olmasna ramen, bu uzunluklar yazda gsterilmez. Trkmen Trkesini, dier Trk lehelerinden ayran en belirgin vasf, uzun nllerin korunmasdr. Trkmen Trkesinde uzun nller eitli ekillerde olumaktadr. Asl Uzun nller Uzun nllerin byk bir blm asl olup yazda gsterilmez. Bu uzun nller anlam ayrt edici zellie sahiptir. Asl uzunlua sahip olan nller genellikle ilk hecede yer alr: aat (isim) - at (at) uu (u) - u- (umak) oot (ate)- ot (ot) yool (yol) - yol- (yolmak) biiz (delme leti) - biz (kii zamiri) () - - (snmek) Trkmen Trkesinde uzun sylenen , i, u, sesleri yarm nl -y- sesiyle diftonglaarak y, iy, uy, y eklinde yazda gsterilmektedir. diy- (de-) gyz (kz) dyn (dn) kyska (ksa) gy (g) syt (st) giyce (gece) yokyn (yakn)

5. nite - Trkmen Trkesi

103

Ses Olaylar Sonucunda Oluan Uzunluklar a. +A Ekiyle Oluan Uzunluklar Ynelme hli eki nl ile biten kelimeler zerine geldiinde kelimenin son nls ile birleerek uzar: agaa (<aga+a) aaya, depee (<depe+e) tepeye, dnyaa (<dnya+a) dnyaya, galaa (<gala+a) kaleye. Sonunda dar nl (, i, u, ) bulunan kelimelere -a, -e eklenirken -aa, -ee uzun nlleri ortaya kar: kiee (<kii+e) ke, iee (<ii+e) iiye, gapaa (<gap+a) kapya. b. +dA Ekiyle Oluan Uzunluklar Bulunma hli eki +dAnn zerine +kI eki geldiinde hl ekinin nls uzar: elindki (<elinde+ki), iindki (<iinde+ki),ortadaak (<ortada+ki), yandaak (<yanda+ki). c. +nI Ekiyle Oluan Uzunluklar Belirtme hli eki +nI nl ile biten kelimeler zerine geldiinde kelimenin son nls uzar: babaan (babay), ge iini (keiyi), agaan (aay), klegni (glgeyi). d. +(n)I Ekiyle Oluan Uzunluklar lgi hli eki +(n)I nl ile biten kelimeler zerine geldiinde kelimenin son nls uzar: ayagn (ayann), nmni (neyin), dyni (devenin), yerkmni (yeryznn). lgi hli eki nl ile biten kelimeler zerinde bazen sadece + biiminde kullanlr. Ekin bu ekilde kullanl esnasnda kendisinden nceki nl uzar: garrn (garr+n) yalnn, pukaraa (pukara+nn) fukarann, kiii (kiinin) kiinin. e. -An, -Ar Ekleriyle Oluan Uzunluklar Bu sfat-fiil ve geni zaman eki, nl ile biten fiillerin zerine geldiinde, ekin nls kelimenin son nls ile birleerek uzar: gzln (gzle-en) gzleyen, okaan (oku-an) okuyan, yaaan (yaa-an) yaayan; ileer (ile-er) iler, gpleer (gple-er) grler, meleer (mele-er) meler. f. -(I)p Ekiyle Oluan Uzunluklar -(I)p zarf-fiil eki nl ile biten fiillerin zerine geldiinde nl karlamas sonucu, son hecenin nls uzar: okaap (oku-p) okuyup, talaap (tala-p) atp, garaap (garap) bakp, ygnaap (ygna-p) toplayp. g. +(I)m, +(I)n Ekleriyle Oluan Uzunluklar 1. ahs +(I)m ve 2. ahs +(I)n iyelik ekleri kelimenin zerine gelince, nl karlamas sonucu son hecenin nls uzar: almaam (alma+m) elmam, agaa (aga+n) amcan, ataam (ata+m) dedem, kakaa (kaka+n) baban, ukm (uk+m) uykum, paltaaz (palta+z) baltanz. h. -mAk Ekiyle Oluan Uzunluklar Mastar -mAk ekinden sonra yaklama (-e) hli eki gelince, mastar ekinin nls uzar: okamaaga (okumaya), szlemge (sylemeye), bermge (vermeye), ilemge (ilemeye). . +k Ekiyle Oluan Uzunluklar nl ile biten yer-yn zarflar zerine, zarflarn bu anlamn pekitiren -k nsz eklendiinde kelimenin son nls uzar: daark (darya), ierik (ieriye), nirk (nereye), yokark (yukarya), beriik (beriye), gayraak (arkaya). i. nsz Dmesi Sonucu Oluan Uzunluklar -g- dmesi ile: dl (deil) Ayn sesinin dmesi ile: maan (mana) -h- dmesi ile: Baz alnt kelimelerde -h- der. Den nszn yanndaki nl uzar: tiyatl (ihtiyatl), mkam (muhkem), mta (muhta) -n dmesi ile: Bu olay sadece, zarf-fiil eki -kende grlr. Ekin son nsz -n der. Bu durumda ekin nls uzar: baryakaa (giderken), gelyk (geliyorken).

104

ada Trk Yaz Dilleri-I

j. Kaynama Sonucu Oluan Uzunluklar Hem edat ounlukla kendisinden nce gelen kelime ile birleir. Birleme esnasnda -h der. Edat, nl ile biten kelimelerle birletii zaman kelimenin son nls ile edatn nls birleerek uzar: atnaam (< atn hem) atn da, oglaam (< ogl hem) olunu da, aynaam (< ayn hem) ayn da. Devaml birlikte kulanlan iki kelimenin birlemesi sonucu meydana gelen tek kelimenin nls uzar: aakel- (< alp kel-) getir-, kit- (alp kit-) gtr-, ndeli (< ne edeli) ne yapalm. k. Uzun nll Dier Ekler Trkmen Trkesinde kullanlan baz eklerin nlleri daima uzundur. -Ay eki: bery (ver), yetymesin (yetimesin). +A eki: baraa btn, kynekee pskl. -InA eki: alnaa (alnca), alnaa (alnca), gelin (gelince), lin (lnce). +kA eki: phe edat olarak kullanlan +kAnn (< ki < erki) nls her zaman uzundur: barmkaa (var m acaba), kmazmkaa (kmaz m acaba), gelyamikaa (geliyor mu acaba). -mAn eki: bermn (vermeden), yetirmn (yitirmeden), grmn (grmeden), sgmaan (smadan). +rAk eki: dzvlirk (doruca), kprk (oka), gatraak (oka, iyice), tizrk (abucak). -yAr eki: aydyaar (sylyor), diyyr (diyor), baryaar (gidiyor), oturyaar (oturuyor). -yA eki: bery (veriyor), gely (geliyor), akyaa (ekiyor), iliy (yapyor). -yAn eki: beryn (veren), gelyn (gelen), edyn (yapt), gteryn (tad).

nl Uyumlar

1. Byk nl Uyumu Trk dilinde genel bir kural olan bu uyum, Trkmen Trkesi yaz dilinde olduka salamdr: oodun (oduncu), iiiklik (ilik), adamlar, ayralkdan (ayrlktan), atasn (dedesinin), ldrymn (ldrmeyin). Trkmen Trkesine Arapa ve Farsadan giren birok kelime byk nl uyumuna uydurulmutur: bahana (bahane), caahl (cahil), galandar (kalender). Trkiye Trkesinde uyumu bozan kelimeler ve ekler Trkmen Trkesinde uyuma girer: alma (elma), garda (karde), ene (anne). -kA eki: Trkiye Trkesinde btn kelimelere, -ken ekliyle eklendii iin, byk nl uyumuna aykr olan bu zarf-fiil eki Trkmen Trkesinde uyuma girerek -ka eklinde kullanlr: baryakaa (gidiyorken), baryaarkaa (gidiyorken). +kI eki: Trkiye Trkesinde +ki ekliyle kullanlan ve dolaysyla uyumu bozan bu ek de Trkmen Trkesinde uyuma girer: arkadaak (arkadaki), onuk (onunki), snamdaak (sinemdeki), yandaak (yandaki). Trkiye Trkesinde uyuma girmeyen yabanc kkenli kelimelerin ou, Trkmen Trkesinde uyuma girmitir: alamat (alamet), cahan (cihan), amanat (emanet), gapl (gafil), ana (aina), mam (imam), kerven (kervan), palav (pilav). 2. Kk nl Uyumu (Dzlk-Yuvarlaklk Uyumu) Kk nl uyumu Trkiye Trkesine gre, Trkmen Trkesinde daha zayftr. Yaz dilinin genel eilimi, yuvarlak nlleri ilk hece dnda kabul etmemek ynnde olup kelimelerin ikinci heceden sonraki hecelerinde yer alan nlleri dzletirmektedir. Trkmen Trkesinde bu uyum daha ok 1. ve 2. hece arasnda grlrken 3. hecede bozulur. nk 3. hecede genellikle dz nll ekiller kullanlr: blnici (blnen), hovplulk (korkma durumu), dovul (korkak), sygli (sevgili). Baz eklerin (belirtme, bildirme, ilgi vs.) yuvarlak nll ekilleri bulunmaz: gn+i (gn), dndir- (dndr-), gn+in (gnn).

5. nite - Trkmen Trkesi

105

Aada verilen kelimelerden kk nl uyumuna aykr olanlar gsteriniz. bilezik, drli (trl), armt (armut), dokuznc (dokuzuncu), gorkunl (korkun), ymizi (evimizi), nusga (nsha), sri (sr), orun (yer), tk (delik), aglavuk (alayan), zimiz (kendimiz), murtlak (gr bykl), goyun (koyun), garn (karn). 3. nl Uyumunun Bozulmas a. Yabanc Kkenli Kelimelerde Yabanc kkenli kelimelerin bir ksm uyuma girmez: bigan (yabanc), nepaga (nafaka), biradar (karde), geda (kle). b. Trke Kelimelerde Baz birleik kelimeler, Trkiye Trkesinde olduu gibi uyuma girmemitir: agldbilmezdi (alatamazd), basberdiler (basverdiler), barberende (gidiverdiinde), Grogl (Krolu), bilenok (bilmiyor), gremok (grmyorum). -An sfat-fiilinin zerine so kelimesinin getirilmesiyle yaplan zarflar uyuma girmez: diyenso (deyince), gidenso (gidince). Trkmen Trkesinde 2. heceden itibaren Eski Trkede olduu gibi ounlukla dzdar nller kullanlr. Trkiye Trkesinde kk nls yuvarlak olan kelimelerde, sonraki hecelerde bulunan nller yuvarlaklaarak uyuma girmitir. Trkmen Trkesinde sz konusu nllerde yuvarlaklama olmad iin dudak uyumu bozulmutur: bri (kurt), gur (kuru), or (hizmeti), kovg (takipi), dvi (sava), ogr (hrsz).

nszler

Trkmen Trkesinde 23 nsz vardr. Ancak alfabede 21 iaret kullanlmaktadr: b, c, , d, f, g, h, j, k, l, m, n, , p, r, s, , t, v, y, z. Trkiye Trkesinden farkl olarak sesi alfabede gsterilir. Bugnk Trkmen alfabesinde, Trkiye Trkesi alfabesinde olduu gibi kaln ve ince g ile kaln ve ince k, birer harfle gsterilmitir. Kaln nllerin yanndaki g ve kler kalndr: gap, galmak, ak. nce nllerin yannda bulunan g ve kler incedir: gelmek, gelin, ekin, iki. Trkmen Trkesinde s ve z sesleri de Trkiye Trkesinden farkl olarak peltek telaffuz edilir ancak yazda bu pelteklii gsteren herhangi bir iaret kullanlmaz. Ayrca Tkmen Trkesinde kullanlan baz Rusa kkenli kelimelerde (), ts () birleik sesleri de bulunmaktadr. Trkmen Trkesinde nszlerle lgili zellikler Trkiye Trkesiyle karlatrldnda Trkmen Trkesinde kullanlan nszler ile ilgili u zellikleri tespit edebiliriz: 1. Kelime bandaki kaln klar Trkmen Trkesinde g olur: gar (kar), gap (kap), gar (kar), gzl (kzl), goy- (koy-). 2. Trke asll bir ksm kelimelerin bandaki tler Trkmen Trkesinde d olur: daa (ta), duuz (tuz), da (tan), drnak (trnak). 3. Arapa ve Farsa alnt kelimelerdeki f ler p olur: sapar (sefer), ependi (efendi), Patma (Fatma), pelek (felek), pil (fil). 4. var, vermek, varmak kelimelerindeki v, Trkmen Trkesinde bdir: bar, bermek, barmak. Trkiye Trkesinde ol- fiili, Trkmen Trkesinde bol- eklindedir. 5. Bin, boncuk, binmek, ben kelimeleri ile ben ve bu kelimelerinin ek alm ekillerinde b, m olur: mi, moncuk, mnmek, men, maa, meni, mende, munu, mua, mundan, munlar. 6. Kelime sonunda iki hden sadece hrltl olan (x bulunur): arx, parx. Kelime banda ise sadece h bulunur: hemme (btn), hays (hangi). Ortada her ikisi de bulunabilir: hli (btn, hepsi), nxili (nasl).

106

ada Trk Yaz Dilleri-I

7. Kelime iindeki bler v okunur: oba yazlr; ova okunur, dabara yazlr; davara okunur. Ancak bu v Trkiye Trkesindeki gibi deil, iki dudak hafife bzlerek telffuz edilir. Kelime banda bulunan ve pden sonra gelen b ise v okunmaz: bermek, gubka (snger). 8. Trkiye Trkesinde t ile de balayabilen ekler, Trkmen Trkesinde sadece d ile balar: bada, altdan, di (snd). 9. Trkiye Trkesinde i sesteki -- nsz, Trkmen Trkesinde v olur: Bvr (br), duvl (tulu), dvme (dme), dvn (dm), gvs (gs). 10. Trkiye Trkesinde ba ve ortadaki baz b sesleri Trkmen Trkesinde p olur: palta (balta), gpbi (cbbe), gaprga (kaburga), opan (oban), pak (bak). 11. Trkiye Trkesindeki baz i ve son ses vler Trkmen Trkesinde y sesine dnr: dye (deve), y (ev), syn- (sevin-). 12. Yabanc kkenli kelimelerde bulunan hemze ( ,)ayn ( ,)ha ( )ve h ( )sesleri Trkmen Trkesinde ounlukla g'ye dnr: bags ( bahs) rugsat ( ruhsat) bagt ( baht) talg ( talih) cemagat ( cemaat) doga ( dua) 13. Kelime iindeki st sesleri ilerleyici benzemeyle ss olur: ussa (usta), dassan (destan), yassk (yastk). 14. Kelime iindeki mb, mm olur: gmmez (kmbez), tmmek (tmbek) tmsek. 15. Yukardaki iki maddede grlen deimelere benzer deimeler, eitli eklemeler srasnda da meydana gelir. Ancak bunlar yazda gsterilmez. ts yazlr ss okunur zs yazlr ss okunur gitse gisse yazsn yassn batsa bassa bozsun bossun s yazlr s okunur l yazlr l okunur ise ise sal sal asa asa alk alk (c) yazlr okunur c yazlr okunur aga aga gucagaz guagaz acak aak (aacak) gocak goak nd yazlr nn okunur ld yazlr ll okunur mende menne geldi gelli gelende gelenne gldi glli st yazlr ss okunur sd, zd yazlr ss, zz okunur stn ssn basdrmak bassrmak stinlik ssnlk gzdrmak gzzrmak

nsz Uyumu
Kelime ierisinde ve eklenme srasnda kullanlan nszlerin tonluluk-tonsuzluk bakmndan gsterdii uyumdur. Trkiye Trkesinde yaygn olan bu uyum, Trkmen Trkesinde grlmemektedir. Trkmen Trkesinde birok ekin nsz daima tonludur. Bu yzden sz konusu ekler, tonsuz nszlerle biten kelimelere eklendiklerinde nsz uyumu bozulmaktadr. Trkmen Trkesinde eitlik eki +A ve yapm eki +I daima tonsuz; bulunma hli eki +da, ayrlma hli eki +dan, grlen gemi zaman eki -dI ve bildirme eki +dIr da daima tonlu nszle kullanldklar iin nsz uyumuna aykr derler: nine (ncelikle), mene (bana gre); eyeri (eyerci), aar (anahtarc); bada (bata), dyde (dte); atdan (attan), aadan (aatan); gad (kat), dikdi (dikti); bolupdr (olmu), grpdir (grm).

5. nite - Trkmen Trkesi

107

ekil Bilgisi
ekim Ekleri sim ekim Ekleri
1. okluk Eki Trkiye Trkesinde olduu gibi, Trkmen Trkesinde de okluk eki +lArdr: baylar (zenginler), ylklar (atlar), depderler (defterler), erenler (erenler), daglar (dalar), gular (kular). 2. yelik Ekleri yelik ekleri Trkiye Trkesindeki gibidir. Ancak ikinci heceden sonra kk nl uyumu olmad iin ek ve yardmc nller, nc heceden itibaren u, deil; , i olur. kinci ahs ekleri ise geniz nsi () iledir. nc ahsta ek daima -, -i, -s, -sidir. Tablo halinde yle gsterilebilir:
Teklik 1. Kii 2. Kii 3. Kii +(I)m +(I) +I, +sI okluk +ImIz +(I)z +I, +sI
Tablo 5.2

yelik Ekleri

agaam (amcam) zmim (zmm) pulum param agaa zmi pulu agas zmi pul agamz zmimiz pulumz agaz zmiiz puluz agas zmi pul 3. Hl Ekleri a. Yaln Hl Yaln hl Trkiye Trkesinde olduu gibi eksizdir: abray (hret), duzak (tuzak), aat (ad), alma (elma), bilbil (blbl), ata (dede). b. lgi Hli lgi hli eki Trkiye Trkesindeki gibidir. Ancak, n geniz nsidir. kinci heceden sonra ekin yuvarlak nll ekli yoktur: gz (gzn), daglar, agan (ocuun), y (evin), enesini (annesinin), geini (keinin). Trkmen Trkesinde, ayrca, ilgi hli ekinin +li ekli vardr. Bu ek dier Trk lehelerinde grlmez: obaa adamlar (obann adamlar), atmaa (adrn), Bikee ecesi (Bikenin annesi), kiii (kiinin). lgi hli eki bazen Trkiye Trkesinde olduu gibi eksizdir: ceren balas (ceylan yavrusu), gzm ya (gzmn ya). c. Ykleme Hli Trkmen Trkesinde ykleme hli eki +(n)Idr. Ek, nl ile biten kelimelerin zerine +nI, nszle bitenlerin zerine +I ekliyle gelir. Ayrca ekin nls dz olup yuvarlak ekli grlmez: ataan (atay), almaan (elmay), suun (suyu), saz+ (saz), il+i (ili), yol+ (yolu). Ykleme hli, bazen eksiz olarak kullanlr: cigerin daglayan (cierini dalayan), gzn oda zn uran (kendini atee atan), bereyin (kzn vereyim). e. Ynelme Hli Ynelme hali eki +Adr. nszle biten kelimeler zerine geldiinde +A olarak kullanlr. nlyle biten kelimeler zerine geldiinde ise kelimenin son nlsyle birleerek uzun +A olur. Ancak, bu uzunluk yazda gsterilmez: baa, gze, le, araa (ara+a) araya, k (ke+e) keye, galaa (gala+a) kaleye.

108

ada Trk Yaz Dilleri-I

Ynelme eki, iyelik ekleri alan kelimelerden sonra +nA ekliyle kullanlr. Trkiye Trkesindeki gibidir: oobasna (obasna), ne (nne), yine (evine), glcna (klcna). f. Bulunma Hli Bulunma hli eki +dAdr. Ek tek ekilli olup tonsuz ekli yoktur: gnde, bada (bata), ilde, daarda (darda), hzmatda (hizmette). yelik ekinden sonra araya n girer: aagnda (aasnda), gznde, olmasnda. g. Ayrlma Hli Ayrlma hli eki +dAn olup tonsuz ekli yoktur: atdan (attan), nayzadan (mzraktan), klegeden (glgeden), ootdan (ateten), elden, kmden (gmten). yelik ekinden sonra araya n girer: bandan, gznden, olmasndan. h. Eitlik Hli Eitlik hli ekinin kullanm, Trkiye Trkesindeki gibi +a/-edr ancak ekin tonlu ekli (+ca/+ce) yoktur: bara (btn), gula (kul gibi), ne (nnde), garra (yalca), aadata (dete gre), una (bu kadar, u kadar). . Vasta Hli Trkmen Trkesinde vasta hli eki iin herhangi bir ek yoktur. bilen edat eklememi biimiyle vasta ifadesi iin kullanlmaktadr: aga bilen (ocukla), yuvalk bilen (yavaa), eylelik bilen (bylelikle), yeesi bilen (yengesiyle). 4. Aitlik Eki Aitlik eki Trkmen Trkesinde +kIdr. Ek Trkiye Trkesinden farkl olarak nl uyumuna girer: arkadak (arkadaki), aadak (aadaki), onuk (onunki), snamdak (sinemdeki), dynki (dnk), iki (ierdeki). 5. Soru Eki Soru eki Trkiye Trkesinde olduu gibi +mIdr. Ek yazda kelimeye bitiik olarak yazlr: barm (var m?), berdimi (verdi mi?), yokm (yok mu?), anam (tandk m?) 1. ahs Ekleri , hl ve hareketin hangi ahs tarafndan yapldn gsteren bu ekler, yklemin zne ile ilikisini belirler. ahs ekleri iki trldr. a. Zamir Kkenli ahs Ekleri Bu ekler Trkiye Trkesinde olduu gibi, grlen gemi zaman, hikye ve art kipi dnda kalan btn kiplerde kullanlr. Tekli k okluk 1. ahs -(I)n -(I)s 2. ahs -sI -sIIz 3. ahs - -lAr b. yelik Kkenli ahs Ekleri Grlen gemi zaman, hikye ve art kiplerinde kullanlr. Tekli k okluk 1. ahs -m -k 2. ahs - -Iz 3. ahs - -lAr 2. Zaman ve ekil Ekleri a. Bildirme Kipleri 1. renilen Gemi Zaman renilen gemi zamann eki iin -IpdIr kullanlr. Ek, nlyle biten bir file geldiinde, fiilin sonundaki nl uzar:

Fiil ekim Ekleri

5. nite - Trkmen Trkesi

109

alpdrn (almm) gelipdirin (gelmiim) dokaapdrn (dokumuum) alpdrs gelipdirsi dokaapdrs alpdr gelipdir dokaapdr alpdrs gelipdiris dokaapdrs alpdrsz gelipdirsiiz dokaapdrsz alpdrlar gelipdirler dokaapdrlar Olumsuz ekli: Bu kipin olumsuzu -maandr/-mndir ekiyle yaplr: almaandrn (almamm), almaandrs (almamsn); gelmeendir (gelmemi), gelmeendiris (gelmemiiz); dokamaandrsz (dokumamsnz), dokamaandrlar (dokumamlar). Trkiye Trkesinde kullanlan -mI, -mU renilen gemi zaman eki, Trkmen Trkesinde 19. yzyla kadar kullanlmtr. Bugn ise snrl ekilde, ayr ayr kelimelerde kalplam ekilde (svme, beddua vs.) rastlanr. tlp lm, oca gmlm, dili kesilmi, gemi, etmi vs. -mI eki fiil ekiminde 3. ahslarda grlebiliyor: alm, grm, dnmi, gelmiler vs. 2. Grlen (Bilinen) Gemi Zaman Grlen gemi zaman eki -dIdir. nc ahslarda (yazlta) daima -d, -di eklindedir. Birinci ve ikinci ahslarda yuvarlak nllerden sonra, ikinci hecede -du, -d; ikinci heceden sonra (yazlta) -d, -didir. geldim dndim grdm geldi dndi grd geldi dndi grdi geldik dndik grdk geldiiz dndiiz grdiz geldiler dndiler grdiler Olumsuz ekli: gelmedim, gelmedi; dnmedi, dnmedik; grmediiz, grmediler. 3. imdiki Zaman Trkmen Trkesinde imdiki zaman drt ekilde ifade edilmektedir. 1. tip imdiki zaman: -yaar/-yr ekiyle kurulur. Bu ekin nls daima uzundur: baryaarn (gidiyorum) gryrin (gryorum) glyrin (glyorum) baryaars gryrsi glyrsi baryaar gryr glyr baryaars gryris glyris baryaarsz gryrsiiz glyrsiiz baryaarlar gryrler glyrler Olumsuz ekli: barmayaarn (gitmiyorum), barmayaars (gitmiyorsun); grmeyr (grmyor), grmeyris; glmeyrsiiz, glmeyrler. 2. tip imdiki zaman: -yaar/-yr ekindeki -rnin dmesi sonucu -yaa/-yli ekliyle kullanlr. Bu ekin de nls uzundur: baryaan (gidiyorum) yazyaan (yazyorum) bilyn (biliyorum) baryaa yazyaa bily baryaa yazyaa bily baryaas yazyaas bilys baryaaz yazyaz bilyiz baryaalar yazyaalar bilyler Olumsuz ekli: barmayaan (gitmiyorum), barmayaa (gitmiyorsun); yazmayaa (yazmyor), yazmayaas (yazmyoruz); bilmeyiz (bilmiyorsunuz), bilmeyler (bilmiyorlar). 3. tip imdiki zaman: imdiki zaman Trkmen Trkesinde -p yr, -p duur, -p otr, -p yatr yardmc fiilleriyle de ifade edilmektedir:

110

ada Trk Yaz Dilleri-I

alp yrn (almaktaym) gelip yatrn (gelmekteyim) alp yrs gelip yatrs alp yr gelip yatr alp yrs gelip yatrs alp yrsiz gelip yatrsz alp yrler gelip yatrlar okaap otrn (okumaktaym) glp duurun (glmekteyim) okaap otrs glp duursu okaap otr glp duur okaap otrs glp duurus okaap otrsz glp duursuz okaap otrlar glp duurlar Olumsuz ekli: Bu kipin olumsuz ekli yoktur. 4. tip imdiki zaman: Trkmen Trkesinde bir de sadece olumsuz ekli bulunan imdiki zaman ekli vardr. Fiil kklerine iyelik eki alm -an/-en sfat-fiil eki ve yook kelimesinin getirilmesiyle ortaya kmtr. Bu oluum srasnda hece kaynamas meydana gelir ve yookun banda bulunan y ile birlikte baz sesler der: okaamook (<okaanm yook) okumuyorum yazamook (<yazanm yook) yazmyorum okaaook (<okaan yook) yazaook (<yazan yook) okaanook (<okaan yook) yazanook (<yazan yook) okaamzook (<okaanmz yook) yazamzook (<yazanmz yook) okaazook (<okaanz yook) yazanzook (<yazanz yook) okaanooklar (<okaanlar yook) yazanooklar (yazanlar yook). 4. Gelecek Zaman Trkmen Trkesinde gelecek zamann eki -cAktr. Dier Ouz grubu lehelerinden farkl olarak -cAk ekinin zerine ahs eki getirilmez. Bu eki alan fiillerin ahs kavram, zamirlerle ifade edilir. Kesin bir gelecek zaman ifadesi tar. men alcak (alacam) men grcek (greceim) men gelcek (geleceim) sen alcak sen grcek sen gelcek ol alcak ol grcek ol gelcek biz alcak biz grcek biz gelcek siz alcak siz grcek siz gelcek olar alcak olar grcek olar gelcek Olumsuz ekli: Gelecek zamann olumsuzu, ekimin sonuna dl kelimesi getirilerek yaplr: men alcak dl (almayacam), sen alcak dl (almayacaksn); ol grcek dl (grmeyecek), biz grcek dl (grmeyeceiz); siz gelcek dl (gelmeyeceksiniz), olar gelcek dl (gelmeyecekler). d- (inmek) fiilini gelecek zaman kipinde tm ahslarla olumsuz ekimini yapnz.

5. Geni Zaman Geni zaman iin, belirsiz gelecek zaman da denmektedir. Trkiye Trkesinde olduu gibi -(A)r ekiyle yaplr. nl ile biten fiillerde iki nl kaynar ve uzun nl ortaya kar. alarn (alrm) grerin (grrm) okaarn (okurum) alars grersi okaars alar grer okaar alars greris okaars alarsz grersiiz okaarsz alarlar grerler okaarlar

5. nite - Trkmen Trkesi

111

Olumsuz ekli: Geni zamann olumsuzu teklik 1. ve 2. ahslarda -mar/-mer, nc ahslarda ise -maz/-mez ekiyle ifade edilir: almarn (almyorum), almars (almyorsun); grmez, grmeris (grmyoruz); okaamarsz (okumuyorsunuz), okaamazlar (okumazlar). b.Tasarlama Kipleri 1. art Kipi Dier Trk lehelerinde olduu gibi Trkmen Trkesinde art kipi -sA eki ile yaplr. art kipinde iyelik kkenli ahs ekleri kullanlr. bersem (versem) alsam iilesem (alsam) berse alsa iilese berse alsa iilese bersek alsak iilesek berseiz alsaz iileseiz berseler alsalar iileseler Olumsuz ekli: bermesem (vermesem), bermese (vermesen); almasa, almasak; iilemeseiz (almasanz), iilemeseler (almasalar). 2. Gereklik Kipi Trkmen Trkesinde gereklik ekimi iki ekilde ifade edilir. Birinci tip -mAlI ekiyle yaplr. Bu ekimde ahs ekleri kullanlmaz. Onlarn yerine fiilin bana ahs zamirleri getirilir. men almal (almalym) men szlemeli (sylemeliyim) sen almal sen szlemeli ol almal ol szlemeli biz almal biz szlemeli siz almal siz szlemeli olar almal olar szlemeli Olumsuz ekli: Bu kipin olumsuzu dl kelimesi ile yaplr: men almal dl, men almal dl, men almal dl; biz szlemeli dl (sylememeliyiz), siz szlemeli dl (sylememelisiniz), olar szlemeli dl (sylememeliler). kincisi ise -mAlI(dIr) ekiyle yaplr ve ekin sonuna ahs ekleri getirilir. bermelidirin (vermeliyim) galdrmaldrn (kaldrmalym) bermeli(dir)si galdrmal(dr)s bermeli galdrmal bermelidiris galdrmaldrs bermeli(dir)siiz galdrmal(dr)sz bermeli galdrmal Olumsuz ekli: Bu kipin de olumsuz ekli dl kelimesiyle yaplr: bermeli dldirin (vermemeliyim), bermeli dldirsi (vermemelisin), bermeli dldirsi (vermemeli); galdrmal dldiris (kaldrmamalyz), galdrmal dldirsiiz (kaldrmamalsnz), galdrmal dldirler (kaldrmamallar). Ayrca Trkiye Trkesinde olduu gibi lazm ve gerek kelimeleriyle de gereklilik anlam salanmaktadr: bermek gerek (vermek gerek), vrenmek gerek (renmek gerek), bolsa gerek (olsa gerek); aytmak lazm (sylemek lazm), eitmek lazm (iitmek lazm). 3.Emir Kipi Trkiye Trkesinde olduu gibi Trkmen Trkesinde de her ahs iin ayr bir ek vardr: Tekli k okluk 1. -ayn/-eyin 1. -AlIIn/-AlI 2. -gIn/-gUn 2. -I/-U/- 3. -sIn/-sUn 3. - sInlAr/-sUnlAr

112

ada Trk Yaz Dilleri-I

alayn (alaym)

greyin (greyim)

okaayn (okuyaym)

al(gn) gr(gn) okagn alsn grsn okasun alal grelii okaal al gr okaa alsnlar grsnler okasnlar Teklik 2. ahs al, algn (al), ekillerinde olabildii gibi -ay, -ay ekiyle de yaplabilir: alay (al), gry (gr), okay (oku). Olumsuz ekli: -ma/-me ekiyle yaplr: almaaym (almayaym), alma/gn (alma); grmesin, grmlii (grmeyelim); okamaa (okumayn), okamasnlar (okumasnlar). 4. stek Kipi Trkmen Trkesinde istek kipinin ifadesi iin -mAkI eki kullanlr. Bu ekimde ahs ekleri kullanlmaz baa zamirler getirilir. men grmeki (grmek istiyorum) men okamak (okumak istiyorum) sen grmeki sen okamak ol grmeki ol okamak biz grmeki biz okamak siz grmeki siz okamak olar grmeki olar okamak Olumsuz ekli: Olumsuzu dl kelimesiyle yaplr: men grmeki dl (grmek istemiyorum), sen grmeki dl (grmek istemiyorsun), ol grmeki dl (grmek istemiyor); biz okamak dl (okumak istemiyoruz), siz okamak dl (okumak istemiyorsunuz), olar okamak dl (okumak istemiyorlar). c. Fiillerin Birleik ekimi 1. Rivayet Trkmen Trkesinde fiillerin rivayet birleik ekimi, eken ve mI vastasyla yaplr. renilen Gemi Zamann Rivayeti renilen gemi zamann rivayetinde -An ekli gemi zaman ekinin zerine eken; -Ip/-Up ekli gemi zaman ekinin zerine ise -mI gelir. alan ekenim (almmm) gelipmiim (gelmimiim) alan ekeni gelipmii alan ekeni gelipmi alan ekenik gelipmiik alan ekeniiz gelipmiiiz alan ekenler gelipmiler imdiki Zamann Rivayeti imdiki zamann rivayetinde, imdiki zaman ekleri -yaar/yr ve yaa/ynin zerine eken veya -mI gelir. alyaarmm (alyormuum) balayaamm (balyormuum) alyaarms balayaams alyaarm balayaam alyaarmk balayaamk alyaarmz balayaamsz alyaarmlar balayaamlar gelyeer ekenim (geliyormuum) gelyeer ekeni gelyeer eken gelyeer ekenik gelyeer ekeniiz gelyeer ekenler

5. nite - Trkmen Trkesi

113

Gelecek Zamann Rivayeti Gelecek zamann rivayeti iin hem eken hem de mI kullanlr. grcek ekenim (grecekmiim) tapcakmm (bulacakmm) grcek ekeni tapcakm grcek eken tapcakm grcek ekenik tapcakmk grcek ekeniiz tapcakmz grcek ekenler tapcakmlar Geni Zamann Rivayeti Geni zamann rivayeti iin de eken veya mI kullanlr. biler ekenim (bilirmiim) aaglaarmm (alarmm) biler ekeni aaglaarm biler eken aaglaarm biler ekenik aaglaarmk biler ekeniiz aaglaarmz biler ekenler aaglaarmlar art Kipinin Rivayeti art kipinin rivayeti iin de eken veya mI kullanlr. alsa ekenim (alsaymm) gelsemiim (gelseymiim) alsa ekeni gelsemii alsa eken gelsemi alsa ekenik gelsemiik alsa ekeniiz gelsemiiiz alsa ekenler gelsemiler Gereklik Kipinin Rivayeti Gereklik kipinin rivayeti iin de eken veya mI kullanlr. sooramal ekenim (sormalymm) iilemelimiim (almalymm) sooramal ekeni iilemelimii sooramal eken iilemelimi sooramal ekenik iilemelimiik sooramal ekeniiz iilemelimiiiz sooramal ekenler iilemelimiler 2. Hikye Bu kipte, grlen gemi zaman ekiminde olduu gibi, iyelik kkenli ahs ekleri kullanlr. Fiil ekimlerinin hikyesi -dI ekiyle yaplr. renilen Gemi Zamann Hikyesi -Ip + dI ve -An+dI eklinde kurulur. aydpdm (sylemitim) berendim (vermitim) aydpd berendi aydpd berendi aydpdk berendik aydpdz berendiiz aydpdlar berendiler imdiki Zamann Hikyesi imdiki zamann hikyesinde, imdiki zaman ekleri -yaar/yr ve yaa/ynin zerine -dI eki gelir. baryaardm (gidiyordum) gelydim (geliyordum) baryaard gelydi baryaard gelydi

114

ada Trk Yaz Dilleri-I

baryaardk gelydik baryaardz gelydiiz baryaardlar gelydiler Gelecek Zamann Hikyesi -cAk + dI yaps kullanlr. durcakdm (duracaktm) glcekdim (glecektim) durcakd glcekdi durcakd glcekdi durcakdk glcekdik durcakdz glcekdiiz durcakdlar glcekdiler Geni Zamann Hikyesi Trkiye Trkesinde olduu gibi, basit ekimlenmi fiiller zerine i- (< er-) cevher fiilinin hikye ekli olan -dI getirilerek yaplr. diyerdim (derdim) alardm (alrdm) diyerdi alard diyerdi alard diyerdik alardk diyerdiiz alardz diyerdiler alardlar art Kipinin Hikyesi art kipinin hikyesi iki ekilde ekimlenir. Birincisinde art ekiyle hikye eki arasna ahs eki gelir, ayn ek en sonda da bulunur. kincisinde ise ahs eki yalnzca sonda bulunur ancak gereklik kip eki ile -dI eki arasna Trkiye Trkesinde olduu gibi -y- sesi gelmez. barsamdm/barsadm (gitseydim) bilsemdim/bilsedim (bilseydim) barsad/barsad bilsedi/bilsedi barsad/barsad bilsedi/bilsedi barsakdk/barsadk bilsekdik/bilsedik barsazdz/barsadz bilseizdiiz/bilsediiz barsalardlar/barsadlar bilselerdiler/bilsediler Gereklik Kipinin Hikyesi Gereklik kipinin hikye ekiminde de gereklik eki ile hikye eki arasnda -y- sesi bulunmaz. gitmelidim (gitmeliydim) bakmaldm (bakmalydm) gitmelidi bakmald gitmelidi bakmald gitmelidik bakmaldk gitmelidiiz bakmaldz gitmelidiler bakmaldlar 3. art Fiillerin artl birleik ekimi -sA ekiyle yaplr. renilen Gemi Zamann art bakpsam (bakmsam) gelipsem (gelmisem) bakpsa gelipse bakpsa gelipse bakpsak gelipsek bakpsaz gelipseiz bakpsalar gelipseler

5. nite - Trkmen Trkesi

115

imdiki Zamann art alyaarsam (alyorsam) bilyrsem (biliyorsam) alyaarsa bilyrse alyaarsa bilyrse alyaarsak bilyrsek alyaarsaz bilyrseiz alyaarsalar bilyrseler Gelecek Zamann art barcaksam (gideceksem) glceksem (gleceksem) barcaksa glcekse barcaksa glcekse barcaksak glceksek barcaksaz glcekseiz barcaksalar glcekseler Geni Zamann art alarsam (alrsam) gelersem (gelirsem) alarsa gelerse alarsa gelerse alarsak gelersek alarsaz gelerseiz alarsalar gelerseler Gereklik Kipinin art Gereklik kipinin hikye ekiminde de gereklik eki ile art eki arasnda -y- sesi bulunmaz. bilmelisem (bilmeliysem) durmalsam (durmalysam) bilmelise durmalsa bilmelise durmalsa bilmelisek durmalsak bilmeliseiz durmalsaz bilmeliseler durmalsalar d. mek ve eken le Yaplan sim ekimi 1. Geni (veya imdiki) Zaman smin sonuna ahs ekleri veya ismin bana ahs zamirleri getirilerek yaplr. Trkmendirin (Trkmenim) men Trkmen (Trkmenim) Trkmen(dir)si sen Trkmen Trkmen(dir) ol Trkmen Trkmendiris biz Trkmen Trkmen(dir)siiz Siz Trkmen Trkmen(dir)ler olar Trkmen 2. renilen Gemi Zaman sim ekiminin renilen gemi zaman iki ekilde yaplr. Birinci ekilde -mI eki kullanlr. okuvmn (renciymiim) iiimiim (iiymiim) okuvm iiimii okuvm iiimi okuvmk iiimiik okuvmz iiimiiiz okuvmlar iiimiler kinci ekilde eken kelimesi kullanlr.

