T.C.

RADYO VE TELEVZYON ST KURULU

GRSEL-TSEL MEDYADA DENETM BMLER

UZMANLIK TEZ

Volkan KARADA

ANKARA OCAK / 2012

T.C.

RADYO VE TELEVZYON ST KURULU

GRSEL-TSEL MEDYADA DENETM BMLER

UZMANLIK TEZ

Volkan KARADA

DANIMAN Nurullah ZTRK Daire Bakan

ANKARA OCAK / 2012

Radyo ve Televizyon st Kurulu Bakanlna

Bu alma, Tez Deerlendirme Komisyonu tarafndan oy birlii / oy okluu ile Uzmanlk Tezi olarak kabul edilmitir.

Ad Soyad

mza

Bakan

: Prof. Dr. Davut DURSUN

ye

: Arslan NARN

ye

: Nurullah ZTRK

ONAY ././2012

st Kurul Bakan

Prof. Dr. Davut DURSUN

TEZ TESLM TUTANAI VE DORULUK BEYANI

Radyo ve Televizyon st Kurulu Tez Hazrlama Ynergesine uygun olarak hazrlam olduum Uzmanlk Tezi iliikte sunulmutur. Bu Uzmanlk Tezindeki btn bilgileri akademik kurallara ve etik davran ilkelerine uygun olarak toplayp sunduumu; ayrca, bu kural ve ilkelerin gerei olarak, almada bana ait olmayan tm veri, dnce ve sonular andm ve kaynan gsterdiimi beyan ederim.

Bilgilerinizi ve gereini arz ederim. 12.01.2012

Volkan KARADA st Kurul Uzman Yardmcs

Uzmanlk Tezinin Ad: Grsel-itsel Medyada Denetim Biimleri

Tezi Teslim Alan Daire Bakan Tarih Ad-Soyad-mzas

NSZ

Kreselleme srecinin kitle iletiiminde yaratt deiim ve dnmlerin grsel-iitsel medya zerinde nemli etkileri bulunmaktadr. Grsel-iitsel medyann denetimi zerinde gemiten gnmze sregelen tartmalar, bu deiim ve dnmlere paralel bir ekilde gncellenerek devam etmektedir. Bu durum grseliitsel medyann denetimi konusunun ele alnmasnn gerekliliini ortaya koymaktadr. Bu alma ile gncel gelimeleri kapsayan bir perspektifle konunun ele alnarak bu alanda yaplacak almalara katk salanmas amalanmtr.

Bu almaya deerli fikir ve ynlendirmeleri ile destekte bulunan tez danmanm RTK zleme ve Deerlendirme Dairesi Bakan Sayn Nurullah ZTRKe, almay okuyarak kymetli tavsiyeleri ile katkda bulunan deerli mesai arkadalarma, yardmlar ve destekleri ile her zaman yanmda olan sevgili eim Vesile Glnur KARADAa ve aileme itenlikle teekkrlerimi sunarm.

NDEKLER

NSZ .................................................................................................................... I NDEKLER........................................................................................................II KISALTMALAR LSTES......................................................................................V TABLO VE EKLLER LSTES .......................................................................VIII GR .......................................................................................................................1 BRNC BLM GRSEL-TSEL MEDYADA DENETM

1.1. Medyada Denetim Kavram ...............................................................................5 1.2. Medyann levleri ve Etki Alanlar....................................................................6 1.4. Denetim Anlay Asndan Medya Kuramlar ..................................................9 1.4.1. Liberal Yaklam .........................................................................................9 1.4.2. Sosyal Sorumluluk Kuram........................................................................12 1.4.3. Gelime Arac Kuram...............................................................................16 1.4.4. Katlmc Demokratik Kuram ....................................................................18 1.5. Denetim Anlay Asndan Yaynclk Sistemleri...........................................19 1.5.1. Kamu Hizmeti Yayncl.........................................................................20 1.5.2. Tecimsel Yaynclk ..................................................................................23 1.5.3. Devlet Yayncl .....................................................................................24 1.6. Grsel-itsel Medya ve Denetim .....................................................................25 1.6.1. Grsel-itsel Medyada Denetim Sorunu....................................................26 1.6.2. Grsel-itsel Medyann Denetlenme Gerekeleri ......................................28 1.6.2.1. Frekanslarn Kt ve Snrl Olmas.......................................................30 1.6.2.2. Kamu Yarar.......................................................................................32 1.6.2.3. Endie ve Korku .................................................................................34 1.6.2.4. Yaynlarda Sreklilik ve Tutarllk......................................................35 1.7. Grsel-itsel Medyada Denetim Biimleri.......................................................36 1.7.1. Devlet Denetimi ........................................................................................40 1.7.1.1. Bamsz dari Otorite Tarafndan Yaplan Denetim ...........................42

II

1.7.1.2. Yarg Eliyle Denetim..........................................................................44 1.7.2. z-Denetim...............................................................................................45 1.7.2.1. Yaync Tarafndan Yaplan Denetim..................................................47 1.7.2.2. Ombudsman Eliyle Denetim ...............................................................50 1.7.2.3. z-Denetim Kurulular Tarafndan Yaplan Denetim ........................52 1.7.3. Ortak-Denetim ..........................................................................................54 1.7.4. Kamuoyu Denetimi ...................................................................................57 KNC BLM ULUSLARARASI ALANDA GRSEL-TSEL MEDYANIN DENETM

2.1. Grsel-itsel Medyann Denetimine likin Uluslararas Dzenlemeler ...........59 2.1.1. nsan Haklar Evrensel Beyannamesi.........................................................62 2.1.2. Avrupa nsan Haklar Szlemesi ..............................................................63 2.1.3. Avrupa Birlii Temel Haklar art.............................................................65 2.1.4. Avrupa Snrsz Televizyon Ynergesi.......................................................66 2.1.5. Avrupa Snr tesi Televizyon Szlemesi ................................................69 2.1.6. Grsel-itsel Medya Hizmetleri Ynergesi ...............................................74 2.2. Baz lke Uygulamalar...................................................................................76 2.2.1. Amerika Birleik Devletleri.......................................................................78 2.2.2. Fransa........................................................................................................84 2.2.3. ngiltere.....................................................................................................91 2.2.4. Almanya....................................................................................................96 NC BLM TRKYEDE GRSEL-TSEL MEDYANIN DENETM

3.1. Grsel-itsel Medyada Denetimin Geliim Sreci .........................................102 3.1.1. 2954 Sayl Kanun ve RTYKnn Kuruluu .............................................103 3.1.2. 3984 Sayl Kanun ve RTKn Kuruluu...............................................104 3.1.3. 6112 Sayl Kanun ve Yeni Dzenlemeler ...............................................106

III

3.2. Radyo ve Televizyon st Kurulu ve Denetim.................................................110 3.2.1. Yayn eriklerinin Denetlenmesi ............................................................112 3.2.1.1. Dorudan Denetim ...........................................................................116 3.2.1.2. zleyici Kaynakl Denetim ................................................................118 3.2.1.3. z-Denetim ve Ortak-Denetim Uygulamalar ...................................118 3.2.2. Yaptrmlar - Cezalar ...............................................................................121 SONU ................................................................................................................127 KAYNAKA .......................................................................................................133 ZET ...................................................................................................................142 ABSTRACT .........................................................................................................143 ZGEM..........................................................................................................144

IV

KISALTMALAR LSTES

AB ABD AHM AHS AK ARPP ASA(B) A..B.Y.Y.O AHF ASBF BACC BBC BCAP BM BSC Bkz. BVP C. CAB CARU CBSC CNCL COM CPB CRTC CSA ev. der. DT

: Avrupa Birlii : Amerika Birleik Devletleri : Avrupa nsan Haklar Mahkemesi : Avrupa nsan Haklar ve Ana Hrriyetlerini Korumaya Dair Szleme : Avrupa Konseyi : Reklamclk Meslei Dzenleme Otoritesi : Reklam Standartlar Otoritesi (Yaynclk) : Ankara niversitesi Basn-Yayn Yksek Okulu : Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi : Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi : Broadcast Advertising Clearance Center : British Broadcasting Corporation : Reklam Uygulama Yayn Komitesi : Birlemi Milletler : Broadcasting Standards Commission : Baknz : Reklam Denetleme Brosu : Cilt : Canadian Broadcast Standards Council : Childrens Advertising Review Unit : Broadcast Standards Council : Commission Nationale de la Communication et de Liberts : Commission : Corporation for Public Broadcasting : The Canadian Radio-Television and Telecominications Commission : Conseil Superior lAudiovisuel : eviren : Derleyen : Dnya Ticaret rgt

EAO EBU EU EUMAP FCC FSF IBA ITA ITC KJM MEDIA NAB NAD NARB NCRT NICAM No. OFCOM OFdM OFTEL ORTF PBS PTT RA RATEM RAu RK RegTP RTF RTK

: The European Audiovisual Observatory : European Broadcasting Union : European Union : European Union Monitoring and Advocacy Program : Federal Communications Commission : Freiwillige Selbskontrolle Fernsehen : Independent Broadcasting Authority : Independent Television Authority : Independent Television Commission : stanbul niversitesi : Kommission fr Jugendmedienschutz : Measures to Encourage the Development of the Audiovisual Industry : National Association of Radio and Television Broadcasters : National Advertising Division : National Advertising Review Board : The National Council on Radio and Television : Netherland/Dutch Institute for the Classification of Audiovisual Media : Numara : Office of Communications : Observatoire Franais des Medias : The Office of Telecommunictions : Office de la Radiodiffision Television Franaise : Kamu Yayncl Servisi : Posta, Telefon, Telgraf : The Radiocommunications Agency : Radyo Televizyon Yaynclar Meslek Birlii : The Radio Authority : Reklam zdenetim Kurulu : Telekomnikasyon ve Posta Dzenleyici Otoritesi : Radiodifrusion-Television Franaise : Radyo ve Televizyon st Kurulu

VI

RTYK s. S. SBE SKAAS STK TBMM TF 1 TRT TBTAK TVYD TwFD UEKAE UNESCO vb. v.d. Vol. YBTB YSK

: Radyo Televizyon Yksek Kurulu : Sayfa : Say : Sosyal Bilimler Enstits : Saysal Kayt ve Ariv Sistemi : Sivil Toplum Kuruluu : Trkiye Byk Millet Meclisi : Television Franaise : Trkiye Radyo Televizyon Kurumu : Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumu : Trkiye Televizyon Yaynclar Dernei : Television without Frontiers Directive : Ulusal Elektronik ve Kriptoloji Aratrma Enstits : United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization : ve benzeri : ve dier yazarlar : Volume : Yerel ve Blgesel Televizyonlar Birlii : Yksek Seim Kurulu

VII

TABLO VE EKLLER LSTES

Tablolar Listesi

Tablo: 1. Kitle letiim Aralarnn Etki Alanlar ve Etki Trleri..8

Tablo: 2. Televizyon Yayncl Temel lkeleri (Avrupa Snr tesi Televizyon Szlemesi).72

Tablo: 3. Eyalet Denetim Kurulularnn Sorumluluklar..98

ekiller Listesi

ekil: 1. Toplumsal Sorumluluk Halkalar.38

ekil: 2. FCCnin Tekilat Yaps..81

ekil: 3. CSAnn Tekilat Yaps..89

ekil: 4. OFCOMun Tekilat Yaps.94

VIII

GR

letiim en eski alardan bu yana insanlk iin vazgeilemez en nemli ihtiyalarn banda gelmektedir. letiime olan gereksinim ise, kitle iletiim aralarnn gelitirilerek hzl ve yaygn bir ekilde kullanlmasna yol amtr. Srekli gelien ve yenilenen teknoloji, kitle iletiim aralarnn ve srelerinin hzl bir ekilde eitlenmesini de beraberinde getirmitir. Basn, radyo, televizyon, internet gibi kitle iletiim aralar yeniliklerin de etkisiyle gittike bym, ticarilemi ve profesyonellemitir. Gnmzde, demokratik ynetim sistemine sahip toplumlarda, toplum kltrnn ekillenmesinde byk etkiye sahip olan medya yasama, yrtme ve yarg erklerinden sonra drdnc kuvvet olarak nitelendirilmektedir. Ekonomik ve siyasal etkilerinin yan sra sahip olduu ilevler de dikkate alndnda grsel-iitsel medya ise kitle iletiiminin en etkili arac olarak kabul edilmektedir. Yaygnlaarak zamanla toplumsal hayatn ayrlmaz bir paras haline gelen grsel-iitsel medya alannn salkl bir ekilde ilevlerini yerine getirebilmesini teminen, bu alann dzenlenmesi ve denetlenmesi nemli bir gereksinim halini almtr. Dzenlenme ve denetlenmenin gerekliliine ilikin zamanla oluan ortak kabuln etkisiyle lkeden lkeye farkllaan denetim modelleri uygulanmaya balamtr. Bu farklln temelinde ise lkelerin kendilerine zg siyasi, ekonomik ve toplumsal yaplarnn etkili olduu sylenebilir. Bu denetim ekilleri ve tabi olduklar hukuksal dzenlemeler, gerek lkemizde gerekse dier lkelerde eitli tartmalara konu olmaktadr. fade zgrl gibi konularda srekli olarak yenilenen bu tartmalar, dinamik bir sre ierisinde farkl konular da bnyesine alarak genilemektedir. Bu genilemede teknolojik gelime ve yeniliklerin de etkisi byktr. zellikle son yllarda kontroln izleyicide olduu istee bal yaynclk gibi imknlar sunan yeni teknolojiler ve eitli aralarn i ie kullanlmasna olanak salayan yaknsama gibi gelimeler denetime ilikin yeni

dzenlemeleri zorunlu klmtr. almada, grsel-iitsel medyadaki denetim biimleri, ilgili dzenlemeler de dikkate alnarak ele alnmtr. Yayncln ilk zamanlarnda byk oranda devletin zerinde olan dzenleme ve denetim sorumluluu, devletin bu alandan ekilerek ticari yayncln yaygnlamas ile birlikte yerini zerk yaplara sahip bamsz idari otoritelere brakmtr. Gnmzde ise bamsz idari otoriteler, daha katlmc bir denetim modeli uygulayabilmek iin yaynclarn da denetimde nemli bir rol sahibi olmalarn salayan z-denetim ve ortak-denetim uygulamalarn tevik etmektedir.

Kitle iletiimi alanndaki nemi ve geni alana yaylan etkileri itibariyle grsel-iitsel medyann etkinlii ve denetimi zerindeki tartmalar her geen gn artan bir ekilde devam etmektedir. Literatrde yaplan aratrmalar neticesinde, grsel-iitsel medyann denetimine ve denetim biimlerine ilikin almalarn snrl sayda olduu grlmtr. Ayrca, mevcut almalarn byk bir ksmnn gncellikten uzak olmas, bu konunun etraflca ele alnmasnn gerekliliini ve nemini artran bir dier etkendir. Bu alma ile grsel-iitsel medyann denetimi konusuna, gncel gelimeleri dikkate alan bir bak asyla ele alnmas amalanmtr. RTKn dzenleme ve denetleme temelindeki ilevlerine binaen bu almann konusunu grsel-iitsel medyann denetim biimleri oluturmaktadr. Bu erevede, grsel-iitsel medyadaki denetim biimleri incelenerek denetim konusuna daha geni bir perspektif kazandrmak amalanmtr. Ayrca bu denetim biimleri ve denetime ilikin dzenlemeler incelenerek bu alandaki ideal denetimin hangi dzenlemeler erevesinde olmas gerektiine ilikin genel bir deerlendirmeye ulalmaya allmtr.

Bu alma kapsamnda, grsel-iitsel medya kavram Grsel-itsel Medya Hizmetleri Ynergesinde ifade bulan anlamyla ele alnmtr. Sz konusu, Ynergede bu kavram, televizyon yayn dier bir ifadeyle istee bal grseliitsel hizmet olarak tanmlanmaktadr. Bunun yan sra, grsel-iitsel medyada denetim konusu, ierik, teknik ve mali denetim gibi balklar kapsayan geni bir

konu olmasna ramen, alma kapsamnda bu konu yalnzca televizyon yaynlarnn ierik ynnden denetimi ile snrlandrlmtr.

alma temel olarak literatr taramasna dayanmaktadr. Teorik dzeyde, betimleyici bir aratrma yntemi kullanlarak gerekletirilen bu almada, gerek ktphane gerekse de internet araclyla yerli ve yabanc yazl kaynaklara bavurulmutur.

alma ana blmden olumaktadr. Birinci blmde; grsel-iitsel medyann dzenlenmesi ve denetlenmesine ilikin farkl yaklamlar incelenerek, dzenleme ve denetlemenin dnsel altyaps ortaya konulmutur. Bu amala ncelikle grsel-iitsel medya asndan denetimin dnsel temellerini oluturan medya kuramlar incelenmitir. Burada esas olarak ne kan, denetimin gerekli olmadn savunan liberal kuram ve denetimin sosyal sorumluluun bir gerei olarak ok nemli olduunu savunan sosyal sorumluluk kuramlar zerinde durulmutur. Ardndan medya kuramlar tarafndan savunulan fikirler temelinde ortaya kan ana yaynclk sistemleri incelenmitir. Bu sistemlerdeki denetime ilikin dzenlemelerin de yaynclk sisteminin temel bak as erevesinde ekillendii tespit edilmitir. Bunlarn yan sra bu blmde grsel-iitsel medyada denetim konusu ele alnmtr. Denetimin gerekliliini ortaya koyan nedenler incelenmitir. Bu nedenlerin esas olarak sosyal sorumluluk erevesindeki yayn anlayna dayand tespit edilmitir. Bu blmde ayrca tez almasnn esas konusunu tekil eden grsel-iitsel medyadaki denetim biimleri incelenmitir. Bu kapsamda grsel-iitsel medyadaki denetim sorunu irdelenerek dzenleme ve denetleme ihtiyacn temellendiren geleneksel gerekeler ve grsel-iitsel medyann dzenleme ve denetleme yntemleri ve bunlarn uygulamaya dnk yaplar incelenmitir.

kinci blmde; denetim kriterlerine temel oluturan uluslararas alandaki balca dzenlemeler ele alndktan sonra, Amerika Birleik Devletleri, Fransa, ngiltere, Almanya gibi grsel-iitsel medyann denetiminde uluslararas dzeyde ne

kan baz lke uygulamalar ele alnmtr. Bu incelemeyle denetim uygulamalarna ilikin genel bir perspektifin yakalanmas amalanmtr. Gnmzde farkl lkelerdeki denetim uygulamalar incelendiinde denetimin temel felsefesinin sosyal sorumluluk kuram balamnda olutuu tespit edilmitir.

nc blmde; Trkiyede grsel-iitsel medya denetimi konusu, tarihi sre de dikkate alnarak ele alnmtr. Denetimde dikkate alnan mevcut dzenlemelere yer verilmitir.

Sonu blmnde ise; alma kapsamnda elde edilen veri ve bulgular dikkate alnarak, grsel-iitsel medya alanndaki denetimin dayanaklar ve nemi zerinde durulmu, incelenen denetim yntemlerine ilikin deerlendirmelere yer verilmi, denetimdeki ideal dengenin salanabilmesi ynnde yaplabileceklere ilikin ilikin deerlendirme ve nerilere yer verilmitir.

BRNC BLM

GRSEL-TSEL MEDYADA DENETM

Grsel iitsel medyada denetim konusunun ele alnd bu blmde, grseliitsel medyadaki denetimin kuramlar balamndaki fikirsel altyaps incelendikten sonra, farkl bak alarna gre ekillenen yaynclk sistemlerine ksaca deinilmitir. Ardndan, denetimin gerekeleri incelendikten sonra da bu alandaki denetim biimleri zerinde durulmutur.

1.1. Medyada Denetim Kavram

Literatrde denetim kavram, deiik bilimsel alanlar iin farkl ekillerde tanmlanabilir. almada denetim kavram, incelenen konu itibariye ifade ettii anlam asndan, medya zerindeki denetim boyutuyla ele alnmtr. Medyadaki denetimi ifade etmek iin ilgili kavramlardan yararlanlabilir. Bu kavramlardan birisi olan reglasyon (regulation); bir ilemin, faaliyetin veya srecin belirlenen kurallara tabi tutularak dzenlenmesi, denetlenmesi ve ynlendirilmesi ilevlerini iinde barndran bir kavram olarak ifade edilebilir. Ali Ulusoy reglasyon kavramn; oyunun kurallarnn belirlenerek (dzenleme), bu kurallara riayetin salanmas (denetim) ve sektrn veya alann dzenli bir yapya doru sevk edilmesi (ynlendirme) faaliyetlerinin tm olarak tanmlamaktadr.1 Sonu olarak, hemen hemen her alanda var olan denetim, yrtlen faaliyetlerin, srecin, ilemlerin kontrole tabi tutulmas olarak ifade edilmektedir. Dolaysyla medyann denetimi de, bu alanda yrtlen faaliyetlerin, dzenlemelerle belirlenmi olan esaslara uygun
1

Ali Ulusoy, Bamsz dari Otoriteler, Turhan Kitabevi, Ankara, 2003, s. 21-22.

olup olmadnn kontrol olarak ifade edilmektedir. Denetim kavram esasen sansr kavramndan belli snrlar ile ayrlm bir kavramdr ve ilevini de bu perspektif ile yerine getirmesi gerekmektedir.

1.2. Medyann levleri ve Etki Alanlar Gnmzn modern dnyasnda kitle iletiim teknolojisi dnyay

dntrm ve halen dntrmektedir. Genellikle kreselleme olarak tanmlanan bu sre iin literatrde uluslararaslama veya uluslarstleme gibi kavramlar da kullanlmaktadr. Elektronik iletiim alarnn oalmasyla bilgiye ve iletiime ulam asndan mesafelerin kalkt bu sre2 dnyay kk bir ky haline getirmitir. Ksaca medya olarak ifade edilebilen kitle iletiim aralar vastasyla, lke snr tanmayan bilgiler, olaylar ve haberler annda dnyann her yanna btn netliiyle aktarlabilir hale gelmitir. Kreselleme ve teknolojik gelimelerle birlikte, toplumun ekillenmesinde byk bir rol olan medyann ekonomik, siyasal, toplumsal alanlar zerindeki etkisi de artmaya devam etmektedir.

Toplumun eitilmesine, bilgilendirilmesine, haberdar edilmesine, bo zamanlarnn en iyi ekilde deerlendirilmesine ve salkl bir kamuoyunun oluturulmasna olan katks dikkate alndnda, medyann kamu hizmeti niteliinde nemli sorumluluklara sahip olduu sylenebilir. Medyann, kamuoyunun dnce ve eletirilerinin yneticilere ulatrlabilmesini ve yneticilerin mesajlarnn da kamuoyuna iletilebilmesini salayarak, ynetilenle yneten arasnda bir kpr vazifesi grebilmesi, kitle iletiim aralarn gnmzde demokrasinin ve zgrlklerin en nemli gvencesi durumuna getirmitir.3

Kitle iletiim aralarnn pek ok ilevinden sz edilebilir. Kitle iletiim aralarnn fonksiyonlar zerinde ilk kez duran Laswell (1960), bilgi verme, ikna

John B. Thompson, Medya ve Modernite, (ev. Serdar ztrk), Krmz Yaynlar, stanbul, 2008, s. 227-228. 3 Vedat Demir, Trkiyede Medya ve z-denetimi, letiim Yaynlar, stanbul, 1998, s. 5.

etme ve toplumsallatrma fonksiyonlarndan sz etmektedir. Charles Wright (1961), kitle iletiim aralarnn bu fonksiyonlarna elendirme fonksiyonunu eklemi, Kenneth Boulding (1962) ise mallar tantma fonksiyonunun nemini vurgulamtr.4 Bilgilendirme, toplumsallatrma, kltrel devamllk, kamuoyu oluturma ve elendirme, Daniel Katz, Graeme Burton ve Denis McQuaile gre kitle iletiim aralarnn be temel ilevi olarak sralanabilir.5

Orhan Gke ise, toplum ve birey asndan pek ok nemli ilevi olan kitle iletiim aralarnn ilevlerini, toplumsal sisteme ilikin (toplumsallatrma ve elence ilevi), siyasal (kamuoyu oluturma, temsil etme, siyasal toplumsallatrma, eletiri ve denetim ilevi), ekonomik (kr salamaya ynelik reklam gibi ilevler), bilgilendirme (enformasyon salama ilevi) eklinde drt ana balk altnda toplayarak incelemitir. Gkeye gre kitle iletiim aralarnn toplumsal, siyasal ve ekonomik ilevleri, byk oranda bilgilendirme akmnn niteliine baldr ve bilgilendirme akm da aslnda toplumsal btnlemenin temelini oluturmaktadr.6 Kitle iletiim aralarnn ilevlerini gerekletirirken alc zerinde

braktklar etkiler, iletiim srecinin tamamlanmasyla birlikte etkileim olgusunu ortaya karmaktadr. Kitle iletiim aralar zerinde yaplan etki aratrmalar iletiim aratrmalarnn en nemli blmlerinden birini oluturmaktadr. Bu durumun en temel sebebinin kitle iletiim aralarnn sosyal alanda sahip olduu dzenleme ve yaplandrma fonksiyonu olduunu sylemek mmkndr. Ayseli Usluataya gre kitle iletiimde etki kavram, kitle iletiim aralar tarafndan gnderilen iletiler araclyla oluan kiisel ve/veya toplumsal dzeydeki tm deiiklikler olarak tanmlanabilir. Kitle iletiim aralarnn kiiler zerindeki etkileri toplumsal dzeydeki etkilerden daha kolay aratrlabilir ve anlalabilir niteliktedir. Kiisel etkiler temel olarak davran, bilgi, gr, dnce, tutum, tavr veya duygu alanlarnda ortaya kmakta ve bu alanlar da birbirleri ile etkileim iinde olmaktadr. Sz konusu etkilerin olumlu, olumsuz veya snrl olduunu savunan grler de

4 5

Aysel Aziz, Toplumsallama ve Kitlesel letiim, A..B.Y.Y.O. Yaynlar, Ankara, 1982, No: 2, s. 2. Sadi zdemir, Medya Emperyalizmi ve Kreselleme, Tima Yaynlar, stanbul, 1998, s. 35-36. 6 Orhan Gke, letiim Bilimine Giri, Turhan Kitapevi, Ankara, 2005, s. 172-182.

bulunmaktadr. Dnce ve tutumun deimesi neticesinde davranlarn bu durumdan etkilenmemesi neredeyse imknsz gibidir. Bu nedenle kitle iletiim kapsamndaki etki alanlarn tamamen birbirinden ayrtrmak mmkn

olmamaktadr. Bu kapsamda, kitle iletiim aralarnn etki alanlar ve etki trlerini genel olarak aada Tablo: 1de gsterildii gibi gruplandrmak mmkndr:7

Tablo:1. Kitle letiim Aralarnn Etki Alanlar ve Etki Trleri Etki Alanlar Birey, grup veya rgt dzeyinde etkilenme Sosyal kurum dzeyinde etkilenme Toplum dzeyinde etkilenme Kltr dzeyinde etkilenme Etki Trleri Tavr ve dnce deiiklikleri Bireysel ve toplu etkiler Gndem belirleme Toplumsallatrma Denetim ve kontrol Gerei tanmlama Egemen ideolojinin srdrlmesi

ada Gmsuyuna gre kitle iletiim aralarnn etkilerinin ok ynl olduu konusunda ortak bir gr bulunmasna ramen bu etkilerin tam olarak neler olduu konusunda ortak bir gr bulunmamaktadr.8 Kitle iletiim aralarnn, bireyin anlama, anlatma, renme ve eitim grme gibi temel ihtiyalarn karlamak, bilgi, gr ve dncelerin paylalmasn salamak, kamuoyu oluturmak, sosyal rgtlenmeyi glendirmek, insan ilikilerini deitirip

gelitirmek, yeni davran ve tutum kalplarn, gr ve dnce akmlarn yaygnlatrmak gibi etkilerinin olduu ynnde ortak bir kabuln varln sylemek mmkndr. Bununla birlikte, Metin Ika gre kitle iletiim aralarnn dorudan

7 8

Ayseli Usluata, letiim, letiim Yaynlar, stanbul, 1984, s. 84. Dr. ada Gmssuyu, Emine Oyur, Semih Snmez, Genel ve Teknik letiim, Sava Yaynevi, Ankara, 2009, s. 278.

ve ksa srede ortaya kan etkilere sahip olduunu sylemek pek mmkn deildir. Etkiler genel olarak dolayl bir ekilde ve uzun vadede ortaya kmaktadr.9

1.4. Denetim Anlay Asndan Medya Kuramlar Uzun geliim sreciyle birlikte, radyo ve televizyon yaynlar insan hayatnda ok nemli bir yer edinmitir. Grsel-iitsel medya yaynlarnn denetimi konusu ise neredeyse yaynlarn balad ilk zamanlardan beri iletiim gndemlerinin en nemli tartma konularndan biri olagelmitir. Radyo ve televizyon yaynlarnn denetimi konusundaki tartmalar, kitle iletiim kuramlarnn dnsel temellerinin

incelenmesi ile daha iyi aklk kazanabilir. Metin Ika gre en tannm medya kuramlar snflandrmas Four Theories of Press (Basnn Drt Kuram) adl eserde Frederick Siebert, Wilbur Schramm tarafndan yaplan Otoriter, Liberal, Sosyal Sorumluluk ve Sovyet Totaliter Kuram ayrmdr. Denis McQuail ise, bu snflandrmay kabul etmi ve yeni gelimeler nedeniyle bu kuramlara ek olarak Gelime Arac Kuram ve Katlmc Demokratik Medya Kuram adl kuramlar eklemitir.10 almada iki temel yaklam olan Liberal oulcu Kurama, Sosyal Sorumluluk Kuramna ve bu yaklamlarn yetersizlikleri zerine gelitirilen Gelime Arac Kuramna ve Katlmc Demokratik Medya Kuramna yer verilecektir.

1.4.1. Liberal Yaklam Birey kavram Ortaa Hristiyan felsefesinin yklmas ile birlikte n plana km ve John Locke tarafndan siyasal dncenin iine yerletirilmitir. fade zgrl dncesi, liberal siyasal dnce ile birlikte gelimitir. Klasik liberalizmin kurucusu olan Locke, kimsenin bir dierinin hayatna, salna, zgrlne mlkiyetine zarar verme hakknn bulunmadn savunmaktadr.
9

Metin Ik, Genel ve Teknik letiim, Eitim Kitapevi, Konya, 2008, s. 57. Metin Ik, Dnya ve Trkiye Balamnda Kitle letiim Sistemleri, Eitim Kitapevi, Konya, 2002, s. 7-8.
10

Lockeun savunduu zgrlklere ve eitlie dayal grler medyada zgrlk dncesine giden yolu am ve buna ilikin geliimin ncs olmutur. 11

Liberal Kuram (Liberal Approach), medyada 17nci yzyldan itibaren liberal anlayn sosyal, felsefi, siyasi ve ekonomik birikimlerinin getirdii yansmalar zerine kurulmutur. Bu kuram otoriter anlayn aksine bireyi merkeze almaktadr. Devlet yalnzca bireylerin mutluluunun salanmasnda bir ara vazifesi

grmektedir. Medyada Liberal Kuramn nc dnr Areopagitica adl eserinde basn zgrln savunup sansre kar kan John Milton, insanlar iin gerekli olan geree ulamann en aklc yolunun, ok ynl fikirlerin yer ald fikirlerin zgr pazaryeri olarak nitelendirdii, medyada yaplan tartmalardan getiini belirtmitir.12 Toplumun en doru ve iyi kararlarn bir pazaryeri olarak grd bu ortamda alabileceini savunan Milton, fikirlerin rekabet etmesinin ve doru dncenin yanllara galip gelmesinin ancak bu yolla salanabilecei grndedir.13

Liberal medya kuramna nemli katk salayan dnrlerden biri olan Thomas Erksine, ifade zgrlnn en temel haklardan biri olduunu vurgulayarak basn tarafndan bu hakkn kullanmas yoluyla toplumsal atmalarn, anari ve isyanlarn nne geilebileceini savunmaktadr. Liberal dnrlerden biri olan Thomas Jefferson ise basnn, toplumun bilgilendirilmesi ve eitilmesi zerindeki roln n plana kararak, bu amaca hizmet edebilecek bir basn yayn sisteminin ancak devlet kontrolnn dnda geliebileceini savunmaktadr.14 Bu dncelerin yan sra, tm fikirlerin doru ya da yanl mutlaka ifade edilmesi ancak bunun mutlak bir zgrlk olarak alglanmamas gerektii hususunu ne karan grler de mevcuttur. Bu grn nde gelen savunucularndan biri olan John Stuart Mill On Liberty (zgrlk zerine) isimli eserinde bu hususa deinmektedir. Kimsenin

11

A. Rait Kaya, Kitle letiim Sistemleri, Basn, Radyo ve Televizyon Yaynlarnn Dzenlenmesi, Teori Yaynlar, Ankara, 1985, s. 42. 12 Sacide Vural, Kitle letiiminde Denetim Stratejileri, zk Matbaaclk, Ankara, 1994, s. 18-23. 13 M. Ik, 2002, s. 18-19. 14 Murat zgen, Gazetecinin Etik Kimlii, stanbul niversitesi letiim Fakltesi Yaynlar, 2. Bask, stanbul, 2002, s. 97.

10

baka kiilerin itibarn zedeleyecek ve kiilerin srlarnn ifa edilmesine sebep olacak bir ifade zgrlne sahip olmamas gerektiini savunan Mill, basnn ahlki ve hukuki baz snrlamalar ve ykmllklere tabi olmas gerektii hususunun altn izmektedir.15 Liberal dnrlerin sz konusu bu grlerinin, zellikle 18inci yzylda ifade zgrlne ilikin yaanan gelimelere nclk ettiini sylemek mmkndr. zellikle Amerikan dnce ve anlatm zgrl felsefesinden kaynaklanan bu grler Amerikan Anayasasnda da yer alm, ayn dnce ngilterede de kabul edilerek, basnn grevinin aydnlatma olduu, bunun da hkmet denetimi dnda olmas gerektii dncesi savunulmutur.16

Liberal yaklamn biimlendii 19uncu ve 20nci yzyllar iletiim sahasnda ok nemli gelimelere sahne olmutur. Kitle iletiim aralarndan radyo ve televizyonun ortaya k ile birlikte yaanan deiim, iletiim srelerinde zellikle niteliksel ynde ciddi dnmlere nclk etmitir. I. ve II. Dnya Sava dnemlerinde devletler iin bir propaganda arac olarak kullanlan radyo, lkelerin ellerindeki bu nemli silah kaybetmek istememeleri nedeniyle denetim altnda tutulmutur. Ancak zamanla radyo ve televizyonun kltrel btnlemeyi salayan, kamuoyu oluturulmas ilevine sahip olmas ynnn daha etkin bir ekilde kavranmas neticesinde kitle iletiim aralarnn denetimi zerindeki bak as boyut deitirmitir. A. Rait Kayaya gre liberal yaklamlarla mdahaleyi birbirine yaklatran kamu yararnn salanmasna ynelik anlayn da etkisiyle, radyo ve televizyona mdahale konusunun liberal yaklamda belli bir meruiyet zeminine oturtulmaya alldn sylemek mmkndr.17

Liberal Kuramn genel yaklamnda toplumu bilgilendiren, haberdar eden, eiten, elendiren, tartmal kamusal sorunlar hakknda bireylerin kamuoyuna katlmasn salayan ve bununla birlikte ynetimi toplum adna denetleyen bir medya anlay sz konusudur.18 Liberal oulcu yaklamlarn en temel zelliinin, kitle iletiim aralar zerinde devlet otoritesinin reddedilmesi olduunu sylemek
15 16

M. zgen, 2002, s. 95-96. Aysel Aziz, Televizyon ve Radyo Yayncl, Turhan Kitapevi, Ankara, 2006, s. 68. 17 A. R. Kaya, 1985, s. 48-52. 18 S. Vural, 1994, s. 21.

11

mmkndr. Kitle iletiim aralar iin Liberal Kuram tarafndan ngrlen temel ilkeler; yayncln herhangi bir izine tabi olmamas, kstlama, bask ve sansre konu olmamas ve lke gvenliinin tehlikeye atlmas haricindeki tm yaynlarn cezai sisteme tabi olmadan gerekletirilebilmesi olarak zetlenebilir. 19 Bununla birlikte, kuramdaki zgrlklerin hibir ekilde kstlanmamas gerektii grnn, kstlamalarn tamamen ortadan kaldrlmas olarak alglanmamas gerekmektedir.20 Ancak, ahlki kurallara uyulmas ykmllnn dnda yayncya toplum karsnda byk bir mkellefiyet yklenmemektedir. Bu durumu destekleyici bir argman olarak ileri srlen dnce ise kitle iletiim aralarna ait ktlarn tketicisi olan halkn iyi-kt, gerek-sahte ve doru-yanl arasndaki fark ayrt etme kabiliyetine zaten sahip olduudur. Ancak esasen yaynclar tarafndan kr gdsyle yaplan iddet ierikli ve mstehcen yaynlarn, ayrt etme yetenei henz gelimemi ocuklar veya genler gibi savunmasz izleyici kitlelerini nasl bir etki altnda brakaca da sorgulamaya aktr. Liberal Kuramn, denetimi yalnzca piyasa koullarna braklm bir medyann zerindeki kontroln byle durumlarda ne derece yeterli olaca sorusuna verecei yantn ucu aktr. Nitekim medyann bireyler zerindeki olumlu ve/veya olumsuz etkisi, tarihsel dnem veya alanlarn deikenliinde oluan farkl toplumsal yaplarn niteliine gre ayrca oynaklk gstermektedir.

1.4.2. Sosyal Sorumluluk Kuram Liberal yaklam neticede, kitle iletiim zgrlnn kullanlmas, yaynclar ve toplumun sorumluluklarnn ayrtrlmas gibi hususlarda, kitle iletiim aralar iin belirsizliklerin ve risklerin ortaya kt bir alan yaratmtr.21 Zamanla Liberal Kurama yn veren braknz yapsnlar, braknz gesinler fikrinin kitle iletiim aralar iin kabul edilebilir olmad ynndeki grler younluk kazanmtr. 22 Sosyal Sorumluluk Kuram (Social Responsibility Approach) liberal
19 20

S. Vural, 1994, s. 22. A. R. Kaya, 1985, s. 49. 21 S. Vural, 1994, s. 24. 22 A. Rait Kaya, ktidar Yuma (Medya-Sermaye-Devlet), mge Kitapevi, Ankara, 2009, s. 87-91.

12

yaklama tepki olarak domu, Liberal Kuramm eksikliklerini tamamlamak amacyla gelitirilmitir. Liberal Kuramn ngrd serbest pazar ekonomisinin, basn ve yayn zgrlnn (kuramsal olarak ngrlenin aksine) toplumun beklentilerine cevap vermekte yetersiz kalmas zerine, Amerika Birleik Devletlerinde (ABD) ortaya kmtr.23

Liberal Kuram, 20nci yzyln ilk yllarnda elektronik yayncln balamas ile birlikte meydana gelen deimelerle sorgulanr hale gelmitir. Yaynclk alannda meydana gelen gelimeler kapsaml hukuki dzenlemelerin gerekliliini ortaya koymutur. Bu dorultuda, Amerikada 20nci yzyln ortalarnda kitle iletiim aralarnn devlet otoritesi ile snrlandrlmas eilimi gelimitir. Bu eilimin temel nedenleri, yayn kanallarnn snrl sayda olmas ve ellerindeki gcn doru kullanlmamas ile birlikte kitle iletiim aralarndan beklenen performansn yeterince salanamam olmasdr. Liberal Kuramn ngrd basn ve yayn zgrlnn snrlamalara tabi tutulmas, bu dnemde gerekletirilen dzenlemelerin nemini gstermektedir. 1947 ylnda Hutchins Komisyonunun basn zgrlnn uygulamadaki durumu zerine yapt inceleme, bu dnemin Liberal Kuram kart yapsn ortaya koyan bir rnektir.24 A. Rait Kayaya gre Hutchins Komisyonunun incelemeleri sonrasnda yaymlad zgr Ama Sorumlu Basn isimli raporunun Sosyal Sorumluluk Kuramnn temel dnsel altyapsn oluturduunu sylemek mmkndr. Bu rapora gre; geleneksel basn zgrlnn uygulanmasnda, basn zgrl ile basnn sorumluluu arasnda bir eliki olduu ortaya konulmakta ve basnn yanllar ve tutkularnn zel alan dna tap, kamusal tehlike yaratr hale geldiinden bahsedilmektedir. Basnn zgr olduu vurgusu ile birlikte bu rapor, ayn zamanda basnn bir kamu hizmeti yerine getirdiini daha gl bir sesle vurgulamaktadr. Hutchins Komisyonu Raporu sonucunda ortaya kan yeni yaklamda, basn ve yaynn bamszl ilkesi ile topluma kar grevlerinin badatrlmas

23 24

A. Aziz, 2006, s. 69. A. R. Kaya, 1985, s. 52.

13

amalanmaktadr.25 Bir baka ifadeyle Rapor, basnn sahip olduu zgrlkler kadar topluma kar olan sorumluluklarn olduunu, demokratik toplumsal ilevinin de bu sorumluluklarn yerine getirilmesiyle mmkn olacan savunmutur.26

Hutchins Komisyonunun yaynlad raporun Sosyal Sorumluluk Kuram haline dnmesi, Four Theories of Press (Basnn Drt Kuram) adl nemli eserin 1954 ylnda yaymlanmasyla birlikte gereklemitir. Yayncln tarihsel geliimi ierisinde zamanla, kitle iletiim aralarnn sahiplerine ait sermayenin ok az sayda kiinin elinde toplanmas ve az saydaki medya sahibinin bu gc kendi ekonomik ve siyasal karlar iin kullanmaya balamas, gszlerin ve farkl dnce sahiplerinin de iinde bulunduu kesimin sesi duyulamaz hale gelmesine yol amtr. Bu gcn ktye kullanm, niteliksiz ierikleri, sansasyonel haberleri, kamu ahlkn ve zel hayatn gizliliini tehdit eden yaynlar da beraberinde getirmiti. 27 Toplumsal dinamiklerin hayata geirilmesi anlamnda nemli bir etkiye sahip olan medya, kendine has zelikleri gerei tketilen dier mal ve hizmetlerden farkl bir yapya sahiptir. Reklamlarn ara olmaktan kp yaynlar ynlendiren bir yapya brnmesi, kar salama ve fayday en st dzeye tama gdsyle gerekletirilen yaynlarn daha da fazla ticari nitelik kazanmasna yol amtr. Bunun sonucunda ise medya kendine has zelliklerini yitirmeye balam ve dier mal ve hizmetlere benzer bir araca dntrlmtr. Zeynep Alemdara gre Peterson tarafndan ortaya atlan bu gr, ayrca Milton tarafndan savunulan yaynlar araclyla salanan dnce rekabetinin sonucunda, medyann topluma doru ile yanl arasndaki fark kavrama yetisini kazandrma niteliinin de yitirilmesi ile eanlaml bir yaklam oluturmaktadr. Theodore Peterson kendisinden nce tartlmaya balanm olan konuya ilikin yeni bir kuram 1956da
25

Murat zgen, Gazetecinin Etik Kimlii, 2. Bask, stanbul, .. letiim Fakltesi Yaynlar, 2002, s. 97den Aktaran Kemal Cem Baykal, Radyo ve Televizyon Yaynclnda Yayn ilkelerinin hlali le Yaptrm Uygulamasnda Ortaya kan Sorunlar, Gazi niversitesi SBE, Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2008, s. 23-24. 26 Ouzhan Ta, Medya Etiinin Tarihsel Temelleri ve Geliimi, http://ilef.ankara.edu.tr/etik/medya-etiginin-tarihsel-temelleri-ve-gelisimi/ (Eriim Tarihi:10.11.2011) 27 Cihaneri Erciyes, Medya Etii ve Klasik Etik Kodlar, Trkiye ve Siyaset Dergisi, Mays-Haziran, 2001, s. 49dan Aktaran Kemal Cem Baykal, Radyo ve Televizyon Yaynclnda Yayn ilkelerinin hlali le Yaptrm Uygulamasnda Ortaya kan Sorunlar, Gazi niversitesi SBE Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2008, s. 23.

