You are on page 1of 189

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2384 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1381

II. ABDLHAMT DNEM TRK EDEBYATI

Yazarlar Prof.Dr. Alaattin KARACA (nite 1, 2) Yrd.Do.Dr. Sabahattin AIN (nite 3, 4) Prof.Dr. erif AKTA (nite 5, 6) Yrd.Do.Dr. Cafer GARPER (nite 7) Prof.Dr. brahim AHN (nite 8)

Editr Prof.Dr. Nzm Hikmet POLAT Yrd.Do.Dr. Soner AKPINAR

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Do.Dr. Cemil Ulukan Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. Glcan Ergn Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

ISBN 978-975-06-1061-5 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 7.800 adet baslmtr. ESKEHR, Eyll 2011

indekiler

iii

indekiler
nsz ............................................................................................................ vii

Edebiyat- Cedde Topluluunun Oluumu...........................


DNEME GENEL BAKI VE EDEBYAT-I CEDDE TOPLULUU DNEM ADLANDIRMA KONUSUNDA BR AIKLAMA ........................... EDEBYAT-I CEDDE TOPLULUUNUN OLUUMU ................................. TOPLUMSAL VE SYASAL ORTAM (1876-1909).......................................... EDEB ORTAM (1884-1896).......................................................................... SERVET- FNN DERGSNDE TOPLANMA (1896) ................................. EDEBYAT-I CEDDE SANAT ANLAYIININ BALICA ZELLKLER....... EDEBYAT-I CEDDE TOPLULUUNUN DAILII (1901)........................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

2
3 4 4 6 8 10 12 14 15 16 16 17 18

1. NTE

Edebiyat- Cedide iiri............................................................. 20


EDEBYAT-I CEDDE ARLER ................................................................... Tevfik Fikret (1867-1915).............................................................................. Hayat....................................................................................................... Sanat ve iirleri....................................................................................... Muallim Naci Halkasndaki lk iirler .................................................... Muallim Naci Halkasndan Kopu: Yeni iire Doru ........................... Olgunluk Dnemi: Edebiyat- Cedde Yllar (1896-1901).................... Edebiyat- Ceddenin Dalndan kinci Mertiyetin lnna Kadar (1901-1908) ...................................................................... kinci Mertiyetten Sonraki iirler (1908-1915) ................................... Tevfik Fikretin iirlerindeki Balca zellikler ..................................... Cenap ehabettin (1871-1934)...................................................................... Hayat....................................................................................................... Sanat ve iirleri....................................................................................... Ali Ekrem (Bolayr) (1867-1937) .................................................................. Hayat....................................................................................................... Sanat ve iirleri....................................................................................... Hseyin Suat (Yaln) (1867-1942) .............................................................. Hayat....................................................................................................... Sanat ve iirleri....................................................................................... Sleyman Nazif (1869-1927) ......................................................................... Sanat ve iirleri............................................................................................. Eserleri ..................................................................................................... Hseyin Sret (zsever) (1872-1959) ........................................................... Sanat ve iirleri....................................................................................... Fik li (Ozansoy) (1876-1950) ................................................................... Sanat ve iirleri....................................................................................... Cell Sahir (Erozan) (1883-1935).................................................................. Sanat ve iirleri....................................................................................... Eserleri ..................................................................................................... 21 21 21 22 22 23 23 27 27 29 29 29 29 33 33 33 35 35 36 37 37 38 38 38 40 40 41 41 42

2. NTE

iv

indekiler

zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

43 45 46 46 47

3. NTE

Edebiyat- Cedide Roman ...................................................... 48


GR .............................................................................................................. EDEBYAT-I CEDDE ROMANI .................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras 1 ........................................................................................... Okuma Paras 2 ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 49 50 64 65 66 68 70 70 71

4. NTE

Edebiyat- Cedide Hikyesi ..................................................... 72


GR .............................................................................................................. UZUN HKYE .............................................................................................. Halit Ziya Uaklgil........................................................................................ Mehmet Rauf ................................................................................................. KISA HKYE ................................................................................................ Halit Ziya Uaklgil........................................................................................ Mehmet Rauf ................................................................................................. Hseyin Cahit Yaln .................................................................................... Ahmet Hikmet Mftolu ............................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 73 74 74 75 77 78 81 85 86 87 88 89 91 91 91

5. NTE

Metin zmlemeleri: iir ..................................................... 92


R ZMLEME ZERNE ........................................................................ TEVFK FKRETN SAHAF- HAYATIMDAN RNN ZMLEMES.............................................................................................. Zihniyet .......................................................................................................... Yap................................................................................................................ Tema .............................................................................................................. iir Dili ........................................................................................................... henk ........................................................................................................... TEVFK FKRETN HALKUN BAYRAMI RNN ZMLEMES........ Zihniyet .......................................................................................................... Yap................................................................................................................ Tema .............................................................................................................. iir Dili ........................................................................................................... henk............................................................................................................. CENAB AHABEDDNN TEMAA-YI HAZAN RNN ZMLEMES 93 94 95 96 97 97 98 99 99 99 101 101 102 103

indekiler

Zihniyet .......................................................................................................... Yap................................................................................................................ Tema .............................................................................................................. iir Dili ........................................................................................................... Ahenk............................................................................................................. SLEYMAN NZFN BAHAR-I MNKESR RNN ZMLEMES .... Zihniyet .......................................................................................................... Yap................................................................................................................ Tema .............................................................................................................. iir Dili ........................................................................................................... Ahenk............................................................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

104 105 106 106 107 109 109 109 110 110 110 111 112 113 113 113

Edebiyat- Cedde Roman ve Hikyesinden Metin zmleme rnekleri ............................................................ 114


ANLATMA ESASINA BALI EDEB METNLERN ZMLENMES ......... Masaldan En Yeni Tarz Romana .................................................................. HALT ZYANIN M VE SYAH ROMANININ ZMLEMES ............... Mai ve Siyahn zeti .................................................................................... Zihniyet .......................................................................................................... Yap................................................................................................................ Olay rgs ............................................................................................ Kiiler ....................................................................................................... Mekn ...................................................................................................... Zaman ...................................................................................................... Tema ........................................................................................................ Dil ve Anlatm ......................................................................................... HALT ZYANIN AK-I MEMNU ROMANININ ZMLEMES ................ Romann zeti............................................................................................... Zihniyet .......................................................................................................... Yap................................................................................................................ Olay rgs ............................................................................................ Kiiler ....................................................................................................... Mekn ...................................................................................................... Zaman ...................................................................................................... Tema ........................................................................................................ Dil ve Anlatm ......................................................................................... MEHMET RAUFUN EYLL ROMANININ ZMLEMES......................... Romann zeti............................................................................................... Zihniyet .......................................................................................................... Yap................................................................................................................ Olay rgs ............................................................................................ Kiiler ....................................................................................................... Mekn ...................................................................................................... Zaman ...................................................................................................... Tema ........................................................................................................ 115 115 115 115 117 117 117 119 119 120 120 120 121 121 122 123 123 126 126 127 127 127 127 127 128 129 129 130 132 133 133

6. NTE

vi

indekiler

Dil ve Anlatm ........................................................................................ HALT ZYANIN MAV YALI HKYESNN ZMLENMES.............. Mavi Yal ....................................................................................................... Zihniyet .......................................................................................................... Yap................................................................................................................ Olay rgs ............................................................................................ Kiiler ...................................................................................................... Mekn ...................................................................................................... Zaman ...................................................................................................... Tema ........................................................................................................ Dil ve Anlatm ......................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

134 135 135 140 140 140 141 141 141 141 142 143 144 145 145 145

7. NTE

Edebiyat- Cedidede Mensur iir .......................................... 146


MENSUR RN ORTAYA IKII................................................................. MENSUR R KAVRAMI VE ADLANDIRILMASI ......................................... MENSUR RN TANIMI VE ZELLKLER ................................................. MENSUR RN TRK EDEBYATINA GR ............................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 147 148 149 150 161 162 163 163 164

8. NTE

II. Abdulhamit Dnemi Trk Edebiyat ................................ 166


SERVET- FNUN DII TRK EDEBYATININ ADLANDIRILMA MESELES........................................................................... DNEMN NEML TEMSLCLER VE ESERLERNN GENEL OLARAK ZELLKLER .................................................................... Hseyin Rahmi Grpnar .............................................................................. Ahmet Rasim.................................................................................................. Mehmet Celal................................................................................................. air Nigar Hanm ........................................................................................... Ali Kemal ....................................................................................................... Tevfik Nevzat................................................................................................. Selanikli Fazl Necip...................................................................................... Mustafa Reit.................................................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 167 168 168 171 173 174 175 176 177 179 180 181 182 182 183

nsz

vii

nsz
Osmanl Devletinin modernleme abalarn 18. yzyla kadar gtrmek mmkndr. lkin toprak kayplar neticesinde askeri alanda zaruri olarak balayan modernleme daha sonra toplumsal ve siyasi alana da sramtr. Bu durumu, Osmanl pragmatizmi iinde dnmek gerekir. Balangtan itibaren Batllama ile e dnlen modernleme 1839 ylnda ilan edilen Tanzimat Ferman ile toplum hayatnn tm noktalarn kapsar bir hal almaya balar. Bunun da tesinde bu tarihten sonra, gnmze kadar devletin ideali resmen Batllama olur. Kukusuz Tanzimat dnemi batllama olgusunun en gl hissedildii dnemlerden biridir. Toplumsal ve siyasi alandaki hzl yenileme hareketleri etkisini doal olarak edebi alanda da hissettirir. zellikle Avrupa lkelerine eitim iin giden rencilerin Bat edebiyatlar ve yeni edebi trlerle tanmas; yeni trlerle Corafi Keifler, Aydnlanma a, Sanayi Devrimi ve Fransz htilali sonras farkllaan yeni Dnyann daha iyi anlatlabildiini kefetmeleri, Trk edebiyatnn da ynn Batya evirmesine yol amtr. inasinin 1858de Fransz iirinin nemli temsilcilerinden yapt iir tercmelerini Terceme-i Manzume adyla bastrmas onun Trk iirini yeniletirme abasnn bir gstergesidir. 1860ta ilk zel Trk gazetesi Tercmn- Ahvli Agh Efendi ile birlikte karmas ve burada air Evlenmesi adl bir tiyatro oyununu tefrika etmesi Yeni Trk Edebiyatnn milad olarak kabul edilir. inasiden sonra Tanzimat dneminde tiyatro, roman gibi yeni trlerin edebi hayatmza girmesinden daha nemli bir ey, tematik snrlarn yava yava ortadan kalkmas ve edebiyat konularnn gittike nesnellemesidir. Medeniyet, hrriyet, eitlik gibi temalar ne kmaya balamtr. Tanzimat Dneminin bahsettiimiz hareketli ortamna karn onu takip eden yllarda yine Tanzimat edebiyat gibi tamamen siyasi yap (II.Abdlhamit stibdad) etkisiyle ekillenen Edebiyat- Cedide ise siyasi olaylara kar daha pasif kalmay yelemitir. Tanzimat dneminin Namk Kemal gibi st perdeden seslenen sanatlarnn yerini bu dnemde ie kapal, melankolik psikolojili sanatlar almtr. Bu bir taraftan yazar ve airlerin sanata arlk vermesini salam ve nceki dneme oranla daha estetik rnlerin ortaya kmasna yaramtr. Tanzimatla balayan edebiyat alanndaki Batllama sreci Recaizade Ekrem ve dnemin en etkili dergisi olan Serveti Fnn evresinde toplanan Tevfik Fikret, Cenap ahabettin, Halit Ziya ve Mehmet Rauf gibi air ve yazarlar elinde ok daha teye tanmtr. Fransz edebiyatnn her anlamda etkisinin hissedildii Edebiyat Cedide rnleri geleneksel deerleri nceleyen Ahmet Mithat, Muallim Naci gibi isimler tarafndan iddetle eletirilmitir. Bu kitapta bahsettiimiz yenileme cereyan iinde yer alan air ve yazarlar toplumsal, siyasi ve edebi btn ynleri ile ele alnmaya ve yenileme hareketi iinde karlatklar zorluklar yannda katldklar tartmalar da ayrntl olarak deerlendirilmeye allmtr. Sizlere baar dilerken, bata nite yazarlarmz olmak zere emei geen herkese teekkr bor bilirim.

Editr Yrd.Do.Dr. Soner AKPINAR

II. ABDLHAMT DNEM TRK EDEBYATI

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Sultan II. Abdlhamit Dneminin kltr ve sanat hayat iin nemli sonular douran artlarn aklayabilecek, Bu artlar altnda edebi gruplamalar sralayabilecek, Edebiyat- Cedideyi oluturan toplumsal ve siyasal zemini tartabilecek, Edebiyat- Cedidenin oluumuna zemin hazrlayan edeb ortam ayrt edebilecek, Yazar ve airlerin Servet-i Fnn dergisinde toplanmalarn ve bu dergideki edeb faaliyetlerini aklayabilecek, Edebiyat- Cedidenin yazar ve air kadrosu ile sanat anlaynn genel zelliklerini belirleyebilecek, Edebiyat- Cedide topluluunun dal nedenlerini aklayabilecek bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Edebiyat- Cedide II. Abdlhamit Recaizade Mahmut Ekrem Muallim Naci Servet-i Fnn Dergisi Tevfik Fikret Cenap ahabettin Halit Ziya Ali Ekrem

indekiler
DNEME GENEL BAKI VE EDEBYAT-I CEDDE TOPLULUU DNEM ADLANDIRMA KONUSUNDA BR AIKLAMA EDEBYAT-I CEDDE TOPLULUUNUN OLUUMU TOPLUMSAL VE SYASAL ORTAM (1876-1909) EDEB ORTAM (1884-1896) SERVET- FNN DERGSNDE TOPLANMA EDEBYAT-I CEDDE TOPLULUU SANAT ANLAYIININ BALICA ZELLKLER EDEBYAT-I CEDDE TOPLULUUNUN DAILII

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Edebiyat- Cedde Topluluunun Oluumu

Edebiyat- Cedde Topluluunun Oluumu


DNEME GENEL BAKI VE EDEBYAT-I CEDDE TOPLULUU DNEM ADLANDIRMA KONUSUNDA BR AIKLAMA
Bu kitaptaki niteler, Sultan II. Abdlhamit dneminin edeb hareketlerine ayrlmtr. II. Abdlhamit Dnemi ifadesi, her eyden nce bir siyas tarih terimidir. Fuat Kprlden beri genel kabul grm anlayla edebiyat tarihini tasnif ederken nce medeniyet daireleri, sonra o medeniyet dairesindeki toplumsal hayat ve edebiyatn da genel havasn belirleyen en nemli siyas olaylar dikkate alnmaktadr. nc adm, o dnemin iindeki eitli edebiyat anlaylarn incelemektir. I. Merutiyet denilen siyasal nizam, iki yllk bir tecrbeden sonra anayasann askya alnmasyla, farkl bir renge brnmtr. Hukuken I. Merutiyet devam etmekle birlikte, fiilen II. Merutiyete kadar srecek olan Sultan II. Abdlhamit dneminin zel artlar, her eyi ve doal olarak sanat ve edebiyat hayatnn zeminini de belirleyici olmutur. yle ise dnemi adlandrrken bu durumu dikkate alarak II. Abdlhamit Dnemi ifadesini kullanmak lazmdr. Sz konusu dnemdeki edeb hareketlilik ise, iki kaln izgi halinde takip edilebilir. 1. Edebiyat- Cedide topluluu 2. Edebiyat- Cedide dndaki edeb hareketlilik Edebiyat- Cedide terimiyle adlandrma zerinde de durmak gerekir. Edebiyat- Cedide topluluu (1896-1901), II. Abdlhamit dneminde ortaya km bir edeb harekettir. Bu harekete katlanlar, iinde bulunduklar topluluu Edebiyat- Cedide ad ile anmlar ve daha sonra edebiyat tarihleri de genellikle bu ad benimsemilerdir. Ancak, Tanzimat dnemi edebiyat da balangta yeni edebiyat anlamnda ayn adla anld iin baz aratrmaclar, Sultan II. Abdlhamit dnemindeki bu edeb oluumu, etrafnda birletikleri derginin adna izafeten Servet-i Fnn Edebiyat adyla tantmtr. Bu tantm, zaman zaman, onlarn edeb faaliyetinin sadece Servet-i Fnun dergisiyle snrl kald yanlna sebep olmutur. Ayrca, bu oluumdan nceki dnem Tanzimat Dnemi Edebiyat, sonrakilerse II. Merutiyet Dnemi Edebiyat ve Cumhuriyet Dnemi Edebiyat diye tantlrken sadece bu oluumun hatta dnemin bir derginin ad ile anlmas, eitim-retim asndan uygun grlmemektedir. II. Abdlhamit Dnemi edebiyatn -baskn anlay olsa bile- sadece Edebiyat- Cedideye indirgenemez. Bir dnemi, bir edeb anlayla anmak dier sanat ve edebiyat anlaylarn yok saymak veya glgelemektir. Halbuki ayn dnemde Edebiyat- Cedideye muhalif olan hatta bu muhalefetle Edebiyat- Cedide topluluu-

DNELM S O R U

DNELM S O R U
II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

4
DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

nun kenetlenmesine vesile olan baka edebiyat ve sanat anlay sahipleri de vardr. Ancak onlar birtakm ortak ilkelerle hareket eden bir grup halinde grlemeSIRA SZDE dii iin ortak bir isim verilmemektedir. Unutulmamaldr ki devrin baskn edeb anlay Servet-i Fnun dergisi etrafnda bir araya gelen Edebiyat- Cedide topluluu ile grlr. Fakat bu topluluk dAMALARIMIZ nda da hayli zengin edeb hareketlilik vardr. Dnemin adlandrlmas ve terimler konusunda u kaynaa bakabilirsiniz: Orhan Okay. K T A P Batllama Devri Trk Edebiyat Dergh Yay., stanbul 2005, s.129-142.

K T A P

TELEVZYON

EDEBYAT-I OCEDDE TOPLULUUNUN OLUUMU TELEVZY N


Her sanat hareketi, doduu dnemin toplumsal ve sanatsal ortamndan etkilenir. Bu, Edebiyat- Cedide topluluu iin de geerlidir. Bu nedenle, nitenin banda Edebiyat- Cedide sanat anlaynn domasna zemin hazrlayan toplumsal ve ede N T E sz b koullardan R N E Tedilecektir.

NTERNET

TOPLUMSAL VE SYASAL ORTAM (1876-1909)


Edebiyat- Cedidenin douunu daha iyi anlayabilmek iin nce, II. Abdlhamit dnemini ve bu dnemdeki toplumsal/siyasal atmosferin edebiyata etkisini ksaca gzden geirmek gerekir. II. Abdlhamit, 31 Austos 1876da tahta kt. Tahta ktktan hemen sonra Kann- Esasyi yrrle koydu (23 Aralk 1876), ardndan seimlerin yaplmasn salayp Meclis-i Mebsn (Millet Meclisi) at (19 Mart 1877). Ancak bu olumlu admlar, birtakm d sorunlar nedeniyle ksa srede kesintiye urad. Sultan, tahta getiinde nce, Osmanly yllarca megul edecek olan ark Meselesini karsnda buldu. ngilterenin basksyla, stanbulda, ark Meselesinin ele alnd bir toplant yapld (23 Aralk 1877). Bu toplantda Batl lkeler, Osmanly tehlikeye sokacak ar isteklerde bulundular. Ancak istekleri, Osmanl Devletince reddedildi. Buna karlk Batl devletler, basklarn srdrdler ve ark Meselesini Londra Konferansnda tekrar gndeme getirerek, ar artlar tayan Londra Protokoln hazrladlar (31 Mart 1877). Osmanl Meclisi, Londra Protokoln de reddetti (12 Nisan 1877). Bunun zerine Rusya, 24 Nisan 1877de Osmanl Devletine sava at. II. Abdlhamitin, tahta ktktan sekiz ay sonra karlat en nemli sorun, ite bu Osmanl-Rus Savadr. Romen, Srp ve Karadallarn da Rusya tarafnda yer ald bu savata, Osmanl ordusu yenilmi ve on binlerce Mslman Trk gmen, stanbula akn etmitir. Cephede alnan ar yenilgiler, ierideki aznlklar da kkrtm ve Meclis-i Mebsndaki aznla mensup vekiller huzursuzluk karmaya balamlardr. Meclisteki tartmalarn ve huzursuzluun zarar verici boyutlara ulamas zerine, 13 ubat 1878de Osmanl Millet Meclisi kapatlm, ardndan da Rusya ile Ayastefanos Antlamas imzalanmtr (3 Mart 1878). Millet Meclisinin kapatlmasndan sonra, gerek ieride ve gerekse darda, Osmanl Devleti birtakm skntlar yaamaya devam eder. ngiltere ve Rusya, Osmanl zerindeki basksn artrr. nce Kbrsn ynetimi bir antlamayla ngiltereye braklr (4 Haziran 1878), ardndan 13 Temmuz 1878de imzalanan Berlin Antlamasyla Osmanl pek ok toprak kaybeder. Ruslara ar bir sava tazminat demeye mecbur edilir. Bosna-Hersekin ynetimi Avusturyaya verilir. Fransa Tunusa, ngiltere de Msra el koyar, Bulgarlar da 1885te Dou Rumeliyi igal ederler. Btn bunlara, d borlar, devlet adamlarnn kendi aralarndaki ekimeler, kimilerinin yabanc devletlerin karlar iin almas ve sultana muhalif gizli rgtlerin faaliyetleri de eklenince, II. Abdlhamit, devletin paralanmasn engellemek iin gi-

Kann- Ess: 1876 ylnda kabul edilen Osmanl Devleti anayasasdr. Meclis-i Mebsn: Osmanl Devletinde, 23 Aralk 1876da ilan edilen Kann- Essye gre, 19 Mart 1877de II. Abdlhamit tarafndan alan; ancak Osmanl-Rus savandan sonra kan huzursuzluklar zerine 13 ubat 1878de kapatlan Millet Meclisi.

1. nite - Edebiyat- Cedde Topluluunun Oluumu

derek daha sk ve sert bir ynetim tarzn benimser. rnein byk bir polis tekilat kurar, Avrupadaki ve ierideki blc yaymlara kar sk bir sansr uygular, sarayn masraflarn elden geldiince azaltarak, d bor kskacndan kurtulmaya alr. II. Abdlhamit, otuz yllk saltanat sresince, sert ve sk bir idare tarzn benimsemekle beraber, nemli yeniliklere de imza atmtr. rnein eitim alannda; Mekteb-i Mlkiye (Siyasal Bilgiler Fakltesi), Mekteb-i Hukuk (Hukuk Fakltesi), Sanayi-i Nefise Mektebi (Gzel Sanatlar Akademisi), Drl-Muallimn-i liye (Yksek retmen Okulu), Drl-Muallimt (Kz retmen Okulu) gibi modern eitim kurumlar am, iptidiye (ilkokul), rtiye (ortaokul) ve idd (lise)leri yaygnlatrmtr. Ticaret, ziraat ve sanayi odalarnn almas, eitli ehirlerde ulamn atl ve elektrikli tramvaylarla yaplmas, Anadolu ve Rumeli demiryollarnn byk bir blmnn tamamlanmas, Ziraat Bankas araclyla iftilerin desteklenmesi, Feshane ve Hereke Fabrikalarnn geniletilmesi ile Yldz ini Fabrikasnn kurulmas, hep onun dneminde gerekletirilmitir. II. Abdlhamit, her ne kadar baz yeniliklere ak olsa ve uluslararas ilikilerde usta bir diplomasi izlese de, gerek Batl lkelerin muhaliflere verdii destekler, gerekse uygulad baskc politika nedeniyle, karsnda hep muhalif bir aydn grubu bulmutur. Daha Sultan Abdlaziz dneminde, birtakm politik isteklerle padiahn karsna kan Yeni Osmanllar, II. Abdlhamit dneminde de Jn Trkler (Gen Trkler) adyla harekete geer. stekleri, meruti dzen ve Kann- Essnin yeniden ilandr. Bu muhalefet hareketi, daha sonra ttihat ve Terakki Komitesi altnda organize olarak, padiah Kann- Essnin ilanna zorlar. Bunun sonucunda, II. Abdlhamit, 23 Temmuz 1908de Anayasay tekrar yrrle koyar. Bylece tarihimizde kinci Merutiyet diye bilinen dnem balar. Ancak Merutiyetin ilan, sorunlar azaltmak yerine daha da artrr; Avusturya-Macaristan mparatorluu Bosna-Herseki igal eder, Bulgaristan bamszln ilan eder, Girit Yunanistana katlr. Meclis-i Mebsndaki aznla mensup vekiller, ayrlk hareketlere balarlar. Buna ttihat ve Terakkinin izledii baskc politika da eklenince huzursuzluk iyice artar. Sonunda stanbulda 31 Mart Vakas adyla bilinen bir ayaklanma patlak verir (13 Nisan 1909). Bu ayaklanmay, Selanikten gelen Hareket Ordusu bastrr (23-24 Nisan 1909). ttihat ve Terakki, idareye el koyar. II. Abdlhamit, Meclisin kararyla tahttan indirilip, o gece Selanike srgne gnderilir ve 1 Kasm 1912 tarihine kadar Selanikteki Altini Kknde gzaltnda tutulur. II. Abdlhamitin otuz yllk, alkantlarla dolu, sert ve sk ynetimi bylece sona erer. Hi kuku yok ki, bu alkantl dnem, Osmanldaki edebiyat ortamn da etkilemitir. Her eyden nce, II. Abdlhamit dneminde (1876-1909), yenilik ve Bat yanls ou yazar ve air, sultana muhalif cephede yer alrlar. rnein Tanzimat dneminin nl airlerinden Ziya Paa Suriye valiliine atanr, 17 Mays 1880de Adanada vefat eder. Namk Kemal, muhalefeti nedeniyle 6 ubat 1877de tutuklanp be ay hapis yattktan sonra, zorunlu ikametle Midilli Adasna gnderilir, 2 Aralk 1888de Sakzda lr. Onlar, hayatlarnn son yllarn II. Abdlhamitin saltanatnda geiren, Tanzimat dneminin I. kuana mensup airlerdir, siyasi mcadelede aktif rol oynamlar ve eserlerinde toplumsal konulara geni yer vermilerdir. Onlardan sonra, edebiyatmzn yenilemesindeki en etkili iki isim, Tanzimatn II. kuana mensup olan Recaizade Mahmut Ekrem ve Abdlhak Hmittir. Bu iki air de, Namk Kemal ve Ziya Paa kadar deilse bile, saltanata muhalif aydnlarla temas hlindedir; en azndan hrriyet dncesini savunurlar. Bunda kukusuz, zellikle Namk Kemalin her ikisine yazd mektuplarn etkisi vardr. Kemal, yazd mektuplarla, onlara hrriyet dncesini alamaya alm, yeni bir edebiyat oluturmalar iin iki airi de tevik etmitir. Ancak II. Abdlhamit dnemindeki

6
SIRA SZDE

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

alkantlar,SIRA SZDE ve dergilere uygulanan sk sansr ve zel hayatlarndaki ac gazetelere olaylar nedeniyle, Tanzimatn II. kuana mensup bu air ve yazarlar, toplumsal ve siyasal konulardan uzak durmay yelerler. Eserlerinde genellikle ak, doa, DNELM lm gibi bireysel temalara yer verirler. Dnemin edeb eserlerine hkim olan karamsar ruh hlinde de bu toplumsal/siyasal ortamn pay vardr. Bu dnemde, siO R U yasetten szSetmemek artyla, pek ok edeb dergi yaymlanr; ancak hemen hepsinde siyasetten baka her eyden bahseder vb. ibareler bulunmaktadr. te btn K K A T D bunlarda, 1876dan sonra, yazar ve airlerin toplumsal konulardan uzak durup bireysel temalara ynelmesinde ve hatta Tanzimat dnemine gre daha kapal ve ar bir dil kullanmasnda, baka etkiler yannda, II. Abdlhamit dSIRA SZDE neminin sert ve sk idare tarz ile yaanan felketlerin etkisi vardr.

SIRA SZDE AMALARIMIZ

SIRA SZDE II. Abdlhamit dneminin toplumsal koullar, Edebiyat- Cedideyi dil ve tema bakmnAMALARIMIZ dan nasl etkilemi olabilir?

DNELM K T A P S O R U

II. Abdlhamit dnemi hakknda Cevdet Kkn slm Ansiklopedisi (C. 1, Trkiye DiK T A P yanet Vakf, 1998)ndeki Abdlhamid II balkl maddesinde (s. 216-224) geni bilgi ve S O R U kaynaka bulabilirsiniz.

DNELM

TELEVZYON
DKKAT

N T E SZDE SIRA R N E T

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Edebiyat- Cedidenin oluumunu kavrayabilmek iin 1880 ylndan sonraki edeb ortam genel izgileriyle hatrlamak gerekir. nk o yllarda edebiyat dnyasnda SIRA RSZDE NTE NET meydana gelen birtakm tartmalar, bu tartmalar sonucunda edebiyatlarn gruplara ayrlmas, gen yazar ve airlerin bunlardan etkilenmeleri, Edebiyat- Cedide anlaynnAMALARIMIZ da hazrlamtr. douunu Bilindii zere Tanzimat sonras Trk edebiyat, kendi iinde iki dneme ayrlr. 1860-1876 arasndaki ilk dneme Tanzimatn I. kuana mensup inasi, Namk Kemal, Ziya Paa veAAhmet Midhat gibi air ve yazarlar damgasn vurmutur. Mehmet K T P Kaplan bu dneme Sosyal ve Politik Fikirler Devri adn verir (Kaplan, 1971, 2-4). Bu dnem, yaklak olarak II. Abdlhamitin tahta kt yllara kadar srer. II. Abdlhamit tahta Vgetikten sonra (1876) edebiyatta yeni bir dnem alr. Bu dnemTELE ZYON de, Recaizade Mahmut Ekrem, Abdlhak Hmit ve Samipaazade Sezai gibi Tanzimatn II. kuana mensup air ve yazarlarn arl hissedilir. Mehmet Kaplan bu dneme de Ferdiyetilik, Byk htiraslar ve Iztraplar Devri adn ver N T E 1971, mitir (Kaplan, R N E T 5-9). Tanzimatn I. kuana mensup air ve yazarlar, eserlerinde toplumsal ve siyasal konulara yer verip, halk eitmeyi ve bilinlendirmeyi amalarken; ikinci kuaa mensup edebiyatlar, gerek dnemin siyasal koullar, gerekse zel hayatlarnda karlatklar ac olaylar ve ie kapal, duygusal mizalar nedeniyle lm, ak ve doa gibi bireysel temalara eilmilerdir. Kukusuz, Edebiyat- Cedide sanat anlaynn oluumunda, bu ikinci kuaa mensup Recaizade Mahmut Ekrem ve Abdlhak Hmitin eserleriyle vcuda gelen yeni edebiyat anlaynn pay byktr. Bunun yannda 1880li yllardan itibaren zellikle Recaizade Mahmut Ekrem ile Muallim Naci arasnda meydana gelen edeb tartmalar sonucunda ortaya kan gruplamalar da Edebiyat- Cedidenin douunu hazrlayan etkenler arasnda saylmaldr. imdi ksaca bu edeb tartmalardan sz edelim. 1884ten sonra Trk edebiyat, Muallim Naci ve Recaizade Mahmut Ekrem ekseninde, yeni ve eski edebiyat taraftarlar olmak zere iki gruba ayrlr. Bu gruplamada, Nacinin 1884ten itibaren Tercman- Hakkatin edeb ksmn ynetmeye balamas ile sz konusu gazetede yaymlad iir ve eletirilerin pay vardr.

EDEB ORTAM (1884-1896) DKKAT

TELEVZYON

1. nite - Edebiyat- Cedde Topluluunun Oluumu

Naci, Ahmet Midhatn daveti zerine Tercman- Hakkatte almaya balaynca, ksa zamanda etrafnda bir halka olumu, gazetenin edebiyat ksm, eyh Vasf, Elhac brahim Efendi, Mehmet Salah ve Muallim Feyz gibi airlerin eski tarzdaki nazireleriyle dolmu, Tevfik Fikret, smail Safa, Nabizade Nazm, Mehmet Cell, Ali Ferruh, Menemenlizade Tahir gibi, kimi gen airler de ilk iirlerini burada yaymlamtr. Ancak Ahmet Midhat Efendi, gazetesinde yaymlanan bu eski tarz iirlerden holanmaz ve Muallim Naciyi Tercman- Hakikatten uzaklatrr. Bundan sonra Recaizade Mahmut Ekrem, nce Zemzeme III (1885)te, ardndan da Takdiri Elhan (1886)da Muallim Nacinin iirlerini eletirir. Muallim Naci, kendisine yneltilen eletirilere, mddl-middda yaymlad fkralar ve Saadet gazetesinde, 15 ubat 1886da yaymlamaya balad Demdeme ile karlk verir. Bu tartma, ksa srede yaylm, kimi airler, Nacinin etrafnda Ukz- Osmn ad altnda toplanp Saadet gazetesinde birbirlerine nazireler yazmlardr. Buna karlk zmirde Ukz ubbn ad altnda da Ali Ferruh, Abdlhalim Memduh, Tevfik Nevzat, Halit Ziya gibi genler, Hizmet gazetesinde onlar eletirirler. Bylece Recaizade Mahmut Ekrem ile Mualim Naci arasnda balayan tartma geniler. Naci yanllar Saadet, mddl-midd ve daha sonra Tevn- Aklm gibi gazete ve dergilerde toplanrlar. Ekrem yanllar ise, Glen, Gayret, Sebat, Risalei Haf gibi dergilerde yer almlardr. te bu tartmalar sonucunda edebiyatmzda iki kutup ortaya kmtr. Menemenlizade Tahir, Ali Ferruh, Abdlhalim Memduh, Mehmet Rti, Ahmet Reit gibi airler R. Mahmut Ekremin yannda, eyh Vasf, Harputlu Hayri, Mehmet Emin Humay, Ali Ruhi, skdarl Safi, Halil Edip, Andelip, Mstecab smet gibileri ise Muallim Nacinin yannda yer almlardr. Ekrem ile Naci tartmasndan sonra, balangta Naci halkasnda yer alan, ilk iirlerini onun tevikleriyle Tercman- Hakikat, Saadet veya mddl-midd gibi gazete ve dergilerde yaymlayan smail Safa, Menemenlizade Tahir, Cenap ahabettin, hatta Tevfik Fikret de, bu tartmalardan sonra Naci halkasndan ayrlarak yenilik yanls Recaizade Mahmut Ekremin yannda yer almlardr. Sz konusu gen yeniliki airler, bundan sonra iir ve yazlarn 1891den itibaren Mirsad, Malmat, Hazine-i Fnn, Mektep, Maarif gibi dergilerde yaymlamlardr. zetle, 1880lerde Muallim Naci ile R. Mahmut Ekrem arasnda balayan tartmalarn sonucunda, Recaizade Mahmut Ekremin evresinde toplanan genlerin 1890l yllarda Mirsad, Malmat, Mektep, Hazine-i Fnn, Maarif gibi dergilerde balayan edeb faaliyetleri Servet-i Fnn Edebiyatnn kurulmasna zemin hazrlamtr. Servet-i Fnn Edebiyatnn kurulmasna zemin hazrlayan bir baka edeb olay da, Hasan sf adl bir gen airin Musavver Malmatta yaymlanan Burhn- Kudret (7 Kasm 1895) balkl iiri dolaysyla kan tartmalardr. Bu tartma edebiyatmzda abes-muktebes tartmas olarak da bilinir. Tartmalara neden olan iirdeki beyit yledir: Zerre-i nrundan iken muktebes Mihr mehe etmek iret abes Bu beyitte kafiye oluturan muktebes kelimesinin sonu harfiyle, abes kelimesinin sonu ise ile biter. Divan edebiyat kafiye geleneine gre, yazllar farkl olduklarndan bu iki harf kafiye olamaz. O nedenle Mehmet Tahir Efendi, muktebes ve abes kelimelerinin kafiye olamayacan ileri srer. Tartma, kafiye kulak iin midir, gz iin mi snrn ap, Recaizade Mahmut Ekremi de iine alan bir yeniliki-geleneki tartmasna dnr. Edebiyat- Cedide topluluunun oluumunda ite bu tartmann yaratt gruplamann da etkisi vardr.

Ukz- Osmn: Mekkenin yaknnda bulunan ve Araplarn her yl bir ay boyunca elenip al veri yaptklar, karlkl iir okuduklar pazar yerine ukz denir. Muallim Naci yanllar da bundan esinlenerek kendilerine, Osmanllarn elendikleri, karlkl iir okuduklar yer anlamna Ukz- Osmn adn vermilerdir. Ukz- ubbn: Genlerin elendikleri, karlkl iir okuduklar yer. Recazade Mahmut Ekrem yanls birtakm gen air ve yazarlarn, Muallim Naci yanllarna kar kendileri iin kullandklar gen airler panayr anlamna gelen bir terim.

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Birtakm yazar ve airlerin Servet-i Fnn dergisinde toplanmasna neden olan ikinci olay ise, Ekremin emsa adl hikyesinin, kendisinden izin alnmadan Musavver Malumat (28 Kasm 1895)ta yaymlanmasdr. Recaizade Mahmut Ekrem, Servet-i Fnn dergisine gnderdii bir yazyla bu olay protesto eder. Yeniliki air ve yazarlar bu dergide toplamak iin Servet-i Fnnu karan Ahmet hsan (Tokgz)la grr. Artk adm atlmtr; yenilik yanllar Servet-i Fnn dergisinde toplanacaklardr. Btn bunlar gsteriyor ki, Edebiyat- Cedide topluluunun oluumunda II. Abdlhamit dneminin toplumsal ve siyasal koullar ile air ve yazarlarn ie kapal, duygusal mizalar yannda, 1884ten sonra, nce Muallim Naci ile Recaizade Mahmut Ekrem arasnda balayan, ardndan yeniliki geleneki tartmasna dnen edeb tartmalarn da pay vardr.
SIRA SZDE

1884ten sonra Muallim Naci ile Recaizade Mahmut Ekrem arasnda kan tartmalarn SIRA SZDE sebebi nedir? Bu tartmalar Edebiyat- Cedide topluluunun douunu nasl etkilemitir?
SIRA SZDE DNELM
D S NR L M O EU S OKR A T D KU D K SZDE SIRA K A T

SIRA SZDE D N E L M 1.1 Resim


Dsafn Burhan- O N E U M S R L

(Solda) Hasan

SIRA SZDE AMALARIMIZ AMALARIMIZ K T A P

Kudret iirinin yaymland S O KR U T Malmt (S. 20, 26 D KA Tern-i evvel 1311) dergisi. (Sada) Burhan- D KAT SIRAK SZDE Kudret adl iirden bir blm.

SIRA SZDE AMALARIMIZ AMALARIMIZ K T A P

K T A P TELEVZYON TELEVZYON NTERNET NTERNET

1884ten sonra Muallim Naci ile Recaizade Mahmut Ekrem taraftarlar arasnda kan edeK T A P TE EVZYON b tartmalarLkonusunda geni bilgi alabilmek iin; Fevziye Abdullah (Tansel)n Trkiyat Mecmuas (C. 10, Yl: 1951-53)ndaki Muallim Naci ile Recazade Ekrem Arasndaki Mnakaalar ve L E V Mnakaalarn Sebep Olduu Edeb Hadiseler (s. 159-200) balkl maT E Bu Z Y O N kalesi ile, smail Parlatrn Servet-i Fnn Edebiyat ( Aka Yay., 2006) adl kitapta yazNTERNET d Giri (s. 9-29) ksmna baklabilir.
NTE NET SERVET- RFNN DERGSNDE TOPLANMA (1896)

Servet, 1890 ylnda stanbulda karlan bir gazetedir. Servet-i Fnn, nce 27 Mart 1891den itibaren bu gazetenin haftalk edeb eki olarak kmaya balar. Derginin idarecisi Recaizade Mahmut Ekremin Mekteb-i Mlkiyeden rencisi Ahmet hsan Tokgzdr. Balangta fen bilimlerine arlk veren Servet-i Fnn dergisinde, ksmen edeb yazlar da yaymlanyordu. Ancak Recaizade Mahmut Ekrem, Ahmet hsanla grerek dergiyi yenilik edebiyatnn yayn organ yapmak istediini bildirdi. ubat 1896da bir baka rencisi Tevfik Fikreti Ahmet hsanla tantrd. Bu grme sonucunda, Tevfik Fikret, 7 ubat 1896da kan 256. saydan itibaren Servet-i Fnn dergisinin bana geti. Bylece Servet-i Fnn dergisi, Recaizade Mahmut Ekremin aracl ve nclyle, edebiyatta yenilik yanls air

1. nite - Edebiyat- Cedde Topluluunun Oluumu

ve yazarlarn yayn organ hline geldi. Edebiyat tarihlerinde Edebiyat- Cedde (veya baz kaynaklarda Servet-i Fnn) adyla bilinen hareket de Tevfik Fikretin derginin bana gemesiyle balad. Fikretin derginin idaresini ele almasndan sonra, Cenap ahabettin, Halit Ziya, Mehmet Rauf, Hseyin Siret, smail Safa, Ali Ekrem (Ayn Nadir), Cell Sahir, Menemenlizade Mehmet Tahir, Ahmet Reit (H. Nazm), Sleyman Nazif, Ahmet uayp, Hseyin Suat, Hseyin Cahit, Sleyman Nesip, Faik li, Ahmet Hikmet, Hseyin Kzm gibi air ve yazarlar da Servet-i Fnn dergisinin kadrosuna katldlar. Tevfik Fikret ve Cenap ahabettin bata olmak zere, Ali Ekrem, Hseyin Siret, Hseyin Suat, Cell Sahir, Fik li, smail Safa, Menemenlizade Mehmet Tahir, Sleyman Nazif, Sleyman Nesip gibi airler dergide iirleriyle ne kt. zellikle Cenap ahabettinin iirlerinde kulland sat- semenfm, d- mkevkeb, ny- zmrrd vb. yeni tamlama ve imgeler, tepkilere yol at. Ahmet Midhat, kullandklar kapal dil, allmadk tamlama ve imgelerden dolay onlar Dekadanlar (Sabah, 14 Mart 1897) balkl makalesinde iddetle eletirdi. Cenap buna Dekadizm Nedir? (Servet-i Fnn, S. 344) adl yazsyla karlk verdi. Fikret de Timsl-i Cehlet balkl iirle Ahmet Midhata hcum etti. Sonra Ahmet Midhat Teslm-i Hakkat (Tarik, 4 Aralk 1898) adl yazsyla genlerin yapt yenilikleri takdir ederek tartmay noktalad. Dergide iirin yan sra, roman ve hikye trnde eserlere de yer verildi; Recaizade Mahmut Ekremin Araba Sevdas, Halit Ziyann Ma ve Siyah, Ak- Memn ve Krk Hayatlar, Mehmet Raufun Eyll, Hseyin Cahitin Hayal inde adl romanlar, Servet-i Fnnda tefrika edildi ve eitli hikyeleri yaymland. Servet-i Fnn dergisinde, bu trler dnda edebiyatla ilgili makalelere ve eletirilere de rastlanmaktadr. Bata Tevfik Fikret olmak zere, Cenap ahabettin, Halit Ziya, Mehmet Rauf ve Ali Ekrem, bu dergide Musahabe-i Edebiye bal altnda pek ok yaz kaleme alm, Ahmet Reit, Ahmet uayp ve Hseyin Cahit, batl tarzda edeb eletiri rnekleri vermitir. Servet-i Fnn dergisindeki bu edeb faaliyet sonucunda, saydmz yazar ve airler, ortak bir duyu ve syleyi tarz etrafnda, yeni bir edebiyat oluturmulardr. te Servet-i Fnn dergisinde 1896 ylndan sonra iir, roman, hikye, mensur iir ve eletiri trnde verilen eserler sonucu oluan bu edeb harekete Edebiyat- Cedde ad verilir. Servet-i Fnn dergisi ve yazar kadrosu hakknda bilgi verir misiniz? SZDE SIRA
DNELM S O R U

Dekadan: Gerileme, yklma, kme anlamna gelen bir Franszca (dcadence) kelimedir. Bu terim, 19. yzyln sonlarnda, Fransada, iirde allm uslbun dna kan, yeni ve anlalmaz imgeler kullanan baz sembolist airler iin kullanlmtr.

SIRA SZDE

Resim N E L M 1.2 D (Solda) Servet-i Fnn dergisinin S Tevfik Fikret O R U ynetiminde kan ilk says (S. 256, 7 D ubat 1896). K K A T (Sada) Halit Ziyann fotoraf SIRA ve Ma ve SiyahSZDE romannn tefrika edildii Servet-i Fnn dergisi (S. AMALARIMIZ 273, 1896)
K T A P

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE
II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

10 AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Servet-i Fnn TEdebiyatnn kurulmas ve dergisi hakknda Mehmet Kaplann Tevfik K A P Fikret (Dergh Yay., 1971) adl kitabndaki Servet-i Fnn Devri (s. 14-40) ile Kenan Akyzn Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri 1860-1923 (nklp Kitabevi, 1995) adl kitabndakiVServet-i Fnn Devri (s. 87-93) balkl blmlere bakabilirsiniz. TELE ZYON

NTERNET

NTERN T Edebiyat- CedideE topluluunun sanat ve edebiyat anlay, ortak birtakm zellikler gsterir. Bunlar maddeler hlinde yle sralayabiliriz: 1. Tanzimatn I. kuak air ve yazarlarnn, edebiyat, toplumu eitme ve bilinlendirme arac olarak grmelerine karlk, Edebiyat- Cedideciler, sanat yapmay ve gzellii yanstmay amalamlardr. 2. Tanzimatn ilk dnemindeki eserlerde toplumsal konulara arlk verilmesine karlk Edebiyat- Cedide topluluunda arlkl olarak bireysel temalar ilenmitir. 3. Edebiyat- Cedide yazar ve airleri, hem dnemin toplumsal/siyasal koullar, hem de mizalar gerei, ie kapank, karamsar, gereklerden kap hayale snmaya eilimli ahsiyetlerdir. Bu nedenle olsa gerek, eserlerinde hayal-gerek atmasna ve karamsar duygulara ska rastlanr. Mi ve Siyah, Krk Hayatlar, Rbb- ikeste, mr-i Muhayyel, Elhn- it, Gayy-y Vcd gibi eser adlar ve iir balklarnda dahi bu karamsarl ve hayal-gerek atmasn grmek mmkndr. 4. Roman ve hikyede, Tanzimat dneminde grlen, anlatcnn araya girip okurla sohbet etmesi, bilgiler aktarmas, gerei zorlayan tesadfler ve kiilerin idealize edilmesi gibi kusurlar, Edebiyat- Cedide romannda olduka azalm, olay rgs, karakterlerin canlandrlmas ve evre tasvirleri bakmndan, daha salam, daha gereki ve Bat tarzna uygun eserler kaleme alnmtr. 5. iirde daha ok parnasyenlerin, romanda ise, ksmen romantiklerin; ancak daha ok realistlerin etkisi altnda kalmlardr. iirde Tevfik Fikret, Alfred de Musset, Franois Coppe ve Sully Prudhommedan, romanda ise Halit Ziya ve Mehmet Rauf, Stendhal, Balzac, Goncourt Kardeler ve Paul Bourgetden etkilenmitir. 6. Tanzimat dneminde, zellikle inasi, Namk Kemal ve Ziya Paann balatt, dilde sadeleme hareketi, Edebiyat- Cedide ile kesintiye uram, Servet-i Fnn yazarlar, eserlerinde Tanzimat kuana gre daha soyut ve ar bir dil kullanmlardr. Bundan dolay eserlerinde, az kullanlm veya hi kullanlmam traje, ibtik, egaf, takattur, lerzende, pde gibi kelimelere yer vermilerdir. 7. Eserlerinde, sat- semenfm (yasemin kokulu saatler), havf-i siyh (siyah korku), d- mkevkeb (yldzl ud), ny- zmrrd (zmrt ney), leyl-i girzn (kac geceler) gibi allmam yeni tamlama ve imgelere yer vermilerdir. 8. Eserlerinde ki ve evet gibi edatlarla, oh, of, ey, h gibi ar duygusallk ifade eden nlemleri ska kullanmlardr.

EDEBYAT-I CEDDE SANAT ANLAYIININ BALICA ZELLKLER

1. nite - Edebiyat- Cedde Topluluunun Oluumu

11

Ooh, gel... Rh- tabiat gibi mahmr u hm ... Ohh, bak dalgalarn cezbe-i sfiyyetine; (Tevfik Fikret, Leyl-i Ved) 9. iirde aruzu ustalkla kullanmlardr. 10. Kafiyenin gz iin deil, kulak iin olduu anlayn benimsemiler; bu anlaya uygun olarak yazllar farkl, sesleri ayn olan harflerle kafiye yapmlardr. 11. Kimi kez bir paragraf, hatta bir sayfa sren, uzun cmleler kurmulardr. zellikle Halit Ziyann romanlarnda bu uzun cmleler dikkati eker. 12. Divan iirinde cmlenin ve anlamn bir dize veya beyit iinde tamamlanmasna karlk, Edebiyat- Cedide iirinde, cmlenin ve anlamn bir dizenin ortasnda balad veya bittii grlr; hatta 7-8 dizeye kadar yaylan cmlelere rastlanr. Buna anjambman denir. Bylece iir, bu dnemde giderek dzyazya yaklamtr. Baban diyor ki Meserret ocuklarn, yalnz ocuklarn paydr! Ey gzel ocuk, dinle; Fakat sevincinle Neler dndryorsun, bilir misin?... Babasz, (Tevfik Fikret, Halukun Bayram) 13. Sone ve terzarima gibi bat edebiyatna zg nazm biimleri kullanlmtr. 14. Divan edebiyatndaki mstezat nazm biimini, farkl vezinler kullanarak iire uygulamlar; serbest tarzda mstezatlar kaleme almlardr. Edebiyat- Cedide topluluu ile Tanzimatn I. kuak edebiyatn karlatrp, aralarndaSIRA SZDE ki farklar belirtiniz.
DNELM S O R U

RNEK
Anjambman: Bir iirde, cmle veya anlamn bir dize veya beyitte deil de, onu izleyen dizelerde tamamlanmas. Mstezat: Szlk anlam artm, oalm demektir. Bir Divan iiri nazm biimidir. Bir gazelde uzun dizelere, ksa dizeler eklenerek yazlr. Ksa dizelere ziyade denir. Uzun dizenin ls mefl mefl faln, ksa dizenin ls ise uzun dizenin ilk ve son paralarndan meydana gelen mefl falndr. Terzarima: lk kez talyan edebiyatnda kullanlan bu nazm biimi, 3 dizeli bentlerden oluur. En sonda tek bir dize vardr. Kafiye dzeni; aba/bcb/cdc/e biimindedir.

RNEK
Sone: nce talyan, sonra da Fransz edebiyatnda kullanlan 14 dizelik bir nazm biimi. Sonenin ilk iki bendi 4, son iki bendi ise 3er dizeden oluur. talyan tipi sonenin kafiye dzeni: abba/abba/ccd/ede; Fransz tipi sonenin kafiye dzeni ise abba/abba/ccd/eed biimindedir.

SIRA SZDE

D Resim N E L M 1.3

Tevfik Fikret Halit S Ziya Uaklgil O R U Cenap ahabettin


DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

12 AMALARIMIZ

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

K T A P Edebiyat- Cedide sanat ve edebiyat anlaynn ortak zellikleri konusunda, Mehmet Kaplann Tevfik Fikret (Dergh Yay., 1971) adl kitabndaki Servet-i Fnn Edebiyatnda Ortak Duyu Tarz ve Grn ekilleri ve Ortak Tabiat Gr (s. 24-40) balkl blmler ile YeniTTrk Edebiyat (Editr: Ramazan Korkmaz, Grafiker Yay., 2004) adl kitaptaki ELEV ZYON Abes-muktebes tartmas ve Servet-i Fnnun oluumu (s. 124-126) balkl blmlere bavurabilirsiniz. NTERNE EDEBYAT-I TCEDDE TOPLULUUNUN DAILII (1901)

NTERNET

Servet-i Fnn dergisi etrafnda, 7 ubat 1896 tarihinde, Tevfik Fikretin yaz ileri mdrlne atanmasndan sonra, zamanla ortak bir edebiyat tarz olumutur. Kukusuz, getirdikleri yeni uslp, allmam imgeler, ar dil ve srekli bireysel temalar ele almalar yadrganm, zaman zaman eletirilmilerdir. Bu eletirilerden en ar, Ahmet Midhatn onlar Dekadanlkla sulamasdr. Ancak aradan geen 45 yl iinde, Servet-i Fnn evresindeki edeb hareket kendini edebiyat dnyasna kabul ettirir. Eletiriler azalr. Buna karlk, topluluk iinde farkl anlaylar ve zeletiriler belirmeye balar. rnein Ahmet uayp, 7 Haziran 1900 tarihli Serveti Fnndaki Son Yazlar balkl yazsnda, Edebiyat- Cedideyi yalnzca bireysel temalar ve ak konusunu ilemekle sular. Ancak asl sarslma ve kopu, Ali Ekrem (Ayn Nadir)in iirimiz (Servet-i Fnn, S. 505, 15 Tern-i sn 1900- S. 508, 9 Knn- evvel 1900) balkl bir dizi yazsyla balar. Bu, bir zeletiridir. Ali Ekrem, makalesinde, bata Tevfik Fikret, Cenap ahabettin ve Halit Ziya olmak zere, Sleyman Nesip, Sleyman Nazif (brahim Cehd), Fik li (Zahir) gibi pek ok Servet-i Fnn air ve yazarn eletirir. Ancak Tevfik Fikret, Ali Ekremin bu makalesini, Servet-i Fnnda, deitirerek ve kimi yerlerini krparak yaymlar. Buna krlan Ali Ekrem, Servet-i Fnn dergisinden ayrlr. H. Nazm (Ahmet Reit), Menemenlizade Mehmet Tahir, Samipaazade Sezai gibi arkadalar da ona katlarak, II. Abdlhamite yakn Malmat dergisine geerler. Ali Ekrem, iirimiz balkl makalesini bu dergide yaymlar (27 Aralk 1900). Bunun sonucunda, Ali Ekremle Tevfik Fikret arasnda Malmat ve Servet-i Fnn dergisinde 1901 ylnda karlkl tartmalar meydana gelir. Bu tartmalar zerine Ali Ekrem ve Ahmet Reit Beylerin dergilerde yazmas, saray tarafndan yasaklanr. Tevfik Fikret de Ahmet hsanla bozutuu iin, yaz ileri mdrln yapt Servet-i Fnn dergisinden ayrlr. Derginin bana Hseyin Cahit geer. Ancak Hseyin Cahitin Franszcadan evirdii Edebiyat ve Hukuk (Servet-i Fnn, S. 553, 16 Ekim 1901) balkl makale, sakncal bulunduu iin, Servet-i Fnn kapatlr. Dergi, 5 Aralk 1901de tekrar yayma baladysa da, air ve yazarlarn dalmas, kimilerinin stanbul dna gnderilmesi veya srlmesi vb. nedenlerle, artk eski gcn koruyamaz. Bylece 5 yllk bir sreden sonra Servet-i Fnn topluluu dalr; ancak air ve yazarlar, farkl tarzlarda eser vermeyi srdrrler. Baz kaynaklar, Edebiyat- Cedide topluluunun dalmasna yol aan bir baka neden olarak, Servet-i Fnnculardan bir ksmnn adlarnn, Abdlhamit kart siyas bir olaya karmalarn gsterir. Buna gre, 1898 ylnda, Gney Afrikadaki Transvalda smrgeci ngilizlerle yerli halk Boerler arasnda sava kar. Abdlhamit kart baz aydnlar ve bir rivayete gre Hseyin Cahit dndaki Edebiyat- Cedideciler, bu savata ngilizlerin galibiyetini temenni eden bir metin hazrlarlar. Metin, dnemin ngiliz Bykelisi Sir Nicolas OConora sunulur. Bundan ama, Sultan Abdlhamite kar ngilterenin sempatisini kazanmaktr. Sonuta, sarayn

1. nite - Edebiyat- Cedde Topluluunun Oluumu

13

bu olaydan haberi olur. Metne imza atan baz Servet-i Fnn yazarlar sorguya alnr. smail Safa ve Hseyin Siret srgne gnderilir (1900). Kukusuz bu siyasi olay da, Edebiyat- Cedideciler zerinde olumsuz etki yapm, topluluun dalmasnda rol oynamtr. Sonu olarak, 1896-1901 yllar arasndaki 5 ylda, Servet-i Fnn dergisinde, ortak bir edebiyat hareketi meydana getiren ve Trk EdebiyatSIRA SZDEgeen Edetarihine biyat- Cedide air ve yazarlar, edebiyatmzn Batllamas yolunda nemli eserler vermilerdir. Trk Edebiyat, onlarla birlikte, Divan Edebiyatndan, ekil ve z DNELM itibariyle daha da uzaklam, roman ve hikyedeki geleneksel izler daha bir silinmi, dil arlamakla beraber, daha sanatkrane bir hale dnmtr. Bu olumlu S R U gelimelerle beraber, edeb dilde bir yapaylk ve Fransz etkisi deOkendini gsterir. Tanzimatla balayan halka ynelme ve sade bir dille yazma anlaynn kesintiye uramas, yerli hayattan uzak kalnmas, yalnzca bireysel konularnA T D K K ilenmesi de Edebiyat- Cedidenin eksikleri arasnda saylabilir. Nitekim yllar sonra mer Seyfettinin, Gen Kalemler dergisinde Edebiyat- Cedidecileri sade Trkeden, mill SIRA SZDE hayattan uzaklamak ve Baty taklit etmekle eletirmesi de bundandr. Edebiyat- Cedide topluluunun dalma sebepleri nelerdir?
SIRA SZDE AMALARIMIZ

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE AMALARIMIZ

K A P Edebiyat- Cedide topluluunun dalmasyla ilgili bilgi edinmek iin; TM. Fatih Andnn Edebiyat Aratrmalar I (Kitabevi, 2000) kitabndaki Devrin Edebiyatlarnn MektuplaO R U r Inda Ali Ekremin iirimiz Makalesi ve Neticeleri (s. 145-174)Sbalkl makalesi ile Alattin Karacann smail Safa (Kltr Bakanl Yay., 1990) adl kitabndakiOSiyasi FaaliTELEVZY N yetleri-Sivasa Srlmesi ve lm (s. 10-19) balkl blme bakabilirsiniz. DKKAT N T E SZDE SIRA R N E T

DNELM

DNELM K T A P S O R U

TELEVZYON
DKKAT

SIRA RSZDE NTE NET

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

14

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

zet
Edebiyat- Cedide topluluunun ortaya kn aklayabilmek iin, kendinden hemen nceki dnemin edeb ortamn bilmek gerekir. Edebiyat- Cedide ncesinde, 1884ten sonra, Muallim Naci ve Recaizade Mahmut Ekrem, edebiyat dnyasn ynlendiren iki zt kutuptur. Muallim Naci, srasyla Tercman- Hakikat, Saadet, mddl-midd gibi dergi ve gazetelerde, evresinde daha ok eski edebiyat zevkine sahip air ve yazarlardan bir halka oluturmutur. Recaizade Mahmut Ekrem de edebiyatta yenilik yanllarnn staddr. Bu iki air, arasnda kk Talim-i Edebiyata dayanan, sonra Ekremin Zemzeme III ve Takdir-i Elhandaki ve Nacinin Demdemesindeki karlkl eletirilerle sren tartmalar kar. Bu tartmalar sonucu, 1860l yllarda doan birtakm gen edebiyatlar, Recaizade Mahmut Ekremin yanna geerek, 1896 ylnda Tevfik Fikretin idaresi altndaki Servet-i Fnn dergisinde toplanrlar. Dolaysyla bu edeb hareketin oluumunda, 1884-1895 yllar arasndaki gruplamann ve tartmalarn pay vardr. Recaizade Mahmut Ekrem, kan edeb tartmalar sonucunda, yenilik yanls yazar ve airleri bir dergide toplamak ister. Bu amala, Servet gazetesinin haftalk eki olarak kan Servet-i Fnnu idare eden Ahmet hsanla grr. Bu grmeden sonra Tevfik Fikret, 7 ubat 1896daki 256. saydan itibaren Servet-i Fnn dergisinin yaz ileri mdrln stlenir. Recaizade M. Ekremin yannda Cenap ahabettin, Halit Ziya, Mehmet Rauf, Hseyin Cahit, Ali Ekrem, H. Nazm, Menemenlizade Tahir, Fik li, Hseyin Siret, smail Safa, Ahmet uayp gibi pek ok yazar ve air dergide eitli trlerde yazlar kaleme alrlar. Sz konusu isimler, verdikleri eserlerle, Servet-i Fnn dergisinde ortak bir duyu ve syleyi tarz iinde, edebiyat tarihimizde Servet-i Fnn Edebiyat adyla bilinen bir hareket olutururlar. Bu edebiyatlar, zellikle iirlerde allmadk kelime, tamlama ve imgelere yer verdikleri iin Ahmet Midhat Efendi Dekadanlar makalesiyle eletirmi, Cenap ve Fikret de bu eletirilere karlk vermitir. Tevfik Fikretin Servet-i Fnnun yaz ileri mdrlne gemesinden sonra (1896), pek ok air ve yazar da bu dergide toplanm ve iir, roman, hikye, eletiri, tiyatro, mensur iir tarznda eserler yaymlamlardr. 1896-1901 arasnda Servet-i Fnn dergisinde yazlar yaymlayan air ve yazarlar unlardr: iirde; Tevfik Fikret, Cenap ahabettin, Ali Ekrem, smail Safa, Hseyin Siret, Hseyin Suat, Cell Sahir, Fik li, Menemenlizade Mehmet Tahir, Sleyman Nazif, Sleyman Nesip. Mensur iirde; Halit Ziya, Mehmet Rauf. Roman ve hikyede; Halit Ziya, Mehmet Rauf, Hseyin Cahit, Ahmet Hikmet, Safvet Ziya. Eletiride; Ahmet uayp, Ahmet Reit. Bunlarn yansra Tevfik Fikret, Mehmet Rauf, Hseyin Cahit, Ali Ekrem, Cenap ahabettin, Menemenlizade Mehmet Tahir, smail Safa gibi air ve yazarlar, eletiri ve edeb sohbet tarznda yazlar da kaleme almlardr.

1. nite - Edebiyat- Cedde Topluluunun Oluumu

15

Kendimizi Snayalm
1. Edebiyat- Cedide yazar ve airlerinin toplumsal sorunlardan uzak durup, bireysel temalara ynelmesinin nedeni aadakilerden hangisidir? a. Meclis-i Mebsann kapatlmas b. Osmanl-Rus Savann kmas c. II. Abdlhamitin sk ve sert politikas d. Recaizade Mahmut Ekrem- Muallim Naci tartmalar e. ark Meselesi 2. Aadaki hangi iki eserinde Recaizade Mahmut Ekrem, Muallim Naciyi eletirmitir? a. Zemzeme III-Araba Sevdas b. Talim-i Edebiyat-emsa c. Takdir-i Elhan-Tefekkr d. Takdir-i Elhan-Zemzeme III e. Tefekkr-Zemzeme I 3. Muallim Naci, Recaizade Mahmut Ekremin eletirilerine hangi gazetede, hangi eseriyle cevap vermitir? a. Malmat-Demdeme b. Saadet-Demdeme c. mddl-midd-tepre d. Tercmn- Hakkat-ntikd e. Saadet-ntikd 4. Aadakilerden hangisi, Edebiyat- Cedide sanat anlaynn zelliklerinden biri deildir? a. Eserlerinde sat- semenfm, ny- zmrrd gibi yeni imgelere yer vermilerdir. b. Sone, terzarima gibi nazm biimleriyle iir yazmlardr. c. Eserlerinde toplumsal konulara arlk vermilerdir. d. iirde parnasyenlerden etkilenmilerdir. e. Eserlerinde ar bir dil kullanmlardr. 5. Aadaki yazarlardan hangisi Edebiyat- Cedide topluluuna mensup deildir? a. Ali Ekrem b. Hseyin Cahit c. Fik li d. Ahmet Midhat e. Ahmet uayp 6. Edebiyat- Cedideciler, hangi dergide, ka tarihinde bir araya gelmilerdir? a. Servet-1896 b. Tercman- Hakikat-1884 c. Saadet-1885 d. Servet-i Fnn-1896 e. Malmat-1896 7. Aadakilerden hangisi, Edebiyat- Cedide topluluunun dalma sebebidir? a. Ahmet Midhatn Dekadanlar makalesinde onlar eletirmesi b. Muallim Nacinin Demdemede Recaizade Mahmut Ekremi eletirmesi c. Ali Ekremin iirimiz balkl yazsnda onlar eletirmesi d. II. Abdlhamitin Kann- Essyi ilan etmesi e. Tevfik Fikretin Servet-i Fnndan ayrlmas 8. Aadakilerden hangisinde Servet-i Fnn dergisinin geici olarak kapatlmasna neden olan yaznn bal birlikte verilmitir? a. Timsl-i Cehlet-Hseyin Cahit b. iirimiz-Ali Ekrem c. Edebiyat ve Hukuk-Hseyin Cahit d. Dekadizm Nedir?-Cenap ahabettin e. Burhn- Kudret-Hasan sf 9. Yazarlarn Servet-i Fnn dergisinde toplanmasna ve Edebiyat- Cedidenin kurulmasna nclk eden air aadakilerden hangisidir? a. Tevfik Fikret b. Muallim Naci c. Cenap ahabettin d. Halit Ziya e. Recaizade Mahmut Ekrem 10. Abes-muktebes adyla bilinen edeb tartmann konusu aadakilerden hangisidir?? a. Hece-aruz tartmasdr. b. Dilde sadelemedir. c. iirde sat- semenfm, ny- zmrrd gibi yeni imgelerdir. d. Kafiyenin gz iin mi, kulak iin mi olduudur. e. iirde aklk-kapallktr.

16

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Okuma Paras
Ekrem Bey ve Servet-i Fnn 1312 senesi yaznda, o esnda nerolunmu olan Ekrem Beyin emss ile bir itirza cevaben yazd Kafiye sem iindir! (Kafiye kulak iindir) sz matbut leminde byk bir hareketi mucip olmu, Naci tarafdarn stda mtecvizne hcum etmekte bulunmulard. O sralarda Hseyin Cahit ve Mehmet Cavitle baz arkadalar tarafndan yeni bir programla nere balayan Hazne-i Fnn risalesinde Cenap ahabettinin yeni iirleri de muhalifleri pek ok tahrik ettiinden (...) evrk- mevktede (sreli yaynlarda) her gn her bahane ile yeni eserlere ve bilhassa Ekrem Beye kar trl tehzilta cesaret olunuyordu. te bu cereyanlara kar bir siper olmak iin Tevfik Fikret bu esnada Ekrem Beyin dellet ve tavsiyesiyle Servet-i Fnn gazetesinin ksm- edebsini deruhde etti. Servet-i Fnn o vakte kadar yazd eski yoldaki iirleriyle ummun takdrini celb etmi, Fikret tarafndan yazlan musahabeler ve bdi-i emirde olduka yenice iirlerle nerolunmaya balad. Bir gn de Cenap ahabettin nkisr- Bze unvanl iiriyle Servet-i Fnnda grnd. Bir dier gn Halit Ziya Mi ve Siyh romanyla geldi, dahil oldu. Halit Ziya, Fikret ve Cenap stat Ekremin cenh- neyyir-i dehs (dehasnn nurlu kanatlar) altnda parlayan iki necm-i pertevbr (parlak yldz) olmak zere tasvir ediyordu. Kendimi hl o zamanki Servet-i Fnnun kk odasnda, oraya her gn muntazaman devam eden Fikret Rza Beyin huzr- muhlastnda (dostne huzurunda) gryorum. Muhalefetin en hararetli devresiydi; muhalifn (muhalifler) kopardklar en manasz yaygaralara ramen, her gn bir baka muvaffakiyetle tetevvc eden (talanan) yeni edebiyata hcum iin kuduruyorlard. Servet-i Fnn ise, havza-i irfann her birisi bir baka hamle-i teceddt (yenilik hamlesi) ile gelen yeni imzalarla tezyin ediyordu (sslyordu): Siret, Suat, Sleyman Nesip, Hseyin Cahit, Sleyman Nazif, Fik li, ilh... Mesut gnler! Birbirimize ne kadar huls ve samimiyetle merbut idik; alan mcadelelerde muzafferiyetten emin, etraftan yaan iftiralara, tenita (ktlklere) lkayd, ne hararet ve ciddiyetle saatlerce mnkat- edebiyyeye dalardk. (...) Filhakika stat, sk sk bu celseleri terifiyle ihy ederdi. Gazetelerde baslanlardan baka azda deveran eden rivayetlerden bizim vastamzla haberdar olur, gler, tevik ve taltif eder, gazetede tefrika edilen Araba Sevdas romanna ait bahisler yrtlr, ara sra yazd yeni iirleri ltfederdi. (Mehmet Rauf, Mehmed Raufun Anlar, haz: Rahim Tarm; stanbul: zgr Yaynlar, 2001, s. 63-64.)

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. c 2. d 3. b 4. c Cevabnz yanl ise Toplumsal Ortam (18761901) konusunu yeniden gzden geirin. Cevabnz yanl ise Edeb Ortam (1884-1896) konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz yanl ise Edeb Ortam (1884-1896) konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz yanl ise Edebiyat- Cedide Topluluu Sanat Anlaynn Balca zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz yanl ise Servet-i Fnn Dergisinde Toplanma (1896) konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz yanl ise Servet-i Fnn Dergisinde Toplanma (1896) konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz yanl ise Edebiyat- Cedide Topluluunun Dal (1901) konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz yanl ise Edebiyat- Cedide Topluluunun Dal (1901) konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz yanl ise Servet-i Fnn Dergisinde Toplanma (1896) konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz yanl ise Edeb Ortam (1884-1896) konusunu yeniden gzden geiriniz.

5. d

6. d

7. c

8. c

9. e

10. d

1. nite - Edebiyat- Cedde Topluluunun Oluumu

17

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 II. Abdlhamit dneminde, zellikle Osmanl-Rus Sava (1877)ndan sonra Meclis-i Mebsnn kapatlmas (1878), Kann- Essnin askya alnmas, ierde ve darda sorunlarn artmas zerine, II. Abdlhamit, byk bir polis tekilt kurmu, basn-yayn zerinde sk bir sansr uygulam ve dergilerin siyasetten sz etmesi sakncal bulunmutur. Ksaca bu dnem, siyasal koullar gerei, II. Abdlhamitin lkeyi sk ve sert bir idare tarzyla ynettii yllardr. Kukusuz bu sk ve sert politika, edebiyat dnyasn da etkilemi, air ve yazarlar, bu nedenle siyasal ve toplumsal konulardan uzak durmay, bireysel temalar ilemeyi tercih etmilerdir. Dnemin eserlerine egemen olan karamsar hava ve kapal/ar dilin bir nedeni kiisel aclarsa, bir baka nedeni de bu siyasal basklardr. Sra Sizde 2 Muallim Naci ile Recaizade Mahmut Ekrem arasndaki tartmalar, nce Nacinin Tercman- Hakkat gazetesinden ayrlmasndan sonra balar. Recaizade, Nacinin bu gazetede alrken Zemzeme II adl eserinden hi bahsetmeyiine sinirlenmi, Zemzeme IIIte iirde gzellik konusunu anlatrken Nacinin iirlerinden rnekler almad gibi, iirleriyle de alay etmitir. Ekrem, ayn tarz alay ve saldrlarn Takdir-i Elhnda da srdrr. Menemenli Tahirin Elhan adl eserine, Nacinin gark- nr redifli gazelini almamasn ver, onun iirlerinin lafzen gzel, duygu bakmndan etkisiz olduunu ileri srer. Muallim Naci, bunlara Saadet gazetesinde yaymlamaya balad Demdeme ile karlk vermitir. Tartmann hakarete varan boyutlara ulamas zerine Demdemenin yaym Matbuat Mdrlnn emriyle durdurulur. Ancak bu tartmalar daha sonra, yenilik ve gelenek yanllarna yaylr ve bir yeni-eski atmasna dnr. Edebiyat dnyasndaki bu gruplama, Recaizade Mahmut Ekremi yenilik yanllarn bir dergide toplamaya itmitir. Servet-i Fnnun douunda bu cephelemenin de etkisi vardr. Sra Sizde 3 Tevfik Fikretin Servet-i Fnn dergisinin yaz ileri mdrln stlenmesinden sonra, pek ok yazar ve air bu dergide toplanmtr. Bu air ve yazarlar, Tevfik Fikret, Cenap ahabettin, Halit Ziya, Mehmet Rauf, Hseyin Siret, smail Safa, Ali Ekrem (Ayn Nadir), Cell Sahir, Menemenlizade Mehmet Tahir, Ahmet Reit (H. Nazm), Sleyman Nazif (brahim Cehd), Ahmet uayp, Hseyin Suat, Hseyin Cahit, Sleyman Nesip, Faik li, Ahmet Hikmet, Safvet Ziya ve Hseyin Kzmdr. Sra Sizde 4 Edebiyat- Cedide sanat anlay ile Tanzimatn I. kuak edebiyat arasndaki farklar yle zetlenebilir: Tanzimatn I. kuak yazar ve airleri, edebiyat, toplumu eitme ve bilinlendirme arac olarak grrken, Edebiyat- Cedideciler, edebiyat gzellii yanstmak iin bir ara olarak grmlerdir. Tanzimatn I. kuak yazar ve airleri, toplumsal konulara arlk verirken, Edebiyat- Cedideciler bireysel konulara arlk vermilerdir. Tanzimatn I. kuak yazar ve airleri, daha sade ve halkn anlayaca bir Trke ile eser verme abasndayken, Edebiyat- Cedideciler, ar bir dil kullanmlardr. Tanzimatn I. kuak airleri, nazm biimlerinde eski tarz srdrmler, ancak zde, vatan, millet, hrriyet, medeniyet, kanun vb. birtakm Batl kavramlar iire sokmulardr. Buna karlk Edebiyat- Cedide airleri, kafiye dzenini deitirerek ve mstezat genileterek nazm biimlerinde de birtakm yenilikler yapmlardr. Tanzimatn I. kuann yazd roman ve hikyelerde, meddah ve halk hikyelerinin etkisi srm; ancak Edebiyat- Cedide romanlarnda bu izler daha da azalm, roman ve hikyeler, teknik ve z bakmdan daha Batl bir karakter kazanmtr. Sra Sizde 5 Edebiyat- Cedide topluluu, dardan ok kendi ilerinden gelen eletiriler ve anlamazlklar sebebiyle dalmtr. Buna gre; Ali Ekremin iirimiz balkl bir eletiri yazp, arkadalarnn iirlerini eletirmesi, Tevfik Fikretin bu yazlar deitirerek ve ksaltarak yaymlamas, Ali Ekrem ve birka arkadann bunun zerine Servet-i Fnn dergisinden ayrlmas, ardndan Tevfik Fikretin, derginin yaz ilerini brakmas, Hseyin Cahitin Edebiyat ve Hukuk balkl makalesi dolaysyla Servet-i Fnnun bir sre kapatlmas ve nihayet ngilizlerle Boerler arasnda kan sava nedeniyle, baz Edebiyat- Cedidecilerin imzalayp ngiliz Bykelisine sunduklar bir siyasal metinden dolay sorgulanmas veya srlmesi, Edebiyat- Cedide topluluunun dalma sebepleridir.

18

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Yararlanlan Kaynaklar
Akay. H. (1998). Servet-i Fnn iir Estetii, stanbul, Kitabevi. Akyz. K. (1947). Tevfik Fikret, Ankara: A. DTCF Yayn. Akyz. K. (1986). Bat Tesirinde Trk iiri Antolojisi, stanbul, nklp Kitabevi. Akyz. K. (1995). Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri, stanbul, nklp Kitabevi. Kaplan. M. (1971). Tevfik Fikret, stanbul, Dergh Yaynlar. Korkmaz. R. vd (2004). Yeni Trk Edebiyat, Ankara, Grafiker Yaynlar. Parlatr. . vd. (2006). Servet-i Fnn Edebiyat, Ankara, Aka. Okay. O. (1988). Servet-i Fnn iiri, Erzurum, Atatrk nv. Fen-Edebiyat Fak. Yay. Okay. O. (2005). Batllama Devri Trk Edebiyat, stanbul, Dergh Yay.

2
Amalarmz

II. ABDLHAMT DNEM TRK EDEBYATI

Bu niteyi tamamladktan sonra; Edebiyat- Cedidenin air kadrosunu aklayabilecek, Dnemin Tevfik Fikret, Cenap ahabettin, Ali Ekrem, Hseyin Siret, Fik li, Cell Sahir gibi nde gelen isimlerinin sanat hayat ve iirlerindeki geliimi saptayacak, Edebiyat- Cedide ile Trk iirine getirilen yenilikleri ayrt edecek bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Edebiyat- Cedde iiri Tevfik Fikret Cenap ehabettin Ali Ekrem Hseyin Siret Fik li Cell Sahir

indekiler
II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat Edebiyat- Cedide iiri EDEBYAT-I CEDDE ARLER

Edebiyat- Cedide iiri


EDEBYAT-I CEDDE ARLER
Edebiyat- Ceddenin en nl airleri kukusuz ki, Tevfik Fikret ve Cenap ehabettindir. Ali Ekrem, Hseyin Sret, Fik li, Cell Sahir, Sleyman Nazif, Sleyman Nesip ve Hseyin Suat da Edebiyat- Cedde topluluunun dier nemli airlerindendir.

Tevfik Fikret (1867-1915)


Hayat
Tevfik Fikret, 24 Aralk 1867 tarihinde stanbulda domutur. Babas Hseyin Efendi, annesi ise Hatice Refia Hanmdr. air, nce Mahmudiye Valide Rtiyesine, ardndan Galatasaray Sultansine devam etti. Galatasaray Lisesinde Muallim Naci, Muallim Feyz ve Recaizade Mahmut Ekremden edebiyat dersleri ald. 1888 ylnda okulundan mezun olduktan sonra, Hariciye Bakanl stiare Odasnda almaya balad. Bir ara iinden istifa edip Mhimme Odasna getiyse de, 1889da yeniden stiare Odasna dnd. Bu arada Ticaret Mekteb-i lisinde hsn-i hat (gzel yaz) ve Franszca dersleri verdi. 1890da Nazma Hanmla evlendi. 1894te Galatasaray Sultansinde Trke retmenlii grevine atand; ancak bu grevinden 1895te istifa etti. Ayn yl olu Haluk dnyaya geldi ve ardndan Robert Kolejde Trke retmeni olarak almaya balad. 1896da Recazade Mahmut Ekremin nerisiyle Servet-i Fnun dergisinin yaz ileri mdrln stlendi. Bu tarihten sonra, yenilik yanls edebiyatlarla Edebiyat- Cedde hareketini balattlar. Ancak birtakm olaylar ve aralarnda kan anlamazlklardan dolay, Servet-i Fnn dergisinden 1901de ayrld. 1903te Rumelihisar srtlarnda iyan adn verdii evini yapt ve orada adeta inzivaya ekildi. Fikretin inziva dnemi 1908e kadar srd. 1908de kinci Merutiyetin ilnyla umutland, Hseyin Cahit ve Hseyin Kzmla birlikte Tanini karmaya balad. Ancak birtakm gr ayrlklar nedeniyle Taninden de ayrld. Ocak 1909da Galatasaray Lisesi mdrlne atandysa da, okulda yaanan birtakm huzursuzluklar nedeniyle istifa etti. Nail Beyin Maarif Bakanl srasnda yeniden bu greve getirildi. Ancak huzursuzluklarn devam etmesi zerine, Galatasaray Lisesi mdrlnden ayrlp, Amerikan Kolejinde almaya balad. kinci Merutiyetin ilannda ttihat ve Terakkiyi alkladysa da, zamanla baskc bir idare tarz-

22

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Resim 2.1 Tevfik Fikret

n benimsemeleri ve yolsuzluklara bulamalar nedeniyle onlar da hicvetmekten geri durmad. 1912de Meclis-i Mebusnn ttihat ve Terakk hkmetince kapatlmas zerine Doksanbee Doru iirini yazd. 1914te Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savana girmesine Sancak- erif Huzurunda adl iiriyle kar kt. Mehmet kif, Fikretin gerek bu iirine, gerekse 1905te yazd Tarih-i Kadime, Sleymaniye Krss adl manzum eserinde sert eletirilerde bulundu. Fikret, kife Tarih-i Kadme Zeyl iiriyle karlk vererek, dine, savaa ve Osmanl tarihine ynelik saldrlarn srdrd. Ayn yl, ocuklar iin kaleme ald iirlerini ermin adyla bastrd. 18-19 Austos 1915 gecesi stanbulda ld. Mezar iyann bahesindedir.

Sanat ve iirleri
Tevfik Fikret, ilk iirlerini 1884 ylndan itibaren Tercmn- Hakkat gazetesinde yaymlar. airin 1884-1891 yllar arasnda yazd bu manzumeler, Muallim Naci etkisinde kaleme alnmtr. Bundan sonra, iirleri, 1891-1895 yllar arasnda Mirsad ve Malmat dergilerinde kar. Bu yllarda Naci halkasndan kopan air, yeni bir iir aramaktadr ve Recaizade Mahmut Ekrem ile Hmitin etki alanndadr. 1896da Servet-i Fnun dergisinin bana gemesiyle birlikte, olgunluk dnemine ular. Edebiyat- Cedde topluluu 1901de daldktan sonra 1908e kadar adeta inzivaya ekilir. Bu arada kinci Abdlhamit ve istibdat aleyhinde iirler yazar. Ancak kinci Merutiyetin ilanyla umutlanr ve toplumsal konulara arlk vermeye balar. 1912-1915 yllar arasnda ise, ttihat ve Terakkiye balad umutlarn yklmasyla siyasi eletirilerinin dozunu arttrd dikkati eker. airin sanat hayat ksaca bu evrelerden olumaktadr. imdi bu evreler zerinde daha ayrntl olarak duralm.

Muallim Naci Halkasndaki lk iirler


Tercmn- Hakkat: 1878 ylnda Ahmet Midhat Efendi tarafndan karlmaya balanan gazete. Muallim Naci, 1884ten itibaren bu gazetenin edeb ksmn ynetmi ve evresinde Divan iiri tarzn srdren bir edebiyat halkas oluturmutur.

Edebiyat- Cedde zmresinin nde gelen airlerinden Tevfik Fikret, iir yazmaya Galatasaray Lisesinde renciyken Farsa hocas, air Muallim Feyznin tevikleriyle balad. Muallim Feyz Efendi, Muallim Naci, Tercman- Hakikatin ksm- edeb stununu idare etmeye balad yllarda, bu gazetede eski tarzda iirler yaymlyordu. Naciye yaknl nedeniyle, rencisi Tevfik Fikretin iirlerini de Tercmn- Hakkate gnderdi. Bundan dolay Fikret ilk iirlerini, 1884te Muallim Naci halkasnn topland Tercman- Hakikatte yaymlam ve Nazm takma adn kullanmtr (Bilgegil, 1980, 249-281). Bu gazetede yaymlanan ilk gazelinin u beyitleri, airin bu dnemde Divan iiri tarznda manzumeler yazdn gstermektedir:
Hayl-i zlf-i p--p ile htr perndr Firk- yr ile bare gnlm zr giryndr Neden guma Belks- hsnm eylemez rabet Ki snem ehriyr- akna taht- Sleymandr Nola b- cihnda hi gl reyhna bakmazsa Gnl kim imdi meftun- hat u ruhsr- cnndr ....

DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT 2. nite - Edebiyat- Cedide iiri

DKKAT

23

Fikret, bu gazelden sonra da Tercman- Hakkatte iirler yaymlam, o yllarda daha ok Muallim Feyz, Muallim Naci, eyh Vasf, Recep Vahy gibi Divan iiri geleneini srdren airlerin iirlerine nazireler yazm veya onlarn gazellerini AMALARIMIZ tahmis etmitir.
K A P Tevfik Fikretin Muallim Naci halkasnda yazd iirlerin biim ve ierikTzelliklerini kavramak iin kaynak olarak Kaya Bilgegilin Yakn a Trk Kltr ve Edebiyat zerinde Aratrmalar II (Erzurum, Atatrk niversitesi Basmevi, 1980) adl kitaba bakabilirsiniz. TELEVZYON

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Muallim Naci Halkasndan Kopu: Yeni iire Doru


airliinin ilk dneminde Muallim Naci halkasnda yer alan gen air, zellikle Naci ile Recaizade Mahmut Ekrem arasnda cereyan eden edeb tartmalardan sonra, NTERNET Naci etkisinden kurtularak Recaizade Mahmut Ekrem ve Abdlhak Hmitin iir anlayna yakn durur. Ancak Fikretin Naci etkisinden kurtulduunu gsteren asl iirler, 1891den itibaren Mirsad dergisinde yaymladklardr. O, bu dergide Bahar, Ulviyyattan, Ah, Bilsen Ne fet Olmusun, Hsnn, Uzletgeh-i Mderi Ziyret gibi eda bakmdan yeni iirler yaymlam; hatta tevhit konulu iir yarmasnda birinci olarak edebiyat dnyasnda adn duyurmutur. Ancak Mirsadn kapatlmas zerine Fikretin bu dergideki yaym faaliyeti de sona erer. Tevfik Fikretin Mirsaddan sonra iirlerini yaymlad bir baka nemli dergi, Malmattr. Malmatta yaymlad iir ve makalelerle sanatnda yeni bir evreye adm atar. Fikret, bu dergide, Tebrik-i Veldet, Tahassr, Ey Yr- Nagamkr, Hayal, Gzelsin, Tula Kar vb. iirler ile edebiyata ilikin makaleler yaymlam ve bu dneme ait baz iirlerini Rbb- ikestenin Eski eyler blmne almtr. Sonu olarak gen air, 1891-1895 yllar arasnda, Divan iiri edasndan syrlm, yeni bir syleyi, dil ve biim aramaya balamtr. iirlerinde esas itibariyle iyimser bir ruh hli hkimdir. Hatta Sitayi-i Hazret-i ehriyr gibi, devrin padiah kinci Abdlhamiti ven manzumeler kaleme alm, Bat edebiyatyla; zellikle Fransz iiriyle yakndan ilgilenmeye balam; hatta Malmatta kimi Fransz airlerden eviriler yaymlamtr.
NTERNET

Malmt: 10 ubat 1309/1894-20 Nisan 1311/1895 tarihleri arasnda kan bir edeb dergi. Derginin kadrosunda Tevfik Fikret, Cenap ehabettin, Ali Ekrem, Hseyin Sret, smail Safa, Sleyman Nazif, H. Nzm gibi yenilik yanls airler yer almtr. Malmt, Edebiyt- Ceddenin ekirdek kadrosunun Servet-i Fnn ncesinde topland bir dergidir.