116

ada Trk Yaz Dilleri-I

baar ekenim (varmm) mergen ekenim (niancymm) baar ekeni mergen ekeni baar ekeni mergen ekeni baar ekenik mergen ekenik baar ekeniiz mergen ekeniiz baar ekenler mergen ekenler 3. Grlen Gemi Zaman -dI ekiyle yaplr. nl ile biten kelimelerde araya -y- sesi girmez: baydm (zengindim) iiidim (iiydim) bayd iiidi bayd iiidi baydk iiidik baydz iiidiiz baydlar iiidiler

Yapm Ekleri

1. simden sim Yapan Ekler +baaz: Farsa kkenlidir. Bir eye dknlk bildiren veya karakter zellii belirten sfatlar tretir: masgara+baaz (soytar), oyun+baaz (oyun bozan, hilebaz; akac), humarbaaz (kumarbaz), gepbaaz (gzel konuan), cebaz (sava). bii+: Olumsuzluk ifade eden Farsa n ektir: bii+acal (vakitsiz), bii+akl (aklsz), biipayan (fani), biizar (aresiz), biidvltlk (yoksulluk), biitaraplk (tarafszlk). +cagaz: Sevgi ve kltme ilevli kelimeler tretir: buucagaz (bu kadarck), gzcagaz (kzcaz), piikcagaz (kediceiz), atcagaz (atck), taycagaz (tayck). +cIk: Sevgi ve kltme ifade eden kelimeler yapar: yaack (gencecik), yayck (kk yay), baalack (yavrucuk), depderecik (kk defter) +A: ounlukla kltme ifade eder, ayrca dil ve lehe adlar tretir: kitapa (kitapk), hal+a (kk hal), bar+a (btn), kpa (kk testi), yekee (yalnz, tek, bir tanecik), Arapa, Trkmene. +I/+U: Meslek isimleri ve karakter zellii belirten kelimeler tretir: yapar: dvi (sava), eyeri, garak (haydut), guu (kuu), grrni (meddah), yolba (lider), okuv (retmen), haal (halc), gepi (dedikoducu), govga (kavgac). +IlIk: ve meslek isimleri yapar: +I ve +lIk eklerinin birlemesiyle olumutur: alamanlk (oulculuk), basavullk (yamaclk), dayhanlk (iftilik), gudalk (dnrclk). +daan: Farsa kkenlidir. Nesnenin konulduu yeri belirten isimler tretir: gldaan (vazo), gergezdaan (avare), zenehdaan (yanak), kldaan (kllk), galamdaan (kalemlik), aaydaan (demlik). +daar: Farsa kkenli olup Trkedeki +lI gibi isimlerden fiil yapar: candaar (canl), maldaar (mal sahibi), gandaar (katil), caydaar (uygun), puldaar (paral, zengin), karzdaar (borlu). +dA: Ortaklk, yaknlk, eitlik ve beraberlik ifadesi belirtir: aatda (ada), vatanda, dvrde (ada), oobada (kyde, ayn kyden), pikirde (fikirde), eginde (ayn boyda), krde (meslekta). +gr/+kr: Farsa kkenlidir. Meslek adlar yapar ve sfat tretir: zergr (kuyumcu), igr (memur), svdagr (tccar), kyzegr (mleki), cogapkr (sorumlu), gnakr (gnahkr) +haana: Farsa kkenli bir ektir: aayhaana (ayhane), kitaphaana (ktphane), meyaahaana (meyhane), naharhaana (yemekhane). +hoor: Farsa kkenlidir: gamhoor (srda), aayhoor (ay ien), ganhoor (katil), pa-

5. nite - Trkmen Trkesi

117

arahoor (rveti), arakhoor (iki ien). +lAk: Arlk bildiren sfatlar yapar. lek deildir: sakgallak (gr sakall), diilek (iri dili), murtlak (gr bykl), salak (gr sal), eginlek (geni omuzlu). +lI: simlerden sfat yapar: agrl (skntl), cayl (uygun), gvreli (hamile), yaazkl (gnahkr), gaharl (sinirli), zeraarl (zararl), kitvli (fkeli), yli (evli), Agabatl, herli (ehirli). +lIk/lUk: Trkiye Trkesinde olduu gibi soyut ve somut isimler yapar: amanlk (esenlik), asalk (kolaylk), ertirlik (sabahlk), gvnlik (teselli), doostluk (dostluk), szlk, hemielik (sreklilik), gzlk, lk (nlk), daaglk (dalk), ellik (eldiven). +(I)mtIl/+(U)mtUl: Renk adlarna gelerek benzerlik ve gibilik ifade eder. lek deildir: garamtl (siyahms), ggmtl (mavimsi). +n: Farsa olumsuzluk yapan bir n ektir: nar (aresiz), ndan (cahil), ntan (yabanc), nmit (mitsiz), nsaglk (hastalk), nraazlk (memnuniyetsizlik). +raak/+rk: zerine geldii isme arlk, benzerlik, kklk gibi anlamlar katar: agraak (aka), arraak (daha ileri), basmraak (abucak), kprk (daha ok), uluraak (daha byk). +sI: Benzerlik ve gibilik ifade eder. lek deildir: gours (kahverengimsi), gopbaams (biraz kibirli), gsi (biraz solgun), guraks (kuru gibi). +sIz: +lI ekinin olumsuz eklidir: gaarsz (karsz), kemsiz (eksiksiz), yakmsz (kt), yaazksz (gnahsz), sessiz, yalsz (hatasz), allasz (aresiz), duuzsuz (tuzsuz). 2. simden Fiil Yapan Ekler +A-: simlerden olma ve yapma ifade eden fiiller tretir: daa- (ta-), geze- (nian almak), or(u)na- (yerle-), ug(u)ra- (git-), ota- (ot aykla-), ssna- (sna-), boa-, yaaa(yaa-), giie- (genile-). +cAr-: Geisiz fiiller tretir. lek deildir: yagcar- (yalan-), gcar- (az terle-), klcer- (kl rengine gir-), suvcar- (sulan-), acar- (hafife tozlan-). +dA-: Daha ok ses taklidi isimlerden fiil yapar: golda- (golla-), gprde- (gmbrde-), hrde- (mrldan-), kde- (baar-), zompulda- (frla-), prda- (fslda-), gvvlde- (uulda-), gvlde- (eski-), nde- (seslen-). +gIr-/+kIr-: Yansma kelimelere gelerek bunlara ait hareketleri ifade eden fiiller tretir. lek deildir: haykr-, ylgr- (gl-, glmse-), hekir- (hkra hkra ala-; bar-), pgr- (hapr-). +(I)rgA-/+(U)rgA-: lek deildir: srga- (koku almak iin burnunu ekitir-), mestirgemek (mest olmak), dyrge- (d gr-), nzirge- (nazlan-). +k-: simlerden geisiz fiiller tretir. lek deildir: aack- (ack-), gzk-, daark- (skl-), biirik- (birle-), giicik- (gecik-). +(A)l-: Sfatlardan olma bildiren fiiller tretir. lek deildir: kpel- (oal-), pesel(alal-, azal-), gsgal- (ksal-), iinel- (incel-), aazal- (azal-). +Ar-: Genellikle renk isimlerine gelerek geisiz fiiller tretir: gger- (ger-), aagar- (aar-), bozar-, otar- (otlat-). +lA-: Olduka ilektir: abayla- (fkelen-), alkmla- (yakla-), arassala-(temizle-), derle- (terle-), geple- (konu-), syncile- (mjdelemek), tala- (atmak), cemle- (topla-), baagla- (bala-), ankla- (akla-), blekle- (paralara ayr-), szle- (konu-). +rA-: Olma bildiren fiiller tretir. lek deildir: garankra- (alaca karanlk ol-), delire- (delir-). +sIrA-/+sUrA-: Kiinin kendisini olduundan farkl gsterdiini bildiren fiiller tretir: aklsra- (ukalalk yap-), hadmsra- (oyalan-), yekesire-(yalnzlk ek-), mnsre- (hibir ey bilmiyormu gibi davran-), mlaaymsra- (kendini mutlu gster-), aaysra- (ay imek iste-).

118

ada Trk Yaz Dilleri-I

3. Fiilden sim Yapan Ekler -(A): Nesne isimleri yapar: gsa (mengene), tuta (tutacak), gre (gz bebei). -(A)k: sim ve sfat tretir: blek (para), pak (bak), tayak (sopa), orak, yatak, blek (blm), darak (tarak), gapak (kapak; at), gorkak (korkak), glek (ok glen). -(A)lgA: Genellikle yer ve mekn isimleri tretir: duralga (durak), geelge (geit), okalga (okuma salonu), yatalga (yatakhane), iinelge (ini; iskele), kalga (k), spalga (bahane, sebep; kaamak). -Ar: Genellikle somut isimler tretir: akar (ark, dere), aar (anahtar), keser (hal ba), tutar (sap, kap kolu vb., tutacak yer), ver (vg), ger (gebe), eker (ekmece), keser (dokuma srasnda halnn tylerini kesmeye yarayan eri bak). -cA: Karakter zellii yanstan sfatlar tretir: utanca (utanga), yaranca (dalkavuk), vnce (kendini ok ven), ekince (ekingen), gaabanca (kskan), svee (mcadeleci). -: Dnl fiiller zerine gelerek sfat ve isim tretir: aylgan (korkun), gnan (znt), kplen (ounluk), sgn (kfr), gargn (beddua, karg), guvan (kvan), begen (beenme, sevin). -Ak: Ara adlar ve kalplam isimler yapar: sallanak (salncak), gizlenek (gizlenecek yer), dvnek (paket), bulancak (bulank). -g: Somut ve soyut isimler tretir. lek deildir: bezeg (ss), snag (deney), sorag (soru), yarag (silah), boyag (boya), dileg (dilek). -gAk: Sfat tretir: bozgak (bozguncu), gagak (kaak), bezgek (bezmi, bkm), bigek (abuk pien), taaygak (kaygan), yapgak (yapkan). -gAnAk: Somut isimler tretir. lek deildir: ilgenek (kska), basganak (basamak). -gI/+kI-: Soyut ve somut isimler tretir: alg bergi (al veri), basg (korku), delgi (deli), kovg (takipi), oynatg (kek), yumlg (yumulu), bergi (bor), glki (komuk, gln), iki, vgi (vg), gog (iir), brelgi (rtlm). -gI/-gU: Nesne isimleri tretir: oturg (sandalye), iildirgi (engel, ask), guygu (huni), szg (szge), bozgu (silgi), zg (cetvel), yang (yakt). -gIr/-gUr: Fiilden sfat yapar: kesgir (keskin), tgr (keskin, sivri), tutgur (abuk kavrayan), dgr (abuk kavrayan), duygur (abuk sezen), szgr (hassas, duyarl), algr (yrtc). -gIt/-gUt: Soyut ve somut isimler tretir: salgt (vergi), kgt (kacak yer; dip not), yorgut (rya tabiri), sargt (vazife, grev), sovfut (para), yazgt (yazg). -gIn/-gUn: sim ve sfat tretir: cogun (coku), gopgun (grlt), apgn (talan), ozgun (akn, hcum), dzgn (kural, kaide), iirgin (bkkn), ugun (kvlcm), gzgn (kzgn), sgn (gelikin), gn (solgun, cansz). -IcI/-UcI: Fiillerden nitelik bildiren isim ve sfatlar tretir: srci (src), gterici (vin), ndrici (retici), uuc (uucu, pilot), yzci (yzc). -Ik/-Uk: Sfat ve isim tretir: artk (fazla), ayralk (ayrlk), deik (delik), eik (rt), yetik (tandk), boguk (bouk), bulak (kark; bulank), yrk (rk), yapk (kapal), tabrk (emir, buyruk, istek). -(I)m/-(U)m: Somut ve soyut isimler treten ilek bir ektir: basm (abuk), berim (hediye), adm (adm), geyim (elbise), yitirim (kayp), bilim (bilgi), dilim, szlem (cmle), tm (tesir), dam (sabr, dayankllk). -mA: sim ve sfat tretir: gurama (tesis, kurulu), saylama (seme, sekin), guyma (dkm, dkme), gzzrma (stma), govurma (kavurma), gzma (fkeli), gme (mecazi; seyyar). -mAk: sim-fiil eki olan bu ek, baz kalc isimler de tretmitir: srtmak (dm), akmak, ooymak (ukur), ymek (yn, kme), gaymak (kaymak), yamak (yamak, rt), oymak (yksk).

5. nite - Trkmen Trkesi

119

-IndI: (<-In+dI): Somut anlaml isimler tretir. lek deildir: grnd (yonga), dvndi (krk; krnt), kesindi (kesinti, krpnt), tapnd (buluntu), taland (dknt, artk). -v(Uk): sim ve sfat tretir: crlevk (ddk), arlavuk (alayan), yldravuk (parlak), lovurdavuk (parlak, ltl), hzlavuk (frldak), hrdavuk (hrtl ses karan). 4. Fiilden Fiil Yapan Ekler -(I)l-:Geili ve geisiz fiillerden edilgen fiil yapar: aydarl-(ykl-), beril- (veril-), yasal- (yapl-), gsl- (ksl-), bezel- (sslen-), okal- (okun-), ygnal- (toplan-), ncal- (ars din-, rahatla-). -(I)-/-(U)-: te at ekidir: aylan- (dola-), rma- (sarl-), gara- (bak-), orna(yerle), gr-, uru- (vuru-), duuu- (karla-), gl-, soora- (soru-, sorutur-). -AkIrlA-: Hareketin bitmek zere olduunu belirten fiiller tretir. lek deildir: gutarakrla- (bitmek zere ol-), yetekirle- (varmak zere ol-). -dIr-/-dUr-: Ettirgenlik ekidir ve tonsuz ekilleri yoktur: aldr- (paylatr-), artladr- (arkasna bindir-), apdr- (kotur-), emdir- (emzir-), bildir-, bldr- (bldr-), dooldur- (doldur-), ygnadr- (toplat-), gnkdir- (ynelt-). -(A)r-: Ettirgen ve oldurgan fiiller tretir: gaytar- (geri dndr-), gider- (kar-), gopar- (kar-, sk-), kar-. -Ir-/-Ur-: Ettirgen ve oldurgan fiiller tretir: bitir-, geir-, gr-, tr- (geir-), yetir- (ulatr-), r- (sndr-), uur-, yr- (topla-), iir-. -Iz-/-Uz: Ettirgenlik ekidir. lek deildir: giriz (girdir-), turuz- (kaldr-), rkz (rkt-), gorkuz- (korkut-). -kez-: lek deildir: grkez- (gster-). -(I)n-/-Un-: Dnllk ekidir: aylan- (dn-), horlan- (aalan-), bren-(brn-), ygnan- (toplan-), balan-, baaglan- (balan-), vn-, dvn- (yutkun-), garan- (bakn-). -t-: Sk kullanlan bir ettirgen at ekidir: baart- (baar-), cagrdat- (akrdat-), caytart- (yerletir-), dargat- (dat-), sslat- (st-), ogurlat- (st-), kpelt- (oalt-), aazalt(azalt-), kart-, okat- (okut-), uzat-, peselt- (azalt-).

Trkmen Trkesinde grlen balca sfat-fiil ekeri u ekildedir: -An: Geni zaman sfat-fiilidir: alan (alm olan), geen gn (gemi gn), gelen adam, gren son (grdkten sonra), iiln yeri (alt yer), okaan kitabm (okuduum kitap), galan zat (kalan ey), eziizini yitiren gzleki yaal (sevgilisini yitiren k gibi). -Ar: Geni zaman sfat-fiilidir. Olumsuzu -mAzdr: akar suv (su), gler yz, tutar kol (el), grer gz (grr gz), bolar ii (olur i), apar at (koar, hzl at); bolmaz ii (olmaz i), grmez gz, yalmaz adam (hatasz insan), mizemez baylk (bitmez tkenmez, zenginlik), satlmaz zat (satlmaz ey). -cAk: Gelecek zaman sfat-fiilidir: okacak oglan (okuyacak olan), bercek zadm (verecek eyam), gelcek yl (gelecek yl), taprcak gepim (syleyecek szm), iilencek ii (yaplacak i), yazlmacak hat (yazlmayacak mektup), durcak yer (duracak yer). -dIk: Gemi zaman sfat-fiilidir. Olumsuzu -mAdIk eklindedir: bildik kii, gedik kpri (geilmi kpr), eidildik ovaaz (tandk ses); bilmedik kii, grmedik zat (ey), vepa vermedik (vefa vermeyen), taplmadk kynek (bulunmayan gmlek). -gAn: -An eklinde olan geni zaman sfat-fiilinin, az da olsa grlen, -gAnl eklidir: bilgen (bilen), eylegen (eyleyen), otugan (otul), getirgen caaynda (getirdiin yerde). -mAlI: Gelecek zaman anlam veren gereklik sfat-fiilidir: gemeli kpri (geilecek kpr), tayyaar bolmal zaman (hazr olunacak zaman), eltmeli adres (iletilecek adres) -yAAn: Geni zaman sfat-fiilidir. Aydyaan (syledii), bakyaan sri (baktm sr), sorayaan (soran), zgeryn bir devir (deien bir devir), rek biiryn iiler (ekmek

Sfat-Fiiller

120

ada Trk Yaz Dilleri-I

piiren iiler), szleyn adam (konuan adam), dokalmayaan hal (dokunmayan hal), gidyn yerimiz (gitmekte olduumuz yer). -yAr: imdiki zaman sfat-fiilidir: Trkmenistanda kyr curnallar (Trkmenistanda kan dergiler), glyr aga (glmekte olan ocuk). ahsa ve zamana bal olmayan mcerret fiil ekilleridir. sim-fiil ve sfat-fiillerden farkl olarak isim ekim eklerini almazlar. Zarf olarak kullanlan bu ekiller bazen de yardmc fiillerle birlikte birleik fiil olutururlar. Trkmen Trkesinde kullanlan fiiller Trkiye Trkesine gre daha azdr. -(I)ban: Eski Anadolu Trkesinde kullanlan bu ek, Trkmen Trkesinde seyrek olarak kullanlr: diyban (deyip), yglban (toplanp). -a/e(y)/-I,-U: Tekrar gruplarnda ve birleik fiil yaplarnda kullanlr: dura dura, aglay aglay (alaya alaya), gaana gaana (kana kana), gle gle, soraa soraa; aydaber- (syleyiver-), geliber- (geliver-), ekiber (ekiver-), dber- (dver-) -AlI: Klasik dnem Trkmen eserlerinde -gal/-geli eklinde olan bu ek, gnmz Trkmen Trkesi eserlerinde n sesteki g nszn drerek -al/-eli eklini almtr: gelelimiz bri (geldiimizden beri), gideli bri (gittiinden beri), iilep balal bri (almaya balayal beri), gaydal bri (dneli beri). -dIkA/-dUkA: Trkiye Trkesinde olduu gibidir. golayladka (yaknlatka), diydike (dedike), bolduka (olduka), okadka (okuduka), garadka (baktka), iiledike (altka). -AndA: Sfat-fiil eki olan -An ekinin zerine bulunma hli ekinin getirilmesiyle olumutur: begenende (beendiinde), karanda (kardnda), yetenlerinde (yetitiklerinde), alanda (aldnda), glende (gldnde), ilnde (altnda). -InAA: Trkiye Trkesinde olduu gibidir: alnaa (alnca), bolnaa (olunca), galnaa (kalnca), bilin (bilince). -Ip/-Up: Trkmen Trkesinde en ok kullanlan zarf-fiil ekidir. -(I)p zarf-fiil eki, nszle biten fiiller zerinde -(I)p biiminde kullanlr. Ancak, nl ile biten fiiller zerine, koruyucu nsz y gelmez. Kelimenin son nls ile ekin nls birleir. Bu durumda ek -p biiminde grlr: ap, anlap (anlayp), berip (verip), gamlap (kamlayp), gorkup (korkup), yrp (yryp). -kAA: Trkiye Trkesindeki iken anlamn verir. Ekin -n nsznn dmesi sonucunda olumutur. Ayrca bu ekin zerine ahs ekleri de gelir: alankaam (ben almken), alankaa (sen almken), dergamankaak (biz dalmken), otrkaan (sen otururken), baryakaa (giderken), gitcekk (gidecekken), gelcekk (gelecekken). -mAAn: Trkiye Trkesindeki -mAdAn ekine karlk gelir: almaan (almadan), bermn (vermeden), gsganmaan (kskanmadan), ldrmn (ldrmeden), yaadamaan (yorulmadan), szlemn (konumadan). -mAzdAn: Eklendii fiile -madan/-meden anlam verir: iymezden (yemeden nce), lmezinden n (lmeden nce), garamazmdan ozal (ben bakmadan nce), gitmeziizden rti (siz gitmeden nce).

Zarf-Fiiller

Hareket Adlar (sim-Fiiller)

Hareket adlar, Trkiye Trkesinde olduu gibi -mAk, -mA ve -(I) ekleriyle yaplr. 1. -mAk: Mastar ekidir. Ekin nls, kendisinden sonra ynelme hl eki geldiinde uzar: almak, aytmak (sylemek), vrenmek (renmek), yuvmak (ykamak), sooramak (sormak), almaaga (almaya), glmge (glmeye). 2. -mA: Seyrek olarak i adlar yapar: deedirme (karlatrma), yaatlama (hatrlama), eitme (iitme), biirme (piirme). 3. -(I)/-(U): Dier hareket adlar kadar ilek deildir: ayd (syleyi), bolu (olu), kiri (kiri), nal (inleyi), yri (yry), grn, k, duru (durma, duru), yaaay.

5. nite - Trkmen Trkesi

121

Kelime Trleri
Zamirler
a. Kii Zamirleri Trkmen Trkesinde de kii zamirleri, bir iki ses deiiklii dnda Trkiye Trkesiyle ayndr. Tekli k okluk men biz sen siz ol olar Kii zamirlerinin hl ekleriyle kullanm yledir:
Yaln hl men sen ol/o biz siz olar lgi hli meni seni on bizi sizi olar Yn. hli maa saa oa bize size olara Yk. hli meni seni on bizi sizi olar Bul. hli mende sende onda bizde sizde olarda Ayr. hli menden senden ondan bizden sizden onlardan Et. hli mene sene ona bize size onlara
Tablo 5.3

Trkmen Trkesinde Kii Zamirlerinin Hal Ekleriyle ekimi

b. Dnllk Zamiri Dnllk zamiri zdr. zm, z, zi, zmiz, ziz, zleri Mun men zm yazdm. (Bunu ben kendim yazdm). Ol zi rus dilini gov bilyr. (O kendisi Rus dilini ok iyi biliyor). Ol adam zni vezipesine dnyr. (O adam kendisinin grevini dnyor). c. aret Zamirleri Nesneleri iaret yoluyla karlayan zamirlerdir. Trkmen Trkesinde teklik zamirleri: buu (bu), uu (u), ol/o (u), hol (u), ol (o) ; okluk zamirleri: bular (bunlar), ular (unlar), olar (unlar), holar (unlar), olar (onlar). Hl ekleri iaret zamirlerine de, isimlere geldii gibi gelir; ancak araya n girer: mun (bunu), unda, ondan. lgi ve ynelme hllerindeki n nazaldr: munu (bunun), unu, onu; mua, ua, oa. ol zamiri hl eklerini alrken der: onu, on, ona, onda, ondan. Bularn ulusna Nigar, ortancsna Glruh, i kiisine bolsa Cahan diyerdiler. (Bunlarn byne Nigr, ortancasna Glruh, en kne ise Cahan derlerdi). Bahargl, meni saa sargacak zadm ular. (Bahargl, benim sana smarlayacam eyim unlardr). on getirip berersinmi? (unu getirip verir misin?). d. Belirsizlik Zamirleri Nesneleri belirsiz bir ekilde temsil eden zamirlerdir. Trkmen Trkesindeki belirsizlik zamirleri unlardr: beyleki (bakas), biiri (birisi), birentek (birok), hemmesi (hepsi), baar (hepsi), hlisi (hepsi), her hays (her biri), her kim (herkes), hii gays (hi biri), hii hayss (hi birisi), hii kim (hi kimse), hii biiri (hibiri), hii bir zaat (hibir ey), kimi/ kimisi (kimi, baz), klli (hepsi), plan (filan), kbiiri (bazs), kbirleri (bazs), kimdir biiri (biri, birisi), birnesi (birka, bazs, kimi), kim de bolsa biri (herhangi biri). Ertir hliiz mekdebe gelersiiz! (Yarn habiniz okula geleceksiniz!). Kolhozlarn birnesi yne gaytdlar. (Kolhozcularn birka evine dnd). Oglan bu opanlarn her haysna bir goovu gzl berdi. (Olan, bu obanlarn her birine bir avu altn verdi).

122

ada Trk Yaz Dilleri-I

Dokmalar hemmesini gzi ussan srtndak atgulaga ddi, baar birden pakrda berdiler. (Dokumaclarn hepsinin gz ustann srtndaki atkulaa (bir ot tr) dt, hepsi birden kahkaha attlar). e. Soru Zamirleri Trkmen Trkesindeki soru zamirleri unlardr: kim, n/nme (ne), hays/hayss (hangi/hangisi), nire (neresi), nesi (ka), kimler, nmeler (neler), hayslar (hangileri), niireler (nereler). Nmeni aydayn? (Neyi syleyeyim?). Hov, svdaagr dost, seni buu yuurtda kimi baardr, kimi tanayrs? (Hey, tccar dost, senin bu yurtta kimin vardr, kimi tanyorsun?). Ulus ne yanda? (By ka yanda?).

Sfatlar
Bir isimden nce gelerek, o ismi eitli bakmlardan nitelendiren ya da belirten kelimelerdir. Niteleme ve belirtme olarak iki ana gruba ayrlrlar. a. Niteleme Sfatlar nne geldikleri isimlerin niteliklerini bildiren sfatlardr. ak y (beyaz ev), gadm dvr (eski devir), dor at (doru at), gara gz (kara gz), kii bala (kk ocuk), gzl sagat (altn saat), dogr yool (doru yol), gyli aadam (gl adam), kelte sa (ksa sa), tze her (yeni ehir), akll ogul (akll ocuk), penciresiz bina (penceresiz bina), par kpek (kzlms sar kpek) vs. b. Belirtme Sfatlar Nesneleri eitli bakmlardan belirten sfatlardr. Drt gruba ayrlr. 1. aret Sfatlar Trkmen Trkesindeki iaret sfatlar unlardr: buu (bu), uu, o (u, bu), o, ol (o), ho/hol (bu, u), ol (u, bu): hol yer (bu yer), o adam (u adam), ol hat (o mektup). ol minut Altn gzne gzi ddi. (u dakika gz Altnn gzne dt). Ho uval gumdan doldur. (u uval kumla doldur). 2. Say Sfatlar a. Asl Say Sfatlar Trkmen Trkesindeki saylar baz ses farkllklar dnda Trkiye Trkesi ile ayndr: nol (sfr), bir, iki, , drt, b, alt, yedi, sekiz, dokuz, oon, yirimi, otuz, krk, elli, altm, yetmi, segsen, togsan, yz, m (bin), million (milyon), milliard (milyar), trillion (trilyon): otuz m (otuz bin), elli m (elli bin), drt yz togsan (490), bir m toguz yz segsen b (1985). b. Sra Say Sfatlar Asl say sfatlarnn zerine +IncI eki getirilerek yaplr: ikinci gn, drdnci klas (drdnc snf), altnc tapgr (altnc kez), nci baranmda (nc gidiimde), yigriminci asr (yirminci asr). c. Kesir Say Sfatlar Kesir say sfatlar kelime grubu eklindedir ve nesnelerin paralarn belirtirler: bden (bete ), nol btiin oondan (sfr tam onda , 0,3), alt btiin drtden (alt tam bl drt), sekiz btiin oondan b/sekiz yaarm (sekiz tam onda be/sekiz buuk), yigrimi drt protsent/yzden yigrimi drt (yzde yirmi drt). Dlini m sznden bir szi derekli. (Delinin bin sznden biri anlamldr). Meydaan den ikisine govaa ekdiler. (Tarlann te ikisine pamuk ektiler). Yigrimi sekiz san bden bir blegi b btiin bden e dedir. (Yirmi sekiz saysnn bete biri, be tam be bl e denktir).

5. nite - Trkmen Trkesi

123

d. letirme Say Sfatlar letirme saylar saynn aynen tekrar edilmesiyle veya saylardan ikincisine ayrlma hl eki getirilmesiyle yaplr: biriin biriin (birer birer, teker teker), biir-biir (birer birer, teker teker), yekeme-yeke (birer birer, teker teker); iki-ikiden (ikier ikier), -den (er er), drt-drtden (drder drder), yz-yzden (yzer yzer). Ayal elini anakdan karp, barmaklarn yeke-yeke yalad. (Hanm elini anaktan karp parmaklarn birer birer yalad). otda t m bolyana yzlge yz-yzden gomal. (Abakste bin oluncaya kadar yzle yzer yzer eklemeli). 3. Belirsizlik Sfatlar Nesneleri belirsiz olarak bildiren sfatlardr. Trkmen Trkesinde belirsizlik sfat olarak kullanlan balca kelimeler unlardr: aaz, aazraak (azck), baara (btn), baga (baka), birne (baz, kimi, birka), birnme (biraz), baga, hemme (btn), btiin (btn), her, her hays (her hangi), kem (az), kp (ok), telim (ok, fazla), kprek (oka), zge (baka), birentek (birok), plaan (falan, filan), hli (btn), eneme (birtakm), plaana (falanca), kbir (baz, kimi), esli (hayli). Birnme ay guy! (Biraz ay koy!). Plan gn toy edeli. (Falan gn dn yapalm). Telim menziller, eneme yoollar yrelenden so... (ok menziller, birtakm yollar yrdkten sonra...). Hemme zaat, hemme g shel vagtda ytgeyr. (Btn ey, tm k ksa zamanda geiriyor). 4. Soru Sfatlar Nesneleri soru yoluyla belirten sfatlardr. Trkmen Trkesindeki balca soru sfatlar unlardr: hays (hangi), ne (ka, ne kadar), nhili (nasl), n/nme (ne, nasl, ne eit), ninci (kanc). Nme zaat gerek? (Nasl bir ey gerek?). Bu n bolu? (Bu nasl davran?). Ne oglun bar? (Ka olun var?). uu stmzdki ay hays ay? (u nmzdeki ay, hangi ay?).