14

gelitirmitir. Peterson toplumsal sorumluluk kuramyla basnn topluma kar sorumlu olduu grn ifade etmitir. Kuram kapsamnda ifade edilen sorumluluk ilkesinin byk kabul grd ve bugn de geerliliini koruduu sylenebilir.28

Demokrasinin varln srdrebilmesi asndan kitle iletiim aralar sahiplerinin de yerine getirmesi gereken grevleri vardr. Bu aralar araclyla toplumsal iletiimi salama grevini stlenenler, toplumun beklentilerine cevap verme sorumluluuna da sahiptir. Bu yaklama gre medya, kamu yararn kollayan mdahalelere tabi olabileceini kabul etmeli, toplumun eitliliini yanstan ve farkl grlere yer veren oulcu yapy, btn bir yap olarak gzetmenin temel grevi olduunu benimsemelidir. Dier taraftan yine bu yaklam altnda, medyann ykmll altndaki grevlerini yerine getirmesi hususunda, toplumun kendi zerine deni titizlikle gerekletirmesi arttr.29 Yaynlar aracl ile yaplan bilgi aktarmlarnda; gereklik, doruluk, kesinlik, nesnellik ve dengelilik ilkelerinin gz ard edilmemesi ve bunlar salayacak mesleki standartlarn gelitirilmesi sosyal sorumluluun yerine getirilmesinin nemli koullardr. Sosyal Sorumluluk Kuramna gre kitle iletiim aralar tarafndan yalnzca haber ve bilgi aktarmna deil, bunlarn yannda kltr ve sanatn yaylmas ve gelitirilmesine ynelik abalar da gsterilmeli, toplumda, demokrasinin salkl olarak ileyebilmesini salamak amacyla iddet, karmaa ve su unsurlarna medyada mmkn olduunca az yer verilmelidir. 30

nsan hayatnda nemli bir ilevi ve yeri olan radyo ve televizyon yaynlarna ilikin denetim konusunun, yaynclkta temel iki unsurun gz ard edilmedii bir dzlemde ele alnmas gerekmektedir. Bu unsurlardan ilki, kitle iletiim zgrl olmakla birlikte, denetimden sorumlu tek yetki sahibinin devlet olduu Otoriter Kuram tarafndan asrlar boyunca bu zgrlk neredeyse yok saylmtr. Dier unsur olan kamu yararnn ise, btn denetim yaplarnn bir tarafa braklp sorumluluun sadece yaynclara brakld Liberal Kuram tarafndan, zellikle yaynclarn
28 29

Zeynep Alemdar, Oyunun Kural Basnda z-denetim, Bilgi Yaynevi, stanbul, 1990, s. 19-20. M. zgen, 2002, s. 112. 30 A. R. Kaya, 1985, s. 52-55.

15

reyting ve kr elde etme benzeri kayglarnn etkisiyle, tam olarak korunamad grlmektedir. A. Rait Kayaya gre Liberal Kuramn kitle iletiim zgrlne olan katklarnn aksine, kamu yararnn salanmas asndan olumasna neden olabilecei an bir mekanizma ile kapatlmas gerekmektedir.31 Sosyal Sorumluluk Kuramnn esasen tam da bu an kapatlmasnda devreye girdiini sylemek mmkndr. Sosyal Sorumluluk Kuram, kitle iletiim alannda karlalan problemleri zebilecek tek bir zm modeli ngrmemekle birlikte, ayr ayr veya beraber uygulanabilecek yapsal neri getirmektedir. Bu erevede, Sosyal Sorumluluk Kuram, ats altnda yaynclk alannn dzenlenmesi ve

denetlenmesine ilikin uygulamalarn yrtlmesinde rol sahibi yaplar Yaync Kurulular, z-denetim Kurulular ve Devlet Denetimi ayrmna gre snflandrlmtr.32

1.4.3. Gelime Arac Kuram Ekonomik, toplumsal ve siyasal alandaki deiim ve dnmler sonucunda Siebert Schramm ve Peterson tarafndan ortaya atlan Basnn Drt Kuramnn zamanla yetersiz kaldn dnen iletiim bilimcilerinden Denis McQuail, normatif medya kuramlarn temel alan iki yeni kuram gelitirmitir. Bu kuramlardan biri Gelime Arac Kuramdr. Ekonomik, teknik ve profesyonel kaynaklarn gelimekte olan lkeler ile gelimi lkeler arasnda farkllklara konu olmas nedeniyle gelitirilen Gelime Arac Kuram, medyann toplumsal gelime ve kalknmay tesis etmek amacyla kullanlabilecei dncesine dayanmaktadr.33 Teknolojik

bamllkla birlikte ekonomik ynden baml lkelerin iletiim alanndaki teknik yetersizlikleri bu kuramn gelitirilmesinin temel nedenidir. zellikle gelimekte olan lkelerde, kitle iletiim aralar lke geliimi ve kalknmasna nemli katklar salamaktadr. Gelime Arac Kuram, medyann ulusal politikalarla uyumlu bir yaynclk anlayna sahip olmasnn yan sra dil, kltr gibi milli deerlerin n planda tutulmasnn gerekliliini ortaya koyan bir yaklama sahiptir. Bu yaklama
31 32

A. R. Kaya, 2009, s. 48-52. a.g.e., s. 52-55, S. Vural, 1994, s. 23-28, A. Aziz, 2006, s. 67-69. 33 M. Ik, 2002, s. 38.

16

gre yaynclkta zellikle siyasi yapnn benzetii lkeler ile komu lkelere ilikin haber yaynlarna ncelik verilmesi ynnde bir eilimin n plana ktn sylemek mmkndr.34

Gelime Arac Kuramna gre kitle iletiim aralarnn denetiminde devlet nemli yetkilere sahiptir. yle ki, kurama gre devlete lkenin gelimesi ve kalknmas yolunda gelitirilen politikalar ile bu amaca ynelik uygulamalarn uyumlu bir ekilde yrtlebilmesini salamak iin kitle iletiim aralarna mdahalede bulunma ve gerekirse sansr koyma yetkisi bile tannmaktadr.35 Trkiyede televizyon yaynclnn balad yllarda Gelime Arac Kuram uygulamalarna rnek tekil edecek bir yaplanmann gerekletiini sylemek mmkndr. Sz konusu dnemde, toplumun eitim ve retim dzeyinin artrlmasnn, lke kalknmasnn ok nemli bir n koulu olarak grlmesi sonucunda kamuoyu desteini yanna alan televizyon arac, grsel unsurlara sahip olmasnn da etkisiyle, radyo ile kyaslandnda daha etkin bir ara olarak kabul grmtr.36 Erkan Yksele gre, bu kabuln hlihazrda Trkiyede geerli yayn ilke ve esaslarna ilikin hukuki dzenlemelerde geerliliini koruduunu dnenlerin olduunu sylemek mmkndr. Her ne kadar bu kuram, modernleme ve toplumsal geliim iin kitle iletiim aralarnn gerekli ve nemli birer unsur oluunu n plana karsa da, birtakm belirsizlikleri de bnyesinde barndrmaktadr. Devletin milli politika ve ulusal programlara uygunluun salanmas amacyla kitle iletiim aralar zerinde sahip olduu denetim yetkisinin, kitle iletiiminin zgrce gereklemesinin nne gemesine neden olacak snrlandrma ve kstlarn oalmas riskini arttracan unutmamak gerekmektedir.37

34 35

A. R. Kaya, 2009, s. 58-61. S. Vural, 1994, s. 30-31. 36 Erol Mutlu, Globalleme, Popler Kltr ve Medya, topya Yaynevi, Ankara, 2005, s. 75-76. 37 Do. Dr. Erkan Yksel, Trk Basn Hangi Kurama Uyar?, http://www.dorduncukuvvetmedya.com/arsiv/dkm/print3b76.html, (Eriim Tarihi: 08.11.2010).

17

1.4.4. Katlmc Demokratik Kuram Denis McQuail tarafndan gelitirilen ikinci kuram olan Katlmc Demokratik Kuramn temelinde, yaynclkta tekel haline gelmi zel irketlere kar oluan negatif yaklam yatmaktadr. Bu anlayta n planda tutulan, ayn zamanda kitle iletiim aralarnn hedef kitlesi olma niteliine sahip toplumun ihtiyalar ve faydasdr. Medyann varlk sebebi olarak toplumu gren bu yaklam, esasen bu nedenle kamu yararna hizmet etmeyi yaynclarn asli vesilesi saymaktadr. Yaynclarn bu vazifelerine ulamalarnn nndeki en byk engel olan tekelleme, ayn zamanda kk lekli gruplarn kitle iletiim aralarna ulamasn da engellemektedir. Tm vatandalar, aznlklar veya alt kltr dzeylerine, etnik veya dini kesimlere kendilerini ifade etme hakk tannmas gerektiini savunan Katlmc Demokratik Kuram, katlmc demokrasinin bir gerei olarak bunlara kendi medya kurulularna sahip olabilme hakk tanmaktadr. Bu nedenle kuram medyada her eyden nce tekellemenin nne geilmesi gerektiini savunmaktadr.38 Katlmc Demokratik Kuram, kitle iletiim aralarnn denetlenmesinde en nemli role toplumun sahip olmas gerektii dncesini savunmaktadr. Bu yaklamn uygulamalarnda, yayn kurum ve kurulular hukuki denetim kapsamnda denetlenmektedir. Yaynclk alannda yaanan tm problemlere arlkl olarak tekelleme odakl bir ekilde yaklalyor olmasnn Katlmc Demokratik Kuramn en zayf ynn oluturduunu sylemek mmkndr. Nitekim tekellemenin nlenmesine dair bir zm ortaya koymamas da bu kurama ynelik getirilen eletiriler arasndadr. Ancak Katlmc Demokratik Kuramn iletiim aralarndan ziyade izleyiciyi ne karan, halkn katlmn ilke edinen dnsel yapsnn kk lekli, yerellemi ve etkileimci iletiim aralarnn katlmn daha da artraca savunulmaktadr.39

38 39

S. Vural, 1994, s. 31-32. M. Ik, 2002, s. 42.

18

1.5. Denetim Anlay Asndan Yaynclk Sistemleri lkeden lkeye farkllk gsterebilen siyasal, ynetsel, ekonomik, hatta corafi zellikler lkelerdeki iletiim alann ekillendiren ana etmenlerdir. letiim alannn dzenlenmesinde belirleyici olan bu faktrler radyo ve televizyon kurulularnn rgtleni ve ynetim biimlerini ifade eden yaynclk sistemlerinin de lkeden lkeye farkllamasna neden olmaktadr. Bu yaynclk sistemleri ynetim, denetim ve finansman gibi kriterler gz nne alnarak snflandrlabilir. Radyo ve televizyon kurulularnn siyasi yaamla olan ilikileri, sistemi belirleyen en nemli etkendir. Yayn kurulularnn gelir kaynaklar, denetlenmeleri ve yayn ieriklerinin nasl olaca da bu iliki erevesinde belirlenmektedir. Siyasal sistem karsndaki bamszlk veya zerklik derecesi sistemin demokratikleme derecesini yanstmaktadr. Sk yasal dzenlemelerle iletiim alannn tamamen siyasi otoriterinin kontrolnde olduu, iletiim aralarnn devletin ideolojik karlarna hizmet eder duruma geldii, otoriter ya da totaliter rejimlerde iletiim zgrlnn var olduu sylenemez. Bu tr skntlarn olmad gelimi liberal demokrat lkelerin tamamnda devletin rol, genel normatif dzenlemeler yapmak, hak ve zgrlkleri, genel alma koullarn belirlemek ksaca srekli mdahale edici olmaktan ok, zgrlklerin kullanmn dzenlemek eklinde zetlenebilir.40

Gnmzn karmak iletiim yaps ierisinde kitle iletiim aralarnn yayn biimlerinin tanmlanmasnda glkler yaanabilmekte, hatta kavram karmaalar ortaya kabilmektedir. rnein, kamu hizmeti yayncl ve ticari (tecimsel) yaynclk ile devlet tekeli modeli arasnda uzun sren bir rekabet ve kavram kargaas yaanmtr. letiimin ulusal gvenlik iin ne kadar nemli olduunun ve iletiim yolu ile toplumun denetim ve ynetiminin kolaylatnn fark edilmesiyle, radyo ve televizyon yaynlar uzun sre bu gten yararlanmak isteyen devletlerin tekelinde kalmtr. Televizyon yaynclnda devlet tekelinin kaldrlmas srecinde, ticari yayn kurulular ve baz iletiim kuramclar, ticari yaynclk-devlet

40

M. Ik, 2002, s. 46.

19

yayncl kartln ve kamu yayncl-devlet yayncl zdeliini ifade eden grlerle yanlgya ak tartmalara neden olmulardr.41

1.5.1. Kamu Hizmeti Yayncl Erol Mutluya gre kamu hizmeti yayncl kavram, radyo ve televizyon yaynlarnn, kamusal enformasyon, kltr-eitim ve elence kaynaklarn

gelitirmekle grevli ulusal bir kltr arac eklinde dzenlenmesi olarak tanmlanabilir.42 Kamu hizmeti yayncl, oulcu bir yayn ierii ile piyasann ileyiinden doan zaaflar telafi ederek bireylerin bilgi alma zgrlne hizmet gayesiyle yaplr. Yaynlarla toplumu belli konularda bilgilendirmek ve eitmek, toplumun siyasal karar alma srecine dorudan ve dolayl katlmn salamak amalanr. Tarafsz, siyasetin ve kar gruplarnn etkisinde kalmayan bir yaynclk anlay hedeflenir.43

Grsel-iitsel iletiimin, kamu yararna hizmet edebilecek ok nemli bir ara olduu dncesinin temeli ok erken dnemlere dayanmaktadr. Grsel-iitsel yayn faaliyetinin kamu yararn salad ya da salamas gerektii geleneksel olarak kabul edilen bir dncedir. Radyo ve televizyonda kamusal yaynclk olarak geliecek anlay, zl bir biimde ilk kez David Sarnoff tarafndan u szlerle ifade edilmitir: Yaynclk ulusu eitme, bilgilendirme ve elendirme grevini temsil eder ve bundan dolay kesin ve ak bir biimde bir kamu hizmeti olarak grlmelidir. Ayn yl, liberalizmin beii saylan ngilterede, kr amac gtmeyen bir limited irket olarak kurulan ve finansman vergilerle salanan British Broadcasting Company iin balca grevler bilgi, eitim ve elence sunmak olarak saylmtr. irket 1927 ylnda kamusal bir kurulua dntrlerek British Broadcasting Corporation (BBC) adn almtr.44

41 42

Mustafa Akn, Altn Makas RTK, Kitabevi Yaynclk, stanbul, 2002, s. 33. Erol Mutlu, letiim Szl, Ayra Kitabevi, Ankara, 2008, s. 163. 43 M. Akn, 2002, s. 34. 44 A. R. Kaya, 2009, s. 94-95.

20

Kamu hizmeti yaynclnn temel ilkeleri ngilterede olumu, Kara Avrupasna da buradan yaylmtr. Kamu hizmet yaynclnn geleneksel anlam asndan tm dnyada bir model olarak grlse de, ngilterede bile bu hizmetin nitelii ve unsurlar konusunda henz byk apl bir uzlama salanamamtr.45 BBCye yklenilen grevler kamu hizmeti yaynclnn kavramsal erevesini ve temel zelliklerini oluturmutur. Bu erevede kavramn ierdii eler A. Rait Kayaya gre u ekilde zetlenebilir:46

Kamu

hizmeti

yayncl

anlayna

gre

yayn

ierikleri,

haber

verme,

dinleyicileri/izleyicileri eitme ve elendirme gibi ilevleri dengeli bir ekilde yerine getirmelidir. Siyasal ierikli haber ve programlarda, farkl dnce ve siyasi akmlar yansz ve dengeli bir ekilde sunulmaldr. Kamusal bir hizmet olarak sunulan yayncln finansman siyasal iktidar ve zel ekonomik kar odaklarndan bamszlatrlmaldr. Yayn hizmeti lke corafyasnn mmkn olan en geni alanna ynelik, herkese eit olarak ve ayn bedel karlnda sunulmaldr.

lkeleri bu ekilde zetlenen kamu hizmeti yayncln gerekletirecek kuruluun, kamu mlkiyetinden zerk bir statye sahip olmas gerekmektedir. Kamuya hizmet ykmll kamu kurulularnn yan sra zel yayn kurulularna da aittir. Nitekim ngilterede zel televizyon yayncl, 1954 ylnda, kamusal hizmet anlayna gre ve ITA (Independent Television Authority-Bamsz Televizyon Otoritesi) kontrolnde balamtr. ABDde ise balangcndan itibaren zel sektre braklan radyo ve televizyon yayncl alannda kamu yararnn salanmas amacyla devletin dzenleme ve denetleme yetkisinin bulunduu aka kabul edilmitir.47

Kamu hizmeti yayncl kavram iin genel olarak zerinde uzlalan bir tanm olmamakla birlikte, bu yayncln neler sunmas gerektiine ilikin birok

45 46

Halit Ylmaz, darenin Grsel-itsel letiim Alanndaki levi, maj Yaynevi, Ankara, 2006, s. 52. A. R. Kaya, 1985, s. 78. 47 A. R. Kaya, 2009, s. 96.

21

gr mevcuttur. Avrupadaki grsel-iitsel politikalarn oluturulmasna ilikin 1998 ylnda hazrlanan bir raporda, kamu yaynclnn yerine getirmesi beklenen ilevler u ekilde ifade edilmitir: Her lkede, kltrel eitliliin gelitirilmesinde, eitim programlarnn sunulmasnda, kamuoyunun tarafsz bir ekilde bilgilendirilmesinde, oulculuun garanti altna alnmasnda, demokratik ve cretsiz biimde elence imkn sunulmasnda kamu yaynclnn nemli bir rol vardr. Avrupa Birlii Konseyinin 25 Ocak 1999 tarihinde kamu hizmeti yayncl konusunda yaymlad Karar Metninde kamu yaynclna ilikin u ifadeler yer almtr:

Ayrmclk yaplmadan eit artlar altnda deiik kanal ve hizmetlere kamunun geni apta eriiminin salanmas, kamu hizmeti yaynclnn vazgeilmez nkouludur. Kamu hizmeti yayncl teknolojik gelimeler araclyla kamuyu yeni grsel-iitsel enformasyon hizmetlerinden ve yeni teknolojilerden yararlandrmak zorundadr. Kamu hizmeti yayncl, saysal ada yer alan faaliyetlerin gelitirilmesinden ve eitlendirilmesinden sorumlu olmaldr. ye devletler tarafndan ifade edildii ekliyle, kamu hizmeti yayncl toplumu bir btn olarak grerek tm toplumu kucaklayan bir yayn politikas izlemelidir. Bu balamda kamu yayncsnn geni apta izleyici/dinleyiciye erimesinin yollarn aramas gerekli ve merudur.

Ayrca, 25 Kasm 2001 tarihinde yaymlanan, kamu hizmeti yaynclnda devlet destei kurallarnn uygulanmasna ilikin AB Komisyonu Bildiriminde, kamu hizmeti tanmnn yaplmas her lkenin kendi ulusal, blgesel ve yerel dzeyde verecei karara gre ye devletlerin kendi inisiyatiflerine braklmtr. Avrupa lkelerinin byk bir ounluunda 1980li yllara kadar yaynclk kamunun tekelinde kalmtr. Bu dnemde kamu hizmeti yayncl sistemleri farkl lkelerde benzer zellikler gstermitir. Genel olarak ifade edilirse Avrupada kamu hizmeti yaynclnn amalar u balklar altnda toplanmtr:48

48

Teknik amalar: Frekans idaresi, ebeke oluturma, yayn ruhsat verilmesi. Politik amalar: Kamu karnn korunmas. Ekonomik amalar: Prodksiyon sektrnn gelitirilmesi ve korunmas. Sosyal ve kltrel amalar: Eitim ve kltr hizmetlerine eriim iin kullanlmas.

Zakir Avar, Vedat Demir, Dzenleme ve Uygulamalarla Medyada Denetim, Piramit Yaynclk, Ankara, 2005, s. 154-155.

22

Avrupada kamu yaynclnn tekel olduu dnemlerde, Kamunun haber alma, kltr ve elence gereksinimini karlamak eklinde Fransz Yasasnda zetlenen kamu hizmeti yaynclnn amalar, bugn Avrupada faaliyet gsteren tm kamu yaynclar iin hala geerliliini korumaktadr. Mesela, bir kamu hizmet yayncs olan BBCnin ana yaynclk amalar, elendirmek, haber vermek, eitmek, zenginletirmek ve yenilikler sunmak olarak zetlenmitir.49

1.5.2. Tecimsel Yaynclk Yayncln balad ilk yllarda sektre hakim olan kamu hizmet yayncl, zellikle II. Dnya Sava sonrasnda baz aksaklklarla karlamtr. Bu aksaklklar bir frsat bilen ticari kurulular, demokratik bir toplumda devletin yayn tekelini elinde bulundurmasnn anti-demokratik bir tutum olduunu ileri srerek, izleyicilerin kendi program menlerini kendilerinin oluturabilme hakknn savunuculuunu stlenmilerdir. oulcu bir sistemde, yaynclk alannda da oulculuun istenmesi neticesinde zel televizyonlarn yasalara ramen fiili olarak yayna balamalarna gz yumularak zme ulalmaya allmtr.50

Amerikan ekonomik ve toplumsal dzeni liberal temellere dayand iin tecimsel yaynclk sistemi, Amerikada geliip ilerlik kazanmtr. Ticari ya da zel yaynclk olarak da adlandrlan sistemde radyo ve televizyon kurulular zel giriimcilerin mlkiyeti altndadr. Yaynclk ticari irket mantyla, kr amac iin yapld iin balca gelir kaynan reklamlar oluturur. Bu yayn sisteminde yayn kurulular arasnda, en ok reytingi getirecek ve en ok reklam alacak popler programlar retme yar vardr. Dolaysyla bu yayn kanallarnda zaman zaman kamu yarar gz ard edilerek daha fazla izleyicinin dikkatini eken her trl

49 50

Z. Avar, V. Demir, 2005, s. 155. Tayfun Akgner, TRT ve Faaliyetleri, TRT ve Kamu Yayncl, Radyo-TV Yayn Sorunlar Hakknda Trk-talyan Sempozyumu, stanbul niversitesi letiim Fakltesi Yaynlar, No:44, stanbul, 1995, s. 55-56.

23

program ierii meru grlerek yaynlanabilmektedir.51 Sonu olarak, daha fazla izleyici/dinleyici ekerek daha fazla gelir elde etmek anlamna gelen reyting kaygs yayn politikasna yn veren balca etmendir.

Sistem yayn izni alnmas ve baz konulardaki denetimler dnda, kamusal bir organn mdahalesinden uzaktr.52 Bu sistemdeki yaync kurulularla ilgili program ieriklerini dzenleme, denetleme ve yaynlarn dzenli akn salama grevi genellikle devletin zerk bir kuruluu tarafndan stlenilmitir.

lkelerdeki uygulamalara bakldnda, baz lkelerde sadece ticari yaynclk sisteminin, baz lkelerde ise kamu hizmet yayncl ile birlikte ticari yaynclk sisteminin faaliyetini srdrd grlmektedir. Karma sistem denilen bu sistemde kamu hizmet yaynclar ve ticari yaynclar iin ayr mevzuat hkmleri dzenlenebilmektedir. Bu yaynclk sistemi yaygn olarak, yaynclk hizmetinin kamu tekelinde balad ve devlet geleneinin ar bast Bat Avrupa lkelerinde grlebilmektedir.53

1.5.3. Devlet Yayncl Devlet yayncl sistemi genellikle kamu hizmet yayncl modeli ile kartrlan bir yayn sistemidir. Bu sistem, yayncln devletin irade ve denetimine tabi olduu yayn sistemi olarak tanmlanabilir. Bu modelde yayn kurulularnn zerkliinden, bamszlndan ve tarafszlndan sz edilemez. Yayn kanallar dorudan veya dolayl olarak devletin elinde bulunur, geliri devlet tarafndan belirlenmi kurallar erevesinde salanr. Yayn kanallarnn hkmet ile ilikisi yasalarla belirlenmitir. Devlet politikas dorultusunda yalnzca siyasal erkin dncesi ve resmi grleri dikkate alnarak yaynclk yaplmaktadr. Yaynclk
51

Hlya ztekin, Radyo ve Televizyon Alannn Dzenlenmesi ve Denetlenmesinde Yeni Eilimler ve Ynelimler, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Kayseri, 2007, s. 37. 52 Beybin Kejanlolu, Trkiyede Medyann Dnm, mge Kitapevi, Ankara, 2004, s. 22. 53 H. ztekin, 2007, s. 37.

24

biimi dnldnde EBU (European Broadcasting Union-Avrupa Yayn Birlii) tarafndan bu sistem iin hkmet yayn sistemi eklinde yaplan tanmlama da doru ve yerindedir.54

lhan Biere gre, devlet yaynclndaki esas ama doru bilgilendirmek ve gvenilir olmaktr. zleyici mteri olarak grlmedii iin, izleyiciye ve izleyici haklarna sayg bu yayncln temel izgisini oluturur. Bu yaynclk anlayna gre, yaynclar kendilerini iktidara kar sorumlu hissederek bu sorumluluun gereklerini yerine getirirler. nemli olan kaliteli, izleyicinin taleplerini dikkate alan, eiten ve elendiren yaynlarn ortaya konulmasdr.55

1.6. Grsel-itsel Medya ve Denetim Grsel-iitsel medya, bireysel ve toplumsal boyutta nemli etkiler meydana getirebilme gcne sahiptir. Toplumsal hayattaki bu etkisi ve yeri nedeniyle toplumdaki kar gruplar tarafndan, srekli elde edilmek ve elde tutulmak istenen bir g niteliindedir. Bu g, kendisini denetleyen herhangi bir mekanizma olmadnda, medya sahiplerine eitli haksz stnlkler salama, hatta baz olumsuzluklara meruiyet kazandrma aracna da dnebilir.56

Sosyal yaamn kanlmaz bir zorunluluu olarak hibir alanda snrsz bir zgrlk olmad gibi medya alan da belli dzenlemelere tabi tutulmutur. Medyann dzenlenmesinde ve denetlenmesindeki amalar, halkn haber ve bilgi alma zgrln, bireysel hak ve zgrlklerin organizasyonunu ve frsat eitliini salamak olarak ifade edilebilir. Yayncln ekonomik ynnn olmas, kltrel

54 55

M. Akn, 2002, s. 33-34. lhan Bier, Medyann Kamuoyu zerindeki Etkileri ve Etik, Medya ve Etik Sempozyumu, 07-09 Ekim 2009, Elaz, 2010, s. 314-315. 56 M. Ik, 2002, s. 45.

25

retimi dorudan etkilemesi ve politik ynlendirme arac olma potansiyeli tamas bu alandaki dzenlemeleri zor ve tartmal bir konu haline getirmitir.57

1.6.1. Grsel-itsel Medyada Denetim Sorunu Kitle iletiim aralar insanlarn yakn ve uzak evrelerinde olup bitenler hakknda bilgi almalarn salayan ve teknolojik gcn bir gstergesi olarak geni halk kitlelerini haberleme ayla birbirlerine balayan aralar olarak tanmlanabilir. Kitle iletiim arac niteliinde yaygn olarak kullanlan ilk ara gazetelerdir. Yaanan teknolojik gelimeler nce radyoyu ardndan da televizyonu ortaya karmtr. Yazl basnn insan hayatna girii ve gelimesi yava olmasna karn, radyo ve televizyonun geliimi ve insan hayatnn etkili bir paras halini almas ok zaman almamtr. Ses ve grntnn eanl olarak kullanlabilmesi ve ulalabilen kitlenin ok geni olmas nedeniyle gelimeler annda ve btn hzyla toplumun tamamn etkiler hale gelmitir. Dier bir ifadeyle, bu kitle iletiim aralar ile ayn anda corafi adan ok geni alanlara ve ok geni kitlelere ulamak mmkn hale gelmitir. Yaanan gelimelerin radyo ve televizyonun gcnn ve etki alannn genilemesini de salamas, bu aralarn etkilerinin tartlmaya ve aratrlmaya balanmasna yol amtr. Dier kitle iletiim aralarna oranla radyo ve televizyonun birey ve toplum zerindeki etkilerinin daha byk olduu, zellikle de televizyonun kitleleri etkileme ve ynlendirme asndan ok etkili olduu pek ok alma ile tespit edilmitir. nk grsel elerle alglama, insan iin iitsel alglamaya oranla daha kolay ve kalcdr. Grselliin nde olduu televizyon yaynnda ses ve grntnn ayn anda sunulabilmesi onun etkisini daha da arttrmaktadr.58 Bu nedenle, toplum ve birey zerindeki nemli etkilerine binaen, demokrasinin merkezi saylan bat toplumlarnda bile devletler yazl basna gsterdikleri esneklii radyo ve televizyonlara gstermemilerdir. Pek ok lkede yazl medyann denetimi iin basn konseyleri, meslek ilkeleri, ombudsmanlk gibi
57

mer Gedik, 1982 Anayasas ve Trk Yarg Kararlar erevesinde Kitle letiim zgrl, Atatrk niversitesi SBE, Yaymlanm Yksek Lisans Tezi, Erzurum, 2007, s. 86-87. 58 M. Ik, 2002, s. 50.

26

resmi olmayan (informel) yollar kullanlrken, grsel-iitsel medyann denetimi iin yasal, idari ve siyasi bakmdan resmi (formel) denetim yollar kullanlmaktadr. Bireyi ve toplumu radyo ve televizyonun zararl etkilerinden korumak, sorumsuzca yayn yaplmasn nlemek, kamu kaynaklarnn en verimli ekilde kullanlmasn salamak ve yaynclk alannda tekellemeyi nlemek gibi amalarla radyo ve televizyon yayncl alan sk bir denetime tabi tutulmutur. Toplumsal olaylarda, radyonun ve televizyonun byk kitleleri etkileme ve ynlendirebilme, gndem belirleme ve kamuoyu oluturmadaki nemlerinin fark edilmesi, siyasal iktidarlarn bu iki kitle iletiim aracn denetim altna alma ihtiyacn ortaya karmtr. Bu ihtiya gz nne alnarak radyo ve televizyon alannda genel olarak lkeden lkeye farkllk gsteren eitli dzenleme ve denetleme biimleri gelitirilmitir.59

Radyo ve televizyon gibi ok geni kitlelere ulaabilme potansiyeline sahip iki yeni aracn ortaya kmas iletiim aralarnn rol ve nemini arttrmtr. Geri kalm ve gelimekte olan lkelerde en nemli iletiim arac olan televizyon, kamuoyu oluturulmas ve dzenlenmesinde ok etkin bir ilev grmtr. Gnmzde demokratik toplumlarda, iletiim aralarnn olaylar nc bir gz olarak irdelemesi ve tm ilevlerini halk merkezli bir politika iinde srdrmesi demokrasinin teminat ve bir gstergesi olarak deerlendirilebilir.60 Zira

demokrasinin uygulanmasnda eitli skntlar yaayan az gelimi ve gelimekte olan lkelerde, siyasal iktidarlar iletiim aralarn kendi karlarna alet etmenin yollarn arayabilmektedirler.61 Gnmzde bireyler, kendi kiisel deneyimlerinin dnda kalan dnyay, olaylar, olgular, byk lde iletiim aralarnn yeniden ina yoluyla kurgulanm penceresinden kavramaktadrlar. Dolaysyla bir anlamda bireylerin maddi var olularnn imgesel ilikileri iletiim aralarnn oluturduu bir yap ierisinde belirlenmektedir. Bu ereveden bakldnda dnce ve kanaatlerin olumasnda, bireyin toplusallamasnda, siyasilerin denetlenmesinde ve kamuoyunun ekillenmesinde iletiim aralar nemli bir role sahiptir.62
59 60

H. ztekin, 2007, s. 31-32. M. Ik, 2002, s. 43. 61 Jale Sarmak, Radyo ve Televizyon Yaynlarn Denetim Yntemleri, Marmara niversitesi Yaynlar, stanbul, 1993, s. 18. 62 M. Ik, 2002, s. 44.

27

Grsel-iitsel medyann bireysel ve toplumsal hayat zerindeki rol ve etkinlii srekli artmaktadr. Gnmzde en nde gelen haber ve bilgi kayna olan ve bireyin sosyallemesinde de nemli rol olan televizyonun, faaliyet gsterecei alann genel erevesinin izilmesi yani dzenlenmesi ve denetlenmesi byk nem tamaktadr.

1.6.2. Grsel-itsel Medyann Denetlenme Gerekeleri

letiim alanna da yansyan teknolojik gelimeler sayesinde iletiler ayn anda tm dnyaya ulaabilir hale gelmitir. Bylece kitle iletiim aralar, hitap edebildii kitlelerin de genilemesi ile haber ve bilgi verme, kamuoyu oluumuna etki etme gibi fonksiyonlar asndan daha ilevsel bir hale gelmitir. Gelimekte olan lkelerde ve eitim seviyesinin dk olduu toplumlarda, ucuz ve kolay ulalabilir olmas nedeniyle radyo ve televizyon, bireylerin balca haber, bilgilenme ve elenme arac haline gelmitir. Dolaysyla toplumun her kesimine kolaylkla hitap edebilen bu nedenle de etkinlik alan ok geni olan radyo ve televizyon yaynclnn dzenlenmesi, yaynlarn toplum zerindeki muhtemel olumsuz etkilerini en az seviyeye indirmek iin zorunluluk halini almaktadr.63

En yaygn bilgi kayna haline gelen kitle iletiim aralar, tutum ve davranlardan yaam biimine kadar pek ok alanda derin etkilere sahiptir. Bu etkiler nedeniyle kitle iletiim aralarnn faaliyet gsterecei iletiim alannn dzenlenmesi ve denetlenmesi ihtiyac ortaya kmtr. Halit Ylmaz, grsel-iitsel iletiim alannn dzenlenmesine ilikin yaklamn ortaya kmasnda tarihsel bir olayn etkisinin olduunu belirtmektedir. Bu alann dzenlenmesine ilikin ekirdek anlayn temelinde radyonun tam da yaygnlamaya balad sralarda baz ideolojiler iin bir propaganda arac gibi kullanlmasnn izleri yatmaktadr.64 zel yayncln yaygnlamasyla birlikte kamusal yayncln etkinliinin azalmaya
63 64

M. Ik, 2002, s. 50. H. Ylmaz, 2006, s. 36.

28

balad 1980li yllardan itibaren yaynclk alann dzenlenmesi daha da nemli bir ihtiya haline gelmitir. Bu ihtiyac karlamak amacyla oluturulan dzenleyici kurulularnn uygulamada, denetim ilevleri daha da arlk kazanmtr. Yaynclk sistemindeki yasal erevenin siyasi otorite tarafndan oluturulmas, dzenleyici kurullarn da bu ereve iinde hareket etmesi denetim ilevi lehine oluan bu arln nedeni olarak gsterilebilir.

Gnmzde kitle iletiim aralar toplumu bilgilendirme, siyasal iktidarlar zerinde denetim ve eletiri imkn salama, bireyin temel hak ve zgrlklerinden biri olan haberleme ve bilgi alma hakknn gvencesi olma gibi alardan toplum iin nemli bir rol stlenmitir. Demokrasinin vazgeilmez unsurlarndan birisi olan kitle iletiim aralarnn, topluma kar sorumluluklarn en iyi ekilde yerine getirebilmeleri iin zgr bir ortamda faaliyet gstermeleri hayati bir neme sahiptir. Kitle iletiim aralar faydal amalar iin kullanldklarnda sosyalletirme, eitme, siyasal katlm salama, elendirme gibi olumlu ilevler yerine getirebilirler. Tam aksine yanl bir ekilde ve zararl amalar iin kullanlmalar neticesinde ise pek ok olumsuzlua ara veya neden olabilirler. Bu muhtemel olumsuzluklardan bazlar; toplumu belli kar ilikileri ve amalar dorultusunda maniple etme, zihin denetimi, dezenformasyon, yanl ynlendirme, siyasete yn verme, depolitizasyon, bireyi iddete yneltme, yalnzlatrma ve sosyal hayattan koparma, ocuklarn ve genlerin istismar edilmesi, tketim kltr oluturma, kltrel emperyalizm, ulusal ve manevi deerlerin dejenere edilmesi olarak saylabilir. Bu nedenle kitle iletiim aralarnn, zellikle de geni kitleleri kolayca etkileyebilme gc olan radyo ve televizyon yaynlarnn, belli snrlar erevesinde dzenlenip denetlenmesi gereklilii birok lkede kabul edilen bir gerekliktir.65

Medyadaki dzenlemelerin nasl olmas gerektiine ilikin tartmalar hala sryor olsa da gerekelerini Merih Zlloluna gre u ekilde zetlemek mmkndr:66
65 66

H. ztekin, 2007, s. 38. Merih Zllolu, A. Haluk Yksel, Haluk Grgen, R, Ayhan Ylmaz, ncilay Cangz, letiim Bilgisi, Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir, 2008, s. 246-247.

29

 Politik, ekonomik ve toplumsal yaamda eit rekabet koullar oluturmak ve bu koullar muhafaza etmek, Yaynlarla belli bir snf, sermaye, kar grubu, siyasi parti gibi herhangi bir kii, grup ya da rgtlenmeye ayrcalk tannmasn engellemek, Milli servet niteliindeki yayncl olanakl klan frekans kaynaklarnn dalmnda ve kullanmnda adaleti salamak, Medya araclyla salk, eitim, gvenlik gibi alanlarda kamu yararn gzetmek ve gelitirmek, Yaynclk alannda sreklilik ve tutarll salamak, Halk korku ve panie srkleyecek ve iddeti zendirecek yayn ieriklerini denetlemek.

lkelerin siyasal, ekonomik ve toplumsal zellikleri nedeniyle dzenleme ve denetleme yaplarnda baz farkllklar olsa da, dzenleme ve denetleme nedenleri genel olarak benzer niteliktedir. Radyo ve televizyon alan, frekanslarn kt ve snrl olmas, kamu yarar, endie-korku, yaynlarda sreklilik ve tutarlln salanmas gibi geleneksel olarak nitelenebilecek drt ana balk altnda toplanan gerekelere dayanlarak dzenlenmekte ve denetlenmektedir.67

1.6.2.1. Frekanslarn Kt ve Snrl Olmas

Dnya zerindeki kaynaklarn kt ve snrl olmas, fakat insan ihtiyalarnn sonsuz ve snrsz olmas, kt kaynaklarn en etkili ve en verimli ekilde kullanlmas gerekliliini ortaya karmtr. Yaynclk alannda da, alt yapy oluturan kaynaklarn kt kaynaklar olmas, teknik ynden baz kstllk ve snrllklar ortaya karmtr. Yayn sinyallerini tayan atmosferdeki dalgalarn, bir baka deyile yayn spektrumunun kstl olmas, bu kaynan kstl bir yerst servet olarak nitelendirilmesine yol amtr. Radyo ve televizyon yaynlarna tahsis edilmi olan frekanslarla snrl sayda yayn yaplmas mmkn olduundan, frekans alannn en etkili ve en verimli bir ekilde kullanmnn planlanmas ve uygulanmas nemli bir gerekliliktir. Bu gerekliliin bir sonucu olarak, alann dzenlenmesini organize eden
67

M. Ik, 2002, s. 52.

30

devlet veya onun yetki verdii kurullar tarafndan frekans planlamalar yaplmakta, frekanslar yaync kurululara tahsis edilmektedir. Radyo ve televizyon

yaynclnn balamasnn ardndan, bu alann dzenlenmesine olan ihtiya neticesinde, alann dzenlenmesi ve frekans tahsisi yaplmas hususunda ilk yasal dzenlemeler 1934 ylnda ABDde yaplmtr. lerleyen yllarda yayncln tm dnyada yaygnlamas ile birlikte, benzer dzenlemeler dier lkelerde de ortaya kmtr.68

Trkiyede ise bu konu 1990l yllarda balayan zel televizyon yayncl ile birlikte gndeme gelmitir. Konu ile ilgili gerekli dzenlemeler olmad iin de bu yasal boluk nedeniyle kalitesi dk, yayn usl ve standartlarna uygun olmayan cihazlarla ve rastgele seilen frekanslardan yayn yapmaya balayan radyo ve televizyon kurulular, bir frekans karmaasna neden olmulardr. Bu karklk iindeki yaynlarn uak seferlerini, resmi ve askeri haberleme sistemlerini de olumsuz etkilemeye balamas, izinsiz ve rastgele yaplan bu yaynlara mdahale edilmesini zorunlu hale getirmitir. Bu mdahaleler ve izinsiz yayn yapan kurulularn kapatlmas lkede tartmalara ve tepkilere neden olmutur. Yaynclk alanndaki devlet tekelini kaldran 1993 ylndaki anayasa deiikliinin ardndan, 20 Nisan 1994 tarihinde yaymlanan 3984 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanun ile sz konusu dzenlemeleri yapmakla grevli Radyo ve Televizyon st Kurulu (RTK) kurulmutur. ncelikle frekans kargaasna son verebilmek iin RTK tarafndan frekans plan hazrlama almalar yaplm, Radyo ve Televizyon Ulusal Frekans Planlar hazrlanmtr. Bu frekans planlaryla, yaync kurulularn belli koordinatlar ierisindeki g ve frekanslarda yayn yapmalar iin dzenlemeler yaplm ve bu kurulularn kullanacaklar yayn cihazlar iin uluslararas standartlara uygun olma zorunluluu getirilmitir. Yaplan bu dzenlemelerle yaynlar standartlara uygun hale getirilerek yaynlarda ses ve grntnn birbirine karmas, resmi ve askeri kurumlarn haberleme sistemlerinin yaynlardan olumsuz etkilenmesi gibi sorunlar ortadan kaldrlmtr.69
68 69

M. Ik, 2002, s. 52-53. Sami ener, Radyo ve Televizyon Ulusal Frekans Planlar 1, RTK letiim Dergisi, S. 1, Ankara, 1997, s. 10.

31

Son yllarda yaynclk alannda yaanan teknik gelimeler, ayn frekans aralndan yakn zamana kadar mmkn olandan daha fazla yayna olanak tanr hale gelmitir. Bir baka ifadeyle, karasal ortamdan yaplan televizyon yaynclnda bir karasal verici zerinden birden fazla televizyon yayn yapmak mmkn hale gelmektedir. Saysal iletiim teknii kullanlarak yaplan radyo ve televizyon yaynlar, analog/karasal yayn sistemlerine gre, hem daha kaliteli ses ve resim iletimine, hem de bunlarn yan sra eitli bilgilerin de daha kolay ve ekonomik koullarla iletilmesine imkn tanmaktadr.70 Saysal yaynclk olarak ifade edilen71 bu teknoloji sayesinde her ne kadar frekans snrll bir nebze giderilmeye balanm olsa da, frekans alannn hala kt bir kamu kayna olduunu savunan grler bulunmaktadr. Buna karn, bu ve benzeri teknolojik gelimelerin frekanslarn, snrllk ya da ktlk gerekesini ortadan kaldrmaya baladn savunan grler de ortaya kmtr.72

1.6.2.2. Kamu Yarar

Devletin

eitli

faaliyetlerinde,

bu

faaliyetlerin

kamu

hukukuna

uygunluunun denetlenmesinde, temel hak ve zgrlklerin dzenlenmesinde ana gaye ve lt kamu yarardr. Kamu yarar kavram ile kurulu dzenin korunmas amalanmaktadr.73 Kamu yarar, radyo ve televizyon yayncl asndan deerlendirildiinde, tm halka ait bir kamusal kaynak olan snrl saydaki frekanslar kullanan yaync kurulularn, belirlenmi kurallara uyarak yayn yapmas olarak ifade edilebilir. Bu nedenle kamuya ait snrl saydaki frekanslar kullanlarak,

70

RTK Web Sayfas, Saysal Yaynclk Nedir ?, http://www.rtuk.org.tr/sayfalar/IcerikGoster.aspx?icerik_id=a5740d4c-7a64-494f-8535550e9e5f55d9, (Eriim Tarihi: 15.10.2011) 71 RTK 2009/2010 Faaliyet Raporu, Karasal Saysal Televizyon Yaynclna Ynelik almalar, s. 27. http://www.rtuk.org.tr/sayfalar/DosyaIndir.aspx?icerik_id=2fee8614-5d2a-4f0f-8fc20bc53295da0c (Eriim Tarihi: 10.10.2011) 72 Halit Ylmaz, darenin Grsel-itsel letiim Alanndaki levi, Ankara niversitesi SBE, Yaymlanm Doktora Tezi, 2005, s. 77. 73 H. ztekin, 2007, s. 40.

32

devletten alnan lisanslarla yaplan yaynclkta, halka hizmet ve kamu yarar ana gaye olmaldr.