Olgunluk Dnemi: Edebiyat- Cedde Yllar (1896-1901)


Bilindii zere Tevfik Fikret, hocas Recaizade Mahmut Ekremin aracl ile 7 ubat 1896 tarihli 256. saysndan itibaren Servet-i Fnun dergisinin yaz ilerini zerine almtr. Bundan sonra, yenilik yanls yazar ve airler bu dergide bir araya gelmi ve Edebiyat- Ceddeyi oluturmulardr. Fikretin iiri de, asl bu dergide olgunluk evresine ular. O, bu dnemde, Servet-i Fnundan baka, Mektep, Maarif ve Mtla gibi dergilerde de iirler yaymlamtr Fikretin, 1896 ylndan sonra, iirinde olduu gibi, mizacnda ve dnce dnyasnda da bir deiim gze arpar. O dneme kadar, hayat seven ve Tanrya inanan air, 1896dan sonra giderek karamsarla gmlr, Tanrya olan inancn da yitirmeye balar, bunlara bal olarak mizacnda gereklerden kama, hayale snma ve ie kapanma eilimi dikkati eker. Herhalde bunun balca sebepleri, eker hastal, istibdat idaresi ve iinde bulunduu Robert Kolejdeki yabanc evredir. Kukusuz airin mizac ve dnce dnyasndaki bu kkl deiim iirine de yansmtr. Mehmet Kaplan, Fikretin bu dnemdeki iirlerini tematik bakmdan tasnif etmitir. Buna gre airin iirleri u balklar altnda deerlendirilebilir:

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE
II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

24 AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

Tevfik Fikretin T A P K Edebiyat- Cedde dnemindeki iirlerinin tematik tasnifi ve incelenmesine kaynak olarak Mehmet Kaplann Tevfik Fikret (stanbul, Dergh Yay., 1971) adl kitabna bakabilirsiniz.
TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

Gayy-y Vcd: Varln cehennem kuyusu demektir. Gayya, cehennemde bir kuyudur. Fikret, Gayy-y Vcd iirinde dnyay, iinde slk, ylan ve solucanlarn bulunduu su dolu bir cehennem kuyusuna benzetmektedir. mr-i Muhayyel: Hayal mr demektir. Fikretin nl hayal iirlerindendir. air, bu iirinde, gklerde, herkesten uzakta, kimsenin bilmedii bir yerde yalnzca sevgilisi, kendisi ve iir perisiyle birlikte bir hayat geirmeyi hayal eder.

-Kendi benini ve duyu tarzn anlatt iirler: Sahif-i Hayatmdan, Sha ve Pervin, Peri-i irime gibi iirlerde Fikretin kendi beninin ve duyu tarznn yansmalarn bulmak mmkndr. air bu iirlerde, gereklerden korkan, hayale NTERN T snan, karamsarEbir ruh hli iindedir. -Sanatla ilgili iirler: Fikretin Resim Yaparken, Kendi Kendime, La Danse Serpantine, Heykel-i Giryan, Dinle Ruhum gibi iirleri sanatla ilgilidir. Bunlardan Resim Yaparkende titiz ve hassas bir ressam, Kendi Kendimede iir yazmak iin saatlerce uraan bir airi, La Danse Serpantinede sanatn yceliini anlatr. Heykel-i Girynda bir heykelin, Dinle Ruhumda ise bir mzik parasnn ruhunda uyandrd duygular dile getirir. -Ktmserlik temasn ileyen iirler: Bata da belirttiimiz gibi Tevfik Fikretin 1896dan sonra hayata bak karamsardr. Bu bak tarz, airin Ukde-i Hayt, Ndim-i Hayt ve Gayy-y Vcd iirlerinde olduka belirgindir. airin bu yllardaki ktmser ruh hlini ve hayata bakn en net ortaya koyan iirlerden biri Gayy-y Vcd dur. -Hayal iirleri: Tevfik Fikret, Sahaif-i Haytmdan balkl iirinde; Bunu irim de sylyor belki/Ben hakikatten ihtirz ederim der. Tpk bu dizelerde ifade ettii zere, iirlerinde de, gereklerden kap hayale snma temi geni yer tutar. Sha ve Pervin, Nak- Nazenn, iyn- Dil, Ne sterim, Bir n- Huzur, Yeil Yurd ve mr-i Muhayyel bu temay ileyen balca iirleridir. air bu iirlerinde genellikle hayal bir saadet lkesi tasvir etmekte ve o hayal beldede yaamay zlemektedir. Kukusuz mr-i Muhayyel Fikretin gereklerden kap hayale snma temini iledii en nemli iirlerindendir. Tavsiye: Tevfik Fikretin hayal-hakikat atmas temini iledii iirlerinden Sha ve Pervinin tahlili iin kaynak olarak Edebiyat ve Edeb Eser zerine adl kitaptaki Sha ve Pervin: Edebiyat- Ceddenin Alegorik klar balkl makaleye bakabilirsiniz (Orhan Okay, stanbul: Dergh Yay., 2011).
SIRA kuann, hayal-hakikat atmas ve gereklerden kap hayale snma Edebiyt- CeddeSZDE temini iledii baka eserleri var mdr, aratrnz.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

-Ak iirleri: Tevfik Fikretin Er- Muhabetten, Birlikte, Sen Olmasan, ekv-y Firk, Firk ve Telk, Belki Hayr, Frsat Yolunda, Tesadf, S O R U kinci Tesadf, Son Tesadf balkl iirlerinde ak temas ilenir. Er- muhabettende sevgili, snlacak bir iyandr. Sen Olmasan, ekv-y Firk, Firk ve Telk iirlerinde Fikret, eine bal bir erkek tasvir eder. Frsat Yolunda, TeDKKAT sadf, kinci Tesadf, Son Tesadf balkl iirlerde ise, eine bal, namuslu bir erkein ksa sreliine yaad bir ak macerasndan bahseder. -Tabiat SIRA SZDE iirleri: Bilindii zere, resim altna iir yazma modas Edebiyat- Cedde topluluuyla yaygnlamtr. Kendisi de bir ressam olan Fikret, o dnemde eitli resimlere uygun birok iir kaleme almtr. Hayran, Bir Yaz Levhas, BeAMALARIMIZ yaz Yelken bu tr resim alt iirlerdendir. Bunlar bir yana airin kimi tabiat iirlerinde su, deniz, gl ve yamur unsuru dikkati eker. iyne-i Lal, Bir Sabah di,Mi Deniz A P K T bunlardandr. zellikle Mi Denizde temizlii ve safl simge-

DNELM

TELEVZYON

TELEVZYON

2. nite - Edebiyat- Cedide iiri

25

leyen deniz, aire dertlerini unutturan bir manzara arz eder. Fikretin tabiat konu edinen iirlerinde, daha ok hzn verici mevsim ve manzaralar semesi de dikkat ekicidir. air bu tr iirlerini Servet-i Fnunda Hazan Yapraklar ve Evrk Siyh balklar altnda yaymlamtr. Mehtapl bir sonbahar gecesinin tasvir edildii Berf-i Zerrn, krizantem ieinin anlatld Krizantem, yamur yann bir mzikalite eliinde tasvir edildii Yamur, sonbaharn yasl bir kadna benzetildii Peri-i Hazn bu iirlerdendir. airin bunlarn dnda akam manzaralarn tasvir eden Akam, Ufk- Hill gibi iirleri ile veng-i uhr bal altnda Marttan ubata kadar yln aylarnn doal manzaralarn tasvir ettii iirler vardr. veng-i uhr, Franois Coppenin Les Mois (Aylar)snn etkisiyle yazlmtr. Halka hitaben yazd iirler: Tevfik Fikretin olu Halk, 1895te doar. air, olunun doumuyla hayata daha bir umutla bakar ve onun iin iirler kaleme alr. Halk in, Halkun Sesi, Yarn, Halkun Bayram, Yine Halk balkl iirler, oluna hitaben yazdklarndandr. air, oluna ilikin kaleme ald iirlerini daha sonra Halkun Defteri (1911) adl eserinde bir araya getirmitir. Bu iirlerin hemen hepsinde ocuk; yani Halk baba iin bir nee ve mutluluk kaynadr; buna karlk baba da kendini olunun mutluluuna adamtr. nk Fikret, Halkun Bayramndaki Meserret ocuklarn, yalnz/ocuklarn paydr!. dizelerinde ifade ettii zere, mutluluun ve sevincin hereyden nce ocuklarn hakk olduu dncesindedir. ocuk, ayn zamanda airi hayata balayan en nemli varlktr. Fikret, bu dncesini Yine Halk iirinde yle dile getirir:
Btn bu derdimin esbb sende toplanyor, Sen, h ey sarn tfl- n-tuvn, hep sen!

Franois Coppe: 1842de domu, 1908de lm Fransz parnas airi. Fikretin etkilendii airlerdendir. Tevfik Fikret, Coppeden iir evirileri yapmtr. airin veng-i uhru yannda lelebed, Asker Geerken, Baharda ve Hasta ocuk iirlerinde Coppe etkisi grlr.

Kzkardei iin yazdklar: Fikretin Sdka Hanm isminde bir kzkardei vardr. Sdka Hanm, Edebiyat- Cedde yazarlarndan Mftolu Ahmet Hikmetin kardei Refik Beyle evlenmi; ancak mutlu olamam ve vefat etmitir. Fikret, kzkardeinin lmn, Refik Beyin kt davranlarna balar. Bu duygular iinde Hemirem in balkl iirini kaleme alr. Fikretin, kz kardeine duyduu sevgiyi dile getiren bir baka iir de Sevgili Hemireme baln tamaktadr. Portreler: Ayn zamanda bir ressam olan Tevfik Fikret, eitli iirlerinde kimi airlerin veya hayal kiilerin portrelerini tasvir eder. Bu iirlerin byk bir blm, Rbb- ikestede veng-i Tesvr bal altnda, ok az da Eski eyler bal altnda yer almaktadr. Musset in, Nijada, Seza, Fuzul, Cenap, Nedim, Zek, stad Ekrem, Nef, Hmid bu tr iirlerindendir. Merhamet iirleri: Tevfik Fikretin iirlerinde, yoksul, kimsesiz, zavall kiilere merhamet duygusu geni bir yer tutar. Bu iirler, esas itibariyle, airin birtakm toplumsal sorunlara duyarl olduunun da iaretidir ve kimilerinde Fransz airi Franois Coppenin etkileri grlr. rnein Servet-i Fnun dergisinin bana getii srada dergide yaymlanan ve tartmalara neden olan Hasta ocuk manzumesi Coppe etkisiyle yazlm, hasta, zavall bir ocua ve strap eken annesine acma duygusunu ileyen bir iirdir. Fikretin bunun dnda gnlk hayatta karlat zavall, yetim ve yoksul insanlara merhamet duygusunu dile getiren Vagonda, Ramazan Sadakas, Verin Zavalllara, Sarho, irkin, Balklar, Nesrin gibi iirleri vardr. Edebiyat- Cedde iirinde, toplumdaki yoksul ve zavall kimselere duyulan merhamet duySIRA SZDE gusunu ileyen baka iirler var mdr, aratrnz.
DNELM S O R U

veng-i Tesvr: Portreler dizisi. Tevfik Fikretin, eitli ahsiyetleri tasvir ettii iir dizisinin baldr.

Balklar: Fikretin, toplumdaki yoksul insanlara acma duygusunu iledii nl manzum hikyelerinden biridir. Bu iirde air, yoksul bir balk ailesinin geim skntsn, bir balk ocuunun ailesinin karnn doyurmak iin frtnal bir havada denize kmak zorunda kaln ve geri dnemeyiini anlatmaktadr.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

26
SIRA SZDE

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Vatan konulu iirler: 1897 ylnda kan Trk-Yunan Sava, o dnemde pek SIRA SZDE ok airin iirine konu olmu; hatta baz edebiyat dergileri bu sava nedeniyle zel saylar kartmlardr. Tevfik Fikret de bu sava nedeniyle vatan, askerlii ve kahDNELM ramanl konu edinen Hasann Gazas, Kenan, Asker Geerken, Kl gibi iirleri kaleme alm, ayrca dnemin airi smail Safa ile birlikte Teyiden AvdetS O R U te balkl bir manzume yazmtr. Din iirler: Tevfik Fikret, 1897ye kadar yazd Tevhid, Sabah Ezannda, Ramazan, D K K A T Iyd gibi iirlerinde Allaha inanan bir air olarak karmza Sabah- kar. Ancak 1897de yaymlanan nanmak htiyac iirinde bir din inan bunalm SIRA SZDE iinde olduu grlr. Bu bunalm iinde air, tm dnyay anlamsz ve bo grr. Dnya ile birlikte kendisi de byk bir boluk iinde ve karamsardr. nanmak, insan boluktan kurtaracak tek tutamaktr. air bu boluktan kurtulmak iin AMALARIMIZ inanmak ihtiyacndadr. Tevfik Fikretin T A Pbak konusunda kaynak olarak Hikmet Tanyunun Tevfik Fikret ve K dine Din adl kitabna bakabilirsiniz (stanbul, rfan Yay., 1972).
TELE ZY N GrldVgibiO Fikret, Edebiyat- Cedde dneminde, artk tm etkilerden syrlm, yeni, kendine zg bir iir bulmutur. Aruzu ustalkla kullanmakla beraber, kafiye dzeninde yenilikler yapm, mstezat geniletmi, anjambman ve diyaloglarla iiri dz Eyazya yaklatrm ve yeni imgeler kullanmaya balamtr. Bu iirNT RNET lerde bireysel temalar arlktadr; ama merhamet iirlerinde toplumsal temalara ald grlr. airin Rbb- ikeste adl ilk iir kitab bu dnemde yaymlanmtr (1899).

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Resim 2.2 Rbb- ikeste adl iir kitab

2. nite - Edebiyat- Cedide iiri

27

Edebiyat- Ceddenin Dalndan kinci Mertiyetin lnna Kadar (1901-1908)


Edebiyt- Cedde, 1901de birtakm anlamazlklar ve siyasal basklar nedeniyle dalnca, Fikret, bir sre Robert Koleje ve 1903ten sonra da iyanna ekilir. airin inziv dnemi kinci Mertiyetin ilanna kadar srer. Ancak sz konusu yllarda Sis, Sabah Olursa, Mzi... ti, Bir Lhza-i Taahhr gibi istibdat ve kinci Abdlhamit kart iirleri elden ele dolamaya balar. Fikret, bu dnemde sanat SIRA SZDE sanat iindir anlayn brakm, iirde toplumsal/siyasal bir amaca ynelmitir. airde, bu dnemde kinci Abdlhamit ve istibdat aleyhtarl o dereceye varr ki; DNE Bir Lahza-i Taahhrdeki; Ey anl avc, dmn b-hde kurmadn!L /MAttn... Fakat yazk ki, yazklar ki vurmadn dizelerinde, kalbi, kinci Abdlhamite suikast dzenleyen Ermeni komitaclar anl avc diyerek alklayacak S O R U padiah nefkadar retiyle doludur. Kukusuz Fikretin bu dnemde istibdat aleyhinde yazd iirlerden en nlDKKAT s, Ahmet Hamdi Tanpnarn Abdlhamit dneminin roman olarak deerlendirdii Sistir. Fikret, manzumesinde, kinci Abdlhamitin istibdadnn peneSIRA SZDE sinde kvranan sisler arasndaki stanbul iin sahn- mezlim (zulmler sahnesi), khne Bizans, fcire-i dehr (dnyann gnahkr) vb. ar szler kullanm, Osmanlnn Dersaadet (saadet kaps) diye adlandrd bu ehri nefret ve AMALARIMIZ lnetle tasvir etmitir.
K T A P Sis adl iirin tahlili iin kaynak olarak iir Tahlilleri 1 adl kitaba bakabilirsiniz (Mehmet Kaplan, stanbul, Dergh Yay., 1978) TELEV YON Onun bu dnemde yazd ve Trk edebiyatnda derin yanklarZ uyandran bir baka iiri Tarih-i Kadmdir. air, bu manzumesinde Sisteki olumsuz bakn srdrr; Osmanl tarihini ve slm dinini kyasya eletirir.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

kinci Mertiyetten Sonraki iirler (1908-1915)

NTERNET

kinci Merutiyetin ilanndan sonra, Tevfik Fikret istibdat idaresinin sona erdii dncesiyle bir sre umutlanr. Hseyin Cahit ve Hseyin Kzmla birlikte Tanin gazetesini karmaya balar. Bu umutla, ttihat ve Terakkyi ve Mertiyeti ven Millet arksn yazar. Ardndan Siste lanetledii stanbul iin Rc iirini yaymlayarak, bu kez Merutiyet stanbulunu; Sen ey muhit-i teceddd, o leyl-i menhusun / Seninle nisbeti yok; sen ereflisin, ulusun dizeleriyle yceltir ve inklp ordusunu ver. Ayrca, 1911de Halkun Defterini bastrr. Kitaptaki iirlerin ounda, olu Halkun ahsnda tm Trk genliine seslenir. Onlara ilerleme, alma, yurt sevgisi ve hrriyet dncelerini alamaya alr. lerlemek iin akl ve bilim yolunu nerir. Halkun Ved, Promete, Gkten Yere, Halkun Aments, Ferd gibi iirlerde bu dnceleri grmek mmkndr. rnein Halkun Vednda skoyaya uurlad oluna, Batnn bilim ve sanatna ilikin ne varsa, lkemize getirmesini nerir. Promete iirinde ilerleme dncesini; Onlar niin semda, niin ben ukurdaym dizesinde ifade eder. alma dncesi, Ferddaki; ... vatan gayr/nsanlarn omuzlar stnde ykselir dizelerinde dile getirilir.

T Tevfik Tarih-i Kadm:E L E V Z Y O N Fikretin 1905te yazd, din inanlar inkr eden manzumesi. Mehmet kif, bu iirinde din deerleri N ktleyen FikretiT E R N E T Sleymaniye Krss adl eserinde iddetle eletirmitir. Fikret ise daha sonra Tarih-i Kadme Zeyl ile kife cevap vermitir.

28
Resim 2.3 Tevfik Fikret ve olu Halk Halkun Defteri adl iir kitab

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Doksanbee Doru: Fikretin ttihat ve Terakk hkmetini, Meclis-i Mebsn kapatt iin eletirdii iiri. air, iirine Doksanbee Doru adn vererek, hicr 1295 ylna gnderme yapmtr. Hicr 1295, mild 1878 ylnda Meclis-i Mebsn, kinci Abdlhamit tarafndan kapatlmt. Revzen-i Mahl: ndirilmi pencere demektir. Tevfik Fikret, bu iirinde kinci Abdlhamitin Meclisin kapatlmasna gizli gizli sevindiini anlatr. Hn- Yama: Yama sofras demektir. Tevfik Fikret, bu iirinde, yolsuzluklara bulaan, keselerini doldurmaktan baka bir ey dnmeyen ttihatlar hicvetmitir.

Mertiyetin ilanndan sonra bir ara mitlenen airin, daha sonra ttihat ve Terakk yneticilerinin de baskc ve tehditkr bir idre tarz uygulamaya balamasyla tm hayalleri yklr. ttihat ve Terakkye kar ilk iddetli tepkisi, Trablusgarp Sava nedeniyle Meclis-i Mebsnn kapatlmasndan dolay kaleme ald Doksanbee Doru balkl iiridir. airin ttihatlar eletirdii dier iirleri ise Revzen-i Mahl ve Hn- Yamadr. Grlyor ki, Tevfik Fikret, Mertiyetten sonra, ferd sanat anlayndan ayrlm, toplumcu bir iir anlayn benimsemitir. ttihat ve Terakkyi eletiren iirlerin yan sra, bu dnemde de Tarih-i Kadime Zeyl ve Sancak- erf Huzurunda gibi iirlerinde dine ve Osmanl tarihine eletirilerini srarla srdrmtr. Tarih-i Kadme Zeyli, Mehmet kifin eletirilerine bir cevap olarak yazm; ancak daha sonra piman olarak bu iiri Halkun Defterine almamtr. air, hayatnn sonlarnda hece vezni ile ocuklar iin iirler kaleme alr. ocuk eitimini konu edinen bu iirler, ermin (1915) adl bir kitapta toplanmtr.

2. nite - Edebiyat- Cedide iiri

29

Tevfik Fikretin iirlerindeki Balca zellikler


Tevfik Fikret, Trk iirinin Batllamasnda nemli bir ke tadr. Balangta, Muallim Nacinin etkisiyle Divan iiri tarzn srdrm, daha sonra Ekrem ve Hmitin etkisiyle yeni iire ynelmi, Edebiyat- Cedde dneminde bireyci bir sanat anlayn benimsemitir. Ancak 1901den sonra toplumsal/siyasal konulara arlk veren iirleriyle ne kmtr. Biim konusundaki titizliiyle parnasyenlere, duyu tarz bakmndan romantiklere yakn durur. iirde, Divan iirinin temel birimi olan beyit hkimiyetini krm, anlam ve cmleyi beytin dna tamtr. Diyaloglara yer vererek ve mstezat daha serbest bir hle sokarak, iiri dzyazya yaklatrmtr. Kafiye dzeninde klsik biimlerin dna kmtr. iirde konu ile aruz kalplar arasnda bir uygunluk aram ve bunu uygulamaya almtr. Btn bu yeniliklere karn, dili ardr; Arapa ve Farsa kelime ve tamlamalara iirlerinde ska yer vermitir. Eserleri: Rbb- ikeste (1899), Halkun Defteri (1911), Rbabn Cevab (1911), ermin (1914), Tarih-i Kadm (1905te yazlm; ancak daha sonra zerinde tarih kayd bulunmayan basklar yaplmtr)

Cenap ehabettin (1871-1934)


Hayat
Cenap ehabettin, 2 Nisan 1871de Manastrda domutur. Babas, 1877-78 Osmanl-Rus Savanda ehit olan Binba Osman ehabettin, annesi ise smet Hanmdr. Aile, babasnn ehit dmesi zerine, stanbula tanmtr. Cenap, ilkrenimini Mekteb-i Feyziyede yapar. Ardndan bir sre Eyp Asker Rtiyesi ve Glhane Asker Rtiyesinde renim grdkten sonra, iki yl da Kuleli Tbbiye ddisinde okumu, tp renimini 1889da Asker Tbbiyede tamamlamtr. 1889da tp alannda ihtisas yapmas iin Parise gnderilir. Pariste yl kalp, stanbula dner ve Haydarpaa Hastanesinde hekimlik yapmaya balar. Bundan sonra 1914te emekli olana kadar, Kamerun, Cidde, Mersin, Rodos gibi yerlerde Karantina doktorluu, Meclis-i Shhiye Mfettilii, Meclis-i Shhiye kinci Bakanl gibi grevlerde bulunmutur. air, 1914te kendi isteiyle emekli olduktan sonra, nce Drlfnn Edebiyat Fakltesi Lisan ubesi Franszca Tercme Mderrisliine, ardndan da Garp Edebiyat Mderris Vekilliine atanr. 1919 ylnda da Drlfnn Osmanl Edebiyat Tarihi Mderrislii grevine getirilir. 1920de Ali Kemalin kard Peyam- Sabah gazetesinde Milli Mcadele aleyhinde yazlar yazar. Aleyhteki konumalarn Drlfnndaki derslerinde de srdrmesi zerine, buradan uzaklatrlr (1921). Ancak bir sre sonra Mill Mcade aleyhtarlndan vazgeer. Cumhuriyetten sonra, 26 Eyll 1932de Birinci Dil Kurultayna katlr. 13 ubat 1934te vefat eden Cenap, Bakrky Mezarlna defnedilmitir.

Sanat ve iirleri lk iirler: Muallim Naci Halkas


Cenap ehabettin iire, tpk Tevfik Fikret gibi Muallim Naci halkasnda balar. air, bu edeb halkaya, Asker Tbbiyede renciyken eyh Vasf aracl ile katlr. Yaymlanan ilk iiri olan Nazire-i Gazel-i Muallim, 1885te mddl-Middda kar. Ayn yl, Nacinin kard Saadette baka iirleri de yaymlanr. Sz konusu iirler, Divan iiri tarznda, Muallim Naci ve eyh Vasfnin iirlerine

30

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

nazire olarak kaleme alnmtr. 1885-1887 yllar arasnda Muallim Naci halkasnda, Divan iiri tarznda iirler yazan air, 1887de Tmt adl ilk iir kitabn bastrmtr.

Naci Halkasndan Kopu


air, 1887den itibaren Hmit ve Recaizade Mahmut Ekremin etkisi altna girer. Glen ve Sebat dergilerinde yaymlad iirlerde Abdlhak Hmite zg bir eda gze arpmaktadr. Aslnda Tmtttaki iirler de bu etkinin rndr. Sz konusu eserdeki; Nev-y dilkeiyle arz- istidd eder bir ku/Sanrsn bin nev-y cenneti icd eder bir ku dizeleriyle balayan ve Tmttan Hmite nazre ibaresiyle Hmite ithaf edilen Bir Dadan nerken balkl iir, Hmitin Hyde Parktan Geerken iirinin etkilerini tar. Ksaca, ilk iirlerini 1885ten itibaren mddl-Mdd, Sadet, Muht, Sebat, Glen gibi dergi ve gazetelerde yaymlayan gen Cenap ehabettin, bu dnemde iire, ou gen air gibi Muallim Nacinin tevikleriyle balam, ancak 1887den itibaren Hmit ve Ekremin etki alanna girerek, iirde yenilik yanls airlerin safna katlmtr.

Paris ve Sonras (1889-1896)


1889 ylnda cilt hastalklar alannda uzmanlamas iin Parise gnderilen Cenap, 1893e kadar burada kalr ve ada Bat iirini yakndan tanma imkn bulur. Kendisi, Fransada kald dnemde hangi air ve yazarlarla mnasebette bulunduuna ilikin u bilgileri verir: O zaman bir taraftan Fransada natralistlerin modas idi. Bir taraftan da Verlaine, Mallarm modas idi. Mallermyi ok iyi anlayamyordum. Verlainei ok sevmitim. Fransz airlerinin gen yallaryla mnasebette bulundum. Ezcmle Charles Gurin ile ok beraber bulundum. Sonra Trkiyeye avdet ettim (Akay, 1998, 23) Bu satrlar, airin Fransada iken iirde empresyonist ve sembolist airleri; zellikle Verlaine ve Mallarmyi okuduunu gstermektedir. Bu okumalar ve temaslar sonucunda, Cenap, Paristen yepyeni bir iir anlayyla dner. Bu anlayla kaleme ald iirlerini, 1894ten sonra Malmt, Hazine-i Fnn, Marif ve Mektep gibi dergilerde yaymlamaya balar. Bunlarda airin, iirde resim ve mzie ayr bir nem verdii, tabiat farkl bir gzle tasvir ettii, deiik szck ve imgeler kulland dikkati eker. Kukusuz bu yeni bak, ed, vokabler ve imge tarz, bir sre sonra yadrganm; hatta baz iirleri Franszcadan eviri sanlmtr. Mektep dergisi, Cenap ehabettinin airliinde nemli bir evredir. air, bu dergide krktan fazla iir yaymlar. ir-i Mahzn, Tene-i Teb, Murg- ikeste, Berk- Hazn, Alasam, Leyl-i Zhire, Terne-i Mehtb bu dergide yaymlanm iirleridir. Hseyin Cahitin belirttiine gre bu manzumeler; Garp enisiyle zevki okar. fade dzgn, ekil arkl, fakat ruh garpldr (Akay, 1998, 26). Kukusuz Mektepte yaymlanan bu yeni tarzdaki iirler, yenilik yanls air ve yazarlarca vg ve heyecanla karlanmtr. Tevfik Fikret de Cenap alklayanlar arasndadr. rnein onun 1896da Mektepte yaymlanan Alasam redifli iirine Fikret de nazire yazmtr. Mektepteki iirleriyle, edebiyat dnyasnda adndan ska sz ettiren Cenap, daha sonra zellikle Fikretin ve dier Edebiyat- Cedde air ve yazarlarnn kendisine gsterdikleri tevecch zerine Servet-i Fnun dergisine gemitir.

Mektep Dergisi: 1891-1897 yllar arasnda kan bir dergi. Cenap ehabettin, 1896 ylnda iirlerini bu dergide yaymlamaya balam, onunla beraber Tevfik Fikret, Hseyin Suat, Hseyin Sret, Halit Ziya Uaklgil ve Mehmet Rauf da bu derginin kadrosuna katlmlardr. Bu bakmdan Mektep, Edebiyat- Cedde air ve yazarlarnn Servet-i Fnndan nce topland bir dergidir.

DNELM S O R U
2. nite - Edebiyat- Cedide iiri

DNELM S O R U

31
DKKAT

Edebiyat- Cedde Evresi

DKKAT

Cenapn Servet-i Fnun dergisinde yaymlanan ilk iiri nkisr- Bzie baln SIRA SZDE tar. Bu iir, dergide 4 Nisan 1312/1896 tarihinde baslmtr. air, bu yllarda Servet-i Fnun yannda baka dergilerde de iirlerini bastrr. 1896nn Hazirannda Mektepte yaymlanan Terne-i Mehtb iiriyle edebiyatmzda Dekadanlar adyAMALARIMIZ la bilinen bir tartmaya yol aar. Dekadanlar tartmas hakknda kaynak olarak Fazl Gkekin Bir K T A P Tartmann Hikyesi Dekadanlar (stanbul, Dergh Yay., 2007) adl kitabna bakabilirsiniz. Dekadanlar tartmas hakknda bilgi veriniz.
TSIRAVSZDEN ELE ZYO

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

T SIRAV SZDE ELE ZYON

Cenap, iirlerinde, ou Edebiyat- Cedde airi gibi bireysel temalar iler. Ak ve tabiat, iledii balca temalardr. Nitekim bir iirinde; Ak D N E L inmezdi yeolmasa M NTERNET re ir terne der. Ancak ak onda iki ekilde ele alnr. Baz iirlerinde ak roS O R iiri byledir. mantik, duygusal bir bak asyla dile getirir. rnein Son Arzu U Don Juan gibi baz iirlerinde ise, ak, cinsellikle i ie olarak ifade edilir. Cenapn iirlerinde iledii ikinci nemli tema tabiattr. air, Avrupadan deiDKKAT ik bir tabiat gryle dnm ve bunu iirlerine yanstmtr. O, ou iirinde tabiat gzel bir tablo olarak ele alr. Bunun yan sra, kendi duygular ile tabiat araSIRA SZDE snda bir mnasebet arar. Onda tabiat, l bir manzara deil, ruhu ve duygular olan bir canl gibidir. Bu tr tabiat iirlerinde akam ve gece manzaralar dikkati SIRA SZDE eker. Aks-i Mh, Mecere-i Sadet, Leyl-i Zhire, Terne-i Mehtb, TemAMALARIMIZ -y Leyl akam ve gece tasvirleriyle ne kan mazumelerdir. air, bunlardan baka baz tabiat iirlerinde de mevsimleri ele alr. En ok eleDald L M mevsimlerse, NE Elhn- Hazn, Berg-i Hazn, Tem-y Hazn iirlerinde grlecei zere, K T A P sonbahar ve ktr. Kukusuz tabiat iirleri iinde k mevsimini ele ald ve bu O erevede hayal-hakikat atmas temini iledii Elhn- it Sen R U tannm olandr. Cenapn Elhn- its Edebiyat- Cedde iirinde ska ilenen Y O N T E L E V Z hayal-hakikat atmas, hakikatin hayale stn gelmesi, hzn gibi temler eliinde tabiat; kaDKKAT rn yan tasvir eder. Manzumede bahar ve bahara ait iekler, kular, kelebekler hayali, neeyi sembolize eder. Karlar, yava yava bahar mevsimine ait ne varSIRA SZDE N hzn sa hepsinin zerini rterler. Bu tabiat olay, lm ve dolaysyla T E R N E T de beraberinde getirir. Ve iirin sonunda kar ya hzlanr. Karlar her yan kaplayarak, bahara ait tm unsurlarn zerini kaplarlar. Bylece hakikat, AMALARIMIZ hayale stn gelmi olur. Bu bakmdan Elhn- it Halit Ziyann Mi ve Siyah romann andrr.
A P Elhn- it adl iirin tahlili iin kaynak olarak iir Tahlilleri 1 KadlTkitaba bakabilirsiniz (Mehmet Kaplan, stanbul: Dergh Yay., 1978). T E L V Z Y O ve Cenap ehabettinin iirlerinde dikkati eken bir baka unsur,E resim N musikidir. O, iirin kelimelerle resim yapma sanat olduu dncesindedir ve bu dorultuda iirle tablo yapmay hedeflemitir. zellikle tabiat iirlerinde bu ereveli tablo anlay dikkati eker. Nitekim Mehmet Kaplan da bunu; Cenabn iirleri kroNTERNET nolojik olarak gzden geirilirse, btn denemelerinin gayesinin resim yapmak olduu grlr (Kaplan, 2002, 394) cmlesiyle ifade eder. airin iir anlaynda nemli bir yer tutan ikinci unsur ise, ses ve musikidir. Nitekim Elhn- it, Terne-i Mehtb, Elhn- Hazn gibi iir adlar bile airin

DNELM NTERNET S O R U

DKKAT

SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ


DNELM K T A P S O R U

TELEVZYON DKKAT SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

32

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

iirde musikiye ne kadar nem verdiini gsterir. Ayrca kendisi de bir szn iir olabilmesi iin en edd ihtiyac[n] henk oduunu syler. Hatta ona gre edebiyat bir musikidir, szn ve lisann musikisi.
SIRA SZDE

SIRA SZDE Cenap ehabettinin iir ve musik konusundaki grleri hakknda bilgi veriniz.

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

zetle, Edebiyat- Cedde iinde Bat iirini yakndan tanyan bir airdir CeDNELM nap ehabettin. 1889da giitii Paristen yeni bir iir anlay ile dnm, allmam kelime ve imgelerle tartmalara neden olmu, iirle resim ve musiki S O R U arasnda mnasebetler kurmu, dekadanlar, sembolizm gibi edebiyat akmlar zerine yazlar kaleme alm, iirde dilin imknlarn zorlayarak, yeni bir iir dili oluturmaya K A T D K almtr. Ancak bu estetik yn ar basan dil, yer yer yapay olmakla eletirilmitir. Cenap, iirlerini hayattayken Evrk- Leyl ad altnda bir kitapta toplamak istemise de, bunu yapamamtr. Btn iirleri daha sonSIRA SZDE ra Mehmet Kaplan, nci Enginn, Birol Emil, Necat Birinci, Abdullah Umandan oluan bir ekip tarafndan Cenap ehabettinin Btn iirleri adl bir kitapta toplanmtr. AMALARIMIZ

1908den Sonra
K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Cenap ehabettin,P1908den sonra ou edebiyatmz gibi, politika ile yaknK T A dan ilgilenir. iyn, Hrriyet, Tanin, tihat ve Hak gazetelerinde yazlar yaymlar. Kalem adl dergide Dahhk- Mazlm takma adyla mizah yazlar kaleme alr. T1911de O N E L E V Z Y Gen Kalemler dergisinde balayan Mill Edebiyat ve Yeni Lisan hareketi dolaysyla Ali Canip Yntemle uzun tartmalara girer. Bu dnemde alayc ve nktedan yazlar ile tepkileri zerine toplar. 1915te makalelerinin bir blmn Evrk- Eyym adl bir kitapta toplar. 1917de Cemal Pa N zerine ann davetiT E R N E T ama gider. Bu yolculua ilikin izlenimlerini Sabah gazetesinde Suriye Mektuplar bal altnda yaymlar. 1918de Sleyman Nazifle beraber Hadisat gazetesini karr. Gazetede, ttihatlar iddetle eletirir. 1918-19da Tasvir-i Efkr gazetesi adna iki kez Avrupaya gider. Bu yolculuklara ait izlenimlerini Avrupa Mektuplar (1919) adl kitabnda yaymlar. 1920de Ali Kemalin kard Peym- Sabah gazetesinde yazlar yazar. Bu yazlarn kiminde Mill Mcadele yanllarn eletirir. Ancak Mill Mcadelenin zaferle sonulanmas zerine, piman olup, zaferi ven, Cumhuriyeti alklayan yazlar kaleme almtr. 1932 ylndaki Birinci Dil Kurultayna katlan Cenap, bundan sonra dilde sadeleme dncesini benimsemi, eserlerinde daha sade bir dil kullanmaya balamtr. Eserleri: iir: Tmt (1887); Saadettin Nzhet Ergun, Cenab ehabettin, Hayat ve Seme iirleri (1934); M. Kaplan, . Enginn, B. Emil, N. Birinci, A. Uman, Cenab ehabeddinin Btn iirleri (1984) Tiyatro: Yalan (1911), Krebe (1917); Kk Beyler (Hseyin Suat Yalnla beraber) Gezi: Hac Yolunda (1909); Avrupa Mektuplar (1919); fk- Irk (Tefrika 1914-1916) Makale: Evrk- Eyym /1915); Nesr-i Harb, Nesr-i Sulh ve Tiryaki Szleri (1918); stanbulda Bir Ramazan (haz. Abdullah Uman, 1994) zdeyi: Cenap ahabettin ve Vecizeleri (haz. Mehmet Saka, Vasfi enszen, 1959); Tiryaki Szleri (haz. Orhan F. Kprl, 1978). Cenapn bunlardan baka inceleme kitaplar da vardr.

2. nite - Edebiyat- Cedide iiri

33

Ali Ekrem (Bolayr) (1867-1937)


Hayat
Ali Ekrem, Tanzimat dneminin nl airi Namk Kemalin oludur. 2 Austos 1867de dodu. lkrenimini Hubyardaki Mahalle Mektebinde yapt. 9 yandayken bir yl Fatih Asker Rtiyesine devam etti. Namk Kemal, 1877de Midilliye gnderilince, Ali Ekrem de ailesiyle birlikte oraya gitti. Midillide zel hocalardan Franszca dersleri ald. Bir sre sonra stanbula dnd. Sami Efendi adl bir hocadan Arapa dersleri ald. 16 yandayken babas Namk Kemalle Rodosa gitti. Burada da Abdullah Efendiden Arapa, Naip Sdk Efendiden din dersleri ald. Bir sre Rodostaki dd Mektebinde dil dersleri verdi. Namk Kemalin Sakza atanmas zerine, Ali Ekrem de Sakza gitti. Orada Sait Efendiden Arap ve Fars edebiyat ve hadis dersleri ald. 1888de stanbula dnd. Babas Namk Kemal, 1888de Sakzda vefat ettii gn, Mabeyn-i Humyun Ktipliine atand. 18 yl burada alt. Zeynep Cemile Hanmla evlendi (1894). Bu evlilikten Mehmet Kemal Cezmi SIRA SZDE adnda bir olu ve Aye Masume, Hatice Selma, Fatma Beraat adl kz oldu. air, 18 yl Mabeyn-i Humyn Ktipliinde altktan sonra, 1906da Kuds Mutasarrflna, 1908de Beyrut Valiliine atand. Ancak Beyrut Valiliinden birka DNELM gn iinde istifa edince, Cezayir-i Bahr-i Sefd Valiliine gnderildi (1908). 1910da Drlfnn Tarih-i Edebiyat muallimliine getirildi. Austos 1912de yeniden S O U Cezayir-i Bahr-i Sefd Valiliine atand. Balkan Savann kmasR zerine stanbula dnd. Eyll 1913te edebiyat nazariyeleri dersini vermek zere Drlfnnda grevlendirildi. 1914te ns Darlfnnunda edebiyat dersleri vermeye D KKAT balad. 1917de olu Cezminin intihar zerine rahatszlanp bir sre tedavi grd. 1919da Tetkikt- Lisniyye Heyetine bakan seildi. buuk yl GalatasaSIRA SZDE ray Lisesinde retmenlik yapt. 1923-1933 yllar arasnda Drlfnnda erh-i Mtn (Metinler erhi) derslerini verdi. 1933te Telif ve Tercme Heyetine seildi. Maltepe Asker Lisesinde 2 yl edebiyat retmenlii yapt. 27 Austos 1937de AMALARIMIZ vefat etti.
K T P Ali Ekrem Bolayrn hayat hakknda kaynak olarak smail Parlatrn Ali AEkrem Bolayr (stanbul, Kltr Bakanl Yay. 1987) adl almasna bakabilirsiniz.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

Sanat ve iirleri Servet-i Fnndan nce (1891-1896)

TELEVZYON

TELEVZYON

Ali Ekrem Bolayr, Namk Kemalin olu olmas nedeniyle, daha ocuk yalarda NTERNET edebiyatla yakndan ilgilenir. lk iir denemelerini dokuz yanda kaleme alr. airin ilk yazs Da balkl bir mensuredir ve Resimli Gazetede 1891de yaymlanmtr. Kumru adl ilk iiri ise, 9 Mays 1307/1891 tarihli Mirsad dergisinde kmtr. Bu iirin ardndan yine Mirsadda Bir Validenin Gne Doarken Sylenii ve Dalara redifli iirleri yaymlanr. Var, Yd- Cnn, Nigh- Cnn, Gzelsin, Eyliyor, Senin, Ydigr- Muhabbet gibi iirleri de bu dnemin rnleridir. Ali Ekrem, 1891de Divan iirini iyi bilen, ancak yenilie de ak olan smail Safann etkisi altndadr. Bu iirlerde Divan iirine zg bir syleyi dikkati eker. air, Mirsaddan sonra 1894ten itibaren Malmt dergisine geer. Bu dergideki iirleri, daha yeni bir tarzdadr. Ancak Malmt 24 say sonra kapannca 1896 ylnda Servet-i Fnn dergisinde yazmaya balar.

NTERNET

34

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Edebiyat- Cedide Evresi


Ali Ekrem, Servet-i Fnn dergisinde Ayn Nadir (A. Nadir) takma adn kullanmtr. Bu dergide yaymlad balca iirler, Nvide Unvanl Bir Hikyeden, Sere, Ved, kfe-i Yr, Gl On Para, Kanaryacm balklarn tar. O, bunlarn dnda Servet-i Fnnda Elvh- Tabattan, Yeni Beyler ve Kk eyler bal altnda dizi iirler yaymlamtr. air bu iirlerden Elvh- Tabiattan ve Kk eyler dizisini daha sonra Zll-i lhm adl iir kitabna almtr. Yine Servet-i Fnnda kan Asker arks ve Vasiyet balkl iirler ise 1897 ylnda patlak veren Osmanl-Yunan Sava zerine yazlm, mill duygular dile getiren manzumelerdendir.
SIRA SZDE

Edebiyat- Cedde dneminde 1897 Trk-Yunan Sava nedeniyle yazlm baka iirler SIRA SZDE nelerdir?
D N Edebiyat- Cedide evresi, 1896-1900 yllar arasn kapsar. Ancak Ali Ekremin E L M air, derginin 26 Tern-i sn 1316/1900 tarihli 508. saysnda baslan iirimiz balkl yazs nedeniyle Tevfik Fikretle anlamazla dnce, Servet-i Fnndan ayS O R U rlp Musavver Malmta geer. Bu bilgiler, Ali Ekremin iire 1891de baladn, ardndan 1896da Servet-i FDKKAT nn dergisine getiini, ilk iirlerinden itibaren yenilik yanllarnn yannda yer aldn gstermektedir. air, bu dnemde, esas itibariyle dil, tema ve ekilce EdebiSIRA tarzna yat- CeddeninSZDE uygun manzumeler kaleme alm, iirlerinde genellikle tabiat, ak ve lm gibi bireysel temalar ilemitir. airin Servet-i Fnn dergisinde yaymlad ve 22 iirden oluan Elvh- TabiAMALARIMIZ attan balkl dizisi, tabiat ele alr. Ali Ekrem, bu iirlerin byk bir blmnde tpk Cenap gibi geceyi, ay ve yldzlar tasvir eder. eb-i Siyh, Tul- Zhre, Leyl-i Mkevkeb,P ehre-i Kamer bu tr iirlerdendir. Sz konusu iirlerin oK T A unda gece manzaralarna hzn duygusu elik eder. Ali Ekrem, gece manzaralar yannda, baz iirlerinde de bahar mevsimini tasvir eder. BaharEve ZName-i Bahar bu tr iirlerdendir. air, bunlarn dnda, DaTEL V YON lara, Ayaso Da, Khsr gibi baz iirlerinde de dalar konu edinir. Sonu olarak Ali Ekremin tabiat temini iledii iirlerde, gece, ay, yldzlar, da, deniz ve iek gibi unsurlar ne kar. Bu iirlerde tabiat, gereki bir biN ERNET imde tasvir T edilmez. air, dier Edebiyat- Cedide airleri gibi, tabiatla kendi duygular arasnda bir mnasebet kurar ve tabiat onun iin genelde snlacak gzel bir lemdir. Ali Ekremin iirlerinde iledii bir baka tema da aktr. Zll-i lhm adl kitabna ald ak iirlerinin ou 1890-1897 arasnda yaymlanmtr. Var, Yd- Cnn, Nigh- Cnn, Gzelsin, Eyliyor, Senin, Glyor gibi iirler bu temay ele alrlar. Ak iirlerinde daha ok smail Safann ve Divan iirinin etkisi altndadr. O nedenle, sevgili genelde a cevr cef eden, gzelliiyle kimi kez aya, gnee ya da yldzlara benzetilen Divan iirine zg bir gzeldir. Ali Ekremin iirlerinde iledii bir baka tema da lmdr. Kabristan, Kitbe-i Seng-i Mezr, Tabut, bu tr iirlerdendir. air bunlarn bir ksmnda len bir kiinin ardndan duyulan znty dile getirir. Ancak zellikle Kabristan ve Tabut, lmn insanda uyandrd duygu ve dnceleri daha derinlemesine tasvir etmesiyle dikkati eker. Bununla beraber Ali Ekremin lm temal iirlerinde, Hmitteki felsef derinlik ve strap yoktur.

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

2. nite - Edebiyat- Cedide iiri

35

airin, bu dnemdeki baz iirlerinde, dier Edebiyat- Cedde airleri gibi toplumdaki zavall, kimsesiz, yoksul kimselere merhamet duygusunu dile getirdii de gze arpar. Frn nnde, Kayk, Hamal, Kfeci ocuk, bu tarz merhamet iirlerindendir. Ali Ekrem, bunlar dnda, Servet-i Fnn, Malmt ve rtik dergilerinde yaymlad Yeni Beyler adl bir dizi iirinde Tanzimat sonrasnda ortaya kan, Bat hayran, mirasyedi alafranga tipleri eletirir. airin bu dnemde yaymlad iirlerinin ou, Zll-i lhm (1909) adl kitabnda yer almaktadr.

kinci Mertiyet (1908) Sonras


kinci Merutiyetin ilanndan sonra, toplumdaki zgrlk havas, bir sre edebiyata da yansm, vatan, millet, zgrlk ve istibdt ynetiminin zulmleri gibi konular eserlerde ska ilenir olmutur. Ali Ekrem de dnemin bu havasna uyarak, 1908den sonra Edebiyat- Ceddenin bireysel edebiyat anlayn terk etmi, toplumsal ve siyasal sorunlara ve mill duygulara arlk veren eserler kaleme almtr. Srasyla Krmz Fesler (1908), Kaside-i Askeriye (1908), Rh- Keml (1908), Ordunun Defteri (1918), Ana Vatan (1921), airin 1908 sonrasnda baslan, toplumsal dnceleri ve mill duygular ileyen eserleridir. air, bu dnemde, iirlerini daha sade bir dille yazm ve yer yer heceyi kullanmtr. Bu bakmdan, Ali Ekrem 1908 sonrasnda Edebiyat- Ceddenin iir anlayndan da giderek uzaklamtr.

Krmz Fesler: Ali Ekremin 1908de baslan iir kitab. airin bu kitabnda istibdat dnemini, o dnemdeki hafiyeleri ve jurnalcilii eletiren, mstezat tarznda yazlm uzun bir manzume vardr. Kaside-i Askeriye: Ali Ekremin, 1908de baslan, babas Namk Kemalin Hrriyet Kasidesine nazire olarak kaleme ald, Merutiyeti iln eden orduyu ven, vatan sevgisi, kahramanlk ve hrriyet temalarn ileyen 41 beyitlik uzun bir manzumesi. Ordunun Defteri: Ali Ekremin 1918de baslan, Birinci Dnya Sava yllarnda, orduya moral vermeyi, askerlerimize din ve mill bilgiler retmeyi amalayan iir ve yazlarn yer ald kitab. Ana Vatan: Ali Ekremin, 1921de baslan, vatan sevgisi ve kahramanlk gibi mill duygular dile getiren, hece vezniyle yazlm manzumelerinin bulunduu iir kitab. Askerlere datlmak amacyla kaleme alnan bu eserdeki iirlerin ounda, Kurtulu Savandaki kahramanlklar anlatlmaktadr.

Cumhuriyet Sonras
Ali Ekrem Bolayr, eser vermeyi Cumhuriyetten sonra da srdrm bir airdir. iir Demeti (1924) ve Vicdan Alevleri (1925) bu dnemde baslmtr. Bunlardan iir Demeti ocuklar iin yazlm retici iirleri ierir. Ali Ekremin Vicdan Alevleri adl kitab ise, tpk Ordunun Defteri ve Ana Vatandaki gibi, orduyu ven, mill duygular ileyen iirlerden olumaktadr.

Hseyin Suat (Yaln) (1867-1942)


Hayat
Hseyin Suat, 1867de stanbulda dodu. Babas Ali Rza Bey, annesi ise Fatma Neyyire Hanmdr. air, renimini srasyla Molla Gurn Mahalle Mektebi, Balkesir ptid Mektebi, Beyazt Rtiyesi, Drama Sanca Rtiyesi ve son olarak da Mekteb-i Tbbiye-i Mlkiyede yapt. 1886da Mekteb-i Tbbiyeden mezun olduktan sonra, Midilli Belediye Doktoru olarak 3 yl alt. Ardndan stanbul nc Belediye Doktorluuna atand. 1893te tp alannda uzmanlamak zere Parise gitti. 1895te stanbula dnd, Kadky Onuncu Belediye Dairesi Doktorluuna atand. 1898de Suriye Vilyet-i Shhiye Mfettiliinde grevlendirildi. On yl amda kaldktan sonra 1908de stanbula dnd. Meclis-i Kebr-i Shh yeliine seildi. Kurtulu Sava yllarnda Ankaraya gitti. Doktor olarak Anadolunun deiik yerlerinde grev yapt. 1921de Yunus Nadi ile birlikte Kalem dergisini kard. Cumhuriyetin ilanndan sonra Deniz Yollar Vapurlarnda doktorluk yapt. 21 Mart 1942de vefat etti.

36

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Sanat ve iirleri lk iirleri ve Servet-i Fnn


Hseyin Suat, dnemin ou airi gibi, balangta Divan iiri tarznda gazeller yazd. Bu dnemde etkilendii balca airler, Nedim, Fuzul ve hikem iirleriyle Nabdir. Kimi kaynaklarda ilk iirinin 1885 ylnda Tercmn- Hakkatte yaymland belirtilmektedir. Dolaysyla, o da dnemin pek ok gen airi gibi, iire Muallim Naci halkasnda balamtr. Bu halkaya giriinde komular air eyh Vasfnin rol vardr. Ancak Mekteb-i Tbbiyede Cenap ve onun kardei Ali Nusret tantktan sonra Hmitin iirlerinden haberdar olur. 1893te gittii Pariste Bat iirini tanr. Yurda dndkten sonra, 1890l yllardan itibaren iirlerini Mektep, Malmt, Mtala gibi yeniliki airlerin yer ald dergilerde yaymlar. 1896 ylnda Servet-i Fnn dergisine geerek Edebiyat- Cedde topluluuna katlr. Edebiyat- Ceddenin anlayna uygun iirlerini ilk kitab olan Lne-i Mell (1910)de toplamtr.
SIRA SZDE

Hseyin Suatn Lne-i Mell adl iir kitab hakknda bilgi veriniz. SIRA SZDE Hseyin Suat, Edebiyat- Cedide yllarnda genellikle ak, tabiat ve lm gibi biD reysel temalar N E L M ilemitir. Ak onun iirlerinde, romantik olmaktan ok cinsel ynyle ne kar. Lne-i Mellin Pont-Aven balkl blmndeki Senden Sonra, Mest S O R U Mstarak, h Ey Hb- Ltf bu trden ak iirleridir. air, tabiat iirlerinde ise, genellikle Edebiyat- Ceddenin tarzn srdrr. iirlerinde hayal bir tabiat tasvir eder. Bunlarda ama, salt tabiat tasvir deil, tabiat DKKAT aracl ile kendi duygu ve dncelerini dile getirmektir. O da iirlerinin ounda Cenap ehabettin gibi gece ve akam manzaralarn tasvir eder. Leyl-i it, SIRA SZDE eyd-y Mell, Hill-i Nev bu tr iirlerindendir. Sz konusu iirlerden Leyl-i it, Cenapn Yakazt- Leyliyyesinden izler tar. Bu iirde k gecesinin airde uyandrd duygular dile getirilmitir. AMALARIMIZ Hseyin Suat, baz tabiat iirlerinde ise bahar mevsimini ele alr. rnein, h-i Nevbahr, kfe-i Nevbahr adl iirlerinde ilkbahar mevsimi tasvir edilmektedir. air, Tbaz iirlerinde de, dier Edebiyat- Cedide airleri gibi sevgiliyle K A P birlikte tabiata kama, tabiatta tm keder ve straplar unutma temini iler. rnein Kelebekler, Margeritler iirinde bu tabiata kama, tabiatta sevgiliyle beraber hereydenT E L E V Z Ysonsuza dek yaama arzusu dile getirilir. uzakta O N airin bu dnemde yazd iirlerde iledii bir baka nemli tema lmdr. Bu iirlerin ounu, Hseyin Suat ilk ei Saide Hanmn gen yata lmesi zerine yazmtr. Bu bakmdan, sz konusu iirlerde len bir yaknn ardndan duyulan ferd s TERNET traplar dile Ngetirilmitir. Rh-i Pkine, Tedfn, iir Yazarken, Makberi Dildr ve Hayt- Mecrh lm temal iirlerindendir. Sz konusu iirlerin tmnde derin bir strap ve mell vardr. Bu nedenle Hseyin Suat, bir mell airi olarak tannr. airin ilk kitabna Lne-i Mell adn vermesi de bu bakmdan anlamldr. Nitekim iirlerinde sk sk, alamak, muber, hzn, girye, gam, mecrh, hicran, yeis, mell, zr, enn gibi hep melle ilikin szckleri kullanmas da, bu melankolik atmosfere iaret eder. Kukusuz bu duygu, Edebiyat- Cedde iirinin ortak zelliklerindendir. Btn bu bilgiler Hseyin Suatn, Edebiyat- Cedide dneminde, dier Edebiyat- Cedde airleri gibi, ak, tabiat ve lm gibi bireysel temalar ilediini, iirlerinde hzn ve mell duygusunun ar bastn, ekil ve dil itibariyle kuann anlayn srdrdn, Arapa ve Farsa kelime ve tamlamalarla dolu ar, ssl bir dil kullandn gstermektedir.

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

2. nite - Edebiyat- Cedide iiri

37

kinci Mertiyet (1908)ten Sonra


Hseyin Suat da, dneminin pek ok airi gibi, kinci Mertiyetin ilann izleyen yllarda meydana gelen Trablusgarp, Balkan ve Birinci Dnya Savalar ve Kurtulu Sava gibi tarihsel ve toplumsal olaylarn etkisiyle bireyci sanat anlayn brakp, dnemin toplumsal ve tarihsel olaylarn konu edinen eserler vermeye balar. Ondaki asl deime, 1908den sonra arlkl olarak mizaha ynelmesidir. air, 1908den sonra yaz ve iirlerini genellikle Gve-i Zlim takma adyla Mehsin, mmet, air Mecmuas, iyn, Kalem, Servet-i Fnn, Yeni Kalem Dergisi ve Cumhuriyet gazetesinde yaymlam ve iirlerinin bir ksmn 1923te baslan Gve Destannda toplamtr. 1908 sonrasnda kaleme aldklarnda, Edebiyat- Cedide dnemindeki ar ve ssl dile karlk, daha sade bir dil kulland ve az da olsa hece vezniyle iirler yazd grlr. airin iir dnda, bazlar eitli kitap ve antolojilerde, bazlar da dergi sayfalarnda kalm, ehbl yahut stibddn Sonu, Hlle, Dev-y Ak, Yamalar, Harman Sonu gibi pek ok tiyatro eseri vardr.

Sleyman Nazif (1869-1927)


Sleyman Nazif, 17 Knn- sni 1284/1869 tarihinde Diyarbakrda dodu. Babas Diyarbakrl Mehmet Sait Paadr.

Sanat ve iirleri
Sleyman Nazifin iirleri, Edebiyt- Cedde ncesi (1892-1897), Edebiyat- Cedde Evresi (1898-1908) ve kinci Mertiyet Sonras olmak zere dnemde incelenebilir.

Edebiyat- Cedide ncesi (1892-1897)


airliinin ilk dneminde Sleyman Nazif, daha ok Namk Kemal tarznda, vatan temini ileyen iirler yazar. lk iirlerini 1906da Msrda baslan Gizli Figanlar adl kitabnda toplamtr. iirlerin ounda vatan sevgisi ve zgrlk dncesi dile getirilmitir. Kitapta ayrca ak ve tabiatla ilgili iirler de vardr. Ey Ebn-y Vatan bu dnemde kaleme ald en tannm iirlerindendir.

Servet-i Fnndan kinci Mertiyete Kadar (1897-1908)


Sleyman Nazif, 1897den itibaren Servet-i Fnn dergisinde yazmaya balar. Bu dergide brahim Cehd takma adn kullanr. Sz konusu yllarda Edebiyat- Ceddenin bireyci sanat anlayn benimser, ak ve tabiat temini ileyen ve bireysel straplar dile getiren iirler kaleme alr. Peym- Dr--dr, Meneke, Bahr Mnkesir tabiat iirlerindendir. Nazifin bu yllarda kaleme ald ou iirinde ele ald ikinci tema, aktr. air bu iirlerinin byk bir blmn brahim Cehd imzasyla, Servet-i Fnn ve rtik dergilerinde yaymlamtr. Nazra-i Temyl, ncimd- ebb, Szi-i Telk, Nisyn- Mufel bu tr ak iirlerindendir air, ak temini iledii iirlerinde genellikle ayrlk strabn dile getirir, sevgiliyle geirdii gnleri anar, hayal bir sevgiliye duyduu zlemi ifade eder. Bu iirlerin ouna, hzn, gzya ve mell egemendir. Sleyman Nazif, baz iirlerinde de Edebiyt- Ceddenin anlayna uygun olarak bireysel straplarn dile getirir. Zll- Metrk, Name-i Hayt bu tr iirlerindendir. air, bu dnemde dil, uslp, duyu ve syleyi olarak Edebiyat- Cedde nin iir anlayna uygun eserler vermitir.

38

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

SIRA SZDE

Sleyman Nazif, 1908den sonra, dnemin pek ok airi gibi, bireysel straplar ilemekten ok, mill duygular ele alan eserler vermeye balamtr. Firk- Irak bu tr eserlerindendir. air, manzum-mensur kark bu eserinde, Irakn kaybna SIRA SZDE duyduu istrab anlatr.

DNELM S O R U

Eserleri

airin Gizli Fignlar (1906), Firk- Irk (1918), Malta Geceleri (1924) gibi manzum eserleri yannda, Bahriyelilere Mektup (1897), Namk Kemal (1897), El-Cezire Mektuplar S O R U Malmu lm (1897), Batarya ile Ate (1916), Hazreti saya (1906), Ak Mektup (1924) gibi dzyaz eserleri vardr.

DNELM

DKKAT

Hseyin Sret (zsever) (1872-1959)


Asl ad Hamdullah olan Hseyin Sret, Mart 1872de stanbulda dodu. Babas SSIRA SZDE leyman Mazhar Bey, annesi ise Fatma cll Hanmdr. Mlkiye Mektebi ve Frerler Mektebinde okumutur. 1900de bir siyas olaya kart iin Adyamana srlr. Oradan da Parise kap Jntrklere katlr. Uzun yllar gurbette yaar. 1920de keAMALARIMIZ sin olarak yurda dner. 27 ubat 1959da vefat etmitir. Hseyin SretinThayat hakknda kaynak olarak Hseyin Sret (Turan Karata, stanbul, K A P Tima Yay., 2011) adl kitaba bakabilirsiniz.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Sanat veE iirleriN T LEVZYO


Hseyin Sret, iire Mlkiyede renci olduu yllarda ilgi duymutur. O yllarda Namk Kemal hayrandr. Okulda dnemin gen airleriyle tanm, retmenlerinden Mizanc Murat Beyin kard Mizan yakndan takip etmitir. Vezinli ve NTERNET kafiyeli sz sylemeyi, Rza Tevfikten renmitir. airin o dnemde hayran olduu bir baka ahsiyet Mlkiyede hoca olan Recaizade Mahmut Ekremdir. iir denemelerine 17 yanda balar. lk iirlerini 1894ten sonra Mektep dergisinde yaymlar. Ayn yl, yenilik yanllarnn topland Malmat dergisine de iirler gnderir. Bu dergide yaymlanan iirlerinden bazlar, Sevgilime, Gazel, Gzelsin balklarn tar. Sz konusu yllarda kan ilk iirlerinde Hseyin Sret, biim ve dil bakmndan Divan iirine uyar; ancak yer yer yeni imgeler kulland da grlr. Hseyin Sretin 1894ten itibaren ilk iirlerinin kt bir baka dergi de Mariftir. air bu dnemdeki iirlerinde eski ile yeni arasnda durmaktadr. Ancak iirlerini Mektep, Malmt, Marif gibi yenilik yanls airlerin topland dergilerde yaymlamas onun, balangtan itibaren yenilie ak olduunu gsterir.

NTERNET

Edebiyat- Cedide Evresi


Hseyin Sret, 1896 ylnda Servet-i Fnna geer. Drdne-i Garm, bu derginin 25 Eyll 1896 tarihli 289. saysnda yaymlanm ilk iiridir. Sone tarznda yazlan bu manzumeyi bakalar izler. Balangta iirlerinin altnda Sret imzas varken, daha sonra Hseyin Sret imzasn kullanr. air, 1900de Adyamana srgne gnderildikten sonra yaymlanan iirlerinde ise, mer Senih takma adn kullanmtr. Bu yllarda Sret, Servet-i Fnn dnda rtik dergisinde de iirler yaymlar. 1896-1898 yllar arasnda Edebiyat- Cedide topluluunda yer alan air, bu dnemde dil, ekil, tema ve sanat anlay bakmndan Edebiyt- Ceddenin ortak zelliklerini srdrr. iirlerinin ounda ak, kadn, tabiat ve zlem gibi bireysel temalar iler.

2. nite - Edebiyat- Cedide iiri

39

Ak iirlerinde genellikle Hseyin Cahitin dedii zere, yksek ve dsel aklar dile getirmitir. Sretin iirlerinde ak yannda tabiat da nemli bir yer tutar. Nitekim ehabettin Sleyman Tarih-i Edebiyt- Osmniyesinde; Hseyin Sret Bey, iyi bir lisna mlik, ince hislerle, ince hayallerin, tabiatn bir airidir. Onu daima tabiat igal etmitir. En hiss serlevhalarla balad iirleri bile, tabiatn SIRA SZDE mehsinini kaydetmeksizin yazamaz. der. ou Edebiyat- Cedide airlerinde olduu gibi onun iirlerinde de tabiat, canl bir varlk gibidir. Mevsimler ve akam manzaralar, hzn, mell ya da sevin duygularyla i ie tasvir edilir.M D NEL Hseyin Sret, Trk edebiyatnda daha ok bir zlem ve gurbet airi olarak tannr. nk mrnn 15 yln vatandan ve yaknlarndan ayr, gurbette geirS O R U mitir. air, ak, kadn, tabiat ve gurbet temalarnn yan sra, az da olsa baz iirlerinde vatan sevgisi, toplumdaki zavall insanlara acma duygusu, lm ve intihar gibi temalar da ilemitir. rnein, Krbn- Adem ve Suriyelilerede zaDKKAT yf bir vatan sevgisi, Ayecikte ise zavall ve yoksul bir insana acma duygusu ele alnr. Bir Mntehireye balkl iirinde ise, intihar eden bir SZDE kz konu SIRA gen edinmektedir. Esas itibariyle Hseyin Sret, bir hzn ve mell airidir. iirlerinin hemen hepAMALARIMIZ sinde, gzya, ayrlk, zlem ve hzn vardr. lk ei Berrin Hanmn lm zerine yazd lmnden Sonra adl iiri zamannda ok beenilmitir.
K T A P Hseyin Sretin lmnden Sonra adl iirinin tamamnn tahlili iin kaynak olarak Mehmet Kaplann iir Tahlilleri 1 (stanbul: Dergh Yay., 1978) adl kitabna bakabilirsiniz.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

Avrupa Yllar (1901-1908)

TELEVZYON

TELEVZYON

air, srgn olduu Adyamandan, 1901in son gnlerinde Parise kamtr. Bu yldan sonra yazlarnn bir ksmn 1902de Anadolu Mektuplar bal altnda Jntrklerin yayn organ olan ve Cenevrede baslan Osmanl Gazetesinde yaymNTERNET lar. 1903ten itibaren ise baz yazlar, r-y mmette kar. Bu arada Sretin ilk kitab Leyl-i Girzn da 1904te Pariste baslr. 39 iirin yer ald bu iir kitabn Yahya Kemal pek baarl bulmaz. 1908de Merutiyetin ilan zerine air, yurda dner ve iirlerini iyn, Servet-i Fnn, Resimli Kitap ve Rbab gibi dergilerde yaymlar.

NTERNET

Cumhuriyetten Sonra
iire 1890l yllarda balayan, ksa sre sonra Edebiyat- Ceddeye katlan ve ardndan Avrupaya kaan Sret, Cumhuriyetten sonra da iir yazmay srdrr. Bu dnemde iirlerini Servet-i Fnn ve tihad dergilerinde yaymlar. Bu dnemde baslan en nemli iir kitaplar Babozumu (1928), Kvlcml Kl (1937)dr. stdn iiri (1937), Kargalar (1939), ki Kaside (1942), Bir Mektubun Cevab ve Hseyin Avni Ulaa (1948) airin dier eserleridir. Sonu olarak Hseyin Sret, 1890l yllarda iire balam, ksa sre sonra Edebiyat- Cedde arasna katlmtr. iirlerinde genelde Edebiyat- Ceddenin anlayna uygun olarak, hzn ve mell duygusunun ar bast bireysel temalar ilemitir. Ak, tabiat, aile ve gurbet en ok ele ald temalardr. ou Edebiyat- Cedide airi gibi, ar ve ssl bir dil kullanmtr. Sret, iirlerini genellikle aruzla yazm, az sayda hece ile iirler de kaleme almtr. lk iirleri gazel biiminde olmakla beraber, daha sonra ou Edebiyat- Cedide airi gibi sone biimini kullanmtr.

Babozumu: Hseyin Sretin iir kitab.16 iirin yer ald bu eser, Babozumu, Ykk Yuva ve Ank-y Bayabn balklaryla blme ayrlmtr. air bu iirlerin hemen hepsini gurbette kaleme aldndan, vatana ve ailesine duyduu zlemi dile getirmitir. Kvlcml Kl: Hseyin Sretin 1937de baslan iir kitab. Eser, Boazii Notlar, Kr iekleri, Divan Yolunda balklar altnda blme ayrlmtr. Kitabn Boazii Notlar balkl blmnde stanbulun gzelliklerini anlatan air, Kr iekleri balkl blmde yer alan iirlerini hece ile yazmtr. Divan Yolunda balkl blmdeki manzumeler ise, Divan iiri tarzndadr.

40

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Fik li (Ozansoy) (1876-1950)


1876 ylnda Diyarbakrda domutur. Asl ad Mehmet Fiktir. Babas air ve bilgin Mehmet Sait Paadr. Ayn zamanda air Sleyman Nazifin kardeidir. 1 Ekim 1950de Ankarada vefat etmitir.

Sanat ve iirleri Servet-i Fnndan kinci Mertiyete Kadar (1896-1908)


Fik linin Muhabbet baln tayan ilk iiri, 28 Knn- evvel 1311/1896 tarihli ve 5 numaral Marif dergisinde yaymlanmtr. Ak ve tabiatn i ie ilendii bu iir, Fik linin daha balangta dil ve uslpa Edebiyat- Ceddenin iir anlayna uyduunu gstermektedir. Bu ilk iirden sonra Servet-i Fnn dergisine geer. Bu dergideki ilk iir ise, 24 Temmuz 1313/1897 tarihinde yaymlanan iirlerdir. Fik li, Servet-i Fnndaki baz iirlerinde Zahir takma adn kullanmtr. rtik da bu dnemde airin iirlerini yaymlad bir baka dergidir. 1896-1908 yllar arasnda yazd iirleri, Fn Teselliler (1908) ve Temsil (1913) adl eserlerinde toplayan airin ilk kitab Fni Teselliler, Hasbihl balkl bir n szden sonra Neid-i Garm, Tabiat, Kinta Kar, Hafy-y Leyl, Dicle, Elhn- Perin ve Elhn- Fen balklaryla 7 blme ayrlmtr. Eserde toplam 58 iir bulunmaktadr. Bu kitabn Hasbihl balkl mukaddimesi, iire ilikin ierdii grler ve uslp bakmndan Abdlhak Hmitin Makber Mukaddimesine benzetilmitir. airin bu dnemdeki iirlerinin yer ald ikinci kitab Temsil, Hasbihal balkl manzum bir n szden sonra, Mehsin ve Ak ve Tabiat balklaryla iki blme ayrlmtr. Eserde toplam 45 iir vardr. Bu iirlerden 17si Servet-i Fnnda yaymlanmtr. Fik linin airliinin bu dneminde iledii balca temalar, tabiat, ak ve kadn, ocukluunu yaad yerlere zlem ve lmdr. Fni Tesellilerde bulunan Tuldan Evvel, Gurbdan Sonra, Mehtb, K Manzaralar, Kehkena Kar, Denizlere Kar ve Temsilde bulunan Bir Menekenin Matemi, Frtna ve Dalgalar, amlar, Tul, Gurb gibi iirlerde tabiat temas ilenir. ou Edebiyat- Cedide airi gibi onun tabiat iirlerinde de gece, ay, yldzlar ve deniz geni yer tutar. Fik li, baz tabiat temal iirlerinde Hmit kadar olamasa da, tabiattan hareketle metafizik dnyaya almaya alr. airin Rad u Berk, Rh- Bdr, Kehkena Kar adl iirlerinde bu aba gze arpar. zellikle Kehkena Kar iirinde bu evrenin dnda baka evrenlerin olup olmadn tpk Hmit gibi yle sorar:
O tevld ettiin binlerce milyonlarca lemler Bu hkin ayn, ya bir feyz-i mstesnya mazhar m? O lemlerde ay bsbtn bir baka yer var m?

Baz iirlerinde de ehir hayatna kar kr hayatna dnme dncesini dile getirir. llerde ve Haymenin balkl iirlerde bu dnceyi grmek mmkndr. Fik li, bu iirlerin ilkinde, lde yaayan insanlar, ikincisinde ise gebe hayatn anlatr. Kukusuz bu manzumelerde Sahra airi Abdlhak Hmitin etkisi vardr. Btn Edebiyat- Cedide airleri gibi, Fik linin iirlerinde de geni yer tutan bir baka tema, ak ve kadndr. Fn Tesellilerin Neid-i Garm blmndeki iirlerin hepsinde ak konu edilir. O Mehleye, Onun vz- Tesliyetsz,

2. nite - Edebiyat- Cedide iiri

41

Onun Gzleri Onun Simas, Onun Hayali balkl iirler ak iirleridir. Bu iirlerde genel olarak sevgiliye duyulan zlem, sevgilinin sesi, gzleri, simas ve hayali tasvir edilir. ou Edebiyat- Cedide airi gibi, Fik linin iirlerinde de ak ve tabiat i ie verilir, sevgililer genellikle tabiatta ba baa kalrlar. air de kuaktalar gibi, gerekten kap hayale, aka veya tabiata snma arzusundadr. Nitekim O Mehleye iirindeki; Hodur kalaym byle haylt ile hem-ser/Mev deil g- hakkat her mide dizelerinde, Edebiyat- Cedide airlerinde grlen gereklerden kap hayale snma dncesi dile getirilir. Fik linin Edebiyat- Cedide airi olarak kaleme ald iirlerde iledii bir baka tema da ocukluk gnlerinde yaanlan yerlere duyulan zlemdir. air, bilindii gibi ocukluk dnemini Diyarbakrda, Dicle Nehri kenarnda geirmitir. Dicle Hatralarndan, Dicle Vadisi, Yd- Mevlid gibi iirler, bu duyguyu dile getirirler. air, bu dnemde yaymlad baz iirlerinde de lm temasn iler. Sleyman Paa Merhumun Kerimesi Seniha Hanm in, Bir Kitbe, Ufl Etmi Mehsin Karsnda gibi iirler bu trdendir. Sz konusu iirlerin hemen hepsinde, lm karsnda aresizlik ve fanilie boyun ei grlr. air, bu iirlerinin bazlarnda yer yer Abdlhak Hmite yknse de, ondaki byk straba ve felsefi derinlie eriemez. Sonu olarak, Fik li, bu dnemde Servet-i Fnnun ortak duyu ve syleyi tarzna uygun iirler yazmtr. iirlerinde bireysel temalar ilemi, aruz veznini kullanm, Arapa ve Farsa kelime ve tamlamalara oka yer vermitir. Edebiyat Cedide iirinde grlen anlamn beyitten tamas veya bir dizenin ortasnda tamamlanmas (anjambman)na onun iirlerinde de rastlanr. Fik li, iirlerinin ounu Edebiyat- Cedide airlerinin de rabet ettii sone biiminde kaleme almtr.

kinci Mertiyetten Sonra


kinci Merutiyetin 1908de ilan edilmesiyle, Fik li de ou air gibi, bireyci sanat anlayndan kopar ve eserlerinde istibdat, hrriyet, vatan sevgisi, sava gibi temalar ilemeye balar. airin bu yolda kaleme ald eserleri Midhat Paa (1908) ve Elhn- Vatan (1915)dr. airin bunlarn dnda, Abdlhak Hmit iin yazd ir-i zma Mektup (1923) adl bir manzum eseri, Payitahtn Kapsnda (1918) ve Nedim ve Lle Devri (1950) adlarnda iki manzum piyesi vardr. Fik li, 1896dan lm tarihi olan 1950ye dein pek ok iir yazmasna karlk, bata Abdlhak Hmit olmak zere, dnemin nl airleri Tevfik Fikret ve Cenapn glgesinde kalmaktan kurtulamamtr. air bir ara 1909da kurulan Fecr-i ti topluluuna katlm, bu toplulua bir sre bakanlk da yapmtr.

Midhat Paa: Fik linin iir kitab. 14 sayfalk uzun bir manzumedir. air bu manzumesinde hrriyet kahraman olarak grd Midhat Paann hayatn anlatr ve hrriyet mcadelesini ver. Elhn- Vatan: Fik linin iir kitab. Eserin ilk basksnda 20 manzume bulunmaktadr. Kitaptaki iirlerin ounda, Balkan Savann dourduu felketler karsnda duyulan straplar dile getirilmitir.

Cell Sahir (Erozan) (1883-1935)


Cell Sahir, 29 Eyll 1883te stanbulda domu, 16 Kasm 1935te stanbulda lmtr.

Sanat ve iirleri
Cell Sahir, Servet-i Fnnun en gen airlerindendir. Sanat hayat; Edebiyat- Cedide Dnemi, Fecr-i t iirleri, Trklk Dnemi ve Cumhuriyet Sonras olmak zere drt evreye ayrlabilir. iir yazmaya 14 yanda balayan Sahir, ilk iirlerini, rtik, Musavver Fen ve Edep, Pul, Lisan, Mecmua-i Edebiye, Glen-i Edep gibi dergilerde yaymlad. Da-

42
Beyaz Glgeler: Cell Sahirin iir kitab. Kitapta airin 1898-1900 yllar arasnda yazd ve byk bir blm Servet-i Fnn dergisinde yaymlanm 93 iir vardr. Eser, Beyaz Glgeler, Leyl-i Shiriyyet, Hediye-i Bdr, Gzler, Onlara, Sar, Efltun, Siyah balklaryla alt blme ayrlmtr. Bu iirlerin ounda ak, tabiat ve hayal temalar ilenmitir.

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

ha sonra Servet-i Fnn dergisine geti. Bu dnemdeki iirlerinde, btnyle bireyci bir sanat anlayna uymu, sanat iin sanat ilkesine bal kalm, kadn, ak, tabiat, hzn ve mell, gerekten kap hayale snma, lm gibi temalar ilemitir. iirlerinde en ok kadn ve ak temine yer veren Cell Sahir, edebiyatmzda da bir kadn airi olarak tannr. Kadnn iirindeki yeri ve nemini; Kadnlar olmasa ksz kalrd erm dizesinde ifade eder. Tabiat, iirlerinde, dier Edebiyat- Cedde airlerinde ska grlen akam ve gece manzaralar dikkati eker. Beyaz Glgelerdeki Leyl-i Shiriyyet bal altndaki iirler bu trdendir. Dili dier Edebiyat- Cedide airlerine gre daha sade olan Sahir, Tevfik Fikret ve Cenap gibi airlerin glgesinde kalm, Edebiyat- Cedde iinde bu nedenle fazla ne kamamtr. air Edebiyat- Cedde dneminde kaleme ald iirlerini Beyaz Glgeler (1909) adl kitabnda toplamtr. air, 1908den sonra Fecr-i t topluluuna katlm, ardndan Mill Edebiyat anlayn benimsemi, Yeni Lisan hareketini desteklemi, Trk dnceyi savunmu, bu anlay dorultusunda Mehmet Eminin etkisinde, sade bir dille ve hece vezniyle manzumeler yazmtr. Birinci Dnya Savann kmas zerine vatan temini ileyen Gnll Trks, Kafkas Trks, Kyde Kalann Trks gibi iirler kaleme alm, bunlarda Halk iirinin deyi ve biim zelliklerine yaklamtr.

Eserleri
Beyaz Glgeler (1909), Buhran (1909), Siyah Kitap (1912). airin bunlarn dnda stanbul in Mebus Namzetlerim, Karde Sesi, Mntehap ocuk iirleri gibi eserleri bulunmaktadr.

2. nite - Edebiyat- Cedide iiri

43

zet
AM A

Edebiyat- Cedidenin air kadrosunu tanmak. Tevfik Fikret ve Cenap ehabettin, Edebiyt- Ceddenin en nl airleridir. Onlarn yansra, Ali Ekrem, Hseyin Suat, Sleyman Nazif, Hseyin Sret, Fik li, Cell Sahir, Sleyman Nesip ve H. Nzm (Ahmet Reit Rey) da, bu dnemin dier nemli airlerindendir. Dnemin Tevfik Fikret, Cenap ehabettin, Ali Ekrem, Hseyin Suat, Sleyman Nazif, Hseyin Siret, Fik li, Cell Sahir gibi nde gelen isimlerinin sanat hayat ve iirlerindeki geliimi saptamak. Edebiyt- Cedde airlerinin hemen hepsi 1860 ve 70li yllarda domutur. Bu airler, ilk iir denemelerini yaptklar 1880li ve 1890l yllarda nlerinde iki iir tarz ve iki iir stad vard. Bunlardan ilki Divan iiri tarzn srdren Muallim Naci, dieri ise iirde yenilik yanls Recaizade Mahmut Ekrem. Edebiyat- Ceddenin gen airlerinin bir blm, balangta bu iki iir stadndan da etkilendiler. rnein Tevfik Fikret, Cenap ehabettin, Hseyin Suat, iire bir ekilde Muallim Naci halkasnda, Divan iiri tarzna uygun rneklerle baladlar. Ancak daha sonra, giderek Recaizade Mahmut Ekrem ve Hmitin etkisinde, Bat iirinin yolunu izleyerek yeni tarzda iirler kaleme aldlar. ou, yeni tarzdaki ilk iirlerini 1890l yllarda Mektep, Malmt, Marif, rtik, Mtala, Hazine-i Fnn gibi dergilerde yaymlad. Bu airler, 1896 ylnda Servet-i Fnn dergisinde toplandktan sonra, ortak bir dil, duyu ve syleyi tarz oluturdular. iirlerinde genellikle, mell, hzn, gereklerden kama, ktmserlik gibi duygular ar bast. Tanzimatn birinci kuak airlerinin tersine, ak, tabiat, lm gibi bireysel temalar ilediler. Gereklerden kap hayale snma, romantik ve duygusal aklar, tabiat karsnda hznlenme, hemen hepsinin iirlerindeki ortak duygular oldu. Bireyci, gzellii ve biimi ne alan, sanat sanat iindir ilkesine bal bir sanat anlayn benimsediler. Genellikle parnasizmden ve

A M A

romantizmden etkilendiler. Alfred de Musset, Franois Coppe, Lamartine, Sully Prudhome etkilendikleri balca Fransz airlerdi. Bunlardan Cenap, ksmen Verlaineden ve sembolistlerden de etkilendi. 1896-1901 yllar arasnda yazdklarnda, hemen hepsi ayn dil tutumunu srdrdler; Bat iirinin etkisiyle iirde yeni imgeler kullanmaya altlar. Tanzimatn birinci kuann tersine, iirlerini ssl, sanatkrane, kapal bir dille yazdlar. Vezinde, aruzu tercih ettiler. Hemen hepsi, anjambmanlar ve karlkl konumalarla, iiri dz yazya yaklatrdlar, Divan iirinin nazm biimlerini kendilerine gre deitirdiler ve sone biimine rabet ettiler. kinci Mertiyetin 1908de ilnndan sonra, Edebiyt- Ceddenin ou airi, giderek bireyci sanat anlayn terk etti. 1908 sonrasnda meydana gelen siyasal olaylar, ortaya kan hrriyet havas ve ardndan pe pee kan savalar (Trablusgarp, Balkan, Birinci Dnya ve Kurtulu Savalar) Edebiyat- Cedde airlerini, toplumsal konular ilemeye yneltti. ou air gibi onlar da bu yllardan itibaren iirlerinde istibdat, hrriyet, vatan sevgisi, sava, orduya vg, kahramanlk gibi toplumsal konular ve mill temalar ilemeye baladlar. erikte meydana gelen deiime paralel olarak, Cenap ehabettin dnda ou air 1908den sonraki dilde sadeleme hareketine ayak uydurdu. iirlerini Servet-i Fnn evresine gre daha sade bir dille yazdlar ve hece veznini kullanmaya baladlar. Bu airlerden Cenap ehabettin, Ali Ekrem, Hseyin Suat, Hseyin Sret, Fik li, Cell Sahir gibileri Cumhuriyet dneminde de iir yazmay srdrd; ancak yenileen edebiyata ayak uyduramadlar ve edebiyat tarihimizde birer Edebiyt- Cedde airi olarak kaldlar.

44

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

A M A

Edebiyat- Cedide ile Trk iirine getirilen yenilikleri ayrt etmek. Tanzimatn birinci kua, toplumsal konulara arlk veren, halkn anlayabilecei sade bir Trke kullanmaya abalayan bir edebiyat anlayn benimsemiti. Ancak Ekrem ve Hmitle Tanzimatn toplumcu edebiyat anlay, bireyci bir anlaya ve ssl bir dile yneldi. Edebiyt- Ceddeye gelince, bu bireyci anlay pekiti. Edebiyt- Cedde airleri, genelde bireysel straplarn, ak, tabiat, aile hayat ve lm gibi temalar ilediler. Dili bildirme ve eitme arac olmaktan karp, iire zg, sanatkrane bir dilin peine dtler. Bunun sonucunda, Trk iirine allmam szck ve tamlamalar ve yeni imgeler getirdiler. Bylece daha ilenmi, ama kapal; hatta yapay bir iir dili oluturdular. Onlarla birlikte iirde beyit hkimiyeti krld, anlam dizelere zgrce yayld, karlkl konumalarla iir dz yazya yaklatrld. Divan iirine zg klsik nazm biimleri deiik biimlerde kullanld, mstezat serbest bir hle getirildi. Bat iirinden sone ve terza rima biimlerine rabet gsterildi. airler allm kafiye dzeninin dnda iirler yazdlar. Aruzun deiik kalplarn bir iirde kullandlar. iirde daha ok parnas ve romantiklerin etkisi altnda kaldlar.