Zarflar
a. Zaman Zarflar ve hareketin olduu zaman gsterir. Trkmen Trkesindeki balca zaman zarflar unlardr: indi (imdi; artk), ertiir (yarn), agam (akam), yassn (yats vakti), hemiie (her zaman, daima), buu gn (bugn), dyn (dn), her gn, gn (kn), gii (ge), giice (gece), gndiiz (gndz), gnortaan (le, leyin), so (sonra), (nce), ya (demin, biraz nce, imdi, yeni), kte (ara sra, bazen), iir (er, erken), ozal (daha nce, evvel), bayak (nce, daha nce), entek (imdi, u anda). Mrat ertesi iir oyand. (Mrat, sabah erken uyand). Ol bayak bizi kolhozmzda bold. (O daha nce bizim iftliimize geldi). Ol ya geldi. (O yeni geldi). Kte yag yagyaard. (Bazen yamur yayordu). b. Yer-Yn Zarflar ve hareketin yapld yeri ve yn belirtir: als (uzak), arka, aaak (aa), ar (te), bri (beri), briik (beriye), da (d), daar (dar), ieri, ieriik (ieriye), gayra (geri), ileri, ierik (ieriye), gar (kar), (n), st, yokar, yokark (yukarya). Daar gat ss. (Dars ok scak). Briik gel! (Beri gel!).

124

ada Trk Yaz Dilleri-I

Samolyot yokar gald. (Uak havaland). Munu ars brsi grnenook. (Bunun ucu buca grnmyor). c. Nitelik (Durum) Zarflar ve hareketin yerine getirilme tarzn bildirir: eyle (yle), eyle (yle), beyle (byle), alt (hzl, abuk), alaca (yavaa), ala (kolayca), ogrn (gizlice), yuva (yava), yaman (kt), gov (iyi), rn alt (abucak, hzlca), basm (abuk, hzl), emaay bilen (yavaa), derbi-dagn (darmadan), dzvrk (uygun), tmiz (temiz), gaaym (sk, salam), gazabna (kzgnlkla), tiiz-tiizden (sk sk). Dargan yregi alt-alt urup balad. (Dargann kalbi hzl hzl arpmaya balad). Men size gov dnmeyrin. (Ben sizi tam olarak anlamyorum). Ol ogrn garap gedi. (O, gizlice bakp geti). Gapn gaym yapd. (Kapy skca rtt). d. Miktar Zarflar ve hareketin miktarn bildirir. Trkmen Trkesindeki balca miktar zarflar unlardr: haas (ok, pek), rn (daha, ok, pek ok), aaz (az), kem (az), kp (ok), cuda (ok), i (en), biraaz (biraz), gat (ok, epey, olduka), seyrek, sk, artk, tys (tam), edil (tam, tpatp). Men size cuda minnetdaar. (Ben size ok minnettarm). Bu tys meni diyenim. (Bu, tam benim dediim). Ol gat yadapdr. (O, ok yoruldu). Ol bize kp gelyr. (O, bize ok geliyor). e. Soru Zarflar Fiilin anlamn soru ynnden etkileyen zarflardr. Trkmen Trkesinde balca soru zarflar unlardr: haan (ne zaman), nme iin (niin, neden), ne (ne kadar), nene (nasl), nhiili (nasl), ntysli (nasl). Haan gidyrsiiz? (Ne zaman gidiyorsunuz?). ri bilen aara niik? (Kocanla aran nasl?). Seni otur nhiili/ntysli? (Senin oturuun nasl?).

Edatlar
Tek balarna anlamlar olmayan, hibir nesne ve hareketi karlamayan anlaml kelimelerle birlikte kullanlarak onlar destekleyen, gramer vazifesi gren kelimelerdir. nlemler, balalar ve son ekim edatlar olmak zere eit edat bulunmaktadr. 1. nlemler His ve heyecanlar ifade etmek iin kullanlan kelimelerdir. a. Duygu nlemleri Duygu ve heyecanlar ifade iin iten koparak gelen nlemlerdir: Trkmen Trkesindeki balca duygu nlemleri unlardr: a, ah, beh (of), behey (oh), bvf (of), oh, vf (of), vah, veyt (oh, hey), be (peh), vey-vey (oh oh), bay-bov (eh), bay-ba (eh), phey valla (Tanrm), vay-ey (oh), v (oho), tf (th), vey-vey-ey (vay vay), berekellaa (bravo, maallah), tveleme (kahretsin), armaan (ah, ne yazk), ph (oh, oh). Bay-bay-ov, bu ne darya ke eken! (Vay vay/vay be, bu ne geni sokak imi). Berekellaa, hanm, berekellaa! (Maallah, hanm, maallah!). Be-be-be..., kaka, sen dliredimi?. (Aaa, baba sen delirdin mi?). Uff... uu gnki yaal ss gren deldiris. (Of, u gnk gibi scak grm deiliz). b. Seslenme nlemleri Hitap iin kullanlan nlemlerdir: ey, ohaav (ey, hey), ay (ey, hey), yeri (hey), han (haydi), ayuuv (ey), av (hey), ahoov (ey, hey), hav (ey, hey), hay (ey, hey). Ay ogul, bri gel! (Ey oul, buraya gel!). Hay, adamlar, hav!... Eidin, hav! (Hey, insanlar, hey!... itin, ey!).

5. nite - Trkmen Trkesi

125

c. Sorma nlemleri Sorma ifade eden, soru iin kullanlan nlemlerdir: Trkmen Trkesindeki balca soru nlemi han (hani)dr. Trkiye Trkesindeki soru nlemleri olan acep ve acaba kelimeleri Trkmen Trkesinde -kaa/-k ekiyle karlanr: aakmkaa (ak m acaba?), geldimik (geldi mi acaba?), kyseyrmik (zlyor musun acaba?). Gelnece, han Nurgeldi? (Yenge, Nurgeldi hani?). Ol nme in agrdkaa? (O ne iin ard acaba?). d. Gsterme nlemleri Birini, bir eyi gstermek iin kullanlan, iaret srasnda bavurulan nlemlerdir: t (te, ite), ana (ite, aha), anhaa (aha, ite), nhaa (aha, ite), ine (ite, aha), holha (ite). A eylemi, nhaa onda buu-da seni pulu! (A, eer yleyse, bak, ite senin paran burada!). H, ana, ian aga dogru sz aytd. (Ha, ite, Hoca efendi doru sz syledi). ne, mua listovka diyyrler. (te, buna beyanname diyorlar). e. Cevap nlemleri Tasdik veya onay ifade eden nlemlerdir: -h/h- (evet, tamam), bolar (olur), bolyaar (pekla), elbetde (elbette, tabi), hava (evet), h (evet), hop (peki, pekl), maakuul (peki, pekl, olur), yag (olur, tamam), bhesiz (phesiz, kukusuz), yook (yok, hayr), hey (yok, mmkn deil). h-... ndi mesele aydnlayaa... (Tamam... imdi mesele anlalyor). Yook, bay aga, toba etdik! (Yok, Aabey, tvbe ettik!). H, h, dogru. (Evet, evet, doru). Mrad yi mdir? - Hava, Murad y- dir... (Mradn evi u mudur? -Evet, Mradn evi udur.) 2. Balalar Kelimeleri, kelime gruplarn, cmleleri ekil ve anlam bakmndan birbirine balayan, bunlar arasnda ilgi kuran kelimelerdir. Trkmen Trkesindeki balca balalar unlardr. a. Sralama Balalar Art arda gelen unsurlar, kelimeleri, kelime gruplarn, cmleleri birbirine balayan balalardr: ve, hem (ve, ile), bilen (ile), -da/-de (ve, da, de), u (ve), hem-de (hem de, ve). Trkmen halk bagtl, aatlkl hem-de dredicilikli durmuda yaayar. (Trkmen halk bahtl, sevinli ve/ve de verimli bir hayat sryor). Durd bilen Berdi universiteti filologiya fakultetinde okaayaarlar. (Durd ile Berdi niversitenin filoloji fakltesinde okuyorlar). Gl Mergen ava kanda duuzsuz ve reksiz kmayaard. (Gl Mergen ava ktnda tuzsuz ve ekmeksiz kmyordu). Haram ygar bold baylar/Yad gn-u gzel aylar. (Haram kazanr oldu zenginler/Batt gn ve gzel aylar). b. Denkletirme Balalar Birbirine denk olan, birbirinin yerini tutabilecek olan iki unsuru birbiren balayan, birbiriyle karlatran balalardr: yaa (ya, veya), yaa daa (ya da). yaa-daa so iberilende bolmayrmkaa? (nce ya da sonra gnderildiinde olmayacak m acaba?). Men ondan ayaaln baardgn yaa yookdugn sooramaandrn. (Ben ona hanmnn olduunu veya olmadn sormamm). c. Karlatrma Balalar Karlatrlan iki veya daha ok unsuru, dil birliini birbirine balayan balalardr: hem ... hem, de ... de, ne ... ne, isle ... isle (ister ... ister), yaa ... yaa (ya ... ya), yaa ... yaa daa (ya ... ya da), k ... k/k ... kte (gh ... gh), haa ... haa (ister ... ister), bir ... bir.

126

ada Trk Yaz Dilleri-I

Baazar nrh k gterilyrdi, kte aaaklayaard. (Pazarn fiyat gh ykseliyordu gh dyordu). Haa nan, ha-da nanma. (ster inan ister inanma). Bayram yzi bir gzard, bir agard. (Bayramn yz bir kzard bir aard). d. Cmle Ba Balalar Cmle ba balalar, cmeleri anlam bakmndan birbirine balarlar: belki, bolmasa (bari, hi olmazsa), diymek (demek ki), eger (eer), emmaa (ama), gyaa (gya, sanki), hatdaa (hatta), kg (keke), yagn (yani), yogsa (yoksa), yogsam (yoksa), yne (fakat, ancak), veli (ancak, ama, fakat), nki (nk), hamaala (sanki, gya), a (fakat, ama). Bu snag birne sapar gaytaland, emmaa peydaa bermedi. (Bu deneme birka kez tekrarland ama fayda vermedi). On erte grersi... Yne agza berk bol. (Onu yarn grrsn... Fakat eneni sk tut). on etse gutulyaars, yogsam lyeersi. (unu yaparsan kurtulursun, yoksa leceksin). e. Sona Gelen Balalar Bunlar kelimelerin sonuna gelerek pekitirme ileviyle kullanlrlar: hem (de, da), -m/-mi (m, mi, ise), -da/-de (da, de). Bu hem Kelcni oynudur diyip dndiler. (Bu da Kelcenin oyunudur diye dndler). Sz berdimi - szde tapl. (Sz verdin mi/ise, sznde bulun). Seni Agabada-da alp giderler. (Seni Akababata da alp giderler). 3. Son ekim edatlar sim ve isim soylu kelimelerden sonra gelerek sonuna geldii kelimeyle cmledeki dier kelimeler arasnda anlam ilikisi kuran, gramer grevli mstakil kelimelerdir. Trkmen Trkesinde grlen balca son ekim edatlar unlardr: a. Yaln ve ilgi hlinden sonra kullanlanlar: bilen (ile), bile (ile), iin (iin), yaal (gibi), kimiin (gibi), miyan (gibi), dek (gibi), baarada (hakknda), hakda (hakknda), baabatda (hakknda), dogrusnda (hakknda), diyip (diye), sebpli (yznden, dolay), saar (doru), arkal (ile, vastasyla). Ay, mele gelin, sallanp, bizi saar gelsene! (Ey kumral gelin, sallanp bize doru gelsene!). Yoldam arkal Cuma habar etdim. (Arkadam vastasyla Cumaya haber verdim). Hii zaatdan habarsz yaal ugrad. (Hibir eyden haberi yokmu gibi gitti). Sen kimiin gzeli grmedim men dnyde. (Senin gibi gzeli grmedim ben dnyada). Sen hays avtobus bilen geldi? (Sen hangi otobs ile geldin?). b. Ynelme hlinden sonra kullanlanlar: bakaa (doru), bakmazdan (ramen), gar (kar), garamazdan (ramen), garamaan (ramen), garaganda (gre), gree (gre), enli (kadar), tarap (doru), gadar (kadar), golay (yakn). Ol mekdebe bakaa gitdi. (O, okula doru gitti). Eyym bir saagada golay szleyrdi. (Hemen hemen bir sate yakn konuuyordu). Kitler 90-100 yla enli yaayarlar. (Balinalar 90-100 yla kadar yayorlar). Onu aydna garaganda oyun deme-de gutarpdr. (Onun sylediine gre, oyun berabere bitmi). Kaka, dye ayaklarn duakl bolmagna garamaan, gidende rn alasn gidipdir. (Baba, deve ayaklarnn bukal olmasna ramen, giderken ok hzl gitmi). c. Ayrlma hlinden sonra kullanlanlar: zge (baka), baga (baka), tri (tr), oval (nce, daha nce), so (sonra), artk (fazla, artk), beter, ziyaat/zyaada (ziyade, fazla), daar (d, hari). Ondan zge yoldalarm kino gitdiler. (Onun dndaki arkadalarm sinemaya gittiler). Ondan tri biz sizi bilen gitcek. (Ondan tr biz sizinle gideceiz). Bayramdan oval hova sovukd. (Bayramdan nce hava souktu). Tomus pasl hays pasldan so gelyr? (Yaz mevsimi hangi mevsimden sonra geliyor?).

5. nite - Trkmen Trkesi

127

zet
1

Trkmen adn aklamak Trkmen adnn yaps ve kkeni konusunda eitli grler vardr. Prof. Dr. brahim Kafesolu, Jean Deny Armaannda yer alan Trkmen Ad, Manas ve Mahiyeti adl yazsnda bu grleri geni olarak ele alm ve meseleyi bir sonuca balamaya almtr. Denyye gre Trkmen kelimesi de koyu Trk, saf kan Trk anlamlarna gelmektedir. Trkede buna benzer kocaman, karaman, iman gibi kelimelerin yapsyla ayndr ve ek, zerine geldii bu kelimelere stnlk, fazlalk anlamlar katmaktadr. J. Denynin bu gr ilim aleminde en fazla rabet edilen grtr. Trkmen Trklerinin tarihini anlatmak Trkmenler Ouz kkenlidir. Dier Ouz boylar XI. yzylda batya g ederken, Trkmenler douda kalmtr. Ouzlarn byk ounluu X. yzylda slamiyeti kabul edince, Mslman olmayan Ouzlara Trkmen adn vermilerdir. Bylece Trkmen ad, Ouzlarla birlikte anlmtr. Trkmenler bir sre Manglak, Maverannehir ve Horasanda varlklarn srdrmlerdir. Horasan ve Afganistann kuzey kesimlerinde yaayan Trkmenler, bir mddet sonra Afganistan ve Gney ran denetiminde tutan Gazne Trk Devleti ile anlamazla dmlerdir. Gaznelilerin idaresine girmeyi reddeden Trkmenler, Turul ve ar Bey kardelerin nderliinde 1040 ylnda Gazne ordusunu yenerek bugnk Azerbaycan ve Anadolu blgelerini kendilerine yurt edinmiler ve kurduklar devlete Seluklu Devleti adn vermilerdir. Trkmenler, nce Mool daha sonra da Timurlular hkimiyetine girmilerdir. Trkmen boylar bir mddet Hive Hanlna bal kalm, daha sonra da Afar Trkmen boylarndan Ndir Kulu Han (Ndir ah) hkimiyetine girmilerdir. 1873 ylndan itibaren Rus saldrlarna maruz kalm ve uzun mcadeleler sonucunda 1884 ylnda Rus hkimiyetini kabul etmek zorunda kalmlardr. 1917den itibaren Sovyetlerin idaresinde kalan Trkmenistan, Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra 27 Ekim 1991de bamszln ilan etmitir.

Trkmen Trkesini tanmlamak Trkmen Trkesi, Ouz grubu ivelerinin dou kolundandr. Bundan dolay Ouz Trkesinin zellikleri Trkmen Trkesinin karakteristiini oluturur. Ayrca, Dou Trkesinin etkisiyle Kpak ve aatay Trkesinin zelliklerini de barndrr. Trkmen Trkesi asl eserlerini XVIII. yzyldan itibaren vermeye balamtr.Trkmen Trkesinin sz varlnn temelini Trke szler oluturur. Tarih seyri ierisinde Moolca, Farsa, Arapa ve Rusadan kelimeler almtr. Trkmen Trkesinin birok az vardr. u anda Trkmenistanda kullanlan yaz dili, 1925ten beri Trkmen-Yomut azna dayanmaktadr. Trkmen edebiyatn anlatmak Trkmen Trklerinin ok zengin folkloru ve edebiyat vardr. XVIII. yzyla kadar Trkmen edebiyat daha ok szl edebiyata, dolaysyla halk edebiyatna dayanr. Halk edebiyatnn dier trlerinden destan, fkra, masal, trk, mani, ninni, atasz ve bilmece gibi trleri de olduka canldr. Asl eserlerini XVIII. yzyldan itibaren verir. Trkmen Trkesi, Mahtmgul (1730-1780)nn iirleri ile bir yaz dili hline gelir. Bolevik ihtilalinden sonra Komnistlerin ynetime gelmesiyle Trkmen edebiyat yeni bir ehre kazanmtr. Bu dnemden itibaren edebiyat, siyasi artlara gre ekillenmeye balamtr. XX. yzyl Trkmen edebiyatn, iki blme ayrmak mmkndr. a) XX. Yzyln Balarnda Trkmen Edebiyat b) Sovyet Devri Edebiyat: 1. 1920li Yllarn Edebiyat 2. 1930 - 1945 Yllar Aras Edebiyat 3. 1945-1960 Yllar Aras Edebiyat 4. 1960-1990 Yllar Aras Edebiyat 5. Bamszlk Devri Edebiyat.

128

ada Trk Yaz Dilleri-I

Trkmenistann yerini belirlemek Sovyetler Birliinden ayrlan be bamsz Trk cumhuriyetinden biri olan Trkmenistan, 36-43 kuzey enlemleri ile 53-66 dou boylamlar arasnda yer alr. Bakenti Akabattr. Trkmenistann toplam yz lm 488.100 km2dir. Batsnda Hazar Denizi, kuzeybatsnda Kazakistan, kuzeyinde Karakalpakistan, kuzeydousunda ise zbekistan Cumhuriyeti yer almaktadr. lkenin gneyde ran, gneydouda Afganistan ile snr bulunmaktadr. Komular ile olan toplam snrnn uzunluu 3763 kmdir. lke; Ahal, Balkan, Dahovuz, Levap ve Mar (Merv) olmak zere be eyalete blnm durumdadr. 22 Austos 1990 tarihinde egemenliini salam, 27 Ekim 1991 tarihinde de bamszln ilan etmitir. Resm dil Trkmen Trkesi olup 24. 5. 1990da resm dil olmutur. Trkmen Trkesi gramerini snflandrabileceksiniz I. Ses Bilgisi nller:Trkmen Trkesinde 9 nl bulunmaktadr. Uzun nller alfabede gsterilmez. Trkmen Trkesini, dier Trk lehelerinden ayran en belirgin vasf, uzun nllerin korunmasdr. Uzun nller asli ve ses olaylar sonucunda oluan uzunluklar olmak zere ikiye ayrlr. Byk nl Uyumu: Olduka salamdr. Kk nl Uyumu: Trkiye Trkesine gre daha zayftr. nszler: Azerbaycan Trkesinde 23 nsz vardr. nsz Uyumu: Birok ekin nsz tonlu olduundan bozuktur. II. ekil Bilgisi sim ekim Ekleri: okluk Eki: -lAr yelik Ekleri: 1. teklik +(I)m, 1. okluk +(I)mIz; 2. teklik +(I), 2. okluk +(I) z; 3. teklik,+I, +sI 3. okluk ,+I, +sI Hl Ekleri: a. Yaln hl: Eksizdir. b. lgi hli: Trkiye Trkesindeki gibidir, ancak n geniz nsidir. c. Ykleme hli: +nI ve +I d. Ynelme hli: nszlerden sonra +A; nllerden sonra uzun A e. Bulunma hli: +dA f. Ayrlma hli: +dAn g. Vasta hli: bilen

h. Eitlik hli: +A Aitlik eki: +kI Soru eki: +mI Fiil ekim Ekleri: ahs Ekleri: a. Zamir Kkenli ahs Ekleri: 1. teklik -(I)n, 1. okluk -(I)s; 2. teklik -sI, 2. okluk -sIIz; 3. teklik -, 3. okluk -lAr b. yelik Kkenli ahs Ekleri: 1. teklik -m, 1. okluk -k; 2. teklik -, 2. okluk - Iz, ; 3. teklik -, 3. okluk -lAr Zaman ve ekil Ekleri: a. Bildirme Kipleri renilen Gemi Zaman: -IpdIr Grlen (Bilinen) Gemi Zaman: -dI imdiki Zaman: -yaar/-yr, -yaa/-y, -p yr, -p duur, -p otr, -p yatr, -an/-en yook Geni Zaman: -Ar Gelecek Zaman: -cAk b. Tasarlama Kipleri art Kipi: -sA Gereklilik Kipi: 1. -mAlI; 2. mAlI(dIr) Emir Kipi: Emir kipinde her ahsn ayr bir eki vardr. stek Kipi: -mAkI Fiillerin Birleik ekimi Trkmen Trkesinde birleik ekimi: rivayette eken ve mI, hikyede -dI ve artta -sA ile yaplr. mek ve eken le Yaplan sim ekimi imdiki zamanda smin sonuna ahs ekleri veya ismin bana ahs zamirleri getirilir. -mI, -dI ve eken Yapm Ekleri: simden sim Yapan Ekler: +baaz; bii+; +cagaz; +cIk; +A; +I/+U; +IlIk; +daan; +daar; +dA; +gr/+kr; +haana; +hoor; +lAk; +lI; +lIk/lUk; +(I) mtIl/+(U)mtUl; +n; +raak/+rk+sI; +sIz simden Fiil Yapan Ekler: +A-; +cAr-; +dA-; +gIr-/+kIr; +(I)rgA/+(U)rgA-; +k-; +(A)l-; +Ar-; +lA; +rA-: +sIrA/+sUrA Fiilden sim Yapan Ekler: -(A); -(A)k; -(A)lgA; -Ar; -cA; -; -Ak; -g; -gA;: -gAnAk;-gI/+kI-; -gI/-gU; -gIr/gUr; -gIt/-gUt; -gIn/-gUn; -IcI/-UcI; -Ik/-Uk; -(I)m/-(U)m; -mA: -mAk; -IndI: (<-In+dI); -v(Uk) Fiilden Fiil Yapan Ekler: -(I)l-; -(I)-/-(U)-; -AkIrlA-; -dIr/-dUr-; -(A)r-; -Ir-/-Ur-; -Iz-/-Uz; -kez; -(I)n-/-Un; -tSfat-Fiiller: -An; -Ar; -cAk; -dIk, -gAn-; mAlI; -yAAn, -yAr

5. nite - Trkmen Trkesi

129

Zarf-Fiiller: -(I)ban; -a/e(y)/-I,-U; -al/-eli; -dIkA; -AndA; -InAA; -Ip; -kAA; -mAAn; -mAzdAn Hareket Adlar (sim-Fiiller): 1. -mAk; 2. -mA, 3. -(I)/(U) III. KelimeTrleri Zamirler a. Kii Zamirleri: men,sen,ol;biz,siz,olar b. Dnllk Zamiri: z c. aret Zamirleri: buu (bu), uu (u), ol/o (u), hol (u), ol (o) ; bular (bunlar), ular (unlar), olar (unlar), holar (unlar), olar (onlar) d. Belirsizlik Zamirleri: beyleki (bakas), biiri (birisi), bi rentek (birok), hemmesi (hepsi), baar (hepsi), hlisi (hep si), her hays (her biri), her kim (herkes), hii gays (hi biri), hii hayss (hi birisi), hii kim (hi kimse), hii biiri (hi biri), hii bir zaat (hibir ey), kimi/kimisi (kimi, baz), kl li (hepsi), plan (filan), kbiiri (bazs), kbirleri (baz s), kimdir biiri (biri, birisi), birnesi (birka, bazs, kimi), kim de bolsa biri (herhangi biri). e. Soru Zamirleri: kim, n/nme (ne), hays/hays s (hangi/hangisi), nire (neresi), nesi (ka), kimler, nmeler (neler), hayslar (hangileri), niireler (nereler) Sfatlar Trkmencede kullanlan Niteleme ve Belirtme sfatlar Zarflar Trkmencede kullanlan Zaman Zarflar, Yer-Yn Zarf lar, Nitelik (Durum) Zarflar, Miktar Zarflar, Soru Zarflar Edatlar Trkmencede kullanlan nlemler, Balalar ve Son e kim Edatlar

130

ada Trk Yaz Dilleri-I

Kendimizi Snayalm
1. Trkmen ad ilk kez hangi eserde gemektedir? a. Camit-Tevarih b. ecere-i Terakime c. Divan Lgatit-Trk d. Kutadgu Bilig e. Dede Korkut Hikyeleri 2. Trkmen Trkesi aadaki airlerden hangisinin eserleriyle bir yaz dili hline gelmitir? a. Mahtmgul b. Mollanepes c. Gurbandurd Zelil d. Miskin Kl e. Berdi Karbabayev 3. Aadaki rneklerden hangisinde nsz dmesi sonucunda oluan bir nl uzunluu bulunmaktadr? a. okamaaga b. yool c. d. dl e. ortadaak 4. Trkmen ve Trkiye Trkesindeki nszlerle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Kelime bandaki kaln klar Trkmen Trkesinde g olur. b. Arapa ve Farsa alnt kelimelerdeki f ler p olur. c. Trkiye Trkesinde i sesteki -- nsz, Trkmen Trkesinde v olur. d. var, vermek, varmak kelimelerindeki v, Trkmen Trkesinde b dir. e. bol- fiilinin bandaki b- sesi Trkmen Trkesinde derek ol- ekline dnmtr. 5. Aadaki kelimelerden hangisi nsz uyumuna uymaktadr? a. aar b. yolda c. bada d. grpdir e. aadan 6. Aadaki kelimelerden hangisi iyelik eki almamtr? a. zmim b. agamz c. puluz d. sizde e. atas 7. Aadaki kelimelerin hangisinde isimden isim yapan ek vardr? a. gorkak b. vnce c. garamtl d. bozgu e. yrk 8. Aadaki cmlelerin hangisinde geni zamann hikye ekimi vardr? a. Bilmedik yerimizi ondan soooraardk. b. Bir baar eken, bir yook eken. c. Gucagaz bir agac stne gonupdr. d. Bizi biir yere alp gitcekdiler. e. Ependi on tanamadk bolyaarm. 9. Kolhozlarn birnesi yne gaytdlar cmlesinde aadaki zamir eitlerinden hangisi bulunmaktadr? a. Dnllk zamiri b. Belirsizlik zamiri c. Kii zamiri d. aret zamiri e. Soru zamiri 10. Aadaki cmlelerin hangisinde sralama balac bulunmaktadr? a. Haa nan, ha-da nanma. b. on etse gutulyaars, yogsam lyeersi. c. Yook, bay aga, toba etdik! d. Seni Agabada-da alp giderler. e. Durd bilen Berdi universiteti filologiya fakultetinde okaayaarlar.

5. nite - Trkmen Trkesi

131

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. c 2. a 3. d 4. e Yantnz yanl ise Trkmen Ad konuyu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Trkmen Edebiyat konuyu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Uzun nller konuyu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Trkmen Trkesinde nszlerle lgili zellikler konuyu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise nsz Uyumu konuyu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise yelik Ekleri konuyu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yapm Ekleri konuyu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Fiillerin Birleik ekimi konuyu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Zamirler konuyu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Balalar konuyu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Kk nl uyumuna aykr olan kelimeler unlardr: drli (trl), dokuznc (dokuzuncu), gorkunl (korkun), ymizi (evimizi), sri (sr), aglavuk (alayan), zimiz (kendimiz). Sra Sizde 2 d- (inmek) fiilini gelecek zaman kipinde tm ahslarla olumsuz ekimi u ekildedir: men dcek dl (inmeyeceim) sen dcek dl ol dcek dl biz dcek dl siz dcek dl olar dcek dl

5. b 6. d 7. c 8. a 9. b 10. e

132

ada Trk Yaz Dilleri-I

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Akar, M.- Deniz, S.- Bilecik, F. (1994). Trk Dnyas ada Edebiyat, Yesevi Yay., stanbul. Bada, C. (1996). Grogl Tkmen Halk Epos nn niversitesi Trk Dili Baslmam Doktora Tezi, Malatya. Bazn, L. (1988), Le Turkmene (Trkmence), PhTF, s. 308-317 (ev. Efrasiyap Gemalmaz), Trkmence Metinler, Erzurum. Boryakov, A. vd. (1999), Trkmen Dilinin Grammatikas (Morfologiya), Agabat. Bozkurt, F. (2005). Trklerin Dili, Kap Yay., stanbul. nar, A. A. (1996). Trkmenistan Halk Edebiyat Trleri, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 2, Gz, s. 353-370. Doan, L. (1996). Trkmen Trkesinde Uzun nllerle lgili Hususlar, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 1, Bahar, s. 232-238. Doan, L.- Durmu, O.- Hnerli B.- uataman, .- Efendiyev, A. (2007), ada Trk Leheleri El Kitab, Kriter Yay., stanbul. Durdyev K.- Kara, M. (1997). Yirminci Yzyl Trkmen Edebiyat, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 3 Bahar, s. 3-9 Ercilasun, A. B. (1993). rneklerle Bugnk Trk Alfabeleri, KB Yay., Ankara. Hanser, O. (2003). Trkmence El Kitab (ev. Zhal Karg lmez), Kebike Yay., stanbul. slam Ansiklopedisi (1988). Trkmenler Maddesi, MEB Yay., C. 12-II, stanbul, s. 661-672 Kafesolu, . (1958). Trkmen Ad, Manas ve Mahiyeti, Jean Deny Armaanndan ayrbasm, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. Kara, M. (2000), Trkmence (Giri-Gramer-Metinler-Szlk), KB Yay., Ankara. Kara, M. (2007). Trkmen Trkesi, Trk Leheleri Grameri (Ed. Ahmet B. Ercilasun), Aka Yay., Ankara, s. 231-290. Karlatrmal Trk Leheleri Szl (1991), C. I-II, KB Yay., Ankara. Li, Yong-Sng (2004). Trk Dillerindeki Sontaklar, Kebike Yay., stanbul. Metin Akar-Sebahat Deniz-Fahrnnisa Bilecik, Trk Dnyas ada Edebiyat, Yesevi Yay., st. 1994, s. 157 Oru B. (1994). Ouz Grubunda Edatlar, . . Trk Dili Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul. zkan, N. (1997). Trk Dnyas Nfus, Sosyal Yap, Dil, Edebiyat, Geit Yay., Kayseri. zkan, N. (2003). Trk Dilinin Yurtlar, Aka Yay., Ankara. Saray, M. (1993). Trkmen Tarihi, stanbul. Smer, F. (1992). Ouzlar, stanbul. irin User, H. (2006). Balangcndan Gnmze Trk Yaz Sistemleri, Aka Yay., Ankara. Tekin, T.-lmez, M.-Ceylan, E.-lmez, Z.-Eker, S. (1995), Trkmence-Trke Szlk, Ankara. Trk birlii ve Kalknma Ajans (TKA) (1997). Trkmenistan Cumhuriyeti, Trkmenistan zel Says, Kasm 1997/2, S. 87. Yiit, A. (1996). Trk lkeleri ve Trklerin Yaad Blgelerin Corafyas, TSAV Yay., Elaz. Zeynalov, F. (1993). Trk Lehelerinin Karlatrmal Dilbilgisi (Akt. Yusuf Gedikli), Cem Yay., stanbul.

Amalarmz

6

Kiril Alfabesi Latin Alfabesi
ada Trk Yaz Dilleri-I

ADA TRK YAZI DLLER-I

Bu niteyi tamamladktan sonra; Trkmen Trkesi Kiril alfabesini okuyabilecek, Trkmen Trkesi Latin alfabesini okuyabilecek, Trkmen Trkesi ile yazlm metinleri zmleyebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Metin rnekleri

indekiler
Trkmen Trkesi Alfabe ve Metin rnekleri TRKMEN TRKES KRL ALFABES TRKMEN TRKES LATN ALFABES TRKMEN TRKES METN RNEKLER

Trkmen Trkesi Alfabe ve Metin rnekleri


TRKMEN TRKES KRL ALFABES
KRL Aa Ee LATN Aa Bb Vv Gg () Dd E, (y)e Yo yo Jj Cc Zz i Yy Kk Ll Mm Nn Oo KRL Xx LATN Pp Rr Ss Tt Uu Ff X x (l) Ts ts I Ee Yu yu Ya ya

136

ada Trk Yaz Dilleri-I

TRKMEN TRKES LATN ALFABES


Harfler Aa Bb Dd E e, e Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll Mm TT Ses Karl a b d e, ye f g h i c J k l m Harfler Nn Oo Pp Rr Ss Tt Uu Ww Yy Zz TT Ses Karl n o p r s t u v y z

TRKMEN TRKES METN RNEKLER

6. nite - Trkmen Trkesi Alfabe ve Metin rnekleri

137

138

ada Trk Yaz Dilleri-I

6. nite - Trkmen Trkesi Alfabe ve Metin rnekleri

139

Kiril alfabesiyle yazlm olan aadaki metni Latin alfabesiyle yaznz. a aa, a aa, : aaa aa, a aa , a . : - a aa , aa . aa, aa, a a , a : - aa, aa?, a.

Niirde Sen? Gaydp geldim lgaap yren yoluna, Aala gzli, aak maralm, niirde sen? Yaat yerlerde yandm yrdm haala, Grermikeem gara gzi indi men? Bak sygim, aatlk, Gaygm, Niirde sen? Men armaanl,

140

ada Trk Yaz Dilleri-I

Daat, hicraanl, Kyen men. Aak bulutlar, Aak bulaklar, Ayd siz, Niik bold nzli gz kbaal? Diidaarna zar bolup men, Zaar bolup, Uzaklardan uup geldim gu yaal. Daalalara aayaat bolan Derekler, Nmiin siz ekmediiz elinden? Meyillidi muhabbetli yrekler. Cdaa ddm bak bahar glnden. Bak sygim, aatlk, Gaygm, Niirde sen? Men armaanl, Daat, hicraanl, Kyen men. Ata Atacanov iirde geen baz kelimelerin karlklar: gayt-: geri dnmek yaal: gibi lga-: komak aayaat: ahit, tank bak: ilk daala: ekime, dalama sygi: ak, sevgi derek: kavak aac ky-: yanmak cdaa: ayr niik: nasl daat: feryat ? -Aaaa aa, ? - a. - aa aaa. -aa aaa , ? - . aa a a. TOVUGI NRES SYC? -Allanazar agaa, tovug niresi syci? -diyip biri soraapdr. - syci yeri ganat bilen boyn bolaymasa. -Olara garanda d, buudu eti syci dlmi? -On biz iyip gremizook. Niir barsak o yerlerini bal ne goyyarlar. Metinde geen baz kelimelerin karlklar: tovuk: tavuk garanda: gre, nazaran syci: tatl: ho, lezzetli iy-: yemek i: en balk: mdr AA A a , , aa a . aa a a a, aa a : -, aa, a, . aa a:

6. nite - Trkmen Trkesi Alfabe ve Metin rnekleri

141

a, a a. aa. , , a. aaaa, a aa a . a a: -aa , aa , - , . a aa: -a, aaa aa a a aa , . a aaa aaa . aaa a , a aa aa a. aaa aaaa, a aaa aaa aa a. Aa aa a a: -, a , ? a. a: - , aaa , a . aa a aa : a, h , a . a a a a , a. Gurbaaga ve yaan Bir baar eken, bir yook eken, bir gurbaaga baar eken. Gurbaaga suvdan kp duran vagt, onu yaanna bir iyaan gelipdir de: -Ey, gurbaaga, gel ikiimiz doost bolal, diyipdir. Gurbaaga oa: Bolyaar, bolsak bolal. Men hem suvu iinde gezip yaadadm. Belki, seni bilen guur yerlere gezmge gideris, diyip aydpdr. So buu ikisi tirkeip baryaarkaalar, olar nden ii akar suvl bir yaap kpdr. onda iyaan: -Gurbaaga doost, indi sen meni uu yaapdan gterip geirmese, men- geip bilmen, diyipdir. Onda gurbaaga: -Bolyaar, doost men seni arkama alar daa yaab arsna geiryerin, diyipdir. So iyaan gurbaagaan arkasna mnpdir. Gurbaaga hem suva giirip, yaab beyleki grasna tarap yzp ugraapdr. Suvu ortaraagna baranlarnda, iyaan gurbaagaan arkasndan cazladp akpdr. Aavunan gurbaaga bolsa ol yerde durupdr daa: -Yeri, iyaan doost, seni buu nme etdigin? diyip sooraapdr. yaan: -eytmek meni hsiyetim de, gurbagaa doost, diyip cogaap beripdir. Gurbaagaan mua gahar gelip: Seni hsiyeti eyle bolsa, bize hem beyle hsiyetli doost gerek dl diyip, suva mp gidipdir. yaan bolsa suva gark bolup, lp gaalpdr. Aada Trkmen Trkesiyle verilen metni Trkiye Trkesine aktarnz. -Ey, akmak tilki, sen nme aaglayaars? Sen mndaama tovuk gzlp, giiceden giic bukdaklaap, on keteginden ogurlacak bolup, azaara gaalp yrd. ndi bolsa seni olara paataa edyrler, bagtn getiripdir. Gnde z haalaan getirip iy de otur.