Yaynclk alannda, dzenleme ihtiyacnn ortaya kmasyla, dzenleme kriteri olarak kabul edilen kamu yarar kavramnn mahiyeti, kapsam ve boyutlar zerinde gr ayrlklar ve tartmalar ortaya kmtr. Genel olarak, kamu yarar kavram ile demokratik bir toplumda yaync kuruluun halkn zgr iradesini kullanmasna yardmc olacak nitelik ve ierikte yayn yapmasnn salanmas kastedilmektedir.74 Kamu yararn salamaya ynelik yaynlarn nasl ve ne ekilde hayata geirilecei hususu tartma konusu olmutur. Bu konudaki tartmalar ABDde FCCnin kurulduu ilk yllarda ortaya kmtr. FCC ise, topluma en iyi yaynlarn ulatrlmasyla kamu yararnn salanabileceini kabul etmi, bunun gerekletirilebilmesi iin de yayn lisans aamasnda yaync kurulularn program ieriklerine ilikin baz ilkeleri peinen kabullenmeleri zorunluluunu getirmitir. Bu ilkelerin kabulnden sonra kamu yararnn srekliliini salamak iin de yayn lisanslarnn 6 ylda bir yenilenmesi istenmitir. Bu yenileme ise yaycnn, kabul etmi olduu kamu yarar ykmllklerini yerine getirmi olmas artna balamtr.75 Kamu yarar kavram zamanla dier lkelerde de yaynclk ilkeleri arasna alnarak iletiim alanyla ilgili yasal dzenlemelerde dikkate alnr hale gelmitir.

Radyo ve televizyon kurulularnn, yaynclk faaliyetinin kt kamusal kaynak olan frekanslar kullanlarak yaplabildiinin bilincinde olmas gerekmektedir. Ayrca, yaynclk faaliyetiyle bir tr kamu hizmeti yapldnn farknda olunmas, yayncnn halka kar sorumlu bir yayn politikas izlemesinde etkili olabilir. Bu bilinle sosyal sorumluluk erevesinde toplum iin yararl programlar hazrlanmal ve yaynlanmaldr. rnein Fransada zel radyo ve televizyon kurulular, tabi olduklar ykmllkler asndan kamusal radyo ve televizyonlar ile edeer tutulmu, ticari kayglarn tesinde topluma hizmeti amalamalar salanmtr.76
74 75

S. Vural, 1994, s. 65. M. Ik, 2002, s. 55. 76 a.g.e., s. 56.

33

1.6.2.3. Endie ve Korku Radyo ve televizyon yaynlarnn birey ve toplum zerinde meydana getirdii etkiler, kitle iletiim alannda pek ok aratrmaya konu olmutur. Tarihi sre iinde radyo ve televizyonun evrensel bilgiyi ve olumlu deerleri topluma sunan, toplumda btnl salayan kurtarc aralar olduu dnlen dnemler olduu gibi, iddet ve zorbal yaygnlatran, demokratik toplumu tahrip etmeye alan bir ajan olduu dnlen dnemler de olmutur.77

Kitle iletiim aralarnn etkileri toplumun yapsal artlarna bal olarak kiiden kiiye deiebilmektedir. Gndemin radyo ve televizyon gibi kitle iletiim aralarnca belirlendii modern toplumlarda, hayatn akn ynlendirmede byk bir etkiye sahip olan radyo ve televizyonun zamanla bamllk yaratt iddia edilmektedir.78 Dolaysyla hayatn her alanna giren televizyonun zamanla yaamn vazgeilemez bir paras haline geldii sylenebilir.

Televizyon hareket, ses, renk ve kla, ayn anda birden ok duyuya hitap edebildii iin ilgi ekmekte ve bu nedenle de etkisi daha kuvvetli olmaktadr. Belli bir ya grubundaki ocuklar ve genlerden oluan izleyici kitlesinin televizyondan etkilenmeye en ak izleyici kesimi olduu eitli aratrmalarla ortaya konulmutur. ocuklarn televizyondan etkilenme dzeyleri yana, geliimine, ailesel ve evresel faktrlerine, izledikleri program ieriklerine bal olarak farkllklar gstermektedir. Televizyon, ocuun toplumsallamas, psikolojisi, beslenme alkanlklar, zihinselduygusal-fiziksel geliimi zerinde ok etkili bir role sahiptir. Tm bu nedenlerle Gven Bykbakkala gre ocuklara ynelik iddetin ve dier olumsuz olaylarn, bunlarn ocuklar tarafndan da izlenecei hesaba katlmadan iddet, kan, kavga ve

77

Korkmaz Alemdar ve A. Rait Kaya, Kitle letiimde Temel Yaklamlar, Sava Yaynlar, Ankara, 1983, s. 58. 78 Erol Mutlu, Televizyonu Anlamak, Gndoan Yaynlar, Ankara, 1994, s. 17.

34

sava gibi kavramlarla insanlara sunulmas, zihinlerde derin izler ve yaralar oluturabilmektedir.79

Televizyonun ocuklar ve genler zerindeki etkileri ile ilgili yaplan aratrmalar neticesinde, ok fazla televizyon izleyenlerin, az izleyenlere oranla, yaynlanan pek ok iddet eylemi sahnesine maruz kalmalarnn etkisiyle dnyay daha gvensiz ve acmasz grme eiliminde olduklar tespit edilmitir.80 Bu nedenle zellikle ocuklar ve genleri olumsuz etkileyen, istismar edici, ar iddet ve pornografik unsurlar ieren yaynlarn nlenmesi salkl bir toplumun varln srdrebilmesi iin byk nem tamaktadr.

zellikle eitim ve genel kltr seviyesi dk olan toplumlarda, kitle iletiim aralarnn toplum zerindeki etkileri daha yksektir. Yaync kurulularn mlkiyetini elinde bulunduranlarn, bu kitle iletiim aralarn salt ahsi karlar iin kullanmalarn engelleyici dzenlemeler byk nem tamaktadr. zerinde durulmas gereken dier bir nokta da, en nemli gelir kaynaklar olan reklam gelirleri iin, yayn kurulularnn izleyici ve dinleyicilerin kayglarn gz ard ederek, yaynlarnda reklam verenlerin etkisinde kalmalar ve buna gre programlar hazrlamalardr.81

1.6.2.4. Yaynlarda Sreklilik ve Tutarllk Kamu mal niteliindeki frekanslarla yayn yapan kurulularn, kamuya ait snrl bir kayna kullanmann verdii sorumluluk bilinciyle, yayn hizmetini srekli ve tutarl bir ekilde aksatmadan yerine getirmeleri gerekmektedir. Bu hizmet kapsamnda doru ve tarafsz bir ekilde aydnlatlan kamuoyunun bilinlenmesine katk salanmaldr. Ayrca halk adna, seilmiler ve toplumdaki dier kesimlerin
79

Gven Bykbakkal, Televizyonun ocuklar zerindeki Etkileri, stanbul niversitesi letiim Fakltesi Dergisi, Say: 28,http://www.istanbul.edu.tr/iletisim/?page=template-dergi/detail&int_Id=66 (Eriim Tarihi: 03.10.2010). 80 E. Mutlu, 1994, s. 147. 81 Noam Chomsky, Medya Gerei, (ev. Abdullah Ylmaz), Tmzamanlar Yaynclk, stanbul, 1993, s. 19-20.

35

denetlenebilmesine, aksaklk ve noksanlklarn yapc bir slupla eletirilebilmesine imkn tannmal, bu ynde de toplumun eitimine katkda bulunulmaldr. letiim aralarnn topluma ynelik bunlar gibi ilevlerini tam olarak yerine getirebilmeleri iin yaynlarn srekliliinin salanmas ve bunun da kural ve ilkelere tabi olmas gerekmektedir.82

1.7. Grsel-itsel Medyada Denetim Biimleri Medyann denetlenmesine ilikin grler iki ana bak as altnda toplanabilir. lk bak as Medya bir aynadr grn savunur. Bu gre gre medyada yanstlanlar zaten toplumda var olan ve toplum tarafndan istenen eylerdir, bu nedenle medyadan yansyan olumsuzluklarn asl sorumluluu medya alc/tketicilerine aittir. Dolaysyla da alclar/tketiciler medyay ynlendirdii iin medyann yozlatrma etkisinden sz edilemez. Dier bak asna gre ise Medya belirleyici ve ynlendiricidir. Bu gr savunanlara gre medyann olumsuz etkileri genel olarak ticari kayglar neticesinde gerekleir. Medyann reyting endiesiyle gerekletirdii yaynlarn insanlar magazine altrd, aa seviyelere ektii hatta zararl eilimlere ynlendirdii ne srlr. Hatta gr sahipleri dier bir etkiye daha vurgu yaparak medyann mutsuzlua yol atn iddia ederler. rnein, asla ulaamayaca prltl hayatlara medya araclyla tank olan bir ksm insanlar beklentilerini ykselterek kendi hayatlarn beenmeyen insanlar haline gelebilmektedirler. Dolaysyla medyadan yansyan olumsuzlularn ve bunlarn etkilerinin asl sorumluluu yaynclara aittir. Medyann belirleyici ve ynlendirici etkisi eitmek, yol gstermek, aydnlatmak gibi yararl fonksiyonlar iin kullanldnda olumlu neticeler de ortaya karma potansiyeline sahiptir. Tabi bu durum medyann reytingden vazgemesini gerekli klabilir. Bu iki gr aslnda medyann denetlenmesine ilikin genel snflandrmaya iaret ederek, liberal ve sosyal sorumluluk kuramlarnn fikri alt yapsn ortaya koymaktadr. Sosyal sorumluluk yaklamnn, medyann denetlenmesi gerektiine ilikin gr Medyay denetlemek gerekir, ama bunu kim yapmaldr? sorusunu ortaya
82

M. Ik, 2002, s. 60-61.

36

karmtr. Bu sorunun yant ise grsel-iitsel medyadaki denetimin taraflarn ve yntemlerini ifade etmektedir. Kim tarafndan yapldklarna gre, bu yntemler drt ana balk altnda u eklinde sralanabilir: 83

Medya alann kendisi tarafndan yaplan denetim, Medya kurulular tarafndan yaplan denetim, Devlet tarafndan yaplan denetim, zleyici tarafndan yaplan denetim.

Grsel-iitsel medyadaki denetim yntemlerine ilikin genel olarak kabul grm bir snflandrma yaps olmamakla birlikte, denetleme ekilleri iin farkl snflandrmalar da yaplabilmektedir.

Gnmzde grsel-iitsel medyadaki dzenleme ve denetlemenin ana perspektifini Sosyal Sorumluluk Kuramnn ifade ettii grlerin oluturduunu sylemek mmkndr. Kuramn ortaya koyduu yaklam, kitle iletiim aralarnn denetiminde be ayr dzeyi iinde barndrmaktadr. Kemal Cem Baykala gre denetim dzeylerinin erevesini, Agee, Ault ve Emery tarafndan ortaya konulan sosyal kontrol mekanizmasnn i ie gemi halkalar izmektedir. Bu yap u ekilde gsterilebilir:84

83

Ahmet Rasim Kalayc, Medya Profesyonellerinin ve Medyann Aile Algs, Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl Yaynlar, Yayn No:134, Ankara, 2008, s. 316. 84 K. C. Baykal, 2008, s. 25.

37

Halkn Denetimi Hukuki Denetim z-denetim Kurulularnn Denetimi Yaync Kuruluun Denetimi Yaynclarn (Muhabir, Editr vb.) Denetimi

ekil 1. Toplumsal Sorumluluk Halkalar

Sosyal Sorumluluk Kuram tarafndan ngrlen bu mekanizma, Liberal Kuramda ngrlenin tersine, ok tarafl bir denetim yapsnn kamu yararn tesis edebilmek adna gerekliliini, kitle iletiim aralarnn denetim dnda

braklmayacak dzeyde nemli bir gce sahip olmasna balamaktadr. Sosyal sorumluluk halkalar ierisinde halk temsil eden katman da dhil olmak zere her katman dzeyinde gerekleecek denetimin, kitle iletiim aralarnn ktye kullanmnn engellenmesinde nemli katklar bulunmaktadr. Kemal Cem Baykala gre yaynclk ilke ve esaslar dzleminde bu katmanlar temel dzey ile sadeletirmek mmkndr. Yayn kurulularnn yaynclk ilke ve esaslar, zdenetim kurulular tarafndan ngrlen ilke ve esaslar ile yasal dzenlemelerde yer alan yaynclk ilke ve esaslar, sosyal sorumluluun ortaya koyduu denetim mekanizmasnn temel sacayan oluturmaktadr.85

Sosyal Sorumluluk Kuram, yayn ilke ve esaslar dikkate alnarak yaync kurulular tarafndan yerine getirilen z-denetim ile z-denetim kurulular tarafndan salanan denetim mekanizmalarn n plana kararak kitle iletiim zgrln koruma altna almaktadr. Ayrca, z-denetimin salkl bir ekilde salanamad durumlarda, kamu yararnn gvence altna alnabilmesini, bylece

85

K. C. Baykal, 2008, s. 26.

38

hak ve zgrlklerin en doru ekilde kullanlabilmesini temin etmek amacyla, bamsz idari otoriteler ve bamsz mahkemeler tarafndan uygulanan devlet denetimi mekanizmasnn, yaynclk sektrnde dengelerin oluturulup

korunmasnda nemli bir grev ifa ettii sylenebilir.

Sosyal

Sorumluluk

Kuram,

grsel-iitsel

kitle

iletiim

arac olan

televizyonun yazl medya aralarndan farklln ortaya koymakta ve bu farkll devlet tarafndan gerekletirilecek denetimin temel gerekesi saymaktadr. Kuram grsel-iitsel medya yaynlarnn toplumsal, sosyal, kltrel ve yapsal hibir farkll ortaya koymakszn herkese e zamanl olarak seslenebilme zelliine sahip olduunu ileri srmektedir. Bu nedenle denetimin gerekesini yalnzca kamunun tmne ait ortak frekanslarn kullanlmasna deil, bununla birlikte, mterek noktalar gzetmekle sorumlu kamuya ait bir alanda halkn tketimine ak bir ilev gryor olmasna balamaktadr. Nitekim birok televizyon yaynn takip etmek iin ekstra bir emek sarf etmeye veya fiyat demeye gerek olmamas, televizyonu dier medya aralarndan ayran nemli bir farkllktr.86 Bu farkllk, kamu yararn gzetme ve sorumlu yayncla sahip olma anlamnda yaynclarn sorumluluunu daha da artrmaktadr.

Yaynclk

alanndaki

denetim

yaplar

lkeden

lkeye

farkllk

gstermektedir. Baz lkelerde medyann dzenlenmesini ve denetlenmesini salamaya ynelik zel kurullar olduu gibi, baz lkelerde de yasama, yrtme ve yargnn bu ilevi yerine getirdii uygulamalar bulunmaktadr. Deiik medya denetim yntemlerine ilikin youn tartmalar devam etmekle birlikte, son yllarda uluslararas alanda arlkl olarak tartmalara konu olan iki denetim mekanizmas z-denetim ve ortak-denetim uygulamalardr. Bu modellerde n plana kan konular ise kklerin korunmas, ifade zgrlnn salanmas ve ticari iletiim olarak sralanabilir.87

86 87

K. C. Baykal, 2008, s.26-27. Carmen Palzer, Alexander Scheuer Self-Regulation, Co-Regulation, Public Regulation, Florence, 2003, s.1.http://www.emr-sb.de/news/Palzer_Scheuer_Unseco-Clearinghouse_Yearbook2004.pdf (05.06.2010)

39

Denetimin kimin tarafndan uyguland dikkate alndnda, grsel-iitsel medyadaki denetim modelleri genel olarak; devlet denetimi, z-denetim, ortakdenetim ve kamuoyu denetimi olarak sralanabilir. Denetim modelleri aada bu snflandrmaya gre incelenmitir.

1.7.1. Devlet Denetimi

Grsel-iitsel

medya

alannda

belirlenmi

olan

snrlamalar

ve

ykmllklere ilikin denetimin devlet eliyle gerekletirildii denetim modelidir. lk olarak, devletin sahiplii ve idaresi altndaki kamu yayn kurulular iin yayn ilke ve esaslarna uygunluun denetlenmesi bu yolla salanmtr. Ardndan zamanla yaygnlaan zel yaynclk alanndaki kurulular da devlet denetimi kapsamna alnmtr. Devlet denetimi grsel-iitsel medyadaki geleneksel denetim sistemini ifade etmektedir. dari denetim olarak da adlandrlan yap, idari otoritenin dzenleyici, kural belirleyici ve meyyide uygulayc olduu modeldir. Bu nedenle de idari otorite tm bu dzenleme ve denetlemeleri idari otoritenin devlet politikas dorultusunda kullanabilir. Uygulamalarn devlet politikasnn bir arac haline gelmesi durumunda, tarafszlktan uzak bir denetim eklinin olumas tehlikesi vardr. Arlkl olarak ticari kayglar n planda olan (kra endeksli) bir yaynclk politikas izleyen grsel-iitsel medya, kamusal hizmet niteliinde bir faaliyet yrtmekte olduu iin idari denetimin konusu olmutur.88

Devlet denetimi, yaync kurulular ve z-denetim mekanizmalar tarafndan yaplan denetimin aksamas veya sorumlu yayncl tesis edecek yeterlilikte olmamas durumlarnda devreye giren denetim tr olarak da ifade edilebilir. zdenetim mekanizmasnn yetersiz kald veya uygulanamad, dolaysyla yaynclarn gerektii gibi kendilerini denetleyemedikleri durumlar dnldnde, bu denetim boluunu kapatmann bir yolu olarak dnlebilir. Resmi denetim, formel denetim, biimsel denetim olarak da adlandrlan bu denetim sisteminde,
88

A. eref Gzbyk, Trkiyenin Ynetim Yaps, Turhan Kitabevi, Ankara, 2001, s. 295.

40

denetim ve dzenlemelere ilikin temel yasal ereve, anayasa ve yasalarla ortaya konulmutur. lkenin siyasal sistemine bal olarak izilen bu yasal ereveye baklarak, iletiim aralarnn mlkiyet biiminden, ne kadar zerk olduklarna kadar pek ok unsuru ngrmek mmkndr. Yaynclar bu yasal ereve iindeki kurallar kabul ederek yayn yapmak zorundadrlar. Belirlenmi bu kurallar ihlal etmenin eitli meyyideleri bulunmaktadr.89

Gnmzde, lkelerdeki genel uygulamalara bakldnda, grsel-iitsel medya iin uygulanan devlet denetiminin yazl basn alannda uygulanmad grlmektedir. Yazl basnn bu ekilde sk bir denetime tabi olmamas anlamna gelen bu durum, televizyon yaync kurulular tarafndan eletirilerek hakszlk ve ifte standart olarak deerlendirilmektedir.90 Grsel-iitsel medya alannn dier iletiim alanlarndan farkl zelliklere sahip olduu genel kabul, bu alana zg snrlamalar ve ykmllkleri de beraberinde getirmitir. Dier kitle iletiim aralarnda ayn sklkta grlmeyen bu snrllklardan bazlar; ocuklarn televizyonun zararl etkilerine kar korunmalar iin uygulanan snrlamalar, yaynclarn tarafszl, reklamlara ilikin snrlamalar, eitim programlar yaynlama zorunluluu, hatta baz Avrupa lkelerinde yabanc yaynlarn kstlanmasna ilikin snrlama olarak saylabilir. Devlet tarafndan yaplan denetimde bu snrlama ve ykmllkler idari dzenleme, denetim ve yaptrmlarla ilerlik kazanr. Bu snrlamalar, ykmllkler ve eitli gerekelerle birlikte, grsel-iitsel medya alannda dzenlemeye duyulan ihtiya, bu alanda dzenleyici otoritelerin olumasna neden olmutur.91

Devlet Denetimi, kapsamnda iki tr denetimden sz edilebilir. Bunlardan ilki dzenleyici ve denetleyici bamsz idari otoriteler ve ikincisi ise bamsz mahkemeler tarafndan yerine getirilen denetim faaliyetleridir. lkelerdeki denetim uygulamalarna bakldnda, bamsz idari otoritelerin denetim alanndaki ana fonksiyonu yerine getirdikleri grlmektedir. Bu nedenle, almann ilerleyen
89 90

M. Ik, 2002, s. 66-67. a.g.e., s. 67. 91 A. . Gzbyk, 2001, s. 67.

41

blmlerinde ele alnan lke rnekleri kapsamnda, bamsz idari otoritelere ilikin rneklere ayrntl bir ekilde yer verilmitir.

1.7.1.1. Bamsz dari Otorite Tarafndan Yaplan Denetim Yaps ve ileyi mekanizmas, kamu ynetimindeki kuvvetler aras ibirliine dayal olarak oluturulmu, gerektiinde yaptrm uygulama yetkisine sahip bamsz idari otoriteler tarafsz, zerk ve bamsz kamu tzel kiileridir.92 Yaynclk sektr de dhil olmak zere bankaclk, enerji, sermaye piyasas, rekabet gibi birok sektrde devlet denetimi genel olarak bamsz idari otoriteler olarak adlandrlan kurumlar tarafndan gerekletirilmektedir.

Grsel-iitsel

medya

alannda

bamsz

idari

otorite

tarafndan

gerekletirilen denetim, belirlenmi olan dzenlemelere riayetin salanmas amacyla yaplan kontrol ve gerektiinde yaptrmlarn uygulanmasn ifade etmektedir. Yaynclk alannda frekans tahsisi yapmakla, genel yayn esas ve ilkelerini belirlemekle grevli dzenleyici ve denetleyici kurulular, belirlenen yayn ilkelerine uyulup uyulmadn, yaynlar srasnda kamu yarar gzetilip

gzetlenmediini denetlemekte, gereken durumlarda da yaync kurululara yasal meyyideler uygulamaktadrlar.93 lkelerdeki uygulamalara bakldnda, grseliitsel alandaki ana denetim fonksiyonun bamsz idari otoriteler tarafndan yerine getirildii grlebilir. ABDde FCC, ngilterede OFCOM ve Fransada CSA, Trkiyede RTK grsel-iitsel iletiim alannda, dzenleyici denetleyici

fonksiyonlar yerine getiren zerk kurumlardr.

Grsel-iitsel medya alannda ilk dzenleyici ve denetleyici bamsz idari otoriteler ABDde kurulan Federal Radyo Komisyonu ve Federal letiim Komisyonudur. 1934 ylnda kurulan Federal letiim Komisyonuna (Federal

92 93

A. Ulusoy, 2003, s. 15. Ahmet ifti, Uluslararas Hukuk Asndan Radyo ve Televizyon Hukuku, Gazi niversitesi Basmevi, Ankara, 1999, s. 39.

42

Communications Commission-FCC) btn elektronik iletiim alanna ilikin dzenleme yapma sorumluluu verilmitir.94 Kurulmasnn ardndan dier tm batl lkelerdeki dzenleyici kurululara rnek tekil eden FCCnin, gnmzde kural koyma, gerektiinde emredici dzenlemeler yapma, radyo ve televizyon kurulular iin ruhsat verme ve lisans yenileme gibi yetkileri bulunmaktadr. 1954 ylnda ngilterede kurulan Bamsz Televizyon Otoritesi (Independent Television AuthorityITA) ise bu alanda Avrupada kurulan ilk bamsz idari otoritedir. 1982 ylnda Fransada Grsel-itsel letiim Yksek Kurulu (Haute Autorite de LAudiovisual), 1991 ylnda ise Almanyada eyalet dzeyinde grevleri olan Eyalet Medya Kurullar kurulmutur. Trkiyede ise bu alandaki yetkili bamsz idari otorite olan RTK 1994 ylnda kurulmutur.

Bamsz idari otoritelerin grevlerini yerine getirme teknii iin reglasyon (regulation) kavram kullanlmaktadr. Hatta bamsz idari otoriteler iin reglasyon kurumlar ifadesi de kullanlmaktadr. Halit Ylmaza gre reglasyon kavram, bir dengeyi srdrme ve karmak bir sistemin doru ileyiine ilikin aralar eklinde tanmlanmaktadr. Grsel-iitsel medya iin kullanldnda ise, sektr dzenleme, rgtleme, ynlendirme, yaynclarn yasal sorumluluklarn yerine getirip getirmediklerini denetleme ve bu ykmllklerin yerine

getirilmediinin tespiti halinde yaptrm uygulama ilevlerini ifade eder. Grseliitsel medya alan hem temel hak ve zgrlklerle ilgili hem de teknik, iktisadi ve kltrel boyutlar olan bir alandr. Bu nedenle klasik devlet mdahalesine uygun olmayan grsel-iitsel iletiim alannn bamsz idari otorite ad verilen kurulular eliyle dzenlenmesi ve denetlenmesi son derece yaygn bir uygulamadr.95

Hak ve zgrlklerin korunmas ve en iyi ekilde kullanmnn mmkn olmas iin gerekli ortamn salanmas devletin asli grevlerinden biridir. Bu grevi gerekletirmek iin devlet tarafndan getirilen dzenleme, yaplan uygulama ve gerekletirilen denetimler salt devlet mdahalesi olarak grlmemelidir. nk bu
94

Erol Mutlu, Blent apl, D. Beybin Kejanlolu, Sevilay elenk, Glseren Adakl, Cem Pekman, Ahmet Talimciler, Medya Politikalar, mge Kitapevi, Ankara, 2001, s. 94. 95 H. Ylmaz, 2006, s. 61-62.

43

mdahaleler, kamu yararnn salamasnda, kimsenin haklarnn inenmesine frsat vermeyen zgr ortamn yaratlmasnda olduka byk neme sahiptir. Bu adan bakldnda, yaynclk alannda grevlendirilmi bamsz idari otoritelerin ama ve grevleri daha kolay ve net bir ekilde kavranabilmektedir. Dolaysyla yaynclk alanndaki bamsz idari otoritelerin temel grevlerini, kanunlarla belirlenmi yaynclk ilke ve esaslarnn uygulanmasna ynelik ynetmelik ve benzeri idari dzenlemelerin yaplmas, yaynlarn bu ilke ve esaslara uygunluklarnn

denetlenmesi ve ilke ve esaslara aykr yaynlara yasalarla belirlenmi yaptrmlarn uygulanmas olarak zetlemek mmkndr. Burada ne kan en nemli husus, bamsz bu idarelerin yetkilerinin snrlarn izen yasal dzenlemelerin ok nemli olmasdr. Zira iletiim zgrl ile devlet denetimi arasndaki dengeyi kuracak asl unsur bamsz otoritelerin yetki ve snrlarn belirleyen hukuki dzenlemelerdir. Yayn ilke ve esaslarnn net, anlalabilir, kapsayc ve uygulanabilir olmas ile bunun yan sra yaptrmlarn ayn ve/veya benzer ihlallerin tekrarn nleme kabiliyetine sahip olmas gibi unsurlar da sz konusu bu dengeye nemli katklar salayacaktr.

1.7.1.2. Yarg Eliyle Denetim Devlet denetimi erevesi iinde deerlendirilebilen bu denetim, yarg denetimi olarak ifade edilebilir. Hukuki kurallara ve bu kurallar ihlal edildiinde gerekli yaptrma tabi olmay gerektirmektedir. Demokratik toplumlarda, denetimin en etkili yollarndan birisi olan yarg denetimi, hukuk devleti anlaynn zorunlu bir esi ve ayn zamanda doal bir sonucudur.96

Kurucu bir kanunla kurulan bamsz idari otoriteler dzenleme, izleme, ynlendirme, danma, denetim ve yaptrm uygulama gibi yetkilerle donatlm olmakla birlikte kararlar yarg denetimine tabi kurululardr. Yaync kurulular, dzenleyici ve denetleyici otoriteler tarafndan haklarnda verilen kararlara kar

96

A. eref Gzbyk, Ynetim Hukuku, Turhan Kitapevi, 13. Bask, Ankara, 1999, s. 313.

44

yargya bavurma hakkna sahiptirler. Haklarnda verilen herhangi bir meyyide, yarg kararyla yersiz grlerek iptal edilebilir veya kesinleebilir.

Grsel-iitsel medya araclyla ilenen fillere kar izleyiciler veya dier yaynclar da yarg yoluna bavurma ve bu yolla hak arama hakkna sahiptirler. Televizyon yayncl alannda uygulanan yarg denetimi, yayn yoluyla gerekleen zellikle kiilik haklarna saldr, svme ve hakaret, iftira sular gibi su niteliindeki eylem ve fiiller nedeniyle adli yargda hak aramaya da imkn tanmaktadr.97 rnein kiilik haklarna saldrldn dnen herhangi bir gerek kii veya tzel kiilik, cevap ve dzeltme haklarnn uslne uygun ekilde yerine getirilmemesi durumunda yargya bavurabilir. Ayrca yayn yoluyla kiilik haklarna ynelik herhangi bir saldrnn nlenmesi amacyla da yargya bavurularak konuyla ilgili yayn yasa konulmas talep edilebilir.

Bata en stn hukuk normu olan anayasa olmak zere ilgili dier yasalar ve ynetmelikler, bir yandan bireysel haklar ve yasaklar dzenlerken, bir yandan da kurumlarn ileyiini ve kurumlarla bireylerin ilikilerini dzenlemektedir. Yasalarn tand zgrlk alan sayesinde yaynclk hizmeti sunan kurulular, faaliyete getiklerinde yasalarn kendileri iin getirdii snrllklar ve ykmllkleri de kabul etmi saylrlar.98 Yaync kurulular, yayn faaliyetlerini bu yasal dzenlemeler iinde srdrmek zorundadr. Aksi halde, yarg kararyla da eitli yasal meyyidelere maruz kalabilirler.

1.7.2. z-Denetim

Medya asndan z-denetim olduka nemli bir denetim biimi olarak karmza kmaktadr. Medyada z-denetim Mikols Haraszti tarafndan medya alanlarnn gnlllk esasna dayal editryal rehber ilkeler oluturmak ve kamuya ak bir renme sreci iinde bu ilkelere uymak amacyla harcad ortak
97 98

H. ztekin, 2007, s. 52. M. Ik, 2002, s. 69.

45

aba eklinde tanmlanmaktadr. Harasztiye gre bamsz medya bu abay harcarken editryal zerkliini korumakta ve kamuya hitap etme kalitesi konusundaki sorumluluunu da kabul etmektedir.99

z-denetim uluslararas alanda mevzuatlara, anlamalara konu olmakta bu sayede belli standartlar erevesinde uygulanmas tevik edilmektedir. AB Konseyinin Grsel-itsel Medya Hizmetleri Ynergesinin 36nc maddesinde zdenetim iin u ifadeler kullanlmaktadr:100

Gelien grsel-iitsel medya hizmetleri sektrnde kamu kar hedeflerine ulamay amalayan nlemler, hizmet salayclarnn bizzat kendilerinin aktif destekleriyle alnmas halinde daha da etkili olacaktr. Bu yzden z-denetim; iktisadi iletmelerin, sosyal ortaklarnn, sivil toplum rgtlerinin ve derneklerin kendi aralarnda kendileri iin ortak rehber ilkeler oluturabilmelerini salayan bir eit gnlllk giriimi oluturmaktadr.

Demokrasinin vazgeilemez bir esi olan ve bir kamu grevi yerine getiren medyann, hem zgr olmas hem de bu zgrln baka amalarla istismar edilmesini nleyecek baz kurumlara sahip olmas gereklidir. Bunu salamaya ynelik en iyi yntemlerinden birisi olarak medyann kendi kendini denetlemesini salayan z-denetim mekanizmas gsterilebilir.101 Bu amala medya, toplumun sesi olma ve toplumu bilgilendirme grevini yerine getirirken kamuoyunda medyann gvenilirliini sarsacak durumlara engel olabilmek ve kamuoyundaki saygnln koruma iin kendi iinde bir takm mesleki norm ve kurumlar oluturmutur. Vedat Demire gre medyann z-denetimi ile ifade edilmek istenen bu kurumlar ve kurallar erevesinde, resmi kurum ya da kurulularn hibir mdahalesi olmakszn, medyann kendi kendisini denetlemesidir.102 Dolaysyla z-denetimin temel hedefi, isel kontrol mekanizmalar ok iyi gelimi ama ayn zamanda da zgr ve

99

Miklos Haraszti, Medya z-denetimi Rehber Kitab -Tm Sorular ve Yantlar, (ev. RTK), Phonix Design Aid, Viyana, 2008, s. 9. 100 RTK Web Sayfas, Grsel-itsel Medya Hizmetleri Ynergesi, http://www.rtuk.gov.tr/sayfalar/IcerikGoster.aspx?icerik_id=e49885dc-005b-4ccc-a3817789260607b5, (Eriim Tarihi: 05.01.2011). 101 V. Demir, 1998, s. 7. 102 a.g.e., s. 21.

46

toplumsal sorumluluunun bilincinde bir medya yaps oluturarak otoritenin mdahalesini gereksiz klmaktr.103

Tm dnyada kabul grm, ortak bir z-denetim forml bulunmamaktadr. Teknolojik gelimeler deiimi ve dnm de beraberinde getirmektedir. zleyicilerin ve toplumun da beklentileri bu dorultuda deiim gstermektedir. zdenetim bu deiim ve beklentilere, devlet denetiminden daha hzl ve etkili bir ekilde uyum salayabilir.104

1.7.2.1. Yaync Tarafndan Yaplan Denetim z-denetimin esasn ifade eden bu denetimi, medya profesyonelleri tarafndan gerekletirilen ve yaync kurulu tarafndan gerekletirilen denetim olmak zere ikiye ayrmak mmkndr. z-denetimin ilk basamanda; programc, yapmc, haberci, spiker, sunucu, muhabir, haber mdr, editr gibi yaynclkta dorudan rol alan yaynclar yani medya profesyonelleri tarafndan mesleki, ahlki ve kiisel tecrbeler esas alnarak gerekletirilen denetim yer almaktadr. Bu denetim Medya, medya alan veya medyann kendisi tarafndan denetlenmelidir fikrinden yola klarak uygulanan denetim ekli olarak ifade edilebilir. Yaynclar tarafndan yerine getirilen bu denetim bir nevi otokontrol olarak da nitelenebilir. Medya alan tarafndan yerine getirilen denetimde, yaync tarafszlk iin kendi deerlerini ve kurumsal deerlerini gz nne alarak denetim uygular. Tm tarafszlk abalarna ramen medya alannn bu deerler ile reyting kaygs arasnda kalmas salkl bir denetimi engelleyebilir. Esas olarak yayncy balayan kurallar Yaynclk etik ilkeleri ile belirlenmi kurallardr. Yaynlarda dikkat

103

Levend Kl, Nazl Bayram, Alper Altunay, ncilay Cangz, Ferruh Uztu, Emre Gkalp, Toplum ve letiim, Anadolu niversitesi Yaynlar, Yayn No:1387, Eskiehir, 2006, s. 161. 104 Workshop jointly organized by the Moscow Media Law and Policy Center and the European Audiovisual Observatory with the Grand Jury of the Russian Union of Journalists supported by the Federal Agency for Press and Mass Communication, Co-/Self-Regulation Bodies in the Mass Media ,2005, http://www.pdfio.com/k-586839.html#, (Eriim Tarihi: 01.11.2011).

47

edilmesi ve uyulmas gereken kurallardan oluan bu ilkeler yaync tarafndan oluturulabildii iin yaync kurulular arasnda farkllaabilmektedir.

z-denetim sisteminin nemli bir ksmn oluturan yaynclk etik ilkeleri meslek pratiinin yerine getirilmesinde zorlayc olmaktan ziyade yol gsterici bir niteliktedir ve yasal dzenlemeler gibi herhangi bir yasaklama ve snrlama getirmez. Ykmllkler bildirgesi veya meslek etik ilkeleri olarak da ifade edilebilen ilkelerin en nemlileri u ekilde sralanabilir:105

Bilgi edinme, yorum ve eletiri zgrln savunmak, Yalnzca kaynan bildii olgular haber vermek, temel bilgileri saklamamak, metinleri ve belgeleri tahrif etmemek,

Halkn gerei bilme hakkn kullanabilmesi iin, kendi adna douraca sonular ne olursa olsun geree sayg gstermek,

Doru olmad ortaya kan haberleri dzeltmek, zel yaama saygszlktan kanmak, Mesleki mahremiyeti gzetmek, gizlilik kaydyla verilmi bilgi kaynan aa vurmamak,

unlar ar mesleki su olarak kabul etmek: Bakasnn eserini almak, yalan, iftira ve amur atmak, rvet almak.

z-denetimde dikkate alnan yaynclk etik ilkeleri, yaynclarn kendi uzmanlklarna dayanarak aldklar nlemlerden olumaktadr ve bu ilkeler zdzenleme olarak ifade edilebilir. z-dzenleme ve yasal dzenlemelerin uyumlatrlmas neticesinde oluan hkmler de ortak-dzenlemeler olarak ifade edilebilir. z-dzenleme bnyesinde baz riskleri de tamaktadr. yle ki, pazardaki gl oyuncularn kendi karlarna uygun fakat rakiplerin ve kullanclarn menfaatlerine aykr kurallar oluturmalarna da yol aarak pazarn ileyiine zarar verebilir.

Yaynclk

sektrnde

z-dzenleme

yaygn

olarak

kullanlan

bir

uygulamadr. Dzenlemelerde ticari iletiim ve kklerin korunmas n plana kan

105

L. Kl, N. Bayram, A. Altunay, . Cangz, F. Uztu, E. Gkalp, 2006, s. 161-162.

48

konulardr. Avrupa Konseyinin bu konularla ilgili almalar yaplmasna ilikin teviki neticesinde yaynclar bu dzenlemelere ek olarak bir dizi kural belirlemitir. Mesela reklamclk alan ilgili ynergeler ve ulusal yasalarla dzenleniyor olmasna ramen, rnein alkoll iki reklamlar konusunda bu kurallara ek olarak yaynclar tarafndan da bir dizi kural belirlenmitir. z-dzenleme mekanizmalar editryal standartlarn salamlatrlmas ve editryal bamszln korunmas konularnda da nemli bir yere sahiptir.106

Medya profesyonellerinin sorumlu olduu denetimin yan sra, ikinci basamaktaki denetim ise yaync kurulu tarafndan kurumsal anlamda

gerekletirilen denetimdir. Bu denetimde yayn kurulular tarafndan kendi etik anlaylar erevesinde belirlenen kurumsal ilkeler ve kurumsal standartlarn yan sra, yayn kuruluunun uymay taahht ettii dier yaynclk ilkeleri esas alnarak denetim gerekletirilir.

Yaynclk etik ilkeleri konusunda hassasiyet gstererek yaynlarn bu erevede dzenleyen yayn kurulularnn ulusal ve uluslararas alanda gvenilirlii de yksek olmaktadr. ngiliz kamu yayn kuruluu olan BBC (British Broadcasting Corporation) bu konuda en nemli rneklerden biri olarak gsterilmektedir. BBCnin politik basklarn etkisinden uzak kalabilmesinin temel nedeni, drstlk ve tarafszlk ilkeleri balamnda ahlki konularda daha hassas bir yaynclk anlayna sahip olmas olarak gsterilmektedir.107

Yayn kurulularnn bizzat kendileri tarafndan oluturulan yayn ilke ve esaslar araclyla yrtlen bir denetim mekanizmasna sahip olmas, bu ilkelerin gzetilmedii programlarn ilkelere uygun hale getirilene kadar yaynlanmasnn mmkn olmamasna ilikin ilk elden bir yaptrm uygulanmas anlamna gelmektedir. ABDde radyo ve televizyon kurulularnn yan sra birok basn yayn kuruluu sklkla byle bir uygulama yrtmektedir. Bu uygulamalardaki asl hedef
106

EUMAP Trkiye Koordinatr stanbul Politikalar Merkezi, Avrupada Televizyon: Dzenleme, Politikalar ve Bamszlk, EU Monitoring And Advocacy Program zleme Raporu, Desen Matbaaclk, Ankara, 2005, s. 92-93. 107 M. Ik, 2002, s. 76.

49

yalnzca denetimin gerekletirilip yaptrmn uygulanmas deildir. Zira yayn kuruluu bnyesinde yer alan alanlar tarafndan ilke ve esaslarn iselletirildii ve alanlarn kendi denetimlerinin ncelikle kendilerince gerekletirilebildii otokontrol yaplarnn olumas, yayn ilke ve esaslarn bizzat belirleyip uygulamaya koyan yayn kuruluunun ulamak istedii balca hedeftir.108 Bu sayede alanlarn yayn kuruluu tarafndan dikkate alnan ilke ve esaslar balamnda almalarn yrtmesi ve yaync kurulularn da dzenli ve salkl ileyen bir oto-kontrol mekanizmasna sahip olmas, bu alandaki devlet denetimine olan ihtiyac minimum dzeye indirebilecektir. Bu durum ise medya profesyonellerinin ve kendilerine has dzenlemeleriyle yayn kurulularnn sorumlu yaynclk yaklamn benimsemeleri neticesinde gerekleebilecek ideal bir durumdur.

1.7.2.2. Ombudsman Eliyle Denetim Bir dier z-denetim uygulama yntemi ise ombudsman tarafndan gerekletirilen denetimdir. Kamu ynetiminde kamu denetisi olarak ifade edilen ombudsmanlk mekanizmas, idarenin eitli alanlar iin denetim fonksiyonunu yerine getirmektedir. zleyici temsilcilii ve okur temsilcilii mekanizmas medya alanndaki ombudsmanlk olarak ifade edilebilir. Vatanda koruyucusu anlamna gelen ombudsman, yayn kurulular ile ilgili ikyetleri inceler, soruturur, yaynlarn medya ahlk erevesinde kalmas iin kurululara gerekli uyarlar yapar.109 zleyici temsilcileri, yaynlara ilikin izleyicilerden aldklar istek, ikyet, fikirleri deerlendirmek ve bunlar yayn yneticilerine, yapmclara iletmekle grevlidir. Bu deerlendirmeler neticesinde oluan grler ynlendirici nitelii itibariyle yaync kurulu iin bir denetim ilevi grr. zleyici temsilcilii izleyicilerin grlerini ieren bir geri bildirim arac ilevine sahip olduu iin, hem yaynclar hem de yapmclar iin nemli bir rehber ve bavuru kayna olarak da dnlebilir.

108 109

K. C. Baykal, 2008, s. 31. L. Kl, N. Bayram, A. Altunay, . Cangz, F. Uztu, E. Gkalp, 2006, s. 162.

50

Ombudsmanlk medya alannda basn zgrlnn korunmas noktasnda nemli bir uygulama olarak deerlendirilebilir. nk bu oto-kontrol mekanizmas sayesinde izleyici istekleri ve ikyetleri dorultusunda yaync daha salkl bir yayn politikas belirleyebilme imknna sahip olabilmektedir. Bu sayede yaync zerindeki denetim basks azalabilmekte ve yaynlardaki olumsuzluklar nlendii iin de bir st denetim mekanizmasna olan ihtiya azalabilmektedir. Ayrca bu ileyiin, denetimin sadece belli kurum veya kiilerce deil de tm izleyiciler tarafndan yaplabilmesine imkn tanmak gibi bir amac da vardr. Bu sayede izleyicilerin nemli bir paras olduu ok ynl bir denetime imkn tannm olmaktadr. Sorumlu yayncln bir gerei olan bu mekanizmann ana hedefi izleyicinin istek, beklenti ve arzularn ortaya karmak, bunlarn yaynclara ulamasn salamaktr.110

Ombudsmanln, sve Modeli ve Amerikan Modeli olmak zere iki tr uygulamas vardr. sve Modelinde bamsz olarak seilen ombudsman kendisine bal bir sekretarya araclyla o lkedeki medya kurulular zerinde denetim gerekletirir. Amerikan Modelinde ise yayn kuruluunun kendi bnyesi iinden tecrbesine, grlerine ve tarafszlna gvenilerek seilen bir kiinin

gerekletirdii o yayn kuruluu ile snrl bir denetim sz konusudur. Dolaysyla medya kuruluunun kendi bnyesinden seilen izleyici temsilcisi sadece mensubu olduu yayn kuruluuna ilikin sorunlar, ikyetleri deerlendirmektedir. Mesleki rgtlerin zerinde hemfikir olduu bamsz bir kii niteliindeki izleyici temsilcisi ise pek ok medya kuruluuna ilikin sorunlar ve ikyetleri deerlendirme yetkisine sahiptir. Okur temsilcisinin kendi alt kuruma ynelik eletiri ve

deerlendirmeler yapmas, kendisinin alt gazetenin ynetimi ve alma arkadalaryla ters dmesine ve hatta neticede iini kaybetmesine yol aabilir. Bu duruma bir zm olmas amacyla ombudsmann iini kaybetmesi durumunda bile 5 yl sreyle maan almasn garanti altna alan bir szleme imzalanmaktadr.111
110

Bkz. L. Kl, N. Bayram, A. Altunay, . Cangz, F. Uztu, E. Gkalp, 2006, s. 162., M. Haraszti, 2008, s. 67-83., M. Ik, 2002, s. 78-79., Z. Avar, V. Demir, 2005, s. 34 -36. 111 Murat zgen, Gazetecilikte zdenetim Mekanizmalar, Yerel Medya Eitim Seminerleri, Yerel Gazetecilikte Meslek i Eitim, Batman, 2002, www.tgc.org.tr/ybs/25-18.htm (Eriim Tarihi: 20.10.2011)

51

zleyici temsilcisinin yayn kuruluu bnyesinde alyor olmas, maan bu kurulutan almas ve kurulu iinde var olan sosyal ilikileri gibi faktrler, izleyici temsilcisi eliyle yaplan denetimde tarafsz olmay zorlatran nedenlerdir. Bu nedenle benzeri bir gvence mekanizmasnn yayn kurulularnda grevli izleyici temsilcileri iin de salanmas izleyici temsilcilii mekanizmasn destekleyen ve glendiren bir etki oluturabilir.