2. nite - Edebiyat- Cedide iiri

45

Kendimizi Snayalm
1. Tevfik Fikret, ilk iirlerini aadaki gazetelerden hangisinde ve hangi airin etkisinde yaymlamtr? a. Sadet/Recaizade Mahmut Ekrem b. Marif/Abdlhak Hmit c. Tercmn- Hakikat/Recaizade Mahmut Ekrem d. Malmt/Ahmet Midhat e. Tercmn- Hakkat/Muallim Naci 2. Aadakilerden hangisi Tevfik Fikretin gereklerden kap hayale snma temasn iledii iirlerinden biridir? a. mr-i Muhayyel b. Sis c. Balklar d. Ferd e. nanmak htiyac 3. Aadakilerden hangisi Tevfik Fikretin ttihat ve Terakkyi hicveden iirlerinden biridir? a. Sis b. Rc c. Hn- Yama d. Balklar e. Gayy-y Vcd 4. Cenap ehabettinin Dekadanlar tartmasna yol aan iiri aadakilerden hangisidir? a. Elhn- it b. Terne-i Mehtb c. Yakazt- Leyliye d. Tem-y Hazn e. Tem-y Leyl 5. Cenap ehabettinin Elhn- itadl eseri aada yazarlar verilen hangi eserle ayn konuyu iler? a. Yakup Kadri Karaosmanolu-Yaban b. Mehmet Rauf-Eyll c. Halit Ziya Uaklgil-Ak- Memn d. Recazide Mahmut Ekrem-Araba Sevdas e. Halit Ziya Uaklgil-Mi ve Siyah 6. Aadakilerden hangisi Cenap ehabettinin takma addr? a. brahim Cehd b. Zahir c. Gve-i Zlim d. Dahhk- Mazlm e. Ayn Nadir 7. Ali Ekremin Kfeci ocuk iirinde ilenen tema aadakilerden hangisidir? a. Gereklerden kap hayale snma b. lm c. Ak d. Toplumun yoksul kesimlerine duyulan merhamet e. Gurbet 8. Gizli Fignlar adl eserin airi aadakilerden hangisidir? a. Hseyin Suat b. Ali Ekrem c. Sleyman Nazif d. Fik li e. Cell Shir 9. Hseyin Sret, Trk edebiyatnda hangi iirleriyle tannmtr? a. Kadn ve ak iirleri b. Mell ve hzn iirleri c. zlem ve gurbet iirleri d. lm iirleri e. Tabiat iirleri 10. Fik linin Fni Teselliler adl kitabnn nsz aadaki hangi airimizin hangi nsznden etkiler tar? a. Ahmet Haim/Piyale Mukaddimesi b. Orhan Veli/Garip Mukaddimesi c. Namk Kemal/Mukaddime-i Cell d. Abdlhak Hmit/Makber Mukaddimesi e. Namk Kemal/ntibah n Sz

46

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. e Cevabnz yanl ise Tevfik Fikret blmndeki Muallim Naci Halkasndaki lk iirler konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz yanl ise Tevfik Fikret blmndeki Hayal iirleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz yanl ise Tevfik Fikret blmndeki kinci Mertiyetten Sonraki iirler konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz yanl ise Cenap ehabettin blmndeki Edebiyat- Cedide Evresi konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz yanl ise Cenap ehabettin blmndeki Edebiyat- Cedide Evresi konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz yanl ise Cenap ehabettin blmndeki 1908den Sonra konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz yanl ise Ali Ekrem Bolayr blmndeki Edebiyat- Cedide Evresi konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz yanl ise Sleyman Nazif blmndeki Edebiyat- Cedide ncesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz yanl ise Hseyin Sret zsever blmndeki Edebiyat- Cedide Evresi konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz yanl ise Fik li Ozansoy blmndeki Servet-i Fnndan kinci Mertiyete Kadar konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Edebiyat- Cedde kua, gerek dnemin siyasal atmosferi, gerek romantik ve hayalperest mizalar nedeniyle eserlerinde, gereklerden ve bu dnyadan kap hayal lemlere snma ve hayal-hakikat atmas temini sklkla ilemilerdir. Halit Ziya Uaklgilin Mi ve Siyah roman ve Ferhunde Kalfa adl yks, Hseyin Cahitin Hayt- Muhayyel adl yk kitab, Cenap ehabettinin Elhn- it, Fikretin Yeil Yurt, mri Muhayyel, Sha ve Pervin gibi iirleri bu temay ileyen balca rneklerdir. Sra Sizde 2 Edebiyat- Cedde iirinde, ska ilenen temalardan biri de toplumdaki zavall, ksz ve yoksul kimselere duyulan merhamet duygusudur. Fikretin Balklar, Vagonda, Verin Zavalllara ve Hasta ocuku, bu iirlerin en tannmlarndandr. Fikret dnda Ali Ekrem, smail Safa ve daha sonra Mehmet kif, bu temay ileyen manzum hikyeler yazmtr. Ali Ekremin Frn nnde, Kayk, Hamal, Kfeci ocuk, smail Safann ksz Ahmet adl iirleri ve Mehmet kifin Kfe ve Hastas bu tr iirlerdendir. Sra Sizde 3 Servet-i Fnn dneminde, zellikle Cenap ehabettinin ve dier Edebiyt- Cedde airlerinin iirlerinde allmadk imgelere, pek kullanlmayan kelime ve tamlamalara yer vermesi kimi yazarlarca yadrganmtr. Ahmet Midhat Efendi, bu allmadk tamlama ve imgeleri kullanmalarndan ve dilin yapsn bozduklarndan dolay 1897de Sabah gazetesinde yaymlad Dekadanlar balkl yazyla Cenap ve Edebiyat- Cedde airlerini eletirir. Cenap, buna nce Dekadizm Nedir? balkl bir makale ile cevap verir. Yazsnda ada Fransz iiri ve akmlar hakknda deerlendirmelerde bulunur. Ardndan ayn konu zerinde Yeni Tabirt, Yeni Elfz adl yazlarn kaleme alr. Tartma, daha sonra Sleyman Nesip, Ahmet Hikmet, Hseyin Cahit, emsettin Sami gibi yazarlarn katlmasyla sembolizm zerinde younlaarak byr. Sonunda Ahmet Midhat Efendi Tarkte yaymlad Teslim-i Hakkat balkl yazsyla tartmay bitirir.

2. a

3. c

4. b

5. e

6. e

7. d

8. c

9. c

10. d

2. nite - Edebiyat- Cedide iiri

47

Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 4 Cenap ehabettin, Edebiyat- Cedde iinde iir ve musiki, dil ve kelime musiksi, iirde henk eleri ve vezin gibi konular zerinde nemle durmu bir airdir. Bu konu hakknda, eitli dergilerde Fransz Edebiyat Ceddesine Dairdir, Yeni Elfz, Tahrb-i Lisn, Mes-i Lisniyye, Lisanmz I, Lisanmzn htiyalar, iir ve Musik, Gfte ve Beste balkl yazlar kaleme almtr. airin grne gre, musik iirin en nemli unsurlarndandr. nk iirde anlam ile musik birbiriyle ilikilidir. iirde musik, kelimeler, kelime iindeki sesler, kelimelerin dizilii ve vezinlerle salanr. air bundan dolay, iirlerinde zellikle mzikalite deeri olan yeni kelime ve tamlamalar kullanmaya zen gstermi; hatta iirlerinde geen garip kelime ve tamlamalar nedeniyle dekadanlkla sulanmtr. Cenap ayrca, iirin konusu ile vezinler arasnda da bir mnasebet olduunu dnr. rnein oynak bir vezin ile mersiye sylenemez veya skinme yazarken ar, hareketsiz vezinler kullanlmaz. Sra Sizde 5 1897 ylnda kan Trk-Yunan Sava, Edebiyat- Cedde dneminde pek ok iire konu olmutur. Hatta o dnemde eitli dergiler, bu sava konu edinen zel saylar yaymlamlardr. Recaizade Mahmut Ekrem Asker-i Osmniyn, ehid Ezel, Abdlhak Hmit, Ordu-y Humyunda Bir air, Mehmet Emin Cenge Giderken, Tevfik Fikret Hasann Gazas, T. Fikret ve smail Safa ortaklaa Teyden Avdette, smail Safa Gazileri stikbal ve ehid-i Muhterem Abdlezel Paa adl iirlerini, 1897 Trk-Yunan Sava nedeniyle yazmlardr. Sra Sizde 6 Lne-i Mell (1910), drt blmden olumaktadr. Bu blmler srasyla; Lne-i Mell, Takrr-i Mell, Siyahtan Beyazdan ve Pont -Aven balklarn tar. air, Lne-i Mell adn verdii birinci blmde, ilk ei Saide Hanmn lm ve olu Safvetin kszlnden duyduu acy ve strab dile getiren iirlere yer vermitir. Takrr-i Mell balkl ikinci blmde, lmn neden olduu eitli duygu ve dnceleri ifade eden iirler bulunur. Siyahtan Beyazdan balkl blmdeki iirlerde ise, kimi kez tabiat tasvir edilir, kimi kez de trl duygusal olaylar manzum hikye tarznda anlatlr. Kitabn Pont-Aven balkl blmnde yer alan iirlerde de, airin Pariste yaad aklar ve sevgililer anlatlmaktadr. Akay, H. (1998). Servet-i Fnn iir Estetii, stanbul, Kitabevi. Akyz, K. (1947). Tevfik Fikret, Ankara, A DTCF Yayn. Akyz, K. (1986). Bat Tesirinde Trk iiri Antolojisi, stanbul: nklp Kitabevi. Akyz. K. (1995). Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri, stanbul, nklp Kitabevi. Bilgegil. K. (1980). Yakn a Trk Kltr ve Edebiyat zerinde Aratrmalar II, Erzurum, Atatrk niversitesi Yaynlar. Enginn, . (1989). Cenap ahabettin, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Ercilasun, B. (1990). Byk Trk Klsikleri, C.10. stanbul: tken-St Yaynlar. Grsoy, B. A. (2001). Hseyin Suad Yaln, Hayat ve Eserleri, Ankara: Aka Yaynlar. Kaplan. M. (1971). Tevfik Fikret, stanbul, Dergh Yaynlar. Kaplan. M. (1978). iir Tahlilleri 1, stanbul, Dergh Yaynlar. Karaca. N.T (1992). Celal Sahir Erozan, Ankara, Kltr Bakanl Yaynlar. Karaca, A. (2006). Servet-i Fnn Edebiyat, Ankara, Aka Yaynlar. Karaka. . (1988). Sleyman Nazif, Ankara, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. Karata, T. (2011). Hseyin Sret, stanbul, Tima Yaynlar. Okay, O. (2011). Edebiyat ve Edeb Eser zerine, stanbul, Dergh Yaynlar. Parlatr, . (1987). Ali Ekrem Bolayr, stanbul, Kltr Bakanl Yaynlar.

3
Amalarmz

II. ABDLHAMT DNEM TRK EDEBYATI

Bu niteyi tamamladktan sonra; Tanzimat roman ile Edebiyat- Cedide roman arasndaki farklar belirleyebilecek, Edebiyat- Cedide romannn Bat Edebiyatndan hangi alardan etkilendiini tartabilecek, Edebiyat- Cedide romanclarnn kulland teknikler ve iledii temalar aklayabilecek, Edebiyat- Cedide romann temsil eden Halit Ziya (Uaklgil), Mehmet Rauf, Hseyin Cahit (Yaln) gibi yazarlarn romanlar ve roman anlaylar hakknda tartabilecek bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Roman Halit Ziya Uaklgil Mehmet Rauf Hseyin Cahit Realizm Natralizm Romantizm

indekiler
II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat Edebiyat- Cedide Roman GR EDEBYAT-I CEDDE ROMANI

Edebiyat- Cedide Roman


GR
Bilindii gibi roman ve hikye Trk Edebiyatna Tanzimat Edebiyatyla giren trlerden ikisidir. O dneme kadar Trk okuyucusunun roman ve hikye ihtiyacn karlayan halk hikyeleri ve mesneviler vardr. Fakat yenileme hareketleriyle birlikte Osmanl toplumunun zihniyetinde meydana gelen deimeler, hayata ve dnyaya bak tarz, en nemlisi de Bat Edebiyatnn Osmanl aydn tarafndan tannmas (bu tannma dorudan okuma veya eviriler yoluyla olmutur), bu tr eserleri okuyucu nezdinde yetersiz klmtr. eitli aratrmalar Tanzimat dnemi Trk roman ve hikyesinin iki izgide gelitiini iddia ederler. Bunlardan birincisi Ahmet Midhat Efendinin ban ektii, daha sonra Ahmet Rasim ve Hseyin Rahmi Grpnarin srdrd poplist roman ve hikyedir. Bu izgi temelde Batdaki roman ve hikyeyi esas almakta birlikte, geleneksel anlat trlerini de gz ard etmez. Ama, o zamana kadar ounlukla dinlemeye alm kitleyi okumaya altrmaktr. kincisi ise Namk Kemalin ntibah romanyla balatlan ve edebliin ne karld izgidir. Birincilerin halkn bilgi ve kltrn arttrmaya ynelik tavrna karlk ikinciler gelenee ok fazla bal kalmadan dorudan aydn kesime hitap etmilerdir. Birincilerin vakaya byk nem vermelerine karlk ikincilerin insan psikolojisini de ne kardklar, dil olarak da daha sanatkrane bir syleyie yneldikleri grlr. Edebiyat- Cedide topluluu ile ilgili syleyeceimiz bir dier husus, roman ve hikyecilerin bal olduu edeb akmlarla ilgilidir. Tanzimatn birinci neslini temsil eden Ahmet Midhat Efendi, Namk Kemal, emsettin Sami ve ikinci nesilden Mizanc Mehmet Murat, romantizmin etkisinde eserler vermilerdir. Buna karlk ikinci nesilden Sami Paazade Sezai, Recaizade Mahmut Ekrem, Ara Nesilden Nabizade Nazm realist ve natralist tarzda roman ve hikyeler yazmlardr. Bu yazarlarn bal olduu akmlar onlarn eserlerinin temalarn, temalarn ileni ekillerini ve en nemlisi anlatm tekniklerini etkilemitir. Tanzimat yazarlar hangi edeb ekollere baldr?
SIRA SZDE

SIRA SZDE

Tanzimatn ikinci kua ile Ara Nesilin, Edebiyat- Cedide topluluunun oluDNELM masnda bir zemin oluturduklar bilinmektedir. Bu iki kuan faaliyetleri, verdikleri eserler ve edebiyat anlaylar, Edebiyat- Cedideciler zerinde etkili olmutur. S O R U Nitekim bu noktada Recaizade Mahmut Ekremin Edebiyat- Cedidecilerin byk
DKKAT

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

50

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

ounluunun hocas olduu da hatrlanmaldr. Recaizade Mahmut Ekrem, rencisi Tevfik Fikreti yanna alarak, yine eski rencisi Ahmet hsann kard Servet-i Fnunu yeniliki genlerin dergisi haline getirmitir. Daha da nemlisi Ekrem, bununla da kalmam yllar nce kaleme ald ve ok ses getirecek roman Araba Sevdasn burada tefrika ettirmitir. Bylece yenilik yanls edebiyatlarn lideri konumundaki bir stad, bir hoca olarak bu genleri desteklediini ortaya koymutur.

EDEBYAT-I CEDDE ROMANI


Edebiyat- Cedide iirinin ilkelerini ortaya koyan sanat nasl Cenap ahabettin ise bu topluluk romannn ilkelerini belirleyen de Halit Ziya Uaklgil (1867-1945)dir. nk Halit Ziya yaz hayat sresince sadece roman yazmakla yetinmemi, ayn zamanda bir tr olarak roman konusunda kafa yormutur. Halit Ziya daha zmirde yaad yllarda arkadalaryla kard Hizmet gazetesinde Hikye balyla bir seri yaz yazar. 1891 ylnda ayn adla kitaplatrd bu eserinde Halit Ziya, Batda ve bizde romann tarihini verir. Daha sonra Hayaliyyun adn verdii romantik romann temsilcileri ile Hakikiyyun adn verdii realist romann temsilcilerini ve eserlerini karlatrr. Bunlara ilave olarak Masalclar olarak nitelendirdii poplist romanclara yer verir. Bunlarn sanat yapmak gibi bir amac olmadndan, btn gayelerinin para kazanmak olduundan sz eder. Halit Ziya romantik roman eletirirken realist roman yceltir ve kendisinin de realist romandan yana olduunu syler. Bizde Ahmet Midhat Efendiyi romantik olmas bakmndan eletirmekle beraber onun roman tarihinde nemli bir i yaptn da teslim eder:
Bizde hikye yazan yalnz bir kii var o da Ahmet Midhat Efendi hazretleridir. Birka eserleri hayaliyyundan tercme olunan eserlere gpta-res olacak derecede gzeldir. Ahmet Midhat Efendi hazretleri hakiki deildir. Fakat baz mhmelne veya zamana tevfik-i hareketle yazlan eserlerinden kat- nazar hikye-nvisan arasnda bir mevki-i mmtaz ihraz edecek kadar muktedir bir hayaldir. Bizde baka bir hikye yazan kimse grmyorum. Baz ufak tefek fkralar, sahiplerine hikye-nvis namn kazandracak kadar mhim addolunmaz sanrm. (Halit Ziya, 1998, 124).

Halit Ziya sanat hayat boyunca drd zmirde, drd stanbulda olmak zere sekiz roman yazmtr. Bunlardan Sefile, Nemide, Bir lnn Defteri, Ferdi ve reks zmir dneminde, Mai ve Siyah, Ak- Memnu, Krk Hayatlar, Nesl-i Ahir stanbul dneminde yazlmtr. Sefile, Hizmet gazetesinin ilk saysndan itibaren (13 Kasm 1887) 73 say tefrika edilir. Tefrika bittikten sonra Recaizade Mahmut Ekrem bu kitabn baslmas iin stanbula gnderilmesini istemi, ancak Encmeni Tefti ve Muayene Heyeti tarafndan slam kurallara aykr bularak yaymlanmasna izin verilmemitir. Halit Ziya sonraki dnemlerde bu eserini kitap haline getirmemitir. Dier taraftan tefrikas yarm kalan Krk Hayatlar ancak ok sonra 1924te kitap haline gelir. Son roman Nesl-i Ahir ise yazar tarafndan Sabah gazetesinde tefrika edilmi, ancak kitap olarak basm gerekletirilememitir. Bunlardan ilki ve sonuncusu ancak 2000li yllarda kitap olarak neredilebilmitir. Halit Ziyann romanlarnn konusu ana hatlaryla yledir: Sefile romannda kk yata nce babasn ardndan da annesini kaybeden Mazlume, bir sre komularna snrsa da daha sonra sokakta kalr. Kz kbal ile

3. nite - Edebiyat- Cedide Roman

51

yaayan Mihriban isimli bir kadn onu meydanda grr ve kendisiyle evine gelmesini teklif eder. Mazlume tereddt ederse de snacak bir kaps olmadndan onunla gitmeye mecbur olur. Mihriban ve kbal kt yola dm iki kadndr ve bu yolla evin geimini salayan kbal vereme yakalanmtr. kbalin hsan adl bir vardr. Mazlume durumu anladnda oradan uzaklamak isterse de gidecek yeri olmadndan bir ey yapamaz. Bir sre sonra hsan, Mazlumeyi zorla elde eder. Bu durum kbalin hastalnn ilerlemesine ve lmne sebep olur. nceleri Mazlume, hsanla birlikte yaarsa da daha sonra hsan onu terk eder. Mihriban Hanmla geinemeyen Mazlume de evi terk eder ve bir genelevde almaya balar. Burada hsandan olan ocuunu drr. Bu durum, onun hsandan nefret etmesine yol aar. Bir gn hsan geneleve gelir, arad intikam frsatn bulan Mazlume, dileriyle onun boazn paralar. Kendisi de orada lr. Halit Ziyann ikinci roman Nemide, doum esnasnda annesini kaybeden Nemidenin romandr. Nemide babasyla yaamaktadr. Babas evket Beyin iki megalesi vardr. Birincisi bahesinde yetitirdii gller, dieri de hayatn adad ve mutlu olmas iin her abay gsterdii kz... Nemide amcasnn olu Naille kk yatan itibaren birlikte bymtr ve Naile kar duygusal bir ball vardr. Nail tp eitimi almak zere Parise gider. Bu arada Nemide, Nailin teyzesini kz Nahitle tanr ve aralarnda bir dostluk kurulur. Nail eitimi tamamlayarak dnnce Nemide ile nianlandrlr. Ancak Nahit de Naile ktr ve bu duruma raz olmaya niyeti yoktur. Bir sre sonra Nailin kalbini alar. Bu durumun farkna varan Nemide aradan ekilir ve bizzat onlar birletirmek iin etkin bir rol oynar. Ancak sinirsel yaps salksz olan Nemide bu duruma dayanamaz ve lr. Bir lnn Defteri kurgu bakmndan Nemideye ok benzer. Sadece erkek ve kadn kahramanlar yer deitirmi gibidir. Osman Vecdi kk yata annesini kaybeder ve babas onu halasna emanet ederek uzaklara gider. Hala da kz Nigrla yaamaktadr. Nigrla byyen Osman Vecdi Galatasaray Lisesinde okumaya balar. Okuldaki en iyi arkada Hsam hafta sonlar halasnn evine gtrr. Daha sonra Vecdi doktor, Hsam gazeteci olur. Hala, Vecdi ile Nigr evlendirmek ister. Ancak bu geli ve gidiler srasnda Hsam ile Nigr arasnda duygusal bir ba olumutur. Nigr annesinin talebine kar kar. Nigr ve Hsamn birbirini sevdiini anlayan Osman Vecdi, akn kalbine gmerek aradan ekilir ve evlenmeleri iin elinden geleni yapar. Artk Osman Vecdi, yaama evkini kaybetmitir ve savaa gnll olarak katlr. Savata lmek iin ok aba gsterse de ancak kolunun birini kaybederek geri dner ve herkesten uzak bir inziva hayat yaamaya balar. Bu arada salna dikkat etmemektedir. Bir gece evine artt Hsama hatra defterini teslim ederek ok bekledii lme kavuur. Ferdi ve reksnda smail Tayfur babasnn lm zerine eitimini yarda brakarak onun lmeden nceki grevini srdrr. smail Tayfur annesi ve babasnn yllar nce sokakta bulup eve getirdii Saniha ile oturmaktadr ve Sanihaya ktr. Bu arada patronunun kz Hacer de ona k olur. Annesinden ve patronundan gelen basklarla Hacerle evlenmeyi kabullenir. Saniha ailenin selameti iin bu durumu sineye eker. smail Tayfur, Hacerle evlendikten sonra onunla mutlu olamayacan anlar ve Sanihayla olan ilikisini srdrr. Bir sre sonra kocasnn evi terk edeceini renen Hacer, bulunduklar odann kapsn kilitleyerek oday atee verir. smail Tayfur, anahtar Hacerin elinden zorla alp dar karr, ama Hacer artk lmtr. smail Tayfur orada ldrr. Romann sonunda yine smail Tayfur, annesi ve Saniha ayn evde yaamaya devam ederler.

52

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

SIRA SZDE

Halit Ziyann zmir dneminde yazd romanlar hangileridir? SIRA SZDE Yazarn stanbul dnemine ait ilk roman olan Ma ve Siyahta yine babasnn D N E L dnm yaayan Ahmet Cemilin hikyesi vardr. Babasnn lmyle birbaht M lmyle ailesinin sorumluluunu stlenmek durumunda kalan Ahmet Cemil, bir yandan tercmeler yapmaya balar. Dier taraftan da son snfn okumakta olduS O R U u okulunu bitirmeye alr. Bir tavsiye zerine Mirat- un gazetesine almak zere bavurur ve bavurusu kabul edilir. Ahmet Cemil gelecee dair hayalleri DKKAT olan, air mizal bir gentir. nemli hayali vardr: Okulu bitirmek, birok yenilii denedii iir kitabn tamamlamak ve k olduu okul arkada Hseyin Nazminin SIRA kardei Lmiayla evlenmek... Bu arada arkadalarnn araclyla kz SZDE kz kardei kbali matbaa mdrnn olu Vehbi ile evlendirir. Ahmet Cemil bir sre sonra yazmak hayaliyle yanp tututuu eserini bitirir ve onu Hseyin NazAMALARIMIZ minin kknde sanat lemine tantr. Gazetede alan ve edebiyatta eskinin temsilcisi olan Rcinin eseri hakkndaki haksz tenkitleri dnda, eser orada bulunanlar tarafndanPbeenilmitir. Ancak bu baar ayn zamanda Ahmet Cemilin K T A hayatndaki olumsuzluklarn da balangc olur. Enitesi Vehbi kz kardeiyle iyi geinmez ve onun lmne sebep olur. Matbaa iin alnan bor denemez ve Ahmet Cemilin ipotek edilen evi ellerinden kar. Lamia bakasyla nianlanm, TELEVZYON Ahmet Cemil Mirat- uundan kovulmutur. Birden mavi hayallerinden uzaklaarak siyah gereklerin iinde kalan Ahmet Cemil, hayal krklna urar ve eserini imha eder. Sonunda bir gece annesiyle birlikte tarada bir memuriyete gitmek NTERNE zere stanbuldan Tayrlr. Halit Ziyann en baarl roman olarak kabul edilen Ak- Memnu romannda, Adnan Beyin yaa kendisinden olduka kk, gen ve gzel ei Bihter ile yeeni Behll arasndaki evlilik d iliki konu edilir. Adnan Bey, kendisinden ok gen ve gzelliiyle bilinen Bihterle evlenmek ister. Annesi Firdevs Hanm bu evlilie raz olmaz, ama Bihter diretir ve evlilik gerekleir. Bihterin diretmesinin iki nemli sebebi vardr. Birincisi zengin bir evde rahat yaamak, ikincisi de halk arasnda ad ktye km annesinin durumuna dmemektir. Adnan Beyin konanda kendisinden baka ilk evliliinden Nihal adl bir kzyla Blent adl bir olu vardr. Balangta her ey iyi giderse de bir sre sonra Bihter, sadece zenginliin, rahat yaamak iin yeterli olmad gereiyle yz yze gelir. Bir gn nemsiz bir konuyu konumak iin odasna girdii kocasnn yeeni Behll tarafndan batan karlr ve romana adn veren yasak ak balar. Ancak Behll, uzun sreli ak yaayacak bir insan deildir ve bir sre sonra Nihalle ilgilenmeye balar. Bihterin annesi Firdevs Hanm, Bihter ve Behll arasnda bir iliki olmasndan phelenerek, kzndan deta intikam alrcasna Nihal ile Behll evlendirmek gerektiini aile yelerine syler. Doal olarak Bihter buna iddetle kar kar, ama bu iin nne geemez. Behllle Bihterin bir tartmasna ahit olan Nihal, orada baylr. Adnan Bey kznn yanna geldiinde Bihter, Adnan Beyin odasna gider, Behll de kaar. O srada Adnan Beyin yanna gelen ve Nihali gizli bir akla seven Beir, ahit olduu bu yasak ak ona anlatr. Adnan Beyin silahn alan Bihter kendisini odasna kilitleyerek intihar eder.

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

SIRA SZDE

Ferdi ve reks ile Ak- Memnu romanlar, sonlar bakmndan nasl bir benzerlik SIRA SZDE gsterirler?
DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

3. nite - Edebiyat- Cedide Roman

53

Halit Ziyann yedinci roman Krk Hayatlar, kurgu bakmndan onun en karmak romandr. Romann bakiisi mer Behi tp tahsilini yurt dnda tamamlam bir doktordur. Kars Vedide ve iki kzyla yaamaktadr. Evine ve ailesine baldr. Ak- Memnu romanndaki Melih Bey takm gibi bu romanda da Veli Efendinin kzlar vardr. Veli Efendinin kzlarndan Neyyir, tant mer Behii ksa srede etkisi altna alr. mer Behi byle bir ilikiye bir sre direnirse de sonunda onunla bir terzi odasnda bulumaya balar. Ancak bu iliki de mutluluk vermez mer Behie. Bu arada kk kz Leylann hastal ilerler. Neyyir de zengin bir adamla evlenmek zeredir. Neyyir, mer Behie, evlendikten sonra da onunla greceini syler. mer Behi bunu kabul etmez. mer Behiin kz lr. Neyyir haber yollayp onu arrsa da o gitmez. Sonunda mer Behi byk bir pimanlk iinde evine dner. Halit Ziyann son roman Nesl-i Ahrde gen yata dul kalm ve uzun yllar Avrupada kaldktan sonra yurda dnm Sleyman Nzhetin hikyesi anlatlr. Avrupadan dnen Sleyman Nzhetin kz Azra, artk bir gen kz olmutur. High Schoolu bitiren Azra babasyla birlikte Bykadada yaamaya balar. Sleyman Nzhet burada enitesinin 22 yandaki yeenine tutulur, ancak kznn mutluluunu dnerek ona evlenme teklifinde bulunamaz. Bu arada Sleyman Nzhetin Avrupadan dnerken tant genlerden rfan ihtilalci bir idealisttir. rfan, Sleyman Nzhetin evine sk sk gider ve Azra ile aralarnda bir yaknlk doar. Ancak rfan bir suikasta katlr ve yakalanp arkadalarn ele vermekten korkarak intihar eder. Romann sonunda tpk Ma ve Siyahtaki gibi baba kz yine ba baa kalrlar. Yukarda da belirtildii zere Halit Ziya realizme bal kalm ve roman ve hikyelerini bu anlay dahilinde verme abas iinde olmutur. Baz acemilikler ierse de ilk romanlarndan itibaren realist teknikleri eserlerinde kullanan Halit Ziya, ilk roman Sefile ile bilinli bir giri yapmtr. Yazar bu eserini Ahmet Midhat tarafndan romantik anlayla kaleme alnm olan Henz On Yedi Yanda adl romanna alternatif olarak yazmtr. Her iki eserde de kt yola dm birer gen kz vardr. Ancak her iki yazarn bu konuyu ileyi ekilleri farkldr. Ahmet Midhat kt yola den kz, eserin bakahramanyla evlendirerek onu bu ortamdan ekip karr. Buna kar Halit Ziyann romannda kt yola den kzn deiimi sebep sonu ilikileriyle verilerek roman bir faciayla bitirilir. Bu konuda Halit Ziyann Hikye adl eserindeki u tespit, dikkat ekici ve dolayl bir karlatrma olarak karmza kmaktadr:
Hakikiyyunda [Realizmde] bir fahie grrz. Bu bir fahie olmaktan baka bir ey deildir. Hayaliyyun [Romantizm] bize bir fahie gsterir, bu bir melektir. Biz kerih fahieler, sefil caniler, alak adamlar, mstekreh sarholar, fakat hakiki adamlar grmeyi; sehaib-i hayalatmz arasndan peri kzlar seyretmeye tercih ederiz.

Halit Ziya daha bu ilk eserinde romantik bir eserle ayn konuyu ileyerek -fakat ondan farkl olarak- baz realist teknikleri kullanmak suretiyle deta bir meydan okuma gerekletirmitir. Bu adan Prof. Dr. mer Faruk Huyugzelin u tespiti ok nemlidir:

54

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Btn aksamalara ramen Sefile, Henz On Yedi Yanda romanndan birok ynden stn ve yeni bir eserdir. Sefile, ayrca kulland objektif anlatm yollar bakmndan roman tarihimizin ilk realist, hatta natralist romandr. Yanl bir ekilde bizde ilk realist roman kabul edilen Sami Paazade Sezainin Sergzeti, Sefileden iki, yl sonra 1888de yaymlanmtr (Huyugzel, 1995, 35).

Geriye Dn Teknii: Olay rgs tipi. Anlat tr eserlerdeki olayn kronolojik deil, geriye dnlerle anlatlmas.

Halit Ziyann romanlarnda kulland realist tekniklerden biri, olaylarn gidiatn keserek geriye dn metodunu kullanmasdr. Bylece olaylarn ve kiilerin gemiini anlatarak yaanan zamandaki olaylarn sebepleri ortaya konur ki, bu realizmin en nemli ilkelerinden biri olan determinizmin ifadesidir. Szgelimi Sefile romannda olay yamurlu bir havada, Bayezt Meydannda bir keye snm aresiz Mazlumenin tantlmasyla balar. Daha sonra geriye dnlerle Mazlumenin yaad felaketler, nce babasnn, sonra da annesinin lm ve Mazlumenin annesine benzeyen ie kapal hassas mizac zerinde durulur. yle ki bu meydanda a ve sefil vaziyette bekleyen Mazlumenin bir sre sonra hi tanmad bir kadnn peinden gitmesini okuyucu yadrgamaz. Benzer bir durum yine Mai ve Siyah romannda babasnn lmyle hayatnn ak tersine dnen Ahmet Cemil iin de geerlidir. Yine Nemide romanna adn veren Nemidenin hrn ve asabi olma sebebini ortaya koymak iin geriye dn tekniiyle annesinin doum srasnda lnden ncesi anlatlr ve bylece Nemidenin baz miza zelliklerinin annesinden getii sezdirilir. Yine realist anlaya uygun olarak Halit Ziya, romanlarnda olaydan ok tasvir ve tahlillere yer vermitir. Bilindii gibi I. kuak Tanzimat roman ile II. kuak Tanzimat roman arasndaki en nemli farklardan biri de olay merkezli romanlardan kii merkezli romanlara geilmi olmasdr. Nitekim Sergzette Dilber, Araba Sevdasnda Bihruz romanlarn merkezindeki kiilerdir ve olaylar ikinci plana atlarak bu ahslarn i dnyalar ne karlmtr. Bu durum elbette sz konusu yazarlarn realist anlaya bal olmalaryla ilgilidir. Ayn durum Halit Ziyann hemen btn romanlarnda kendini gsterir. Realizmin en nemli zelliklerinden biri olan ayrntl mekn tasvirleri, Halit Ziyann romanlarnda sklkla karlatmz unsurlardan bir dieridir. Yazar bu tasvirleri belli bir ilevi yerine getirmek iin yapmaktadr. Bu tasvirler ya yaanan olaylar hakknda okuyucuya bir eyler sezdirmeyi ya da roman kiilerinin i dnyalarn tantmay amalayan tasvirlerdir. Bu adan Halit Ziyann romanlarnda insan-mekn, insan-eya ilikisi ounlukla vardr. Szgelimi ilk roman olan Sefile byk bir meydanda balar ve yamur yamaktadr. Meydann bir kesinde Mazlume bzlm vaziyette dilenmektedir. Burada meydan, her taraf ak, snlacak bir kesi olmamas bakmndan kastl olarak seilmi olmaldr. Bylece Mazlume hi tanmad ve byk bir felaketi yaamasna sebep olacak olan Mihribann evine gtrme teklifinden rkmesine ramen, etrafna bakar ve yapacak bir eyi olmad iin kadnn peine der. Ayn ekilde eyalara da byle bir fonksiyon yklenir romanlarda. Szgelimi ayna, Edebiyat- Cedide romanlarnda kiilerin kendi kendileriyle yzletikleri ve ilerindeki kanlmaz duyguyu itiraf ettikleri bir eya olarak yer alr. Ak- Memnuda Bihterin aynann karsnda soyunup kendini seyretmesi, Berna Morann ifadesiyle gen kadndaki doyumsuzluun bilin dzeyine k (Moran, 1995, 74) olarak nitelendirilir. Bu, daha sonra Mehmet Raufun Eyll romannda Necipin btn bir gn Suatla beraber gezdikten sonra akam gittii otel odasndaki aynann karsnda byk bir sarsnt geirerek Suata k olduunu kendi kendine itiraf etmesi eklinde karmza kacaktr. Zaman zaman elbise tasvirleri de kiileri tantmada kullanlan tekniklerdir.

3. nite - Edebiyat- Cedide Roman

55

Halit Ziya, olaylarn gidiatnda kendilerini hissettiren, grlerini belli etmekten ekinmeyen Tanzimat dnemi yazarlarnn aksine, realistler gibi kendi varlklarn silmeye alr. Bu anlamda bak as, Halit Ziyada, dolaysyla Edebiyat- Cedide roman ve hikyelerinde zerinde durulmas gereken bir husustur. Yazaranlatcnn hakim olduu yerlerde anlatm olduka nesnel, grme duyusu n plana karlmken, yanstc bilin olarak Ahmet Cemilin kullanld yerlerde ise kahramann mizacna ve yaantsna uygun olarak anlatm empresyonisttir ve iitme duyusu n plandadr (Kaplan, 1992, 449-452). Yanstc bilin; Halit Ziyann ilk romanlarndan itibaren kiilerin psikolojilerini -yazarn varln arka plana atarak- derinlemesine ortaya koymak iin kulland ve roman boyunca sreklilik kazandrd bir yntemdir. Ak- Memnuda pek ok yanstc bilinci karlkl birbirlerini aydnlatmak iin daha kompleks bir ekilde kullanmas ise yazarn zaman ierisinde ald yolu gstermektedir. Realistler yazarn varln silmek iin zaman zaman kahraman anlatcya ait bak asndan da faydalanmlardr. Bunun iin de mektup ve hatrat tarznda eserlere sk sk bavururlar. Bir lnn Defteri bunun tipik bir rneidir. Kahramann hayat lmle son bulduu iin romann banda ve sonunda yazar-anlatc devreye girerek bir ereve oluturur. Geri kalan ksmda ise sadece kahramann sesi duyulur. Halit Ziyann bir tek kiinin bak asyla snrl olan kahraman anlatcy sadece bu romannda kullanmas ve daha ok yazar anlatcyla birlikte yanstc bilinci tercih etmesi dikkat ekicidir.
SIRA Halit Ziyann romanlarnda kulland realist teknikler hangileridir? SZDE

Yanstc Bilin: III. ahs anlatcnn roman karakterinin bilincinden geenleri aktarmasdr.

Kahraman Anlatcnn Bak As: Anlatlarda eserin ahslarndan birinin anlatc konumunda olmasdr.

SIRA SZDE

Dier taraftan bu romanda realizmin ilkelerine uygun olarak bir kaderciliin DNELM hakim olduu grlmektedir:
Osman Vecdinin bu grleri romana karamsar, ackl bir hava verir. Hayat zaS O R U limdir, insanolunun bu artlar karsnda kadere boyun emekten baka aresi yoktur. Bir lnn Defterine hakim olan bu kaderci tutumu biz Sefile ve Nemide roDKKAT manlarnda daha mbhem bir ekilde hissederiz. Kadercilik ya da fatalizm Fransz realist ve natralistlerinde de grlen ve bir bakma materyalist felsefeden kaynaklaSIRA SZDE nan bir tutumdur. Tabi bunda devrin artlarnn da etkisi vardr. Halit Ziyann hemen btn romanlarnda hayatn karamsar bir ekilde alglann grmek mmkndr. (Huyugzel, 1995, 38)
AMALARIMIZ

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Ayn ekilde Ak- Memnu romannda Bihterin trajedisi de byle bir kaderci anlayla izilir. Bihter, herkes tarafndan kt olarak bilinen annesine benzememekte kararldr. Kendinden yaa ok byk Adnan Beyle K T A P kabul etevlenmeyi mesinin sebeplerinden biri de budur aslnda: Annesinden uzaklamak ve bir aileye sahip olmak... Ancak kaderinden kurtulamaz ve bu da lmne sebep olur. NaTE EVZYON tralistlere zg bir ilke olan rs zelliklerin anne ve babadan Locuklara gemesi Halit Ziyann romanlarnda grdmz zelliklerden biridir. Bihter gibi, Nemide de annesinin asabi mizacn srdren bir kiilik olarak romanda yer alr. Nesl-i Ahrde rfan romann sonunda babas gibi intihar eder. NTERNET Halit Ziya romanlarn kurgularken en fazla l ak kalbn kullanmtr. Ya bir kadn ve iki erkek ya da iki kadn bir erkek eklindeki bu l ak kalb Ma ve Siyahn dnda btn romanlarnda mevcuttur. Hatta Krk Hayatlarda birden fazla ak geni vardr. (Enginn, 2007, 354). Halit Ziyann ilk roman Sefilede kbal ve Mazlumenin arasnda hsan vardr. Balangta kbale k olan hsan bir

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

56

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Nesil Roman: Bir neslin dnyaya bakn, inanlarn, deer yarglarn ortaya koyan roman trdr.

Ahmet Cemil, Tanzimatn pratik, faydac aydn tipinden farkl zelliklere sahiptir. O, gerek yetime tarz, ald eitim, miza zellikleri gerekse dnemin baskc ynetiminin etkisiyle topluma entegre olamam, hayat karsnda pasif bir aydn tipidir. Bu anlamda A. Cemili, Ahmet Hamdi Tanpnarn eserlerinde karmza kan derinlikli, fakat bir trl harekete geemeyen pasif erkek karakterlere benzetebiliriz. Ayrca Ouz Atayn eserlerindeki karakterler de Trk kltrnde Batllamayla birlikte ortaya kan trajik aydn tipinin devamdrlar.

sre sonra Mazlumeye meyleder. Bu yneli kbalin lmne, Mazlumenin kt yola dmesine ve hsanin feci sonuna sebep olur. Nemidede ise durum tersine dner: Halit Ziyann ifadesiyle asab, hissiyat- mteheyyice sahibi, vereme msait, bedbaht bir surette tevelld etmi, (...) saadet iinde mahzun bir kz olan Nemide; onun tam tersi zellikler tayan metin, kuvvetli,vakur, (...) arzularn kaderin penesinden almaya, yavrularn bir tehlikeden kurtarmaya mheyya, kkremi bir dii arslan gibi hazr Nahit ve kzlarn ikisine de meyyal olan Nail... (Uaklgil, 1998, 98) Avrupada tp tahsilini tamamlayan Nail, dnte Nemide ile nianlanr, ancak Nemidenin teyzesinin kz Nahit de Naile ktr. Bir sre sonra onun gnln eler ve gizlice bulumalar balar. Durumun farkna varan Nemide, bunun kendisine pahalya patlayacan bile bile aradan ekilir. Bylece bedbaht doan Nemidenin sonu da ackl olacaktr. Bir lnn Defterinde Osman Vecdi ile Hsam Galatasaray Lisesinden arkadatr. Osman Vecdi annesini kk yata kaybetmi, babas da onu halasnn yanna brakt iin halasnn evinde, halasnn kz Nigr ile birlikte bymtr. Osman iten ie Nigr sevmektedir. Osman Vecdi hafta sonlar Hsam halasnn evine getirir. Bu gelip gitmeler esnasnda Hsam ile Nigr arasnda bir ak doar. Bu arada hala, kzn Osman Vecdiyle evlendirmeyi dnmektedir ve bunu Vecdiye de syler. Ancak Nigr buna kar kar ve Hsam sevdiini annesine itiraf eder. Bunun zerine tpk Nemide gibi Vecdi de aradan ekilir. Artk onun iin yaamann nemi kalmamtr. Gnll olarak savaa gider, lmek iin ok gayret ederse de sakat olarak dner. Bundan sonra saln dnmeyerek deta intihar eder ve lr. Ferdi ve reksnda ise fakir bir gen olan smail Tayfur len babasnn yerine bir ticarethanede alr. Patronunun kendini beenmi kz Hacer, smail Tayfura k olur ve onunla evlenmek istediini babasna syler. Oysa smail Tayfur babasnn bakmak iin kk yata eve ald Sanihay sevmektedir. Basklar sonucu Hacerle evlenmek zorunda kalr. Ancak bir sre sonra kocasnn bir bakasn sevdiini anlayan Hacer, kocasyla birlikte odalarnda bulunduklar bir srada kapy kilitler ve ortal atee verir. Tayfur karsn dar karr, ama lmne engel olamaz ve kendisi de orada ldrr. stanbul dnemi romanlarnn ilki Ma ve Siyahta ve sonuncusu Nesl-i Ahrde byle bir ak geni yoktur. Hatta Ma ve Siyahta bir aktan sz etmek bile sz konusu deildir. Bu roman daha ok bir nesil romandr. Bu dnemin ikinci roman Ak- Memnuda ise kocas Adnan Beyde aradn bulamayan Bihterin, onun apkn yeeni Behlle k olarak kendi sonunu hazrlamas anlatlr. Enginnn, Halit Ziyay Trk romanclnn en nemli ahsiyeti yapar dedii Krk Hayatlarda yukarda da belirttiimiz gibi ok sayda ak geni vardr. Bunu birok eve hasta muayenesi iin giden Doktor mer Behi sayesinde reniriz: Vedide-mer Behi-Neyyire, Refet-ekre-Ferruh gibi. Bu romanlarn iinde dierlerinden farkl bir mahiyet tamas asndan Ma ve Siyah romanndan ayrca bahsetmek gerekiyor. Yukarda da deinildii gibi bu roman bir nesil romandr. Edebiyat- Cedide neslinin yapsn karakteristik olarak yanstr. Byle bir fonksiyonu iirde Sha ve Pervin iiriyle Tevfik Fikret yerine getirmitir. Bu iirdeki Sha ile romandaki Ahmet Cemil miza bakmndan birbirlerine ok benzerler. Her ikisi de ak iki kiilik yaamak yerine bir fikir olarak yaarlar, tensellikten uzaktrlar. Her ikisinin de gelecee dair hayalleri vardr, ancak hayalleri gereklemediinde hemen krlverirler. Yani Edebiyat- Cedidecilerin ok bilinen temas olan gerek-hayal atmas bu kahramanlarda grlen bir zelliktir. Nitekim her iki eser de arasna ve balac gelmi iki isimden oluur ve her ikisinde de bunlarn biri hayali biri de gerei temsil ederler: Sha: hayal, Per-

3. nite - Edebiyat- Cedide Roman

57

vin: gerek; Ma: hayal, Siyah: gerek. Bu zellikleri bakmndan Ahmet Cemil, Trk edebiyatnn ilk Tutunamayan olarak dnlebilir. Baka bir ifadeyle bu eser; Halit Ziyay, Ahmet Hamdi Tanpnara ve Ouz Ataya balayan izginin balangcn oluturur. Bu roman bir nesil roman yapan bir baka husus, Edebiyat- Cedidecilerin genel olarak sanat ve zel olarak edebiyat konusundaki grlerine yer veren bir eser olmasdr. iir, eski edebiyat, dil, kafiye, vezin, tenkit ve tercme konularnda topluluun sanat anlayna yer verilir ve bu grlerin savunucusu da Ahmet Cemildir. Halit Ziya bununla kalmaz, (Muallim) Naci adn artran Raci adl eski iir yanls bir karakteri onun karsna koyar. air bununla da yetinmez, Raciyi btn olumsuzluklar zerinde tayan bir karaktere dntrr. Bylece znel bir yaklamla romannda gtt realist anlaya ters der. Halit Ziya Uaklgilin sosyal konulara uzak olduuna dair ileri srlen iddialar tam anlamyla doru saylamaz. zmir dnemi romanlarndan Sefile ve Ferdi ve reks dnemin sosyal problemlerini byk lde zengin-fakir ztl zerinden vermitir. Ayn ztlk mphem bir ekilde Ma ve Siyah romannda da grlmektedir. Dier taraftan Nesl-i Ahr de dnemin siyas hareketlerini ileyen bir romandr. Ayrca Ak- Memnu da toplumumuzda gitgide yaygnlk kazanan alafranga hayat vermesi bakmndan dikkat ekicidir. Edebiyat- Cedide romannda grdmz ortak temalarn birou Halit Ziyann romanlar iin de geerlidir. Bunlarn en banda ka temas vardr. Edebiyat- Cedide sanatlar yaadklar ortamdan ve zamandan memnun olmayarak baka ve muhayyel dnyalara kamak ve bu arzularn eserlerine de yanstmak isterlerdi. Tevfik Fikretin birok iirinde bu temann ilendii bilinmektedir. Halit Ziyann romanlarnda da bu temin ilendii grlr. Szgelimi Bir lnn Defterinde Osman Vecdinin savaa gitmesi, Nemidede Nemidenin Osman Vecdi gibi salna dikkat etmeyerek kendi sonunu hazrlamas, Ma ve Siyahta Ahmet Cemilin hayal krklna uradnda btn emellerinden vazgemesi ka temasnn tezahrleridir. Halit Ziyann ilk romanlarndaki baz karakterlerin sonraki romanlarda gelitirilerek tekrar okuyucunun karsna karld grlmektedir. Szgelimi Nemidede btn hayatn kznn mutluluuna adayan ve bahesinde yetitirdii gllerle uraan evket Bey, Ak- Memnuda yine kzn ok seven ve oymaclkla uraan Adnan Bey olarak karmza kar. Ayn ey Nemide ve Nihal iin de sylenebilir. Halit Ziyann baz romanlarndaki bir yap dikkat ekicidir. Romann banda aile fertleri kendi balarna huzurlu bir hayat srerler. Bir sre sonra aileye biri girer ve her ey karr ve bir sarsnt yaanr. Huzurun yerini huzursuzluk ve karmaa alr. Eserin sonunda dm zlr ve aile tekrar eski haline dner. Ferd ve reksndan itibaren grdmz bu yap, Ak- Memnuda, Krk Hayatlarda ve Nesl-i Ahirde ok belirgin bir ekilde kendini gsterir. Edebiyat- Cedide romannn dier nemli ismi Mehmet Rauf (1875-1931)tur. Mehmet Rauf, sanat hayat boyunca on roman kaleme almtr: Eyll (1901), Bir Zambakn Hikyesi (1910), Gen Kz Kalbi (1912), Bir Akn Tarihi (1912), Meneke (1913), Karanfil ve Yasemin (1924), Brtlen (1924), Define (1927), Kan Damlas (1928), Son Yldz (1927), Halas (1929), Harabeler (1927), Kbus (1928). Romanlarn yazl tarihlerinden anlalaca gibi, Mehmet Rauf, ilk iki romann Edebiyat- Cedide dneminde kaleme alm ve nc eserini yaklak dokuz yl sonra II. Merutiyet dneminde vermitir. Bu romanlarn byk ounluu ak hikyesidir ve ne yazk ki Eylln dnda hibiri baarya ulaamamtr:

Ka temi Fransz romantiklerinin ska iledikleri temalardan biridir. Yaadklar hayattan ve ortamdan ikyeti olan romantikler, hayal meknlara, tabiata ve tarihe snma ihtiyac duyarlar.

Halit Ziya Uaklgil hakknda geni bilgi edinmek iin mer Faruk Huyugzelin Halit Ziya Uaklgil adl eserine baklabilir.

58

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

...romanlarnda bata ak olmak zere, kadn, evlilik, ihanet gibi temler ilenmitir. Halas ve Harabeler dnda onun romanlarnda sosyal eletiriye rastlanmaz. (...) te yandan romanlardaki kahramanlar genellikle birbirinin ayndr. Bunlar, Batl yaam tarzn benimsemi, edebiyat, mzii ve doay seven, ar duyarl, duygusal, ak iin yaayan bohem insanlardr. Geim kayglar hemen hemen yok gibidir. (...) ...romanlarnda meknlar da doal olarak kkler, konaklar, yallar gibi geni ve byk meknlardr. (...) Hemen her evde bir piyano bulunur (Tarm, 1998, 83).

Mehmet Raufun eserlerinde grld gibi, sonraki yllarda Ahmet Hamdi Tanpnar da kadn erkek yaknlamasnda musikiyi muhakkak kullanr.

Mehmet Raufun romanlarnn konular ana hatlaryla yledir: Eyll, Mehmet Rauf tarafndan ilk eserim son stadma ifadesiyle Halit Ziyaya ithaf edilmitir. Halit Ziyann olgunluk dnemi romanlarndan sonra, Edebiyat- Cedide romann en iyi temsil eden eserler arasnda yer almas bakmndan edebiyat tarihimizde nemli bir yere sahiptir. Hatta bu romana, yazarna hret kazandrm bir eser olarak da bakabiliriz. Mehmet Raufun bu eseri ilk olarak topluluun yayn organ durumundaki Servet-i Fnun dergisinde (nr.482-522; 7 Haziran 1900-14 Mart 1901) tefrika edilmi, daha sonra kitap olarak baslmtr. Eser yaymland ilk gnden itibaren edebiyat camias ve okuyucular tarafndan byk ilgiyle karlanr. Mehmet Rauf, Eyll romannda stad Halit Ziya gibi, bir ak- memnuyu anlatr: Be yldr Sreyya ile evli olan Suat ile kocasnn akrabas Necip arasnda gelien bir yasak aktr bu... Her ne kadar kocann ilgisizlii sz konusu edilse de bu yaknlamann asl sebebi Suat ve Necipin klasik bat mziine olan dknlkleri ve piyano bandaki ortak duygulanmlardr. Bir taraftan musiki yasak bir akn domasna ve her geen gn iddetini arttrmasna kaynaklk ederken te taraftan Sreyya hibir eyin farknda olmadan balk avlamak iin sandalyla gezintilere kmaktadr. Suat ve Sreyya Boaziinde bir yal kiralamlar ve Necip de sk sk onlar ziyaret etmektedir. Suat ve Necip zaman zaman Sreyyay aldatm olmaktan dolay i atmalar yaasalar da bu ortamda birbirlerine sylemeden aklarnn btn cokusunu ilerinde duyarak yaarlar. Burada btn gzlerden uzaktrlar. Ancak yaz bitip de stanbuldaki kklerine tandklarnda bu ilikiyi bakalarnn anlamasndan korkan Suatn, Necipten uzak durmaya alt grlr. Bunun zellikle Necip zerindeki etkileri ykc olur. Suatn tavr artk bu akn gelecei olmadn ortaya koyar ve yazar eserini radikal bir sonuca ulatrr. Bir gn kkte yangn kar, Suat ieride kalr: Necip onu kurtarmak iin kke dalar, ancak darya kimse kamaz. Mehmet Raufun bu eseri zerine kaleme alnan btn kaynaklar, onun psikolojik tahlil roman olduunda birlemi gibidirler. Gerekten de bu yasak akn iki kahraman Suat ve Necipin i dnyalar romann deiik yerlerinde baarl bir ekilde verilmitir. kisi arasnda ak kvlcmlarnn olumas, mzik ve gezinti gibi ortak zevkler, Necipin yaldan ayr kald zamanlar, kskanlklar, Suatn ekingenlikleri ve bunlarn kahramanlarn i dnyalarna etkileri i konumalardan veya psikolojik tahlillerden anlalr. Az nce de sylediimiz gibi, yazar bunlar baarl bir ekilde verirken, adeta Sreyyaya hakszlk etmi gibidir. Sanki o, i dnyas olmayan, sadece sandal ve balktan baka bir ey dnmeyen bir kukla durumundadr. Onun neden ban alp denize katndan, karsn Necipten niin kskanmadndan, hatta eve dnme kararn neden verdiinden bile haberdar olamayz. Eyll romannda bir nebze de olsa Sreyyann annesinin dnda, olumlu nitelikleri zerinde toplam baka bir karakterin bulunmamas da dikkat ekicidir. Bunu o dnemin roman ve hikyesinde byk lde etkili olan realizm ve natra-

3. nite - Edebiyat- Cedide Roman

59

lizm anlaylaryla izah etmek mmkndr: Bilindii gibi realistler eserlerindeki kahramanlar idealize etmezler ve btn ynleriyle olduu gibi anlatmay tercih ederler. Yazar roman kiileri hakknda hkm vermekten kand gibi onlar hayatn gerekleri iinde kendi kaderlerine brakm gibidir. Eserde tabiatn, olaylar destekleyen nemli bir unsur olduu grlmektedir. zellikle Boaziindeki gezintileri, Suat ve Necipin aklarnn gelimesinde ve pekimesinde nemli bir rol oynamaktadr. Ayrca eserin adnn da mevsim deiikliini ieren bir ay ad olmas dikkat ekicidir. Eyll yaz mevsiminin ka dnmesi kadar Boaziinde yeerip filizlenen bu ak aacnn sararp solmaya balamasnn da bir sembol gibidir. Baka bir adan bakacak olursak yaz mevsimiyle birlikte Boazii, Edebiyat- Cedide yazarlarnda ve bu dnemde ortaya konulan eserlerde karmza kan, insan hayatn ac gereklerinden uzak tutan bir snak olarak da dnlebilir. nk sandalyla ve oltalaryla srekli darda bulunan Sreyya ve hibir eyi grmeyen dadnn dnda yalda sadece Suat ve Necip vardr. deta Boazii, sevgilisiyle insanlardan uzakta, bulutlarn zerinde ya da kimsenin olmad bir korulukta olmay arzulayan Shann hayallerine cevap tekil etmektedir. Romanda mekn nemlidir: stanbuldaki ev, Beyolu ve Boazii... stanbuldaki ev Suat ve zellikle de Sreyya iin boucu bir mekn konumundadr. Sreyya buradan uzaklamay -hi olmazsa yazn- ok ister. Suatn buradan uzaklamak istemesi ise kocasyla yalnz kalmann yan sra, daha ok kocasnn bu skntl ortamdan karak rahatlamas iindir. Boazii her ikisini de bu ortamdan kurtaracak yerdir. Beyolu ise Necipin mekndr ve buradaki sefahat lemine ayak uydurmutur. Sreyya iin Necipin hayat ilgi ekici ve renkli bir hayatken, aslnda Necip yaad bu hayattan memnun deildir. Onun iin Beyolu hayat ne kadar renkli olursa olsun evresindeki insanlarn ikiyzllkleri ve samimiyetsizlikleri yznden bir o kadar skcdr ve Boazii onun iin de snlacak bir yerdir. Aslnda burada Necip iin kap snlan yer, hi sevmedii, evlenmeye deer bulmad Beyolu kadnlarna karlk temiz bir akla sevdii Suattr. Trk romannda Halit Ziya ile balayan teknik baar Eyll romanyla srm ve devrinde ve sonraki yllarda tek bana yazarn temsil eden mstesna eserler arasnda yerini almtr (an, 2006, 5-7). Bir Zambakn Hikyesi, yaymland dnemde pornografik olmakla sulanm, bu yzden de yazarnn hapiste yatmasna ve askerlikten atlmasna sebep olmutur. Esere adn Zambak adl bir kadn vermitir. Beyaz bir iein isimi olarak bilinen zambak, Hristiyan dnyasnda, gnahszln ve masumiyetin sembol olmak zere Hz. Meryem iin kullanlan bir remizdir. Gen Kz Kalbi, Batl tarzda yetitirilmi, Bat musikisini bilen, piyano alan ve srekli okuyan eitimli bir kz olan Pervinin hikyesidir. zmirde yaamaktadr, ama hep stanbul hayaliyle yaamaktadr. nk zmir onun iin sahip olduu deerler asndan olduka geri ve dar bir ehirdir. Aradklarn ve hayallerini ancak stanbulda bulacan dnr. ok srar etmesi zerine babas onu stanbuldaki amcasnn yanna gnderir. Byk umutlarla stanbula giden Pervin byk bir hayal krkl yaar. stanbul hi de hayalinde canlandrd gibi bir Avrupa ehri deildir. Daha limana ayak basar basmaz hayal krkl yaamaya balar. Kadn erkek ilikileri, insanlarn grgsz ve basit davranlar ona hayal krkl yaatan dier hususlardr. te yandan gerek bir akla evlenebilecei bir erkei ancak stanbulda bulabileceini dnen Pervin, bu konuda da hayal krklna uramken amcasnn akrabas Mehmet Behi adl bir airle tanr. Mehmet Behi, tam bir

60

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Avrupal gibi giyinir ve bize ait hibir eyi beenmez. zellikle musiki konusundaki ortak zevkleri aralarnda bir yaknln balamasna sebep olur. Ancak bu yaknlamada sadece Pervin, gerek ak arayan durumundadr. Bu arada annesi zmirden bir mektup yollar ve kendisini bir jandarma subaynn istediini, onu reddetmemesi gerektiini yazar. Ancak feminist dncelere sahip olan Pervin, byle bir evlilii dnmez bile. Ayrca gnln kaptrd ve kendisine kar ilgisiz olmadn dnd Mehmet Behi de vardr. Hemen red cevab yazar. Durumdan phelenen amca, Mehmet Behie niyetini sorar. Pervinin gzel olduunu, ancak zengin olmad iin evlenemeyecei cevabn alr. Cevab amcasndan renen Pervin bir kere daha hayal krklna urar ve ailesinin tavsiye ettii kiiyle evlenmek zere zmire dnmeye karar verir. Grld gibi roman tam anlamyla bir hayal - gerek atmasna dayanmaktadr. Bir yanda lnceye kadar onun yannda yaamak hlyasyla yaayan Pervin, dier yanda yaamak iin insana hayat lazm, hayal deil diyen Behi bu atmann iki ucunu tekil ederler (Trenek, 1999, 146). Bir Akn Tarihi, Macit isimli bir gencin Gzin adl bir kza duyduu samimi akn pimanla dnmesini hikye eder. Verem olduu iin her yaz Byk Adaya hava deiimine gelen Gzin ile Macit arasnda kurulan dostluk bir sre sonra aka dnr. Yaz sonunda Gzin Msra gideceini; ama onunla yazacan, gelecek yl tekrar greceklerini syler. Son geceyi birlikte geirirlerse de Macit bu durumdan faydalanmaz. Ancak ertesi gn rhtmda Gzin, Maciti grmezlikten gelir. Gzine temiz ve byk bir akla bal olan Maciti bir arkada uyarr ve yapt bir aratrma sonunda Gzinin Msrda evlendiini ve dnd gibi bir kadn olmadn renir. Bu romanda da Gen Kz Kalbinde olduu gibi yaanan bir hayal krkl vardr ve her ikisinde de gerek ak yaayan tek kii vardr. Hayal krkln yaayan kii de budur. Menekenin bakiisi Hseyin Blent tannm bir air ve yazardr. Evli ve bir ocuk babas olmasna ramen aksz yapamayan bir kiilie sahiptir. Okuyucularndan clal ve Mnevver Hanmlarla mektuplar. Onlardan duygusal bir karlk bekledii srada bir Ermeni ailenin evinde rastlad Violet isimli gen ve kltrl bir kzla tanr. Dier romanlardaki gibi ortak mzik zevkleri bu iki genci birbirlerine yaklatrr. Hseyin Blent iin Violetin bir baka meziyeti, Trke telaffuzunun mkemmel olmasdr. Bir sre sonra Violet zmire gider ve Hseyin Blente mektuplar gnderir. Bu mektuplardan anlalr ki, Violet aslnda bir Trk kzdr. Bu bakmdan kendi kltrne yabanc, bize ait olan hibir eyi beenmeyen Gen Kz Kalbindeki Mehmet Behii hatrlatmaktadr. Ancak Hseyin Blentle tanm olmas onun ufkunu aar. Mustafa zbalcya gre bu eser, olaylarn ve ahslarn nemli bir ksm yazarn hayatnn ve mizacnn baz noktalar ile aynen rtmesi bakmndan otobiyografik bir eser olarak kabul edilebilir (zbalc, 2006, 435). Karanfil ve Yaseminin bakiisi Samim Galatasaray Lisesini bitirdikten sonra Avrupann eitli ehirlerinde bulunmu ve tekrar stanbula dnmtr. Arkadalar vastasyla katld ayda iki kadn dikkatini eker. Bunlardan biri Kadri Paann kz Pervin, dieri de gelini Nevhizdir. Bir sre sonra Nevhiz ile Samim arasnda bir iliki balar. Pervin, Samimden fazla ilgi grmedii iin eref adl bir genle evlenip Avrupaya gider. Ancak kocasyla geinemeyerek geri dner. Samim hemen ziyaretine gider ve ksa bir sre sonra aralarnda bir iliki balar. Samim kadnlarn ikisinden de vazgeemez. Taa ki bir gn Pervin Nevhizle ikisini Samimin

3. nite - Edebiyat- Cedide Roman

61

evinde yakalayana kadar. Pervin hastalanp lr, Nevhiz ise gen bir erkekle Avrupaya kaar. Bu eseri yorumlayan Mehmet Trenek unlar syler:
Eser, bir zevk ilikisinin romandr. Mizalar, tutkular ve bunlarn kiileri iine drd dramatik hal, birka iliki iinde sunulmaya allr, ilk sayfalarda, kadnn toplum hayatnda ald yer hakknda endielerini dile getiren Pertev, gelien olaylar ierisinde hakl karlr. Temelde bu mesaj hissettiren eserin ok ynl zevk ilikileri ierisinde gsterdii danklk ise, eseri btnyle bir zevk roman yapar. (Trenek, 1999, 152).

Brtlen daha ok tezatlarn ilendii bir ak romandr. nce Mjgn ile yeenleri arasndaki tezat ortaya konur. Dierleri ne kadar hafifmerepse Mjgn o kadar ciddi bir kzdr. Kzlar tesadfen gren Pertev ilerinde Mjgna ilgi duyar. Ancak Mjgn salon toplantlarndaki hafiflikleri, iki yzllk ve sahtelikleri yakndan takip ettiinden Perteve yz vermez. Pertev, uzun sre bu yolda gayret sarf etse de sonuca ulaamaz. Bunun zerine yorulduunu hisseden Pertev, bir gn Sheyla isimli bir kza rastlar. Aslnda bir kzda arad ok ey vardr onda: Avrupada yetimitir, ok iyi piyano almaktadr... Arkadalk etmeye balarlar ve Sheyla ksa srede Perteve teslim olur. Bunun zerine deta bir brtlen gibi kendisini yanna yaklatrmayan Mjgn ile Sheyla arasnda bir mukayese yapar ve evlenmek iin Mjgnda karar klar. Tekrar Mjgn iknaya urar ve sonunda baarya ulaarak onunla evlenir. Define roman bir ereve hikyenin iinde anlatlan baka bir hikyeden meydana gelir. Doktor akir Fevzinin alt ay boyunca srekli evine giderek tedavi ettii Hac Hanm, artk mrnn yetmeyeceini anlayarak doktora bir defter verir. Hac Hanma bu defteri bir zamanlar yannda alt bir paa vermitir. Defterde paann evindeki definenin plan vardr. Paa, Hac Hanmdan bu defteri bir zamanlar hayrsz bir adamla Avrupaya kaan kzna iletmesini istemitir. Kendisi gidemeyecei iin defteri doktora verir. akir Fevzi stanbula giderek aileyi bulur. Kadn kocas Raciden ayrlp babasnn eski konanda kzyla yaamaktadr. Ancak eski kocas bir ekilde defineden haberdar olmutur ve kadn srekli rahatsz etmektedir. akir Fevzi duruma el koyar ve eski koca ile adamlarn etkisiz brakr. Defineyi bularak Suzanla evlenir. Bu hikyenin devam mahiyetindeki Kan Damlasnda eser seri cinayetlerle balar. lk ldrlen kii Suzann st ninesi, ikincisi de Racinin yakalanmasnda akir Fevziye yardm eden arkada Hasan Fuattr. nc kiinin Suzann annesi olaca dnlmektedir. Polis Hayret, izlerini srd katillerin Racinin kardei ve adamlar olduunu renir ve bir atmada Hsrev, Hayret tarafndan ldrlr. Son Yldzda Batl tarzda yetitirilmi ve eitim alm olan Perran ile Fuat birbirlerini severler. Ancak kan sava yznden Fuat askere arlr ve bir sre sonra ld haberi gelir. Annesi Perran zorlayarak kt karakterli, ikici ve kadnlarla gnl elendiren avukat efik Nuriyle evlendirir. Kocasnda arad sevgiyi bulamayan Perran, yal bir yazar ve gazeteci olan Fahri Cemalin metresi olur. Ancak bir sre sonra Fuat kagelir, savata lmemitir. Savatan sonra Almanyaya giderek eitimini tamamlam ve stanbula gelmitir. Balangta bu duruma ok can sklan Fahri Cemal, onlarn birbirlerini gerekten sevdiklerini anlar ve aradan ekilerek birlemelerini salar. Halas, Mehmet Raufun konu bakmndan dierlerinden farkl bir romandr. Bu eserine kadar sadece ak ve kadn konu alan romanlar yazan Mehmet Rauf, bu ese-

62

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Edeb Hatralar: Hseyin Cahit Yalnn 1935 ylnda yaymlad edebiyat hatralarn ieren kitab.

rinde aka da yer vermi olmakla beraber vatan sevgisini daha fazla ne karmtr. Temen Nihat, bir i iin gittii zmirde iinin uzamas yznden bir sre kalr. Bu arada eitli elence meknlarna gider ve deiik insanlarla tanr. Bunlardan biri de Avrupal bir tccar olan Mister Dasterdr. Evine yapt ziyaretler sonunda onun kz Beatrice ile aralarnda bir ak doar. Ancak bir sre sonra zmir, Yunanllar tarafndan igal edilir. Nihat birdenbire aznlklarn ve Avrupallarn Trklere kar tavr deitirdiini grr. Yaptklar bir konuma sonunda ayn deiiklii Mister Dasterda da grr ve bulunduu mekn deitirir. Beatrice ile ilikisini keser. Miralay Emin Beyin emrine girerek vatann kurtuluu iin almaya balar. Ardndan stanbulda alaca emri gelir. Nihat zmirden ayrlmadan nce kalp krizi geiren Miralay Emin Bey, biri kz clale olmak zere iki mektup yazar ve onlar yerlerine ulatrmas iin Nihata verir. Ayrlmadan nce Beatrice ona, evlenip zmirde kalmay ya da Avrupaya gitmeyi teklif ederse de Nihat bunu kabul etmez. Mektubu gtrd clalle tanr ve aralarnda bir ak balar. Bir grev iin stanbuldan Ankaraya giderken ngilizlere yakalanr. Bir sre hapis yatar. Mahkeme Beatricein tandklar sayesinde onu serbest brakr. Beatrice teklifini tekrarlarsa da Nihat yine kabul etmez. clal ile Nihatn birbirlerini sevdiini anlayan Beatrice, kendi arabasyla stanbuldan kararak onlarn Anadolu yakasna gemelerini salar. Harabeler, sembolik nitelii olan bir romandr. Romann bakiisi Nuri Sha, kk kiralamaya gittii bir evde tant kiilerle dost olur ve bunlarla grmeye balar. Kk efradnn lks iinde yaamasna ramen aslnda ekonomik durumlar hi de iyi deildir. Nuri Sha, kkteki kzlardan Selma ile Mbeccel arasnda kalmtr. Sonunda kk yanar ve Nuri Sha buraya daha kk bir ev yapmaya karar verir. Burada yanarak harabe haline gelen kk, iindeki hayat tarzyla eskiyi; Nuri Shann ayn zemin zerine yaptraca kk ev de Cumhuriyeti temsil etmektedir. Kbus, kurgu bakmndan olduka zayf bir romandr. Aziz Nihat ile Nigrn ok mutlu bir evlilikleri vardr. Ancak Aziz Nihatta balayan nedensiz kskanlklar onun kabuslar yaamasna neden olur ve bir gece karsn boarak ldrr. Dnemin bir dier romancs Hseyin Cahit Yaln (1874-1957)dr. Hseyin Cahit, sanat hayat boyunca birbirinden tamamen farkl ve zt anlaylarda iki roman yazmtr: Nadide (1891), Hayal inde (1898). Bunlardan birincisi Ahmet Midhat Efendinin etkisinde, dieri de Edebiyat- Cedide anlay erevesinde kaleme alnmlardr. Hatralarndan ve bir rportajndan anlaldna gre, Hseyin Cahit, ikinci kitabn devam olarak Hakikat Penesinde adyla bir roman yazmay tasarlamsa da eitli sebeplerle buna imkn bulamamtr. Yine Cumhuriyet dneminde Olduu Gibi adyla bir romana balam, ancak bitirememitir. Hseyin Cahit, Nadideyi yazd sralarda henz idadnin ikinci snfna gitmektedir ve on alt yandadr. Ahmet Midhat Efendinin eserlerini kk yandan itibaren dinleyen ve sonraki yllarda severek okuyan bir gentir. Hseyin Cahit, hatralarnda bu etkiyi kendisi de kabul eder:
Nadidenin mevzuundan bahsedecek deilim. Zahmete demez. slup ve tertip tarz Ahmet Mithat Efendinin fena bir taklidinden ibaretti. Taklidi o derece ileri gtrmtm ki hikyeyi yarda brakarak, hikaye mnasebetiyle gya felsef bir mtaalaya ayrca bir bab bile tahsis etmitim (Yaln, 1935, 19).

mer Faruk Huyugzel bu etkiyi Ahmet Midhatla snrlandrmaz:


Bununla birlikte romanda, onun Serezdeyken dinledii ekya hikyelerinin ve daha sonra idadnin ilk yllarnda okuduu Xavier de Montepin, Emile Gaborieu ve

3. nite - Edebiyat- Cedide Roman

63

benzeri yazarlarn da etkisi vardr. Bu bakmdan Nadide daha ok cinayet roman zelliini tar (Huyugzel, 1984, 186).

Ahmet Midhat Efendi tarafndan bana bir takriz de yazlan bu romanda, bakii konumundaki Nadide, emellerini gerekletirebilmek uruna annesini ve kocasn ldrtebilecek kadar cani ruhlu ve hrsl bir kadn olarak romanda yer alr. Romann erkek karakteri Fuat elde etmek iin nne kan her engeli yok etmeye kararldr. Ancak sonunda tpk Ahmet Midhat Efendinin romanlarnda olduu gibi dier ktlerle beraber cezasn bulur, iyiler de muratlarna ererler. Hseyin Cahit, Nadideden sekiz yl sonra yazd Hayal inde romannda tamamen farkl bir anlayla kar okuyucusunun karsna. Ahmet Midhat etkisinden tamamen syrlm, romantik tarzdan realist anlaya dnmtr. Teknik bakmdan ilk romanndan ok ndedir. Bu romanda, bir Rum kzna k olan Nzhetin, sonunda urad deiim anlatlr.
Saf, hayalperest ve idealist bir gen olan Nezih, romann sonunda yazarn deyimiyle septik ve inkrc bir hale gelir ve determinizme doru srklenir. Bu macerann bir baka zellii de Nezihin kendine yabanc bir leme, Beyolu aznlk hayatna mensup bir Rum kzn sevmi olmasdr. Bylelikle romanda bu hiss macera dolaysyla Nezihin bir taraftan hayatn gerekleri, bir taraftan da farkl bir lem yaama tarz ile karlamasndan doan duygular, heyecanlar ve benliindeki deime anlatlm olacaktr (Huyugzel, 1984, 202).

Dier Edebiyat- Cedide yazarlarnda grlmeyen bu durumun sebebini, onun, devrin siyas hayat iinde yer alan, toplumu gzlemleyen bir ittihat olmasyla aklamak mmkndr. Edebiyat- Cedide romanclarna ek olarak zikredeceimiz isimlerden biri de Safveti Ziya (1875-1929)dr. Edebiyat tarihimizde nemli yeri olmayan bu yazar, Servet-i Fnun dergisinde yaymlanan Salon Kelerinde (1910) adl romanyla bilinmektedir. Bu eserde Avrupadan gelen yabanc bir kza (Lidia) k olan ekip adl bir gencin hikyesi anlatlr. Balangta Lidia ekipe yz vermezse de daha sonra aralarnda bir ak balar. Ancak kzn ngiltereye dnmesiyle her ey sona erer. Safveti Ziya eserinin nsznde bu romann genlik hatralarn ihtiva ettiini belirttikten sonra, ekip, genliimin benim iin pek kymetdar bir hatra-i hsrandr diyerek romann otobiyografik ynne de iaret eder. Bunun dnda Bir Safha-i Kalp (1911) Hanm Mektuplar (1912) ve Kadn Ruhu (1912) adl roman daha vardr. Edebiyat- Cedide yazarlar iinde en alafranga olduu ifade edilen Safvet-i Ziya, devrinin salon hayatn, bu evredeki isan ilikilerini ayrntl bir ekilde romanlarna yanstmtr. Orijinal bir sluba sahip olmaktan ok Halit Ziyay taklit eden ikinci snf bir romanc olduunu sylemek yeterli olacaktr. Edebiyat- Cedide yazarlar ekol olarak realist ve natralistlere bal olduklar iin roman ve hikyeye nem vermiler ve bu akmlarn zelliklerini eserlerinde baarl bir ekilde uygulamlardr. Bata Halit Ziya olmak zere, Edebiyat- Cedide yazarlar tarafndan roman ve hikyede gereklik duygusu nemsenmi, mekn tasvirleri ve eyalar daha anlaml bir ekilde kullanlm, yeni baz teknikler bizim roman ve hikyemize tanmtr. Daha ak ifadeyle Edebiyat- Cedide topluluuyla birlikte o zamana kadar emekleyen Trk roman ve hikyesi ayaa kalkp yrmeye balamtr.

64

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

zet
Tanzimat dnemiyle birlikte edebiyatmza yeni bir tr olarak Batdan gelen roman, bu dnemde iki izgide gelimesini srdrd: Popler roman ve edeb roman. Edebiyat- Cedideciler bunlardan ikinciyi devam ettirmitir. Tanzimat Edebiyatnn ikinci dnemiyle balayan realizm ve natralizm Edebiyat- Cedide romanclarnn da esas ald edebiyat akmlardr. Edebiyat- Cedide romannn ilkelerini Hikye adl eseriyle ortaya koyan Halit Ziya (Uaklgil)dir. Onun yannda Mehmet Rauf, Hseyin Cahit (Yaln) ve Safveti Ziya dnemin dier romanclar olarak yer alrlar. Halit Ziya roman yazmaya Edebiyat- Cedide topluluu olumadan nce zmirde kaleme ald drt romanyla balar. Her trl acemiliklerine ramen ilk romannda bile realist teknikleri uygulamaya alr. nc romanndan itibaren gelecein romancsnn iaretleri alnmaya balanr. Halit Ziya, stanbula gidip Edebiyat- Cedide topluluuna katldktan sonra da yine drt roman yazar. Roman sanat asndan en gl eserlerini kaleme alr. Estetik deer asndan bunlar srasyla Ma ve Siyah, Ak- Memnu ve Krk Hayatlardr. Bu dnemin ikinci nemli ismi Mehmet Rauftur. On roman yazmasna ramen bunlarn iinde sadece Eyll romannda byk bir baar elde edebilmitir. Romanlarnda daha ok evlilik, kadn, ak temalarna yer veren Mehmet Rauf, Halas ve Harabeler romanlarnda sosyal temalara yer vermitir. Hseyin Cahit (Yaln), sadece iki romanla bu sahada yerini almtr.Bunlardan birincisi ocukluk yllarnda, Ahmet Midhat Efendinin etkisiyle yazd Nadide, dieri de Edebiyat- Cedide zevk ve estetiine bal kalarak yazd Hayal inde romandr. Safveti Ziya bu topluluk iinde sadece Halit Ziyann taklitisi ikinci snf bir romanc olarak yer almtr.

3. nite - Edebiyat- Cedide Roman

65

Kendimizi Snayalm
1. Halit Ziya Uaklgil ile ilgili olarak aadaki yarglardan hangisi yanltr? a. Edebiyat- Cedide romannn nderidir. b. Ak- Memnu, Krk Hayatlar, Kan Damlas romanlarndan bazlardr. c. Realizme bal kalm, eserlerini bu anlayla vermitir. d. Yazarn ilk roman Sefiledir. e. Edebiyat- Cedide romanlarnda grlen ka temas onun eserlerinde de yer alr. 2. Halit Ziya sanat hayat boyunca drd zmirde, drd stanbulda olmak zere sekiz roman yazmtr. Buna gre aadakilerden hangisi zmirde yazlmamtr? a. Nemide b. Bir lnn Defteri c. Ferdi ve reks d. Nesl-i Ahir e. Sefile 3. Mehmet Raufun Eyll romanyla ilgili aadaki bilgilerden hangisi yanltr? a. Romannda stad Halit Ziya gibi, bir ak- memnuyu anlatr. b. Edebiyat- Cedide romann en iyi temsil eden eserler arasnda yer almas bakmndan edebiyat tarihimizde nemli bir yere sahiptir. c. Bu eser, Servet-i Fnun dergisinde tefrika edilmitir. d. Suat ve Necip romann merkezinde yer alan erkek karakterlerdendir. e. Roman stanbulda gemektedir. 4. Edebiyat- Cedide topluluu sanatlarndan olan yazar, sanat hayat boyunca birbirinden farkl ve zt anlaylarda iki roman yazmtr: Nadide ve Hayal inde. Bunlardan ilki Ahmet Midhat Efendinin etkisinde, dieri de Edebiyat- Cedide anlay erevesinde kaleme alnmtr. Cumhuriyet dneminde Olduu Gibi adyla bir romana balam, ancak bitirememitir. Bu parada tantlan sanat aadakilerden hangisidir? a. Hseyin Rahmi b. Peyami Safa c. Halid Ziya d. Safveti Ziya e. Hseyin Cahit 5. Aadakilerin hangisinde ayn sanatya ait eserler bir arada verilmitir? a. Ferda-y Garam / Define b. Krk Hayatlar / Gl Saatleri c. Acmak / Ferdi ve reks d. Rbab- ikeste / Meneke e. Salon Kelerinde/ psevdi 6. Aadakilerden hangisi roman olarak adlandrlabilecek eserlerden biri deildir? a. Nemide b. Hayal inde c. Eyll d. Krk Hayatlar e. Krk Yl 7. Halit Ziya Uaklgilin romanlarnda kulland tekniklerle ilgili aadaki bilgilerden hangisi yanltr? a. Olaylarn gidiatn keserek geriye dn metodunu kullanmtr. b. Olaydan ok tasvir ve tahlile yer vermitir. c. Ayrntl mekn tasvirleri, belirli bir ilevi yerine getirmek iin yaplmtr. d. Romanlarn kurgularken ounlukla ikili ak kalbn kullanmtr. e. Eserlerinde hatra defteri veya mektuplardan faydalanma yoluna gitmitir. 8. Ma ve Siyah roman iin aadakilerden hangisi sylenemez? a. Edebiyat- Cedide neslinin yapsn karakteristik olarak yanstr. b. Ma, hayal; siyah, gerektir. c. Ahmet Cemil, Edebiyat- Cedidecilerin savunucusudur. d. Eserde eski iir yanls olarak karmza Naci isimli bir karakter kar. e. Gerek ve hayal atmas romann kahramanlarnda grlen bir zelliktir.

66

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Okuma Paras 1
9. Hseyin Cahit Yalnla ilgili olarak aadaki yarglardan hangisi dorudur? a. Sanat hayat boyunca birbirinden zt anlaylarda iki roman yazmtr. b. Kara Bir Gn isimli yazsyla Maltaya srgn edilmitir. c. Eserlerinde Trk toplumundaki deiimleri dile getirmitir. d. Fecr-i ti topluluu sanatlarndandr. e. Eserlerinde Namk Kemalin tesiri grlr. 10. Halit Ziyann aadaki eserlerinden hangisi tr ynyle dierlerinden farkldr? a. Ak- Memnu b. Ma ve Siyah c. Nesl-i Ahr d. Krk Yl e. Nemide MA ve SYAHtan Baknz, ite gzlerinin nnde grd bu eyler; bann zerine alan bu semada, yazn u scak gecesine mahsus bir buu ile rtl zannolunan bu malikler iinde titriyormu, dalgalanyormu kyas edilen btn bu yldz alaylar, bunlar bir brn- elmas deil mi? kinin tesiri altnda bulunarak szlen gzlerinin nnde donuk malikler zerine avu avu sar pullar serpilmi sema sallanyor, sallanyor, imdi karsnda tepelerin uyuyan srtlarna dklecek; yahut denize doru akan mphem levha yava yava, yksele yksele, yerler gkler gecenin bu ak havas iinde azim, medid, vcudu yaka yaka eritip datan bir buse ile birbirine sarlarak tek bir mevcut olacak zannediyordu. Ah! Bu brn- elmas... Bahenin rkid havasn datan, iinde bir ak nefhas, ak ve baygn bir nefes gibi sanki ta gklerin sezilmeyen yksekliklerinden dklen bu nameler.. Kh kalbin en derin noktalarndan geliyormuasna derun, pest, sanki skit; kh bir teessr feveranna inikas etmiesine patlayarak, feryat ederek; bazen bir ikyet nlesi , bazen bir makhuriyet iniltisi... imdi Ahmet Cemil altndan yer kayor, bandan sema uuyor, vcudu bir boluk iinde yuvarlanmaya balyor zannnda idi. Brn- elmas! te ite; sanki semalardan dklen, karsnda u bayrn eteinde yer yer parldayan, denizin siyahlklar iinde urada burada ldayan bu ziyalar;ite ite raks ediyor; yayor; onlar da bir brn- elmas, fakat hayatta yksek eylere meftun olmu gzler gibi aadan yukarya yayor; ta o semalara, o zerinde glmseyen nurlar, alkalanan maliklere doru yayor. Bir rya iinde yahut sihir lemi karsnda idi; kemanlarn titreyen eninleri, flvtann kahkahalar, sanki bu aletlerden, btn bu kirilerle tahta veya bakr paralarndan sihirli bir nefesle canlanarak, kanatlanarak uuan kk kk nameler birbirine atlyor; birinden tekine bir hicran sedas, tekinden bir strap enini, undan bir tahassr nlesi, dier birinden bir mit cevab karak, btn o biare insan ruhuna mahsus aclklarn tatllklarn hazinesi tayor, ma-siyah kelebekler gibi uuarak, birbirleriyle dudak dudaa bir visal iinde dalyorlar, ykseliyorlar; sonra bunlar o parlak semann maliklerine, u muzlim denizin siyahlklarna serpiliyor; ite ite u aaya szlen, u yukarya uuarak siyahlara brnen soluk ziyalar! Brn- elmas... Son bir name tufan ile nagehan bir karar btn bu

3. nite - Edebiyat- Cedide Roman

67

hayalat silsilesine hatime ekti. Ahmet Cemil sanki bir ryadan uyand, etrafna bakt. imdi her ey hakikate ricat etmi oldu. Ban evirdi, burada niin bulunduunu anlamak iin dnd, bakt, o vakit tahattur etti . Arkadalar phesiz orada, ite uracktan bir parasn grd bahenin kalabal arasnda olacaklard. Onlarn yanna gitmeye ne lzum var? Ta tede dnen bir levhann yalnz bir ksm eklinde gznn nnden akp giden u seyranclara, aalarn arasnda kme kme oturan btn bu halka onun bir nispeti var m ki gitsin de o kalabaln iine atlsn? O bu dnyada herkesten uzak, herkese yabanc deil mi? imdi kendisini biraz topluyor, akaklarnda hafif bir serinlik hissediyor, diman atein bir bulutla rten buhar yava yava alyordu: Onun lemi ite u yava yava alan beyninin iinde ma bir sema, o ma semann iinde birok glmseyen mit yldzlarndan ibaretti. Orada da bir brn- elmas... te gzlerini kapaynca gryor: Ma bir sema altnda azim bir sahra ki sabahn hznden ve needen, renkten ve zulmetten, skttan ve nameden, glgeden ve hayalden; o yekdierinin hem ayn hem gayri zannolunan tezatlarndan mrekkep hali altnda, henz uykusundan tamamyla syrlamam mahmurluklarla yklenmi sisler arkasnda boulan ufuklara doru uzanp gitsin. zerinde bir sema ki geceden kalma siyahlklarla gndzn ilk aaalarnn imtizacndan mrekkep esmer bir renkle gzleri taltif eder, bir mphem renk altnda ma bir atlas halinde grnen semann derin bir kesinden Zhrenin beyaz handesi hl grnr, bakir bir saffetle mnevver bir gz gibi bakmaktadr... O lacivertliklerin bir tarafnda henz belirsiz bir nurdan toz savruluyor gibidir. Bu sahrann zerinden, o semann altndan bir peri alaynn kanatlaryla dalgalanyor denebilen hafif bir hava uar ki dikkat edilse bir ruhan cihann zemzemesine benzer namelerle titrer. Btn menazr sabahlara mahsus o rengin mphemiyeti iinde hava ve hayalden mrekkep bir glge eklinde durur; fakat bir zaman gelir ki birdenbire bir ihtiam alayan dklr, biraz evvel snk duran sema sanki bir yangn ile dolar. Ufkun bir kenarndan gnein sinesinden sahraya bir nur tufan dker, semann bu muhteem yangn altnda sahra mevveiyetten syrlr, btn sahra taze bir hayatn canllyla tutuur... Ahmet Cemil burada, hayalinin u mdebdep levhasn yaatrken: Ah! O mit gnei! diyordu. Onu ne kadar senelerden beri bekliyordu. Henz yirmi iki yanda idi. yle bir yata, genliin yle hassas bir devresinde ki fikir, mnevver bir sema-

nn brn- elmas altnda parlak hlya lemlerinde kanatlar krlm bir ku gibi henz topraklara dmemi; gzler ziyadar bir hayal ufkunun envaryla dolu iken bir perde altnda siyah bir kenin almak zere olduunu henz grmemi; yalnz mnevver, mbtehi, bir sabahn ryasna dalm; mit gneinin zerine ta uzaklarda bir ufkun iinde hazrlanan bulutlarn dklmeye mheyya olduunu anlamamt. Henz yirmi iki yanda, btn maneviyeti bir midin tahakkukuna muntazr... hret bulmak, edip olmak, herkese tanlmak, bugn o kadar aclklarna gs vermek iin hayatn zehirledii bu edebiyat leminin bir gn yksek zirvelerine kmak ve ismini o kadar ykseltmek ki... O tasavvur ettii yksek payeye bir had bulamyor; sonra da bu derece itila emellerine kaplyor olduundan kendi kendine utanyordu. Edip olmak, hret olmak, senelerden beri btn dncesi bu deil miydi? Ta mektepte bir kimya kitabnn zerine ban dayayarak, gzleri tede siyah tahtann zerinde unutulmu, yarm kalm bir cebir muadelesine dalarak; fikri bir hayal rzgr zerinde, mehul emeller fezasnda utuu zamanlardan beri btn varln istila eden, itihar arzusu deil miydi? Ahmet Cemil daima aceleci ve telal yryle, adeta koarak Babli Caddesinin kenarndan karken u kitap dkknlar, cam kaplarn aralarndan fark edilen u ktphane mdavimleri, bu matbaalar, sabahtan akama kadar fikir ve sanat hareketlerinin mnferit mecras olan u cadde bir gn olacak ki onun teshiri altna girmi olacak. imdi birka eski mektep arkadayla sekiz on kalem erbabndan baka herkesin mehul olan bu gen, bugn koltuunun altnda bir iki kitapla buradan bir glge gibi karken bir gn olacak ki tesadfen bir kitapnn dkknna gz isabet edecek olursa mektepten henz km iki gen edebiyat mntesibinin birbirine kendisini gsterdiini fark edecek... Ah! O zaman gs nasl bir iftihar havasyla iecek! imdi oradan mevhum bir cisim eklinde geiyor; gren yok, bakan yok, lakin o zaman... Gzerghnda isminin yavaa fsldandn iitecek ve cierlerinden scak bir eyin aktn duyacak... Zaten bu neticeye, bu midin tahakkukuna ayan olmak iin az m strap ekmi, hayatn az meakkatlerine mi tahamml etmiti? Bugn yirmi iki yanda idi; fakat bu yaa gelinceye kadar... Ahmet Cemilin dncelerine bir fasla daha geldi. Uzaktan sahib-i imtiyaz Hseyin Baha ile idare memuru Ahmet evki Efendinin yaklatklarn grd. Sahibi imtiyaz gelince dedi ki:

68

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

- Allah cezasn versin! Islah olmayacak , evde kendisini bekleyen karsn, ocuunu dnmek yok ki... Yine oraya gitti... tekilerini de beraber srkledi. Biz kii kaldk; artk yava yava yola ksak... Ahmet Cemil, Racinin ikide birde Palais de Cristalde ge vakte kadar kaldktan sonra geceyi de evinden baka yerde geirdiini bilirdi. Ka kere bedbaht kars matbaann kapsna kadar gelerek be alt yandaki yavrusuyla kocasn arattrm, Ahmet Cemil ile beraber btn arkadalarn ne cevap vermek lazm geleceinde mtehayyir brakm idi.