142

ada Trk Yaz Dilleri-I

Trkmen Latin Alfabesiyle Metin rnekleri

Magtymgulyny mr -aay Magtymguly 1733-nji ylda (sygyr yly) Grgen ayny kenarynda, Kymmet-Kawusy golaynda Hajygowan obasynda (ahri Jurja) dien erde Dwletmmmet-Azadyny magalasynda dn inr. Magtymguly trkmenleri Gkle urugyny gerkez tiresinden bolupdyr. Ol zni nip-sen eri, niredendigi barada Eleme belgilidir dien gogusynda ele diyr: Bilmeen soranlara adyn bu garyp adymyz: Asly -gerkez, urdy-Etrek, ady -Magtymgulydyr Magtymgulynyn kakasy Dwletmmmet-Azady (1700-1760) XVIII asyrda aan we z dwrni ylymly-bilimli adamy, grnkli ahyry hasaplanypdyr. DwletmmmetAzadyny uly magalasy bolupdyr. Onu atasyna Dwletmmmet molla, kakasyna Magtymguly-onay (1654-1720) dien ekerler. Dwletmmmet-Azadyny 8 ogul bilen 3 gyzy bolup, olary iinde in talantlysy Magtymguly bolup ykypdyr. Magtymguly balangy terbieni u uly magalada alypdyr, ilkinji bilimi hem kakasy Dwletmmmetden wrenipdir. Bu barada ol ele azypdyr: Doga kylsam-jebri-jepa ekserdir, Ylym wreden ussat - kyblam pederdir. Magtymguly esasy bilimi Hywada irgazy medresesinde (1713-nji ylda gurlan) okap alar. Ol irgazy medresesinde okap balan ilkinji gnlerinde zni derrew tanadar we zehinli talyplary hataryna goular. Magtymguly medrese sapaklaryny dayndan Gndogary grnkli ahyrlary: Nyzamyny, Nesimini, Fezulyny, Nowayny we bagalary eserlerini irginsiz kp okaar.Talantly Magtymguly ilki talyplary halypasy bolar. Soky ylda bolsa Hazreti Plwan dien mugallym zi ok wagty oa sapak geirmegi-de ynanypdyr.Magtymguly bu medresede yl okaar. Kakasy Dwletmmmedi aradan ykan habary ony medrese bilen holadyrar. Magtymguly bu medrese bagylap, Gzel irgazy dien holayk gogusyny dzpdir. Magtymguly Hywadan dolanyp gelenden so, z obasynda, z zhmeti bilen aapdyr. Ol alykdan zhmete biien, zhmetser adam bolupdyr. Ol z ussahanasynda altyn-kmde bezegleri asapdyr. Muny ahyry Sw bile ygrynda: Meli gyzy zgine Galar gosam km biledien setirlerde tassyk edr. Halk arasynda bolan rowaatlara gr kw-oka hem tiker eken. Magtymgulyny magala durmuy barada drli rowaatlar adylar. Ol alykda Meli dien gyzy spdir. Emma onu bilen magala gurmak oa miesser bolmandyr. Magtymgula z yeesi Akgyzy dakypdyrlar. Ondan Sary hem Ybraym atly ogullary bolupdyr. Olar a wagtynda (Sary 7 Ybraym 12 aynda ) aradan ykypdyrlar .Ogullatyny mhrinden domadyk Magtymguly olary alykda ogalmaklaryna gynan bildirip, Yzlamaan bolarmy?, Mbtela kyldy dien elegialaryny dzpdir. Magtymguly, takmynan, 1783-nji ylda Soudagyny gne tarapynda Abasary diiln emni anynda aradan ykar. Ony bir akmaa klp, Aktokay dien ere Garry molla gonamylyga, kakasy Dwletmmmet-Azadyny sag tarapynda jalaarlar. Hzir Azady bilen Magtymgulyny guburyny stne digrlik golupdyr. Onu tweregi mydama kp adamly. Trkmen halky oa hormatly-keramatly adam, sgli ahyr hkmnde sejde edr. Magtymgulyny dredijiligi Magtymguly dredijilik iine alykda balapdyr.Ol durmuy hli taraplary barada gogy azypdyr.Magtymgulyny dredijilik mirasy XVIII asyr trkmenleri anasydyr. Berdi Kerbabaewi ady aly,Magtymguly halky pikir hyalyny rn ady hem obrazly formada, emma neke adamlara dnkli dilde bean etdi.

6. nite - Trkmen Trkesi Alfabe ve Metin rnekleri

143

Beik ahyr z gogularyny Magtymguly ady bilen a-da edebi lakamy bolan Pyragy ady bilen azypdyr. Onu belent jogun, u ylhama biatyny halka has akynladyrar. Magtymgulyny taralap agladyp, bize adygrlik goan edebi mirasy tematik tadan rn gi we hertaraply. Olar: durmuy, wt-nesihat,il-urt,watanylyk, gahrymanylyk, mertlik, batyrlyk, agzybirlik, dostluk, sgi, bagtly geljegi arzuw etmek we ua menze temalarda dzlipdir. Magtymgulyny watanylyk, gahrymanylyk temasy. Magtymguly z urduny, halkyny yrekden spdir. Ol btin mrini watana, halka bagylapdyr. Bu temada Magtymguly Trkmeni, eli grgeni, Depe ndir, duz ndir, Bay gerekdir, Dker bolduk aymyz, Gzlr men we ua menze birtopar gogulary dzendir. Magtymguly in z urdundan, z ilinden mhriban urt bolmandyr. Muny ahyry: Mert bolmaz dien gogusyny u setirleri tassyklaar: Eit adam, dogan ilden, Gary mhriban urt bolmaz. ahyr il-urdy ts urekden sp, oa hemie wepaly bolmagy, oa hiwagtda dnklik etmezligi nder. Gurbandurdy - Zell (1780 - 1846) Zelili beik watany, gumanist, kde lirik ahyr bolupdyr. Zelili Magtymgulyny egeni, onu progressiw idealaryny dowam etdirijidir. Gurbandurdy Zelili Grgeni Garaguzy obasynda 1780-nji yl-da eneden bolar. Zelilini np-sen eri Etrek, Grgen, Garrygala sebitleridir. Zelili oba mekdebinde, sora bolsa Hywadaky irgazy medresesinde okapdyr dien maglumatlar bar. Zelili-zelil, horlanan, ejiz den dimekdir. Onu bu lakamy aay-durmuy bilen baglanyklydyr. Zelilini esasy kesp-kri km, demir ussaylygy bolupdyr. Zelili z gzerany barada ele atlaar: Kyn boldy gzeran, ddk bir hala, Kemdest bolduk nie bay iinde. Zelili Dndi dien obada gyzy gowy grpdir. Oa bagylap Dndi hanym, Janymy jananasy aly ygyrlar dzpdir.one Dndi lenmek Zelil baartmaar. Zelili Nury atly gyza lenip,on bilen mrni ahyryna enli aaar. Hzir Zelilini nebereleri Garrygala twereklerinde aaar. Zelilini dwrnde halky ezen, trkmenlsr babatda talaylyk syasatyny reden hany biri-de Muhammet rahamdyr. On hanlyk sren dwrnde (1806-1825) trkmenleri agday agyr bolupdyr. u agdalary hemmesi din aly Zeliliny dredijiligide z beanyny tapypdyr. Zelili mrni edi ylyny Hywada esirlikde geirr. Die Muhammetrahym han lenden so, 1826-njy ylda gkle turkmenleri Hywadan Garrygala grler. Zelili hem olar bilen gp gelr.

144

ada Trk Yaz Dilleri-I

Kendimizi Snayalm
1. Trkmen Trkesi Kiril alfabesinde bulunan , , , harflerinin Latin alfabesindeki karl aadakilerden hangisinde doru olarak verilmitir? a. , , Ya, R b. C, Y, Yo, P c. Z, D, I, T d. D, V, H, I e. C, F, Yu, 2. Kiril harfleriyle verilen aaa ifadesinin Trkmen Latin alfabesindeki yazm aadakilerden hangisinde doru olarak verilmitir? a. Bu bapda ol ayl yazpdr b. Bay arada ol ele azypdyr c. Bu barada ol ele azypdyr d. Bu burada ol yle azypdyr e. Bu berede ol ele yazpdr 3. aa a aa cmlesinin Latin alfabesi karl aadakilerden hangisinde doru olarak verilmitir? a. Kurbaagaann bua gahar gelip b. Gurbagaan mua kahar gelir c. Kurbaan munda gahar delip d. Gurbaagaan mua gahar gelip e. Gurbagam bua gahr glip 4. Hoca saa nme bold. Sen nme gly?. cmlesinin Trkiye Trkesindeki karl aadakilerden hangisidir? a. Hoca sana ne oldu. Neden glyorsun? b. Hoca sen ne buldun. Neden glyorsun? c. Hoca sen ne buldun. Neye glyorsun? d. Hoca sen neyi bildin. Neye gldn? e. Hoca sende ne boldur. Neden glyorsun? 5. Uzaklardan uup geldim gu yaal cmlesinde yaal kelimesinin anlam aadakilerden hangisinde doru olarak verilmitir? a. kanatl b. gibi c. yolcu d. yal e. hzyla 6. Gurbaaga suvdan kp duran vagt, onu yaanna bir iyaan gelipdir. cmlesinde aadaki eklerden hangisi yoktur? a. Ayrlma hl eki b. Sfat-fiil eki c. Ynelme hl eki d. lgi hli eki e. Bulunma hl eki 7. Men hem suvu iinde gezip yaadadm. cmlesinin ykleminde hangi ekler bulunmaktadr? a. Grlen gemi zaman, birinci tekil kii b. Geni zaman, birinci tekil kii c. Gereklilik kipi, birinci oul kii d. Gelecek zaman, ikinci tekil kii e. art kipi, birinci tekil kii 8. Hoca ksinden hem beter glmge balaapdr. cmlesinin Trkiye Trkesindeki karl aadakilerden hangisinde doru verilmitir? a. Hoca fkesinden ne yapacan bilememi. b. Hoca ncekinden daha ok gelmeye balam. c. Hoca ncekinden de beter glmeye balam. d. Hoca ncekinden daha ok kalmaya balam. e. Hoca hepsinden daha beter glmeye balam. 9. gayt- fiilinin karl aadakilerden hangisinde doru verilmitir? a. kaytarmak b. barmak c. kmldamak d. geri dnmek e. armak

10. Aadaki cmlelerin hangisinde yapm eki alm bir kelime vardr? a. Diidaarna zar bolup men b. Onu yaanna bir iyaan gelipdir c. Bir gurbaaga baar eken d. Nmiin siz ekmediiz elinden? e. Aala gzli, aak maralm, niirde sen?

6. nite - Trkmen Trkesi Alfabe ve Metin rnekleri

145

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. b. 2. c 3. d 4. a 5. b 6. e 7. a. 8. c. 9. d 10. e Yantnz yanl ise, Alfabe ve Metin rnekleri konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise, Alfabe ve Metin rnekleri konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise, Alfabe ve Metin rnekleri konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise, Alfabe ve Metin rnekleri konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise, Alfabe ve Metin rnekleri konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise, Alfabe ve Metin rnekleri konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise, Alfabe ve Metin rnekleri konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise, Alfabe ve Metin rnekleri konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise, Alfabe ve Metin rnekleri konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise, Alfabe ve Metin rnekleri konusunu yeniden gzden geiriniz

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Metnin Latin alfabesiyle yazl u ekildedir: Gadm eyyaamda, yllar bir aaynda, gnleri bir gnnde: Hayvaanlar ygnamal, tilki tovga paataa edilcek diyip, car ekilyr. Buu szi tilki eidip: -Meni tovuga paata etceklermi diyip, aaglayaar eken. Bir gn aaglaan, iki gn aaglaan, nci gni gkde uup baryaan bir durna munu sesini eidip, yaanna gelip: -Nme aaglayaars, tilki aaga?, diyip sooraan. Sra Sizde 2 Metnin Trkiye Trkesindeki karl u ekildedir: Ey ahmak tilki, neden alyorsun ki? Sen srekli tavuk aramakta, geceleri gizlenerek onu kmesinden almak iin sknt ekmekteydin. imdiyse seni onlara padiah ediyorlar. Bahtn alm. Her gn istediini getirip de ye dur.

Akar, M.- Deniz, S.- Bilecik, F. (1994). Trk Dnyas ada Edebiyat, Yesevi Yay., stanbul. Bada, C. (1996). Grogl Tkmen Halk Epos nn niversitesi Trk Dili Baslmam Doktora Tezi, Malatya. Bazn, L. (1988), Le Turkmene (Trkmence), PhTF, s. 308-317 (ev. Efrasiyap Gemalmaz), Trkmence Metinler, Erzurum. Boryakov, A. vd. (1999), Trkmen Dilinin Grammatikas (Morfologiya), Agabat. Bozkurt, F. (2005). Trklerin Dili, Kap Yay., stanbul. nar, A. A. (1996). Trkmenistan Halk Edebiyat Trleri, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 2, Gz, s. 353-370. Doan, L. (1996). Trkmen Trkesinde Uzun nllerle lgili Hususlar, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 1, Bahar, s. 232-238. Doan, L.- Durmu, O.- Hnerli B.- uataman, .- Efendiyev, A. (2007), ada Trk Leheleri El Kitab, Kriter Yay., stanbul. Durdyev K.- Kara, M. (1997). Yirminci Yzyl Trkmen Edebiyat, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 3 Bahar, s. 3-9 Ercilasun, A. B. (1993). rneklerle Bugnk Trk Alfabeleri, KB Yay., Ankara. Hanser, O. (2003). Trkmence El Kitab (ev. Zhal Karg lmez), Kebike Yay., stanbul. slam Ansiklopedisi (1988). Trkmenler Maddesi, MEB Yay., C. 12-II, stanbul, s. 661-672 Kafesolu, . (1958). Trkmen Ad, Manas ve Mahiyeti, Jean Deny Armaanndan ayrbasm, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. Kara, M. (2000), Trkmence (Giri-Gramer-Metinler-Szlk), KB Yay., Ankara. Kara, M. (2007). Trkmen Trkesi, Trk Leheleri Grameri (Ed. Ahmet B. Ercilasun), Aka Yay., Ankara, s. 231-290. Karlatrmal Trk Leheleri Szl (1991), C. I-II, KB Yay., Ankara. Li, Yong-Sng (2004). Trk Dillerindeki Sontaklar, Kebike Yay., stanbul. Metin Akar-Sebahat Deniz-Fahrnnisa Bilecik, Trk Dnyas ada Edebiyat, Yesevi Yay., st. 1994, s. 157 Oru B. (1994). Ouz Grubunda Edatlar, . . Trk Dili Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul. zkan, N. (1997). Trk Dnyas Nfus, Sosyal Yap, Dil, Edebiyat, Geit Yay., Kayseri. zkan, N. (2003). Trk Dilinin Yurtlar, Aka Yay., Ankara. Saray, M. (1993). Trkmen Tarihi, stanbul. Smer, F. (1992). Ouzlar, stanbul. irin User, H. (2006). Balangcndan Gnmze Trk Yaz Sistemleri, Aka Yay., Ankara. Tekin, T.-lmez, M.-Ceylan, E.-lmez, Z.-Eker, S. (1995), Trkmence-Trke Szlk, Ankara. Trk birlii ve Kalknma Ajans (TKA) (1997). Trkmenistan Cumhuriyeti, Trkmenistan zel Says, Kasm 1997/2, S. 87. Yiit, A. (1996). Trk lkeleri ve Trklerin Yaad Blgelerin Corafyas, TSAV Yay., Elaz. Zeynalov, F. (1993). Trk Lehelerinin Karlatrmal Dilbilgisi (Akt. Yusuf Gedikli), Cem Yay., stanbul.

7
Amalarmz

ADA TRK YAZI DLLER-I

Bu niteyi tamamladktan sonra; zbek adn aklayabilecek, zbek Trklerinin tarihini aklayabilecek, zbek Trkesini tanmlayabilecek, zbek edebiyatn aklayabilecek, zbekistann yerini belirleyebilecek, zbek Trkesi gramerini snflandrabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
zbek Ad zbek Tarihi zbek Trkesi zbekistan zbek Trkesi Grameri Ses Bilgisi ekil Bilgisi Kelime Trleri

indekiler
ZBEK ADI ZBEK TRKLERNN TARH ZBEK TRKES ZBEK EDEBYATI ZBEKSTAN ZBEK TRKES GRAMER

ada Trk Yaz Dilleri-I

zbek Trkesi

zbek Trkesi
ZBEK ADI
zbek Trklerinin kkeni ve tarih sahnesine kmalaryla ilgili deiik grler olduu gibi, zbek adnn kkeni ve yaps ile ilgili olarak da eitli grler vardr. zbek adnn 1313-1340 yllar arasnda hkm sren Altn Ordu hkmdar, zbek Handan geldii en fazla taraftar bulan grtr. Ebulgzi Bahdr Han, zbek Handan nce tarihte zbek adna rastlanmadn belirtir. Bu gre, M. A. Aristovdan baka, A. Y. Yakubovskiy, . P. vanov, M. A. aplika, Hilda Hukhem gibi birok ilim adam da katlmaktadr. B. B. Grigoryev ve A. A. Semyanov yukarda belirtilen gre kar kmlardr. A. A. Semyanov bu fikirlerin temelsiz olduunu ileri srerek zbek adnn Ak Ordu dneminde ortaya ktn ve hem ran hem de Orta Asya tarihileri tarafndan XIV. ve XV. asrlarda Ak Ordu devletinde Trk-Mool kabilelerinin tamam iin kullanlan ortak bir ad olduunu belirtmitir. A. A. Semyanov, zbek Hann Kk Ordu, yani Altn Ordu hkmdar olduunu ve sonradan zbekler diye adlandrlan kabilelerin ona tbi olmadn belirtmektedir. H. Vamberye gre zbek kelimesinin tam anlam kendi kendinin bei, bamsz, mstakil demek olup kelime z+bek eklindedir. Bu sz eski Macarlarda mertebe, nvan sfatnda olan kelimeye karlktr ve bu anlamyla 1150 ylna ait belgelerde kaydedilmitir. Denis Sinora gre zbek sz Ouz+bek kelimelerinin birlemesinden kmtr. Hasan Eren ise bu szn z+berk sznden geldiini sylemektedir. Bu aklamaya gre kelime z salam anlamndadr. Trkede benzer kullanmlar vardr. Tnbek, Canbek gibi.

ZBEK TRKLERNN TARH

zbek Trkleri, Karluk, Kpak ve Ouz Trklerinin birlemesinden meydana gelmilerdir. zbek Devleti, Altn Orda Han zbekin (1312-1340) soyundan gelen idareciler tarafndan kurulmu ve Fergana vadisindeki Trkleri bir araya toplamtr. O srada Trkistan blgesi Mool istilas altndadr. Ancak Trkistan Trkleri, o devrin taht mcadelelerine bulamam ve Mool tasallutundan kendilerini koruyarak XV. asrn ortalarna doru bir g hline gelmeye balamlardr. Nihayet, Batunun kardei eybn neslinden gelen Ebul-Hayr Han (1428-1468), byk dedesi zbek Hann adn verdii devleti 1428de kurarak bamszln ilan etmitir. Timurlu prenslerin taht kavgalarndan istifade eden Ebul-Hayr Han, Ebu Saide yardm ederek 1451e kadar Trkistann yarsna hkim olmay baarmtr.

148

ada Trk Yaz Dilleri-I

Fakat Mool ve Kalmuklarla yaplan sert mcadelelerden dolay zbek Trkleri zayflamlardr. Bu arada Ebul-hayrn ynetimini beenmeyenler, ayrlarak kuzeye ekilmi ve daha sonra Kazaklar diye adlandrlmlardr. Moollarla yaplan savalar neticesinde Ebul-hayr Han 1468de lmtr. Yerine geen olu ah Budak Han da devleti idare edememitir. Daha sonra tahta geen ah Budak Hann olu eybn Han (1500-1510) devleti yeniden toparlam, Bbr ah yenerek 1500 ylnda hkmdarln ilan etmitir. Bylece zbek Trkleri XVI. yzyln banda Timurlularn hkimiyetine son vererek, Trkistana yaylp byk bir g hline gelmilerdir. 1510 ylnda eybn Han, Safev hkmdar ah smile yenilmitir. Bundan faydalanan Bbr, ah smilin de yardmyla Trkistan yeniden istila etmi, ancak 1512de zbek Trklerine tekrar yenilerek Trkistan terketmek zorunda kalmtr. zbek Trklerinin toparlanmaya balad bu sralarda, bu kez de kendi aralarnda blnmeler balamtr. Bir ksm Yamud Trkmenleri ile Hive (Harezm) Hanln devam ettirmilerdir. Bir sre devam eden taht kavgalar, Osmanl Tklerinin arabuluculuuyla kesilmitir. XVII. yzyln sonlarna kadar Trkistanda salanan bar ortam, nce Mool asll Kalmuklarn, sonra da in asll Jungarlarn istillaryla yeniden bozulmutur. 1740 ylnda Ndir ah, Mvernnehir ve yresini ele geirmi, Buhra ve Harezmi de alarak Astrahan Hanlna son vermitir. Ndir ahtan sonra hkimiyet, Mangthanlar slalesine gemi ve onlar da 1860a kadar hkimiyetlerini srdrmlerdir. XVIII. yzyl balarndan itibaren blgeye sefer dzenleyen Ruslar, 1860larda Buhra ve Hive Hanlklarna stnlklerini kabul ettirip Hokand Hanln ilhak etmilerdir. Ardndan Buhra Halk Cumhuruyeti kurulmu ama o da, 1924 ylnda Ruslar tarafndan ortadan kaldrlmtr. 1924te snrlar etnik temellere gre belirleyen dzenleme ile Harezm, Buhra ve Trkistan Cumhuriyetleri datlarak blge topraklar; zbekistan, Trkmenistan, Kazakistan, Krgzistan ve Tcikistan arasnda paylatrlmtr. 1924ten 1991e kadar zbek Trkleri Rus hkimiyeti altnda yaamlardr. zbekistan 20 Haziran 1990 ylnda egemenliini, 1 Eyll 1991de bamszln ilan etmitir. 29 Aralk 1991 tarihinde dzenlenen referandumla bamszlk ilan onaylanmtr.

ZBEK TRKES

zbek Trkesi, Trk dilinin byk grubundan biri olan Dou Trkesi (Karluk) kapsamnda deerlendirilir ve aatay Trkesinin devam olarak kabul edilir. zbek Trkesi, ada Trk leheleri arasnda, Trkiye Trkesinden sonra en ok konuulan lehedir. zbek Trkesi zbekistann dnda youn olarak Kazakistann gney blmnde, Trkistann kuzey blmnde, Krgzistan ve Trkmenistann snr blgelerinde konuulur. Karluk grubunun bir temsilcisi omakla birlikte zbek Trkesinin iinde kuzey ve bat Trkesinin zellikleri de grlr. Stefan Wurm zbek Trkesini drt aza dayandrr: 1. Kpak zbekesi, 2. Kuzey zbekesi, 3. Gney zbekesi, 4. Trkmencelemi zbeke. Kpak zbekesi, Kazak Trkesinin etkisi ile ekillenmitir. Kuzey ve Gney gruplar asl zbekeyi meydana getirir. Kuzey zbekesi nl uyumlar bakmndan salamdr. Gney zbekesinde uyumlar bozulur, ran ve Tcik dillerinin etkisi grlr. Trkmencelemi grup ise Ouzca zelliklerin ar bast gruptur.

7. nite - zbek Trkesi

149

zbek Trkesinin azlarn grup hlinde tasnif etmek mmkndr. 1. Ylavi (yli) azlar/Karluk grubu: Fergana vadisi, Takent, Semerkand (ehir), Kar, ehrisebz, Kitab (ehir ileri), Buhara, Sirderya... 2. Clavi (cli) azlar/Kpak grubu: Karakalpakistan Cumhuriyeti, Kakaderya, Surhenderya, Takent (ksmen), Semerkand, Cizzah, Nevai, Buhara (az). Genellikle, saylan ehirlerin merkezi dndakiler... 3. Ouz grubu: Harezm, Karakalpakistan Cumhuriyetinin Harezme yakn blgeleri ve Trkmenistann Taouz blgesindeki zbek Trkleri. zbek Trkesi 1929-30dan 1937ye kadar syleyi bakmndan nl uyumunun korunduu Kuzey zbek azna, dilbilgisi ve sz varl ynnden de Takent azna dayanmaktayd. Ancak 1937den sonra yaplan deiiklikler neticesinde yaz dili, rancalam Takent azna, dilbilgisi ve sz varl bakmndan da Fergana vadisi azna dayandrlmtr. 1930 ylna kadar Arap alfabesini kullanan zbek Trkleri, 1930-1940 yllar arasnda Latin alfabesini, 1940tan sonra da Kiril alfabesini kullanmlardr. 1991 ylnda zbekistann bamszln ilan etmesinden sonra, Latin alfabesi tartlmaya balanm ve ortak Trk alfabesinden biraz farkl olan yeni Latin alfabesi 1993 ylnda kabul edilmitir. Ancak bu alfabe 1995 ylnda slam Kerimovun onayyla deitirilerek daha kusurlu, eksik ve Trk fonetiine uymayan bir alfabe ortaya karlmtr. 1995te yaplan deiiklik, bu alfabeyi ortak Trk Latin alfabesinden hem uzaklatrm hem de alfabeyi kark ve kullansz duruma getirmitir. ngiliz-Latin alfabesi temel alnarak hazrlanan 1995 zbek-Latin alfabesinde, ortak Trk alfabesinde ve Trk-Latin alfabelerinin hi birinde yer almayan iaretler bulunmaktadr. Bu alfabede, Kiril alfabesinde olduu gibi zbek Trkesinin ses yapsna ters den iaretler bulunmaktadr. Harf srasnda Trkiye Trkesi yerine ngiliz alfabesinin, harflerin telaffuzunda ise bat dillerinin ve Rusann esas alnmas, ayrca h, x, k, q, g, gibi nszlerin kaln ve ince sral kelimeler iin ayr ayr kullanlmas ve Trkenin temel nllerinden olan ve nllerini gsteren harflerin bulunmamas balca olumsuzluklardr. Trkistan Trkleri, Trkistandaki Trk edebiyatnn tarih ve kltrel miraslardr. zbek Trkleri de Karahanl ve aatay edebiyatlarn tarih bir devamllk iinde izleyerek XX. yzyl balarnda bir zbek edebiyat ortaya koymulardr. Ayn, Niyz ve Ftrat lsnn nderliinde balayan ada zbek iiri dneme ayrlr. 1. Cedit Edebiyat Dnemi (1910-1938): Ceditilik XIX. yzyln sonlarnda Tatar Trkleri arasnda balayp XX. yzyln balarnda zbek Trkleri arasnda da yaylmtr. Bu dnemin ve ada zbek iirinin en byk temsilcisi Abdlhamid Sleyman olpan (1893-1937)dr. Mill meseleler yannda sosyal buhranlar da ileyen olpan, Ruslar tarafndan 1937de ldrlmtr. olpann iirleri, yasaklanm olmasna ramen, 1920 ile 1996 yllar arasnda ada zbek iirinin geliiminde en kalc etkiyi yapan iirlerdir. yle ki, iirleri kuaktan kuaa ezberlenerek aktarlmtr. olpandan baka bu dnemin nl bir airi de Abdurauf Ftrattr. Bu devrin dier airleri arasnda Elbek, Aybek, Batu, kir, Sleyman, Aydn, Gayret, Uygun, Hmid Alimcan, Gafur Gulam saylabilir. 1920lerde ve 1930larda bu gen airlerin bir blm (Elbek, Aybek) ustalar olpann iten ve mill iir anlayn srdrrken, dier gen airler (Gayret, Gafur Gulam, Kmil Yan) Lenin, Stalin, komnizm ve Sovyet rejimini vc, iilerin mcadelesini ve gelecekte kurulacak parlak gnleri tasvir eden propaganda iirleri yazmlardr. 2. Suskunluk Dnemi (1938-1960): Stalinin zbek aydnlarn srgn ve cinayetlerle susturmasyla balayan bir dnemdir. olpan, Batu, Elbek gibi aydnlar katledildiinden edebiyata tam bir suskunluk dnemi hkim olmutur.

ZBEK EDEBYATI

150

ada Trk Yaz Dilleri-I

Bu dnemde tamamen propaganda iiri baskn durumdadr. Pek ok air propaganda iiri yazmak zorunda kaldndan gerek sanatn ortaya koyamam ve krelmitir. 3. Yeni Dnem: 1960tan gnmze kadar olan dnemdir. Stalinin 1953te lmesinden sonra biraz rahatlama ve yumuama balam, 1960tan itibaren zbek edebiyatnda lirik iir tekrar iek amtr. Bu dnemin en nemli airi Erkin Vhidovdur. Vhidovdan baka Abdulla Aripov, Cemal Kemal, Aziz Abdrrezak ve Rauf Parfi 1960 sonrasnn en lirik ve en gzel iirlerini yazarak olpandan ses getirmilerdir. ada anlamda hikye ve roman, zbek edebiyatna Trkiye, Azerbaycan ve Kazan Tatar Trk edebiyatlar ile girmitir. 1860 ve 1880 yllarnda stanbul, Bahesaray, Bak ve Kazanda yaynlanan tercme ve telif romanlar Takentte ve dier Trkistan ehirlerinde okunuyordu. 1910larda balayan zbek hikyecilii ve romancl 1920lerde geliti. Abdullah Kdir ve Sadrettin Aynnin bunda rol ok byktr. Kdirnin tken Knler, Mehrabdan ayan, Abid Ketman gibi romanlar; Aynnin Buhara Celladlar; Aybekin Kutlug Kan, Neviy, Balelik, Ulug Yol romanlar nemlidir.

ZBEKSTAN

zbekistan, Trkistann corafi ve kltrel merkezi olup blgenin en nemli cumhuriyetidir. Amuderya ve Sirderya nehirleri arasnda Mverannehir ve Fergana havzasnda yer alan zbekistan, 447.400 km2 bir alana ve 22.000.000u aan bir nfusa sahiptir. Kuzeyinde Aral gl ve Kazakistan, dousunda Krgzistan ve Tacikistan, gneyinde ise Afganistan ve Trkmenistan ve batsnda da yine Trkmenistan yer alr. Bakenti Takent olup 2,5 milyon nfusa sahiptir. Sovyetler Birliinin paralanmasndan sonra 20 Haziran 1991de bamszlna kavumutur. zbekistan, Orta Asyann en verimli topraklarna sahip olan ve ortasndan Sirderya nehrinin akt Fergana havzas zerinde yer alr. Kara iklimine sahip lkede yazlar scak ve kurak; klar ise souk geer. zbekistann Turan ovas ve Kzlkum l, l ve bozkr bitkileriyle kapldr. Dalk ve tepelik alanlarda az da olsa ormanlk alanlar bulunmaktadr. Ormanlarn alan lke yz lmnn ancak % 1.2si kadardr. zbekistann bakenti olan Takent ayn zamanda lkenin en byk ehridir. Takentten baka Semerkand, Buhra, Andican, Fergana, Hokand, Nukus, Nevaiy, Namangan, rgen ve Hive lkenin nemli ehirleridir. zbekistan idari olarak 12 blgeye ayrlmtr. zbekistandaki zbek Trkleri 1989 saymna gre 16.686.240 kii olarak tespit edilmilerdir. Bugn 22 milyonu geen zbekistan Cumhuriyetinin nfusunun % 88ini Trkler (zbek, Karakalpak, Kazak, Trkmen, Tatar, Bakurt) oluturmaktadr. % 12sini ise Ruslar, Ukraynallar, Koreliler ve Yahudiler oluturmaktadr. zbek Trklerinin kendi nfuslar ise lke nfusunun % 85ini oluturur. zbekistann dnda Tcikistan, Krgzistan, Kazakistan, Trkmenistan, Rusya Federasyonu, Kuzey Afganistan, in, Trkiye, Pakistan ve Suudi Arabistan gibi lkelerde yaayan toplam zbek nfusu 30 milyonu bulmaktadr. zbekistan Cumhuriyeti ierisinde ayrca zerk bir Trk Cumhuriyeti statsnde olan ve 165.000 km. karelik bir alana sahip olan Karakalpakistan Cumhuriyeti yer almaktadr. Bakenti Nukus ehridir. zbekistanda tarma dayal bir ekonomi olup nfusun % 30u tarm sektrnde almakta ve mill gelirin % 75i tarmdan salanmaktadr. Pamuk, ipek kozas, meyve ve sebze retimi boldur. Hayvancln da nemli bir yer tuttuu lkenin balca yeralt kaynaklar petrol, kmr, doal gaz, inko, kurun ve bakrdr.

