Ve 13. Yüzyıllar Türk Dili

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2369 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1366
XI-XIII. YZYILLAR TRK DL

Yazarlar Prof.Dr. Zuhal LMEZ (nite 1-5) Prof.Dr. Mustafa KAALN (nite 6-10)
Editrler Prof.Dr. Mehmet LMEZ Do.Dr. Can ZGR
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Do.Dr. Cemil Ulukan Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. ennur Arslan Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi XI-XIII. Yzyllar Trk Dili ISBN 978-975-06-1043-1 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 7.800 adet baslmtr. ESKEHR, Eyll 2011
indekiler
iii
indekiler
nsz .................................................................................................................. Ksaltmalar.......................................................................................................... x xi
Karahanl Trkesiyle Yazlm Eserler.........................................

KARAHANLI TRKES ......................................................................................... KARAHANLI TRKESYLE YAZILMI ESERLER .......................................... Kutadgu Bilig .............................................................................................................. Dvnu Lugatit-Trk .................................................................................................. Atebetl-Hakayk ....................................................................................................... Karahanl Trkesiyle Yazlm Kurn Tercmeleri .............................................. KARAHANLI TRKESYLE YAZILMI ESERLER ZERNE ....................... YAPILAN BELL BALI ALIMALAR ................................................................. Kutadgu Bilig zerine Yaplan almalar ............................................................... Dvnu Lugatit-Trk zerine Yaplan almalar .................................................. Atebetl-hakyk zerine Yaplan almalar ........................................................ Kuran Tercmeleri zerine Yaplan almalar ...................................................... zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan Kaynaklar ...............................................................................................
2
3 5 5 7 8 10 10 10 10 12 13 13 14 17 18 18 19
1. NTE
Karahanl Trkesi Grameri I. Ses Bilgisi ve Szck Yapm......... 20

AIKLAMA ................................................................................................................. SESBLGS .................................................................................................................. nller .......................................................................................................................... nl Uyumu ................................................................................................................ nlk-Artlk Uyumu ............................................................................................ Dzlk-Yuvarlaklk Uyumu ................................................................................. nl Deimeleri ........................................................................................................ Yuvarlaklama ........................................................................................................ Benzeme ................................................................................................................ Bzme ................................................................................................................. nsz Deimeleri ...................................................................................................... -b-, -b > -v-, -v deiimi ...................................................................................... - ~ - deiimi ...................................................................................................... -z ~ -s deiimi ...................................................................................................... -d- / -d ~ -d- / -d deiimi ................................................................................... /k/ ~ /h/ deiimi ................................................................................................... // ~ /m/ deiimi ................................................................................................. // ~ /n/ deiimi .................................................................................................. b- > m- deiimi ................................................................................................... Yer Deitirme (Metatez) ..................................................................................... nsz Dmesi .............................................................................................. r > ........................................................................................................................ Biimbilgisi ................................................................................................................... SZCK YAPIMI ....................................................................................................... 21 21 21 21 21 21 23 23 23 24 24 24 24 24 25 25 26 26 26 26 26 26 27 27
2. NTE
iv
indekiler
Addan Ad Treten Ekler ............................................................................................ Addan Eylem Treten Ekler ....................................................................................... Eylemden Eylem Treten Ekler ................................................................................. Eylemden Ad Treten Ekler ....................................................................................... zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan Kaynaklar ...............................................................................................
27 29 30 32 35 36 37 37 39
3. NTE
Karahanl Trkesi Grameri II: sim-Zamir-Zarf-Sontak-Baa ............................................... .... 40

SM .............................................................................................................................. sim ekim Ekleri ....................................................................................................... okluk Ekleri ......................................................................................................... yelik Ekleri ............................................................................................................ sim Durum Ekleri ................................................................................................ Saylar ............................................................................................................................ ZAMRLER VE ZAMRLERN EKM ................................................................ Kii Zamirleri .............................................................................................................. aret Adllar ............................................................................................................... ZARFLAR .................................................................................................................... Yer Zarflar ................................................................................................................... Zaman Zarflar ............................................................................................................. Durum Zarflar ............................................................................................................ Miktar Zarflar ............................................................................................................. SONTAKILAR ............................................................................................................. BALALAR ............................................................................................................... zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan Kaynaklar ............................................................................................... 41 41 41 41 42 44 44 44 46 46 46 46 47 47 48 48 49 50 51 51 51
4. NTE
Karahanl Trkesi Grameri III: Fiil, Sfat-Fiiller, Zarf-Fiiller, Birleik Fiiller ....................................................................... ......... 52
FL ................................................................................................................................ Fiil ekim Ekleri ......................................................................................................... Birleik Fiil ekimleri ................................................................................................. SIFAT-FLLER (ORTALAR) .................................................................................. ZARF-FLLER ............................................................................................................ BRLEK FLLER ..................................................................................................... sim, Sfat+Yardmc Fiil Biiminde Olan Birleik Filler ........................................ Asl Fiil+Zarf-Fiil Eki+Tasviri Fiil ............................................................................ zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan Kaynaklar ............................................................................................... 53 53 56 57 58 60 60 60 62 64 65 65 65
indekiler
v
5. NTE
Karahanl Trkesiyle Yazlm rnek Metinler ......... ................ 66

METN NCELEME I ................................................................................................. eviriyaz ...................................................................................................................... Trkiye Trkesine Aktarma ..................................................................................... METN NCELEME II ............................................................................................... eviriyaz ...................................................................................................................... Trkiye Trkesine Aktarma ..................................................................................... METN NCELEME III .............................................................................................. Trkiye Trkesine Aktarma ..................................................................................... Trkiye Trkesine Aktarma ..................................................................................... Trkiye Trkesine Aktarma ..................................................................................... Trkiye Trkesine Aktarma ..................................................................................... METN NCELEME IV .............................................................................................. Trkiye Trkesine Aktarma ..................................................................................... METN NCELEME V ............................................................................................... Trkiye Trkesine Aktarma ..................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan Kaynaklar ............................................................................................... 67 67 70 70 70 71 72 72 72 73 73 74 76 76 77 78 79 79 80
Harezm Tarihi ve Harezm Trkesi ... ........................................... 82

HAREZM VE TARH ............................................................................................... HAREZM TRKES ................................................................................................ HAREZM TRKES ESERLER ............................................................................ Mukaddimet l-Edeb [=Edebe Giri] ...................................................................... Ksasl-Enbiya [=Nebilerin Kssalar] .................................................................... Muin l-Mrid [=Mridin Yardmcs] .................................................................. Hsrev irin .................................................................................................. Nehc l-Feradis [=Cennetlerin Ak Yolu] ............................................................. Muhabbet-name .......................................................................................................... Mirac-name ............................................................................................................................. Oguz Kagan Menakb ................................................................................................ HAREZM TRKES GRAMER: SES VE EKL ZELLKLER ................... SES YAPISI .................................................................................................................. nller ......................................................................................................................... nl Deimeleri ....................................................................................................... nsz Deimeleri ..................................................................................................... EKL BLGS ............................................................................................................ sim ekim Ekleri ...................................................................................................... yelik Ekleri ................................................................................................................. Zamirler ........................................................................................................................ Sfat-Fiil Ekleri ............................................................................................................. Gemi Zaman Sfat-Fiilleri ................................................................................. Geni Zaman Sfat-Fiilleri .................................................................................... Gelecek Zaman Sfat-Fiilleri ................................................................................ Zarf-Fiil Ekleri ............................................................................................................ Bildirme Ekleri ............................................................................................................ 83 84 85 85 85 85 86 86 87 87 87 87 88 88 88 88 89 89 89 90 90 90 90 91 91 91
6. NTE
vi
indekiler
Fiil ekimleri ............................................................................................................... Emir-stek ............................................................................................................... Belirli Gemi Zaman .......................................................................................... Belirsiz Gemi Zaman ......................................................................................... Geni Zaman ......................................................................................................... imdiki Zaman ..................................................................................................... Gelecek Zaman ..................................................................................................... Gereklilik ................................................................................................................. Dilek-stek .............................................................................................................. art .......................................................................................................................... Harezm Trkesi Sz Varl ...................................................................................... Harezm Trkesi Sz Varl iin rnekler ....................................................... zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan Kaynaklar ...............................................................................................
92 92 93 93 93 94 94 95 96 96 96 97 100 102 103 103 104
7. NTE
Harezm Trkesi Metin nceleme I: Nehcl-Feradis ve Kal Enbiya.................................................... ........................... 106

NEHC L-FERADiS [=CENNETLERN AIK YOLU] ...................................... EDEBYATLAR ........................................................................................................... METN NCELEME .................................................................................................. Metin I ......................................................................................................................... eviriyazl Metin ........................................................................................................ eviri I .......................................................................................................................... Kelime izahlar ....................................................................................................... Metin II ......................................................................................................................... eviriyaz II .................................................................................................................. eviri II ......................................................................................................................... Kelime zahlar ...................................................................................................... Metin III ....................................................................................................................... eviriyaz III .......................................................................................................... eviri III ....................................................................................................................... Kelime zahlar ...................................................................................................... Metin IV ....................................................................................................................... eviriyaz IV .......................................................................................................... eviri IV ....................................................................................................................... Kelime zahlar ...................................................................................................... Metin V ........................................................................................................................ eviriyaz V ........................................................................................................... eviri V ........................................................................................................................ Kelime izahlar ....................................................................................................... KISAS L-ENBY [=NEBLERN KISSALARI] .................................................. A METN NCELEME I ................................................................................................. Metin ............................................................................................................................. eviriyaz ............................................................................................................... eviri ..................................................................................................................... Kelime zahlar ...................................................................................................... 107 108 108 108 108 109 109 109 109 110 110 111 111 112 112 113 113 114 114 114 114 115 115 116 117 117 117 118 118
indekiler
vii
METN NCELEME II .............................................................................................. Metin ............................................................................................................................ eviriyaz ............................................................................................................... eviri ...................................................................................................................... Kelime zahlar ...................................................................................................... METN NCELEME III ............................................................................................. Metin ............................................................................................................................ eviriyaz ............................................................................................................... eviri ...................................................................................................................... Kelime zahlar ...................................................................................................... METN NCELEME IV ............................................................................................. Metin ............................................................................................................................. eviriyaz .............................................................................................................. eviri ...................................................................................................................... Kelime zahlar ..................................................................................................... METN NCELEME V .............................................................................................. Metin ............................................................................................................................ eviriyaz .............................................................................................................. eviri ..................................................................................................................... Kelime zahlar ..................................................................................................... zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan Kaynaklar ............................................................................................... HSREV iRiN ....................................................................................................... METN NCELEME I ................................................................................................. Metin ............................................................................................................................. eviriyaz ............................................................................................................... eviri I .................................................................................................................... Kelime izahlar ....................................................................................................... METN NCELEME II .............................................................................................. eviriyaz ............................................................................................................... eviri ..................................................................................................................... Kelime izahlar ...................................................................................................... METN NCELEME III .............................................................................................. Metin ............................................................................................................................. eviriyaz ............................................................................................................... eviri ...................................................................................................................... Kelime izahlar ...................................................................................................... METN NCELEME IV .............................................................................................. Metin ............................................................................................................................. eviriyaz ............................................................................................................... eviri ...................................................................................................................... Kelime izahlar ....................................................................................................... METN NCELEME V ............................................................................................... Metin .............................................................................................................................
119 119 119 120 120 121 121 121 122 122 123 123 123 124 124 125 125 125 126 126 127 129 130 130 130
Harezm Trkesi Metin nceleme II: Hsrev irin............ ........ 132

133 134 134 135 135 136 136 137 137 138 138 138 138 139 140 140 140 140 141 142 142 142
8. NTE
viii
indekiler
eviriyaz ............................................................................................................... eviri ...................................................................................................................... Kelime izahlar ....................................................................................................... zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan Kaynaklar ...............................................................................................
142 143 144 145 146 147 147 147
9. NTE
Harezm Trkesi Metin nceleme III: Mukaddimetl-Edeb ve Muinl-Mridden Metin rnekleri ............................................. 148
MUKADDMET L-EDEB [=EDEBE GR] ...................................................... METN NCELEME I ................................................................................................. Metin ............................................................................................................................. eviriyaz ............................................................................................................... METN NCELEME II ............................................................................................... Metin ............................................................................................................................. eviriyaz ............................................................................................................... METN NCELEME III .............................................................................................. Metin ............................................................................................................................. eviriyaz ............................................................................................................... METN NCELEME IV .............................................................................................. Metin ............................................................................................................................. eviriyaz ............................................................................................................... Kelime zahlar ..................................................................................................... MUN L-MRD [=MRDN YARDIMCISI] ................................................ METN NCELEME I ................................................................................................. Metin ............................................................................................................................. eviriyaz ............................................................................................................... eviri ..................................................................................................................... Kelime izahlar ...................................................................................................... METN NCELEME II ............................................................................................... Metin ............................................................................................................................. eviriyaz ............................................................................................................... eviri ..................................................................................................................... Kalp ve Nefis Blm ........................................................................................... Kelime zahlar ..................................................................................................... METN NCELEME III .............................................................................................. Metin ............................................................................................................................. eviriyaz ............................................................................................................... eviri ...................................................................................................................... Kelime izahlar ...................................................................................................... zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ........................................................................................... Yararlanlan Kaynaklar ............................................................................................... 149 150 150 150 151 151 151 152 152 153 154 154 155 155 156 157 157 157 157 158 158 158 158 159 159 159 159 159 160 160 160 161 162 163 164 164
indekiler
ix
10. NTE
Harezm Trkesi Metin nceleme IV: Oguz Kagan Menakb .................................................................. 166
OGUZ KAGAN MENAKIBI .................................................................................... METN NCELEME I ................................................................................................. eviriyazl Metin ........................................................................................................ eviri ..................................................................................................................... Kelime zahlar ..................................................................................................... METN NCELEME II ............................................................................................... eviriyazl Metin ........................................................................................................ eviri ..................................................................................................................... Kelime zahlar ..................................................................................................... METN NCELEME III .............................................................................................. eviriyazl Metin ........................................................................................................ eviri ..................................................................................................................... Kelime zahlar ..................................................................................................... METN NCELEME IV .............................................................................................. eviriyazl Metin ........................................................................................................ eviri ..................................................................................................................... Kelime zahlar ..................................................................................................... METN NCELEME V ............................................................................................... eviriyazl Metin ........................................................................................................ eviri ..................................................................................................................... Kelime zahlar ..................................................................................................... METN NCELEME VI .............................................................................................. eviriyazl Metin ....................................................................................................... eviri ..................................................................................................................... Kelime zahlar ..................................................................................................... METN NCELEME VII ............................................................................................ eviriyazl Metin ....................................................................................................... eviri ..................................................................................................................... Kelime izahlar ...................................................................................................... METN NCELEME VIII ........................................................................................... eviriyazl Metin ....................................................................................................... eviri ..................................................................................................................... Kelime zahlar ..................................................................................................... zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan Kaynaklar ............................................................................................... 167 168 168 169 170 170 170 171 172 173 173 173 174 175 175 175 176 176 176 177 178 178 178 179 180 180 180 180 181 182 182 182 184 185 187 188 188 188
Szlk ........................................................................................ 189 Dipnotlar.................................................................................... 205
nsz
nsz
Sevgili renciler, Karahanl Trkesi ve Harezm Trkesi gerek sz varl gerek ses ve yap zellikleri gerekse bu dnemlerde verilen eserler ile Trk dili ve edebiyatnn en nemli dnemlerinden ikisidir. Madeniyet sahnesinde ykselen deer slamiyetin ilk Trke eseri Kutadgu Bilig (1069) pek ok ynden ilk olma zelliini tar. lk aruz, ilk mesnevi, ilk siyaset-name. Trk dili, medeniyeti ve tarihi hakknda bilgiler edindiimiz Dvnu Lugtit-Trk Karahanl Trkesi ile yazlm br nemli eserdir (1072). Karahanl Trkesi blmnde bu iki eseri yakndan tanyacaksnz. Harezm Trkesi ise Karahanl Trkesi ile aatay Trkesi arasnda bir gei dnemidir. Bu dnem eserleri, dil malzemesi asndan nem tamaktadr. Ders kitabnzda Harezm Trkesi eserlerinden Ouz Kaan Menkb Nehcl-Ferdis, Hsrev u irin, Mun l-Mrd, Kisas l-Enbiy, Mukaddimet l-Edeb adl eserlerden seilen rnek metinler sayesinde Harezm Trkesinin dil zelliklerini daha iyi anlayacak; bu eserlerin kendi dnemi iinde arzettii farkllklar ve Trk dili tarihi iindeki yerini kavrayacaksnz. Elinizde bulunan kitapta Karahanl ve Harezm Trkesi eserleri, bu eserler zerine yaplan almalarn balcalar, her iki dnemin dil zellikleri hem lisans rencilerinin bilmesi gereken hem de aratrmaclara yn verebilecek seviyede sunulmutur. Elinizdeki eser iki blm olarak hazrland. Birinci blm Karahanl Trkesine ikinci blm ise Harezm Trkesine ayrld. Her iki blmde de nce dnemin tarihi ve genel hususuyetleri ortaya konuldu. Ardndan ses ve yap zellikleri hakknda genel bilgiler verildi. Metin inceleme blmlerinde, Karahanl Trkesi ve Harezm Trkesi eserlerinden seilen metinlerin asl, eviriyazs ve evirileri verildi. Metinlerden seilen kelimelerin izah yapld. Kitaba alnan metinlerde geen kelimelerin anlamlar iin kitabn sonuna iki ayr szlk eklendi. Bu ders kitabnn belirli yerlerine yerletirilen sra sizde ve kendimizi snayalm blmleri okuyucuyu aratrmaa yneltecek okuduklarn hatrlamaa ve bildiklerini snamaa imkn salayacaktr. Siz genlerimizin, Trk dili ve edebiyatnn kaynak metinlerini beenerek okuyacanza ve reneceinize, dil zelliklerini kavrayacanza, yorumlayabileceinize ve zm bekleyen konulara zm retebileceinize, nihayetinde bu derste baarl olacanza inanyoruz.
Ksaltmalar
xi
Ksaltmalar
AH: Atebetl-hakayk DLT: Dvnu Lugatit-Trk ET: Eski Trke H : Husrav u irin OrhT: Orhon Trkesi KB: Kutadgu Bilig KT: Karahanl Trkesi KTer.: Kuran Tercmesi MM: Muinu l-Murid NF: Nahcu l-Faradis Rabguzi : Kisasu l-Anbiya TT: Trkiye Trkesi Uyg.: Uygurca
1
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Karahanl Trkesiyle yazlm eserleri tanyabilecek, Karahanl Trkesiyle yazlm eserleri aklayp anlatabilecek, Bu eserler zerine yaplan belli bal almalar zetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kutadgu Bilig Atebetl-hakayk Dvnu Lugatit-Trk
indekiler
KARAHANLI TRKES KARAHANLI TRKESYLE YAZILMI ESERLER KARAHANLI TRKESYLE YAZILMI ESERLER ZERNE YAPILAN BELL BALI ALIMALAR
XI-XIII. Yzyllar Trk Dili
Karahanl Trkesiyle Yazlm Eserler
Karahanl Trkesiyle Yazlm Eserler

KARAHANLI TRKES
Eski Trk yaz dilinden gelien slm Orta Asya Trk yaz dilinin ilk evresi Karahanl Trkesidir. 11. -13. yzyllar arasnda gelien bu yaz dilinin merkezi Dou Trkistanda Kagard. Orhon ve Uygur Trkesinin devam olan bu dnem Trkesi iin Hakaniye Trkesi terimi de kullanlmaktadr. Orta Asyadaki bu yaz dilinin, slami Dnem Dou Trk edebiyatnn balang dneminin devamn ise Harezm-Altnorda Trkesi (XIIIXIV. yzyl) ve aatay Trkesi (XIV-XVI. yzyl) ile yazlm eserler oluturur. Uygur Hakanlnn yklmasndan sonra Orta Asyann dousundaki boluk bu blgede yaayan Karluklarla beraber Yama, igil ve Tohs gibi Trk boylarnn da g etmelerine neden olmutur. Gen bu Trk boylar Tarm havzasnn batsna, Kagar ve civarna yerletiler. Buradaki Trk boylarnn dankl bir sre daha devam eder. 10. yzyln balarna doru evredeki Trk boylarn idaresi altna alarak mstakil bir Trk devleti kuran Karahanl Trkleri Satuk Bura Hann 950 tarihinde islamiyeti kabulyle de lk slam-Trk devletini kurmu oldular. Devletin snrlar Dou Trkistanla Maverannehir sahasn amtr. Dou Trkistann batsnda kurulan bu devletin kkeni muhtemelen Karluklara dayanmaktayd. Karahanllarn hangi Trk boyundan kt konusu tarihiler arasnda tartma konusu olmutur. Bu konuyla ilgili olarak kaynaklarda eitli teoriler ileri srlmtr. Bunlarn en nemlileri unlardr: 1. Uygur teorisi, 2. Trkmen teorisi, 3. Yama teorisi, 4. Karluk teorisi, 5. Karluk-Yama teorisi, 6. igil teorisi, 7. Tu-che teorisi Bu teorilerin en dorusu kabul edilen Karluk teorisine gre Karahanllar sllesi, Tu-che A-shi-na hanedannn bir kolu olan Karluk hanedanna dayanmaktadr. Karluk Trkleri 747-840 yllarnda Uygur birliine balydlar. 840 ylnda Uygur-Karluk birliinin kmesinden sonra kurulan Karahanl devletinin kurucusu Bilge Kl Kadr Handr. Daha sonra idareyi ele alan iki olundan Tarazda bulunan Ogulak sonraki yllarda merkezini Kagara nakletmitir. Smnler arasndaki kargaalklardan yararlanan Ogulak, Smnlerden birinin Artua snmasna izin vermitir. Bu mslman ehzade ile karlama, Ogulakn yeeni Satukun ilerde ahsen slmiyeti kabul etmesini (932) ve devletin bat ksmnda slmiyetin resmen kabuln salamtr. Satukun olu Bayta, btn devleti 960 ylnda islamlatrmtr. Devletin corafi snrlar Dou Trkistanla Mvernnehir sahasn amt. 1047deki blnmeden nce devletin corafi snrlar yleydi: Douda, Dou Trkistann bat blm; kuzeyde Tarbagatay dalar, Balka gl, Aral gl; batda Karakum l, Amuderya rma; gneyde Hindistan ve Hindiku, Pamir ve Karakum dalar. Fergana blgesi ise, bu alann ortasnda bulunmaktayd. 1047den sonra devletin bat blmn Mvernnehir
blgesi, Fergana blgesinin bir blm, Buhara, Semerkand ve Amu Deryann yukar kesimi; dou blmn ise, eski adyla a (bugnk Takent), Talas ve sficab oluturmaktayd. Semerkand, Buhara, Otrar ve Takent nemli kltr merkezleriydi. Saltanatta meydana gelen deiimler Karahanl devletinin bir btn iinde ynetilmesine engel olmutur. Kagarda 1014-1024 yllar arasnda hkm sren Yusuf Kadir Han zamannda birlik salama giriimleri artmasna ramen onun da bu abalar fayda salamam, oullar 1047de Karahanl devletini paylamlardr. 1056 ylnda Kagarda Sleyman Arslan Handan sonra hkmdarla Tavga Ulug Bura Kara Han gemitir. Bura Han adaletli ve drst ynetiminin yansra bilim ve sanat adamlarn korumasyla da n salmtr. Kutadgu Bilig ve Divanu Lugatit-trk onun zamannda yazlmtr. Eski Trk yaz dilinden gelien slm Orta Asya Trk yaz dilinin ilk evresi, Karahanl Trkesiyle yazlm eserlerin oluturduu Karahanl Dnemidir. XI-XIII. yzyllar arasnda gelien bu yaz dilinin merkezi Dou Trkistanda Kagard. Orhon ve Uygur Trkesinin devam olan bu dnem Trkesi iin Hakaniye Trkesi terimi de kullanlmaktadr. Eski Trke ve Orta Trkenin hangi yzyllar ve hangi dnem dillerini kapsad konusu bilim adamlar tarafndan farkl biimlerde yorumlanm ve dolaysyla farkl grler ortaya kmtr. Eski Trke, Orhon Yaztlarnn dili olan Orhon Trkesi ile balar ve Eski Uygur Trkesi ile devam eder. VI. ve X. yzyllar kapsayan bu dnemden sonra gelen Karahanl Trkesi (= Hakaniye Trkesi) kronolojik olarak XI. yzyl ile balar. Karahanl Trkesi ile balayan dnem ilk yaplan almalarda Orta Trkenin balangc kabul edilmitir. K. Grnbech ile 1936 ylnda Der trkische Sprachbau almasyla balayan Trk dilinin tarihsel dnemlendirilmesi u biimde deerlendirilmitir: 1. Eski Trke: Orhon, Uygur 2. Orta Trke: Karahanl Trkesi, aatayca, Osmanlca Metinler 3. Yeni Trke: Gney Trkesi (Osmanl, Azeri, Trkmen), Bat Trkistan azlar (zbek, Hive), Dou Trkesi (Kagar, Kua, Turfan), Kuzey Trkesi (Koybal, Altay, Abakan), Kpak Trkesi (Krgz, Volga leheleri (K. Grnbech, (ev. M. Akaln), Trkenin Yaps, 1995: 11-15). A. von Gabain, 1941 ylnda yazd Altrkische Grammatik (ev. Mehmet Akaln, Eski Trkenin Grameri, TDK Ankara 1988) adl almasnda Orhon yaztlar ve Uygur harfli metinlerin tamamn Eski Trke iinde deerlendirmitir. Louis Ligetinin de bu konudaki grlerini ieren bir almas vardr. Hasan Eren tarafndan Trkeye evrilen in Yazsiyle Yazlm Barbar Glossalar Meselesi adl makalede (Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, IX/3 Eyll Ankara 1951, s. 301-327) Ligeti tarafndan yle bir snflandrma yaplmtr: 1. Eski Trke (VI-IX. yzyl): Gktrke, Uygurca devri 2. Orta Trke (X-XV. yzyl): Uygur yaz dilinin oluumu, aatay yaz dili, Kpak ve Ouz dil yadigarlar 3. Yeni Trke (XVI. asrdan bugnk Trkenin kuruluuna kadar). Ligetinin bu snflandrmasnda Gabainin grlerinin de etkisi olmutur. Ahmet Caferolu da Trk Dili Tarihi I (1958) adl kitabnda Eski Trkenin iine sadece Orhon Trkesi ve Uygurcayla yazlm eserleri almtr. Bu almalarn hepsinde Karahanl Trkesi Eski Trke iine alnmam. Karahanl Trkesiyle yazlm eserler Orta Trkenin balangc olarak kabul edilmitir. Bunda islamiyetin kabulnn bu dnem iinde gereklemesinin pay vardr, ancak bunun ne derece doru olduu tartlr. Bu konuda son yllarda yaplan almalar farkllklar gstermektedir. Marcel Erdal tarafndan 2004 ylnda yaymlanan A Grammar of Old Turkic adl almada Karahan-
1. nite - Karahanl Trkesiyle Yazlm Eserler
l Trkesine ait ilk metinler de Eski Trke metinler iinde deerlendirilmitir. Old Turkic Word Formation (1991) adl almasnda da Erdal, Karahanl Trkesiyle yazlm eserlerin szvarlna yer vermitir. Bu almadan biraz daha eskiye gittiimizde, 1991 tarihli Andrs Rna Tasn An Introduction to Turkology adl eserinde Eski Trkeyi 1200 ylnda bitirdiini grrz. 1200den itibaren balatt Karahanl Trkesini Ge Eski Trke dneminden sonra yer verdii Orta Trke iinde deerlendirmitir. Burada dikkati eken Orta Trke dnemini balatt tarihtir, bu tarih de Mool istilasnn balad yllara denk gelmektedir. A. Rna Tastan sonra Lars Johanson da History of Turkic adl yazsnda XIII. Yzyl Orta Dnemin balangc olarak ele almtr (Turkic Languages, 1998:81-125) Orta Trke terimini Karahanl Trkesi iin ilk defa Carl Brockelmann, 1928 ylnda yaymlad Dvnu Lugatit-Trkn szvarln inceledii Mitteltrkischer Wortschatz nach Mahmd al-Kgaris Divn Lugt at-Turk adl almasnda kullanmtr. Grnbech, Ligeti ve Brockelmannn Orta Trke terimini kullandklarn gryoruz. Ahmet Caferolu da Trk Dili Tarihi kitabnda Orta Trke dnemini Karahanl Trkesiyle balatr. Grld gibi birbirinden farkl yaklamlarla Karahanl Trkesi ya Eski Trke iinde deerlendirilmi ya da Orta Trkenin balang dnemi kabul edilerek 11. yzyln bandan itibaren tarihlendirilmitir. Mool istilasn yeni bir dnemin olumasnda nemli bir etken olarak kabul edersek Trk dilinin Orta dnemini 13. yzyldan itibaren ele almak mmkndr. Bu durumda Karahanl Trkesini Eski Trke iinde deerlendirmek gerekir.
Karahanl Trkesinin tarihsel olarak Trkenin hangi dnemi ierisinde deerlendirildiini tartnz.
KARAHANLI TRKESYLE YAZILMI ESERLER Kutadgu Bilig

Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hcib tarafndan yazlmtr. Hakknda fazla bilgisahibi olmadmz yazarla ilgili bilgilerimiz, Kutadgu Biligden ve eserin ba tarafndaki mukaddimeden renebildiklerimizle snrldr. Yusuf Has Hacibin doum ve lm tarihleri bilinmemektedir, eserinde ya hakknda verdii bilgilerden yola karak doum tarihini yaklak olarak tespit etmek mmkndr. 1069/1070 ylnda tamamlad eseri zerinde 18 ay uratn ve eserini yazmaa balad zaman 50 yalarnda olduunu eserinde belirttiinden dolay 1019/1020 yllarnda doduunu tahmin etmekteyiz. Eserini 50sini yeni getii sralarda bitirdii ve ondan sonra da daha fazla yaamad dnlen Yusuf Has Hacibin Hakan Bura Hann tahtta olduu 1103 ylnda ld tahmin edilir. Balasagunda doan Yusuf, alkan, akll, anlayl ve bilgili bir kiiydi. Ana dilinden baka Arapa, Farsa ve ran dillerinden Sodaya hakimdi. Firdevsnin eh-nmesini, Frbnin ve bn-i Sinnn Arapa felsefe kitaplarn okuduunu, efsanelere, aruza, belagat sanatna, slm bilgilere, Trk ataszlerine, devlet rgtne, felsefeye, matematie, astronomiye, d yorumuna, hekimlie ve toplumbilimine merak saldn ve bunlar hakknda bilgi sahibi olduunu eserinden anlamaktayz. Kaynaklardaki bilgilere gre felsefe, ahlak ve toplumbilimi alannda aa-yukar ada olan iki Trk filozofunu anlayarak okumu ve onlarn retilerini benimsemitir. Bunlardan biri, Frb, dieri de bn-i Sin idi. Yusuf Has Hcibin dorudan doruya bu ikisinin rencisi olup olmad hakkndaki bilgilerimiz de net deildir, ancak her ikisinin de yazlarn okuduunu ve onlarn grleri hakknda bilgi sahibi olduunu eserinden anlamaktayz. O yalnz Arap ve Fars dilini, kltrn, batdaki klasik bilgileri deil, slmdan nceki Trk dnyasn ve kltrn de ok iyi biliyordu.
Balasagunlu Yusuf, yaad dnemde hkmdarlarn saraylarnda en ileri ve en nemli grevlerden biri olan haciblik, yani perdedrlk (mbeynci) grevini yapmtr. Bura Hann ok gvendii, kendisine en yakn tuttuu (has) saray adamlarndan olmasndan dolay da has nvann aldndan ad tarih sayfalarna Yusuf Has Hacib olarak gemitir. Yusuf Has Hcib, Kutadgu Biligi Karahanl slalesinden Bura Karahan Ebu Ali Hasan bin Sleyman Arslan Karahan adna hicri 462 (1069-1070) ylnda, onsekiz ay iinde yazmtr. Balasagunda yazmaya balad eserini Kagarda tamamlamtr. Kutadgu Bilig mutluluk ve kutsallk veren bilim demektir. Kut mbarek, mukaddes; bilig ise, bilgi, bilim anlamndadr. Kutad- mutlu, kutlu olmak eylemine gelen -gu orta ekiyle kurulmu kutadgu mutlu olma demektir. Kitabn konusu, devlet idaresinin yollarn ve gidiini gstermektedir. Bunlar bilmek, yurda ve halka mutluluk ve kutluluk getireceinden dolay bu ad verilmitir. Yusuf Has Hcib eserini meydana getirirken gerek nazm rgs, gerekse epik slup asndan Firdevsnin 1010 ylnda tamamlad eh-nmesinden etkilenmi, Onun Farsada yaptn Trkede yapmak istemitir. Yusuf Has Hacib bu eseriyle hem Trk hkmdarlk felsefesi ve devlet idaresinin hem de hikmet geleneklerinin Arap ve Fars gelenekleri ile karlatrlabilecek derecede baarl olduunu gstermek ve ispatlamak amacn gtmtr. Bu amala da devleti ynetenler ve ynetim biimleriyle ilgili szleri, deyileri Orta Asyadaki Trk hkmdar ve devlet byklerinden semitir. Yusuf Has Hcibin ynetim ve siyaset alannda baka kaynaklar da vard. lk islm eser olmas dolaysyla ilk mslman filozoflar ve onlarn kayna olan Batl dnrlerden Eflatun ve Aristonun bu konuda yazdklar, grleri ve felsefeleri Yusuf a kaynak olmutur. Batnn fikir ve grlerini alarak bunu islm grlerle badatran mslman filozof Frbnin eserleri de devlet ve ynetim konusunda Onun bavuru kaynadr. Yusuf Has Hcib eserinde drt soyut kavram kiiletirmi ve bu kiilere de temsil ettikleri kavramlara gre u adlar vermitir: Kn Togd (hkmdar) gn dodu,doan gne, adaleti temsil eder. Ay Told (vezir) ay doldu, dolunay, baht, talih ve ikbali temsil eder. gdlmi (vezirin olu) vlm, akl ve anlay temsil eder. Odgurm (vezirin kardei) uyank, dnya ilerinin sonunu temsil eder. Eserinin hemen banda bu drt kiiden bahseder ve onlar okuyucuyla tantrr (353 ve 358 beyitler aras). Eserin ilk yars bu karakterlerin ilk arasndaki ilikileri anlatr ve ounlukla ran edebiyatndan kaynaklanan geleneksel hkmdarlara ayna temalarn ele alr. Eserin ikinci yars ise, daha ok muhalif karakter olan Odgurm zerinde younlar ve sufilik ya da slm mistisizmine ilikin din temalar ierir. Eserde bu drt ana karakterin dnda anlaml adlar tayan kii daha vardr: Ksemi (Ay Told bakente geldiinde ona yardm eden kii), Ersig (hkmdarn mabeyncisi) ve Kumaru (Odgurmun mridi)dir. Kutadgu Bilig didaktik bir eser olmasna ramen yer yer iirselliin ve lirizmin grlmesi (zellikle eserin bandaki Tanr ve Peygamber vgleri, bahar kasidesi ve hkmdar vgs blmleri) Yusuf Has Hcibin duyarl bir air olduunu gstermektedir. Drt kii arasnda geen mnazaray andran eser, eski dnemlerden kalma ataszleri ve bilgelik ifadesi tayan deyimlerle sslenmitir. Eserin banda mensur ve manzum mukaddimeler ile bablarn (=blmlerin) fihristi bulunmaktadr. Bunlarn devamnda yer alan Tanr vgs ve Tanrya yakar slm Trk edebiyatnn bize kadar gelen ilk tevhid ve mnacaat rneidir. Otuz beyitten oluan bu manzume mesnevi eklinde yazlmtr. Kutadgu Bilig 900 yllk bir gemii olan slm Trk edebiyatnn ilk en byk rndr. Aruzun mtekarib (feln feln feln
fel) vezniyle yazlan bu didaktik eser, 6645 beyittten olumaktadr. Eserin btn her beyitin kendi arasnda kafiyeli olan mesnevi tarznda yazlmtr, yalnzca eserin sonundaki blm gazel tarznda kafiyelenmitir. Kutadgu Biligin yazma nshas vardr: Viyana (Herat) nshas, Msr nshas ve Fergana nshas. 1439da Uygur harfleriyle kopyalanm olan Herat nshas bulunan ilk nshadr. 15. yzyln ilk yarsnda Herat ve Semerkant siyaset, kltr ve bilim merkezleriydi. Bu dnemde Trkler Arap harflerini kullanyorlard ama kimi eserleri Uygur harfleriyle kopyalyorlard. Uygur haflerine olan bu ilgi Bat Trkln de etkilemitir, Osmanl saraylarnda Uygur hafleriyle ilgilenen yazclar bulunmutur. eyhzade Abdrrezzak Bah da bunlardan biriydi, Kutadgu Biligin Herat nshasn Tokattan stanbula getirtmitir ancak eser hakknda herhangi bir ey yaplmamtr. Bu nshay Avusturyal dou bilgini Joseph von Hammer-Purgstall, 18. yzyln sonlarna doru bir sahaftan satn alarak Viyanaya gtrp Viyana Saray Kitaplna vermitir. Kutadgu Biligin Msr nshasnn 1374ten nceki bir tarihte zzeddin Aydemir adna kopyaland dnlmektedir. Arap harfleriyle yazlm olan bu nsha (5800 beyit), 1896da Kahiredeki Hidiv Ktphanesi mdr Dr. Moritz tarafndan bulunmutur ve halen Kahiredeki Msr Devlet Ktphanesindedir. Kutadgu Biligin nc nshas olan Fergana nshasnn 14. yzyln ilk yarsnda Harezm corafyasnda kopyaland tahmin edilmektedir. Bu nsha da Arap harflidir, 1914 ylnda Ferganada Zeki Velidi Togan tarafndan bulunmu ve bir yazyla bilim dnyasna tantlmtr.
Dvnu Lugatit-Trk
Karahanl dneminden bize kalan ikinci nemli eser ise, Trkenin bilinen ilk szl olan ve Kagarl Mahmud bin Hseyin bin Muhammed tarafndan yazlan Dvnu Lugatit-Trktr (asl ad: haza kitabu divani lugatit-turk). Eldeki bilgilere gre Kagarl Mahmud eserini 1072 ylnda yazmaya balam 1077de bitirmitir. Yazar hakkndaki bilgilerimiz ise kendi kitabnda yazdklaryla snrldr. Bu bilgilere gre babasnn ad Hseyindir. Kendisinin Kagarda doduu eserinden anlalyorsa da Barsgan ehrini anlatrken kulland bu ehir Mahmudun babasnn ehridir ifadesinden yola klarak babasnn Barsganl olduu dnlmektedir. Yine eserinden anlaldna gre Trkeyi, Trkeninin lehelerini ve Arapay iyi bilmektedir. Szlnde verdii bilgilere dayanarak Kagarl Mahmudun szlklnn yansra filoloji ve az aratrmacl ynnn de olduunu syleyebiliriz, ayrca verdii rnek maniler, dizeler ve ataszlerinden halk edebiyat ynnn de kuvvetli olduunu gryoruz. Kagarl Mahmudun bu eserinden baka bir de Cevahirn-nahv fi-Lugatit-Trk (Trk dilinin gramer cevherleri) adl bir de gramer kitabnn olduu bilinmektedir, ancak eser bugne kadar bulunamamtr. Ansiklopedik bir szlk olan Dvnu Lugatit-Trk (bundan sonra DLT eklinde ksaltma kullanlacaktr), ierik olarak bize o dnemdeki Trk boylar, bu boylarn kullandklar Trke arasndaki farkllklar ve en nemlisi de szckleri hakknda bilgi veren geni bir szlktr. Trk Leheleri Divan anlamn tayan DLT, eserin yazarnn yaad dnemdeki Trk topluluklar ve onlarn dili hakknda ses, biim, anlam ve szvarl konusunda bilgiler vermektedir. Eser hem Araplara Trke retmek hem de szvarl, anlatm zellii, klterel zenginlik asndan Trkenin Arapadan hi de geri kalmayan bir dil olduunu gstermek amacyla meydana getirilmitir. DLTnin temel szvarln Kagarlnn kendisinin de mensubu olduu dnemin ve lkesinin yaz dili olan Karahanl (Hakaniye) Trkesi, yazarn kendi tabiriyle Trkenin oluturmasnn yan sra Hakaniye Trkesinin yaylma alanna yakn igil, Yagma, Karluk, Yemek, Ouz, Bulgar, Suvar, Argu, Kenek, Basml boylarnn dilleri de oluturmaktadr. Kagarl Mahmud ese-
rini hazrlarken bir alan aratrcs gibi alm, bylece Trk dilinin lehelere gre dilbilgisi kurallarn baaryla ilk kez belirlemitir. Kagarl Mahmud eserinde ifade ettii u szle byle bir szl yazmaktaki amacn dile getirmitir: Trk dili ile Arap dilinin atba beraber yrdkleri bilinsin diye Halilin Kitabl-aynnda yapt gibi, kullanlmakta olan kelimelerle braklm bulunan kelimeleri bu kitapta birlikte yazmak, arasra yreime doar dururdu. Kagarl Mahmud, Trkenin slmiyetten dolay Trklerin bulunduu corafyada nem kazanm olan Arapadan geri kalmadn gstermeye alm; szlnde yer verdii leheler arasndaki farkllklar, iirler, ataszleri ve deyimlerle bu amacn gerekletirmitir. Kagarl Mahmudun bu szl yazmasndaki dier nemli bir neden de Araplara Trkeyi retmektir. Kagarl Mahmud eserini yazarken nasl bir yol izlediini yle ifade etmitir: Ben onlarn (yani Trklerin) en uz dillisi, en ak anlatan, aklca en incesi, soyca en kkls, en iyi karg kullanan olduum halde onlarn arlarn (= ehirlerini), llerini batan baa dolatm. Trk, Trkmen, Ouz, iil, Yama, Krgz boylarnn dillerini, kafiyelerini belliyerek faydalandm; yle ki, bende onlardan her boyun dili en iyi yolda yerlemitir. Ben onlar en iyi surette sralam, en iyi dzenle dzenlemiimdir. Eserinde her leheye ayn derecede arlk vermemitir. rnein yukarda verdiimiz kendi ifadesinde yer almasna ramen eserde Krgzlarn diliyle ilgili hi bir bilgi yer almamaktadr.DLTte yer alan manzum paralar (dize says 764tr) ve ataszleri (289 tane) eserin edebi deerini arttrmaktadr. slmiyetin kabul edildii dnemde meydana getirilmi olan bu manzumeler zerine almalar yaplm ve iirlerin hece lsyle mi aruz lsyle mi yazld tartlmtr. Manzumeler zerine ilk yaplan almalarda iirlerin hepsinin hece lsyle yazld gr hakim olmutur. Daha sonra farkl aratrclar tarafndan iirlerin tamamnn aruz vezniyle yazld iddia edilerek tam tersi gr savunulmutur. Sonuta bu iirlerin hem eski Trk halk iiri rneklerini hem de XI. yzylda Karahanllar evresinde yetien ilk mslman Trk airlerinin aruzla yazlm eserlerinden alnm manzum paralar ierdii; halk iiri ve aydn zmre iiri olarak iki kolda gelitii ortaya konmutur. iirlerde kullanlan nazm birimi ise beyit ve drtlktr. DLTdeki drtlk ve beyitler madde balarnda verilen szcklere ilikin rnekler olduu iin eserde dank halde bulunmaktadrlar. Dvnu Lugatit-Trkn tek yazma nshas vardr. Bu nsha Diyarbakrl Ali Emir Efendi tarafndan stanbulda 1917 ylnda bir sahafta bulunmutur. Ali Emiri Efendi sahafta kitab grnce tanm ve hemen satn almak istemitir, ancak paras yetmeyince bor para bularak almay baarmtr. Eser halen Ali Emiri Efendinin balad kitaplarla kurulmu olan Millet Ktphanesindedir.
Kutadgu Bilig ve Dvnu Lugatit-Trk ierikleri bakmndan karlatrarak ne trde eserler olduunu aklaynz
Atebetl-Hakayk
12. yzylda yazld tahmin edilen Atebetl-hakyk (Hakikatlerin Eii) manzum t kitabdr. Nerede ve ne zaman yaadn bilmediimiz Trk ve Acem meliki Muhammed Dd spehslr Beye sunulmutur. Kaynaklarda hakknda fazla bilgi bulamadmz Edib Ahmetin yaad dnem ve evresi hakknda hemen hemen hi bilgimiz yoktur. Memleketinin Yknek, babasnn adnn ise Mahmud olduunu Arslan Hoca Tarhann AHn sonuna yazd drtlkten renmekteyiz. Edibni yiri at Yknek err Safl aceb yir kller yarar Atas at mahmud- ykneki Edib mahmud ol yok ol hi eki
(Edibin yerinin, memleketinin ad Yknektir, (buras) gnlleri aan safal ho bir yerdir. Babasnn ad Yknekli Mahmuddur. Onun Edip Mahmudun olu olduuna hi phe yoktur). Kitabn sonunda yer alan bu ekin dnda iki tane daha ek bulunmaktadr. Toplam tane olan bu eklerden biri yukarda rneini verdiimiz Arslan Hoca Tarhana, ikincisi Emir Seyfettine, ncs ise bilmediimiz bir kiiye aittir. Kime ait olduu bilinmeyen bu drtlkte yazarn kr olduu, Emir Seyfeddine ait drtlkte ise, edipler edibi olduu belirtilmektedir. Nevayi, Nesayiml-Mahabbe min emayimil Ftvve adl eserinde Edib Ahmed hakknda u bilgileri vermektedir: Trk lkesindenmi. Onun ileri hakknda garip eyler anlatlmtr. Derler ki gzleri krm ve asla grmezmi. Grrm ama gz olup grmeyenler gibi deilmi. ok akll, zeki, zahit ve takva sahibiymi. Yce Tanr zahir gzn kapal yaratm olsa da gnl gzn parlak etmi. Burada verilen dier bilgilere gre oturduu yerden uzun yollar katederek mam- Azamn sohbetlerine gelirmi. mam- Azam da rencileri arasnda en ok onu takdir edermi. On blmden oluan eserde krk beyit ile yz bir tane drtlk bulunmaktadr, eserin tamam 484 msradr; eser, Kutadgu Bilig gibi aruzun mtekarip (feln feln feln fel) vezniyle yazlmtr. Eserin giri blm Tanr vgsyle balar bunu peygamber, drt halife, Emir Muhammed Dd spehsalarn vgs izler. Kitabn yazl nedeninin belirtildii alt beyitlik ksmdan sonra bilginin yarar, bilgisizliin zarar, dilini tutmann erdemi, dnyann dneklii, cmertliin vlmesi, cimriliin yerilmesi, kibir, harislik, zamanenin bozukluu gibi konularn ilendii blmler yer alr. retici bir ahlak kitab olan eser, iledii konular asndan Kutadgu Biligle benzerlik gstermektedir, ancak edeb adan Kutadgu Bilig daha sanatkrane yazlmtr. Edip Ahmed eserini herkesin rahata okuyup anlayaca bir dille, kendi ifadesiyle (Ann u kardm bu Trk kitap) Trke yazmtr. Atebetl-hakykn ba ksmndaki vg ve sebeb-i telif ksmlar beyitlerle ve vg tarzndaki asl eser ise, aaba/ccdc/eefe biiminde uyaklanm drtlklerle yazlmtr. Ayrca slmiyet ncesi Trk iirinde grlen dize ba uyak da ok kullanlmtr. Tam ve yarm uyaklarn yan sra bazen redife de yer verilir. Vezin ve uyak bakmndan kusurlu olan eserde ok sayda imale ve zihaf bulunmaktadr. Aruzla iir yazma geleneinin yeni yeni balam olmasndan dolay bu kusurlar olaandr. Atebetl-hakykn drt nshas bilinmektedir. Bu nshalardan biri yazlndan ok sonra 15. yzylda dzenlenmitir biri de olduka eksiktir; en iyi ve en eski tarihli olan ise Semerkand nshasdr ve stanbulda Sleymaniye ktphanesi, Ayasofya blm nr. 4012de kaytldr. 848 (1444) ylnda Semerkandda hattat Zeynelabidin tarafndan kopyalanmtr. Bu nsha Uygur harfleriyle yazlmtr. Eserin doru adn ve kime sunulduunu gstermesi de bu nshaya ayr bir deer katmaktadr. Ayasofya ktphanesi nr. 4757de kaytl bir mecmuann ba ksmnda bulunan Ayasofya nshas ise, 884 (1480)te Abdrrezak Bah tarafndan stanbulda dzenlenmitir. Metin, st satrlar siyah mrekkeple Uygur harfleri ve alt satrlar krmz mrekkeple Arap harfleriyle olmak zere iki alfabeyle yazlmtr. Topkap Saray ktphanesi Hazine ksm nr. 35552de kaytl bulunan Topkap Mzesi nshas Arap harflidir. Fatih ya da II. Bayezit dneminde stanbulda kopyaland tahmin edilmektedir. Eserin drdnc nshas ise, Uzunkprde Seyit Alinin kitaplar arasnda bulunmaktadr. Arap harfli olan bu nsha batan, ortadan ve sondan eksiktir.
10
Karahanl Trkesiyle Yazlm Kurn Tercmeleri
slamiyet Trkler tarafndan X. yzylda devlet dini olarak kabul edilmitir. Bu dinin kutsal kitab olan Kurann Trkeye ilk tercmesinin kimin tarafndan ve ne zaman yapld bilinmemektedir. Ancak ilk tercmelerin islamiyetin kabul edildii X. yzyl ya da XI. yzylda yapld tahmin edilmektedir. Karahanllar dneminde Karahanl Trkesiyle yaplan ilk Kurn tercmeleri, satr-alt tercme niteliindedir. lk evirilerin ne zaman yapld konusunda elimizde kesin bilgiler bulunmamaktadr. Satr-alt Kurn tercmelerinden Karahanllar dnemine ait olduu tahmin edilen eviriler unlardr: 1. Trk slm Eserleri Mzesi (TEM) No. 73te kaytl olan nsha: Bu nsha Muhammed bin el-Hc Devletah e-raz tarafndan 734/1333-34 ylnda kopyalanmtr. Eser gsterdii dil zellikleri ynnden Karahanl Trkesiyle yazlm metniler arasna dahil edilmektedir. Trke blmler krmz mrekkeple ve nesih yaz stiliyle yazlmtr. Szvarl asndan baka metinlerde bulunmayan yeni szcklere rastlanmaktadr. Bunun yan sra szvarl Kutadgu Bilig ve Dvnu Lugatit-Trkn szvarlyla rtmektedir. Yazmann sonunda harfler bititirilmeden farkl bir tarzda Kurann niin hatm edildiine dair cmleler yer alr, bunu takiben Kuran vakf edenin kabrinin nurla dolmas dileinde bulunulur, burada da farkl yaz kullanlmtr. 902 (451 varak) sayfadan oluan bu tercmenin Kurn tercmeleri iinde en eskisi olduu kabul edilmektedir. 2. Anonim Tefsir: Bu eser Orta Asya Tefsiri, Anonim Tefsir ve Mellifi Mehul Kurn Tefsiri adlaryla da bilinmektedir. Bu tefsir Peterburgdaki Asya Halklar Enstits Kitaplndadr. Kopya edili tarihi, yeri ve kopyalayann kim olduu bilinmemektedir. Bu tercmenin dierlerinden fark satr-aras tercmenin yan sra surelerle ilgili tefsir ve hikyelere de yer vermesidir. Satr-aras eviri Karahanl Trkesiyle, tefsir ve hikyeler ise, Kpak, Ouz ve aatay unsurlarnn kullanld Harezm Trkesiyle yazlmtr. Eser, 1914 ylnda Zeki Velidi Togan tarafndan Ferganada bulunmutur. 3. Manchester-John Rylands Nshas: Manchester, Rylands Kitapl Arapa Yazmalar Blm 25-38de kaytl olan nshann telif ve istinsah tarihi belli deildir. Rylands nshas, Trke ve Farsa eviriyi iermektedir. Dili hakknda ileri srlen deiik grleri deerlendiren Eckmann, tercmenin 12. yzyln sonu ile 13. yzyln bana ait Karahanl Trkesi dil zelliklerini gsterdiini belirtir. 4. Takent, zbek Bilimler Akademisi, No. 2854te kaytl olan bu nsha da satr-aras Trke ve Farsa eviri yer alr, yorumlar iermez. Bu yazma zerrine alan Semenova gre Trke eviri Karahanl Trkesi dil zelliklerini yanstr.
Karahanl Trkesiyle yazlm Kuran Tercmelerinin genel zellikleri hakknda bilgi veriniz.
KARAHANLI TRKESYLE YAZILMI ESERLER ZERNE YAPILAN BELL BALI ALIMALAR Kutadgu Bilig zerine Yaplan almalar
Yukarda da belirttiimiz gibi Kutadgu Biligin ilk bulunan nshas Viyana (Herat) nshasdr. 1439 ylnda Heratta Uygur yazsyla kopyalanm olan bu nsha nce Tokata oradan da 1474te Fenariolu Kad Ali Efendinin eliyle Abdrrezzak eyhzade Bah iin Tokattan stanbula getirilmitir. Viyana (Herat) nshasn, 1796 sralarnda diplomat olarak stanbulda bulunan Avusturyal dou bilgini Joseph von Hammer-Purgstall bir sahaftan satn alarak Viyanaya gtrp Viyana Saray Kitaplna vermitir. Hammer kitabn kimi sayfalarn Pariste bulunan Amde Jauberte gndermi, Jaubert de 1825te yazd bir makaleyle Kutadgu Biligi bilim dnyasna tantmtr: Notice dun manuscrit turc en caractres ouigours envoy par M. de Hammer Abel Rmusat, Journal Asiatique, c. VI,
11
s. 39-52; 78-95, Paris 1825. Bu yayn Kutadgu Bilig zerine yaplan ilk yayndr, ama bu yaz fazla ilgi uyandrmamtr. Eser zerindeki ikinci alma Hermann Vmbryye attir. Bu yazmann 915 beyitini matbaada dktrd Uygur harfleriyle ve Almanca eviriyle yaymlamtr: Uigurische Sprachdenkmler und das Kudatku Bilik. Uigurischer Text mit Transcription und bersetzung nebst einem uigurisch - deutschen Wrterbuch und lithographierten Facsimile aus dem Originaltext des Kudatku Bilik, nnsbruck 1870, IV+ 260 s. Ayn yazma zerine daha sonra Wilhelm Radloff un almalar balad. Radloff ilk almasnda bu nshann tpkbasmn yaymlar: Kudatku Bilik, Facsimile der Uigurischer Handschrift der K. K. Hofbibliothek in Wien, St. Petersburg 1890. XIII+200 s. kinci almasnda ise eserin eviriyazs yer alr. Das Kudatku Bilik des Jusuf Chasshadschib aus Balasagun, Theil I. Der Text in Transcription, 1891. XCIII+252 s. Eserin bulunan ikinci nshas Msr nshasdr. 1896da Kahiredeki Hidiv Ktphanesi mdr Alman Dr. Moritz tarafndan bulunmutur. Radloff un 1891den sonraki almasnda Kahirede bulunan Msr nshas da yer alacaktr. Kutadgu Bilig zerine almalar devam eden Radloff, almasnn ikinci ksmna bu nshay da katp karlatrmal metni Rus eviriyaz harfleri ve Almanca eviriyle yaymlar: Das Kudatku Bilik des Jusuf Chasshadschib aus Balasagun, Theil II. Text und bersetzung nach den Handschriften von Wien und Kairo, St. Petersburg 1900 (1) 1910 (2), XXIV+ 560 s. Kutadgu Biligin nc nshas olan Fergana nshas ise, 1914 ylnda Ferganada Zeki Velidi Togan tarafndan bulunmu ve bir yazyla bilim dnyasna tantlmtr: A. Z. Validi, Vostoniye rukopisi v Ferganskoy oblast, ZVO (1914) c. XXII, s. 312/13. Arap yazsyla yazlm olan bu nsha, 6095 beyittir. Birinci Dnya Sava ve Bolevik isyanlar srasnda kaybolan bu nsha, 1925 ylnda zbek bilgini Ftrat tarafndan tekrar bulunmu ve bir yazyla tantlmtr: Kutadgu Bilig, Marif ve Okutgu II (1925) Takent, s. 68-74, Trkesi: TM c. I (1925) s. 344-347. Almancas: (Rachmeti) Qutadgu Bilig Ungarische Jahrbcher, c. VI, s. 154-158. Bu yaynlarn arkasndan Trk Dil Kurumu nshann tpkbasmn yaymlamtr: Kutadgu Bilig Tpkbasm I Viyana Nshas, (A), Abdlkadir nann uzun bir giriiyle (s. 11-111). TDK, stanbul 1942. Kutadgu Bilig Tpkbasm II Fergana Nshas, (B), TDK, stanbul 1943. Kutadgu Bilig Tpkbasm III Msr Nshas, (C), TDK, stanbul 1943. Reit Rahmeti Arat, 1947 ylnda Kutadgu Biligin nshasn (A, B, C) karlatrarak eserin metnini yaymlar. Aratn bu almalarn eviri ve indeks yaynlar izlemitir ancak indeksi tamamlayp yaymlayamadan aramzdan ayrld iin indeks Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya ve Nuri Yce tarafndan yaymlanmtr: 2 3 Kutadgu Bilig I Metin, TDK, stanbul 1947, (Ankara 1979 , Ankara 1991 ). 2 3 5 Kutadgu Bilig I Tercme, TTK Ankara 1959, (1974 , 1985 , 1995 ). Kutadgu Bilig III, ndex, TKAE Ankara 1979; ndeksi nere hazrlayanlar: Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yce. Dizin zerine nemli bir yayn Semih Tezcan tarafndan yaplmtr: Kutadgu Bilig Dizini zerine TTK-Belleten, c. XLV/2, say: 178, Nisan 1981, ss. 23-78. Reit Rahmeti Aratn Kutadgu Biligin tercmesini yaymlad 1959 ylnda Mecdut Mansurolu tarafndan Das Karakhanidische adl Karahanl Trkesi zerine yazlm ilk kk Karahanl Trkesi grameri Philologiae Turcicae Fundamentada yaymlanmtr. Baz dergilerin belli saylar Kutadgu Bilig zel Says olarak yaymlanr. Trk Kltrn Aratrma Enstits tarafndan yaymlanan zel say buna rnektir: TKAE, Trk Kltr Kutadgu Bilig Says, say: 98, Aralk 1970 Kutadgu Bilig zerine Agop Dilaar tarafndan 900. yldnm dolaysyla hazrlanm olan kitapta eser her ynyle incelenmitir: 900. Yldnm Dolayisiyle KUTADGU BLG NCELEMES, TDK Ankara 1972.
12
Karahanllarn devlet anlaylarn ve devlet rgtlenmesini ayrntl bir biimde inceleyen Reat Genin Karahanl Devlet Tekilat adl almas 1981de yaymlanmtr. Robert Dankoff tarafndan Kutadgu Biligin ngilizce evirisi yaplmtr: Wisdom of Royal Glory (Kutadgu Bilig) A Turko-Islamic Mirror for princes, Chicago 1983. Kutadgu Biligin sadece dilbilgisi asndan incelenmesine dayanan ilk alma Ahmet Bican Ercilasun tarafndan yaplmtr. Sadece filler konusunun incelendii bu alma 1984 ylnda yaymlanmtr: A. B. Ercilasun, Kutadgu Bilig Grameri -Fiil-, G Ankara 1984. Ayn yazarn dier almas ise, eser hakkndaki genel bilgileri iermektedir: Karahanl Devri Edebiyat, Byk Trk Klasikleri I, ss. 132-157, stanbul 1985. Kutadgu Bilig dier Trk dillerine de evrilerek yaymlanmtr: Askar Ekewbayev, Jusup Balasagun - Kutt Bilik, Almat 1986. Kamil Veliyev-Ramiz Asker, Yusif Balasagunlu: Gutadgu Bilik - Xobehtliye Aparan Elm, Bak 1994. Tlgn Kozubekov, Cusup Balasagun-Kuttuu Bilim-Dastan, Moskva 1993. Trk dillerine yaplan eviriler hakknda ayrntl bilgi veren bir alma ise Mehmet lmez tarafndan yaplmtr: ada Trk Dillerinde Kutadgu Bilig evirileri, Kebike 1, 1995, ss. 43-52. Eser eitli alardan incelenmitir. Bunlar arasnda ksaca Kutadgu Biligin kltr hayatmzdaki yeri, eserde yer alan eitli kavramlar ve kiilerin karakterlerinin incelenmesi gibi konular sayabiliriz. Anlatm zellii asndan Orhon yaztlarndan beri grlen ikilemeler Kutadgu Biligde de yer alr, eser bu adan Zhal lmez tarafndan incelenmitir. , Kutadgu Biligde kilemeler (1), Bah gdisi, Festschrift fr Klaus Rhrborn anlslich seines 60. Geburtstags, 60. Doum Yl Dolaysyla Klaus Rhrborn Armaan, Feiburg-stanbul 1998, ss. 235-260. Yine anlatm zellii olarak bir ok eserde kullanlan deyimler Kutadgu Biligde de yer alr. Bu inceleme de Zafer nler tarafndan yaplmtr: Zafer nler, Kutadgu Biligde Yer Alan Deyimler, Trk Dilleri Aratrmalar, cilt: 9, stanbul 1999, ss. 119-186. Karahanl Trkesinin ilk ayrntl grameri Necmettin Haceminolu tarafndan hazrlanmtr. Bu almada Karahanl Trkesiyle yazlm eserlerin dilbilgisi incelenmitir. lk basks 1996 ylnda yaymlanan bu almann ikinci ve nc basklar 2003 ve 2008 yllarnda yaplmtr: Necmettin Haceminolu, Karahanl Trkesi Grameri, TDK Ankara 1996. Kutadgu Biligdeki yapm ekleri brahim Ta tarafndan 2005 ylnda doktora tezi olarak hazrlanm ve daha sonra yaymlanmtr: brahim Ta, Kutadgu Biligde Sz Yapm, TDK, Ankara 2009.
Zhal lmez, Kutadgu Biligde kilemeler (1), Trk Dilleri Aratrmalar, 7, 1997, ss. 19-40.
Dvnu Lugatit-Trk zerine Yaplan almalar
Dvnu Lugatit-Trk hakknda ilk alma, Ali Emiri tarafndan bulunan ve yaymlanmak zere sadece Kilisli Rfat Bilgeye verildiinden, ilk yayn Onun tarafndan yaplmtr: Kitab Divn Lugat-it-Trk, cild-i evvel 1333 (1917), cild-i sni 1333 (1917), cild-i slis 1335 (1919), stanbul. Kilisli Rfat dank olan eserin sayfalarn dzenlemi, tpkbasm yaplan metindeki Arapay normal duruma getirerek byk bir hizmette bulunmutur. Dvndaki szvarl ise ilk defa Carl Brockelmann tarafndan incelenmitir: Mitteltrkischer Wortschsatz nach Mahmd Al-Kgrs Divn Lgat at-Trk, Budapest 1928. Trk Dil Kurumu 1941 ylnda Dvnu Lugatit-Trkn tpkbasmn yaymlamtr: Dvnu Lugatit-Trk Tpkbasm Faksimile, TDK Ankara 1941. Eserin Besim Atalay tarafndan Trkeye evrilmesinden sonra Dvnu Lugatit-Trk hakknda kitap, makale ve tez almalar olmak zere birok yayn yaplmtr, Trk kl-
13
tr ve dili asndan zengin bir malzeme olan eserle ilgili eitli almalar devam etmektedir. Besim Atalayn almas 1939-1943 yllar arasnda yaymlanmtr: 2 3 Divn Lgat-it-Trk Tercmesi I, Ankara 1939, TDK (1985 , 1994 ) 2 3 Divn Lgat-it-Trk Tercmesi II, Ankara 1940, TDK (1986 , 1994 ) 2 3 Divn Lgat-it-Trk Tercmesi III, Ankara 1941, TDK (1986 , 1994 ) 2 3 Divn Lgat-it-Trk Dizini Endeks, Ankara 1943, (1986 , 1994 ). Atalayn almasndan sonra zbek bilgini Salih Mutallibov Trkiy Szler Devani adyla eserin zbekeye evirisini yaymlamtr. Bu alma evirinin yan sra indeksi de ierir, drt ciltlik bir eserdir ve 1960, 1961, 1963, 1967 yllarnda Takentte baslmtr. Eseri bir btn olarak ele alan dier bir alma James Kelly ve Robert Dankoff tarafndan ngilizce olarak yaymlanmtr. Birok okunu dzeltisini de ieren bu yayn 1982 ve 1985 yllarnda yaplmtr: James Kelly-Robert Dankoff, Mahmud al-Kagar, Compendium of the Turkic Dialects (Dwan lugat at-Turk), I 1982, II 1982, III 1985. Dvnu Lugatit-Trkte yer alan manzum paralar Talat Tekin tarafndan incelenmitir: Talat Tekin, XI. Yzyl Trk iiri, Dvnu Lugatit-Trkteki Manzum Paralar, TDK Ankara 1989. 1941 ylnda yaplan tpkbasmdan sonra ikinci bir tpkbasm 1990 ylnda Kltr Bakanl tarafndan yaplmtr: Dvn Lugatit-Trk, Kagarl Mahmud, Tpkbasm/Facsimile, Ankara 1990. Dvnu Lugatit-Trkn dilbilgisi zerine yaplan yksek lisans ve doktora tezlerinin dnda ilk yayn Mehmet Vefa Nalbant tarafndan yaplmtr: Mehmet Vefa Nalbant, Divn Lutit-Trk Grameri-I sim, Bilgeouz Yaynlar, stanbul 2008
Atebetl-hakyk zerine Yaplan almalar
Eser zerine ayrntl tek alma Reit Rahmeti Arat tarafndan yaplmtr. Karlatrmal metin, eviri, notlar ve indeksi ieren bu alma 1951de yaymlanmtr.
Kuran Tercmeleri zerine Yaplan almalar
TEM 73te kaytl nshann ilk yars Abdullah Kk tarafndan doktora tezi olarak yaplmtr: Karahanl Trkesi Satr-Aras Kuran Tercmesi (TEM 73 1v-235v/2) Girinceleme-Metin-Dizin, Ankara 2004 (Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi). kinci yars ise, Suat nl tarafndan doktora tezi olarak allmtr: Karahanl Trkesi Satr-Aras Kuran Tercmesi (TEM 235v/3-450r7) GiriMetin-nceleme-Analitik Dizin, Ankara 2004 (Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi). Anonim Tefsirin szvarl A. K. Borovkov tarafndan hazrlanmtr: Leksika sredneaziatskogo tefsira XII-XIII vv., Moscow, 1963. Borovkovun bu almas Halil brahim Usta ve Eblfez Amanolu tarafndan Tkeye evrilmitir: Orta Asyada Bulunmu Kuran Tefsirinin Sz Varl (XII.-XIII. Yzyllar), TDK, Ankara 2002. John Rylands Kitaplndaki nshann szl Eckmann tarafndan hazrlanm, lmnden sonra 1979da L. Ligetinin nszyle yaymlanmtr: Middle Turkic Glosses of the Rylands nterlinear Koran Translation, Bibliothece Orientalis Hungarica XXI, Akadmiai Kiad, Budapest 1976. Bu nsha zerine dier bir alma da Aysu Ata tarafndan yaplmtr: Trke lk Kuran Tercmesi (Rylands Nshas) KARAHANLI TRKES (Giri-Metin-Notlar-Dizin), TDK, Ankara 2004. Takentteki tercme zerine ise u alma yaplmtr: A. A. Semenov, Sobraniye vostonh rukopisey, Takent 1957. Kutadgu Bilig hakknda yaplan almalar kronolojik olarak sralaynz.
14
zet
1
Karahanl Trkesiyle yazlm eserleri tanmak slamiyetin kabulnden sonraki dnemde bu kltr dairesi erevesinde meydana getirilen eserler, farkl ieriktedirler. Bu eserlerden ilki Kutadgu Bilig bir tr siyasetnamedir, bunun yan sra bir mutluluk kitabdr. nsanlara iyi davranlarn nasl olmas gerektii konusunda bilgi verir, bunun i huzuru arttrdn insan mutlu ettiini vurgular. Divnu Lugatit-Trk Araplara Trke retmek amacyla ele alnm Arapa-Trke bir szlktr. Dnemin szck daarc hakknda bilgi sahibi olmamz salayan bu eser ayn zamanda dilbilgisel birok zellii renmemizi de salamaktadr. Atebetl-hakyk ise Kutadgu Bilig tarznda yazlm t veren bir ahlak kitabdr. Dnemin nemli dier eseri ise, Kuran Tercmeleridir. Kabul edilen dinin kutsal kitab olan Kurann Trke ilk evirileri Karahanl Trkesiyle yaplmtr. Bunlardan Trk slam Eserleri Mzesi 73 numarada kaytl olan nsha ile John Rylands Kitaplndaki nsha dneme ait en nemli tercmelerdir. Karahanl Trkesiyle yazlm eserleri aklayp anlatabilmek Kutadgu Biligin yazar Yusuf Has Hcibdir. Doum ve lm tarihleri bilinmeyen yazarn eserinde verdii bilgilerden yola karak doum tarihini yaklak olarak tespit etmek mmkndr. zerinde 18 ay alt eserini 1069/1070 ylnda tamamlamtr. Eserinden edindiimiz bilgiye gre eserini yazmaa balad zaman 50 yalarnda olduuna gre 1019/1020 yllar dolaynda doduu tahmin edilmektedir, Balasagunlu Yusufun Hakan Bura Hann tahtta olduu, 1103 tarihinde ld dnlmektedir. Yusuf Has Hcib, Kutadgu Biligi Karahanl slalesinden Bura Karahan Ebu Ali Hasan bin Sleyman Arslan Karahan adna hicri 462 (1069-1070) ylnda, yazmtr. Balasagunda yazmaya balad eserini Kagarda tamamlamtr. Kutadgu Bilig mutluluk ve kutsallk veren bilim demektir. Yusuf Has Hcib eserinde drt soyut kavram kiiletirmi ve bu kiilere de temsil ettikleri kavramlara gre u adlar vermitir: Kn Togd (hkmdar) gn dodu, doan gne, adaleti temsil eder. Ay Told (vezir) ay doldu, dolunay, baht, talih ve ikbali temsil eder. gdlmi (vezirin olu) vlm, akl ve anlay temsil eder. Odgurm (vezirin kardei) uyank, dnya ilerinin sonunu temsil eder.
Eserin ilk yars bu karakterlerin arasndaki ilikileri anlatr. Eserde bu drt ana karakterin dnda belli karakterleri temsil eden kii daha vardr: Ksemi (Ay Told bakente geldiinde ona yardm eden kii), Ersig (hkmdarn mabeyncisi) ve Kumaru (Odgurmun mridi)dir. Didaktik bir eser olan Kutadgu Biliin banda mensur ve manzum mukaddimeler ile bablarn (=blmlerin) fihristi bulunmaktadr. Bunlarn devamnda yer alan Tanr vgs ve Tanrya yakar slm Trk edebiyatnn bize kadar gelen ilk tevhid ve mnacaat rneidir. Otuz beyitten oluan bu manzume mesnevi eklinde yazlmtr. Kutadgu Bilig 900 yllk bir gemii olan slm Trk edebiyatnn ilk en byk rndr. Aruzun mtekarib (feln feln feln fel) vezniyle yazlan bu didaktik eser, 6645 beyittten olumaktadr. Eserin btn her beyitin kendi arasnda kafiyeli olan mesnevi tarznda yazlmtr, yalnzca eserin sonundaki blm gazel tarznda kafiyelenmitir. Kutadgu Biligin yazma nshas vardr: Viyana (Herat) nshas, Msr nshas ve Fergana nshas. Bilim dnyasnn ilk tand nsha 1439da Uygur harfleriyle kopyalanm olan Herat nshasdr. eyhzade Abdrrezzak Bah Kutadgu Biligin Herat nshasn Tokattan stanbula getirtmitir. Bu nshay Avusturyal dou bilgini Joseph von Hammer-Purgstall, 18. yzyln sonlarna doru bir sahaftan satn alarak Viyanaya gtrp Viyana Saray Kitaplna vermitir.
Arap harfleriyle kopyalanm olan Msr nshasnn ise, 1374ten nceki bir tarihte zzeddin Aydemir adna kopyaland dnlmektedir. 1896da Kahiredeki Hidiv Ktphanesi mdr Dr. Moritz tarafndan bulunmutur ve halen Kahiredeki Msr Devlet Ktphanesindedir. 1914 ylnda Zeki Velidi Togan tarafndan bulunmu ve bir yazyla bilim dnyasna tantlm olan Arap harfli Fergana nshasnn 14. yzyln ilk yarsnda Harezm corafyasnda kopyaland tahmin edilmektedir.
Karahanl dneminden bize kalan ikinci nemli eser ise, Dvnu Lugatit-Trktr. Kagarl Mahmud bin Hseyin bin Muhammed tarafndan yazlan bu eser Trkenin bilinen ilk szldr. Bilindii kadaryla Kagarl Mahmud eserini 1072 ylnda yazmaya balam 1077de bitirmitir. Yazar hakkndaki bilgilerimiz ise kendi kitabnda yazdklaryla snrldr. Bu bilgilere gre babasnn ad Hseyindir. Eserinden Kagarda doduu anlalmaktadr. Eserindeki bir ifadeden anlald kadar da Barsganl olduu dnlmektedir. Ansiklopedik bir szlk olan Dvnu Lugatit-Trk ierik olarak bize o dnemdeki Trk boylar, bu boylarn kullandklar Trke arasndaki farkllklar ve
15
en nemlisi de szckleri hakknda bilgi veren geni bir szlktr. Trk Leheleri Divan anlamn tayan DLT, eserin yazarnn yaad dnemdeki Trk topluluklar ve onlarn dili hakknda ses, biim, anlam ve szvarl konusunda bilgiler vermektedir. DLTnin temel szvarln Kagarlnn kendisinin de mensubu olduu dnemin ve lkesinin yaz dili olan Karahanl (Hakaniye) Trkesi oluturmaktadr, ancak igil, Yagma, Karluk, Yemek, Ouz gibi dier Trk boylarnn dilleri de oluturmaktadr. Kagarl Mahmud, Trkenin slmiyetten dolay Trklerin bulunduu corafyada nem kazanm olan Arapadan geri kalmadn gstermeye alm; szlnde yer verdii leheler arasndaki farkllklar, iirler, ataszleri ve deyimlerle bu amacn gerekletirmitir. Eserin madde balarndaki szckleri aklamak iin yer alan manzumeler zerine almalar yaplm ve iirlerin hece lsyle mi aruz lsyle mi yazld tartlmtr. Sonuta bu iirlerde hem hece hem de aruz vezninin kullanld grlmtr. iirlerde kullanlan nazm birimi ise beyit ve drtlktr. Dvnu Lugatit-Trkn tek yazma nshas vardr. Bu nsha Diyarbakrl Ali Emir Efendi tarafndan stanbulda 1917 ylnda bir sahafta bulunmutur. Eser halen Ali Emiri Efendinin balad kitaplarla kurulmu olan Millet Ktphanesindedir. Manzum bir t kitab olan Atebetl-hakyk (Hakikatlerin Eii)n ise, 12. yzylda yazld tahmin edilmektedir. Trk ve Acem meliki Muhammed Dd spehslr Beye sunulmutur. Kaynaklarda hakknda fazla bilgi bulamadmz Edib Ahmetin yaad dnem ve evresi hakknda hemen hemen hi bilgimiz yoktur. Memleketinin Yknek, babasnn adnn ise Mahmud olduunu Arslan Hoca Tarhan tarafndan yazlm eserin sonundaki drtlkten renmekteyiz: (Edibin yerinin, memleketinin ad Yknektir, (buras) gnlleri aan safal ho bir yerdir. Babasnn ad Yknekli Mahmuddur. Onun Edip Mahmudun olu olduuna hi phe yoktur). Kitabn sonunda yer alan dier bir manzumeden eserin yazarnn kr olduunu anlamaktayz. On blmden oluan eserde krk beyit ile yz bir tane drtlk bulunmaktadr, eserin tamam 484 msradr; eser, Kutadgu Bilig gibi aruzun mtekarip (feln feln feln fel) vezniyle yazlmtr. Eserin giri blm Tanr vgsyle balar bunu peygamber, drt halife, Emir Muhammed Dd spehsalarn vgs izler. Kitabn yazl nedeninin belirtildii alt beyitlik ksmdan sonra bilginin yarar, bilgisizliin zarar, dilini tutmann erdemi, dnyann dneklii, cmertliin vlmesi, cimriliin yerilmesi, kibir, harislik, zamanenin bozukluu gibi ko-
nularn ilendii blmler yer alr. retici bir ahlak kitab olan eser, iledii konular asndan Kutadgu Biligle benzerlik gstermektedir, ancak edeb adan Kutadgu Bilig daha sanatkrane yazlmtr. Edip Ahmed eserini herkesin rahata okuyup anlayaca bir dille, kendi ifadesiyle Trke yazmtr. Atebetl-hakykn drt nshas bilinmektedir. Bu nshalardan en iyi ve en eski tarihli olan Semerkand nshasdr ve stanbulda Sleymaniye ktphanesi, Ayasofya blm nr. 4012de kaytldr. 848 (1444) ylnda Semerkandda hattat Zeynelabidin tarafndan kopyalanmtr. Bu nsha Uygur harfleriyle yazlmtr. Ayasofya ktphanesi nr. 4757de kaytl bir mecmuann ba ksmnda bulunan Ayasofya nshas ise, 884 (1480)te Abdrrezak Bah tarafndan stanbulda dzenlenmitir. Metin, st satrlar siyah mrekkeple Uygur harfleri ve alt satrlar krmz mrekkeple Arap harfleriyle olmak zere iki alfabeyle yazlmtr. Topkap Saray ktphanesi Hazine ksm nr. 35552de kaytl bulunan Topkap Mzesi nshas Arap harflidir. Eserin drdnc nshas ise, Uzunkprde Seyit Alinin kitaplar arasnda bulunmaktadr. Arap harfli olan bu nsha batan, ortadan ve sondan eksiktir. Karahanllar dneminde Karahanl Trkesiyle yaplan ilk Kurn tercmeleri, satr-alt tercme niteliindedir. lk evirilerin ne zaman yapld konusunda elimizde kesin bilgiler bulunmamaktadr. Satr-alt Kurn tercmelerinden Karahanllar dnemine ait olduu tahmin edilen eviriler unlardr: 1. Trk slm Eserleri Mzesi (TEM) No. 73te kaytl olan nsha: Bu nsha Muhammed bin el-Hc Devletah e-raz tarafndan 734/1333-34 ylnda kopyalanmtr. 902 (451 varak) sayfadan oluan bu tercmenin Kurn tercmeleri iinde en eskisi olduu kabul edilmektedir. 2. Anonim Tefsir: Bu eser Orta Asya Tefsiri, Anonim Tefsir ve Mellifi Mehul Kurn Tefsiri adlaryla da bilinmektedir. Bu tefsir Peterburgdaki Asya Halklar Enstits Kitaplndadr. Kopya edili tarihi, yeri ve kopyalayann kim olduu bilinmemektedir. Bu tercmenin dierlerinden fark satr-aras tercmenin yan sra surelerle ilgili tefsir ve hikyelere de yer vermesidir. Satraras eviri Karahanl Trkesiyle, tefsir ve hikyeler ise, Kpak, Ouz ve aatay unsurlarnn kullanld Harezm Trkesiyle yazlmtr. Eser, 1914 ylnda Zeki Velidi Togan tarafndan Ferganada bulunmutur. 3. Manchester-John Rylands Nshas: Manchester, Rylands Kitapl Arapa Yazmalar Blm 25-38de kaytl olan nshann telif ve istinsah tarihi belli deildir. Rylands nshas, Trke ve Farsa eviriyi iermektedir. Dili hakknda ileri srlen deiik gr-
16
leri deerlendiren Eckmann, tercmenin 12. yzyln sonu ile 13. yzyln bana ait Karahanl Trkesi dil zelliklerini gsterdiini belirtir. 4. Takent, zbek Bilimler Akademisi, No. 2854te kaytl olan bu nsha da satr-aras Trke ve Farsa eviri yer alr, yorumlar iermez. Bu yazma zerine alan Semenova gre Trke eviri Karahanl Trkesi dil zelliklerini yanstr. Bu eserler zerine yaplan belli bal almalar zetleyebilmek Karahanl Trkesiyle yazlm eserler zerine yaplm belli bal almalar unlardr: Amde Jaubert Notice dun manuscrit turc en caractres ouigours envoy par M. de Hammer Abel Rmusat, Journal Asiatique, c. VI, s. 39-52; 78-95, Paris 1825. Hermann Vmbryye Uigurische Sprachdenkmler und das Kudatku Bilik. Uigurischer Text mit Transcription und bersetzung nebst einem uigurisch deutschen Wrterbuch und lithographierten Facsimile aus dem Originaltext des Kudatku Bilik, nnsbruck 1870, IV+ 260 s. Wilhelm Radloff, Kudatku Bilik, Facsimile der Uigurischer Handschrift der K. K. Hofbibliothek in Wien, St. Petersburg 1890. XIII+200 s W. Radloff, Das Kudatku Bilik des Jusuf Chasshadschib aus Balasagun, Theil I. Der Text in Transcription, 1891. XCIII+252 s. W. Radloff, Das Kudatku Bilik des Jusuf Chasshadschib aus Balasagun, Theil II. Text und bersetzung nach den Handschriften von Wien und Kairo, St. Petersburg 1900 (1) 1910 (2), XXIV+ 560 s. Kutadgu Bilig Tpkbasm I Viyana Nshas, (A), Abdlkadir nann uzun bir giriiyle (s. 11-111). TDK, stanbul 1942. Kutadgu Bilig Tpkbasm II Fergana Nshas, (B), TDK, stanbul 1943. Kutadgu Bilig Tpkbasm III Msr Nshas, (C), TDK, stanbul 1943. Kutadgu Bilig I Metin, TDK, stanbul 1947, (Ankara 2 3 1979 , Ankara 1991 ). 2 Kutadgu Bilig I Tercme, TTK Ankara 1959, (1974 , 3 5 1985 , 1995 ). Kutadgu Bilig III, ndex, TKAE Ankara 1979; ndeksi nere hazrlayanlar: Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yce. Semih Tezcan, Kutadgu Bilig Dizini zerine TTKBelleten, c. XLV/2, say: 178, Nisan 1981, ss. 23-78. Mecdut Mansurolu, Das Karakhanidische Philologiae Turcicae, Wiesbaden 1959. Agop Dilaar, 900. Yldnm Dolayisiyle KUTAD-
GU BLG NCELEMES, TDK Ankara 1972. Robert Dankoff, Wisdom of Royal Glory (Kutadgu Bilig) A Turko-Islamic Mirror for princes, Chicago 1983. Ahmet Bican Ercilasun, Kutadgu Bilig Grameri -Fiil-, G Ankara 1984. Mehmet lmez, ada Trk Dillerinde Kutadgu Bilig evirileri, Kebike 1, 1995, ss. 43-52. Necmettin Haceminolu, Karahanl Trkesi Grameri, TDK Ankara 1996. brahim Ta, Kutadgu Biligde Sz Yapm, stanbul 2010. Dvnu Lugatit-Trk zerine Yaplan almalar Kilisli Rfat Bilge, Kitab Divn Lugat-it-Trk, cild-i evvel 1333 (1917), cild-i sni 1333 (1917), cild-i slis 1335 (1919), stanbul. Carl Brockelmann tarafndan incelenmitir: Mitteltrkischer Wortschsatz nach Mahmd Al-Kgrs Divn Lgat at-Trk, Budapest 1928. Divn Lgat-it-Trk Tercmesi I, Ankara 1939, TDK 2 3 (1985 , 1994 ) Divn Lgat-it-Trk Tercmesi II, Ankara 1940, 2 3 TDK (1986 , 1994 ) Divn Lgat-it-Trk Tercmesi III, Ankara 1941, 2 3 TDK (1986 , 1994 ) Divn Lgat-it-Trk Dizini Endeks, Ankara 1943, 2 3 (1986 , 1994 ). James Kelly-Robert Dankoff, Mahmud al-Kagar, Compendium of the Turkic Dialects (Dwan lugat atTurk), I 1982, II 1982, III 1985. Dvn Lugatit-Trk, Kagarl Mahmud, Tpkbasm/ Facsimile, Ankara 1990. Mehmet Vefa Nalbant, Divn Lutit-Trk Grameri-I sim, Bilgeouz Yaynlar, stanbul 2008. Atebetl-hakyk zerine Yaplan almalar Reit Rahmeti Arat, Atebetl-hakyk, 1951. Kuran Tercmeleri zerine Yaplan almalar A. K. Borovkov tarafndan hazrlanmtr: Leksika sredneaziatskogo tefsira XII-XIII vv., Moscow, 1963. Halil brahim Usta ve Eblfez Amanolu tarafndan Tkeye evrilmitir: Orta Asyada Bulunmu Kuran Tefsirinin Sz Varl (XII.-XIII. Yzyllar), TDK, Ankara 2002. Janos Eckmann, Middle Turkic Glosses of the Rylands nterlinear Koran Translation, Bibliothece Orientalis Hungarica XXI, Akadmiai Kiad, Budapest 1976. Aysu Ata, Trke lk Kuran Tercmesi (Rylands Nshas) KARAHANLI TRKES (Giri-Metin-NotlarDizin), TDK, Ankara 2004.
17
Kendimizi Snayalm
1. Karahanl Trkesiyle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Trkenin ilk szl bu dnemde yazlmtr. b. slami dnem Trk Edebiyatnn balangcdr. c. Orhon Trkesi ve Eski Uygurcann devamdr. d. Trke ilk Kuran Tercmeleri bu dnemde yaplmtr. e. Bu dnemdeki eserlerin hepsi Arap harfleriyle yazlmtr. 2. Kutadgu Biligin szlk anlam aadakilerin hangisinde doru olarak verilmitir? a. Kut Bilimi b. Mutlu Olma Bilgisi c. Mutlu Etme Bilgisi d. Kurtulma Bilgisi e. Siyaset Bilimi 3. Kutadgu Biligin ve Atebetl-hakaykn aadakilerin hangisinde doru olarak verilmitir? a. mtefiln mtefiln b. feiltn feiltn feiln c. mfteiln mfteiln filn d. feln feln feln fel e. feiltn mefiln feiln vezni 6. Divnu Lgatt-Trkle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Araplara Trke retmek amacyla yazlmtr. b. Kagarl Mahmud tarafndan yazlmtr. c. Sadece bir szlk almasdr. d. Ali Emiri tarafndan bulunmutur. e. Trkeye evrilip yaymlanmtr. 7. Divnu Lgatit-Trk ka ylnda yazlmtr? a. 1017 b. 1072 c. 1069 d. 1086 c. 1079 8. Bilinen drt nshas olan eserin uyak dzeni aaba/ccdc/ eefe biiminde olup, aruzun feln feln feln fel lsyle yazlmtr. Sz edilen eser aadakilerden hangisidir? a. Kutadgu Bilig b. Kuran Tercmeleri c. Atebetl-hakayk d. Divnu Lgat-it-Trk e. Cevahirn-nahv fi-Lugatit-Trk 9. Atebetl-hakykla ilgili ilk kitap yayn aadakilerden hangisine aittir? a. Wilhelm Radloff b. Kilisli Rfat c. Besim Atalay d. Reit Rahmeti Arat e. Robert Dankoff 10. Divnu Lgatt-Trk ilk yaymlanmtr? a. Amde Jaubert b. Besim Atalay c. Kilisli Rfat d. Robert Dankoff e. Necmettin Haceminolu kez kim tarafndan
4. Kutadgu Bilig ve ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Kilisli Rfat tarafndan bulunmutur. b. Bilinen nshas vardr c. Yusuf Has Hacib tarafndan yazlmtr d. Beyitler halinde yazlmtr. e. Bir siyasetnamedir. 5. Aadakilerden hangisi Karahanl Trkesiyle yazlm eserlerden biri deildir? a. Divnu Lgat-it-Trk b. Kutadgu Bilig c. Nehcl-feradis d. Atebetl-hakayk e. Kuran Tercmeleri
18
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. b Yantnz yanl ise Karahanl Trkesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Karahanl Trkesiyle Yazlm Eserler-Kutadgu Bilig konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Karahanl Trkesiyle Yazlm Eserler-Kutadgu Bilig, Atebetl-hakayk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Karahanl Trkesiyle Yazlm Eserler-Kutadgu Bilig konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Karahanl Trkesiyle Yazlm Eserler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Karahanl Trkesiyle Yazlm Eserler-Divanu Lugatit Trk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Karahanl Trkesiyle Yazlm Eserler-Divanu Lugatit Trk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Karahanl Trkesiyle Yazlm Eserler- Atebetl-hakyk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Karahanl Trkesiyle Yazlm Eeserler zerine Yaplan Belli Bal almalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Karahanl Trkesiyle Yazlm Eserler zerine Yaplan Belli Bal almalar konusunu yeniden gzden geiriniz. bilim adamlar da Orta Trkenin balangcn olarak 1200l yllar (13. yzyl) kabul ederler ve Karahanl Trkesini de Eski Trke iinde deerlendirirler. Orta Trke terimini Karahanl Trkesi iin ilk defa Carl Brockelmann, 1928 ylnda yaymlad Dvnu Lugatit-Trkn szvarln inceledii Mitteltrkischer Wortschatz nach Mahmd al-Kgaris Divn Lugt at-Turk adl almasnda kullanmtr. Grnbech, Ligeti ve Brockelmannn da Orta Trke terimini kullandklarn gryoruz. Birbirinden farkl yaklamlarla Karahanl Trkesi ya Eski Trke iinde deerlendirilmi ya da Orta Trkenin balang dnemi kabul edilmitir. Mool istilas yeni bir dnemin balangc olarak kabul edilirse Trk dilinin Orta dnemi onnc yzyldan itibaren ele alnabilir. Sra Sizde 2 Kutadgu Bilig ve Dvnu Lugatit-Trk Karahanl Trkesiyle yazlm iki nemli eserdir. Kutadgu Bilig bir tr siyasetnamedir. Hkmdarlara ynetim ve siyasetle ilgili tler verir. Mutlu olma bilgisi anlamna gelen Kutadgu Bilig erdemli davranlarn nasl olmas gerektii konusunda bilgiler verir. Beyitler halinde yazlm manzum bir eserdir. Dvnu Lugatit-Trk ise Araplara Trke retmek iin yazlm medde balar Trke aklamalar Arapa olan bir eserdir. Anlam verilen szckleri aklamak iin rnek olarak verilen deyimler, ataszleri, drtlkler o dnemin kltr hayat hakknda da bize bilgi vermektedir. Kagarl Mahmud verdii filolojik bilgilerle Trkenin o dnemdeki dil zellikleri ve leheleri hakknda da bilgi sahibi olmamz salar. Birbirinden iki farkl eser olan Kutadgu Bilig ve Dvnu LugatitTrk doal olarak dilbilgisi zellikleri ve szdaarc ynnden birbirleriyle benzerlik gsterirler. Sra Sizde 3 Karahanl Trkesiyle yazlm Kuran Tercmeleri, Trkeye ilk tercme edilen Kuran Tercmesi olma zelliini gsterirler. Anonim Tefsir hari hepsi satraras Kuran evirileridir. Anonim tefsirde yorumlar ve aklamalar da yer almaktadr.John Rylands nnshas Trke ve Farsa eviriyi ierir.
3. d
4. a
5. c 6. c
7. b
8. c
9. d
10. b
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Eski Trke terimiyle genel olarak Orhon Trkesi ile yazlm eserlerle Eski Uygur Trkesi ile yazlm eserlerin dili kastedilir. VI. ve X. yzyllar kapsayan bu dnemden sonra gelen Karahanl Trkesi (= Hakaniye Trkesi) kronolojik olarak XI. yzyl ile balar. Kimi bilim adamlar Karahanl Trkesi ile balayan dnemi Orta Trkenin balangc kabul etmilerdir. K. Grnbech, A. von Gabain, Louis Ligeti, Ahmet Caferolu yapm olduklar almalarnda Karahanl Trkesini Eski Trkenin iine almamlar Eski Trke iin daha ok Orhon ve Uygur Trkesiyle yazlan eserleri dahil etmilerdir. Karahanl Trkesiyle yazlm eserler Orta Trkenin balangc olarak kabul edilmitir. Bu konuda son yllarda yaplan almalar farkllklar gstermektedir. Marcel Erdal, Andrs Rna Tas, Lars Johanson gibi
19
Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 4 Amde Jaubert Notice dun manuscrit turc en caractres ouigours envoy par M. de Hammer Abel Rmusat, Journal Asiatique, c. VI, s. 39-52; 78-95, Paris 1825. Hermann Vmbryye Uigurische Sprachdenkmler und das Kudatku Bilik. Uigurischer Text mit Transcription und bersetzung nebst einem uigurisch - deutschen Wrterbuch und lithographierten Facsimile aus dem Originaltext des Kudatku Bilik, nnsbruck 1870, IV+ 260 s. Wilhelm Radloff, Kudatku Bilik, Facsimile der Uigurischer Handschrift der K. K. Hofbibliothek in Wien, St. Petersburg 1890. XIII+200 s W. Radloff, Das Kudatku Bilik des Jusuf Chasshadschib aus Balasagun, Theil I. Der Text in Transcription, 1891. XCIII+252 s. W. Radloff, Das Kudatku Bilik des Jusuf Chasshadschib aus Balasagun, Theil II. Text und bersetzung nach den Handschriften von Wien und Kairo, St. Petersburg 1900 (1) 1910 (2), XXIV+ 560 s. Kutadgu Bilig Tpkbasm I Viyana Nshas, (A), Abdlkadir nann uzun bir giriiyle (s. 11-111). TDK, stanbul 1942. Kutadgu Bilig Tpkbasm II Fergana Nshas, (B), TDK, stanbul 1943. Kutadgu Bilig Tpkbasm III Msr Nshas, (C), TDK, stanbul 1943. 2 Kutadgu Bilig I Metin, TDK, stanbul 1947, (Ankara 1979 , 3 Ankara 1991 ). 2 3 Kutadgu Bilig I Tercme, TTK Ankara 1959, (1974 , 1985 , 5 1995 ). Kutadgu Bilig III, ndex, TKAE Ankara 1979; ndeksi nere hazrlayanlar: Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yce. Semih Tezcan, Kutadgu Bilig Dizini zerine TTK-Belleten, c. XLV/2, say: 178, Nisan 1981, ss. 23-78. Mecdut Mansurolu, Das Karakhanidische Philologiae Turcicae, Wiesbaden 1959. Agop Dilaar, 900. Yldnm Dolayisiyle KUTADGU BLG NCELEMES, TDK Ankara 1972. Robert Dankoff, Wisdom of Royal Glory (Kutadgu Bilig) A Turko-Islamic Mirror for princes, Chicago 1983. Ahmet Bican Ercilasun, Kutadgu Bilig Grameri -Fiil-, G Ankara 1984. Mehmet lmez, ada Trk Dillerinde Kutadgu Bilig evirileri, Kebike 1, 1995, ss. 43-52. Necmettin Haceminolu, Karahanl Trkesi Grameri, TDK Ankara 1996. brahim Ta, Kutadgu Biligde Sz Yapm, stanbul 2010 Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig I Metin. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Arat, R. R. (1975). Kutadgu Bilig II eviri. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Arat, R. R. (1951). Atebetl-Hakayk. stanbul: Trk Dil Kurumu Yaynlar Atalay, B. (1985-1986). Divn Lgat-it-Trk Tercmesi I, II, III. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Atalay, B. (1986). Divn Lgat-it-Trk Dizini Endeks. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Birtek, F. (1944). Divan- Lgat-it-Trkten derlemeler I, En Eski Trk Savlar. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Dankoff, Robert (1983). Wisdom of Royal Glory (Kutadgu Bilig) A Turko-Islamic Mirror for princes, Chicago. Dankoff, R., (1983). Wisdom of Royal Glory (Kutadgu Bilig), Chicago-London: A Turko-Islamic Mirror for Princes. Dilaar, A. (1972). 908. Yldnm Dolayisiyle KUTADGU BLG NCELEMES. TDK Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Eraslan, K. (1994). Divn Lugatit-Trkte Aruz Vezniyle Yazlm iirler. Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten 1991, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Ercilasun, Ahmet, (1984). Kutadgu Bilig Grameri-Fiil, Ankara: Gazi niversitesi Yaynlar. Kelly, J.- Dankoff, R. (1982 ve 1985). Mahmud al-Kagar, Compendium of the Turkic Dialects (Dwan lugat at-Turk) I, II, III. Sources of Oriental Languages and Literatures 7, Turkish Sources VII, Cambridge: Harvard University Press. lmez, Mehmet, (1995) ada Trk Dillerinde Kutadgu Bilig evirileri, Kebike 1, 43-52. Tekin, T. (1989). XI. Yzyl Trk iiri Divanu Lugatit-Trkteki Manzum Paralar. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Tekin, T. (1986). Karahanl Dnemi Trk iiri, Trk Dili, Trk iiri zel Says I (Eski Trk iiri). Say 409/Ocak 1986.
2
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Karahanl Trkesinde meydana gelen ses deiimleri ve nl uyumlarn ayrtedebilecek, Karahanl Trkesinde szck yapmn aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
nller nszler Ses Deiimleri Addan Ad Yapm Ekleri Addan Eylem Yapm Ekleri Eylemden Eylem Yapm Ekleri Eylemden Ad Yapm Ekleri
indekiler
XI-XIII. Yzyllar Trk Dili Karahanl Trkesi Grameri I: Ses Bilgisi ve Szck Yapm AIKLAMA SES BLGS SZCK YAPIMI
Karahanl Trkesi Grameri I:

Ses Bilgisi ve Szck Yapm
AIKLAMA
1. Ad kk ve gvdelerinden sonra szce eklenen eklerden nce +; eylem kk ve gvdelerinden sonra szce eklenen eklerden nce iareti kullanlmtr. 2. ~ deiken (ikili) biimi gsterir. 3. > (=byktr) iareti, kendisinden nce gelen biimin asli biim olduunu gsterir. 4. < (=kktr) iareti, kendisinden nce gelen biimin asli biim olduunu gsterir. 5. Parantez iindeki X iareti ya nlnn byk harfle (I, U gibi) yazlmas yada balant nlsnn nlk-artlk, dzlk-yuvarlaklk uyumuna gre deiebileceini gsterir. 6. * (astariks) iareti, tahmini biimi gsterir.
SESBLGS nller
Karahanl Trkesinde kapal // sesiyle birlikte dokuz nl vardr: a, , o, u, e, , i, , . Mecdut Mansurolu, Karahanl Trkesindeki kapal //nin yazmnda i ~ e arasnda sk sk kaymalarn olduunu ve Kutadgu Biligin yazmalarndan birinde // sesinin ounlukla fethal ye ile yazldn belirterek kapal // sesinin varlna dikkat eker (Mansurolu, 1957: 215?) lk yazl metinlerden itibaren yazmnn // ile olduunu takip ettiimiz szcklerin, Karahanl Trkesinde de kapal // ile olduunu syleyebiliriz: b, yl, l, br-, ki, t-, yr.
nl Uyumu
nlk-Artlk Uyumu
Trkede ilk yazl metinlerden itibaren nlk-artlk uyumu vardr. Kurall olan bu uyum, yaztlarda kimi eklerin yazmnda kullanlan n nlyle okumay gerektiren durumlarda (3. kii iyelik eki +(s)i, belirli nesne durumu eki +in ve gemi zaman sfat-fiil eki -mI) bozulmaktadr1. Karahanl Trkesi metinlerinde bu uyumu bozacak rnekler bulunmamaktadr. nlk-artlk uyumu daima korunmutur.
Dzlk-Yuvarlaklk Uyumu
Bugn Trkede yaygn biimde varln grdmz dzlk-yuvarlaklk uyumu, Orhon ve Uygur Trkesinde hem kimi szcklerde hem de kimi eklerde uyumsuzluk gs-
22
termektedir. Bu uyumsuzluk Karahanl Trkesinde de devam etmektedir. Dz nllerden sonra dz, yuvarlak nllerden sonra dz-geni ya da dar-yuvarlak nllerin birbirini takip etmesi kuralna dayanan bu uyuma uymayan szckler ve ekler bulunmaktadr. Uyuma Girmeyen Szckler: Karahanl Trkesiyle yazlm metinlerde uyuma girmeyen dz ya da yuvarlak biimleri kalplam olan szck rnekleri unlardr: adruk farkl, fark (KB 201; DLT (Ouzca) I-98), altun (KB 188, 213,483...; DLT I-52, II-24...., KTer. 25/7b3=3:136), anuk hazr (KB 15, 99....653..., DLT I-18, 68.., KTer. 37/75a2=50:23), au zehir (KB 1126, 2142..., AH 214, DLT III-339), artuk fazla, ok (KB 171, 629, 659..., AH 190, DLT I-99, II-137, KTer. 34/39b2=37:147), artut hediye (AH 42, KB 1769, DLT I-109), belg nian, alamet, iz (KB 180, 1522...1864.., KTer 30/372=16:16), azuk azk, yiyecek (KB 1417, 1441..., AH 187, DLT I-7, 66...), edg iyi (KB 32, 108, 180....888..., 2998..., AH 240, 245, 406..., DLT I-34, 64..., II-153...), kamu btn, hepsi, her (KB 4, 5, 8, 14....116, 185) bult (AH 57, 66, 223, KTer. 31/79a3=46:24) bulut (AH BC 57, 66, 223, III-217(bir yerde), KTer. 31/79a2=46:24)2. Uyuma Girmeyen Ekler: Dzlk-yuvarlaklk Uyumu bakmndan eklendikleri szcklerin nls ile uyuma girmeyip yuvarlak nll olan ekler: 1. +AU topluluk say ad yapan ekler: bireg (KB 343, 4202..., KTer. 33/1b2=33:32), ikeg (KTer. 2715b3=4:176), eg (KB 802, 1669...), trteg (KB 4502), vd, 2. -U gelecek zaman/gereklilik eki: au (KB 1756, 2680), baru (KB, 1755, 2973), barum (DLT II-69), kau (KB 1170), kelg (KB 4925, 6294), alumz (DLT I-341), vd. -GU sfat-fiil eki: tirilg (kii) (AH 364), klg (yol) (AH 232), vd. 3. -Ur fiilden fiil yapma eki: aur- acktrmak, a brakmak (KB 6365), bur- piirmek (KB 636, 2782), ir- (KTer. 30/62b2=16:66), taur- tarmak DLT II-78), tegr(KTer. 27/55b1=5:49), vd. 4. -sU, -sUn, -sUnI 3. tekil kii emir kipi: alsu (KB 2491, AH 78), barsun (DLT II64), bils (AH 80), bilsn (AH 166), bolmasun (KTer. 27/8a2=4:165), ksun (KTer. 31/41b3=20:22), kalsun (KB 5607, 5655, 6086), kevilsn gevesin (DLT II-13), klsu (KB 1555, 4939), kutadsun (KB 2626), vd. 5. -U ula eki: al-u br- (KB 2542), bakn-u tur- (KB 4095), rau inleerek (DLT III-398), mezet- (471, 586), snayu (KB 261, 346, 1187...), talatu darya yollayarak (DLT II, 343), vd. 6. -GUI eki: alu (KB 2425, 3386), brgi (KTer 30/8b1=12:88) klgi (KB 492, 1227, 3019), szlegi (KB 433, 1407,...), tggi (AH 452), kegi cabbar, zorlayc (KTer. 37/82b1=50:45), vd. 7. -Uz- eylemden eylem yapan ek: tirgz- (AH 20, KTer. 28/35b2=7:158), vd. 8. -Ur- eylemden eylem yapan ek: arur- yormak, zayflatmak (KB 5705), tirgr(KB 4717), szur- szdrmak, zayflatmak (KB 3384) turur- yapmak, ina etmek (KTer. 34/90b2=39:20), vd. 9. -DUk sfat-fiil eki: barduku (AH 436), bildgini (KTer. 29/11b2=9:16), kartukta (KB 2310), klduku (KB 1878), vd. 10. -DUr- eylemden eylem yapan ek: bildr- (KB 398; AH 107), biltr- (DLT II-176), indr- (KTer. 28/69b1=8:11), kldur- (KB 6153), kltur- (DLT II, 191), kltr- (KB 3842, DLT II-195), sevdr- (AH 260, KTer. 37/58a3=49:7), vd. 11. -Dz- eylemden eylem yapan ek: bildz- bildirmek, retmek (Ouzca) (DLT II-202), vd. Dudak uyumu bakmndan eklendikleri szcklerin nls ile uyuma girmeyip dz nll olan ekler:
2. nite - Karahanl Trkesi Grameri I: Ses Bilgisi ve Szck Yapm
23
1. -mI belirsiz gemi zaman: bolm (DLT I-93), boulm (KTer. 27/16a1=5:3), krmi (KB 2367, 4434, 6191, DLT III-125), krnmi (KB 3513), knmi (KB 1398), ukulm (KB 1203, 1277, 5015), yarutm (KB 129), vd. -mI sfat-fiil eki: urulm (mesel) (AH 164), knmi (kii) (AH 144), vd. 2. +nI belirtme durumu eki: boynn (KB 286), klni (KB 1551, 3182, 6563..., AH 233, DLT II-243), kun (DLT I-253, II-359), kmni (KB 2411), lmni (KB 1141), szni (KB 153, 185, 209...; AH 156 357, KTer. 26/46b2=4:78), vd. 3. +DIn ayrlma durumu eki: busudn pusudan(KB 1381, 4826), kldin (KB 1265, 4808..;, AH 185), kndin (KTer. 38/542=62:9), stdin (KTer. 37/12b1=47:15), yazuktn (KB 1329, 5692), yoldn (KTer. 28/3b3=7:102), lmdin (DLT II-134, AH 12), vd. 4. +DI belirli gemi zaman 3. tekil kii: bold (KB 4,..85, ...113, 134..., 2257...4790,...6635; AH 93, 243....; KTer. 27/40b1=5:31), bould (DLT II-131), itrdi (DLT I-218, II-173), ldi (KB 182, 234, 442..., DLT I-15, KTer. 29/60a2=9:84), ldrdi (KTr. 27/39b1=5:30), sokt (KB 6071), tegrdi (KB 365, 431, 575...), vd. 5. +(s)I 3. tekil kii iyelik eki: anus ncesi (KB 4618), boyn (DLT II-233), kli (KB 53, 211..., 2882, ..3279..; AH 255), kzi (DLT I-157, II-115, III-33), ki (KB 247, 362, 1055..., 6440, 6454), ordus saray, ehri (KB 310, 1658, 1906), orn (KB 110, 111...998, 1526...), vd. 6. -gl/-gil 2. tekil kii emir eki: arturl (KTer. 31/88a1=20:114), boll (KB 26, DLT I-64), ktrgil (DLT II-44), srgil (KB 5496), turl (DLT II-43), ukl (KB 796, 916,....), vd. 7. -l sfat-fiil eki: bolul (KTer. 34/44b2=37:173), korkul (KTer. 3212b1=28:18), turul (KB 100, , DLT II-57), yrgli (KB 4373, 4374), tgli (AH 178). 8. -InA ula eki: bolna (DLT I 59), kmauna (KTer. 27/35a1=5:22), tutna (KB 3806) Karahanl Trkesinde dzlk-yuvarlaklk uyumu var mdr? rneklerle aklaynz.
nl Deimeleri
Karahanl Trkesinde nller asndan gerek Eski Trkeye gre, gerekse kendi dnemi ierisinde belli durumlar dnda (dudak ekimi, ilerleyici ve gerileyici benzeme gibi) deiim yoktur.
Yuvarlaklama
Karahanl Trkesinden sonraki dnem metinlerinde, Harezm ve aatay Trkesiyle yazlm metinlerde yaygn olarak grlen ift dudak nszlerinin (b, p, m, v) etkisiyle meydana gelen nl yuvarlaklamalar, Karahanl Trkesinde de yaygn olmamakla beraber kimi rneklerde grlmektedir, ancak bu szckler hem dz hem de yuvarlak nlyle yazlmlardr: avua ihtiyar (KB 6491) ~ ava (KB 1638) evrl- (3194, 3533) ~ evril- dnmek, devretmek (KB 126, 744) sevl- sevilmek (KB 2071, AH ABC nshalar 259 ~ sevil- (AH 259) yapul- rtnmek, kapanmak, gizlenmek (KB 1321, 4638) ~ yapl- (KB 4023). mn- binmek (KB 2354, 4711) ~ min- (KB 576, 1388...)
Benzeme
Yuvarlak nllerin ilerleyici ve gerileyici benzeme yoluyla birbirlerini etkiledii ve yuvarlaklamann gerekletii rneklerin says da azdr. Bu yolla gereklemi tutarl ve dzenli deiimlerden sz etmek mmkn deildir. Metinlerden tesbit edilmi rnekler unlardr: bult (KB 86, 6521, DLT I, 138,vd. 20 kez, AH 57, 66, 223, KTer. 31/79a3=46:24, vd., 5 kez ~ bulut (DLT III 39, 190, 2173, AH BC nshalar 57, 66, 23, KTer. 31/79a2=46:24 bir kez).
24
krkit- gstermek (KB 32, 48 vd., DLT II 3404, KTer. 27/39b3=5:31, vd.) ~ krkt- ( KB 666 A nshas, bir kez, KTer. 36/57a1=43:48 bir kez) gdi vg (KB 239, 241 vd., DLT I 515, KTer. 30/69a3=16:75, AH 27) ~ gd (sadece AH A nshas 27). sok (KB 1060, 4622, vd., 6 kez) ~ souk (KB 3581, 3584, 3395, DLT I 503, KTer. 26/29a1=4:57) unt- (KB 757, 1124, vd., DLT I 215, II 325, KTer. 28/41a3=7:16, AH 354, 482,) ~ unut(KB 757 A nshas, KTer. 31/25b2=19:64, AH 354 BC nshas)5 vb.
Bzme
Ula eki alm asl eylemin zerine iktidarlk atsn kuran u- yardmc eyleminin gelmesiyle iki eylem birleerek olumluda -u-, olumsuzda ise, -uma-/-me- biimini oluturur: kaumaz kaamaz < ka-u u-maz (KB, 700) yiymedi yiyemedi < yiy- u-mad (KB, 2031, AH 274) kirmez giremez < kir- u-maz (KB 3665) ayuay syleyebileceim < ay-u u-ay (AH 3) tapnuay men hizmet edebileceim < tapn-u u-ay ( KB 3055) Bu bzme olayn ayrca ikeg szcnde grrz: ikeg < iki+eg ikisi beraber, ikisi bir arada (KB 331, vd., KTer. 27/15b3=4:176)
Karahanl Trkesindeki nl deiimlerini rneklerle aklaynz.
nsz Deimeleri
Orh.T ebir- evirmek, dolanmak > Uyg. evir- > KT evr- (KTer. KB 403, 718, DLT I 178.., AH 224, 28/24a1=7:146) Orh.T sebin- > Uyg. sevin- > KT sevin- (KB 620, 1226..., DLT I 12,, 100..., AH 44, KTer.: sevn- 25/28b3=3:188) Orh.T abla- > Uyg. avla- > KT avla- (KB 3181, ... DLT I 287, KTer. 27/18a2=5:4) Orh.T eb > Uyg. ev > KT ev (KB 744, 1418...., KTer. 28/83a1=8:35) Orh.T sab > Uyg. sav > KT sav (KB 527, 1356, 1358..., DLT I 326, II 20, III 154... Orh.T sub > Uyg. suv > KT suv (KB 73, 143, 669,..., DLT I 15, 20, 29..., AH 340, KTer. 28/69b2=8:11
-b-, -b > -v-, -v deiimi
- ~ - deiimi
pik ~ pik meyve yenildikten sonra atlan ey, r p (DLT I 390)6; ala- ~ alaalamak (DLT III 324, CTD II, s. 315, EDPT 408a) Bu rneklerin dnda DLTde nszlerden sonraki hece bandaki durumlarda //nin yerini bazen // alr ( > ), kimi rneklerde szcklerin //li biimleri de mevcuttur. Uyg. yapur- > yapur- yaptrmak (DLT III 97-98) ~ yapur- (DLT III 99, CTD II, s. 196-197, EDPT 881a). OrhT. kikr- > kikr- iki kiiyi birbirine kkrtmak (DLT II 195-196) Uyg. tapur- > tapur- ulatrmak, teslim etmek (DLT II 175).
-z ~ -s deiimi
Daha ok geni zamann olumsuzunda grlen bu deiimin, nadiren kimi szcklerde de (ikili biimlerle) gerekletii grlr:
25
kgz (DLT I 366, AH 278, 25/19b1=3:154, vd. drt kez) ~ kgs DLT I 230: kgsi, AH ABC nshalar 278, KTer. 31/42b1=20:25 bir kez) KB yaluz (KB 395, 591, vd....) ~ yalus (DLT I 333) Olumsuz Geni Zaman ekiminde (bu ekimin maz ile yapld rnekler de vardr) yaygn olarak grlen bu deiimin rnekleri unlardr: bilmes sizler (KTer. 30/68b1=16:74, 37/54b3=49:2), bolmas (DLT I, 144, 326, vd.), bolmas men (KTer. 30/23a2=15:33), kelmes (DLT II 26), klmas sizler (KTer. 38/40a3=61:2), konmas (DLT II 331), krmes (DLT I 369), tnmes men (KB 791 BC nshalar), tegmes (DLT I 104) tegilmes (AH 234 BC nshalar), yatmas (DLT I 386), vd.
-d- / -d ~ -d- / -d deiimi