1.7.2.3. z-Denetim Kurulular Tarafndan Yaplan Denetim z-denetim basamaklarndaki nc denetim ekli ise, z-denetim kurulular tarafndan gerekletirilen denetimdir. z-denetim kurulular,

lkelerinin yrtme ve yarg mekanizmalar ierisinde yer almamakla birlikte gnlllk esas ile hareket etmektedirler. Toplum karsnda saygnlk kazanma ve devlet mdahalesini en aza indirebilen bir yayn alan tesis etme bu kurulularn balca hedefleridir.112 Gnll yaplanmalar eklinde kurulan z-denetim

kurulular, yayn ilke ve esaslarnn dzenlenmesi ve yayn ieriklerinin bu ilke ve esaslara uygunluunun tesis edilmesi amacyla denetim faaliyeti yrtmektedir. Bu amaca ulamak amacyla mevcut ilke ve esaslar dnda faaliyet gsteren yaync kurulular iin belli dzeyde yaptrm uygulama yetkisine sahip z-denetim kurulularnn yaptrm yetkisinin, sorumlu yaynclk anlaynn gelitirilmesi adna olumlu katklar olaca dnlebilir.

Yayncla ilikin ilke ve esaslar dzenleyen ve denetimini gerekletiren z-denetim kurulularna, ncelikle ABDde 1922 ylnda kurulmu ve 1958 ylnda Ulusal Yaynclar Birlii (National Association of Radio and Television Broadcasters-NAB) adn alm olan kuruluu rnek olarak gstermek mmkndr. ye radyo ve televizyon kurulularndan oluan birlik, yasal dzlemde dernek niteliine sahiptir. Birlik tarafndan yaynlarda gzetilmesi gereken etik kodlar tanmlanmtr. Radyo ve televizyonlarn her eyden te birer eitim ve kltr
112

Nee Erkelli Kzl, letiim zgrl ve Medyada Oto-kontrol, Beta Yaynlar, stanbul, 1998, s.

24.

52

aktarmnda arac vazifesi grdn vurgulayan etik kodlarda, tm dinlere sayg gstermenin gerekliliinden ecinselliin olumlu bir davran gibi yanstlmamas gerektiine kadar birok farkl alanda dzenlenmi esaslar yer almaktadr.113

Radyo ve televizyon yayncln dzenleyen z-denetim kurulular iin, 1990 ylnda Kanadada kurulan Kanada Yayn Standartlar Konseyi (Canadian Broadcast Standards Council-CBSC) dier bir rnek olarak gsterilebilir. Yaplan programlarda kimsenin herhangi bir nedenden dolay aalanmamas, kadn ve erkeklerin eit temsil edilmesi, haberlerde kamu hassasiyetlerinin ve doruluun gzetilmesi, reklam ieriklerinin saldrgan ifadeler tamamas, objektif olmas ve yaynclarn sorumlu davranmas hususlar Konseyin radyo ve televizyon yaynclna ilikin belirledii ilkelerde n plana kan hususlardr.114

Medyadaki z-denetim kurulularndan birisi ise, sadece reklam alan ile ilgilenen reklam z-denetim kurullardr. Bu kurullar ulusal ve uluslararas reklam mevzuatlar asndan reklamlarn belli standartlara sahip olmas gerektii dncesine dayal olarak ilev grrler. Milletleraras Ticaret Odas tarafndan Uluslararas Reklam Uygulama Esaslar olarak belirlenen ve reklam zdenetiminin temelini oluturan ilkeler u ekilde ifade edilmitir: Btn reklamlar yasal, ahlaki, drst ve doru olmaldr. Her reklam toplumsal sorumluluun bilincinde hazrlanmal ve i hayatnda genel kabul gren drst rekabet ilkelerine uygun olmaldr. Hibir reklam kamuoyunun reklama olan gvenini sarsc nitelikte olmamaldr.115 Baz lkelerdeki yaplardan sz etmek gerekirse, rnein Amerika Birleik Devletlerinde reklamlara ilikin National Advertising Division (NAD) ve Childrens Advertising Review Unit (CARU) adl kurulular tarafndan konu ile ilgili verilen kararlara kar itiraz mercii konumunda olan National Advertising Review Board (NARB) adl kurulu faaliyet gstermektedir. Bu kurulular lkenin z-

113 114

K. C. Baykal, 2008, s. 33. Canadian Broadcast Standards Council Web Sayfas, CAB Code of Ethics, http://www.cbsc.ca/english/codes/cabethics/clause2.php, (Eriim Tarihi: 03.12.2010). 115 Zakir Avar, Mge Elden, Reklam ve Reklam Mevzuat, RTK Yayn, Yayn No: 8, Ankara, 2004, s. 85.

53

denetim alanndaki en nemli kurululardr.116 ngilterede ise Broadcast Advertising Clearance Center (BACC) ve Independent Television Commission (ITC) grsel-iitsel medyadaki reklamlara ilikin z-denetim faaliyetini yerine

getirmektedir. lkemizde ise Reklamverenler Dernei, Reklamclar Dernei ve mecra kurulularnn katlmyla oluan ve etik hizmet platformu olarak nitelendirilen Reklam zdenetim Kurulu (RK), reklam alannda z-denetim kuruluu olarak faaliyet gstermektedir. Kurul reklamverenden, Uluslararas Reklam Uygulama Esaslarna aykr bulduu reklamlarn dzeltilmesini veya yaynlanmamasn talep etmektedir. Herhangi bir yasal yaptrm iermeyen kurul kararlar tavsiye karar olarak nitelendirilmektedir. Kurulun reklama ilikin gerekletirdii z-denetimin misyonu reklamveren-reklam ajans-mecra gibi reklam taraflarnn tketiciye kar sosyal sorumluluu bulunduu bilinciyle, ticari iletiimin uluslararas kurallara gre yrtlerek z-denetim bilincinin yerletirilmesi ve kurallara aykr reklamlarn durdurulmas veya dzeltilmesi olarak zetlenebilir.117 Burada lkemizdeki bir dier medya z-denetim kuruluu olan Medya Etik Konseyinden de sz edilebilir. 2007 ylnda kurulan Konsey tarafndan medyann tm alanlarna ynelik bir zdenetim faaliyeti yrtlmektedir. Grsel-iitsel medyaya ynelik z-denetimde ise RTK ve ulusal televizyon kanallar arasnda varlan mutabakat neticesinde belirlenen Yaynclk Etik lkeleri esas alnmaktadr. Konseyin ana hedefi sadece ikyetlere bal bir denetimden daha te, bata etik adan olmak zere her ynyle bir z-denetim faaliyetinin gerekletirilmesi olarak belirtilmitir.118

1.7.3. Ortak-Denetim

Ortak-denetim, idari otorite, sivil toplum rgtleri ve yaynclar ibirliinde gerekletirilen denetim uygulamas olarak tanmlanabilir. Ortak-denetim modeli z-

116

National Advertising Review Board Web Sayfas, www.narbreview.org (Eriim Tarihi: 20.10.2011) 117 Reklam zdenetim Kurulu Web Sayfas, Misyon ve Amalar, www.rok.org.tr/misyon.html (Eriim Tarihi: 20.10.2011) 118 Medya Etik Konseyi Web Sayfas, Medya Etik Konseyi (MEK) Hakknda, www.medyaetikkonseyi.com/Detaylar.aspx?Soru=Anasayfa (Eriim Tarihi: 20.10.2011)

54

denetim ve geleneksel idari denetim unsurlarnn ayn potada birletirilmesiyle oluan bir modeldir. Dier bir ifadeyle, ortak-denetim kavram ile ifade edilebilen bu sistem, z-denetim ve yasal dzenlemelerin bileiminden oluturulan hkmlerin uygulanmasnn bamsz bir kurul tarafndan denetlenmesidir.119

1990l yllarn sonlarnda ortaya kan bu kavram, kamu otoritesinin oluturduu standartlara ulamak iin kamu dzenleyicisi ve z-dzenleyicilerin birlikte rol aldklar denetim rejimini ifade etmektedir. Dier bir deile, kamu denetimi ve z-denetim faaliyetlerinin e gdm iinde yrtlmesi olarak tanmlanabilir. Ortaya kt dnem, dnyada kresellemenin kamu ynetimine kazandrd ynetiim (governance) kavram ile de paralellik gstermektedir. Ynetiim, yneten ile ynetilenler yani hkmet ile sivil toplum kurulular, kar gruplar, kamuoyu ve bireyler arasnda ynetimde ibirliini ifade etmektedir. Bu ibirlii, kamu denetimi ve z-denetim rejimlerinin sinerjilerini ve glerini birletirme imkn verirken, bu rejimlerin sebep olabilecekleri olumsuzluklardan kanabilme frsat da sunmaktadr. Yaplan denetimin tm taraflarn katksna ak, geni katlml ve uzlamac olmas, demokratik olmasn salar. Ayrca denetim bu ekilde daha esnek ve hzl bir ekilde uygulanabilme imkn kazanr. Tm bu avantajlarna ramen, bu denetim eklinin baz olumsuz yanlar da olabilir. yle ki, klasik hukuki denetimin arl zamanla azalarak denetim etik ilkelere daha yakn hukuki denetime dnebilir ve zamanla esas ve usllerin yerini etik ilkeler alabilir. Dier bir ifadeyle, denetimde devletin arl fazla olursa, denetim arlatrlm etik ilkelere dnebilir. Ortak-denetimde denetimin hedefleri ve yaptrmlar kamu dzenleyicisi tarafndan belirlenir. Sivil topluma den rol ise hedefler dorultusunda ilkelerin belirlenmesine katkda bulunmaktr.120

z-denetim uygulamas gibi ortak-denetim uygulamas da uluslararas alanda mevzuatlara, anlamalara konu olmakta, belli standartlar erevesinde uygulanmas

119 120

EUMAP, 2005, s. 92. Z. Avar, V. Demir, 2005, s. 90.

55

tevik edilmektedir. AB Konseyinin Grsel-itsel Medya Hizmetleri Ynergesinin 36nc maddesinde ortak-denetim iin u ifadeler kullanlmaktadr:121
Ortak-denetim, asgari dzeyde, ye devletlerin hukuki geleneklerine uygun olarak zdenetim ve ulusal kanun koyucu arasnda yasal bir balant oluturur. Ortak-denetim, amalarn karlanmad olaylarda devlet mdahalesi olaslna izin vermelidir. ye devletlerin mevzuat uyarlamayla ilgili resmi ykmllkleri sakl kalmak kaydyla, bu zdenetim ve ortak-denetimin kullanmn tevik etmektedir. Bu durum, ne ye devletleri ortak ve/veya z-denetim rejimleri oluturmaya zorunlu tutmal ne de ye devletler iinde hlihazrda yrrlkte olan ve etkin bir ekilde alan ortak ve/veya z-denetim giriimlerine zarar vermeli veya tehlikeye sokmaldr.

Birlikte denetimin, tartmal olmakla birlikte, zerinde uygulanmaya alld en belirgin alanlar internet ve televizyon yayncldr. Teknoloji tabanl olan bu alanlar ok hzl gelimekte ve ayn zamanda uzmanlk gerektirmektedir. Bu nedenle medya alannda, ortak-denetim yaplabilecek konular, medya alanlar, uzmanlar, akademisyenler ve hukukular tarafndan yaplan tartmalar neticesinde, gazetecilikte/habercilikte bamszlk, kklerin korunmas, insan onuru, reklamlar ve teknik standartlar konularyla snrlandrlmtr.122

Fransada Grsel-itsel Yksek Konsey (Conseil Superior lAudivisuel) tarafndan, internet alannn kamu denetimi ve z-denetime uygun olmad belirtilerek bu alanda bir ortak-denetime ihtiya olduu fikri ortaya atlmtr. Ortakdenetime duyulan bu ihtiya dncesi nedeniyle, Pariste 1999 ylnda UNESCOnun da katklaryla I. Dnya Dzenleyici Kurullar Zirvesi dzenlenmitir. Zirvede tm ynleriyle tartlan ortak-denetim kavram, baz lkeler tarafndan liberalizmin getirdii dereglasyon (sk kurallarnn ve snrlamalarn gevetilmesi ve kamu dzenleyicisinin denetim sahasnda hakemlik grevini stlenmesi) kavramna geite ilk adm ya da altrma sreci olarak deerlendirilmitir.123

121 122

RTK Web Sayfas, Grsel-itsel Medya Hizmetleri Ynergesi, (Eriim Tarihi: 05.01.2011). Z. Avar, V. Demir, 2005, s. 90. 123 a.g.e., s. 91.

56

Almanyada faaliyet gsteren Televizyon in Gnll z-denetim Kurumu (Freiwillige Selbskontrolle Fernsehen-FSF) ve Hollandada bulunan Hollanda'nn Grsel itsel Medya Snflandrlmasndan Sorumlu Enstits (Netherland/Dutch Institute for the Classification of Audiovisual Media-NICAM) yaynclar tarafndan kurulan kurulular olmalarna karn kamu dzenleyicisi ile de ortak-denetimler yapmaktadrlar. Eyaletler dzeyinde almalarn kamu alanlar araclyla federal dzeye tanma ihtiyacn karlamak zere, Almanyadaki z-denetim kurumu yelerinin 1/3, yaynclar tarafndan aday gsterilen kamu grevlileri arasndan seilmektedir. Avrupada bata Fransa, Almanya ve Hollanda olmak zere hemen hemen tm lkelerde, ortak-denetim ve daha ileri bir adm niteliindeki ortak-denetime dayal bir dzenleyici kurul oluturulmas fikri, ciddi tartma ve almalara konu olmakta ve Avrupa Birlii ve Avrupa Konseyi bnyesinde de bu tartmalar devam etmektedir.124

1.7.4. Kamuoyu Denetimi

Kamuoyu denetimi ise, medyann etkilerine kar izleyiciler tarafndan verilen bireysel ve toplumsal tepkilerin oluturduu kontrol mekanizmas olarak ifade edilebilir. zleyicilerin anlayllkla tolere edebilecei snrn dna kan yaynlar, aldklar tepkiler neticesinde bir tr yaptrma maruz kalmaktadrlar. Bu ise izleyicilerin yani halkn denetimini oluturmaktadr.125

Grsel-iitsel medya alannda uygulanan denetim mekanizmalarnn belki de en nemli ve etkilisi, izleyicilerin dnce ve kanlarnn oluturduu dorudan denetimdir. Temel prensibin aklk ve effaflk olduu demokratik rejimlerde, toplum kendisiyle ilgili her trl eylem ve ilemde dorudan veya dolayl olarak sz sahibidir. Dolaysyla, toplum iin faaliyet gsteren grsel-iitsel medya alannda da, toplumun grlerinin dikkate alnarak, katlm ve desteinin salanmas byk

124 125

Z. Avar, V. Demir, 2005, s. 91. C. Erciyes, 2001, s. 50.

57

nem tamaktadr. Gerei bilme ve faydasna olan seme hakkna sahip olmas gereken izleyici, kendisine sunulan alternatifler arasnda seime ynelebilmektedir. Daha ok izleyici tarafndan tercih edilmek istenen yaynclar ise kendi yaynlarnn seilmesi, dinlenmesi ve izlenmesi iin byk bir yarn iine girmektedir. Bu yarta baarl olmann temel art izleyicinin sevgi ve gvenini kazanmaktr. zleyici, kendisini en iyi ekilde ifade ettiine inand, takdirini kazanan yaynlara ynelerek en etkili denetim mekanizmasna ilerlik kazandrmaktadr. Zira izlenme ve dinlenme oranlarna gre reklam alan yayn kurulular iin halkn beenisi, yayn kuruluunun etkinliini ve gelir durumunu belirlemektedir. Geni bir izleyici kitlesi tarafndan takip edilen yayn kuruluu, hem daha ok reklam alabilmekte, hem de siyasal ekonomik aktrler nezdinde daha fazla etkinlik ve gce sahip olabilmektedir. Bir radyo istasyonu iin dinlenmemek, bir televizyon kanal iin izlenmemek, halka kar olan sorumluluunun bilincinde yayn yapan yayn kuruluu iin verilebilecek en ar ceza olarak kabul edilmektedir. Demokrasi bilincinin yerletii toplumlarda, yanl yayn politikalaryla halka zarar veren yayn kurulular, kendilerine duyulan gvenin sarslmas neticesinde, aslnda kendi kendilerine zarar vermektedirler.126

Baz lke uygulamalarna bakldnda, kamuoyunun medya zerindeki etkisini daha da glendirebilmek iin izleyici dernekleri, meslek dernekleri eklinde organize olmu sivil toplum kurulularna rastlamak mmkndr. Demokrasi kltrnn gelitii toplumlarda yaygn olarak bulunan sivil toplum kurulular, dnce zgrlne, insan haklarna, toplumun ahlki deerlerine ve kamu karlarna aykr program yapan medya kurulularna tepkilerini, eletiri, knama gibi demokratik yollarla ifade ederler.127 Sivil toplum kurulular tarafndan gerekletirilen bu denetimin grsel-iitsel medya zerinde yasal bir yaptrm gc bulunmamaktadr. Bununla birlikte, rgtler gelimi lkelerde nemli bir sz hakkna ve etkiye sahip niteliktedirler. Gelimekte olan lkelerde de bu tr rgtlerin kurulmas tevik edilmeli ve desteklenmelidir.

126 127

M. Ik, 2002, s. 80-81. L. Kl, N. Bayram, A. Altunay, . Cangz, F. Uztu, E. Gkalp, 2006, s. 154.

58

KNC BLM

ULUSLARARASI ALANDA GRSEL-TSEL MEDYANIN DENETM

Medyann ekillenmesinde, dzenlenmesinde ve denetlenmesinde esas belirleyici faktr lkedeki siyasal yapdr. Gelimi liberal demokrat lkelerde, iletiim alannda devlet genel normatif dzenlemeler yaparak hak ve sorumluluk snrlarn belirlemektedir. Bu lkelerdeki medya alan yasal dzenlemelerle ekillenmitir. Grsel-iitsel medyann denetimi de her lkenin sahip olduu ynetim biimine, yapsna, yaynlarda kabul ettii ynetim sistemlerine gre ekillenmitir. Mesela, merkezi devletlerde denetim merkezilemiken, federal yapya sahip lkelerde denetim merkezi devletten federe yapya doru kaymtr. Yayn teknolojisinin gelimesiyle, hitap edebildii kitleyi ok genileten yayn

kurulularnn tabi olduklar yasal dzenlemeler de genileyerek uluslararas boyuta tanmtr. Bu nedenle grsel-iitsel medyann tabi olduu yasal dzenlemeler, ulusal ve uluslararas olmak zere iki balk altnda toplanabilir.128 Bu blmde, denetim kriterlerine temel oluturan uluslararas alandaki balca dzenlemeler ele alndktan sonra ABD, Fransa, ngiltere ve Almanyadaki grsel-iitsel medyaya ilikin dzenleme ve denetleme yaplar zetlenmeye allacaktr.

2.1. Grsel-itsel Dzenlemeler

Medyann

Denetimine

likin

Uluslararas

Kitle iletiim alannn dzenlenmesi ve denetlenmesine ilikin ulusal kaynaklarn yan sra uluslararas kaynaklar da bulunmaktadr. Gelien teknolojiyle bilgi toplumuna geiin ardndan, uluslararasnda iletiim ve etkileim artm, bir toplumda meydana gelen gelime veya sorunlar dier toplumlar da etkiler hale
128

A. Aziz, 2006, s. 169.

59

gelmitir. Hzl teknolojik gelimelere bal olarak, uluslararas toplum kreselleme kavramyla tanmtr. Dnyann neredeyse tek toplumlu ve ok katmanl bir yapya dnmesini ifade eden kresellemeyle birlikte, toplumlararas ilikiler ilerlemi, etkileim en st seviyeye ulam ve toplumlarn yaadklar gelimeler, deiimler ve sorunlar, dier toplumlar tarafndan da yakndan takip edilir hale gelmitir.129 Bu durum kitle iletiim faaliyetlerinin gerek kii haklar gerek de ulusal karlar asndan dzenlenerek uluslararas hukuk kurallarna balanmasn bir zorunluluk haline getirmitir. Bu erevede lkelerin byk ounluu tarafndan kabul edilerek ekillenen uluslararas anlamalarla, uluslararas iletiim belli hukuki hkmlere tabi klnabilmitir.

Yaynclk alan, lkelerin kendi zelliklerine gre ekillenen dzenlemelerin yan sra, ok sayda Avrupal ve uluslararas kuruluun da dzenlemesine konu olmutur. Bu adan, yaynclk alanyla ilgili dzenlemelere ilikin, Dnya Ticaret rgt (DT) ve Birlemi Milletler (BM) gibi uluslararas kurululara ait yasal erevelerin dikkate alnmas gerekmektedir. Bu yasal erevelerin yan sra, deklarasyon ve neriler de balaycl olan dier mevzuat temsil etmektedir. Yasal balayclk dzeyinde farkllaan birok uluslararas belge ve tm anlamalar uluslararas hukuk asndan balayclk tekil etmektedir. Bu belgelerin tm her ne kadar uluslararas anlamalar kadar geerli olmasa da bazlar uluslararas gelenei yanstt iin balayc niteliktedir.130

Uluslararas ve Avrupa kaynakl dzenlemeler hkmlerine ve kapsamlarna bal olarak ya DT veya Avrupa Komisyonu gibi uluslararas ve ok uluslu kurulular, ya da rnein Birleik Krallkdaki OFCOM veya Almanyadaki Federal Kartel Ofisi ve Eyalet Medya Otoriteleri tarafndan uygulanr ve/veya denetlenir. Avrupa dzeyinde, dzenleme yetkisi Avrupa Birlii ve Avrupa Konseyinin yetki alannda yer almaktadr. Yayncla ilikin yasal balaycl olan uluslararas anlamalarda yaynclk endstrisine ilikin genel olarak iki farkl dzenleme alan bulunmaktadr. Bu alanlar ise, yaynclk endstrisinin tabi klnd rekabeti
129 130

Nusret lker olak, Kitle letiim Hukuku, Sekin Yaynclk, Ankara, 2007, s. 37. EUMAP, 2005, s. 88.

60

korumay ve desteklemeyi, pazarn kurallarna aykr faaliyetlere mdahale etmeyi amalayan genel rekabet hukuku ve medya oulculuunu salamaya yardmc sektr-merkezli medya yasalardr. Gnmze kadar uluslararas yaynclk dzenlemeleri genel olarak temel hedefe ulamak iin hazrlanmtr:131
fade zgrln ve medya oulculuunu korumak, Ulusal medya piyasalarnn ve uluslararas ticaretin dzenlenmesini gvence altna almak, Uydu, internet, kablo ve dier iletiim kanallarnda oluabilecek tkanklklar nlemek.

Yayncla tannan zgrlk anlay, baz aktif nlemler almasna da engel tekil etmemelidir. Bu gr gnmzde, ulusal dzenlemelerin yansra baz uluslararas metinlerle de ilerlik kazanmtr. nsan Haklar Evrensel Beyannamesi, Avrupa nsan Haklar Szlemesi, Avrupa Birlii Temel Haklar art, Avrupa Snr tesi Televizyon Szlemesi, Grsel-itsel Medya Hizmetleri Ynergesi televizyon yayncl iin birtakm yayn ilke ve esaslar ortaya koyarak bu alan dzenleyen ve bu alanda balaycl olan balca uluslararas st metinlerdir.

1989 ylnda kabul edilen Snrsz Televizyon Ynergesi (Television without Frontiers Directive-TwFD), Avrupa Birliinde balayc nitelikteki temel dzenlemedir. 132 Ynergede yer alan hkmler, Avrupa Birliine ye lkelerde yaynclk alannda birlik ve btnln salanabilmesi amacyla, Avrupa Snr tesi Televizyon Szlemesi (The European Convention on Transfrontier Television) kapsamnda tm ye lkelerce kabul edilmitir.133 ABnin grsel-iitsel medya politikasnda nemli bir yere sahip olan ve ilk kez 1997 ylnda gncellemeye konu olan bu Ynerge, belirli bir gncelleme takvimi dorultusunda revize edilmektedir. 2007 ylnda dijital teknolojiler de dikkate alnarak Avrupa Komisyonu tarafndan gncellenen Ynerge, bata internet olmak zere, farkl teknolojik platformlar

131 132

EUMAP, 2005, s. 89. Burcu Smer, Mlkiye, Mlkiyeliler Birlii Genel Merkezi Yayn Organ Dergisi, C.XXXIV, S. 269, 2010, s. 199. 133 Vedat akr, Birol Glnar, Avrupa Birliine Uyum Srecinde Trkiyede Televizyon Yaynclna Ynelik Dzenlemeler, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Konya, Say:18, 2007, s. 210.

61

araclyla sunulan istee bal yayn hizmetlerini de kapsayacak ekilde geniletilerek Grsel-itsel Medya Hizmetleri Ynergesi adn almtr.134

2.1.1. nsan Haklar Evrensel Beyannamesi Ksaca nsan Haklar Evrensel Beyannamesi olarak ifade edilebilen Birlemi Milletler nsan Haklar Evrensel Beyannamesi (United Nations Universal Declaration of Human Rights), Birlemi Milletler nsan Haklar Komisyonu tarafndan hazrlanan ve 10 Aralk 1948de BM Genel Kurulunda kabul edilen 30 maddelik bir bildiridir. kinci Dnya Savandan sonra, birey hak ve zgrlklerinin gvence altna alnmas amac etrafnda birleen devletlerin bu iradesi Beyannamenin imzalanmasnda etkili olmutur.135

Birlemi Milletler rgt, her ne kadar etkinlii, varl, grevini yerine getirebilme gc tartma konusu olan bir rgt niteliinde olsa da, insanl ilgilendiren konularda lkelerin ortak tavr almalarn salamaya alan bir organizasyondur. rgt dnyann her hangi bir yerinde meydana gelen insan haklarna ilikin ihlallerin dnya kamuoyuna duyurularak dikkatlerin ekilmesi hususuna ok nem vermektedir. Bu nedenle kitle iletiim aralarnn korunmas ve almalarnn kolaylatrlmas hususunda, rgte ye lkelerin belli taahhtler altna alnmas iin almalar yrtmtr. almalar neticesinde, kitle iletiim aralarnn korunmasna ilikin ortak beyanname uluslararas dzeyde yrrle girmitir. fade zgrl ile ilgili olarak nsan Haklar Evrensel Beyannamesinin 19uncu maddesinde u hkmlere yer verilimitir:136

134

Nilfer Timisi, Medyada ocuklar Koruyucu nlemler, 1. Trkiye ocuk Haklar Kongresi, ocuk Haklar ve Medya El Kitab, s. 150, http://www.cocukvakfi.org.tr/resource/docs/kongre_yayinlari/13_CocukHaklariveMedyaelKitabi.pdf# page=143 (Eriim Tarihi: 12.12.2011) 135 Vikipedi Web Sayfas, nsan Haklar Evrensel Bildirisi, http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0nsan_Haklar%C4%B1_Evrensel_Bildirisi, (Eriim Tarihi: 02.10.2011) 136 N. . olak, 2007, s. 37-38.

62

Madde 19: Her ferdin ifade ve dnce zgrl hakk vardr. Bu hak dnceleri
nedeniyle rahatsz edilmemek, lke snrlar sz konusu olmakszn bilgi ve dnceleri her vastayla aramak, elde etmek ve yaymak hakkn zorunlu klar.

Maddede geen her vasta ifadesi kitle

iletiim aralar olarak

yorumlanabilir. Dolaysyla, maddeyle ifade zgrlnn yan sra haberleme zgrl de teminat alnmaktadr. Beyannamenin 29uncu ve 30uncu maddeleri de bu konuda dikkat ekici hkmler iermektedir:137
Madde 29: Herkes haklarnn ve hrriyetlerinin gereince tannmas ve bunlara sayg gsterilmesi amacyla ve ancak demokratik bir toplumda ahlakn, kamu dzenin ve genel refahn hakl gereklerini yerine getirmek maksadyla kanunla belirlenmi snrlamalara tabi tutulabilir. Madde 30: bu Beyannamenin hibir hkm, herhangi bir devlete, zmreye ya da ferde bu Beyannamede ilan olunan hak ve hrriyetleri yok etmeye ynelik bir faaliyete girime veya eylemde bulunma hakkn verir ekilde yorumlanamaz.

2.1.2. Avrupa nsan Haklar Szlemesi

nsan haklarn korumak, Avrupann kltrel eitliliini artrmak ve toplumlar arasndaki hogrszlk gibi sosyal problemlerle mcadele etmek iin 1949 ylnda kurulan Avrupa Konseyi (AK), kendi iinde yasal balaycl olan pek ok szlemeyi dzenleyen uluslararas bir kurulutur. Avrupa Komisyonu tarafndan hazrlanan, 1953 ylnda yrrle giren Avrupa nsan Haklar ve Ana Hrriyetlerini Korumaya Dair Szlemesi (AHS), yaynclkla ilgili olan bu szlemelerden ilkidir.138 Szlemenin yaynclk alan ile ilgili olan 10uncu maddesinin birinci fkras ifade zgrl hakkn teminat altna almtr. kinci fkrada ise,

137

Fikret Yazc, fade zgrl ve Avrupa Birlii Medya Politikasna Uyum erevesinde Televizyon Programlarnn Snflandrlmas Sorunu, Gazi niversitesi S.B.E., Yksek Lisans Tezi, 2008, s. 36-37. 138 EUMAP, 2005, s. 105-106.

63

snrlamalarn nitelii belirtilerek,139 ifade ve yayma zgrlnn sadece demokratik toplumun gerekleri veya meru bir ama almaktadr:140 nedeniyle yasayla

snrlandrlabilecei vurgulanmaktadr. Sz konusu fkralarda, u ifadeler yer

Madde 10: 1) Herkes, grlerini aklama ve anlatm zgrlne sahiptir. Bu hak, kanaat zgrln, kamu otoritelerinin mdahalesi olmakszn haber veya fikir alma ve verme zgrln de ierir. Bu madde, devletlerin radyo, sinema veya televizyon iletmelerini bir izin sistemine tabi klmalarna engel deildir. 2) Kullanlmas grev ve sorumluluk ykleyen bu zgrlkler, demokratik bir toplumda, zorunlu tedbirler niteliinde olup, ulusal gvenliin, toprak btnlnn veya kamu gvenliinin korunmas, kamu dzenin salanmas ve suun nlenmesi, saln veya ahlkn, bakalarnn hret ve haklarnn korunmas veya yarg gcnn otorite ve tarafszlnn salanmas iin yasayla ngrlen baz koullara, snrlamalara ve yaptrmlara balanabilir.

Bu madde Avrupa Konseyine ye lkelerde medyann dzenlenmesine ilikin mevzuatn balca dayanan oluturmaktadr. AB bnyesindeki pek ok dzenlemede bu maddeye ilikin atflara rastlanabilir. AB grsel-iitsel politikasnn temeli niteliindeki 1989 tarihli Snrsz Televizyon Ynergesinin giri blmnde yer alan, televizyon yaynlarnn serbest dolamnn salanmasna ilikin hkm, AHSnin 10uncu maddesindeki ifade ve iletiim zgrlnn bir yansmas olarak deerlendirilebilir.141 Ayrca, bu maddeyle yayncln dzenlenebilmesi iin aamal bir snrllk getirildii sylenebilir. Buna gre herhangi bir kstlama;

Yasa tarafndan ngrlm olmal, Meru bir ama iin olmal, Demokratik toplumun gereklerine uygun nitelikte olmaldr.
142

139

zcan Demir, Avrupa Birliine Uyum Srecinde Trk Saysal Yaynclnn Dzenlenmesi, Gazi niversitesi S.B.E., Yksek Lisans Tezi,2007, s. 14 140 Fikret Yazc, 2008, s. 38. 141 kr Sim, Avrupa Birlii Uyum Srecinde Trkiyede zel Televizyon Yayncl ve RTK Olgusu, stanbul niversitesi SBE, Yaymlanm Doktora Tezi, 2006, s. 204. 142 EUMAP, 2005, s. 106.

64

Modern an en eski insan haklar belgesi olarak nitelenen ve insan haklarnn savunulmasnda nde gelen bu szlemenin, pek ok Avrupa lkesinde neredeyse anayasa dzeyinde bir yasal balaycla sahip olduu sylenebilir. Avrupa Konseyine yelik iin, AHSnin hkmlerini kabul etme zorunluluu getirilmitir. Szlemenin hkmleri Avrupa nsan Haklar Mahkemesi (AHM) tarafndan ayrntl bir ekilde uygulanmaktadr.143

2.1.3. Avrupa Birlii Temel Haklar art

Avrupa topluluklarn kuran anlamalarda temel haklarla ilgili herhangi bir hkme yer verilmemitir. Bu nedenle topluluk kurumlarnn sahip olduklar geni yetkileri kullanrken, bireyin temel haklarna zarar verme ihtimalinin dnlmesi, temel haklar konusunda dzenlemeler yaplmas ihtiyacn ortaya karmtr.144 Avrupa Birlii iin ortak deerler erevesinde vazgeilmez olarak kabul edilen temel hak ve zgrlklerin korunmasn salamaya ynelik yaplan almalar kapsamnda, 1999 ylnda Klnde yaplan zirvenin sonu bildirgesinde bu ihtiya vurgulanmtr. Yrtlen almalar neticesinde, 7 Aralk 2000 tarihindeki Avrupa Birlii Nice Toplantsnda Avrupa Birlii Temel Haklar art (2000/C 364/01) ilan edilmitir. Bylece topluluun meydana getirecei hukuki tasarruflarn, ortaya kabilecek temel hak ihlalleri nedeniyle iptal davasna konu olabilmesinin n almtr. Ayrca bu sayede, AB yurttalar zgrlk alannn geniletilmesi ve birliin meruiyetinin arttrlmas amalanmtr.145 Temel haklar iin teminat oluturmak amacyla hazrlanan Topluluk Temel Haklar art kapsamnda haklar ana balklar halinde u ekilde saylmtr; saygnlk haklar, zgrlk haklar, eitlik haklar, dayanma haklar, AB yurttalk haklar, adalet haklar. art kapsamndaki hkmler dikkate alndnda yayncla ilikin hkmler ieren en dikkat ekici

143 144

EUMAP, 2005, s. 105. Trkiye Cumhuriyeti Kalknma Bakanl (Eski Ad DPT) Web Sayfas, Avrupa Birlii ile likiler Genel Mdrl, Avrupa Birlii Temel Haklar art, Kasm 2001, s.ii. http://ekutup.dpt.gov.tr/ab/hukuk/temelhak.pdf (Eriim Tarihi: 02.10.2011) 145 A. Fsun Arsava, Avrupa Temel Haklar art, Ankara Avrupa almalar Dergisi, Cilt:5, No:1, Ankara, 2005, s. 1.

65

hkmler, zgrlk Haklar bal altnda, fade ve Bilgilenme zgrl balkl 11inci maddede yer alan u hkmlerdir:
1. Herkes, ifade zgrlne sahiptir. Bu hak, kamu makamlarnn mdahalesi olmakszn ve lke snrlar dikkate alnmakszn, gr sahibi olma ve fikir ve bilgilere eriim ve yayma serbestsini ierir. 2. Medyann zgrl ve oulculuu gzetilir.

Temel Haklar art, hkmleri ksaltlarak 2007 ylnn Aralk aynda imzalanan AB Lizbon Antlamasna eklenmi, fakat balaycl lkelerin kendi tercihlerine braklmtr. Lizbon (Reform) Antlamas birliin daha demokratik ve etkili bir ekilde ileyiini salamay amalayan almalardan birisidir.146

2.1.4. Avrupa Snrsz Televizyon Ynergesi

1951de imzalanan Roma Anlamas Birleik Avrupa Pazar oluturma idealinin temellerini tamaktayd. 1980li yllarda gerekleme yoluna giren idealin, 1987de Tek Avrupa Senedinin yrrle girmesiyle tamamlanmas konusunda anlamaya varlmtr. Avrupadaki tm snrlarn kaldrlarak ekonomileri tek ve byk bir pazar leinde geniletme hedefinin bir sonucu olarak,147 10 yl sren bir alma neticesinde, 12 Avrupa Topluluu yesi devletin dileri bakanlar 3 Ekim 1989 tarihinde Lksemburgda Avrupa Snrsz Televizyon Ynergesini yaymlamlardr.148 Ekim 1991de yrrle giren 89/552/EEC sayl Avrupa Snrsz Televizyon Ynergesi (Television without Frontiers Directive-TwFD), ye lkelerdeki televizyon yayn faaliyetleriyle ilgili olan yasa, dzenleme veya baz hkmlerin koordinasyonunu salamtr. AB medya politikas erevesinde hazrlanan Ynerge ilk kez Haziran 1997de gncellemeye tabi tutulmutur.
146

Kksal ahin, Avrupa Birlii Kurumsal Reform Srecine Lizbon (Reform) Antlamas Eksenli Bir Bak, 1. Uluslararas Balkanlarda Tarih ve Kltr Kongresi, Pritina, 10-16 Mays 2009, s.328. www.sbekongre.sakarya.edu.tr/kongre2/ornek_bildiri.doc, (Eriim Tarihi: 03.11.2011) 147 Cem Pekman, Televizyonda zelleme, Avrupada Yayncln Deiim Sreci, Beta Yaynlar, stanbul, 1997, s. 103. 148 ermin Tekinalp, Camera Obscuradan Synopticona Karlatrmal Radyo ve Televizyon, Beta Yaynlar, stanbul, 2011, s. 190-191.

66

Ynerge, AB yesi lkelerin, dier ye lkelerden gelen yaynlarn alnmasn veya yeniden aktarmn kstlamayacan karara balayarak, Avrupa iinde bir yayn pazar oluturulmas iin ok nemli bir katk salamtr.149

Yedi blmden oluan Ynergenin 4nc blmnde reklam ve sponsorlar dzenleyen maddeler, 5inci ve 6nc blmlerinde ise yayn ilkelerine ilikin maddeler yer almaktadr. Yayn ilkelerine ilikin bu maddeler temelde ocuklarn ve genlerin korunmas, toplumun korunmas ve demokratik bir anlay erevesinde bireyin korunmasn salamak iin dzenlenmitir. Birey haklarnn korunmas ile ilgili olarak, Ynergenin 4nc blmnn 23nc maddesinde; cevap hakk iin yeterli zaman tannmas ve cevap hakknn tam olarak uygulanmas gereklilii belirtilerek Cevap Hakkna ilikin temel standartlar belirlenmitir. Cevap hakkna ilikin ayrntlarn dzenlenmesi ise bu standartlar erevesinde ye devletlere braklmaktadr. Cevap hakk kapsamnda gnderilen cevabn kamu ahlk standartlarna uygun olmamas halinde yaynlanmamas gerektiinin Ynergede belirtilmesi ise hibir hakkn snrsz olmadnn ve kamu yararnn n planda tutulduunun bir gstergesidir. Cevap hakk ayrca yarglama yetkisi bulunan tm ye lkelerdeki yayn kurulularn kapsamaktadr ve bu ykmll yerine getirmeyen yaynclar iin para cezas uygulanmas hkme balanmtr.150

Ynergenin 4nc maddesinde yayn ve yapm kotasna ilikin hkmler yer almaktadr. Bu erevede yayn kurulular, haber, spor, milli oyunlar, reklamlar, teleteks ve tele-alveri dnda kalan yayn zamanlarnn byk bir orann Avrupa kaynakl yapmlara ayrmakla ykml tutulmulardr. Bu hkm, televizyon yapmlarnn yarsna yaknnn Avrupa kaynakl olmas gerekliliini ortaya koymaktadr. Bunun yan sra, kurulular iletim zamanlarnn veya program btelerinin en az % 10unu bamsz Avrupal yapmc yapmlarna ayrmakla ykml tutulmulardr. Toplumu ilgilendiren nemli olaylara eriimin salanmasna ynelik dzenlemelere gre ise, ye lkelerin kendi yarg denetimi altndaki yayn kurulularnn, toplum iin nem tayan olimpiyatlar, ampiyonlar ligi, yarmalar
149 150

EUMAP, 2005, s. 91. K. C. Baykal, 2008, s. 42-43.

67

vb. olaylar halkn ifresiz olarak rahata eriebilecei kanallar araclyla salama ykmll altnda olduu dzenlenmitir.151

Ynergenin 12 maddeden oluan 4nc blmnde yer alan reklam, telealveri ve sponsorluk ile ilgili dzenlemeler, temel olarak yaynclarn frsat eitliinin salanmas ve izleyicinin korunmas amalarn tamaktadr. Bu blm ile belirlenen ilkeleri nitel ve nicel kriterler olmak zere iki blme ayrmak mmkndr. Reklamlar, tele-alveri ve sponsorlarla ilgili niteliksel kriterleri oluturan temel ilkeler aadaki gibi zetlenebilir:152

Reklam ve tele-alverite bilinalt teknikler kullanlamaz, yanltc reklam ve telealveri yasaktr, Televizyon reklam ve tele-alveri, insan onurunu zedeleyemez; rk, cinsiyet veya milliyet konularnda ayrmclk ieremez, dini veya politik inanlara saldrda bulunamaz, Ttn rnleri ile ilgili her eit televizyon reklam ve tele-alveri yasaktr, Televizyon reklam, ocuklarda ahlki ve fiziksel zararlara sebebiyet verecek ekilde yaplamaz, Sponsorlar destekledikleri programlarn ieriine mdahale edemez ve haber programlarn destekleyemez.

Ynergenin 4nc blmnde niceliksel kriterler ise daha ok reklamlarn sresi ile program iinde ve sonrasnda nasl yerletirilecei ile ilgili dzenlemelerdir. Bu erevede belirlenmi ilkeleri153 ise u ekilde zetlemek mmkndr:154

Programlarn arasna yerletirilmesi gereken reklam ve tele-alveri spotlar arasnda da en az 20 dakika sre bulunmaldr, Birbirinden bamsz blmlerden oluan ya da benzer yapda aralar ieren spor msabakalar gibi programlarda reklam ve tele-alveri spotlar sadece blm veya devre aralarna yerletirilmelidir, Din tren yaynlarnda reklam ve tele-alveri alnmas yasaktr,
151 152

V. akr, B. Glnar, 2007, s. 207. K. C. Baykal, 2008, s. 43. 153 89/552/EEC sayl Snrsz Televizyon Ynergesi 97/36/EC sayl deiiklik. 154 V.akr, B.Glnar, 2007, s. 206-208.

68

 30 dakikadan ksa sreli haber bltenleri ve programlar, belgeseller, ocuk programlar ve din programlarda reklam ve tele-alveri yaynlanamaz, Sinema ve televizyon filmleri gibi programlarn sreye bal olarak reklam ve tele-alveri ile kesilebilmesi mmkndr, Genel uygulama olarak sresi 45 dakikadan daha uzun olan programlar iin bir kez, 90 dakikadan daha uzun olan programlar iin iki kez, 110 dakikadan daha uzun programlar kez reklam ve tele-alveri yaynna izin verilmektedir, Yaynlanan toplam reklam sresi gnlk yayn sresinin % 15inden fazla olamaz, Bir saatlik yayn diliminde yaynlanabilecek reklam sresi 12 dakikadan fazla olamaz.

2.1.5. Avrupa Snr tesi Televizyon Szlemesi Avrupa Konseyi, Avrupa Topluluklar (Birlii) gibi, Avrupada yaynclk alannn dzenlenmesinin bir aya niteliindedir. Avrupa Snr tesi Televizyon Szlemesi (The European Convention on Transfrontier Television) bu kapsamda Avrupa Konseyi tarafndan hazrlanarak kabul edilmitir.

Avrupa Birlii oluumu iinde yer alan ve yer almaya aday lkeler arasnda televizyon yaynlar vastasyla bilgi, kltr alveriini yaygnlatrmak amacyla hazrlanan bu szleme araclyla Avrupa btnlemesine sosyokltrel adan katk salayacak bir televizyon yaynclnn gelitirilmesi hedeflenmitir. Bu amalarla hazrlanan szleme, Avrupa Birlii yesi ve ye olmaya aday devletler arasnda televizyon yaynlarnn serbeste dolamnn salanabilmesi iin yaplan uluslarst yasal bir dzenleme olarak tanmlanabilir. Hukuki balaycl olan bu szleme, her ne kadar Snrsz Televizyon Ynergesiyle benzer hkmler ihtiva etse de, iki hukuki belge arasnda koordinasyonu salamak iin Snrsz Televizyon Ynergesinin daha st bir hkm iermedii durumlarda uygulanmaktadr. Ayn zamanda Avrupa Snr tesi Televizyon Szlemesinin televizyon yaynclnda daha ok AB snrlar dnda kalan alanda gl bir piyasa oluturmaya ynelik bir ama tadn ifade etmek mmkndr.155 Bu dzenlemeyle, ye lkelerin televizyon yaynclnda belirli standartlarn ilerlik kazanmasyla AB yesi bir
155

EUMAP, 2005, s. 106-107.