7. nite - zbek Trkesi

151

ZBEK TRKES GRAMER Ses Bilgisi


nller
zbek Trkesinde 10 tane nl vardr. Ancak bu sesler alfabede 7 harfle gsterilir. a-, -i, o-, u- sesleri ortak birer iaretle gsterilir. Yuvarlak ise, o harfi ile gsterilir. o harfi Rusa kelimelerde o sesini verir. Bu nller ve zellikleri yledir: a: Trkiye Trkesindeki a gibidir. x, q, nszlerinin yannda kullanldnda bu ses deerini verir. Yani kaln nszlerle birlikte kullanlr: paxta (pamuk), faqat (yalnzca), qavt (kat), qara (karga), bqa (baka), xalq (halk), xayr (iyilik), xazin (hazine). a sesi Rusa kelimelerde ise a sesini verir: advokat (avukat), abajur vs. : Yazl bakmndan yukardaki a ile ayndr. Trkiye Trkesindeki eden daha ak ve geni telaffuz edilir. Yani a ile e arasnda bir sestir. x, q, kaln nszlerinin dnda dier btn nszlerin yannda kullanlr: prvri (bakm), k (aabey), mktb (okul), srlri (eserleri), kelgn (gelen), koydi (koyar). : Yuvarlaklaan bu nl zbek Trkesini dier Trk lehelerinden ayran karakteristik bir nldr. Geni, ok ak ve yuvarlak bir adr. Syleniinde oya yakn bir ses kar. Gerek Trke gerekse yabanc dilden alnan kelimelerdeki uzun alar bu yuvarlak ekliyle sylenir: b (ba), xn (mutfak), lm (lem), br (var), bqa (baka), bin (bina), bzr (pazar), zd (temiz). e: Yar dar, ince bir nldr. Bu nl Trkiye Trkesindeki eden daha dar olup iye yakn olarak telaffuz edilir. Sadece ilk hecede bulunur. Avrupa dillerinden alnan kelimelerde, dier hecelerde de bulunabilir: eng (en), keyin (sonra), tez (abuk), matematika (matematik), keng (geni), semiz. : Bu nl zbek Trkesinde i nlsyle beraber ayn harfle gsterilmektedir. zbek Trkesinde ok az kullanlp sadece x, q, nszlerinin yannda bu sesi vermektedir: xl (tr, eit), qsqa (ksa), ybt (gybet), ql (kl), q (k), t (tula), Qrz (Krgz), qrq (krk), bar (cier; gs). i: dar ve ince bir nldr. x, q, nszlerinin dnda der nszlerle birlikte i olarak telaffuz edilir: ikki (iki), inc (inci), ildiz (kk), essiz (cahil, geri zekl), tlki (tilki), iln (ylan), ilinc (umut balanan kimse), inoq (yakn arkada). o: ile birlikte ayn harfle gsterilir. o nls x, q, nszlerinin yannda kullanlr: xorz (horoz), xorlik (aalanma), qozln (bakaldr), oq (ok), qoy (koyun), qoqr (ko), qorquv (korku). : o gibi yuvarlak, geni ve ince bir nldr. Kaln nszlerin dnda dier nszlerin tamamnn yanna gelir: tk (dek), ytl (ksrk), snms (snmez), dkn (dkkan), kngil (gnl), blk (blk, para;baka). u: u ve nls alfabede ayn harfle gsterilir. Yannda bulunduu nlnn durumuna gre tespit edilir. x, q, nszlerinin yannda u olarak telaffuz edilir: xuftn (yats), qud (dnr), xuboy (ho kokulu), un (gonca), quvn (sevin), u-u (yn, bir yn, ok). : Dar, yuvarlak ve ince bir sestir. x, q, nszlerinin dnda dier nszlerle birlikte olarak telaffuz edilir: , tgmq (bitmek), tzili (yap, bnye), tpk (tkrk), ktmq (beklemek), drng (berabere kalma). Yukardaki nllerin dnda zbek Trkesinde bir de y nsz ile birlikte kullanlan nller bulunur: E e = ye (e-yetti yedi), = ya/y (x-yaxi iyi ; -yll ark), = y (-y gen), = yu, y ( -yutuk zafer ; -yk).

152

ada Trk Yaz Dilleri-I

nl Uyumlar

1. Byk nl Uyumu zbek Trkesi kalnlk-incelik uyumu ynnden Trk Leheleri ierisinde en bozuk olandr. lk heceden sonra gelen nllerin deikenlik gstermesi, a-, -i, o-, u- nllerinin kaln nszlerden x, q, ye gre deiiklik gstermesi ve eklerin tek ekilli olmalar (-lik, -di, -siz, -dir, mi vs.) gibi sebeplerden dolay bu uyum ok zayftr: berdi (veriyor), orlik (hrszlk), qqsiz (kaksz), boldi (oldu), brmi (var m), qli (kl), uydirmq, bilmq, yoli, oquvi (renci). 2. Kk nl Uyumu (Dzlk-Yuvarlaklk Uyumu) zbek Trkesinde kk nl uyumunun ksmen ilediini sylemek mmkndr. Dz nllerden sonra dz, yuvarlak nllerden sonra da dz-geni nller gelmektedir: berdi (veriyor), zbeklr, keldilar (geliyorlar), tmiz (geiyoruz), sevmiz (seviyoruz), rgniimizd (reniimizde). Ancak bu uyumun bir dier kural da yuvarlak nllerden sonra dar-yuvarlak nllerin gelmesidir. Kk nl uyumu, ince-dar nlnn yardmc nl olarak tercih edilmesinden dolay bozulur. te zbek Trkesi bu kural bakmndan zayftr. Trkiye Trkesinden farkl olarak yuvarlak nllerden sonra ou kez dz-dar nller gelir: kngil (gnl), lim, kmir (kmr), likxn (morg), boyli (boylu), oqymn (okuyorum), kki (mavimsi), qolim (elim).

nszler
zbek Trkesinde 23 nsz vardr. Kiril alfabesindeki sralanna gre bu nszler unlardr: b, v, g, d, c/j, z, y, k, l, m, n, p, r, s, t, f, x, ts, , , q, , h ng () nsz iin ayr bir iaret yoktur, n ve g seslerinin yan yana gelmesiyle gsterilir: tng (tan), ming (bin), keng (geni) gibi. ts () harfi ise, Rusa kelimelerde grlr: tsirk (sirk), militsiya (polis). zbek Kiril alfabesinde (y) ile balayan kelimelerin yazmnda zel bir durum vardr. ncelikle ses iareti kelime banda kendisinden sonra yalnzca (i) ve (o,) ses iaretleriyle kullanlr: -yirik iri, byk; -yol. Dier nller sz konusu olduunda, /y/ sesi iin her bir nlnn nnde farkl bir ses iareti kullanlr. Alfabede tek bir karakterle gsterilen bu ses iaretleri aslnda birer ligatr (birden fazla harfin bir araya gelmesiyle olumu karakter) dir. Dolaysyla zbek Kiril alfabesinde /y/ sesi be ayr ses iaretiyle gsterilir: 1) Bamsz y (), 2) Kelime ba e ile beraber Ee=ye, 3) Kelime banda a, ile beraber: =ya,y 4) Kelime banda ile beraber: =y 5) Kelime banda u, ile beraber: =yu, y. Bylece 23 tane nsz Kiril alfabesinde 27 ses iaretiyle gsterilmektedir. Trkiye Trkesinden farkl olarak k, g ve h nszlerinin kaln ekilleri olan q, ve x sesleri kullanlmaktadr. Ayrca (ng) nsz de ayr bir iaretle gsterilmemesine ramen kullanlmaktadr.

zbek Trkesinde nszlerle lgili zellikler


Trkiye Trkesiyle karlatrldnda zbek Trkesinde kullanlan nszler ile ilgili u zellikleri tespit edebiliriz: 1. Trkiye Trkesinde g ile balayan Trke asll kelimeler, zbek Trkesinde tmsz ekliyle kdir: kiri (giri), kerk (gerek), kr (gre), kndz (gndz), kl (gl), kelin (gelin), keltirmq (getirmek).

7. nite - zbek Trkesi

153

2. Trkiye Trkesinde d ile balayan Trke asll kelimeler, zbek Trkesinde tmsz t ile balar: til (dil), toqqz (dokuz), tztmq (dzeltmek), tuman (duman), teri (deri), tmir (damar), temir (demir). 3. Trkiye Trkesinde Trke asll kelimelerde bulunan c sesi, zbek Trkesinde dir: ingiz (Cengiz), quq (kucak), aq (ac), yoli, keikmq (gecikmek), uyqui (uykucu), sti (st). 4. Trkiye Trkesindeki v-, u kelimelerde b-dir: br (var), brmq (varmak), bermq (vermek). 5. Arapa ve Farsadan geen kelimelerde bulunan ve bu dillerde uzun olan , zbek Trkesinde olur: slm (slam), xn (hane), bax (paha), mukft (mkfat), dt (adet), b (ba). 6. Trkiye Trkesinde d ve t ile balayabilen eklerin, zbek Trkesinde sadece dli ekilleri vardr: bd (bata), rtd (geride), bqdim (baktm), yoqdir (yoktur), ytdi (syledi), idn (iten). 7. Trkiye Trkesindeki kelime ba baz b- sesleri zbek Trkesinde m-dir: muz (buz), men (ben), mng (beng, ebedi), ming (bin), min- (bin-), mung (bun, sknt), munq (boncuk, kolye), mol (bol), maq (baak). 8. Trkiye Trkesinde kelime bandaki baz pler, zbek Trkesinde b olur: barmq (parmak), burg (pire) 9. Trkiye Trkesinde baz bler, zbek Trkesinde p olur: piq (bak) Aada Trkiye Trkesiyle verilen kelimelerin zbek Trkesindeki karlklarn yaznz: denk, deirmen, dik, gerekli, gece, gmmek, g, eskici, vardm, atm, benim, bol.

nsz Uyumu
zbek Trkesinde tonluluk bakmndan ksmen uyum vardr. nl veya tonlu nszle biten bir kelimeye gelen ek, ounlukla tonlu nszle balar: suvd (suda), yd (evde), mktbg (okula), ydimd (hatrmda), keldi. Fakat ile balayan ekler, tek ekilli olduu iin bu uyumu bozarlar: ort (ortalama), zim (bence), oquvi (renci), yoli (yolcu), qoziq (kuzucuk). Tonsuzluk uyumu bakmndan ise, zbek Trkesi daha ok uyumsuzdur. Tonsuz nszle biten kelimelerin sonuna gelen ekler, ou kez tonlu nszle balar. Bu uyumsuzluk daha ok ekim ekli ekillerde, bazen de yapm ekli ekillerde grlr: rtd (artta, arkada), idn (iten), Tkentg (Takente), ytgn (yatan), yoqdir (yoktur).

ekil Bilgisi
ekim Ekleri
1. okluk Eki: okluk eki +lrdr. Ekin sadece bu ekli vardr: tlr (atlar), oktuvilr (retmenler), blr (balar), bulr (bunlar), qollr (eller), mllr (mallar), yollr (yollar), kzlr (gzler), kitblr (kitaplar). 2. yelik Ekleri: zbek Trkesinde iyelik ekleri tek ekilli olup yuvarlak ekilleri bulunmaz. zbek Trkesinde iyelik ekleri dz nll kullanlklar iin, fonetik varyantlar dier Trk lehelerine gre daha azdr.

sim ekim Ekleri

154
Tablo 7.1

ada Trk Yaz Dilleri-I

Tekli k 1. 2. 3. yim (evim) ying yi yimiz yingiz +(i)m +(i)ng +(s)i bim (bam) bing bi bimiz bingiz

okluk + (i)miz + (i)ngiz + lri tam (babam) tang tasi tamiz tangiz

ylri blri talri zbek Trkesinde 3. ahs iyelik ekinden sonra hl eki geldiinde araya zamir nsi girmez: yid (evinde), ilrig (ilerine). kinci okluk ahs iin -(i)ngiz ekinin yan sra -nglr ve -lring ekilleri de grlr: hringiz (ehriniz), hringlr (ehriniz), hrlring (ehriniz)gibi. qol (el) ve umr (mr) kelimelerinin ahslara gre iyelik ekimini yapnz.

3. Hl Ekleri a. Yaln Hl: Yaln hl eksizdir: qol (el), qurl (silah), lim (lm), btir (bahadr), kmk (yardm), plvn (pehlivan). b. lgi Hli: zbek Trkesinde ilgi hli eki tek ekilli olup +ningdir: bizning (bizim), mktbning (mektebin), ulrning (onlarn), tning (babann), buning (bunun), uning (onun). lgi hli eki, baz hallerde +nI eklinde kullanlr. Ek, aitlik eki ile birlikte kullanldnda kalplam +niki ekli ortaya kar: nniki (anneninki), bllrniki (ocuklarnki), qoniniki (komununki), bizniki (bizimki), sizniki (sizinki). c. Ykleme Hli: zbek Trkesinde ykleme hli +ni ekiyle yaplr: yni (evi), imzni (imzay), mktbni (okulu), kllrni (glleri), binni (binay), tvuqni (tavuu). d. Ynelme Hli: zbek Trkesinde ynelme hali eki +gdr: bizg (bize), yg (eve), bg (baa), blg (ocua). Ancak bu ek, son sesi -k olan bir kelimeye bitidiinde +kye dnr: ek iek+g> ekk. Son sesi -g olan bir kelimeye bititiinde her iki g de ikizleerek -kk-ye dnr: yig arak+g>yikk. Son sesi -q olan bir kelimeye bititiinde +qaya dnr: uzq uzak+g>uzqqa. Son sesi - olan bir kelimeye bititiinde her iki de ikizleerek -qq-ye dnr: t da+g> tqqa. yelikten sonra araya -n- girmez: qolig (eline), tilige (diline). e. Bulunma Hli: Ek tek ekilli olup +ddir: nd (annede), und (onda), mktbd (okulda), kabinetd (blmede), mmlktd (memlekette), qamqd (hapiste). yelik ekinden sonra araya -n- girmez: qolid (elinde), nmidgi (adndaki). f. Ayrlma Hli: Ayrlma hli eki tek ekilli olup +dndir: dindn (dinden), nvbtidn (nbetiden), suvdn (sudan), Tkentdn (Takentten), bizdn (bizden), kldn (glden). yelik ekinden sonra araya -n- girmez: haytidn (hayatndan), kolidn (elinden) g. Eitlik Eki: zbek Trkesinde eitlik, + ve gibi anlamn veren teg > dek edatndan eklemi olan +dy, +dek ekleriyle salanr: rtq (fazlaca), ort, menim; muzdek (buz gibi), devnlrdek (deliler gibi); cingndy (gocunmu gibi), qoydy (koyun gibi), yolbrsdy (kaplan gibi). Bunun yan sra yazl metinlerde ekin +daq, +dq; +d; +dk; +dka; +daqa; +dyin gibi varyantlar da vardr. +aqa eklinde eklemi biimleri de sz konusudur: unaqa onun gibi.

7. nite - zbek Trkesi

155

h. Vasta Hli: Vasta hli biln edat ile yaplr: doskni ltt biln rtib (tahtay silgi ile temizleyip), sen biln (seninle), haqrt biln (hakaretle), qol biln (elle), oquvi biln (renci ile), men biln (benimle). 4. Aitlik Eki: zbek Trkesinde aitlik eki +gi ve +kidir. Genel olarak bulunma hli ekinden sonra -gi; ilgi hli ekinden sonra -ki ekli kullanlr: yimdgi (evimdeki), mktbdgi (okuldaki), qoniniki (komununki), meniki (benimki). 5. Soru Eki: Yazl dilde sadece mi ekli vardr. zbek Trkesinde soru eki kelimeye bitiik yazlr: menmi (ben mi), yoqmi (yok mu), ydmi (evde mi), brmi (var m), kerkmi (gerek mi), keldimi (geldi mi). iir ve halk dilinde ekin mu, m varyantlarna ska rast gelinir.

Fiil ekim Ekleri

1. ahs Ekleri Trkiye Trkesinde olduu gibi, zbek Trkesinde de grup ahs eki vardr. a. Zamir Kkenli ahsEkleri renilen gemi zaman, imdiki zaman, geni zaman, gelecek zaman, istek ve yeterlik ekimlerinde kullanlrlar. teklik 1. kii: -mn 2. kii: -sn 3. kii: -; -di; -ti b. yelik Kkenli ahs Ekleri teklik 1. kii: -(i)m 2. kii: -(i)ng 3. kii: c. Emir Kkenli ahs Ekleri Bu ekler emir ekiminde kullanlr. teklik 1. kii: -()y(in) 2. kii: - , -(gin) -(i)k -(i)ngiz(lr), -(i)nglr, -lring - , -lr, -(i) okluk -miz -siz, -sizlr -; -lr; -(i) okluk

okluk -()ylik -(i)ng(iz), -(i)nglr, -lring

3. kii: -sin -sinlr, -(i)sin 2. Zaman ve ekil Ekleri a. Bildirme Kipleri 1. renilen Gemi Zaman: renilen gemi zaman ekilde yaplr: 1. tip renilen gemi zaman: -(i)b(di) ekiyle yaplr. kelibmn (gelmiim) kelibsn kelibdi kelibmiz kelibsiz ilbmn (almm) ilbsn ilbdi ilbmiz ilbsiz bribmn (gitmiim) bribsn bribdi bribmiz bribsiz

kelibdi(lr)/keliibdi ilbdi(lr)/ileibdi bribdi(lr)/briibdi Olumsuz ekli: Olusuz ekli -m ekiyle yaplr: kelmbmn (gelmemiim), kelmbsn (gelmemisin); ilmbdi (almam), ilmbmiz (almamz); barmbsiz (gitmemisiniz), brmbdilr/brimbdi (gitmemiler).

156

ada Trk Yaz Dilleri-I

2. tip renilen gemi zaman: -gn ekiyle yaplr: cylgnmn (yerlemiim) cylgnsn cylgn cylgnmiz cylgnsiz oqgnmn (okumuum) oqgnsn oqgn oqgnmiz oqgnsiz

cylgn(lr) oqgn(lr)/oqgn Olumsuz ekli: cylmgnmn (yerlememiim), cylmgnsn (yerlememisin), cylmgn; oqmgnmiz (okumamz), oqmgnmiz (okumamsnz), oqmgnlr / oqmgn (okumamlar). -gn ekine -dir eki eklenerek kullanldnda ihtimal anlam verir: kelgndirmn (gelmiimdir), krgndirsiz (grmsnzdr). Balamn durumuna gre, bu ekle yaplan ekimlerde grlen gemi zaman anlam da ifade edilebilir. Ayrca son sesi -g, -k ve -, -q ile biten fiillere geldiinde -kk- ve -qq- eklinde ikizleme sz konusudur: teggn>tekkn, ek- gn>ekkn; y-gn>yqqan, q-gn>qqan. 3. tip renilen gemi zaman: -mi eki ile yaplr. Bu kip az kullanlr. Daha ok nc ahslarda kullanlr. Birinci ve ikinci ahslarda nadiren grlr: tilmimn (dilemiim) tilmisn tilmi(dir) tilmimiz tilmisiz ktmimn (beklemiim) ktmisn ktmi(dir) ktmimiz ktmisiz

tilmilr ktmilr 2. Grlen (Bilinen) Gemi Zaman zbek Trkesinde grlen gemi zaman ekimi biri yalnzca olumsuz ekim olmak zere iki ekilde yaplr. ki tr ekle yaplr. 1. tip grlen gemi zaman: -di ekiyle yaplmaktadr: krdim (grdm) krding krdi krdik krdingiz dim (atm) ding di dik dingiz eitdim (iittim) eitding eitdi eitdik eitdingiz

krdi(lr)/kridi di(lr)/idi eitdi(lr)/eitidi Olumsuz ekli: krmdim (grmedim), krmding (grmedin); mdi (amad), mdik (amadk); eitmdingiz (iitmediniz), eitmdiler/eitimdi (iitmediler). 2. tip grlen gemi zaman: kinci tip grlen gemi zamann yalnzca olumsuz ekli olup -gn + iyelik eki + yoq kalbyla kurulur: Bu ek daha ok uzak gemii anlatr ve seyrek olarak kullanlr: ktgnim yoq (beklemedim) ktgning yoq ktgni yoq ktgnimiz yoq ktgningiz yoq ktgnlri yoq/ktigni yoq ketgnim yoq (gitmedim) ketgning yoq ketgni yoq ketgnimiz yoq ketgningiz yoq ketgnlri yoq/ ktigni yoq

7. nite - zbek Trkesi

157

Bu kipin yoq yerine br (var) getirilerek olumlu eklinin yapld da ok nadir olarak grlmektedir: krgenim br (grmlm var, grdm), ylgnim br (alamlm var, aladm). 3. imdiki Zaman zbek Trkesinde imdiki zaman ekimi drt ekilde yaplr. 1. tip imdiki zaman: -/-y ekiyle yaplan imdiki - gelecek zamandr. nszle biten fiile -; nlyle biten fiile ise -y eklinde gelir. Bu ekle yaplan ekiller, yakn gelecek zaman da ifade etmektedir. Kullanmna gre hem imdiki zaman hem de yakn gelecek zaman ifade edebilmektedir. kelmn (geliyorum, geleceim) kelsn keldi kelmiz kelsiz oqymn (okuyorum, okuyacam) oqysn oqydi oqymiz oqysiz

keldi(lr)/kelidi oqydi(lr)/oqdi Olumsuz ekli: kelmymn (gelmiyorum), kelmysn (gelmiyorsun), kelmydi (gelmiyor); oqmymiz, oqmysiz, oqmydilr/oqmydi (okumuyorlar). imdiki zamann dier ekline gerek imdiki zaman denir ve u eklerle yaplr: 2. tip imdiki zaman: -yp ekiyle yaplr. yapmak yardmc fiilinden ekleen bu ek zbek Trkesinde imdiki zamann en yaygn eklidir: yzypmn (yazyorum) yzypsn yzypti yzypmiz yzypsiz tilypmn (diliyorum) tilypsn tilypti tilypmiz tilypsiz

yzypti(lr)/yziypti tilypti(lr)/tilypti Olumsuz ekli: yzmypmn (yazmyorum), yzmypsn (yazmyorsun), yzmypti (yazmyor); tilmypmiz, tilmypsiz, tilmypti(lr). 3. tip imdiki zaman: -mqd ekiyle yaplr. imdiki zamann srekliliini gsterir: bilmqdmn (bilmekteyim) bilmqdsn bilmqd bilmqdmiz bilmqdsiz lmqdmn (almaktaym) lmqdsn lmqd lmqdmiz lmqdsiz

bilmqd(lr)/bilimqd lmqd(lr)/ limqda Olumsuz ekli: bilmmqdmn (bilmemekteyim), bilmmqdsn (bilmemektesin), bilmmqd (bilmemekte); lmmqdmiz (almamaktayz), lmmqdsiz (almamaktasnz, lmmqd(lr)/ limmqda (almamaktalar). 4. tip imdiki zaman: -()ytir ekiyle yaplr. yatmak yardmc fiilinden ekleen bu ek de, gerek (hlen yaplmakta olan) imdiki zaman karlar, ayn zamanda hareketin yakn gelecee de uzayacan ifade eder: oqytirmn (okuyorum) oqytirsn oqytir oqytirmiz krytirmn (gryorum) krytirsn krytir krytirmiz

158

ada Trk Yaz Dilleri-I

oqytirsiz

krytirsiz

oqytir(lr) / oqytir krytir(lr) / kriytir Olumsuz ekli: oqmytirmn (okumuyorum), oqmytirsn (okumuyorsun), oqmytir (okumuyor); krmytirmiz (grmyoruz), krmytirsiz (grmyorsunuz), krmytir(lr)/krimytir (grmyorlar). Yukardaki drt tip imdiki zaman yaplarnn dnda turmq, otirmq, yrmq yrmek, ytmq yardmc fiileriyle de imdiki zaman yaplr. Bunlarn zel anlam farklar vardr. Bu yardmc fiillerle imdiki zaman u formle gre kurulur: Asl fiil + (i)b + yardmc fiil + (i)b + kii eki rnek: ilb ytibmn (srekli alyorum), krib turibsn (ite gryorsun), iib otiribdi (oturmu iiyor), yzib yribsiz (yazp duruyorsunuz). 4. Gelecek Zaman Gelecek zaman ekimi drt ekilde yaplr. 1. tip gelecek zaman: -/-y ekiyle yaplr. Ek nszlerden sonra -; nllerden sonra -y eklinde gelir. imdiki-gelecek zamanla yap olarak ayndr. Duruma gre imdiki, gelecek ve geni zaman anlamlar verebilmektedir: ketmn (gideceim) ketsn ketdi ketmiz ketsiz lmn (alacam) lsn ldi lmiz lsiz

ketdi(lr) / ketidi ldi(lr) / lidi Bu kip geni zaman anlamn da (giderim, alrsn..) verir. Hatta yerine gre bu kipi imdiki zamanla (gidiyorum, alyorsun...) Trkiye Trkesine aktarmak da mmkndr. Olumsuz ekli: ketmymn (gitmeyeceim), ketmysn (gitmeyeceksin), ketmydi (gitmeyecek); lmymiz (almayacaz), lmysiz (almayacaksnz), lmydi(lr)/limydi (almayacaklar). 2. tip gelecek zaman: kinci tipi kesin gelecek zamandr; -ck ekiyle yaplr. Bu ekle yaplan imdiki zaman zbek Trkesinde ilek deildir, daha ok edeb metinlerde grlr. Eski zbek Trkesinde rastlanmayan bu ek, ada zbek Trkesine Ouz grubu lehelerinden girmitir. krckmn (greceim) krcksn krck krckmiz krcksiz oqyckmn oqycksn oqyck oqyckmiz oqycksiz

krck(lr) oqyck(lr) 3. tip gelecek zaman: nc tipi niyet ifadeli gelecek zamandr; -mqi ekiyle yaplr. Bu kip niyet, arzu, istek ifade eder; ...ceim, ..mek istiyorum, ...mek niyetindeyim olarak Trkiye Trkesine aktarlabilir. kelmqimn (geleceim) kelmqisn kelmqi kelmqimiz kelmqisiz kelmqi(lr) / kelimqi yzmqimn (yazacam) yzmqisn yzmqi yzmqimiz yzmqisiz yzmqi(lr) / yzimqi

7. nite - zbek Trkesi

159

Olumsuz ekli: Bu kipin olumsuzu, kip ekinden sonra ems deil edat getirilerek yaplr: kelmqi emsmn (gelmeyeceim), kelmqi emssn (gelmeyeceksin), kelmqi ems (gelmeyecek); yzmqi emsmiz (yazmayacaz), yzmqi emssiz (yazmayacaksnz), yzmqi ems(lr)/yzimqi ems (yazmayacaklar). 4. tip gelecek zaman: Drdncs renilen gemi zaman kipinin ikinci tipinin sreklilik bildiren tur- yardmc fiili ile kaynap kalplam ekliyle yaplr. nszle biten fiillere -dign, nlyle biten fiillere ise -ydign eki getirilir: tilydignmn (dileyeceim) tilydignsn tilydign tilydignmiz tilydignsiz ktdignmn (bekleyeceim) ktdignsn ktdign ktdignmiz ktdignsiz

tilydign (lr) ktdign (lr) Olumsuz ekli: Bu kipin olumsuzu da, kip ekinden sonra ya -m olumsuzluk eki ya da ems edatnn getirilemesiyle yaplr: tilmydign mn (dilemeyeceim), tilmydignsn (dilemeyeceksin), tilsmydign (dilemeyecek); ktdign emsmiz (beklemeyeceiz), ktdign emssiz (beklemeyeceksiniz), ktdign ems(lr) (beklemeyecekler). 5. tip gelecek zaman: zbek Trkesinde gelecek zamann edeb metinlerde ok az rastlanan -g (-u) + iyelik eki (+dir) ile kurulan ekli de bulunmaktadr. Bu tipte, iyelik kkenli ahs ekleri kullanlr. ktgm (dir) (bekleyeceim) ktgng(dir) ktgsi(dir) ktgmiz(dir) ktgngiz(dir) bergm(dir) (vereceim) bergng(dir) bergsi(dir) bergmiz(dir) bergngiz(dir)

ktglri(dir) berglri(dir) 5. Geni Zaman Bu kip gelecek zaman anlamn da verdii iin belirsiz gelecek zaman da denir. -() r ekiyle yaplr: bilrmn (bilirim) bilrsn bilr bilrmiz bilrsiz ilrmn (alrm) ilrsn ilr ilrmiz ilrsiz qlrmn (yaparm) qlrsn qlr qlrmiz qlrsiz

bilrlr/bilir ilrlr qlrlr/qlir Olumsuz ekli: Geni zamann olumsuzu -ms ekiyle yaplr: bilmsmn (bilmem), bilmssn (bilmezsin); ilms (almaz), ilmsmiz (almayz); qlmssiz (yapmazsnz), qlmslar/qlims (yapmazlar). b.Tasarlama Kipleri 1. art Kipi art kipi -s ekiyle kurulur. krsm (grsem) krsng krs krsk oqsm (okusam) oqsng oqs oqsk

160

ada Trk Yaz Dilleri-I

krsngiz

oqsngiz

krs(lr)/kris oqs(lr)/oqs zbek Trkesinde genellikle pekitirmeli mana ayrnts yaratmak maksadyla art kipine -i eki bitiebilir. -i eki eklendiinde emre yakn bir istek ifade edilmi olur: kski (haydi ksak), brsngizi (haydi gitsenize). kerk kelimesi geldiinde ise gereklilik ifadesi yaplr: desngiz kerk (demelisiniz, deseniz gerek). Olumsuz ekli: krmsm (grmesem), krmsng (grmesen), krms (grmese); oqmsk (okumasak), oqmsngiz (okumasanz), oqmslr/oqms (okumasalar). 2. Gereklilik Kipi zbek Trkesinde gereklik kipinin mstakil ekli yoktur; kerk kelimesi kullanlarak fiil + (i) + iyelik eki + kerak ve -s + ahs eki + kerk yaplaryla ifade edilir. keliim kerk (gelmeliyim, gelmem gerek) keliing kerk kelii kerk keliimiz kerk keliingiz kerk lsm kerek (almalym, alsam gerek) lsng kerek ls kerek lsk kerek lsngiz kerek

keli(lr)i kerk lslr kerek Olumsuz ekli: Olumsuzu kerk kelimesinden sonra ems getirilerek yaplr: keliim kerk ems (gelmemeliyim), keliing kerk ems, kelii kerk ems; lsk kerek ems (almamalyz), lsngiz kerek ems (almamalsnz), lslr kerek ems (almamallar). 3. Emir Kipi Emir ekiminde her ahs iin ayr bir ek veya ekil vardr. Trkiye Trkesinde olduu gibi emir yannda istek ekimi yerine de kullanlr. Zaten zbek gramerlerinde de bu kipin ad buyruq-istek myli (emir-istek kipi) dir. kely(in) (geleyim) kel(gin) kelsin kelylik keling(iz)/kelinglr/kellring bry(in) (gideyim) br(gin) brsin brylik bring(iz)/bringlr/brlring

kelsin(lr)/kelisin brsin(lr)/brisin Olumsuz ekli: kelmy(in) (gelmeyeyim), kelm(gin) (gelme), kelmsin (gelmesin); brmylik (gitmeyelim), brmng(iz)/ brmnglr (gitmeyin/iz), brmsin(lr)/ brimsin (gitmesinler). 4. stek Kipi zbek Trkesinde istek ekimi, emir ekiminin dnda balca iki ekilde ifade edilmektedir. 1. tip istek kipi: -gy (-ky, -qay) eki ile ekimlenir. Konuma dilinde dua ve temenni ifadelerinde kullanlr. Trkiye Trkesinin -A istek ekiminin karldr. Bunun yansra edeb metinlerde de grlr ve arkaik bir ekildir: ktgymn (bekleyeyim) ktgysn ktgy ktgymiz ktgysiz ktgy(lr)/kt(i)gy qlgymn (yapaym) qlgysn qlgy qlgymiz qlgysiz qlgy(lr)/ql(i)gy

7. nite - zbek Trkesi

161

Olumsuz ekli: ktmgymn (beklemeyeyim), ktmgysn (beklemeyesin), ktmgy (beklemeye); qlmgymiz (yapmayalm), qlmgysiz (yapmayasnz), qlmgy(lr)/ql(i)mgy (yapmayalar). 2. tip istek kipi: stek kipini karlamak iin -g + iyelik eki +br kalb da kullanlr. Bu yap Trkiye Trkesindeki -as + iyelik eki + var ve -as + iyelik eki + gel- kalbna uygundur: kelgm br (gelesim var) kelgng br kelgsi br kelgmiz br kelgngiz br bergm br (veresim var) bergng br bergsi br bergmiz br bergngiz br

kelglri br berglri br Olumsuz ekli: Bu kipin olumsuz eklinde br (var) kelimesi yerine yoq (yok) kelimesi getirilir: kelgm yoq (gelesim yok), kelgng yoq (gelesiniz yok), kelgsi yoq (gelesi yok); bergmiz yoq (veresimiz yok), bergngiz yoq (veresiniz yok), berglri yoq (veresileri yok). zbek Trkesinde ayrca niyet ifadeli gelecek zaman iin kullanlan -mqi eki mek istiyorum, mek niyetindeyim anlamnda istek belirtmek iin de kullanlr: kelmqimn (gelmek istiyorum), kelmqisn, kelmqi, kelmqimiz, kelmqisiz, kelmqi(lr)/kelimqi. c. Fiillerin Birleik ekimi 1. Rivayet zbek Trkesinde e- i- fiili kullanlmak suretiyle basit ekimlerin rivayeti yaplr. Bunun iin de e- fiilinin stne -gn ve -mi ekleri getirilir. renilen Gemi Zamann Rivayeti 1. tip renilen gemi zamann rivayeti: Kip ekinin zerine ekn edat getirilir: kelibdi eknmn (gelmimiim) kelib di eknsn kelibdi ekn kelibdi eknmiz kelibdi eknsiz ilbdi eknmn (almm) ilbdi eknsn ilbdi ekn ilbdi eknmiz ilbdi eknsiz

kelibdi ekn(lr) ilbdi ekn(lr) 2. tip renilen gemi zamann rivayeti: Bu kipin rivayeti ekn edatyla yaplr. Seyrek olarak -mi ekinin de kullanld grlr: aytgn emi sn (sylemimisin), ketgnmi (gitmimi), gn emilr (ammlar). krgn eknmn (grmmm) krgn eknsn krgn ekn krgn eknmiz krgn eknsiz gn eknmn (ammm) gn eknsn gn ekn gn eknmiz gn eknmsiz

krgn eknlr gn eknlr imdiki Zamann Rivayeti imdiki zamann rivayet birleik ekimi imdiki zaman kip ekleri zerine ekn getirilerek yaplr. Seyrek olarak nc ahslarn ekiminde ekn yerine emi ekli de gelmektedir: brytir emi (gidiyormu), uriytgn emi (savayormu).