Karahanl Trkesinde /d/ sesi, dal (d) ya da zel (d) ile yazlr. Hatta /d/den /y/ye geiin de kimi rnekleri grlr. DLTde /d/ ile /d/ arasnda bir tereddt vardr. Yazmda hem /d/ hem de /d/ vardr. /d/ ile olan szcklerin ou /d/ ile de yer alr: rnekler: /d/ ~ /d/ deiimi bod boy, kamet (DLT I 412) ~ bod (DLT III 121, 216, AH 418) bodun halk, kavim, ulus (DLT I 155, 238..., KB 53, 194...tm rnekler, KTer. 34/13a3=36:55....) ~ bodun (DLT I 231, 398..., AH 421) kudu kuyu (DLT III 122, 282, ~ kudu DLT I 375, 496..., KB 1735, 5423, 6011) kudruk kuyruk (DLT I 472, 473,...) ~ kudruk (DLT I 513, II 298..., KB 66, KTer. 30/28a2=15:66) ked pek, iyice, ok (DLT I 321, ~ ked (DLT I 322, KB 176, 207, ...., AH 18, 369) /d/ > /d/ deiimi Aadaki szckler metinlerde /d/ ile yer almaktadr: adak ayak (DLT I 32, 53, KB 374, 974, AH 455, KTer. 34/63a2=38:42) adr- ayrmak (DLT III, 228, KB 2752, 2772..., KTer 29/9a1=9:1) adr aygr (DLT I 18, 95, KB 4064, 4441, 5781) d- salmak, gndermek (DLT I 421, II 343...KB 2593, 3907,...AH 31, 36, KTer. 26/1263=4:35,....) kedim giyim, elbise (KB 2280, 3664,...., AH168, 186, 297) ked- giymek (DLT I 12, II 296..., KB 84, 435..., AH 167, 277, KTer. 36/87a2=46:29) kod- koymak, brakmak (DLT II 295, III 440..., KB 622, 925..., AH 167, 240,..., KTer. 33/46a2=34:27....) /d/ ~ /y/ deiimi kadn kayn, dnr, hsm (DLT I 32, 403, KB 50 ~ kayn (DLT I 32) kad kayn aac (DLT 1 32, 356..., KB 6532) ~ kay (DLT (Ouzlarca) I 32). kedim giyim, elbise (AH 168, 186, 297) ~ keyim (AH AC 168, C 297) kod- koymak, brakmak (AH 167, 407,...) ~ koy- (AH ABC 167, A 240,...) yad- yaymak, datmak, bol bol vermek (KTer. 36/20b1=42:27) ~ yay- (KTer. 36/22a1=42:29)
/k/ ~ /h/ deiimi