69

lkeden gerekletirilen televizyon yaynnn dier ye lkelerde izlenebilmesi ya da izlenmesinin engellenmemesi salanmaya allmaktadr. Avrupa Konseyi,

televizyonu Avrupa kltrnn tantlmasnda en etkin aralardan biri olarak kabul etmektedir. Nitekim bu szlemede yer alan hkmler incelendiinde kltr konusuna zel bir vurgu yapld kolaylkla fark edilmektedir. Szlemenin 2nci blm 10uncu maddesinde kltrel hedefler bal altnda, yaynclarn mmkn olduunca uygun bir ekilde yayn zamanlarnn byk bir ksmn Avrupa yapmlarna ayrmasn temin etmeleri gerektii ifade edilmektedir.

Szlemede yer alan ve demokratik toplumun gerekleri veya meru bir ama dorultusunda kstlanabilecei belirtilen ifade zgrl hakk gz nne alndnda, szlemenin yayn ilkelerini dzenledii sylenebilir. Bu kapsamda, yaynclkla ilgili dzenlemelerin Snrsz Televizyon Ynergesinde olduu gibi bireyin korunmas, toplumun korunmas, ocuklarn ve genlerin korunmas ile Ynergeden farkl olarak, demokrasiye katk amalaryla yapldn sylemek mmkndr.156

Szleme program ieriklerine ilikin de dzenlemeler getirmektedir. Yayncnn sorumluluu Program hizmetlerinin sunu ve ierik bakmndan btn unsurlar, insan onuruna ve temel insan haklarna saygl olacaktr. eklinde tanmlanmaktadr. Program hizmetlerine ilikin de Edebe aykr olmayacak ve pornografi iermeyecek, iddet eilimini krklemeyecek veya rk nefret duygularn kkrtc nitelikte olmayacaktr. eklinde bir ereve izilmitir. Ayrca, szlemede, genlerin ve ocuklarn fiziksel, zihinsel ve ahlki geliimlerini zedeleyebilecek trden program hizmetlerinin, ocuklarn ve genlerin ekran banda olamayaca ge saatlerde yaynlanmas iin yayn saatlerine ilikin dzenlemeler de yaplmtr. Avrupa Snr tesi Televizyon Szlemesinde, yayncnn

sorumluluklarna ilikin son madde, haber verme ilevine ilikin Yaync, haberlerde gerekler ve olaylarn doru olarak sunulmasn salayacak, zgrce kanaat oluumunu tevik edecektir. eklinde bir dzenleme yer almaktadr. Bununla
156

K. C. Baykal, s. 45.

70

birlikte, szlemede yer alan kltre ilikin politika ve dzenlemelerle uyumlu bir ekilde, reklamlarla ilgili baz dzenlemelerin de yer ald grlmektedir. Bu kapsamda 3nc blm 11inci madde erevesinde, televizyonda yaynlanan reklamlara ilikin genel ilkeler belirlenerek, sre, biim ve sunu asndan dzenlemeler getirilmekte, yaynclarn aada sralanan u temel ilkelere uymas istenmektedir:157

Reklamlar yanltc ve tketicilerin karlarna zarar verecek nitelikte olmamaldr, Reklamlar adil ve drst olmaldr, Reklamc programn ieriine hibir ekilde mdahalede bulunamaz, ocuklara ynelik ve iinde ocuklarn kullanld reklamlarda, onlarn yararlarna zarar verecek unsurlar bulunmayacak ve ocuklarn zel duygular gz nnde tutulacaktr.

Avrupa Snr tesi Televizyon Szlemesinde yer alan dzenlemelerden televizyon yaynclna ilikin belirlenmi ilkeler 7inci ve 18inci maddeler arasnda yer almaktadr. Bu ilkeler ile ana balklar halinde, yayncnn sorumluluklar, cevap hakk, reklamlar ve tele-alveri ile ilgili genel standartlar, reklamlar ve tele-alveri ile ilgili sreler, reklamlar ve tele-alveriin biim ve sunuu, reklam ve tele-alveriin yerletirilmesi, belirli rnlerin ve her eit alkoll iecein reklam ve tele-alverii, sponsorluk genel standartlar ve yasaklanan sponsorluklara ilikin konular dzenlenmektedir. Szlemede dzenlenen televizyon yayncl ilkelerine ilikin detay bilgiler Tablo:2de zetlenmitir:

157

L. Kl, N. Bayram, A. Altunay, . Cangz, F. Uztu, E. Gkalp, 2006, s. 158.

71

Tablo:2. Televizyon Yayncl Temel lkeleri (Avrupa Snr tesi Televizyon Szlemesi)

158

Yayncnn Sorumluluklar (Madde 7)

Programlarn sunu ve ierik bakmndan btn unsurlar, insan onuruna ve temel insan haklarna saygl olmas, Programlarn, zellikle; edebe aykr olmamas ve pornografi iermemesi, iddet eilimini krklememesi ve rk nefret duygularn kkrtmamas, Genlerin ve ocuklarn fiziksel, zihinsel ve ahlki geliimini zedeleyebilecek trden programlarn bunlarn seyredebilecei zaman ve saatlerde yaynlanmamas, Yayncnn haberlerde olaylarn doru sunulmasn salamas ve zgrce kanaat oluumunu tevik edici olmas, Milliyet veya ikametghtan bamsz olarak, her gerek veya tzel kiinin kendi dhiline ilikin bir yaync tarafndan iletilen programlarla ilgili olarak cevap hakk kullanma veya dier benzeri yasal veya idari yollara bavurma frsatna sahip olmasnn temin edilmesi, zellikle, cevap hakknn kullanmnn zamanlamasnn ve dier dzenlemelerinin bu hakkn etkin ekilde kullanlabilecek ekilde olmasnn temin edilmesi, Bu hakkn veya dier benzeri yasal veya idari yollarn etkili kullanmnn hem zamanlama hem de usl asndan temin edilmesi, Programn veya bu program hizmetinden sorumlu olan yayncnn adnn program iinde uygun yolla dzenli aralklarla belirtilmesi, Reklamlar ve tele-alveriin adil ve drst olmas Reklamlar ve tele-alveri yanl ynlendirici olmamas ve tketicilerin karlarna zarar vermemesi, ocuklara ynelik olan veya ocuklarn bizzat yer ald reklamlar ve tele-alveriin, onlarn karlarna zarar verebilecek eylerden kanmas ve zel hassasiyetleri gz nnde bulundurmas, Tele-alveriin kkleri mal ve hizmetleri satn almaya veya kiralamaya tevik etmemesi, Reklamcnn, programlarn ierii zerinde herhangi bir editr etkisi kullanmamas, Tele-alveri yaynlarnn orannn gnlk iletim sresinin %20sini amamas ve reklam kuaklarnn iletim sresinin gnlk iletim sresinin %15ini amamas, Belirli bir saat iindeki reklam kuaklarnn ve tele-alveri kuaklarnn oran %20yi amamas, zel olarak tele-alverie ayrlmam programlar iinde yaynlanan tele-alveri iin alm pencerenin sresinin en az 15 dakika olmas, gnde en fazla pencere saysnn sekiz olmas ve bunlarn toplam sresinin gnde saati gememesi, Yayncnn kendi programlar ve bu programlardan derlenen yan rnler ile balantl olarak yaplan anonslar ile cretsiz olarak yaynlanan ve kamu yararna veya yardm amacyla yaplan anonslarn reklam saylmamas,

Cevap Hakk (Madde 8)

Reklamlar ve Telealveri ile lgili Genel Standartlar (Madde 9)

Reklamlar ve Telealveri ile lgili Sreler (Madde 10)

158

RTK Web Sayfas, Avrupa Snr tesi Televizyon Szlemesi, http://www.rtuk.org.tr/sayfalar/IcerikGoster.aspx?icerik_id=46551fcc-7598-448b-ae59-8ecb4a84d497 (Eriim Tarihi: 05.02.2011).

72

Reklamlar ve Telealveriin Biim ve Sunuu (Madde 13)

Reklamlar ve tele-alveri yaynlarnn aka ayrt edilebilecek ve dier program unsurlarndan optik ve/veya akustik yollarla fark edilebilecek ekilde olmas, Reklam ve tele-alveri kuaklarnn bloklar halinde iletilmesi, Reklamlar ve tele-alveri yaynlarnda bilinalt tekniklerinin kullanlmamas ve programlarda gizli reklama ve tele-alverie izin verilmemesi, Dzenli olarak haber ve gncel olay programlarn sunan kiilerin grsel olarak veya sesle reklamlarda ve tele-alverite rol almamas, Reklamlar ve tele-alveri kuaklarnn programn btnl ve deeri ile hak sahiplerinin haklarna zarar verilmeyecek ekilde programlar arasna yerletirilmesi, Bamsz blmlerden oluan programlarda veya dilimler ieren spor programlar ve benzer yapdaki olaylar ve gsterilerde, yalnzca blmler veya dilimler arasna yerletirilmesi, Seriler, diziler, hafif elence programlar ve belgeseller hari film yaynlar, planlanan srelerinin 45 dakikadan daha uzun olmas kaydyla, her tam 45 dakikalk sre iin bir defa kesilebilmesi. Eer planlanan sreleri iki veya daha fazla tam 45 dakikalk sreden en az 20 dakika daha uzunsa bir defa daha kesilmelerine izin verilmesi, Herhangi bir dini ayin yayn iine reklam ve tele-alveri yerletirilmemesi, Sreleri 30 dakikadan ksa olan haber ve gncel programlar, belgesel, dini program ve ocuk programlarnn reklam veya tele-alveri ile kesilmemesi, Ttn rnlerinin reklamna ve tele-alveriine izin verilmemesi, Tbbi reete ile temin edilebilen ilalarn ve tbbi tedavilerin reklamnn yaplmasna izin verilmemesi, Dier tm ilalarn ve tbbi tedavilerin reklamlarnn aka ayrt edilebilecek, drst, gerek ve teyide tabi olmas ve bireyin zarardan korunmas artna uymas, lalar ve tbbi tedavi iin tele-alverie izin verilmemesi, zellikle kklere ynelik olmamas ve reklamlarda veya telealverite alkoll iecein tketilmesi ile ilgili kk kimsenin grnmemesi, Alkol tketimi ile fiziki performans veya araba kullanma arasnda bir balant kurulmamas, Alkoln tedavi edici zelliklere sahip olduu veya uyarc, sakinletirici veya kiisel sorunlar zmek iin bir ara olduunun iddia edilmemesi, Ar alkol tketiminin tevik edilmemesi veya alkolden uzak durmak veya lmlln olumsuz ekilde sunulmamas, eceklerin alkol ierii zerinde uygun olmayan ekilde durulmamas,

Reklam ve Telealveriin Yerletirilmesi (Madde 14)

Belirli rnlerin Reklamlar ve Telealverii (Madde 15)

Alkoll ecein Reklam ve Tele-alverii (Madde 16)

73

Sponsorluk Genel Standartlar (Madde 17)

Bir programa veya bir diziye tamamen veya ksmen sponsorluk yapldnda, bu durum programn banda ve/veya sonunda uygun tantma yazlar ile aka belirtilmesi, Sponsorlu programlarn ierii ve programlamasna hibir koul altnda sponsor tarafndan yayncnn programlar asndan sorumluluunu ve editr bamszln etkileyecek ekilde nfuz edilmemesi, Sponsorlu programlarda sponsorun veya bir nc tarafn rnlerinin veya hizmetlerinin satn, satn alnmasn veya kiralanmasn, zellikle sz konusu programlarda bu rnlere veya hizmetlere zel tantc atflarda bulunmak suretiyle tevik edilmemesi, Programlara balca faaliyet konusu ttn, alkol veya baz tbbi rnlerinin imalat veya sat ya da hizmetlerin salanmas olan gerek veya tzel kiiler sponsor olamamas, Faaliyetleri arasnda ilalar ve tbbi tedavilerin imalat veya sat bulunan irketler, yalnzca tbbi reete ile temin edilebilen ilalara veya zel tbbi tedavilere atfta bulunulmas hari olmak zere, irketin ismini, ticari ismini, imajn veya faaliyetlerini tantarak programlara sponsor olabilmesi, Haber ve gncel olay programlarna sponsorluk yaplmasna izin verilmemesi,

Yasaklanan Sponsorluk (Madde 18)

2.1.6. Grsel-itsel Medya Hizmetleri Ynergesi

Grsel-itsel Medya Hizmetleri Ynergesi, Avrupa Snrsz Televizyon Ynergesinin revize edilmesi neticesinde ortaya kmtr. Avrupa Komisyonu tarafndan 2005 ylnn Aralk aynda, Snrsz Televizyon Ynergesinin revize edilmesi iin yeni bir teklif hazrlanmtr. ki yl sren revizyon almalarnn ardndan kapsam ve ad deien Ynerge, Grsel-itsel Medya Hizmetleri Ynergesi adyla 2007 ylnn Aralk aynda yrrlk kazanmtr. Ynerge, Avrupa Parlamentosu ve AB Konseyinin, 3 Ekim 1989 tarih ve 89/552/EEC sayl ye Devletlerin grsel-iitsel medya hizmetlerinin salanmasna ilikin belirli yasal, dzenleyici ya da idari hkmlerin egdmne ilikin Ynergesi159 olarak ifade edilebilir. Bu ynergenin Snrsz Televizyon Ynergesinden kavramsal olarak farkn ortaya koyan dzenleme, ierik tanmnn program yerine grsel-iitsel medya hizmeti olarak deitirilmesidir. Bu ynerge ile getirilen asl deiiklik ise,
159

RTK Web Sayfas, Grsel-itsel Medya Hizmetleri Ynergesi, (Eriim Tarihi: 03.10.2011).

74

dorusal hizmet ve dorusal olmayan hizmet tanmlamalar altnda yeni bir ayrma gidilerek, bu iki hizmet tr iin aamal reglasyon yaklamnn getirilmesidir. Dorusal hizmet ile geleneksel televizyon yayncl kastedilmekle birlikte, dorusal olmayan hizmet ise farkl teknolojik platformlar araclyla datlan istek-zerine-video (video-on-demand) hizmetlerini ifade etmektedir. Yeni ynerge kapsamnda bu hizmetlerin ne tr bir dzenlemeye tabii olacann belirlenmesi iin iki temel kriter benimsenmektedir. Kriterlere izleyici/kullancnn ierik zerindeki kontrol yn vermektedir. erie eriimde izleyici/kullancnn direkt kendi talebinin ynlendirici olmas halinde kontroln izleyici/kullancda olduu, izleyici/kullancnn talebi dnda muhatap olduu ierik zerinde ise snrl kontrolnn bulunduu belirtilmektedir. Medya hizmet salaycs, ieriin datm ile snrlandrlmasnda etkin kontrole sahip kii ve kurulular olarak tanmlanm ve ediyryal sorumluluk ve etkin kontrol ilkelerine tabi tutulmutur. kinci dzey dzenlemelerin Snrsz Televizyon Ynergesi kapsam ile farkn oluturan dzenlemelerden biri ise, grsel-iitsel ticari iletiim kavramnn getirilmesi ile birlikte reklama ilikin dzenlemelerin reklam ve program retim sektrlerinin glenmesini hedef alacak ekilde snrlamalarn esnetilmesidir. Bu kapsamda getirilen baz dzenlemeler u ekilde zetlenebilir:160

Televizyon yaynlar iin gnlk toplam saat reklam snrlamas kaldrlmtr,

Bir programn btnln korumak amal 45 dakika kural yeniden dzenlenmitir,

Tamamen yasak olan rn yerletirme uygulamas yerine, haber ve aktel haber programlar, ocuk programlar, belgeseller ve izleyicilerin uzman grne dant programlar haricinde, sinematografik yapmlar, filmler ve televizyon dizileri ile spor programlar iin rn yerletirmesine serbestlik getirilmitir,

160

B. Smer, 2010, s. 214-217.

75

rn yerletirmesinin olduu programlarda, bu durumun programn banda, sonunda ve her reklam kuandan sonra aka belirtilmesi gerekmektedir,

Her reklam kua arasnda 20 dakika olmas art aranmamas belirtilmitir.

Grsel-itsel Medya Hizmetleri Ynergesi, televizyon yaynclar zerinde reklamla ilgili yeni dzenlemeler haricinde dorudan balaycl olan yeni bir dzenleme getirmemektedir. Yayn ierikleri Avrupada hem Ynerge hem de ulusal esaslar dikkate alnarak dzenlendii iin, yaynclarn bu ierikleri dier platformlar zerinden sunmalar durumunda da herhangi bir sorun yaanmayaca sylenebilir.161

2.2. Baz lke Uygulamalar Dnya geneline bakldnda Avrupa Birlii lkeleri bata olmak zere pek ok lkede yazl basn iin devlet mdahalesi ve denetim konusu ounlukla anayasal dzeyde ifade zgrl temel alnarak belirlenmitir. Bununla birlikte, grsel-iitsel medyaya ynelik devlet mdahalesi ve denetim konusu farkl yaklam ve uygulamalarla ele alnmaktadr. rnein bata Fransa, talya ve Almanya olmak zere lkelerdeki yasal dzenlemelerde ifade ve basn zgrl, her bireyin fikrini herhangi bir arala nizin veya sansr gibi mdahalelere konu olmadan zgr bir ekilde aklama temeli zerine oturtulmutur. Ancak bu lkelerde grsel-iitsel medyann ne kan sosyal, ekonomik ve politik nemi ve niteliine yaplan vurgu ile anayasal erevede grsel-iitsel medya dier kitle iletiim aralarndan ayr tutularak, farkl yorumlamalara konu edilmitir. Bu yorumlamalarn temelinde, grsel-iitsel medyann dier kitle iletiim aralar ile kyaslandnda toplumsal tercihleri daha gl bir ekilde etkileme zelliinde yatmaktadr. Bu yaklam

161

B. Smer, 2010, s. 217.

76

biimi erevesinde dar anlamda televizyonu ieren grsel-iitsel medya tamamen kendi haline braklmam, devlet mdahalesine ak bir yap iine alnmtr.162

lke uygulamalarna bakldnda, devletin zerine den dzenleme, denetim ve gzetime ilikin faaliyetlerin yerine getirilmesinde temel ilevleri bamsz dzenleyici denetleyici otoritelerin yerine getirdii grlmektedir. Bu otoritelerin kurulmasnda 1934 ylnda ABDde kurulan FCC (Federal

Communication Commission) ve 1954 ylnda ngilterede kurulan ITA (Independent Television Authority) ncl nitelikteki otoritelerdir. 1980lerde yaynclk alanndaki devlet tekelinin kalkmasyla birlikte hemen hemen her lkede benzer yapdaki kurumlar kurulmaya balanmtr.163

Avrupa Birlii lkelerinin ounda medya sektrnde geleneksel denetim zdenetim ve ortak denetim uygulamalar ile birlikte yrtlmektedir. Nitekim birok AB lkesinde z-denetimi gerekletiren kurulularn uygulamalar da dzenleyici ve denetleyici bamsz otoriteler tarafndan denetime tabi tutulmaktadr. Etik ilkeler dorultusunda yrtlen z-denetim faaliyetleri zellikle kklerin korunmas ve reklamlara ilikin uygulamalar kapsamaktadr.164

Grsel-iitsel medyann kamu yarar bata olmak zere dier ykmllkleri yerine getirebilmesi iin ayr dzenleme ve yaptrmlara tabi tutulmas, iyi bir amac iinde barndrmakla birlikte, zgrlklerle arasnda karmak bir kart ilikinin domasna neden olabilir. Bu kart iliki ok ynl bir iliki olup mlkiyet, izin ve yaynlar da iine alan geni bir sahada ortaya kmaktadr.165

162

Halit Ylmaz, darenin Grsel-itsel letiim Alanndaki levi, Ankara niversitesi SBE, Yaymlanm Doktora Tezi, 2005, s. 16-18. 163 RTK Web Sayfas, RTK Bakan Prof. Dr. Davut Dursun, stanbul Bilgi niversitesi rencilerine RTK ve Bamsz Dzenleyici Kurullar Hakknda Bilgi Verdi., 07.12.2010 tarihli Basn Aklamas, http://www.rtuk.org.tr/sayfalar/IcerikGoster.aspx?icerik_id=8ff40b50-241f-41b2a674-d8a264d140bd, (Eriim Tarihi: 02.10.2011) 164 Nuran Yardmc, Avrupa Birliinde Medya ve z-denetim, RTK Yerel ve Blgesel Radyo ve Televizyon Yaynclar Semineri, Bursa, 2009, s. 9. 165 H. Ylmaz, 2005, s. 29-31.

77

2.2.1. Amerika Birleik Devletleri ABDde yaynclkta devlet tekeli sorunsal hibir zaman ortaya kmamtr. ABDde kitle iletiimde zellikle haber alma zgrl ABD Anayasas da dhil olmak zere eitli yasal dzenlemelerle sk bir ekilde gvence altna alnmtr.166 Radyo ve televizyon kurulularnn zel sektr mlkiyeti ve iletimi altnda olduu ABDde, bu kurulularn siyasi otoriteyle ilikileri de minimum dzeydedir. Nitekim ABDde radyo ve televizyon yayncl kr gdsyle hareket eden zel irketlerin elinde olsa da, bu irketler ayn zamanda kamu yarar ilkesine baldrlar.167 Kitle iletiim zgrl her ne kadar sk bir ekilde gvence altna alnm olsa da, Amerikan Yksek Mahkemesi bu zgrln de her zgrlk gibi mutlak olmadn ve oluabilecek ak bir tehlike karsnda kanunla snrlandrlabileceini ve bu snrlandrmann anayasaya aykr olmayacan kabul etmitir.168 Devlet genel olarak yalnzca teknik ve yasal dzenlemeleri yapmakta ve bu dzenlemelere uygun hareket eden her zel irket ise radyo ve televizyon kuruluu kurup yayn yapma hakkna sahip olmaktadr.169 Bu kapsamda ABDde, frekanslarn kamu mal olduu ynndeki kabulden hareketle, yayn frekanslarnn amalarna ve kullanmlarna ilikin kurallar koyan dzenlemeler yaplmtr.170 1927 ylnda Kongre tarafndan karlan Radyo Kanununda yaplan bir dzenleme sonucunda kurulan Federal Radyo Komisyonu ile radyo istasyonlarnn herhangi bir frekanstan rastgele yaynlar yapmalarnn nne geilmiti.171 Yeni kitle iletiim aralarnn gelitirilmesi sonucunu douran teknolojik gelimelerin itici gcnn etkisiyle, 1934 ylnda karlan letiim Kanunu ile bu komisyonun yetkileri yeni kurulan zerk yapya sahip Federal letiim Komisyonuna (Federal Communication Commission-FCC) devredilmitir.172 Bylece, iletiim alann tecimsel gerekliliklere gre dzenleyen

166 167

A. ifti, 1999, s. 48. J. Sarmak, 1993, s. 45. 168 el Kayhan, Kitle Haberleme Hukuku, Beta Yaynlar, stanbul, 1998, s. 29. 169 J. Sarmak, 1993, s. 45. 170 . Tekinalp, 2011, s. 130-131. 171 Federal Radyo Kanunu, radyo kanallarnn kamu mlkiyetinde olduunu ve kendilerine lisans verilenlerin bu frekanslarda yayn yapmalar iin, bu mlkiyetin kiraclar olarak kamu yararna hizmet etmeleri gerektiini ortaya koymutur. 172 Robert Ross The Winds of Deregulation, EBU Rewiev Programmes Administration Law, Vol.XXXVIII, No:2, March 1987, s. 29-32, Aktaran Il zenirler, Kitle letiimde Denetim, Denetim

78

ABDde, gerek anlamda yasal dzenlemeler balamtr. Kurulduu yllar takip eden ilk yllarda ilevsellii, radyo ve televizyon alannda grnrdeki kargaay nlemenin tesine pek geemeyen FCC, 1940l yllarda televizyon teknolojisinin gelimesiyle birlikte daha aktif roller stlenmeye balamtr.173 Dier taraftan ABDde 1955 ylnda yrrle giren Yeni letiim Kanunu kapsamnda FCCnin ama ve fonksiyonlarna ynelik yeni dzenlemelere gidilmitir. Buna gre telekomnikasyon irketleri arasndaki rekabetin korunmas salanarak kamu yararnn salanaca kabul edilmi ve bu kabul altnda FCC ilemlerinde brokrasi azaltlarak her adan daha etkin bir iletiim ortam tesis edilmeye allmtr. Bu erevede FCC iin getirilen yeniliklerden en dikkat ekici olan Yeni teknolojilerle retilecek televizyonlara V-Chipler174 eklenerek ocuklarn iddet ve pornografik ierikli yaynlar izlemesinin nlenmesi175 uygulamasnn olduu sylenebilir. Dzenleme, izleme, denetleme ve yaptrm uygulama yetkisi tm iletiim alanlarn kapsayan FCCnin temel amac, kamu asndan uygunluun salanarak kamu karnn korunmas ve kamu asndan gereklilik gzetilerek kamu yararnn tesis edilmesi olarak belirlenmitir.176 Temel fonksiyonu halka en makul maliyetle hzl ve etkin iletiim imknlarnn sunulmasn salamak olan FCCnin grevlerini aadaki gibi zetlemek mmkndr:177

Radyo ve televizyon kurulularna yayn izni verilmesi Tekellemenin engellenmesinin salanmas letiim alannda dzenlenmi kanunlarn uygulamasna ilikin ikincil dzenlemelerin yaplmas ve kurallarn belirlenmesi

Gerekmesi

halinde

uyumazlk

kan

taraflar

arasnda

hakemlik

faaliyetinin

gerekletirilmesi Modelleri ve zellikle Radyo Televizyon Yaynclnda Denetim, Gazi niversitesi, Ankara, 2006, s. 226. 173 Y. G. nceolu, 2004, s. 94. 174 V-Chip: Televizyona yerletirilerek televizyondaki programlar elektronik olarak snflandran, ailelere istemedikleri programlar iin bloke koyabilmelerine imkn tanyan, bu sayede ocuklar zararl ierikli yaynlardan koruma amacyla kullanlan cihaz. 175 Hakan Varol, RTK ve Gelimilik Oranna Gre lkelerin Radyo-TV Yaynlar, Denetimi ve Karlatrlmas, Marmara niversitesi SBE, Yksek Lisans Tezi, stanbul, 2009, s. 65. 176 S. ksz, 2004, s. 16. 177 Asm t, Gelimi Baz lkelerde Radyo Televizyon Dzenlemeleri ve Trkiyede zel Televizyonlarn Yaratt Hukuksal ve Teknolojik Sorunlar, Marmara niversitesi SBE, Yksek Lisans Tezi, stanbul, 1993, s. 7, . Tekinalp, 2011, s. 130-133, S. ksz, 2004, s. 16-17.

79

Yayn trlerine gre frekans bantlarnn irketlere tahsis edilmesi Frekanslarn birbirine karmasnn (enterferans) nlenmesi Yaynlarn belirlenen kurallara uygunluunun denetlenmesi Yaynlara ilikin ikyetlerin kabul ve deerlendirilmesi letiim alanndaki standartlarn belirlenmesi cret tarifelerinin ayarlanmas Uluslararas arenada iletiim alannda lkenin temsil edilmesi Medya ileyi kurallarnn belirlenen iki yllk periyotlarla gzden geirilmesi

Yetki alan tm iletiim alanlarn kapsayan bir genilie sahip olma zellii ile nce kan FCCnin tekilat yaps ise aada yer almaktadr:178

178

FCC Web Sayfas, FCC Organizational Chart http://transition.fcc.gov/fccorgchart.html (Eriim Tarihi: 15.12.2011)

80

Kurul yeleri
Genel Tefti Ofisi dare Hukuku Hakimler Ofisi

Mhendislik ve Teknoloji Ofisi

Danmanlk Ofisi

Genel Mdr

Medya ile likiler

Stratejik Plan ve Politika Analizi

Frsatlar letiimi

yeri eitlilii Ofisi

-Elektromanyetik Uyumluluk Blm -Laboratuar Blm -Politika ve Kurallar -dari Personel

-dare Hukuku -Davalar Blm

-nsan Kaynaklar -Medya Hizmetleri -Bilgi Teknolojileri -nternet Hizmetleri -Mali lemler -Grsel-itsel Hizmetler -dari lemler -Performans Gelitirme -Kayt Ynetimi -Sekretarya

Tketici ve Toplumla likiler Ofisi

Kablosuz Telekomnikasyon Brosu

Medya Brosu

Uluslararas Brosu

Kablolu Rekabet Brosu

Kamu Gvenlii ve Yurt Gvenlii

cra Brosu

-dare ve Ynetim -neri ve ikayetler -Tketici Politikas -ileri ve Politika -Referans Bilgi Merkezi -zrl Haklar Blm -Tketici ile likiler ve Sosyal Yardm Blm -Hkmetleraras likiler -Web,Bask ve Yaynclk Blm

-Ynetim ve Kaynaklar -Mzayede ve Spektrum Eriimi Blm -Teknoloji ve Sistemler -Yenilikler Blm -Spektrum ve Rekabet Politikas -Mobilite Blm -Genibant Blm

-Ticari ve -Politika Endstriyel Bilgi -Uydu -Politika -Stratejik -Endstri Analizi Analiz ve -Mhendislik B. likiler -Yayn Lisans Politikas -Ses Blm -Video Blm

-Rekabet Pol. -Fiyatlama Pol. -Telekomnikasyon Eriimi -Endstri Analizi ve Teknoloji Blm

-Politika ve Lisans -Tketiciler B. -A gvenlii ve -Spektrum Yn. letiim -Piyasa -Gvenilirlik B. Sorunlar -Operasyonlar ve -Aratrma Acil Durum Yn. -Soruturma -Acil Mdahale ve -Blge ve Alan Birlikte lerlik Mrk. Ofisleri

ekil 2. FCCnin Tekilat Yaps

ABDde zellikle reklamlar bata olmak zere radyo ve televizyon yayncln dzenlemek amacyla belirlenmi ilkeler (ocuklara ilikin

dzenlemeler haricinde) olduka zgrlk dzenlemeleri iermektedir. Bu ilkeler erevesinde yaync kurulularn uymakla ykml olduklar baz zel ilkeler aada sralanmtr:179

179

K. C. Baykal, 2008, s. 63-66.

81

Yaync kurulular tarafndan hazrlanan btn programlarn ocuklarn eitilmesi ve bilgilendirilmesine katkda bulunmas gerekmektedir. ocuklara ynelik programlarn yaynlanma saati 07.0022.00 arasnda olmal, ilgili programn banda ocuklar iin yaynland aka belirtilmelidir.

Programlarda ilgi ekmek amacyla cinsellikle ilgili unsurlara ar biimde yer verilmesi ile sanatsal, bilimsel ve politik unsurlardan yoksun olarak mstehcenlie yer verilmesi yasaktr.

Kutsal deerlere kar saygszlk her koulda yasaktr. iddet, erotizm ve seks ieren yaynlarn 22.0006.00 saatleri dnda yaynlanmas yasaktr.

Reklam ve rekabete ynelik yaynlar doru bir ekilde yaplmal, ierik yanltc ve aldatc bilgilerden olumamaldr.

Yaync tarafndan gvenilir olmad bilinen su, ykm ve felaket ile ilgili haberler kesinlikle yaynlanmamaldr.

12 ya ve altndaki ocuklara ynelik programlarda, hafta sonu saatte 10,5 dakikadan, hafta ii ise saatte 12 dakikadan fazla reklam yayn yaplmas yasaktr.

Ttn rnlerinin reklam ile bilinalt reklam yasaktr. Ancak, alkoll ikilerin reklamna ilikin bir dzenleme bulunmamaktadr.

zleyiciler reklam ierikleri ile ilgili ikyetlerini yaync kurulua, aldatc hususlar ile ilgili ikyetlerini ise Federal Ticaret Komisyonuna

iletmelidirler. Nitekim reklamlar ile ilgili sre ve ierie ynelik baka bir snrlama bulunmamaktadr.

FCCnin yaynlar zerinde ifade zgrln kstlar nitelikte herhangi bir n-denetim veya sansrleme yetkisi bulunmamaktadr.180 Yasal adan sansr uygulamas yayndan nce yaplan bir denetimdir. Ancak FCCnin, yaynlarnda kamu yararn gzetmeyen kurulularn lisanslarn yenilememek gibi bir yetkisi bulunmaktadr. Bu yetki yayndan sonra yaplan bir denetimi ierdiinden sansr
180

H. ztekin, 2007, s. 67.

82

saylmamaktadr.181 FCC, yasa ve ynetmeliklerle belirlenen ilkelere uyulmadnda baz yaptrmlar uygulama yetkisine sahiptir. Uyar ve para cezalar, yayn durdurma, lisans geri alma, lisans yenilememe veya ksa sreli yenileme ve kar tarafa savunma hakk tanma gibi uygulamalar FCCnin ilgili yasal dzenlemelere uymayan yayn kurulularna sklkla uygulad yaptrmlar arasnda yer almaktadr. FCC yaptrmlarn Yaptrm Brosu (Enforcement Bureau) araclyla yerine

getirmektedir. Yaptrma konu olan uygulamalar daha ok ikyetler nedeniyle aratrlmakta ve yaptrma balanmaktadr. FCC tarafndan uygulanan bu yaptrmlara ilikin aklamalara aada yer verilmektedir:182

Uyarlar: alanlarla ilgili belgelerin eksik dzenlenmesi, toplumun gereksinimlerinin belirlenecei kamuoyu aratrmalarnn eksik yaplmas durumlarnda uygulanmaktadr. Durdurma-Vazgeirtme Emirleri: Yayn durdurma ve vazgeirtme emirleri etkili olmadklar iin ok sk kullanlmayan yaptrmlardr. Reagan dneminde atanan FCC Bakan Mark Fowler tarafndan yayn ieriklerinin esnekletirilmesi ve 1995 yl Telekomnikasyon Kanunuyla getirilen yeni dzenlemeler emirlerini etkisizletirmitir. Para Cezalar: Teknik kurallara uyulmamas ya da daha ciddi, rnein hileli faturalandrma gibi durumlarda uygulanmaktadr. Kuruluun pazar payyla orantl para cezalar verilmektedir. Parasal yaptrmlar internet sitesi araclyla kamuoyu ile paylalmaktadr. Lisans Ksa Sreli Yenileme: Hileli faturalandrma, yayn organnn yayn dndaki ilerde rekabet stnl kazanmak amacyla kullanlmas, kaytlarn deitirilmesi, kamu hizmeti konusunda yaplan uyarlara uymamak, yarma dlleriyle ilgili hatal ya da yanl anlalabilir bilgiler vermek, yarma sonularn nceden belirlemek, dinleyici anket dnemlerinde yarmalar dzenlemek gibi sularn ilenmesinde, ksa sreli lisans yenileme cezas uygulanmaktadr. Lisans yenileme sreleri 6 ay gibi ksa bir sreye kadar drlebilmektedir. Lisans Yenilememe veya Lisans ptali: Yayn yoluyla ayrmclk yapmak ya da belli bir grubun hizmet ihtiyacn karlamamak ya da ksa sreli lisans yenilenmesine neden olan eylemlerde srar edilmesi durumunda lisanslar yenilenmeyebilir ya da iptal edilebilir. durdurma-vazgeirme

Sz konusu bu yaptrmlarn yan sra, ticari kurulularn egemenlii altndaki televizyon yaynlarna halk tepkisinin oalmas sonucunda, ABDde
181 182

J. Sarmak, 1993, s. 56. H. ztekin, 2007, s. 68-69.

83

yaynlarn kamunun gereksinim duyduu, eitici yayn dzeyini yakalamasnn salanmas amacyla Kamu Yaynclk Kurumu (CPB-Corporation for Public Broadcasting) adl yeni bir yap kurulmutur. CPBnin almalar sonucunda, okullara, niversitelere, belediyelere ve dier kamu kurumlarna ait televizyon istasyonlarna, amalanan programlar retmek zere 1969 ylnda Kamu Yayncl Servisi
183

(Public

Broadcasting

Service-PBS)

adl

bir

kurulu

oluturulmutur.

Bu gibi kurulular da bu alandaki almalaryla dzenleyici ve

denetleyici mekanizmalara destek salamaktadr.184

Hlihazrda FCC grev sresi be yl olan be yeden olumakta, radyo ve televizyon alannda faaliyet gsteren irketlerle ba kurmas yasak olan bu yeler yalnzca ABD Bakan tarafndan grevden alnabilmektedir. FCC yalnzca Kongreye kar sorumlu bir kurulutur. Dier taraftan ald kararlara kar yargya bavurma yolu ak olan bu komisyonun toplantlar effaf bir ekilde halka ak gerekletirilmektedir.185

2.2.2. Fransa

Franszcada

grsel-iitsel

iletiim

anlamna

gelen

communication

audiovisuelle kavram internet ve sinemay kapsasa da, genel olarak radyo ve televizyonu iaret eden bir kullanma sahiptir.186 Yrtlen yaynclk faaliyetlerinde kamu yararnn tesisi, Fransz dzenlemelerinde n art olarak benimsenmitir. Hatta bu ilke, gemite iletiim zgrlnn yegne salaycs olarak grlen devletin, yaynclk alannda oluturduu devlet tekeline meru bir zemin kazandrma rol stlenmitir. Fransada yaynclkta devlet tekelinin sona ermesi sonucunda hzla zel sektrn de yaynclk alannda faaliyette bulunmas sz konusu olmu ve daha karmak yaplar ve srelerin devreye girmesi ile birlikte mevcut sistem
183 184

A. R. Kaya, 1985, s.144. J. Sarmak, 1993, s. 50-51. 185 Sheyla ksz, Kreselleme Nasl Bir Medya Dzeni, Piramit Yaynclk, Ankara, 2004, s.16-17. 186 H.Ylmaz, 2005, s. 2.

84

bakalamtr. zel sektrn youn bir ekilde iinde yer ald yeni dzen, dier kitle iletiim aralarna ilikin zgrlklere vurgu yapan eski dzenlemelerden farkl bir ekilde, devletin mdahalesine ak bir zemin zerinde kurulmutur. Bylece Fransada grsel-iitsel medya alan dier iletiim alanlarndan ayr bir yasal rejim erevesinde dzenleme ve denetleme altyapsna kavumutur. Yeni dzenlemelerle birlikte devletin mdahale yetkisini hangi organlar eliyle kullanaca sorunu n plana kmtr. Devlet mdahalesinin dzenleme, izin, yaptrm vb. hangi alanlar kapsayaca ve bu yetkilerin hangi idari mercilerce kullanlaca sorunsalyla birlikte bamsz idari otorite yaplarn ortaya karmtr.187 Radyo ve televizyon yaynclnn bir kamu hizmeti olarak kabul edildii Fransada, bu alandaki hkimiyet, yayncln ilk dnemlerinden beri genel olarak devletin elinde olmutur. zellikle 5inci Cumhuriyetin De Gaulleci hkmetleri siyasi amal fayda salamak amacyla yaynclk alannda devlet tekelini ellerinde tutmular ve bu alana ak mdahalelerde bulunmulardr. Bylece geleneksel devleti anlay altnda ekillenen yaynclk sistemi iin mdahaleci yap doal bir zellik kazanmtr.188

19601970 yllar aras Fransada televizyon yaynclnn yaygnlat dnem olmakla birlikte, bu dnemde kurulan tm televizyon kanallar, RTFnin (Radiodiffusion-Television Franaise) yerine kurulmu olan ORTF (Office de la Radiodiffuision-Television Franaise) adl zerk ve ticari bir kamu kuruluunun denetimine tabi tutulmutur. ORTF, kamu hizmeti sunmas nedeniyle Enformasyon Bakanl'na bal olarak kurulmu bir kurulutu. ORTF zerk yapsna ramen hkmetin mdahalesine imkn tanyan bir sistem olmas nedeniyle siyasi iktidarn etkisinden uzak kalamamtr.189 1974 ylnda ORTFnin dalmasyla birlikte yaplan yeni dzenlemeyle, birbirinden bamsz, farkl yasal statler ve ayr grevlere sahip, sermayeleri devlete ait yedi ulusal yayn irketi oluturulmutur. Bu sre ierisinde yaynclarn mali adan ve program retiminde zgr bir alanda

187 188

H. Ylmaz, 2005, s. 68-72. Blent apl, Televizyon ve Siyasal Sistem, mge Kitapevi, Ankara, 2001, s. 30. 189 a.g.e., s. 77.

85

faaliyetlerini yrtmeleri sz konusu olsa da, yeni dzen devlet hkimiyetinin tamamen sona ermesi iin yeterli olmamtr.190

Fransada radyo ve televizyon yayncl da dahil olmak zere tm grseliitsel iletiim alan 1982 ylnda balatlan reform almas sonucunda ciddi bir dnm yaam ve halkn grsel-iitsel iletiim imknlarndan faydalanmasnn bir hak olduu ortaya konularak grsel-iitsel iletiim zgrl yasal dzenlemelerle koruma altna alnmtr. Bu kapsamda, zel irketlere radyo ve televizyon alannda yaynclk hakk tannm ancak sektre giri, nceden bildirimde bulunma, imtiyaz alma ve izin alma gibi baz kurallara balanmtr. Bu dzenlemelere ilikin yeni bir deiiklik ile radyo ve televizyona ilikin kamu hizmetlerinin Grsel-itsel letiim Yksek Otoritesi (Commission Nationale de la Communication et de LibertsCNCL) tarafndan gerekletirilecei kararlatrlmtr.191 Sz konusu otorite kamu ve zel sektr yaync kurulular zerinde geni yetki ve grevlerle donatlmt. CNCL, ABDdeki muadili kurulu olan FCC rnek alnarak kurulmu ve yaynclk ile birlikte telekomnikasyon ileri de bu komisyona verilmitir.

CNCL yalnzca iki yl faaliyette bulunduktan sonra 1989 ylnda iktidarn el deitirmesiyle birlikte karlan bir kanun ile datlm ve yerine halen faaliyette olan Grsel-itsel Yksek Konseyi (Conseil Superieur de lAudiovisuel-CSA) kurulmutur. CSA, Cumhurbakan, Meclis Bakan, de Senato Bakan tarafndan siyasi yapnn dndan seilen tarafsz toplam 9 yeden olumakta ve bu yeler 6 yl sreyle grev yapmaktadr. CSA yelerinin milli meclis yesi, kamu personeli, zel yayn irket orta/alan ve grsel-iitsel medya alannda faaliyet gsteren bir kuruluun orta/personeli olmamas art bulunmaktadr.192

CSA yrtt faaliyetlerde dnce eitliini ve oulcu demokrasinin gereklerine saygy ncelikleri haline getirmitir. Kurulmasyla birlikte uluslararas
190 191

A. t, 1993, s. 65-66. Ali Balabanlar, Uydu Yayn Teknolojisinin Boyutlar ve Trkiye'de Radyo Televizyon Yaynlarndaki Devlet Tekelinin Kalkmas, Marmara niversitesi SBE, Doktora Tezi, stanbul, 1996, s. 75, Aktaran, H. Varol, 2009, s. 78. 192 I. zenirler, 2006, s. 231-232, B. apl, 2001, s. 133.

86

alanda Fransann pozisyonuna ilikin danmanlk yapma grevini yrten CSA, ayn zamanda frekanslarn tahsisi ve ynetimi ile reklam yaynlarn denetlemekle grevlendirilmitir. Fransann Avrupa Birliine ye devletlerden biri olmasnn da gerektirdii ekilde deien koullara uyum salanmas amacyla yayn ilkeleri ve ykmllkler yllk olarak incelemeye tabi tutulmaktadr. Yeni bir radyo veya televizyonun kurulmas aamasnda, CSA tarafndan kurulacak yayn kuruluunun ykmllklerini ieren hukuki bir belge hazrlanarak yeni kurulua tebli edilir. CSAnn kamuya ait radyo ve televizyon kurulularnn genel mdrlerini atama, zel irketlerin kullanaca frekanslar belirleme ve ynetme, kablolu televizyon ebekelerine izin verme, yayn ieriklerine ilikin kurallar belirleme, yasal dzenlemeleri gerekletirme ve kurallara uymayanlara yaptrm uygulama gibi yetkileri bulunmaktadr. Ayrca yayn kurulularnn kurallar yerine getirmelerini salamak amacyla danmanlk hizmeti verebilen CSA, yksek yargya bavurma ve yaync kurulularn sahipleri gzetiminde soruturma ve kamuoyu aratrmas yapma yetkisine de sahiptir.193

Fransada kamusal ve zel radyo ve televizyon yaynclnn amalarn belirleyen genel kurallar bulunmaktadr. Bu erevede, genel olarak kamu yaynclarndan, reklam, film ve yerli sinemann gelimesine katkda bulunmalar, zel yaynclktan ise eitim ve kltr amal yaynlar ve oulculuk, drstlk gibi ilkelere bal faaliyetlerde bulunmalar istenmektedir. zellikle kklerin korunmas, Franszca dili ve Fransz kltrnn korunmas, serbest rekabet, yayn kalitesi ve eitliliinin gelitirilmesi bata olmak zere Fransann grsel-iitsel medyada dzenleme ve denetlemeye ilikin dier dzenlemeleri dier AB yesi lkelere gre daha kat uygulamalar iermektedir. rnein, 0-24 aylk bebekler iin birok lkede yaynlanan eitici programlar Fransada yasak olmakla birlikte bu yasak, o yataki ocuklarn her ne sebeple olursa olsun televizyon izlemelerinin onlar mutlaka olumsuz etkileyecei gerekesiyle dnyada uygulamaya konan ilk yasak olma zelliini tamaktadr. Bu yasak Fransada halen uygulanmaktadr.