162

ada Trk Yaz Dilleri-I

1. tip imdiki zamann rivayeti kelmn ekn(geliyormuum) kelsn ekn keldi ekn kelmiz ekn kelsiz ekn keldi(lr) ekn/kelidi ekn 2. tip imdiki zamann rivayeti yzypti eknmn (yazyormuum) yzypti eknsn yzypti ekn yzypti eknmiz yzypti eknsiz yzypti ekn(lr) 3. tip imdiki zamann rivayeti bilmqd eknmn (bilmekteymiim) bilmqd eknsn bilmqd ekn bilmqd eknmiz bilmqd eknsiz bilmqd ekn(lr) 4. tip imdiki zamann rivayeti oqytir eknmn(okuyormuum) oqytir eknsn oqytir ekn oqytir eknmiz oqytir eknsiz oqymn ekn (okuyormuum) oqysn ekn oqydi ekn oqymiz ekn oqysiz ekn oqydilr ekn /oqdi ekn tilypti eknmn (diliyormuum) tilypti eknsn tilypti ekn tilypti eknmiz tilypti eknsiz tilypti ekn(lr) lmqd eknmn (almaktaymm) lmqd eknsn lmq eknd lmqd eknmiz lmqd eknsiz lmqd ekn(lr) krytir eknmn(gryormuum) krytir eknsn krytir ekn krytir eknmiz krytir eknsiz

oqytir ekn(lr) krytir ekn(lr) Gelecek Zamann Rivayeti Gelecek zamann rivayet birleik ekimi gelecek zaman kip ekleri zerine ekn ve emi getirilerek yaplr. 1. tip gelecek zamann rivayeti ketmn ekn (gidecekmiim) ketsn ekn ketdi ekn ketmiz ekn ketsiz ekn ilymn ekn (alacakmm) ilysn ekn ilydi ekn ilymiz ekn ilysiz ekn

ketdi(lr) ekn ilydi(lr) ekn 2. tip gelecek zamann rivayeti kinci tip gelecek zamann rivayetinde asl kip ekinin zerine emi gelir. krck emimn (grecekmiim) krck emisn krck emi oqyck emimn (okuyacakmm) oqyck emisn oqyck emi

7. nite - zbek Trkesi

163

krck emimiz krck emisiz krck emi(lr) 3. tip gelecek zamann rivayeti kelmqi eknmn (gelecekmiim) kelmqi eknsn kelmqi ekn kelmqi eknmiz kelmqi eknsiz kelmqi ekn(lr) 4. tip gelecek zamann rivayeti tilydign eknmn (dileyecekmiim) tilydign eknsn tilydign ekn tilydign eknmiz tilydign eknsiz

oqyck emimiz oqyck emisiz oqyck emi(lr) yzmqi eknmn (yazacakmm) yzmqi eknsn yzmqi ekn yzmqi eknmiz yzmqi eknsiz yzmqi ekn(lr) ktdign eknmn (bekleyecekmiim) ktdign eknsn ktdign ekn ktdign eknmiz ktdign eknsiz

tilydign ekn(lr) ktdign ekn(lr) Geni Zamann Rivayeti -r geni zaman ekinden sonra ekn getirilerek yaplr. 3. ahslarn ekiminde emi de kullanlmaktadr: berrkn (verirmi), drmn bolrkn (derman olurmu), bolrmi (olurmu). bilr eknmn (bilirmiim) bilr eknsn bilr ekn bilr eknmiz bilr eknsiz bilr eknlr/bilir ekn art Kipinin Rivayeti art kipi -s ekinin zerine ekn getirilir: krsm ekn (grseymiim) krsng ekn krs ekn krsk ekn krsngiz ekn ilr eknmn (alrmm) ilr eknsn ilr ekn ilr eknmiz ilr eknsiz ilr ekn(lr)

oqsm ekn (okusaymm) oqsng ekn oqs ekn oqsk ekn oqsngiz ekn

krs(lr) ekn oqs(lr) ekn Gereklilik Kipinin Rivayeti Gereklilik kip yapsnn zerine ekn getirilir: keliim kerk ekn (gelmeliymiim) keliing kerk ekn kelii kerk ekn keliimiz kerk ekn keliingiz kerk ekn keli(lr)i kerk ekn liim kerk ekn (almalymm) liing kerk ekn lii kerk ekn liimiz kerk ekn liingiz kerk ekn li(lr)i kerk ekn

164

ada Trk Yaz Dilleri-I

2. Hikye Hikye ekli e- (imek) fiiline -di ekinin gelmesiyle oluan edi ekiyle yaplr. renilen Gemi Zamann Hikyesi 1. tip renilen gemi zamann hikyesi kelib edim (gelmitim) kelib eding kelib edi kelib edik kelib edingiz ilb edim eknmn (almtm) ilb eding ilb edi ilbdi edik ilbdi edingiz

kelib edi(lr) ilb edi(lr) 2. tip renilen gemi zamann hikyesi Bu kipin rivayeti ekn edatyla yaplr. Seyrek olarak -mi ekinin de kullanld grlr: aytgn emi sn (sylemimisin), ketgnmi (gitmimi), gn emilr (ammlar). krgn edim (grmtm) krgn eding krgn edi krgn edik krgn edingiz gn edim (amtm) gn eding gn edi gn edik gn edingiz

krgn edi(lr)/krign edi gn edi(lr)/ign edi Grlen Gemi Zamann Hikyesi 2. tip grlen gemi zamann hikyesi: Yalnzca olumsuz ekli olan ve -gn + iyelik eki + yoq kalbyla kurulan bu kipin hikye ekiminde de sona edi eki getirilir. ktgnim yoq edi (beklemediydim) ktgning yoq edi ktgni yoq edi ktgnimiz yoq edi ktgningiz yoq edi ketgnim yoq edi (gitmediydim) ketgning yoq edi ketgni yoq edi ketgnimiz yoq edi ketgningiz yoq edi

ktgnlri yoq edi ketgnlri yoq edi imdiki Zamann Hikyesi imdiki zamann hikye ekimlerinde, imdiki zaman kip eklerinin zerine edi eki getirilerek birleik ekim yaplr. 3. tip imdiki zamann hikyesi bilmqd edim (bilmekteydim) bilmqd eding bilmqd edi bilmqd edik bilmqd edingiz bilmqd edi(lr) 4. tip imdiki zamann hikyesi oqytir edim (okuyordum) oqytir eding oqytir edi oqytir edik oqytir edingiz oqytir edi(lr) lmqd edim (almaktaydm) lmqd eding lmq edi lmqd edik lmqd edingiz lmqd edi(lr) krytir edim(gryordum) krytir eding krytir edi krytir edik krytir edingiz krytir edi(lr)

7. nite - zbek Trkesi

165

-()ytgn sfat-fiil ekiyle ifade edilen imdiki zamann hikyesi: ilytgn edim (alyordum) ilytgn eding ilytgn edi ilytgn edik ilytgn edingiz ilytgn edi(lr) Gelecek Zamann Hikyesi 2. tip gelecek zamann hikyesi krck edim (grecektim) krck eding krck edi krck edik krck edingiz krck edi(lr) 3. tip gelecek zamann hikyesi kelmqi edim (gelecektim) kelmqi eding kelmqi edi kelmqi edik kelmqi edingiz kelmqi edi(lr) Geni Zamann Hikyesi bilr edim (bilirdim) bilr eding bilr edi bilr edik bilr edingiz bilr edi(lr)/bilrdi(lr) art Kipinin Hikyesi art kipi -s ekinin zerine edi getirilir: krsm edi (grseydim) krsng edi krs edi krsk edi krsngiz edi bilytgn edim (biliyordum) bilytgn eding bilytgn edi bilytgn edik bilytgn edingiz bilytgn edi(lr)

oqyck edim (okuyacaktm) oqyck eding oqyck edi oqyck edik oqyck edingiz oqyck edi(lr) yzmqi edim (yazacaktm) yzmqi eding yzmqi edi yzmqi edik yzmqi edingiz yzmqi edi(lr) ilr edim (alrdm) ilr eding ilr edi ilr edik ilr edingiz ilr edi(lr)/ilrdi(lr)

oqsm edi (okusaydm) oqsng edi oqs edi oqsk edi oqsngiz edi

krs(lr) edi oqs(lr) edi Gereklilik Kipinin Hikyesi Gereklik kip yapsnn zerine edi getirilir: keliim kerk edi (gelmeliydim) keliing kerk kelii kerk keliimiz kerk liim kerk edi (almalydm) liing kerk edi lii kerk edi liimiz kerk edi

166

ada Trk Yaz Dilleri-I

keliingiz kerk

liingiz kerk edi

keli(lr)i kerk li(lr)i kerk edi 3. art zbek Trkesinde artl birleik ekim bol- (ol-) fiilinin zerine art ekinin getirilmesiyle oluan bols yapsyla meydana getirilir. Asl kip ekinin zerine bols gelir. renilen Gemi Zamann art 2. tip renilen gemi zamann art krgn bolsm (grmsem) krgn bolsng krgn bols krgn bolsk krgn bolsngiz krgn bols(lr) Gelecek Zamann art 4. tip gelecek zamann art tilydign bolsm (dileyeceksem) tilydign bolsng tilydign bols tilydign bolsk tilydign bolsngiz tilydign bols(lr) Geni Zamann art bilr bolsm (bilirsem) bilr bolsng bilr bols bilr bolsk bilr bolsngiz gn bolsm (amsam) gn bolsng gn bols gn bolsk gn bolsngiz gn bols(lr)

ktdign bolsam (bekleyeceksem) ktdign bolsng ktdign bols ktdign bolsk ktdign bolsngiz ktdign bols(lr) ilr bolsm (alrsam) ilr bolsng ilr bols ilr bolsk ilr bolsngiz

bilr bols(lr) ilr bols(lr) d. e- ve ekn le Yaplan sim ekimi sim ekiminde imdiki zaman veya geni zamana kii ekleri; gemi zaman ve arta ise e- (imek) fiili getirilerek yaplr. Olumsuz ekimlerde ise ems (deil) kullanlr. 1. Geni (veya imdiki) Zaman smin sonuna dorudan doruya kii ekleri getirilerek yaplr. zbekmn (zbeim) zbeksn zbek(dir) zbekmiz zbeksiz ymn (gencim) ysn ydir ymiz ysiz

zbekdir(lr) ydir(lr) Olumsuz ekli: zbek emsmn (zbek deilim), zbek emssn, zbek ems; y emsmiz (gen deiliz), y emssiz, y ems(lr). 2. renilen Gemi Zaman renilen gemi zamann ekimi isim tabanna ekn getirilerek yaplr.

7. nite - zbek Trkesi

167

y eknmn (genmiim) y eknsn y ekn y eknmiz y eknsiz

oquvi eknmn (renciymiim) oquvi eknsn oquvi ekn oquvi eknmiz oquvi eknsiz

y ekn(lr) oquvi ekn(lr) Olumsuz ekli: y ems eknmn (gen deilmiim), y ems eknsn, y ems ekn; oquvi ems eknmiz (renci deilmiiz), oquvi ems eknsiz, oquvi ems ekn(lr). 3. Grlen Gemi Zaman Grlen gemi zamann ekimi isim tabanna edi getirilerek yaplr. by edim (zengindim) by eding by edi by edik by edingiz amgin edim (hznlydm) amgin eding amgin edi amgin edik amgin edingiz

by edi(lr) amgin edi(lr) Olumsuz ekli: by ems edim (zengin deildim), by ems eding, by ems edi; amgin ems edik (hznl deildik), amgin ems edingiz, amgin ems edi(lr). 4. art art ekimi iin bols ve es kullanlr: Kelink bols, bir p biln yerni izellr. Gelincaz ise bir p ile topra trmklyor. nsi bols bl biln birg... yd ytdi. Anas ise, ocukla birlikte... evde yatyor. Yigit es Xlmtning br-yoni farq etlmydign hldydi. Gen ise, Halmetin olup olmadn fark edemeyecek hldeydi.

Yapm Ekleri
Trkiye Trkesiyle zbek Trkesinde kullanlan yapm ekleri byk oranda ayndr. Ancak bazlarnda kk ses ayrlklar vardr. Bu ayrlklardan nemlidir: 1. inde /c/ sesi bulunan -ci, -cilik, -nci gibi ekler zbek Trkesinde lidir: tili, temirilik, ikkini. 2. Trkiye Trkesinde yuvarlak ekilleri de bulunan -lik, -li, -i gibi eklerin zbek Trkesinde sadece dz ekilleri vardr: yoqilik (yoksulluk), kplik (okluk), kzli (gzl), ini (nc). Bu tip eklerin kaln ekilleri de ok azdr: brlq (varlk). 3. Arapada geen mensubiyet eki -, zbek Trkesinde -iy (bazan -y) eklindedir: xususiy, sinfiy (snfsal), huquqy (hukuk). Trkiye Trkesinde olduu gibi zbek Trkesinde de yapm ekleri drt eittir. 1. simden sim Yapan Ekler + d: Refakat, ortaklk bildirir: yold (arkada), sird (srda), srd (ada), vuld (ayn kyden), tengd (yat), ksbd (meslekta). +(i)mtil, +(i)mtir: Renk bildiren kelimelerde anlamn zayfln vurgular: kmtil (akms), qramtir (karamtrak), srmtil (sarms, sarn), kkimtir (mavimsi), qzmtir (kzlms). +k: lek deildir: ik (barsak), pstk (ksa, bodur), zk (z, ekirdek), bq (baak), yolk (dar yol, koridor) +l(si)/ +alvi: Say isimlerine gelir, birliktelik, topluluk ifade eder: l kitb (her kitap), lsi ( birden), bel (bei de), alvi ( de), trtalvi (drd de).

168

ada Trk Yaz Dilleri-I

+v(i): Beraberlik ifadesi tar ve on saysna kadar kullanlr. ikkv (ikisi), v (her ), bevimiz (beimiz), onv (on, onu da). +vln: Beraberlik ifadesi tar ve on saysna kadar kullanlr. vln ( birlikte, de), bevln (bei birlikte, bei de), yettvln (yedisi birlikte, yedisi de) . +bn: Farsa kkenlidir. Meslek ismi yapar: drvzbn (kaleci), qoyibn (oban), bbn (bahvan), sarybn (saray grevlisi). +: Kltme ekidir: kitb (kitapk), ku (kuuk), ol (oulcuk). Dil ve lehe isimleri de yapar: Rus, zbek, Frs. +n: Alkanlk ve arlk bildiren sfatlar tretir: krn (sava), xayln (hayalperest), in (alkan), oyn (dnceli), zgrvn (abuk deien), uyatn (utanga). +q/+k: Kltme ve sevgi bildirir: tyq (kk tay), kelink (gelin), qoziq (kuzucuk), oyunq (oyuncak). +i: Meslek ve ura isimleri ve sfat yapar: blqi (balk), millti (milliyeti), temiri (demirci), uyqui (uykucu), sti (st), qzqi (akac), bekri (bo, isiz, aylak), svi (dnrc). +il: Sfat yapan bir ektir: drdil (hastalkl, abuk hastalanr), kmil (az bulunur, az), epil (becerikli), izil (prensipli), taqil (az bulunur), kiril (kirli). +ilik (<+i+lik): Soyut isimlerin yaplmasnda kullanlr: kmilik (eksiklik, kusur), qynilik (zorluk), milltilik (milliyetilik). +dr: Farsa kkenlidir. Sahip olma bildiren kelimeler tretir: dindr, xabrdr (haberdar), mldr (memur), ybdr (sulu), yerdr (yer sahibi). +doz: Meslek ismi yapar. Farsa kkenlidir: kvdoz (terliki, terlik diken), etikdoz (ayakkabc), dppidoz (apka ustas), pndoz (kaftan ustas). +gr/gr; +kr/+kr: Farsa kkenlidir. Meslek ismi ve sfat yapar: cvbgr (sorumlu), svdgr (tccar), svungr (sabuncu), oymkr (oyma ustas), tdbirkr (tedbirli), tlbgr (talip, istekli). +gin, +kin, +qna: Kltme ekidir: zgin (azck), blgin (balack), quruqqn (kupkuru), tzkkin (iyice), yumqqn (yumuack), kikin (kck). +I: Renk isimlerine gelerek benzerlik ifade eder: kki (mavimsi), q (akms), qz (kzlms), sr (sarms, sarn). +k: Farsa kkenlidir. Meslek ad ve sfat yapar: rvk (arabac), cfk (cefa eken), cnclk (kavgac), tyk (deveci), zhmtk (gayretli), hzilk (akac). +lb: Say isimlerine ve zaman bildiren isimlere gelerek okluk ve abartma ifadesi katar: onlb (onlarca), minglb (binlerce), yzlb (yzlerce), yllb (yllarca). +lq; +alq: Kltme ekidir: tylq (kk tay), qzalq (kzcaz), aqalq (kk ocuk, bebek), botalq (kk deve, deve yavrusu), qlq (ky), tlq (talk), qumlq (kumsal). +li: Sfat yapan ilek bir ektir: kli (gl), tcribli (tecrbeli), Tkentli (Takentli), nzli (nazl), lvli (ll), iryli (yakkl), broyli (itibarl), qorqnli (korkutucu), mevli (meyveli). +lik: Soyut ve somut isimler yapar: tlik (babalk), bllik (ocukluk), tzlik (temizlik), drslik (ders kitab), rznlik (ucuzluk), tinlik (dinlik), qrnlik (karanlk), krklilik (gsterililik). +mnd: Farsa kkenli sfat yapan bir ektir: kslmnd (hastalkl), dvltmnd (zengin), xlsmnd (bal, sadk), mrvvntmnd (iyilik sever). +rq: Sfatlarda stnlk derecesi yapar: ymnrq (daha kt), keksrq (daha yal), yaxirq (daha gzel), yrurq (daha parlak), klirq (daha gl). +simn: Benzirlik ve gibilik ifade eder: tuxumsimn (yumurtams), dmsimn (insana benzer), ysimn (ay gibi), mymunsimn (maymun gibi), tmisimn (damlams).

7. nite - zbek Trkesi

169

+siz: simlerden olumsuz sfatlar yapar: tsiz (babasz), eksiz (snrsz), ksiz (gsz), qarvsiz (bakmsz), ilmsiz (bilgisiz). +t: Tahmin ifadesi tar. ont (on kadar), yzt (yz kadar). +ty: Kltme ve sevgi ifade eder: erkety (nazl, mark), kencty (ufaklk), irinty (irin, irincik). +zr: Farsa kkenlidir. Yer, mekn bildiren kelimeler tretir: btqqzr (bataklk yer), glzr (gl bahesi), ekinzr (ekinlik). be+: Olumsuz sfat yapan Farsa kkenli bir ektir: bepul (parasz), bedb (edepsiz), bevtn (vatansz), beuyqu (uykusuz). n+: Olumsuzluk yapan farsa bir ektir: ntori (doru omayan), nilc (aresiz), ntani (tandk olmayan), ntekis (dzgn olmayan). 2. simden Fiil Yapan Ekler +()r-: Geisiz fiiller tretir: zgr- (dei-), qayur- (kayglan-), aqar- (aar-), eskir (eski-), qsqar- (ksal-), kkr- (mavile-), bozr- (bozar-), yr- (gen grn-). +()y-: Olu bildiren geisiz fiiller tretir: kengy- (genile-), kpy- (oal-), muny- (zl-, surat as-), zy- (azal-), qry- (karar-), bkry- (eil-, bkl-), try(daral-), keksy- (yalan-), zory- (kuvvetlen-). +-: Geili ve geisiz fiiller tretir: t- (adlandrmak), bo- (boal-, serbest ol-), uldir- (arldamak), rt- (alevlen-, kz-), a- (ye-), qana- (kana-), qyna- (eziyet et-), til- (dile-), oyna- (oyna-). +l-/+l-: lek deildir: tzl- (dzel-, iyile-), ynl- (ynel-), yoql- (kaybol-). +i-: Geisiz fiiller yapar: tini- (sakinle-, durul-), byi- (zenginle-), ngi- (tozut-), kmi- (azal-), tozi- (savril-, dal-). +ik-/+q-: Olu bildiren geisiz fiiller tretir: iq- (ack-), keik- (gecik-), inq(salamla-), yolq- (rastla-), zrq- (skl-), nmik- (nemlen-), cimq- (skut et-), tezik(abuk, tez yr-). +k-/+g-; +qa-/+a-: lek deildir: isk- (koklamak), qa- (ack-), payqa- (hisset-, sez-), ula- (etrafn evir-), prk- (pskrt-). +l-: ok ilek bir tretme ekidir: qatl- (katlamak), il-(ile-, al-), eml- (tedavi et-, ilala-), oyl- (dn-), bl- (bala-), ul- (zehirle-), mhrl- (mhrle-), rznl(ucuzla-), cml- (topla-), szl- (syle-, konu-). +r-: Genellikle yansma kelimelere ve baz sfatlara gelerek fiil tretir: qqr- (kuru-, kuru hale gel-), gvr- (anlamsz sesler kar-), ingr- (inle-), hngr- (anr-), hngr(hngr hngr ala-), sayra- (ark syle-). +si-: Geisiz fiiller tretir. lek deildir: grngsi- (ar-, sama sapan konu-), ksi(zl-, ala-), mensim- (itibar etme-), xamsi- (phelen-), ivirsi- (ufak tefek ilerle ura-). +sin- (+si-n-): Duygu, niyet ve tavr ifade eden fiiller tretir: azsin- (azmsa-), drdsin- (ok dertlen-), qzqsin- (meraklan-), ytsin- (yadrga-), rznsin- (fiyatn az bul-), cbsin- (acayip karla-), xayfsin- (ac-). +sit- (+si-t-): lek deildir. Geili fiiller tretir: ybsit- (aypla-), kmsit- (aala-, deerini dr-), tengsit- (denkletir-). +sir-: Genellikle duygu bildiren fiiller tretir: suvsir- (susa-), uyqsir- (uykusu gel-, uyumak iste-), tuzsir- (tuz iste-, can tuz ek-), ssqsir- (scak eyler arzu et-), qansir(ok kan kaybet-; gzn kan br-), yvansir- (yal yemek iste-), ytsir- (yadrga-, yabanc hisset-). 3. Fiilden sim Yapan Ekler -(I)m/-(U)m: Somut ve soyut isimler tretir: bilim (bilgi, bilim), kiyim (giyecek), yutum (yudum), qatlm (kat, katman), bsim (basn), ym (mahsl, hasat), tizim (sistem), qm (akm), lim (lm).

170

ada Trk Yaz Dilleri-I

-q/-k: Genellikle yer isimleri, nesne isimleri ve sfatlar tretir: ytq (yatak), quq (kucak), piq (bak), qq (kaak), qonq (konak), blk (para, blk), qorqq (korkak). -(I)k/-(U)k;-(I)q/-(U)q: lek bir ektir: krk (krek), kesik, tilk (dilek), qlq (klak), q (ak), snq (krk), irik (rk), q (ak), ypq (kapal), sorq (soru), buzuq (bozuk), yetk (yetikin, olgun). (i)n: Duygu bildiren isim ve sfatlar tretir: sevin, qorqn (korkun), quvn (kvan, sevin), kin (pimanlk), san (zlem, hasret). -gn/-gn; -qn/-kn: Sfat-fiil eki olan bu ek kimi kalc kelimeler de tretmitir: kelign (yakkl), ylngn (evli), qpqn (kapan), tugn (z karde). -q/-k: Sfat ve isim tretir: trtnq (ekingen), mqtanq (vngen), erinq (tembel, uyuuk), emk (meme), taqnq (tak), vunq (teselli), yalnq (yalvaran). -q: lek deildir. Sfat ve isim treir: sirgnq (kaygan), synq (destek, dayanak), qzanq (kskan; cimri). -dq/-dk: lek deildir. sim ve sfat tretir: ygrdk (hizmeti), ysdq (ssl), qvurdq (kavurma, kzartma). -dq/-dik: lek deildir: sevdik (sevgili), qldq (kalnt, artk), tpildq (buluntu), hrdq (yorgunluk). -/-gi; -q/-ki: Somut ve soyut isimler tretir. lek bir ektir: sprgi (sprge), sezgi (sezgi), tepki (tekme), yql (yakacak), snq (atal), klgi (glme, gl), sevgi, trtki (itme, drtme), tutq (demet). -/-gi; -q/-ki: Somut ve soyut isimler tretir. krstki (gsterge, dizin), qsq (kerpeten, kska), yrtq (yrtc), irgi (silgi), (anahtar), tutq (sap), iz (cetvel), yul (menfaati), szlgi (rehber). -n/-gin; -qn/-kin; -un/-gn; -qun/-kn;: sim ve sfat tretir: uqun (kvlcm), ynn (yangn), keskin, szgn, uyun (uygun), tosqn (engel), tkn (dkn), stqn (satlm, hain). r/-gir; -qr/-kir; -ur: Sfat treten bir ektir: bolmgur (yaramaz), tpqr (zeki), tkir (keskin), sezgir (sezgin). -(I)n/-(U)n: lek deildir: kelin (gelin), yarn (gizli), ekin, yn, tgn (dm), ttn (duman), yan (ya). -k: sim ve sfat tretir. lek deildir: tilk (dilim, para), qsqa (ksa). -qk/-gk: sim ve sfat tretir: qaqq (kaak), batqq (bataklk), uriqq (kavgac), tiriqq (gayretli), ilgk (ask), uyuqq (uyumlu). -m: sim-fiil eki olan bu ek kimi kalc isimler de tretmitir: tgm (dme), qvurma (kavurma), yzma (yazl), aylanma (daire), ayirm (fark, kalan), kirm (kopya), pistirm (pusu), m (eik). 4. Fiilden Fiil Yapan Ekler --: Kk fiilin anlamn pekitiren fiiller tretir: bur- (bur-), sor- (sor-), l- (l-), tt- (tt-), qura- (kur-, bir araya getir-). -r/-ar-: Ettirgen at ekidir. lek deildir: qopar- (kopar-), qar- (kar), qaytar(dndr-; tekrar et-), itr- (it-). -i-: Kk fiilin anlamn pekitiren fiiller tretir: qazi- (kaz-, kaz-), qzi- (kz-), pii- (tavna gel-, olgunla-), singi- sin-, zle-), tini- (din-, safla-), imi- (em-, iine ek-). -(I)l-: Edilgen at ekidir: sorl- (sorul-), ytil- (sylen-), qml- (tutuklan-), ktil(beklen-), il- (al-), yzil- (yazl-), ytil- (sylen-), syil- (sevil-). -(I)n-: Dnl at ekidir: kiyin- (giyin-), pqln- (temizlen-), yuvin- (ykan-), kyfln- (keyiflen-), quralln- (silahlan-), yulin- (yolun-), qlin- (yapl-). -(I)r-: Ettirgen at ekidir: iir-, kir- (gr-), qair- (kar-), keir- (geir-), tir(dr-), piir-, uir- (uur-).

7. nite - zbek Trkesi

171

-(I)-: telik ekidir: cyl- (yerle-), yrdml- (yardmla-), yengill- (hafifle-), kmkl- (yardmla-), yzl- (yz yze gel-), ur- (karla-), bq- (bak-), kli(gl-). -(I)t-: Ettirgen at ekidir: oqt- (okut-), zgrt- (deitir-), ylqnlt- (alevlendir-), erit-, oxt- (benzet-), tirilt- (dirilt-), kpyt- (oalt-), irit- (rt-). -dir-/-tir-: Ettirgen at ekidir: yedir- (yedir-), sevintir- (sevindir-), ayttir- (sylet-), zdir- (kopar-), emizdir- (emdir-), sndir- (kr-), keltir- (getir-), qldir- (kaldr-). -qaz-/-gz-; -az-/-gz-: Ettirgen at ekidir: krgz- (gster-), tkz- (geir-), tutqaz(tuttur-), tolaz- (doldur-), yetkz- (ulatr-), bitkz- (bitir-), ketkz- (gider-). -qz-/-kiz-; -z-/-giz-: Ettirgen at ekidir: kirgiz- (girdir-), bitkiz-(bitir-), ytqz- (yatr-), zr- (azdr-, yoldan kar-), tkiz- (geir-), turz- (kaldr-, dik-), tekkiz- (dedir-), mingiz- (bindir-). -(I)msir-: lek deildir. Fiilin anlamna benzerlik, yaknlk anlam katar: ylamsir(alamakl ol-), klimsir- (glmse-), qorqmsir- (biraz kork-). -(I)nqr-: lek deildir. Fiilin anlamna yaknlk, azlk katar: qzarinqr- (biraz kzar-), qorqnqr- (biraz kork-), yuminqr- (biraz yum-). -iz-/-z-: Ettirgen at ekidir. lek deildir: emiz- (emzir-), aqz- (akt-), tmiz- (damlat-), tegiz- (dedir-), bqz- (baktr-, tedavi ettir-).

zbek Trkesindeki sfat-fiiller unlardr: -()ytgn: Az grlen bir sfat-fiil eki olup Trkiye Trkesine -mekte olan eklinde evrilebilir: kelytgn (gelmekte olan), yzytgn qz (yazmakta olan kz), yytgn ymr (yamakta olan yamur), ygrytgn kii (komakta olan kii), oynytgn bl (oynayan, oynamakta olan ocuk). -(a/-y)dign: ok kullanlan bir sfat-fiildir. Trkiye Trkesine -An, -dIk ve -AcAk olan ekillerinde aktarlabilir: bu fnlrni oktdign oktuvilr (bu dersleri okutmakta olan retmenler), yzdign kitbim (yazdm/yazacam kitap), lik yadign rvlr (l toplayan arabalar), saqlydign cy (snak), oqydign kitb (okunacak kitap). -ck: Az grlen bir sfat-fiil ekidir. Yaz dilinde nadiren grlr, konuma dilinde Trkmencelemi azlarn dnda hi kullanlmaz: yzck bla (yazacak ocuk), kelcini bilmn (geleceini biliyorum), bolck zgri (olacak deiiklik), qurilck bin (ina edilecek bina), qlinck ilr (yaplacak iler). -r: Geni zaman sfat-fiilidir: qar suv, klr yz (gler yz), ynr t (yanar da), aytr gp (sylenecek sz), tez pr at (hzl koan at), tez qar sy (hzl akan ay). yr cy (yaanan yer). -ms: -r geni zaman sfat-fiilinin olumsuzudur: kms suv (akmaz su), krms kz (grmez gz), lms ir (lmez air), snms hayt (ebed hayat), bilinms k (bilinmez g), toyilms suhbt (doyulmaz sohbet), bolr-bolms sz (olur olmaz sz). -rli/-rli: ok kullanlan bir sfat-fiil deildir: tnrli sz (anlalabilir sz), yetrli pul (yeterli para), inrli sz(nanlr, gvenilir sz), qrn toydirrlik bir ksb (karn doyuracak bir i), tnrli gp (anlalr cmle), sezilrli tsir (hissedilir etki). -gn, -kn, -qan: Geni zaman sfat-fiilidir: kelgn adm (gelen adam), oqgn bal (okuyan ocuk), ktilmgn hdis (beklenmeyen hadise), krilmgn qr (grlmeyen kar), krgnimni aytib (grdm syleyip), qorqqanig qalbini rmidi? (korktuuna kalbini aarmyd?), Men ir eknimni aytdim (Ben, air olduumu syledim), buni yzgnningizg inmymn (bunu yazdnza inanmyorum), i bilgn kii (i bilen kii), zilmgn svilr (arkas kesilmeyen dnrler).

Sfat-Fiiller

172

ada Trk Yaz Dilleri-I

-mi: Az kullanlan bir sfat-fiil ekidir: tmini ilhiyltirgnsn (gemii Tanrlatrmsn), tmi mdniyt (gemi medeniyet), oqmili kii (okumu kii), tmi tcribe (gemi tecrbe).

zbek Trkesinde grlen zarf-fiiller unlardr: -(i)b/(-bn): lek zarf-fiil eklerindendir. Tekrar gruplar ve birleik fiil kuruluunda da kullanlr: yg kirib otirdi (eve girip oturdu), klib klib szldi (glp glp konutu), yg kirmb (eve girmeyip), ylnib ylnib (dne dne), ylb yubr- (ala-), lib q- (al-, alp k-); -bn ekli az kullanlr: kelibn (gelip), yasabn (yapp, yaparak), debn (diyerek). -/-y: Tek bana kullanlmaz. Ya tekrar halinde, ya birleik fiillerde kullanlr: kel kel (gele gele), oqy oqy (okuya okuya), likdn qrl bldi (alktan krlmaya balad), ayt bldi (sylemeye balad), oqy ldi (okuyabildi). -g, -k, -qa: Trkiye Trkesindeki hemen, annda anlamlarn veren -maz/ -mez, -nca/-ince anlamlarn verir: xatni oqp bolg tmg qaytrdim (mektubu okur okumaz babama verdim), tsini krmg yly bldi (babasn grmeyince alamaya balad), mktbg kirge (mektebe girince), krg (grnce), tutqa (tutunca). -gni: Sebep bildirir. Trkiye Trkesine -mak iin eklinde evrilebilir: gils stgni bzrga brdim (kiraz satmak iin pazara vardm), sizni krgni keldik (sizi grmeye geldik). -gli: -gni ile ayn anlama gelir: sizg pul bergli keldim (size para vermek iin (vermeye) geldim), ilgli keldim (almak iin, almaya geldim), sizni lib ketgli keldim (sizi gtrmek iin geldim). -gnd/-qand: Trkiye Trkesine -dnda, -d zaman ekliyle aktarlabilir: nvr kelgnd (Enver geldiinde), seni krgnd (seni grdm zaman), miltq tgnimizd (silah attmzda), eikni qqqand (kapy aldnda), ydn qqand (evden kt zaman). -gni: -d ekilde, -d zre anlamn verir: bilgni yt bldi (bildii ekilde anlatmaya balad). -gn: -ncaya kadar anlamn verir: tm kelgn men gazeta oqdim (babam gelinceye kadar gazete okudum), krmgn (grmeyince, grmeyinceye kadar), kzdn yib bolgn (gzden kayboluncaya kadar), yge brgn (eve gidinceye kadar). e-kn: sim fiilinin zarf-fiil eklidir: qol zrkn (el uzatrken), br ekn (var iken), ketrkn (giderken), zbek grnrkn (zbeke renirken), uxlrkn (uyurken). -msdn: Trkiye Trkesine -madan ve -makszn ekliyle evrilebilir: quy btmsdn (gne batmadan), bqa gp ytmsdn qp ketdi (baka sz sylemeksizin kp gitti), palvni svtmsdn (pilav soutmadan), ziyft tgmsdn (ziyafet bitmeden), nnt qlmsdn ydn qmydi (kahvalt yapmadan evden kmaz). -my: Trkiye Trkesine -madan olarak evrilir: lmy yzg qdik (lmeden yaza ktk), kitbni oqmy (kitab okumadan), nim gpligini tnlmy (ne olup bittiini anlayamadan), oqp-oqmy (okuyup okumadan), qzmy-tmzmy (hi gecikmeden).

Zarf-Fiiller

Hareket Adlar (sim-Fiiller)

zbek Trkesinde hareket adlar trl ekle yaplr. 1. -(i): zbek Trkesinde istisnasz olarak bolca kullanlan bir hareket ekidir: zgri (deime), boli (olma), kri (gr), li (al), beri (veri), oq (okuyu), yri (yry), yi (y, yma). 2. -mq: Trkiye Trkesinde olduu gibidir: oqmq (okumak), sevmq, bilmq, gplmq (konumak), mq (snmek), kymq (yanmak), bilmq (bil-

7. nite - zbek Trkesi

173

mek), tmq (gemek), oqmq (okumak). Olumsuzu -mslik ekiyle ifade edilir: oqmslik (okumamak), bilmslik (bilmemek), sevmslik (sevmemek). 3. -(U)v: zbek Trkesinde bu ekle oluan fiil biimlerini de hareket adlarna dahil etme eilimi vardr: yzuv (yazma), oquv (okuma), krv (grme), qdruv (arama), qutlv (kutlama), sorv (sorma).