Dzenli olarak her szckte grlmeyen /k/ ~ /h/ nbetlemesinin metinlerdeki rnekleri deerlendirildiinde aslnda /k/l biimlerin az, /h/l biimlerin ounlukta olduu grlmektedir. Bu sesi tayan szcklerden olan oka- szc, Kutadgu Biligin nshalarnda ohabiimindedir. Bu szck, KTer. Rylands nshasnda da (Ata, 451 ve TEM 73te de (Kk, 515, nl 589) her yerde ohabiimindedir.
26
Tek yerde geen aksak (KB 3238)szc de yazmalarda ahsak biimindedir. KBde sadece yak szcnde /h/ ile nbetleme grlr: KB B nshas yak, C yah (1385) KB A nshas yak, B yah (1542) KB B nshas yak, C yah (2666) Yak szc her iki Kuran Tercmesinde de hep yah biimiyle yer almaktadr. Divandaki kayu hangi, hani (DLT (br Trklerce) I 31, III 197) ~ hayu (DLT III 218,...(Ouz ve Kpaklarca)) kayda nerede (DLT I 52, 419, III 173) ~ handa (DLT III 218) nbetlemeleri lehe farklln gstermektedir. Bu durumda Karahanl Trkesi iin sz iinde bir k>h deiimi ya da nbetlemesinden sz etmek mmkn olmamaktadr. Nbetleme ise, sadece yukarda belirtilen szcklerle snrldr.
// ~ /m/ deiimi
ahsu sarhoken kavga eden ~ ahsum (DLT I 16) iir alaca karanlk ~ imir (DLT I 94) erek parmak (DLT I 104, 248...) ~ ernek (DLT I 104, KB 3578) suk krk, krlm (DLT III 365) ~ snuk (DLT III 365, KB 1858) meg (KTer. 30/42a=16:29) ~ meng (KTer. 38/15b3=58:22)
// ~ /n/ deiimi
b- > m- deiimi
inde /n/ ve // seslerini bulunduran szcklerin bandaki /b/ sesi, gerileyici benzemeyle /m/ye deiir: OrhT. beg ebedi, sonsuz > meg (DLT I 44, III 65, 378..., KB 6, 10,113..., KTer. 30/42a2=16:29) OrhT. bu ihtiya, yokluk, dert, sknt > mu (DLT I 425, III 32,...KB 1302, 2151..., AH 30, musuz: KTer. 34/81b3=39:7...) Uyg. buyan sevap > muyan (DLT III 172, 179..., KB 3319, 324,...) OrhT. beiz beniz > meiz (DLT I 60, 65..., KB 96, 97, 480...)
Yer Deitirme (Metatez)

Az sayda szckte grlen bu ses olaynn rnekleri unlardr: buday buday (DLT II 235, 319) ~ buday (DLT III 240) amur algam (DLT I 457) ~ amur (DLT I 16, 457) gren- renmek (DLT I 252, 385...KB 465,1680, 1681...) ~ rgen- (KB 465 A) yamur yamur (DLT I 16, 272, 354, II 28, 122..., KB 118, 1758,..., KTer 36/21a3=42:28) ~ yamur (DLT III 38, KB 118 A) kon komu (DLT I 435(Ouzca)) ~ kon (DLT I 435, III 220, KB 140, 4512...)
nsz Dmesi
r>
berk sk, salam (DLT I 349, III 445, KB 283, 702) ~ bek (DLT I 333, 349, KB 417, 436) birle ile (DLT I 49, 61, 157, KB 1, 2, 3, AH 33, 101, KTer. 25/12b3=3:145) ~ bile (DLT I 44, 82, 100, KB 39, 70, AH 275, 439, KTer. 37/61b3=49:11) kurtul- kurtulmak (DLT II 121, 234, KTer. 26/41b3=3:130) ~ kutul- (DLT II 121, KB 671, 1040, AH 3)
27
Karahanl Trkesindeki nsz deiimleri nelerdir, rneklerle aklaynz?
Biimbilgisi
Yapm Ekleri: Karahanl Trkesinde ok sayda tretim eki bulunmaktadr. Eklerin hepsine yer vermek mmkn olmad iin bu eklerden bazlar ve onlarn genel ilevleri zerinde duruldu.
SZCK YAPIMI Addan Ad Treten Ekler

+au/+eg: Daha ok vcud adlarna eklenerek eklendii adla ilgli karakteristik zellik ifade eden adlar yapar: ieg kaburga kemiklerinin i tarafndaki ksm (DLT I 137) < i karnau koca karnl adam (DLT I 441) < karn boynau zorba, cebredici, isyankr (KTer. 31/8a3=19:14) < boyun +(a)u(n)/+(e)g(n): Topluluk say adlar yapar: kadnaun kaynbabalar (DLT I, 528) < kadn adnau bakalar (DLT III 68, KB 5295) < adn bireg biri, birisi (KB 343,..., KTer. 26/19a1=4:43) < bir eg (KB 802, 1669...) < trteg drd (KB 4502) < trt +, +a/+e: Kltme ve sevgi bildiren adlar yapar: ana anne gibi davranan kk kz (DLT I, 52) < ana ata olgun kii gibi davranan ocuk (DLT I, 52) < ata bege beyceiz (DLT I, 357) < beg eke abla gibi davranan kk kz (DLT I, 52) +a/+e: Kltme ve kuvvetlendirme bildiren adlar yapan bu ek eitlik durumu ekinin kalplamasyla yapm eki ilevini kazanmtr: bara hepsi (DLT I, 417, KB 5, 28, KTer. 33/70a1=35:10) < bar nee ka, ne kadar (DLT III, 220, KB 23, 114, AH 203, 262, KTer. 26/36a1=4:63) < ne a ipek kumalar muhafaza eden kii, hazinedar (DLT I 136, KB 2494) < a ajun hkmdar, idareci (KB 446, 2056...) < ajun al hilekar, aldatc (KB 2312, 2327) < al ba nc, nder (KTer. 32/5a2=28:5) < ba bedizi nakka, ressam (KB 4458) < bediz etki izmeci (DLT II, 48, KB 2494, 4458) < etk temri demirci (KB 4458) < temr yol yol gsterici (KTer. 36/98b2=45:20) < yol +Il: Sfat trnde szckler tretir: yamurl yamuru ok olan yer (DLT III, 56) < yamur igil hastalkl, hasta (KB 1058, 4672, DLT III 57) < ig +da/+de: Ortaklk ve eitlik ifade eden adlar yapar: kada karde (DLT I, 369, KB 317, 524,...KTer. 29/8b3=9:11) < ka akraba, karde karnda karde (KB 2560, 2924, DLT I 407) kanda babalar bir olan kardeler (DLT III, 382) < kan kolda hizmetkr (DLT I 461, KB 766, 4896, KTer. 26/40a1=4:69) < kol yerde hemehri (Ouzca) (DLT III, 40) < yer
+/+i: Meslek adlar yapan bu ekle tremi szckler ok olduu iin bir ksmna yer verdik.
28
+DAm: Az sayda szck treten bu ek, belirte ya da soyut ad trnde szckler tretir: birtem btnyle, tamamen; uzun sre (DLT I 484, KB 339,4349) < bir erdem erdem, fazilet (DLT I, 107, KB 148, 281, 284,...) < er adam oktam ok atm, okluk(DLT I, 107) < ok +dak: Fazla rnei olmayan bu ekle tretilmi szckler eya ad ya da sfat trndedirler: bardak korse (DLT I, 502) < bar kovdak clz (KB 4672) < kov ii bo, kof +e: Aadaki szck, yaklama-bulunma durumu eki olan +enin kalplamasyla tremitir: kee gece (DLT III, 219, KTer. 28/63b1=7:205) < ke ge +er: Gnmz Trkesinde de ayn anlamda kullanlan bu ek, Eski Trkeden beri letirme say adlar yapar: birer birer (KB 172, 1014...) < bir mier biner (KB 2, 21, 31) < b +a: Kltme adlar yapar: kua sere (DLT I, 455) < ku ya aa (DLT III, 28, KTer. 38/59b2=63:4) < Orh. a aa < * aa +gey: Niteleme sfatlar tretir: kgey zalim, zorba (KB 814, 2030..) < k zgey sadk, vefal (KB 2237, 2571...) < z +l/+gil: Bu ek, renk adlar ve geometrik ekillerle ilgili adlar tretir: bagl (at) ba beyaz, drt ayakl hayvan (DLT I 481) < ba krl krll (DLT I, 483, KB 2371, 2372) < kr trtgil drt keli (DLT III, 417) < trt gil gen (DLT I, 105) < +k, +ak/+ek: Kltme ismi yapar: baak okun temreni (DLT I, 378) < ba butk budak, dal (DLT I, 377, KB 4892) < but but, bacak karak gz bebei (DLT I, 382, KB 374, 2205) < kara ksrak ksrak (DLT I, 474) < ksr doum yapmam at olak olak (DLT I, 119, KB 141) < oul ortak ortak (DLT I, 99, KTer. 34/55a2=38:24) < ortu ~ orta sarak kk kap, kse, byk kadeh (DLT I, 471, KTer. 36/67a1=43:71) < sar kap yolak kk yol (DLT III, 17) < yol, vd. +kya/+kiye,+ kna: Kltme adlar tretir: kzkya kzcaz (DLT III, 170) < kz szkiye szceiz (DLT III, 359) < sz kzkiye gzceiz (DLT III, 359) < kz azkna azck, pek az (KB 3964, 5440, KTer. 29/30a1=9:38) < az +l: Renk ve benzerlik ifade eden adlar tretir: bal beyaz tepeli (DLT I, 392) < ba kzl kzl (DLT I, 394, KB 67, 76,120, AH 26) < *kz krmz yal yeil (DLT III, 19, KB 3, 22, 44) < *y taze +la/+le: Belirte trnde adlar tretir: arala arasnda (KB 3424, 3596...) < ara tnle geceleyin (KB 760, 2314,...KTer. 34/37b3=31:138) < tn birle birlikte (DLT I, 430, KB 1, 2, KTer. 25/12b3=3:145) < bir +lA: Genellikle yer adlar tretir: tarla ekilen yer, tarla (DLT I, 496, KB 1393, 4733,.., KTer. haslat, kazan, kr: 36/14a3=42:20) < tar
29
turugla durulacak yer (DLT I, 496, KB 1357, 3094) < turu dleg zaman, felek (KB 3, 1388, 1582..., DLT I 41, 82, 103...) < d +lXg Adlardan sfat treten bu ek, ok sayda szck tretmitir: adakl ayakl (DLT I, 147, KB 802, 804) < adak asl faydal (DLT I, 147, KB 897, 983) < as fayda bedizlig ssl (DLT I, 507, KB 1419, 1524) < bediz klg zorba, zalim (KTer. 32/18a1=28:26) < k yazuklu gnahl (DLT III, 50, KTer. 36/85b2=44:44) < yazuk gnah +lXk: Yer ve eya adlar ile soyut adlar tretir: alk aevi (DLT I, 114) < a edglk iyilik (KB 934, 1841,..., KTer. 38/5b1=58:9) < edg eliglik eldiven (DLT I, 153) < elig baylk zenginlik (KB 313, 1744, 1747...) < bay koyuluk koyuluk (DLT III, 178) < koyu +s: Benzerlik ifade eden sfatlar tretir: begsig bey soylu, asil (KB 809) < beg kuls kula benzeyen kii (DLT III, 128, KB 809) < kul ulus byklk taslayan (KB 1706, 2118) < ulu +sXz: Olumsuz sfatlar tretir: arsz kirli, pis, murdar (KB 341, 831, KTer. 30/15b1=14:26) < ar arkasz yardmsz, desteksiz (KB 3772) < arka emgeksiz zahmetsiz (DLT I, 420) < emgek zahmet klsz gnlsz, zorla (KTer. 25/22b1=3:159) kutsuz anssz (DLT 1,457, AH 448) < kut ans yolsuz yolundan sapm (DLT III, 40) < yol
Addan Eylem Treten Ekler
+A-: Geili ve geisiz eylemler treten bu ekle tremi szcklerden bazlar unlardr: Geili eylem tretenler: aa- yemek yemek (DLT III, 253, KB 123, 836..) < a tuza- tuzlamak (DLT III, 263) < tuz ke- zorlamak, zulmetmek (KB 1284, 3365, DLT III 258, AH 182, KTer. 37/82b1=50:45) < k Geisiz eylem tretenler: adna- deimek (DLT I, 288, KTer. 37/12b2:47:15) < adn baka, dier orna- yerlemek (DLT I, 288, KTer. 28/38a3=7:161) < orun yer meze- benzemek (DLT III, 403, KB 442, ) < meiz yz tne- gecelemek (DLT III, 273, KB 489, ) < tn gece, vd. +(A)d-: Geisiz eylemler tretir: bilged- akllanmak (DLT II, 340) < bilig kped- oalmak (KB 2262) < kp kutad- mutlu olmak (DLT II, 29, KB 88, 350) < kut mutlu yokad- yok olmak (KB 14, 4245,...) < yok +(A)r-: Geisiz eylemler tretir: karar- kararmak (DLT II 77, KB 3285, 5028) < kara sarar- sararmak (DLT II, 187, KTer. 34/91b3=39:21) < sar sar yaar- yeermek (DLT III, 68, KB 133, 1807) < ya taze belgr- belirmek (DLT II, 172, KTer. 31/90a1=20:121) < belg iaret
30
+DA-: Geili eylemler tretir: alda- aldatmak (DLT I, 273, KTer. 26/97a=4:12) < al hile soda- kovalamak, ekitirmek (DLT III, 400, KB 2423,) < so sonra nde- armak, seslenmek (DLT I, 273, KB 75, 95,..., KTer. 28/60a3=7:193) < n ses +ar-: Geili eylemler tretir: andar- yemin ettirmek (DLT I, 312) < and yemin nar- gerei aratrmak (DLT II, 182, KTer. 27/52a2=5:46: tasdik etmek, dorulamak) < n gerek mukar- bunaltmak, skntya sokmak (KB 2391, 2397, 4024) < *muar- < mubun, sknt, ac; ihtiya otar- hayvan otlatmak (DLT I, 225, KTer. 31/50a2=20:54) < ot ot +r-: Geisiz eylemler tretir: tazr- kellemek (DLT II, 178) < taz kel tozr- tozlanmak (DLT II, 178) < toz +I-: Geisiz eylemler tretir: tat- tat vermek (DLT III, 257, KB 4169, 5627) < tat yd- kokmak (DLT III, 260) < yd koku li- nemlenmek (DLT III, 256) < l nem +(X)k-: Geisiz eylemler tretir: andk- and imek (DLT I, 243, KTer. 29/33a2=9:42) < and birik- birikmek, toplanmak, bir olmak (KB 8, 225, 343...) < bir tpk- eksiksiz olmak, tamamlanmak KB 506,... < tp, vd. +la-/+le-: Geili ve geisiz eylemler tretir : adutla- avulamak (DLT I, 298) < adut avu bala- balamak, ynetmek (DLT III, 291, KB 1, 124, 380..., KTer. 25/29b1=4) < ba bala- balamak (DLT III, 292, KTer. 25/29a2=3:200, AH BC nshas183, 220) < ba emle- ilalamak (DLT I, 287, KB 287, 157, 1980,..) < em il sle- asker sevketmek (DLT III, 271) < s asker talula- semek (DLT III 326, KB 682, 686..) +lAn-: bir eye sahip olmak, ... gibi olmak v.b. anlamlarnda geisiz eylemler tretir: azlan- azmsamak (DLT I, 297, KB 305) < az azuklan- yiyecek sahibi olmak (DLT I, 294) < azuk yiyecek bultlan- bulutlanmak (DLT II, 264) < bult emgeklen- zahmet ekmek(DLT I, 315) < emgek klen- glenmek (DLT II, 252) < k +U-: Geisiz eylemler tretir: bayu- zenginlemek (DLT III, 274, KB 256, 291,...) < bay zengin kalnu- kalnlamak (DLT III, 302) < kaln taru- daralmak (DLT III, 261, KB 448, 477, KTer. 38/83b1=65:7) < tar dar
Eylemden Eylem Treten Ekler
-ar-/-er-: Ettirgen atl eylemler tretir: ker- kertmek, drmek (AH 102) < kkter- ortadan kaldrmak (DLT III, 187, KB 54, 285,..) < kt-DUr-: Ettirgen atl eylemler tretir: atur- atrmak (DLT I, 218) < aktur- kartmak (DLT II, 181) < kkondur- kondurmak (DLT II, 192) < konsevindr- sevindirmek, memnun etmek (KB 62, 845,...) < sevin-, vd.
31
uktur- bildirmek, anlatmak (KB 398, 510, KTer. 325b/=28:7,...) < uk-, vd. -Ir-: rneklerini sadece DLTde tesbit ettiimiz bu ekle tretilen szckler benzerlik bildiren eylemler yapar: kolr- ister gibi olmak (DLT II, 194) < kol- istemek kelgir- gelir gibi yapmak (DLT II, 196) < keltamur- damlar gibi olmak (DLT II, 179) < tam- damlamak, vd. -Ur-: Ettirgen atl eylemler tretir: arur- yormak (DLT I, 225, KB 5705) < ar- yorulmak tgr- geirmek (DLT I, 226) < t- gemek szur- (ya) eritmek (DLT II,188, KB 3384, 6158...KTer. 36/85b3=44:45) < sz- erimek todur- doyurmak (DLT II, 176) < tod- doymak tirgr- diriltmek (DLT II, 179, KB 4717, KTer. 37/3a1=46:33) < tir-(X)k-: Dnl ve edilgen atl eylemler tretir: ouk- solmak (DLT I, 216) < o- solmak (DLT I, 175) sezik- sezmek (DLT II, 117) < sez- hissetmek turuk- toplanmak, birikmek (DLT II, 115) < turdurmak, vd. Edilgen eylemler: bask- baslmak, malup edilmek (DLT II, 116, KTer. 34/38b1=37:141) < bas- basmak blk- blklere ayrlmak (DLT II, 118) < bl- blmek savruk- savrulmak (DLT II, 228) < savur- savurmak -(X)l- Edilgen ve dnl atl eylemler tretir: anutul- hazrlanmak, hazr hale getirilmek (KTer. 25/5a3=3:131, 256a1/=3:133) < anutbril- verilmek (DLT II, 131, KB 295, KTer. 29/22a1=9:29) < br- vermek basl- baslmak (KB 2711, KTer. 29/26a3=9:35) < basbitil- yazlmak (DLT II, 119, KB 1232, 6272, AH 315, KTer. 26/45a2=4:77) < biti- yazmak kesil- kesilmek (DLT I 339, II137..., KB 33, 404,...KTer. 26/54b3=4:89 < kestkl- dklmek (DLT II, 129) < tk- dkmek, vd. Dnl eylemler: adrl- ayrlmak (DLT I 247, KB 1075, 1276,...) < adregilmek eilmek (KB 1055, 1099,.., KTer. 34/7a1=36:39) < egyl- toplanmak (DLT III, 80) < y-, vd. -msn-/-msin-: Eklendii eyleme benzer ve gibi olma anlamlar katar: barmsn- gider gibi grnmek (DLT II, 258) < barkelimsin- gelir gibi grnmek (DLT II, 259) < keltarmsn- eker gibi grnmek (DLT II, 259) < taryemsin- yer gibi grnmek (DLT III, 109) < ye-(X)n-: Dnl ve edilgen atl eylemler tretir: alkn- mahvolmak, bitmek, tkenmek (KB 114, 189,...) < alkbezen- sslenmek (DLT II 142, KB 67, 85..., KTer. 33/68a2=35:8) < beze- sslemek sevin- sevinmek (DLT I 12, 100..., KB 81, 593,..., sevn-: KTer. 36/32b3=42:48) tilen- aranmak, dilenmek; istenmek (DLT II, 244, KB 443, KTer. 34/48b2=38:7) < tileyun- ykanmak; boy abdesti almak (DLT II, 314,...KB 3285, 3287, KTer. 26/18b2=4:43) < KB yu-, vd. Edilgen eylemler: balan- balanmak (DLT II 238, KB 5928) < balabitin- yazlmak (KB 115, 2697, KTer. 36/105a1=45:29) < bitituzlan- tuzlanmak (DLT II, 243) < tuzla-, vd.
k- nefesi kesilmek (DLT I, 192, KB 3951) < - nefesi kesilmek; snmek (DLT I, 166)
32
-Ir-(I): Geisiz ve geili eylemler tretir: kurr- kurumaya balamak (DLT II, 77) < kur- kurumak sir- tatllamak (DLT II, 75) < si- tatllanmak yilgr- rpnmak (KB 74, 3329) < yilg- rpnmak, heyecanlanmak, vd. Geili eylemler: kadr- dndrmek, kar koymak (KB 6274) < kadkr- geniletmek (KB 6274) < k-sIk-: Edilgen eylemler tretir: alsk- alnmak, soyulmak, elindekini kaybetmek (DLT I, 243, KB 2726, 2803) < albilsik- bilinmek (DLT I, 21) < bilbassk- saldrya uramak, baslmak (DLT II, 228, bask-: KB 3346, 5145, KTer. 34/38b1=37:141) < bastutsuk- yakalanmak (DLT II, 227) < tutursuk- dvlmek (DLT I, 242, KB 679) < ur- vurmak -(X)-: ta atl eylemler tretir: a- birlikte amak (DLT I, 180) < aal- birlikte almak; beraber yapmak (DLT I, 188, KB 4305, 4421...) < albili- bilimek, tanmak (DLT II, 107, KB 491, 493,..., KTer. 37/64a=49:13) < bilkuu- kucaklamak (DLT II, 92, KB 3292) < ku- kucaklamak uru- vurumak, savamak (DLT I 20, KB 2289, 2293, KB 30/91a3=16:111) < ur-, vd. -(X)t-: Ettirgen atl eylemler tretir: art- temizletmek; temize karmak, gnahtan artmak (DLT I, 208, KTer. 26/24a1=4:49) < arazt- aztmak, yoldan karmak (DLT I, 208, KB 2115, 3344..) < az- yoldan sapmak bayut- zenginletirmek (DLT II 325, KB 2615, 3757,..., KTer. 29/53b3=9:74) sat- satrmak (DLT II, 299, KB 2396,4845) < sauzat- uzatmak (DLT I, 209, KB 27, 151, 811,.., KTer. 38/35b1=60:2) < uza-, vd.
Eylemden Ad Treten Ekler
-(X)g: Eylemden ad ve sfat trnde szckler tretir. ar ar (DLT I, 98) < ar- armak ar temiz, pak (KB 727, 831,..., AH 111, KTer. 28/78a2=8:26) < arbitig kitap, Kuran- Kerim (DLT I, 384, KTer. 28/44a1=7:169) < biti- yazmak kat kat, sert, ok (KB 478, 542; AH 169, 228, KTer. 28/41b3=7:165) < katkeig kpr, geit (DLT I, 390, KB 249, 674,..) < ke-gA: Eylemin gsterdii hareketi yapan gsteren adlar ve nesneler tretir: bilge bilgili, zeki (DLT I, 428, KB 158, 191, 192, KTer. 27/50b3=5:44) < bilksa ksa (KB 348, 964) < ksyora rahvan giden at (DLT III, 174, KB 1428) < yor- yrmek, vd. -gAk: Eylemden ad ve sfat trnde szckler tretir: orak orak (DLT I, 119) < or- kesmek turak kapc, nbeti (KB 608, 2536) < tur-(X)g: Eylemin gsterdii hareketi yapan eyleyici adlar tretir: bitigi yazc (KB 2494, 2671,...) < bitisoru sorucu (DLT III, 242) < sorsat satc, tccar (KB 2801, 2994,...) < sat-, vd. -gXn: Sfat trnde szckler tretir: azn azgn, azl (KB 2311) < az- azmak, yolu armak, yoldan kmak barkn yolcu (DLT I 440, KB 817, 4727, 4326) < bar-
33
tutun esir (DLT I 438, KB 373, 3345) < tut-, vd. -(X)glXg: Sfat trnde szckler tretir: kal kakn, kaan (KB 1858) < kauul uan (KB 1858) < uyadl yayl (DLT III, 49, KB 2834, 3549, ..) < yad- yaymak, vd. -UI: Eylemden sfat ve ii yapn gsteren adlar tretir: alu alc (KB 2425, 3338, ...) < alatu atan, atc (AH 159) < atbaru giden (DLT II, 54, KB 250, 550,...) < baremlegi tedavi eden, iyiletiren (KB 3873) < emlek klu zulmeden (KTer. 37/76b3=50:29) < kl-Uk: Az sayda rnekte grlen bu ekle tretilmi szcklerden birka unlardr: kayuk kayk (DLT III, 175) < kaytapuzuk bilmece (DLT I, 502) < tapuz- buldurmak -I: Eylemden nesne ve zne adlar tretir: bu hiddetli, sinirli, hrn (KB 334, 342, 850 ...) < bu- hiddetlenmek, kzmak, fkelenmek egri eri (DLT I 127, KB 804, 806, 808 ...) < egiryak gzel, iyi (DLT III, 32, K 275, 283) < yak-, vd. -(X)k: Eylemden soyut ve somut adlar tretir: auk ak (KB 500, 691, KTer. 38/92a2=66:5,...) < aartuk fazla, ziyade (DLT I 99, KB 171, ) < artbedk byk (DLT I, 385, KB 58, 152, KTer. 33/35b1=34:13) < bedszk szk, szlm,duru, temiz (KB 973, 1521) < sz-, vd. -(X)m: Eylemlerden soyut ve somut adlar tretir: alm alacak, bor (DLT I, 75, KB 309, 2804.. ) < albrim bor (DLT I, 409, KB 309, 1592,...) < berkedim giyecek, elbise (KB 2280, 3664, AH 168, 186, 297) < kedtodum doyum (KB 4587) < tod- doymak, vd. -mUr: Az sayda szck tretmitir: tamur damar, nabz (DLT I 362, KB 1057, 3041.., KB 37/73a3=50:16) < *tam-mur < tam- damlamak yamur yamur (DLT III, 38, KTer. 36/21a3=42:28,..) < ya-Xn: Eylemden ad ve sfat trnde szck tretir: akn akn, sel (DLT I 77, KB 1160, KTer. 33/37b3=34:16) < akkelin gelin (494, 2380, 3540, DLT I 404 < keltgn dm (DLT I 400, KB 150, 1084,.., KTer. 37/89a1=51:29: ksr) < tg- atmak, balamak yaln alev (KB 1415, 2579, , DLT III 85) < yal- parlamak -(X)n: Eylemden soyut adlar tretir: korkun korku, korkma (DLT II, 365, KB 2149, 6154,.., KTer. 26/50a2=4:83) < korkgn vn, vnme (KB 2292, DLT I 132) < gurun rvet (DLT III, 449, KB 2442, 2443..) < ur-, vd. umn mit (KB 2812, 2972) ~ umun (KB 1364, 2013.., DLT I 133) < um-(X)ndI: Eylemlerden sfat ve ad trnde szckler tretir: aknd akan (su) (DLT 1 140) < akekindi ekilen (tohum) (DLT I, 140) < ekgndi vlen(kii) (DLT I 449) < gdrndi seilmi (ey) (DLT I 145, KB 2598, KTer. 34/64b3=15:43,...) < dr-
34
sprndi sprnt (DLT I 493) < spryrindi iren, kt, alak, deersiz, baya (KB 5327) < yr- yermek, beenmemek, vd. (X): Eylemden somut ve soyut adlar tretir: a ykseli (DLT I 61) < abili bili (DLT I, 367, KB 492, 497,...) < bilk son, biti, k; gider, masraf (KB 1316, 1325) < kkei geme; geit (KB 3665, 6076, DLT I 369) < keke grme, danma (DLT III 365, KB 3475, 3482...) < keuku akl, anlay (KB 150, 151, 154,...AH 22, 47) < uk-, vd. -(U)t: Eylemden somut ve soyut adlar tretir: basut yardm, arka (KB 419, 1267,...) < baskt ksa, ksalk, ccelik (DLT I 356, KB 2086) < kkedt giyecek, hilat (KB 1766) < kedyanut karlk, cevap (DLT III, 28, KB 538, 623,.., AH 327, 374, KTer. 29/59a1=9:82,..) < yan- dnmek, vd. Karahanl Trkesindeki yapm eklerinden hangilerinin Trkede yaadn rneklerle karlatrma yaparak belirleyiniz.
35
zet
1
Karahanl Trkesinde meydana gelen ses deiimleri ve nl uyumlarn renmek Karahanl Trkesinde kapal // nlsyle birlikte 9 nl bulunmaktadr. lk yazl metinlerden itibaren yazmnn // ile olduunu takip ettiimiz szcklerin, Karahanl Trkesinde de kapal // ile olduunu syleyebiliriz: b, yl, l, br-, ki, t-, yr. nlk-Artlk uyumunun tam olduunu grdmz bu dnemde dzlk-yuvarlaklk uyumuna girmeyen ekler bulunmaktadr. Uyum d olan bu ekler, ya hep dz nlyle ya da hep yuvarlak nlyle kullanlmaktadrlar. Bu eklerden bazlar unlardr: +AU: bireg, ikeg; -U: au, baru, barum; -sU, -sUn, -sUnI 3. tekil kii emir kipi: alsu (KB 2491, AH 78), barsun (DLT II-64), bils (AH 80), kalsun (KB 5607, 5655, 6086); -U ula eki: al-u br- (KB 2542), bakn-u tur- (KB 4095); -GUI eki: alu (KB 2425, 3386), brgi (KTer 30/8b1=12:88); -Ur- eylemden eylem yapan ek: arur- yormak, zayflatmak (KB 5705), tirgr- (KB 4717); -DUk sfat-fiil eki: barduku (AH 436), bildgini (KTer. 29/11b2=9:16); -DUr- eylemden eylem yapan ek: bildr- (KB 398; AH 107), biltr-, indr- (KTer. 28/69b1=8:11), kldur- (KB 6153). Dudak uyumu bakmndan eklendikleri szcklerin nls ile uyuma girmeyip dz nll olan eklerden kimileri de unlardr: -mI belirsiz gemi zaman: bolm (DLT I-93), boulm (KTer. 27/16a1=5:3), krmi (KB 2367, 4434, 6191, DLT III-125); +nI belirtme durumu eki: klni (KB 1551, 3182, 6563..., AH 233, DLT II-243), kun (DLT I-253, II-359); +DIn ayrlma durumu eki: busudn pusudan(KB 1381, 4826), kldin (KB 1265, 4808..;, AH 185), kndin (KTer. 38/542=62:9), stdin (KTer. 37/12b1=47:15), yazuktn (KB 1329, 5692), yoldn (KTer. 28/3b3=7:102); +DI belirli gemi zaman 3. tekil kii: bold (KB 4,..85, ...113, 134...; KTer. 27/40b1=5:31), bould (DLT II-131); +(s)I 3. tekil kii iyelik eki: anus ncesi (KB 4618), boyn (DLT II233), kli (KB 53, 211..., 2882, ..3279..; AH 255), kzi (DLT I-157, II-115, III-33); -gl/-gil 2. tekil kii emir eki: arturl (KTer. 31/88a1=20:114), boll (KB 26, DLT I-64); -l sfat-fiil eki: bolul (KTer. 34/44b2=37:173), korkul (KTer. 3212b1=28:18), turul.
Karahanl Trkesinde szck yapmn aklayabilmek Addan Ad Yapan Ekler: +au/+eg; +(a)u(n)/+(e)g(n); +, +a/+e; +a/+e; +/+i; +Il; +da/+de; +DAm; +dak; +er; +a; +gey; +l/+gil; +k, +ak/+ek; +kya/+kiye, +kna; +l; +la/+le; +lA; +lXg; +lXk; +s; +sXz Addan Eylem Yapan Ekler: +A-; +(A)d-; +(A)r-; +DA-; +ar-; +r-; +I-; +(X)k-; +la-/+le-; +lAn-; +UEylemden Eylem Yapan Ekler: -ar-/-er-, -DUr-, -Ir, -Ur-, -(X)k-, -(X)l-, -msn-/msin-, -(X)n-, -Ir-(I), -sIk-, -(X)-, -(X)tEylemden Ad Yapan Ekler: -(X)g, -gA, -gAk, -(X)g, -gXn, -(X)glXg, -UI, -Uk, -I, -(X)k, -(X)m, -mUr, -Xn, -(X)n, -(X)ndI, (X), -(U)t
36
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Karahanl Trkesinin dil zelliklerinden biri deildir? a. Orhon Trkesindeki sz ii ve sonu /d/ sesinin, Karahanl Trkesinde /d/ye deimesi b. Orhon Trkesindeki sz ii ve sz sonu /b/ sesinin, Karahanl Trkesinde /v/ye deimesi c. Orhon Trkesindeki n nll szcklerin bandaki /k/ sesinin, Karahanl Trkesinde /g/ye deimesi. d. Orhon Trkesindeki sz ba /b/ sesinin, Karahanl Trkesinde iinde genizsil /n, / bulunmas durumunda /m/ye deimesi. e. Orhon Trkesinde bulunan palatal n (ny) sesinin, Karahanl Trkesinde bulunmamas. 2. Karahanl Trkesinde meydana gelen ses deiimi aadakilerin hangisinde doru olarak verilmitir? a. > m deiimi b. k > g deiimi c. b > v deiimi d. v > v deiimi e. t > d deiimi 3. Aadaki dizelerin hangisinde dzlk-yuvarlaklk uyumuna aykr szck yoktur? a. krgli ne barmu yig ig a b. yarag krse hacib tnse szm c. okgl kiini sevinsn can d. bult hedye klsa uak katreni e. bu beglik kki ol knilik yol 4. Karahanl Trkesinde hangi nszler arasnda nbetleme yoktur? a. k ~ g b. ~ n c. d ~ y d. z ~ s e. k ~ h 5. Aadakilerin hangisinde yaar- szcnn anlam doru olarak verilmitir? a. gz ya akmak b. yalanmak c. yeermek d. yaatmak e. yaamak 6. Aadaki szcklerden hangisi addan ad yapm ekiyle tretilmitir? a. algu b. bagrdak c. agrg d. tnee. gndi 7. Trkiye Trkesindeki mahvolmak, bitmek, tkenmek szcnn Karahanl Trkesindeki doru karl aadakilerden hangisidir? a. alknb. tatc. bitid. baske. turuk8. Aadakilerden hangisi tremi szcktr? a. kee gece b. t d c. ugan muktedir d. kk mavi e. yag dman 9. Aadaki szcklerden hangisi eylemden ad yapm ekiyle kurulmamtr? a. basut b. urun c. butk d. ke e. yagmur 10. Aadakilerden hangisi eylemden eylem yapm eki almamtr? a. barmsnb. aldac. todurd. tutsuke. kuu-
37