Okuma Paras 2
EYLLden Salonda bahedekilerin kahkahalar iitilebiliyordu. Sreyya can sklanlara mahsus bir tahammlszlkle, lgn kz! diye sylendi. Balkona alan byk kapdan parmakla dayanm darya bakt grlen zevcesi dnp: Lkin bu gece de hava ne gzel!.. dedi. Bu nisan gnnn saat on birde balayan yamuru yarm saat sonra dinmi, nem-nk bir hadaretin fevkinde imdi zerrin incileriyle lacivert bir sema titriyordu; topraktan, aalardan intiar eden ratip nefehatta messir bir nfuz vard. Gen kadn pencerenin kenarna dayanarak bir iki uzun nefes ald, her nefes aldka hayat artyormu gibi oh ekiyordu. Sonra hl sigarasnn dumanlarna bulanm, zebun- ita bir tepe gibi mazlum ve mamum duran Sreyyaya doru gelerek elinden tuttu, kaldrmak istedi: -Hava bu kadar gzel, lkin burada somurtup oturmak, gezip elenenlere haksz yere kzmaktan daha m iyidir? Haydi biz de kalm... Sreyyann bu gece can pek sklyordu, Adam brak! dedi. Pederine dargnln btn kye temil ediyordu; sayfiyeye kacaklar zaman o kadar srar etmi, fakat bu sefer de sahil bir yere gitmeye babasn raz edememiti. Byk babalarnn vaktiyle gelip nasl budala bir hesap ile u ta ocanda yaptrd bu kk onlar her sene baka yere gitmekten men ediyordu. O btn kn Boaziini kurarken yine koup geldikleri u plk, ocukluundan beri yaaya yaaya usand bu kenar- vahdet onu artk kp gezmekten men edecek kadar bktrmt; pederine kar bir ey yapamamasnn intikamn almak isteyerek hrsn bakalarndan karyor, buradaki hayatn aleyhinde bulunmak iin her ey kendisine bir vesile oluyordu. Bunun

iin her gnk hayatnda ekseriya en olan Sreyya, buraya naklettikleri on gnden beri hemen daima sisli, pr-tuyan, hatta o kadar sevdii zevcesi Suata kar bile hemen hibir sebep olmayarak haksz davranyordu. (...) Gen kadn be senelik derin bir mukarenetin verdii nfuz- nazar ile pek iyi fark ettii bu neesizliin izalesi iin artk kifayet edemediine teessf eder gibi elim bir sesle sordu: -Pek sklyorsun galiba? -Evet, sorma... Patlyorum... Buras zaten yaanlacak bir yer mi? Allahn kr... Hele bu yemekten sonraki saatler... Sabahleyin yemee kadar, akamst... Hasl her zaman... nsan bouluyor... Herkes byle birer kede eziliyor... Kendimi bostan kuyusunda zannediyorum. Suat, kalarnda bir inhina-y endie ile, gzleri daha ziyade karararak, ka senedir bu ayn yerde, ayn hayatta bais-i ikyet hibir hl grlmeden mesut gnleri tahattur ile skt ediyordu; bir aralk Evvelden hi byle sylemiyordun! demek istedi; fakat neye yarayacakt? Ufak bir mazeret, ad bir sebeple geitirilmeyecek miydi?.. Bari sen git, oralarda kal, biraz elenirsin! diyecek oluyordu, fakat be senedir beraber bulunmaya, her eyi beraber yapmaya o kadar almlard ki, zevcine kar kalbindeki derin irtibatn sevkiyle bu fedakrla raz olup sylese bile onun bunu fark ederek, mnkesir olduunu grerek daha rahatsz olacan, yine yeminlerin balayacan, hibir eyin deimeyerek sade zevahir namna uralm olacan dnyordu. nk asl kabahatin kkte olmadn hissediyordu; kabahat u sebebini dnnce kalbini szlatan can skntsnda, u ne kadar ak ve irtibat ile geerse gesin be senelik hayatn siper ettii kalplerde, bu kalplerin, kalb-i beerin eskimeye olan kabiliyetinde idi. Ve o kadn, bu ac tefekkrlerle ban eip skt ederken Sreyya syleniyor, ikyet ediyordu. Belki ellinci defa olarak: -Ah bykbabalarmz, diyordu; anlalmaz hesaplarla bu cehennem kelerinde ba yapp gelip kapanacaklarna, ne olurdu u stanbulu stanbul eden gzel yerlere gitselerdi... Sonra bir babann budalal btn bir aileye bir maraz eseri oluyor; btn ahfad gelip onlar gibi bu kelerde ile doldurmaya mecbur oluyorlar... Ba, zm... te filoksera da hepsini berbat etti ya... Yer yer deil ki... Bak babam elindekini avucundakini sarf etsin, bu tauna kar koyabilir mi?.. Sonra birdenbire kprerek:

3. nite - Edebiyat- Cedide Roman

69

- Ah bu l!.. dedi; imdi farz et ki Boaziinde yahut mesel Adalardayz... Deniz yok mu deniz; en scak havalarda bile insana can verir. Serin, mavi, latif... Halbuki burada poyraz kacak diye ta saat dokuzu beklemeli... Duman, duman... Klhan gibi... Sonra manzarann mahdudiyeti, yek-renklii... Dn Suat! Bir sandalmz olurdu, sabahlar erken yahut akamlar ge vakit sen emsiyeni kapardn, ben kreklere sarlrdm... Mehtap olsun olmasn orann geceleri ne gzeldir. (...) Sonra elini kaldrp gayr- mer bir dman tehdit eder gibi Ah para! diye sylendi. Hi olmazsa elli lira lzmd; Elli lira diyor, sonra meyus olarak ve bunu bulmann imkn yok... diye kpryordu: -mkn yok, ite elli lira bulmak kabil deil... Yoksa ben imdiye kadar seni bin kere kapp gtrrdm... Suat, Oh ne iyi olurdu... diye sevindi. Sreyya ban evirip zevcesinin srr ile parlayan siyah gzlerine bakarak devam etti: -Ne mesut olurduk Suat, ne mesut olurduk... Hem asl senin iin, vallahi btn senin iin istiyorum... Sen sylemiyorsun, fakat ben fark ediyorum ki, gelip burada kapanmak seni fena ediyor. Bir kere havaszlk... Sknt... Biz papaz deiliz ki, bu manastrda yaayalm... Hayat kalabalk, gzel hava iinde olur. Kalabalk iinde yalnz yaamak, kalabalk iinde gezip beraber bir keye kamak; ite asl zevk budur. nsan, kalpleri birbirine balayan bu rabtalar o zaman anlar. Ben seni ne kadar sevdiimi baka kadnlar grdm zaman anlyorum. Bazen rast gelip hatta senden gzel bulduum kadnlara bakyorum da kendi kendime hi birisini senin kadar, senin gibi sevemeyeceime yemin ediyorum. Sende bir ey var, yle bir ey ki, hibirinde rast gelmiyorum... yle bir ey ki ite btn endielerim senin yannda mahvoluyor. Ruhuma bir ifa, bir skn geliyor; dudaklarn gzlerime dokundurduun zaman btn canmn koa koa gelip gzlerime toplandn, orada sana mlk olmaktan mesut olarak kaldn hissediyorum. Bahusus imdi bana yle geliyor ki, ben dnyada senden baka hangi kadn alsaydm hibirisiyle senin gibi olamayacaktm; senin gibi byle samimi, ruhuma kadar, byle canma kadar samimi... Byle sylerken, hemen dudaklarnn yannda Suatn gzlerini pyor, elindeki elini kaldrp dudaklarndan ayrmyordu. Suat zevcinin szlerini dinleyerek skt ediyordu. Sreyya bu elin ipek nescini uzun uzun koklayarak bir inilti halinde, Ah Suat dedi, Ah Suat, sen olmasaydn...

Gen kadnn mesut ve sakit bir istifsarla bakan gzlerine girerek kalbinden kopan bir samimiyet sesiyle Sen de olmasaydn lrdm Suat... dedi; sesinde bir lerzii hzn vard. (...) Sreyya tekrar paraszlktan ikyet ederek: -Bak, dedi, bak Suat, elli lira insan nelerden mahrum ediyor? Sonra biz de adamz deil mi? Zevcesini mesut etmek iin elli lira bulamayan bir erkek... Zevcini byle aciz grmek istemeyen Suat, o yle dnmesin, zebun grnmesin diye: -Fakat ben seni byle daha ok seviyorum, dedi; herkes zengin olabilir, fakat senin gibi olamaz. Sonra Sreyyann kederlerini datmak iin ilve etti: -Mademki sen beni kapp bir yalya gtremiyorsun, bari ben seni alaym da balkona olsun karaym... Gece o kadar gzel ki istifade etmemek cinayet saylr. Bu esnada baheden, gecenin bir kesinden tiz, parlak bir kahkaha daha geldi. Suat pencereye doru yryerek: -Bak hemirene... O hi senin gibi dnmyor... dedi. Sreyya da balkona kmt, orada bir hasr koltua der gibi oturarak, Yannda Necip mi var? diye sordu. Suat br sandalyeden pelerinini alm rtnyordu, glerek cevap verdi: -Galiba. -Kocas da babamn yannda deil mi? Tuhaf izdiva, tuhaf koca, tuhaf kar... Hususiyle tuhaf kar... Suat glerek Hususiyle tuhaf koca... dedi; o zaman birbirine kar fikirlerini mdafaa ettiler. Sreyyann iddiasnca her ite olduu gibi bunda da babasnn bir su-i tedbiri neticesi olarak fena bir izdiva yapm olan hemiresi Hacer, izdivacnn bu daha ilk senesi olduu hlde zevcinden souyarak aralarnda alen bir kaytszlk hkm-ferma idi; Fatin her trl kusurlarn fevkinde baya bir efendi knca bir ku gibi en, biraz ince ve hoppaca olan Hacer iin bu, derin bir nefreti mucip oldu. Sreyya tek tk aalarla uzayp ta karki dalarn eteine kadar giden baa doru bakarak tekrar ediyordu: -lgn kz!.. Zavall Necip, geldi geleli elinden ekmedii kalmad. Geldiine bin kere piman olmutur... Necip, Sreyyann halazadesi idi ki, ara sra kke misafir gelirdi. (...) O zaman Hacerin dnden evvelki hlini tarif etmeye balad; gen kzn nakil ve itiraf ettii mitlerini, emellerini, btn o gen kzlarn kadn olduklar zama-

70

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


na dair hlyalarn anlatarak sonra karsnda birden byle kaleminde otura otura ihtiyar memurlar arasnda byyerek ihtiyarlam, tembellemi bir zevc bulunca ne hle geldiini gsteriyordu: -imdi dn, diyordu, faraza... te mesel Necip Bey, ona pek l bir koca olabilirdi; yle biri ile birleip otursayd zanneder misin ki Hacer byle olurdu; daha dorusu byle olsa pek tabi gelirdi. Vaka imdi Hacer evvelkinden titiz, evvelkinden hrndr; ama yemin ederim ki fena kalpli deildir. Sen kardeisin, ama benim kadar bilemezsin, kadn kadn daha iyi tanr. (...) Suat glyordu: -Aman Necip Bey tuhaftr; Bence evlenmek lmektir der durur! -Necip iin gelip byle bir bucaa kapanarak kalmak, bahar, btn yaz byle geirmek... Oh, bunun imkn yoktur. O serbest alm, gezmeye, elenmeye alm... Ona bekrlk hayatnn cazibelerini unutturup kendine balamak iin ben kadn isterim... Hacer mi? Hacer, Necipe kendini bir ay sevdiremezdi; bizim terbiye ettiimiz kzlar ne olacak? Suat yeniden gld: -Aman beyefendi duymasn, yine neler syler... Sreyya omuzlarn kaldrarak skt etti. 1. b 2. d 3. d 4. e 5. a 6. e 7. d 8. d 9. a 10. d Bu soruya yant veremediyseniz Halit Ziya blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yant veremediyseniz Halit Ziya blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yant veremediyseniz Mehmet Rauf blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yant veremediyseniz Hseyin Cahit blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yant veremediyseniz Mehmet Rauf blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yant veremediyseniz Halit Ziyablmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yant veremediyseniz Halit Ziya blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yant veremediyseniz Halit Ziya blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yant veremediyseniz Hseyin Cahit blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yant veremediyseniz Halit Ziya blmn tekrar okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 emsettin Sami, Ahmet Midhat Efendi, Namk Kemal, Mizanc Murat Romantik; Samipaazade Sezai, Recaizade Mahmut Ekrem Realist; Nabizade Nazm Natralisttir. Sra Sizde 2 Sefile, Nemide, Bir lnn Defteri, Ferdi ve reks. Sra Sizde 3 Her iki romann banda birlikte yaayan kiiler araya giren biri yznden bir sarsnt yaarlar ve sonuta yine ba baa kalrlar. Ferdi ve reksnda smail Tayfur, annesi ve Saniha; Ak- Memnuda Adnan Bey, Nihal ve Blent. Sra Sizde 4 Geriye dn tekniini kullanarak determinizmi gerekletirmek, olaydan ok ayrntl tasvir ve tahlillere nem vermek, mektuplar ve hatra defterlerini kurgu unsuru yaparak kahraman anlatcnn bak asn kullanmak.

3. nite - Edebiyat- Cedide Roman

71

Yararlanlan Kaynaklar
an, S. (2006). Eylle Dair, Eyll, stanbul, zgr Yaynlar. Enginn, . (2007). Yeni Trk Edebiyat: Tanzimattan Cumhuriyete, 3.b., stanbul, Dergh Yaynlar. Huyugzel, . F. (1984). Hseyin Cahit Yalnin Hayat ve Edeb Eserleri zerinde Bir Aratrma, zmir, E.. Edebiyat Fakltesi Yaynlar. Huyugzel, . F. (1995). Halit Ziya Uaklgil, Ankara, M.E.B. Yaynlar. Kaplan, M. (1992). Mai ve Siyah Romannn slubu Hakknda, Trk Edebiyat zerine Aratrmalar, 2.b., stanbul, Dergh Yaynlar. Kaplan, M. (2007). Tevfik Fikret: Devir, ahsiyet, Eser, 10. b., stanbul. Moran, B. (1995). Trk Romanna Eletirel Bir Bak I, 5. b., stanbul, letiim Yaynlar. zbalc, M. (2006). Mehmet Rauf, Servet-i Fnn Edebiyat, Ankara, Aka Yaynevi. Tarm, R. (1998). Mehmed Rauf: Hayat, Sanat, Eserleri, stanbul, Trkiye Bankas Yaynlar. Trenek, M. (1999). Hikye ve Romanlaryla Mehmet Rauf, stanbul, Kitabevi Yaynlar. Uaklgil, H. Z. (1998). Hikye (Haz. Nur Grani Areslan), stanbul, Yap Kredi Yaynlar. Yaln, H. C. (1935). Edeb Hatralar, stanbul, Akam Ktphanesi.

4
Amalarmz

II. ABDLHAMT DNEM TRK EDEBYATI

Bu niteyi tamamladktan sonra; Tanzimat hikyesi ile Edebiyat- Cedide hikyesi arasndaki farklar ayrt edebilecek, Edebiyat- Cedide hikyecilerinin kulland teknikler ve iledii temalar aklayabilecek, Uzun hikye ve ksa hikye trlerini aklayabilecek, Edebiyat- Cedide hikyesini temsil eden Halit Ziya (Uaklgil), Mehmet Rauf, Hseyin Cahit (Yaln), Mftolu Ahmet Hikmet gibi yazarlarn hikyeleri hakknda yorumlayabilecek bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Uzun hikye Ksa hikye Halit Ziya Uaklgil Mehmet Rauf Hseyin Cahit Yaln Mftolu Ahmet Hikmet Realizm Natralizm

indekiler
GR UZUN HKYE KISA HKYE

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Edebiyat- Cedide Hikyesi

Edebiyat- Cedide Hikyesi


GR
Trk edebiyatnda Batl anlamda ilk uzun hikyeler -gei dnemi eserleri bir tarafa braklrsa- Ahmet Midhat Efendi tarafndan kaleme alnmtr. Onun uzun hikyeleri Letaif-i Rivayat adl seride yer alan 25 kitap iindeki 27 hikye ve romandan (Yenieriler, ingene, Bahtiyarlk) meydana gelmitir. Seri, nce kitaplk bir alma olarak dnlmse de bunlarn grd ilgi zerine yazar, daha sonra yazaca eserleri de bu ana balk altnda neretme yoluna gitmitir. Eserdeki uzun hikyeler hacim bakmndan byk, ancak tek bir konu etrafnda gelien anlatlardr:
Ahmet Mithat Efendinin yine ayn yllarda mstakil olarak yaymlad romanlardan farkl klan, belki hacim itibaryla daha ksa eserler olulardr. lerinde hacmi, kurgusu ve zengin kii kadrosu veya kiilerin geni bir erevede verilii ile roman olarak deerlendirilebilecek eserler de bulunmakla birlikte, bunlarn ounu byk hikye kategorisine koyabiliriz. Bu hikyelerin ou, konusunu bizim hayatmzdan almakla birlikte ilerinde konusu Fransada geen ve dolaysyla kii kadrosu yabanclardan oluanlar da vardr (Gkek, 2001, x).

Ahmet Midhatn ardndan uzun hikye yazan ikinci isim Recaizde Mahmut Ekremdir. Muhsin Bey ve emsa adl uzun hikyeleri yazan Ekrem bizzat Araba Sevdasnn nsznde kendisinin de belirttii gibi baar kazanamam eserlerdir. Nitekim nci Enginn de bu konuda yle demektedir: iirindeki zayfla karlk Recaizade Ekremin tiyatro ve hikye yazarl daha kuvvetlidir. Ancak bu kuvvet iirlerle ssledii ve bir bakma o iirlerin hikyesi gibi sunduu Muhsin Bey yahut airliin Hazin Bir Neticesi (1991) ve emsa (1897) adl hikyelerinde deil, Araba Sevdas (1896) romanndadr. (Enginn, 2007, 252). Hemen arkasndan Nabizade Nazmn kaleme ald sekiz uzun hikyenin iinde Karabibik ky anlatmas ve natralist mahiyet tamas bakmndan ne kmtr. Tanzimat Edebiyatnda uzun hikye yazan yazarlar ve nemli eserleri hangileridir. SIRA SZDE
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

74

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

UZUN HKYE Halit Ziya Uaklgil


Edebiyat- Cedide topluluunda uzun hikye yazan ilk ismin Halit Ziya olduu grlr. Halit Ziyann uzun hikye olarak adlandrabileceimiz alt eseri vardr: Bir Muhtrann Son Yapraklar (1888), Bir zdivacn Tarih-i Muaakas (1888), Deli (1888), Bu muydu? (1896), Heyhat (1897), Bir Yazn Tarihi (1898). Valide Mektuplar (1909). Bunlardan Deli, yarm kalm bir hikyedir. Halit Ziya bu eserlerinin bazlar iin kk roman tabirini kullanr. Halit Ziyann romanlarnda kulland realist teknikleri uzun hikyelerinde de kulland grlmektedir. Bunlarn banda kurguyu hatra defterleri vastasyla oluturma gelir. Deli, gnmz post-modern yazarlarnn sklkla bavurduu bir tarzda balar. Bir mzayedede eski kitaplar satldktan sonra eski evraklarn bulunduu bir paket sata karlr. Oradakilerden biri bu evrak alr ve iinde bir hatra defteri bulur. Hikyenin esas da bu defterde anlatlanlardan oluur. Hikyede birtakm vehimleri olan bir kii anlatlmaktadr. Halit Ziya Krk Yl adl hatratnda emi Bey isimli bir hat komiserinin uyarsyla Hizmet gazetesinde tefrika edilen bu eseri, yarda braktn syler. Uyar yledir:
-Deli isminden rkmyor musunuz? Bunun ismi sarahaten gsteriyor ki mevzuu da cinnete dair olacak. Bir kere bu kelime Trk lehesinden silinmitir. Sultan Muratin deli diye hallolunduunu ve Abdlhamitin bu kelimeden korktuunu bilirsiniz. O halde... smi deitirmek de kfi deil. Madem ki mevzu cinnettir.

Krk Yl: Halit Ziya Uaklgilin 40 yana kadar olan hatralarn ieren kitabdr. Bu eser, Halit Ziyann bu hayat dilimini anlatmasnn yan sra devrin sanat hayatn anlatmas bakmndan ok nemli bir eserdir.

Bu uyar zerine Halit Ziya tefrikay yarda keser. mer Faruk Huyugzel bu hikyenin dierlerinden ok nemli bir farkn tespit eder. (Huyugzel, 1995, 53). Ona gre ksa cmlelerle ve basit bir slupla yazlm bu hikyenin yarm kalm olmas hem yazar hem de edebiyatmz asndan bir talihsizliktir. Halit Ziya Deliye benzer bir hikyeyi yllar sonra Mektup adyla yazmtr. Hikyede tutuklanp yarglandktan sonra serbest kalan bir gencin iinde bulunduu psikolojik durum mektupla anlatlmtr. Gen adam, hapisten ktktan sonra srekli birilerinin kendisini takip ettiini ve ldrmek istediini dnerek bunalma girer. Kald evde annesi de dahil olmak zere herkesten phelenir. Srekli sanrlar gren gen adam ayn zamanda iini dkt bir hatra defteri de tutmaktadr. Defteri de herkesten saklar. Gen adam yaadklarn, hissettiklerini mektuplara yazarak baheye atar. Komu kkteki bir arkada da mektuplar sahiplerine ulatrr. Gen, nc mektubu evi yakacan ima eden satrlarla bitirir. Hikyede II. Abdlhamit dnemi istibdadn yaayan insanlarn psikolojik durumlarnn tasvirine geni olarak yer verilmitir. Bir Yazn Tarihi de hatra defteri kurgusuyla yazlm bir hikyedir. Defterin sahibi hsan, iznini geirmek zere bir akrabasnn yalsna gider. Orada kendisinden baka akrabalarndan be kz daha vardr. hsan defterine bu kzlarla ilgili izlenimlerini yazar. Ancak bu kzlarn iinde ksz ve veremli olan Melihaya ilgi duyar. Meliha ise ona olan ilgisini ancak lrken ortaya koyar. Bu hikyelerden bazlarnda ka temasna yer verildii grlmektedir. Bir Muhtrann Son Yapraklarnn iine kapank, karamsar karakteri Necip ile Heyhat hikyesindeki gen air, birbirlerine karakter yaplar bakmndan yakndrlar. kisi de yaadklar ortamdan ikyetidir. nsanlardan uzak, kylere snmlardr. Bu iki kahraman ve Ak- Memnunun Ahmet Cemili birbirlerine ok benzerler. nci Enginn birinci hikyeyle Edebiyat- Cedidenin genel karakteri arasndaki ilikiyi yle izah eder:

4. nite - Edebiyat- Cedide Hikyesi

75

Yazarn kk roman diye niteledii hikyelerden Bir Muhtrann Son Yapraklar Necip adl kahramann hayattan nefreti ve can skntsn anlatan notlardan meydana gelmitir. Melankolik gen, bir sahil kynde, her eyde melal ve boluk bularak hastalanp lr. Hikyede geen hi, vh kelimelerinin okluu Tevfik Fikretin Btn boluk: Zemn bo, sumn bo, kalb vicdn bo msrann ncsdr ve btn Servet-i Fnuncularda ortaktr. Hayattan bu nefretini, miza, hazin hayat tecrbeleri ve lkenin durumuna balayan yazar, ileride de kullanaca zengin damar bulmutur ve bu eserdeki Neciple amcasnn konumalar Nesl-i Ahrdeki farkl nesillerden de olsa yal ve genleri ortaklaa kuatan ktmserliin balangc saylabilir. (Enginn, 2007, 331-332).

kinci hikyede yer alan, anlatc gencin Heyula adn verdii bir baka esrarengiz kii vardr ki, o da yaad bir ak maceras yznden stanbuldan kam ve bu kye snm ve be yldan beri burada mnzev bir hayat yaamtr. Hikyenin esasn da bu mnzevnin maceras oluturmaktadr. Bu muydu? hikyesi, iki kz arkadan eitli olaylar yaadktan sonra birbirlerinin mutsuz olduklarn renmelerini anlatan bir hikyedir. nci Enginn bu hikayenin, evliliin gen kzlara hi de beklendii gibi mutluluk vermedii, hatta kadnlar iin mutluluun asla sz konusu olmad fikri asndan Ahmet Midhatin Felsefe-i Zenan, Fatma Aliyenin Levayih-i Hayat adl eserlerine benzediini syler. (Enginn, 2007, 332). Bu hikyeyle ilgili mer Faruk Huyugzelin u tespiti de dikkat ekicidir: Bu muydu?da yazar kiilerin hayat hikyelerini anlatrken Bir zdivacn Tarih-i Muaakasnda olduu gibi mektuplama yntemini kullandktan baka i monolog tekniine de yer vermitir. 1896da yaymlanan Araba Sevdasndan be yl nce bu teknii ilk defa olarak Halit Ziya Uaklgilin kullanmas olduka nemli bir noktadr. (Huyugzel, 1995, 55) Bu muydu? adl uzun hikyenin edebiyat tarihi asndan nemi hakknda bilgi veriniz. SIRA SZDE Halit Ziyann uzun hikyelerinin en nemli zellii hepsinin ackl bir atmosDNELM fere sahip olmasdr. Bu adan Bir zdivacn Tarih-i Muaakas iyimser bir atmosfere sahip olmas bakmndan bir istisna tekil eder. Hikye esas olarak birbirini seven evli iki gencin evlenmeden nce birbirlerine yazdklar mektuplar yllar sonS O R U ra tekrar birbirlerine okumalarndan oluur. Realist romancnn kendi varln silmek iin kulland tekniklerden biri olan olay mektuplarla anlatma metodunun DKKAT kullanld bir dier uzun hikye de Valide Mektuplardr. Hikye, bir annenin yeni evlenen kzna yazd be mektuptan meydana gelir. Mektuplar kaleme alan SIRA SZDE anne (Semiha), kocasnn kt davranlar yznden ondan ayrlm, kz Sreyya babasnn yannda kalmtr. Evlendikten sonra birlikte yaptklar bir seyahat sonunda, Sreyyann annesine duyduu soukluk ortadan kalkmtr. Anne bundan AMALARIMIZ cesaret alarak kzna evliliini ve bu evliliin biti sebeplerini kaleme alan ve hikyeyi meydana getiren mektuplar yazar.

monolog: Eserde yer alan kiilerin i dnyalarn ortaya koymada kullanlan tekniklerden biridir. Anlatlarda yer alan kiilerin kendi kendilerine sessiz bir ekilde konumasdr.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Mehmet Rauf

K T A P

K T A P

Edebiyat- Cedide topluluunda uzun hikyeler kaleme alan ikinci isim Mehmet Rauftur. Mehmet Raufun uzun hikye olarak nitelendirebileceimiz O N eserleri unTELEVZY lardr: Garam- ebab (1896), Ferda-y Garam (1897), Serap (1909). Garam- ebab, Mehmet Raufun Edebiyat- Cedide ncesi kaleme ald ilk uzun hikyesidir. Realist anlaya uygun olarak olaylar kahraman anlatc MemNTERNET

TELEVZYON

NTERNET

76

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Sha ve Pervin, Tevfik Fikretin Edebiyat- Cedide topluluunun ortak zelliklerin en iyi yanstan manzum hikye tarzndaki iiridir. Mehmet Raufun romanlarnda musk, tabiatla birlikte ak duygusunun uyanmasnda nemli bir unsur olarak yer alr.

duhun gznden verilmitir. Kurgu ksmen Halit Ziyann Bir Muhtrann Son Yapraklarna benzemektedir. Burada da insanlardan uzak bir kye snan bir gen vardr. Yalnz kalmak suretiyle byk bir hayalini gerekletirecektir. Bu hayal byk bir eser yazmaktr. Edebiyat- Cedide anlayna uygun olarak hikyede tabiat tasvirlerine yer verilmitir. Ancak bu tasvirler daha ok idealize edilmi tasvirlerdir. Memduh burada grd bir kadna k olur ve bir sre sonra kadna akn itiraf eder. Bu kltrl ve sanata dkn kadnn ak anlay Memduhunkinden farkldr ve sonunda Memduh bu kyden ayrlr gider. Ferda-y Garam ise Servet-i Fnunda tefrika edildikten sonra kitaplam bir hikyedir. Babasnn memuriyeti yznden amcasnn yanna braklan Macit, amcasnn ayn yataki kz Sermet ile birlikte byr. ocuk yataki geimsizlikleri daha sonra sevgiye dnr. Macit gen yana geldiinde oradan ayrlarak Beykozda yaamaya balar. Bu ayrlk onu ok zer ve bir sre sonra hastalanr. Ameliyat olmas lazmdr, ama ameliyattan korkar. Sermet yanna gelir, onu ameliyat olmaya ikna eder. Ameliyat srasnda ve sonrasnda yanndan ayrlmaz ve ona bakar. Karlkl olarak birbirlerine olan aklarn hissettirirler. yileme dneminde kr ve bahe gezileri yaparlar ve bu gezintilerden birinde sevgilerini birbirlerine itiraf ederler. Ancak aklarnn geleceinden, yeni bir ayrlktan korkarak baka bir ifadeyle hayalden hakikate geme cesaretini gsteremeyerek lmeye karar verirler. Bu hikye, yazarn Edebiyat- Cedide zelliklerini belirgin bir ekilde yanstan eseridir. Ak muhayyilede yaama fikrinin Edebiyat- Cedide iirinde de (Szgelimi, Tevfik Fikretin Sha ve Pervini) karl vardr. Yine bu eserde Edebiyat- Cedidenin asl temlerinden olan intihar ve ka da vardr. Serap ise yine I. ahs azndan anlatlan ve hayal hakikat atmasn anlatan bir hikyedir. Olay geriye dnlerle anlatmas bakmndan dikkat ekicidir. Otuz yalarndaki adam bindii vapurda gzel bir Rum kadn grr. Kadnn gzelliinden ve letafetinden ok etkilenir. Byle gzel bir kadna nasl bir erkein sahip olabileceini dnrken, aslnda her eyin bir tesadf olduu kanaatine varr. Kk yata annesini kaybetmi, kt kanaat geindii bir memuriyette g bela i bulmutur. Bunlar dnrken evlenmekle ok iyi etmi olduunu, evlenmeseydi, gnl maceralar arasnda hrpalanacan dnr. Karsyla on yl nce evlenmilerdir. Aslnda mutlu denebilecek bir evlilii vardr. Vapurdan inip eve gittiinde karsnn hastalanm olduunu renir. Karsnn yanna kar ve baucuna oturur. Kadnn gzlerinin evresinin, yznn izgilerle dolduunu, o yllar nce k olduu kadnn sararp solduunu grr. Btn bu izler, ortaya kmak iin adeta bir hastalk ann beklemitir. Adam derin bir zntye kaplr. Demek hayatnn bundan sonrasn bu yalanmaya yz tutmu kadnla geirecektir. O kaplarak k olduu, heyecanyla titredii ak artk sonsuza dek kendini terk etmektedir. Kendisi de buna katlanmak zorunda, bu kadnla kalmak mecburiyetindedir. Bu dncelerden sonra yataktaki karsyla sohbet etmeye, eski gnleri anmaya balarlar. Kars artk eski deliliin, genliin kendilerinde kalmadn her ikisinin de yalanmaya baladn sylediinde adam beyninden vurulmua dner. Kendisinin de yalanm olduunu duymak, onu zntye boar. Bir an nce karsnn yanndan ayrlp aynada yzne bakmak istemektedir. Karsyla konumalar sona erdiinde aa sofaya iner. Aynaya bakmak ister. Fakat uak bir misafirin geldiini haber verir. Gelen yakn bir dostudur. Oturup konumaya baladklarnda konu yine ya meselesinden alr. Gelen arkada yann otuz drde geldiini, artk yal, kaba bir adama dntn anlatr. Kendi-

4. nite - Edebiyat- Cedide Hikyesi

77

sinden memnun deildir. Yllar nceki o ak gibi derin bir duygu iin titreyen adam gitmi, ehvet dkn, derinliksiz bir adam gelmitir yerine. Sanattan bile eskisi kadar zevk almamakta yalnz beeri ihtiyalarn karlamakla ilgilenmektedir. Yalanmak ondan pek ok duyguyu alp gtrmektedir. zntyle uzun bir sre hayalini kurduu bir kadnla yaknlama frsat bulduunda, yandan dolay bunu yapabilecek kuvveti bile kendinde bulamadn anlatr. Ya ilerledike hayat artk ekilmez ve bo bir hal almaktadr arkadana gre. Kendileri hayatn en anssz dnemine denk gelmilerdir. stibdat dnemi onlarn genliklerini yiyip bitirmitir. imdilerde ne kadar hrriyet olsa bile, yle bym bir adam, hr bir adama asla dnemeyecektir. Bu gibi konumalardan sonra arkada gider. Odasna tekrar geldiinde karsnn uyuduunu grr. Aynaya ynelir. Aynada grd manzara harap bir genlik hatras gibidir. izgileri, krklklaryla o eski halinden eser kalmamtr. Artk k olunacak bir adam deil, katlanlacak bir adamdr. Hayatta ne elde ettiini dnr. Gayet sradan bir ilikisi ve evlilii vardr. Kars darda yzlercesi bulunan kadnlardan biridir. Sradan bir memuriyette sradan bir maa almaktadr, istibdad grm yaamtr. Hayat hibir ynden ona ans tanmamtr. imdi de yalanp, yava yava lmeye balamtr. Kars ilerideki yataktan ona seslenir ve yanna arr. Bir anda byk bir i atmaya girer. Ya o kendisine mezar gibi yataa yatacak byle lr gibi yaayacaktr ya da darya kp maceradan maceraya atlacaktr. Bu mcadeleyi iinden verirken kap gitmenin de hibir ie yaramayacan, yine sonunun znt ve elem olduunu grr. Her trl arzu insann eline geince snp giden bir eyse, bu dnya denilen, hayat denilen ey seraptan ibarettir. O halde imdi o evden kap gitmenin ne anlam vardr ki? Sonunda varp gidecei yer yine bir mezar olacaktr. Byle dnerek karsnn yatana girer. Bu hikye, gen adamn i atmalarn uzun ve ayrntl vermesi bakmndan dikkat ekicidir. Hikyenin btnne bir karamsarlk hakimdir. Nitekim gen adam da hikyenin bir yerinde genel olarak karamsar bir ruh haline sahip olduunu, bu halden kmay bir trl baaramadn syler. Dier Edebiyat- Cedide anlatlarnda olduu gibi eserdeki bakiinin kendisiyle yzlemesi noktasnda ayna nemli bir ilev grmektedir. Ancak kahramann aynaya bakmaya karar verip aynaya gitmesi srecinin on be sayfaya yaylmas okuyucunun tahammln zorlamaktadr.

KISA HKYE
Trk edebiyatnda kk hikye, Samipaazade Sezainin yazd hikyelerle gerek kimliine kavumutur. Samipaazade Kk eyler adl kitabnda bir araya getirdii ksa hikyelerle bu trn nn am; tr, Edebiyat- Cedide topluluuna mensup yazarlar tarafndan daha da gelitirilmitir. Edebiyat- Cedide sanatlarnn hikye trn bu derece gelitirmelerinin sebepleri arasnda bu sanatlarn batl eserleri orijinalinden okuyacak kadar yabanc dil bilmeleri ve Ara Nesil mensuplarnca yaplan bu tre ait tercmelerdir. Romanda olduu gibi ksa hikyede de Halit Ziya dierlerinden hayli ndedir. Bu adan Mehmet Trenekin Edebiyat- Cedide hikyesinin asl kurucularnn Mehmet Rauf ile Hseyin Cahit olduunu, Halit Ziyann toplulua katldnda hikyeleriyle kendini ispatlam ve onlara deitirici ynde tesir yapm, hatta ufuklarn geniletmitir eklindeki tespiti hi de yabana atlacak bir tespit deildir (Trenek, 1999, 26). Bu adan bakldnda Halit Ziyann hikyeciliinin en az romancl kadar baarl olduunu sylemek mmkndr. Ne yazk ki onun romancl hikyedeki baarsnn ortaya kmasn engellemitir. Nitekim Suut Ke-

78

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

male yazd bir mektupta kk hikyelerin Ma ve Siyahtan daha ziyade tesir yaptn, bunlarn tertibinin, inasnn, hele lisannn edebiyat lemine bir yenilik getirdiini Halit Ziya bizzat sylemektedir (Halit Ziya Uaklgil, 1943). Edebiyat- Cedideciler romanlarndaki zellikleri byk lde hikyelerine de tamlardr. Bu zellikler Mehmet Trenek tarafndan u ekilde tespit edilmitir:
Romanda olduu gibi, hikyede de realist bir tavr esas alm, yaadklar bir hayat aksettirmeye gayret etmilerdir. Romantik hisler, ilikiler ve tabiata yaklam asndan romantizmin etkisi yer yer kendini gstermektedir. Ancak hikye kiilerini genelde kendilerine benzeyen insanlardan ve yaadklar muhitlerden semekle gereki bir yaklam iinde olmulardr. Hemen ounu stanbul zevk ve elence lemlerinin mdavimlerini oluturan hikye kiileri yannda, mekn da bu ehirle snrlandrmlardr. Onlar bir stanbul hikyecisidirler. Hayallerle dolu, zevk ve nee iinde yaamak isteyen kiileri anlatmak onlarn en byk zaafdr. Bu psikolojiyle dolu kiilerin mitsizlikleri, hayal krklklar, pimanlklar maceralarn eksenini tekil eder. Dolaysyla kiilerin hemen tamam genlerden ibarettir. Onlar kiileri, ferd zelliklerinden ziyade hlyalar, maceralar ile ele alrlar. Maceralar genler evresinde teekkl ettirilir. ahslarn fizik zellikleri geni bir ekilde tasvir edilmemi, daha ok psikolojilerinin verilmesine allmtr (Trenek, 1999, 426).

Halit Ziya Uaklgil


Edebiyat- Cedide topluluu iinde hikyeleriyle n plana kan en nemli kii yukarda da belirtildii gibi Halit Ziyadr. Halit Ziyann hikyelerini toplad on kitab vardr: ounluu evirilerden oluan ve 1893-1895 yllar arasnda yaymlad drt ciltlik Nakil, 1897-1899 yllar arasnda yaymlanan ciltlik Kk Fkralar, Bir Yazn Tarihi (1900), Solgun Demet (1901), Bir iir-i Hayal (1914), Sepette Bulunmu (1920), Bir Hikye-i Sevda (1922), Hepsinden Ac (1934), Aka Dair (1935), Onu Beklerken (1935), htiyar Dost (1937), Kadn Penesi (1939), zmir Hikyeleri (1950). Bu kitaplardan bazlarnn iinde hikye trnn dnda baz yazlara da rastlanmaktadr. Roman ve uzun hikyedeki teknik zelliklerini ksa hikyede de srdren Halit Ziya Uaklgil, onlardan farkl olarak orta ve alt tabakann yaantsn daha fazla ilemitir. Bu hikyelerin byk bir ksm da Halit Ziyann tand kiilerin ya da ahit olduu olaylarn hikyesidir. Bu hikyelerde yazarn gzlemci kiiliinin ne kt grlr. Hatta Halit Ziya bazen bizzat yaad olaylar da hikyeletirme yoluna gitmitir. Bu konuda Halit Ziya unlar syler: Eer ilham hatralardan geliyorsa en mhim vazifeyi hatralar oynuyor demektir. lhamn menei hatra deilse bile etraf kuatan teferruat gene hatralardan alnan eylerdir; yani levhann boyalar, ufak tefek tafsilat urada burada, diman kesinde bucanda uyurken birdenbire silkinip uyanveren kk kk hatralarla donanr (Halit Ziya, 1955, 144). mer Faruk Huyugzel, Halit Ziyann hikyelerini aile hikyeleri, ak hikyeleri, fakir ve mahrum insanlarn hayatna ait hikyeler, hayvan sevgisini anlatan hikyeler, tre hikyeleri balklar altnda be blmde inceler (Huyugzel, 1995, 59). Bilindii gibi Halit Ziyann romanlarnda da ailenin zel bir yeri vardr. zellikle Krk Hayatlar aile konusunun en fazla irdelendii romandr. Bu roman, adeta aile sorunlarn ortaya koymak iin yazlm gibidir. Bunu ksmen yazarn dier romanlar iin de sylemek mmkndr (Nemide, Bir lnn Defteri, Ak- Memnu gibi). Bu aile hikyelerinde genellikle madur kadnlarn ne kt grlmektedir. Bu maduriyete ok zaman kocalar ve kaynanalar sebep olmaktadrlar.

4. nite - Edebiyat- Cedide Hikyesi

79

Yine birok hikyede kadn, evinin tm ykn srtlayan ve ezilen kii konumundadr. Buna karlk evin hkimi olup da erkei ezen kadnlarn yer ald hikyeler de mevcuttur. Yukarda sz edilen Bu muydu? adl uzun hikyede olduu gibi kadnlarn evlilikte mutsuz olduuna dair Halit Ziyann ok sayda hikyesi vardr. Bunun istisnas bir hikye ise Korkudan Sonra baln tar. Bu hikyede evlenmek zere olan iki kz arkada karlar ve evlilik hayallerini birbirlerine anlatrlar. Ayrlrlarken evliliklerini yazmak zere szleirler. Sonradan birbirlerine yazdklar mektuplardan korktuklar eylerin olmad, her ikisinin de kocalarndan memnun olduklar anlalr. Bunlarn dnda kendi aileleri tarafndan istismar edilen kzlarn hikyeleri de dikkat ekicidir. Ac Sadakada Zehra iek hastalndan tr kr olur. Days onu kye gtrme vaadiyle hastaneden karr. Ancak onu kye deil, stanbula gtrr ve burada dilencilik yapmaya zorlar. Hayat- ikestede ise ge bir saatte ders vermekten dnen retmen son tramvaya biner. Ancak yanl tramvaya binmitir. Korku iinde sokakta kalan gen kz tramvaydaki adamn eve kadar birlikte yrme teklifini kabul etmek zorunda kalr. Yolda kz, babasnn her gece itiini, kendisine hakaret ettiini adama anlatr. Bunun zerine adam, kza kzmamas iin babasna durumu izah etmek iin eve girer. Ancak sarho baba kzn pazarlamaya kalkar. Adam ona hi cevap vermeyerek kz teselli etmeye alr ve onun hi mutlu olamayacan dnerek oradan ayrlr. Ak hikyeleri de yine byk lde romanlarda olduu gibi ounlukla kt bir sonla biten hikyelerdir. Bu durumu Edebiyat- Cedidecilerin genel zellii olan gerek-hayal atmas ve bundan doan hayal krkl duygusuyla aklamak mmkndr. Szgelimi Ele Gemi adl hikyede tatilini geirmek zere daysnn sayfiyesine giden Behet ve on alt yandaki yeeni Pakize anlatlr. Pakize iten ie Behete k olmutur. O srada Pakizeyi gen bir subay ister. Ailenin bu konuyu bir elence haline getirdii bir akam, bu elenceye Behetin de katldn gren Pakize yklr ve sofray terk eder. Bir baka akam Pakize, bu evlilik teklifiyle ilgili olarak Behetin odasna gittiinde duyduklar onu bir kere daha ykar. nk Behet onun subayla evlenmesini istemektedir. Bunlarn tersine bir atmosferi ise daha ok tensel ilikilerin ne karld hikyelerde grrz. Bunlarda daha neeli ve iyimser bir atmosferin varl sz konusudur. zellikle Bir ir- Hayal adl kitabnn iinde adann Gevezelikleri st balyla yer alan alt hikye bu tip hikyelerdendir. Bu hikyelerde anlatcnn arkada adann Avrupada kald iki yl boyunca yaad maceralar onun azndan anlatlmaktadr. Tevfik Fikretin Edebiyat- Cedide yllarnda yazd iirlerin nemli bir toplamn merhamet iirleri tekil etmektedir. Fikret daha ziyade Fransz air Franois Coppeden etkilenerek yazd bu iirlerde fakir insanlarn skntlarn, trajik hayatn kaleme alan iirler yazmtr. Fikretin iirde yaptn hikyede Edebiyat- Cedide hikyecilerinin yapt sylenebilir: Edebiyat grleri bakmndan realist olan Servet-i Fnun hikyecileri, Halid Ziya ve Hseyin Cahid, kk hikyelerinde, genellikle fakir ve orta halli insanlarn gnlk hayatn anlatmtr (Kaplan, 2007, s.138). Merhamet duygusunun belirgin ve ortak olarak gzlendii hikyelerden biri Ky Hatras baln tamakta ve Tevfik Fikretin Balklar iirini ksmen hatrlatmaktadr. Anlatc yalnzlk ihtiyacyla on be gndr bir sahil kyne snmtr. ehir hayatndan bunalm ve kyn bu sade, sakin yaay onun iin bir mutluluk tablosu olmutur. Bir gn denizde iddetli bir frtna kopar ve kyller

Franois Coppe: Tevfik Fikretin ok etkilendii Fransz romantik air.

Balklar: Tevfik Fikretin fakir bir gencin ekmek paras uruna frtnal bir havada balk tutmak iin denize almasn ve lmn anlatan manzum hikye tarzndaki iiridir.

80

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

bala kan tekneler iin sahile toplanr. Teknelerden sadece biri dnmemitir. Bu teknede Sleyman ile kardei Yaar vardr. Kalabalk arasnda bir kadn ve iki ocuk anlatcnn dikkatini eker. Bunlar Sleymann ailesidir ve bunca insann arasnda umutla bekleyen sadece Sleymann karsdr. Hikyenin sonu Fikretin Balklarndan farkldr. Karanlk iinde bir glge grlr. Bunlar Sleyman ve kardeidir ve frtnadan sa kurtulmulardr. Bu hikyede de anlatcnn ahsnda ka duygusuna yer verilmitir. Anlatc yalnzlk ihtiyac duymu ve hayal ettii ky hayatn yaamaya balamtr. Ancak buradaki hayat, uzaktan grld gibi kolay deil, bilakis her gn mcadeleyi gerektiren bir hayattr. Halit Ziyann bu tip hikyelerindeki bakiiler genellikle ocuklar, gen kzlar ve gen erkeklerdir. Yazar -muhtemelen- bunlardan ikincileri zellikle seer. nk bunlar hayata yeni atlmaya ve geleceklerini kurmaya hazr insanlardr. Bunlarn hayata atlma aamalarnda uradklar hayal krklklar, merhamet duygusunu en fazla kamlayan tema olarak ilenmitir. Bu durumu en iyi ileyen hikyelerden biri de Alinin Arabasdr. Hikyede be yl sonra askerden kyne dnen Ali, annesine iki gn mesafedeki stanbula gidip bir at arabas alacak paray biriktirmek istediini syler. Nianls Emine de eyiz paras biriktirmek iin stanbulda hizmetilik etmektedir. Ali stanbula geldii gn iddetli bir yamura yakalanr ve kald handa tr. Biraz iyi olunca Emineyi grmeye gider. Emine ondan uzun sre haber alamaz. Aldnda ise onun bir han kesinde ok hasta yattn renir. Ona bakar, bu arada biriktirdii paralar yava yava eriyip gitmektedir. Hastanede biraz yattktan sonra kye gitmek iin yola karlar. Ancak Ali yolda lr. Gerek bu hikye gerekse Ky Hatras airin stanbul ve zmirin dna kt nadir hikyelerindendir.
SIRA SZDE

Halit Ziyann merhamet hikyelerinde bakiiler niin gen kz ve gen erkeklerden seSIRA SZDE ilmitir.
D karlatklar olumsuzluklarn okuyucuda merhamet duygusu uyanocuklarn N E L M drmas zaten doal bir durumdur. Halit Ziyann ocuu konu alan ve ayn zamanda hayal-gerekR atmasn ileyen Kk Levha adl hikye bu adan dikkat S O U ekicidir. Anlatc, bu hikyede Taksimde gezinti yapt srada tesadf ettii kk bir ocuk hakkndaki izlenimlerini aktarr. DKKAT ocuk, kalabalk iinde annesinin elinden tutmu yrmektedir. ocuk, salar, elbisesi ve yz ile realist anlaya uygun olarak ayrntl bir ekilde adeta bir SIRA SZDE melek gibi tantlr. ocuu izleyen anlatc, onun mutluluundan etkilenir. Tam bu srada bir adam bisikletiyle ocua iddetle arpar. Az nce gzlerinden mutluluk taan bu ocuk bu arpmayla korkar ve annesinin eteklerine sarlr. Bundan sonra AMALARIMIZ anlatc bir hayat felsefesi izer. Ona gre hayat da byledir. Zavall ocuk kim bilir daha ka darbe ile tanacak, ka baharndan ararak uyanacaktr. imdi sarlabildii bu anne de bir zaman sonra olmayacaktr. Bu, anlatc iin olduka ac bir K T A P hakikattir. Bu adan baktmzda zaten Halit Ziyann hikye kiilerinin byk bir ounluu hayaller kuran, fakat hayatn gerekleri karsnda hemen krlveren kiilikler TELEVZYON olarak karmza kmaktadr. Hayvanlar konu alan hikyelerde ise tema bir hayvan sevgisi ya da hayvanlara duyulan merhamet eklinde grlr. Szgelimi Ekmekinin Beygiri adl hikyede NT RNET her gn evlereEekmek datan bir beygirin ektii skntlar anlatcnn kendi yaants ile paralellikler kurularak anlatlr. Beygirin grevini sabrla yapmas ve her zor-

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

4. nite - Edebiyat- Cedide Hikyesi

81

lua dayankl olmasndan anlatc kendine de pay karr. nk hayat hayal krklklaryla doludur. Dier taraftan Zevrak ile Ebru ve Zerrinin Hikyesi balkl baz hikyeler ise kadnn vefaszln ima eden sembolik mahiyetli eserlerdir. mer Faruk Huyugzelin tre hikyeleri bal altnda inceledii hikyeler Halit Ziyann zmir Hikyeleri adl kitabnda yer alr ve dierlerinin tersine iyimser bir hava tar. Ancak yine Huyugzelin tespitiyle bu hikyelerin bir ksm, hikye-hatra karm ve biyografik bir mahiyet tayan yazlardr. Dolaysyla bu yazlar da hikye kapsamnn dnda tutmak gerekir. nk bunlarda ne tam bir olay rgs ne de hikyeye has bir kurgu dnyas vardr (Huyugzel, 1994, 58-62). Halit Ziya tpk roman ve uzun hikyelerinde olduu gibi hikyelerinde de ayrntl mekn ve insan tasvirlerine, hatra defterleri ve mektuplarla kurgu oluturma yollarna bavurmutur.

Mehmet Rauf
Edebiyat- Cedide hikyesinin nemli isimlerinden bir dieri Mehmet Rauftur. Rahim Tarmn tespitiyle Mehmet Rauf, yaz hayat boyunca yz otuz iki (krk alts II. Merutiyetten nce, seksen alts II. Merutiyetten sonra) hikye yazm ve bunlar on iki hikye kitabnda bir araya getirmitir (Tarm, 1998, 85). htizar (1909), kane (1909), Son Emel (1913), Hanmlar Arasnda (1914), Hikye (1919), Kadn sterse (1919), Pervaneler Gibi (1920), lk Temas lk Zevk (1922), Ak Kadn (1923), Gzlerin Ak (1924), Eski Ak Geceleri (1927), Safo ile Karmen (1920) adl hikye kitaplar bulunan yazarn ayrca dier baz kitaplar iinde de hikyeleri yer almaktadr. Mehmet Raufun ilk hikyesi Halit Ziyann Tevfik Nevzatla zmirde kard Hizmet gazetesinde Dm balyla ve Rauf Vicdan takma adyla yaymlanr. Mehmet Rauf, kocas tarafndan terk edilen bir kadnn, kocasnn kendisine dnme beklentisinin gereklememesi ve bunun yaratt hayal krklyla intihar etmesini anlatan bir hikyeyi, stad sayd Halit Ziyaya gnderir. O da hikyeyi beenir ve yazarna haber vermeden Hizmette yaymlar. Mehmet Raufun hikyelerinin konusu byk lde kadn ve akla snrldr. Bu aklar genellikle hayal krklnn yaand hikyelerdir:
Gerekten de Raufun hikyeleri, konular genellikle ak, kadn ve evlilik ekseni etrafnda dnp duran hikyelerdir ve romanlarnda olduu gibi bunlarda da birtakm temel insan deerler ve eitli toplumsal ilikilerden ziyade, ferd arzu ve isteklerin yol at mitsizlikler ve straplar ilenmitir. Bu hem Servet-i Fnun edeb topluluunun ortak bir zelliidir hem de Rauf bir ak ve zevk adamdr, hayata kadn ve ak penceresinden bakmay seven bir yazardr. (...) Dolaysyla hikyelerinde ne kan balca duygular da ak, elence, haz, zevk veya bunlarda baarszla uramann sonucu ortaya kan nefret, fke, ihanet, intihar ve lmle ilgili duygulardr (zbalc, 2006, 471).

Mehmet Rauf zellikle II. Merutiyetin ilanndan sonra deiik konular ileyen hikyeler kaleme alr. Bu hikyelerde baz toplumsal problemleri ele almaya alr. Bununla birlikte Edebiyat- Cedide dneminden gelen ferd slubunu terk etmez. Mehmet Rauf, Eylln dndaki romanlarnda gsterdii baarszl hikyelerinde gstermez, zellikle ilk hikyelerinden sonra teknik bakmdan baarl hikyeler kaleme alr. Yazarn en fazla iledii temalarn banda kadn, ak ve aile gelir. zellikle fedakr anne ve babalarn hatta ocuklarn yaptklar fedakrlklar

82

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

anlatan hikyeler bir hayli fazladr. Bunlardan Ana Kalbi hikyesi yledir: Hikyenin bakiisi erminde Hanm yllar nce evlenmi, kocasyla ok iyi anlamasna ramen kaynvalidesiyle hi anlaamam, her eye ramen hep boyun een taraf olmutur. Sonunda bir gn kaynvalidesinin saldrgan davranlarna dayanamayp ona karlk verdiinde kyamet kopmu, evden olunu bile alamadan kap gitmek zorunda kalmtr. Annesine fazlaca itaat eden kocas da bu duruma raz olmutur. Zaten kaynvalidesinin ve kocasnn, kendisinin evden gitmesini beklediklerini renen ermin de oradan uzaklamak mecburiyetinde kalr ve daha sonra Kerkkte bir baka evlilik yapar. Bu evlilikten hi ocuu olmayan kadn, olunu ok zlemekte, fakat kaynana korkusundan bir mektup bile yazamamaktadr. Yllar sonra kocas vefat ettiinde erminde Hanm bir cesaretle olunu aramaya balar. Onun gen bir subay olduunu ve valinin kzyla evlendiini renince ok gururlanr. O eve gider, kendisini hizmetiler karlar. Ev olduka gsterili ve gzel bir evdir. Olunun evde olmadn renince beklemeye balar. Bu esnada hizmetinin bir baka kadnla konumalarn duyar: Evin hanm bu gen subay asil olmad iin damat olarak kabul etmekte zorlanm, vali de onu zorla ikna etmitir. Fakat u an evlilikleri ok gzel gitmektedir. Adam karsnn zerine titremektedir. Bunlar renen erminde Hanmn ii korkuyla titrer. Olunun rahatn bozmak, onu zor durumda brakmak istemez. Eitimli olunu bile hor gren dnrleri erminde Hanm hi istemeyecektir. Bu arada olunun, karsyla birlikte geldiini pencereden grr. Gerekten mutlu grndklerini fark eder ve ani bir kararla evin arka kapsndan karak kimseye grnmeden kaar. Mehmet Raufun bu hikyeye ok benzeyen bir baka hikyesi de Ana Evlat baln tar. Merhamet duygusunu kamlayan bu hikyelerden farkl olarak yazarn, yine annelerin, babalarn, kz ocuklarnn fedakrlklarn yanstan ve trajik nitelik tamayan hikyeleri de vardr: Hep Onlar in, Bayram Hediyesi ve ksmen Aye Kadn. Evlilik, Mehmet Raufun nem verdii temalardan bir dieridir. Evlilikle ilgili eitli grleri erkek bak asyla enine boyuna tarttrd Bekrlar Arasnda adl hikyesinde on gen Nasl bir e edinmeliyiz? sorusunu tartrlar. Bu srada evlilikle ilgili baz grler ortaya koyarlar. ncelikle evliliin zamanla bozulan bir kurum olduunu, eler arasndaki heyecann azaldn, bunda kaynvalide ve kaynpederin nemli etkisi olduunu vurgularlar. Evlenilecek kadnn d gzellii, zerafeti, beceriklilii tartlrken, genlerden birinin kadnn eitimli olmas gerektiini savunmasyla tartma yeni bir boyut kazanr. Eitimli kadnlarn kendini beenmi olduu, eitimi kendilerini gelitirmek iin deil, koca bulmak iin aldklar sylenir. Ancak eitimsiz bir kadnn ocuunu iyi yetitiremeyecei ortak dnceleridir. Sonuta seilecek kadnn kendini hem evresine hem de kendine kar sorumlu hisseden, yumuak tabiatl, eine kar sevgi duyan, insanln sefaletine kar derin bir merhamet duygusu olan bir insan olmas gerektii sonucuna varrlar. Tpk Halit Ziyada olduu gibi, hikyelerde ilenen evlilik kurumu, baz istisnalarn dnda insanlara, zellikle de kadnlara mutluluk vermemektedir. zellikle kocalarn ve kaynvalidelerin basks, kadn ve erkek arasndaki kltr fark evliliklerin bitmesine ya da kadn ya da erkein yasak aklarda teselli aramasna yol aar. Onun ilk hikyelerinden olan htizar btn bu zellikleri bnyesinde barndran karakteristik bir hikyedir: Hikye, yeni evli bir ift ve onlarla birlikte yaayan kaynvalidenin yaaynn anlatlmasyla balar. Kaynvalide muktedir olmay seven, olunun ve gelininin kendisine itaat etmesi gerektiini dnen otoriter bir

4. nite - Edebiyat- Cedide Hikyesi

83

kadndr. Evliliinin ilk gnlerinde kaynvalidesinin bu davranlarna boyun een gen gelin, hayatta ykselmek, almak, okumak emelleri olan, kendini gelitirmek amac tayan gen, ahlkl, sabrl, terbiyeli bir kadndr. Zamanla evdeki kaynana basks artar ve bunun sonucunda gen kadnn tahammlnn azalmasyla evde tartmalar kmaya balar. Koca da bu ekimede annesinin yannda yer alr. Bu durum kar koca arasndaki sevginin zamanla azalmasna yol aar. Gen kadnn kocas, yar eitimli bir memurdur. Okuduu yarm yamalak gazete kelerinden rendii bilgilerle siyaset yapmaktadr. Kars, einin bu yzeyselliini, kabaln, yol yordam bilmezliini tandka ondan iyiden iyiye uzaklar. Fakat bu haldeyken beklenmedik bir ey olur ve gen kadn bir erkek ocuk dourur. ocuuna ar ekilde balanarak, analk hassasiyetleriyle, ektii strab dindirmeye alan gen kadn, bu srada bir gs hastalna yakalanarak bir sre yataa der. Bu sre zarfnda onun yannda olan, yardm eden kocas, annesinin de dmanln kazanr. Gen kadn iyiletikten sonra evdeki dengeler biraz daha deimitir. Gen kadn, artk eve daha hkim durumdadr. Eskisi gibi romanlar okur, kendisini kitaplarn dnyasna brakr. Bu onda yeni bir arzular dnyasnn almasna sebep olur. Bu srada evlerinin karsna gen bir delikanl tanr. Delikanl, gen kadna srekli mektuplar yazmaktadr. Gen kadn, bu delikanlnn ne kadar zarif, yakkl ve ince ruhlu olduunu dnmekte; fakat bir yandan vicdan azab duymaktadr. Namusuna asla bir leke srlmesini istememektedir. Uzun bir sre mektuplarn hibirine cevap vermez. Sonunda bir gn gence, byle bir birlikteliin asla olamayacan anlatan bir mektup yazar. Fakat bu bile onu piman etmeye yeter. Artk kendisini, masumiyetini kaybetmi olarak grmektedir. Bu mektubun arkasn baka mektuplar izler. Gen kadn artk byk vicdan buhranlar ile ak heyecann bir arada yaamaktadr. Mektuplar gitgide arzular ve isteklere dnmeye balar. Kadn iinden asla byle bir ey olamaz derken bir yandan niin olmasn herkes yapmyor mu? diye dnr. Nitekim gnn birinde nefsine engel olamayarak, byk bir aresizlikle, bombo hissettii bir ruhla, kendini nn bahesine giden yolda bulur... Dier taraftan Mehmet Rauf, az da olsa mutlu evlilik tablolarn ieren hikyeler de kaleme almtr. Yukarda szn ettiimiz aile fertlerinin fedakrlklarn ileyen hikyeleri bu grupta dnmek mmkndr. Bunlarn dnda Unutmaya ve Unutulmaya Mahkm ve Bir Hayat gibi hikyeler de mutlu evlilikleri konu alan hikyelerdendir. Mutsuz evlilikleri anlatan hikyelerin dndaki bir ksm hikyelerde de yasak aklarn ilendii grlmektedir: Fenerci, Ayna gibi. Mehmet Rauf, Halit Ziyann hikyelerinde ve dier Edebiyat- Cedidecilerin eserlerinde olduu gibi Ana Kz, Zehirlerim gibi merhamet temal hikyeler de yazmtr. Bunlardan Ana Kzda paraszlk yznden arabaya ve vapura binemeyen bir anne ile kz anlatlr. Anlatc bir baka tesadfnde anneyi yalnz grr. Onun kt eczaneye sorduunda kznn hasta olduunu, onun ok dk bir maala kzna bakmak zorunda olduunu renir. Zehirlerimde ise anlatc Tarabyada vapur iskelesinde grd iki kadn anlatr. Bu kadnlardan biri iyi giyimli, olduka gzel, etrafnda hizmetileri olan ve arabasyla dolaan bir kadndr. kinci kadn ise st ba kt, fakat gzel, belli ki zor durumda olan bir kadndr. Bu kadn zorlukla iskeleye ilerlerken zengin kadnn ona kmseyerek bakn anlatc yakalar. Kadna nce fke duyarsa da onun cahil olduuna hkmeder. Sonunda anlatc fakir kadnn zavall durumuna, zengin kadnn cehaletine acr.

84

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Mehmet Raufun II. Merutiyet sonras hikyelerinde I. Dnya Sava ve Kurtulu Savann etkisiyle vatanseverlik ve kahramanlk konularn ele alan Halil Hoca, Bir Yiit gibi hikyeler de yazd gzlemlenmektedir ki, bu hikyeler Mehmet Raufun genel olarak iledii temalardan olduka farkldr. Bir kye Rus askerleri saldrmak zeredir. Muhtar ve Gbek lakabyla bilinen imam bundan haberdardr. Tm kyl toplanp ne yaplmas gerektiini konuurken, imam teslim olunmasn syler. Bylece kimse zarar grmeyecektir. Fakat -hikyeye adn veren- Halil Hoca buna kar kar. Rus askerleriyle ba edebileceklerini dnr. Fakat imam ardndan daha fazlasnn geleceini syler. Halil Hoca onlar miskinlikle sular ve byle bir halkn her eyi hak ettiini syler. Bu konumann ardndan Rus askerleri gelir ve kye kendi bayraklarn ekerler. Ayn anda tepedeki bir eve Trk bayrann ekildiini fark ederler. Rus avu buna ok kzar. Oraya birka asker gnderir, fakat askerler daha dzl karken vurulur. Bunun zerine kzan komutan daha fazla asker gnderir ve onlar da kaybeder. Takviye ister. Bir sre getikten sonra seksen kadar asker gelir, bu askerlerin yirmi tanesi yine dzlkte vurulur. Kalanlar evin kapsn krdklar anda bina patlar ve askerlerin ok byk bir ksm da enkaz altnda kalr. Rus kumandan btn bunlar olup bittikten sonra yklan eve gelir ve bu kadar askerin hakkndan gelenin Halil Hoca ve kars olduunu grr. Naalar karsnda selam durur. Bu hikyenin en nemli zelliklerinden biri de dier hikyelere gre olduka sade bir dille yazlm olmasdr.
SIRA SZDE

Mehmet Raufun az da olsa kahramanlk ve vatan sevgisini konu alan hikyeler yazmasnn SIRA SZDE sebebi ne olabilir?
D Raufun Mehmet N E L M hikyelerinde bir olay olmakla birlikte genellikle ahslarn i dnyalar zerinde durulur. Bir yandan kiilerin i konumalar, dier taraftan psikolojik tahliller R U S O karakterlerin i dnyasn okuyucuya yanstrlar. Bu psikolojik tahlilleri Eyll romannda baarl bir ekilde veren Mehmet Rauf, zaman zaman hikyelerinde de bu yola bavurmutur. Bunlardan bir tanesi Korku adl hikyedir. DKKAT Hikye doktora gidip Ben deli miyim diyen bir adamn sorusuyla balar. ocukken hep korkutularak bytlm, sonra srekli korkulu ryalar grerek bym, kendisinde SIRA SZDE korku ve vehim hali olumutur. ocuk byyp yetikin olsrekli bir duunda da durum ayndr. Artk tek bana sokaa kamayacak kadar korkaktr. Zaman zaman korkularnn boa ktn grse de bunu yenememektedir. Gnn AMALARIMIZ birinde hamama gider. zerindeki paray hamamcya emanet edip de adam ne diye bu kadar ykl paray zerinde tadn sorunca, yine iini bir korku alr. Hamama girdiinde ieride kendisinden baka tek bir kii vardr, tellak gelip adam K T A P keselemeye balaynca dier adam kp gider. Yalnz kalan adam kafasnda bin trl korku senaryosu kurmaya balar. Tellan onu parasn almak iin boacan, hamamc ile hamamn ocana atacaklarn dnr. Bu korku onu kendinden TELEVZYON geirmeye yeter. Bir sre daha bu korku buhranlar iinde azap ektikten sonra dayanamayp o klkta hamamdan frlar ve kendini karakolda bulur. Btn bu olanlar da doktora anlatr. Bu hikyeyi ilgin klan hususlardan biri rya, bilinalt, korku gibi konularaNtemas etmesi, dieri de psikolojik tasvirlerin varldr. NTER ET Karakterin i konumalar yoluyla tantlmasnn en gzel rneklerinden biri de Girdap hikyesidir. Bu hikyede ald kiralarla ve kck maayla geinen Behi adl erdemli bir memur ayn ay hi kira alamamas zerine parasz kalr ve arkadalarndan bor para almay dnr, ama onlarn da kendisinden fark yok-

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

4. nite - Edebiyat- Cedide Hikyesi

85

tur. Kendi kendine dnr. Mlkiyeyi bitirmi, alkan ve zeki bir gen olmasna ramen kt kanaat geinmektedir. Oysa etrafndaki birok insan almadan, abalamadan, dalkavukluk, hafiyelik ederek, yolsuz ilere kararak ok rahat yaamakta ve ok para kazanmaktadr. Sonra zengin bir arkadann yolunu bekler. Onunla konuurken arkada, bir fstkya yaklap ald fstk karl dokuz kuru verir. Bu para Behi iin byk paradr ve arkadana fkelenir, onun da bu yolsuz iler yapanlardan olduunu dnerek para istemeden oradan ayrlr. Bu dncelerle mahalle kahvesine doru giderken kahvede biriyle konuup artk birilerinin hizmetine girmeye karar verir. Yol boyunca kendi iinde atmalar yaar, kendi kendine konuur. En sonunda kahvenin kapsna kadar geldiinde, a kalacan, ama asla bakasnn hakkn yiyemeyeceini dnerek geri dner.

Hseyin Cahit Yaln


Edebiyat- Cedide topluluunun dier bir ismi Hseyin Cahit (Yaln), hikyelerini iki dnemde yazmtr. II. Merutiyet ncesi ve Malta srgn sonras. Bu aralkta siyaset ve gazetecilikle uraan Hseyin Cahitin edebiyatla hemen hemen hi ilikisi yok gibidir. Ancak bu uzun arala ramen onun iki dnemdeki hikyeleri muhteva ve yap bakmndan pek fazla deiiklie uramamtr. Hseyin Cahit hikyelerini kitapta toplamtr: Hayat- Muhayyel (1899), Hayat- Hakikiye Sahneleri (1910), Niin Aldatrlarm (1922). Hayat- Muhayyel, adn eserdeki ilk hikyeden almaktadr ve Edebiyat- Cedide topluluunda grlen ka temini ilemektedir. Bu hikyede, bir gencin medeniyetten uzakta bir adada dostlaryla ideal bir dnya kurma arzusu ilenmektedir. Bu hikye, ayn zamanda Edebiyat- Cedide topluluunun stanbulu terk edip Yeni Zelandada bir ky kurmak ve orada yaamak zlemiyle paralellik arz etmektedir. Bilindii gibi Tevfik Fikretin de ayn temay ileyen Yeil Yurt adl bir iiri vardr. zel olarak bu ka temi genel olarak Edebiyat- Cedide neslinin zelliklerini tayan bu hikyeler, Hseyin Cahitte bir hayli fazladr. Bu hikyelerdeki kiiler karamsar, dnyadaki iki yzllklerden, sahte davranlardan ikyetidirler. Tabiat daima snlan bir mekndr ve Abdlhak Hamidin Sahrasyla edebiyatmza giren tabiat anlaynn bir devamdr. Nitekim Hayat- Muhayyel hikyesinde bir gencin medeniyetten uzakta, bir adada ky kurma hayali de bunun gzel bir rneidir. Bunun dnda Hseyin Cahit olduka iyi bir gzlemcidir. eitli toplum kesimlerini gzlemlemi ve bu gzlemlerini hikyelerinde ilemitir. Onun gzlemci yann en iyi ortaya koyan Grc ve Ky Dn hikyeleri yerli hayat en iyi yanstt hikyeleridir. Bu tip hikyelerde dikkati eken en nemli husus, aznlklarn anlatld hikyelerde insanlarn mutlu ve huzurlu olmalarna karlk, Mslmanlarn srekli dertlerle ve skntlarla i ie olduunun sezdirilmesidir. Hseyin Cahitin Ayastafanos Hikyeleri ad verilen bu hikyeleri onun bir yaz boyu kald aznlklarn yaad Ayastafanos kyndeki izlenimlerinin hikyeleridir: ...bunlarn hepsinde de organik balar vardr. Hikyeler ayn mekn iinde geerler ve ortak bir kii kadrosu vardr. Yani bir hikyede ikinci nc planda kalan bir kii dierinde n plana gemektedir. Bunlarda yazarn amac Ayastafenostaki aznlklarn asude, hr ve insan hayatn ve toplumdan setii baz kiiler tasvir etmektir (Huyugzel, 1984, 91). Bu hikyeler, biri dnda hayattan nefret eden buna karlk bu kydeki huzurlu hayata zlem duyan bir gencin gznden anlatlr. Bunlarn dnda Hseyin Cahitin Beyolundaki zevk ve sefa lemlerini anlatt, mekn olarak Avrupa ehirlerini ele ald hikyeleri de vardr (Huyugzel, 1994).

86

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Ahmet Hikmet Mftolu


Bu dnemde ismi anlacak bir dier isim Mftolu Ahmet Hikmettir. Onun Edebiyat- Cedide zevkiyle ve kelime kadrosuyla kaleme ald tek eseri Haristandr. Kitaba adn veren Haristan ve Glistan, kadn ve erkein birbirini btnlediini anlatan iirsel slubun hkim olduu bir hikyedir. Dier hikyelerin byk bir ounluunda kadn, ak ve evlilik n plandadr. Kadnlarn d grnleri n plana karlmaktadr. Genellikle kendilerine iyi bir talip bekleyen pasif konumda kiilerdir. Ahmet Hikmetin bu eserinde bile Trklk fikrinin ilk izlerini tayan iki hikye (Yeenim, Nakiye Hala) vardr. Bunlarn yan sra alafrangaln eletirisi konumundaki Mektup adl hikyesi de Edebiyat- Cedide zmresinin hikyelerinden farkl zellikleriyle bu kitapta yer almaktadr. Henz Edebiyat- Cedide topluluu kurulmadan, 1891 ylnda yazd Leyla yahut Bir Mecnunun ntikam adl uzun hikyesi, konusu kyde geen ve iinde halk iiri tarznda paralara yer veren bir eserdir. Anlalyor ki Ahmet Hikmet, bu eserinde bile, II. Merutiyet yllarnda hararetle savunaca, alayanlar, Gnl Hanm gibi gzel rneklerini verecei Mill Edebiyat anlayna baldr. Servet-i Fununcularn hikyeleri ve romanlar dil asndan incelendiinde onlarn Arapa ve Farsa kelimelerin hayli youn olduu, bu dillerden alnma kelimelerle yaplm tamlamalarn sklkla kullanld grlmektedir. Edebiyat- Cedideciler bu yolla insann i dnyasn ve krlganln bu ekilde daha baarl bir ekilde vereceklerini dnyorlard. Ancak zaman onlar hakl karmam bunlardan bazlar eserlerini bizzat sadeletirme yoluna gitmilerdir. Szgelimi Halit Ziya 1940l yllarda yaync brahim Hilmi raann teklifiyle kitaplarn sadeletirmek suretiyle yeniden yaymlamtr. Ayn ekilde Hseyin Cahit Yalnn da Edebiyat- Cedide ve sonrasnda yaymlad eserlerinde baz kelime ve terkipleri sadeletirme yoluna gittii grlmtr. Edebiyat tarihleri Edebiyat- Cedideciler iinde Mehmet Rauf ve Hseyin Cahitin dierlerine gre daha sade bir dille yazdklarndan sz ederler. Hseyin Cahit hatralarnda bunun, bir dil bilincinin sonucu olmadn Mehmet Rauf ile kendisinin Arapa ve Farsaya dierleri kadar hkim olamadklarndan kaynaklandn syler (Yaln, 1935, 133). Edebiyat- Cedideciler tpk romanda olduu gibi emekleyen ve romanla ilikilerini tam olarak belirleyemeyen Trk hikyesini ayaa kaldrmlar, kimliini oluturmu bir tr olarak edebiyat tarihimizde yerini almasn salamlardr.

4. nite - Edebiyat- Cedide Hikyesi

87

zet
Ahmet Midhat Efendinin uzun hikyeleriyle balayan Bat tarz Trk hikyesi, onu izleyen Recaizade Mahmut Ekrem ve Nabizade Nazmla gelimesini srdrmtr. Ksa hikyede de Samipaazade Sezai ilk rnekleri vermitir. Onlar izleyen Edebiyat- Cedide yazarlar gerek uzun hikyede gerekse ksa hikyede nemli saylacak eserler vermilerdir. En nemli isim Halit Ziya (Uaklgil)dir. Halit Ziyann bazlarn kk roman olarak isimlendirdii alt uzun hikyesi yannda on kitapta toplad ksa hikyeleri de vardr. Halit Ziya romanlarnda kulland baz teknikleri hikyelerine de tamtr. Bunun en nemli sebebi, yazarn romanlarnda da hikyelerinde de realizme bal kalm olmasdr. Hikyelerinde Edebiyat- Cedide topluluunun ana temalarndan biri olan ka temine sklkla rastlanr. Bu tema, tre hikyeleri ve konusu yurt dnda geen hikyelerin dnda daima vardr. Halit Ziyann hikyeleri aile hikyeleri, ak hikyeleri, merhamet hikyeleri, hayvan hikyeleri ve tre hikyeleri balklar altnda incelenmitir. Kendi hayatndan ve evresinde gzlemledii hayatlardan hikyeler yaratma yoluna gitmitir. Romanlarnda -ikisi haricinde- daha ok zengin snfn hayatlarn anlatan Halit Ziya, hikyelerinde orta ve fakir tabakaya daha fazla yer vermitir. Hikyelerinin kahramanlar genellikle ocuklar ve hayata atlmann banda bulunan gen erkekler ve gen kzlardr. Tpk stad gibi Mehmet Rauf da bu dnemde hem uzun hikyeler hem de ksa hikyeler yazmtr. lk hikyesi Dm Halit Ziya ve Tevfik Nevzatin yaymlad zmirde kan Hizmet gazetesinde yaymlanmtr. uzun hikye ile yz otuz iki ksa hikye yazmtr. Mehmet Rauf hikyelerinde de evlilik, kadn ve ak konularn ilemitir. Byk lde hayal krkl yaayan kiileri anlatmtr. Bunlarn yannda fedakrlklar ne karlan aile fertlerinin fakir, ama mutlu yaantlarna da yer verilmitir. Halit Ziya ve btn Edebiyat- Cedide sanatlarnda grdmz merhamet temi Mehmet Raufun hikyelerinde de sklkla karmza kar. Bunlarn dnda yazar, az da olsa kahramanlk ve vatan sevgisini ieren hikyeler de kaleme almtr. Hikyelerini kitapta toplayan Hseyin Cahit (Yaln), Edebiyat- Cedidecilerin ortak temalarndan ka ve hayal-gerek atmasna hikyelerinde sklkla yer vermitir. Yine tabiat snlan mekn olarak hikyelere girmitir. Hikyeleri onun ok iyi bir gzlemci olduunu gstermektedir. Dnemin nemli isimlerinden Mftolu Ahmet Hikmet, Edebiyat- Cedide topluluu iinde yer almasna ramen, daha ok Mill Edebiyat anlay ierisinde eserler vermi bir yazardr. Onun Edebiyat- Cedide topluluuyla zdeleen tek eseri Haristan adl hikye kitabdr.