193

H. Varol, 2009, s. 79-82, I. zenirler, 2006, s. 231-232.

87

Bunun yan sra Fransada ayrca reklam ve tele-alveri yaynlar da CSAnn sk denetimi altnda tutulmaktadr.194

Fransada zel radyo ve televizyon kurulularnn kurulmalarna ilikin izin sistemi CSA araclyla iletilmektedir. Yayn yapmak isteyen kurulular ncelikle bu taleplerini CSAya gndermekte ve CSA tarafndan incelenen bu talepler ierisinde uygun bulunup kabul gren adaylar, AB tarafndan belirlenmi uyulmas gereken artlarn yer ald belgeyi (Cahiers da Chorge) imzalamaktadrlar. Lisans sahibi kurulular yasalara, dzenleyici alt mevzuatlara ve CSA ile imzaladklar anlama ykmllklerine uymakla sorumludurlar. Sz konusu bu kurallara uymayan kurulular, CSA tarafndan ihtar edilerek kamuoyuna ilan edilmektedir. Yaynlarn balamas sonrasnda da kurallara uymayanlara CSA tarafndan ncelikle bir uyar yaplmaktadr. Uyarnn dikkate alnmamas ile birlikte tekrar ihlalin gereklemesi durumunda CSA, yaynlar durdurmak, yayn iznini kaldrmak veya kstlamak, para cezas kesmek veya yayn takibi istemek ve yksek yarg organlarna bavurmak gibi uygulamalar ileme koyabilmektedir. Ayrca CSA kararlarnda, reklam yaynlarnn konu, ierik ve tarzlar zerinde yaplacak kontroller belirlenmi ve 1993 yl itibaryla da bunlarn ancak yayn sonrasnda yaplabilecei kabul edilmitir.195

CSAnn zel sektre ilikin geni dzenleme ve denetleme fonksiyonunun yan sra kamu sektr yayncl alannda da baz yetkileri bulunmaktadr. Kamu radyo ve televizyon kuruluu ynetim kurulu yelerinin belirlenerek

grevlendirilmesi ve ulusal kanallarn bakanlarnn seilmesi bu yetkilerin banda gelmektedir. Ayrca milli meclisin yaynlar ve canl yaynlar da dhil olmak zere, program usl ve ilkelerinin belirlenmesi sorumluluu da CSAya aittir.196

194 195

H. Varol, 2009, s. 82. . Tekinalp, 2011, s. 148-154. 196 H. Ylmaz, 2005, s. 150-151.

88

Kurul yelerinin katlm ile faaliyet gsteren ok sayda alma grubu, yedi mdrlk ve bir daireden mteekkil CSAnn tekilat yaps aadaki ekilde yer almaktadr:197

Ba Ynetici

Kurul yeleri alma Gruplar -Engelli Kiiler iin Eriilebilirlik -D Yaynclk ve Uluslararas birlii -Rekabet, Ekonomi ve Avrupa Konular -Grsel-itsel eriklerin Etii -eitlilik -Grsel-itsel retim -ocuklarn Korunmas -Yerel Televizyonlar -Ulusal cretsiz Televizyonlar - Dijital Televizyon Kaynaklarnn Ynetimi -Fransz Dili ve Franszca Konuma Dnya alma Grubu -Salk ve Srdrlebilir Kalknma alma Grubu

-Yaynlarn Gelecei Komitesi -Yeni Grsel-itsel Hizmetler -Yurtd Birimleri ve Blgeler -oulculuk ve Seim Kampanyalar -Reklam ve Tketicinin Korunmas -Analog Radyo -Dijital Radyo -ifreli Ulusal Televizyonlar -Ulusal Kamu Televizyonlar -Sinema alma Grubu -Mzik alma Grubu -Spor alma Grubu

Grselitsel Operatrler Mdrl

Programlama Mdrl

Teknoloji Mdrl

Hukuki ler Mdrl

Aratrma ve Tahmin Mdrl

Uluslararas ve Avrupa ile likiler Mdrl

dari ve Mali ler Mdrl

Bilgi ve Arivleme Blm

ekil 3. CSAnn Tekilat Yaps

CSA yaplanmasnn yan sra 2002 yl Ocak aynda Porte Alegrede gerekletirilen Sosyal Globallemeye Kar Sosyal Forumda yaynlanan bildiriler dikkate alnarak, 24 Eyll 2003 tarihinde Fransz Medya Gzlemevi (Observatoire Franais des Medias-OFdM) adl bir tefti birimi oluturulmutur. Byle bir yapnn kurulmasnn temel amac, yasama, yrtme ve yarg erklerinden sonra drdnc bir kuvvet olduu gr ortaya atlan medyann, ekonomi, kltr, siyaset ve spor gibi birok alan dorudan etkileme zelliine sahip olmasdr. Bu alanlarn ounun i ie geme potansiyeli yksektir. Bu nedenle medya rasathanesi kurularak kitle
197

CSA Web Sayfas, CSA, http://www.csa.fr/content/download/16687/310622/file/web_Plaquette_anglais.pdf (Eriim Tarihi: 15.12.2011)

89

iletiim zgrl ve ayn zamanda kamu yararna ters bir ekilde oluabilecek olumsuzluklarn nne geilmesi hedeflenmitir. Bu erevede OFdMnin amalarn aadaki gibi zetlemek mmkndr:198

Toplumsal tm ihlaller, hileler ve uslszlklere kar gerekleri ortaya koymak, letiim, haber alma hakk ve oulculuu mdafaa etmek, Medyadaki byk tekellemeler ve birlemelere kar kstlayc kanunlarn deitirilmesi ynndeki talepleri deerlendirmek,

Halkn ifade zgrlnn ticari zgrlkler altnda ezilmesini engellemek, Haberlere zgr bir ekilde ve tam olarak ulalmasn salamak, Haberlerin arptlmasnn veya gizlenmesinin nne gemek.

Grsel-iitsel medyann denetimi kapsamnda 1996 ylndan bu yana yrtlen zleyici Temsilcilii uygulamas, Fransadaki z-denetim faaliyetleri iin anlaml bir rnek tekil etmektedir. Bu uygulama, France 2, France 3, France 4, France 5, RFO: radyo (Fransa Televizyonlar Kamu Kanallar) tarafndan yrtlmektedir. Toplam be izleyici temsilcisi olan bu uygulamada temsilciler yllna atanmakta olup, direkt sz konusu kamu kanallarnn bakanlarna bal olarak faaliyet gstermektedir. zleyicilerin programlarla ilgili olumlu ve/veya olumsuz geri bildirimde bulunmak amacyla dorudan kanal temsilcileri ile irtibata gemesine olanak salayan bu sistemde temsilci, ikyetler hakkndaki kararn taraflara bildirerek uygun grdklerini kamuoyuna duyurmaktadr. Ayrca izleyici

temsilcisinin gerekli olduunu dnd durumlarda kanala mdahale etme yetkisi de bulunmaktadr.199

CSA nclnde gelitirilen bir z-denetim mekanizmas olan Uyar Sistemi uygulamas, 1996 ylnda kklerin programlardaki baz zararl ieriklerden korunmas amacyla faaliyete geirilmitir. Bu sistem ebeveynleri zararl ieriklere kar uyarc zellie sahip bir snflandrma sistemini iermektedir. zdenetim faaliyeti olarak balayan bu uygulama, zel ve kamu televizyon
198

Fransz Medya Gzlemevi, http://www.medyagozlemplatformu.org/frmedyarasathanesi.htm. (Eriim Tarihi: 13.12.2010). 199 N.Yardmc, 2009, s. 18-20.

90

yaynclarna getirilen zorunlulukla birlikte zaman ierisinde bir ortak-denetim uygulamasna dnmtr. Uyar sistemini kullanmayan veya sistemin kullanmna ilikin standartlarn dnda hareket eden yaync kurulular iin CSAnn yaynclarn lisansnn iptal edilmesine varan yaptrmlarda bulunma yetkisi bulunmaktadr.200

Bunlarn yan sra, Fransada reklamclk alanna ilikin uygulamalar da zdenetime konu olmutur. Medya ve tketici dernekleri tarafndan 1953 ylnda kurulan Reklam Denetleme Brosu (BVP), 2008 ylnda Reklamclk Meslei Dzenleme Otoritesi (ARPP) ad altnda rgtlenerek hlihazrda reklamclk alanndaki z-denetim faaliyetlerini srdrmektedir. Reklamlarn radyo, televizyon ve dier tm grsel-iitsel kitle iletiim aralarnda yaymlanmas ncesinde inceleme ve deerlendirmelerde bulunmak, bu alanda uygulanacak ilkeleri belirleyerek bu ilkeler dorultusunda denetim yapmak, ARPPnin grevleri arasnda yer almaktadr. Reklamlarn yayn sonrasndaki denetimi ise CSAnn grev alanna girmektedir.201

2.2.3. ngiltere ngiltere eitim, kltr, ekonomi gibi tm ulusu iine alan unsurlarn gelimesini ve dolaysyla ulusal kalknmann salanmasn kitle iletiim aralarnn kullanlmas yoluyla salanabileceine inanan lkelerin banda gelmektedir. Bu nedenle ngilterede yaynclk alann dzenleyen birok kural ve uygulama, kamu hizmeti perspektifinden hareketle ele alnmtr. Radyo ve televizyon aralarna atfedilen ulusal kalknma rol nedeniyle, devlet tarafndan radyo ve televizyonlar uzun sreli olarak zgr ve serbest braklmamtr. Yazl bir anayasann olmad ngilterede, yaynclkta devlet tekeli konusunun anayasal dzlemde

200 201

N.Yardmc, 2009, s. 21-22. a.g.e., s. 24-25., ARPP Web Sayfas, Global Presentation, http://www.arpp-pub.org/TheARPP,680.html, (Eriim Tarihi: 10.12.2011)

91

deerlendirilmesi sz konusu olmamtr. 1954 ylnda zel televizyon kurulularna yayn izni verilmi, bununla birlikte bu kurulularn da kamu hizmeti salyor olmas nedeniyle denetlenmelerini mmkn klan Bamsz Televizyon Otoritesi

(Independent Television Authority-ITA) kurulmutur. Bu erevede zel yayn kurulular tarafndan yaplan yaynlarn bilgilendirme, eitme ve elendirme ilkeleri ile reklam kurallarna uygun yayn yapmas gerekmektedir ve ITA bu amac salamakla sorumluydu. 1972 ylnda yaymlanan Sound Broadcasting Act yasas ile ITA yerini Bamsz Yayn Otoritesine (Independent Broadcasting Authority-IBA) brakmtr. 202 IBA, ITAdan daha kapsaml bir otorite olarak yaplandrlmtr. ki lisans sahibinin birlemesinden, isim deimesi, reklamlarn kstlanmas, yaynlarn ierik ve kalitesinin denetlenmesi ve dizilerin gsterim saysnn belirlenmesine kadar hemen her konuda yetkisi bulunan IBA, uygulamalarnda ncelikle kamu karn esas almaktadr.

ngilterede 1990 ylnda karlan Broadcasting Act isimli yeni yasa ile birlikte IBAnn yerine faaliyete geen Bamsz Televizyon Komisyonu (Independent Television Commission-ITC) denetleme amacndan daha ok dzenleme amacyla kurulmutur. ITCnin, yeleri grev sresi en fazla be yl olan, toplam yenin skoya, Galler ve Kuzey rlanday temsil etme art bulunan en az sekiz en fazla on iki kii ile snrl yesi bulunmaktayd. Siyasi ve ticari kar ve balantlar olmamas gereken ITC yeleri Kltr, Medya ve Spor Bakan tarafndan atanmakta ve grevden alnmalar da yine ilgili bu bakan tarafndan gerekletirilmekteydi. 203

ITC tarafndan uygulanan yaptrmlara, uyar, para cezas, yayn durdurma, lisans iptali, lisans sresini azaltma, zr dilenmesini salama gibi yaptrmlar rnek verilebilir. ITC tarafndan ayda bir yaymlanan bir rapor olan Program ikyetleri ve Mdahaleleri Raporu kapsamnda, televizyon yaynlarna ynelik

202 203

H. Varol, 2009, s. 107. S. ksz, 2004, s. 21-22.

92

yaplan ikyetler ve bunlarn neticesinde gerekletirilen mdahalelere ilikin bilgilere yer verilmekteydi. 204 ngilterede 1989 ylnda kurulan Yayn Standartlar Komisyonu

(Broadcasting Standards Commission-BSC) televizyon yaynlarnda zararl ierie sahip yayn ve grntler hakknda bilgilere izleyiciler araclyla ulaan, yaynlarn takibini salayan bir komisyondur. Bu komisyonun yaptrm yetkisi olmamakla birlikte, izleyicileri hakl grmesi halinde yayn kurulularndan zr dilemelerini istemek ve izleyicilerden gelen geribildirimler dorultusunda yayn kuruluunu uyarmakla grevlendirilmitir. ITC denetimlerini Yayn ikyet Komisyonu ve BSC ile birlikte gerekletirmekteydi. Bu denetim mekanizmas Basn Konseyi veya Ombudsmanlk denetimine benzerlik gstermektedir.205

ngilterede grsel-iitsel medya alannda yaanan nemli bir deiiklik, telekomnikasyon, biliim ve yaynclk alanlarnda faaliyet gsteren, Yaynclk Standartlar Komisyonu (Broadcasting Standards Commission-BSC),

Telekomnikasyon Ofisi (The Office of Telecommunictions-OFTEL), Radyo Otoritesi (The Radio Authority-RAu), Radyo letiim Ajans (The

Radiocommunications Agency-RA) ve Bamsz Televizyon Komisyonu-ITC) adl 5 adet dzenleyici kurum fonksiyonlarnn letiim Ofisi (Office of CommunicationsOFCOM) yaps altnda birletirilmesidir. 2003 yl sonuna kadar tm fonksiyonlar hayata geen OFCOMu yaknsama etkisinin kurumsal bir rnei olarak gstermek mmkndr. Nitekim OFCOMun kurulmas ile birlikte biliim, telekomnikasyon ve yaynclk gibi iletiime ynelik hizmetlerin ayn dzenleyici otorite ats altna alnmas salanmtr.206

OFCOMun toplam ye says en az 6, en fazla 9 kii arasnda deimekle birlikte bunlardan en az 3, en fazla 6s OFCOMdan sorumlu Bakan tarafndan atanmakta ve yelerden biri yine OFCOMdan sorumlu Devlet Bakan tarafndan Bakan olarak atanmaktadr. Dier kalan yeler ise Bakan tarafndan atanan bu
204 205

B. apl, 2001, s. 96. A.Balabanlar,1996, s. 61den Aktaran H. Varol, 2009, s. 118. 206 H. ztekin, 2007, s. 79-80.

93

yelerce OFCOM alanlar arasndan seilip atanmaktadr. Her yeni ynetim tarafndan tekilat yaps yeniden belirlenen OFCOM un dnemler arasnda tekilat yaps farkllklar gstermektedir. Dnyadaki uygulamalar ierisinde yaknsamann kurumsal olarak gerekletirilmesine nemli bir rnek olarak gsterebileceimiz OFCOMun tekilat yaps aada yer almaktadr:207

Ba Ynetici

erik ve Mevzuat Gelitirme, D likiler

Hukuki ler

Tketici Grubu

Strateji, Ba Ekonomist ve Teknoloji Grubu

-Strateji -Politika -Ba Ekonomistler - Teknoloji

Rekabet Politikas Grubu

Spektrum Politikas Grubu

Operasyon Grubu

-Ynetici ofisi -erik Politikas -letiim -Uluslararas -Mevzuat/Milletler -Sekretarya -Standartlar -Radyo ierii ve Yayn Lisanslama

-Hukuki iler -Avukatlar

- nternet Politikas - Mteri Politikas -Tketiciyi Koruma - Market Aratrmas -Bilgi Toplama

-Yaynlar ve erik -Mobilite Telekominikasyon -Sabit Telekom. -Tefti ve Uyum

-zin, rnler - Performans Lisanlama -Spektrum Mh. -Radyo Yayn Uygulama -Mobil/Ak -Finans Artrma -nsan Kaynaklar -Fiyatlama -Org.geliimi ve Ortaklklar ve hizmetler Kamu - Operasyonel -Piyasa Dnm Geniletme -Teslimat Ekibi -Dnm -Spektrum Teknolojisi -Yayn ve yetki -Program dlleri

ekil 4. OFCOMun Tekilat Yaps

OFCOMun

yasa

ile

belirlenmi

grevlerinin

erevesi

ITCnin

sorumluluklar ile paralellik arz etmekle birlikte, dzenleme ve denetleme faaliyetleri kapsamndaki ilkelerini aadaki gibi sralamak mmkndr:208

207

OFCOM Web Sayfas, Ofcom organisation chart by reporting structure, http://www.ofcom.org.uk/files/2010/09/Org_chart.pdf (Eriim Tarihi: 15.12.2011) 208 OFCOM Web Sayfas, Statutory Duties and Regulatory Principles, http://www.ofcom.org.uk/about/what-is-ofcom/statutory-duties-and-regulatory-principles/ (Eriim Tarihi: 30.02.2011).

94

 Dzenleme faaliyetleri bir yllk planlar kapsamnda yerine getirilmektedir. Bir yllk planlar amalar net bir ekilde ortaya konan ve halk tarafndan incelenmi effaf planlar olmaldr. Gerekmedii zaman mdahale edilmemelidir. Mdahalenin iddeti mmkn olduunca hafif ancak etkili olmaldr. OFCOMun grev alan kapsamnda, politika hedeflerinin salanmasna engel tekil eden durumlarda mdahale sz konusu olacaktr. Mdahale sz konusu olduunda bir delile dayanmal, orantl, hesap verilebilir olmaldr. Mdahale sreci ve sonu effaf olmaldr. Teknolojik yenilikler ve piyasalar devaml bir ekilde takip edilmelidir. Piyasa ile ilgili bir dzenleme sz konusu olduu zaman tm faydalanclara danlmal ve uygulamaya geilmeden nce etki ve piyasann tepkisi en iyi ekilde llmelidir.

19 Mart 2002 tarihinde yaymlanan Office of Communications Act adl Kanunla kurulan ve ngilterenin iletiim alanndaki yasal dzenleyici kuruluu olan OFCOMun temel amac, bata televizyon ve radyo olmak zere dier kitle iletiim aralarnn da kullancs olanlarn hak ve menfaatlerinin tesis edilmesidir. Bu amala yaynclk ve lisans kurallarn ihlal eden kurululara yaptrm uygulanmas yetkisini de elinde bulunduran OFCOM, yaynlanan ieriin tekrarlanmamas iin ikaz, dzeltme ile karar ve hkmleri yaynlatma, para cezas, lisans izninin sresinin kstlanmas veya lisansn iptal edilmesi gibi yaptrmlar uygulamaktadr.209

ngilterede

reklamclk

alanndaki

z-denetim

faaliyetleri

Reklam

Standartlar Otoritesi (Yaynclk) (ASA(B)) ve Reklam Uygulama Yayn Komitesi (BCAP) isimli z-denetim kurulularnca yrtlmekte olup bu faaliyetlerden nihai sorumlu olan kurulu ise OFCOMdur. BCAPn temel fonksiyonu reklam standartlarna ilikin ilkelerin uygulanmasn salamak olup, kuruluun bu grevine ilikin faaliyetleri OFCOMun onayna tabidir. BCAP ilkelerinin ihlallerine ynelik ikyetlerin deerlendirilerek zme kavuturulmas grevi ise OFCOM tarafndan ASA(B)a verilmitir. ASA(B)n reklamn yayndan kaldrlmas veya reklamn deitirilmesi gibi yaptrmlar uygulama yetkisi bulunmakla birlikte para cezas
209

I. zenirler, 2006, s. 230-231.

95

verme yetkisi bulunmamaktadr. Yaptrmlar yerine getirmeyen yaync kurulular ASA(B) tarafndan OFCOMa bildirilir. Reklamlara ilikin ikyet ve kontrollere ilikin sre yayn sonras dnemi kapsamakta olup, OFCOM ve ASA(B)n reklamlar yayn ncesinde denetleme yetkisi bulunmamaktadr.210

ngilterede radyo ve televizyon yayncl hem zerk nitelie sahip kamu kurulular hem de zel sektr tarafndan gerekletirilen karma bir yapya sahiptir. Bu yap erevesinde ngilterede dier aralarla birlikte grsel-iitsel medya kapsamnda gerekletirilen denetimlerin dier lkelerle kyaslandnda ok daha sk uygulamalara tabi tutulduunu sylemek mmkndr.211

2.2.4. Almanya Federal bir yapya sahip olan Almanyada lke eyalet sistemi ile ynetilmektedir.212 lkenin eyalet sistemine gre ekillenmesinin neticesinde, grsel-iitsel medya hizmetleri de eyalet baznda faaliyet gsteren eyalet medya kurumlar/kurulular tarafndan salanmaktadr. Her eyalet kendi yayn

organizasyonunun sorumluluuna sahiptir ve gerekli koordinasyonlar salamakla grevlidir. Grsel-iitsel medyada denetim de eyalet ynetimlerinin sorumluluu altndadr. Bu kapsamda medya kurumlar gibi zel radyo ve televizyon izleme ve denetleme otoriterleri de eyalet baznda rgtlenmeye sahiptir.

Dzenleme ve denetlemeden sorumlu eyalet kurumlar belirli kanuni dzenlemeler erevesinde yaynlarn denetimini stlenmektedir. Bunun yan sra lkedeki tm yaynlar, lke genelinde federal devlet tarafndan da denetlenmektedir. Fakat lke genelinde yani federal dzeyde faaliyette bulunan dzenleyici ve denetleyici kurumlar snrl saydadr. Bu kurumlarn ierisinde iletiim sektr ile
210 211

N. Yardmc, 2009, s. 28-30. H. Varol, 2009, s. 115-118. 212 Bu rnek lke uygulamas byk oranda, yazar tarafndan RTK temsilen, 14-18 Haziran 2010 tarihleri arasnda, Almanyann Mnih ehrine gerekletirilen alma ziyareti kapsamnda edinilen bilgi ve izlenimler dahilinde hazrlanmtr.

96

alakal snrl saydaki bamsz idari otoritelerden biri ise Telekomnikasyon ve Posta Dzenleyici Otoritesi (RegTP)dir. RegTPin grev alan yalnzca telekomnikasyon ve posta hizmetleri sektrlerini kapsamaktadr.213

Her federal eyalette resmi radyo ve televizyon yayn kurulu bulunmaktadr. Eyalet radyolarna ilikin denetim ve kontroller, Devlet Radyo Protokol ats altnda, Federal Rekabet Dairesi gzetimi altnda oluturulan eyalet yasalar kapsamnda gerekletirilmektedir. Federal eyaletler ile federal medya kurumlar aras bilgi ak federal bilgi ve enformasyon merkezi araclyla salanmaktadr. Federal ynetimler yetki birlii erevesinde, Telekomnikasyon Yasas ve RadyoTelevizyon Tek Medya Yasas oluturulmu, eyalet radyo-televizyon ve dier medya kurumlarnn sorumluluklarnn ereveleri bu yasalarla birebir ilikili protokoller (rnek: Kklerin Korunmas Protokol) ile izilmitir. Eyaletlerin ana medya denetim kurulularnn temel faaliyet alanlarn; zel radyolara ilikin ruhsatlarn verilmesi, farkl program ve reklamlara ilikin kurallarn belirlenmesi, programlara ilikin ilkeler, kablo yeniden iletim, finansmann salanmas, medya denetim organizasyonlarnn yrtlmesi amacyla gerekletirilen faaliyetler

oluturmaktadr. Bununla birlikte denetim kurulularnn sorumluluklarn 4 ana balk altnda, aadaki tabloda olduu gibi zetlemek mmkndr:

213

Mehmet Uysal, Bamsz dari Otoriteler ve Trk Kamu Ynetimine Etkileri, Sleyman Demirel niversitesi SBE, Yksek Lisans Tezi, Isparta, 2007, s. 19.

97

Tablo:3. Eyalet Denetim Kurulularnn Sorumluluklar

Yapsal Dzenlemeler zel yaynclara lisans vermek oulculuu altna almak Program izleme Reklam uygulamak Kklerin korunmas Teknik iletim Kablo iletim yeniden kurallarn garanti

Tevik Programlar hizmetler Film ve prodksiyonu ve televizyon

Aratrmalar Medya aratrmalar Program aratrmalar Medya ekonomisi Yaynclk teknolojisi

Bilgilendirme Sorular zerinden bilgilendirme Yaynlar bilgilendirme Toplantlar bilgilendirme yoluyla yoluyla

Staj ve ileri eitim Medya okuryazarl ve medya eitimi (Medya Pedagojisi) Teknik alt yap

nternet araclyla bilgilendirme

Bilgi Toplama Yayn internet sayfalar

Her eyalette Landesmedienanstalt olarak adlandrlan eyalet medya kuruluu ile radyo ve televizyondan sorumlu bir konsey bulunmaktadr. Konseyin ye saylar eyaletin byklne gre deimektedir. Bu eyaletlerin iinde medya bykl asndan birinci olan Bavyera eyaletinde konsey 50 kiiye yakn yelerden olumaktadr. Kuzey Westfalya eyaleti ikinci sradadr. Medya Konseyi, eyaletlerde yaynlarn denetiminden sorumlu olan en st dzey organdr. Toplum ierisinde yer alan hemen hemen her grubun temsilcisi (Siyasi partiler, STKlar, dini topluluklar, serbest meslek sahipleri, tketiciler vb.) 47 yeden oluan konsey, tm halk temsil edecek ekilde rgtlenmitir. Sz konusu Konsey yelerinin belirlenme yntemi eyaletten eyalete farkllk gstermektedir. rnein Berlinde sadece uzmanlardan mteekkil bir Medya Konseyi bulunmaktadr. Bavyera eyaletinde ise konsey yeleri eyalet meclisine seilen milletvekillerinin oranlarna gre belirlenmektedir. Bunun yan sra, kilise, evre bakanl ve sivil toplum kurulular temsilcileri de konseye katlm salamakta ve siyasi olmayan katlmclarla birlikte konsey yaps

98

dengelenmektedir. Medya Konseyinin temel grevi yaync kurulularn almas gereken izinler kapsamnda geni yetkiye sahip yegne birim olmasdr.

Konsey temel olarak genel kamu adna hareket ederken, farkl karlarn dengesini ve fikirler balamnda oulculuu salamakla ykmldr. Medya Konseyi; Konsey Bakanl, dari Konsey Bakan ve dari Konseyden olumaktadr. Medya konseyi tarafndan seilen dokuz yeden oluan dari Konsey, finansal ve iktisadi faaliyetleri yrtmektedir. Yllk bte ve hesaplara karar veren Konsey, ayn zamanda kablo anda bulunan yerel hizmetlerin tedarik edilmesi iin toplanan cretlerin kullanmna da karar verir. Konseyin dokuz yesinden ikisi yerel topluluklar ve topluluk birliklerini, iki yesi ise ticari yaynclar temsil etmektedir. Medya Konseyi tarafndan seilen dari Konsey Bakan be yl grev yapmaktadr.

Veri gizlilii, danmanlk, program dzenleme ve eriim yetkisine sahip birimler dari Bakanlk altnda faaliyet gstermektedir. Konseyler tarafndan yrtlen faaliyetler genelde, dzenleme, tevik, aratrma ve bilgilendirme olmak zere 4 temel fonksiyon altnda toplanmaktadr. Bu fonksiyonlar yrtmekle sorumlu olan birimler arasndaki koordinasyon, ortaklaa yaplan altaylar yoluyla salanmaktadr. Medya konseyleri iin Medya Pedagojisinin temel fonksiyonlar altndaki en nemli alt fonksiyon olduu ifade edilmektedir. Medya Konseyinin grevlerini ise u ekilde sralamak mmkndr:

Medya asndan ncelikli neme sahip konular hakknda istiare etmek, Bavyera Medya Yasas gereince lisans verilmi yayn hizmetlerinin iletimi ve yeniden iletimine karar vermek,

Program dzenlemeleri hakknda ynetmelikler karmak, Yllk bteyi onaylamak, Programlarn ve teknik alt yapnn tevikine dair kararlar almak.

99

Yayn ihlallerinde ise Almanyada ihlali gerekletiren yaync kurululara uyar, para cezas, geici lisans iptali ve lisans iptali cezalar verilmektedir. Para cezalarndaki st limit 500.000 Avrodur. Ancak uygulamada verilen cezalar ok daha kk tutarlarla snrl kalmaktadr. rnein, kklerin korunmasna ilikin maddeye aykr yayn yaplmas nedeniyle Bavyera Dzenleyici Kurulu tarafndan sz konusu yayn kuruluuna 20,000 Avro civarnda para cezas verilmitir.

Almanyada grsel-iitsel medyada z-denetim faaliyetleri gnll olarak rgtlenmi baz kurulular araclyla yrtlmektedir. Bu kurulular ierisinde ne kan kurululardan biri olan FSF (Freiwillige Selbstkontrolle Fernsehen) birok ticari televizyonun katlmyla televizyonlarn gnll z-denetim faaliyetlerini yrtmek amacyla 1993 ylnda kurulmutur. FSFnin faaliyetlerinin temel amac kklerin televizyonun zararl ieriklerinden korunmasn salamaktr. Bunun yan sra FSF, yayn ncesi denetim faaliyetleri kapsamnda yaynclarn programlarn deerlendirerek en uygun yaynlanma zamanna karar verir ve canl yaynlarn ise yayn sonras denetimini gerekletirir.214

Kklerin grsel-iitsel medyann zararl ieriklerinden korunmasn salamak amacyla Almanyada yeni hukuki dzenlemeler hayata geirilmitir. Bu hukuki dzenlemeler ile dzenlenmi z-denetim olarak da adlandrlan ortakdenetim uygulamalarna dayal bir sistem oluturulmutur. 2003 ylnda yrrle giren Medyada Kklerin Korunmasnn Salanmas zerine Eyaletleraras Anlama ile kurulan yeni ortak-denetim sistemi, televizyon ve internetin yan sra dier tm elektronik medya aralarn da kapsamna almaktadr. Ortak-denetim sistemi eyaletleraras anlamaya uyumu salamak amacyla FSF de dhil olmak zere btn gnll kurululara sertifika alma ykmll getirmektedir. Bu sertifikalarn her drt ylda bir yenilenme zorunluluu bulunmaktadr. Sistem ierisindeki gnll z-denetim kurulularnn faaliyetlerinin denetlenmesi grevi ise KJM (Kommission fr Jugendmedienschutz-Commission of the Protection of Minors in the Media) ad verilen bir otoriteye verilmitir. Yaynclarn denetimi Eyalet
214

FSF Web Sayfas, FSF Hakknda, http://www.fsf.de/fsf2/international/summary.htm (Eriim Tarihi: 19.12.2011)

100

Medya Dzenleyici Otoriteleri ile KJMnin sorumluluu altndadr. Kklerin korunmasna ilikin normlarn denetlenmesi, gnll z-denetim kurulularna sertifika verilmesi ve verilen sertifikalarn iptali KJMnin temel grev alann oluturmaktadr. Dier taraftan, iletiim zgrlnn korunmasna ilikin hukuki dzenlemeler gereince KJMnin yaym ncesinde program iptal etme yetkisi bulunmamaktadr.215 Ancak KJM bir z-denetim kuruluunun yetkisinin tesinde, para cezas, uyarma, televizyon kuruluuna yayn saati kstlamas getirme ve baz internet ieriklerinin datmnn yasaklanmas yaptrmlarn uygulama yetkisine sahiptir.216

Almanyada reklamclk grsel-iitsel medya alannda yrtlen z-denetim faaliyetleri ierisinde kayda deer neme sahip dier bir sektr olarak deerlendirilmektedir. Bu alandaki devlet dzenlemeleri Eyalet Medya Dzenleyici Otoriteleri tarafndan gerekletirilmekte olup bu kapsamda ortak ilkelerin ve yaynclarn uyaca reklam kurallarnn belirlenmesi de sz konusu bu otoritelerin sorumluluundadr. Reklamclk sektrnde faaliyet gsteren z-denetim kuruluu ise Alman Reklam Kuruludur. Bu kurulun temel grevleri, reklamlarn ierik, mesaj ve tasarmlarnn hazrlanmas, tketici ikyetlerinin deerlendirilmesi,

hakszlklarn tespit edilerek nlenmesi ve bu erevede uygulanacak ilke ve kurallarn belirlenerek uygulamaya konulmas olarak sralanabilir. Reklamclk alanndaki denetim faaliyetlerinin esas amac tketicinin korunmasnn salanmasdr.217

215

FSF Web Sayfas, FSF Hakknda, http://www.fsf.de/fsf2/international/summary.htm (Eriim Tarihi: 19.12.2011) 216 N.Yardmc, 2009, s. 14. 217 a.g.e., s. 14-15.

101

NC BLM

TRKYEDE GRSEL-TSEL MEDYANIN DENETM

Bu blmde Trkiyede grsel-iitsel medyann denetimi alannda yaanan nemli gelimeler ksaca zetlenmeye allacaktr. Ardndan Trkiyede grseliitsel medyann, dzenlenmesinden ve denetlenmesinden sorumlu konumdaki Radyo ve Televizyon st Kurulu tarafndan uygulanan denetim fonksiyonu zerinde durulacaktr.

3.1. Grsel-itsel Medyada Denetimin Geliim Sreci Dnyann birok lkesinde olduu gibi Trkiyede de televizyon yayncl devlet eliyle yrtlen bir faaliyet iken, teknolojik gelimelerin etkisiyle ortaya kan yenilikler ticari amal zel televizyonculuu ortaya karm, bu alandaki devlet tekelini sonlandrmtr. Dolaysyla lkemizde grsel-iitsel medyann geliim srecini zel yaynclktan nceki ve sonraki dnem olmak zere iki ayr dnemde ele almak mmkndr. zel yayncln sz konusu olmad 1960-1990 yllar aras, kamu yayncl dnemi olarak nitelendirilebilir. 1990dan itibaren kamu yaynclnn yan sra zel yaynclk da faaliyete balamtr. 1990l yllarda uydu yayncl teknolojisiyle tanan lkemiz, bu gelimeye hazrlksz yakalanmtr. Yasal boluk nedeniyle yaynclk alannda ortaya kan belirsizlik ortam yaplan dzenlemelerle giderilmeye allmtr.218

218

H. Varol, 2009, s. 14.

102

3.1.1. 2954 Sayl Kanun ve RTYKnn Kuruluu Trkiyedeki televizyon yayncl 24.12.1963 tarih ve 359 sayl Kanun kapsamnda Trkiye Radyo-Televizyon Kurumunun (TRT) kurulmas ile birlikte TRT bnyesinde yaplmaya balanmtr. 1970li yllarda kademeli olarak dzenli yaynlara geilmitir. TRTnin zerkliinin 1972 ylnda yaplan anayasa deiiklii ile kaldrlmasnn ardndan TRT bnyesinde hakem ve siyasi yaynlar kurulu olmak zere iki ayr kurul kurulmutur. 1961 Anayasasn ortadan kaldran 1982 Anayasas ile anayasann radyo televizyon yaynclyla ilgili hkmlerinde de deiiklikler olmutur. 1972 anayasa deiikliine benzeyen, radyo ve televizyon yaynlarndaki devlet tekelini devam ettiren nitelikteki, yeni dzenlemeye ilikin Anayasann 133nc maddesi u ekildeydi:219

Madde 133. Radyo ve televizyon istasyonlar ancak Devlet eli ile kurulur ve idareleri bir kamu tzel kiilii halinde dzenlenir. Kanun, Trk Devletinin varlk ve bamszln, lkenin ve milletin blnmez btnln, toplumun huzurunu, genel ahlak ve Anayasann 2. maddesinde belirtilen Cumhuriyetin temel niteliklerini koruyacak tarzda yayn yapmasn dzenler ve Kurumun ynetim ve denetiminde, ynetim organlarnn oluturulmasnda ve her trl radyo ve televizyon yaynlarnda tarafszlk ilkesini gzetir.

Anayasann 133nc maddesi temel alnarak radyo ve televizyon yayncl alannn dzenlenmesi ve denetlenmesini salamak amacyla 2954 sayl Trkiye Radyo Televizyon Kanunu 1 Ocak 1984 tarihinde yrrle girmitir. Kanunla yurt iine ve yurt dna yaplacak yaynlar, daha nceden olduu gibi devlet tekelinde, Trkiye Radyo ve Televizyon Kurumuna verilmitir. 2954 sayl Kanunun en nemli zellii, sadece TRT Kurumunun yasas olmayp, radyo televizyon yaynlarna ilikin dzenlemeleri de kapsamas ve yayn sonras denetim ve deerlendirme yapmakla grevli, TRTnin dnda Radyo ve Televizyon Yksek Kurulunun (RTYK) kurulmasdr. Kanunla belirlenen esaslara uygun yayn yapmak artyla radyo istasyonu kurup radyo yayn yaplmas, kapal devre televizyon sistemlerinin kurulup iletilmesi konusunda izin, gzetim ve denetim yetkisi, Trk yaynclk tarihinde ilk dzenleyici kurum niteliindeki RTYKya verilmitir. Ayrca
219

A. Aziz, 2006, s. 182.

103

kurul, radyo ve televizyon yaynlar iin milli siyasete uygun ilkeleri tespit etmek, ilgili Kanunda belirtilen grev ve esaslarn uygulanmasnn gzetim, denetim ve deerlendirilmesini yapmakla grevlendirilmitir. Gelimi lkelerde yaynclk alann dzenlemek ve denetlemekle yetkili bamsz ve etkili kurullar uzun sredir faaliyet srdrmesine karn, benzer nitelikte bir st kurulun Trkiyede oluturulmas yolunda RTYKnn kurulmas nemli bir gelime olarak grlebilir. Kanun, TRT ve radyo ve televizyon yayncl sektr iin yeni dzenlemeler de getirmitir. 220

3.1.2. 3984 Sayl Kanun ve RTKn Kuruluu Kamu yayncl dneminin fiilen sona ermesi, 1990l yllarda uydu aracl ile radyo ve televizyon yaynlarna ulam imknnn ortaya kmas ve yabanc yaynlarn yerel ynetimlerin kurduklar sistemlerle izleyiciler tarafndan izlenebilir hale gelmesinin doal bir sonucu olarak meydana gelmitir. Ayrca PTTnin de izleyicilerin yabanc lke uydu yaynlarna eriim salayabilmesi ynnde giriimleri olmutur. Tm bu giriimler RTYK tarafndan engellenmek istense de yaynlara eriim engellenememitir. Nitekim 1990 ylnda, yaynlar aslnda Trkiyede hazrlanm olmasna ramen, kanuni engellerin alabilmesi amacyla Almanyada kurulan bir irket araclyla yayn yapan Magic Box Star 1 kanal yayna balamtr. Daha sonra benzer baka kanallarn da kurulmas ve bunlarn halk tarafndan en fazla izlenen kanallar haline gelmesi ile birlikte, bu fiili durum eitli tartmalara neden olmutur. Nihayet bu fiili durum ve tartmalar nedeniyle, toplumsal zaaflara hitap etmesinin de etkisiyle izleyicilerin byk bir ksm tarafndan benimsenen zel yayncln yasal bir ereveye alnmas kanlmaz bir gereklilik haline gelmitir.221

220

Murat Volkan ztrk, Radyo Televizyon Yayncl ve Radyo ve Televizyon st Kurulunun Kurulu ve leyii, Dokuz Eyll niversitesi, Yksek Lisans Tezi, zmir,1996, s. 212-219. 221 Bkz. H. ztekin, s. 108-109, A. Aziz, s. 187-188, H. Varol, s. 20-21.

104

1990l yllarda kitle iletiiminde meydana gelen hzl gelimeler neticesinde Avrupa Snr tesi Televizyon Szlemesine tabi olma gerekliliinin ortaya kmas nedeniyle, Szleme 7 Eyll 1992 tarihinde Trkiye tarafndan imzalanmtr.222 Szleme gerei, grsel-iitsel medya alanndaki devlet tekeli 1993 ylnda 1982 Anayasasnn 133nc maddesinde gerekletirilen deiiklikle kaldrlarak zel yayncln yasal altyaps oluturulmutur. Ardndan yaynclk sektrne giri serbestlemi ve zel televizyon kurulularnn says hzl bir ekilde artmtr. Anayasa deiikliinin ardndan yayncla ynelik alt dzenlemeler hayata geirilmitir. Sz konusu anayasa deiiklii dorultusunda, zel radyo ve televizyon yaynlarna ilikin dzenlemeleri ieren 13.04.1994 tarihli 3984 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanun (Mlga) yrrle girmitir. Bylece, Radyo ve Televizyon Yksek Kurulunun yerine, yetki ve sorumluluklar daha geni bir ekilde belirlenmi, zerk, tarafsz ve kamu tzel kiilii niteliine sahip, radyo ve televizyon hizmetlerini dzenlemek ve denetlemekle grevli Radyo ve Televizyon st Kurulu (RTK) kurulmutur.223 3984 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanun uyarnca RTK ulusal, blgesel ve yerel dzeydeki radyo ve televizyon yaynclk alann dzenlemek ve denetlemekle grevlendirilmitir. Frekans planlamasn yapmak, lisans ve yayn izni vermek, yaynlara ilikin dzenlemeleri belirlemek, yaynlarn bu dzenlemelere uygunluunu denetlemek ve bunlara aykr yayn yapan kurululara yaptrm uygulamak gibi yetkilerle donatlmtr.

RTKn dzenlemek ve denetlemekle sorumlu olduu yaynclk alanna ilikin hukuki dzenlemeler hazrlanrken AB mktesebat dikkate alnmtr. 3984 sayl Kanuna temel tekil eden dzenleme Avrupa Snr tesi Televizyon Szlemesidir. Bu szleme uluslararas anlama niteliine sahip olmas nedeniyle kanun hkmnde bir szlemedir. 3984 sayl Kanun kapsamndaki dzenlemelerle, bu szleme hkmleri i hukuki uygulamalara yanstlmtr.