Kelime Trleri
Zamirler
a. Kii Zamirleri: Kii zamirleri Trkiye Trkesindeki gibi olup, sadece kk ses farkllklar gsterir. zbek Trkesinde kii zamirleri unlardr: Teklik men (ben) sen, siz okluk biz, bizlr siz, sizlr, senlr

u (o) ulr (onlar) siz okluk II. ahs zamiri olmakla birlikte, nezaket ifadelerinde II. teklik ahs iin de kullanlmaktadr. Dolaysyla, II. okluk ahsn teklikle karmamas iin, II. okluk iin ayrca sizlr biimi kullanlr. senlr zamiri, II. okluk ahs zamirinin kaba eklidir. ulr zamiri de nezaket ifadelerinde teklik III. ahs iin kullanlabilmektedir. simlere gelen hl ekleri zamirlere de aynen gelir: meng (bana), ung (ona), send, ulrdn, bizni (bizi), sizning (sizin). Ancak men ve sen zamirlerinin ilgi ve ykleme hllerinde ek bandaki n der: mening (benim), sening (senin), meni (beni), seni. Kii zamirlerinin hal ekleriyle kullanm yledir:
Yaln hl men sen siz u biz siz sizlr senlr ulr lgi hli mening sening sizing uning bizning sizning sizlrning senlrning olar Yn. hli meng seng sizg ung bizg sizg sizlrg senlrg olrg Yk. hli Bul. hli meni seni sizni uni bizni sizni sizlrni senlrni ulrni mend send sizd und bizd sizd sizlrd senlrd ulrd Ayr. hli mendn sendn sizdn undn bizdn sizdn sizlrdn senlrdn ulrdn Et. hli men sen siz un biz siz sizlr senlr ulr Vas. hli men biln sen biln siz biln u biln biz biln siz biln sizlr biln senlr biln ulr biln
Tablo 7.2

zbek Trkesinde Kii Zamirlerinin Hl Ekleriyle ekimi

b. Dnllk Zamiri: Dnllk zamiri zdr: zim (kendim), zing, zi, zimiz, zingiz, zlri. zim ilymn. (Kendim alyorum). Biz ytmsimizdn sen zing kels eding. (Biz sylemeden sen kendin gelseydin). Krim zi kirib keldi. (Kerime kendisi girdi). c. aret Zamirleri: zbek Trkesinde iaret zamirleri: bu, u, u (o), (o), bulr (bunlar), ulr (unlar), ulr (onlar), lr (onlar)dr. rneklerde grld gibi, zamirler okluk ekini ald zaman araya zamir nsi girmez. Ancak, hl eklerini alnca araya zamir nsi girer: bung (buna), ung (ona), bund, undn. Ayrca ubu zamiri de zbek Trkesinde kullanlr. Bu uning dmnligidndir. (Bu onun dmanlndandr). Bz ustlrining icdiy dqqati n ulrddir. (Bez ustalarnn yaratc dikkati ite bunlardadr).

174

ada Trk Yaz Dilleri-I

d. Belirsizlik Zamirleri: zbek Trkesindeki belirsizlik zamirleri unlardr: llqaysi (herhangi bir, biri), llnrs (bir ey), llnim (bir ey), llqan (birka), ayrim (baz, kimi), bazi (baz), bazi birlr (bazlar, kimileri), birv (biri, birisi), bir qan (bir ka), bir ne (birka), bir nrs (bir ey), xmm (hepsi), he kim (hi kimse), kimdir (biri, birisi), kims (kimse), qay bir (hangi bir), qaysi bir (herhangi biri), nimdir (bir ey, herhangi bir ey), hr kim (herkes, her biri), bri (hepsi), biri, bar (hepsi, herkes). He kim cyidn qmirlmsin. (Hi kimse yerinden kmldamasn). Hmmning dqqati dokladid. (Hepsinin dikkadi bildiri sunan kiide). Brmiz paxta terig qatndik. (Hepimiz pamuk toplamaya katldk). Hr kim ekknini ordi. (Herkes ektiini bier). e. Soru Zamirleri: zbek Trkesindeki balca soru zamirleri unlardr: qaysi (hangi), qaysilri (hangileri), kim/kimlr (kim, kimler), nim (ne), nimlr (neler), nimni (neyi), qansi (ne kadar), netsi (ne kadar), nrs (ne). Kim keldi? (Kim geldi). undy fikrg keliingizg nim sbb boldi, nimler sbb boldi. (Bu fikre ulamanzda ne sebep oldu, neler sebep oldu). Yilning eng ssq yi qaysi? (Yln en scak ay hangisidir?).

Sfatlar
a. Niteleme Sfatlar: Varlklarn zelliklerini, vasflarn, yaplarn bildirmektedirler: yaxi kii (iyi insan), ktt y (byk ev), qr t (kara ta), ymn xtin (kt kadn), songgi sz (son sz), rsmli kitb (resimli kitap), suvsiz yer (susuz yer), hrbiy kiyim (asker elbise), qzil bayrq (kzl bayrak), keng mydn (geni meydan)uqur quduq (derin kuyu), q kngil (temiz kalp) vs. b. Belirtme Sfatlar: Belirtme sfatlar varlklarn yerlerini, saylarn, soru durumlarn ve belirsizlik ekillerini belirtirler. Kendi arasnda drde ayrabiliriz: 1. aret Sfatlar: zbek Trkesinde iaret sfatlar bu, u, u ve dr. bu yakn, u biraz uza; u ve ise en uza iaret eder: bu y (bu ev), u mhl, u yq (o taraf), ke (o gece). Men u kitbni oqdim. (Ben u kitab okudum). Xadi gpdn song btnly zgerdi. (Hatice, o konumadan sonra tamamen deiti). U kitb-roman, bu kitb es drslik. (O kitap roman, bu kitap ise ders kitabdr). 2. Say Sfatlar: Kendi arasnda drde ayrlmaktadr: a. Asl Say Sfatlar: simlerin nne gelerek onlarn asl saysn belirten bu saylar, Trkiye Trkesiyle ayn olup sadece baz ses deimeleri gsterir: bir, ikki, , trt, be, lti, yetti, skkiz, toqqz, on, yigirm (yirmi), ottiz, qrq, ellik (elli), ltmi, yetmi, sksn, toqsn, yz, ming (bin), million, milliard. trt yz yil (drt yz yl), yigirm be xn (yirmi be hane), ottiz kii (otuz kii), ikki kilo zm (iki kilo zm). b. Sra Say Sfatlar: Asl saylarn sonuna +(i)ni eki getirilerek yaplr: birini kn (birinci gn), ikkini y (ikinci ev), ltini yil (altnc yl), toqqzini y (dokuzuncu ay), yigirmni sr (yirminci asr), ltini klass (altnc snf). c. Kesir Say Sfatlar: Kesir say sfat, saylara +dn eki getirilerek yaplr: bedn ikki (bete iki), yettidn bir (yedide bir), skkizdn (sekizde ). yrim (yarm) kelimesi getirilerek de yaplr: yrim yol (yar yol), bir yrim st (yarm saat), yrim hzil yrim in (yar aka yar ciddi). d. letirme Say Sfat: Trkiye Trkesinde saylarn zerine gelerek letirme sfat yapan +er eki, zbek Trkesinde sadece bir saysna gelir: bir+r kn (birer gn). Ayrca +tdn eki de bir letirme sfat yapan ektir: betdn lm (beer elma), ontdn kii (onar kii), yettitdn yigit (yedier yiit).

7. nite - zbek Trkesi

175

zbek Trkesinde ayrca saylara getirilerek topluluk say sfatlar yapan -l, -lb, -t, -v, vln, -lvi ekleri vardr: onlb (onlarca), yzlb (yzlerce), minglb, ont (on kadar), trtv (her drd), vln (), trtlvi (her drd, drd de). Belirsizlik Sfatlar: Balca belirsizlik sfatlar unlardr: birn (bir), bir ne (bir nice, birka): bazi (baz), birv (bir), birz (biraz), hmm (btn), kp (ok), hrqan (her trl), hrqaly (her trl), hrqandy (her trl), baqa (baka), talay (birok), heqandy (hibir), bar (btn, hep), llqandy (herhangi), fln (falan), hr (her), hebir (hibir), an (birok). llqandy kitb oqgn edim. (Herhangi bir kitap okumutum). Hr qandy ksllikning dvsi br. (Her trl hastaln aresi var). Bar ilringizni hr dim z vqtid bcring. (Btn ilerinizi daima zamannda yapnz). Bir ne tlb bu kitbni oqgn. (Birka renci bu kitab okumu). Soru Sfatlar: Soru sfatlar unlardr: qay (hangi), qaysi (hangi), qan (ka), ne (ka, ne kadar), nim (ne, nasl), qandy (nasl), qanlik (ne kadar). Qandy kitb lding? (Nasl bir kitap aldn?). Nim hdis boldi? (Nasl bir olay oldu?). lmning kilosi ne som? (Elmann kilosu ka som?). Emirzdm, qaysi sirlrni ytursiz? (Emirzadem, hangi esirleri soruyorsunuz?).

Zarflar
Zaman Zarflar
ve hareketin olduu zaman, vakti gsterir. zbek Trkesindeki baz zaman zarflar unlardr: bugn (bugn), endi (imdi), song (sonra), ert (yarn), ertlb (sabahleyin), keyin (sonra), ke (akam, gece), hzir (imdi), vvl, qadim (eskiden), ldin (nceden), bultur (geen yl), songr (sonra), hli (hl, henz), drhl (derhal), tn (gece), hmi (hep, daima), by (az nce, henz), keyin (sonra), burun (nce), hmmvaqt (her zaman), kequrun (gece). Siz kequrun ned uxlysiz? (Siz gece kata uyursunuz?). Ertlb lbtt nnut qliing kerk. (Sabahleyin mutlaka kahvalt yapmalsn). Biz keyin ne deymiz? (Biz sonra ne diyeceiz?). ytn hmmvaqt yelkmizd. (eytan her zaman omuzumuzda). Hzir qamn, -dedi. (imdi kyorum dedi).

Yer-Yn Zarflar
ve hareketin yapld yeri bildirir. zbek Trkesinde baz yer zarflar unlardr: st (alt), pst (alt, aa), rt (art, geri), ld (n), tqari (dar), st (st), yuqri (yukar), rqa (arka), ikri (ieri), beri, nri (te, ora, ileri), tori (doru), qari (kar), ilgri (ileri, ne doru). Kmpir nimlrdir deb cvrb, nri ketytgndi. (Yal kadn nelerdir diye dr dr edip, te gitmekteydi). Sovuq hav boliig qaramy taqarig qdi. (Souk havaya ramen dar kt). Erkinlik nsini kemir-kemir ilgri bsdilr. (zgrlk neesini kemire kemire ileriye adm atyorlar).

Nitelik (Durum) Zarflar


ve hareketin yerine getirilme tarzn bildirir. zbek Trkesinde baz nitelik zarflar unlardr: drhl (derhal), birdn (birden), birg (birlikte), mcburn (mecburen),

176

ada Trk Yaz Dilleri-I

tsdifn (tesadfen), qahrmnlr (kahramancasna), hrhld (herhalde), undy (yle), undy (yle), munaqa (byle), cim (sessiz), st (yava, yavaa), hist (aheste, yavaa), sekin (sakin, yavaa), qayt (tekrar), birmbir (bir bir), birg (birlikte), anq (ak, belli), yaxi (iyi), gzl (gzel), ymn (kt), yyv (yaya), zimdn (gizlice), zora (g bela), zinhr (asla). krig tmn st bsib yr bldi. (eriye doru yavaa yrmeye balad). Qlqqa hmmmiz birg brib edik. (Kye hepimiz birlikte gitmitik). Songr sekin kelib krvtg otirdi. (Sonra yavaa gelip divana oturdu). Men yaxi bilmn. (Ben iyi bilirim). kki kii zora qib qutulibdi. (iki kii zor bela kap kurtulmu).

Miktar Zarflar
ve hareketin miktarn bildirir: pi (azck, biraz), birz (biraz), sl (biraz, birazck), zmun (az, azck), birmun (biraz), an (bir hayli), kp (hep, ok), hyl (hayli, epey), rtq (ok, fazla), ksiz (snrsz), cd (ok), eng (en), mol (bol), km (az, eksik), kp (ok), btnly (bsbtn), ksri (ekseri, ounlukla), tmmn (tamamen). Knglim birmun tinlndi. (Gnlm biraz rahatlad). Bu nrs xtinni btnly gngrtib qoydi. (Bu ey, kadn bsbtn artt). Bu trzi km trtypti. (Bu terazi eksik tartyor). Kmpir hyl uzqlgnd, Nurmtcn qqrdi. (Yal kadn hayli uzaklanca, Nurmetcan bard).

Soru Zarflar
Fiilleri, zarflar ve sfatlar soru ilgisiyle belirleyen zarflardr: zbek Trkesinde baz soru zarflar unlardr: qandy (nasl), nek (nasl, niin), neg (niye), nim n (ne iin), qan (ne zaman), nimdn (neden, niin), nimg (niye, niin), qandq (nasl), qang (ne zamana kadar). Buni qandy qlmiz? (Bunu nasl yapalm). Qrnim toq, mm zerikdim. Qan ketmiz? (Karnm tok, ama skldm. Ne zaman gideceiz?). Endi neg rm lgni qoymysiz? (imdi niin dinlenmeye izin vermiyorsunuz?). Nim n biz ifkrlrg murocaat etmiz? (Biz niin doktorlara bavuracaz?).

Edatlar
Tek balarna anlamlar olmayan, hibir nesne ve hareketi karlamayan anlaml kelimelerle birlikte kullanlarak onlar destekleyen, gramer vazifesi gren kelimelerdir. nlemler, balalar ve son ekim edatlar olmak zere eit edat bulunmaktadr. 1. nlemler: His ve heyecanlar ifade etmek iin kullanlan kelimelerdir. a. Duygu nlemleri: Duygu ve heyecanlar ifade iin iten koparak gelen nlemlerdir: zbek Trkesindeki balca duygu nlemleri unlardr: h (ah), (ah, eh), uh, uf, v (of), tf (th), oho, bb (abov, vay), vh (vah), vy (vay), ttng (vah, yazk), dd (imdat), by-by (hayret, acma ve nefret nlemi), esiz (yazk, ne yazk), hox-h (hayret etme nlemi), blli (gzel, aferin). ttng, ttng... deb qaytib ketdi. (Yazk, yazk... diyerek, dnp gitti). - By-by! Tiling kesilsin, bdbaxt! Kfir! (Vay vay! Dilin kopsun, pis herif! Kfir!). - Dd! Vy dd! Qaraqilr bsdi! - dvn arqasidn ikki htn fryd ktrib qdi. (mdat! Eyvah! mdat! Ekyalar bast! Geitin arkasndan iki kadn feryat kopard). bb betvfiq-ey! (Vay imansz be!).

7. nite - zbek Trkesi

177

b. Seslenme nlemleri: Hitap iin kullanlan nlemlerdir: e, ey, hy (hey), hy (hey), y (ey), hv (ey), huv (hu). -Hy bllr, seng ytmn! (Hey ocuklar, size sylyorum!). y, men keldim, nn tpib keldim. (Hey, ben geldim, ekmek bulup geldim). Ey zbek xalqning btir vldi! (Ey zbek halknn yiit evlad!). c. Gsterme nlemleri: Birini, bir eyi gstermek iin kullanlan, iaret srasnda bavurulan nlemlerdir: n (ite, ite o), mn (ite, ite bu), nv/nvi (ite bu), t (ta). Mn krdingmi, i tmm. (te grdn m, i tamam). n, mistvqd nn, likpd myiz br. (te, bakr tabakta ekmek, porselen ksede kuru zm var). d. Cevap nlemleri: Tasdik veya onay ifade eden nlemlerdir: h (evet), hvva (evet, olur), lbby (peki, buyur), riy (evet, doru, elbette), bs (tamam), xop (peki, tamam), yoq (yok, hayr), myli (olur, pekl), xo (peki, evet), yaxi (peki), bopti (olur). H, h, krib turibmn, krib turibmn! (Evet, evet, ite gryorum, ite gryorum!). Myli, z hli qoy bering. (Pekl, kendi haline brakverin). Xo, bllr kelitimi? (Peki, ocuklar geldiler mi?). riy rst, cdid. (Evet doru, yeni). 2. Balalar: Kelimeleri, kelime gruplarn, cmleleri ekil ve anlam bakmndan birbirine balayan, bunlar arasnda ilgi kuran kelimelerdir. zbek Trkesindeki balca balalar unlardr. a. Sralama Balalar: Art arda gelen unsurlar, kelimeleri, kelime gruplarn, cmleleri birbirine balayan balalardr: v (ve), biln (ile), yn (ve), hm (de). Ke skin v ilq edi. (Dn, sakin ve lk idi). ziz biln Bekzd qayerd? (Aziz ile Bekzad nerede?). Kitb hm dftr stib ldim. (Hem kitap hem de defter satn aldm). b. Denkletirme Balalar: Birbirine denk olan, birbirinin yerini tutabilecek olan iki unsuru birbirine balayan, birbiriyle karlatran balalardr: yki (veya), y (ya, veya), yhud (veya, yahut). Grammofon degn buyumni krgnmisn yki eitgnmisn? (Gramofon denen aleti grdn m veya iittin mi?). nding ert biln y kequrun. (br gn erkenden veya akamst). c. Karlatrma Balalar: Karlatrlan iki veya daha ok unsuru, dil birliini birbirine balayan balalardr: y ... y (ya ... ya), y ... yki (ya ... ya da), n...n (ne...ne), hm...hm (hem...hem), xh...xh (ister...ister), myli...myli (ister...ister), dem ... dem (bazen ... bazen), gh ... gh (bazen ... bazen), kerk ... kerk (gerek ... gerek), y ... yinki (ya ... ya da). Y Smrqandg ketylik, yki Buxrg. (Ya Semerkanta gidelim ya da Buharaya). Men n ikilik imn, n sigaret ekmn. (Ben ne iki ierim ne de sigara). Xh etni kezyin, xh z yerimni. (ster gurbeti gezeyim, ister kendi yerimi). Gh huaqaqsiz, gh sbiy. (Bazen neelisiniz, bazen asabi). d. Cmle Ba Balalar: Cmle ba balalar, cmleleri anlam bakmndan birbirine balarlar: gr (eer), gri (geri), ftidn (galiba), blki (belki), brti (ayet, eer), ehtiml (belki), nni (mesela), mm (ama), lekin (lakin), xuddi (ayn, tpk), gy (gya, sanki), faqt (fakat), birq (fakat, lakin), nki (nk), allxusus (zellikle), aynqs (zellikle, bilhassa), laqal (hi olmazsa). Ll baqrdi, birq Ndir eitmdi. (Lale bard ama Nadire iitmedi). Gp sorsm, xuddi tili yoq sqvdy i.i... qldi. (Soru sorsam, tpk kekeme gibi i.i... yapyor). Demdim, ehtiml knrdi... (Demedim, belki raz olurdu).

178

ada Trk Yaz Dilleri-I

lbtt, laqal hftd bir mrt kriib turr edingiz. (Elbette, hi olmazsa haftada bir defa grnyordunuz). zbek kp btn yer yzid, mm/lmd bqa he zbekistn yoq. (zbek ok btn yeryznde ama/lemde baka zbekistan yok). e. Sona Gelen Balalar: Bunlar kelimelerin sonuna gelerek pekitirme ileviyle kullanlrlar: bols (ise), es (ise), hm (de, da), d (de, da), hmd (hem de). Men hm sizg qoilini istymn. (Ben de size katlmak istiyorum). Men kelberdim, u bols qldi. (Ben geliverdim, o ise kald). Tnklr cd kp, hm birbirig kp cd yaqn. Yer es t-metin (otuklar ok fazla, hem de birbirine ok yakn. Zemin ise kaskat). 3. Son ekim Edatlar: zbek Trkesinde grlen balca son ekim edatlar unlardr: a. Yaln ve ilgi halinden sonra kullanlanlar: biln (ile), kbi (gibi), dek (gibi), un (iin), arqal (yoluyla), boyi (boyu), boyi (boyunca), boylb (boyunca), li (kadar), misli (gibi), ornig (yerine), sbbli (dolay), sar (doru), sayn (her, -dka), singri (gibi), yangl (gibi). U trfg nzr slmy, hr vaqtdgi kbi urur biln kelr edi. (O etrafa bakmadan her zamanki gibi gururla geliyordu). Tiridim talr dim, yrulik sar yol dim. (Gayret edip dalar atm, aydnla doru yol atm). Xatni pot arqal cntdim. (Mektubu posta araclyla gnderdim). St yangl ilr edi mmlkt. (Memleket saat gibi alrd). Mclisg 20 li kii keldi. (Toplantya yirmi kadar kii geldi). b. Ynelme halinden sonra kullanlanlar: qadr (kadar), qari (kar), kr (gre), tmn (doru, taraf), binn (binaen), dir, dvur (kadar), qarb (doru), qarnd (gre), qrmsdn (ramen), qarmy (ramen), qart (doru). Slih Mahdumning hvlisig qarb ketdi. (Salih, Mahdumun avlusuna doru gitti). Ris kpilikk qart undy dedi. (Bakan, kalabala kar yle seslendi). Ymr yqqanlig qarmy, hv ilq edi. (Yamur yamasna ramen hava lk idi). Sddqcn miltillb turgn irqq tmn burld. (Sddkcan, ldayan lambaya doru yneldi). Kmg qargnd ltin r. (Gme gre altn ardr). c. Ayrlma halinden sonra kullanlanlar: ldin (nce), vvl (nce), bq (baka), blb (itibaren, beri), beri, blk (baka), taqari (baka), zg (zge), burun (nce), buyn (beri), keyin (sonra), song (sonra). Men undn ldin keldim. (Ben ondan nce geldim). undn keyin sofining tili aylndi. (Ondan sonra mezzinin dili dolat). Men kedn blp id emsmn. (Ben dnden beri ite deilim). Yzmsdn burun, bu kitbni oqdim. (Yazmadan nce bu kitab okudum). 1953-ni yildn buyn Londond yaypmn. (1953 ylndan beri Londrada yayorum).

7. nite - zbek Trkesi

179

zet
1

zbek adn aklamak. zbek adnn kkeni ve yaps ile ilgili olarak da eitli grler vardr. zbek adnn 1313-1340 yllar arasnda hkm sren Altn Ordu hkmdar, zbek Handan geldii en fazla taraftar bulan grtr. H. Vamberye gre zbek kelimesinin tam anlam kendi kendinin bei, bamsz, mstakil demek olup kelime z+bek eklindedir. Denis Sinora gre zbek sz Ouz+bek kelimelerinin birlemesinden kmtr. Hasan Eren ise bu szn z+berk sznden geldiini syler. zbek Trklerinin tarihini anlatmak. zbek Trkleri, Karluk, Kpak ve Ouz Trklerinin birlemesinden meydana gelmilerdir. zbek Devleti, Altn Orda Han zbekin (1312-1340) soyundan gelen idareciler tarafndan kurulmu ve Fergana vadisindeki Trkleri bir araya toplamtr. XV. asrn ortalarna doru bir g hline gelmeye balamlardr. Nihayet, Batunun kardei eybn neslinden gelen Ebul-Hayr Han (1428-1468), byk dedesi zbek Hann adn verdii devleti 1428de kurarak bamszln ilan etmitir. Moollarla yaplan savalarda zayf den zbekleri eybn Han (1500-1510) yeniden toparlam, Bbr ah yenerek 1500 ylnda hkmdarln ilan etmitir. Bylece zbek Trkleri XVI. yzyln banda Timurlularn hkimiyetine son vererek, Trkistana yaylp byk bir g hline gelmilerdir. 1740 ylnda Ndir ah, Mvernnehir ve yresini ele geirir. Daha sonra hkimiyet Mangthanlar slalesine geer ve onlar da 1860a kadar hkimiyetlerini srdrrler. XVIII. yzyldan itibaren blgeye giren Ruslar, 1860larda Buhra ve Hive Hanlklarn zayflatp Hokand Hanln ilhak etmilerdir. 1924ten 1991e kadar zbek Trkleri Rus hkimiyeti altnda yaamlardr. zbekistan 20 Haziran 1990 ylnda egemenliini, 1 Eyll 1991de bamszln ilan etmitir. zbek Trkesini tanmlamak. Trk dilinin byk grubundan biri olan Dou Trkesi (Karluk) kapsamnda deerlendirilir ve aatay Trkesinin devam olarak kabul edilir. ada Trk leheleri arasnda, Trkiye Trkesinden sonra en ok konuulan lehedir. zbekistann dnda youn olarak Kazakistann gney blmnde, Trkistann kuzey blmnde, Krgzistan ve Trkmenistann snr blgelerinde konuulur. Karluk

grubunun bir temsilcisi omakla birlikte zbek Trkesinin iinde kuzey ve bat Trkesinin zellikleri de grlr. zbek Trkesinin azlarn grup hlinde tasnif etmek mmkndr: 1. Ylavi (yli) azlar/ Karluk grubu; 2. Clavi (cli) azlar/Kpak grubu; 3. Ouz grubu. 1930 ylna kadar Arap alfabesini kullanan zbek Trkleri, 1930-1940 yllar arasnda Latin alfabesini, 1940tan sonra da Kiril alfabesini kullanmlardr. 1993 ylnda kabul edilen Latin alfabesi 1995te deitirilmitir. Yeni alfabe ortak Trk Latin alfabesinden hem uzaklatrm hem de alfabeyi kark ve kullansz duruma getirmitir.
4

zbek edebiyatn anlatmak. zbek Trkleri, Karahanl ve aatay edebiyatlarn tarih bir devamllk iinde izleyerek XX. yzyl balarnda bir zbek edebiyat ortaya koymulardr. ada zbek iiri dneme ayrlr: 1. Cedit Edebiyat Dnemi (1910-1938); 2. Suskunluk Dnemi (1938-1960); 3. Yeni Dnem. ada anlamda hikye ve roman, zbek edebiyatna Trkiye, Azerbaycan ve Kazan Tatar Trk edebiyatlar ile girmitir. 1910larda balayan zbek hikyecilii ve romancl 1920lerde geliir. Abdullah Kdir ve Sadrettin Aynnin bunda rol ok byktr. Kdirnin tken Knler, Mehrabdan ayan, Abid Ketman gibi romanlar; Aynnin Buhara Celladlar; Aybekin Kutlug Kan, Neviy, Balelik, Ulug Yol romanlar nemlidir. zbekistann yerini belirlemek. zbekistan, Trkistann corafi ve kltrel merkezi olup blgenin en nemli cumhuriyetidir. Amuderya ve Sirderya nehirleri arasnda Mverannehir ve Fergana havzasnda yer alan zbekistan, 447.400 km2 bir alana ve 22.000.000u aan bir nfusa sahiptir. zbek Trklerinin kendi nfuslar lke nfusunun % 85ini oluturur. Kuzeyinde Aral gl ve Kazakistan, dousunda Krgzistan ve Tacikistan, gneyinde ise Afganistan ve Trkmenistan ve batsnda da yine Trkmenistan yer alr. Bakenti Takent olup 2,5 milyon nfusa sahiptir. Sovyetler Birliinin paralanmasndan sonra 20 Haziran 1991de bamszlna kavumutur. zbekistann bakenti olan Takent ayn zamanda lkenin en byk ehridir. Takentten baka Semerkand, Buhra, Andican, Fergana, Hokand, Nukus, Nevaiy, Namangan, rgen ve Hive lkenin nemli ehirleridir. zbekistan idari olarak 12 blge-

180

ada Trk Yaz Dilleri-I

ye ayrlmtr. zbekistan Cumhuriyeti ierisinde ayrca zerk bir Trk Cumhuriyeti statsnde olan ve 165.000 km. karelik bir alana sahip ve bakenti Nukus olan Karakalpakistan Cumhuriyeti yer almaktadr. zbek Trkesi gramerini snflandrmak. I. Ses Bilgisi nller: zbek Trkesinde 10 tane nl bulunmaktadr. Ancak alfabede 7 harfle gsterilir. Byk nl Uyumu: Trk Leheleri ierisinde en bozuk olandr. Kk nl Uyumu: Ksmen ilediini sylemek mmkndr. nszler: zbek Trkesinde 23 nsz vardr. nsz Uyumu: Tonluluk bakmndan ksmen uyum vardr. Tonsuzluk uyumu bakmndan ise, daha ok uyumsuzdur. II. ekil Bilgisi sim ekim Ekleri: okluk Eki: -lr yelik Ekleri: 1. teklik +(i)m, 1. okluk + (i)miz; 2. teklik +(i)ng, 2. okluk + (i)ngiz; 3. teklik +(s)i, 3. okluk + lri Hl Ekleri: a. Yaln hl: Eksizdir. b. lgi hli: +ning, +ni c. Ykleme hli: +ni d. Ynelme hli: +g e. Bulunma hli: +d f. Ayrlma hli: +dn g. Eitlik hli: + dy, +dek h. Vasta hli: biln Aitlik eki: +gi, +ki Soru eki: +mi Fiil ekim Ekleri: ahs Ekleri: a. Zamir Kkenli ahs Ekleri: 1. teklik -mn, 1. okluk -miz; 2. teklik -sn, 2. okluk -siz, sizlr; 3. teklik -, -di; -ti, 3. okluk -; -lr; -(i) b. yelik Kkenli ahs Ekleri: 1. teklik -(i)m, 1. okluk -(i)k; 2. teklik -(i)ng, 2. okluk - (i))ngiz(lr), -(i) nglr, -lring ; 3. teklik -, 3. okluk - ,- lr, -(i) c. Emir Kkenli ahs Ekleri: 1. teklik -()y(in), 1. okluk -()ylik; 2. teklik - , -(gin), 2. okluk -(i) ng(i)z, -(i)nglr, -lring; 3. teklik -sin, 3. okluk -sinlr, -(i)sin

Zaman ve ekil Ekleri: a. Bildirme Kipleri renilen Gemi Zaman: -(i)b(di); -gn; -mi Grlen (Bilinen) Gemi Zaman: -di; -gn + iyelik eki + yoq/ brimdiki Zaman: - /-y; -yp; -mqd; -()ytir; asl fiil + (i)b + yardmc fiil(tur-, otir-, yr-, yt- ) + (i)b + kii eki Gelecek Zaman: -/-y; -ck; -mqi; -dign/ -ydign; -g (-u) + iyelik eki (+dir) Geni Zaman: -()r b. Tasarlama Kipleri art Kipi: -s Gereklilik Kipi: fiil + (i) + iyelik eki + kerak; -s + ahs eki + kerk Emir Kipi: Emir kipinde her ahsn ayr bir eki vardr. stek Kipi: -gy (-ky, -qay); -g + iyelik eki +br; -mqi Fiillerin Birleik ekimi zbek Trkesinde birleik ekimi: rivayette ekn vemi, hikyede -edi ve artta -bols ile yaplr. e- ve eken le Yaplan sim ekimi imdiki/geni zamanda kii ekleri; gemi zaman ve artta e- getirilir. Yapm Ekleri: simden sim Yapan Ekler: + d; +(i)mtil, +(i)mtir; +k; +l(si)/ +alvi; +v(i); +vln; +bn; +; +n; +q/+k; +i; +il; +ilik (<+i+lik); +dr; +doz; +gr/gr; +kr/+kr; +gin, +kin, +qna; +I; +k; +lb; +lq; +alq; +li; +lik; +mnd; +rq; +simn; +siz; +t; +ty; +zr; be+; n+ simden Fiil Yapan Ekler: +()r-; +()y-; +-; +l/+l-; +i-; +ik-/+q-; +k-/+g-; +qa-/+a-; +l-; +r-; +si-; +sin- (+si-n-); +sit- (+si-t-); +sirFiilden sim Yapan Ekler: -(I)m/-(U)m; -q/-k; -(I)k/(U)k;-(I)q/-(U)q; (i)n; -gn/-gn; -qn/-kn; -q/-k; -q; -dq/-dk; -dq/-dik; -/-gi; -q/-ki; -/-gi; -q/ki; -n/-gin; -qn/-kin; -un/-gn; -qun/-kn; r/-gir; -qr/-kir; -ur; -(I)n/-(U)n; -k; -qk/-gk; -m; Fiilden Fiil Yapan Ekler: --; -r/-ar-; -i-(I)l-; -(I)n-; -(I)r-; -(I)-; -(I)t-; -dir-/-tir-; -qaz-/-gz-; -az-/-gz-; -qz-/-kiz-; -z-/-giz-; -(I)msir-; -(I)nqr-; -iz-/-zSfat-Fiiller: -()ytgn; -(a/-y)dign; -ck; -r; -ms; -rli/-rli; -gn, -kn, -qan; -mi Zarf-Fiiller: -(i)b/(-bn); -/-y; -g, -k, -qa; -gni; -gli; -gnd/-qand; -gni; -gne-kn; -msdn; -my Hareket Adlar (sim-Fiiller): 1. -(i); 2. -mq; 3. -(U)v

7. nite - zbek Trkesi

181

III. KelimeTrleri Zamirler a. Kii Zamirleri: men, sen/siz, u; biz, sizlr/ senlr, ulr b. Dnllk Zamiri: z c. aret Zamirleri: bu, u, u (o), (o), bulr (bunlar), ulr (unlar), ulr (onlar), lr (onlar) d. Belirsizlik Zamirleri: llqaysi (herhangi bir, biri), llnrs (bir ey), llnim (bir ey), llqan (birka), ayrim (baz, kimi), bazi (baz), bazi birlr (bazlar, kimileri), birv (biri, birisi), bir qan (bir ka), bir ne (birka), bir nrs (bir ey), xmm (hepsi), he kim (hi kimse), kimdir (biri, birisi), kims (kimse), qay bir (hangi bir), qaysi bir (herhangi biri), nimdir (bir ey, herhangi bir ey), hr kim (herkes, her biri), bri (hepsi), biri, bar (hepsi, herkes) e. Soru Zamirleri: qaysi (hangi), qaysilri (hangileri), kim/kimlr (kim, kimler), nim (ne), nimlr (neler), nimni (neyi), qansi (ne kadar), netsi (ne kadar), nrs (ne) Sfatlar zbekede kullanlan Niteleme ve Belirtme sfatlar Zarflar zbekede kullanlan Zaman Zarflar, Yer-Yn Zarflar, Nitelik (Durum) Zarflar, Miktar Zarflar, Soru Zarflar Edatlar zbekede kullanlan nlemler, Balalar ve Son ekim Edatlar

182

ada Trk Yaz Dilleri-I

Kendimizi Snayalm
1. zbek Trkesi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. zbek Trkesi aatay Trkesinin devam olarak kabul edilir. b. zbek Trkesi Karluk grubunun bir temsilcisidir. c. zbek Trkleri 1930 ylna kadar Arap alfabesini kullanmlardr. d. zbek yaz dili rgen ve Hive azlarna dayanmaktadr. e. zbek Trkesi, Trkiye Trkesinden sonra en ok konuulan Trk lehesidir. 2. Aadakilerden hangisi zbek yazar ve airlerinden biri deildir? a. Ftrat b. Mollanepes c. Abdlhamit Sleyman olpan d. Elbek e. Aybek 3. Aadakilerden hangisinde zbek Trkesindeki nl saysnn ka tane olduu ve bu nllerin alfabede ka harfle gsterildii doru olarak verilmitir? a. 10 nl-7 harf b. 9 nl-9 harf c. 10 nl-8 harf d. 8 nl-6 harf e. 8 nl-8 harf 4. nl uyumlaryla ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. zbek Trkesinde byk nl uyumu olduka salamdr. b. Kk nl uyumu hi grlmez. c. zbek Trkesinde baz ekler tek ekilli olduu iin nl uyumlar bozulur. d. Kk nl uyumu olduka salamdr. e. zbek Trkesinde yuvarlak (o, ) nllerden sonra dz-dar (, i) nller gelmez. 5. zbek Trkesinde nszlerin zellikleri dikkate alndnda aadaki rneklerin hangisi yanltr? a. kiri, toqqz, quq b. til, ming, yoli c. piq, br, teri d. kerk, temir, sti e. gndz, ac, bng 6. qoniniki kelimesinde hangi ekler bulunmaktadr? a. Ykleme hl eki, ilgi hli eki, aitlik eki b. lgi hli eki, aitlik eki c. yelik eki, aitlik eki d. Ykleme hl eki, iyelik eki e. lgi hli eki, ykleme hl eki, aitlik eki 7. Aadaki rneklerin hangisinde renilen gemi zamann olumsuz ekimi bulunmaktadr? a. oqmgnmiz b. krmdim c. kelmysn d. kelmqi emsmn e. bilmsmn 8. Aadaki kelimelerin hangisinde fiilden isim yapan ek bulunmaktadr? a. klirq b. nzli c. qorqn d. zhmtk e. qoziaq 9. Aadakilerin hangisinde sfat-fiil eki bulunmamaktadr? a. tez pr at b. oqydign kitb c. yytgn ymr d. kelcini bilmn e. ilgli keldim 10. lmning kilosi ... som? cmlesinde bo braklan yere hangi soru sfat getirilmelidir? a. qaysi b. nim c. qandy d. ne e. qay

7. nite - zbek Trkesi

183

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. d 2. b 3. a 4. c 5. e 6. b 7. a 8. c 9. e 10. d Yantnz yanl ise, zbek Trkesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, zbek Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, nller konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, nl Uyumlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, zbek Trkesinde nszlerle lgili zellikler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, sim ekim Ekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Bildirme Kipleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Yapm Ekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Sfat-Fiiller konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Sfatlar konusunu yeniden gzden geiriniz.