88

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi uzun hikye olarak adlandrlabilecek eserlerden biri deildir? a. Bir Muhtrann Son Yapraklar b. Bir Yazn Tarihi c. Heyhat d. Bu muydu? e. Nemide 2. Trk edebiyatnda Batl anlamda ilk uzun hikyeler kim tarafndan kaleme alnmtr? a. Hseyin Cahit b. Recaizde Mahmut Ekrem c. Ahmet Midhat Efendi d. Halit Ziya Uaklgil e. Safveti Ziya 3. iek hastalndan tr kr olan Zehrann hazin yaamnn anlatld hikye aadakilerden hangisidir? a. Bu muydu? b. Zehra c. Ac Sadaka d. Ekmekinin Beygiri e. Deli 4. Aadakilerden hangisi Mehmet Raufun uzun hikye olarak deerlendirilebilecek eserlerinden biridir? a. Bir zdivacn Tarih-i Muaakas b. Valide Mektuplar c. Mektup d. Serap e. Heyhat 5. Mehmet Raufun ilk hikyesi Dme dair aadakilerden hangisi dorudur? a. Hayvanlar konu alan bir hikyedir. b. stanbulda yaymlanmtr. c. Hikye Tevfik Fikret tarafndan yazarna haber verilmeden yaymlanmtr. d. Hikyede Nasl bir e edinmeliyiz?sorusu tartlr. e. Rauf Vicdan takma adyla Hizmet gazetesinde yaymlanmtr. 6. Aadaki hikyelerden hangisi Halit Ziyaya aittir? a. htizar b. Kadn sterse c. Hepsinden Ac d. Ak Kadn e. Gzlerin Ak 7. Mehmet Raufun II. Merutiyetin ilanndan sonraki hikyeleri iin aadakilerden hangisi sylenemez? a. Toplumsal problemleri ele almaya alr. b. Bu dnemde yazd hikyeler baarldr. c. Yazarn en fazla iledii temalarn banda kadn, ak ve aile gelir. d. Servet-i Fnndan gelen ferd slubunu terk etmemitir. e. Hikyelerinin hepsini takma isimlerle yaymlamtr. 8. Aadakilerden hangisi Hseyin Cahit Yalnn hikyelerini toplad eserlerden biridir? a. Niin Aldatrlarm b. Ana Kz c. Fenerci d. Bir Hayat e. Zehirlerim 9. Mehmet Raufun hikyelerine dair aadakilerden hangisi yanltr? a. Konular genellikle ak, kadn ve evlilik ekseni etrafnda dner. b. Romanlarnda olduu gibi ferd arzu ve isteklerin yol at mitsizlikler ve straplar ilenmitir. c. Yazar yazd yz otuz iki hikyeyi on iki kitapta toplamtr. d. Eserlerinin ounun kurgusunu hatra defterleriyle oluturur. e. Yazar Nasl bir e edinmeliyiz? sorusunu Bekrlar Arasnda adl hikyesinde tarttrr. 10. Aadakilerden hangisi Halit Ziyann romanlarnda ve uzun hikyelerinde kulland realist tekniklerin banda gelir? a. monolog ynteminin kullanlmas b. Psikolojik durumlarnn tasvirine geni olarak yer verilmesi c. Kurgunun hatra defterleri vastasyla oluturulmas d. ahslarn fizik zelliklerinin geni bir biimde tasvir edilmesi e. Hikyelerin mutsuz sonla bitmesi

4. nite - Edebiyat- Cedide Hikyesi

89

Okuma Paras
ZEVRAKLA EBRU Bir makalede kymetdr bir kalemden u szler kyordu: Bir eserin, hayatmzn filan veya falan zamannda okunmu olmas ne kadar mhimdir! Bence bu kaideyi hayatmzn btn vukuatna tatbik etmek icap eder. te bende de yle hatralar var ki ancak hayatmn filan veya falan zamanna ait olduklar iin hiz-i ehemmiyettirler. Zevrakla Ebrunun o kadar ehemmiyetle hatramda cnin olmalar galiba bu hikmetin netice-i mukteziytdr. Zevrakla Ebru!.. Bu iki isim bende Leyl ile Kays isimlerine benzer bir teessr, belki daha samimi, daha amk bir teessr uyandryor. Onlar hayatmn en byk mateminden sonra, henz o matemin cerihalarndan akan kanlar taze iken tandm. Beni muhtac- tedv bir hasta gibi akribimden birinin sayfiyesine gndermilerdi, benim iin buras efkat ve rikkatin tesliyetsz hararetleriyle meshn bir fir- nekhat hkmndeydi. Etrafmda gzyalarma itirak eden kalplerin arasnda ruh- mecruhumu uyuturan bir ey vard. Yaralarmn aclarn daha tatl tatl hissediyordum. Buras da stnde, azm bir bahe ortasnda bir sayfiyeydi ki, sabahtan akama kadar gnein mebzul ziyalar iinde alkalanarak yahut geceleri berrak bir semadan zerine dklen brn- kevkib altnda ykanarak aada mavi sularn dar ufuklara koyu yeil da eteklerine kadar seren denize kar, medd bir temaa-y hlya ile dnyor zannolunurdu. Henz yirmi yandaydm. Henz ak ve iirin insan daima aldatan iki yalanc dost olduklarn tecrbe etmemitim, Lamartinenin Rafaeliyle Mussetnin iirlerini elimden drmyordum ve bunlar, Zevrakla Ebrunun, btn dier refikleriyle beraber bilhassa bu iki sevdakrn yannda okuyordum. Sahib-i sayfiyenin byk bir merak vard: Gvercin... Oh! bu gzel, zarif, daima k, mini mini mahluklar! Onlarn yarm saat hem-bezm-i ak ve saadetleri olduktan, bu kck mahluklarn kck kalpleriyle nasl sevdiklerini, yaamak lezzetini ne gzel bir ders-i iirle etrafndakilere gsterdiklerini grp hissettikten sonra onlarn dostu olmamak, bilmem mmkn mdr? Sabahleyin, erkenden, henz sayfiye derin derin nefeslerle uyurken, ben ayamda terliklerle yava yava iner, baheye kar, henz zerlerinden ebnemleri umam otlarn zerinden geerek, ta yukarya, gnee tamamen maruz olarak yaplm kmese kadar giderdim. Gvercinlerin zarif, dil-nin bir evleri vard: Bir oda kadar, etraf mini mini hcrelerle meml bir kmes, nnde parmaklkla muhat ve tel kafesle rlm kk bir bahe kadar bir tenezzhgh, tesinde berisinde etraf delikli, ufak ktada. Birer adrvana benzeyen su kseleri... Sayfiyenin uykucularna ramen kmesin mini mini halk ta gneten evvel uyanm, darya km, bahelerinde, sabah gneinin feyz-i hayatyla beraber, adrvanlarndan yava yava, dinlene dinlene su imeye balam bulunuyorlard. Btn kmes ferh mesut, atr bir terane meml idi: Gugu! Gugu!.. Yalnz bu terane zengin bir lehe-i sevda kadar btn ihtirst ve teheyyct- aka tercman olacak bir vsati mana kesbederdi: Gugu!.. Gugu!.. O rengrenk harr gslerden, o yzlerce k kalbinden kan bu terne-i garm ve sevda kmesi sertp inleyen, her teli bir kaside-i aka terennm-sz olan azm bir erganun haline getirirdi. Bununla o mini mini yreklerden ne samimi teminat- sadakat kar, ne messir elhn- sevda dklrd! Ben bir keye ekilir, bu kmes ahalisinden baz saygszlarnn tecavztndan masun tutulmak iin parmaklkta asl duran iskemleyi alr, otururdum. Onlar artk bu sabah ziyaretlerine almlard, beni sevinle meml gzlerle istikbal ediyorlard. Daha ben ieri girmeden bir srr, bir kanat akrts btn kmesi bir heyecan- hayata board. Onlar, evvela biraz uzaka, sonra yava yava kk kanat darbeleriyle ince bacaklarnn stnde seke seke yaklaarak, boyunlarnn latif bir inhinsyla muhabbetkr ve rica-mz gzlerini bana dikerek etrafm alrlard. Benden her sabah bekledikleri ltfun yine tekerrrn rica eden bu saf, ulvi gzlerden mteekkil nmde bir halka irtisam ederdi. O zaman ben elimi uzatr, yan bamda yem kutusunun kapan aar, avu avu dar atardm. Muvakkat bir zaman iin beni unuturlar, basmaktan korkar gibi muhterizn admlarla, o akrl ayaklarnn bir buseye benzeyen temasyla oradan oraya koarak taneleri toplarlar, kursaklarnn ilk hrs biraz skn bulduktan sonra daimi dncelerine, o bitmek tkenmek bilmeyen muaakalarna avdet ederlerdi. Gugu! Gugu!.. Erkeklerde ufak bir heva-perest kavid-i sadakate pek muvafk olmayan hafif bir zendost vard. Tesadfen yanlarnda bulunan bir yabancya, boyunlarm titreterek, gerdanlarn krtrarak, zarif bir srayla ne geerek tasallut etmekten hl kalmazlard. Fakat az sren bir karklktan ve asla hadd-i muayyeni amayan bir apknlktan sonra iftler ayrlr, ikier ikier, kar koca herkes kendi saadet-i ailesine avdet ederdi. Asl bu ailelerin sahne-i saadeti kmesin iinde hcrelerde idi. O

90

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

kadar ok muaaka eden bu mesut mahluklarn hcreleri hemen daima dolu idi. Kimisinde henz zerine yatlmaya balanm yumurtalar, kimisinde henz kanatlarna itimat olunamayarak yuvada doyurulan yavrular vard. Bu ocuk babalaryla validelerini, rikkatten alamak arzular hissederek, uzun uzun seyrederdim. Yuvalarda pederlik validelik silinir ve bu iki saffet ayn vazifede imtisas ederdi: Yuvaya hayat vermek... Valide yemek serpildiini haber alnca pedere biraz msaade ettikten sonra yuvasn terk ederek gelir, peder kalabaln iinde onu derhal fark eder, aln unutarak mtehallik bir pervz ile yuvaya gider, bo kalan yeri igal eder, bazen fedakrlkta ikisinin arasnda bir msabaka cereyan grlr, valide yuvadan ayrlmakta teahhur ederse peder gidip onu kmaya icbar eder, peder orada lzumundan ziyade kalmak isterse valide msaade etmeyerek gelir, zorla yumurtalarnn stne yatard. Bana her eyden ziyade tesir eden bu pederle validenin yavrularn doyurularyd: Bir dakika kaybetmek istemeyerek acele yerler, koarak bir iki yudum su ierler, valide ile peder msabaka ederek yuvaya uarlar, kendilerine muntazr mini mini pembe gagalara gagalarn takarak kursaklarm gya kursaklaryla beraber btn canlarn, btn mevcudiyetlerini yavrularnn kursaklarna boaltrlard. Oh! Bu beli, messir elvh- aile. Bu ak, sadakat, ubvvet, vazife levhalar! Bunlar insanlar iin ne gzel dersler tekil ederler, saadet-i ailenin ulviyet-i iirini ne messir bir lisan ile sylerler!.. Ben burada, bu ke-i mesutta, hayat, kendimi, hususiyle insanlar unutarak saatlerce seyreder, dnr, gya ruhumun taze cerihasyla insanlktan karak ite yle mesut bir gvercin olmak isterdim. Mesut? Fakat her vakit deil. Onlarn da, insanlar, bare bedbaht insanlar gibi matemleri, lm matemleri, sevda matemleri vard. te Zevrakla Ebrunun hatras bende byle bir sevda matemi uyandrr. Gvercin sahibinin nne geilemez, galebe alnamaz bir merak vard: kide birde tuhaf eitlerden yavrular almak iin iftleri birbirinden ayrr, Saminin erkeini Kesmenin diisine, tekinin diisini berikinin erkeine e etmek iin onlar yeni hem-bezm-i sevdalaryla mahf ve mestur birer zifafhaneye kapard. Bir gn bu merakna Zevrakla Ebru hedef oldu. rpnarak itiraz ettim: Onlar kmesin en gen, en k, en mesut, hatta en gzel iftiydi. Onlara ilimek bir para da bana ilimek gibiydi. O, mutlaka fikrinde galebe almak iin yle sebepler buldu ki malup olmak lazm geldi. Ebru Gkmavi bir erkekle, Zevrak bir dii Ud ile kapandlar. O, bana bu facia-i aktan beklenen neticenin hemen

zaferini ilan eden bir sesle: Baknz, ne gzel yavrular alnacak!.. diyordu. Ben artk btn kmesi unutmutum, yalnz bu mahpus iftlerle megul oluyor, u devre-i hicran iinde onlarn bare mecruh kalplerini hisse alyordum. Zevrakla Ebruya verilen yeni eler zaten esiz idiler. Kendilerinin daire-i mahremiyetine tahsis olunan yeni elere hemen ihss- sevda gayretine dtler: Gkmavi Ebrunun etrafnda kuyruunu srterek, gsn iirerek yaamak sevmek demek olduunu izaha alyor, Ud muhteriz taknlklarla Zevrakn boynunu gagalyord. Fakat tekiler!.. Oh! tekiler gya alyorlard: Kafesin kesine bzlm, balarn ieri ekmi, ar ar kapanarak gya artk hayat grmemek isteyen gzleri bulanm, yemek imek bile dnmeyerek, bare matem-zede sevdalarna skit ve dern yalar dkyorlard. Bir sabah Ebrunun kafesinde yn- hayret bir ey grdm: Ebru yeni knn azn pyordu. Nasl? Ebru, sen de, ah mini mini kadn, sen de o sadakat yeminlerini unutan kadnlara benziyordun, yle mi? O gn gvercin sahibine anf bir sesle haber verdim: imdi artk Ebruyu karabilirsiniz yeni kyla pyor. O, gld. tekini sordu: Zevrak, Zevrak ne yapyor? phedr bir sesle imdilik hl dnyor! dedim. Bunu phedr bir sesle sylediime ne kadar hata etmiim! Zavall Zevrak! te senin hatrandan aflar diliyorum. Fakat o b-vefadan sonra nasl hkmedebilirdim ki yeni maukann btn tesliyetleri, btn nevzileri bsemere kalacak, sen haftalarca, aylarca o facia-i sevdann, o hyanet-i akn matemleriyle yreinin yaralarn zehirliye zehirliye, her dakika bir para daha lerek, bir para daha bu hayattan, bu hayatn yalan, aldatan saadetlerinden kaarak, eriyeceksin, biteceksin.. Evet, Zevrak teverrm etti, hibir ey deil, teverrm etti, ne yanndakine, ne kafesinin bir tarafndan grnen semaya hatta bazen kafesinin tersinden gelerek lakaydne bir nazarla ieriye bakmaya alan Ebrunun glgesine bile kk bir nigh- iltifat israf etmeyerek, hep o kesinde slanm bir ku mazlumiyetiyle can ekierek, Zevrak, bir gn son nefesiyle gagasn at, bir kk terne-i ikyet, ufak bir guu! bile kmadan ld. Bare kurban- sevda... Zaman bana bu facia, bir gvercin olmak ve bilhassa bir Zevrak olmak iin ne byk bir arzu vermiti! Ben de yle mesut bir sevdadan sonra onun matem-i hicranyla erimek, lmek isterdim, ben de bir birinciden sonra saadet aramamak dnrdm, fakat galiba bu meselede Zevraktan ziyade Ebrunun felsefesinde isabet var!..

4. nite - Edebiyat- Cedide Hikyesi

91

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. e 2. c 3. c 4. d 5. e 6. c 7. e 8. a 9. d 10. c Bu soruya yant veremediyseniz Halit Ziya blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yant veremediyseniz Giri blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yant veremediyseniz Mehmet Rauf blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yant veremediyseniz Mehmet Rauf blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yant veremediyseniz Mehmet Rauf blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yant veremediyseniz Halit Ziya blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yant veremediyseniz Mehmet Rauf blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yant veremediyseniz Hseyin Cahit blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yant veremediyseniz Mehmet Rauf blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yant veremediyseniz Halit Ziya blmn tekrar okuyunuz.

Yararlanlan Kaynaklar
Enginn, . (2007). Yeni Trk Edebiyat: Tanzimattan Cumhuriyete 3. b., stanbul, Dergh Yaynlar. Gkek, F. (2001). Letaif-i Rivayat Hakknda, Letaif-i Rivayat (Haz. Fazl Gkek-Sabahattin an), stanbul. Huyugzel, . F. (1984). Hseyin Cahit Yalnin Hayat ve Edeb Eserleri zerinde Bir Aratrma zmir, E.. Edebiyat Fakltesi Yaynlar. Huyugzel, .F. (1995). Halit Ziya Uaklgil, Ankara, M.E.B. Yaynlar. Kaplan, M. (1992). Mai ve Siyah Romannn slubu Hakknda, Trk Edebiyat zerine Aratrmalar, 2. b., stanbul, Dergh Yaynlar. Kaplan, M. (2007). Tevfik Fikret: Devir, ahsiyet, Eser, 10. b., stanbul, Dergh Yaynlar. Moran, B. (1995). Trk Romanna Eletirel Bir Bak I, 5. b., stanbul, letiim Yaynlar. zbalc, M. (2006). Mehmet Rauf, Servet-i Fnun Edebiyat, Ankara, Aka Yaynevi. Tarm, R. (1998). Mehmed Rauf: Hayat, Sanat, Eserleri, stanbul, Trkiye Bankas Yaynlar. Trenek, M. (1999). Hikye ve Romanlaryla Mehmet Rauf, stanbul, Kitabevi Yaynlar. Uaklgil, H.Z. (1943), Suut Kemal Yetkine Mektup, Ulus, 5 Eyll 1943. Uaklgil, H. Z. (1955). Sanata Dair, C. III, stanbul, Hilmi Kitabevi. Yaln, H. C. (1935) Edeb Hatralar, stanbul, Akam Ktphanesi.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Tanzimat Edebiyatnda uzun hikyeleriyle bilinen yazarlar ve nemli eserleri unlardr: Ahmet Midhat Efendinin Letaif-i Rivayat serisi, Recaizade Mahmut Ekremin Muhsin Bey yahut airliin Hazin Bir Neticesi ve emsa ile Nabizade Nazmin Karabibiki. Sra Sizde 2 Evliliin gen kzlara hi de beklendii gibi mutluluk vermedii, hatta kadnlar iin mutluluun asla sz konusu olmad fikri asndan Ahmet Midhatin Felsefe-i Zenan, Fatma Aliyenin Levayih-i Hayat adl eserlerine benzemesi ve i monolog tekniinin ilk defa bu eserde kullanlm olmasdr. Sra Sizde 3 nk bunlar hayata yeni atlmaya ve geleceklerini kurmaya hazr insanlardr. Bunlarn hayata atlma aamalarnda uradklar hayal krklklar, merhamet duygusunu en fazla kamlayan tema olarak ilenmitir. Sra Sizde 4 Yazar bu hikyeleri Birinci Dnya Sava ve Kurtulu Savann vermi olduu heyecann etkisiyle yazm olabilir.

5
Amalarmz

II. ABDLHAMT DNEM TRK EDEBYATI

Bu niteyi tamamladktan sonra; Edebiyat- Cedide (Servet-i Fnn) iirini oluturan zihniyeti ve estetik duyarll aklayabilececek, Edebiyat- Cedide dnemi iirinin zelliklerini ve nemini, seilen iirlerin zmlenmesi yardmyla belirleyebilecek, Bu zmrenin airlerinden seilmi metinlerin nda dnemin iir anlayn deerlendirebilecek, Edebiyat- Cedide iirinin Bat edebiyatnn hangi akmlarndan yararlandn aklayabilececek, Edebiyat- Cedide iirinin Trk iirine olan katksn ifade edebilecek bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
iir zmleme Tevfik Fikret Cenap ahabettin Sleyman Nazif Sembolizm Parnasizm Organik iir

indekiler
R ZMLEME ZERNE TEVFK FKRETN SAHAF- HAYATIMDAN RNN ZMLEMES TEVFK FKRETN HALKUN BAYRAMI RNN ZMLEMES CENAP AHABETTNN TEMAA-YI HAZAN RNN ZMLEMES SLEYMAN NAZFN BAHAR-I MNKESR RNN ZMLEMES

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Metin zmlemeleri: iir

Metin zmlemeleri: iir


R ZMLEME ZERNE
iir zerinde, edebiyat tarihi, edeb tenkit alanlarnda alma yaplabilecei gibi, sosyoloji, psikoloji gibi kltr ilimlerinden hareketle de dnceler ileri srlebilir. Ayrca zevk ve kltr bakmndan zenginlemi kiiler, iirler zerinde dncelerini dile getirirler. Bunlarn hibirisi iir zmleme deildir. Edeb metinleri zmlemek, onu meydana getiren birimler arasndaki iliki an tespit etmek; metinden hareketle, onun yazlmasna sebebiyet veren zihniyeti belirlemek; metnin yapsn meydana getiren unsurlar zmleyerek temay bulmak; dil, anlatm ve ahenk unsurlarn ortaya koymak gibi almalara ihtiya gsterir. Zihniyet terimi, metnin kaleme alnd dnemde geerli olan zevk ve anlay da kapsadna gre Edebiyat- Cedidenin hkim grup olarak grnd dnemin iir zevki hakknda n aklamaya ihtiya vardr. Tanzimat Dneminin bandan itibaren, gerek devlet ilerinin dzenlenmesinde gerekse de kltr ve sanat faaliyetlerinde Osmanl mparatorluunun rnek ald lke Fransadr. Bu tesir, edebiyat alannda ok daha belirgindir. Edebiyat- Cedide iiri parnasizm ve sembolizmin tesiri altnda dnemin Trkesinin imkn verdii duyarllkla vcut bulmutur. Parnasizme bal airler betimlemelere uzun yer verip, iir tablolar izdiler. Dizeyi kuyumcu gibi ilediler; ancak souk bir plastik gzellik yaratmaktan teye gidemediler. iirleri, d zene bezene ilenmi deerli talarla ssl; ama ii bo bir mcevher kutusuna benzer. Parnas okulu, bir sanat akm deil; romantizm ile sembolizm arasnda bir sretir. Nitekim byk bir akm olan sembolizmin drt ncs, Baudelaire, Verlaine, Rimbaud ve Mallarme bu okulun ve romantizm dneminin airleri arasndan kt (Alkan, 2005, 112). Parnas okulunun nemli airleri unlardr: Thophile Gautier (1811-1872), Leconte de Lisle (1818-1894), Jos Maria de Hrdia (1842-1905). Bizde bu okulun ilk ve nemli temsilcisi Tevfik Fikrettir. Edebiyat- Cedide iiriyle Trk edebiyatna girmeye balayan dier bir edebiyat duyarl da sembolizmdir.

Zihniyet terimi ile metnin kaleme alnd dnemde geerli olan zevk ve anlay ifade etmek istiyoruz. Bunu da metinden hareket ederek ortaya koymak gereklidir. nk her metin; kullanlan dil malzemesi, bavurulan anlatm tarz, ele ald temayla yazld dneme ait zevk ve anlay en iyi ifade eden bir ara durumundadr. Zihniyet, metnin yazld dnemde geerli her trl gten, yani iktisadi, siyasi, asker, din faaliyetlerden, insani ilikilerden hareketle oluan ve bunlarn hibirine indirgenemeyen zevk ve anlaya verilen addr.

94

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Sembolizm, realizmin iirdeki yansmas olarak grlebilecek Parnasla bir tepki olarak ortaya kmtr. iirde bireysel duyarll n plana alan bir akmdr. Tabiat ve d dnya olduu gibi deil; kiinin kendi duygularn nesnelere vermesiyle anlatlr. Bu anlay, zdeleyim (einfuhlung) terimi ile ifade edilir. Sembolist iirde, imgeler ve semboller yardmyla, kelimelerin geni bir arm deeri kazanmas salanr. Sembolist airler, iirde musikye ve ahenge nem verirler. Dorudan anlatmak yerine; hissettirmek, duyurmak, sezdirmek esastr. Sembolizm kapal ve rtl anlatma yer verir. Sembolist iirde varla sezgiyle yaklama sonucu yeni bir sanat dili oluturulmutur denilebilir. Sembolist iir bilinen, allm msra dzenini serbest nazm lehine bozma eilimindedir. Onlara gre msralarn dzeni, syleyii, ritmi, yaps bu yeni ahenk endiesine gre ekillenmelidir. Sembolistler btn lkeler ve btn dnemler iin geerli gzellik kuramlarnn var olacana inanmazlar, duruktan (statique) ok, oluuma (devenir) tutukundurlar. Onlara gre yazn tarihi srekli ve dourgan bir deiiklii arama abalarnn ykleriyle doludur (Alkan, 2005, 139). Fransz iirinde Paul Verlaine (1844-1896), Arthur Rimbaud (1854-1891), Stephane Mallarme (1842-1898) Jean Moras (1856-1910) ve Paul Valery (1871-1945) gibi nc temsilcileri vardr. Edebiyat- Cedidenin Avrupa Edebiyatn en iyi tanyan airi Cenap ahabettin, SIRA SZDE Sembolizmi benimsemiti. Edebiyat- Cedide iirinin tantc taraflarndan biri de organik btnle sahip olmasdr. D N E L M Organik iir, bir duygu ve dnce halini, bir grn, belli bir noktadan alp, doal geliimini bir btn iinde anlatan, batan sona birbirini anlam, ses ve syleyi bakmlarndan tamamlayan birimlerden oluan iire verilen addr. Trk S O R U edebiyat bu tarz iiri Edebiyat- Cedide dneminde tanr. Daha nce baz denemeler vardr. DKKAT Edebiyat- Cedide 1895-1901 yllar arasndaki dneme verilen addr. Bu dnemde iir yazan airler ise bata Tevfik Fikret ve Cenap ahabettin olmak zere SIRA SZDE yle sralanr: Sleyman Nzif, Ali Ekrem Bolayr, Hseyin Sret, Celal Sahir Erozan, Faik li Ozansoy, Ahmet Reit Rey. iirde yenilii Tevfik Fikret ve Cenap ahabettinin eserlerinde aramak yerinde olur. smi geen dier airler genellikle AMALARIMIZ bunlarn getirdikleri yeniliklere bal kalmlardr. nci ENGNN, Yeni Trk Edebiyat, Tanzimattan Cumhuriyete, (1859-1923), stanbul, K T A P Dergh Yaynlar, 2007.

K T A P

TELEVZYON

TEVFK LFKRETN SAHAF- HAYATIMDAN RNN TE EVZYON ZMLEMES


SAHAF- HAYATIMDAN (Tevfik Fikret) NTERN T Bunu iirimdeE sylyor belki Ben hakkatten ihtirz ederim; smn fshat- kebduyla, Deniz emvc- pr-srduyla, Gece esrr- b-hudduyla Beni terhb eder; o fshattan Sklr sanki rh- pr-hazerim,

NTERNET

5. nite - Metin zmlemeleri: iir

95

Sanki her dalga bir lisanla bana Haykrr n-inde bir mn, Sanki leylin zll-i hmu Canlanr p-i irtibmda... Ne mkedder mizc- ahvel ki En mlevven dem-i ebbmda Grerek bo hayt- pr-cu Beni gfil yaatt hilkatten, Tuttu vre her sadetten. u hazn ftrat- garbemle Ben seyyha benzerim ki mehb lde emsin u- szn Yakarak gzlerimde elvn, Grmez artk selmet imkn; O zaman her yannda bir boluk Duyarak, bir ed-y mtemle -Dest-i lerzn- p-i emindeOturup nm mrde v zinde Bir tecelliye muntazr, dnr; Bu tecelli ki mevt-i hildir, Ona bir ir iinde sarholuk Vererek, neve-i md ile pr Bir cihn gsterir ki mufildir... Ah ey gaflet, ey serb- nasb, Seni mmkn m etmemek takb!

Zihniyet
Bu iirin merkezinde ben vardr. Bu ben yaad ruh hlinin bilincindedir, en azndan onu bilinciyle kavramak ve anlatmak ister. Bu metnin zihniyetini bulmak iin metindeki baz sz gruplarndan hareket etmek gerekir: Bu ruh hlinin mahiyetini Ben hakkatten ihtiraz ederim, Asman... deniz... gece, beni terhb eder (Gk, deniz ve gece beni korkutur), o fshattan sklr ruh- pr-hazerim (genilikten ekingen ruhum sklr), mkedder miz-ahvel, grerek bo hayat- prcu, beni gafil yaatt hilkatten, tuttu vre her saadetten, u hazin ftrat- garibem sz gruplarnn sezdirdii gibi, kendi hlini daha canl anlatmak iin verdii rnek de ortaya koymaktadr. Yani bu metinde, kii kendi ruh hlini problem olarak ele almtr. Ben, yaadklarndan hareketle kendi i dnyasnn baz zelliklerini iirin imknlaryla ifade etmektedir. Bu demektir ki bu metin, insann ruh hlinin problem olarak ele alnd bir dnemde ve yerde kaleme alnmtr. Dikkat da deil, benin i dnyasna yneliktir. Benin de ktmser olduu szlerinden anlalmakta ve sesten sezilmektedir. Buradaki benin, daha yerinde bir ifadeyle insann, daha nceki dnemlerde iirlerde sz edilenden farkll, zihniyetten kaynaklanmaktadr. Artk yaayan insann kiisel problemleri ve dikkatleri zerinde duran bir zihniyet, varln sanat eserinde hissettirmektedir.

96

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Yap
Metni nce, ses ve anlam kaynamasndan oluan birimlere ayralm. nk iirde birim, ses ve anlam kaynamasndan oluan ve yalnz bana bir anlam deeri ifade eden paradr. Konunun ortaya konulduu ilk iki msra bir birim olarak ele alnmaldr. Burada ben hakikatten ekinirim denilmektedir. Hakikat ve ben ilikisi nc msradan ne mkedder szne kadar anlatlmaktadr. Buras da ikinci birim olarak dnlmelidir. Burada sylenenlerin arkasnda benin mizacnn bulunduu belirtilmekte ve bu mizacn ortaya koyduu ruh hliyle onun ktmser kiilere zg bir hayat srd ifade edilmektedir. Sz edilen ksm da nc birim durumundadr. u hazn ftrat- garbemle / Ben seyyha benzerim ki szleri bir gei ksm olarak dnlecek cinstendir. Bu da ayr birimdir. Benin cisimlemi hli, seyyahn ldeki durumunu gzler nne seren msralarda ifade edilir; bunlar da, elbette ayr bir birime vcut verirler. Son iki msrada ben, metnin neticesini dile getirir. Buras da ayr bir birim olarak dnlmelidir. yleyse metin bir ruh hlini ifade eden szlerle balamakta; bunun nasl yaand ifade edilmekte; ruh hlinin sebebi belirtilmekte; byle bir insann nasl mr srd bir rnekle somut olarak anlatlmaktadr. Sonra da ben, neticeyi dile getirmektedir. Bu yap, Divan iirinden ok farkldr. Metinde zerinde durulan duygu hli, ben hakkatten ihtiraz ederim szleriyle bildirilmitir. Sonra benin bunu nasl yaad, bunun sebebinin ne olduu ve nereden kaynakland ifade edilmitir. Bunu daha somut gstermek istedii sylenerek bir tablo tasvirine yer verilmitir. Sonra da neticeye varlmtr. Bu birimlerden birini metinden kardmzda, dier birimlerin anlalmas ve deerlendirilmesinde eksiklik kendisini hissettirir. yleyse birimler arasnda akl ve organik bir iliki bulunmaktadr. Bu iire organik bir metin nazaryla bakmak gerekir. Yenileme Dnemi iirimizde temel yeniliklerden biri organik iir araydr. Bunu da en iyi ve devaml olarak Tevfik Fikretin eserlerinde izlemek imknna sahip olduumuzu ifade etmek gerekir. Bu yap zerinde, Fikretin bir baka iirinden hareketle tekrar durulacaktr. Bu metinde, birimlerin oluumu bakmndan da, daha nceki iir metinlerinden farkl bir yapyla karlalmaktadr. Beyit, bent ve drtlk gibi ls nceden belirlenmi bir birim bulunmamaktadr. ly, sanki sylenecek husus ve syleyi tarz birlikte tayin etmektedir. lk birimde dile getirilmek istenilen iki msrada tamamlanmaktadr. kinci birim, dokuz msradan oluur. Bu dokuz msrada sylenenleri anlam ve syleyi bakmndan birbirinden ayrmak doru olmaz, metin bozulur. Bunu da okuyucu, eksik bir cmlenin kusurlu ynn, alkanlklar, bilgisi ve kulana gelen sesle nasl sezer ve belirler ise, ayn dikkat ve duyarllkla, metnin de eksik brakldn hisseder ve anlar. nk bir metinde, dil gstergelerini birbirine balayan ve metne btnlk kazandran eler bellidir. Bunlar ksaca yle sralamak mmkn: Dil bilgisi kurallar, ses, syleyi ve anlam ilikileri. Metinlerde birimlerin olumasnda bu unsurlar i ie girerek kendi iinde ses ve anlam deeri olan bir paraya vcut verirler. Fikretin metninde bu paralarn olumas daha nceki metinlerden farkldr. Burada nceden belirlenmi bir birim lsnden sz edilemeyecei; bunu, sylenmek istenilen hususa gre ses ve anlam kaynamasnn belirleyecei ifade edilmiti. Zaten birimleri belirlerken de bu ses ve anlam kaynamas hli hi gzden uzak tutulmad. kinci birim, ilk birimdeki hakikat szne balanan ve onu aklayan sman, deniz ve gece kelimeleriyle

5. nite - Metin zmlemeleri: iir

97

ifade edilen varlk ve grnlerle ben ilikisi zerine kurulmutur. nc birim, bu benin zelliklerini dikkatlere sunar. Drdnc birim bir benzetme edat ilevi yklenmitir. Beinci birim ben-seyyah arasnda kurulan benzerlik ilikisinin ifadesine ayrlmtr. Son birimde yukarda da sylediimiz gibi ben, kendisi hakknda bir sonuca ular ve bunu ifade eder. Btn bunlar metnin anlam ve ses ilikisiyle rldn, her birimin bir dieriyle ilikilendirilerek bir yapy birlikte oluturduklarn, bunlardan biri karldnda da dierlerinde zlme ve bozulma olacan gsterir.

Tema
Sahif-i Hayatmdan adl metnin temas, yukardaki birimlerin ortak paydasdr. lk birimde konu ortaya konulmutu: Ben hakikatten ekinirim. Burada hakikat kelimesiyle ne ifade edilmek istenmitir? Bu sorunun cevab ikinci birimde verilmitir. Hakikati bu ekilde grmenin sebebi konuan kiinin mizacdr. nc birim bu mizacn zelliklerini dile getirmekle grevlidir. Metinde syleyici durumundaki ben, kendisini ldeki bir gezgine benzetir. Bu iki msra metnin daha nceki ksm ile sonraki msralar birbirine balar, bylece bir ksmdan dierine geii salar. Buras da ayr bir birim olarak ele alnmaldr. Beinci birim, ldeki gezgini anlatmaya ayrlmtr. Bylece yukarda sz edilen mizataki bir insann somut hli gzler nne serilmitir. Bu gezgin, aresizlik iinde lm bekler. Ancak o, serab dndren bir mit sevinciyle aldanr. Metnin sonunda yine syleyici ben, bu kaderi yaamaktan insann kurtulamayacan ifade eder. Btn bunlarn birletii husus, insan gereklii kendi mizacna gre ekillendirir ve yaar cmlesiyle veya benzeri ifadelerle dile getirilir. Bu, bireyin mizac ile kiisel hayat arasndaki ilikiyi gzler nne sermektedir. Artk dikkat, yaayan, duyan, zlen ve kendi kendini problem olarak ele alan insan zerinde younlamaya balamtr. Srdrlen hayat karsnda kederleri, korkular ksacas trl ruh hliyle insan, iirin dnyasna girer. Kabuller dnyasndan yaayan insana ve duygularna yneli, Yenileme Dnemi iirinde dikkati ekmeye balar. Btn bunlar iirin ve sanatn, Tanzimattan, XIX. yzyl sonlarna kadar nasl deiip yeniletiini ifade eder.

iir Dili
Metnin ikinci birimindeki kelime ve kelime gruplar, Fikretin iir dilinin nemli bir zelliini aksettirir. Bu, sfatlara verilen nem, yklenen deerdir. simler, yaln ve yalnz metin iinde yer almazlar. Ben hakikatten ekinirim denildikten sonra, hakikat szyle, ifade ettii hususu belirtmek zere, asuman, deniz, gece kelimelerinde dilde doal varlklardan sz edilir. Sonra bu varlklar hangi ynleri ve grnleriyle syleyicide korku uyandrmaktadr sorusuna cevap verilir. Burada da doal olarak sfatlar kullanlr. Ayn birimde, kelimelerden sonra syleyicinin ruh hlini ifade eden szler yine sfatlarla birlikte metin iinde yer almaktadr. yleyse bu slpta doal grnlerin de, ruh hllerinin de ifadesinde balam verecek veya dndrecek elere zellikle dikkat edilmektedir. Geceden, gkyznden, denizden sklrm demekle yetinilmemi, bunlarn grnleri de dile getirilmi, insan zerinde braktklar tesirler, o ana zg hlleriyle ayrntl olarak verilmek istenmitir. Bylece olay, grn ve ruh hli betimlenerek kiiye ve ana zg hliyle, yani hayatn ak iindeki kiide iselletirilmi grnmyle verilmitir. Byle bir dikkat ve duyarllk, yeni dil gstergelerine ihtiya duyar. nk kelimeler, ilk anlamlaryla fizik ihtiyalar karlamak zere ortaya konulmutur.

98

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

likilendirerek anlatma, mecazi ifadenin ortaya kmasnn asl sebebidir. Kiisel dikkat ve duyarllklarn ifadesi, olay grn ve kiilerin farkl bir insanda isellemesi ve kazandklar yeni deerleri ifade iin dil malzemesinin yeni bir kullanmna ihtiya duyulmutur. te bu noktada ya yeni kelimeler aranm ya da bilinen ve kullanlan kelimeler, farkl szlerle birlikte kullanlarak yeni anlam deerleri kazanmtr. Edebiyat- Cedidenin ve Tevfik Fikretin dili zerinde dururken bu hususu gzden uzak tutmamak gerekir. Ayrca ilk birimde grld gibi, hakikat zerinde durulurken gkyz, deniz ve gece, doal hllerinde deil, snrsz grnleriyle anlatlmaktadr. Doay temsil etmek zere seilen varlklarn snr tanmayan hl ve grnleri zerinde durulmaktadr. Bylece de doann snrszl beni korkutmaktadr denilmektedir. Btn bunlar, yeni bir iir dili kurma gayretinin ifadesi olarak deerlendirilmelidir. Ayn endieden hareketle, mizac- ahvel, p-i irtibm terkiplerinde olduu gibi yeni ifade tarzlar da aranmtr. Metindeki msralarn hemen hepsini yan yana yazarak bir nesir gibi okumak da mmkndr. te bir nesir cmlesi: Bunu iirimde sylyor belki: Ben hakikattan ihtiraz ederim; asman fsht- kebuduyla, deniz emvac- pr srduyla, gece esrar- b-hududuyla beni terhb eder. Bu husus, iire zg ses ve syleyii dz yazya yaklatrma gayretinin sonucudur. Bunun kelime seimine ve iir cmlesinin yapsna etki ettii aktr.

henk
Tanzimat iirinde ses ve syleyi Divan iirinin devam gibidir. Yani yeni tema, henz kendi sesini ve syleyiini oluturmamtr. Abdlhak Hmit eski iir sesi ve syleyiini, kendine mahsus lsz tavr, haykrma, szlanma ve dertlenmeleriyle alt st eder, bylece de yeniye zemin hazrlar. Dil, edebiyat, iir ve sanat yeni ve farkl bir duyarlln evresinde yeni bir syleyi aramaktadr denilse yeridir. nk insan kendisini syleyite gerekletirir. Zaten dilin en ulusal yn syleyiidir. Bu, kelime seviyesinde telaffuzda grnr, metin ve konumada, cmlede ses ve syleyite kendisini hissettirir. Deiiklik toplum hayatnda bir kltr dairesinden bir dierine geite de, ses ve syleyite de fark edilir. Yenileme Dnemi iir syleyii, Edebiyat- Cedide zevkinde gemiten farkl bir kimlik kazanmtr. Hemen hatrlatalm: Kimlik birdenbire kazanlmaz, bir gei dnemi sz konusudur, gei dneminde yeni unsurlar eskinin dnyasnda varln srdrr. Deime ve gelime bir seviyeye ulatnda farkllk grlr, anlalr ve eitli boyutlarda sezilir. Edebiyat- Cedide iiri dil, yap ve tema bakmlarndan olduu gibi henk bakmndan da bu deime ve gelimenin ak ifadesidir. Bu deime ve gelimenin merkezinde dnyevleen yeni insan bulunmaktadr. Dtan ve iten gelen her trl tesir, dnemin zihniyetine bal kalarak bu yeni insann olumasna hizmet eder. Artk mparatorluk dneminin varla ve insana yukardan bakan kuatc sesi ve syleyii krlm, gndelik hayatn ak iinde konuan kiinin sesi ve syleyiinden hareketle bir iir sesi ve syleyii gerekletirme yoluna girilmitir. Hatta denilebilir ki sosyal gruplar, bu dnyevi insan kendi gruplarnn zevki ve anlayyla temsil edecek sesi ve syleyii, belki de farknda olmadan aramaya koyulmulardr. Edebiyat- Cedide iirindeki ses ve syleyi de, dnemin kltr merkezinde mr sren, dikkatlerini ve ynn Batya evirmi, zevki ve kltr hayatn ak iinde gelimi insann bu alandaki zevk, anlay ve tercihlerini temsil eder. te bu metinde syleyici, sz edilen grubun yelerinden biri gibidir. Onun tedirginliini, kararszln, kendi kendisiyle hesaplamasn yine tedirgin, hznl ve ktmser bir ruh hliyle, ben byleyim diyerek

5. nite - Metin zmlemeleri: iir

99

anlatmasyla kar karyayz. O, beni bu byk ve sonsuz gereklik korkutuyor, bunda benim ktmser mizacmn da rol az deil, ben kendimi bu dnyada byk bir lde yalnz kalm aresiz ve mitsiz bir gezgine benzemekteyim. nsan bu dnyada ksmeti ne ise onu grr ve yaar. te bu cmlelerde ifade edilenleri, kendi kendine syleyerek bakasna duyuran aydn ama ktmser bir insann konumasndaki sesi ve syleyii, metnin arkasndaki ham ses ve syleyi malzemesi olarak grmek isabetli olur. Bu malzeme iire zg yapda younlap kristalize olurken, syleyi bakmndan mahiyetinden bir ey kaybetmez, fazlalklar ayklanr, syleyi daha hissedilir hle getirilir. Ses benzerlikleri, ritim, vurgu ve tonlamalar sz edilen psikolojik hlin seste ifadesine hizmet iin ayarlanm ve dzenlenmitir. Yani metnin prosodiesini dzenleyen, tonlama ve vurgulamalar gerekletiren dil gstergeleriyle sesi birletiren bu konuma tavrdr. Metin seslendirilmeden bu tavr belirlenirse iir anlam ve ses deerine uygun biimde okunmu olur.

TEVFK FKRETN HALKUN BAYRAMI RNN ZMLEMES


HALKUN BAYRAMI (Tevfik Fikret) Baban diyor ki: Meserret ocuklarn, yalnz ocuklarn paydr! Ey gzel ocuk dinle: Fakat sevincinde Neler dndryorsun, bilir misin?...Babasz, midsiz ne kadar yavrucaklarn imdi Siyh- mteme benzer terne-i ydi! kar o ssleri artk, sevindiin yetiir; kar, biraz da u ksz giyinsin, elensin; Biraz gzellensin u ry- zerd-i seflet... Evet meserrettir ocuklarn pay; lkin senin sevincinle Sevinmiyor u yetim, alyor dinle... Hluk, dinle!

Zihniyet
Halkun Bayram, bir bayram iiri deil, babasz, mitsiz ocuklara kar duyulan merhameti ifade eden bir metindir. Burada kendi ocuuyla kimsesiz bir ocuun bayramdaki hlini gzlemleyen ve karlatran merhametli bir babann duygusu ve dncesi iir dili ve syleyii ile dikkatlere sunulmaktadr. yleyse bu metnin yazld zaman diliminde, gndelik hayatn ak iinde gzlemlenen ve yaanan olay ve grnler sanat eserlerinde ele alnmakta ve deerlendirilmektedir. Ancak ama sosyal hayat anlatmak deil, kiinin grdkleri ve yaadklar hakknda duygularn, izlenimlerini sanatn dili, zevki ve sesiyle ifade etmektir. Bu, sanatta dnyevi olana ynelik bir duyarlln belirtisi olarak dnlmelidir.

Yap
Bu iir, Edebiyat- Cedide dneminde yazlmtr. Bu dnemde, zellikle Tevfik Fikret ile iirimizin yaps deimitir. Bat iirinde olduu gibi iir organik bir btnlk kazanmtr. Fikretin iirimize getirdii en nemli yeniliklerden biri budur. Yeni iir anlayyla yazlan bu metnin yapsnn zmlenmesi iin, iiri meydana

100

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

getiren ses ve anlam kaynamasndan oluan birimlerin belirlenmesi ve bu birimler arasndaki ilikinin niteliinin saptanmas gerekir. iirde ilk birim; Baban diyor ki: sz grubundan ibarettir. Sz grubunun sonundaki (:) iki noktayla babann ne diyecei beklenmektedir. Baba bir iki dizeye yaylan nlem cmlesiyle sylemek istedii hususu ortaya koyuyor. Bu nlem cmlesi yeni bir iir cmlesinin olutuunu sezdirmektedir. Meserret ocuklarn, yalnz ocuklarn paydr! iir bu ikinci birim zerinde kurulmutur. iirin tamam bu dikkati ve duyarll aklamaya yneliktir. Bunun gereklemesi iin her birim ayr bir rol stlenerek ayr bir deer kazanmtr. nc birim: Ey gzel ocuk, dinle; sevincinle neler dndryorsun bilir misin? cmlesiyle balar. Bu yeni syleyi ve biim beraberinde yeni bir anlatm tekniini de getirmektedir. Artk bir sahne, sahnede baba ve ocuklar vardr. ocuk bu sahnede doal olarak oynamakta ve sevinmektedir. Babaya ocuunun sevinci, bayram arklar, yas lklarna benzeyen ksz ocuklar dndrr. Bu, ilk cmlede ortaya konulan hususa aklk getirmektedir. Drdnc birim sz edilen dikkat ve duyarlln daha da derinletiini dile getiren u dizelerden oluur. kar o ssleri artk, sevindiin yetiir; kar, biraz da u ksz giyinsin, elensin; Biraz gzellensin u ry- zerd-i seflet... Beinci birim, bir dnce yazsnn sonucu gibidir: Sevinmek ocuklarn doal hakkdr, ama birinin sevinciyle dierleri sevinmiyor. Oysa bu hak btn ocuklarndr. Btn ocuklar sevinmelidir cmleleriyle dile getirilen husus yeni iir cmleleri, yeni bir syleyi ve henkle iirletirilmitir. Bu yapy bir ema halinde aadaki ekilde gstermek mmkndr. 1. Birim: - Baban diyor ki: 2. Birim: - Meserret ocuklarn yalnz ocuklarn paydr! 3. Birim: - Neler dndryorsun, bilir misin?...Babasz, midsiz ne kadar yavrucaklarn imdi Siyh- mteme benzer terne-i ydi! 4. Birim: kar o ssleri artk yetiir: kar, biraz da u ksz giyinsin elensin; Biraz gzellensin 5. Birim: u ry- zerdi sefalet. Evet meserrettir ocuklarn pay, lakin senin sevincinle Sevinmiyor, u yetm, alyor dinle. Bu metnin herhangi bir birimi karldnda dier birimlerde ifade edilmek istenilen duygu ve dnceler anlalamaz. Ayrca ikinci birimde ortaya konulan merhamet duygusunun iirin akna, syleniine paralel olarak younlat hissedilir. Sonra da Senin sevincinle, sevinmiyor u yetim, alyor... Haluk dinle! cmlesiyle bir sonuca ulalyor. air olunun dikkatini alayan ocuklar zerine yneltiyor. nc ve drdnc birim, sanki biri sevinen, dieri ac eken iki ocuun bulunduu bir sahneden hareketle yazlmtr. Bu, sahnenin imge dilinde ifadesidir.

5. nite - Metin zmlemeleri: iir

101

Birimler arasnda iliki, bir dnce yazsn meydana getiren paralar arasndaki ba dndrmektedir. nce durum belirtilmi, problem ortaya konmutur. Birimlerde kaynan yaanmlktan alan bir hayal sahne, iir dili ve duyarll ile sunulmutur. Sahnede, biri bayramda sevin yaayan, dieri ac eken iki ocuk vardr. Ben onlar kendi duyarll ile deerlendirerek karlatrr. Bu sahneden hareketle de 5. birimdeki sonuca ular.

Tema
Yukardaki iirin birimleri arasndaki iliki: Problemi ortaya koyma, gereklikten gcn alan hayal bir sahnede problemi somut olarak gzler nne serme ve bir sonuca ulama olarak aklanabilir. Fikretin iirinde, ayn duygu hli her birimde tekrar edilmiyor. iirdeki birimler, cmledeki kelimeler gibi birbiriyle ilikilidir. Bu ilikinin en ksa ve kesin ifadesi temadr. iirde ayrca temaya uygun bir yap kurma gayreti de sezilmektedir. nceden belirlenmi modellere uyma kaygs yerini tema, ama, hedef kitle gibi gelere brakmtr. Btn bunlar dikkate alnarak yap oluturulmutur. Yapnn da merkezinde tema vardr. Tema farkl geleri etrafnda birletirerek metni oluturur. Bu yap tasavvur, tasarm ve kabullerden hareketle gereklemez. Gzlem ve bireysel deneyim yaanmlk izlenimi uyandrr. Bu izlenim son derece nemlidir. Srdrlen hayatn ak iinde grlebilecek ve yaanabilecek hller zerinde durulduu gzden uzak tutulmamaldr. Bunlar arasnda, merhamet duygusuyla hakszlklara bakaldr istei de bulunmas doaldr. Metnin temas bu cmle evresinde ifade edilmelidir. nk btn birimler babasz ocuk karsnda syleyici durumundaki kiinin tavr etrafnda birlemektedir. Bu tavr da yoksullara ve kimsesizlere merhamet duygusundan kaynaklanr. yleyse metnin temas yoksul ve kimsesiz ocuklara merhamet duygusuyla yaklama gerei ve dncesidir. Burada bireysel duygu esastr. Toplum dzeni, idare tarz, snf ilikisi, ezen-ezilen karlamas aramak, metnin imknlarn zorlamak olacaktr.

iir Dili
Bu metinde, doal ve standart dilden, hemen hi deitirilmeden alnan sz ve sz gruplar iire yerletirilmi gibi grnmektedir: Baban diyor ki:, Meserret yalnz ocuklarn paydr!, Ey gzel ocuk dinle., Neler dndryorsun bilir misin?, kar o ssleri artk, sevindiin yetiir, lakin senin sevincinle, sevinmiyor u yetim, alyor..., biraz da u ksz giyinsin, elensin, biraz gzellensin. Bu ve benzeri szler, yukarda sz ettiimiz sosyal grubun gnlk konumalarnda kullandklar kelimelerdir. Anlam ve ses deerleri de ayndr. Tevfik Fikret ve Edebiyat- Cedide airleri, birok iirde pek az kullanlan ya da hemen hi kullanlmayan kelimelere yer vermilerdir denilmektedir. phesiz bu dorudur; ancak yukardaki rneklerde grld gibi, bu airlerin zellikle de Tevfik Fikretin iirlerinde, konuulan dilden alnm sz ve syleyi kalplarna da yer verilmitir. En azndan bu metinde syleyi kalplarnn konuulan dilin iinden seildii grlmektedir. Metnin ilk iki msranda, ocuk sz kez tekrar edilmesine ramen ses ve syleyite bir kusur hissedilmiyor. Eskilerin fesahat hatas dedikleri syleyi kusuru ile karlamamaktayz. ocuk ve ocukla ilgili szler, bu metinde ok sk kullanlmtr. Ayn kavram ifade eden szlerin bir metinde ok kullanlmas dile getirilmek istenilen husus zerindeki srar ifade eder. Bu da Edebiyat- Cedide iirinin dil zelliklerinden biri olarak bilinir. Cmlelerin oluumunda gnlk konumann vurgusu ve tonlamas, kelime ve kelime gruplarn birbirine balamaktadr.

102

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Metinde siyah- mtem, r-y zerd-i seflet sz gruplarnda olduu gibi, soyut kavramlar nesnelerde grlen sfatlarla birlikte kullanarak ifadeyi somutlatrma gayreti de bu dnem iirinin dil zelikleri arasnda saylmaktadr.

henk
Metinde syleyici durumundaki kiinin kimliini belirlemeden onun syleme biimi zerinde kanaat yrtmek doru olmaz. Syleyici, merhamet duygusu gelimi, ocuklar ocuk olduklar iin seven, kltrl ve maddi imkn olan bir babadr. Bir bayram gn kendi ocuu sevinip elenirken, yoksul bir ocuun hli onu zer ve merhamet duygusuyla ocuuna seslenir. Bir nasihat verme ve doru olan gsterme tavr metnin bnyesine sinmitir. yleyse metnin ahengini belirleyen ruh hli, byle bir babann baka ocuklara acmas ve onlara merhamet etmesidir. Bu acma ve merhamet duygusuyla kendi ocuuna seslenen babann ses tonu kademe kademe ykselir, kar kelimesinde en yksek seviyeye ular. Bu kelimedeki vurgu babann ruh hlini ortaya koymaktadr. Konuan babann ruh hlindeki gerginlik u ksz giyinsin, elensin: Biraz gzellensin / u r-y zerdi sefalet syleyiinden sonra yumuamakta, daha sonra yerini sese sinen acmaya ve merhamete brakmaktadr. Bu, son birimdir. Bu genel syleyi ve ses manzaras birimler arasnda metinde yle geliir: lk birim olan meserret ocuklarn, yalnz ocuklarn paydr! cmlesinde konuma dilindeki tonlama daha n plana kmtr. Syleyie zg duygu deeri, anlam kuvvetlendirmitir. Ayn zellik ikinci birimdeki cmlelerde de karmza kmaktadr. nc ve drdnc birim, sanki biri sevinen, dieri ac eken iki ocuun bulunduu bir sahneden hareketle yazlmtr. Bu, sahnenin imge dilinde ifadesidir denilebilir. Grlyor ki bu iirde birimler i ie girerek birbirini tamamlyor ve organik bir birlik oluturuyor. Bu kadarla da kalmyor, her birimin dzenleniinde nceden belirlenen ritimden ok, gcn konuma dilini besleyen heyecandan alan duygu, kelimelerinin seimi ve sylenii belirliyor. Bylece iir dili gemi dnemlerin syleyi tarzndan ayrlarak geni kitlenin konuma sesi ve syleyiini model almaya ynelmitir. Bu model iir terbiyesinin gerektirdii aralar ve zamann getirdii teknik gelimeleri kendi imknSIRA SZDE laryla btnletirerek kullanacaktr. Bylece metin ses ve syleyii bakmlarndan arzu edilen ve hedeflenen seviyeye ulaacaktr. Bu iirin yazld dnemde Trke yeni bir iir yaps ve syleyiini benimser. DNELM Bundan sonra bu yap ve syleyi Trk iirinde varln hissettirmitir. Bu iirin birimleri arasndaki iliki ve syleyi Fuzlnin ve Karacaolann iirlerinden farklO R U dr. Bu yapSiinde baz kelimelerin tekrar, duygular cokuyla dile getirme annda konuma dilinde karlalan syleyilere yer verilmesi; fke ve merhamet duygularyla dilDgstergelerinin ve syleyiin birletirilmesi iire btnlk ve derinlik KKAT kazandrmaktadr. Bu metinde ses ve syleyi, metnin yaps ve grnmyle de btnleir. Syleyi, mstezat tarznn imknlarn yoklayarak konuma edasn SIRA SZDE metnin yaps ve grnmyle btnletirir. Bu iiri Divan iirinden dil ve yap bakmndan ayran zellikleri yaznz. SIRA SZDE AMALARIMIZ
D M Mehmet Kaplan,TN EAL P Fikret - Devir - ahsiyet - Eser, Dergh Yay., stanbul, 2008. K Tevfik S O R U

SIRA SZDE
Tevfik Fikretin iirinde, Trk iiri bir duygu hlini, bir grn E L M hlinde D N btn verme ve anlatma baarsna kavumutur. Bu baar iirimizde kkl bir S O R U deiikliin ifadesidir. Bunun iin Servet-i Fnn iiri, iir tarihimizde D K yenileme zellikle K A T dneminde son derece nemlidir. Bu tarz iire de organik SZDE SIRA iir denildiinden yukarda sz edilmiti.

SIRA SZDE AMALARIMIZ


DNELM K T A P S O R U

TELEVZYON
DKKAT

TELEVZYON
DKKAT

SIRA R N E T N T E SZDE

SIRA RSZDE NTE NET

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

5. nite - Metin zmlemeleri: iir

103

CENAB AHABEDDNN TEMAA-YI HAZAN RNN ZMLEMES


TEM-YI HAZAN Gel bugn de, skut ile, gzelim htizr- hazn seyredelim: Ey benim, ey hazn-lik gzelim, Bir dima vedd refetle Kalalm ser-be-ser tabatle; Elem-i arza itirk edelim; Mevsimin kinat- yesinden Olalm biz de bir gam- zinde... Bu soluk mevsim-i kdretten Dalr bir ved- b-kelimt, Pek hayal, rakk bir heyht! Zaf ile diz ken tabatten Ykselir bir fec vaz- du, Gizli bir ehka, bir skt- rec. Byle leb-beste terk-i mr etmek, Nazar bir lisan ile ancak Ebed iftirki anlatmak, Bir tahassrle dem-be-dem dnerek Eylemek cebhe-i hayta nazar: Bu azmette bir fecat var!.. Sevgilim, dinle, ite bd- hazn Mteverrim misli ksryor, Hem de bir ksrk ki ok sryor; Bir bahr- terennm her n k olur sanki sadr- htras: Bu sulin kesilmiyor arkas; Kint oldu sanki ser-t-ser Bir byk hastahne-i etfl, yle bir yer ki pr-hur- sul, Bd- pr-vad-i nevbahr eder Bir enn-i elm ile tekzb ksren, inleyen u bd- ratb. Sara-i ihtizr gusn rpnr, arpnr, krar, krlr; Bd- nlna haykrr, darlr... h, o dallardaki ftr- dern, Onlarn tavr- serzeni-kr Onlarn mderne ekdr!...

104

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

O nihlnda sallanan yuvalar, O perkende, nzenn, muber Uuan, savrulan, den tyler... h, o son ty ki, muhteriz kovalar C-be-c rh- iynesini, Yuvann yd- pr-ternesini... Kim bilir hangi tir-i hun Ydigr- hayt- kalbsi Doldurdu bu lne-i hevesi? Kim bilir hangi pr-tarab rhun Yklan iyanda mahfdi Rz- aksi, rz- mmdi?... [...] Senenin cismi muhtazr gibidir. u mesft- b-nihyette, Bister-i vsi-i tabatte... Bu dram imdi muntazr gibidir Perde-i berfin arza inmesine, Kn syi-i mukaddesine... Yeter artk nezremiz gzelim, O senin mevti grmemi dden Korkarm incinir bu ryetten; Gel bahar- hayli seyredelim...

Zihniyet
Einfhlung (zdeleyim Aynleme): Bu terim, zde (Alm. Identisch), (Fra. Identique), (ng. Identical), (Lat. Identicus = ayn olan), (Es. T. Ayn) kelimesinden hareketle oluturulmutur. ten duyma anlamna gelir. Kendi duygularn nesnelere aktarma; kendini bir bakasnn tasarmlar dnyas iine yerletirme; kendini baka bir varl, rnein bir manzarann ya da sanat yaptnn iinde duyma. Bu anlamda zdeleyim, estetik yaantnn temel esidir. (Akarsu, 1988, 144) Bu terim iir bata olmak zere edebi metinlerde, insan dndaki doal varlklara ruh tasavvuru ve onlarn da insana zg hallerle ele alnabilecei anlayn beraberinde getirir.

...skt ile...ihtizr- hli seyredelim, Bir dima vedd refetle / Kalalm serbe-ser tabiatte, Elem-i arza itirk edelim; / Mevsimin kainat- yesinden / ... olalm gam- zinde sz gruplaryla air, can ekien tabiat hangi duygu ve dnceyle seyretmek istediini dile getirirken, metnin btnnn olumasna imkn salayan zihniyeti de ifade etmitir. O, yanndaki sonbahar yzl kadna doann gzelliklerini dtan seyretmeyi deil; can ekitiini belirttii sonbahar ile zihinlerinden doan dostluk ve acma hissiyle btnlemelerini teklif ediyor. Bu, sonbahar karsnda allmn dnda ok farkl bir tavr olarak dnlmelidir. Gzlemlenen, daha yerinde bir ifade ile varlyla btnleilen doadaki znt hli, metnin yalnz temasn deil; sesini ve dil malzemesini de belirlemektedir. Bu doa-insan birliktelii, metinde dikkatlere sunulan tablonun olumasn da salar. Seyredilenle seyreden btnlemesi metnin dier birimlerinde farkl ynlerden ele alnmaktadr. Denilebilir ki ilk birim metnin olumasn gerekletiren zihniyeti gzler nne sermektedir. Yani doann bir ruha sahip olduunu kabul etme, onunla btnleme ve aynleme istei bu metnin zihniyetini meydana getirir. Cenabn imgelerinin olumas, ses ve grntnn birlemesi, grnenden hareketle dnlenin ve hissedilenin ifadesi ve metnin arm dnyasnn dzenlenmesi sz edilen zihniyetten hareketle gereklemitir. Burada her ey sonbaharn ruhu etrafnda birleir. Hatta o syleyicinin davet ettii sevgili bile buna uy-

5. nite - Metin zmlemeleri: iir

105

gun den kelimelerle tantlr. Bu hususu Hasan Akay yle ifade etmektedir: Gerekte Tem-y Hazan ferd, sosyal ve psikolojik zeminiyle, sarn sonbahar ruhunun tasviridir. Bu ise kainatn ruhunun sonbahar aynasndaki grnts demektir (Akay, 1998, 222).

Yap
Tem-y Hazn, Gel bugn de, skut ile, gzelim / htizr- hazan seyredelim msralaryla balar. Burada bir hitap eden, bir de hitap edilen vardr. Hitap eden gzelim szyle belirttii hitap edileni sonbaharn can ekimesini seyretmeye davet etmektedir. Hangi dikkatle sonbahar seyredeceklerini ifade eden msralarn bizi metnin olumasna sebep olan zihniyete gtrdnden sz ettik. Ayrca her birimde soluk mevsim-i kudnet, zaf ile diz ken tabiat, ve byle leb-beste terk-i mr etmek, tahasszle dem-be-dem dnerek eylemek cebhe-i hayata nazar sz gruplaryla da sonbahardan sz edildiini hissettirmektedir. Bylece sonbahar ruhu, duygular, dili hatta iradesi olan bir varlk olarak anlatlr. Onun vedasn ifade eden hayali rakik heyhat, gizli ehikas, skt- recas, teorik bir dille ebed iftirk anlatmas, zaman zaman hasretle cebhe-i hayata nazar Bu azimette bir fecat var (Bu gidite bir trajedi var) cmlesini hazrlar. Metnin dier birimleri bu trajedinin farkl ynlerini dikkatlere sunmaktadr. kinci birim sonbahar rzgrnn dndklerini anlatmaktadr. Sevgilim, dinle, ite bd- hazan msrasyla balar. Bd- hazan veremli gibi ksryor, her an bahar namesinin gs yrtlyor deniyor. Bylece sz edilen trajedinin bir yn gzler nne seriliyor. nc birim, aalarn bulunduu bahenin halini anlatmaya ayrlmtr. Aa filizlerinin can ekierek rpnmas, krlmas; dallarn bezginlik iinde kederlenmeleri; fidanlardaki yuvalarn sallanmas sonucu uuan, den tylerin hissettirdikleri ve dndrdkleri er msralk ktalarda dile getirilmektedir. Drdnc birimde, sonbaharda bozulan ku yuvalarnn, dklen yapraklarn, sararm otlarn hli insana zg fiil ve sfatlarla ifade edilir. Den yapraklar semaya alan ama topraa den elleri dndrr. Her tarafn sisli buhar rts altndan gzya dkt tasavvuru dile getirilir. Beinci birim sonbaharda gkyznn grnn, halini anlatmakla grevli er msralk ktalardan olumaktadr: Senenin cismi muhtazr gibidir. u mesft- b-nihyette, Bister-i vsi-i tabatte... Bu dram imdi muntazr gibidir Perde-i berfin arza inmesine, Kn syi-i mukaddesine... Yeter artk nezremiz gzelim, O senin mevti grmemi dden Korkarm incinir bu ryetten; Gel bahar- hayli seyredelim... Bu birimi metnin sonu ksm olarak dnlebilecek bent ve ayr yazlm tek bir msra izler. Sz konusu bentlerden ilkinde, senenin bedeninin, doann geni deinde can ekimekte olduu, ikincisinde ise sevgilisiyle birlikte seyrettii

106

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

dramn kar perdesinin yeryzne inmesi ve kn kutsal sessizliinin balamasyla son bulaca hissettirilir. Syleyici ben metnin ilk msra ile balatt sonbahar seyretme sahnesini, yanndaki sevgilisine hitaben msra ile sonlandrr. Burada sevgilisinin lm grmemi gzlerinin incineceinden korktuunu, bu sebeple sonbahar seyretmeyi bitirmeyi, hayalin baharn seyretmeyi teklif ettiini okumaktayz. Grlyor ki metni meydana getiren birimlerin birbirini tamamlayarak bir btne vcut vermilerdir. nce can ekimekte olan sonbahar seyretme teklifi bu halin nasl bir ruh haliyle gzlemlenecei, bunun bir trajedi olduu belirtiliyor. Sonra da bu trajediyi oluturan unsurlar ayr ayr birimlerde dikkatlere sunuluyor. Bu da zmlenen uzun metnin, ses ve anlam kaynamasndan oluan birimlerinin, akli denecek bir dzene uygun biimde art arda getirildiini dndrmektedir. Yani metin, bir tasavvurun organik iirlerde grlen bir dzen iinde anlatlmasyla olumutur.

Tema
Metnin btn birimleri sevgilisiyle birlikte sonbahar gzlemlemi gibi grnen syleyicinin sonbahar hakkndaki tasavvur ve izlenimleri evresinde birlemektedir. Burada belli bir meknda gzlemlenen sonbahar tasviriyle karlatmz syleyemeyiz. Metinde syleyicinin zerinde durulan mevsim hakknda izlenim, duygu ve dnceleri insan-tabiat btnlemesinden hareketle ifade edilmitir. yleyse metnin birimleri sonbahara zg izlenimleri etrafnda toplayan sanatkra ait sonbahar tasavvurudur. Bu tasavvurun gerekilikle ilikisi, gerekliin sembolle ifadesinde aranmaldr. Zaten bu husus metnin ikinci bendinde Bir dima vedd refetle msrasyla ifade edilmitir. yleyse metinde sonbaharda grlen ve yaananlarn doann ruhu olduuna inanan bir insanda uyandrd izlenimler anlatlmaktadr. Bu izlenimlerin ses ve szle metne zg bir dzen iinde anlatlmas onlarn sebep olduu armlar ve insan hayatnda karlklaryla ilgili duygularn ve dncelerin ifadesine zemin hazrlamtr. yleyse metnin temasn sonbahara has izlenimlerden hareketle doa-insan ilikisinin yorumunda aramak gerekir. nsan doay olduu gibi deil, doaya ait izlenimlerden hareketle hissettii ve dnd gibi alglar. Sonbaharn bu tarzda alglanmas ve anlatlmas bu metnin temasdr. Buna sonbaharn ruhu demek daha yerinde olur. Zaten can ekien de sonbaharn ruhudur. Bu can ekime halinin insandaki grnn gzden uzak tutmadan sonbahardaki varlk ve grnler ifade edilmitir. Doay ve insan bu ekilde ele almak sembolist iirde grlmektedir. Onlar gzlemleneni tasvir etmezler. Gzlemlenen ve yaanlandan aldklar izlenimleri imge ve sese dntrp telkin arac haline getirirler. Bylece gerekler olduklar gibi deil, izlenimlerden hareketle oluturulan telkin ve arm arac olarak dnlebilen ses, sz ve renklerle ifade edilir. Bu da ayr bir dile ve duyarlla ihtiya gsterir. Edebiyat- Cedide topluluunda Cenap ahabettinin Tem-y Hazn, Tem-y Leyl, Elhan- it, Yakazt- Leylye gibi iirleriyle sembolist iire zg tema ve dil araylaryla karlamaktayz.

iir Dili
Tema, dilini beraberinde getirir. arm ve telkine zemin hazrlayan duygu hallerinin ifadesi, kabul grm ve allm dille gereklemez. Bu yzden Edebiyat- Cedidede zellikle de Cenap ahabettinde sanat dili kelime serveti ve ses bakmndan farkl bir grnm kazanmtr. Dil; retme, gsterme, aklama arac ol-

5. nite - Metin zmlemeleri: iir

107

mann yannda; duyurma, telkin etme, artrma vastasdr. yleyse yeni terkiplere, kelimelere ve ifade kalplarna ihtiya duyulmutur. htizar- hazan, kainat yes, veda- b kelimt, diz ken tabiat, skut- reca, cebhe-i hayata nazar, sadr- hatras, bd- pr-vad-i nevbahar, ksren, inleyen u bd- rtib, sara- ihtizar gusn, bd- nln, dallardaki ftr- dern, onlarn tavr- serzenikr, pr-tarab rh vb. sz gruplarnn hemen hepsinde insana zg bir sfat veya zellik, doal bir varla veya grne verilmitir. Bylece doadaki bir hl ve grn somutlatrlm, bilinir duruma getirilmitir. Sadr- htras sz grubu, bahar namesinin hatrasnn gs, yrtlyor ifadesinde kullanlmtr. Bahar namesine hatra, bu hatrayla gs ve bunun yrtlmasnda karlalan dil kullanm tasavvur edilen ve sylenilmek istenenle dil gstergelerini birletirmede yaanan zorluu ve taknlan tavr gzler nne sermektedir. htizar, can ekime demektir, lm annda yaanr. Bu szn hazn (sonbahar) ile birlikte kullanlmas haznn, doann can ekime an olduunu dndrmektedir. Hazn, canl bir varlk gibi tasavvur edilmitir. Yukardaki sz gruplarn bu tarzda ele almak mmkndr. Szn ettiimiz yeni ve farkl tasavvur ve duygular ifade iin mevcut dilin sahip olduu olanaklarn zorland hissedilmektedir. Ayrca bu iirde kelime ve ifadenin ses ve syleyi deeri de anlamn dikkatlere sunulmas veya sezdirilmesinde grev yklenir. Bu konu zerinde, ahenk bal altnda durulacaktr. Doann bir ruha sahip olduunu kabul, birbiriyle ilgisiz gibi grnen kelime ve kelime gruplarnn yan yana, i ie kullanlmasna sebep olmutur.

Ahenk
Birok iirde fazlalklar ayklanm konuma diline zg sentaksn korunduu grlmektedir. Eski edebiyatmzda berceste msralarda da bu husus varln kuvvetle hissettirir. Tem-y Haznda da Gel bugn de, skut ile, gzelim / htizar- hazan- seyredelim, Ey benim, ey hazn-lik gzelim / Elem-i arza itirk edelim / Mevsimin kinat- yesinden / olalm biz de gam zinde msralarnda grlen konuma diline zg syleyiin metnin tamamnda varln hissettirdii grlmektedir. Bu da Trkenin konuma diline zg doal syleyi tarzndan yararlanldn dndrmektedir. Sz edilen husus, nazmn nesre yaklatrlmasna zemin hazrlamtr. Edebiyat- Cedide iirinin en belirgin zelliklerinden biri de budur. Tem-y Hazn iirinde ahenk, syleyicinin sevgilisine sonbaharda doann grnmn anlatmasnda kulland ses tonu ve syleyi evresinde olumutur. Byle bir metinde, konuma sentaksndan yararlanma, anlatmn doasnda vardr. Bu iirdeki ritim lsnn, yani . . - - (feiltn) / . - . - (mefiln) . . - (feiln) kalbnn, Trkenin konuma sentaksna engel karmad; hatta buna uygun dt de dikkate alnmaldr. Metindeki syleyici, sonbaharda doann brnd hli anlamlandracak kltr ve zevk birikimine sahip biridir. Yannda da sevgilisi vardr. Grdklerini, hissettiklerini ve dndklerini sevgilisine sylemektedir. yleyse byle bir insann konuma esnasndaki tavr, ses tonu ve vurgulamas metnin ahenginin olumasnda nemli rol sahibidir. nk okuyucu, metni okurken onu dinlemekte; seslendirirken onu kendisinde yaamaktadr. Bu dikkatle metnin ikinci birimi olan u bentleri okuyalm:

108

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Sevgilim, dinle, ite bd- hazn Mteverrim misli ksryor, Hem de bir ksrk ki ok sryor; Bir bahr- terennm her n k olur sanki sadr- htras: Bu sulin kesilmiyor arkas; Kint oldu sanki ser-t-ser Bir byk hastahne-i etfl, yle bir yer ki pr-hur- sul, Bd- pr-vad-i nevbahr eder Bir enn-i elm ile tekzb ksren, inleyen u bd- ratb. Aa filizlerinin inleyen rzgrla krln ifade eden u bentteki ses, yaanan doal olay da ifade edecek zelliklere sahiptir: Sara-i ihtizr gusn rpnr, arpnr, krar, krlr; Bd- nlna haykrr, darlr... Bu bendi izleyen u msralarda sz edilen doa olaynn syleyicide uyandrd duygu hali, yalnz kelimelerin anlamlaryla dile getirilmiyor; metnin sesi ve syleyiiyle de ifade ediliyor. h, o dallardaki ftr- dern, Onlarn tavr- serzeni-kr Onlarn mderne ekdr!... Yukardaki msralarda ses ve syleyi, syleyicinin hznn, daha yerinde bir ifadeyle ruh halini hissettirmektedir. SIRA SZDE Grlyor ki metinde ses ve anlam kaynamas, Edebiyat- Cedideden nce yazlm iirlerden ok farkl bir biimde dzenlenmitir. Bu hususu Ahmet Haim, D Baz iir Hakknda N E L M Mlahazalar balkl yazsnda u cmlelerle ifade edecektir: irin lisan nesir gibi anlalmak iin deil; fakat duyulmak zere vcut bulmu, musikiSile R U arasnda, szden ziyade musikiye yakn mutavasst (ortalama) O sz bir lisandr (Ahmet Haim, 1987, 70). Cenap da, iir diline zg ahengi eserleriyle sezdirmek veya ortaya koymak arDKKAT zusundadr. iirde ahenge bu lde nem verenler, sembolist airlerdir. Edebiyatmza sembolist iire zg ahengi ve ifade tarzn getirmeye gayret gsterenlerin SIRA ahabettin gelmektedir. banda Cenap SZDE Sembol veSIRA SZDE arasndaki fark aklaynz. mge ne demektir? Cenap ahabetMazmun AMALARIMIZ tinin iirlerini sembolist klan hususlar nedir? Aklaynz. Hasan Akay, Cenap ahabettinin iirleri zerinde Stilistik Bir Aratrma, stanbul, K T A P 1998.
S O R U DNELM

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ


DNELM K T A P S O R U

TELEVZYON
DKKAT

TELEVZYON
DKKAT

SIRA R N E T N T E SZDE

SIRA RSZDE NTE NET

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

5. nite - Metin zmlemeleri: iir

109

SLEYMAN NZFN BAHAR-I MNKESR RNN ZMLEMES


BAHAR-I MNKESR Mteverrim gibi bu yerde bahar Eriyor pr mell, b-hande Hzn-i vahetle alayan dalar Mncemid bir figna benzemede. Bu mult- kesf iinde btn Bu hazrat siyah olup gidiyor, Hzn-i vahetle alayan her gn mrmzdr tebh olup gidiyor. Ruhlar nereder hav-y bahr, Feyz tb- rebi ile ezhar nkisf eyledike mestne, Mest skit durur hayat fakat Bu skt- kesf ile hilkat Beerin alayan sefletine.

Zihniyet
Mteverrim gibi bu yerde bahar, Eriyor pr-mell, b-hande, Hzn-i vahetle alayan dalar, Mncemid bir figna benzemede, Hzn-i vahetle alayan her gn, mrmzdr tebh olup gidiyor. gibi sz gruplarnn ortak zellii, doal varlk ve grnlere insan hli verilmesi, onlarda insana zg hl ve davranlarn ifade edilmesidir. Edebiyat- Cedideden nce yazlm iirlerde, baz tesadfler dnda bu tarzda ifadelere rastlamamaktayz. Bu iir, doal varlk ve grnlerde insana zg ruh zellikleri grmeye, dnmeye imkn veren bir zevk ve anlayn rndr. Sz edilen zevk ve anlay da iirin yazlmasna izin veren zihniyettir.

Yap
Her metnin bir yaps vardr. Bahar- Mnkesir adl iir drt birimden olumaktadr. lk birimde, bu yerde szyle belirtilen bir meknda baharn grn anlatlmtr. kinci birimde bu meknda yaayan varlklarn hlinden sz edilmitir. nc birimde baharn geliiyle ruhlardaki deime dile getirilmi; drdnc birimde ise tabiatn (hilkat, yarat), insanln yaad sefalete zld sylenmektedir. Her birim ses ve anlam kaynamasndan olumutur; yalnz bana bir btn olarak dnlebilecek bir yap ve anlam deerine sahiptir. Ancak metinde bu birimler birbirini tamamlamakta, birlikte yeni ve farkl bir btn oluturmaktadr. nce mekndan sz edilmi, sonra srasyla bu meknda var olanlara geilmi; en sonunda da hilkatin insanl deerlendirmesi dile getirilmitir. Bylece organik diyebileceimiz bir iir dzenlenmitir. Sz edilen birimlerin yerlerini deitirmek veya birini dikkate almamak metnin geri kalannn arzalanmasna sebep olur. Edebiyat- Cedideden nce organik iir yolunda baz almalardan sz edilebilir; ancak bu tarz iirin Trk edebiyatnda benimsenmesi ve yerlemesi Edebiyat- Cedide topluluuyla gerekleir.

110

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Tema
Metnin temas hakknda birok ey sylenebilir. Birimlerin ortak paydasnn ksa ve kesin ifadesini tema olarak kabul eden bir dikkat, ktmser bir ruh halinin tabiat alglay ve deerlendirii zerinde durur. yleyse gzellik ve deer nesnede deil; ona bakan znenin ruh halinde aranmaldr anlay, metnin temasn belirlemede yardmc olur. yleyse buradaki tema da doal gzellik, doaya bakan insana gre ekillendirmektedir anlamna gelen cmlelerle ifade edilebilir. Byle bir tema phesiz bireyseldir. Edebiyat- Cedideden nce doaya bu dikkat ve duyarllkla yaklaldn sylemek zordur.

iir Dili
Edebiyat- Cedidenin benimsedii zihniyet kendi iir dilinin olumasnda da etkilidir. Onlar baharn mell iinde glmsemeden eridiini syleyebilmek iin dil gstergelerini allmn dnda kullanmak zorunda kalrlar. Dalarn vahet hznyle alamas, dalarn donmu bir figana benzemesi; youn bir muhitte var olanlarn siyah olup gitmesi, hayatn mest ve sessiz durmas, hilkatin beerin sefaletine alamas gibi sz gruplarnda ifade edilenlerin dnemin diliyle dikkatlere sunulmas, allmam bir iir dilinin ortaya kmasna sebep olmutur. Bu, iir dilinin gelimesinde son derece nemli bir aama olarak dnlmelidir. Zamanla, sadeleme yoluyla kelimeler deise de iir dilinin olumasnda nemli rol ve deeri olan imgeler Trkenin sz ve syleyiinde varln srdrr. Bu bakmdan Edebiyat- Cedide iir dili, daha sonraki dnemlerde kullanlacak olan sanat dilini hazrlamtr demek yerinde olacaktr.

Ahenk
ncelikle iirde ahengi oluturan eleri hatrlatmakta yarar var. Bunlar ses, ses benzerlikleri, tekrarlar, syleyi, ritim ve syleyicinin tavrdr. Bu metnin ses bakmndan grnnde e, l, d, i, a, r seslerinin daha sk kullanld grlmektedir. Bunlardan ilk drdnn kulakta ho ve yumuak izlenimler uyandrd sylenmelidir. Zaten bu iir yksek sesle ve baz heceleri vurguyla okunacak bir metin deildir. Doal konumaya yakn bir tavrla okunmaldr. Msralarn dzenleniinde, konuma diline zg syleyiin hkimiyeti sezilmektedir. lk iki birimdeki msralar yan yana yazldnda, iki dzyaz cmlesi elde edilir. Bylece, allm iir sesinden, konuma dilinin doal ahengine geme istei varln hissettirmi olur. Son birimde de ayn zellii grmekteyiz. Buna nazmn, nesre yaklamas yerine; iire zg syleyite konuma dilinin doal ahengine nem verilmitir demek daha yerinde olur. Feilatn (feiltn)/ Mefiln/ Feulun (failn) -.- (..--) / . - . /..(--) lsnn, Trkenin konuma diline zg syleyiini seslendirmeye son derece uygun olduunu da belirtmek gerekir. Metin, doal grnlerle megul olmaktan zevk alan, kltrl; ama biraz ktmser bir kiinin dikkatiyle sylenmitir. iirin ahengi zerinde byle bir insann konumas esnasnda gerekleen syleyi tarz ve vurgulamalarn rol hissedilmektedir. Msra sonlarndaki ses benzerlikleri de ahengin zenginlemesine hizmet etmitir.
SIRA SZDE

DNELM S O R U

Sonnet tarz hangi dnem iirinde daha ok kullanlmtr? Bu nazm eklinin gazel ve SIRA SZDE kaside gibi nazm ekillerinden fark nedir? Aklaynz. Servet-i Fnn topluluunun kulland nazm ekilleri nelerdir? Bunlarn organik iir D N mdr? ile bir ilikisi var E L M Tartnz.
S O R U

DKKAT

DKKAT

5. nite - Metin zmlemeleri: iir

111

zet
Edeb metin pek ok usulle tahlil edilebilir. iiri edeb klan ve dier edeb metinlerden ayran zellikler dikkate alnarak yaplan tahlilin dierlerinden daha faydal olduu sylenebilir. Sz konusu unsurlar yle sralamak mmkndr: Zihniyet Yap Tema iir Dili Ahenk Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnn ikinci kuak sanatlarnn hazrladklar zevk ve kltr ortam iinde yetien Edebiyat- Cedide (Servet-i Fnun) topluluu airleri, Trk iir dili ve anlaynn gelimesinde nemli bir role sahiptirler. Sultan II. Abdlhamit dneminin toplumsal artlar iinde edeb hayatna balayan Tevfik Fikret, Cenap ahabettin gibi airler, Trk iirinin zellikle Fransz iiri olmak zere bat iiri tesirinde geliip deimesine hizmet etmilerdir. zellikle Tanzimatn ikinci kuak sanatlar sayesinde, bireysel olan ifade kabiliyeti kazanmaya balayan Trkeyle, doay tasvire ayr bir nem verilir ve bu duyarllk gelitirilir. Servet-i Fnn dneminde bu duyarll gelitirir. Servet-i Fnun topluluu Trk edebiyatn deerlendirirken tm bu dikkatleri bir arada dnmek gerekir. Tanzimat Dneminin bandan itibaren, gerek devlet ilerinin dzenlenmesinde gerekse de kltr ve sanat faaliyetlerinde Osmanl mparatorluunun rnek ald lke Fransadr. Bu tesir, edebiyat alannda ok daha belirgindir. Servet-i Fnn (Edebiyat- Cedide) iiri parnasizmin ve sembolizmin tesiri altnda dnemin Trkesinin imkn verdii duyarllkla vcut bulmutur. Parnasizme bal airler tabiat bir tablo gibi yanstmak peindedirler. Bu sebeple uzun tasvirlere ynelirler. ekil mkemmeliyetine nem verirler. Msralar bir kuyumcu titizlii ile ilemek isterler. Parnas okulu romantizm ile sembolizm arasnda bir sre olarak kabul edilebilir. Bizde bu okulun ilk ve nemli temsilcisi Tevfik Fikrettir. Sembolizme has duyarllk ve dikkat de Edebiyat- Cedide iiriyle Trk edebiyatna girmeye balamtr. Sembolizm, realizmin iirdeki yansmas olarak grlebilecek parnasizme bir tepki olarak ortaya kmtr. iirde bireysel duyarlla ve ifadenin arm imknlarna nem veren bir akmdr. Tabiat ve d dnya olduu gibi deil; kiinin onlar alglad ve hayal gcnn imknlaryla kendince ekillendirir gibi anlatt dikkati eker. Bu anlay, zdeleyim (einfuhlung) terimi ile ifade edilir.

112

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi iir zmlemede dikkate alnacak unsurlardan biri deildir? a. Zihniyet b. Yap c. Tema d. iir dili e. Biyografi 2. Almanca bir terim olan einfuhlung iin uygun karlk aadakilerden hangisidir? a. zel ad b. Yap c. zdeleyim (aynleme) d. iir dili e. stiare 3. Tevfik Fikretin 1895-1901 yllar arasnda yazd iirlerin en nemli zelliini aadaki ifadelerden hangisi dile getirmektedir? a. Toplumsal Deerler b. Bireysel Duyarllklar c. Kahramanlk d. Srdrlen Hayata Ait Dikkatler e. Tarih Olaylar 4. Tevfik Fikretin iirlerinde aadaki akmlardan hangisinin etkisi daha n plandadr? a. Naturalizm b. Varoluuluk c. Mistisizm d. Parnasizm e. Sembolizm 5. Aadakilerden hangisi Tevfik Fikretin merhamet temal iirlerinden biridir? a. Gayya-yVcud b. Resmini Yaparken c. Heykel-i Say d. Heykel-i Giryan e. Halkun Bayram 6. Aadaki iirlerden hangisi Tevfik Fikret, varlk karsnda bireyin tavryla ilgili olarak yazmtr? a. Doksan Bee Doru b. Sabah Ezannda c. Tarih-i Kadim d. Sahaif-i Hayatmdan e. Han- Yama 7. Cenap ahabettinin Tem-y Hazn iiri hangi akmn etkisi altnda yazlmtr? a. Parnasizm b. Naturalizm c. Sembolizm d. Realizm e. Modernizm 8. Cenap ahabettinin iirimize getirdii en nemli yenilik aadakilerden hangisidir? a. Sembolist iir zevki b. iirde romantik tavr c. Klasik iir zevki d. Doal varlk ve grnleri olduu gibi anlatma dncesi e. nsann zaman iinde geliimi 9. Aadakilerden hangisi Tevfik Fikretin iirimize getirdii yeniliklerden biridir? a. iirlerinin yalnzca tarihi olaylardan sz etmesi b. Beyit btnlne nem vermesi c. Vezin ve kafiyeye nem vermesi d. Organik iir anlay e. iirde serbest mstezat kullanmas 10. Cenap ahabettinin iirlerinde anlatm bakmndan amac aadakilerden hangisidir? a. Dnceleri ifade etmek b. Gzlemleri dile getirmek c. D dnyay tasvir etmek d. D dnyann birey zerinde brakt izlenimleri tabiatn ruhu varmasna dile getirmek e. Toplumun problemleri zerinde durmak

5. nite - Metin zmlemeleri: iir

113

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. e 2. c 3. b 4. d 5. e 6. c 7. c 8. a 9. d 10. d Yantnz yanlsa iir zmleme zerine bahsine baknz. Yantnz yanlsa iir zmleme zerine bahsine baknz. Yantnz yanlsa, Tevfik Fikretin iirlerinin zmlemesine baknz. Yantnz yanlsa zet ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Tevfik Fikretin iirlerini yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Tevfik Fikretin iirlerinin zmlenmesine yeniden baknz. Yantnz yanlsa Cenap ahabettinin iirinin zmne baknz. Yantnz yanlsa Cenap ahabettin ile ilgili aklamalar okuyunuz. Yantnz yanlsa Tevfik Fikretin iirlerinin zmlemelerine baknz. Yantnz yanlsa Cenap ahabettinin iirinin zmne baknz. dir. mgeler, her airin iirine has bir duyarllk ile kurulur ve bu ynyle her imge orijinaldir. Oysa Divan iirinde sylenen mazmunlarn orijinalliinden sz etmek zordur. Mazmunlar da ayn gaye ile kullanlmaya balasalar da zaman iinde kalplarlar ve bir dil malzemesine dnrler. Bu malzeme artk bilinen bir malzemedir ve hep ayn eyi ifade eder. Mazmun kullanmnda orijinallik, onu kullanan airin dil ustalna gre tayin edilir. Sra Sizde 3 Sonnet tarz nazm ekli, edebiyatmza Servet-i Fnn dneminde girmitir. Fransz iirinden rnek alnan bu nazm ekli, divan iirinin beyit esasl anlaynn esnemesine sebebiyet vermitir. Sonnet tarz ile organik iir arasnda bir balant kurulabilir. Denilebilir ki iirin genelinde salanmak istenen anlam btnl, beyitler halinde ifade edilemezdi. nk Divan iiri geleneinde her beyit kendi iinde bir anlam btnlne ve gzellie sahipti. Oysa Yenileme Dnemi Trk iirinde bu durum serbest nazm lehine deiiklik gstermitir. Dilin imknlarn geniletmek iin farkl tarzda kurulan iirler, iire yerleen konuma slubu bunun gstergesidir. Organik iir yapsnn beyit esasna dayal nazm ekilleri olan gazel ve kaside ile meydana getirilebilmesi dnlemez. Denilebilir ki sonnet tarz, yeni imknlar kazanan Trk iir dilinin organik iir aray ve ihtiyacna uygun bir zemin olmu ve Servet-i Fnn dnemi airlerince oka kullanlmtr.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Divan iirindeki nazm ekilleri beyit esasna dayanmaktadr. Beyitlerle meydana getirilen bu iirlerde, her beyitin kendi iinde bir anlam btnl vardr. Bu beyitlerden birini karmak, iirin genelindeki anlam btnln bozmaz. Her beyit, dierlerinden bamsz bir anlam deeri tar ve kendi bana bir birimdir. Oysa Tevfik Fikretin iirlerinden itibaren, Fransz iirinin bir zellii olan anjambment, Trk iirine girer. Bu durum msra anlaynn esnemesine yol aar. Ayrca iirde ekil olarak beyit esas terk edilmi; onun yerini sonnet ve terzarima gibi nazm ekilleri almtr. Bu dnemden itibaren iir, anlam deeri olarak bir btnlk kazanr. Tevfik Fikretin iirlerinden herhangi bir msray yahut birimi karmak, anlamn bozulmasna yol aacaktr. Ses, syleyi ve anlamn kaynamasyla ortaya kan bu tarz iire organik iir denir. Divan iirinde organik bir yapnn varlndan sz edilemez. Sra Sizde 2 iirde sembol ve imge kullanmak, anlatlmak istenen duygu halinin ifadesinde yetersiz kalan dil malzemesinin yerine, allm kelimeleri farkl balamlarda kullanarak, onlara yeni bir anlam derinlii kazandrmak ii-

Yararlanlan Kaynaklar
Ahmet Haim. (1987). Btn iirleri, (Hazrlayanlar: nci Enginn, Zeynep Kerman), stanbul, Dergh Yay. Akarsu. B. (1988). Felsefe Terimleri Szl, stanbul, nklap Kitabevi. Akay. H, (1998). Cenap ahabettinin iirleri zerinde Stilistik Bir Aratrma, stanbul, Kitabevi Yaynlar. Akay. H. (1998). Servet-i Fnn iir Estetii, stanbul, Kitabevi Yaynlar. Alkan, E. (2005). iir Sanat, stanbul, nklap Kitabevi.