1. c 2. d 3. b 4. a 5. c 6. b 7. a 8. a 9. c 10. b Yantnz yanl ise nsz Deimeleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise nsz Deimeleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dzlk-Yuvarlaklk Uyumu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise nsz Deimeleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Addan Eylem Yapm Ekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Addan Ad Yapm Ekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Eylemden Eylem Yapm Ekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Eylemden Ad Yapm Ekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Eylemden Ad Yapm Ekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Eylemden Ad Yapm Ekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 Karahanl Trkesinde belli durumlar dnda (dudak ekimi, ilerleyici ve gerileyici benzeme gibi) nllerde deiim yoktur. Harezm ve aatay Trkesiyle yazlm metinlerde yaygn olarak grlen ift dudak nszlerinin (b, p, m, v) etkisiyle meydana gelen nl yuvarlaklamalar, Karahanl Trkesinde de az sayda rnekte ikili biimde grlmektedir: avua ~ ava, evrl- ~ evril-, mn- ~ min- gibi Yuvarlak nllerin ilerleyici ve gerileyici benzeme yoluyla birbirlerini etkiledii ve yuvarlaklamann gerekletii rneklerin says da azdr: bult ~ bulut, krkit- ~ krkt-, sok ~ souk, unt- ~ unut-, vd. Ula eki alm bir eylem, u- yardmc eylemiyle birleip bzlerek olumluda u-, olumsuzda ise, -uma-/-me- biimini alr: kaumaz kaamaz < ka-u u-maz, yiymedi yiyemedi < yiy- u-mad, kirmez giremez < kir- u-maz, vd. Sra Sizde 3 Orhon ve Uygur Trkesindeki nszlerin bazlar Karahanl Trkesinde deimitir, bu deiimler ksaca yledir: -b-, -b > -v-, -v deiimi: Orh.T ebir- evirmek, dolanmak > Uyg. evir- > KT evr-; OrhT sebin- > Uyg. sevin- > KT sevin-; OrhT eb > Uyg. ev > KT ev, vd. -z ~ -s deiimi: Bu deiim, geni zamann olumsuzunda ve nadiren de kimi szcklerde grlr: kgz ~ kgs, yaluz ~ yalus; bilmes sizler, klmas sizler, krmes, tegmes,vd. -d- / -d ~ -d- / -d deiimi: Karahanl Trkesinde /d/ sesinin, dal (d), zel (d) bazen de ye /y/ ile yazld grlr: /d/ ~ /d/ deiimi: bod ~ bod, kudu ~ kudu, kudruk ~ kudruk, ked ~ ked /d/ > /d/ deiimi: ET adak > KT adak, ET adr- > adr-, ET kod- > KT kod- /d/ ~ /y/ deiimi: kadn ~ kayn, kedim ~ keyim, kod- ~ koy// ~ /m/ deiimi: ahsu ~ ahsum, iir ~ imir // ~ /n/ deiimi: erek ~ ernek, suk ~ snuk, meg ~ meng b- > m- deiimi: Szbandaki /b/ sesi, szcn iindeki /n/ ve // seslerinin etkisiyle gerileyici benzeme yoluyla /m/ye deiir: OrhT. beg > KT meg, OrhT. bu > KT mu, Uyg. buyan > KT muyan.

Sra Sizde 1 Orhon Trkesinden beri devam edegelen bu uyumdaki kurallar Karahanl Trkesinde de devam etmektedir. Orhon Trkesi ve Uygur Trkesinde uyumsuz olan szckler bu dnemde de ayn biimde devam etmektedir. Karahanl Trkesinde dz nllerden sonra dz, yuvarlak nllerden sonra dz-geni ya da dar-yuvarlak nllerin birbirini takip etmesi kuralna dayanan bu uyuma uymayan szckler ve ekler bulunmaktadr. Karahanl Trkesiyle yazlm metinlerde uyuma girmeyen dz ya da yuvarlak biimleri kalplam olan szcklerden kimileri unlardr: adruk, altun, artuk, azuk, kamu, bult, vd. Dzlk-yuvarlaklk uyumu bakmndan eklendikleri szcklerin nls ile uyuma girmeyerek hep yuvarlak ya da hap dz nll ekler de bulunmaktadr: bir+eg, a+u, aur-, al-su, k-sun, mezet-, al-u, sz-ur-, kl-dur-, krmi, ku+n, kn+din, bol-d, kr-di, kz+i, bol-l, vd.
38
Sra Sizde 4 Karahanl Trkesinde yer alan yapm eklerinin ou Trkede de kullanlmaktadr. Ortak yapm ekleri ve szckler unlardr: Addan Ad Treten Ekler 1. +, +a/+e: KT: ana, ata, bege; TT: ana, topa, ata. 2. +a/+e: KT: bara, nee; TT: kardee, yaa, bence. 3. +/+i: KT: a hazinedar, al hilekar, aldatc; TT: dii, ii, mobilyac, ayakkabc. 4. +Il: KT: yamurl yamurlu yer, igil hastalkl, hasta; TT: insancl, bencil, lmcl. 5. +da/+de: KT: kada, karnda karde, yerde hemehri, TT karde < karnda, meslekda, yolda. 6. +DAm: KT erdem erdem, fazilet, oktam ok atm, okluk; TT erdem, gndem, yntem. 7. +er: KT birer, mier biner; TT birer, beer, onar. 8. +k, +ak/+ek: KT baak okun temreni, ksrak ksrak < ksr, yolak kk yol; TT baak, ksrak, olak. 9. +l: KT bal beyaz tepeli, kzl kzl < *kz krmz, yal yeil < *y taze; TT kzl, yeil, ardl 10. +lXg: KT adakl ayakl < adak, asl faydal < as fayda, klg zorba, zalim < k; TT canl, ayakl, gl, bilgili (Trkiye Trkesinde bu ekin sonundaki /g/ sesi dmtr). 11. +lXk: KT alk aevi < a, eliglik eldiven < elig ; TT balk, gzlk, iyilik 12. +sXz: KT arsz kirli, pis, murdar < ar, emgeksiz zahmetsiz < emgek zahmet, klsz gnlsz, zorla; TT adsz, gnlsz, elsiz, gzsz Addan Eylem Treten Ekler 1. +A-: KT aa- yemek yemek < a, tuza- tuzlamak < tuz, meze- benzemek < meiz yz; TT benze-, kana-, oyna2. +(A)r-: KT karar- kararmak < kara, sarar- sararmak, < sar sar; TT morar-, yeer- < ya taze 3. +I-: KT tat- tat vermek < tat, li- nemlenmek < l nem; TT bay- zenginlemek, berki -. 4. +(X)k-: KT andk- and imek < and, birik-; TT ack-, gzk-, birik5. +la-/+le-: KT adutla- avulamak < adut avu, bala-, emle- ilalamak < em il; TT avla-, bala-, gzle-, dorula-. 6. +lAn-: KT azlan- azmsamak, emgeklen- zahmet ekmek < emgek; TT dertlen-, glen-, darlan-. Eylemden Eylem Treten Ekler 1. -ar-/-er-: KT ker- < k-, kter- ortadan kaldrmak < kt-; TT gider-, 2. -DUr-: KT atur- atrmak, uktur- bildirmek, anlatmak < uk-; TT atr-, aldr-, daldr-, elendir-, sevdir-, tuttur3. -(X)k-: KT ouk- solmak < o- solmak, turuk- < turdurmak, blk- blklere ayrlmak < bl- blmek; TT ayk-, grk-
4. -(X)l-: KT adrl- ayrlmak < adr-, bril-, bitil- yazlmak < biti- yazmak, kesil-; TT ayrl-, grl-, sevil-, vurul5. -(X)n-: KT alkn- mahvolmak, bitmek, tkenmek < alk-, sevin-, tilen- aranmak, dilenmek; istenmek < tile-; TT bakn-, balan-, sevin-, sslen6. -Ir-(I): KT sir- tatllamak < si- tatllanmak, krgeniletmek < k7. -(X)-: KT a- birlikte amak < a-, al- birlikte almak; beraber yapmak < al-; TT bulu-, gr-, d-. 8. -(X)t-: KT art- temizletmek; temize karmak, gnahtan artmak < ar-, azt- aztmak, yoldan karmak < az- yoldan sapmak; TT balat-, temizlet-, oynat-. Eylemden Ad Treten Ekler 1. -(X)g: KT ar ar < ar- armak, keig kpr, geit < ke-; TT ar, dolu, kat, kuru (ekin sonundaki nsz Trkiye Trkesinde dmtr). 2. -gA: KT bilge bilgili, zeki, ksa ksa < ks-; TT bilge, blge, dalga 3. -(X)g: KT bitigi yazc < biti-, soru sorucu < sor-, sat satc, tccar < sat-; TT alc, grc, satc, yazc (Trkiye Trkesinde ek bandaki /g/ sesi dmtr, 4. -gXn: KT azn azgn, azl < az- azmak, yolu armak, yoldan kmak, barkn yolcu < bar-; TT azgn, bilgin, akn, tutkun (Trkiye Trkesinde ek nsz uyumuna uyar) 5. -(X)glXg: KT kal kakn, kaan < ka-, yadl yayl < yad- yaymak; TT basl, yayl (Trkiye Trkesinde ekteki /g/ sesi dmtr). 6. -I: KT bu hiddetli, sinirli, hrn< bu- hiddetlenmek, kzmak, fkelenmek, egri eri < egir-; TT eri, kaz, yaz 7. -(X)k: KT auk ak < a-; artuk fazla, ziyade < art-; bedk byk < bed-; TT ak, artk, byk, bulank 8. -(X)m: KT alm alacak, bor < al-, brim bor < br-, kedim giyecek, elbise < ked-; TT alm, akm, giyim, sevim, yazm 9. -mUr: KT tamur damar, nabz < *tam-mur < tam- damlamak, yamur yamur < ya-; TT yamur 10. -Xn: KT akn akn, sel, kelin gelin, tgn dm < tg- atmak, balamak; TT akn, ekin, gelin, yn 11. -(X)n: KT korkun korku, korkma < kork-, urun rvet < ur-; TT korkun, sevin, bilin 12. -(X)ndI: KT aknd akan (su) < ak-, ekindi ekilen (tohum) < ek-, drndi seilmi (ey) < dr-; TT aknt, ayrnt, ynt 13. (X): KT a ykseli < a-, bili bili, k son, biti, k; gider, masraf , ke grme, danma < kedanmak; TT al-veri, anlay, gr, sunu, tutu 14. -(U)t: KT basut yardm, arka < bas-, yanut karlk, cevap < yan- dnmek; TT kant, tat, yant
39
Ata, Aysu, Trke lk Kuran Tercmesi (Rylands Nshas) KARAHANLI TRKES (Giri-Metin-Notlar-Dizin), TDK, Ankara 2004. Arat, Reit Rahmeti, Edib Ahmed b. Mahmud Ygneki. Atabetl-Hakayk, TDK, Ankara 1992. ------------ , Kutadgu Bilig, I, Metin, TDK yay., Ankara 1979(Kuran Tercmesindeki rnekler u kaynaktan alnmtr: Trke lk Kuran Tercmesi (Rylands Nshas) KARAHANLI TRKES (Giri-Metin-Notlar-Dizin), TDK, Ankara 2004.) Atalay, Besim, Divan Lugat-it-Trk Tercmesi I, II, III, TDK yay. Ankara 1943. ------------, Divan Lugati-it-Trk, IV, Endeks, Ankara 1943 Brockelmann, Carl, Osttrkische Grammatik der slamischen Litteratursprachen Mittelasiens, Leiden 1954. Clauson, Gerard, An Etymological Dictionary of PreThirteenth Century Turkish, Oxford 1972. Dankoff, Robert, James Kelly, Compendium of the Turkic Dialects I, Harvard University, 1982. Erdal, Marcel, A Grammar of Old Turkic, Leiden-Boston 2004, Leiden-Boston 2004. ------------, Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the Lexicon, Vol. I-II, Wiesbaden 1991. ------------, The Turkish Yarkand Dokuments, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. XLVII, Part 2 1984, pp. 260-301 Haceminolu, Necmettin, Karahanl Trkesi Grameri, TDK Yaynlar, Ankara 2003. Kk, Abdullah, Karahanl Trkesi Satr-Aras Kuran Tercmesi (TEM 73 1v-235v/2), Giri-nceleme-Metin-Dizin, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara 2004. Kutadgu Bilig, Tpkbasm I, Viyana Nshas, stanbul 1942. Kutadgu Bilig, Tpkbasm III, Fergana Nshas, stanbul 1943. Kutadgu Bilig, Tpkbasm III, Msr Nshas, stanbul 1943 Mansurolu, Mecdut, Karahanlca, (ev. Mehmet Akaln), Tarihi Trk iveleri, s. 141-182, Ankara 1979. nl, Suat, Karahanl Trkesi Satr-Aras Kuran Tercmesi (TEM 235v/3-450r7), Giri-Metin-nceme- Analitik Dizin, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara 2004, s. 5
3
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; sim ekim eklerini tanyacak, Btn say szcklerini kavrayacak, Zamir trlerini ayrtedebilecek, Zarflar ileyi bakmndan tanyacak ve aklayabilecek, Sontaklar ileyi bakmndan tanyacak ve aklayabilecek, Balalar ileyi bakmndan tanyacak ve aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
okluk ekleri yelik ekleri sim Durum Ekleri Asl Saylar Sra Saylar Topluluk Saylar Kii Zamirleri aret Zamirleri Zarf Sontak Bala
indekiler
SM ZAMRLER VE ZAMRLERN EKM ZARFLAR SONTAKILAR BALALAR
Karahanl Trkesi Grameri II: sim-Zamir-Zarf-Sontak-Bala
Karahanl Trkesi Grameri II:

sim-Zamir-Zarf-Sontak-Bala
SM sim ekim Ekleri
okluk Ekleri +lAr
Orhon Trkesinden beri enok kullanlan okluk eki +lar/+lerdir. ba+lar (DLT I 397), kz+ler (DLT I 105), kl+ler gnller (KB 6484), lg+ler ller (KB 4512), yauk+lar yaknlar, hsm, akrabalar (KTer. 26/10a3=4:135) DLTde okluk ekinin +la/+le biimi az sayda szckte bulunmaktadr: a+laka alara (DLT II 54), at+laka atlara, t+laka itlere (DLT I 483). Btn rneklerde bu okluk ekinin +ka ynelme durum ekinden nce kullanld grlmektedir.
+An
Orhon ve Uygur Trkesinde daha ok rnekte grdmz bu ek, Karahanl Trkesinde kalplam birka szckte grlr: Er+en adamlar (KB 234, 462; DLT I 85, AH 89, 90) Og(u)l+an oullar (KB 462, DLT I 208)
yelik Ekleri
Karahanl Trkesinde iyelik ekleri, Orhon ve Uygur Trkesindeki gibi ses uyumlarna uyar. yelik ekleri unlardr: 1. Tekil Kii: +(X)m: ata+m atam, babam (DLT III 212, KB 110, 111, 1166,...) idi+m Tanrm (KB 5, 24,...), kz+m gzm (DLT I 46, 222, KB 663, 1589,...). 2. Tekil Kii: +(X): ata+ atan, baban (KB 651, 1552,..., KTer. 31/11b3=19:28), sz+ szn (AH 430), ku+u kuun(KB 6368), k()l+ gnln(KB 1109). 3. Tekil Kii: +(s)I(n+): ata+s atas, babas (DLT, II 311, KB 1166, 1184,...), bara+s hepsi, btn (KB 5945), k+i gc (DLT II 13), sz+i sz(AH 125), k()l+i gnl(KTer. 32/7b3=16:78). 1. oul Kii: +(X)mIz: k()l+miz gnlmz (KB 4913), at+mz atmz (DLT 328), z+miz zmz, kendimiz (KB 4909, 5841) 2. oul Kii: +(X)Iz: k()l+iz gnlnz(KTer. 37/58b1=49:7), sezini+iz zannnz, pheniz (KTer. 34/27a3=37:87), kzleri+iz gzleriniz(KTer. 29/4b1=8:44)
DLTde bir yerde geen kan+ (senin) kann szcnde iyelik ekini +g biiminde buluruz.
42
3. oul Kii: +(s)I(n+), +lArI(n+): 3. oul kii iyelik eki olarak +(s)I da kullanlmaktadr. Bunun rnekleri yukarda verildii iin burada yalnz +lar/+lerinin rnekleri verilecektir: erek+leri parmaklar (DLT I 248), i+leri ileri (KTer. 30/90a1=16:108...), kn+leri gnleri (KTer. 28/40a2=7:163) Ba ba szcn iyelik ekleriyle ekimleyiniz.
sim Durum Ekleri

1. Yaln Durumu: Szcn kk ya da gvde biimiyle ayndr, ek almaz. 2. Tamlayan Durumu (lgi, Genetif): Ekin nszlerden sonra +X biiminde gelmi rneklerinin says azdr, nszlerden sonra da ounlukla +(n)X biiminde geldiini gryoruz: ana+n annenin (KB 5158), kii+ni kiinin (DLT I 44, KB 163, 175...), yag+n dmann (KB 2329,...), vd. yaluk+u insann (DLT III, 385), kim+i kimin (DLT I 440), sz+ni szn(AH 488), kul+nu kulun (KB 1919, 2113), lm+n lmn (KB 1476, 6206). Aklama: Dankoff-Kelly yaynnda ekin DLTde +nIg biiminde de yer ald belirtilmitir (Dankoff-Kelly, Compendium of Turkic Dialect I, s. 67): kimnig kimin(182:14) V, 221:12 V, 453:16, 550:8 V, kng (knng ?) gnn klnig gln 308:16V, gibi. Bu almada ayrca Yarkendde bulunan Uygur harfleriyle yazlm Karahanllar devrine ait tarla sat senetlerinde de ilgi durumu ekini alm szcklerde de gli biimlere (yernig, begnig) rastland belirtilmitir (Dankoff-Kelly, Compendium of Turkic Dialect I, s. 67). Marcel Erdaln verdii bilgiye gre ilgi durumu eki, Yarkend belgelerinde drt yerde +(n)X yerine +nXg biiminde yazlmtr: The Turkish Yarkand Dokuments, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. XLVII, Part 2 1984, s. 264 3. Belirtme Durumu (Ykleme, Akuzatif): Karahanl Trkesinde drt ayr belirtme durumu eki vardr. Orhon ve Uygur Trkesinde yaln durumdaki (iyelik eki almam szcklere) eklenen +g ekinin yerini +n/+ni almtr, az sayda rnekte +Xg/+X ekine rastlanmaktadr. Bu iki belirtme durumu ekinin dnda nc kii iyelik ekinden sonra kullanlan +n ve seyrek olarak da +/+i eki bulunmaktadr. 1) +Xg/+X: a+ a, yemei (DLT I, 93), sz+g sz(AH 151, 152), at+ at (KB 2401) kii+g kiiyi(KB 163, 175...)
2) +n/+ni: Orhon Trkesinde adllardan ve zel adlardan sonra gelen bu belirtme durumu eki, Karahanl Trkesinde yaln durumdaki ve iyelik eki alm adlardan sonra da kullanlmtr.
ay+n ay (KTer. 34/7a3=36:40), kl+ni gnl (DLT II 243, KB 1551, 3182), sz+ni sz (KB 153, 185, 209...), ata+n baban (K 1569), szi+ni szn KB 2504, 2876,...). 3) +n: Orhon ve Uygur Trkesinde tm iyelik eklerinden sonra eklenen +n eki Karahanl Trkesinde sadece 3. tekil ve oul kii iyelik eklerinden sonra kullanlmtr: ad+n adn (KB 2554), ba+n ban (DLT II24), evi+n evini (DLT I 283, 343...), evleri+n evlerini (DLT I 231) 4) +/+i: Karahanl Trkesinden nceki dnem metinlerinde bulunmayan bu ek, bu dnem metinlerinde de az kullanlmaktadr: ba+ ba(KB 2420, 2510...), i+i ii(KB 2777), klm+i gnlm (KB 47, 5021, 6068), meizi+i benzini(KB 4455, 5686, 6229), kitab+ kitab (AH B 77, ABC 465). 4. Ynelme Durumu (Verme, Datif): ayr ekle kurulmaktadr. Bunlardan biri +ka/+ke ve +a/+gedir. +ka/+ke daha ok kullanlmaktadr. av+ka ava (DLT I, 81), a+ka aa (DLT I 227), at+ka ata (DLT I 35, 53...), kl+ke gnle (KB 11), kaz+ka (DLT II, 181)~ kaz+a kaza (DLT I 254)
3. nite - Karahanl Trkesi Grameri II: sim-Zamir-Zarf-Sontak-Bala
43
1. ve 2. kii tekil ve oul iyelik eki alm szcklerden sonra ek, +a/+e ve +ka/+ke biiminde grlr: kzm+e gzme (DLT I 172), iim+e iime, kada+a kardeine (KB 4976), zm+ke zme (KB 1175), tilekleriiz+ke dileklerinize (KTer. 27/53b1=5:48), vb. 3. tekil kii iyelik eklerinden sonra ek, +a/+e biimindedir: atas+a atasna, babasna (DLT II 120, 178), ba+a bana (DLT II 233, 234..), ii+e iine (KB 430, 439,...), ya+a yana (KB 440, 5802), zi+e zne (KTer. 23/2b1=27:92), vb. 4. Bulunma Durumu (Kalma, Lokatif): Bulunma durumu eki +da/+de/+ta/+tedir: ev+de evde (DLT II 104), ba+ta bata, kapu+da kapda (KB 595, 1413...), yol+da yolda (KTer. 27/27b1=5:12). 5. Ayrlma Durumu (kma, Ablatif): Eski Trkedeki +da/+de eki, az sayda olmakla beraber Karahanl Trkesinde de bulunmaktadr: a) Ayrlma, kma ve mene ifade eder : yerde kopyerden kopmak, (kmak) (DLT I I 234); tlda k- dilden kmak (DLT III 161); yazukta tdn- gnahtan syrlmak (KB 1380). b) Karlatrma ifade eder: kamuda esizrek herkesten daha kt (KB 5319); kzda kzrak kttan daha kt (AH 444); akarda tatl ekerden tatl (KB 4768). c) Btnn parasn gsterir: miind bir binde bir (AH 204), d) Baz edatlardan nce kullanlr: kzinde adn gznden baka (DLT III 151:19); katlmazda anu katlmadan, dnten nce (KB 1304); lmde basa lmden sonra (KB 5416); kelmiide ber geldiinden beri (KB 3364), bu knde naru bu gnden itibaren (KB 4849). Karahanl Trkesinde kullanlan asl ayrlma durumu eki +dn/+din/+tn/+tindir: cn+dn candan (KB 1115), kapu+dn kapdan (KB 5967), ya+dn aatan (KTer. 32/21a1=28:30), yol+dn yoldan (DLT I 78), tilin+din dilinden (AH 142, 145, 146). DLTde ekin +dan/+den/+tan/+ten biimleri de vardr: yr+den yerden (DLT I 525), kz+den gzden (DLT III, 366), at+tan attan (DLT I 94, bir kez), Ayrlma durumu ilgi durumu ekiyle birlikte de kullanlmaktadr. lgi durumu eki zerine ayrlma durumu ilevinde kullanlan +da/+denin geldii rneklerden bazlar unlardr: menide basa benden sonra (KB 1092, 3150...), senide adn senden baka (KB 1151), senide oza senden nce (KB 1236), anda ndin ondan nce (KTer. 38/31a2=59:22) 6. Vasta Durumu (Ara, Instrumental): En ok kullanlan vasta durumu eki, Karahanl Trkesinden nceki metinlerde olduu gibi +(X)ndir: a) aracyla, araclyla anlam verir: el(i)g+in emle- elle gstermek (DLT I 82), kz+n bak- gzle bakmak (DLT I 183), kut+un tiril- mutlulukla yaamak (KB 1251, farkl eylemlerle ve farkl yaplarda 40 defa), k+n zorla, zorbalkla (KTer. 29/39a1=9:53). b) Zaman belirteler kurar: yaz+n yazn (DLT I, 285), k+n kn (DLT III, 159), terk dn kel- hemen gelmek (KB 5408). a) kadar, gibi, gre: uana telim kl- (bir eyi)mmkn olduu kadar ok yapmak (DLT I 44), kirmie bol- girmi gibi olmak (DLT I 251), kle yor- gnlnn istedii gibi yrmek (KB 5276). b) yn bidirir ve tarafndan anlam katar: sola kel- sol taraftan gelmek (KB 1392), oa kel- sadan/dorudan gelmek (KB 1392) c) kana, bara nee gibi szcklerde de kalplam olarak bulunur. 8. Yn Gsterme (Direktif): Aadaki eklerle kurulur: a) +ArU eki: ya+aru dmana doru (DLT II 83), yay+aru bahara doru (DLT III, 278), Teri+ger Tanrya doru (DLT III 251).
7. Eitlik Durumu (Ekvatif): +A ekiyle kurulan bu durum eki aadaki ilevlerde kullanlr.
44
b) +ru/r: Kalplam szcklerde bulunur: ker geri (DLT I 361, II 133), ber beri (DLT I35, II 55..., KB 84, 106,...), tapa+ru -a/-e doru (KB 521, 5830..., AH 286). c) +ra/+re: ta+ra darya (DLT I 424), i+re ieriye, iinde (KB 2791, 3099..., AH 8, 122, 486). v ev szcn Karahanl Trkesindeki durum ekleriyle ekimleyiniz.
Yigirme saysyla ilgili tek veri DLTde gemektedir. Bu sayyla ilgili Kagarl Mahmud u aklamay yapmaktadr: yigirme: yirmi. Yigirmi dahi denir (DLT III, 48).
1.Asl Saylar: Asl saylar gsteren szckler Trkiye Trkesinden ok da farkl deildir. Karahanl Trkesindeki asl saylar yledir: Bir, iki, , trt, b, yti ~ ytti, skkiz ~ skiz, tokkuz ~ tokuz, on, yigirme, ottuz, krk, ellig, altm, yz, mi bin, tmen on bin. Bu asl saylarn dnda seksen ve doksan saylar iin Kagarl Mahmudun eserinde u bilgiler verilir: seksn: seksen. Asl sekiz ondur. Sekiz kere on demektir. ki kelime birletirilmitir. Toksun: Doksan. Asl tokuz ondur. Dokuz kere on demektir. ki kelime birletirilmitir (DLT 1 437). 2. Sra Saylar: Say szcklerine +(X)n, +(X)nI ekleri getirilerek elde edilir: birin birinci (DLT III, 373), kin ikinci (KB 132), kini ikinci (KB 788), n nc (KB 267), trtn drdnc (DLT III, 449), bin beinci (DLT III 449), onun onuncu (DLT I, 132), ygirmin yirminci (DLT I, 132). 3. letirme Saylar: Karahanl Trkesinde letirme saylar olarak birer ve mier saylar kullanlmtr: birer birer (KB 1014), mier biner (KB 3421) DLTde bir saysna gelen +In vasta durumu ekiyle olumu yap birer birer anlamn vermektedir. Birin birin mi bolur tama tama kl bolur birer birer bin olur, damlaya damlaya gl olur (DLT II, 360). 4. Topluluk Saylar: Say isimlerine +eg(n) eki getirilerek yaplr: bir+eg her birisi, (KB 343), +eg her (KB 802), +egn her (KB 1664).
Saylar
ZAMRLER VE ZAMRLERN EKM Kii Zamirleri