Yararlanlan ve Bavurabilecek Kaynaklar

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Kelimelerin zbek Trkesindeki karl u ekildedir: teng, tegirmn, tik, kerkli, ke, kmmq, k, eskii, brdim, dim, mening, mol. Sra Sizde 2 qol (el) ve umr (mr) kelimelerinin ahslara gre iyelik ekimi u ekildedir: qolim (elim) qoling qoli qolimiz qolingiz qollri umrim (mrm) umring umri umrimiz umringiz umrlri

Ahmedov, B. (1997). zbekler (Akt. Rifat Grgendereli), Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 127, Temmuz, s. 41-44. Bozkurt, F. (2005). Trklerin Dili, Kap Yay., stanbul. Cokun, V. (2000). zbek Trkesi Grameri, TDK Yay., Ankara. Doan, L.- Durmu, O.- Hnerli B.- uataman, .- Efendiyev, A. (2007), ada Trk Leheleri El Kitab, Kriter Yay., stanbul. Ercilasun, A. B. (1993). rneklerle Bugnk Trk Alfabeleri, KB Yay., Ankara. Kml, F. (1957), Hzirgi zbek Tili, Tkent. Karlatrmal Trk Leheleri Szl (1991), C. I-II, KB Yay., Ankara. Kocaolu, T. (1996). ada zbek iiri, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 1, Bahar, s. 3-53. Kocaolu, T. (1998). zbek Trkleri Edebiyat, TDEK, C. 4, Ankara, s. 179-198. Li, Yong-Sng (2004). Trk Dillerindeki Sontaklar, Kebike Yay., stanbul. zkan, N. (1997). Trk Dnyas Nfus, Sosyal Yap, Dil, Edebiyat, Geit Yay., Kayseri. zkan, N. (2003). Trk Dilinin Yurtlar, Aka Yay., Ankara. ztrk, R. (2005). zbek Trkesi El Kitab, izgi Kitabevi, Konya 2005. ztrk, R. (2007). zbek Trkesi, Trk Leheleri Grameri (Ed. Ahmet B. Ercilasun), Aka Yay., Ankara, s. 291-354. Salman, R. (1997). zbek Trkesi, nn . Trk Dili (Baslmam) Doktora Tezi, Malatya. Saray, M. (1993). zbek Trkleri Tarihi, stanbul. irin User, H. (2006). Balangcndan Gnmze Trk Yaz Sistemleri, Aka Yay., Ankara. Tekin, T. - lmez, M. (1999). Trk Dilleri, Simurg Yay., stanbul. Wurm, S. (1989). zbeke (ev. M. Akaln),Trk Dnyas Aratrmalar, S. 62, Ekim, s. 139-186. Yaman, E. (1994). zbek Trkesi zerine Birka Sz, Trk Dili, ubat, s. 149-152. Yaman, E.-Mahmud, N. (1998). zbek Trkesi-Trkiye Trkesi/Trkiye Trkesi-zbek Trkesi Karlklar Klavuzu, TDK Yay., Ankara. Yaman, E. (2005). zbek Trkesinde Edatlar, Gazi Kitabevi, Ankara. Yldrm, H. (2009). zbek Trkesi, Gazi Kitabevi, Ankara. Yiit, A. (1996). Trk lkeleri ve Trklerin Yaad Blgelerin Corafyas, TSAV Yay., Elaz. Yusuf, B.-Tulum, M. M. (1994), zbekistan Trkesi-Trkiye Trkesi/Trkiye Trkesi-zbekistan Trkesi Szlk, TDAV Yay., stanbul. Zeynalov, F. (1993). Trk Lehelerinin Karlatrmal Dilbilgisi (Akt. Yusuf Gedikli), Cem Yay., stanbul.

Amalarmz

8

Kiril Alfabesi Latin Alfabesi
ada Trk Yaz Dilleri-I

ADA TRK YAZI DLLER-I

Bu niteyi tamamladktan sonra; zbek Trkesi Kiril alfabesini okuyabilecek, zbek Trkesi Latin alfabesini okuyabilecek, zbek Trkesi ile yazlm metinleri tanmlayp zmleyebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Metin rnekleri

indekiler

zbek Trkesi Alfabe ve Metin rnekleri

ZBEK TRKES KRL ALFABES ZBEK TRKES LATN ALFABES ZBEK TRKES METN RNEKLER

zbek Trkesi Alfabe ve Metin rnekleri


ZBEK TRKES KRL ALFABES
KRL Aa Ee LATN Aa () Bb Vv Gg () Dd E, (y)e Y y C c (J j) Zz i (I ) Yy Kk Ll Mm Nn Pp KRL Xx LATN Rr Ss Tt U u ( ) Ff X x (l) Ts ts (Kesme) Ee Yu yu (Y y) Y y O o ( ) Qq Hh

186

ada Trk Yaz Dilleri-I

ZBEK TRKES LATN ALFABES


Harfler Aa Bb Jj Ch ch Dd Ee Ff Gg G g Hh Xx Ii Jj Kk Qq Ll TT Ses Karl a, b c d e, ye f g h x (l) i J k q (o)) l Harfler Mm Nn Ng ng Oo O o Pp Rr Ss Sh sh Tt Uu Vv Ww Yy Zz TT Ses Karl m n o, p r s t u v w y z

ZBEK TRKES METN RNEKLER

8. nite - zbek Trkesi Alfabe ve Metin rnekleri

187

188

ada Trk Yaz Dilleri-I

, , a , , , . , a; a a. , a , a, , . , ; - . ! . a : B... a . , , a. a . , a , x a. , a , , .

8. nite - zbek Trkesi Alfabe ve Metin rnekleri

189

Bllik Tr kd, qonimizning eski, alq eigi ldid mening l bbm z ort-uzun sqlli, yirik cssli, kr qulq moysfid biln, nimlr torisiddir ezmlnib szldi. Bbm rq, kikin gvdsini devrg syb, oqqaygn; hsssini tizzlri rasig qadgn. Ort es qopl, eski sari kv kiygn, uzun sertk yqlrini uzatib, ftbg ygrinini tutgn hld, yerg ynblb otiribdi. Kdn t, rv tmydi; vqn-surn yoq. Siyrk tkinilr lbtt qol qvutirib sslm! deb tdilr. llrdn biri yki ikkvi birdn cvb berdi: Vlykm... Men llrning trfid ylnmn. Dm bbmning, dm ortning gvrndy uzun hsssini t qlib minmn, toprqd hsslr izgn izg qziqb qarymn. Keyin bu quruq tyqlrni traqltib ulqtirmn. Bbm sq qlri tgid yiringn kzlrini ylndk lytirib, krstki barm biln popis qldi, hsslrni tixirlik biln eglrig qaytrmn. Keyin bbmning tizzsini quqlymn, bir tutam sqlini ulymn, zini ig qstb, tilrini qdirmn. ybek ocukluk Dar sokakta, komumuzun eski, ypranm kaps nnde benim ihtiyar dedem; arkada-uzun sakall, iri csseli, sar kulak aksakal- ile, neler hakkndaysa, gevezelik edip konuuyorlar. Dedem zayf, kck gvdesini duvara dayayp melmi; bastonunu dizleri arasna alm. Arkada ise kaba, eski ark giymi uzun, kll ayaklarn uzatp, gnee srtn vermi hlde yere yanlamasna oturmutu. Sokaktan at, araba gemiyor; grlt, barma yok. Seyreke geenler de det zere ellerini kavuturup esselm diyerek geiyorlar. htiyarlardan bir veya ikisi birden cevap veriyor: Vealeykm... Ben ihtiyarlarn etrafnda dnyorum. Kh dedemin, kh arkadann sopa gibi uzun bastonunu at yapp biniyorum, toprakta bastonlarn izdii ize merakla bakyorum. Sonra bu kuru sopalar trrak diye frlatyorum. Dedem gr kalar altnda gizlenmi gzlerini yalandan dikip iaret parma ile tehdit ediyor; bastonlarn nazlanarak sahiplerine geri getiriyorum. Sonra dedemin dizini kucaklyorum, bir tutam sakaln avuluyorum, azn amas iin zorlayp dilerini aryorum. Kiril alfabesiyle yazlm olan aadaki metni Latin alfabesiyle yaznz. a, a, a . a a aa, . a: - , a, - . : - a a , . a a : - , , , a , , - .

Kngl Kngl, sen munlr neg

Kinlr birl dostlding? Ne fryding, ne dding br, Nen sen mun sustlding? Hakrt dilni rtms, Tubnlik meng ketmsmi? Kinler parlnmsmi? Qllr endi snmsmi?

Gnl Gnl sen buncalar niye

Zincirlerle dost oldun? Ne feryadn, ne sesin var, Niin sen bunca suskunlatn? Hakaret gnl incitmez, Alaklk bengi gitmez mi? Zincirler paralanmaz m? Kllar imdi krlmaz m?

190

ada Trk Yaz Dilleri-I

Tiriksn, lmgnsn, Sen d dm, sen d insnsn, Kin kiym, Boyun egm, Ki sen hm hr tulgnsn!

Dirisin, lmemisin, Sende dem, sen de insansn, Zincir takma, Boyun eme, Ki sen hr domusun! Sleyman Hamid olpan

Gzel Trkistan Gzel Trkistn seng ne boldi? Shr vqtid gllring soldi. mnlr brbd, qulr hm fryd. Hmmsi mhzun, bolmsin dil d. Bilmm, ne un qulr ums balringd? Birligimizning tebrnms t, midimizning snmes r. Birl, ey hlqm, kelgndir , Beznsin endi Trkistn b? Qozal, hlqm, yetr un cebr- cflr. l byrngni, qalbing uyansin, Qullq, srt-barsi ynsin. Qur yengi dvlt, yvlr rtnsin, sib Trkistn, qdding ktrsin! Yyrt ynt z Vtning gl blrngd. Gzel Trkistan Gzel Trkistan sana ne oldu? Seher vaktinde gllerin soldu. imenler berbat, kular da feryat, Hepsi mahzun, olmaz m gnl d? Bilmem ne iin kular umaz bahelerinde? Birliimizin sarslmaz da, midimizin snmez . Birle, ey halkm, gelmitir a, Bezensin imdi Trkistan ba. Al bayran kalbin uyansn, Kulluk, tutsaklk hepsi yansn. Kur yeni devlet, dmanlar atlasn, Byyerek Trkistan, boy gstersin! Genilet, byt kendi vatann gl balarnda. Sleyman Hamid olpan

8. nite - zbek Trkesi Alfabe ve Metin rnekleri

191

Til

Mungli quim sayrb sayrb kel nglt!

Kimlr err Trk tilini satui? Blbl kebi sayrb turgn bu tilni Uylmyin bu lkdn tui? Bldn ttli, cndn tnq Trkni, Tnmyin xorlb xorlb yatuv? cunlrd bylini krstmy, Kimdir, bung yerli, yarms degn? Mungli qum ulrni qoy, sen sayr, Trk tilining dngin qr kklrg! Qoy ulrni, ulr yoldn zsinlr El iind boboazlik stsinlr. Dil Kederli kuum te te gel anlat! Kimlerdir Trk dilini satanlar? Blbl gibi tp duran bu dili Utanmadan bu lkeden atanlar? Baldan tatl, candan duru Trkeyi, Dncesizce hor grp duranlar? Dnyada zenginliini gstermeden, Kimdir, ona mahall, ie yaramaz diyen? Kederli kuum onlar brak, sen t, Trk dilinin nn kar gklere! Brak onlar, onlar yoldan ksnlar Millet iinde boboazlk etsinler. Elbek

192

ada Trk Yaz Dilleri-I

Ktbxn Ktbxnni bilmydign bl bolms kerk. lbtt, hzir kitbsiz birrt hm xndn yoq. Xndnlrdgi ktbxnlr xsiy ktbxn, maxsus tkil etilgnlri es dvlt ktbxnsi deyildi. Bizg eng yaxi tan bolgni es mktb ktbxnsidir. Und drslik v oquv materiallridn taqari gazeta v jurnallr, bdiiy, ilmiy hmd mmviy-siysiy dbiytlr hm br. Mktb ktbxnsid tpilmydign bazi kitblrni bllr ktbxnsidn tpi mmkin. zbekistndgi eng ktt ktbxn Tkent hrid. Ung lier Nviy nmi berilgn. Bu yerd trt million nusxadn rtq kitplr saqlndi. Ktbxng br ittifkd respublikalrdn, uningdek, et ellrdn hm kitblr kelib turdi. uning n hm u yerd zbek, Tcik, Rus, Ukrain tillridgi kitblr biln birg ngliz, Nemis, Arab, span, Frs tillridgi kitblrni hm oq mmkin. Metinde geen baz kelimelerin karlklar: birrt: bir, herhangi bir mmviy: kitlesel xndn: ev, aile rtq: artk, fazla tpil-: bulunmak bar: btn ktt: byk et: yabanc, d taqari: baka, d, dar, hari Nemis: Alman A A A a-a a a a. a a-a aa aa . a a a, a a: , aa , a a, xa x aa! - . a, x, . a a aaa a xa: -, a a a, aa a a a, a aa aa aa aa! - aa . a xa aa . aa a . a a, a a a a. aa a a . a aa a aa. a aa. aa a a aa. a a a a a a aaaa. a: - a a aa a aa xa. xa a-, a a a? - -a, aa xa , . a aa a, a a a aa. a aa xa aa-a, a a aa. a aa . a a a: - , a a a aa - a, - a a. Hr Kimning Mehnti zige irin Bir ta-naning ykkyu ygn oli bolgn. Bl t-nning trbiyside ktt bolibdi. Bla vyg yetg, tasi olini aqrib: Olim, endi ktt bolib qlding, birr hunr rgn, xirid xr bolmysn! - debdi. Bl, xop, debdi. Ertsi ig ketaytgnid uni nsi toxttib: Olim, sen r mehnt qlib cningni qynb yrm, kg qb ortqlring biln oyn, qaytib kelgningd tngg mn buni berrsn! - deb bir tng pul beribdi. Bl xursnd bolib kg qb ketibdi. Keg oynab yribdi. yig kels, tasi hvuz boyida otirgn ekn. nasidn lgn pulini ung beripdi. t tngni lib hvuzg talbdi. Bl indmbdi. Ertsig hm u vqe qaytrilibdi. Bu hldn hyrn bolgn n v bl ini kni otirib mslhtlibdi. Bl:

8. nite - zbek Trkesi Alfabe ve Metin rnekleri

193

- tm bu pulni mehnt qilmsdn lib kelgnimni bilgng oxydi. Endi bugn bir mehnt qlb pul tpib kely-i, nim qlr ekn? - debdi-d, bir dmnikid xzmt qlb, pul tpibdi. Kequrun uyig kelib tsig bers, tsi u pulni hm hvuzg talbdi. Bl tsig bir xomryib qarbdi-d, kiyimlrini yeib zini hvuzg talbdi. Hligi yrim tngni tpib qbdi. unda tsi olig: Krdingmi olim, z mehnting biln tpilgn drmd - pul ttli boldi, - degn ekn. Metinde geen baz kelimelerin karlklar: mehnt: emek tal-: atmak, frlatmak ykk: bir tane, tek ind-: ses karmak, seslenmek xop: peki, tamam mslhtl-: akl danmak toxta-: durmak oxa-: benzemek qyna-: eziyet etmek nim: ne k: sokak kequrun: akam st ortq: arkada xomr-: somurtmak pul: para ye-: karmak, zmek xursnd: memnun, en drmd: kazan, gelir

194

ada Trk Yaz Dilleri-I

Aada zbek Trkesiyle verilen metni Trkiye Trkesine aktarnz. Qonzy aytibdi: Ey opn meni zingg xtin qlib lmysnmi? debdi. - Myli - debdi opn, - Meng tegsnmi? - Qonzy bols undn sorbdi: - Meni, lsng nim lib bersn? - opn aytibdi: - Men seni lgnimdn keyin, gr gpimg kirmsng mn u qolimdgi tayq bil urmn, -debdi. opn undy deyii biln, Qonzyni vhim bsibdi.

zbek Latin Alfabesiyle Metin rnekleri

Alisher Navoiy Alisher Navoiy she`rni, shoirlikni hamma narsadan baland tutdi. Vazirlik martabasida turib ham she`r yozishni to`xtatmadi. Atrofidagilar uning bu ishiga rag`bat va hurmat bilan qaradilar. Shoh Husayn Bayqaroning o`zi unga rahnamolik qildi. Ulug` shoirning ilk she`riy devonini muxlislari tuzgan bo`lsalar, birinchi devoni-Badoye ul-bidoya (Badiiylik ibtidosi)ni 1472-1476 yillarda shohning amri va istagiga ko`ra o`zi kitob qildi. 1485-1486-yillarda ikkinchi devon - Navodir un-nihoya(Nihoyasiz nodirliklar) maydonga keldi. Alisher Navoiy 1481-1482-yillarda Vaqfiya asarini yozadi. Vaqf deb biror xayrli ishning sarfu xarajatini ta`min qilmoq uchun ajratilgan yer yoki mulkka aytiladi. Alisher Navoiyning eng katta orzusi doston yozish, birinchi navbatda, XII asrning buyuk shoiri Nizomiy Ganjaviy (1141-1209) dan keyin shoirlik qudtarining mezoniga aylanib qolgan Xamsa yaratish edi. Nizomiyning Panj ganj nomi bilan tarixga kirgan Xamsasi 5 masnaviydan tashkil topgan edi: Maxzan ul-asror (Sirlar xazinas), Xusrav va Shirin, Layli va Majnun, Hayf paykar(Yetti go`zal), Iskandarnoma. Yuz yildan keyin unga Xusrav Dehlaviy (1253-1325) javob qildi. U o`z dostonlarini Matla ul-anvor (Nurlar boshlanishi), Shirin va Xusrav, Majnun va Layli, Hasht behisht(Sakkiz jannat), Oynayi Iskandariy (Iskandar oyinasi) deb ataladi. Lekin bular hammasi forsiy tilda yozildi. Ulardan forslar, shu tilni bilganlargina bahramand bo`ldilar. O`z xalqining shunday hazinadan bebahra qolishi Navoiyni qiynadi. Navoiy maslahatga ustozi Abdurahmon Jomiy huzuriga boradi. Jomiy Navoiyni bu ishga tezlikda kirishishga undaydi, uning o`z kuchi va imkoniyatlariga ishonchini mustahkamlaydi. Navoiy besh dostonni ikki yilda tamomlaydi. 1483-yilda o`z Xamsasini yoza boshlab, 1485-yilning boshida yugatadi. Shoir ishlagan kunlar hisobga olinsa, 54 ming misralik ulkan obida 6 oyda bitkaziladi. Turkiy tilda birinchi marotaba Xamsa yaratiladi. Olimu fuzalo-barcha bu hodisani zo`r olqish bilan kutib oldilar. 1480-1490-yillar Navoiy uchun badiiy ijodda samarali davr bo`ldi. Shoir Xamsa dan keyin ko`p o`tmay, ketma-ket nasriy kitoblar yaratdi. U 1488-yilda yozgan Tarixi mulki ajam (Ajam shohlar tarixi) shularning biri edi. Bu asar Muhokamat ul-lug`ataynda Zubdat ut-tavoxir(Tarixlar qaymog`i) deb ham ataladi. 1480-yillarning oxiri, 1490-yillarning boshida Navoiyning yaqin do`stlari, ustozlaridan Sayyid Hasan Ardasher (1489), Abdurahmon Jomiy (1492), Pahlavon Muhammad (1493) ketma-ket vafot etdilar. Navoiy ularga bag`ishlab Holoti Sayyid Hasan Ardasher, Xamsat ul-mutahayyirin, Holoti Pahlavon Muhammad asarlarini yozadi. Bu asarlar nasriy bo`lib, shoirning bu ulug` zamondoshlari haqidagi memuar xotiralaridan tashkil topgan edi. 1491-yilda muammo janriga bag`ishlangan Risolayi muammo (ikkinchi nomi Mufradot) risolasini yozi. Navoiy zamonasida muammo janri keng tarqalgan bo`lsa - da, asosan, fors tilida yozilar edi. Navoiy o`zbek tilida muammo yozgan ilk o`zbek shoirlaridan bo`ldi. Xazoyin ul-maoniyga uning 52 muamosi kiritilgan. Shoirning fors tilidagi muammolarini esa 500 chamalaydilar. Navoiyning 1490-yillardagi eng katta xiz-

8. nite - zbek Trkesi Alfabe ve Metin rnekleri

195

matlaridan biri Xazoin ul maoniy (Ma`nolar xazinasi)ni tuzish bo`ldi. 1492-1498-yillarda tartib qilingan 4 qism devondan iborat bu ulkan she`riy kulliyot shoirning turkiy tilda yozilgan deyarli barcha lirik she`rlarini qamrab olgan edi. Shoir 7-8 yoshidan 20 yoshigacha bo`lgan davrni umrining navbahori hisobladi va shu davr devonini G`aroyib us-sig`ar(Yoshlik g`aroyibotlari) deb atadi. Erka Kiyik Erka kiyik, maylimi bir erkalasam, Majnun bolib sahrolarga yetalasam, Bu dunyoda birday garib men ham, sen ham, Erka kiyik, maylimi bir erkalasam?.. Sening kozing qora, mening kozim qora, Sening bagring yara, mening bagrim yara, Bu dunyoda sen bechora, men bechora!.. Erka kiyik, maylimi bir erkalasam?.. Shamol emas, izing quvib yurdi kamon, Sayyod mening kulbamni ham qildi vayron. Sening joning , mening jonim omonat jon, Erka kiyik, maylimi bir erkalasam?.. Kel, yiglaymiz birgalashib yantoqlarga, Sahrolarda qurimagan buloqlarga, Ikkalamiz yaralganmiz qiynoqlarga, Erka kiyik, maylimi bir erkalasam?.. Umrimizning barcha yoli, soqmogi chog, Chogdan qorqma, beyuz qoygan qopqondan qorq. Bu dunyoda senga dost yoq, menga dost yoq, Erka kiyik, maylimi bir erkalasam?.. Soch oqardi, dildosh kutib kozim toldi, Yuragimdan tokilmay ne soz qoldi, Yol songida, hech bolmasa olim oldi, Erka kiyik, maylimi bir erkalasam?.. M.Yusuf Abdulhamid Cholpon Abdulhamid Sulaymon ogli Cholpon 1898 yil Andijon shahrining Qatorterak mahallasida tugilgan. Cholpon 16 yoshidan boshlab ijod qila boshladi, ilk asari Qurboni jaholat 1914-yilda yozilgan. Uning ilk sheri Turkistonlik qardoshlarimga (1914)dir. 30-yillarda matbuotda Cholponga qarshi maqolalar tinimsiz chiqa boshlagach, 1932-yilda Moskvaga kochib ketib, jon saqlaydi. Cholpon 1924-1926-yillarda Moskvada tashkil etilgan ozbek dramstudiyasida tarjimon, adabiy emakdosh va dramaturg sifatida faoliyat korsatadi, 1935-yilning boshlarida esa Toshkentga qaytib, Hamza nomli teatrda (shu teatrning tashkilotchilaridan biri Cholpon edi) adabiy emakdosh bolib xizmat qiladi. 1937-yilda Cholpon qamoqqa olinadi, 1938-yil 4-oktabrda Toshkentda otib tashlanadi. Dahshatlisi shundaki, Cholponni olimga hukm qilingan sud qarori 1938-yilning 5-oktabrida chiqarilgan edi. Asarlari: Uygonish (1923), Buloqlar (1922), Tong sirlari (1926), Soz (1923), Jor (songgi toplami, nashr etilmay qolgan) kabi sheriy toplamlari, Qurboni jaholat, Doxtur Muhammadiyor, Oydin kechalarda Qor qoynida lola, Novvoy qiz, Oq

196

ada Trk Yaz Dilleri-I

podshoning inomi, Gavharoy kabi hikoyalar, Mushtumzor, Ortoq Qarshiboev, Hujum (V. Yan bilan hamkorlikda), Yorqinoy dramalari, Kecha va kunduz romani va birqancha maqolalar. Quyida Cholpon ijodidan bir sherni taqdim etamiz. Gozal Qorongu kechada kokka koz tikib, Eng yorug yulduzdan seni soraymen. Ul yulduz uyalib, boshini bukib, Aytadir: Men uni tushda koramen, Tushimda koramen shunchalar gozal, Bizdan-da gozaldir, oydan-da gozal! Kozimni olamen oy chiqqan yoqga, Boshlaymen oydan-da seni sormoqga. Ul-da aytadir: Bir qizil yanoqga Uchradim tushimda, komilgan oqga. Oqga komilganda shunchalar gozal, Mendan-da gozaldir, kundan-da gozal! Erta tong shamoli sochlarin yoyib, Yonimdan otganda sorab koramen. Aytadir: Bir korib, yolimdan ozib, Tog va toshlar ichra istab yuramen! Bir kordim men uni shunchalar gozal, Oydan-da gozaldir, kundan-da gozal! Ul ketkach, kun chiqar yoruglik sochib, Undan-da soraymen sening togringda, Ul-da uyatidan bekinib, qochib, Aytadir: Bir kordim tushdamas, ongda, Men ongda korganda shunchalar gozal, Oydan-da gozaldir, kundan-da gozal! Men yoqsil ne bolib uni suyibmen?! Uning-chun yonibmen, yonib kuyibmen. Boshimni zor ishga berib qoyibmen. Men suyib men suyib kimni suyibmen? Men suygan suyukli shunchalar gozal, Oydan-da gozaldir, kundan-da gozal!

8. nite - zbek Trkesi Alfabe ve Metin rnekleri

197

Kendimizi Snayalm
1. zbek Trkesi Kiril alfabesinde bulunan , , , harflerinin Latin alfabesindeki karl aadakilerin hangisinde doru olarak verilmitir? a. R, C, O, Q b. P, , Yu, K c. R, , , Q d. Z, D, I, T e. P, N, , K 2. Aadaki harflerden hangisi zbek Kiril alfabesinde bulunmaz? a. b. c. d. e. 3. Kiril harfleriyle verilen a ifadesinin zbek Latin alfabesindeki yazm aadakilerin hangisinde doru olarak verilmitir? a. Men llarning trfid aylnmn b. Men allarnng etrfind eylenemen c. Mh allarning trfide ylnmn d. Men ollernin atrafda aylanmn e. Meh callarning atrofide eylneman 4. Keg oynb yribdi. cmlesinin zbek Kiril alfabesiyle doru yazm aadakilerin hangisinde doru olarak verilmitir? a. ee oa . b. aa a . c. aaa o . d. aee oo . e. ee oe . 5. Kiril harfleriyle verilen a a a a aa ifadesinin zbek Latin alfabesindeki yazm aadakilerden hangisinde doru olarak verilmitir? a. Nevaiy uzbek tilide muammo yozgan ilk uzbek shoirlaridan bo`ldi. b. Navayi zbek tilida muamma yazan ilk zbek shoirlaridan bo`ldi. c. Navoiy o`zbek tilida muomma yozgen ilk o`zbek oirlaridan boldi. d. Navoiy zbek tilinde muammo yazgan ilk zbek airlerinden boldu. e. Navoiy o`zbek tilida muammo yozgan ilk o`zbek shoirlaridan bo`ldi. 6. Sizni krgnimdn xursndmn. cmlesinin Trkiye Trkesindeki karl aadakilerden hangisidir? a. Sizi grdme ardm. b. Sizi greceimi ummuyordum. c. Sizi grdme memnunum. d. Sizi grnce hrslandm. e. Sizi grme frsat buldum. 7. Hr kimning mehnti zige irin ifadesinde geen mehnt kelimesinin anlam aadakilerden hangisinde doru olarak verilmitir? a. minnet b. muhannet c. arzu d. emek e. tembel 8. Bu yerd trt million nsxdn rtik kitplr saqlndi. cmlesinde aadaki eklerden hangisi yoktur? a. zarf-fiil eki b. bulunma hl eki c. ayrlma hl eki d. okluk eki e. fiilden isim yapma eki 9. ox- fiilinin karl aadakilerden hangisinde doru olarak verilmitir? a. sevmek b. aksamak c. okamak d. zlemek e. benzemek 10. Aadaki cmlelerin hangisinde yapm eki alm bir kelime vardr? a. Sizdn iltims qlmn. b. Sizning ksbingiz nim? c. Bla xursand bolib kg qb ketibdi. d. Sizg minntdrilik bildirmn. e. Shr vqtid gllrin soldi.

198

ada Trk Yaz Dilleri-I

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. c. 2. b 3. a 4. b 5. e 6. c. 7. d 8. a 9. e 10. d Yantnz yanl ise Alfabe ve Metin rnekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Alfabe ve Metin rnekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Alfabe ve Metin rnekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Alfabe ve Metin rnekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Alfabe ve Metin rnekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Alfabe ve Metin rnekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Alfabe ve Metin rnekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Alfabe ve Metin rnekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Alfabe ve Metin rnekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Alfabe ve Metin rnekleri konusunu yeniden gzden geiriniz.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Ahmedov, B. (1997). zbekler (Akt. Rifat Grgendereli), Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 127, Temmuz, s. 41-44. Bozkurt, F. (2005). Trklerin Dili, Kap Yay., stanbul. Cokun, V. (2000). zbek Trkesi Grameri, TDK Yay., Ankara. Doan, L.- Durmu, O.- Hnerli B.- uataman, .- Efendiyev, A. (2007), ada Trk Leheleri El Kitab, Kriter Yay., stanbul. Ercilasun, A. B. (1993). rneklerle Bugnk Trk Alfabeleri, KB Yay., Ankara. Kml, F. (1957), Hzirgi zbek Tili, Tkent. Karlatrmal Trk Leheleri Szl (1991), C. I-II, KB Yay., Ankara. Kocaolu, T. (1996). ada zbek iiri, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 1, Bahar, s. 3-53. Kocaolu, T. (1998). zbek Trkleri Edebiyat, TDEK, C. 4, Ankara, s. 179-198. Li, Yong-Sng (2004). Trk Dillerindeki Sontaklar, Kebike Yay., stanbul. zkan, N. (1997). Trk Dnyas Nfus, Sosyal Yap, Dil, Edebiyat, Geit Yay., Kayseri. zkan, N. (2003). Trk Dilinin Yurtlar, Aka Yay., Ankara. ztrk, R. (2005). zbek Trkesi El Kitab, izgi Kitabevi, Konya 2005. ztrk, R. (2007). zbek Trkesi, Trk Leheleri Grameri (Ed. Ahmet B. Ercilasun), Aka Yay., Ankara, s. 291-354. Salman, R. (1997). zbek Trkesi, nn . Trk Dili (Baslmam) Doktora Tezi, Malatya. Saray, M. (1993). zbek Trkleri Tarihi, stanbul. irin User, H. (2006). Balangcndan Gnmze Trk Yaz Sistemleri, Aka Yay., Ankara. Tekin, T. - lmez, M. (1999). Trk Dilleri, Simurg Yay., stanbul. Wurm, S. (1989). zbeke (ev. M. Akaln),Trk Dnyas Aratrmalar, S. 62, Ekim, s. 139-186. Yaman, E. (1994). zbek Trkesi zerine Birka Sz, Trk Dili, ubat, s. 149-152. Yaman, E.-Mahmud, N. (1998). zbek Trkesi-Trkiye Trkesi/Trkiye Trkesi-zbek Trkesi Karlklar Klavuzu, TDK Yay., Ankara. Yaman, E. (2005). zbek Trkesinde Edatlar, Gazi Kitabevi, Ankara. Yldrm, H. (2009). zbek Trkesi, Gazi Kitabevi, Ankara. Yiit, A. (1996). Trk lkeleri ve Trklerin Yaad Blgelerin Corafyas, TSAV Yay., Elaz. Yusuf, B.-Tulum, M. M. (1994), zbekistan Trkesi-Trkiye Trkesi/Trkiye Trkesi-zbekistan Trkesi Szlk, TDAV Yay., stanbul. Zeynalov, F. (1993). Trk Lehelerinin Karlatrmal Dilbilgisi (Akt. Yusuf Gedikli), Cem Yay., stanbul.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Metnin Latin alfabesiyle yazl u ekildedir: Bir br ekn, bir yoq ekn, bir qaqr br ekn. Qrni qaqr yold kelyts, bir ekini kribdi. Qaqr: - Eki, men seni yeymn, - debdi. Eki: - Meni yesng tumungni yib ye, debdi. Qaqr hvuzg bribdi: - E, hvuz, bergin suv, yy tumuq, yeyy eki, - debdi. Sra Sizde 2 Metnin Trkiye Trkesindeki karl u ekildedir: Kongzay sormu: Ey oban, beni kendine e olarak almaz msn? demi. -Peki, demi oban, -Benimle evlenir misin? Kongzay ise ona sormu: -Beni alrsan ne yaparsn? oban cevap vermi: -Ben seni aldktan sonra, eer szme girmezsen, ite u elimdeki sopa ile vururum, demi. obann byle demesiyle Kongzay sknt basm.

You might also like