6
Amalarmz indekiler
II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

II. ABDLHAMT DNEM TRK EDEBYATI

Bu niteyi tamamladktan sonra; Roman ve hikye zmlemede kullanlan teknikleri aklayabilecek, Edebiyat- Cedide anlayyla yazlm hikye ve romanlar zmlemede dikkat edilmesi gereken hususlarn aklayabilecek, Metin zmlemesinden elde edilen sonulardan hareketle sz konusu dnemin ve yazarlarn temel zelliklerini sralayabilecek bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Halit Ziya Uaklgil Mehmet Rauf Realist hikye ve roman Hayal - hakikat atmas Roman ve hikye zmlemesi Edebiyat- Cedide hikye ve roman

Edebiyat- Cedde Roman ve Hikyesinden Metin zmleme rnekleri

ANLATMA ESASINA BALI EDEB METNLERN ZMLENMES HALT ZYANIN M VE SYAH ROMANININ ZMLEMES HALT ZYANIN AK-I MEMNU ROMANININ ZMLEMES MEHMET RAUFUN EYLL ROMANININ ZMLEMES HALT ZYANIN MAV YALI HKYESNN ZMLEMES

Edebiyat- Cedde Roman ve Hikyesinden Metin zmleme rnekleri


ANLATMA ESASINA BALI EDEB METNLERN ZMLENMES Masaldan En Yeni Tarz Romana
Metin zmleme, metin zerinde konumaktan ve dier kltr ilimlerinin metodolojisiyle metinleri incelemekten ve deerlendirmekten farkl bir itir. Metinden hareketle nce zihniyet belirlenmelidir. Bunu metnin yap bakmndan zmlenmesi izlemelidir. Yapda olay veya olay rgs, mekn, kiiler ve zaman zerinde durmak gerekir. Sonra da yapdan hareketle temay bulmak ve temann zelliklerini ve deerini aklamak icap eder. Son aamada metnin dil ve anlatm zellikleri belirlenmeye allr. Bylece zmlenen metni herkes kendi kltr ve zevk birikimine gre deerlendirme imknna kavuur.

HALT ZYANIN M VE SYAH ROMANININ ZMLEMES Mai ve Siyahn zeti


Mirat- un Gazetesi yaz heyetine verilen ziyafette bir araya gelen gazetenin imtiyaz sahibi Hseyin Baha, bayazar Ali ekip, yazarlar Saip, Sait, Raci Ahmet Cemil ve idare memuru Ahmet evkidir. Bir tarafta yeniyi temsil eden Ahmet Cemil vardr. Karsnda ise Raci bulunmaktadr. Hseyin Baha ve Ali ekip, Ahmet Cemile daha yakndr. Ahmet Cemilin Mlkiye Mektebinden arkada olan Gencine-yi Edebin yazar ve sahibi Hseyin Nazmi de yeni iir taraftardr... Hseyin Nazmi ile Ahmet Cemil arasndaki iliki, ocukluk yllarnda iir ve edebiyata kar duyduklar alakadan kaynaklanmaktadr. Yirmi iki yandaki Ahmet Cemilin gerekletirmek istedii en byk hayal herkese tannan, hret sahibi, yeniyi temsil eden bir yazar olmaktr. Ahmet Cemil bir sene nce Mirat- un gazetesinin yaz kadrosu ierisine girmitir. Orta halli bir ailede huzur ierisinde bir ocukluk dnemi geirmi, babasnn lm ile hayat karsnda yalnz kalmtr. Ailede annesi ve kz kardei kbal vardr. Bir mddet ne yapacan bilmez. Annesinin tevikiyle tercme faaliyetleriyle ailesini geindirme yolunu seer. Hseyin Nazmi, Ahmet Cemile almay tavsiye eder. nce Mirat- una tefrika edilmek zere hikye verme frsat bulur. Artk hayat kararlatrlmtr. Mat-

116

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

baa evresinde kabul grr. Ona maddi imkn salamak zere ders verme frsat verilir. Bylece Ahmet Cemil orta halli bir ailenin ocuu olarak, hayatla mcadeleye balar. Ancak Mlkiye Mektebinde renci olduu yllarda iir ve sanat zerine geni hayaller kurmutur. Bu hayallerde kendisine elik eden Hseyin Nazmi ise, varlkl bir ailenin ocuudur ve Erenkyde oturmaktadr. Ahmet Cemil okula devam edemez. Yine de son snfta olduu iin kendi gayretiyle diploma almay baarr. Diploma aldktan sonra da Osman Tayfurun yerine Mirat- unda grev alr. Hseyin Nazminin Erenkyndeki kkne, davet zerine gider. Orada Lamia ile karlar. Lamia Hseyin Nazminin kk kz kardeidir. Ahmet Cemil, yazmak istedii eseriyle tannmak, edebiyata yenilikler getirmek, Hseyin Nazminin kz kardeiyle evlenerek mutlu bir hayat srdrmeyi hayal eder. Bu ziyaretinde Lamiann piyanosunu dinleme imkn bulur. Matbaann idare mdr Ahmet evki, Ahmet Cemilin kz kardei kbalin, matbaa sahibi Tevfik Beyin olu Vehbi Bey ile evlenmesinde araclk eder. kbalin evlenmesiyle Ahmet Cemilin babasndan kalan Sleymaniyedeki evin dzeni bozulur. nce Ahmet Cemil, eve gelen Vehbi Beyin varlndan rahatsz olduu iin evden ayrlr. Daha sonra kbalin huzursuz olduunu hisseder. Hasta Tevfik Bey gen bir kadnla evlenir. Vehbi Bey akamcdr Babasnn hastal ve lmyle Vehbi Bey, matbaaya mdahale etmeye balar. Matbaann dzeni bozulur. Vehbi Bey her eye maddi menfaat asndan bakan bir insandr. kbal huzursuzdur. Mirat- un gazetesinde yazan insanlar da huzursuzdur. Vehbi Bey, Ahmet Cemili matbaada n plana karmak ister. Bylece matbaada daha nceki dostluk glgelenir; ancak Ahmet Cemil enitesine ramen, arkadalaryla dostluunu devam ettirir. nce Ali ekip matbaadan ayrlr. Dierleri de rahatszdr. Bir gn Ahmet Cemil Beyolunda Lamia ile karlar. Lamia onun hayallerini hep sslemektedir. Matbaadaki dzensizlik devam ederken Ahmet Cemil, Hseyin Nazminin Erenkyndeki kkne gider. Lamiaya ilgisi, onun hakknda hissettikleri bu vesile ile anlatlr. Hseyin Nazmi, Ahmet Cemilin eserini tamamlamasn ister ve eser tamamland zaman Erenkyndeki evinde tren yapacan syler. Raci hastalanr. Bunu olu Nedim vastasyla renmitir. Ahmet Cemil, Raciye acr ve merhamet duyar. Vehbi Bey, Ahmet Cemille matbaaya dair grr. Matbaay bytmek dncesiyle Sleymaniyedeki evin rehin edilmesini ister. Elde edilecek para ile matbaada deiiklikler yaplacaktr. Ahmet Cemil buna raz olur. Matbaa bu deiiklikle ilk aylar iyi almaktadr. Ahmet Cemil eserini bitirir. Hseyin Nazmi, vaat ettii gibi Ahmet Cemilin eserini misafirler nnde okumasna zemin hazrlar. Eser takdirle karlanr; ancak bu davetliler arasnda Ahmet Cemilin isteiyle Raci de vardr. Raci, daha toplant annda dier sanatkrlardan farkl davranmaya gayret eder. Ahmet Cemil bu ziyafet esnasnda eserini okurken, Lamiann kendisini dinlediini hisseder. Sleymaniyedeki evde ise Vehbi Bey, kbali huzursuz etmektedir. Ahmet Cemil, kbal meselesini hi aklndan karmaz. Bu arada Raci, bir baka basn organnda Ahmet Cemilin eseri hakknda zemmedici bir yaz yaymlar. Vehbi Bey bunu da bahane ederek, Mirat- unun bayazarlna Osman Tayfuru getirir. Bylece matbaada bozulma dikkati eker. Vehbi Beyin kbali huzursuz etmesi, kavgalar ve kbalin yedii dayak sonucu ocuunu kaybetmesi ve tedavi edilememesi sonucu lm Ahmet Cemilin peri-

6. nite - Edebiyat- Cedde Roman ve Hikyesinden Metin zmleme rnekleri

117

anlna sebep olur. kbalin lmnden sonra Ahmet Cemil, matbaa ile ilikisini keser, ancak matbaa makinelerini evini rehin ederek almtr. Vehbi Bey bu paray iade etmeyeceini syler. Ahmet Cemil bu maddi ileri idare mdr Ahmet evkiye havale eder. Bu arada Hseyin Nazmiden kardei Lamiann baka biriyle evlenecei haberini alr. Bylelikle mutlu bir aile hayali tamamen yklm olur. Artk Ahmet Cemilin hayatndaki iler kt gitmeye balamtr. Son olarak iirlerini yazd defterini de yakar. Btn bu aclar eken Ahmet Cemil, annesi Sabiha Hanma Seninle uzaklara gidelim, o kadar uzaklara ki! Nefsimizi orada tanyalm, kendimize baka bir cihanda, baka bir hayatta, baka mahluklar nazaryla bakabilelim diyerek stanbuldan ayrlmak mecburiyetinde olduunu ifade eder. Bu, kiinin kendi kendisini srgn etmesidir. Bylece Ahmet Cemil, annesi ve yanlarndaki hizmeti olan Seher ile birlikte Arabistanda bilinmeyen bir yere gitmek durumunda kalr. Hseyin Nazmi ise ald grevle Avrupaya gider.

Zihniyet
Mai ve Siyah romannda XIX. yzyl sonunda stanbulda srdrlen hayat eitli ynleriyle hareket noktas alnmtr. Her eyden nce eserin balarnda yer alan Tepebandaki ziyafet sahnesi ve burada tantlan kiiler, sonra bunlarn hayatn ak ierisinde karlkl ilikileri, dostluklar, sitemleri, farkllklar eserin zihniyeti hakknda kanaat sahibi olmamza imkn verir. Srdrlen hayatn model alnmasna, insanlar arasndaki ilikilerin edeb metinde yer almasna, kiilerin ruh hallerine ve iinde bulunduklar durumlara, kendilerine koyduklar hedeflere gre davranmalarna imkn salayan bir zevk ve anlayla karlatmz aka grlmektedir. Ayrca ruh tahlillerine ve tasvirlere nem verilmitir. Btn bunlar, realist edebiyattan gelen hazmedilmi bir tesirle gerekletirilmitir denilebilir. yleyse zihniyet srdrlen hayat realist terbiyeye gre, bireysel olarak deerlendirme ve anlatmaya izin veren bir zevk ve anlaytr demek yerinde olur. Hayat idare eden prensiplerin eserdeki kahramanlar da ynlendirdii, olaylarn sebep-sonu ak ierisinde birbirine baland, mekn-insan ilikisinin tesadflere yer vermeden anlatld bu metin, srdrlen hayatn edeb metinler iin model alndn dndrmektedir.

Yap
Olay rgs
Eseri drt birime ayrmak mmkndr. lk birim Tepebandaki ziyafet sahnesi ve burada bulunan insanlar tantmakla grevli ksmdr. Bu ksm Ahmet Cemilin ocukluu ve renim hayatn konu alan sayfalar takip eder. Bu birimi tantma olarak adlandrmak yararl olur. kinci birim kitapta 6.blmn ilk cmlesi olan u satrlarla balar: Tepeba ziyafetini takip eden gnn sabah Ahmet Cemil matbaaya mutattan biraz ge, gecenin humar- bakiyesiyle biraz sersemce olarak geldii zaman, Ahmet evki Efendiden baka kimseyi bulamam idi. Bylece Ahmet Cemilin matbaa evresinde faaliyetleri, Raci ile ilikileri, bu evredeki arkadalklar anlatlr. Ayrca Hseyin Nazmi ve Lamia ile ilikileri evresinde Ahmet Cemilin bir baka yn dikkatlere sunulur. Bu dnemde Ahmet Cemil hayata mitle baldr; hret sahibi olacaktr, ailesini refah ierisinde yaatacaktr, matbaa sahibi olacaktr, Lamia ile evlenecektir. Her ey bu gayelerin gereklemesine yneliktir. nc birim ise kitapta 10. Blm olarak gsterilen ksmn Bu senenin k, takatini tketen bir sefalet devresi oldu cmlesiyle balamaktadr. Burada,

Anlatma esasna bal metinlerde, yani masal, destan, mesnevi, halk hikyesi, Avrupa hikye ve romanda, yap zmlemesi; eseri oluturan olay rgs, kiiler, zaman, mekndan olumaktadr. Olay rgs, bir dzenlemedir. Olaylarn metinde gerekletirilmek istenen gayeye, yaratlmak istenen estetik beeniye gre dzenlenmesi sonucu oluur. Denilebilir ki olay rgs, sz konusu metinlerin iskeleti durumundadr. Bu cmlelerden anlalaca zere olay rgs, olay paralarnn birbirleriyle ilikili olarak dzenlenmesi sonucu ortaya kar. Olay ise birlikte bulunmak zorunda olan; ancak kiisel farkllklar sebebiyle atan veya karlaan insanlar veya onlar temsil eden dier varlklar arasnda ortaya kar. Bunun iin yap zmlemesine olay rgs ile balamak yerinde olur. Metinde mekn ve kiilerin, olay rgsnde yklendikleri rol ve deer zerinde de durmak gerekir.

118

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Ahmet evki Efendi, Ahmet Cemile kz kardei kbali matbaa sahibinin olu Vehbi Beyle evlendirmesini teklif eder. Bylece, evdeki ve matbaadaki huzurun bozulmasna zemin hazrlanr. Vehbi Bey, yalnz kbalin lmne sebep olmaz. Matbaadaki dzenin bozulmasna, alanlarn ayrlmasna, Sleymaniyedeki kk evin rehin edilmesine, Ahmet Cemili hayata balayan btn mitlerin ortadan kalkmasna da sebep olur. Drdnc ve son birim, kbalin lm ile balar. Eserin tamamnda bu birimler Ahmet Cemil etrafnda birleen, i ie girmi olaylarla birbirlerine balanr. Denilebilir ki hayata ait gereklikler metne btnlk kazandrr. Bu btnlk, eserin bandan sonuna gelierek devam eden baz ilikiler etrafnda vcut bulur: Bu ilikilerin merkezinde Ahmet Cemil bulunmaktadr. Bir tarafta Hseyin Nazmi, dier tarafta ise Raci yer alr. Hseyin Nazmi, Ahmet Cemilin airliini ve yenilie ak ynn temsil eder. Raci ise her haliyle Ahmet Cemilin kabiliyetini, insanlarla ilikilerini okuyucunun tarafndan iyi kavranmasna zemin hazrlar. Ayrca eser, matbaa evresinde bir araya gelen kiileri tanmamza, onlarn birbirleriyle ilikilerini temellendiren hususlar renmemize imkn verir. lk birimde Ahmet Cemili ocukluk yllarndan itibaren tanma imknna kavuuruz. lk birimden sonra, bu insanlarn ayn evrede bulunmalar, sanat anlaylar ve yaama tarzlar, onlar arasndaki ilikileri belirler. kinci birimde Ahmet Cemilin gazeteci olarak faaliyetleri, Mirat- un gazetesindeki arkadalaryla ilikileri, hayallerini gerekletirmek zere gsterdii faaliyetler, Hseyin Nazmi ve Lamiayla mnasebetleri anlatlr. Bu birim, hayata bal, mitli Ahmet Cemilin evreyle ilikilerini dikkatlere sunmaktadr. Tevfik Efendinin olu Vehbi Beyin, Ahmet Cemilin kardei kbal ile evlenmesinden sonra, kbalin lmne kadar olan ksm, nc birim olarak ele alnabilir. Burada Ahmet Cemilin hayattan kopu sreci anlatlmaktadr. Yalnz mitlerini deil, kz kardeini ve mcadele gcn de kaybedecektir. Bu birimde Vehbi Bey adeta Sleymaniyedeki kk evin her trl hassasiyetini alt st eder. Eve, dardan bir mdahale sz konusudur. Yalnz eve deil, Vehbi Bey, matbaaya da mdahale eder, onu deitirir. Matbaann da dzeni bozulur. Bu yzden bu birimde, zlme, mitsizlik ve ktmserlik varln hissettirir. Son birim ise Ahmet Cemilin mitlerini kaybetmi bir insan olarak hayatla mcadelede malubiyetinin ifadesine ayrlmtr. Kendisini Arabistanda bilinmeyen bir yere srgne gndermesi vardr. Burada hkim olan unsur katr. yleyse eser, yap bakmndan sergzet romanlarn dndrmektedir. Merkezde Ahmet Cemil vardr. Romanda anlatlan olay ve evreler, bu ruh haline ve anlaya gre dzenlenmitir. Ancak eserde btnl salayan husus, yukarda szn ettiimiz, Ahmet Cemilin Hseyin Nazmiyle ve matbaa evresindeki arkadalaryla kurduu iliki adr. Zaten eserde batan sona Hseyin Nazmi ile ilikili olarak ak halinde varln srdren, i ie girmi olaylarla karlamaktayz. Bunlardan ilki Hseyin Nazmi ile Ahmet Cemil ilikisidir. Dieri, Ahmet Cemilin matbaa evresindeki arkadalaryla mnasebetleridir. Bir dieri ailesiyle ilgili hayal ve hassasiyetleridir. Grlyor ki birimler bu olaylarn zaman ierisinde deimesini dikkatlere sunan metin paralar durumundadr. Zaten metnin temas da bu birimlerin ortak paydasnn ksa ve kesin ifadesidir. Bu romann dikkate deer zelliklerinden birisi, birimlerin zaman ak ierisinde belirli bir noktada balayp bitmemesi, birbirini tamamlayan ve i ie gemi olaylarla hayatn gerekliini, okuyucuda gereklik duygusu uyandracak tarzda dile getirmesidir.

6. nite - Edebiyat- Cedde Roman ve Hikyesinden Metin zmleme rnekleri

119

Kiiler
Mai ve Siyahtaki olaylarn ve onlar yaayan ahslar dnyasnn merkezinde Ahmet Cemil bulunmaktadr. Ahmet Cemilin evresindeki kiileri, ailesi ile ilgili olanlar, sanat anlay ve zevk birliktelii ile ilgili olanlar, matbaa evresi ile ilgili olanlar diye gruplandrmak yerinde olur. Olay rgs, szn ettiimiz birimler dahilinde bu kiilerin ilikilerinin ifadesi olarak karmza kar. O, yenilii temsil eden, gazetede alan bir air hviyeti ile karmza kar. Bu ynyle Hseyin Nazmi ile iliki ierisindedir. Gazeteci olarak, Ahmet evkinin, Ali ekipin arkadadr. Raci ile ilikisi eski - yeni karlamasn ortaya koymaya hizmet eder. Ahmet Cemil hep hogrldr. Raci ise kindardr. Ahmet Cemilde insani deerlerin ycelii, Racide ise bu deerlerin bulunmay dikkati ekmektedir. Ahmet Cemilin Hseyin Nazmi ile ilikisi, adeta Lamiaya kar duyduu alaka ile zenginleir. Sanki Hseyin Nazmi, byle bir hayata, byle bir evreye layktr izlenimi verilmektedir. Onun annesi ve kardeiyle ve Seherle ilikileri, babasnn kurduu aileyi srdrme konusundaki hassasiyetinin ifadesi olarak karmza kar. Denilebilir ki Ahmet Cemil, biraz da idealize edilmi bir tip hviyeti kazanr. Kiiler arasnda Ahmet Cemil, kusursuz bir insan olarak tasvir edilip tantlmtr. Bu da onun eserdeki dier insanlara nispetle daha az inandrc olmasna sebep olmaktadr. Romandaki dier baz ahslar, Ahmet Cemil ile bir iletiime sokularak deerlendirilmitir. Mesela romann balarnda okuduumuz Tepebandaki ziyafeti takip eden gn Ahmet Cemil matbaaya geldiinde Racinin ocuuyla karlar. Bu karlama i hayatnda Ahmet Cemili beenmeyen Racinin yaama tarznn ve aile hayatndaki tutarszlklarn anlatlmasna zemin hazrlar. Romanda Raci eskiyi Ahmet Cemil de yeniyi temsil eder. Ahmet Cemilin Raci ile ilikisi ayn basn organnda almaktan ibarettir Dier taraftan Ahmet evki ve Ahmet Cemil, Beyolu elence yerlerinde Racinin halini grrler, onun perianln dile getirirler. Eser boyunca Ahmet Cemil ve Hseyin Nazmi ile Racinin farkllklar dikkatlere sunulur. Raci danktr. Kendisini air zannetmektedir. Yeni ile alakas yoktur. Ahmet Cemil ile Hseyin Nazmiyi ise ayn sanat zevki ve anlayn paylamalar birletirir.

Mekn
Eserde Ahmet Cemilin babasndan kalan Sleymaniyedeki kk ve mtevaz ev huzurun mekndr. Bu evde srdrlen hayat, karlkl anlay zerine kurulmutur. Grevler ve sorumluluklar bellidir. Ahmet Cemil bu sorumluluu adeta babasndan devralmtr. Evini ynetecektir. Bu evle, Hseyin Nazminin oturduu ev arasndaki farkllk, son derece nemlidir. Hseyin Nazmi, kkte oturmaktadr. Bylece iki ev arasndaki farkllk, maddi imkn-imknszlk atmasn dndrmektedir. hayat ile ilgili mekn ise matbaadr. Matbaa da ziyafetin verildii gnden, Vehbi Beyin matbaada yetkili olduu zaman dilimine kadar sorumluluklarn bilen insanlarn ilikilerine sahne olur. Bir baka mekn Raci mnasebeti ile tanrz.Bu da elence muhiti olan Beyolu evresidir. Beyolu evresindeki insanlarn yaama tarzlarnn dikkatlere sunulduu bu satrlarda Ahmet Cemil ile Raci arasndaki farkllk hissettirilmitir. Denilebilir ki mekn-insan btnlemesine zel deer verilmitir. Aslnda bu dikkatle, Tepebandaki gazino tasviri, o evrede Ahmet Cemilin gelecek ile ilgili hayallerden sz etmesi manaldr. Btn bunlardan sonra mekn-insan ilikisinin anlatlmas ve olaylarn sebep sonu ilikisiyle birbirine balanmas, okuyucuda geree yaknlk duygusu uyan-

120

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

dracak tarzda dzenlenmitir. Bylece eser, XIX. Yzyl stanbul hayatn birok ynyle edeb metnin hazrlad imkn lsnde dikkatlere sunmaktadr.

Zaman
Eserde anlatlan olaylarn, Ahmet Cemilin on dokuz yanda Mirat- un Gazetesine girmesiyle balad bilinmektedir. On dokuz yandan nceki hayat ve renim yllar birinci birimde Ahmet Cemil hakknda bilgi vermek amacyla yazaranlatc tarafndan dikkatlere sunulmutur. Eserin son ksmnda u cmleleri okumaktayz: Be sene evvel, hayata uzun kumral salaryla, mitle, mnevver gzlerle giren Ahmet Cemilin yerinde imdi yanaklar km, dudaklar hayatn matem acsyla takalls etmi harap bir vcut... yleyse bu be sene evvel szyle yirmi yalarndayken Mirat- un gazetesinde greve balad dikkate alnrsa, eserde nakledilen olaylar be yl ierisinde cereyan etmitir. Eserde nakledilen olaylar, anlatlan evre ve tantlan kiiler metnin yazld on dokuzuncu yzyl sonlar stanbuluna aittir. Yani, Mai ve Siyahtaki, zaman (kurgusal zaman), yazld dnemle yakndan ilgilidir. Dolaysyla bu roman, dnemine tanklk edebilen eserlerdendir. lk birimde yazar-anlatc, hissedilir bir geri dnle, Ahmet Cemilin Sleymaniyedeki kk evde geirdii ocukluk yllar ve renim hayatnn ilk ksmn dikkatlere sunmutur. Eseri meydana getiren yap unsurlar bunlardan ibarettir. Bunlar arasndaki iliki a srdrlen hayatta yaanan ve gzlemlenen iliki ann mantndan farkl deildir.

Anlatma esasna bal metinler bir anlatcnn dikkatiyle okuyucuya ulatrlr. Anlatc yazar tarafndan anlatlmak istenen hususlar dile getirmek zere yaratlan grnmez kahraman durumundadr. Grevi anlatmaktr. Anlatcy daha iyi kavramak iin, hikye anlatan kiileri dnmek isabetli olur. Hikyelerde bir anlatc olduu gibi anlatma esasna bal metinlerde de bir anlatc vardr. Bu anlatc bir bak asndan, olay, kii, zaman ve mekn okuyucunun dikkatlerine sunar. yleyse anlatc ile ilgili bir bak as bulunmaktadr. Ana hatlaryla ilahi bak as, kahraman-anlatcnn bak as ve gzlemci bak asndan sz edilebilir. Bu metin, ilahi bak asndan hareketle yazlmtr. lahi bak asnda anlatc, eserle ilgili olarak kahramanlardan ok fazla ey bilir. Her birinin gemiini, zihinlerinden geirdiklerini, yaadklar olay bilir ve anlatr. Bu bak asyla anlatan kii, yazarn dilini kullanmaktadr. Baka bir ifadeyle bu bak asna yazar-anlatc denilmektedir ve o zamiri ile gsterilir. O her eyi bilen anlatcdr.

Tema
Esere Ahmet Cemili n plana alarak baktmzda bu romann hayal-hakikat atmas zerine kurulduu sylenebilir. Ancak eser yalnz Ahmet Cemili anlatmakla kalmaz. srdrlen hayat da eletirel gereki bir dikkatle dile getirir. Hseyin Nazmi ile Ahmet Cemil birlikte dnldnde, metnin madd imkn-imknszlk atmas zerine kurulduu ileri srlebilir. Ahmet Cemil ile Raci ilikisi Ahmet Cemilin idealize edilmi bir tip olduunu dndrecek cinstendir. Matbaa evresini merkez mekn alarak esere baktmzda, metnin XIX. Yzyl sonlarnda basn hayatnn problemlerini konu alan bir eser olduu ileri srlebilir. Eserde insan baarsnda maddi imknn son derece nemli olduu dikkatlere sunulmutur. Kiilerin hemen hepsinde maddi imkn aramada ve temin etmede ortaklk hissedilmekte ve hatta hayal-hakikat atmasnn arkasnda bile sz edilen maddi imkn-imknszlk karlamasnn varl dikkati ekmektedir.

Dil ve Anlatm
Mai ve Siyah, ilahi bak asyla kaleme alnm bir metindir. Anlatc her eyi bilmekte, kahramanlarn birbiriyle ilikisini, onlarn zihinlerinden geirdiklerini, niyetlerini ve yalnz olduklar bir meknda sylediklerini nakletmektedir. Ancak, bu metinde anlatlanlar, srdrlen hayattan alnarak yeni bir dzen dahilinde birletirilmi unsurlardr. Yani, eserle yaanlan zaman arasndaki mesafe -ki buna kinaye mesafesi denir- geni deildir. Bu husus, realist metinlerin karakteristik zellii olarak bilinmelidir. nk okuyucu, hayalden ok gzlemlenen ve yaanlarak renilen hususlarn bir araya getirilmesiyle metnin olutuunu zanneder. Mai ve Siyahta anlatc, matbaa evresi bata olmak zere, stanbulda aydnlarn gittii muhitleri, elence yerlerini dikkatlere sunmakta, onlarn birbirleriyle ili-

6. nite - Edebiyat- Cedde Roman ve Hikyesinden Metin zmleme rnekleri

121

kilerini dile getirmektedir. Ayrca yaadklar meknla ruh halleri arasndaki ilikiyi de ihmal etmedii dikkati ekmektedir. Eserin balarnda, Ahmet Cemilin Bilseniz, iirin nasl bir lisana muhta olduunu bilseniz cmlelerinin yer ald konumada sylenenle syleyenin ruh hali de ifade edilmitir. Ayrca mekn-insan btnlemesine rnek olan pasajlar da hi de az deildir. Mai ve Siyahn dili Edebiyat- Cedide nesir dilini temsil eder denilmektedir; ancak u anda elimizdeki eserin dili 1940larda yazar tarafndan sadeletirilmitir. Bu yllarda okunan Mai ve Siyah adl kitaplarn hepsinde bu sadeleen eserin dili hareket noktas alnmtr. Bu eserde bile cmlelerin uzun olduu, sfatlarn ok kullanld dikkati eker. Ayrca ruh hallerinin ifadesine de ayr bir deer verildii SIRA SZDE hissedilmektedir. Halit Ziya Mai ve Siyah dil bakmndan yle deerlendirir: Mai ve Siyah her keden baklarak didiklenmi olan ve edebiyat tarihiyle itigal edenlerce (uraDNELM anlarca) muhakeme olan eserlerden biri olmutur. Bunun yegane sebebi bizde roman ve lisan tekamlnn bir dneme noktasna tesadf etmi olmasdr. S O R U (Uaklgil, 1969, 464). Bu cmlelerle roman dilinin hayata ve insana ait her trl grn ifade edebilecek zenginlie ve esneklie kavumas gerektiini aka ifade eder. Divan edebiyat diliyle roman yazlamayacan, romanKdilinin somutu DK AT ifade edebilecek zelliklere sahip olmas gerektiini dikkatlere sunar. Ayn yaznn devamndan anlaldna gre roman diline zg cmle yaps ve anlatmn, TrkSIRA SZDE enin dnyasna bu eserle mal girdii sylenmektedir. Halit Ziya Uaklgilin Mai ve Siyah adl romann Tanzimatn ilkAMALARIMIZ dnem romanlarndan SIRA SZDE ayran zelliklerden en nemlisi ne olabilir?
DN LM Halit Ziyann edeb hayatn kendi kaleminden u kitapta okuyabilirsiniz:EUaklgil, H. Z., K T A P (1969), Krk Yl, stanbul, nklap ve Aka Yaynlar.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM K T A P S O R U

HALT ZYANIN AK-I MEMNU ROMANININ Y O N TELEVZ ZMLEMES


DKKAT

S O R U

TELEVZYON
DKKAT

N T diye SIRAE R N E T Firdevs Hanm ile iki kz stanbul mesirelerinde Melih Bey takm SZDE tannmaktadr. Adnan Bey krk be yanda varlkl bir adamdr. Nihal adl bir kz, Blent adl da bir olu vardr. Ei lmtr, drt yldr ocuklaryla birlikte yalsnda yaAMALARIMIZ amaktadr. uhluu ve serbestlii ile dikkati eken Bihter ile evlenir. Bihter, Adnan Beyle sahip olduu maddi imknlar sebebiyle evlilie raz olur. Adnan Bey ise Bihteri uhluu, tavr ve gzellii sebebiyle tercih etmitir.T Bylece Adnan K A P Beyin yalsnda kz Nihal ile aras alr. Fakat Nihal henz ocuktur. Bihter bir mddet Nihale kendisini kabul ettirmek ister. Ona ok iyi davranr. Adnan Bey de kz Nihal ile Bihter arasndaki ilikinin iyi olmasn arzu etmektedir.O N TELEVZY Bu yalda mrebbiye olarak bulunan Matmazel Courton, Nihalle ilgilenmektedir. Nihalin annesi lmeden nce yalya alnmtr. Yaldaki hizmetliler de Nihali deiik duygularla sevmektedirler. Ancak Bihter kendisini kabul ettirmek ister. NTERNE Bylece Nihal ile Bihter arasnda kskanlk szyle dile getirilebilecekTbir karlama, sz edilen evliliin ilk yllarndan itibaren varln hissettirir. Nihal, babasnn bir baka kadnla evlenmesinin acs iindedir. Nihalin kk kardei Blent de yalnn sesi durumundadr.

Romann zeti

N T E SZDE SIRA R N E T

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

122

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Yalda bir de Adnan Beyin yeeni Behll vardr. Aslnda Bihter ile Adnan Bey evlenmeden nce bunlar huzur ierisinde yaamaktadrlar. Adnan Beyin telkini, Bihterin dikkatiyle Beykozda yaplan seyrana (piknie) kadar bu denge devam eder. Bu seyrana kadnlarn dilini iyi bilen, zevk dkn bir Behll de katlr. Gksuya yaplan piknikte Behlln, Bihterin ablas durumundaki Peykere kur yapmas, Bihterin dikkatini eker. Bihter zaten Adnan Beyle evli olmaktan artk memnun deildir. Maddi bakmdan istedii her eye kavumutur; ancak kadn olarak sevmeyi ve sevilmeyi istemektedir. Gentir. Behlln Peykere iltifatn uzaktan izler. Gksuda ailece yaplan piknikten dnte Bihter odasnda kendi kendisiyle hesaplar. te bu Beykoz gezisi, Adnan Bey yalsnda bir dnm noktasdr. Kadnlarn dilini bilen, tavrlarn sezen Behll ile Bihter arasnda gizli bir iliki balar. nce Bihter ekinir, korkar. Ama Behll srar eder. Bylece bu iliki geliir. Bu arada Behll Beyolundaki dier elence kadnlarn tanmaktadr. Aslnda Bihter ile annesi arasnda daha balangta bir ekime vardr. Melih Bey takmna iltifat eden Adnan Beyin, kendisinden ok gen olan Bihter ile deil, onun annesi Firdevs Hanmla evlenecei zannedilir. Ancak Adnan Bey, Bihteri tercih etmitir. Bu, anne ile kz arasnda bir ekimeye sebep olur. Firdevs Hanm, dier kz Peykerin yannda kalmaktadr. Ancak hastal sebebiyle Adnan beyin yalsna gitmeye karar verir. Bylece yalda birbirini kskanan, ekemeyen insanlar bir arada yaarlar. Yalda alanlar ise Bihterden de Firdevs Hanmdan da pek memnun deildirler. Bihter her vesile ile yaldaki baz insanlar uzaklatrr. Yalda bir de Nihali iten seven Beir adl siyahi bir hizmetli vardr. Firdevs Hanm, kendisine mahsus bir ifade tarzyla Behll ile Nihalin evlenmesi gerektiini syler. nce aka ile balayan bu teklif, yalda kabul grr. Behll de artk Bihterden bkmtr. Bihter de Behll ile olan ilikisini srdrmek ister. Firdevs Hanmn tevikiyle Adnan Bey Nihali adadaki halasnn yanna gnderir. Behll de gidecektir. nk bunlarn nianlanmas uygun grlmtr. Yalda bir akam amlar arasnda Behll, Nihali kendisiyle evlenmeye ikna eder. Behll, Nihale kar duygularnda son derece samimidir. Bu evlenme iini Firdevs Hanm ortaya karmtr. Bihter bu yzden annesine kzar; nk akn elinden almtr. Annesini tehdit eder. Anne kz arasnda ileri derecede mnakaa olur. Firdevs Hanm, Adada olan Behlle Nihalin kardei Blent ile ok ksa bir mektup gnderir. Mektupta, Her eyi itiraf etti cmlesi yazldr. Behll bunun ne anlama geldiini anlar. Bihterin annesine kendisiyle olan ilikisini naklettiini anlar. Behll yalya dner. Nihal phelenir. Behll, Bihteri ikna etmeyi dnr. nk herkes kaybedecektir. Ancak Nihali seven Beir her eyi bilmektedir. Adnan Beye olup biteni syler. Bu arada Bihter olaylarn akn kavramtr. Adnan Beyin odasndan tabancay alr. Kendisine hakaret edilmeden intihar etmeyi dnr. Adnan Bey, Bihterin bulunduu odann kapsn zorlar ve Bihter tabancayla kendisini ldrr. Behll kaar, Nihal de hayalleri yklm olarak yine eskisi gibi babas ile birlikte, hayatn srdrmeye devam eder.

Zihniyet
Ak- Memnu hakknda birok ey sylenmitir, sylenecektir de. nk edebiyatmzda roman tarznn yerlemesinde byk rol olan bir eserdir. Dnemin yksek zmresinin ak hayatn anlatan bir eser olduunu, birbirine denk olmayan insanlarn evliliinden ortaya kan trajediyi dile getirdiini ifade edenler

6. nite - Edebiyat- Cedde Roman ve Hikyesinden Metin zmleme rnekleri

123

vardr. Ancak eserde asl olan kendi bana hareket edebilen, kendi duygular, arzular ve istekleriyle hayatn dzenleyen insanlarn dar bir meknda yaadklar anda farkllklaryla hayat nasl ekillendireceklerini ortaya koymasdr. Ak Memnu topluma deil, bireye ve bireyler aras ilikiye dnk romanlardandr (Moran, 1998, 70). Cidden romanda farkl seviyede ve yaratlta bireylerin ayn meknda srdrdkleri hayatn sebep olabilecei hususlar ortaya konmutur. nsanlar aras ilikiyi, bireylerin kiilikleri belirler dncesi eserin hareket noktas durumundadr. yleyse zihniyet, toplum iinde bireyin nemini ve deerini esas alan bir zevk ve anlay ifade eder. Bu, realist edebiyatn vazgeemedii, gzden uzak tutamad bir husustur. Artk toplum adna konuan veya kendisini topluma adayan kiiler deil; hayatn yaayan bireylerin sanat eserlerinde ilenebilecei dikkatlere sunulmutur.

Yap
Olay rgs
Roman, 22 ayr blm halinde yazlmtr. Bu blmlerin her birine bir birim gzyle bakmak aldanmamza sebep olur. nk baz blmler daha nceki blmlerde tantlan kiilerin ruh hallerini ifadeyle vazifelidir. Bu da eserdeki yapnn, allmn snrlarn zorladn dndrr Bu blmleri aada drt birimde toplamak mmkn grnmektedir. Birimleri belirlemek iin nce eserin her blmnde neler anlatldndan ksaca sz etmeye ihtiya vardr: lk blmde Melih Bey takm iinde Bihter tantlr. kinci blmde, Adnan Beyin einin lm, ocuklar ve yaldaki hizmetlilerle birlikte srdrd hayat dile getirilir. Her iki blmde Bihterin Adnan Beye ve Adnan Beyin Bihtere ilgisi dikkatlere sunulur. nc blmde Adnan Bey Bihter ile evlenmeden nce, yalda yaayan insanlarn huzur iinde yaadklar dile getirilir. Ayn blmlerde Adnan Beyin evlilik hazrlklarnn da yrtld anlatlr. Drdnc blm aile saadetini ifade eden satrlarla balar; Bihterin gelii sebebiyle oda hazrl, dn treninde yaldan uzak olmalar dncesiyle Nihal ile Blentin adaya gnderilii hikye edilir. Bu hal, Nihalin babasna iten ie krlmasna ve gelecek olan hanma kar kin duymaya balamasna sebep olur. Romann bu ksmnda evlilik sebebiyle evde yaplan deiikliklerden de sz edilir. Beinci blmde Bihterin yalya gelii sebebiyle Nihaldeki deime, yani kskanlklar ve ksknlkler dile getirilir. Adnan Beyin bunlar fark ettii belirtilir. Nihal-Bihter karlamas, Bihterin Nihali sevmek ve kendisine balamak iin gayretleri anlatlr. Bihter evin dzenini deitirmek istemektedir; ancak Nihale ho grnmek, onu kendisine balamak da ister. Nihalin araf giyme zaman gelmitir. Bundan yararlanarak Bihter, Nihale iltifat eder. Bu arada altnc blmde yalnn devaml misafirlerinden olan Adnan Beyin kardeinin ocuu olan Behlln, ak ve kadn hakkndaki dnceleri kendi kendine konumalar nakledilerek ifade edilmektedir. Buraya kadar olan ksmda, Adnan Beyin ilk einin lmyle bozulan aile dzenine ilave edilen Bihterin, yeni hayatna almas anlatlmaktadr denilebilir. Bihter elde etmek istedii zenginliklere kavumutur. Nihal ile Bihter arasnda uyumadan sz etmek mmkn deildir. Bihter hkim olmak istemekte; Nihal ise babasn herkesten -zellikle Bihterden- kskanmaktadr. Bu kskanlk, romann ilk blmlerinde Bihterin toleransl tavr ve eine saygs sebebiyle ortaya kmaz. Eserin sz edilen ksmlarnda Behll, evde her yerde grnmektedir. Herkesle
Anlatma esasna bal metinlerde birimlerin, genellikle bir olay evresinde bir araya gelen unsurlardan olutuu sylenebilir. Bu birimler, kendi iinde anlam ve yap bakmndan bir btn manzaras arz ederler. Olay rgs de bu birimlerin bir dzen dahilinde birlemesiyle gerekleir.

124

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Edebiyat- Cedide romanlar Fransz realist yazarlarnn eserlerinden geni lde yararlanarak kaleme alnmtr. Ancak bir kopya sz konusu deildir. Edebiyatta tesir son derece doaldr. Flaubert, Stendhal, Concourt Kardeler gibi yazarlarn kullandklar teknik, bak tarzlar, Trkenin dnyasna tanmtr. Bu bir bakma modern edebiyata has dikkat, duyarllk ve anlatmn Trkenin dnyasna tanmas demektir. Bylece Trke, kendi kainatnda yeni bir anlatm formu kazanr ve romana has anlatm tarzn ve formunu kendi artlar ierisinde oluturur. Bu bakmdan Edebiyat- Cedide romanlar bir dnm aka ifade ederler.

farkl bir slup ve tavrla konumaktadr. Bu gen insan Nihal ile akalamakta ve kadnlarla bulunmaktan ayr bir zevk almaktadr. Yedinci blmde, dnden bir yl sonra gerekleen Gksudeki ziyafet anlatlmaktadr. Bu blm, eser iinde ayr bir neme sahiptir. Romandaki birimler Gksudaki ziyafetten nce ve sonra olmak zere iki grupta ele alnabilir. Yani romann yapsnda sz edilen ziyafet bir deime noktasdr. Bu ziyafette Firdevs Hanm, Peyker, Adnan Bey, Nihat Bey, Nihal bir araya gelirler. Ayrca Nihal ile Matmazel Courton da bulunmaktadr. Behlln Peykere yaklama gayretleri, bunu Bihterin uzaktan grmesi, Nihalin yalda gerekleen deiikliklere kar oluu, Bihter ile ilikilerinin zayflamas hep bu Gksu ziyafetinden sonra varlklarn kuvvetle hissettirecektir. Sekizinci blmde zaten Gksu dn Bihter odasnda kendi kendisine muhabbet deil, ak istediini syler. vey analkla savaaca yolunda karar alr. Bihter sevmek, sevmek istediini kendi kendisine dile getirir. Bylece elde ettiiyle yetinmeyen bir Bihter karmza kar. O, baka eyler istemektedir. Bu, bize Madam Bovarynin Emmasn dndrr. Elde ettii ile yetinmeyen Bihter, birey olarak kendisini gerekletirir; ancak hem kendi sonunu hem de eserin sonunu hazrlar. Nihal de yalnn dzeninden memnun deildir. Adnan Bey Bihterin arzusuna uyarak yaldan baz insanlarn ayrlmasna sebebiyet verdii iin Nihal, babasna krgndr. Mrebbiyesine almakta, onunla konuarak rahatlamaktadr. Bihter-Behll yaknlamas, Behlln Beyoluna gelen sanatkr kadnlarn kyafetlerini yengesine gstermesiyle balar. Behll ile yengesi arasndaki sohbet, biraz da Bihterin isteiyle, ilk dokunmayla farkl bir mahiyet kazanr. Zaten Bihter, Behll Bey, benim ekerimi yine unuttunuz mu? cmlesiyle bu ilikiyle sonulanacak konumay balatmtr. Zaman aralk aydr. Kar yamaktadr. Byk odada balayan bu konuma az nce sylediimiz gibi Behlln tiyatro kyafetlerine merakl olduunu gstermek iin kadn resimlerini Bihterin nne sermesiyle devam eder. Konuma esnasnda Behlln eli, Bihterin dizine dmtr. Bylece ak arayan Bihter ile kadn avcs ve bu alanda tecrbeli Behll arasnda bir iliki balar. On birinci blmde Behll bu ilikiyi deerlendirir. Tand kadnlar hatrlar, yaadklarn nakletmek arzusundadr. Ancak Behll, Adnan Beyle ilikisi sebebiyle bir huzursuzluk da duymaktadr. Ksa da olsa bir an Adnan Bey karsnda sorumluluk hissettiini hatrlar. On ikinci blmde Bihter, Behll ile ilikisini kendice deerlendirir. Firdevs Hanmn kz olduunu hatrlar. Eserin banda Melih Bey takm tantlrken, Firdevs Hanmn eine ihanet ettii ifade edilmitir. Bihter de kendisinin annesine benzemek istemediini dile getirmitir. Kiisel arzu ve istekle biyolojik olann Bihterde atmas, eserin bu ksmnda sergilenmektedir. Zira Bihter halinden memnun deildir, ac duymaktadr; yapt iten kamak istemektedir. te burada, tereddtler iinde, kadn olarak kendi cinsiyetinin gereini yerine getiren birey hviyetiyle Bihter karmza kar. On nc blmde Nihalin ailesi ile birlikte gittii yaknlarndan birinin dnnde grd izlenimleri anlatmas dikkat eker. Bu, Nihalin nasl bir gen kz olduunu ifade etmesi bakmndan nemlidir. Ayrca Nihalin geleneksel evlenme tarzna kar olduunu ifade etme frsat bulmas da gz ard edilmemelidir. Bu Nihalin yeni ve farkl bir gen kz modeli olduunu ortaya koymas bakmndan nemlidir.

6. nite - Edebiyat- Cedde Roman ve Hikyesinden Metin zmleme rnekleri

125

On drdnc blmde Firdevs Hanm yalya gelir. Bylece Bihter ile Nihal arasndaki ilikiler daha da gerilir. Herkes kendince hareket etmektedir. Behll de bunlar yorumlar. On beinci blm son derece ilgintir. Behll, Nihalin ald piyanoyu dinler. Bu piyanoda duyduklaryla yaadklarn hatrlar. Aklarn dnr. Ses ile hatrann birlemesi son derece dikkate deerdir. On altnc blm, Adnan Beyin kendi kendisini deerlendirilmesine ayrlmtr. nk kz huzursuzdur. Bihter her an Nihale iltifat eden, ona yaknlk duyan yal halkndan birini gndermektedir. Adnan Bey, eski einin hayali, Nihal ve Bihter arasnda kalr. Bihter, kendi kendisini deerlendirir. Behll ile olan ilikisini dnr, yorumlar. Kendi kmazn btn trajedisiyle yaamaktadr. Zira artk Behll, ondan uzaklamak zeredir. Byle bir anda Behll, Beyolunda gece yaar. Farkl kadnlarla birlikte olur. Firdevs Hanm Adnan Beye Nihal ile Behlln evlenmesinin isabetli olacan syler. On sekizinci blmde Nihal ile Behlln izdivacna Bihterin neden ve nasl kar koyduu dile getirilir. Grlyor ki her blmde olay anlatlmasndan ok, kk olaylar evresinde aile ierisindeki insanlarn ruh halleri anlatlmaktadr. Bu evlenme meselesi Nihal ile Behlln birlikte Byk Adadaki halann yanna gnderilmesine zemin hazrlar. Nihal ile Behll arasndaki iliki samimi bir aka dnr. Nihal, Behlle inanmtr; ancak Nihali samimi olarak seven Beir, hastadr. Nihalin bal olduu insanlardan birisi de mrebbiyesi Matmazel Courtondur. Ona mektup yazar. Nihal son derece mutludur. Zira, Behlle inanmtr. Firdevs Hanmn Bihterin tehdidi altnda Behll ile Nihalin evliliini nlemek zere Blent ile adadaki Behlle gnderdii mektup, eserin sonunu hazrlar. Eserin bu ksmna ayr bir birim nazaryla bakmak doru olur. Gelen kd Behll drr. Nihal onu grr. Nihal, bu ktta yazl olanlar deerlendirir. Yalya dner. Nihalin bu merhaledeki ruh hali son derece nemlidir. Bundan sonras 22. Blmde anlatlmaktadr. Burada Nihal, Behlln Bihter ile ilikisini srdrd kanaatine ular ve baylr. Bunun zerine Beir her eyi Adnan Beye syler. Bunlar sezen Bihter de Adnan Beyin odasnda bulunan kk bir tabancayla intihar eder. Bu blmlerden oluan eseri drt birime ayrmak yerinde olur. Bunlarn ilki Adnan Bey ile Bihterin evlenmesi etrafnda birleen blmlerdir. kincisi Adnan Beyin yalsnda Bihterin kendisini kabul ettirme gayretiyle Nihalle uzlamas, yal halkyla uyum ierisinde olmaya gayret etmesini ifade eden blmlerden oluur. nc birim Gksuda gerekletirilen piknik etrafnda birleen blmlerden olumaktadr. Bu birim bir dnm noktasdr. Zira Bihter ile Behll ak, bu akn neticeleri; ak etrafnda Bihter ve Behlln ruh hallerinin anlatlmas, i dnyalarnn dile getirilmesi, Adnan Beyin varlnn bunlar zerindeki tesiri, birlikte bir birime vcut verir. Bir baka birim, Behll ile Nihalin evlendirilme dncesi etrafnda oluan blmleri ihtiva eder. Son birim ise bu evlilii bir trl hazmedemeyen Bihterin gizli ve yasak ak ortaya karacak tedbirsizliklere dmesi, sonu olarak da kendisini ldrmesini anlatmaya ayrlmtr. Bu da eserin sonudur. Bu drt birim arasnda nasl bir iliki vardr? Hi phesiz bu birimler kronolojik bir sra takip ederler. Ancak blmlerde dile getirilen hadiselerin gerekletii zaman dilimleri ele alnm, geri kalan ksmlar okuyucunun sezgisine braklmtr. Yani, tarihte olduu gibi her ey anlatlmaz. Romanda verilmek istenen mesaja, uyandrlmak istenen estetik endieye gre bir seimin gerekletii gzden uzak tutulmamaldr. Bu seimin merkezinde kurmaca metinde dikkatlere sunulmak istenen yapy olutur-

126

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

ma gayesi vardr. Bu da gcn realist roman anlayndan almaktadr. Her birimin bu kurmaca dnyada ayr bir ilevi olduu hatrdan karlmamaldr. Bu ilevler aktr. lk birimdeki karlama ve evlenme olmasa, Adnan Bey ailesi yalda huzur iinde yaayacaktr. Firdevs Hanm takmnn Adnan Bey yalsna szmas bu evlilikle gerekleir. Eser batan sona bu evliliin yalda sebep olduu farkl halleri anlatan blmlerden olumutur denilebilir. Zaten roman balangtaki huzur haline dnle biter. Roman yap bakmndan zmlerken kiileri merkez alarak bu birimleri deerlendirmek mmkndr. Bunun iin bu birimler Adnan Beyin varl hareket noktas alndnda ayr bir deer kazanrlar. Eser, yal bir adamn uygun olmayan evliliinin hikyesine dnr. Bihter asndan bu birimler deerlendirildiinde, elde ettiiyle yetinmeyen bir kadn tipinin hazin hikyesi ile karlarz. Nihal asndan bu birimler deerlendirildiinde kskan ve babasna dkn bir gen kzn ailesi ve dncesi arasndaki elikiyi anlatan bir eser haline dnr. Behll ihmal etmemek gerekir. Behll dnyevi zevklere dkn yeni bir tiptir. Bu tipin nasl olutuu romanda batan sona ifade edilmitir. Grlyor ki roman tek hatl bir eser deildir. Romann yaps bu izgilerin i ie girerek sz edilen birimlere vcut vermesi sonucu olumutur.

Kiiler
Yapda sylediimiz gibi kiileri Bihter ve Nihal evresinde birleenler olmak zere iki gruba ayrmak ve bunlar arasndaki ilikilerde yklendikleri ilevlere gre deerlendirmek isabetli olur. Olay rgsnn olumasnda bu kiilerin yklendikleri roller, temsil ettikleri deerler, ifade ettikleri insani zellikler, eserin gereklikle ilikisini salamaktadr. Bu gereklik, sanatn dnyasnda okuyucu tarafndan her an yorumlanarak zenginleip gelitirilecek bir gerekliktir. Yani yoruma aktr. Gayesi ise bir gereklii anlatmak deil; insani zellikler zerine kurulan yapda okuyucuyu dndrmek, ona sanat eserine has zevki tattrmaktr. Bunlar, dnemin tarih bir malzemesi olarak dnmek ayr bir itir. Bir kadnn, birey olarak kendisini duygularyla ifade etmesi, kadnla ait istek ve arzularn dile getirmesi, edebiyatmzda ilk defa Bihter vastasyla idrak edilmitir. Bir baka syleyile Bihterin romandaki fonksiyonu, kadnn kendi cinsiyetiyle varln ifade etmesidir. Bihter, Behll, Nihal birlikte XIX. Yzyl sonlarnda en azndan hayatmzn bir kesiminde farkl bir yaama tarznn temsilcileri olarak karmza karlar. Adnan Bey ve Firdevs Hanm etrafndaki kiiler bu deiime zemin hazrlamasyla deerlendirilmektedir. Bunlarn yaadklar meknn da realist terbiyeye uygun tarzda tantlmas gzden uzak tutulmamaldr. Olay, mekn ve ruh tahlillerinin kiiler evresinde ve kiiler ile btnletirilerek anlatlmasnda gsterilen ustalk, eserin edebiyatmzda farkl bir deer kazanmasna zemin hazrlamtr.

Mekn
Romanda mekn, farkl zellikler tayan tiplerin dar bir alanda bir araya getirilmesine uygun bir yer olan yaldr. Bu bireylerin kendi hayatlarn kendi istekleri dorultusunda srdrmeleri, atmalarn, karlamalarn olumasna, ruh hallerinin anlatlmasna zemin hazrlar. Ayrca meknn, dnemin yksek zmresinin hayat olaylarna imkn verecek bir yer olduunu da belirtmek gerekir. Mekn-insan ve olay btnlemesi, edeb eserin realist bir dikkatle kaleme alnmasnn sonucu olarak deerlendirilebilir. Tesadfe yer yoktur. Her ey, hayat dzenleyen varl hissedilen fakat aklanamayan kanunlar evresinde gerekleir. Bunun iin de metin, okuyucuda gereklik duygusu uyandrr. Roman bu ynyle de son derece nemlidir.

6. nite - Edebiyat- Cedde Roman ve Hikyesinden Metin zmleme rnekleri

127

Zaman
Romanda yer yer zamandan sz edilen kelime ve kelime gruplaryla karlamaktayz. Ancak eserin zaman Adnan Bey ile Bihterin karlamas ile Bihterin intihar arasnda geen sredir. Bunun takvim ve saatle ifadesi eseri dondurur. Romandaki zaman takvim ve saatle llen zamandan ok, olaylarn gerekletii mekn ve yerde yaanan zamandr. Sanki yazar bu zaman dondurmamak iin zel gayret gstermitir. Birimler arasndaki ilikinin kronolojik olmas yer yer hatra ve izlenimlerin ifadesine bavurulmas, zamanda geriye dn olarak dnlmemelidir. O andaki hatra ve izlenimin anlatlan insann perspektifinden dile getirilmesidir. Az nce de ifade edildii gibi bu iki vaka arasndaki zaman diliminde yaand dnlen olaylar, birbirleriyle ilikisi dikkate alnarak art arda anlatlmtr. Bylece dnyevi zamandan hareketle kurmacaya has bir zaman oluumunun varlndan sz etmek mmkndr.

Tema
Eserin temasn aratrrken yukardaki birimlerin ortak paydasna baklmaldr. Bu tema, olay rgs mnasebetiyle sylediimiz kiilerden hareketle dile getirildiinde yalnzca roman kahramanlarnn biri erevesinde belirlenmi olur. Oysa bunlarn ortak zellii birey olarak psikolojik olanla sosyolojik olann kar karya gelmesinde aranmaldr. Bihter, Adnan Beyin ei olarak hayatn srdrmeye gayret ederken, sosyal basknn tesiri altndadr. Ancak Bihter, ruh zelliklerinin gerektirdii gibi hareket ettiinde, ortaya romanda anlatlan atmalar kar. Bu yalnzca Bihterin problemi deildir. Nihal de byledir. Nihal, babasnn evlenmesine akli olarak evet demitir. Yine de bu kskanln engelleyemez. Onda da sosyal olanla psikolojik olann kar karya geldiini grrz. Adnan Beyi de bu cmlede ifade edilen hususun dnda dnemeyiz. O, ocuklarn seven, aile dzenini devam ettirmek isSIRA SZDE teyen biridir. Bir taraftan Bihter gibi gzel bir hanmla evlenmeyi de istemektedir. Zaten romanda her trl atmann temelinde de bu istek vardr. Bunlar arasnda DNELM Behllde de bu szn ettiimiz bireysel olanla sosyolojik olann kar karya geliini, farkl boyutlarda grmekteyiz. yleyse metnin temas, toplum iinde yaayan S O R her insann karlat bireysel olanla sosyolojik olann atmasdr.U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Dil ve Anlatm

Mai ve Siyahtaki dil ve anlatm zelliklerinin devam ettiini, orada varlndan sz ettiimiz roman dilinin gelitirilerek Ak- Memnuda kullanldn sylemek mmSIRA SZDE kndr. Ak- Memnunun temasn hatrlaynz. Trk Edebiyatnda bu temada daha nce eser yaSIRA SZDE AMALARIMIZ zlp yazlmadn aratrnz.
D E M Trk romannn geliimi konusunda u eseri okuyabilirsiniz: Robert, N A L Trk Roman, K Finn, P T Bilgi Yaynevi, Ankara, 1984.

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM K T A P S O R U

MEHMET RAUFUN EYLL ROMANININT E L E V Z Y O N ZMLEMES


DKKAT

S O R U

TELEVZYON
DKKAT

N T SZDE SIRA R N E T Romann birinci derece kahramanlarndan Suat kadn, SreyyaE erkektir. Bunlar be yldan beri evlidirler. Yaz mevsiminin banda Sreyya, yaadklar ba evinde bunalr ve denizi ok sevdii iin Boaziine gitmek ister. Ancak Sreyyann BoAMALARIMIZ

Romann zeti

SIRA R N E T N T E SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

128

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

aziinde yal kiralamak iin paras yoktur. Kocasn mutlu etmek isteyen Suat, Boaziinde yal kiralamak iin babasndan para ister. Bylece Suat ve Sreyya, Boaziinde Yenimahalle civarnda bir yal kiralayp oraya yerleirler. Suat, evin gnlk ileriyle ilgilenirken Sreyya da sandalla denize alr, balk tutar. Bu arada Sreyyann halasnn olu Necip, Beyolunun kalabalndan bunald zamanlarda Boaziine gelerek Suat ve Sreyyann misafiri olur. Necipin geldii gnlerde hep birlikte gezintiye karlar, doa gzellikleri hakknda konuurlar. Necip ve Suat mzikten holanrlar. Sreyyann denize ald gnlerde Suatla Necip mzik zerine konuurlar. Suat piyano alar, Necip de dinler. Necipin, kadnlarla yaad ilikilerde mutlu olamad iin onlar hakkndaki grleri olumlu deildir. Suat tanyp onun kocasn mutlu etmek iin her eyi yaptn gzlemledike Suatla Sreyyay kskanr ve evlenmek ister. Hatta zamanla evlenmek istedii kadnn Suat olduunu anlar ve ona k olur. Ancak bu akn imknszl ortadadr. Suattan kamak isteyen Necip, Boaziine eskisi gibi ska uramaz. Bir gn Necipin tifoya yakalandn ve ba evinde hasta yattn renen Suat, onu ziyarete gittiinde Necipin yastnn altnda kaybolan eldivenini grr. Necip, Suatn varln her zaman yannda hissetmek istedii iin bu eldiveni gizlice almtr. Necip, hastalnn nekahet dnemini yalda misafir olarak geirir. Neciple Suat arasndaki yaknlama bu gnlerde artar. Necip bir gn dayanamaz ve Suata akn itiraf eder. O gnden sonra zt duygular iinde bocalayan Necip ve Suat, duygular ve vicdanlar arasnda skp kalrlar. Sreyyann varl, onlarn aklarn yaamasna engeldir ve her ikisi de Sreyyaya ihanet etmek istemez. Yaz sonunda Suat ve Sreyya, yaldan ayrlp stanbuldaki konaa dnerler. Konakta Sreyyann annesi, babas, kz kardei Hacer ve onun kocas Fatin vardr. Necip ve Suat konakta yalda olduu gibi yalnz kalamazlar. Hatta Hacer, konaa geldii zamanlarda Necipi bir an olsun yalnz brakmaz, srekli onunla ilgilenir. Hacerin bu tavrlar ve Suatla Necip arasnda bir yaknlama olabileceine dair imalarda bulunmas Suat huzursuz eder. Ayrca Suat, evdekilerin durumu anlayacaklarndan korkarak Necipe ilgi gstermez. Suatn kendisini sevmediini dnen ve ac iinde kvranan Necip, teselliyi Beyolunun ikili-kadnl elence lemlerinde arar. Konakta yalnz kaldklar bir gn Necip, btn duygularn aka dile getirir. Suatn szlerinden onun da kendisini sevdiini anlar. Ancak bu ak, gizli kalmaya mahkmdur. ki k bu akn sadece baklarda ve kalplerde yaamas gerektiine karar verirler ve alayarak birbirlerine veda ederler. Sonunda konan alevler iinde yand bir gn, ieride kalan Suat kurtarmak iin atelerin arasna dalan Necip, sevdii kadna gerek hayatta kavuamasa bile lmde kavumu olur.

Zihniyet
Edebiyat- Cedide romannn Halit Ziyadan sonra, en baarl temsilcisi olan Mehmet Raufun 1900 ylnda yaymlanan roman Eyll, Servet-i Fnnun Edebiyat- Cedidenin) sanat anlayn yanstan nemli eserlerden biridir. Romanda sz edilen kii arasndaki iliki anlatlmaktadr. Bunlardan Suat ile Sreyya evlidirler. Ancak zevk bakmndan uyumazlar. Necip, Sreyyann hem dostu hem de akrabasdr. Necip ile Suat kltr ve zevk bakmndan uyumaktadrlar, ayrca kalb duygularla birbirine baldrlar. Bu iliki a ierisinde olaydan ziyade kahramanlarnn psikolojik durumlar anlatlmaktadr. Bu yzden Eyll roman, psikolojik ya da ruh zmlemesi roman olarak adlandrlmaktadr.

6. nite - Edebiyat- Cedde Roman ve Hikyesinden Metin zmleme rnekleri

129

Romanda Necip, Suat ve Sreyya Edebiyat- Cedide romanlarnda yer alan pek ok karakter gibi i sknts duyan, umutsuz, karamsar kiilerdir. Kahramanlarn yaad bu i skntsnn, felsefi bir derinlii olduu sylenemez, Bu huzursuzluk, sadece kiisel kayglarn ifadesidir. Karakterlerin yaadklar straplar ve hayal krklklar ar hassas ve duygusal olmalarndan kaynaklanr. Hayat ve doay bir estetin gzyle inceleyen bu karakterler, eserin gereki yapsyla ztlk tekil edecek kadar romantiktirler. Zira Sreyyann hayattaki en byk kaygs deniz kenarndaki bir yalda oturmaktr, Suatn tek kaygs da kocasn mutlu etmektir. Doay yaayan bir varlk olarak alglayan bu insan, doa gzellikleri karsnda byk bir haz duyarlar. yleyse denilebilir ki Eyll romannda Osmanlnn gcn yitirdii, imparatorluu oluturan sistem ve deerlerin zlmeye urad bir dnemde yksek zmreden gelen insanlarn sadece ferd kayglarla megul olmalarndan kaynaklanan bir zihniyet sz konusudur. Romann merkez meknnn ev olmas da roman karakterlerinin d dnyayla btn ilikilerini kestiklerini dndrmektedir. Necip ve Sreyya, Osmanlnn Bat medeniyetiyle yaknlamaya balad Tanzimat devrinde ortaya kan mirasyedi tiplerinin devam niteliinde dnlebilir. Romanda Sreyyann kalemde alt belirtilse de Sreyya, olay zaman boyunca kaleme uramaz. Yazar, Necipin nasl geindiini de belirtmemitir. Mehmet Rauf, ilk eserim son stadma diyerek Eyll Halid Ziyaya adamtr. Halit Ziya vastasyla edebiyat ortamna giren Mehmet Rauf, hikye ve roman zerine yazd teorik yazlarda stad gibi gereki bir sanat anlayn benimsediini sylese de uygulamada onun kadar baarl olamamtr. Romann hayatn aynas olduunu syleyen yazar, en baarl roman Eyllde daima ak, tutku, gzellik, iir ve musikiden sz etmitir. Necip, Suat ve Sreyyann yaadklar kiisel huzursuzluk, gzel sanatlar araclyla ifade edilmektedir. Romanda yer alan gereki mekn tasvirleri ve ruh tahlillerine ramen yazar, hep ferd olan n plana ald iin syleyi ve anlatmda lirizm ve santimantalizmden uzaklaamamtr. Mehmet Raufun romannda ele ald yasak ak temas, toplumsal deerler ve dorularla bireysel arzularn atmasna arlk vermeyi gerektirir. Ak, tamamen bireysel bir duygudur ve yaanmasn zorlatracak btn engellerin karsndadr. Evlilik kurumuyla birbirlerine bal olan iftlerin ise topluma kar da grevleri vardr; nk evlilik, toplumsal bir kurumdur. yleyse btnyle bu roman, bireysel olan bayalamadan dile getirmeye zemin hazrlayan bir zevk ve anlayn rndr. hanet, kavga ve kt sze yer verilmeden duygularn anlatlmas sanatkrn duygularn dilini aradn dndrmektedir. Akn da vurmayan acs ve bu ruh hlini hazrlayan ortamn dille anlatlmas byle bir zihniyetin amac olarak dnlmelidir.

Yap
Olay rgs
Romanda olay, en aza indirilmitir. Kiilerin ruh hallerinin ifadesi iin eserin iskeleti durumundadr. te olay rgs, sz grubu ile bu iskelet kastedilmektedir. lk birim, Sreyyann ba evinde bunalp Boaziine gitmek istemesiyle balar. Bu birimin amac Sreyyann i skntsn vurgulamaktr. Sreyya, ailesinin yaad evi plk ve ssz bir l olarak nitelendirir ve orada olmaktan mutsuzdur. kinci birimde kocasn mutlu etmek isteyen Suat, yal kiralamak iin babasndan para ister. Bu birim, romann banda be yllk evli olan Suat ve Sreyyann mutlu bir evlilik hayatlar olduu izlenimini verir. Ancak yazar, Suatn dnceleri aracly-

130

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

la evlilikte mutluluun ilk gnk gibi olamayacan da hissettirir. nc birimde Suat ve Sreyya, Boaziinde kiraladklar yalya yerleirler. Bu birim, yazarn ortaya kacak atmalar iin sahne hazrlad giri olarak nitelendirilebilir. Romanda ilk gerilim, Sreyyann halasnn olu Necipin Suat ve Sreyyann yaadklar yalya yapt ziyaretleri artrmas ve Suata k olmasnn anlatld drdnc birimde karmza kar. Burada, Suat ve Sreyyann gndelik hayatna dair ayrntlar ile Necipin ak ve Suat hakkndaki grlerine yer verilir. Beinci birimde, Necip tifoya yakalanmtr ve Necipi ziyarete giden Suat, Necipin yastnn altnda kaybolan eldivenini grr. Necipin gizli aknn ortaya kt bu birimde kendi duygularn deerlendiren Suat da Necipe k olduunu anlar. te toplumsal olanla bireysel olann atmas da tam bu noktada balar. ki k duygularna engel olamayp bir arada olmay iddetle isteseler de her ikisinin de Sreyya ile ilikileri bu birlemeye engel olmaktadr. Suat e, Necip ise akraba sfatyla Sreyyaya baldr. Altnc birimde hastalnn nekahet dneminde yalda misafir olan Necip, Suata akn itiraf eder. atmann artt bu blmde Suat ve Necip, kararszlk ve huzursuzluk iinde boulurken hibir eyden haberi olmayan Sreyya, basit ve sradan zevklerin peinde komaktadr. Sreyya, sadece Necip ve Suatn dncelerinde yaayan bir varlk grnmndedir. Buna karn Sreyyann kardei Hacer, atmay artrr. Hacer istemedii bir evlilik yapm, mutsuz bir kadndr. Evliliinde ak yaayamad iin gz dardadr ve kk kaamaklar yaparak eini aldatr. Hacerin kiilii ve evlilik konusundaki grleri Suat etkiler. Suat, Hacerin tavrlarn benimsemez ve kocasn aldatmak istemedii iin Necipe yaknlk gstermez. Suat ne zaman akn en yce deer olduunu dnp Necipe yaknlk gstermeye karar verse Hacer bir glge gibi zihninde belirir ve ona evli bir kadnn toplumsal grevleri olduunu hatrlatr. Yedinci birimde, akn hazrlad trajik hli yaayan Suat ve Necipin huzursuzluklar en yksek noktaya ular. Sekizinci birimde, yaz sonunda Sreyya ve Suat yaldan ayrlp stanbula konaa dnerler. Burada akn ortaya kna zemin hazrlayan meknn terk edilmesi nemlidir. Meknn tek edilmesiyle iki an birlikte geirdikleri gnler ve yaadklar mutluluk sona erer. Dokuzuncu birimde konaktakilerin, zellikle Hacerin varl Suat mutsuz eder. Bu ortamda Suat ve Necipin yalnz kalmas bile mmkn deildir. Burada atma daha ok Hacer ve Suat arasndadr. Onuncu birimde, ateler iinde yanan konakta mahsur kalan Suat kurtarmak iin eve giren Necip, akna gerek dnyada kavuamasa bile lmde kavumu olur. Romanda Suat ve Necip arasndaki yaknln gelimesini salayan en nemli unsur mziktir. Dnyada musikiden stn hibir eyin olmadna inanan Suat ve Necip, Sreyyann sandalla denize ald zamanlarda musiki zerine konuurlar. Suat, babasnn Avrupa seferinden dnnde alaturka sazlar kendisine yasak etmesi zerine piyanoya balamtr. Suatla Necip zellikle Verdiyi sevmektedirler. Necip, Suat memnun etmek iin Boaziine gelirken nl bestecilerin notalarn getirir. Mzik, Suat ve Necip iin birletirici bir unsurdur. Suat piyano aldka Necipin ruhu onun gibi bir kadnla birlikte olma zlemiyle dolar. ki an sustuu zamanlarda en gzel ak besteleri -Romeo ve Jliet, Othello, Aida, Verter...- onlarn yerine konuur. Suat, mziin ycelii yannda Sreyyann sandal ve balklk meraklarn baya bulur.

Kiiler
Suat; Bat kltryle yetimi, musikiye merakl, kitap okuyan bir kadndr. Sabrl, alakgnll, nazik, gler yzl ve arbaldr. Kocasnn mutluluu ve evinin

6. nite - Edebiyat- Cedde Roman ve Hikyesinden Metin zmleme rnekleri

131

huzuru iin her eyi yapmaya hazrdr. deal bir etir. Kocasnn heveslerine ve alkanlklarna sayg gsterir. Yalya tandktan sonra kocasnn srekli baka eylerle ilgilenerek kendisini yalnz brakmasndan dolay huzursuzdur. Sadece kendi varlnn eini mutlu etmeye yetmediini dnr. Suat, Sreyya sadece kendi zevkleriyle megul olup kendisini nemsemedii iin Necipin yalya gelmedii gnlerde kendini yalnz hisseder. Necipin duygularn anlayp kendi evliliinde sand gibi mutlu olmadn fark edince Necipe kar farkl duygular hissetmeye balar. Suat, Necipi severken duyduu heyecan kocasna kar duymamtr. Ancak yaad heyecann eine ihanete sebep olmamasna dikkat eder. Suat, duygularnn deil mantnn sesini dinledii zamanlarda Sreyyayla tekrar yaknlk kurmaya alr. Hatta aralarndaki ba glendirmek iin ocuk sahibi olmay bile dnr. Sreyya ise iyi eitim alm, kalemde alan, doaya ve denize dkn; akac, konukan bir adamdr. Sreyyann her zaman kendisiyle megul olup bakalarnn isteklerini ikinci plana atan bencil bir yaps vardr. Sreyya, kiisel zevkleri uruna karsn ihmal etmekten ekinmese de Suat sever ve ona iyi davranr. Sreyyann bencillii, kaytszl ve baba korkusu dnda Suat rahatsz edebilecek baka olumsuz yn yoktur. Sreyya, otoriter ve ocuklarnn hayatna mdahale etmeyi seven babasyla iyi geinemez. Baba-oul atmas bu romanda da varln hissettirir. Henz romann balangcnda babasnn evinde rahatsz olan ve onu sevmediini hissettiren Sreyyann i sknts duyduunu anlarz. Buna ramen yazarn, romanda Sreyya ve babas arasnda geen atmaya arlk verdii sylenemez. Sreyya, romanda sadece hkim anlatcnn bak asyla tantlr. Yazar, Necip ve Suatn i dnyasn tahlil etmitir. Bu acdan Sreyyann ihmal edildii sylenebilir. Ayrca Suat ve Necip arasnda yaanan akn Sreyya tarafndan anlalamamas da yeteri kadar inandrc deildir. Necip; iyi eitim alm ancak almayan, vaktinin ounu Beyolunun muhtelif semtlerinde elenmekle geiren, kadnlarla yakn iliki kurmasna ramen mutluluu yakalayamam bir adamdr. Romann ruh dnyas en ayrntl ekilde tahlil edilen kahraman Neciptir. Romanda Necipin Suat tanmadan nceki hayatna dair detaylara yer verilmez. Suat tanyp onun kiiliine hayranlk duyduka byk bir dnm geirir. Suat tanmadan nce kadnlar konusundaki tecrbelerinden hareketle btn kadnlarn aldatmaya eilimli olduklarn dnr. Necip, btn kadnlarda Tevratta yks anlatlan ve ihanetin simgesi olan Dalilnn ruhunun bulunduunu syler. Bu yzden de evlilii, lmekle edeer grr. Ancak Suat sahip olduu zelliklerden dolay bir namus timsali olarak tanmlayp ona kar kutsal bir sevgi duymaya balaynca Suat gibi bir kadnla evlenmek ister. Suat ve Sreyyann yannda vakit geirdike onlarn mutluluunu kskanr ve yalnz olmann eksikliini duyar. Necipte kayna tam olarak anlalamayan bir huzursuzluk vardr. inde iki zt karakter besleyen Necip, en mutlu olduu zamanlarda bile mutsuz olmasna neden olacak bir eyler bulabilir. Onun ruhu iin dinginlik ve iir ne kadar gerekliyse frtna, karanlk ve gizem de o kadar gereklidir (Mehmet Rauf, 2002, 96). Necipin baz vehimleri ok abartldr. rnein Suat ve Sreyya ile yrye ktklar bir gn yanlarndan geen bir ocuun Suatn gizli a olabileceini dnr. Necipin dnceleri tutarszdr. Bir yandan Suatn kendisini sevmesini isterken dier yandan namus timsali olarak grd Suatn baka kadnlar gibi ihanete eilimli olmasn eletirir. Necipin mutsuzluu Suatla birlikte olma amacna ulatn-

132

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

da da devam edecek gibidir. Zira Necip, hakikatlerden ziyade hayallerle yaamay sever. Suatn kendi kars olduuna dair hayaller kurar ve bu gerekleirse mutluluktan leceini dnr. Necipin intihara eilimli bir kiilii vardr. Romann bir dier nemli kiisi Hacer, Sreyyann kz kardeidir. Suatn zdd olarak tasvir edilmitir. Babasnn zoruyla sevmedii bir adamla evlendirildii iin mutsuzdur. Bu mutsuzluunu ak ak dile getirmekten ekinmez ve mutsuzluunun acsn bakalarndan karmak ister. Hacerin akac, hoppa, mark, hrn bir yaps vardr. Onun bu zellikleri romandaki dier kiiler tarafndan eletirilir. Hacer, Suat kskand iin Neciple aralarndaki yaknl fark ettikten sonra bu gizli akn ortaya kmasn salamaya almtr. Hacerin kiilii ve evlilii, Suatn grlerini etkiler. Bu yzden Hacerin romanda nemli bir yeri vardr. Romann dier kiileri Sreyyann anne ve babas ile Hacerin kocas Fatin, romann banda ve sonlarnda ortaya kan ve olayn gelimesinde rolleri olmayan ahslardr. Hacerin kocas Fatin, Sreyyann babas Beyefendinin sznden kmayan, hilekr ve paraya nem veren biridir. Hayattaki en nemli grevi Beyefendiye hizmet etmektir. Otoriter, sinirli, bencil, hrsl Beyefendi ile Suatn konakta tek sayg duyduu kii olan Hanmefendi, romann kendilerinden pek bahsedilmeyen silik kiileridir. Bu iki kii Suatn gznden tantlmtr. Hacer ise kocas hakknda olumsuz grlere sahiptir. Onunla alay eder ve elenir. Hanmefendinin kocasna kar tavrlar ile Hacerin kocas Fatine kar tavrlar arasnda ztlk yaratlmtr.

Mekn
Roman kahramanlarnn psikolojilerini etkileyen meknn byk bir nemi vardr. Romann ilk mekn Sreyyann mutsuz olmasna neden olan ba evidir. Bu evin boucu atmosferi Sreyyay huzursuz eder. Ba evinin scak, rzgrsz havasndan ikyet eden ve denizi zleyen Sreyya iin bu ba evinden ka, bir anlamda baba otoritesinden uzaklamadr. Yazar, romanda Beyefendi olarak adlandrlan baba ile Sreyyann arasnn kt olduunu hissettirmitir. Boaziindeki yalya geince Sreyya, hem sevdii eylerle urama imkn bulduu iin hem de babasndan uzak olduu iin ba evindeki gibi i sknts duymaz. Bu yzden romann bandaki bu mekn deiiklii nemlidir. Romann asl mekn, mcevher kutusu ve fildii kule olarak tanmlanan Boazn stnde, Pazarbanda yer alan yaldr. Bu meknn romann karakteri iin de ayr bir nemi vardr. Sreyya, burada gnn her saatinde ayr gzellikler sunan doa manzaralarn izlemekten, sandalla denize almaktan, balk tutmaktan byk zevk alr. Necip iin balangta Suat ve Sreyyann mutluluk yuvas olan bu ev, Suat sevdike onu grebilecei, onunla yakn olabilecei tek yer haline gelir. Necip, Suatla yan yana olabilmek iin yazn byk blmn Boaziinde geirmi ve stanbula inmemitir. stanbulun kalabalndan sonra Boaziinin melek sessizlii Necipin ruhunu arndrr. Romanda Beyolu ihanetler, yalanlar ve entrikalarla dolu ehir yaamn temsil eder. Necip, Suat tanynca ehir hayatndan sklr ve sadece Boaziinde mutlu olur. Suat, kocasn mutlu etmek iin geldii yalda ideal bir e olarak evinin dzenini ve huzurunu salamak iin her eyi yapar. Ancak Necipi sevmeye balaynca bu evin anlam onun iin de deiir. Necipin Boaziinde kald gnlerde birlikte Bykderede sandalla gezerler; Yenimahalle, Beykoz ve Tarabyada yrye karlar. Romanda gnn farkl saatlerinde grlen doa manzaralar, ayrntl bir ekilde tasvir edilmitir. Bu

6. nite - Edebiyat- Cedde Roman ve Hikyesinden Metin zmleme rnekleri

133

dikkat, Edebiyat- Cedidecilerin d dnyay anlatmaktaki baarlarn ve resim sanatna duyduklar ilgiyi gzler nne sermektedir.. Romanda doaya ayr bir ruh verilmitir adeta. Roman kahramanlar doayla ba baa olduklarnda mutluyken dardaki hayat onlar mutsuz eder. Doa onlar iin bir snaktr. Doa, kahramanlarn psikolojileri de dorudan etkiler ve onlar kendi i dnyalaryla yzlemeye ynlendirir. Bu geziler srasnda zellikle Necipin i dnyas ile Suata dair dnceleri tasvir ve tahlil edilmitir. Yazn sona ermesiyle yaldan tanma meselesi gndeme gelince Suat, mutluluunun tek kayna olan bu evden ayrlmak istemez. Buradan ayrlmak btn umutlarnn tkenmesi demektir. Suat kn da Boaziinde kalmak iin srar edince Sreyyayla kavga ederler. Ancak yaz sonlarnda Sreyya ile Suat, konaa geri dnmtr. Suatn mutsuzluu konaa gelince artar. Samimiyetsiz ve ikiyzl bulduu insanlarn arasnda kendi i dnyasna gmlen Suat, aile bireylerinin bu gizli ak kefedeceklerinden korkar ve ara sra konaa gelen Neciple eskisi gibi yaknlk kuramaz. Roman, balad gibi boucu bir atmosferde, iki an mutluluuna engel olan konakta biter. Mekna verilen nem romann sonunda da ortaya kar.

Zaman
Romanda olay zaman, yaz mevsiminin balangcyla sonbaharn ilk aylarn iine alr. Romann banda Suat ve Sreyyann be yllk evli olduklarn anlarz; ancak yazar bu sre iinde -Suatn ocuunu drmesi dnda- evli iftin hayatnda neler olup bittiine dair bilgi vermez. Romann asl konusu olan yasak akn gelimesi ksa bir sre iinde olur. Romana adn veren eyll ay, yaz sonunu iaret eder. Eyll, Suat ile Necipin ayrlmak zorunda kaldklar aydr. Yazn bir hayal leminde yaayan klar, sonbaharn gelmesiyle hakikatle karlarlar. Eyll aynn gelmesi Boaziindeki hayal leminden kp hayatn ac gerekleriyle yzlemeyi simgeler. Eyll; romanda yas, hzn, ylgnlk ve lmll duyma ay (Mehmet Rauf, 2002, 205-206) olarak tanmlanr. Yazn bitii, kn kendini yava yava haber vermesi Suat hznlendirir. Suat, kendi mrnn eylln yaadn dnmektedir. Btn yapraklar nasl solmusa onun da mitleri solmutur. Suatn yaamnn hznl bir devresi balamaktadr artk. Yazn bitii Suatn mcadele azmini de ldrr. Fakat her ey bo deil mi? Ne olsa, ne yaplsa, k gelmeyecek mi? (Mehmet Rauf, 2002, 207) diye soran Suat, karamsar bir ruh hali ierisindedir.

Tema
Eyll romannda tema, toplumun kabul ettii kymet hkmleriyle bireysel arzu ve isteklerin karlamas ve atmasdr. Burada bireysel olan ifade eden ak, sadece baklarda ve szlerde kalm, yaanma ihtimali bulamamtr. Yasak akn kahramanlar Suat ve Necip, her geen gn birbirlerine daha ok balansalar da araya giren engeller onlarn birlikteliine engeldir. Birinci engel, Suatn kocas Sreyyadr. Necip, kendisini scak aile ortamlarna dahil eden hala olu Sreyyann karsn sevdii iin ona kar mahcubiyet hissederken Suat da kendisine kar her zaman saygl ve sevecen olan kocasna ihanet etmek istemez. kinci engel, ahlak ve toplum kurallardr ki bunlar toplumsal deerleri temsil ederler. Bu kurallara gre evli bir kadn, bakasyla birlikte olamaz. Bu yzden de iki k, zaman zaman her eyden uzaklap yeni bir hayat kurma dncesine kaplsalar da bunun sonucunda ortaya kabilecek tehlikeleri dnp bu kararlarndan vazgeerler. Anlatc,

134

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

toplum hayatnda nemli bir yeri olan namus kavram zerinde zellikle durmutur. Necip, Suat namus timsali olarak grd ve eine ihanet eden dier kadnlara benzemedii iin sever. Ancak tutarsz dncelere sahip olan Necip, aknn karlk bulmas halinde Suatn da ihanetlerle, yalanlarla yaayan kadnlardan olacan dnr ve aldatmada kadnn roln vurgular. Ona gre ihanet kadn isterse gerekleir. Madem ki akla mutluluk ne kadar mmkn deilse, akla namus da o kadar olanakszdr, o halde, namusla dinginlik elbette yelenir (Mehmet Rauf, 2002, 289) diyen Necip akla mutluluk ve namusun bir arada olamayacan dnr. nc engel, Hacerdir. Hacer, Necipin Sreyya ve Suat Boaziindeki yalda sk sk ziyaret etmesini yanl bulur ve Maallah, Allah mbarek etsin... nsann Sreyya gibi vurdumduymaz bir kocas olduktan sonra...(Mehmet Rauf, 2002, 160) diyerek aabeyinin kaytszln eletirir. Hacer, Suat ve Sreyya konaa tandktan sonra da iml szlerine devam eder ve Suatla Necip arasnda bir yaknlk olabileceini dier aile bireylerine de hissettirmeye alr. stelik Necipin konaa geldii zamanlarda onun yanndan bir an ayrlmaz. Suat, Hacerin oyunlarna ve elencelerine alet olan Necipi kskanr. Hacerin bu tavrlarna karlk Sreyyann hibir ey anlamamas ilgintir. Ayrca Hacer, Necipin hasta yatt dnemde yastnn altnda bir kadnn eldivenini sakladn herkese sylemitir. Sreyyann Suatn eldivenini kaybettiinden haberi vardr ancak yazar, bu kilit nokta zerinde fazla durmam ve Sreyyay hep arka planda brakmtr. Hacer, kiilii ve konumalaryla toplumsal olan yanstr, ak yadsr. Hacerin kocasna kar tavryla Suatn Sreyyaya kar tavr zttr. Suat, Hacerin kocasn aalamasndan ve sokaktan geen erkekleri beenmesinden holanmaz. Kendisi de Hacer gibi olmaktan ekindii iin Necipin duygularna karlk vermez. Mehmet Rauf, Halit Ziyann Ak- Memnu ve Krk Hayatlar romanlarnda olduu gibi yasak ak karsnda eletirel bir tavr taknmaz, aksine ak yceltir. Necip, Suat sevmek zere domu olduuna, aknn byk bir heves deil; yaratln srrnn varlk bilmecesi sonucu olduuna (Mehmet Rauf, 2002, 175-176) inanr. Yazar, Necip araclyla aktan baka her eyin bo olduu ve lml dnyada herkesin hayatn istedii gibi yaamas gerektii dncesini iletir. Yazarn evlilie bak olumsuzdur. Kendi fikirlerini, Suat ve Hacerin evlilik konusundaki dnceleri araclyla iletir. Suat, evliliin ocuka bir heves ya da alkanlk olduunu dnr. Kadnn itaatkr, sabrl ve uyumlu olmas, kocasnn szn dinleyip isteklerini yerine getirmesi evliliin devamn salar. Herkes aldanmyor mu? Herkesin mutluluu byle bir aldanmann sonucu, bir farkna varamayn ltfu deil mi? (Mehmet Rauf, 2002, 247) diyen Suat, evliliin bir aldanma ve hayal krkl olduunu ifade eder. Suat, mutsuzluunun suunu hayata atar. Yazar, evliliin ilk gnlerindeki mutluluun zamanla tkenecei izlenimini verir. Suat henz genlik yllarnda tm mutluluk umutlarn yitirmitir.