Tekil Kii Zamirleri: men, sen, ol oul Kii Zamirleri: biz, siz/sizler/siler, anlar/olar Tamlayan Durumu: +(n) men+i (DLT I 26, KB 47, 113, AH 198, KTer. 25/29a1=3:200...) sen+i (DLT I 76, 87, KB 9, 13, AH 5, KTer. 25/222=3:159...) an (DLT I 27, KB 16, 46, 49..., AH 57, KTer. 25/18a3=3:154,..) biz+i (DLT I 341, III 370, KB 4835, KTr. 25&14b2=3:147...), biz+ni (DLT I 46) siz+i (DLT I 376, KTer. 25/1a2=3:19), siler+ni (KTer. 37/57b3=49:7) anlar+n (KTer. 26/51b1=4:84,...), olar+n (KB 32, 113). Belirtme Durumu: +nI meni (DLT I 53, 125, KTer. 27/38b1=5:28..., KB 30, 166, 373,...) seni (DLT I 36, 79,..., AH 166, 260,.., KTer. 25/27b3=3:184) an (DLT I 27, 37, 40,...KB 39, 159,...AH 42, 266..) biz+ni (DLT I 94, 452..KB 4931, 5340,..)
45
siz+ni (KTer. 25/16a1-2=3:152), siler+ni (KTer. 30/763=16:86) olar+n (KB 62, 3305,..., KTer. 25/4a1=3:128,...), olar+ (KB 259, 4350,..), anlar+n (KTer. 26/22b3=4:47,....) Bulunma Durumu: +da/+de men+de (DLT I 420,..., KB 83, 186,..., KTer. 25/27a3=3:183,..) sen+de (DLT III, 147, 154.., AH 175, KTer. 26/31b1=4:60,...), anda (DLT I 109,..., KB 395, 489,.., AH 244,.., KTer. 27/15b1=4:176,..) siz+de (DLT I 407, KTer. 25/8a3=3:137,...), olarda (KB 2940, 3738, ..., KTer. 28/43a3=7:168,..) Bulunma durumu ilgi durumu ekini alm szcklerle birlikte de kullanlmaktadr. Bu yapnn, bulunma durumunun ayrlma durumu ilevinde kullanld szcklerdeki rnekleri daha fazladr. Bu rnekler daha ok Kutadgu Biligde grlmektedir: meni+de turur bendendir (KB 4877), meni+de bar bende var (KB 4864), seni+de bar sende var (KB 362), seni+de turur sendedir (KB 4877, 5244), an+da bolur ondan olur (KB 2888), kimi+de bol- kimden olmak(KB 2006). Ayrlma Durumu: +dIn, bu ekin yan sra az da olsa +dAn eki de kullanlmaktadr. men+den (DLT I 40), men+din (DLT I 20, KB 381, 812, KTer. 27/51a2=5:44,...) sen+den (DLT I 529, IIII 178,), sen+din (KTer. 26/33a1=4:61,...) andn (DLT I 60,...KB 259, 367,..., KTer. 26/27a1=4:55,..) biz+din (KTer. 28/16a2=7:134) olar+dn (KB 269, 1931, KTer. 25/16a1=3:152,..) mun+dn (KB 476, 1445,..), bular+dn (KB 2423, 2734,..) Ayrlma durumu eki de ilgi durumu eki alm yaplarn zerine gelmektedir: meni+din (KB 61, 62, 188,..) meni+de basa benden sonra (KB 1092, 3150,...) meni+de kidin benden sonra (KB 1217, 1277,...) seni+de (KB 1151, 1230,...rneklerin ou ayrlma durumu ilevindedir) seni+din (KB 6, 7, 23, 379,...) an+da adn ondan baka (KB 1280) an+da basa ondan sonra (KB 132, 357, 484,...) an+da naru ondan teye (KB 266, 3165,...), bizi+de (KB 2699, 5339,..) Ynelme Durumu: maa (KB 29, 60, 82..., AH 39, 319,.., KTer. 27/38b1=5:28,..) saa (KB 8, 20, 24,..KTer. 25/3b3=3:128,...) aa (KB 1376, 1632,...KTer. 25/13a3=3:145,..) biz+ke (DLT I 24, 25,..., KB 5343, 6408, KTer. 25/18b3=3:154,..) siz+ke (KTer. 25/1b23=3:120,...), siler+ke (KB 4864, 6124, KTer. 37/56b3=49:6) olar+ka (KB 2433, 2495,..., KTer. 2571b3=3:120,...) Yn Gsterme Durumu: maar bana doru (KTer. 31/7a1=19:10..) saar sana doru (KB 29, 391, 600,..KTer. 29/33b3=9:43,..) aar ona doru (DLT I 35, 48,..., KB 2, 5, 19,...) Eitlik Durumu: +A mene bence, bana gre (KB 6580) ana ona gre (DLT I 63, 88,..., KB 128,129,..., KTer. 33/48b1-2=34:31,..) Vasta Durumu: +(X)n ann onunla (DLT I 155, 285...)
46
aret Adllar
Karahanl Trkesindeki iaret adllar unlardr: bu, bular, ol. Tamlayan Durumu: bular+n (KB 3590, 4174...), munu (KB 1646, KTer. 28/81a1=8:31), mun (KB 390, 727, 729...) Belirtme Durumu: mun (KB 107, 266,..), bular+ (KB 2929, 4375,..), bular+n (KB 1429, 4337,...) Bulunma Durumu: munda (KB 153, 549,...), bular+da (KB 131, 137, ...). Aadaki rneklerde ek, ayrlma durumu ilevinde kullanlmtr: mun+da basa bundan sonra (KB 4376, 4439) munu+da naru bundan te (KB 4070) Ynelme Durumu: bular+ka (KB 61, 2072,...) Yn Gsterme Durumu: muar buna doru (KB 19, 245,..) Eitlik Durumu: muna (KB 96, 907, ...KTer. 26/88a2=4:29) Men kii adln isim durumu ekim ekleriyle ekimleyiniz
ZARFLAR Yer Zarflar

Karahanl Trkesinde yer zarflar eitli ad durum ekleriyle oluturulmutur. Bunun iin +A, +DA, +DIn, +(A)rU, +rA, +A ve +In eklerinden yararlanlmtr. Bu eklerle yaplm zarf olarak kullanlan szckler unlardr: 1. +A Ekiyle Kurulmu Yer Zarflar: ze < z+e stte, yukarda Yal kk yaratt ze yulduz mavi gn zerinde yldz yaratt 2. +DA Ekiyle Kurulmu Yer Zarflar: Kayda, Kayuda, Kanda < *ka nerede Kayuda bilig bolsa beglik bulur Bilgi neredeyse beylik oradadr (KB, 301) Kanda erdi Neredeydin (DLT I, 418) 3. +DIn Ekiyle Kurulmu Yer Zarflar: dn < +dn nde, n tarafta kamu anuda sen sen dn kidin hereyden nce, nde ve arkada olan sensin (KB, 8) Kdin < *k+din arkada; sonra Er kdin kald Adam geri kald (DLT II, 25) Altn < *alt+tn altta Bularda en altn bu yalk yorr bunlarn en altnda bu ay dolar (KB, 137) Astn < *as+tn altta Ne altn ne stn ne otru orun Ne altta, ne stte, ne kar tarafta (KB, 18) stn < st+tin stte, yukarda Uku orn stn meede-turur anlayn yeri yukardadr (KB, 1836) 4. +A Ekiyle Kurulmu Zarflar: Kana < *ka+n+a nereye, nereye Kana bard ey oul ey oul nereye gittin (DLT I, 74) 5. +rA, +rU Ekiyle Kurulmu Zarflar Asra < *ast+ra aada, aaya doru (DLT I, 126) Tara < *ta+ra dar, darda Tama suv tara kp ta ter bu suyun kolu darya karak da geer (DLT I, 424) Ber < *ber+r beri, beriye, beride evindin turup kt keldi ber evinden kp beri geldi (KB, 486)
Karahanl Trkesinde emdi imdi, kn gn kndz gndz, kidin sonra, tn gece, tnle geceleyin, kn kn, yazn yazn gibi szckler zaman zarf olarak kullanlmaktadr.
Zaman Zarflar
47
Emdi: Bu zaman zarf DLTde ok kullanlmtr. Alper Toa ldi m siz ajun kald mu dlek in ald mu Emdi yrek yrtlur (DLT I, 41) Alper Tona ld m? Kt dnya kald m? Felek (bylece) cn ald m? imdi (onun lm acsyla) yrek paralanyor. Kn: Karahanl Trkesi eserlerinde sklkla kullanlan bu zaman zarf ayn zamanda gne anlamn da tar. Tn kn bile sevnelim Gece gndz sevinelim (DLT I, 100) Kndz: Orhon ve Uygur Trkesinde szck kntzbiimindeydi. Tni yatt yakgakta kndz r Gece yatakta yatt gndz kalkt (KB, 952) Kidin: Bu szck hem yer hem de zaman zarf olarak kullanlmaktadr? Bilip iter ini knmez kidin ii bilerek yapar sonra piman olmaz (AH, 113,114) Tn: Orhon Trkesinden itibaren metinlerde grlen bu szck Karahanl Trkesinde de sklkla kullanlr. Udp yatma tn kn iin kl an uyuyup yatma gece gndz onun iini yap (KB, 5793) Tn le: Az kullanlan bir zaman zarfdr. Tnle bile bastmz Geceleyin bastk (DLT I, 434) Kn: Az kullanlan bu szck sadece DLTde gemektedir. Yazn katlansa kn sevnr Yazn alrsa kn sevinir (DLT III, 159) Yazn: Bu zaman zarf da az kullanlmaktadr ve sadece DLTde rnei vardr: Kz keligi yazn belgrer gzn gelii yazn belli olur (DLT II, 172)
Durum Zarflar
Karahanl Trkesiyle yazlm eserlerde olduka ok sayda durum zarf kullanlmtr. Bu tr szckler hem sfat hem de zarf olarak kullanlmaktadrlar. Farkl yaplarda olan bu zarflardan kimileri yledir: Akru/akrun yava Akrun aar sevingil ona yava, sakin biimde sevin (DLT III, 361) Amul sakin, rahat, yava Kelgil amul oynayalm gel sakin sakin oynayalm (DLT III, 131) n doru, gerek n ayd doru syledin (DLT I, 339) Kat kat, sert, salam Kudru kat tgdmiz kuyruu sk baladk Terk/terkin abuk, abucak Terkin kel abuk gel (DLT I, 441) Bu dnem eserlerinde kullanlan bu zarflarn says ok deildir. Artuk fazla, ok, az az, k ok, kp ok, telim ok, bedk byk, tkel btn, hep gibi szckler miktar zarf olarak kullanlr. Bunlardan bazlarnn rnekleri aada verilmitir. Artuk: lig but artuk karartt meiz hkmdar fkelendi benzini ok karartt (KB 629) Az: k szleme sz birer szle az Sz ok syleme birer birer az syle (KB, 172) k: Bu er ol k katurkan Bu adam ok sevinen, glen bir kiidir (DLT I, 516) Telim: Kidin telim kndi sonra ok piman oldu (DLT I, 200)
Miktar Zarflar
48
Tek balarna anlamlar olmayan ad ve ad soylu szcklerle sfat-fiillerden sonra gelerek eklendii szckle cmlenin teki eleri arasnda zaman, mekan, yn, tarz, benzerlik, bakalk vb. gibi bakmlardan ilgi kuran szcklere sontak denir. Ara arasnda, ire ite, ierisinde, i tarafta, taparu -e doru, bile, birle ile, birlikte, n iin, kibi gibi, so sonra adn baka, basa sonra gibi szckler, Karahanl Trkesiyle yazlm eserlerde kullanlan edatlardan bazlardr. Ara: Sadece Yaln durumla kullanlr: Kii ara kirdim nsanlar arasna girdim (DLT I, 87) re: Bu sontak da sadece yaln durumla kullanlr: Taparu: Tamlayan durumu ekini alm isimlerle birlikte kullanlr. Ol meni taparu keldi O bana doru geldi (DLT I 445) Bile, Birle: Yaln ve tamlayan durumuyla birlikte kullanlr: kan kan bile yumas kan kan ile ykamaz (DLT III, 157) Ol meni birle krdi o benimle grt (DLT II, 99) n: Yaln ve tamlayan durumu ekiyle birlikte kullanlr: kamu kadusu erdi mmet n Btn kaygs mmet iin (KB, 40) Seni n keldim senin iin geldim (DLT I, 76) Kibi: Yaln ve tamlayan durumu ekiyle birlikte kullanlr: kular kibi utmz kular gibi utuk (DLT I, 483) So: Yaln durumdaki szcklerle birlikte kullanlr. Bu sz sonda ayl Bu szn sonunda syle (DLT III, 357) Adn: Bulunma-ayrlma durum ekini alm szcklerle birlikte kullanlr: On iki kek ol bularda adn Bunlardan baka on iki bur vardr (KB 138) Basa: Bulunma-ayrlma durum ekini alm szcklerle birlikte kullanlr: Usanma lr sen menide basa Gafil olma benden sonra sen de leceksin (KB, 1093) Tamlayan durum ekini alm szcklerle kullanlan sontaklar rneklerle sralaynz.
Tkedi bu on trt bab ire szi Bu on drt blm ierisinde szn tamamlad (AH, 485)
SONTAKILAR
BALALAR
Ayn grevli ya da birbiriyle ilgili szckleri, szck beklerini, zellikle tmceleri balamaya yarayan, bunlar arasnda anlam ve biim ynnden balant kuran szcklere bala denir. Bile ile, birlikte, tak ve apa eer, kal eer, azu yoksa, veya szckleri Karahanl Trkesinde bala olarak kullanlmaktadr. Bile, Birle: Bala olarak kullanld rnekler ok sayda deildir. rnekler daha ok KB ve DLTde grlr: Buaklk bile erke vke yavuz hiddet ve fke insan iin fenadr(KB,332) Tak: Bala olarak kullanld rnekler azdr. kaz tak kordaym kazm ve ku kularm (DLT, II 177) Apa: Karahanl Trkesinden nce az sayda kullanlan apa balac bu dnem metinlerinde daha ok grlr. Apa edg bolsa bu begler zn Eer bu beylerin kendileri iyi olursa (KB, 895) Azu: ki eyi karlatrarak birbirine balayan bu bala KB ve DLTde grlmektedir. Tilk m togd azu bri m Tilkimi dodu yoksa kurt mu? (DLT, I 429).
49
zet
1
sim ekim eklerini tanmak sim ekim Ekleri okluk Eki: +lAr, +An: yelik Ekleri: 1. Tekil Kii: +(X)m: ata+m atam, babam 2. Tekil Kii: +(X): ata+ atan, baban 3. Tekil Kii: +(s)I(n+): ata+s atas, babas 1. oul Kii: +(X)mIz: k()l+miz gnlmz 2. oul Kii: +(X)Iz: k()l+iz gnlnz 3. oul Kii: +(s)I(n+), +lArI(n+): erek+leri parmaklar sim Durum Ekleri 1. Yaln Durumu: Eksizdir 2. Tamlayan Durumu (lgi, Genetif): +X, +(n)X: ana+n annenin 3. Belirtme Durumu (Ykleme, Akuzatif): +n/+ni, +Xg/+X +In, +/+i: a+ a, yemei, ay+n ay, ad+n adn, ba+ 4. Ynelme Durumu (Verme, Datif): +ka/+ke ve +a/+ge, +A, +a/+e : av+ka ava, kzm+e gzme, atas+a atasna, babasna 5. Bulunma Durumu (Kalma, Lokatif): +da/ +de/+ta/+te: ev+de evde 6.Ayrlma Durumu (kma, Ablatif): +da/+de; +dn/+din/+tn/+tin: kapu+dn kapdan, yerde kopyerden kopmak, (kmak) 7. Vasta Durumu (Ara, Instrumental): +(X)n: el(i) g+in emle- elle gstermek 8. Eitlik Durumu (Ekvatif): +A: sola kel- sol taraftan gelmek (KB 1392), oa kel- sadan/dorudan gelmek (KB 1392 9. Yn Gsterme (Direktif): +ArU, +ru/r, +ra/+re: ya+aru dmana doru, tapa+ru -a/-e doru; ta+ra darya Btn say szcklerini kavramak Saylar 1.Asl Saylar: Bir, iki, , trt, b, yti ~ ytti, skkiz ~ skiz, tokkuz ~ tokuz, on, yigirme, ottuz, krk, ellig, altm, yz, mi bin, tmen on bin. 2. Sra Saylar: birin birinci,kin ikinci, n nc 3. letirme Saylar: birer birer, mier biner 4. Topluluk Saylar: bir+eg her birisi, +eg her , +egn her (KB 1664).
Zamir trlerini renmek 1. Kii Zamirleri: Tekil Kii Zamirleri: men, sen, ol oul Kii Zamirleri: biz, siz/sizler/siler, anlar/olar 2. aret Adllar: bu, bular, ol. Zarflar ileyi bakmndan tanyacak ve aklayabilmek Zarflar 1. Yer Zarflar: +A, +DA, +DIn, +(A)rU, +rA, +A ve +In ekleriyle kurulan szckler yer zarf olarak kullanlr: ze stte, yukarda, kayda, kayuda, kanda nerede, dn nde, n tarafta, kdin arkada; sonra, altn, astn altta, aada stn stte, yukarda kana nereye, nereye, asra aada, aaya doru, tara dar, darda, ber beri, beriye, beride 2. Zaman Zarflar: Karahanl Trkesinde emdi imdi, kn gn kndz gndz, kidin sonra, tn gece, tnle geceleyin, kn kn, yazn yazn gibi szckler zaman zarf olarak kullanlmaktadr. 3. Durum Zarflar: Karahanl Trkesinde olduka ok sayda durum zarf vardr: Akru/akrun yava, amul sakin, rahat, yava, n doru, gerek, kat kat, sert, salam, terk/terkin abuk, abucak 4. Miktar Zarflar: Bu dnem eserlerinde kullanlan miktar zarflar unlardr: Artuk fazla, ok, az az, k ok, kp ok, telim ok, bedk byk, tkel btn, hep Sontaklar ileyi bakmndan tanyp aklayabilmek Yalnz balarna anlamlar olmayan ad ve ad soylu szcklerle sfat-fiillerden sonra gelerek eklendii szckle cmlenin teki eleri arasnda eitli bakmlardan ilgi kuran szcklere sontak denir. Ara arasnda, ire ite, ierisinde, i tarafta, taparu -e doru, bile, birle ile, birlikte, n iin, kibi gibi, so sonra adn baka, basa sonra gibi szckler, Karahanl Trkesiyle yazlm eserlerde kullanlan edatlardan bazlardr. Balalar ileyi bakmndan tanyp ve aklayabilmek E grevli ya da birbiriyle ilgili szckleri, szck beklerini, zellikle tmceleri balamaya yarayan, bunlar arasnda anlam ve biim ynnden balant kuran szcklere bala denir. Bile ile, birlikte, tak ve apa eer, kal eer, azu yoksa, veya szckleri Karahanl Trkesinde bala olarak kullanlan szcklerdir.
50
Kendimizi Snayalm
1. Aada koyu renkli szcklerin hangisinde 1. tekil kii iyelik eki yoktur? a. Szm munda kalur b. Edip Ahmet atm c. Erdem ze tglr d. dimni germen e. Bu kam tgki 2. Aadaki szcklerin hangisinde belirtme durumu eki yoktur? a. ba b. elgi c. evni d. kzin e. kitab 3. Karahanl Trkesindeki ayrlma durumu eki ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Ayrlma durumu eki sadece +DIndr. b. Asl ek +DIndr, yansra +da/+de de kullanlr. c. Ayrlma durumu eki +DAndr. d. Ayrlma durumu eki +DAdr. e. Asl ek +DAndr, yan sra +da/+de kullanlr. 4. Karahanl Trkesindeki durum ekleriyle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Tamlayan durumu eki +(n)Xnn yan sra +nIg biimi de vardr. b. Ynelme durumu eki +ka/+ke; +a/+ge, +a, +e ve +a/+edir c. Yn gsterme durumu iin sadece +ra, +re ve +ru, +r ekleri kullanlr d. Eitlik durumu eki +Adr e. Vasta durumu eki +(X)ndr 5. Aadakilerin hangisinde topluluk says vardr? a. birin b. ikini c. birer d. eg e. yegirmi 6. Aadakilerin hangisinde iaret zamiri, yn gsterme durumuyla ekilmitir? a. anda b. andn c. aar d. an e. an 7. Aadaki szcklerden hangisi yer zarf deildir? a. ze b. astn c. stn d. emdi e. tara 8. Aadakilerden hangisi hem sontak hem de bala olarak kullanlmtr? a. birle b. ara c. basa d. kibi e. ara 9. Aadaki cmlelerin hangisinde miktar zarf yoktur? a. Ortak erden artuk almas b. Bu ay tosa anu idi az toar c. Telim krmiim bar tegimsiz kii d. Bu er ol k katuran e. Tn kn turup ylayu 10. Aadaki sontaklardan hangisi hem yaln hem de tamlayan durumu ekleriyle birlikte kullanlr? a. n b. birle c. adn d. kibi e. bile
51

1. c 2. b 3. b 4. c 5. d 6. c 7. d 8. a 9. e 10. c Yantnz yanl ise yelik Ekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Belirtme Durumu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ayrlma Durumu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise sim Durum Ekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Topluluk Saylar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Zamirler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yer Zarflar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sontaklar ve Balalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Miktar Zarflar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sontaklar konusunu yeniden gzden geiriniz. 7. Vasta Durumu (Ara, Instrumental): +(X)n: v +in 8. Eitlik Durumu (Ekvatif): +A: v +e 9. Yn Gsterme (Direktif): +ArU, +ru/r, +ra/+re: v +ger Sra Sizde 3 Tamlayan Durumu: +(n): men+i Belirtme Durumu: +nI: meni Bulunma Durumu: +da/+de: men+de Ayrlma Durumu: +dIn: men+din Ynelme Durumu: maa Yn Gsterme Durumu: maar Eitlik Durumu: men+e Sra Sizde 4 Taparu: Ol meni taparu keldi o bana doru geldi Birlen: Ol meni birlen krdi O benimle grt n: Seni n keldim Senin iin geldim
Ata, Aysu, Trke lk Kuran Tercmesi (Rylands Nshas) KARAHANLI TRKES (Giri-Metin-Notlar-Dizin), TDK, Ankara 2004. Arat, Reit Rahmeti, Edib Ahmed b. Mahmud Ygneki. Atabetl-Hakayk, TDK, Ankara 1992. ------------, Kutadgu Bilig, I, Metin, TDK yay., Ankara 19792 Atalay, Besim, Divan Lugat-it-Trk Tercmesi I, II, III, TDK yay. Ankara 1943. ------------, Divan Lugati-it-Trk, IV, Endeks, Ankara 1943 Brockelmann, Carl, Osttrkische Grammatik der slamischen Litteratursprachen Mittelasiens, Leiden 1954. Clauson, Gerard, An Etymological Dictionary of PreThirteenth Century Turkish, Oxford 1972. Dankoff, Robert, James Kelly, Compendium of the Turkic Dialects I, Harvard University, 1982. Erdal, Marcel, A Grammar of Old Turkic, Leiden-Boston 2004, Leiden-Boston 2004. -------------, Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the Lexicon, Vol. I-II, Wiesbaden 1991. Haceminolu, Necmettin, Karahanl Trkesi Grameri, TDK Yaynlar, Ankara 2003. Mansurolu, Mecdut, Karahanlca, (ev. Mehmet Akaln), Tarihi Trk iveleri, s. 141-182, Ankara 1979. nl, Suat, Karahanl Trkesi Satr-Aras Kuran Tercmesi (TEM 235v/3-450r7), Giri-Metin-nceme- Analitik Dizin, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara 2004, s. 5 Nalbant, Mehmet Vefa, Divn Lutit-Trk Grameri-I sim, Bilgeouz Yaynlar, stanbul 2008.