222 223

L. Kl, N. Bayram, A. Altunay, . Cangz, F. Uztu, E. Gkalp, 2006, s. 157. TBMM Avrupa Birlii Uyum Komisyonu Raporu, Esas No:1/883, Karar No:30, s. 1. http://www.tbmm.gov.tr/komisyon/abuyum/belge/faaliyet/donem23/1-883.pdf, (Eriim Tarihi: 08.06.2010)

105

lk dzenlendii haliyle 8 yl yrrlkte kaldktan sonra, bu szlemeye uyum salamak amacyla 15 Mays 2002 tarihinde 4756 sayl Kanun kabul edilerek 3984 sayl Kanun kapsamnda baz deiikliklere gidilmitir. AB mktesebat ile olan farkllklarn giderilmesi amacyla 3984 sayl Kanunda 3 Austos 2002de kabul edilen 4771 sayl Kanun ile 3nc reform paketi kapsamnda yeniden deiiklie gidilmitir. 6nc uyum paketi kapsamnda 2003 ylnn Haziran aynda sz konusu Kanunun belirli maddeleri deitirilmitir. Uyum paketleri kapsamnda yaplan bu deiiklerde Trke dndaki farkl dil ve lehelerde radyo ve televizyon yayn yaplabilmesine ynelik dzenlemeler ne kmtr. 17 Nisan 2003 tarihli Radyo ve Televizyon Yaynlarnn Esas ve Uslleri Hakknda Ynetmelikin AB

mktesebatna uyum kapsamnda nemli yenilikler ve deiiklikler getirdiini sylemek mmkndr. Yaplan bu dzenlemelerde arlkl olarak reklamlar ve ocuklarn korunmas gibi konular yer almtr. Yaplan deiikliklere ramen, AB mktesebat ile farkllaan ksmlarda dikkati eken noktalar, yayn alma zgrl, yetki ve tanmlar, cevap hakknn herkese tannmas ve yabanc sermayenin medya kurulularndaki ortaklk payna ilikin dzenlemeler olarak sralanabilir. 224

3.1.3. 6112 Sayl Kanun ve Yeni Dzenlemeler 3984 sayl Kanunun hazrland ve uygulamaya konulduu ilk yllar dikkate alndnda, yapsal yetersizlikler, genel olarak yabanc lkelerin

yasalarndan yararlanlarak hazrlanmas, medya kurulularnn temsilcileri ve kamuoyu ile yeterince tartlamadan dzenlenmi olmasnn da etkisiyle, yasa ksa zamanda ihtiyalara cevap veremez hale gelmitir. 3984 sayl Kanun hazrlanrken yrrlkte olan Avrupa Snrsz Televizyon Ynergesi, zamanla deiikliklere uramasnn neticesinde, yerini 2007 ylnda yaymlanan AB Grsel-itsel Medya Hizmetleri Ynergesine brakmtr. Yasada zaman ierisinde her ne kadar deiiklikleri ieren yeni dzenlemeler yaplm olsa da, gncel AB mktesebatna uyum salayan, saysal yaynclk, istee bal yaynclk, yksek tanmlamal yaynlar gibi teknolojideki yenilikleri de dikkate alan, radyo ve televizyonlarn
224

V. akr, B. Glnar, 2007, s. 216-217., H. ztekin, 2007., s. 143.

106

kurulu ve yayn hizmetlerine ilikin yeni bir yasa dzenlemesine gidilmesi kanlmaz hale gelmitir.225 Yeni yasaya ilikin 2005 ylndan itibaren RTK tarafndan sk bir alma ortaya konulmu ve nihayet 15 ubat 2011 tarihinde TBMM Genel Kurulunda kabul edilen 6112 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yayn Hizmetleri Hakknda Kanun 3 Mart 2011 tarih 27863 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir.226

6112 sayl Kanunun hazrlk aamasnda dier yasalardan farkl olarak, tm sektr temsilcileriyle pek ok kez bir araya gelinmi, yasa taslana ilikin teklifler deerlendirilmi ve bylece demokratik katlm asndan canl bir sre takip edilmitir. Sz konusu yasa, 89/552/EEC ve onu tadil eden 2007/65/EC sayl AB Grsel-itsel Medya Hizmetleri Ynergesi dikkate alnarak hazrlanm olup Avrupa standartlarnda bir dzenlemenin gerekletirilmesi hedeflenmitir. ABdeki grseliitsel politika alanna ilikin temel dzenlemelerle uyumun salanmas amacyla hazrlanan 6112 sayl Kanun kapsamndaki dzenlemeler, byk oranda Ynergeye uyum salamtr. Yasann yrrle girmesi, AB mktesebatna uyum

kapsamndaki Bilgi Toplumu ve Medya Faslnn kapan kriterlerinden birisinin daha salanmas anlamn tamaktadr. 227

RTKn dzenleme ve denetleme yetkisi olmakla birlikte, gnmze dein genel olarak denetim fonksiyonunun n plana kt gzlemlenmektedir. Dzenlemeyi de n plana karan, dzenleme yetkisi ile ilgili eksiklikler yeni yasa hkmleri sayesinde byk oranda giderilmektedir.228

225

zgr Coar, Grsel-itsel Medyann Geliimi, Elektrik Mhendislii Dergisi, Say: 442, Mays 2011, s. 51. http://www.emo.org.tr/ekler/15bba4477d2d2ba_ek.pdf?dergi=649, (Eriim Tarihi: 15.10.2011) 226 RTK Web Sayfas, RTK Bakan Prof. Dr. Davut Dursun: 6112 sayl Yasa RTK ve yaynclk sektr asndan dnm noktasdr., Balkl Haber, http://www.rtuk.org.tr/sayfalar/IcerikGoster.aspx?icerik_id=84977efe-9c17-4903-958020fb833ce20c, (Eriim Tarihi: 17.10.2011) 227 RTK Web Sayfas, RTK Hakknda, http://www.rtuk.org.tr/sayfalar/IcerikGoster.aspx?icerik_id=80775e05-caec-4a48-bac5-39fd6375da3b (Eriim Tarihi: 10.10.2011) 228 TBMM Avrupa Birlii Uyum Komisyonu Raporu, 2010, s. 3.

107

6112 Sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yayn Hizmetleri Hakknda Kanunun amac Madde 1de u ekilde belirtilmitir:
Radyo, televizyon ve istee bal yayn hizmetlerinin dzenlenmesi ve denetlenmesi, ifade ve haber alma zgrlnn salanmas, medya hizmet salayclarnn idar, mal ve teknik yaplar ve ykmllkleri ile Radyo ve Televizyon st Kurulunun kuruluu, tekilt, grev, yetki ve sorumluluklarna ilikin usl ve esaslar belirlemektir.

Sz konusu Kanunun kapsamn, her trl teknik, usl ve aralarla ve her ne isim altnda olursa olsun elektromanyetik dalgalar veya dier yollarla yaplan radyo, televizyon ve istee bal yayn hizmetleriyle ilgili hususlar oluturmaktadr.

Kanun kapsamnda pek ok yenilik ve gelime yer almakla birlikte Radyo Televizyon st Kurul Bakan Vekili Taha Ycele gre bunlar ana balkta toplanabilir. Birincisi, grsel-iitsel medya alann AB standartlarna uygun bir ekilde dzenlemesinin salanm olmasdr. Bu kapsamda, younlamann (tekellemenin) nlenmesi n plana karlarak ifade ve haber alma zgrl, dnce eitlilii, rekabet ortam ve oulculuk gvence altna alnmaktadr. kincisi, karasal saysal yayncla geie ilikin tarihlerin ayrntl bir ekilde belirlenerek vericilerin tek bir irket tarafndan kurulup iletilmesinin

dzenlenmesidir. RTK tarafndan frekans planlamalarnn bir yl iinde yaplaca, en ge iki yl iinde karasal televizyon frekans ihalesinin yaplmas ve en ge iki yl iinde de analog karasal televizyon yaynlarnn lke genelinde sonlandrlmas ngrlmtr. ncs, yaync ticari kurululara ortak olabilecek kurululara ilikin kstaslarn azaltlarak halka almann kolaylatrlmas ve younlamann nlenerek ok sesliliin salanmasdr. Sektrde yabanc sermayeye ilikin snrlamalar da azaltlmakta, dorudan ve dolayl yabanc yatrma ilikin esaslar da ayrntl bir ekilde dzenlenmektedir.229

229

Taha Ycel, 6112 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yayn Hizmetleri Hakknda Kanun Getirdii Deiiklikler ve Yenilikler, Adl Kitaba Yazlan nszden, Scala Yaynclk, stanbul, Nisan 2011, s. 3-4.

108

6112 sayl Kanun ile ngrlen yeni dzenlemeler u ekilde zetlenebilir:230

Yaync kavram yerine medya hizmet salaycs kavram getirilmi, istee bal yaynclk, Avrupa eserleri, z-denetim, platform iletmecileri, alt yap iletmecileri ve multipleks iletmecisi, verici tesis ve iletim irketi gibi yeni kavramlar yasaya girmitir.

Yeni medya ortamnda nemli bir role sahip olan platform iletmecilerinin, medya hizmet salayc kurululara verdikleri hizmetlerde tarafszlk ve hakkaniyet ilkelerine riayet etmelerine ilikin dzenlemeler getirilmitir.

Denetimdeki kamu-zel ayrm giderilerek TRT tekrar denetim altna alnmtr. TBMM TV gibi kamu yaynlar tamamen TRT ats altnda toplanmtr.

Frekans ihaleleri zellikle radyolar iin uzun bir dneme ekilmi ve ihaleye girecek kurulularda bir yllk deneyim art aranmas kriteri getirilmitir.

Vericilerin tek bir irkette toplanmas dzenlenmi ve saysal karasal yayna gei net bir takvime balanmtr.

Yaync irketlerin ortaklk yaplar dzenlenmitir. Reklam pay %5 ten %3e indirilmi ve demelerin vadelendirilmesi dzenlenmitir.

Yayn lisans sresi 5 yldan 10 yla karlmtr. rn yerletirme gizli reklam olmaktan karlarak, rn yerletirmeye ilikin dzenlenme yaplmtr.

zleme lmleri denetim altna alnmtr. thalat, ihracat, pazarlama ve finans kurulularnn yayn kurulularna ortak olabilmesine imkn salanmtr.

4207 Sayl Kanun hari, dier kanunlarla medya hizmet salayc kurulular iin zorunlu yayn ykmll tayan dzenlemeler yrrlkten

kaldrlmtr.
230

Sorumlu mdrlk ve izleyici temsilcilii dzenlenmitir.

T. Ycel, 6112 Sayl Yasa Sektrle Yakn birlii inde ve Demokratik Bir Srele Hazrland, Ict Media- Bilgi ve letiim Teknolojileri Dergisi, Say:16, Ankara, Nisan 2011, s. 6-16.

109

Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ile yaptrm belirlenmi durumlara, ifte ceza anlamna gelecek maddeler karlarak, konu yeniden dzenlenmitir.

Zorunlu olan kamu ilan ve duyurularnn yaplmas uygulamasndan vazgeilmitir.

YSK tarafndan ngrlen usl ve esaslar erevesinde, siyasi reklamlar yasal hale gelmitir.

Yaynclk alannda yaanan hzl gelimeler istee bal yaynclk hizmetlerinin yaygnlamasna neden olmaktadr. Kanunla birlikte yasal zemine kavuan istee bal yaynclk hizmetleri, izleyicinin istedii yayn istedii zaman izleyebilmesine olanak vermekte ve izleyicinin kendi yayn akn oluturabilmesine olanak tanmaktadr. zleyici temelli bu yayn sistemine geiin daha da hzlanmas ile birlikte kaliteli ierik retebilen yaynclar ile sradan bir yayn ieriine sahip yaync kurulular arasndaki fark daha da belirginlemi olmaktadr.231

3.2. Radyo ve Televizyon st Kurulu ve Denetim Dzenleyici ve denetleyici otoritelerin ilevlerini gerektii ekilde yerine getirebilmeleri, ne kadar zerk olduklarna baldr. 6112 sayl Kanunun 34nc Maddesinde, Radyo ve Televizyon st Kurulunun idari ve mali zerklii ve tarafsz kamu tzel kiilii nitelii belirtilerek, radyo, televizyon ve istee bal yayn hizmetleri sektrn dzenleme ve denetlemekle yetkili olduu ifade edilmitir. Kanunda yer alan zerklik kavram iin retide bamszlk kavram kullanlmaktadr. zerklik ksaca, bir idareye kendi bana icra edilebilir kararlar alma, ilemler yapma ve uygulama yetkisi veren hukuki durum olarak tanmlanabilir. 232 RTKn anayasal zemine oturtulmu en temel grevi kamu yararnn gzetilmesi ve korunmasdr. RTKn zerkliinin kapsam ve snrlarn,

231 232

T. Ycel, 2011(b), s. 16. H. Ylmaz, 2006, s. 233.

110

yaynclk alannn dzenlenmesi ve denetlenmesi aamasnda kamu yararnn gzetilmesi ve korunmas ilkesi belirlemektedir.233

Radyo

ve Televizyon st

Kuruluna

ilikin Trkiye

Cumhuriyeti

Anayasasnn 133nc maddesi u ekildedir:

F. Radyo ve Televizyon st Kurulu, radyo ve televizyon kurulular ve kamuyla ilikili haber ajanslar Madde 133-(Deiik: 08/07/1993-3913/1. md.) Radyo ve televizyon istasyonlar kurmak ve iletmek kanunla dzenlenecek artlar erevesinde serbesttir. (Ek Fkra: 21/06/2005-5370/1. md.) Radyo ve televizyon faaliyetlerini dzenlemek ve denetlemek amacyla kurulan Radyo ve Televizyon st Kurulu 9 yeden oluur. yeler, siyasi parti gruplarnn ye says orannda belirlenecek ye saysnn iki kat olarak gsterecekleri adaylar arasndan, her siyasi parti grubuna den ye says esas alnmak suretiyle Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kurulunca seilir. Radyo ve Televizyon st Kurulunun kuruluu, grev ve yetkileri, yelerinin nitelikleri, seim uslleri ve grev sreleri kanunla dzenlenir. Devlete kamu tzel kiilii olarak kurulan tek radyo ve televizyon kurumu ile kamu tzelkiilerinden yardm gren haber ajanslarnn zerklii ve yaynlarnn tarafszl esastr.

6112 sayl Kanunda ifade edilen RTKn grev ve yetkileri, dzenlemeye ve denetlemeye ilikin olanlar eklinde ikiye ayrlabilir. Frekans planlamalar yapmak, yaptrmak, uygulamak, kanal ve frekans tahsisi yapmak, yayn izni ve lisansna ilikin standart, n art ve cretlerini belirlemek, ortak-denetim ve zdenetime ilikin alma ve teviklerde bulunmak gibi grev ve yetkiler dzenlemeye ilikin olanlardan birka olarak ifade edilebilir. RTK tarafndan yerine getirilen denetim faaliyetleri; yayn ieriklerinin denetlenmesi, yaync kurulularn mlkiyet yaps ve teknik standartlara ilikin olan teknik-yapsal denetim ve yaync kurulularn ticari iletiim gelirlerinin aktarmna ilikin mali denetim olarak snflandrlabilir. Yayn hizmetlerini izlemek ve denetlemek, mevzuata aykrlk halinde gerekli meyyideleri uygulamak, ierik denetimine ilikin grev ve yetkiler

233

RTK 2009/2010 Faaliyet Raporu, Radyo ve Televizyon st Kurulu, s. 8.

111

arasnda saylabilir. almann konusu itibariyle aada sadece yayn ierii denetimi zerinde durulacaktr.

3.2.1. Yayn eriklerinin Denetlenmesi

RTK, 6112 sayl Kanunun 37nci maddesinin (e) ve (f) bendi234 gereince, medya hizmet salayclarnn yayn hizmetlerini Kanunda yer alan hkmlere ve taraf olunan uluslararas antlamalara uygunluk asndan denetlemekte ve gerekli hallerde ilgili uluslararas kurum ve kurulularla da ibirlii yapmaktadr. RTK tarafndan yrtlen denetim faaliyetleri temel sacaya zerine oturmaktadr. Bunlar dorudan denetim, izleyici denetimi ve z-denetim olarak adlandrlabilir.235 Dorudan denetim, herhangi bir bavuru veya ikyete bal olmakszn yaynlarn ilgili kanun ynetmelik gibi dzenlemeler dikkate alnarak, RTK uzmanlar tarafndan izlenerek takip edilmesi yoluyla gerekletirilen denetim eklidir. zleyici denetimi ise 444 1 178 RTK letiim Merkezi, RTK web sayfas ve RTK eposta kanallarndan gelen izleyici ikyetlerinin yine uzmanlar tarafndan deerlendirilmesi yoluyla yaplmaktadr. z-denetim ise yaynclk etik ilkeleri ile izleyici temsilcilii messesesi gibi uygulamalar yoluyla bizzat yayn kurulular tarafndan yrtlen denetimdir.236

RTK seim dnemlerinde, yaynlar vastasyla seim yasaklarnn ihlal edilip edilmediini de izlemek ve denetlemekle grevlidir. st kurul uzmanlarnca hazrlanan tespit ve ihlal raporlar, seim dnemlerinde konu ile ilgili yetkili merci
234

e) Trkiye Cumhuriyeti topraklarnda yerleik medya hizmet salayclarnn yayn hizmetlerini, bu Kanun hkmlerine ve Trkiye Cumhuriyetinin taraf olduu uluslararas antlamalara uygunluu asndan izlemek ve denetlemek. f) Trkiye Cumhuriyeti topraklarnda yerleik olmayan, ancak Trkiye Cumhuriyeti yarg yetkisi altnda bulunan medya hizmet salayclarnn yayn hizmetlerinin bu Kanun hkmlerine ve Trkiye Cumhuriyetinin taraf olduu uluslararas antlamalara uygunluunu gzetmek, gerekli hllerde dier devletlerin yetkili kurum ve kurulularyla ibirlii yapmak. 235 RTK Web Sayfas, RTK Hakknda, http://www.rtuk.org.tr/sayfalar/IcerikGoster.aspx?icerik_id=80775e05-caec-4a48-bac539fd6375da3b (Eriim Tarihi: 06.10.2011) 236 RTK 2009/2010 Faaliyet Raporu, Yayn eriklerinin Denetlenmesi, s. 39.

112

olan Yksek Seim Kuruluna gnderilir. Yksek Seim Kurulunun raporlar incelemesi neticesinde yaync kurulularn hatal olduu kanaatine varlrsa duruma uygun cezai meyyide uygulanr.

6112 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yayn Hizmetleri Hakknda Kanunla birlikte, RTKn kuruluu, tekilt, grev, yetki ve sorumluluklarna ilikin usl ve esaslar Avrupa Birlii mktesebat dikkate alnarak yeniden dzenlenmitir. 6112 sayl Kanunun 37nci maddesinde, st Kurulun yayn hizmeti sektrn dzenleyen ve denetleyen bir otorite olmas zelliine uygun olarak sralanan237 RTKn grev ve yetkilerinden, yayn ieriklerine ilikin ne kan dier hkmleri u ekilde sralamak mmkndr:
a) Yayn hizmetleri alannda ifade ve haber alma zgrlnn, dnce eitliliinin, Rekabet Kurumunun grev ve yetkileri sakl kalmak kaydyla rekabet ortamnn ve oulculuun gvence altna alnmas, younlamann nlenmesi ve kamu menfaatinin korunmas amacyla gerekli tedbirleri almak. g) Yayn hizmetlerinin izlenmesi ve denetlenmesi iin gerekli izleme ve kayt sistemlerini, gerekli hllerde yaync kurulu stdyolarna da cihaz yerletirerek kurmak. ) Medya hizmet salayclarnn yayn hizmetlerinde yer verecekleri koruyucu sembol sistemi ile ilgili usl ve esaslar belirlemek. k) Yayn hizmetleri ile ilgili gelimeleri takip etmek, sektre ilikin genel stratejileri, ortakdenetim, z-denetim ve ortak dzenleme mekanizmalarn belirlemek; yayn hizmetlerinin lkemizde gelimesini salayacak alma ve teviklerde bulunmak; medya hizmet salayclarnn alanlarna ynelik eitim ve sertifika programlar dzenlemek ve sertifika vermek. r) Medya okuryazarlnn toplumun tm kesimlerini ierecek ekilde yaygnlatrlmas amacyla, bata Milli Eitim Bakanl olmak zere dier kamu kurumlar ile ibirlii yapmak.

Medya hizmet salayc kurulularn yaynclk faaliyetleri kapsamnda uymas gereken ve RTK tarafndan yrtlen izleme ve denetleme faaliyetlerinin

237

Yusuf Grsoy, 6112 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yayn Hizmetleri Hakknda Kanun Getirdii Deiiklikler ve Yenilikler, Scala Yaynclk, stanbul, Nisan 2011, s. 98.

113

temel erevesini oluturan, 6112 sayl Kanunun Yayn Hizmet lkeleri balkl 3nc blmnn, 8inci maddesinde belirlenmi olan ilkeler ise unlardr:
1) Medya hizmet salayclar, yayn hizmetlerini kamusal sorumluluk anlayyla bu fkrada yer alan ilkelere uygun olarak sunarlar. Yayn hizmetleri; a) Trkiye Cumhuriyeti Devletinin varlk ve bamszlna, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlne, Atatrk ilke ve inklplarna aykr olamaz, b) Irk, dil, din, cinsiyet, snf, blge ve mezhep fark gzeterek toplumu kin ve dmanla tahrik edemez veya toplumda nefret duygular oluturamaz, c) Hukukun stnl, adalet ve tarafszlk esasna aykr olamaz, ) nsan onuruna ve zel hayatn gizliliine saygl olma ilkesine aykr olamaz, kii ya da kurulular eletiri snrlar tesinde kk drc, aalayc veya iftira niteliinde ifadeler ieremez, d) Terr vemez ve tevik edemez, terr rgtlerini gl veya hakl gsteremez, terr rgtlerinin korkutucu ve yldrc zelliklerini yanstc nitelikte olamaz. Terr eylemini, faillerini ve madurlarn terrn amalarna hizmet eder ekilde sunamaz, e) Irk, renk, dil, din, tabiiyet, cinsiyet, zrllk, siyas ve felsef dnce, mezhep ve benzeri nedenlerle ayrmclk yapan ve bireyleri aalayan yaynlar ieremez ve tevik edemez, f) Toplumun mill ve manev deerlerine, genel ahlaka ve ailenin korunmas ilkesine aykr olamaz, g) Su ilemeyi, suluyu ve su rgtlerini vc, su tekniklerini retici nitelikte olamaz. ) ocuklara, gszlere ve zrllere kar istismar ieremez ve iddeti tevik edemez, h) Alkol, ttn rnleri ve uyuturucu gibi bamllk yapc madde kullanm ile kumar oynamay zendirici nitelikte olamaz, ) Tarafszlk, gereklik ve doruluk ilkelerini esas almak ve toplumda zgrce kanaat oluumuna engel olmamak zorundadr; soruturulmas basn meslek ilkeleri erevesinde mmkn olan haberler, soruturulmakszn veya doruluundan emin olunmakszn yaynlanamaz; haberin veriliinde abartl ses ve grntye, doal sesin dnda efekt ve mzie yer verilemez; grntlerin ariv veya canlandrma nitelii ile ajanslardan veya baka bir medya kaynandan alnan haberlerin kaynann belirtilmesi zorunludur, i) Sulu olduu yarg karar ile kesinlemedike hi kimse sulu iln edilemez veya suluymu gibi gsterilemez; yargya intikal eden konularda yarglama sresince, haber nitelii dnda yarglama srecini ve tarafszln etkiler nitelikte olamaz, j) Haksz karlara hizmet eden ve haksz rekabete yol aan unsurlar ieremez, k) Siyas partiler ve demokratik gruplar ile ilgili tek ynl veya taraf tutar nitelikte olamaz, l) Genel sala, evrenin ve hayvanlarn korunmasna zarar verecek davranlar tevik edemez,

114

m) Trkenin, zellikleri ve kurallar bozulmadan doru, gzel ve anlalr ekilde kullanlmasn salamak zorundadr; dilin dzeysiz, kaba ve argo kullanmna yer verilemez, n) Mstehcen olamaz, o) Kii veya kurulularn cevap ve dzeltme hakkna saygl olmak zorundadr, ) Bilgi iletiim aralar yoluyla yarma veya lotarya ieremez, dinleyici ve seyircilere ikramiye verilemez veya ikramiye verilmesine araclk edemez, p) Medya hizmet salayc tarafndan yaplan veya yaptrlan anket ve kamuoyu yoklamalarnn, hazrlk aamasndan sonularn ilnna kadar noter nezaretinde gerekletirilmesi zorunludur, r) Kiileri fal veya batl inanlar yoluyla istismar edemez, s) Toplumsal cinsiyet eitliine ters den, kadnlara ynelik basklar tevik eden ve kadn istismar eden programlar ieremez, ) iddeti zendirici veya kanksatc olamaz. 2) Radyo ve televizyon yayn hizmetlerinde, ocuk ve genlerin fiziksel, zihinsel veya ahlak geliimine zarar verebilecek trde ierik tayan programlar bunlarn izleyebilecei zaman dilimlerinde ve koruyucu sembol kullanlmadan yaynlanamaz. 3) stee bal yayn hizmeti salayclar, ocuk ve genlerin fiziksel, zihinsel veya ahlak geliimini olumsuz etkileyebilecek nitelikteki yayn hizmetlerinin, bunlarn bu tr hizmetleri normal artlar altnda duymayacaklar ve grmeyecekleri ekilde sunulmasn salamakla ykmldr.

Yayn hizmet ieriinin tabi olduu hkmlerin erevesini izen bu hkmler belirlenirken Anayasa, Avrupa nsan Haklar Szlemesi, Avrupa Snrtesi Televizyon Szlemesi ve Avrupa Birlii Grsel-itsel Medya Hizmetleri Ynergesindeki ifade ve haber alma zgrlne ilikin ilkeler dikkate alnmtr. Radyo ve televizyon yayn hizmetleri ile istee bal yayn hizmetleri iin zel hkmler getirilerek, ocuk ve gen izleyicilerin korunmas hedeflenmitir. Yeni maddede yer alan hkmlerle, 3984 sayl Kanundaki belirsizlik ve boluklar ortadan kaldrmtr. Ksaca, maddeyle yayncnn ierik zgrl korunarak, toplumun temel deer yarglarnn dikkate alnmasna ve zellikle ocuklarn ve genlerin korunmasna ynelik hkmlere yer verilmitir.238

Ayrca, 6112 sayl Kanunda saylan yayn hizmet ilkelerinin ardndan, denetimde nemli bir yeri olan, ticari iletiim, reklam ve tele-alveri, belirli
238

Y. Grsoy, 2011, s. 59.

115

rnlerin ticari iletiimi, program desteklemesi, rn yerletirmeye ilikin esas ve hkmler yer almaktadr. Bu ilkelerin uygulamasna ilikin daha ayrntl hkmlerin yer ald, Yayn Hizmeti Usl ve Esaslar Hakknda Ynetmelik de 02.11.2011 tarihli 28103 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir.

3.2.1.1. Dorudan Denetim Medya hizmet salayclar, yayn hizmetlerini kamusal sorumluluk anlayyla bu ilkelere uygun olarak sunma ykmll altndadr. Yaynlarn yayn hizmeti ilkelerine uygunluunun denetimi RTK uzmanlarnn sorumluluu altndadr. Dorudan denetim faaliyetleri ile uzmanlar tarafndan yayn hizmeti ilkelerinin ihlal edilip edilmedii tespit edilmekte, ihlale konu yaynlar iin rapor dzenlenmektedir. Yayn ilkelerinin ihlallerine ilikin uzman raporlar st Kurul tarafndan dzenli olarak yaplan haftalk toplantlarda ele alnarak

deerlendirilmektedir.

Yaynlarn takibi amacyla kullanlan yayn kayt sistemlerinin zaman iinde teknolojinin gerisinde kalmas ve sk sk arzalanmas nedeniyle, yeni bir sistem gelitirilerek bu sorunlarn giderilmesi amacyla TBTAK-UEKAE ile RTK arasnda 22.06.2006 tarihinde imzalanan szleme gereince TBTAK tarafndan Saysal Kayt Ariv ve Analiz Sistemi (SKAAS) Projesi hazrlanmtr. 2008 ylnda hayata geirilen sistem, radyo ve televizyon yaynlarnn gnmz teknolojik imknlar erevesinde saysal ortamda kayt edilebilmesine, arivlenebilmesine, kolaylkla izlenebilmesine ve denetlenebilmesine imkn tanmaktadr. Sistem sayesinde radyo ve televizyon yaynlar 7/24 kaydedilmekte, izlenebilmekte ve analiz edilebilmektedir. st Kurulun zleme ve Deerlendirme Dairesinde grevli uzmanlar SKAASn getirdii yenilikler ve kolaylklar sayesinde yaynlar daha etkin bir ekilde izleyip deerlendirebilmekte ve yaynlara ilikin eitli analizler yapabilmektedirler. Sistem uzmanlara ksa bir srede ve etkin bir ekilde raporlarn hazrlayp st Kurula sunma imkn tanmtr. Ulusal kanallara ilikin son 1 yldaki

116

ve dier kanallara ilikin son 6 aydaki yaynlarn kaydnn tutulduu SKAAS, istenen tarihteki istenen yayna kolaylkla ulaabilmeyi salamakta ve anahtar kareler yntemiyle yayn ieriinin hzl bir ekilde grntlenmesine imkn tanmaktadr.239

Yakn zamana kadar il ve ilelerde yaplan yerel ve blgesel yaynlarn izlenmesi ve takibi Emniyet Genel Mdrl ile RTK arasnda 1998 ylnda imzalanan ve 2006 ylnda da revize edilen protokol gerei, Emniyet Genel Mdrlklerindeki izleme birimlerince yaplmaktayd. Bu birimler tarafndan tespit edilen yayn ihlalleri raporlarla RTKe iletilmekte ve zleme ve Deerlendirme Dairesinde grevli uzmanlar tarafndan deerlendirilmekteydi. Yerel ve blgesel yaynlarn da tek merkezden izlenip denetiminin yaplabilmesi amacyla l/le SKAAS Projesi hayata geirilmitir. Radyo ve Televizyon st Kurulunun Ankaradaki merkezinden izlenemeyen yerel ve blgesel televizyon yaynlarnn yerinde kaydedilerek merkeze aktarlmasn salamay amalayan bu proje kapsamndaki almalar merkez SKAASn devam olarak TBTAK-UEKAE ile 22.01.2009 tarihinde imzalanan szleme ile balatlmtr.240 Projenin RTK tarafndan geici kabulnn yaplm olmas, bu yaynlarn izleme ve takibinin artk Ankaradaki merkezde yaplabilir hale gelmesi anlamn tamaktadr. Bu nedenle, Emniyet Genel Mdrl ile imzalanm olan protokol yakn zamanda sonlandrlmtr. Yerel yaynlarn merkeze tanmas projesinin tamamlanmas ile birlikte yaklak 200 yerel ve blgesel televizyon yayn saysal ortamda kaydedilip, izlenebilecek ve analiz edilebilecektir. Elektronik ortamda yaynlarn transferine olanak salayacak olan sistem sayesinde yerel ve blgesel televizyon yaynlar daha etkin bir ekilde uzmanlar tarafndan deerlendirilip kontrol edilebilecektir.

239 240

RTK 2009/2010 Faaliyet Raporu, Saysal Kayt, Ariv ve Analiz Sistemi, s. 34. RTK 2009/2010 Faaliyet Raporu, SKAAS l/le, s. 35.

117

3.2.1.2. zleyici Kaynakl Denetim zleyici kaynakl denetim, denetimin izleyiciler ve dinleyiciler tarafndan 444 1 178 RTK letiim Merkezi, www.rtuk.org.tr uzantl web sayfas ve e-posta araclyla radyo ve televizyon yaynlarna ilikin gr, neri ve ikyetlerin dorudan iletilmesi sayesinde gerekletirilmektedir. Gelen ikyetler en ksa srede deerlendirilmek zere bilgisayar ortamnda gnlk olarak yayn kuruluunun takibini yapan sorumlu uzmanlara iletilmektedir. Bununla birlikte ikyetler, yayn kurulularnn izleyici temsilcilerine dzenli olarak iletilmektedir. zleyicilerden gelen bildirimler istatistiksel deerlendirme yaplarak st Kurula raporlanmaktadr. Ayrca analiz edilen bu bildirimler televizyon kanallarnn izleyici temsilcilerine de gnderilmektedir.

444 1 178 RTK letiim Merkezi, Kanunun Radyo ve Televizyon st Kuruluna vermi olduu, yaynlara ilikin toplumda oluan tepki, beeni ve hassasiyetleri srekli olarak izleme ve deerlendirme grevi erevesinde kurulmutur. RTK, dinleyicilerin ve izleyicilerin denetim srecine aktif katlmlarn salayan grlerine byk bir nem vermektedir. Telefonlarnz bekliyoruz, grlerinizi nemsiyoruz sloganyla radyolarda ve televizyonlarda duyurusu yaplan RTK letiim Merkezi vastasyla izleyici ve dinleyiciler grlerini bildirmeye tevik edilmektedir. Bu nedenle lkenin her yayndan, gnn her saati ulalabilir durumda olan letiim Merkezini aramann bedeli ehir ii grme bedeli olarak fiyatlandrlmaktadr.241

3.2.1.3. z-Denetim ve Ortak-Denetim Uygulamalar 6112 sayl Kanun kapsamnda dzenlenen ortak-denetim, z-denetim ve ortak dzenleme mekanizmalarn belirlemek grevi RTKn grevleri arasnda saylmaktadr. z-denetimin daha ilevsel hale gelip uygulama alannn gelimesi

241

RTK 2009/2010 Faaliyet Raporu, zleyici Denetimi/444 1 178 RTK letiim Merkezi, s. 45-46.

118

iin yaync kurulularla yaplan ibirlii ve ortak almalar neticesinde zleyici Temsilcilii ve Yaynclk Etik lkeleri adl uygulamalar hayata geirilmitir.

zleyici temsilcilii uygulamas Televizyon Yaynclar Dernei ile ortaklaa yrtlen almalar neticesinde 29 Eyll 2006 tarihinde kamuoyuna duyurulan ve 08 Aralk 2006 tarihinde, uygulanmaya balayan bir projedir.242 Yaync kurulularn zdenetim mekanizmalarn oluturup gelitirmeleri amacn tayan proje, herhangi bir mecburiyet ya da yasal yaptrm olmakszn ulusal televizyon kanallarnn ibirlii ile hayata geirilmitir.243 zleyici temsilcilii 3 Mart 2011de yrrle giren 6112 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yayn Hizmetleri Hakknda Kanunla dzenlenerek yasal bir zemin kazanmtr. z-denetime verilen neme binaen, uygulama sayesinde televizyon izleyicileri, izledikleri yaynlarla ilgili ikyetlerini bildirmek zere televizyon kanallarna ulamak istediklerinde karlarnda mutlaka bir muhatap bulabilmeleri amalanmtr. Bu sistem sayesinde izleyiciler, programlarla ilgili konularda fikir bildirmek veya ikyette bulunmak iin televizyon kanallaryla dorudan irtibata geebilmektedir. Bu sayede izleyicilerin grlerinin, ikyetlerinin ve tepkilerinin kanal yneticileri ve grevlileri tarafndan dzenli olarak takip edilebilmesi ve yaynlarn bu grler dikkate alnarak revize edilmesi veya yayna hazrlanmas imkn ortaya kmaktadr. Dolaysyla izleyiciler ile televizyon kanallar arasnda dorudan bir etkileim salanm olmaktadr. Ayrca izleyiciler bu grlerinin televizyon kanal tarafndan dikkate alnp alnmadn da grebilmektedirler. Ayrca, 444 1 178 RTK letiim Merkezi vastasyla RTKe iletilen izleyici grleri dzenli olarak televizyon kanallarnn zleyici

Temsilcilerine aktarlmaktadr. Bunun yan sra izleyici temsilcileri ile RTK yetkilileri arasnda srekli bir iletiim sz konusu olup, yaplan toplantlar sayesinde de yayn uygulamalarna ilikin mzakere, bilgilendirme ve ynlendirmeler yaplabilmektedir.244 Bu toplantlar araclyla izleyici temsilcileri de grlerini RTKe bildirme imkn yakalamaktadrlar.
242

RTK 2009 Faaliyetleri Hakknda Rapor, zleyici Temsilcilii, s. 17. http://www.rtuk.org.tr/sayfalar/DosyaIndir.aspx?icerik_id=b33853be-f92a-4123-b670-0751a2243e60 (Eriim Tarihi: 10.10.2011) 243 RTK 2009/2010 Faaliyet Raporu, zleyici Temsilcilii, s. 49. 244 a.g.e., s. 49-50.

119

zleyici temsilcilii denetim mekanizmasnn salkl bir ekilde ilev grebilmesi iin, izleyicilerden salkl geri dnler almaya ihtiya vardr. Bunu salamak iin lkemizde izleyici bilincini artrmaya ynelik olarak Akll aretler ve Medya Okuryazarl gibi projeler hayata geirilmitir.

Medya etii kavram yaynclk faaliyetleri kapsamnda z-denetim asndan nemli bir kavram olarak karmza kmaktadr. Etik kavram genel olarak toplumun her kesimini ilgilendiren, her alanda bilinli bir ekilde iyi olan arama ve iyi olan salamaya gayret gsterme ynnde ortak bir bilinci ifade etmektedir. Bu erevede medya etii kavramnn da temel olarak, kitle iletiim aralar ile toplumun ortak beenileri ve deerleri arasndaki bilinli uyumu yansttn sylemek mmkndr. Tam da bu noktada, 2007 ylnda medya etii alannda nemli almalara imza atm akademisyenlerle Trkiye Televizyon Yaynclar Derneinin (TVYD) ibirliinde Yaynclk Etik lkeleri belirlenmitir. Sonrasnda Radyo Televizyon Yaynclar Meslek Birlii (RATEM) ve Yerel ve Blgesel Televizyonlar Birlii (YBTB) TVYD yesi yayn kurulularnn metin hakknda grleri alnarak uzlama salanmtr. Toplumun farkl kesimlerini temsil eden kiilerin ortak gr altnda belirlenen 12 maddeden oluan Yaynclk Etik lkeleri, 3 Temmuz 2007 tarihinde yayn kurulular da dhil tm taraflarca imzalanarak taahht altna alnmtr. Toplumun ortak bilincini yanstan ve z-denetim ve ortakdenetim uygulamalarnn gzel bir rnei olan bu ilkeler aada sralanmaktadr:245

nsan onuruna, temel hak ve zgrlklere saygl olmak, fade zgrl ve haber alma hakk erevesinde, olay ve olgular doru, tarafsz ve eksiksiz yaynlamak, Yayncl haksz ama ve karlar dorultusunda kullanmamak, oksesliliin ve kltrel eitliliin korunmasna nem vermek, Yaynlarda rk, renk, dil, din ve cinsiyet ayrmclna, aalama ve nyarglara ye vermemek, Kii ve kurumlarn cevap ve dzeltme haklarna saygl olmak,

245

RTK 2009/2010 Faaliyet Raporu, Yaynclk Etik lkeleri, s. 50-51.

120

 Toplumda korku ve infial yaratabilecek olaylar karsnda ve kriz zamanlarnda saduyulu davranmak, iddeti tevik etmemeye ve merulatrmamaya zen gstermek, zel hayata ve mahremiyete saygl olmak, Kadnlarn sorunlarna duyarl olmak ve kadnlar nesneletirmekten kanmak, ocuk ve genleri uygun olmayan ierikten korumaya zen gstermek, zleyicilerin ve dinleyicilerin gereksinim, beeni ve hassasiyetlerine nem vermek.

RTK tarafndan 2010 ylnda dzenlenen, ileri Bakan, Kamu Dzeni ve Gvenlii Mstear, Emniyet Genel Mdr ile Televizyon Yaynclar Dernei yeleri ve lkemizin nde gelen yayn kurulularnn katld Medya Duyarll toplantsnda alnan ortak karar sonrasnda TVYD ve yaync kurulularn ibirliinde Terr ve Olaanst Durumlarda Habercilik Yaparken Uyulacak lkeler belirlenmitir. Sz konusu bu alma, z-denetimin salanmasna ynelik olarak gerekletirilen nemli bir ortak-denetim almasdr.246 Medya gerekli hassasiyeti gstermezse, istemeyerek de olsa terrn propaganda arac haline gelebilir. Terrn asl amacnn toplumda korku ve panik uyandrc eylemler dzenleyerek propaganda yapmak olduu gz nne alndnda, haberciliin ne derece hassas bir konu olduu daha iyi anlalabilir. Bu nedenle sz konusu habercilik ilkelerine riayet hayati anlamda, byk bir neme sahiptir.

3.2.2. Yaptrmlar - Cezalar 6112 sayl Kanun ile birlikte yayn hizmeti ilkelerine aykr hareket eden kurululara ynelik yaptrm sisteminde de baz deiikliklere gidilerek, sistemin daha ilevsel hale getirilmesi amalanmtr. Bu sayede denetim sistemindeki problemlerin yaptrm sisteminin etkinliinin artrlarak giderilmesi ynnde baz dzenlemeler getirilmitir. Yaptrmlarn zamanamna tabi tutulmamas ve yayn ilkesini ihlal eden programa ynelik sicil ynteminin kaldrlarak yayn kuruluuna ynelik sicil uygulamasna gidilmesi yaptrma ynelik nemli iki uygulama olarak

246

RTK 2009/2010 Faaliyet Raporu, Yaynclk Etik lkeleri, s. 51-52.

121

ne kmaktadr. Yeni Kanunda yaptrm dzenlemelerinde, caydrcln artrlmas ve sisteme hz kazandrlmasnn hedeflendii gze arpmaktadr. dare mahkemesinde iptal davas alm olmasnn, kararn yerine getirilmesini durdurmayaca hkm altna alnmtr. Dier taraftan, st Kurulun programlara yayndan nce mdahale etme ve programlar yayndan kaldrma yetkisi bulunmamaktadr.

Yayn hizmeti ilkelerini ihlal eden kurululara ilikin yaptrmlar 6112 sayl Kanunun 10uncu blmnde dari Yaptrmlar ve Adli Yaptrmlar olmak zere iki ayr balk altnda dzenlenmektedir. dari yaptrmlar, yayn ieriine ilikin konular kapsamakta ve idari para cezas, idari tedbir, uyar, yaynn durdurulmas, yayn lisansnn iptali gibi meyyideleri iermektedir. Adli yaptrmlar ise yayn teknii, yayn izni ve kaak yaynlar konularna ilikin hkmler iermekte ve hapis, adli para cezas, yayn tesis ve cihazlarnn mhrlenerek kapatlmas gibi meyyideler ngrmektedir.

Yayn ilkelerini ihlal eden kurululara, 6112 sayl Kanunun 32nci maddesi kapsamnda st Kurul tarafndan uygulanan idari yaptrmlar u ekilde belirlenmitir:
Fkra 1: 6112 sayl Kanunun 8inci maddesinde yer alan yayn hizmeti ilkelerinden, (a), (b), (d), (g), (n), (s), () bentlerdeki yayn hizmeti ilkelerini ihlal eder nitelikte yayn yapan medya hizmet salayc kurululara, hlalin arl ve yaynn ortam ve alan gz nne alnarak, ihlalin tespit edildii aydan bir nceki aydaki brt ticari iletiim gelirinin % 2sinden % 5ine kadar idari para cezas verilir. dari para cezas miktarnn ise, radyo kurulular iin 1000 TLden, televizyon ve istee bal medya hizmet salayclar iin ise 10.000 TLden az olamaz. dari tedbir olarak, ihlale konu program yaynnn 5 keze kadar durdurulmasna, istee bal yayn hizmetlerinde ise, ihlale konu programn katalogdan karlmasna karar verilir. hlalin nitelii dikkate alnarak, idari para cezas ile birlikte idari tedbire karar verilebilecei gibi, sadece idari para cezasna veya sadece idari tedbire de karar verilebilir.

122

Kademeli ceza sistemini kaldran bu hkmlerle birlikte, ihlal nedeniyle, yaync kurulular iin uyar meyyidesine gerek olmadan yani ilk aamada da dorudan para cezas ve/veya program durdurma cezas verilebilmesi mmkn hale gelmitir.

Fkra 2: 6112 sayl Kanunun 8inci maddesinde yer alan yayn hizmeti ilkelerinden, yukarda saylanlar dnda kalan (c), (), (e), (f), (), (h), (), (i), (j), (k), (l), (m), (o), (), (p), (r) bentleri ile 8inci maddenin 2nci ve 3nc fkralarnda ve 6112 sayl Kanunun dier maddelerinde belirlenen ilke, ykmllk ve yasaklara aykrlk halinde: Medya hizmet salayclar uyarlr. Uyar bildiriminden sonra ihlalin tekrar halinde, ihlalin arl ve yayn ortam ve alan dikkate alnarak, ihlalin tespit edildii aydan bir nceki aydaki brt ticari iletiim gelirinin % 1inden % 3ne kadar idari para cezas verilir. dari para cezas miktar, radyo kurulular iin 1000 TLden, televizyon ve istee bal medya hizmet salayclar iin ise 10.000 TLden az olamaz. Fkra 3: Ykmllk veya yasak ihlalinin su oluturmas halinde, bu su nedeniyle ilgililer hakknda soruturma veya kovuturma yaplmas artna bal olmakszn, bu madde hkmlerine gre idar para cezas veya idar tedbir karar verilir. Fkra 4: dar tedbir uygulanmas sonucu yayn durdurulan programlarn yerine, ayn yayn kuanda ve ticar iletiim yayn iermeksizin, st Kurulca temin edilen eitim, kltr, trafik, kadn ve ocuk haklar, genlerin fiziksel ve ahlak geliimi, uyuturucu ve zararl alkanlklarla mcadele, Trk dilinin gzel kullanm, evre eitimi, zrl sorunlar, salk ve benzeri kamuya yararl konularda programlar yaynlanr. Ykmllk veya yasaa aykrlk dolaysyla idar tedbir olarak programn yaynnn durdurulmas kararnn verilmesi halinde, yaptrm

uygulanmasna sebebiyet veren fiilin ilenmesinden dolay sorumluluu olan programn yapmcs veya varsa sunucusu, yaynn durdurulduu sre zarfnda, ayn veya farkl medya hizmet salayc kuruluta hibir ad altnda baka bir program yapamaz veya sunamaz. Fkra 5: 8inci maddenin birinci fkrasnn (a) ve (b) bentlerindeki ilkelere aykr yayn yaplmasn mteakip verilecek yaptrm kararnn tebliinden itibaren bir yl iinde ayn ihlalin tekrar halinde, medya hizmet salayc kuruluun yaynnn on gne

123

kadar durdurulmasna; ikinci tekrar halinde ise, yayn lisansnn iptaline karar verilir. Fkra 6: Yayn lisans verilmesi iin bu Kanunda aranan artlardan birinin kaybedilmesi halinde, ilgili medya hizmet salayc kurulua bu art yerine getirmesi iin otuz gnlk sre verilir. Verilen sreye ramen art yerine getirmeyen kuruluun yaynlar ay sreyle durdurulur. Bu sre zarfnda artn yerine getirilmemesi halinde ise, ilgili kuruluun yayn lisans iptal edilerek kanal ve frekans kullanmna son verilir. Fkra 7: Yayn lisansnn verilmesi iin gerekli artlara uygunluunu hile ile elde ettii tespit edilen kuruluun yayn lisans iptal edilir. Yayn lisans iptal edilmi olan kurulutan alnm olan yayn lisans bedeli ile kanal ve frekans yllk kullanm bedeli iade edilmez. Fkra 8: Bu Kanun hkmlerine gre idar para cezasna veya idar tedbire karar vermeye st Kurul yetkilidir. Fkra 9: Bu Kanun hkmlerine gre verilen idar yaptrm kararlarna kar 6.1.1982 tarihli ve 2577 sayl dar Yarglama Usl Kanunu hkmlerine gre yarg yoluna bavurulur. Ancak, idare mahkemesinde dava, ilemin teblii tarihinden itibaren on be gn iinde alr. dare mahkemesinde iptal davas alm olmas, kararn yerine getirilmesini durdurmaz. Fkra 10: Bu madde hkmlerine gre st Kurul tarafndan verilen uyar kararlar, medya hizmet salayc kuruluun st Kurula bildirdii elektronik posta adresine gnderilmek suretiyle tebli edilir. st Kurula bildirilen elektronik posta adresinde deiiklik yaplmasna ramen bu deiiklik st Kurula bildirilmedii takdirde, nceki adrese yaplan tebligat yaplm saylr. Fkra 11: Bu Kanunda dzenlenmi olan idar para cezalar tebliinden itibaren bir ay ierisinde denir.