Dil ve Anlatm
Daha nce de ifade ettiimiz gibi Eyll romannda olaylar deil, ruh tahlilleri nem kazanr. Yazar, hikye etmeye arlk vermedii iin gnlk hayatn basit ayrntlarn tasvir etmekle yetinmitir. rnein, Suatn vcudundaki her organ tasvir eder. nci Enginn, Necipin fetiist tavrlar olduunu syler (Enginn, 2006, 373). Necip emsiyeye, arafa, peeye, eldivene, bu kadn eyalarndaki incelie ruhunun derinliklerinde gresi gelmi gibi titreyen bir tutkunlukla bakyor, sonra Suatn kk, bir kk ku denilecek ellerinin emsiyeyi tutuundaki iire hay-

6. nite - Edebiyat- Cedde Roman ve Hikyesinden Metin zmleme rnekleri

135

ran kalarak perian oluyordu (Mehmet Rauf, 2002, 93) ifadeleri de bunu kantlar. Necip, ufak eylere kar bile son derece duyarldr. rnein kendisinden nce denize giren Suatn kokusunun hl denizden yayldn hisseder. Suatn varln her zaman yannda hissetmek iin onun eldivenlerinden birini alar. Necip; Suatn gmleinin kvrmlar, dmeleri, dikilerinin incelii gibi sradan eylere bile tutkundur. Romanda eya ve nesnelerin ayrntl tasvirleri yaplmtr. Yazar, kahramanlarn i dnyalarna yneldii iin diyaloglara fazla yer vermemitir. Kiiler, ou zaman kendileriyle konuur ve birbirlerine sylemek istedikleri szlerin birounu dile getirmezler. Suat, Necip ve Sreyya arasnda geen konumalar da kadn-erkek ilikileri, evlilik ve doa manzaralar zerinedir. Kahramanlar sosyal meseleler ya da gndelik hayat zerine konumazlar. Romanda ahslarn nasl geindikleri zerinde bile durulmamtr. rnein Sreyyann kalemde alt belirtilir ama Sreyya, kaleme hi uramaz. Yazar kiilerini kendi evreleri iinde yanstamam ve tek boyutlu karakterler yaratmtr. Kahramanlar zellikle de Necip kimi zaman iir gibi konuur. rnein Suatn gzellii karsnda alamak istediini belirtir. Romann akcln bozan bu uzun konumalar, huzursuz bir ruhun yaratt iirlere benzer ve Edebiyat- Cedidenin ssl nesir diliyle yazlmtr. Romanda olaylar, hakim anlatcnn bak asyla anlatlmtr. Yazar, Suat ve Necipin i dnyalarnda olup bitenleri baarl bir ekilde yanstrken Sreyyann kiiliini yaratmada ve onun atmadaki roln belirlemede baarsz olmutur. Romann sonu da aceleye getirilmi izlenimi vermektedir. Yangnn nasl kt anlalmam ve roman, ksa birka paragrafla sonlandrlmtr. Eyll romann Edebiyat- Cedide anlayyla yazlm dier romanlardan ayran temel SIRA SZDE zellik nedir?
DN HALT ZYANIN MAV YALI HKYESNNE L M ZMLENMES

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Mavi Yal

S O R U

Sabahtan akama kadar Boaz bir batan bir baa gezerek, vapurla iskele iskele DKKAT dolaarak, ite, hayatnn ie yarayan ksmn geirmi, imdi arkasnda bo bir mazi, nnde gene bo bir istikbal ile hayatnn tek bir teranesine tercman olSIRA maktan usanan sar boruya ara sra takarrp ederdi (yaklard).SZDE imdi ne kadar oluyor? Yirmi sene... Bu yirmi yln iinde yirmi gnlk vukuat (olaylar) yoktu. Aman Yarabbi! Bu uzun seneler urackta nasl gemiti!.. EvelAMALARIMIZ leri bundan o kadar sklmamt. Zaten o hi bir zaman kendisi iin adi hayatn fevkinde (stnde)bir ey tasavvur etmemiti.. Ta ocukluundan beri zevkleri sade, emelleri ufakt... K T A P Mektepte derslerine alrken, yalnz mektepte bulunmak derslere almak icap ettirir diye basit ve mcmel (z, ksa) bir fikri rehber edinmiti. Hatta mektepten ktktan sonra bile, hlya sahibi olmamak neticesiyle mecrasn N T E L E V Z Y O tebdile (yolunu deitirmeye) lzum grlmemi tesadflerin hizmetiyle mesleinin istikametine bir inhiraf (sapma) gelerek, bir kk kaytszlkla, hayatnn btn cereyann tebdil etmi (akn deitirmi), bylece stanbulun seyyar paralarna NTERNET benzeyen bu vapurlardan birine mhlanvermiti. lk nce skdara, Salacaka, Hareme gider gelirdi. Kabataa, Beiktaa da urard. Fakat belki birinci emel olarak o zaman asl hevesi Boazii seferleriydi.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

136

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Bu emeli hasl oluncaya (gerekleinceye) kadar epeyce sklmt. O da vcut bulunca; artk emel edinecek bir ey kalmad iin, sklmaya sebep kalmam oldu. Hatta kendisini mesut buluyordu. Ufak tefek tebeddllerden (deiikliklerden) baka hayatnn mnferit cereyan (tek ak) sabahleyin Yenimahalle iskelesinden kalkmak, btn Rumeli sahillerini birer birer selamlayarak Kprye gelmek, sonra hemen gene hareket ederek Anadolu kysn takip ede ede sabahtan akama kadar Boaz aa yukar inip kmaktan ibaretti. Kendi kendisine: - Oh, ne iyi! Ebed bir seyran (gezinti)!.. derdi. Bu seyrandan elenirdi. Hissetmek isterdi ki srp giden elenceler kadar can skc bir ey yoktur, iki sefer arasndaki bir fasladan istifade ederek ya Galataya gider, (ksa bir sre sonra) yetiememek korkusuyla, heyecanla avdet eder (geri dner) ya da Kpr kahvelerinden birine sokularak tavla oynard. Elenceleri hemen bundan ibaretti. Ama pek az zaman sonra bunlarla iktifa etmemeye (yetinmemeye) balad. Artk bu hayat yava yava bir azap hkmn almaya balamt. Baharlar biraz dirilir gibi olurdu; etrafndan Boazn yeil tepeleri, taze gnein altnda mtebessim (glmseyen) binalar geerken kendinde bir teceddt vukuunu (bir yenilik olduu) tevehhm eder (kuruntusuna kaplr), u etrafna sallanarak koan aalarn taze usaresine benzer bir eyin damarlarnda da ihtizazn (titretiini) duyard. Yazn, kn takati snerdi. Yazn, mesela bir cuma gn btn teferrce (gezmeye) km halk Mesarburnuna gtrrken onda da, u vapuru burada kendi haline brakarak, onlarla birlikte kp gitmek iin edit (iddetli) bir arzu uyanrd. Evet gitmek, hayatnn bir para da kendisinin olduunu hissetmek iin, bu vapurdan kamak isterdi. O arabalardan birine atlayarak gidip, mesela, rrsuyunda bir aacn altna oturmak, hararetten yanan cierlerini o berrak, serin su ile serinlendirmek, gne altnda bunalan beynini bir para dinlendirerek bir Hicaz Fasl dinlemek iin ne mukavemet edilmez (dayanlamaz) bir ihtiya duyard; fakat mmkn deildi. (Kaptan Kk)nn parmaklna dayanarak bir tehalkle (aceleyle) kan ocuk, gen, yal, kadn, erkek alayna gpta ile bakar, iskelede rhtmda onlarn uzaklatklarn seyreder, bu seyran hayalinde ikmale (tamamlamaya) alr; sonra vaktinde avdet seferini yapamayacandan korkarak acelesinden yerinde tepinir, barr, kzar; nihayet sinirli bir hareketle ddnn ipine aslarak eker, bu tenezzh yerini havay hanerleyen bir feryat ile yrtarak nasibi olmayan bu alemden bir an evvel uzaklamak iin kaard... Gene kamak, gidip bakalarn alarak getirmek, her uranlan yerde bu ac ddk feryatlaryla kendisine ait olmayan seyranlara davet ederek gene kmak, gene inmek; sonra btn o yzlerce binlerce tanan halk serin aa altlarnda souk sularla kanlarn tazelerken Kprde inko kapl scak kahvede tavla oynamak lazm gelirdi. Ve bu, byle, ite yirmi seneden beri devam ediyordu... Kn tipiler, yamurlar, rzgrlar bann stnde dnerken hemen orackta donuvermek, lvermek arzularn duyard. Bir dolu mangal... Bir scak oda... Bir yn rt... Kaynar bir ay... Burada snmak iin ayaklarn yere vurduka bunlar dnrd. Bir vakitler hi olmazsa bu takat kran mesai (alma) saatlerini bitirdikten sonra, geceleri bunlar bulacak bir evi vard. O zaman annesiyle kz kardeini Ye-

6. nite - Edebiyat- Cedde Roman ve Hikyesinden Metin zmleme rnekleri

137

nimahalleye getirmi, orada bir kk eve yerletirmiti. Her akam son seferini bitirdikten sonra eve koar, orda ruhunu ve fikrini dinlendirirdi. Ah, o mesut aile saatleri!.. imdi ondan ne kadar uzak ve ona ne kadar muhtat. O zamanlar teehhlden (evlenmesinden) bahs olunduka garip bir inatla reddeder, muhalefet iin trl bo sebepler bulurdu. Bir vakit kz kardeini mani olarak gsterirdi, ii onun izdivacndan sonraya talik etti. Nihayet onu bir istihkm zabitine (subayna) vererek, annesiyle birlikte gndermeye mecbur olduktan sonra aile hayatndan da nefsini mahrum etmeye muvaffak olabileceine zahip (zannetmi) olmu idi. Lakin vapurun karanlk, dar bir kesinde birbirinin ayn geceler birbirini tevali ettike (izledike) bu zehapta aldandn anlamakta gecikmedi. Fakat bilinemez nasl bir ihmal ile bir aile tekili tasavvur ve ihtiyacn daima ertesi gne talik ede ede bir gn fark etmiti ki salar aarm... Kendi kendisine: - Bundan sonra izdiva?.. diye elenerek gler, omuzlarn silkerdi. Fakat her gn Karadeniz boazna geldike cierleri bir aile ocann saadet havasn arayarak ier, ite u Boazdan tede, ta uzaklarda, annesinden ruhuna bir tesliyet rahiyas (avuntu kokusu) getirecek olan rzgar nefesini beklerdi. Lakin artk baka bir are bulmutu. imdi, onlar gittikten sonra yava yava balayarak nihayet bsbtn galebe alan bir ihtiyat ile (alkanlkla), her akam vapurdan eve gidiyor vehmiyle (kuruntusuyla), meyhanelerden birine gider ve gecenin kararts iinde uyumaya balayan denize bo bir nazarla bakarak, tehi (bo) bir dima ile dnmeyerek, yalnz itahlca yemek, derince uyuyabilmek iin, gzleri bulanncaya kadar itikten sonra vapura gider, (oradaki) yatann iinde ryasz uyurdu. Fakat imdi onun, yalnz gndzlere mahsus bir ryas vard: Bu hlyadan nasipsiz dimada, kalbini dnyada hi bir kimseye tevdi (emanet) edememek mecburiyetiyle, bo hayatnn zerine kardan bir kefen eken yalnzlk, yava yava muharip (ypratc) tesirini icra ederek onu gittike skut ve melale (sessizlik ve hzne) sevketmi; artk sylenebilecek lakrdlarn (szlerin) lzumsuzluunu gre gre, hibir ey sylememeye almt. Arkadalaryla birlikte bulununca lakrd etmez olmutu. (yle ki) Kaptanla msahabet etmek (konumak) memnudur (yasaktr) levhasn boynuna asarak gezse bile taaccp (hayret) olunamazd. O, bu tesirin terakkisini (ilerleyiini) grmemi, anlamamt; nk nefsini tahlile bile eniyordu. Fakat yirmi sene sren bu bo hayat iinde bir gn -serseri bir rzgrla gelmi tohumdan bir ln iinde yetien narin bir iek eklinde- ite o rya uyanvermiti. Bu rya mai boyal bir yal idi. Kk, fakat zarif, pencerelerinin yeil pancurlaryla, ehniininin (balkonunun) oyma tahtadan kenarlaryla, atsndan sarkan nazik oymalarla orackta bir demet iek heyetiyle duran ho bir yalyd. Bir gn gene Karadeniz boazndan annesine selam gnderen bir nazarla (bakla) bakarak Kprye her vakitten ziyade bir keselan (yorgunluk) ile avdet ederken onu grmt. Birdenbire taaccb etmiti; bu yaly yeni yaplm bir ey zannetti. O gn u bir dakikalk nazarn isabeti iinde o kadar ltif bir saadet yuvas eklinde grnmt ki her vakit nnden getii halde bugn duyduu hissi daha evvel duymam olmasna ihtimal veremiyordu. Kalbinde birden, o zamana kadar hissedilemeyerek geen tesiratn (etkilerin) inkiafyla (gelimesiyle) bir emel uyand: Bu yal kendisinin olsa!.. Byle makineye verilen iki emir, imaclara yukardan frlatlan bir yn tekdir (azarlama) arasnda douveren bu emeli hayalinde takip etti ve ilk kez olarak bu adam hlya kurmu oldu:

138

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Evet, bu yal kendisinin olsa... Bu ryet (gr) hayali iinde kendisini orada, yazn sarmaklar arasnda kaybolmas lazm gelen ehniinin kenarnda, arkasnda yalnz gmleiyle, banda ince bir takkeyle, ayaklarnda terliklerle, keten bezinden alr kapanr bir iskemleye yaslanm (gibi) grd. Sonra onu grd, onun ismini bilmiyordu. O ki bu ryay kendisiyle paylaacakt. Hatta zihninde ona bir sima bile tertip etmiyordu. Bir kadn, kendisini sevecek bir kadn kalbi, ancak o kadar... Bu ryay bulduktan sonra bir kalbe ihtiyacnn iddetini birden anlamt. Buna bir de ocuk ekliyordu. Hatta bunun teferruatn da dnyordu: ocuun salar derin krplm olacakt; buna merak vard. ocuk tombalak, sekiz yalarnda bir herif olacakt, hayr olmu bulunacakt. Mademki bu ryann husul (gereklemesi) artk mmkn deildi; hep olsa... demiyor, olmu olsayd... diyordu. Fakat ne ehemmiyeti (nemi) var? Mesele ryann tahakkukunda (gereklemesinde) deildi. Artk her seferinde oradan geerken bir glmsemeyle bu mavi yalya bakarak ryasn yaard. Btn aa yukar inip karken bu ryay takip ederek ve bunun maziye veya istikbale nispetini kartrarak krk be yanda olduunu, hayatnda bundan sonra dolmas mmkn olmayan bir boluk bulunduunu unutur, seri bir tarh ameliyesiyle (karma ilemi) mazisinden yirmi seneyi hazfederek (atarak), gemi hayatn yeniden bu rya ile yaamaya balard. yle zamanlar olurdu ki bu hlya binasn mamur olarak kurmak iin makul bir esas icadna alrd. Bu yaly mesela bin liraya alacakt. Bu paray aylklarndan biriktirmek iin hesap yapard: Ayda drt lira kadar artrmak mmkn olsa, senede hemen elli lira edecek; u halde bin lira iin yirmi sene beklenecek... Bu neticeye gelince hesaba inanmazd; bin kez tekrar ettii bu hesab yeniden yapar; gzlerini yumarak, parmaklarnn ianesine (yardmna) mracaat ederek (bavurarak) tekrar dnrd. Yirmi sene? Demek btn burada geen hayat gene byle gemi olmalyd ki bin lira istihsal edilmi (elde edilebilmi) olsun! O zaman hlyay deitirir, esas bozar, baka eyler icat eder; evvelce icat olunmu bir eyi beenmez, onu brakr, teki birini bulmakta zorluk eker, aresiz kalnca evvelden bulunmu sebeplerden feragat eder, hlyaya yine mefruz (tasarlanm) bir noktadan balard. Aman Yarabbi! Bir saadet ryas kurmak bile insanlar iin byle zor muydu? Bin liray mevcut farz ederek -ama bu noksan kalbinde fena bir tesir brakrdbu mavi yaly satn alrd. Kendisi gene byle bir adam olacakt; yksek eyler dnmeye havsalas (anlay) kifayet edemezdi ( yeterli deildi), ya byle, ya buna yakn bir ey!.. Onca asl ehemmiyete ayan olan ey bu mavi yalyd, kendisini unuturdu; kendisi ne olursa olsun, fakat bu mavi yal herhalde mevcut olmalyd... Daha sonra o kadnla o ocuk.. Ah, onlar nasl sevecekti!.. Karsyla birlikte geceleri rhtmda mehtaba kacaklard. Karsnn zarif bir yeldirmesi, banda ipekten ince bir rts olacakt; hatta ocuu da birlikte yanlarna alacaklard. Gecenin rutubetinden nezle olmasn ihtiyatll ile ocua bir balk giydirmek lzumunu bile dnyordu... Kendisinin elinde bir kam olacak, bir fino kpeini idare eder gibi o maskaray arkasndan, bu kamnn mini mini temaslaryla denize yaklamaktan men ederek, ylece, ayn altnda yryeceklerdi...

6. nite - Edebiyat- Cedde Roman ve Hikyesinden Metin zmleme rnekleri

139

Bir gn Bykdere seyrannda byle bir Frenge rastlamt da ne kadar houna gitmiti... Gecenin tatl sessizlii iinde kars ve ocuu ile gezerken ne kadar mutlu olacakt. Onlar da kendisini seveceklerdi; hatta sevilmek lezzetini tamamyla hissetmek iin, bu ryaya bir de hastalk ilave ederdi. Bir vakit kendisi hasta olmutu da imacnn elinde kalmt. Lakin o zaman ona kars bakm olsayd; yatann banda bekleyecek, gzlerini asa o da uyanarak koacakt. ocuk bile babasn yatyor grdke odann iinde, alamaya vesile bulmak iin huysuzluklar karacakt ve sonra da yatana trmanarak yanna sokulacak, babam iyi olsun diye yannda uyuyacam dncesiyle mini mini ban onun yzne yaklatrarak iini eke eke uyuyacakt.Ah! O bunlarn arasnda, bu hastalndan, ne mutlu olacakt!.. Yirmi yl boa geen bir hayattan sonra, bir souk gnde artk vcudunu dinlendirecek bir yatak bulmak ihtiyacnn her vakitten daha ziyade meydana kt bir zamanda balayan bu rya, birden, o kadar kuvvet kesp etmi oldu ki doldurulmaya muhta olan gemi hayat bununla doluvermiti. Bu ryann istikbale deil, maziye ait olduunu bilirdi. Onun iin, mltezem (lzumlu grlen) bir his galatyla (duygu yanlmas), hep yirmi sene evvele ricat ederek (dnerek) balard. Ve adeta bunu vcut bulmu farz ederek, mahiyetini emekten itina ile (ekinerek) nefsini men eyledii bir gaflet ile bu ryann iine girerek yaadka daha yaamak iin kuvvet bulurdu...Btn bu k mavi yaly her geiinde grmekle, seyretmekle, sonra hlyasn tekrar balayp sslemekle geirdi. Kapal pancurlarndan meskun olmad (oturulmad) anlalan bu mavi yalda onun emelinden baka bir kimsenin bulunmamas hakikatini takviye ediyordu. Ona baktka glmseyerek:- Benim yal, benim mavi yal!. derdi. Hatta bahar gelince havalar biraz daha snnca ailesiyle beraber o ryann karsyla, ocuuyla beraber, buraya geeceklermiesine kalbinde yaz iin bir intizar (bekleme) bile vard. Sonra birden kendi kendisine gler, ddnn ipine aslarak ac bir feryatla mavi yaldan uzaklar, giderdi. Nihayet bir gn, yaz mukaddimesine (balangcna) tesadf eden, fakat nisan -havasnn bir dnekliiyle austos scaklarna nazire yapan bir gnde, akam seferini icra edecekti.Sabahtan beri Kprden Boaziinin sonlarna kadar hergn ayn ittirad (tekdzeyle) ile takarrr eden (yinelenen) seferlerin artk bu sonuncusu olacakt. Bugn her vakitkinden ziyade yorulmutu. Hava bati (ar), Karadeniz boazndan pskren serince havada bile bugn gnein kzgn harareti altnda bunalan beynine, yanan cierlerine inirah (ferahlk) verecek kuvvet yok. Artk bu sonsuz seferlerden, bugn her vakitten ziyade hissediyordu ki, bkm usanmt. Birden bir ses ismini ard; o ban evirdi, kendisine glerek: Tanyamadnz m? deniyordu. O, tanyamyordu; fakat ihtiyatllk ederek menfi vermekte de acele etmiyor, bu bahriye miralayna (deniz albayna), kordonlarna, mtebessim ehresine, mesut heyetine (grnne) -hatralarn kazyarak- uzun uzun bakyordu. Sonra birden tahattr etti (hatrlad): bu eski mektep arkadan tand. Senelerin ilave ettii eylerden onu tecrit ederek (soyutlayarak) bu heyetin iinden o eski refik (arkada) simasn kard. O vakit ellerine sarld, ayakta grtler. Onun anlatacak bir eyi yoktu: - te byle; ben buradaym, hep o eski hl! diyordu. Refikine de sormuyordu. Ne lzumu var? te grmyor muydu? Onun saadetinin yannda kendi hayatnn

140

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

hsran (yokluk acs) daha ziyade meydana km gibiydi. Bu genlik refikini tekrar grmekten memnunlukla beraber kalbinde gizli bir eza vard ki onu grmemi olmay tercih ediyordu; ona ehemmiyetten ar (nemli olmayan) eyler sordu. Hep byle, eski eylerden, mektep hatralarndan bahsediyorlard; fakat bahis ilerledike o artk daha ok sklyor, bu musahabenin (sohbet) bir an evvel bitmesine intizar ediyordu. Bir aralk iyice sahile yanaarak vapurun dalgalar rhtma pskrrken o, ryasnn Mai Yalsn tahattr etti; ban evirdi, fakat bu kez grd ey her zamankinden baka bir eydi. te o ryasnn karsyla ocuu imdi yeillenen sarmaklarn arasnda, ehniinin kenarna dayanm bakyorlard.(Kafasndan) imek halinde geen bir vehimle, ryasn tahakkuk etmi zannetti; sonra birden kadna dnerek ocua bir ey sylediini, ocuun vapura bakarak elini salladn grd. Ve bu selam kendisineydi, evet, kendisine bakyorlard... Sonra birden bu hlya ruyeti (grn) iinde eski refikinin sesini iitti. O: Buraya kyorum, msaadenizle; gene grrz! diyordu. O zaman hakikati anlad; kalbinde bir ey krld. O; Mai Yaly gstererek: te burasn aldk! diyordu. Evet, fakat orasn almakla onun hayatnn biricik ziyneti (ss) olan riyay almlar, onu almlard. Bu defa semalar yrtmak isteyen bir ddk feryadyla, sanki ryasnn son nefesini verdi. Ve bundan sonra her vakit oradan geerken, gsnde bir eyler kabararak, mavi yalya bakmamak iin ban evirirdi. (Halit Ziya Uaklgil, Bir Yazn Tarihi, 1941, s.181-191)

Zihniyet
Bu metnin zihniyetini belirlemek iin nce hikyenin kahramannn yaama tarzna, insanlarla ilikilerine bakmak gerekir. O, devrin yksek zmresi ierisinde yer almayan, halktan bir adamdr. Hayatnda hayale yer vermeyen, gereklii olduu gibi yaayan bir kii olarak karmza kar. Ayrca metindeki u szler de bu tespitimizi daha kuvvetlendirecek niteliktedir: Bu yirmi senenin iinde yirmi gnlk vukuat yoktu, Zaten o, hibir zaman kendisi iin adi hayatn fevkinde bir ey tasavvur etmemiti, Ta ocukluundan beri zevkleri sade, emelleri ufakt, Hatta mektepten ktktan sonra bile, hlya sahibi olmamak neticesiyle mecrasn tebdile lzum grlmemi tesadflerin hizmetiyle mesleinin istikametine [...] Btn bunlar birlikte dnldnde Halit Ziyann bu hikyesinde hayatn srdrmenin dnda iddias olmayan kk insann yaama tarz model olarak alnmtr. yleyse zihniyet, sradan insanlarn yaama tarzn, zihni meguliyetlerini, insanlarla ilikilerini edeb metnin dnyasnda dile getirmeye izin veren bir zevk ve anlaytr. Bu zevk ve anlayn temelinde Maupassantvari hikyenin olduunu sylemek isabetli olur; nk Maupassantvari hikye geni kitlenin yaama tarzn ve bu kitle ierisinde yer alan insanlar arasndaki ilikileri aksettirmektedir.

Yap
Olay rgs
Mai Yal adl hikye, iki birimden olumaktadr. lk birimde hikyenin kahraman, ocukluk yllarndan itibaren hlya ile ilikisi olmayan, kendi hayatn kurulmu bir makine gibi srdren bir insandr. Ancak O, Mai Yaly fark ettikten sonra bu meknla ilgili hayaller kurmaya balar. Metnin dnm noktas u cmlelerdir: Fakat

6. nite - Edebiyat- Cedde Roman ve Hikyesinden Metin zmleme rnekleri

141

yirmi sene sren bu bo hayat iinde bir gn serseri bir rzgar ile gelmi ln iinde yetien narin bir iek eklinde ite o rya uyanvermiti. Bu rya, mai boyal bir yalyd. Hikyede bu cmleden sonra, kaptan, yalyla ilgili hayalleriyle, tasarlaryla dikkati ekmektedir. Artk o, baka bir insandr. Denilebilir ki metin, ayn insann bu iki dnemi arasndaki atmas zerine kurulmutur.

Kiiler
Hikyede az nce de belirtildii gibi tek kiiden sz edilmektedir. Dierleri onun davranlarn ve insani ilikilerini ifade etmesine hizmet ederler. Onlarn kiiliklerinden sz etmek zordur. Yalnz metnin sonunda eski bir arkadana tesadf eder. Bu kii, Maupassantvari hikyenin artc sonla bitmesine hizmet eden figr olmann tesine geemez. Ayrca Kaptann annesi, kz kardei ve yolcular hikye btnnde eyadan farkl bir hviyetle karmza kmazlar. Yani ruh hallerinden, davranlarndan sz edemeyiz. Btn bunlar, Kaptann zelliklerini ifadeye hizmet ederler.

Mekn
Hikyenin mekn u cmlelerle ok iyi ifade edilmektedir: Ufak tefek tebeddllerden baka hayatnn mnferit cereyan sabahleyin Yenimahalle iskelesinden kalkmak, btn Rumeli sahillerini birer birer selamlayarak kprye gelmek, sonra hemen yine hareket ederek Anadolu kysn takip ede ede sabahtan akama kadar boaz aa yukar inip kmaktan ibaretti. Kendisini bu mekn btnleyen bir unsur olarak grr. Bu mekn gerekliin mekndr. Bir de grd Mai Yaldan hareketle kurduu bir ev hayali vardr. Grnyor ki hikyedeki mekn da metne vcut veren temel atmaya uygundur.

Zaman
Hikyenin kahramannn ocukluk yllarndan, arkadayla karlap Mai Yal hayalinin ykld zaman araln kapsar. Bu zaman dilimi ierisinde Kaptann yaama tarz, insani ilikileri, dnceleri, yaamaya has kronolojik sray ihmal etmeden dikkatlere sunulur. phesiz sz edilen zaman dilimi ierisinde yaanan her ey anlatlmamtr. Okuyucuda uyandrlmak istenen tesire uygun malzeme bir araya getirilerek esere vcut verilmitir. Burada da sanat eserinin okuyucu zerinde uyandraca gereklik duygusu evresinde estetik zevkin olumas dnlmtr.

Tema
Edebiyat- Cedide dneminde yazlan eserlerde hemen herkes hayal-hakikat atmasndan sz eder. Ama bu dnemdeki sanat eserlerinin ierisinde bu hayal-hakikat atmasn bir kiide bylesine ak tarzda ortaya koyan metinlerle karlamadmz sylemek hatal olmaz. Yani metnin temas Kaptann yaad hayal-hakikat atmasdr. Burada atma, az nce de szn ettiimiz gibi, tek kiinin hayatnn farkl dnemleri arasndaki karlamadr. Mai ve Siyahta da hayal-hakikat atmasnn varl herkes tarafndan kabul edilmi durumdadr. Ahmet Cemil mai hayallerle gazetecilik hayatna balar; fakat hayat onu siyah kelimesiyle ifade edilen gereklikle ezer. Srgne mahkm eder. Burada ise yalnzca bir hayal krkl sz konusudur.

142
Maupassant tarz hikye, seilmi olay ve kiiler SIRA SZDE arasnda gerilimi esas alan ve okuyucularda gereklik duygusu uyandran, artc bir N sonulanan ve D sonla E L M bizim edebiyatmzda olay hikyesi olarak adlandrlan bir hikye S O Bu tarzdr. R Uhikye tarznda mekn-insan ilikisi son derece nemlidir. Herhangi bir D K K A Tyer verilmez. tesadfe Anlatlacak olay seilmitir; sebep-sonu ilikisi gzden uzak tutulmaz. Kiiler ve SIRA SZDE olay hikyenin meknyla btnleir. Sz edilen meknda, sz edilen kiilerin bulunmas AMALARIMIZ okuyucuda bir aknlk yaratmaz.

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Dil ve Anlatm
SIRA SZDE Bu metinde anlatc, ilahi bak asndan; kii, olay ve evreyi dikkatlere sunan yazar-anlatcdr. Edebiyat- Cedide roman dilinin zelliklerinden, girite sz edilmitir. Bu dil, yksek sanat eseri ortaya koymak isteyen insanlarn her trl hayal ve DNELM dncelerini ifade eden zengin, hatta yer yer yapmaca kat sanlan sanatlarla dolu bir edeb dildir. Halit Ziya mrnn son yllarnda bu edeb dili sadeletirS O R U meye ihtiya duymutur. Ancak kendisi cmlelerin yapsn, ifadenin karakteristik zelliini bozmadn, yalnz kelimeleri daha anlalr szlerle deitirdiini ifade eder. Hikyede Kde Halit Ziyann dili, romanlarna nispetle daha sadedir. Halk taDK AT bakasnn yaama tarzn anlatrken kullanmak zorunda olduu ses, eya ve grnlerle ekillenmitir. Ancak yine de Edebiyat- Cedidenin edeb diline has yap, syleyi veSIRA SZDE kelime kadrosunun izleriyle karlatmz ifade etmek gerekir. nk tasvirler ve ruh hallerini tahlile ayrlan satrlar, bu hikyede bile doal olan dilden farkldr. Bu da Edebiyat- Cedide mensuplarnn sanat anlayndan kaynaklaAMALARIMIZ nr. Onlar, avam (halk) iin sanat yaplmayaca dncesindedirler.

K T A P

Halit Ziya Uaklgilin hikye ve roman sanat konusundaki grlerini kendi kaleminden K T A P u kitabnda bulabilirsiniz: Uaklgil, H. Z. (1998), Hikye, (haz. Nur Grani Aslan) stanbul, Yap Kredi Yaynlar.

TELEVZYON SIRA SZDE

Halit Ziya romanlarnda stanbuldaki yksek zmrenin srdrd hayat hareket noktaSIRA SZDE s olarak almtr. Hikyelerinde de bu durum devam etmekte midir?
DN T E R N L T NE E M S O R U

TELEVZYON

BuNdaE R N E TM gzlemden hikyenin D T N E L hareketle kaleme alndn dndrr. Halit Ziya UaklgilinUNakil adl S O R kitabnda Maupassanttan tercme ettii hikyeler bulunmaktadr. O, Flauberti DKKA tand gibiTGuy de Maupassant da eserleriyle ok iyi tanmaktadr. YirminciSZDE Trk SIRA yzylda Hikyeciliinin gelimesinde nemli rol olan bu tarz hikye, Halit AMALARIMIZ Ziya Uaklgil ile edebiyatmza gelmitir.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

6. nite - Edebiyat- Cedde Roman ve Hikyesinden Metin zmleme rnekleri

143

zet
Yenileme Dnemi Trk Edebiyat iinde Servet-i Fnn dergisi etrafnda toplanan Edebiyat- Cedide, bir dnm noktas durumundadr. Tanzimat sonrasnda balayan yenileme hareketi edeb alanda olgun eserlerini vermeye balar. Roman ve hikye trlerinde yazlan metinler artk, Tanzimat sonrasnda olduu gibi, toplum meselelerini dile getiren retici ve yol gsterici metinler deil; estetik haz uyandrmaya hizmet eden sanat eserleri olarak ele alnp deerlendirilebilecek seviyeye ulamlardr. Tanzimat Edebiyatnn ikinci dnemi olarak adlandrlan zaman diliminde Batda gelien realist edebiyatn tesiri hissedilmeye balamtr. Edebiyat- Cedide zmresinde, romantik edebiyata tepki olarak beliren ve zellikle de Fransada Stendhal, Balzac,ve Flaubert gibi romanclarn elinde gelien gerekilik akmnn etkileri grlr. Sanatkrlar, iinde yaadklar toplumda grdklerini eserlerinde ilemeye balarlar. Uzak diyarlardan ve olaanst olandan sz etmekten vaz geerler; dikkatlerini yaadklar evreye yneltirler. Gzlemlerden ve yaanm olandan hareket ederek hikye ve roman trlerinde eser vermek benimsenir. En azndan bu eserlerin okuyucuda gereklik duygusu uyandrmas istei hibir zaman gzden uzak tutulmaz. Bu metinlerde toplum ve insan eletirel bir dikkatle ele alnmaktadr. Edebiyat- Cedide yazarlar Batda eitli yazarlarn elinde gelien gerekilik akmnn getirdiklerinden yararlanarak eserler vermeye balarlar. Halit Ziya Uaklgil ve Mehmet Rauf bata olmak zere roman ve hikye alanlarnda eser veren yazarlar, realist ve natralist dikkatle eserler kaleme alrlar. Fransa da Paul Bourget ile balayan psikolojik gerekiliin etkilerini Edebiyat- Cedide yazarlarnn eserlerinde izlemek mmkndr. Burada taklitten deil tesirden sz ettiimizi vurgulayalm. Trkenin imknlaryla realist tarzda edeb eser ortaya koymak isteyen her yazar, bu tarzn doup gelitii edeb birikimden yararlanarak kendi sanat dnyasn oluturur. Edebiyat- Cedide zmresi yazarlar da bu erevenin dnda dnlemez. Zaten onlarn eserleri eletirel gereki bir dikkatle XIX. Yzyl sonu stanbulunu, edeb metinlerin dnyasnda, eitli ynleriyle anlatmaya koyulurlar. Artk gereksiz bilgi verilerek olay rgsnn yaps bozulmaz. Sanat eserinin kendisine mahsus bir sistem olduu anlalmtr. Tasvir ve tahliller olay rgsnde yer alan kii ve meknlar tantmak, bunlar arasndaki ilikileri ifade etmek amacyla kaleme alnmaktadr. Yazarlar, esere mdahale etmekten vazgemek gerektiine inanmlardr. Edebiyat- Cedidecilerin yazd eserde stanbul dna klmadn, konu ve kiilerin bu ehirden seildiini de unutmamak gerekir. Romanlarda kltr seviyesi gelimi ve maddi imkn bakmndan zenginlemi insan ve evrelerden sz edilmektedir. Hikyelerde ise ayn ehirde mr sren geni kitleye ynelme dikkati ekmektedir. Kendilerinin de ifade ettikleri gibi Servet-i Fnn Edebiyat umuma mahsus deildir. Bunlarn kendilerini ifade iin dnemlerin dilinden hareketle yeni bir edebi dil yarattklar da bilinmektedir. Cmle yapsnda baz deiikliklere bavuran Edebiyat- Cedide zmresi yazarlar, yeni imgeler ve sz gruplarn kullanmaktan da ekinmemilerdir. Hatta kendi dnemlerine kadar kullanlmayan baz kelimelere de metinlerinde yer vermekten ekinmemilerdir. Edebiyat- Cedide zmresinde hikye ve roman trlerinde eser veren sanatkrlar unlardr: Halit Ziya Uaklgil, Mehmet Rauf, Hseyin Cahit Yaln, Mftolu Ahmet Hikmet ve Safvet Ziya.

144

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Kendimizi Snayalm
1. M ve Siyah romannda Ahmet Cemilin hayat karsnda malup olarak kk bir memuriyetle Arabistana gitmesi aadakilerden hangisiyle aklanabilir? a. Gereklerin stne gitme b. Gereklerden ka c. Mekn deiiklii d. Srgn e. Romantizm 2. Edebiyat- Cedide yazar kadrosu iinde yer alan, Trk romanclnn yerlemesinde byk rol oynayan yazar aadakilerden hangisidir? a. Hseyin Suat Yaln b. Hseyin Cahit Yaln c. Hseyin Sret d. Halit Ziya Uaklgil e. Safveti Ziya 3. Aadakilerden hangisi Halit Ziyann romanlarndan biri deildir? a. M ve Siyah b. Krk Hayatlar c. Solgun Demet d. Sefile e. Ak- Memnu 4. Edebiyat- Cedide romanlar genellikle aile iinde geer. Aadakilerden hangisi bunun nedenlerinden biri deildir? a. Sosyal hayata almay baaramazlar. b. Siyasetle ilgilenmezler. c. Yaratl olarak ie kapanktrlar. d. Sarayn takibi altndadrlar. e. Bu durum tesadfidir. 5. Ak- Memnu aadaki edebiyat akmlarndan hangisinin etkisiyle yazlmtr? a. Naturalizm b. Realizm c. Romantizm d. Sembolizm e. Pozitivzm 6. Eyll romannda Suad ile Necipin yaknlamalarn salayan en gl ortak sanat zevki aadakilerden hangisidir? a. Edebiyat b. Spor c. Mzik d. Dans e. Resim 7. Bu eser, kahramanlarnn nedensiz can skntlaryla balar cmlesi aadakilerden hangisi iin sylenebilir? a. Gen Kz Kalbi b. Nemide c. M ve Siyah d. Krk Hayatlar e. Eyll 8. Edebiyat- Cedide romannda mekn-insan btnlemesini salayan teknik hangi edeb akmn rndr? a. Sembolizm b. Klasizm c. Romantizm d. Realizm e. Srrealizm 9. Ak- Memnu romannda yazar hangi iki kahramann natralist roman anlaynda nemli rol olan genetik mirasa gre kurgulamtr? a. Adnan Bey-Behll b. Firdevs Hanm-Bihter c. Peyker-Firdevs Hanm d. Blent-Adnan Bey e. Bihter-Melih Bey 10. Maupassant tarz hikyeyi edebiyatmza getiren ilk isimlerden biri aadakilerden hangisidir? a. Yakup Kadri Karaosmanolu b. Cenap ahabettin c. Halit Ziya Uaklgil d. Tevfik Fikret e. Safvet Ziya

6. nite - Edebiyat- Cedde Roman ve Hikyesinden Metin zmleme rnekleri

145

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. b 2. b 3. c Cevabnz yanlsa M ve Siyah Romannn zmlemesi konusunu gzden geiriniz. Cevabnz yanlsa Hseyin Cahit Yaln konusunu gzden geiriniz. Cevabnz yanlsa Halit Ziya Uaklgilin Roman ve Hikyelerinin Adlarn gzden geiriniz. Cevabnz yanlsa Eyll Romann zmlemesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz yanlsa Ak- Memnu Romannn zmlemesi konusunu gzden geiriniz. Cevabnz yanlsa Eyll Romann zmlemesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz yanlsa Eyll Romann zmlemesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz yanlsa blmn bandaki Giri yazsn yeniden gzden geiriniz. Cevabnz yanlsa Ak- Memnu Romann zmlemesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz yanlsa Mai Yal Hikyesinin zmlemesini ve kmasn yeniden okuyunuz. Sra Sizde 3 Eyll roman, psikolojik romana rnek olarak gsterilebilecek bir eserdir. Sra Sizde 4 Almamtr. Daha ok geni kitlenin yaama tarz ve mr srd mahaller hareket noktas olarak alnmtr.

4. a 5. d 6. c 7. e 8. d 9. b

Yararlanlan Kaynaklar
Enginn, . (2007). Yeni Trk Edebiyat Tanzimattan Cumhuriyete (1839-1923), stanbul, Dergh Yay. Mehmet Rauf. (2002). Eyll, (haz. Kemal Bek), stanbul, zgr Yay. Moran, B. (1983). Trk Romanna Eletirel Bir Bak, letiim Yaynlar, stanbul. Uaklgil, H. Z. (1945). Mi ve Siyah, stanbul, Hilmi Kitabevi Yaynlar Uaklgil, H. Z.(1969). Krk Yl, stanbul, nklap ve Aka Yaynlar. Uaklgil, H. Z. (1981). Ak- Memnu, stanbul, nklap ve Aka Yaynlar.

10. c

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Halit Ziya Uaklgilin Mai ve Siyah roman, realist tavrla yazlm bir romandr. inde tesadflere yer verilmemitir. Meydana gelen btn olaylar ve bu olaylarn kiiler zerindeki etkileri bir neden-sonu ilikisi ierisinde dzenlenmitir. Tanzimat Dneminin ilk romanlarnda bu neden-sonu ilikisine rastlamak gtr. Tanzimat Dnemi romanlarnda kurgulanan olaylar, toplumdaki aksayan noktalar iaret etmek iin ele alnr; kiiler ise romancnn fikrine gre idealize edilirdi. Bu durum romanda gereklikle badamayan tesadflerin olmasna zemin hazrlard. Oysa zellikle Halit Ziya Uaklgilin romanlarnda, kendi hayatn kendisi dzenleyen bireyin varlndan sz etmek mmkndr. Sra Sizde 2 Bu temann, Ak- Memnu romannda olduu gibi ele alnmas iin realist edebiyata has zelliklerin bilinmesi ve uygulanmas gerekmektedir. Trk Edebiyatnda Sergzette, Zehrada ve Araba Sevdasnda bu tema ele alnmamtr. Bunun iin sz edilen temann edebiyatmzda daha nce ele alnmadn sylemek gerekir.

7
Amalarmz indekiler
II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

II. ABDLHAMT DNEM TRK EDEBYATI

Bu niteyi tamamladktan sonra; Dnya edebiyatnda mensur iirin orta kn ve zelliklerini belirleyebilecek, Mensur iirin Trk edebiyatna giriini, geliimini ve Edebiyat- Cedide topluluundaki grnn tanmlayacak, Mensur iir trnde eser veren yazarlarmz, ele aldklar konular ve slup zelliklerini ayrt edebilecek bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Mensur iir Ak Bedbinlik/Ktmserlik Yalnzlk Ka lm

Edebiyat- Cedidede Mensur iir

MENSUR RN ORTAYA IKII MENSUR R KAVRAMI VE ADLANDIRILMASI MENSUR RN TANIMI VE ZELLKLER MENSUR RN TRK EDEBYATINA GR

Edebiyat- Cedidede Mensur iir


MENSUR RN ORTAYA IKII
Mensur iir, yeni bir edeb trdr. Mensur iire ilk defa Fransz edebiyatnda rastlanr. Fransz edebiyatnda sanatkrane dzyaz anlamna gelen prose potique adyla anlan baz eserler kaleme alnr. Edeb bir tr olarak mensur iirin ilk rneklerine pome en prose adyla Aloysius Bertrand (1807-1841)n 1842de yaymlanan Gaspard de la Nuit (Gecelerin Gaspard) balkl eserinden itibaren rastlanmaya balanr. Daha sonra Aloysius Bertrand, Le Centaure ve La Bacchante isimli eserleriyle Maurice de Gurin (1810-1859) izler. Bertrandn Gaspard de la Nuit adl eseri, bata Charles Baudelaire (1821-1867) olmak zere Arthur Rimbaud (1854-1891), Stphane Mallarm (1842-1898), Comte de Lautramont adyla daha ok tannan Isidore Ducasse (1846-1870) gibi airlerin ilgisini eker. Charles Baudelairein 1855ten itibaren eitli gazete ve dergilerde yaymlad, 1869da kitap hlinde basks yaplan Le Spleen de Paris (Paris Sknts)nn bir blm olarak tasarlad Petits Pomes en prose [Kk Mensur iirler] ile Fransz edebiyatnda yaygnlk kazanr. Charles Baudelaireden sonra bu edeb trn Fransz edebiyatnda yaylmasn salayan isimler, 1873te yaymlanan Les Illuminations ve Une Saison en Enfer (Cehennemde Bir Mevsim-1873) adl eserleriyle Arthur Rimbaud ve Divagations (Hezeyanlar-1864) adl eseriyle Mallarm ve Maldorurun arklaryla Comte de Lautramontdur. Ayrca Paul Claudel (1868-1955), Andre Gide (1869-1951) ve Marcel Proust (1871-1922) da genlik yllarnda poeme en prose yazm nemli yazarlar arasndadr. M. Ftih Andnn (And, 1997, 27) da belirttii gibi 19. yzyln sonlarnda mensur iir, dier Bat edebiyatlarnda gittike yaygnlk kazanr. ngilterede The English Mail Coach [ngiliz Posta Arabas] (1849) isimli eseriyle Thomas De Quincey (1785-1859); Alman edebiyatnda Hlderlin (1770-1843), Stefan George (18681933) ve Rainer-Maria Rilke (1876-1926); spanyada G. Adolfo Becquer (18361870); Danimarkada Jens P. Jacobsen (1847-1885); Amerikada Edgar Allan Poe (1809-1849) ve Rus edebiyatnda Senilia-Stichotvorenija v proze [Eik-Mensur iirler] adl eseriyle Turgenyev (1818-1883) bu yeni edeb trn ncleri olur. Bu sanatkrlar arasnda Baudelaire, Rimbaud ve Mallarm gibi Fransz airlerinin eserlerinin 19. yzyln sonlarna doru Trk sanatkrlar tarafndan tannp okunduu bilinmektedir. Bata lkesi Fransada ge anlalan Baudelaire olmak zere Rimbaud ve Mallarmnin Trk edebiyat zerindeki asl etkisi Servet-i F-

Edeb bir tr olarak mensur iirin ilk rneklerine pome en prose adyla Aloysius Bertrand (1807-1841)n 1842de yaymlanan Gaspard de la Nuit (Gecelerin Gaspard) balkl eserinden itibaren rastlanmaya balanr.

148

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

nn dneminde iir alannda balar. Bu sanatkrlarn mensur iir trnde eserleriyle de Servet-i Fnn dnemi zerinde snrl etkisinden sz edilebilir. Klsik Trk edebiyatnda mensur iiri hatrlatan, Fransz edebiyatnda prose poetique (airane yaz yahut sanatkrane dzyaz) eklinde isimlendirilen sanatkrane syleyi ierisinde yazlm metinlere rastlanr. Bu konuda M. Ftih And unlar syler:
(...) divan dbcelerinde, Lmi elebnin Mnzara-i Sultn- Bahr b-ehriyr itsnn nesir ksmlarnda olduu gibi ok mkemmel birer irne nesir rnei olan blmlere rastlarz. Hatta Sinan Paann Tazarrunmesi, Veysnin Mnet v.s. gibi bandan sonuna kadar sanatkrane bir slupla yazlm, seclerle, edeb sanatlarla, hatta mazmunlarla rlm eserler de karmza kar (And, 1997, 28).
Klsik Trk edebiyatnda mensur iiri hatrlatan, sanatkrane syleyi ierisinde yazlm metinlere rastlanr. Bu tr metinler Fransz edebiyatnda prose poetique (airane yaz yahut sanatkrane dzyaz) diye isimlendirilir.

Ancak, bu tr yazlarn mensur iir olduu sylenemez. Buna benzer ekilde Halit Ziyann ve Mehmet Raufun romanlarnda yer alan sanatl syleyileri de mensur iirin dnda dnmek gerekir. nk, mensur iir iin sanatl sylenmi dzyaz olmak yetmez. Ayrca her mensur iirin sanatl sylenmi olmas art da yoktur. Mensur iirler, bir iki paragraftan birka sayfaya kadar sren ksa yazlardr. Belirli bir konu veya tema zerine kurulurlar. Dier edeb trler gibi balangc ve sonu olan bamsz bir trdr. Genellikle balklar bulunur. Mensur iir, Bat edebiyatnn rndr. Henz Servet-i Fnn topluluu olumadan, Ara Nesil dneminde Trk edebiyatnda ilk rneklerine rastlanmaya balanm, Servet-i Fnn dneminde ok sayda yazarn kalemini denedii bir tr olma yoluna girerek moda hline gelmitir. Bunda dnemin santimantal atmosferi de rol oynamtr. Zengin bir edeb SZDE olmasna karn mensur iirin kaynann Bat edebiyat olmasSIRA gemii nn nedeni sizce ne olabilir?
D NELM MENSUR R KAVRAMI VE ADLANDIRILMASI

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Mensur iir, bir baka syleyile dzyaz iir, her eyden nce bu sz gruplarn oluturan kelimelerin anlamlaryla bakldnda bizi, iire has bir duygu yahut olS O R U gunun dzyaz formunda varlk kazanmas kavram alanyla kar karya getirir. Bu da iirin ya da iire has zn, gelenein belirledii iir formundan baka bir ekilDKKAT de ortaya konduu veya konabilecei fikrine gtrr. Nitekim bu yolda ilk rnekleri ortaya koymann yannda tre adn veren Halit Ziya da kendi mensur iirleri SIRA SZDE hakknda, Bu makaleleri tevld eden fikirler airne olduu iin onlara mensr iirler nmn vermek istedim. (Uaklgil, 1891, 3) demektedir. Trkede ve Trk edebiyatnda bu ekilde kavram alan kazanan mensur iir, Franszcada ve Fransz AMALARIMIZ edebiyatnda da benzer bir grnm sergiler. Franszcadaki pome en prose sz grubu Trkedeki mensur iir adlandrmasyla ve kavramyla uygunluk gsterir. nk Trkedeki mensur iir, Franszcadaki pome en prosein (dzyaz eklinK T A P de yazlm iir) karl olarak eviri adlandrma zellii tamaktadr. Recaizade Mahmut Ekremin nesr-i muhayyel dedii mensr iir balangta Trkede, zellikle Ara Nesil dneminde, Franszca pome en prose karl TELEVZYON olarak nesr-i muhayyel, nesr-i airne, nesr-i ir-miz, nesr-i nazm-miz, mensre, nesr-i hayal, nesr-i iir-miz, nesr-i hayal gibi birbirine benzer kelime ve kelime gruplaryla karlanr. Mensr iir ad, Halit Ziyann 1886da
NTERNET

NTERNET

7. nite - Edebiyat- Cedidede Mensur iir

149

Hizmet gazetesinde yaymlanan ve daha sonra Mensur iirler bal altnda toplayaca rneklerle karmza kar. Servet-i Fnn ve II. Merutiyet yllarnda daha ok mensr iir kelime grubu tercih edilir ve bylece bir trn ad olarak bu adlandrma yaygnlar. Cumhuriyet dneminde ise uzun yllar kullanlan bu kelime grubunun yannda, yakn yllarda baz yazarlarn kaleminde onun yerine airne nesir, dzyaz iir, yaz iirler, dzanlatm iiri, dz iir, iirsel dzyaz, iirsel metin gibi eitli adlandrmalar kullanlr ve teklif edilir. Trk Dil Kurumunun kard Trke Szlkn yeni basksnda mensur iirin tarifi yapldktan sonra mensur iire karlk olarak iirce kelimesi kaydedilir. Btn bu kelime ve kelime gruplar, edeb tr etrafnda daha adlandrlmasndan balayarak tre ait zellikler ve prensipler zerinde henz uzlamaya varlmam olduunu gsterir (Gariper, 2006, 364-365). Gnmzde daha ok, mensur iir bata olmak zere dzyaz iir adlandrmas kullanlmaktadr.

Mensr iir ad, edebiyatmzda ilk defa, Halit Ziyann 1886da Hizmet gazetesinde yaymlanan ve daha sonra Mensur iirler bal altnda toplayaca metinlerde grlr.

MENSUR RN TANIMI VE ZELLKLER


Mensur iirin birok sanatkr ve aratrmac tarafndan zellikleri zerinde durulmu, tanm yaplmtr. Bu tanmlardan birini Hlya Argunah, yle yapmaktadr:
Mensur iir; cmle yaps ve henk gibi iire has zellikler tad hlde vezne ve kafiyeye bal olmayan, airane bir konuyu, his, hayal ve dnceyi ksa bir hacimde ve youn bir ekilde ssl bir slupla anlatan dz yazlardr (Argunah, 2002, XII).

Baz sanatkrlara gre mensur iirde nemli olan iire ait z dzyaz formu iinde verebilmektir. Nitekim Oktay Rifat da bu grtedir. O, bir rportaja verdii cevapta,
(...) dzyaz ve iir ayrmnn bir vezin ve uyak ii olmad anlalmtr sanrm. iir bir zdr, dzyazyla da verilebilir. eriktir nemli olan. erik derken kavramsal ierii, baka bir deyimle, anlam deil duyarllk ykn anlatmak istiyorum. Hegel yle diyor: Her trl insan iinde olduu gibi sanatta da ieriktir son sz syleyen (Oktay Rifat, 1992, 311).

diyerek iirin dzyaz formunda da yazlabilecei dncesini dile getirir. Mensur iirin tanmn yapmann yannda nitelikleri zerinde de duran Argunaha gre mensur iirin zelliklerini yle sralayabiliriz: 1. Mensur iirler, bir paragraftan birka paragrafa kadar genileyen kk, youn yazlardr. 2. Mensur iirler bamsz, balkl, bir trn iinde para olmayan, kendi btnlne sahip metinlerdir. 3. iirdeki araylardan domutur. Ancak, iir deildir. airne syleyie sahip olmasna ramen ll ve kafiyeli deildir. Ahenkli ve airne olmas iir olmasna yetmemektedir. 4. Bireysel duygulanmalarn ifade edildii airne yazlm bir yaz trdr. Sanatlar, straplarn, sevinlerini, szlanlarn, kederlerini dile getirirler. 5. Mensur iirler, baz slup uygulamalarna da yol amtr. Devrik cmle, kelime tekrarlar, bitmemi cmle, ve edatna ska bavurma bunlar arasndadr. 6. Bir i ahenge sahiptirler. Bu ahengin sreklilii, krlmadan devam ve tam bitmesi gereken yerde tamamlanmas art sanatnn hassas duyarllna baldr. Yazar bu ahengi zellikle iirlere benzeterek yapmaya alr. Ses

150

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

tekrarlar, kelime tekrarlar, virgllerle devam eden birbirine balanan cmle paralar, Tanzimatn ilk yllarnda terk edilmeye allan ikili l tamlamalar bu metinlerde ahengi ve kurulan ahengin srekliliini salar. 7. Tasvir ve taklidi nemsedikleri iin uzun cmle yapsn tercih ederler. Ayrca kiler, veler ve virgllerle uzayan cmleler uzun sren mzikal intibalar taklit eder. 8. Ah!, ey!, oh!, of! gibi nlemlerin kullanld ya da bunlarla balayan cmleler olduka yaygndr. Bunlar yazarn samimiyet iddiasn yanstrlar. nk yazar deta okuyucunun nnde iinde bulunduu duygu, dnce, heyecan ve strap hlini yaar. Buna bal olarak bu nidalar kullanr. 9. Servet-i Fnn edebiyatnda, zellikle iirde, noktalama iaretlerinin artc bir younlukta kullanlmas durumu mensur iirde de dikkati eker. Bunun sebeplerinden biri yazarn sanattaki idealidir. Yazar o kadar mkemmeliyetidir ki eserinin okunuunu bile serbest brakmaz, idare etmek ister. Ama asl nemli olan sebep mziktir. Ses tekrarlaryla bir ahenk yakalayan sanat, noktalama iaretleriyle bunun duru ve devam edilerini ynlendirir (Argunah, 2002, XIX-XXII). 10. Msralar alt alta dizilen, lsz ve kafiyesiz yazlan serbest iirden dzyaz eklinde yazllaryla ayrlrlar. 11. Mensur iirler, genellikle yaz hayatnn balangcnda gen sanatkr adaylarnn kendilerini ifade etmeye altklar kalem rnleri olarak varlk kazanmtr.

MENSUR RN TRK EDEBYATINA GR


Tanzimat sonrasnda 1859-1860tan itibaren Trk edebiyat Bat edebiyatn rnek alarak yenilemeye balar. Bu yenileme srecinde yeni konular ve ekillerin yannda yeni trler de edebiyatmza girer. Batl anlamda roman, hikye ve tiyatro gibi edebiyatmza yeni giren trlerden biri de mensur iir olur. Trk edebiyatnda mensur iirin ilk rneini zmirde kan Nevruz gazetesinde (1 Mart 1307/14 Mart 1884) Halit Ziyann verdii gr yaygn ekilde kabul edilir. Onun daha nce Akmn Mezar balkl mensur iiri Tercman- Hakikat gazetesinde yaymlanmtr. Bu mensur iir, Tercman- Hakikat gazetesinin edebiyat stununu yneten Muallim Nci tarafndan Mezarda ak aramak, meyyitte can aramaya benzer eletirisiyle birlikte Tercman- Hakikatte yaymlanmtr (23 Nisan 1883). Halit Ziyann ayrca Berk ve Nevruz dergilerinde birka mensur iiri kar (Huyugzel, 2006, 369). Burada Halit Ziyann mensur iir alannda kalem denemelerinden nce Her mevzun ve mukaffa lakrd iir olmak lzm gelmez; her iir mevzun ve mukaffa bulunmak iktiza etmedii gibi (Recaizade, 1884, 10) diyen Recaizade Mahmut Ekremin bu yoldaki araylaryla Mustafa Reitin ve dier Ara Nesil mensuplarnn mensur iirleri zerinde durmak gerekir. Ahmet Hamdi Tanpnara gre mensur iirin yolunu Recaizade Mahmut Ekrem amtr. Necat Birinci bu konuda unlar syler: Recaizade Mahmut Ekrem iirde vezin ve kafiyenin varln hafifletmek isteyenlere kar Takdir-i Elhanda Bendenizce kafiyesiz iir yazmaktansa nesr-i muhayyel yolunda tasvir-i merm etmek evl ve efdaldir. Nesr-i muhayyel ise mevzun deil iken, deta tavr- iri alabiliyor eklinde dncelerini ifade etmesi, bu trn yolunu at ve genlerin bu yola ynelmesini salad. Ara Nesilden Mustafa Reit, Mehmet Cell, Ali Nusret, Mustafa Fehmi, Ali Nadir, smail Safa, Halit Ziya ve daha birok gen mensur iir alannda kalem denemeleri yaptlar (Birinci, 2000, 104-105).

7. nite - Edebiyat- Cedidede Mensur iir

151

Bu yllarda Envr- Zek ve ark dergilerinde Halit Ziya ile yakn tarihlerde Mustafa Reitin mensur iirleri de yaymlanr. Bu mensur iirlerini Gzyalar (1884) adl kitapta toplayan Mustafa Reit, gnlk yaay ierisinde tesadfen karlat kk hayat sahnelerini konu edinir. Ksa cmlelerden kurulu, ksa zaman dilimlerinin zerinde toplanan dikkatiyle metni genellikle arpc bir sonla bitirir (Gariper, 2006, 375). Gzyalarnda ak, ne kan tema durumundadr. Yazar, evreye ve tabiat varlklarna duyarl yaklamyla lirik syleyie ular. Bazen airne syleyiin yerini kk hikyeyi hatrlatan anlatm teknii alr. Aslnda bu durumla mensur iir trnde zaman zaman karlalr. Gzyalarnda yer alan tabiat varlklarnn benzerleriyle Ara Nesilden Mehmet Cellin Elvh- airne (1895) adl kitabnda da karlalr. Yazar, duygu ve dncelerini, kimi zaman aclarn tabiat gzelliklerinin araclyla ifadeye ynelir. Bata iek olmak zere eitli bitkiler ve nesneler yazarn i dnyasnn yanstlmasnda rol oynar. zellikle iee, ulalamayan, uzak bir yerlerdeki sevgiliyi ve ak temsil edecek ekilde anlam yklenir. ou kez tabiatn gereklii ar santimantal duyarllkla bozulur. Tabiat varlklar kendi gerekliiyle deil, ona bakann ruh hliyle grnrlk kazanr. Mensur iir alannda rn veren Ara Nesil mensuplarn daha sonra Servet-i Fnndan ok sayda sanatkr takip eder. Trn Trk edebiyatna yerlemesini salayanlarn banda yer alan Halit Ziyay Mehmet Rauf, Hseyin Cahit, Mftolu Ahmet Hikmet, Cell Shir, Faik Ali devam ettirir. Bu isimlerin yannda Saffeti Ziya, Sleyman Nazif, Hseyin Suat, Sleyman Nesib, Ali Nusret, Esad Necib, Hakk gibi yazarlar mensur iir alannda birka kalem denemesinde bulunur. Trk edebiyatnda mensur iirin edeb bir tr olarak ortaya knda Bat edebiyatlarndan yaplan eviriler nemli rol oynamtr. Bat edebiyatlarndan yaplan iir evirilerini konu alan bir makalesinde Mustafa Nihat zn, dzyaz eklinde yaplan iir evirilerinin kt bir r olarak grd mensur iir akmna yol atn ifade eder. Bu konuda o,
Bu manzum evirmeler yannda manzumelerin bir de nesir evirmeleri vardr. Bunlar manzumlardan daha oktur. Deer bakmndan birbirini tutmayan bu eit yazlar, biraz sonra, edebiyat lemimizde kt bir r olarak grlecek olan mensur iir yolunun kayna olmutur denilebilir (zn, 1956, 452-453)

deerlendirmesinde bulunur. Ahmet Hamdi Tanpnar da Trk edebiyatnda mensur iir trnn ortaya knda Bat edebiyatlarndan yaplan iir evirilerinin ve bu evirilerle edebiyatmza tanan ieriklerin etkili olduu grn tar (Tanpnar, 1982, 274). Bat edebiyatlarndan Trkeye yaplan iir evirileri zerinde aratrmalar bulunan Ali hsan Kolcu, 1859-1901 yllar arasnda says yz onu aan iirin dzyaz eklinde Bat dillerinden Trkeye evrildiini bildirir. Onun grne gre de mensur iirin gelimesinde bu dzyaz iir evirilerinin etkisi olmutur (Kolcu 2005, 403-405). Bat edebiyatndan yaplan iir evirileri mensur iirin ortaya knda nasl bir rol oynar? SIRA SZDE
DNELM S O R U

Trk edebiyatnda mensur iirin edeb bir tr olarak ortaya knda Bat edebiyatlarndan yaplan eviriler nemli rol oynamtr.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

152

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

EDEBYAT-I CEDDE (SERVET- FNN) TOPLULUUNDA MENSUR R


1896da Tevfik Fikretin Servet-i Fnn dergisinin bana gemesiyle Edebiyat- Cedide (Servet-i Fnn) topluluu kurulmu olur. Bu topluluk mensuplar, sanat merkezli bir anlay erevesinde insan ruhunun dalgalanlarn edeb metnin dnyasna tamak isterler. Bir taraftan iirin cmle yapsn dzyaznn cmle yapsna yaklatrmaya alrlarken, dier yandan dzyazyla sanatkrane syleyie ynelirler. Nazm mutlak unsur olarak grmemeleri, duygularn ifadesine arlk vermeleri, pratikte mensur iir tarznn ortaya kmasnda rol oynar (Ercilasun, 1981, 228). Servet-i Fnn topluluu kurulmadan nce Halit Ziyann 1886-1887 yllar arasnda Hizmet gazetesinde mensur iirleri yaymlanr. Bu mensur iirler nce ho karlanmaz ve eletirilir. Recaizade Mahmut Ekremin onun mensur iirleri hakknda olumlu grler ieren bir yazsnn yaymlanmas zerine eletiriler kesilir. Halit Ziya, daha sonra bu yazlarn 1891de Mensr iirler adyla kitaplatrr. Annesinin lm zerine yazdklarn da ayn yl kitap hlinde Mezardan Sesler adyla yaymlar. Bylece trn Trk edebiyatndaki ilk baarl ve kalc rneklerini kitaplatrm olur. O, hatralarnda mensur iir anlayn ve yaz tarzn ortaya koyan, trn zelliklerini gsteren baz tespit ve deerlendirmelerde de bulunur:
Mensur iirler, ksa, kk, hemen snih olduklar gibi ktlarn zerine ihmlkrne atlvermi tahassslerden, yolumun stnde toplandklar gibi teklifsiz, tasnifsiz nakedilivermi gibi izgilerden ibaret olacakt. Bir nevi msvedde... O kadar ksa, o kadar kk olacaklard ki, uzun tasvirlere, mkellef tezyinlere iftikr etmeden, dar havsalalarnda ancak bir iir heyecan tamakla iktifa ederek, sanki gnlnn halecan darbelerini iki elleriyle tutarak, rya firndan sadece bir gmlekle frlayan bir gen kz ed-y mahcbnesiyle, mahmr ve mtel yar uykuda yar uyank kvereceklerdi. Bunlar refiklerimin arasnda okuyanlarn mevcut olduunda bhedr idim. Yalnz phe edilmeyen bir hakikat vard: kirdlerimin gzlerinde okunan skit fakat beli muhabbet hissi... Hemen her nshadan sonra onlarn iinde bana gzleriyle sanki o sabah okuduklar paralar ind ediyormucasna bir mn vard. yle bir mn-y muhabbet ve merbutiyet ki bana btn sokaktan geerken, kraathanenin penceresinden, nlerinde bir nsha Hizmet, mstehz gzleriyle beni takib eden taarruz erbabnn verebilecekleri ftru unuttururdu (Uaklgil, 1936, 84).
Mensur iirin moda hline gelmesinde Mehmet Raufun Servet-i Fnn dergisinde kan bu yoldaki kalem tecrbelerinin nemli bir pay vardr. Ayrca dnemin ie dnk duygusal hayat da mensur iirin yaygnlk kazanmasnda etkili olur.

Servet-i Fnn yllarnda sz konusu derginin sayfalarnda ok sayda mensur iire rastlanmaya balanr. Bylece Ara Nesil dneminde dikkate deer rneklerin ortaya konmasndan sonra Servet-i Fnn mensuplarnn kaleminde mensur iir, deta bir moda hlini alr. Bunun yannda mensur iir gen kalemlere, insann i dnyasndaki dalgalanmalar iire gre daha rahat dile getirebilecei bir ifade alann aar. Bylece bu yolda insann i dnyasnn, duygusal hayatnn besledii ok sayda kk kalem tecrbesi dnemin gazete ve dergilerinin sayfalarna girer. Bunlarn bir ksm Mustafa Reitin ve Halit Ziyann at yolda kk kitaplar hlinde yayn dnyasndaki yerini alr. Bu arada u hususu da belirtmek gerekir ki, mensur iir tarz, devrin roman ve hikyelerindeki anlatm biimlerine, cmle yaplarna ve slubuna geni lde tesir etmitir (etili, 2006, 351). Bata Halit Ziyann M ve Siyah roman olmak zere mensur iirin sanatkrane syleyiinin etkisini tayan ok sayda hikye ve romanla karlalr. Halit Ziyann da hatralarnda ifade ettii gibi, mensur iir, bata Recizade Mahmut Ekrem olmak zere dnemin ne kan sanat adamlar tarafndan takdir-

7. nite - Edebiyat- Cedidede Mensur iir

153

le karlanrsa da iiri mevzn ve mukaffa sz (ll ve kafiyeli) olarak gren edebiyat evreleri tarafndan iddetle eletirilir. Bu tavr, ayn zamanda eski edebiyat zevkinin ve eski zihniyetin yeniye kar oluunun getirdii bir yap olarak belirir. Fakat dnem ierisinde mensur iire her ne kadar kar kan, baz ar eletirilerde bulunanlar karsa da mensur iir bir sre sonra ok sayda gen sanatkrn rabet ettii bir tr olarak belirir. Genlerin mensur iire ynelmelerinde iirin kafiye, l ve ekil gibi teknik zellikleriyle bu yeni trde baa kmak zorunda olmaylar etkili olur. Dzyaznn rahat ifade imkn i dnyalarn genie yanstabilecekleri bir ortam hazrlar. Mensur iirler adl kitabnn banda,
Mensur iirler hayalhnemde alm birtakm nazik, narin fikirlerdir. Onlar bence pek kymetdrdr. nk giryelerimi, nevelerimi musavverdirler. Ben onlar takds ederim; nk hissiytm, mtalatm ntktrlar. Bunlar kimse iin yazlmamtr, yazlmak iin yazlmtr, onun iindir ki sirlerinin takdiri, adem-i takdiri onlar iin ehemmiyetsiz kalr. Yine onun iindir ki her trl alyi-i zhirden mtecerrittirler. Muharriri onlar o kadar l buldu ki tezyint- lafziye ile telbisten hicp etti. Bu makaleleri tevld eden fikirler airne olduu iin onlara mensr iirler nmn vermek istedim. iiri vezin ve kafiyede arayanlarn edecekleri itiraz indimde hi-ahi kalr (Uaklgil, 1891, 2-3).

diyen Halit Ziya, bu ekilde mensur iirlerini deerlendirmi olur. Yaznn devamnda on alt yandan itibaren yazd mensur iirlerin bu kitapta yer aldn syler. Bylece onun ilk genlik yllarndan itibaren mensur iir yazdn renmi oluruz. Halit Ziyann mensur iirleri hakknda M. Ftih And unlar syler:
Muhtevalar itibaryla Mensr iirlerde yer alan paralarn hemen hemen tamamnda karamsarlk ve hayattan nefret duygusu ar basar. Yazarn bunlar kaleme ald ilk genlik alarnn psikolojisinin ve devrinin edebiyatnn romantik ynelilerinin etkisiyle, ak, hzn, nefret, karamsarlk, hatta mutluluk ve sevin, yaanan duygu ne olursa olsun, gzya bir fon olarak bu iirlerde daima karmza kar. Gen Halit Ziya bu iirlerinde maraz bir hassasiyet, ar bir rikkat-i kalb (s. 16) iindedir. lm, mezar, zdrab, ak, ihanet, yaamaktan nefret, rya, tahayyl, gzya, msik, gkyz, semv unsurlar, tabiatn gzellikleri, gece, bahar ve hazan mevsimleri airin muhayyilesinin uraklardr. (And, 1997, 41-42)

Halit Ziyann mensur iirleri belirli bir dnce veya duygunun zerine kurulur. Bu yazlarda tasvir nemli yer tutar. Bakan kiinin ruh hline gre anlam kazanan tabiat, gereki bir yaklamla deil daha ok resim fikriyle belirir. Bu da yaplan tasvirin ve buna bal olarak manzarann yapmackl yap kazanmasna yol aar. Yazar, baz mensur iirlerini deta sadece tasvir iin yazm izlenimi uyandrr. Ancak, yine de dnce Halit Ziyann mensur iirlerinde ne kan ge durumundadr. Bu konuda Niyazi Ak, unlar dile getirir:
Herhangi bir konuyu ele alarak ileyen (...) dnce yazlarna gre, insan hayatn yk altnda bouna eziliyor. nk her aba bir bolua alr. Btn zellikler gkyzndedir. nsan hayata balayan mitler de botur. Hayatn fanilii karsnda alamaktan baka ne yaplabilir?.. nsann sevinci ve acs kendi dndaki olaylara bal olarak deiir. Her ey deiiklikle devam etmelidir (Ak, 1970, 3-4).

154

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Bu yazlarda bir yandan kadnnn toplum ierisindeki nemi zerinde durulurken dier yandan dm kadnn ektii ilelerin azaltlmas topluma den grev olarak deerlendirilir. Romantik yaklamla insanlarn tabiatn iinde yaarken daha mutlu olduklar, medeniyetin gelimesiyle hayatlar kolaylamasna ramen mutsuzlua srklendikleri, medeniyetin ve sosyal hayatn yapmackl ve ihtirasl bir insan ortaya kard fikri arlk kazanr. nsann hayat ilk nefesinden son nefesine kadar bir oluma ve son bulma arasnda kalan ksa zaman paras durumundadr. air baka semalara bakar, baka dnyalar dnr; mazi her eyi tatllatrr, bunun iin maziye zlem duyulur (Ak, 1970, 4). Halit Ziyann Duygular konu eden yazlarnn says biraz fazladr (...). Bu yazlarda, bir ruhla baka bir ruhun konumasn andran baklar, ac anlarla dolu bir mezara benzeyen kalp, sevgi, sevginin sreksizlii, sevgiyi ama tereddtleri, kavuma gzyalar, kadn zlemi, lm haber veren nseziler zerinde durulur (Ak, 1970, 4). Onun sade slup ierisinde ksa cmlelerden kurulu mensur iirlerinde tasvirin nemli bir yer tuttuunu grrz. Baz yazlar sadece tasvir iin yazlm gibidir. Bu paralarda tasvirler hareketli ya da hareketsiz olmak zere iki nitelikte grlr. Birincilerde; at srtnda bir gen kzn hayali kamlayan dalgalanmalarla ilerleyiini, gnein ufka doru iniini ve yarya kadar denize gmln, gnein yryn, k altnda eyann renk deitiriini (Gurup adl para), ellelerden su zerrelerinin uuunu, lvlarn akn, frtnayla ezilen ormann inleyiini, savaa doru ilerleyen birlikleri, mermilerin uuunu, ayaklar altnda kumlarn kard sesi, kularn uuunu, plak kzn suya giriini izleriz. kincilerde ise, hayal ve sevgi dolu baklar, yapraklarda asl yamur damlalarn, gen kz salarnda duran , iekler arasnda bir baka iek gibi uzanan gen kz, yarallar ve sava kalntlaryla dolu l sahneleri seyrederiz. Bu tasvirler kaynan d dnyann yannda hayal leminde bulur. Heyht Bir Rya idi! balkl mensur iirinde, ri, m gzleri istimdtkrne gzlerime matf idi. O smn- lyetenhde melik-i muhabbetin pervzn, hutt- ziyiyeyi andrr kirpiklerinin ucundan katrt- sirikin hazin hazin suktunu mhade ediyordum. Ey levha-i ruhbah! Sana meftn oldum. Ey hayl-i kuds! Sana k oldum. Sinesi edd halecnlarn tazyk- kahhrnesine malp olmutu. Kalbi mahfazasn paralarcasna kuvvetle darabn idi. Bu sine benim muhabbetime cilvegh, bu kalp benim akma cygh idi. Fakat heyht! Bu bir rya idi. (Uaklgil, 1991, 20) eklinde grld gibi fikri ve duygu hlini tasvir tekniiyle birletirerek gerekle hayalin kesitii bir yerde dikkatlere sunar. Halit Ziyann Mezardan Sesler adl kitab hikye kurgusu iinde yazlm, kendi iinde yldzlarla ayrlm metin paralarndan oluur. lm dncesi evresinde varlk kazanan ve birbirini tamamlayan bu metin paralar btnlk gsterir. Mezardan Sesler hakknda M. Ftih And unlar syler:
(...) insanolunun, kinatn yzlerce, binlerce yldr kesintisiz olarak sregelen kozmik zamanna nisbetle ksack olan mr iinde, iine yuvarland bu gaileli, sefil ve zulmlerle, fesatlarla dolu hayatnn deiik vechelerine dair yaplan ksa kesit tasvirlerinden sonra Halit Ziya, insanln asrlardr yaad btn bu hayhuya karlk, aslnda her eyin aynadaki bir akisten ibaret olduu dncesi zerinde durur (And, 1997, 13).

7. nite - Edebiyat- Cedidede Mensur iir

155

Onun Platonun idealar teorisine ve tasavvufa kan bu felsef dn, mezar metaforu etrafnda hilikle birleir. Annesinin lm etrafnda derinleen bu duygu ve dnceler orada kalmaz. Modern astronomi ve kozmolojinin yerini ald bu yazlarda gen yazar, mezardan gelen sesle hilikten heplik fikrine ykselir. Niyazi Aknn da belirttii gibi, Halit Ziyann Mezardan Sesleri; kif Paann Adem Kasidesi, Ziya Paann Terc-bendi, Abdlhak Hmitin Makberi ve Recazde Mahmut Ekremin lm temi etrafnda varlk kazanan iirleriyle ayn izgide birleir (Ak, 1970, 5). Halit Ziyann mensur iir trnde eser vermesini neye balarsnz?SIRA SZDE Halit Ziyadan sonra mensur iirin baarl rneklerini Mehmet Rauf verir. Eyll DN LM yazar, Mekteb dergisinden balayarak Servet-i Fnn dergisinde Eyaymlanmas be yl sren mensur iirlerini 1317/1901de Siyah nciler adyla bir kitapta toplar. S O R U Rahim Tarm, Halit Ziyann tevikiyle yazd bu mensur iirlerinde Mehmet Raufun ondan daha baarl rnler ortaya koyduunu dnr. Her biri her gzel ey kalbimde baka bir yara aarak geer diyen hassas, samim bir kalbin; gzelDKKAT lie ve aka daima malp bir ruhun mahsul olan bu mensureler, hacimlerinin tersine youn ve ince bir duygusallk ierirler. ledii konularla uyum iinde olan SIRA SZDE zenli slubuyla okuyana deta bu hisleri yaatan Mehmet Raufun mensureleri, bu bakmdan trn nclerinden saylmasna ramen Halit Ziyann mensurelerini glgede brakmtr (Tarm, 1997, 19). AMALARIMIZ Hlya Argunah, Siyah ncilerde toplanan yazlarn hepsini mensur iir olarak deerlendirmenin pek doru olmayacan syler (Argunah, 2002, XXXIX). Bu yazlardan bir ksm hatra, bir ksm hikye tr iinde deerlendirilmeye msait K T A P grnmektedir. Be blmden oluan Siyah ncilerde yazar, ak konusu zerinde younlar. smail etili ise, Akn etrafnda hemen onun artrd kadn, ayrlk ve yalnzlk tamamlayc konular olarak gelirler. Son derece EhassasNbir dnyaTEL VZYO ya ve ince duygulara sahip yazar bu yazlarnda romantik ve airane bir edaya sahiptir (etili, 1995, 110-119) grn dile getirir. O, krlgan, hassas ruh hliyle mensur iirlerinde daha ok duygulanmalarn, enstantanelerin ve ayrntda kalan N ERN inceliklerin ressamdr. Aaya aktardmz Kadn htiyacndaT da, E T
Bir ihtiya, derin, mukvemet-sz, zlim bir ihtiya, ele gemesi muhl olan bir kadn ihtiyac ruhumu yakyor; bir kadn, kalbimin btn yaralarn saracak nazik ellerle, gayr-i kabil-i teselli matemlerimi unutturarak hararetli nazarlarla, ruhumun bu cevf-i mellini dolduracak rakk bir kalple bir kadn; bir kadn ki btn harap olmu genliime samimi yalarla alasn, dizinde hayatmn btn elemlerini alayabileyim; bir kadn ki bu yalanc vaatlerin, alayan emellerin, h eden mitlerin matemlerini efkat ve sadakati ile teselli etsin. Bu vefasz, bu kalpsiz kadnlardan, hatta aklaryla, hatta vefalaryla bile zehirli yaralar aan, ebbmn btn hararet ve perestiini sndren bu kadnlardan gelen merretlerimi gsnn stnde alaya alaya unutaym... Byle bir kadn ihtiyacyla btn genliim ite mahvoluyor: lyorum. Bir kadn ki bir hemre olsun, bir zevce olsun; yok, yok bir vlide olsun, bir vlide ki her eyiyle bir kadn, fakat kalbiyle, vefasyla bir vlide! (Mehmet Rauf, 1901, 21-22).
SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET
Mehmet Raufun mensur iirlerinin tematik dnyasn ak, bedbinlik/ktmserlik, yalnzlk, ka, lm, zavalllara acma ve tabiat rer.

156

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

grld gibi, ak ve kadn ihtiyac ile aray etrafnda derinleen bu samimi yazlar, araylarn sonunda genellikle insan acnn ve yalnzln elik ettii mit krklklarna, ktmserlie karr. Biraz da yaad dnemden ve bal olduu edeb topluluun estetik anlayndan gelen etkiyle sanatkrn psikolojik dnyasn ou kez tabiata yklenen ruh hli destekler ve tamamlar.
SIRA SZDE SIRA mensur Mehmet Raufun SZDE iir trnde eser vermesi neye balanabilir?

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Edebiyat- Cedide sanatkrlar ierisinde mensur iir kaleme alan yazarlardan DNELM biri de Hseyin Cahit [Yaln]tir. mer Faruk Huyugzel, Servet-i Fnn dergisinde bir ksm Samm Teessrler, bir ksm da iir genel bal altnda yaymlaS drt nan bu yirmi O R U para yaz, daha sonra Hayat- Hakikiye Sahnelerinde gene Samm Teessrler bal altnda toplanmtr (Huyugzel, 1984, 141) der. Muhteva, dil Ave yap bakmndan hikyelere ve kk fkralara yaklaan bu D KK T mensur iirler, ktmser bir hayat gryle yazlmtr. Yazarn hayatndan kuvvetli izler tayan ve onun ferd duygu ve dncelerini hikyelerinden daha kuvSIRA SZDE vetli ifade eden airne yazlardr. Konular ne olursa olsun bunlarn hepsinde de yazar, ele ald konu ile kendi beni arasnda sk bir mnasebet kurmutur. Zaten bu ferdilik zellii Samim Teessrler adndan da belli olmaktadr (Huyugzel, AMALARIMIZ 1982, 141). Hseyin Cahit, bu mensur iirlerinde ktmser duygulara, hayal-hakikat tezadna, aka, dine ve sosyal konulara yer verir. Zaman zaman eitli hayat sahnelerinden Tlevhalar dikkatlere sunan yazar, dini, insanlar arasndaki farkll K A P ortadan kaldran yapc bir unsur olarak grr. Onun airne duygularn ifade alanna tand mensur iirleri Bilge Ercilasunun da belirttii zere, kurulu ve ileyi bakmndanO(Ercilasun, 1990, 106) baka bir trde hikye sanatnn bir deTELEVZY N vam gibidir. Nitekim ou yazda metnin temelinde anlatlacak olaylar dizisinin bulunmas da bunu gsterir. Ferd hayatna ait aclarn yan sra; sosyal hayattaki straplar da derinden hisseden yazar, btn mensurelerde duygularna yer N T E R 1994, vermitir (Ali, N E T 185). Edebiyat- Cedide mensuplar arasnda mensur iir yazarlarndan dieri Cell Sahir [Erozan]dir. O, Servet-i Fnn dergisinde yaymlanan mensur iirlerini daha sonra Buhran (1909) ve Siyah Kitap (1912)ta toplamtr. Nesrin T. Karaca, onun mensur iirleri iin u deerlendirmede bulunur: Zavall kalbinin elemlerini, aknn aclarn dile getirmek, bu uzun karanlk yolda kendisine dost ve srda bu yazlara gzyalarn dkmek iin kaleme aldn belirten Cell Sahir iin onlar, benliinin iekleri, hayatnn yegne tesellisidirler (Karaca, 1993, 194-195). Edebiyat- Cedide topluluu mensuplarnn yazd mensur iirlerde, iir sanatnda olduu gibi, daha ok ferdi duygulanmalar konu olarak ilenmitir. Bu konular arasnda ak, sevme ve sevilme arzusu, akta mutluluk aray, akta mutsuzluk, ka, intihar, yalnzlk ve lm ne kar. Sosyal konular da bu mensur iirlerde snrl olarak yer bulur. Toplum eletirisi, kimsesizlere, yoksullara ve zavalllara acma bunlar arasndadr. Sosyal konularn ele alnd mensur iirlerde daha ok toplumun ezdii kimsesiz ve yoksul kiilerin urad hakszlk dikkatlere sunularak bunlara merhametle yaklalr. Edebiyat- Cedideciler mensuplar yazdklar mensur iirlerle trn baarl rneklerini ortaya koymular ve mensur iirin Trk edebiyatnda yerlemesinde etkili olmulardr. Mensur iir alannda bu parlak dnemden sonra Servet-i Fnn der-

7. nite - Edebiyat- Cedidede Mensur iir

157

gisinin 1901de kapatlmasndan itibaren Trk edebiyatnda yedi yl kadar suskunluk yaanr. II. Merutiyet yllarnda mensur iir, yeni yetien gen kuak tarafndan da benimsenir. Bat edebiyat rnekleri yannda, Halit Ziya, Mustafa Reit ve Mehmet Raufun bu yolda yazlar bata olmak zere, mensur iir alannda ortaya konan kalem rnlerinden hareketle trn dikkate deer rnekleri verilir. Yukarda saydmz isimlerin dnda Cell Sahir, Fik Ali, Ahmet Hikmet [Mftolu] gibi airler de mensur iir alannda eserler vermilerdir. Okuma paralar arasna aldmz metin Ahmet Hikmetin Edebiyat- Cedide yllarnda deil, Mill Edebiyat Hareketi erevesinde yazd mensur iirlerindendir. Okuma Paras: Mensur iirlerden rnekler Halit Ziya Uaklgil: Sar Gl
Gzlerin elindeki gle merkz idi. Parmaklarn heste heste yapraklar koparp rzgra bah ediyordu. Seni seyrettike kalbimde hznler hissediyordum. u anda hayalhnenin ac ac fikirlerle megl olduundan emin idim. Yapraklar bitinceye kadar hi tavrn, vaziyyetini deitirmeyerek hazn hazn skut ediyordun. Lakin son yaprak metanetini mahvetti; birden bire bir tuyan- sirik hsl oldu. Aladn; imdi topraklara mevz olan ban sneme dayadn; hngr hngr aladn. Ben de alyordum. Senin alayna alyordum. Senin gzlerin skt etti, lakin benimkiler devam ediyor. O zamandan beri sar glleri grmesini arz etmem. nk en kymetlisini mezara gmdm. (Uaklgil, 1891, 25-26). air air; semlardan dklen handelerle gler; sehblardan, zulmetlerden salan giryelerle alar; ieklerden, emenlerden kan ryihalarla mest olur; tabiatn letfetlerine, ziynetlerine kar mebht kalr bir mahlk- ulv, bir hiss- mcessemdir. air; tabiatn sem-y efkrda, fk- hissiyta salverdii zerrn-per bir kelebektir. Kanatlarnn ihtizz iekleri, glleri mtebessim eder; dire-i pervznda nrlar, handeler saar. air; tabiatn bedyini, nrlar iinde galtn afaklara, ncm ile mltemi semlara, hznlerle giryn gurblara kar terennm etmek iin yaratlm; ieklerin, ncmun ir-i skitine tercmn olmak zere halk edilmi haytn letfetlerine, melllerine lisn vermek iin sahrlarn, ormanlarn, cemiyetlerin iine salverilmi bir mahlktur. Lakin airin gzleri baka bir sem-y ulvye nzr; baka cihnlara mstaraktr. Bir gn terennm ettii hayt gzlerinde bir hayal eklini alr. O zaman air, tahayyl ettii avlim-i ulviyeye mteveccihen per-g-y tayern olur (Uaklgil, 1891, 106-107).