124

Yayn ilkelerini ihlal eden kurululara, 6112 sayl Kanunun 33nc maddesi kapsamnda st Kurul tarafndan uygulanan adli yaptrmlar ise u ekilde belirlenmitir:
Fkra 1: st Kuruldan yayn lisans almadan veya yaynlar st Kurul tarafndan geici olarak durdurulmasna ya da yayn lisans iptal edilmesine ramen yayn yapan gerek kiiler ile tzel kiilerin ynetim kurulu yeleri ve genel mdr, bir yldan iki yla kadar hapis ve bin gnden be bin gne kadar adl para cezas ile cezalandrlr. Tzel kiiler hakknda ayrca 5237 sayl Trk Ceza Kanununun 60nc maddesindeki247 gvenlik tedbirleri uygulanr. zinsiz olarak faaliyetine devam eden yayn cihaz ve tesisleri st Kurulca mhrlenerek kapatlr. Fkra 2: Yayn lisans olmasna ramen lisans tipi dnda yayn yapan ve izinsiz verici tesis eden medya hizmet salayclar st Kurulca uyarlr, yaplan uyarya ramen izinsiz yayna devam edenler hakknda birinci fkra hkm uygulanr. Fkra 3: 25inci maddeye uygun olarak yayn kaytlarn bir yl sreyle muhafaza etmeyen veya st Kurulca ya da Cumhuriyet basavclnca istenmesine ramen, sresi ierisinde ve aslna uygun olarak teslim etmeyen zel medya hizmet salayc kurulu sorumlu mdr bin gnden be bin gne kadar adl para cezasyla cezalandrlr. Fkra 4: Gnderilen kaytlarn ierik bakmndan istenen yayn olmamas veya kaytlarda tahrifat, karma, silme gibi ilemler yaplmas hlinde, zel medya hizmet salayc kurulularn sorumlu mdr be bin gnden on bin gne kadar adl para cezasyla cezalandrlr. Fkra 5: Bu Kanun erevesinde alan kamu davalarna st Kurul katlr.

247

Tzel Kiiler Hakknda Gvenlik Tedbirleri: Madde 60- (1) Bir kamu kurumunun verdii izne dayal olarak faaliyette bulunan zel hukuk tzel kiisinin organ veya temsilcilerinin itirakiyle ve bu iznin verdii yetkinin ktye kullanlmas suretiyle tzel kii yararna ilenen kastl sulardan mahkmiyet hlinde, iznin iptaline karar verilir. (2) Msadere hkmleri, yararna ilenen sularda zel hukuk tzel kiileri hakknda da uygulanr. (3) Yukardaki fkralar hkmlerinin uygulanmasnn ilenen fiile nazaran daha ar sonular ortaya karabilecei durumlarda, hkim bu tedbirlere hkmetmeyebilir. (4) Bu madde hkmleri kanunun ayrca belirttii hllerde uygulanr.

125

Tm bu yaptrmlar ve cezalar dikkate alndnda, ticari bir alanda faaliyette bulunan yayn kurulularnn yaynlarnn denetlenerek gerekli meyyidelere konu olmas, bu kurulularn toplumsal sorumluluk ilkesini gz ard etmeden faaliyetlerini srdrmelerinin salanmasnda bir gereklilik olarak karmza kmaktadr. Nitekim salkl bir toplumun olumasnda grsel-iitsel medyann toplum zerindeki etkileri gz ard edilemez. Bu nedenle toplumun huzurunu bozarak toplumsal bar negatif bir ekilde etkileyen, ahlaki ve manevi deerleri ikinci planda tutarak topluma, aile ve bireye zarar veren yaynlarn olumsuz etkilerine kar nlem alnmas gerekmektedir. Bu nedenle zellikle Avrupa lkeleri bata olmak zere lke uygulamalarna bakldnda bu alandaki zgrlklerin tamamyla snrsz

braklmad grlmektedir. AB lkeleri ve ABDde de RTK ve benzeri kurulular faaliyet gstermekte ve yaynlar denetim altnda tutulmaktadr. Nitekim denetim faaliyetlerinin etkisiyle yaynclk ortamnda salanan dzen ile birlikte, yayn kurulular da daha huzurlu bir alanda faaliyet gsterme ansna da sahip olmaktadr. Dolaysyla RTK yalnzca denetim yapan ve meyyide uygulayan bir otorite olarak alglanmasnn dnda, yaync kurululara rehberlik eden, kaliteli ve kltrel geliime katk salayan yaynlar destekleyen ve yayn kurulular ile ortaklaa bir aba iinde toplumsal geliimi amalayan dzenlemelere imza atan tm misyonlar ile birlikte deerlendirilmelidir.

126

SONU

Teknoloji alannda ve bilim dnyasnda ortaya kan gelimeler sayesinde gnden gne artan imknlar, kitle iletiim aralarn gnmz bilgi ann en nemli yap talar haline getirmitir. letiim teknolojisinde meydana gelen hzl deiiklikler yaam etkileyerek toplum hayatn yeniden ekillendirmektedir. Bilimsel ve teknolojik imknlarn hzla artmasyla snrlarn ortadan kalkt toplumlar arasnda, bilgiye hzl eriim ve etkili iletiim byk nem kazanmtr. Bilgiye eriimin ve etkili iletiimin salanmasnda yeni iletiim teknolojileri en byk glerden biri haline gelmitir. Dnyann herhangi bir yerinde meydana gelen gelimeler, medya araclyla annda tm dnyada yank bulmakta, toplumsal hayat ve alkanlklar derinden etkileyebilmektedir. Bu durum, medyann toplumla girdii etkileimin sonucunda, toplumun deiimi ve dnmnde yaratt etkiyle ifade edilebilir. Bu gl etkinin ifade zgrlnn kstlanmas ve toplumun yanl ynlendirilmesi gibi istenmeyen durumlara neden olmamas iin iletiim alannn dzenlenmesi ve denetlenmesi zorunluluu ortaya kmtr. Bu zorunluluk eitli tartmalar da beraberinde getirmitir. Medyann dzenlenmesi ve denetlenmesine ilikin grler esasen iki ana dnce etrafnda toplanmaktadr. Bunlardan ilki olan liberal teoriye gre, toplumda var olan ile toplum tarafndan talep edileni yanstan medya, yaynclk faaliyeti neticesinde oluabilecek olumsuzluklardan sorumlu tutulamaz. Bu nedenle de medya hibir kstlamaya tabi tutulmamaldr. Bu dncenin savunucularna gre, zararl etkileri gz ard edilerek yaplan kalitesiz yaynlarn, iki temel gerekesi bulunmaktadr. Bu gerekeler; reyting yar ve halkn talebinin karlanmasdr. Hatta halkn istediinin halka verilmesi neticesinde ortaya kan program kalitesindeki dkln, reyting kaygs nedeniyle daha da artt iddia edilmektedir. Ancak, yaynlardaki kalite dzeyini belirlemeye ilikin kontrol medya profesyonellerinin inisiyatifi altnda bulunmaktadr. Dolaysyla bu iki gerekenin, kalitesiz ve sorumsuz yayncln merulatrlmasna ynelik geerli

127

gerekeler olup olmadnn sorgulanmas gerekmektedir. Nitekim rekabet, ancak kaliteli ve sorumlu yaynclk dorultusunda rn retme gayesinde olursa retim yar haline gelebilir. Dier taraftan medyann belirleyici ve ynlendirici olduunu savunan sosyal sorumluluk teorisi ise, yaynlar neticesinde oluabilecek olumsuz etkiler nedeniyle medyay sorumlu tutar, bu nedenle de medyann denetlenmesini bir zorunluluk olarak grr. Gnmzde lke uygulamalar dikkate alndnda, medya iin bu teorinin yaygn olarak kabul edildii grlmektedir. Sosyal sorumluluk teorisinin uygulanmasnda karlalan en nemli sorunlar ise, bu denetimin kimin tarafndan ve ne ekilde yaplmas gerektiidir. te tam da bu noktada, her lkenin kendine has siyasi, ekonomik, sosyolojik vb. zelliklerinin ekillendirdii farkl yaynclk sistemleri ortaya kmaktadr. Dolaysyla yaynclk sistemindeki farkllklar, denetim yaplarna birebir yansmaktadr. Devlet tarafndan idari otorite eliyle gerekletirilen denetim, idari denetim modelleri ierisinde bilinen ilk uygulamadr. Bu modelde denetim, bamsz idari otoriteler ve yarg kurumlar eliyle yerine getirilmektedir. Pek ok lkede yaynclk faaliyetlerinden sorumlu bamsz idari otoritelerin, devlet denetiminin gerekletirilmesi iin grevlendirilmi temel birimler olduu grlmektedir. Grsel-iitsel medyann dzenlenmesi ve

denetlenmesi hususunda tm dnyada kabul grm standart bir uygulama bulunmamakla birlikte, birok adan ortak niteliklere sahip ana denetim unsurlar farkl yapsal, kltrel ve sosyo-ekonomik zelliklerin gerektirdii ekilde deiik uygulamalara konu olmaktadr.

1980lerden sonra birok sektrde ortaya kan devletin sk kuralclnn ve kontrolnn gevetilmesi eilimleri, yaynclk alannda da etkisini gstermitir. zel sektrn yaynclk alanndaki faaliyetlerinin hzla artmas, devletin radyo ve televizyonlar zerindeki hkimiyetini azaltmtr. zel yaynclarn daha ziyade kr elde etme amac gtmesi ve buna bal olarak reklamclarn yaynlar zerinde kurduu hkimiyet, sorumlu yaynclk anlayndan uzaklalarak kamu yararnn gz ard edilmesine neden olmutur. Hlbuki yaynclk faaliyetlerinin kamu hizmeti niteliine sahip olduu dnldnde, yaynlarda kamu yararnn n planda tutulmasnn gereklilii, dzenleme ve denetlemenin en temel gerekesini

128

oluturmaktadr. Nitekim kiilik haklarnn, genel ahlakn ve kamu dzeninin korunarak demokrasilerin olmazsa olmaz olan oulculuun tesis edilebilmesinde, yayn ieriinin dzenlenmesi ve denetlenmesi nemli bir ileve sahiptir. Bu nedenle, kitle iletiimin etkinliinin salanarak salkl bir zemine kavumasn amalayan denetim, sansr uygulanmasndan tamamen farkl bir yaklam ortaya koymaktadr. Bu fark ortaya koyan temel argman, yayn ncesinde z-denetim mekanizmasnn ilerlik kazanmas ve devlet denetiminin yayn sonrasna braklmasdr.

Grsel-iitsel medyada dzenleme ve denetleme faaliyetleriyle toplumun her kesimini yakndan ilgilendiren ortak faydann salanmas amalanmaktadr. Zaman ierisinde bu hedefin yakalanabilmesi iin yrtlen uygulamalar neticesinde farkl denetim mekanizmalar ortaya kmtr. Bu mekanizmalar genel olarak devlet denetimi, z-denetim, ortak-denetim ve kamuoyu denetimi olarak sralanmaktadr. Her denetim biiminin kendine has zelliklere sahip olmas nedeniyle avantaj ve dezavantajlar da farkllamaktadr. Grsel-iitsel medyadaki geleneksel dzenleme sistemini ifade eden devlet denetimi, yayn ilke, esaslarnn resmi dzenleyici kurum ya da kurulular tarafndan belirlenip dzenleme ve denetleme faaliyetlerinin de bu kriterlere gre yapld sistemdir. Yaynclarn editryal bamszlnn ve ifade zgrlnn salanmas amacyla uygulanan z-denetim mekanizmasnn

lkemizde yeterince etkinlie ve ilevsellie sahip olmad sylenebilir. Ticari kayglar n plana alan yayn kurulularnn, zdenetim faaliyetini laykyla yerine getirmedikleri grlmektedir. z-denetimin salkl ekilde ileyebilmesi iin yaynclk etik ilkelerinin medya profesyonelleri tarafndan zmsenmesi ve yaynlarn bu erevede gerekletirilmesi salanmaldr. Ayrca lkemizdeki zdenetim mekanizmalar olan ombudsmanlk ve basn konseyinin etkinlii ve ilerlii artrlmaldr. Bir ombudsmanlk uygulamas olan izleyici temsilcilii uygulamasnn, henz istenen ilevi yerine getirebilecek seviyeye ulaamad grlmektedir. zleyici temsilcilerinin zdenetimi salkl bir ekilde yerine getirebilmeleri iin hibir etki altnda kalmadan, objektif kararlar verebilecekleri koullar salanmaldr. z-denetim mekanizmasnn yaynclk denetimi alannda uygulayaca n

129

denetimlerin baarl bir ekilde gerekletirilmesi, pek ok fayday beraberinde getirecektir. ncelikle izleyici/kullanclarn zararl ve kalitesiz ierie sahip yaynlara maruz kalmas olasl azalacaktr. z-denetim sayesinde kamu yarar dikkate alnarak yaplan sorumlu yaynclk, d denetime olan ihtiyac ortadan kaldraca iin devlet denetiminin yknn hafiflemesi mmkndr. z-denetim mekanizmasnn aksayan ynlerine yeni zmler bulmak gayretiyle uygulanan model ortak-denetim olarak adlandrlabilir. Ortak-denetim modelinde, z-denetim mekanizmasnn eksik kalan idari balayclk ve yaptrm ynnn tamamlanmas hedeflenmitir. Ortak-denetim, denetleyen ve denetlenen kesimleri bir araya getirerek kamu yarar olan ortak fayda etrafnda daha ilevsel bir denetimin gerekletirilmesine yneliktir. Ortak-denetimin, yaynclar ve idari mekanizmalar arasnda egdm salamaya dnk yeni uygulamalara ve projelere ihtiya vardr. Dier bir denetim modeli ise, yaynlarn hitap ettii izleyici/kullanclarn grleri dorultusunda oluan kamuoyu basks gibi etkilerin ana ynlendirici unsur olduu denetim modelidir. Kamuoyu basks ve izleyici/kullanclardan gelen tepkiler yaync kurulular zerinde byk bir etkiye sahiptir. Genel olarak ticari kayglarla yayn yapan yaynclar iin izlenmemek/dinlenmemek gelir getirici en byk unsur olan reytinglerin dmesi anlamna gelmektedir. Bu yzden

izlenmemek/dinlenmemek yaynclar iin byk bir yaptrm etkisi yaratmaktadr. zleyici/kullanclarn denetim sistemine dhil olmalarna imkn tanyan model, katlmc demokrasi uygulamasna rnek olarak grlebilir. Bilinli izleyici/kullanc daha etkin ve baarl bir denetim salayabilir. Bu nedenle, izleyici/kullanclara bilin kazandracak uygulamalar ve projeler ne karlmaldr.

Yayn kurulularnn ve kamuoyunun stlendii denetim rol, esasen denetim mekanizmasnn asli ilevi zerinde belirleyici bir role sahiptir. Genel olarak yayn hizmeti sunan kurulular, devletin denetimin merkezinden ziyade daha uzanda rol almas gerektii ynnde bir kanya sahiptirler. Ancak hlihazrda dnyada uygulanan denetim yntemleri ve sonular ele alndnda, devletin denetim yaps iinde daha aktif bir ileve sahip olduu modellerde, denetim faaliyetlerinin daha etkin sonular verdii grlmektedir. Yayn kurulularnn kendi i denetim

130

sistemleri tarafndan uygulanabilen etkin oto-kontrol mekanizmalar ve yararl sonular verebilen kamuoyu denetimi birok devlet tarafndan desteklenmektedir. Aktif ve bilinli izleyici/kullanc kitlesi ve ilgili denetim mekanizmalaryla ortaklaa bir ekilde kendi kendini denetleme yetenei kazanm yayn kurulular bulunan bir yaynclk sektrnde zaten devlet denetimine de ihtiya kalmayacaktr. Denetimi gletiren denetimin subjektif boyutu da gz nne alndnda, bu ideal durumu yakalamak iin izler-kitle, STKlar, medya kurulular ve tm toplum kesimlerinin karlkl gr alverii iinde ve uyumlu iletiim ortam iinde etkin bir ekilde almas byk nem tamaktadr. Bu nedenle, eksiklii lkemizde byk oranda hissedilen, etkili bir kamuoyu denetimi vazifesini ifa edecek izleyici dernekleri ve z-denetim kurulularnn saylarnn ve etkinliklerinin artrlmas ynnde gerekli giriimlerde bulunulmas gerekmektedir. Taraflarn dzenli aralklarla bir araya gelmesini salayacak seminer, kongre ve sempozyum gibi platformlarn

oluturulmas ve bilimsel aratrmalarn tevik edilerek akademik bildiriler araclyla taraflarn bilgilendirilerek ynlendirilmesinin katlmcl hedefleyen bu srece katk salayaca dnlmektedir. Bunun yan sra gerek yerel gerek ulusal olmak zere iki kategoride, sosyal sorumluluk yaynclk anlay erevesinde yayn yapan kurulularn dllendirilerek tevik edilmesinin zdenetim faaliyetlerine byk katk salayaca dnlmektedir.

Trkiyede radyo ve televizyon yayncln dzenleyen yayn hizmeti ilkelerinin devlet denetimi, z-denetim, ortak-denetim, kamuoyu denetimi

mekanizmalarn ve taraf olunan yaynclk alanndaki uluslararas szlemelerdeki hkmleri ierecek dzenlemelere sahip olduu grlmektedir. z-denetime ilikin tarihi sre incelendiinde, grsel-iitsel medyaya ilikin dzenlemelere yeterince yer verilmedii grlmektedir. Bu nedenle sektrn yapsal geliim sreci boyunca yalnzca devlet denetiminin ne kt Trkiyede, bu yapnn zerinde olan denetim yknn, z-denetim ve ortak-denetim uygulamalaryla hafifletilmesi nemli bir ihtiya halini almtr. z-denetim ve ortak-denetim uygulamalarna ilerlik kazandrmak amac ile toplumun birok kesiminin ortak bir paydada buluturulmas

131

suretiyle RTK nclnde yrtlen almalarn bu alanda nemli gelimeler olarak grlmesi gerekmektedir.

lke uygulamalarna bakldnda, ilk kurulduklarnda arlkl olarak televizyon yaynclk faaliyetlerine ilikin bir mevzuata sahip olan dzenleyici denetleyici otoritelerin, bu erevede faaliyet gsterdikleri grlmektedir. Fakat zamanla, geleneksel televizyon yayncln ileri teknik boyutlara tayan, saysal platformlardan sunulan interaktif televizyon hizmetleri ve bireysel talebin ynlendirdii video yaynlar (pay per view, video on demand) ortaya kmtr. Bu alandaki denetimin de, telekomnikasyon, biliim ve medya teknolojileri arasndaki yaknlama ve i ie gemenin bir sonucu olarak ortaya kan bu yeni yayn hizmetleri dikkate alnarak gncellenmesinin byk nem tad dnlmektedir.

Ulusal dzeyde yayn denetim yntemleri farkl olsa da, artk snr tanmayan yaynlar uluslararas alanda ortak bir yayn politikas izlenmesi zorunluluunu ortaya karmtr. lkeler arasnda egdm salayan bu nemli dzenlemeler sayesinde, lkeler yaynlarn denetimi konusunda da ortak bir denetimin paras olmaktadr. Uluslararas szlemeler, taraf devletlerin i hukuk hkmleri zerinde st seviyede kanun hkmnde bir yaptrm gcne sahiptir ve bu nedenle de ulusal dzenlemelerle uyumlatrlmas byk nem tamaktadr.

Tm bu bilgiler nda, yaync kurulular tarafndan, yayn hizmetlerinin tam bir iletiim zgrl iinde gerekletirilmesi, bu kurulularn sosyal sorumluluk anlay kapsamnda uymak zorunda olduu kural ve ilkelerin saf d braklmas olarak alglanmamaldr. Dier taraftan, devlet tarafndan yaplan dzenlemelerin de yaynclk alannn slamasna neden olacak bask ve unsurlardan uzak, uygulanabilir ve anlalabilir dzenlemeler olmas ok nemlidir. Grsel-iitsel medya alannda denetim de dahil olmak zere tm dzenleme ve uygulamalarda en iyi dengenin kurulabilmesi iin, tm taraflarn sorumluluklarnn bilinci iinde ortak bir uur ve farkndalkla hareket etmesi byk nem tamaktadr.

132

KAYNAKA

Akgner, Tayfun (1995), TRT ve Faaliyetleri, TRT ve Kamu Yayncl, Radyo-TV Yayn Sorunlar Hakknda Trk-talyan Sempozyumu, stanbul

niversitesi letiim Fakltesi Yaynlar, No: 44, stanbul. Akn, Mustafa (2002), Altn Makas RTK, Kitabevi Yaynclk, stanbul Alemdar, Korkmaz ve Kaya, Rait (1983), Kitle letiimde Temel Yaklamlar, Sava Yaynlar, Ankara. Alemdar, Zeynep (1990), Oyunun Kural Basnda z-denetim, Bilgi Yaynevi, stanbul. ARPP Web Sayfas, Global Presentation, http://www.arpp-pub.org/TheARPP,680.html, (10.12.2011) Arsava, A. Fsun (2005), Avrupa Temel Haklar art, Ankara Avrupa almalar Dergisi, Cilt:5, No:1, S.1., Ankara. Avar, Zakir ve Demir, Vedat (2005), Dzenleme ve Uygulamalarla Medyada Denetim, Piramit Yaynclk, Ankara. Aziz, Aysel (1982a), Toplumsallama ve Kitlesel letiim, A..B.Y.Y.O. Yaynlar, No: 2, Say:2, Ankara. (2006b), Televizyon ve Radyo Yayncl, Turhan Kitapevi, Ankara. Balabanlar, Ali (1996), Uydu Yayn Teknolojisinin Boyutlar ve Trkiye'de Radyo Televizyon Yaynlarndaki Devlet Tekelinin Kalkmas, Marmara niversitesi SBE, Doktora Tezi, stanbul. Baykal, Kemal Cem (2008), Radyo ve Televizyon Yaynclnda Yayn lkelerinin hlali le Yaptrm Uygulamasnda Ortaya kan Sorunlar, Gazi niversitesi SBE, Yksek Lisans Tezi, Ankara. Bier, lhan (2010), Medyann Kamuoyu zerindeki Etkileri ve Etik, Medya ve Etik Sempozyumu Bildiriler, 07-08-09 Ekim 2009, Frat niversitesi letiim Fakltesi Yaynlar, Elaz.

133

Bykbakkal, Gven, Televizyonun ocuklar zerindeki Etkileri, stanbul niversitesi letiim Fakltesi Dergisi, Say: 28, http://www.istanbul.edu.tr/iletisim/?page=template-dergi/detail&int_Id=66 (03.10.2010) Canadian Broadcast Standards Council Web Sayfas, CAB Code of Ethics, http://www.cbsc.ca/english/codes/cabethics/clause2.php, (03.12.2010) Chomsky, Noam (1993), Medya Gerei, (ev. Abdullah Ylmaz), Tmzamanlar Yaynclk, stanbul. Coar, zgr (2011), Grsel-itsel Medyann Geliimi, Elektrik

Mhendislii Dergisi, Say: 442. http://www.emo.org.tr/ekler/15bba4477d2d2ba_ek.pdf?dergi=649 (15.10.2011) CSA Web Sayfas, CSA, http://www.csa.fr/content/download/16687/310622/file/web_Plaquette_anglais.pdf (15.12.2011) akr, Vedat ve Glnar, Birol (2007a), Avrupa Birliine Uyum Srecinde Trkiyede Televizyon Yaynclna Ynelik Dzenlemeler, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say:18, Konya. (2006b),Avrupa Birliine Uyum Srecinde Trkiyede Televizyon Yaynclna likin Dzenlemeler Kreselleme ve Yeni Medya Politikalar Uluslararas letiim Sempozyumu, Mays 2006, Girne Amerikan niversitesi Yayn, KKTC. apl, Blent (2001), Televizyon ve Siyasal Sistem, mge Kitapevi, Ankara. ifti, Ahmet (2007a), Farkl Dil ve Lehelerde Yayn Hukuku, Gndz Yaynclk, Ankara. (1999b), Uluslararas Hukuk Asndan Radyo ve Televizyon Hukuku, Gazi niversitesi Basmevi, Ankara. olak, Nusret lker (2007), Kitle letiim Hukuku, Sekin Yaynclk, Ankara. Demir, zcan (2007), Avrupa Birliine Uyum Srecinde Trk Saysal Yaynclnn Dzenlenmesi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, Ankara. Demir, Vedat (2006b), Medya Etii, Beta Yaynlar, stanbul.

134

(1998a), Trkiyede Medya ve z-denetimi, letiim Yaynlar, stanbul. Erciyes, Cihaneri (2001), Medya Etii ve Klasik Etik Kodlar, Trkiye ve Siyaset Dergisi, Mays-Haziran 2001, s.49. EUMAP Trkiye Koordinatrl stanbul Politikalar Merkezi (2005), Avrupada Televizyon: Dzenleme, Politikalar ve Bamszlk, EU Monitoring And Advocacy Program, zleme Raporu Desen Matbaaclk, Ankara. European Commission (1989), 89/552/EEC sayl Snrsz Televizyon Direktifi FCC Web Sayfas, FCC Organizational Chart http://transition.fcc.gov/fccorgchart.html (15.12.2011) Fiske, John (2003), letiim almalarna Giri, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara. Fransz Medya Rasathanesi, http://www.medyagozlemplatformu.org/frmedyarasathanesi.htm.(13.12.2010) FSF Web Sayfas, FSF Hakknda, http://www.fsf.de/fsf2/international/summary.htm (19.12.2011) Gedik, mer (2007a), 1982 Anayasas ve Trk Yarg Kararlar erevesinde Kitle letiim zgrl, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,

Yaymlanm Yksek Lisans Tezi, Erzurum. (2008b), Trk Yarg Kararlar erevesinde Trkiyede Kitle letiim zgrl, Sekin Yaynclk, Ankara. Gke, Orhan (2005), letiim Bilimine Giri, Turhan Kitabevi, Ankara. Gzbyk A.eref (2001a), Trkiyenin Ynetim Yaps, Turhan Kitabevi, Ankara. (1999b), Ynetim Hukuku, Turhan Kitapevi, Ankara. Gmssuyu, Dr. ada, Oyur, Emine, Snmez, Semih (2009), Genel ve Teknik letiim, Sava Yaynevi, Ankara. Grsoy, Yusuf (2011), 6112 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yayn Hizmetleri Hakknda Kanun Getirdii Deiiklikler ve Yenilikler, Scala Yaynclk, stanbul.

135

Haraszti, Miklos (2008), Medya z-denetimi Rehber Kitab - Tm Sorular ve Yantlar, (ev. RTK), Phonix Design Aid, Viyana. Ik, Metin (2008a), Genel ve Teknik letiim, Eitim Kitapevi, Konya. (2008b), Grsel-itsel letiim Alannn Dzenlenmesinde Yeni Eilimler ve RTK, Seluk niversitesi letiim Yaynlar, Say: Ocak, Konya. (2002c), Dnya ve Trkiye Balamnda Kitle letiim Sistemleri, Eitim Yaynlar, Konya. nceolu, Yasemin G (2004), Uluslararas Medya, Der Yaynlar, stanbul. Kalayc, Ahmet Rasim (2008), Medya Profesyonellerinin ve Medyann Aile Algs, Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl Yaynlar, Yayn No:134, Ankara. Kaya, A. Rait (2009a), ktidar Yuma (Medya-Sermaye-Devlet), mge Kitapevi, Ankara. (1985b), Kitle letiim Sistemleri, Basn, Radyo ve Televizyon Yaynlarnn Dzenlenmesi, Teori Yaynlar, Ankara. Kayhan, el (1998), Kitle Haberleme Hukuku, Beta Yaynlar, stanbul. Kejanlolu, Beybin (2004), Trkiyede Medyann Dnm, mge Kitapevi, Ankara. Kl, Levend, Bayram, Nazl, Altunay, Alper, Cangz, ncilay, Uztu, Ferruh, Gkalp, Emre (2006), Toplum ve letiim, Anadolu niversitesi Yaynlar, Yayn No:1387, Eskiehir. Kzl, Nee Erkelli (1998), letiim zgrl ve Medyada Oto-kontrol, Beta Yaynlar, stanbul. Medya Etik Konseyi Web Sayfas, Medya Etik Konseyi (MEK) Hakknda, www.medyaetikkonseyi.com/Detaylar.aspx?Soru=Anasayfa (20.10.2011) Mutlu, Erol (2008a), letiim Szl, Ayra Kitabevi, Ankara. (2005b), Globalleme, Popler Kltr ve Medya, topya Yaynevi, Ankara. (1994c), Televizyonu Anlamak, Gndoan Yaynlar, Ankara.

136

Mutlu, Erol, apl, Blent, Kejanlolu, D. Beybin, elenk, Sevilay, Adakl, Glseren, Pekman, Cem, Talimciler, Ahmet (2001), Medya Politikalar, mge Kitapevi, Ankara. National Advertising Review Board Web Sayfas, www.narbreview.org (20.10.2011) OFCOM Web Sayfas, Ofcom organisation chart by reporting structure http://www.ofcom.org.uk/files/2010/09/Org_chart.pdf (15.12.2011) , Statutory Duties and Regulatory Principles, http://www.ofcom.org.uk/about/what-is-ofcom/statutory-duties-and-regulatoryprinciples/ (30.02.2011) t, Asm (1993), Gelimi Baz lkelerde Radyo Televizyon

Dzenlemeleri ve Trkiyede zel Televizyonlarn Yaratt Hukuksal ve Teknolojik Sorunlar, Marmara niversitesi SBE, Yksek Lisans Tezi, stanbul. ksz, Sheyla (2004), Kreselleme Nasl Bir Medya Dzeni, Piramit Yaynclk, Ankara. zdemir, Sadi (1998), Medya Emperyalizmi ve Kreselleme, Tima Yaynlar, stanbul. zenirler, Il (2006), Kitle letiimde Denetim, Denetim Modelleri ve zellikle Radyo Televizyon Yaynclnda Denetim, Gazi niversitesi, Ankara. zgen, Murat (2002a), Gazetecinin Etik Kimlii, stanbul niversitesi letiim Fakltesi Yaynlar, stanbul. (2002b),Gazetecilikte zdenetim Mekanizmalar, Yerel Medya Eitim Seminerleri, Yerel Gazetecilikte Meslek i Eitim, Batman, www.tgc.org.tr/ybs/25-18.htm (20.10.2011) ztekin, Hlya (2007), Radyo ve Televizyon Alannn Dzenlenmesi ve Denetlenmesinde Yeni Eilimler ve Ynelimler, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Kayseri. ztrk, Murat Volkan (1996), Radyo Televizyon Yayncl ve Radyo ve Televizyon st Kurulunun Kurulu ve leyii, Dokuz Eyll niversitesi, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, zmir.

137

Palzer, Carmen ve Scheuer, Alexander (2003), Self-Regulation, CoRegulation, Public Regulation, Florence, http://www.emrsb.de/news/Palzer_Scheuer_Unseco-Clearinghouse_Yearbook2004.pdf, (05.06.2010) Pekman, Cem (1997), Televizyonda zelleme, Avrupada Yayncln Deiim Sreci, Beta Yaynlar, stanbul. Reklam zdenetim Kurulu Web Sayfas, Misyon ve Amalar,

www.rok.org.tr/misyon.html (20.10.2011) RTK letiim Dergisi, Austos Eyll 1997, Say:1, RTK, Ankara. RTK Web Sayfas, Grsel-itsel Medya Hizmetleri Ynergesi, http://www.rtuk.gov.tr/sayfalar/IcerikGoster.aspx?icerik_id=e49885dc-005b-4ccca381-7789260607b5, (05.01.2011) RTK Bakan Prof. Dr. Davut Dursun, stanbul Bilgi niversitesi rencilerine RTK ve Bamsz Dzenleyici Kurullar Hakknda Bilgi Verdi., 07.12.2010 tarihli Basn Aklamas. http://www.rtuk.org.tr/sayfalar/IcerikGoster.aspx?icerik_id=8ff40b50-241f-41b2a674-d8a264d140bd (02.10.2011) RTK Hakknda, http://www.rtuk.org.tr/sayfalar/IcerikGoster.aspx?icerik_id=80775e05-caec-4a48bac5-39fd6375da3b (10.10.2011) RTK Bakan Prof. Dr. Davut Dursun: 6112 sayl Yasa RTK ve yaynclk sektr asndan dnm noktasdr. Balkl Haber, http://www.rtuk.org.tr/sayfalar/IcerikGoster.aspx?icerik_id=84977efe-9c17-49039580-20fb833ce20c (Eriim Tarihi: 17.10.2011) Saysal Yaynclk Nedir?, http://www.rtuk.org.tr/sayfalar/IcerikGoster.aspx?icerik_id=a5740d4c-7a64-494f8535-550e9e5f55d9 (15.10.2011) RTK 2009 Faaliyetleri Hakknda Rapor (2009), http://www.rtuk.org.tr/sayfalar/DosyaIndir.aspx?icerik_id=b33853be-f92a-4123b670-0751a2243e60 (10.10.2011).

138

RTK 2009/2010 Faaliyet Raporu (2010), http://www.rtuk.org.tr/sayfalar/DosyaIndir.aspx?icerik_id=2fee8614-5d2a-4f0f-8fc20bc53295da0c (10.10.2011). Sarmak, Jale (1993), Radyo ve Televizyon Yaynlarn Denetim Yntemleri, Marmara niversitesi Yaynlar, stanbul. Sim, kr (2006), Avrupa Birlii Uyum Srecinde Trkiyede zel Televizyon Yayncl ve RTK Olgusu, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanm Doktora Tezi, stanbul. Smer, Burcu (2010), Mlkiye, Mlkiyeliler Birlii Genel Merkezi Yayn Organ Dergisi, C.XXXIV, S.269, Ankara. ahin, Kksal (2009), Avrupa Birlii Kurumsal Reform Srecine Lizbon (Reform) Antlamas Eksenli Bir Bak, 1. Uluslararas Balkanlarda Tarih ve Kltr Kongresi, 10-16 Mays, Pritina, www.sbekongre.sakarya.edu.tr/kongre2/ornek_bildiri.doc, (03.11.2011). ener, Sami (1997), Radyo ve Televizyon Ulusal Frekans Planlar 1, RTK letiim Dergisi, Say: 1, Ankara. Ta, Ouzhan (2009), Medya Etiinin Tarihsel Temelleri ve Geliimi, http://ilef.ankara.edu.tr/etik/medya-etiginin-tarihsel-temelleri-ve-gelisimi/ (14.11.2011) TBMM Avrupa Birlii Uyum Komisyonu Raporu, Esas No:1/883, Karar No:30, http://www.tbmm.gov.tr/komisyon/abuyum/belge/faaliyet/donem23/1883.pdf (08.06.2010) Tekinalp, ermin (2011), Camera Obscuradan Synopticona Karlatrmal Radyo ve Televizyon, Beta Yaynlar, stanbul. Thompson, John B. (2008), Medya ve Modernite, (ev. Serdar ztrk), Krmz Yaynlar, stanbul. Timisi, Nilfer (2011), Medyada ocuklar Koruyucu nlemler, 1. Trkiye ocuk Haklar Kongresi, ocuk Haklar ve Medya El Kitab,

http://www.cocukvakfi.org.tr/resource/docs/kongre_yayinlari/13_CocukHaklariveMe dyaelKitabi.pdf#page=143 (12.12.2011)

139

Trkiye Cumhuriyeti Kalknma Bakanl (Eski Ad DPT) Web Sayfas, Avrupa Birlii ile likiler Genel Mdrl (2001), Avrupa Birlii Temel Haklar art, S.ii., http://ekutup.dpt.gov.tr/ab/hukuk/temelhak.pdf (02.10.2011) Ulusoy, Ali (2003), Bamsz dari Otoriteler, Turhan Kitapevi, Ankara. Usluata, Ayseli (1984), letiim, letiim Yaynlar, stanbul. Uysal, Mehmet (2007), Bamsz dari Otoriteler ve Trk Kamu Ynetimine Etkileri, Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, Isparta. Workshop jointly organized by the Moscow Media Law and Policy Center and the European Audiovisual Observatory with the Grand Jury of the Russian Union of Journalists supported by the Federal Agency for Press and Mass Communication, Co-/Self-Regulation Bodies in the Mass Media, http://www.pdfio.com/k-586839.html# (01.11.2011) Varol, Hakan (2009), RTK ve Gelimilik Oranna Gre lkelerin RadyoTV Yaynlar, Denetimi ve Karlatrmas, Marmara niversitesi SBE, Yksek Lisans Tezi, stanbul. Vikipedi Web Sayfas, nsan Haklar Evrensel Bildirisi,

http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0nsan_Haklar%C4%B1_Evrensel_Bildirisi, (02.10.2011) Vural, Sacide (1994), Kitle letiiminde Denetim Stratejileri, zk Matbaaclk, Ankara. Yardmc, Nuran (2009), Avrupa Birliinde Medya ve z-denetim Konulu Sunum, RTK Yerel ve Blgesel Radyo ve Televizyon Yaynclar Semineri, Bursa. Yazc, Fikret (2008), fade zgrl ve Avrupa Birlii Medya Politikasna Uyum erevesinde Televizyon Programlarnn Snflandrlmas Sorunu, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, Ankara. Ylmaz, Halit (2005a), darenin Grsel-itsel letiim Alanndaki levi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanm Doktora Tezi, Ankara. (2006b), darenin Grsel-itsel letiim Alanndaki levi, maj Yaynevi, Ankara.

140

Ycel, Taha (2011a), 6112 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yayn Hizmetleri Hakknda Kanun Getirdii Deiiklikler ve Yenilikler, Adl Kitaba Yazlan nszden, Scala Yaynclk, stanbul. (2011b), 6112 Sayl Yasa Sektrle Yakn birlii inde ve Demokratik Bir Srele Hazrland, Ict Media, Bilgi ve letiim Teknolojileri Dergisi, Say:16, Ankara. Yksel, Erkan (2005), Trk Basn Hangi Kurama Uyar?,

http://www.dorduncukuvvetmedya.com/arsiv/dkm/print3b76.html, (08.11.2010). Zllolu, Merih (2003a), letiim Nedir?, Cem Yaynevi, stanbul. (1996b), letiim Nedir?, Cem Yaynevi, stanbul. Zllolu, Merih, Yksel, A. Haluk, Grgen, Haluk, Ylmaz, R, Ayhan, Cangz, (2008), letiim Bilgisi, Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir.

141

ZET

Deien ve dnen dnyada, kitlesel iletiim zorunlu bir ihtiya haline gelmitir. Bu ihtiya kitle iletiim aralarnn ortaya kmasna neden olmutur. Televizyon, radyo, basn ve internet gibi kitle iletiim aralar da medyay oluturmutur. Bir grsel-iitsel medya arac olan televizyon ise birey ve toplum zerindeki ilevleri gerei etkili bir kitle iletiim arac olarak kabul edilmektedir. Bilgi-iletiim teknolojisinde meydana gelen hzl deiiklikler sayesinde her geen gn yaygnlaan grsel-iitsel medyann birey ve toplum zerindeki etkileri srekli artmaktadr. Hibir alanda snrsz zgrlk olamayaca gibi, bu alanda da yaanan gelimeler alann denetlenmesine ilikin sorunlar ortaya karmtr. Grsel-iitsel medyann denetimine ilikin konularn n plana kmasna kaynaklk eden bu sre, gnmze kadar denetim konusunda ok farkl yaklamlarn domas sonucunu beraberinde getirmitir. Bu almada grsel-iitsel medya alanndaki denetim biimlerinin incelenmesi amalanmtr. Aratrmada bu alanda gerekletirilen denetimin hangi gerekelerle ortaya kt irdelenmitir. Tm lkeler iin geerli ideal bir denetim modelinin tesinde, lkelerin yapsal ve kltrel zelliklerine gre ekillenen denetim uygulamalarnn olduu grlmtr. Ancak, uluslararas alanda kabul gren evrensel deerler erevesinde ngrlen dzenlemelerin de denetime kaynaklk ettii tespit edilmitir. Dzenleyici ve denetleyici otoritelerin denetim alannda ynlendiricilik gibi ok nemli bir fonksiyonu yerine getirdii saptanmtr. z-denetim ve ortak-denetim uygulamalaryla da denetime ilikin sorumluluun bamsz otoriteler ile yaync kurulular arasnda paylalarak daha baarl bir denetim modelinin uygulanmas ynnde genel bir eilimin olduu belirlenmitir. Anahtar Kelimeler: Grsel-itsel Medya, Televizyon, Denetim, Yayn Denetimi.

142

ABSTRACT

The mass communication has become a mandatory requirement in the changing and transforming world. This need for communication has led to the emergence of the mass media. The mass media such as television, radio, press and internet has also created the media. Television which is one of the audio-visual media tool is regarded as an effective means of mass communication with its important functions on individuals and the community. The effects of the mass media, especially the effects of the audio-visual media, are increasing on society and the individual day by day with the rapid changes in information and communication technology. As there is no reason to have unlimited freedom in any field, the recent developments has revealed the problems related to monitoring of the audiovisual media. Issues relating to the monitoring of audio-visual media come to the fore in process. In this case, the process has led to very different approaches up to know, regarding with the control and monitoring of the media field. The main topic of this study is the examination ways of control that are applied to the audio-visual media. In this study, the reasons for the audio-visual media control are discussed. Therefore, beyond an ideal model for all countries, auditing practices shaped according to the countries structural and cultural features have been stated in this study. However, the regulations within the framework of internationally accepted universal values, have been identified as the source of the control of the audio-visual media. It has been identified that the regulatory and supervisory authorities fulfill an important function as guiding in this field. With self-regulation and co-regulation practices, general trend towards more effective and successful applications of the control mechanism through the shared responsibility between supervisory authorities and the independent broadcasters has also determined.

Key Words: The Audio-Visual Media, Television, Monitoring, Control of Broadcasting.

143

ZGEM

7 Ocak 1979 tarihinde Ankarada dodu. 1997 ylnda Sakarya Arifiye Anadolu retmen Lisesinden mezun oldu. 2002 ylnda Dokuz Eyll niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Kamu Ynetimi Blmnden mezun olarak lisans eitimini tamamlad. Meslek hayatna 2004 ylnda Tarm ve Kyileri Bakanlnn am olduu Kontrolrlk snavn kazanarak Tekilatlanma ve Destekleme Genel Mdrlnde Kontrolr Yardmcs olarak balad. Daha sonra Gmrk Mstearlnn am olduu Uzman Yardmcl snavn kazanarak 2005 ylnda Gmrkler Genel Mdrlnde almaya balad. Radyo ve Televizyon st Kurulu (RTK) tarafndan alan Uzman Yardmcl snavn kazanarak 2007 yl Austos aynda zleme ve Deerlendirme Daire Bakanlnda balad grevine halen devam etmektedir. Evli olan KARADA, iyi derecede ngilizce bilmektedir.

144