158

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Mehmet Rauf: Nisan Gecesi


- Tarabya Tahassst Birka bulut birbirinin zerine ylp birikerek yle bir ekil alm ki kameri bunlarn arasnda, kar- lciverd-i leylde -bize btn buudiyetini hissederek- gryorum. Deniz o kadar rakid ki koy zulmet iinde bir ayna gibi muzlim bir iltim ile hbld grnyor. Burada sem daha yakn, kamer daha solgun; iki sahilden inen mnceli zll nazl nazl dalgalanrken kadife zannolunuyor. Koyun denize mlki olduu yerde elhn-i bsi gibi hafif fefeeler var. Sonra deniz imtidat ediyor. Ve orada zalam gene birikerek Anadolu yakas eteklerini seriliyor. Bu zalmn fevknde narin bir bulutun effafiyet-i bkirnesi titriyerek, semann buradaki baygn mavilii kamerin tabi-i envariyle birleerek mahmur ve pak bir renk, yeili andrr masum bir renkle denizin uzaklatka kurunileen sathna aksediyor; onu mahrem bir telki ile hafif hafif telvin ediyor. Manzara en mall ve en mitperver renklerin mestane bir inhillinden mtehassl bir lerze-i envr bir manzmei elvn gibi ketm, rkid, titrek... Btn kyde hibir ses, hibir sad yok. Bu iki sahilin denizdeki zllinden iniks eden ismirr ile kameri ihta etmi bulutlarn bu glgeliinde, kamatrmadan aydnlatan bu zayf ve ntvan gndzde ky sakit, b-hareket, pr-skn. O kadar derin bir sknet ile insana fevkal-beer bir fet hissi ilk ediyor, vahi bir hiss-i adem duyuyorum. Bu donuk ziyl nahf gndzde ky niin byle cmit kimsesiz, b-hayat?... Evler, indirilmi perdeleriyle skit, ehs- vakas henz grnmemi kablet-tufan bir fcia sahnesi gibi cmit ve medh... Herkes uyuyor; yalnz ben, ve bir blbl, bu baharn ilk blbl... (M. Rauf, 1901, 109-110). iekler Gibi h iekler gibi olsalard... Onlar da iekler gibi sevseydik, kalbimizi iekler gibi raptetmeden celbetselerdi! Bir iek ryihas, rengi, uhluuyla ruhumuza nasl mest lerzeler, nasl mahmur emeller verirse, bir iek btn gzelliiyle, btn genliiyle bizi nasl meftun ve mtak brakrsa kadnlara kar itiyakmz da byle olsayd... Byle sade bir itiyak, rabtasz, elemsiz, vefa ve ebediyet emellerinden azade bir itiyak... Fakat yok; ben annemi o kadar kk kaybettim, hayatmda vefadan, scak, samim, sadk vefalardan o kadar ac ac mahrum kaldm ki btn sevdiim kadnlarda byle bir vefay, bu sadk vefay bulmak iin lyorum. Kadnlar benim iin ieklere mahsus btn gzellikleriyle beraber byle hararet ve ciddiyete bigne olurlarsa nasl kadn olurlar diyorum. Fakat h bu kadnlar... Fakat h bu mebbet Dalila, hep tecrbelerimde o kadar ac yaralar, her akta o kadar derin yaralar veriyorlar ki beni kendilerinden, hatt kadnlktan, hatt vlidelikten pheye sevk ediyorlar; her aktan sonra z-y vcdu hurdeha bir kazzede gibi btab- ml hatt ieklerinden mteneffir kalyorum. h iekler gibi olsalard... Onlar da iekler gibi seve bilseydik (M. Rauf, 1901, 7374).

7. nite - Edebiyat- Cedidede Mensur iir

159

Hseyin Cahit: Gzlerin...


Bu glen ve seven gzlerine her bakmda saadet-i haytmn emn bin mjdesini bulurum. Hararetli vaatli nazarlarnn nevzileriyle mdlenerek bu glen ve seven gzlerinin iinde tecelli ettiini grdm mesd bir istikblin karsnda, hibir ey sylemeden, bir istirk- mtelezizne ile mahzz kalrm. Sen de hibir ey sylemez, susarsn. Fakat o vakt gzlerin, beni esr eden ve mltefit ve mteekkir gzlerin bir teslimiyet-i mesdne ile ebediyen benim olduunu syler; bu mahmr muhabbet gzlerindeki o sf, berrk lema- hsn emele ebediyen mncezib olan haytm, btn mevcdiyetim minnetdr nazarlarmla sana secde eder. Sonra bir an olur ki nazarlarmz gay-ver bir munaka- nn iinde sermest olarak btn bir haytn lezzet-i mevdesinden nasb alr. (h, insan btn hviyetini sarsan bu dakikalar...). Bu mesd muakalardan ben sana daha mncezib, daha minnetdr; sen daha msterih, sen daha mesd karz. Fakat nedir o rh- endienkndaki bhe ki bazen bu sf, berrk nazarlarn en mesd, en msterih dakikalarda bile bir renk-i tefekkr, bir renk-i strb ile glgelenir? Bir eyim yok, mesdum; dersin. Fakat gzlerin, bu endienk, bu mteellim gzlerin hayr, der, bhe ediyorum. Biraz evvel tekml sammiyet-i mahremnesiyle bana haytn tevd eden gzlerinin man-y mteksi imdi o kadar derinleti ki ruhundaki hastaln lmna, en mesd zamanlarda bile ac bir iftirk bhesini fikrine telkn ile muhabbetine btn btn teslm-i nefs etmekten seni men eden bu hin bhenin verdii azaba ben de itirk ederim. Seni ne kadar sevdiimi grr, bu muhabbetin ebed olduunu nihyet anlarsn. O vakt gzlerinin amkndan glmeye balayan bir ems-i itminn o zulmetleri datr; ve bunlar bana yle gelir ki, glen ve seven gzlerinin nr- bahtiyrsiyle mahv olurken kulama ferd-y muhabbeti grmemek iin intihr edenlerin haklar vardr fikr-i muzlimini fsldar.. (Yaln, 1899: 182).

Ahmet Hikmet: Yakar


Ulu Tanr! Gn batyor; sevgili korkun gnlmde douyor. Kumral akam bana sessizlikler iinde bykln fsldyor... Bu alaca karanlklar arasnda bir kulun, dilma kullanmadan, z bilgisiyle sana diller dkmek istiyor... dn giyim almadan, kendi aputlaryla karna kmak diliyor. Onun yalvarlarn dinlemez misin? Kanad incinmi, karn ackm bir serenin ttn anlarsn! Boynu bkk, benzi uuk bir iein istekiini duyarsn... Bugn bir Trkn, ypranmam, sesini birinci olarak sana eritirmek isteyen suunu balasan gerektir. Ey, yce gkleri kl yldzlarla, azgn denizleri kpkl dalgalarla ssleyen Tanr!... Kullarna kendilerini tanmak, kendilerinde zn tantmak zere onlara beyin, gnl verdin. Onlardan yz binlerce Trkler sevgili son Yalavacnn doru izinden bu us, bu duygu kanatlaryla yksele yksele umana ermek istediler.

160

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Yeryznn en byk ulusu olan Trklerin yreklerini donduran souk bozkrlarn, yurdlarn brakarak szlerini anlamak, senin z birliini tanmak, sana tapmak zere yalnayak, ba ak, yad illere dtler... Scak llere dtler... O geniliklerde yeldirenler tutsan oldular. Yorgun urganna sarldlar, ilk ada aya, gne tapan bunlar, imdi ayn gnn ssn buldular. Kutlu oldular. Yalavacnn syledii yarlna boyun ediler. Yaradanlarn bildiler. Doru yola girdiler. stediklerine erdiler. Ey bizi yoktan var eden Oun sonra, seni ulatmak, birliin sancan yeryznn bir uundan br ucuna iletmek, gnl gz kr olanlara, seni tanmayanlara seni gstermek, seni tantmak zere savamaa baladlar. imeklerine baktlar, kllarn ektiler. Yldrmlarn iittiler, toplarn kullandlar. Kanlarn urunda dktler, balarn yoluna koydular. Koca denizleri getiler. Yce dalar atlar... Yeryzndeki saysz kullarndan, ok pek ok, onlar senin urunda abaladlar. Sen de onlara dller verdin, dirlikler baladn!... Senin ve yalavaclarnn adlarna ayrdn nl yerleri btn onlarn yurdlarnn bucaklarnda sakladn. O kyde yarattn Trklerin sana dknlkle ykseldiler... Bu, ycelikten onlar indirme, ey sevgili Tanr! Onlar indirme... Ak bulutlardan, kara amurlara drme! Drme kim onlarn yreklerinde senin korkun, senin sevgin vardr... Sen varsn!... Bilmeden yaptklar sular varsa dnk emeklerine balamaz msn?... Bar karalarn bugnk gz yalaryle ykamaz msn?... Yrekleri karardysa, eiinde yerlere srnen alnlar aktr, yreklerinin karaltsn aydnlatmak, dtkleri uurumdan bileklerini tutmak, onlar doru yola getirmek sana g deildir, ey ulular ulusu!... G deildir!. imdi, nnde plak gnlyle kekeleyerek sylenen bu kulun btn yurttalaryla bir yarglayc baknn yoksuludur. Ey byk Tanr! Sen yine onlar unutma! Sen yine onlar esirge! Bak!... Szan gz yalar ne alyor?!... Szlayan yrekler ne inliyor?!... (Mftolu, 1971, 149-151).

7. nite - Edebiyat- Cedidede Mensur iir

161

zet
Dzyaz eklinde yazlm iir anlamna gelen mensur iir, bir iki paragraftan birka sayfaya kadar uzayan kk yazdr. Bir konuyu/temay ele allaryla, genellikle balk tamalaryla ve her biri bamsz bir yaz oluuyla belirginlik kazanr. Ksa olular ve belli bir konuya/temaya bal yazllaryla eitli edebiyatlarda yaygn olan sanatkrane yazlm uzun dzyaz metinlerden ayrlr. Mensur iir, edeb bir tr olarak Fransz edebiyatnda 19. yzyln ortalarna doru ortaya kmtr. 19. yzyln ikinci yarsnda yine ayn edebiyat dnyasnda yaygnlk kazanmtr. Fransz edebiyatnda Aloysius Bertrand, Charles Baudelaire, Arthur Rimbaud gibi gl sanatkrlarn elinde temsil edilen mensur iir, daha sonra dier Bat edebiyatlarnda eitli sanatkrlarn eser verdii bir tr olmutur. Mensur iirin Trk edebiyatnda rneklerine 19. yzyln sonlarna doru rastlanmaya balanr. Mensur iirin Trk edebiyatna girmesinde Bat edebiyatnn model olarak alnmasnn yannda, bata Fransz edebiyat olmak zere Bat edebiyatlarndan yaplan baz iir evirilerinin dzyaz eklinde aktarlmasnn etkisi olmutur. Tanzimat sonrasnn ikinci kua ve Ara Nesil dneminde ilk rneklerine rastlanan mensur iir, eitli kelime ve kelime gruplaryla adlandrlmtr. Bata Halit Ziya Uaklgil olmak zere Edebiyat- Cedide (Servet-i Fnun) mensuplarnca ilgiyle karlanm ve onlarn kaleminde baarl rnekleri verilmitir. Trk edebiyatnda ne kan temsilcileri arasnda Ara Nesilden Mustafa Reit, Servet-i Fnndan Halit Ziya Uaklgil, Mehmet Rauf, Ahmet Hikmet Mftolu ve II. Merutiyet yllarnda Yakup Kadri Karaosmanolu gibi yazarlar yer alr. Mensur iir trnde rn ortaya koyan Servet-i Fnun yazarlar daha ok insann i dnyasnn deiimlerini, ince duygular, fazla zenilmemi bir slupla dile getirme yolunu semilerdir. Bu kk yazlarda ak, yalnzlk, bedbinlik, tabiat ve tabiat varlklar, ka, lm, zavalllara acma, hayatn anlam, strap gibi konu ve temalar ilenir. Kimi zaman bu yazlar ar duygu ykl metinler hlinde varlk kazanr.

162

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Kendimizi Snayalm
1. Mensur iir iin aadakilerden hangisi dorudur? a Serbest vezinle yazlr. b. Yalnz kafiyeye baldr. c. Yalnz vezne baldr. d. Hem vezne hem kafiyeye baldr. e. Ne vezne ne de kafiyeye baldr. 2. Mensur iirin Fransada ald ilk ad aadakilerden hangisidir? a. Pome en prose b. Poetika c. Prose potiques d. Etika e. Pema 3. Mensur iir Fransada Gaspard de La Nuit adl kitabn yaymlanmasyla ortaya kmtr. Sz konusu kitabn yazar aadakilerden hangisidir? a. Aloysius Bertrand b. Charles Baudelaire c. Arthur Rimbaud d. Paul Verlaine e. sidore Ducasse 4. Dzyaz biiminde yaplan iir evirilerini kt bir r olarak niteleyen edebiyat tarihimiz aadakilerden hangisidir? a. Orhan Okay b. smail Habib Sevk c. Mehmet Kaplan d. Ahmet Hamdi Tanpnar e. Mustafa Nihat zn 5. Trk edebiyatnda mensur iirin ilk rneini aadakilerden hangisinin verdii kabul edilir? a. Halit Ziya Uaklgil b. Mehmet Rauf c. Tevfik Fikret d. Cenap ahabettin e. Hseyin Sret 6. Aadakilerden hangileri romanlarnda da mensur iiri hatrlatan sanatl paralar kullanmlardr? a. Hseyin Cahit Yaln-Hseyin Suat Yaln b. Hseyin Sret-Sleyman Nazif c. Halit Ziya-Mehmet Rauf d. Cenap ahabettin-Tevfik Fikret e. Safveti Ziya-Faik li Ozansoy 7. Aadakilerden hangisi mensur iir trnden nce edebiyatmzda ssl nesirle yazlm eserlerden biridir? a. alayanlar b. Tazarruname c. Cihannma d. Zemzeme e. Halkun Defteri 8. Mensur iir trnn edebiyatmzda ortaya knda aadakilerden hangisinin grleri etkili olmutur? a. inasi b. Recaizade Mahmut Ekrem c. Nmk Kemal d. Mustafa Reit e. Mehmet Rauf 9. Halit Ziyann mensur iirlerini toplad kitaplarnn ad aadakilerden hangisidir? a. Mensur iirler-Mezardan Sesler b. Mezardan Sesler-Siyah nciler c. alayanlar-Siyah nciler d. Pervaneler Gibi-Zemzeme e. Krk Yl-Saray ve tesi 10. Her mevzun ve mukaffa lakrd iir olmak lzm gelmez; her iir mevzun ve mukaffa bulunmak iktiza etmedii gibi sz edebiyatmzda mensur iir trnn ortaya kn kolaylatrmtr. Bu sz syleyen airimiz aadakilerden hangisidir? a. Sleyman Nazif b. Tevfik Fikret c. Muallim Naci d. Recaizade Mahmut Ekrem e. Cenap ahabettin

7. nite - Edebiyat- Cedidede Mensur iir

163

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. e 2. a 3. a 4. e 5. a 6. c 7. b 8. b 9. a Yantnz yanlsa Mensur iirin Tanm ve zellikleri blmn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Mensur iirin Ortaya k blmn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Mensur iirin Ortaya k blmn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Mensur iirin Trk Edebiyatna Girii blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Mensur iirin Trk Edebiyatna Girii blmn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Mensur iirin Ortaya k blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Mensur iirin Ortaya k blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Mensur iirin Trk Edebiyatna Girii blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Edebiyat- Cedide (Servet-i Fnn) topluluunda Mensur iir blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Mensur iirin Trk Edebiyatna Girii blmn yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Bat edebiyatyla tanmadan nce bizim edebiyatmzda secili (kafiyeli), ssl nesir rnekleri vard. Fakat bunlar cmle iinde farkl bir gzellik salamak zere bavurulan kk oyunlard. Bat tipi mensur iirlerde ise bir btn gzellii esas alnmtr. rnekler okunduunda bu tarz btn gzelliinin bizim edebiyatmzda olmad grlecektir. Sra Sizde 2 Bat edebiyatndan yaplan iir evirilerinin dikkate deer bir ksm dzyaz olarak yaplmtr. Yani iirler dilimize nesir olarak evrilmitir. Bu da asl metnin kimi gzelliklerinin dzyaz diliyle yazlmas demektir. te bu sebeple mensur tercmeler bizde mensur iirin domasnda rol oynamtr denebilir. Sra Sizde 3 Halit Ziya nesrin btn imknlarn aratrm bir yazard. Sanatkrane bir slubun peinde idi. air deildi fakat airneliin farknda idi. Bu yzden nesrin iirini aramaya alt. Bunu da baard. Sra Sizde 4 Mehmet Rauf her bakmdan ustas Halit Ziyann takipisi olmutur. Onun roman, hikye, tiyatro ve eletiri trnde verdii eserlerin benzerlerini Mehmet Rauf da vermitir. Mensur iir alannda yine ustasn izlemitir denebilir.

10. d

164

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Yararlanlan Kaynaklar
Ak, Niyazi. (1970). Halit Ziya Uaklgilin Mensur iirleri. Atatrk niversitesi Edebiyat Fakltesi Aratrma Dergisi, (I), 1-10. Ali, ehnaz. (1994). Servet-i Fnn Dergisinde Kk Hikye-Mensur iir-Manzum Hikye (18961901), (Yaymlanmam Doktora Tezi). stanbul: Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits. And, M. F. (1997a). Halit Ziyann Mensur iirleri I. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, (27). And, M. F. (1997b). Halit Ziyann Mensur iirleri II: Mezardan Sesler. lm Aratrmalar. (4), 7-16. Argunah, H. (2002). Mensur iir ve Siyah nciler, Mehmet Rauf, Siyah nciler. (Haz. Hlya Argunah). stanbul: ar Yaynlar. Bertrand, A. (1999). Gaspard de la Nuit (ev. zdemir nce). stanbul: Genda Kltr Yaynlar. Birinci, N. (2000). Ara Nesil Edebiyat. Edebiyat zerine ncelemeler. stanbul: Kitabevi Yaynlar. etili, . (1995). Mehmet Raufun Mensr iirleri zerine Bir nceleme, Sleyman Demirel niversitesi FenEdebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, (I). etili, . (2006). Mensur iir, Trk Edebiyat Tarihi, C. 3, Ankara: TC Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. Ercilasun, B. (1990). Hseyin Cahit Yaln, Byk Trk Klsikleri, stanbul: tken-St Yaynlar, C. X. Ercilasun, B. (1981). Servet-i Fnnda Edeb Tenkit, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Huyugzel, .F. (1982). Hseyin Cahit Yalnn Hayat, Hikye ve Romanlar zerinde Bir Aratrma, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. Huyugzel, .F. (1984). Hseyin Cahit Yalnn Hayat ve Edeb Eserleri zerinde Bir Aratrma, zmir: Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar. Huyugzel .F. (2006). Servet-i Fnn Edebiyatnn Hikye ve Roman, Enginn ., Huyugzel . F., Ercilasun B., zbalc M., Karaca A., Servet-i Fnn Edebiyat, Ankara: Aka Yaynlar. Gariper, C. (2006). Trk Edebiyatnda Mensur iir Literatr. Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, (7), 361-409. Karaca, N.T. (1993). Cell Sahir Erozan (Hayat-Dnemi-Eserleri, stanbul: MEB Yaynlar. Kolcu, A.. (2005). Servet-i Fnn Edebiyat, Erzurum: Salkmst Yaynlar. Mehmet Rauf (1317/1901). Siyah nciler, stanbul: lem Matbaas. Mftolu, A.H. (1971). alayanlar, (Haz. Fethi Tevetolu), stanbul: Milli Eitim Bakanl Yaynlar. Oktay Rifat (1992). iir Konumas, stanbul: Adam Yaynlar. zn, M.N. (1946) Bat Dillerinden iir Tercmeleri. Tercme, iir zel Says. (34-36), 452-453. Recaizade M.E. (1302/1884). Takdir-i Elhn, stanbul. Tanpnar, A.H. (1982). 19 uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul: alayan Kitabevi. Tarm, R. (1997). Giri. Mehmet Rauf, Siyah nciler, (Haz. Rahim Tarm), stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Uaklgil, (1307/1891). Mensr iirler, zmir: Hizmet Matbaas. Uaklgil, H.Z. (1307/1891). Mezardan Sesler, zmir: Hizmet Matbaas. Uaklgil, H.Z. (1936). Krk Yl, C. II, stanbul: Matbaaclk ve Neriyat T.A.. Yaln, H.C. (1899). Gzlerin. Servet-i Fnn. C. 18. (454), 182-183.

8
Amalarmz indekiler
II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

II. ABDLHAMT DNEM TRK EDEBYATI

Bu niteyi tamamladktan sonra; Servet-i Fnn d Trk edebiyatnn estetik zelliklerinin neler olduunu aklayabilecek, Servet-i Fnn d Trk edebiyatnn Servet-i Fnn edebiyat ile yapsal, biimsel, tematik fark ve benzerliklerini ayrt edebilecek, Servet-i Fnn d Trk edebiyatnn nemli temsilcilerini aklayabilecek, Nesle ait metinleri Servet-i Fnn ve dier dnem metinlerinden ayrt edebilecek bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Ara Nesil Servet-i Fnn Edebiyat- Cedide Topluluu Roman iir

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

SERVET- FNUN DII TRK EDEBYATININ ADLANDIRILMA MESELES DNEMN NEML TEMSLCLER VE ESERLERNN GENEL OLARAK ZELLKLER

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat


SERVET- FNUN DII TRK EDEBYATININ ADLANDIRILMA MESELES
Mehmet Kaplann Tanzimatn ikinci neslinden sonra eser veren bir ksm yazar ve airleri tanmlamak iin tercih ettii ara nesil (Kaplan, 1987, 22-27) ifadesi bugn yeteri kadar benimsenmi grnmekle beraber, bu terimin hangi tarihler arasn kapsad konusunda hala bir anlamazlk vardr. te yandan ara nesil olarak tasnif edilen dneme mensup baz isimler Edebiyat- Cedide topluluunun baskn olduu dneminde de eser vermilerdir. Baz isimlerin ise ilk eserleri Edebiyat- Cedide ile ayn yllar rastlar. Servet-i Fnn dneminde vermeye balamlardr. Dolaysyla bu dnemin adlandrlmas, kimleri kapsad ve hangi zellikleri ierdii konularnda edebiyat tarihlerinde mtereklik sz konusu deildir. Mevcut edebiyat tarihlerinin Servet-i Fnn D Trk Edebiyat bal altnda deerlendirmekte mterek olduklar isimleri bu blmn asl malzemesi yapmak daha uygun grnmektedir. Bu bakmdan Hseyin Rahmi Grpnar, Ahmet Rasimi, Mehmet Celali, air Nigar Hanm, Ali Kemali, Selanikli Fazl Necibi, Tevfik Nevzat ve Mustafa Reit Beyi bu balk altnda deerlendirmek yerindedir. phesiz ayn dnemde eser vermi baka isimler de vardr. Ancak bunlarn birou hakknda henz ciddi monografik almalar yaplmamtr. Yine yukarda isimleri yer alan air ve romanclarn bazlar ara nesil bal altnda tanmlanan yllarda eser vermi olmakla beraber bazlar, ilk eserlerini Servet-i Fnnun en gl olduu senelerde vermiler ve Edebiyat- Cedide topluluunun edebi grlerine itirak etmemilerdir. O zaman tasnifin asl gerekesi, 1880 sonras senelerde herhangi bir edebiyat trnde eser vermekle beraber Servet-i Fnn Edebiyatnn edebi grlerine itirak etmemi olmaktr. Pek ou Servet-i Fnnun etkin olduu yllarda eser veren yazarlar olmasna ramen, bu SIRA SZDE yazarlarn Edebiyat- Cedide (Servet-i Fnn) estetiinin dnda eserler vermesini nasl aklayabiliriz?
DNELM

SIRA SZDE

DNELM S O R U

inasiden, Tevfik Nevzata, Namk Kemalden Tevfik Fikrete kadar btn air S O U ve romanclarmz ncelikle, Trkenin on sekizinci asr sonlarndaRkaybettii edebi kabiliyetini yeniden kazanmas yolunda byk katklar olan isimlerdir.
DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

168

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

DNEMN NEML TEMSLCLER VE ESERLERNN GENEL OLARAK ZELLKLER Hseyin Rahmi Grpnar
Edebiyat- Cedide topluluu edebiyat mensuplarnn eser verdii senelerde, Servet-i Fnn edebiyat dnda eser veren tannm isimlerden ilki Hseyin Rahmi Grpnardr. (1864-1944) stanbul doumlu olan Hseyin Rahmi Grpnar, Ahmet Mithat Efendi evresinde yetimi yazarlarmzdandr. k roman onun Ahmet Mithat Efendi ile tanmasna vesiledir. Bylece Tercman- Hakikat yazarlarndan biri olmutur. 1894 ylnda, Tercman- Hakikatten ayrlarak kdam gazetesinde yazmaya balar. kdam gazetesinin sahibi ise Ahmet Cevdettir. Bu gazetede yaymlanan ilk roman ffet, o senelerin modas olan bir slupla kaleme alnmtr. Mutalleka bir sonraki roman olacak ve Hseyin Rahmi yava yava edebiyat dnyasnda tannmaya balayacaktr. Edebiyat tarihimizin mektup tarzndaki ilk roman saylmas gereken bu eser, Tanzimat senelerinden itibaren romanmzn ana mevzularndan olan aile meselelerini ele almas ve Hseyin Rahminin sonraki romanlarnda greceimiz baz tiplerin ipularn vermesi bakmndan nemlidir. Hseyin Rahmi Beyin romanclnda asl mhim eser Mrebbiye dir. Roman tarihimizin sosyal ve kltrel tarihimizle de ban gsteren bu roman, Hseyin Rahmi romanclnn esas metinlerinden biridir. Tesadf, Bir Muadele-i Sevda, Metres, Nimetinas gibi sonraki romanlar bir yanlar ile hep bu romana ballardr. Trk romannda daha ntibah ta ipularn grdmz ve Ahmet Mithat Efendi ve Recaizade Ekremin romanlar ile belirginleen alaturka-alafranga hayat ve ona bal tipler Hseyin Rahmide k tan itibaren grlr. Alafranga (1901) adl roman da ayn mevzu etrafnda dner. Romann sansr edilmesi zerine uzun zaman roman yazmayan Grpnar, kinci Merutiyetin ilann takip eden gnlerde yazarlk hayatna yeniden balayacak ve mizah dergileri karacaktr. Alafranga adl romann tamamlayarak psevdi adyla Sabah gazetesinde tefrika halinde yaymlayan Hseyin Rahmi, arkasndan Kuyruklu Yldz Altnda Bir zdiva, Sevda Peinde, Gulyabani ve Cad adl romanlarn yaymlar. Balkan Savalar ve Birinci Dnya Sava senelerindeki yaz faaliyeti ile artk edebiyatmzn tannm isimlerinden olan yazar, 1933 ncesinde Ben Deli miyim, Mezardan Kalkan ehit, Kokotlar Mektebi adl romanlar yaymlar. Bu tarihten sonra eytan i ve Utanmaz Adam adl romanlar yaymlanacaktr. Romanlarnn konularn genellikle dou-bat meselesi zerine bina eden Hseyin Rahmi Grpnarn eserlerinin en nemli yan phesiz dilidir. Tanzimat sonras Trkesindeki deiim Hseyin Rahmi ile roman dili olma yolunda yeni bir aamaya girmitir. nk roman sanat, batdan gelmi bir tr olarak farkl bir dil gerektirmektedir. Bat tarz roman ve hikyenin dilinin gnlk ve konuma dili olmas gerekmekte iken bilhassa Tanzimat dnemi yazarlar ve onlar takip eden ara nesil ve Servet-i Fnn edebiyatnn dili konuma dilinden uzak bir Trkeydi. Ahmet Hamdi Tanpnar, Hseyin Rahmi Grpnar iin sokan dilini edebiyatmza getiren adamdr der. Halkn anlayaca bir dil kullanarak, okuyucunun severek ve beenerek okuyabilecei romanlar yazan Hseyin Rahmi, halk deyimlerine ve argoya da geni yer vermitir (Levend, 1964, 56). Dier yandan Tanzimattan itibaren Osmanl toplum hayatnda meydana gelen deimeleri zengin bir tablo halinde onun romanla-

Mizah edebiyatmzn da kurucu isimlerinden biri olan Hseyin Rahmi, Ahmet Rasimle birlikte Boboaz ve Gllabi adl mizah gazeteleri karr. Uzun soluklu olmayan bu yaynlar ksa bir sre sonra kapanr.

8. nite - II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

169

rnda grmek mmkndr. Mahalle hayat, gelin kaynana kavgalar, mahalleli kadnlarn birbirleri ile dialoglar byk bir samimiyetle romanlarnda canlandrlr (Ercilasun, 1990, 239). Hseyin Rahmi Grpnar Tanzimattan sonra sosyal hayatta meydana gelen deiiklikleri, toplumun belirli figrleri erevesinde ele alan romanclarmzdandr. Trk romannn balang senelerinde alafranga-alaturka atmas olarak grdmz batllam yahut ar batllam ya da batllamay yanl anlam roman tipleri aslnda Hseyin Rahmiden nce, ustas diyebileceimiz Ahmet Mithat Efendinin romanlarnda da vardr. Tanzimatn sosyal faydac edebiyat anlayna bal olan Ahmet Mithat Efendi ve Hseyin Rahmi, tamamen batya dnk edebiyata da yine sosyal fayda gerekesiyle kar karlar. Edebiyat- Cedidenin sanat anlay edebiyat karsnda Ahmet Mithat Efendinin gsterdii tepkiyi, aa yukar Hseyin Rahmi de gsterir. Trk romanndaki yozlam roman kahramanlarnn temel zellii, bilhassa Tanzimat dnemi romanlar sz konusu olduunda, yarm yamalak Franszca bilmeleri, bat zentisi giyim tarzna sahip olmalar ve Beyolu merkezli elence hayatna dkn olmalardr. Bu tiplerin ounlukla mirasyedi olduklarn ve hibir konuda yeterli bilgiye sahip olmadklarn da eklemek gerekir. Bu haliyle hem Ahmet Mithat Efendi hem de Hseyin Rahmi, romanlarndaki anlatclarn konumlar bakmndan sbjektif konumu benimseyen romanclardr. Batl hayat tarz ile yerli hayat tarzn mukayese etmi ve hangisinin ne derece benimsenmesi konusunda kararn vermi anlatc tipleri, roman kahramanlarna ynelik bak alarn da buna gre sergilerler. Hseyin Rahmi, batl ve gzleme dayal roman anlaylarn benimsemitir. Onun romanlarnda grdmz realist ve natralist etkiler, batl sanat akmlarndan gelir. Tanzimattan sonra ortaya kan yeni kadn ve erkek tiplerini, deien mahalle hayatn, zevk ve elence biimlerini farkl meknlarda ele alr. ounlukla da anlatc araclyla benimsemedii batl formlar eletirir. O, romantik edebiyatn hayal mahsul kurgu tarzn tercih etmemi, gzleme dayal malzeme ile toplumcu/faydac bir edebiyat benimsemitir. Ahmet Mithat Efendi gibi Hseyin Rahmi de ayn ekilde roman yoluyla geri kalm Osmanl toplumuna faydal olmak amacyla romanlarn kaleme almtr. ou zaman onun romanlar modern zamanlarn bilimsel gelimeleri, hastalklar yahut o devrin modern teknolojisi hakknda bilgiler dahi ierir. Fenni roman yazarlar seviyesinde bir romanc olan Grpnar modernizmi, pozitivizm ve rasyonalizm formunda anlam bir yazardr diyebiliriz. Hem Ahmet Mithat Efendiyi hem de Hseyin Rahmiyi tamamen yerli hayat tarz taraftar olarak deerlendirmek de yanltr. Bilindii gibi natralist romann Fransadaki tannm ismi Emile Zoladr ve romanlarn bir tp olan Claude Bernardn fizyoloji anlayna gre kaleme almtr. Natralist romann Emile Zola kaleminden km, hemen hemen btn rnekleri aslnda deneysel/fenni roman tarznda eserlerdir. Hseyin Rahmi de kendi romancln Emile Zolann romanclna benzeterek, natralizmin kurallarna uygun romanlar yazmaya alr. Natralist roman ile realist roman arasnda grlen en nemli fark phesiz Claude Bernard kaynakl irsiyet/kaltm meselesidir. Hseyin Rahmi Grpnarn romanlarnda da hem irsiyeti hem de sosyal hayatn getirdiklerini bnyelerinde tayan olumsuz tipler grrz. Ancak birok sanatkrn bal olduklarn syledikleri edebi akmla eserleri arasnda farklar vardr. Hseyin Rahmi Grpnarn da natralizmin esaslar ile eserlerinde ortaya koyduu yap bakmn-

170

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

dan farklar vardr. Hseyin Rahmi tam bir Natralist deildir. Emil Zolay, ancak edebi grleri ynnden ksmen benimsemitir. Dolaysyla romanlarnn konularn ve kahramanlarn tespitte, yerli kalmaya zellikle itina gstermi; ancak ahs kadrosunu, daima fizyolojik, sosyolojik ve psikolojik artlar ve kaltm zellikleri ile deerlendirmitir (Ggn, 1990, 28). Roman tarihimizde alafranga tipler adyla anlan roman kahramanlar, anlatclarn, batl hayat tarzn tercih etmi roman kiilerini mizahi bir dille anlatmalarndan kaynaklanmtr. Bilhassa Ahmet Mithat Efendinin Felatun Bey ile Rakm Efendi roman ile belirginleip poplerleen alafranga roman kahramanlar, bir eit kontrol edilebilir modernlemecilii dourmutur. Romanclarmzn hemen hepsi modernlemeci olmakla beraber, ar veya yanl sfatlaryla tanmlanan modernlemeci biimlere kar karlar. Onlar kendilerinin uygun grdkleri derecede bir modernlemeyi istemektedirler. Buna gre, hem Hseyin Rahminin hem de kendisinden nce ve sonra roman ve hikye kaleme alan birok romancnn ve hikyecinin asli temalarnn banda batllama ya da yanl batllama gelir. Gndelik hayatn birok alanna ait dekoratif unsurlar araclyla olduu gibi, roman kahramanlarnn benimsedikleri yaam biimlerinin mukayesesi yoluyla da gerekletirilen yanl batllamann eletirisi, rasyonalist bir hayatn nerilmesiyle sonulanr. Romanc aklcl/rasyonalizmi neriyorsa, cehalete ilikin bir soruna are aryor demektir. Bu yzden Hseyin Rahmi Grpnarn romanlarnda halkn eitilmesi nemli bir konu olarak yer alr. nk eitim eksiklii, balangta bireylerin, daha sonra ailenin ve sonra da btn bir toplumun bozulmasna sebep olmaktadr. Hseyin Rahmi, romanlarnda ele ald bu temalar araclyla, Trk romannn sosyal faydac kanadna eklenir. Onun roman yazd yllarda, Servet-i Fnn edebiyat olarak bilinen grubun mensuplar ise sosyal faydadan ziyade, sanat eserinin sanatsal niteliini esas alan bir edebiyat retiyorlard. Hseyin Rahmi, Ahmet Rasim, Selanikli Fazl Necip gibi yazarlar ile Edebiyat- Cedide mensubu yazar ve airler arasndaki temel fark bu noktada ortaya kmaktadr. Hseyin Rahminin toplumda grd aksaklklarn bir yan da dinle ilgilidir. Din konusundaki yanl bilgi ve inanlar ve bunlarn sebep olduu yersiz davranlar mizahi slubu ile sergiler. Dini inan ve dnceyi deil, dini deer ve tavrlarn yanl yorumlann, saplantlar ve dini hviyete brnm geleneksel baz davran ve dnce biimlerini eletirir (Ercilasun, 1990, 241). Kuyruklu Yldz Altnda Bir zdiva, Muhabbet Tlsm, Efsuncu Baba, Dirilen skelet gibi romanlarnda batl inanlardan doan durumlar ele alan Hseyin Rahmi, halkn din ve inanlar konusunda aydnlanmasn amalar. Batl inanlardan doan komik sonular vastasyla, batl inanlarn akl dln gstermeye alan yazar, bunu gl mizah yeteneiyle baarr. Yine Ben Deli miyim adl romannda da din meselesini aka konu edinir ve allm inan biimlerini mizahi bir slupla eletirir. Hseyin Rahminin aile yapsna ilikin konular ileten romanlarn dengeli bir toplum ina edebilme balamnda deerlendirmek gerekir. Kadn-erkek ilikileri ve bu ilikinin bir sonucu olarak evlilik bahsini de ele alan yazar, evlilikteki samimiyetsizlii de eletirir. Kadnn ya da erkein dierini aldatmas, buradan doan komik ve irkin sonular, kar-koca kavgalar, para iin evlenmeler ve her trl geimsizlik Hseyin Rahminin konular arasndadr (Moran, 1983, 103). ok retken bir yazar olan Hseyin Rahminin bata roman olmak zere hikye ve tiyatro trlerinde onlarca eseri vardr.

8. nite - II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

171

SIRA SZDE Hseyin Rahmi Grpnar ve Servet-i Fnn yazar ve airleri arasndaki temel farklar neler olabilir?

SIRA SZDE

Ahmet Rasim

DNELM

DNELM S O R U

Edebiyat tarihimize hikye, roman, iir, hatra, makale, sohbet, gezi yazs, tarih ve O R U okul kitaplar gibi trlerde yazd eserleri ile katkda bulunan SAhmet Rasim 1865 ylnda stanbulda domu ve 1932 ylnda stanbulda lmtr. Darfakadaki rencilik yllarnda edebiyata ilgi duyar ve klasik edebiyatnDtannm airlerine KKAT nazireler yazmaya balar. Ayn senelerde Manastrl Rfat Bey tarafndan karlmakta olan anta dergisi aracl ile de Avrupai tarz edebiyat ile tanacaktr. SIRA SZDE Franszca renir ve Fransz edebiyatnn yazarlarn okur. Darafaka senelerinde basn hayatn yakndan takip eden Ahmet Rasim, Tarik te yazlarn yaymlayan Hac brahim Efendi ile Tercman- Hakikat sahibi A. AMALARIMIZ Mithat Efendinin mnakaalarn Tercman- Hakikatten takip eden renciler arasndadr (Akta, 1992, 455). Ahmet Mithat Efendi tarafn tutar. Tercman- Hakikatte Yolcu balkl bir yazs bu senelerde yaymlanr (Ercilasun, 1990, 256). K T A P 1884 senesinde Ceride-i Havadis gazetesine girer ve bir sre bu gazetede alr. Daha sonra Tercman- Hakikat e geecek ve Fonograf (1885) adl ilk kitap bu sene yaymlayacaktr. TELEVZYON Ahmet Rasimin yaz faaliyetinin phesiz bir yn nemli yan olmakla beraber, dili ve malzemesi bakmndan ayr bir kymeti vardr. Yaz faaliyeti boyunca, ok eitli alanlardaki gzlemlerini, hafzasndaki bilgi ile birletirmitir. Bir yanN ERNET dan da sokan dilini kefetmi, doal ve renkli bir Trke ile Tyazlar kaleme almtr. Trke, Tanzimattan itibaren girdii yeni yolda, bir yandan Namk Kemal, Ziya Paa, Abdlhak Hamit, Ahmet Mithat gibi yazar ve airlerin katklaryla, dier yandan da Hseyin Rahmi ve Ahmet Rasim gibi sokan dilini esas alan yazarlar sayesinde gittike zenginlemekte, farkl renk ve seslerin terennm arac haline gelmektedir. Ahmet Rasimin edebi faaliyeti, onun hem klasik edebiyat ve klasik zevke, hem de bat edebiyatna aina olduunu gstermektedir. Edebi zevk ve tercih bakmndan kendini buluncaya kadar bu iki izgide okumalar yapan Ahmet Rasim, kendi edebi izgisini bulmasndan itibaren, asl verimli devresine geer. Aa yukar Darafakadan mezun olduktan sonraki birka seneyi kapsayan bat edebiyat ile olan mnasebet kesilmi ve Ahmet Mithat izgisinden gelen edebi zevkle, kendi gzlemlerini bir araya getirerek, asl edebi eserlerini vermitir. Bu eserler dil ve ierik asndan phesiz ok zengin bir birikimin gstergesidir. Hseyin Rahmi Beyde grdmz mahalle hayat yannda, ehir btn ynleriyle artk Ahmet Rasim Beyin malzemesi durumundadr. stanbulun elence yerleri, mahalleler, basn hayat, yankesiciler, dolandrclar, meyhaneler, fahieler gibi ok farkl kesimlerden tipler ve hayat ekilleri btn zenginlii ile onun yazlarnda bulunabilir. Bir yanyla ehir tarihisi de saylabilecek olan Ahmet Rasim, iinde yaad mekn zenginletiren, gemie ve kendi zamanna dair bilgi ve gzlemleriyle, mekn derinletiren adamdr. Ahmet Rasimin yaz hayatna balad dnemde bir tarafta, artk kendi ierisinde zlm Divan edebiyatn srdrmek isteyenler, bir tarafta da kaytsz artsz Batya teslim olmak arzusunda bulunanlar vardr. ehir Mektuplar sahibi bu iki grubun ortasndadr. Kendi ifadesiyle o bir mutavassttr. Mahalli hayatmz ve asrlar boyu teekkl eden zevkimiz gzden uzak tutulmadan Batdan gelen yenilikleri benimsemenin doru olacana inanr (Akta, 1992, 458).

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

172

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Kendi devrindeki stanbul hayatn btn ynleriyle vermeye alan Ahmet Rasim, Trkenin anlam alann geniletmi, yaz diline konuma dilinin ayrntlarn kazandrm ve bylece, sonraki devirlerin zengin Trkesinin hazrlanmasna katkda bulunmutur.

Ahmet Rasimin eserlerinin en temel zellii phesiz dilidir. Tanzimattan itibaren edebi kabiliyetini kaybetmi ve Servet-i Fnn (Edebiyat- Cedide) topluluu ile beraber, kendi doasna nispeten yabanclam dilin asl kaynann sokak olduunu fark eden Ahmet Rasim, kulland dil itibaryla seneler sonra ortaya kacak olan Milli Edebiyatn dilini hazrlayan kalemlerdendir. Trk edebiyatna katks, sadece dil seviyesinde olmayp ayn zamanda, yerli hayat konu edinmesi ile de ilgili olan Ahmet Rasim, gndelik hayatn tarihi diyebileceimiz metinleri ile Milli edebiyatn yerlilik konusundaki hassasiyetine de katkda bulunmutur. Ahmet Rasim, Ahmet Mithat Efendiden gelen tesirle ve Hseyin Rahmi rnei ile hareket ederek, Tanzimatn sosyal faydac anlayna bal kalr. Ahmet Rasimin yaz faaliyetinin tamamn halk eitmek amacyla yaplanmtr. Onun fkralar, makaleler, sohbetler, hatralar, tarih ve seyahat yazlar vastasyla bilgilendirmek amal, ansiklopedist bir tavrnn olduu aktr. Ahmet Rasimin ne kan zelliklerinden biri de dil tercihidir. Kulland ierie bal olarak dili de sokak dilidir. Toplumun deiik kesimlerinde kullanlan argo ifadeler, deyimler, hatta irticalen sylenmi ve anonimlemi manzumelerle ok renkli bir dil oluturmutur. Ahmet Rasim ne byk bir air, ne byk bir romancdr ama kelimenin tam anlamyla bir sohbet adamdr. Yirminci yzyl Trk edebiyatnn edebi dilinin kurulmasnda, Tanzimat dnemi edebiyatlarnn, ara neslin ve Edebiyat- Cedidecilerin (Servet-i Fnncularn) ne kadar katks varsa, Hseyin Rahmi ve Ahmet Rasim gibi yazarlarn da en az onlar kadar katks vardr. Biyografisi onun bu baarsndaki en nemli etkendir. nk ocukluundan beri halk arasnda yaam olan Ahmet Rasim, genlik senelerinde stanbulun yazya dklmemi zengin dnyasnn bizzat iine girerek yaam ve kaleme almtr. Hseyin Rahmi Beyin edebi metinlerinde ele ald kahramanlara bak as ve bak asn yanstan dil, aalayc, aydnlatmay esas alan bir dil iken, Ahmet Rasimin dili daha samimi ve elbette doaldr. nk Ahmet Rasim stanbuldaki gizli kalm hayat gzlem yoluyla ve samimi bir dille anlatr (Ercilasun, 1990, 257). O anlatt hayata itirak eden ve samimi olarak yaayan yazardr. Bizzat benimsedii ve sevdii meknlarda, benimsedii ve sevdii insanlarn hayatna itirak eder, yaar ve anlatr. Onun ehir Mektuplar adl eseri, stanbulun gizli kalm kelerindeki zengin ve renkli hayatn anlatr. Yine Gecelerim, mr-i Edebi, Eski Maceralardan Fuh-i Atik, Matbuat Hatralarndan, Muharrir, air, Edip balklaryla yaymlanan kitaplar, daima, samimi bir dille kaleme alnm renkli figrlerle donanm eserlerdir. Hibir zaman Hseyin Rahmi Bey gibi u ya da bu edebi ekoln prensipleriyle byk toplumsal projelerin peinde olmamtr. Kendisini herhangi bir felsefi inann emrine vermemitir. Zevk ald ve ou zaman zledii bir hayat anlatmtr. Onun gzlemci ve ayn zamanda anlattklarn bizzat yaayan bir yazar olmasnda gazeteciliinin de etkisi olmaldr. Bu bakmdan gazeteci kimliiyle yazd hatralar nemlidir. Sadece mahalle dedikodusu olarak kalm ak hikyelerini anlatmakla kalmayan Ahmet Rasim, ayn zamanda stanbulun tannm mimari eserlerini de halk arasnda yaayan hikyeleriyle ssleyerek anlatr. Eski stanbul insannn aklar, kyafetleri, mizalar ve her trl yaay biimleri, onlar hor grmeyen, hatta ou zaman benimseyen bir samimiyet ve zarif bir mizah slubuyla anlatlr. Denilebilir ki Trk nesri birka asrdr yaad sknty, Hseyin Rahmi ve Ahmet Rasim gibi yazarlar sayesinde amtr. Ahmet Rasim gibi yazarlar sayesinde, Trkenin nesir slubu halk dilinin seviyesini kazanr ve Trke, Ahmet Rasimden aa yukar on yl sonra byk eserlerini vermeye balar.

8. nite - II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

173

Onun reticilii hibir zaman didaktik bir tarzda deildir. Osmanl Tarihi, Kk Tarih-i slam, Resimli ve Harital Osmanl Tarihi gibi eserleri bu anlayla kaleme alnmtr. Ayn izgide eserler olarak kabul edebileceimiz ki Hatra ahsiyet ve stibdattan Hkimiyet-i Milliyeye adl eserler ise benzer tarz, yakn dnem Trk tarihi ierikli olarak devam ettiren almalardr. Ahmet Rasim yukarda saydmz eserleri yannda ders kitaplar, romanlar ve hikyeler de kaleme almtr. Trk romannn, kendi devri sz konusu olduunda, bilinen temalar etrafnda yazlan bu metinler, daha ok dilleri itibariyle nemlidir. Bilhassa Ara Nesil romanclarnn temalarn devam ettiren Ahmet Rasim, byk romanc veya hikyeci olmamakla beraber, temalarnn eitlilii asndan dikkate deer. Hatra, hikye, roman, fkra, makale, mensure, seyahat, monografi ve tarihle ilgili kitaplar ile son derece retken bir yazardr.
SIRA Hseyin Rahmi ve Ahmet Rasim arasndaki temel farklar neler olabilir? SZDE

Mehmet Celal

SIRA SZDE

Mehmet Celal 1867 ylnda stanbulda domu ve 1912de lmtr. Yaz hayatna 1884 ylnda balamtr. 1901 ylna kadar devam eden yaz hayat boyunca S O R edebiyatn birok trnde eserler kaleme almtr. Trk edebiyatUtarihinde ara nesil adyla bilinen yazar ve air grubunun tannm isimlerindendir. Dzenli bir tahsil hayat olmayan Mehmet Celal, zel hocalardan ald derslerA ve ahsi gayDKK T reti sayesinde kendisini yetitirir. rticalen iir syleme yetenei ile tannr (nal, 1988, 213). SIRA SZDE Mehmet Celal kolay yazan ediplerimizdendir. Bu yzden iirleri edebi kymet bakmndan zayftr. Agah Srr Levend, onun iirlerinin tabii ve selis, lirik ve ili fakat basit olduunu syler (Levend, 1942, 239). Onun belirli AMALARIMIZ oluan bir imajlardan iir dnyas vardr. Devrinde imajlarn deimemesi yznden, onun edebiyatn Mehmet Celalin edebiyat reetesi eklinde tanmlayanlarn da olduunu belirten Levend, onda airlik kabiliyetinin olduunu fakat kltrn olmadn belirtir. KK T A P k hikyeleri de aa yukar iirleri ile ayn kusurlar ierir. Hikyeleri konu bakmndan devrin sosyal hayatna ilikin iaretler iermekle beraber teknik bakmdan zayftr (Levend, 1942, 239). TELEVZYON Mehmet Celal ok sayda iir ve roman kaleme alm bir de antoloji hazrlamtr. Daha ok Muallim Nacinin edebi grlerini benimseyen airin iirleri de Nacinin tesiri altndadr. Bilindii gibi 1890l senelerde Recaizade Mahmut Ek TERN T remin talebeleri olan Edebiyat- Cedideciler daha Avrupai birNiirin Epeinde iken Muallim Naci ve etrafndakiler klasik iir ile bat tarz iiri birletirmek amacn gden bir edebiyat gr benimsemilerdir. Edebiyat konusunda ciddi tartmalarn yapld o senelerde Mehmet Celal de Edebiyat- Cedidecilere kar kan yazlar kaleme almtr. Mehmet Celalin ilk edebi metinlerinden balayarak, byk ounluu divan iirinin tesir ve edasnda sylenen gazellerinde, Muallim Naciye nazirelerinde ve hemen btn iirlerinde sade, basit ve kolay bir syleyi kendisini gsterir (And, 1995, 145). Edebi bakmdan ok kymetli olmayan romanlar, iirleri ve hikyeleriyle devrinin gen neslinin edebiyat ihtiyacn karlam, onlarn edebiyat konusunda meraklarn tatmin etmi, edebi zevklerinin gelimesinde etkili olmutur. Mehmet Celalin Trk edebiyatndaki hususi yeri ise u noktalar evresinde belirginlemektedir: Celal, bir takm temleri ve konular eserlerinde, belki ilk olarak deil ama s-

DNELM

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

174

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

rarla ileyerek, bunlarn edebiyatmzda kalc olarak yer almasn salamtr. Bu zellii Trk edebiyat iin bir zenginlik olmutur (And, 1995, 248). Mehmet Celal, iirlerinde kulland nazm ekilleri asndan zengin bir eitlilik ierisindedir. O, divan iiri nazm ekilleri kadar, Batl ve yeni ekilleri de ok ve ustalkla kullanmtr. iirlerinde ve nesirlerinde dilinin sade ve basit oluu, inasi ve Namk Kemalden beri sregelmekte olan anlalr ve sade bir slupla yazmak eilimini yeni yetien genlerin kalemine tamakta arac olmutur. Bu sadelik eilimini Celal, eserleriyle hzlandrmtr diyebiliriz. Eserlerinde grlen hzn, gzya, melal, ak, lm, teverrm, ac ekmek, sevgilisi tarafndan terk edili v.b. gibi temlerin devaml ilenii ile de Mehmet Celal, Trk edebiyatnda romantizmin ve santimantalizmin tipik temsilcilerinden birisidir (And, 1995, 249). Mehmet Celalin roman, hikye ve iirlerindeki temel duyu tarz romantizmdir. Onun duyu tarz, Tanzimat sonras Trk edebiyatn eser ve fikirleriyle etkileyen nemli isimlerin duyu tarz ile rtr. inasi ve Namk Kemal ile Hamit ve Ekremden itibaren, modern edebiyat izgisinde eser veren birok air ve romancnn temel zellii dnya karsnda bylenmiliktir. Romantik duyuun temel vasf tabiat/kinat hayranldr ve bizim edebiyatlarmzn byk ounluunda da bu hayranlk, bylenmilik aka grlr. retken bir yazar olarak dikkati eken Mehmet Celal iir, roman, hikye ve inceleme trlerinde yze yakn esere imza atmtr.

air Nigar Hanm


air Nigar Hanm Tanzimatla balayan modern edebiyatn ilk kadn airi olmas ve evinin salonunu kadn erkek, gen yal btn edebiyatseverlere amas bakmndan nemlidir.

Nigar Hanm 1856da domu; 1918 ylnda stanbulda vefat etmitir. Tahsil hayatna Fransz mektebinde balayan Nigar Hanm, zel dersler alarak Arapa ve Farsasn da ilerletir. Ayrca Almanca ve Rumca da bilir. lk iirini bir kaza sonucu len kardei iin yazan Nigar Hanm, o tarihte henz on iki yanda bir ocuktur. Bylece iir yazarak edebiyata balayan Nigar Hanmn ismine ksa sre sonra, matbuat sayfalarnda rastlarz. Gen bir kz iken nerettii iir kitab ile dikkatleri ekmi, ayrca ak yzle gazetelere fotoraf vermi olmas dedikodulara yol amtr (Levend, 1942, 239). Osman Paann kz olduu iin imzasn Nigar Bint-i Osman eklinde kullanmtr. Aristokrat bir aileye mensup olan Nigar Hanmn iirlerinin ok gzel olduu sylenemez. Bu iirler aslnda duygularn yzeysel bir dille terennmnden ibarettir. Nigar Hanm da yaantsyla eserleri arasndaki izgiyi netletiremeyen btn romantikler gibi gnlnn sahifeleri arasndan eser karmaktan adeta zevk almtr. Daha ilk eserinin ilk sahifelerinde, nesir ksmlar iin karaladm hatra-i mellimenin bir takmdr demekte ve ardndan romantizmini, buna bal olarak samimiyetini yanstan; Nigar Hanm ifade etmeye tek bana bile muktedir epey nl o cmle gelmektedir: Bunlar iir ve ina deil, terane-i evk u elem iinde gizlenmi birer ah- yes, birer nale-i efsustan ibarettir (Bekirolu, 1998, 355). air Nigar Hanm da modern edebiyatmzn ilk dnemindeki iirin beni ile airin beni arasnda olmas gereken mesafeyi koruyamayan airlerimizdendir. Nigar Hanmn sadece nesirlerinde deil, bir ksm iirlerinde de teknik, yaanmn iirletirilmesi eklinde zuhur eder. ok defa gnlkteki anlarn iir hali ile birletii grlr (Bekirolu, 1998, 355).

8. nite - II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

175
Nigar Hanm da devrin btn edebiyatlar gibi farkl ynlerden gelen tesirlere ak, samimiyetle sanat kartran, edebi kimlii teekkl etmemi airlerimizdendir.

Nigar Hanm zerindeki etkiler ou zaman romantizm ve eski edebiyat gelenei zerinden ayn anda gelmektedir. Ancak edebi eserle hayat hikyesi arasndaki rtme noktasnda Nigar Hanmn tek etki alan romantizmdir. nk eski edebiyatn biimcilii ve kuralcl, duygularn daha nceden belirlenmi kalplar iinde ifadesi olarak da yorumlayabileceimiz mazmun sistemi, yaanan hayatn olduu gibi esere geirilmesine imkn tanmaz (Bekirolu, 1998, 356). Onun ilk eseri 1887de yaymlad manzume ve mensurelerden oluan Efsustur. Yaymland devirde byk grltler koparan bu eser gen bir Mslman hanma ait ak iirleri olmas bakmndan nemlidir. kinci eseri Niran 1896 ylnda nereder. Onun iirlerinde Tanzimat airlerinin ve zellikle Recaizade Ekrem Beyin tesirleri grlr. En gl iirlerini ieren kitab 1899 ylnda yaymlanan Aks-i Seda dr. Nigar Hanm bu eserini Servet-i Fnn edebiyatnn en gl senelerinde yaymlam olmasna ramen, devrin edebi yeniliklerinden etkilenmemitir. Daha ok duygularn, iinden geldii gibi bir nceki duyu ve dn formlar ile ifade etmeyi tercih etmitir (Bekirolu, 1998, 240). Nigar Hanma gre iir, tabiatn yannda snk kalr. iir hakkndaki grleriyle Ekrem ve Hamiti hatrlatan Nigar Hanmdaki en belirgin tavrn romantik tavr olduu sylenebilir. Tabiat ve iir arasndaki geilerde, dilin yetersiz kaldnn farknda olan air Nigar Hanm, Hamit ve Ekrem Beyin ayn konudaki grlerini paylar. iirin mutlaka vezinli ve kafiyeli olmas gerekmediine ve her gzel eyin iirin konusu olabileceine inanmaktadr (Bekirolu, 1998, 369-373). Yukarda adn andmz iir kitaplarnn dnda Sefahat- Kalb (1901) ve Elhan- Vatan (1916) adl nesir, Girive (1912) adl bir de oynanm tiyatro oyunu bulunmaktadr.

Ali Kemal
Ali Kemal 1869 ylnda stanbulda domu; 1922 ylnda zmitte vefat etmitir. Mlkiye Mektebine devam ederken, ayn zamanda gazeteleri de takip ederek iir yazmaya balamtr (Ali Kemal, 1985, 25). Ali Kemal iir yazd senelerde daha ok Muallim Naci tarznn tesiri altndadr. Bilindii gibi Muallim Naci, edebiyat tarihimizde mutavasstn ad verilen dneme mensup airlerdendir ve Recaizade Mahmut Ekrem ile yapt edebi mnakaalar mnasebetiyle tannr. Ali Kemal de Muallim Nacinin etrafnda teekkl eden edebiyatlar evresinde yer alr. O devrin birok edebiyat heveslisi gen gibi Ali Kemal de, Ekrem ve Naci tartmasn yakndan takip ederek bu iki isimden birinin yannda olmay tercih eder. Ali Kemal 1885 ylnda Glen adnda bir dergi karr. O tarihte henz on alt yandadr. Dergide yaymlanan iirler daha ok Ekrem ve Naci Beylerin tesirinde ve onlarn iirlerine nazire eklindedir. Mlkiye Mektebindeki dersler sayesinde ufku genileyen Ali Kemal, Franszcaya merak sarar. 1887 senesinde Fransaya gider. kinci Abdlhamit aleyhtarlnn Osmanl mnevverleri arasnda yaygnlat ve muhalefet hareketinin daha ok Avrupada karlan dergiler kanalyla srdrld bir devirde Fransaya giden Ali Kemal, Avrupann deiik ehirlerini gezer ve oradaki Trklerle tanr. Memlekete dndkten sonra (1889) kinci Abdlhamite kar yrtlen muhalefet hareketlerine katlr. Ancak ksa bir sre sonra tutuklanarak Halepe srlr. Bu tarihten itibaren Ali Kemalin hayat deiik sebeplerle yurt dnda geer. Onun yeniden yurda dn, 1912 ylndaki iktidar deiikliinden sonradr. Fakat bu sefer de ttihat ve Terakki tarafndan yurt dna srlecektir. yl boyunca Viyanada srgn kalan Ali Kemal yurda dndkten

176

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Ali Kemal stiklal Harbini Kuva-y Milliyenin organize ettii Ankara hkmetinin kazanmas zerine 1922 senesinde, zmitte lin edilerek ldrlmtr.

sonra Bir safha-i Tarih ve Rical-i htilal adl metinleri kaleme alr. Daha ok siyasi nitelikleri ile tannan Peyam adnda bir gazete karr. Fakat gazete, ttihat ve Terakkinin ynetim ekline ilikin eletirileri sebebiyle kapatlr. Mtareke dnemine kadar sessiz kalan Ali Kemal, ttihatlarn iktidardan dmeleri zerine yeniden gazetecilik hayatna dner. Yazlarn Sabah gazetesinde nerettii bu senelerde, Hrriyet ve tilaf Frkasna girer. Bilindii gibi bu frka, ttihat ve Terakki Frkasnn muhalifi olan bir partidir. Trk siyasi tarihinde hain olarak tannmasna yol aan faaliyetleri, Hrriyet ve tilaf Frkasnca kurulan hkmette Dhiliye Nazr olarak grev almasyla balar. Dhiliye Nazrl srasnda yaymlad Kuva-y Milliyenin hareketlerini tasvip etmeyen tamimlerle dikkati eker. Onun eserleri arasnda ilk dikkati eken metin Sorbonne Darlfnnunda Edebiyat-i Hakikiye Dersleri adl almasdr. Avrupa realizminin esaslarn anlatan bu alma 1898 ylnda yaymlanmtr ve Ali Kemalin edebiyata nasl baktn gsterir. Kendi neslinin sosyal faydac edebiyat grne yakn olan Ali Kemal, Paris Musahabelerini de ayn sene yaymlayacaktr (1899). Mesele-i arkiyeye Medhal, 1900 ylnda yaymlanan ve onun siyasi meselelere ilgisini gsteren metinlerdendir. Ali Kemalin lde Bir Sergzet ve ki Hemire adl metinleri birer ky roman olmamakla beraber, vakalarnn stanbul dnda cereyan etmesi bakmndan nemlidir. Zaten nceki senelerde, Ahmet Mithat Efendinin Bahtiyarlk ve Paabey-zade mer Ali Beyin Trkmen Kz adl metinleri ile Trk roman ve hikyesi taraya alm bulunmaktadr. Ali Kemalin yukarda ismi geen kitaplarndan baka tenkit alannda Mverrih mi air mi? (1917) ve Yldz Hatrat- Elimesi (1910), Bir Safha-y ebab-Bir Safhai Tarih (1913), Rical-i htilal: Condorcet, Saint-Just, Danton, Roberspierre 1913, Fetret (1913) Tarih-i Siyasi (1918), lm-i Ahlak (1914), Tarih-i Siyasi (1918) tarihi ve toplumsal gereklikler gzetilerek yazlm eitli trlerde eserleri vardr.

Tevfik Nevzat
Tevfik Nevzat 1865 ylnda, zmirde domu, 1905 ylnda Adanada srgn sebebiyle bulunduu Piyaz kalesinde lmtr. Tahsili ilk mektep seviyesinde olan Tevfik Nevzatn Bakzade Hakk Efendi ve Halit Ziya ile yakn mnasebeti vardr. Tevfik Nevzat ahsi kabiliyetleri ve Bakzade Hakk Beyin yardmlar ile Arapa ve Acemce renir. Bakzade Hakk Bey, Halit Ziya ve Tevfik Nevzat 1884 ylnda zmirin ilk edebi-fenni dergisi Nevruzu yaymlarlar. Halit Ziyann tercme ve telif, Tevfik Nevzatn ise daha ok iirlerinin bulunduu bu dergide, Bakzade Hakknn da telif yazlar vardr. Ancak dergi Bakzade Hakk Beyin resmi grevle Manisaya tayini yznden kapanr. Tevfik Nevzat ve Halit Ziyann mterek yayn faaliyeti 1886 ylnda yine zmirde kardklar Hizmet gazetesi ile devam eder. Bir sre sonra Halit Ziya stanbula tand iin Hizmeti Tevfik Nevzat yaymlamaya devam eder. Tevfik Nevzat bir yandan da Hukuk Mektebinin snavlarn baaryla vererek dava vekillii unvann alr. Hizmetteki yaz faaliyetini de aralksz srdren Tevfik Nevzat, 1894 ylnda Avrupaya kaar. Avrupa maceras yaklak ay srer. Padiah tarafndan affedilip zmire dndkten sonra 1895 ylnda Ahenk adnda, daha evvel imtiyaz alnm yeni bir gazete karr. Tevfik Nevzatn 1891 ylnda kitap halinde baslm Aheng-i ebab adl bir iir kitab vardr. Onun iirleri ara nesil duyarlnda metinlerdir. Bilhassa dil bakmndan devrin edebi havasn yanstan bu iirlerin yer yer Abdlhak Hamit etkisi tad grlr.

zmirin ilk Trk avukat Tevfik Nevzattr.

8. nite - II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

177

Tevfik Nevzatn iirleri dndaki edebi-fenni yazlar ve tercmeleri kitaplatrlmam, gazete ve dergi sayfalarnda kalmtr. zmirin ilk edebi ve fenni dergisi Nevruzda, Hizmet ve Ahenk gazetelerinde bulunan bu yazlar, dil ve edebiyat meselelerini, fenni ve sosyal konular iermektedir. Ayrca bir de roman tercmesi vardr.

Selanikli Fazl Necip


Fazl Necip, 1864 tarihinde Selanikte domu; 1932de vefat etmitir. Gen yata, telif ve tercme, edebi ve fenni eserler yaymlar. Onun imzasnn grld ilk yayn organ ise Selanikte neredilen Gonce-i Edeb adl dergidir. Gonce-i Edebin kapanmasndan sonra Fazl Necipin imzas, stanbuldaki gazete ve dergilerde grlmeye balanr. Bata Tercman- Hakikat gazetesi olmak zere, Mirat- Alem, Manzara, Gayret, Envar- Zeka mecmualar ve zmirdeki Hizmet Fazl Necipin yazlarn nerettii yayn organlarndan bazlardr. Fakat onu edebiyat lemine asl tantan faaliyeti, Beir Fuad ile olan mektuplamasdr. Tercman- Hakikatte, Beir Fuadn Victor Hugo namndaki eserinin baz noktalar ile ilgili olarak yazd yaz ile balayan bu mnasebet, daha sonra hususilemi ve Fazl Necip ile Beir Fuad mektuplamalarn gazete stunlarna yanstmadan devam ettirmilerdir. Fazl Necipin asl yaz faaliyeti Selanikte Asr gazetesini yaymlamasyla balar. Gazetenin 19 Austos 1895 tarihli ilk saysndan Matbuat Umum Mdrlne tayin edildii 1909 ylna kadar, bayazarln yapar. Onun Asr gazetesinde kaleme ald yazlarn byk bir ksm imzaszdr. Ba makalelerin hemen hemen tamamn Fazl Necip yazar. Fazl Necipin romanlar, ilk saydan itibaren aralksz tefrika edilmeye balanr. lk roman tefrikasnn bal, Bir Genliin Gzardr. Dilaver, Cani mi Masum mu?, Sevda-y Medfun, k, Drt Mevsim, Yine Orada, Pervin, Garip Aileler, Nasl Nefy Olunuyordu?, Asrda tefrika edilen romanlarndan bazlardr. Telif eserlerin yannda Japonya Seyahatnamesi, Roz ve Ninet ve Arsen Lpen gibi tercmeleri de Asr gazetesinde Fazl Necip imzasyla yaymlanmtr (ahin, 2004). Modernleme devri Trk edebiyat tarihinden sz eden kaynaklarn birounda Aranesil (Mutavasstn) mensuplarnn edebi eserlerinde daha ziyade kk ve gnlk hassasiyetleri ifade ettikleri gr hkimdir. Bu devrin dikkate deer zelliklerinden birisi, I. Merutiyetin ilan ile Edebiyat- Cedide topluluunun balang senesi olarak alnan 1896 yl arasnda, elliye yakn sreli yayn neredilmi olmasdr. phesiz bu sreli yaynlarda neredilen edebi eserlerin, Servet-i Fnnu hazrlamak asndan byk etkisi olmutur. Bu nesil siyas konulara deinmese bile, bireysel bir takm meselelerin etrafnda sosyal konulara da iaret eder. te yandan tercme sahasndaki youn faaliyet, Trk okuyucusunun bat edebiyatn yakndan tanmasn salamtr (Kaplan, 1987, 22-27). Fazl Necipin ilk edebi verimleri de mensup olduu neslin genel tercihine uygun olarak tercmelerden ibarettir. Bu tercmelerin hemen hepsi, Victor Hugonun eserleri arasndan seilmitir. Bylece Fazl Necip zerinde, iki kaynaktan gelen youn bir tesir gze arpmaktadr: Bunlardan birincisi, Beir Fuadla mnasebetinden gelen natralist ve pozitivist tesir, dieri ise kendi okumalar neticesinde tand Victor Hugodan gelen romantik tesirdir. Yine Fazl Necip, kaleme ald eserlerin konusu ve neir tarihleri bakmndan, aranesil olarak adlandrlan edebi grubun ierisinde saylamaz. Onun asl edebi faaliyeti, Asr gazetesinin nerinden yani 1895 ylnn Austos ayndan itibaren balam-

178

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

tr. 1896 yl bilindii gibi, Edebiyat- Cedide zmresinin edebi grubunun ortaya k tarihi olarak kabul edilir. Fazl Necip, edebi anlay bakmndan Servet-i Fnnun dndadr (Ercilasun, 1981, 149-155; 173-177) ancak eserlerini ayn dnemde vermitir. Konu bakmndan, onun romanlar kk ve gnlk hassasiyetler tanmlamasna da uymamaktadr. lk eserlerinde genellikle medeniyet meselesi erevesinde alafrangalk-alaturkalk atmas deerlendirilirken, Dilaver roman, Teselya Savan anlatan paralar ile yukardaki genel hkmn dnda kalr. Kk Hanm yazar, II. Merutiyetten sonra ise belirgin olarak sosyal davalarn romancs olarak grnr. Fazl Necipin teknik bakmdan en zayf romanlar phesiz ilk romanlardr. Fazl Necipin Bir Genliin Gzar adl ilk romannda, dil zengin ve ilek bir nesir dili olmaktan uzaktr. Romanda, anlatcnn kendi ahsi kltrnden kaynaklanan, zaman zaman devrin hkim edebi grubu Edebiyat- Cedide diline yaklaan bir dil vardr. Fazl Necipin II. Merutiyetin ilanndan evvel kaleme ald on roman ierisinde Sevda-y Medfun, k, Pervin, Drt Mevsim dou-bat meselesini veya alafranga tiplerin hayatlarn ele almalaryla dikkati eker. Bunlarn hemen hepsinde mutlaka bir alafranga tip vardr. Elbette her alafranga tipin karsnda onun alternatifi olarak takdim edilen bir de yerli, batllamay yanl anlamam, modern ama zppe olmayan bir baka kahraman sz konusudur. Grlen odur ki, Fazl Necip bir ak ilikisi etrafnda, devrin ruhunu yanstan sosyolojik hususlar takdim etmekte, bir kahramann etrafnda, vakann zamanna ait bir takm hususlar vermektedir. k romannda da yine zppelikle yerlilik arasnda bir mukayese sz konusudur. Bu romann kahramanlar arasnda zppe bir deil, birden fazladr. Fazl Necipin II. Merutiyetin ilanndan nce nerettii romanlarndan bir dieri de Pervindir. Ayn ad tayan kadn kahramann etrafnda teekkl eden bir ak hikyesini ierir. Tek boyutlu bir tahkiye grnmndedir. Belki de Fazl Necipin, II. Merutiyetten nce neredilen romanlar arasnda, alafranga hayatn tenkit edildii en ciddi roman Drt Mevsimdir. Fazl Necip, Asr gazetesini nere baladktan sonra, farkllaan bir dil ve edebiyat anlayna sahip olur. Gazetecilik halkn anlayaca bir dille yazma zorunluluundan dolay onun dilini sadeletirmitir. Bu durum ikinci romanndan itibaren ak bir ekilde kendini belli eder. Konu bakmndan da daha milli ve yerli bir mevzu seilir. Fazl Necipin edebi eserlerinin dili, biraz sonra ortaya kacak olan Milli Edebiyatn dil anlayna yaklar.
SIRA SZDE

Gazeteciliin Trkenin sadelemesi ve roman trnn gelimesi konusunda olumlu ya da SIRA SZDE olumsuz etkileri neler olabilir?
DNE M Fazl Necipin Lromanlar konu bakmndan drt grupta incelenebilir: lk romanndan itibaren hkim bir konu olarak grnen dou-bat ya da alafrangalk-alaturkalk meselesini ele alan romanlar; tarihi ve cinai konular ele alan romanlar; S O R U modernlemenin telkin ve teklif edildii romanlar. Bu konunun hkim olduu romanlar arasnda teknik bakmdan en gl romanlar ise Selanik senelerinde kaDKKAT leme ald alafrangalk-alaturkalk meselesini ele alan eserleridir. Bunlarn arasnda, II. Merutiyetin ilanndan sonra neredilen Menfa (Menfi), II. Abdlhamit devSIRA SZDE rinin olumsuzluklarn anlatan tek roman olarak kalr. Fazl Necipin Cumhuriyetin ilanndan sonraki edebi faaliyeti erevesinde iki husus dikkati ekmektedir: Bunlardan birincisi Trk Hayat adl mecmuay neretAMALARIMIZ mesidir. Bu mecmuann bayazar olarak grnmekle beraber aslnda mecmuann

D Edebiyatn Milli N E L M habercisi mahiyetindeki sade Trke iirler, Fazl Necipin gazetesiR U S O Asrda kendisine bolca yer bulur. DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

8. nite - II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

179

btn ykn ekmektedir. Trk Hayat muhteva asndan devrin ruhuna uygun bir politika takip etmektedir. Salon hayat, aile elenceleri, aile sofras gibi blmleri olan Trk Hayat daha ok, modern aile hayatn telkin eden bir yayn politikas takip eder. Fazl Necip, tarihi fkralar da kaleme ald bu mecmuada, sadece Rumelini Neden Kaybettik? adl hatralarn ve tefrika ettii romanlarn imzas ile yaymlamtr. kinci dikkat ekici husus ise Cumhuriyetin ilanndan sonra nerettii romanlarnn konulardr. Trk Hayatnda tefrika edilen Ah, Anne! adl eser, aile basksyla yaplan bir evliliin kt sonucunu; ayn mecmuaya ek olarak verilen Trk Kz ise modern eitim alm, Trk ve feminist bir retmenin, grev yapt vilayette karlat skntlar anlatmaktadr. mrnn son yllarnda kaleme ald Saraylarda Mecnunlar (1928), Osmanl mparatorluunun bir dnemini eletirel bir gzle deerlendiren tarihi bir roman olma zelliine sahipken, Klhani Edipler (1920), Tanzimattan Cumhuriyete aydnlarmzn zel hayatlarndaki basitlikleri, seviyesizlikleri ele alan bir romandr. Selanikli Fazl Necipin tercme ve telif birok eseri bata Asr-Yeni Asr- olmak zere, dergi ve gazete sayfalarnda tefrika olarak kalm, kitap halinde yaymlanmamtr.

Mustafa Reit
Mustafa Reit 1861de domu, 1936da vefat etmitir. Yaz hayatna nesirle balayan Mustafa Reit, ayn zamanda gazeteci ve dergicidir. Basiret gazetesinde yazlar yaymlam olmasna ramen, imzasn koymadndan bunlar tespit edilememitir. lk imzal yazs 1880 ylnda kard ark mecmuasndaki mukaddimedir. Dergi o devrin kltr hayatnda kmsenmeyecek ilevler stlenmitir. Dergide Namk Kemalden Ahmet Mithat Efendiye kadar birok tannm ismin imzas grlmektedir (zarslan, 1994). Mustafa Reit dergicilik faaliyeti ile ara nesilden air ve yazarlarn yetimesine katkda bulunmutur. Fakat dergi ancak alt ay kadar yaymlanabilmitir. Mustafa Reit, yaynclk hayatndaki dier nemli yayn organ Envar- Zekay ise 1883-1884 yllar arasnda neretmitir. ok geni bir yaz kadrosu olan Envar- Zeka o yllarn en tannm dergilerindendir. Tercme ve telif yazlarla zenginletirilmi olan Envar- Zekann edebiyat tarihimizdeki asl nemi gen air ve romanclarn yetimesine katksndan dolaydr. Mustafa Reit 1884 ylnda derginin yayn hayatna son vermi olmasna ramen, baka gazete ve dergilerde yazlar yaymlamaya devam etmi ve 1885 ylndan itibaren de kitaplar karmtr. Bir iek Demeti (1303/1885), Tezkir-i Mazi (1303/1885), Yeis Yahut Bir Crm-i Mehud (1303/1885) ve Fiora (1303/1885) isimli eserleri o yl yaymlamtr. Son roman Son Salon ve Ak 1899da yaymlandna gre, tahkiyeli eser yazma ve yaymlama faaliyeti on be yl srmtr. On be yl iinde be hikye kitab, on drt de roman yaymlar. Mustafa Reitin baslm otuz drt kitab, drt de risalesi vardr. Bunlardan on dokuzu tahkiyeli eser, iir; drt risalesinden ise biri nesir, nesir-nazm karktr. iirlerini toplad Gzyalar (1886) en nemli eseri saylmaktadr. Mustafa Reitin roman ve hikyeleri, mstakil olarak ele alnp edebi bakmdan incelenmeye deecek kymette olmamakla beraber, Trk diline ve Trk edebiyatna dil ve konu bakmndan katksna temas edilebilir.

180

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

zet
Modern Trk Edebiyatnn 1896-1901 seneleri arasnda, Servet-i Fnn dergisi etrafnda eser veren yazar ve airlerin oluturduu gruba Edebiyat- Cedide Topluluu, bu dneme de Serveti Fnn Edebiyat denir. Ancak, sz edilen dnemde eser vermi olmakla beraber, edebi grleri Servet-i Fnnculardan (Edebiyat- Cedidecilerden) farkl olan romanc, hikayeci ve airler de vardr. Edebi grleri ve eserlerinin nitelikleri onlardan farkl olan bu isimler Servet-i Fnn (Edebiyat- Cedideci) D Trk Edebiyat bal altnda deerlendirilmektedir. Ancak mevcut edebiyat tarihleri, bu konuda yazlm biyografi ve monografiler bahsi geen balk altnda farkl isimleri ele almlardr. Anlald kadaryla, Servet-i Fnn D Trk Edebiyat bal altnda hangi air ve yazarlarn ele alnaca konusunda edebiyat tarihleri arasnda bir tutarszlk sz konusudur. Ayn dnemle ilgili baka bir sorun ise yakn zamanlara kadar Edebiyat- Cedide dnda kalm birok romanc, hikyeci ve air hakknda monografik almalarn yaplmam olmasdr. Servet-i Fnn D Trk Edebiyat bal altnda hangi isimlerin deerlendirilmesi gerektii konusundaki en nemli sorun, tasnifin hangi tarihten balayaca ve hangi tarihte sona erecei konusudur.

8. nite - II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

181

Kendimizi Snayalm
1. Hangisi bir Ara Nesil sanats deildir? a. Ahmet Rasim b. Halit Ziya Uaklgil c. air Nigar Hanm d. Ali Kemal e. H. Rahmi Grpnar 2. Hseyin Rahmi Grpnar iin aadakilerden hangisi sylenemez? a. Romanlarnn konularn genellikle dou-bat meselesi zerine bina eder. b. Halit Ziya ile birlikte salon edebiyatnn olumasnda nemli rol oynamtr. c. Gnlk konuma dilini romana sokmutur. d. Halk deyimlerine ve argoya geni yer vermitir. e. Mahalle hayat eserlerde geni yer bulur. 3. Hseyin Rahmi Grpnarn romanlar dnldnde bu romanlarn hangi Bat edebiyat akmlarnn etkisiyle kaleme alnd sylenebilir? a. Klasizm-Romantizm b. Romantizm-Sembolizm c. Realizm-Natralizm d. Parnasizm-Sembolizm e. Modernizm-Postmodernizm 4. Ahmet Rasim iin aadakilerden hangisi sylenemez? a. Gnlk konuma dilini kullanarak dilde sadelemenin yolunu amtr. b. Milli edebiyatn yerlilik konusundaki hassasiyetine katkda bulunmutur. c. Tanzimatn sosyal faydac anlayna baldr. d. Tm yazlarnda halk eitmeyi amalar. e. Dilin sadece yaz formunu kullanarak bilimsel bir dil olumasn salamtr. 5. Mehmet Celal iin aadakilerden hangisi sylenebilir? a. Deneme ve eletiri yazlarnda titiz bir iilik vardr. b. iirlerinde Cenap ahabettinin mkemmeliyeti sembolizm etkisi grlr. c. Hikyeleri devrin sosyal hayatndan izler tamasna ramen teknik olarak zayftr. d. Romanlarnda Ahmet Mithat geleneini devam ettirir. e. Recaizadenin Avrupai iir ekoln devam ettirmek ister. 6. Aadakilerden hangisi air Nigar Hanmn kitaplarndan biri deildir? a. Aks-i Seda b. Niran c. Efsus d. Sefahat- Kalb e. Elhan- ita 7. Hangisi Fazl Necipin romanlarnda grlen konu ve temalardan deildir? a. Dou-bat ya da alafrangalk-alaturkalk meselesi b. Tarihi ve cinai konular c. Modernlemenin telkin ve teklif edilmesi d. Milli mcadelenin belirli safhalar e. Sosyal davalar 8. Aadakilerden hangisi Fazl Necipin romanlarndan birisidir? a. Klhani Edipler b. Bir iek Demeti c. Kuyruklu Yldz Altnda Bir zdiva d. Sefahat- Kalb e. Elhan- Vatan 9. Edebiyat tarihimizde mektup tarznda ilk roman saylabilecek Mutalleka kimin eseridir? a. Ahmet Rasim b. Selanikli Fazl Necip c. Ali Kemal d. Hseyin Rahmi Grpnar e. Tevfik Nevzat 10. Hseyin Rahmi Grpnarn sokak hayatna, elence yerleri, mahalleler, basn hayat, yankesiciler, dolandrclar ve meyhaneleri de katarak ehir hayatn da romana dahil eden bir yanyla ehir tarihisi de saylabilecek yazar aadakilerden hangisidir? a. Selanikli Fazl Necip b. Ahmet Reid Rey c. Ali Kemal d. Ahmet Rasim e. Mehmet Celal

182

II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. b 2. b 3. c. 4. e 5. c 6. e 7. d 8. a 9. d 10. d Yantnz yanlsa Servet-i Fnn D Trk Edebiyatnn Temsilcileri blmne baknz. Yantnz yanlsa Hseyin Rahmi Grpnar blmne baknz. Yantnz yanlsa Mehmet Celal blmne baknz. Yantnz yanlsa Ahmet Rasim blmne baknz. Yantnz yanlsa Mehmet Celal blmne baknz. Yantnz yanlsa air Nigar Hanm blmne baknz. Yantnz yanlsa Fazl Necib blmne baknz. Yantnz yanlsa Fazl Necib blmne baknz. Yantnz yanlsa Hseyin Rahmi Grpnar blmne baknz. Yantnz yanlsa Ahmet Rasim blmne baknz.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Edebiyat- Cedidenin sanat grlerine katlmayan bu yazarlarn her birinin kendine has bir orijinalitesi vardr ve bamsz kalmay tercih etmilerdir. Sra Sizde 2 Onun roman yazd yllarda, Edebiyat- Cedide edebiyat mensuplar sosyal faydadan ziyade, sanat eserinin sanatsal niteliini esas alan bir edebiyat retmektedir. Hseyin Rahmi ve Ahmet Rasim gibi yazarlar ise tamamen toplumsal konulara eilip halk bilinlendirmek ve aydnlatmak istemektedirler. Sra Sizde 3 Ahmet Rasim, hibir zaman Hseyin Rahmi Bey gibi herhangi bir edebi ekoln prensiplerine balanp byk toplumsal projelerin peinde olmamtr. Anlattklarn kendisi de yaayan bir yazardr. Bu bakmdan gzlemleri gzlem meknnn iindendir. Sra Sizde 4 Gazete en okumuundan en cahiline geni halk kitlelerinin anlayabilecei bir dille yazlmak zorundayd. Bu da doal olarak dilde sadelemeyi gerektirdi. Ayrca teknik olarak gazetecilik faaliyetinin gelimesi iir diline daha aina olan Osmanly nesirle de tantrd. lk yazlan romanlarsa gazetelerde tefrika edilerek yaylma ans bulmutur.

8. nite - II. Abdlhamit Dnemi Trk Edebiyat

183

Yararlanlan Kaynaklar
Akyz, K. (1994). Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri I, (1860-1923). stanbul: nklp Kitabevi. Akta, . (1992). Hseyin Rahmi Grpnar, Trk Dnyas El Kitab. Ankara: TKAE Yaynlar. Ali Kemal. (1985). mrm. (Haz: Zeki Kuneralp). stanbul. And, F. (1995). Ara Nesil airi Mehmet Celal: Hayat-Grleri-iirleri. stanbul: Alfa Yaynclk. Bekirolu, N. (1998). air Nigar Hanm. stanbul: letiim Yaynlar. Ercilasun, B. (1981). Servet-i Fnnda Edebi Tenkit. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Ercilasun, B. (1990). Hseyin Rahmi Grpnar, Byk Trk Klasikleri Cilt 10, Ankara: tken-St Yaynlar. Ggn, . (1990). Hseyin Rahmi Grpnarn Romanlarnda ahslar Kadrosu. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. nal, .M.K. (1988). Son Asr Trk airleri, stanbul: Dergah Yaynlar. Kaplan, M. (1987). Tevfik Fikret: Devir-ahsiyet-Eser. stanbul: Dergah Yaynlar. Levend, A.S. (1964), Hseyin Rahmi Grpnar. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Levend, A.S. (1942). Tanzimattan Beri I: Edebiyat Tarihi. stanbul: Remzi Kitabevi Yaynlar. Moran, B. (1983). Trk Romanna Eletirel Bir Bak. stanbul: letiim Yaynlar. zarslan, E. (1994). Ara Nesil Edebiyats ve Gazetecisi Mustafa Reid Bey: Hayat ve Eserleri. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Erzurum. Parlatr, . (1995). Recai-zade Mahmut Ekrem. Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar. ahin, . (1993). zmirli Bir air: Tevfik Nevzatn Hayat. zmir: Akademi Kitabevi Yaynlar. ahin, . (1999). Tevfik Nevzatn Hayat. Bilim Yolu Dergisi Krkkale niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. ahin, . (2004). Selanikli Fazl Necipin Hayat ve Eserleri. Ankara: Bilge Yaynlar. Yksel, S. (2009). Trk Edebiyatnda Taraya k: Ali Kemalin Romanlar. Turkish Studies: nternational Periodical Fort he Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 4/I-II.

You might also like