Sra Sizde 1 tekil kii: ba+m tekil kii: ba+ tekil kii: ba+ oul kii: ba+mz oul kii: ba+z oul kii: ba+lar
Sra Sizde 2 Yaln Durum: Eksizdir, kk ya da gvdeyle ayndr. Tamlayan Durumu (lgi, Genetif): +X, +(n)X: v+i Belirtme Durumu (Ykleme, Akuzatif): +n/+ni, +Xg/+X +In, +/i Yaln durumda genellikle +n/+ni, +Xg/+X kullanlr: v +ni nc tekil kii iyelik eki alm szcklerden sonra +In gelir: v +i+n Az da olsa +/inin de kullanld grlr: v +i Ynelme Durumu (Verme, Datif): +ka/+ke ve +a/+ge, +A, +a/+e : v+ke ve 2. kii tekil ve oul iyelik eki alm szcklerden sonra ek, +a/+e ve +ka/+ke iiminde grlebilir: v+im+e 3. tekil kii iyelik eklerinden sonra ek, +a/+e biimindedir: v+i+e 5. Bulunma Durumu (Kalma, Lokatif): +da/+de/+ta/+te: v +de 6. Ayrlma Durumu (kma, Ablatif): +da/+de; +dn/+din/+tn/+tin: v +de
Amalarmz
4
Bu niteyi tamamladktan sonra Karahanl Trkesindeki; Fiil ekim eklerini, Sfat-fiil eklerini, Zarf-fiil eklerini, Birleik fiilleri anlam ve ileyi bakmndan kavrayacak ve aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Fiil ekim Ekleri Birleik Fiil ekimleri Sfat-fiiller Zarf-fiiller Birleik Fiiller
indekiler
FL SIFAT-FLLER (ORTALAR) ZARF-FLLER BRLEK FLLER
Karahanl Trkesi Grameri III: Fiiller, Sfat-Fiiller, Zarf-Fiiller, Birleik Fiiller
Karahanl Trkesi Grameri III:

Fiil, Sfat-Fiiller, Zarf-Fiiller, Birleik Fiiller
FL
Karahanl Trkesinde Orhon, Uygur ve Trkiye Trkesinde olduu gibi fiil ekimlerinde farkl tipte kii ekleri kullanlmaktadr. Bu dnem metinlerinde yer alan fiil ekimlerini srasyla aklarken hangi tipte kii eklerinin kullanldn da belirteceiz. Belirli Gemi Zaman (Bilinen Gemi Zaman): Bu zamandaki fiillerin ekiminde iyelik eki kaynakl kii ekleri kullanlr. 1. Tekil Kii: {-DXm} ekiyle kurulur: ba-dm baladm (KB 5899), bol-dum (KB 373, 1586,..), ker-dm geirdim (KB 649,...) 2. Tekil Kii: {-DX} ekiyle kurulur: ay-d syledin(KB 147, 354,..), biti-di yazdn (KTer. 26/45b2=4:77), bul-du (KB, 940) 3. Tekil Kii: {-DI} ekiyle kurulur: bak-t (KB 1572, 1752,..., DLT II 33,295), bar-d gitti(AH 202, 391,..), bol-d (KB 4, 45, 85,..., DLT I 36,...), kl-di (KB 6341), 3. tekil kiinin -mat/-met ekiyle geniletilmi biimi de vardr: kevil-dimet zayflad (DLT I, 397), yaval-dmat yavalad (DLT I 397), yuvul-dmat yuvarland (DLT I 397) 1. oul Kii: {-DXmXz} ekiyle kurulur: a-tmz atk (DLT III 235), ay-dmz syledik (KTer. 28/42a2=7:166), bar-dmz gittik (DLT I 327), Kuran Tercmesinde uyum d rnekler vardr: bol-dmz olduk (KTer. 34/24a1=37:32), tut-tumz tuttuk (KTer. 34/69b3=38:63), kod-tmz koyduk (KTer. 34/32a1=37:108,...) DLTde /-DUk/ ekiyle kurulmu Ouzca biimler de yer alr. bar-duk gittik (DLT II 62, 63), kur-duk (DLT II 61), kir-dk (DLT II 61), kel-dk (DLT II 61, 62, 63). 2. oul Kii: {-DXXz} ekiyle kurulur: ay-dz sylediniz(KTer. 25/27b1=3:183), bar-dz gittiniz (DLT II 47), bol-duuz oldunuz (KTer. 35/86a2=41:23), -ler ekiyle geniletilmi biim: kr-dzler grdnz (KTer. 25/11b1=3:143) 3. oul kii: -DI(lAr) ekiyle kurulur: bol-dlar oldular (KB 6476, 6492), berkt-tiler salamlatrdlar (KTer. 36/70a1=43:79), kr-diler (KB 1057). Kuran Tercmesinde 3. kii oul ekinin /r/siz iki rnei mevcuttur: ay-dla sylediler(KTer. 30/27b3=15:58, 30/40b3=16:27)
Fiil ekim Ekleri
54
Belirsiz Gemi Zaman (renilen Gemi Zaman): {-mI} eki her zaman dz nlldr. Kii eki olarak kii zamirleri kullanlr: 1. Tekil Kii: {-mI men} ekiyle kurulur: unt-m men unutmuum (KB 1577) 2. Tekil Kii: {-mI sen} ekiyle kurulur: bekle-mi sen beklemisin (KB 6308), kizlemi sen (KB 6308) 3. Tekil Kii: {-mI} ekiyle kurulur: al-m (KB 5487), bol-m olmu(KB 257, 1627..., DLT I 93) Geni Zaman: {-(yX)r} ve -ar/-er eklerinin eylemlere ekleni biimlerinde belli bir kural yoktur. nl ile biten eylemlere ounlukla -r eki gelir. Bunun dnda nl ile biten eylemlere -ur/-r de eklenir, bu durumda araya -y- yardmc sesi girer. Kii eki olarak kii zamirleri kullanlr. 1. Tekil Kii: {-(y)Xr} -ar/-er men ekiyle kurulur: bak-ar men bakarm (DLT III 194), szik-er men phelenirim (DLT II 117) tur-ur men 2. Tekil Kii: {-(y)Xr} -ar/-er sen ekiyle kurulur: buz-ar sen bozarsn (KB 5746), bar-ur sen gidersin (AH 287, 431), kadur-ar sen kayglanrsn (KB 1233), tile-yr sen istersin (KTer. 38/88b2=66:1), nde-yr sen seslenirsin (KB 35/74a1=41:5) 3. Tekil Kii: {-(y)Xr} -ar/-er ekiyle kurulur: at-ar atar (KB 28,..., DLT I 170,...), bak-ar bakar (DLT I 102,..), i-er ier (KB 73,..., DLT I 164), yap-ar rter (DLT III 33,..), ay-ur syler (DLT I 52,.., AH 36), yazlur alr (DLT III 78), bayu-r zenginleir (DLT III 274) 1. oul Kii: {-(y)Xr} -ar/-er mIz ekiyle kurulur: kork-ar mz korkarz (KTer. 27/57a2=5:52,..), ay-ur mz syleriz (KTer. 30/49b2=16:40,...), kl-ur mz yaparz (KB 4904, 5837), biti-r miz yazarz (KTer. 31/31a1=19:79) 2. oul Kii: {-(y)Xr} -ar/-er siz/sizler ekiyle kurulur: kork-ar sizler korkarsnz (KTer. 29/173=9:24), kr-er siz (KTer. 31/78a1=41:52) grrsnz, al-ur sizler alrsnz (KTer. 37/40b1=48:20). 3. oul Kii: {-(y)Xr} -ar/-er+lar/ler ekiyle kurulur: sr-erler srerler (KB 5344), al-urlar alrlar (KTer. 28/44a1=7: 149), ay-urlar sylerler (KB 73,...), ok-rlar arrlar (KB 5344) Gelecek Zaman: ayr ekle kurulur: -ay/-gey, -a/-ge, -u/-g. -ay/-gey, -a/-ge kark olarak kullanldndan ikisinin rneklerini birlikte greceiz: 1. Tekil Kii: ay/-gey, -a/-ge men ekiyle kurulur: i-gey men ieceim (DLT I 492), kl-a men yapacam(KB 4956), kes-gey men keseceim(KTer. 28/10a1=7:124) 2. Tekil Kii: ay/-gey, -a/-ge sen ekiyle kurulur: bul-a sen bulacaksn (KB 4553, 5736, 5984), kr-gey sen greceksin (KTer. 27/56b3=5:52...) 3. Tekil Kii: ay/-gey, -a/-ge ekiyle kurulur: al-ay alacak (KB 358), bar-ay gidecek (DLT II 66, KB 1649) 1. oul Kii: ay/-gey, -a/-ge miz ekiyle kurulur: kar-ay miz karacaz (KTer. 28/2a1=7:123) 2. oul Kii: ay/-gey, -a/-ge siz/sizler ekleriyle kurulur: ay-gay sizler syleyeceksiniz (KTer. 36/69a3=43:77), bil-gey sizler bileceksiniz (KTer.31/74b3=39:39), bil-ge sizler bileceksiniz (KTer. 28/10a1=7:123) 3. oul Kii: ay/-gey, -a/-ge+lar/ler ekiyle kurulur: ay-aylar syleyecekler (KTer. 31/75a1=41:47), br-geler verecekler (DLT I 243...), bil-geyler bilecekler (KTer. 36/74a3=43:89)
dururum (KTer 31/12a3=19:30), al-r men alrm (KB 6035), kse-r men isterim (KB 363)
4. nite - Karahanl Trkesi Grameri III: Fiil, Sfat-Fiiller, Zarf-Fiiller, Birleik Fiiller
55
-u/-g eki daha az kullanlr. Bu ek orta eki olduundan daha ok bu ileviyle kullanlmtr. Gelecek zaman olarak kullanld rnekler ounlukla 3. tekil kiiyledir: ay-u syleyecek (KB 1011, 1910,...), katl-u katlacak (KB 4316), ke-g turur geecek (KB 5324). Karahanl Trkesinde bu gelecek zaman eklerinin dnda yakn gelecek zaman karlayan ve metinlerde ok fazla rneinin bulunmad dier bir gelecek zaman eki de -alr/-gelir ekidir. bar-alr men hemen geleceim (DLT II 67), at-alr hemen atacak (DLT II 20), szur-alr eritmek zeredir (DLT II 188), al-alr almak zeredir (KB 1472), bar-alr gitmek zeredir (KB 5976), kal-alr kalmak zeredir (KB 1074). art Kipi: Orhon ve Uygur Trkesinde -sar/-ser ekiyle kurulan art kipinin -sa/-se biimi Uygur dnemine ait kimi tp ve astroloji metinlerinde grlr, Karahanl Trkesinde ek artk tamamiyle sa/-se biimindedir. 1. Tekil Kii: sa/-se men ekiyle kurulur. Kii adl kaynakl kii ekleri kullanlmaktadr: bar-sa men gitsem (KB 5752), kr-se men grsem (KB 815), bol-sa men olsam (KTer. 27/40a2=5:31) Kuran Tercmesinde az saydada olsa iyelik eki tipindeki kii ekleriyle yaplm ekimlere rastlamaktayz: bol-sam olsam (KTer. 26/41b2=4:73...4 kez) 2. Tekil Kii: sa/-se sen ekiyle kurulur: bar-sa sen gitsen (DLT I 134), i-se sen isen (KB 6148), kol-sa sen istesen (KB (1450,..) iyelik eki tipindeki kii ekleriyle olumu rnekler kr-se grsen (KTer. 28/60a1=7:198), bol-sa olsan (KTer. 26/68b2=4:102). 3. Tekil Kii: sa/-se ekiyle kurulur: a-sa asa (KB 1126, KTer. 30/553=16:54), bak-sa baksa (DLT I 340) bil-se bilse (KB 329, 337,...) 1. oul Kii: sa/-se miz ekiyle kurulur: biti-se miz yazsak (KTer. 26/38a1=4::66), bol-sa miz olsak (KTer.28/2b3=7:88), buz-sa mz bozsak (KB 4016), ur-sa mz vursak (KB 4016) 2. oul Kii: sa/-se siz/sizler ekiyle kurulur: bil-se sizler bilseniz (KTer. 26/18a3=4:43), bul-sa siz bulsanz (KTer. 26/55a2=4:89), kl-sa siz yapsanz (KTer. 26/87b3=4:128), yaur-sa siz gizleseniz (KTer. 33/18a3=33:54) 3. oul Kii: sa/-se+lar/ler ekiyle kurulur: bol-salar olsalar (KTer. 25/20b3=1:156, KB 5582), bul-salar bulsalar (KTer. 29/41a1=9:57), szle-seler syleseler(KB 3426, 5883) Emir Kipi: Btn kiileri ayr eklerle kurulur. Kii eki olarak da her kii iin Trkiye Trkesinde, Orhon ve Uygur Trkesinde olduu gibi farkl ekler kullanlr. 1. Tekil Kii: -(A)yI(n) ekiyle kurulur: ay-ayn syleyeyim (KB 196, 198.. AH 4, 266), ay-ay syleyeyim (KB 6581), beze-yin ssleyeyim (AH 43), tne-yi geceyi geireyim (KB 6571), te-y (KB 1033) 2. Tekil Kii: -l/-gil ekiyle ya da eksiz kurulur: ay-l syle(KB 672, 683...), bil-gil bil (KTer. 27/55a3=5:49), d-l gnder (KB 395), it-gil iit (KB 153, 196,...), bol-l (DLT I 64), kr-gil gr (AH 99), y-gil ye (DLT I 88) ay! syle(K 267, 513...), bol! ol(KB 4, 19,....), kr! gr (KB 38, 58, 73,...) 3. Tekil Kii: -sun/-sn, -su/-s, -sun/-sni ekleriyle kurulur: bil-sn bilsin (AH166), bol-sun olsun (AH 492), kir-sn girsin (DLT I 362), klsn gelsin (DLT II 64) al-su alsn (AH 78), bol-su olsun (KB 111, 119,..., AH 76), kl-su yapsn (KB 1555, 4939...), kr-s grsn (KB 104, 513) bol-sun olsun (KB 4957, 5491,...), kl-sun yapsn (KB 5491), kr-sni grsn (KB 509, 540..)
56
1. oul Kii: -(a)lm/-(e)lim ile kurulur: bar-alm gidelim (KB 3489, 5964), i-elim ielim (DLT I 142), kir-elim girelim (KB 4975), ok-lm aralm (KB 3155), sna-lm snayalm (KB 4930) Kuran Tercmesinde -al biimi de tesbit edilmitir: kl-al yapalm (KTer. 33/34a2=35:37) 2. oul Kii: -X(lar/ler) ile kurulur: bar- gidin (DLT II 45), bar-lar gidiniz (DLT II 45), bil-i bilin (KTer. 28/86a2=8:40), bil-i-ler biliniz (KTer. 27/43a3=5:34...), tut-ular tutunuz (KB 4867), yaa- yaayn (KB 2302) 3. oul Kii: -sun/-sn, -su/-s+lar/ler ekleriyle kurulur: bilme-snler bilmesinler (KB 6600), bol-sunlar olsunlar (KB26/69a2=4:102), krmesnler grmesinler (KB 6600), gren-sler rensinler (KB 5554) Gereklilik Kipi: Gelecek Zaman eki olarak kullanlan -u/-g (kerek) eki, gereklilik kipi olarak da kullanlr. Metinlerde genellikle nc tekil kiiyle ekimlenmi biimleri yer alr: aktu kerek aktmak gerek (KB 51) aktu kan kan aktmak gerek (KB 1058) kdezg korumak gerek (KB 4526) kdezg kerek korumak gerek (KB 2766, 3765) tutu tutmak gerek (KB 4120) yrak turu uzak durmak gerek (AH 216) azlmau yanlmamal (AH 216) Karahanl Trkesinde fiil ekiminde kullanlan eklerin Trkiye Trkesinde nasl kullanldklarn karlatrarak hatrlaynz.
Birleik fiil ekimleri er- yardmc fiilinin zerine zaman ve kii ekim eklerinin getirilmesiyle yaplr. Bu tr zaman ekimleriyle ilgili rnekler metinlerde ok fazla yer almaz; bu nedenle ilgili zamann her kii ekiyle ekimi bulunmamaktadr. Hikye Birleik Zaman: Zaman ekini alan fiilin zerine -DI+kii eki ile oluturulmu r- yardmc fiilinin getirilmesiyle kurulur. Fiil+er+DI+kii ekleri Belirli (Bilinen) Gemi Zamann Hikyesi: aydm erdi syledimdi (KB 1089), kldm rdi yaptmd (KB 1120), ayttlar rdi syledilerdi (KTer. 28/8b1=7:117) Belirsiz (renilen) Gemi Zamann Hikyesi: trtlmi rdi yaratlmtn (KB 1242), ulanm rdi balanmtn (KTer. 31/68a2=20:92) Geni Zamann Hikyesi: korkur rdim korkardm (KB 5070), tiler rdim dilerdim (KB 571, 572), tuar rdi doard, klmaz rdiler yapmazlard (KTer. 28/40a3=7:163) Gelecek Zamann Hikyesi: buzay rdi bozacakt (KB 3464), kalay rdi kalacakt (KB 3656, 6059), bolay rdim olacaktm (KTer. 38/64b1=63:10), Kuran Tercmesinde gelecek zamann hikye birleik ekiminde farkl bir yapyla karlamaktayz: bolayt olacakt (37/17b2=47:21) < bolay rti klat yapacakt(36/4a3=42:8) < kla rti lmegetiler lmeyeceklerdi (25/21a2=3:156) < lmegey erti
Birleik Fiil ekimleri
57
artn Hikyesi: barsa rdi gitseydi(KB 425), bolsa rdi olsayd (KB 4920), bolsa rdiiz olsaydnz (KTer. 25/19a1=3:154), krseler rdi grselerdi (KTer. 33/61b3=34:51) Rivayet Birleik Zaman: Zaman ekini alan fiilin zerine -mI+kii eki alm r- yardmc fiilinin getirilmesiyle kurulur. Fiil+r+mI+kii ekleri Geni Zamann Rivyeti tiler rmi dilermi (KB 469) artn Rivyeti: sevse ermi sevseymi (KB 3478) art Birleik Zaman: Rivayet Birleik ekimi: Zaman ekini alm fiilin zerine -sA+kii eki alan r- yardmc fiilinin getirilmesiyle kurulur. Fiil+er+sA+kii ekleri Belirli (Bilinen) Gemi Zamann art: krdm rse grdysem (KB 790), bard rse ulatysan (KB 4100), brdi rse verdiysen (KB 5232) Belirsiz (renilen) Gemi Zamann art: basm rse basmsa (KB 2884), bitimi rse yazmsa (KTer. 38/18b3=59:3), kodm rse koymusa (6594) Geni Zamann art: barr rse giderse (KB 6097), bulur rse bulursa (KB 4137), kolur rse isterse (KB 226), bilr rseler bilirlerse (KTer. 30/50b1=16:41) Gelecek Zamann art: ayu rse syleyecekse (KB 3886), bulu rse bulacaksa (KB 6566), kalu rse kalacaksa (4739)
SIFAT-FLLER (ORTALAR)
Fiilden treyen sfat-fiiller isim ekim eklerini alabilirler. Fiilin sfat biimi olduklar iin hem adn, hem sfatn hem de eylemin zelliklerini tayabilirler. Fiilin gsterdii eylemi yapan da gsterirler. Bu tr szcklerin fiilden tredikleri iin zaman kavram tadklar, olumsuzluk ekini aldklar ve deiik atlara girdii grlr. Sadece kii kavram tamazlar. 1. -DUk: Gemi zaman sfat-fiil eki zi bilmedkin andn kolur kendisi bilmedii iin ondan sorar (KB 1909) bolup tomaduk teg yitip bard cn Ruh hi domam gibi kayboldu gitti (KB 1522) biliglig ukulu tidk n bilgili ve akll dediin iin (KB 3164) 2. -mI: Gemi zaman sfat-fiili maa kelmiide ber men bu kn bana geldiinden beri ben bugn (KB 3364) lg bile kould/ tom kni u batar l ile birleti, doan gnei imdi batar (DLT II 128) bilr ol edibni ne kim aym o bilginin ne sylediini bilir (AH 502) Tar ldrr tenlerni lmii vaktinde Tanr tenleri lm vaktinde ldrr (KTer. 35/1a2=39:42) 3. -Ar/ -Ir / -(y)Ir: Geni zaman sfat-filli busudn kar teg kar dszn beklemediin bir anda pusudan kar (KB 4826) kaynar gz keiksiz bolmas cokun su geitsiz olmaz (DLT I 390) 4. -mAz/ -mAs: Geni zaman sfat-fiilinin olumsuzudur zm taplamaz ne biri yalan ol benim beenmediim eylerden biri yalandr (KB 848) yazmas atm yamur yalmas bilge yaku usta atc yamurdur; yanlmaz bilgin bir yankdr (DLT III 380) bahllk otalap oulmaz ig ol kskanlk ilala gemeyen bir hastalktr (AH 253)
58
5. -GAn: Geni zaman sfat-fiili okan bitigen ukumaz mun her okuyan yazan (okur-yazar) bunu anlayamaz (KB-B 16) sz ukan kerek bolsa hzr cevb sz anlayan ve hazr cevap biri olmas gerekir (KB 2648) ol kp ol sikni atan o kp iine konan her tatl eyi daima ac hale getirir (DLT I 154) bilig bilmegendin bir ana budun halkn ou bilgisizlikten (AH 123) kamu tolan irlr tkel eksiyr her dolan azalr, her tam olan eksilir (AH 199) Ol Tar bilgen ol rtglilerni sr (rtl) olan her eyi Tanr bilir (KTer. 29/56a1=9:78) 6. -(I)glI: Geni zaman sfat-fiili bu i sz tutul btn n kerek Bu srlara vakf olana (vakf olan herkese) itimat edilir (KB 2676) arn uuzun ukul kerek pahalsn, ucuzunu tanyan, anlayan (kimse) olmaldr (KB 2802) ol at suvarl erdi o at sulayand (DLT II 257) bakl okl as alsu tep gren ve okuyan yaralansn diye (AH 78) ol Tar aldal olarka Tanr ikiyzlln (aldatmann) karln aldatarak verendir (KTer. 26/97a2=4:142) 7. -gUI: Geni zaman sfat-fiili zin tutu er tirildi kutun kendisini tutan (kendine hakim olan insan) huzur iinde yaar (KB 4452) gngi minde artatur kendini ven donunu kirletir (kendini ok ven snand zaman yapamaynca donunu kirletir (DLT I 203) Kulak tutl ol kn ndeyr ndegi kulak ver aran, o gn arr (KTer. 37/81a1=50:41) 8. -gU: Gelecek zaman anlam tayan bir sfat-fiil ekidir. nanu tayanu kii bold kz inanlacak gvenilecek kii az (KB 6467) oynau yr oynayacak yer (DLT I 121) skn klg yoln akllk tyur svme gelecek yolu cmertlik kapatr (AH 232) 9. -gUlUk: -gU ve +lk ekinin birlemesinden oluan bu ek, eklendii eyleme -mak/mek ya da -mak/-mek iin anlam verir. ol beg Terige tapnuluk erdi Tanrya tapmak onun hakkyd(DLT II 169) Hkm klur Tar bir ini kim err kluluk klnm Tanr yaplmas (yapmak iin) bir ii emreder (KTer. 29/4b3=8:44) 10. -DAI: Bu sfat-fiil eki de gelecek zaman anlam tar. kidin keldeike zm szleg szm sonra geleceklere syleyeceim(KB 192) elig tuttamka egirse mua yarn derde, skntya dersem elimden tutacak olana. (AH 30) barda er, keldei er giden gelen kii (DLT I 24) 11. AsI: Gelecek zaman anlam tayan bir sfat-fiil ekidir: ya bas ne aa kesecek ey (DLT I 13) otu kesesi baldu odun kesecek balta (DLT I 14)
ZARF-FLLER
Eylemden treyen ancak tmce iinde ounlukla belirte grevi yapan szcklere zarffiil denir. Cmlede ounlukla szckler arasnda ilgi kurarlar. Balayc olma zellikleri bulunduundan zne, tmle, nesne olularna rastlanmaz. Eylem ekimine girmedikleri iin kii ve kesin bir zaman kavram tamazlar. Karahanl Trkesinde Trkiye Trkesinde olduu gibi zarf-fiillerin says fazladr, burada enok kullanlanlara yer verilecektir. 1. -(I)p: Eklendii eylemi yan tmceye balar; ve balac gibi kullanlmasnn yan sra tmceye -arak/-erek anlam da katar. Asl eylemden nce gereklemi bir eylemi
59
gsterir. Trkiye Trkesindeki durumun aksine nl ile bitenlere eklendiinde araya /y/ kaynatrma nsz girmez. Bu zellik Orhon ve Uygur Trkesindeki gibidir. kapu at kt kadan krp kapy at kt kardeini grp(KB 3292) ylk yazn atlanur/ otlap ann etlenr ylk ilkbaharda at haline gelir, otlayarak etlenir (DLT I 285) kereksiz szini kmp kizleyr gereksiz sz gmerek gizler (AH 118) iim tp nanp sr ayma sakn eim deyip inanp srrn syleme sakn (AH 22) 2. -(y)I: Bu zarf-fiille oluturulan biimler, asl fiil ile ayn zamanda meydana gelen eylemi ve hareketi gsterir. Fiilin tarzn gsterir. Birleik fiillerde tasviri fiili asl fiile balama grevinde de kullanlan bu ek, Trkiye Trkesinde de Orhon ve Uygur Trkesinde de ilek olarak yer alr. arlayu tut sen asl kiig faydal olan insana sayg gster (KB 5539) vebal ktr bard zele sk vebal yklenerek ve stne bir de svme (kfr) alp gitti (AH 242) negke bu an ulau knar niin bu (dnya) ona durmadan eziyet ektirir (AH 446) 3. -A: -(y)I ile ayn anlam ve ilevde kullanlr. sak birle adra tutar bilge bt bilge kii bunlar hesaplayp birbirinden ayrarak zapteder (KB 4383) ta ata yortalm/ Budru kann irtelim tan atarak (tan attnda) yryelim Budru kann isteyelim (DLT III 356) 4. -gAlI: Eklendii fiile -mak iin anlam katar. Asl eylemin amacn ifade eder. Gnmz Trkesindeki biimi -AlIdr. lmke baskma kelir alal lm yendim sanma seni almak iin gelir (KB 5145) ne i tu kadalar yzin krgeli e dost ve kardelerinin yzn grmek iin (KB 4921) yakadak yalaal eligdeki nur yakadaki yalanrken eldeki kaybedilir (DLT I 253) 5. -gInA: Asl eylemin gerekleecei zamann snrn belirler. Bu ek, Trkiye Trkesinde -(y)Incaya kadar yapsyla kullanlmaktadr. mi edgg adakn tutna sen Sen bin iyinin ayan tutuncaya kadar (KB 3806) elig tutna ot tut el tutacana ate tut (kefil olacana ate tut) (DLT II 292) suv krmegine etk tartma suyu grmedike izmeni karma (DLT III 426) 6. -mAdIn: Yklemin gsterdii hareketin gerekletii srada, ekin eklendii eylemin gsterdii hareketin henz gereklemediini ifade eder. Orhon ve Uygur Trkesinde mAtI(n) biiminde olan ek, bugn -madan/-meden olarak yer alr. yarn bolsa ii kalur klmadn yarn olursa yaplmadan kalr (bugnn iini yarna brakma yarn olduunda yaplmadan kalr) (KB 5503) kayu baka tegse suv eksmedin hangi baheye su eksilmeden ularsa(KB 1808) biligsiz ne aysa ayur ukmadn bilgisiz ne sylerse anlamadan syler (AH 119) 7. -(X)pan: -(X)pn geniletilmi biimidir. ukulu ukupan kzetr an anlayl anlayarak onu korur (KB 22) yay baruban erkzi/ akt akn mundz bahar giderken erimi olan karlar cokun seller gibi akt (DLT I 96-8) ol anda yatpan birr sann o orada yatarak cann verir (AH 276) 8. -er/-mez erken: Eklendii eyleme -d zaman, -dnda anlamlar katar. kl teprer erken ya tepremez kl hareket ettiinde dman kmldamaz (KB 2144) lm tutmaz erken odun ay ilig ey hkmdar, lm henz yaklamadan uyan (KB 1366) er barr erken kadtt adam giderken dnd (DLT II 301) Karahanl Trkesindeki zarf-fiil ekleriyle Trkiye Trkesindekileri karlatrnz, bunlardan hangilerinin bugn kullanldn belirleyiniz.
60
BRLEK FLLER sim, Sfat+Yardmc Fiil Biiminde Olan Birleik Filler

Bu yapdaki birleik fiiller, isim ya da sfatla birlikte ounlukla bol-, kl-; daha az da et-, tur- ve tut- yardmc fiillerinden birinin kullanlmasyla oluturulur: a. bol-: bulun bol- esir olmak (KB 3994) bu bol- fkelenmek (KB 1414) krnmez bol- grnmez olmak (KB 537) ter bol- terlemek (DLT I 322) ufut bol- haya etmek, utanmak (DLT I 309) ayb bol- ayp olmak, ayp etmek (AH 362) edg bol- iyi olmak (AH 377) b. kl-: as kl- fayda salamak (KB 292) bo kl- brakmak, azad etmek (DLT I 330) cefa kl- eziyet etmek (KB 22) ar kl- itibarl olmak (KB 210) kul kl- kul etmek, kul yapmak (AH 422) terk kl- abuk gelmek (DLT I 350) c. tur-: dik tur- dik durmak (DLT I, 342) yrak tur- uzak durmak (AH 153) d. et-: ak et- ses karmak (DLT I 333) et- nlamak (DLT III 357) b et- ar bir ey drerek ses vermek (DLT III 354) kar kur et- guruldamak (DLT I 324) e. tut- : elig tut- yardm etmek (KB 29) umun tut- mit balamak (KB 2987) edg tut- iyi korumak, iyi davranmak (KB 5860) arl tut- arlamak (DLT I 45) lig tut- kefil olmak (DLT II 292)
Asl Fiil+Zarf-Fiil Eki+Tasviri Fiil
-A/-U/-I zarf-fiil eki alm asl fiilin bar-, bil-, br-, klkr- tur-gibi tasviri fiillerle birlikte kullanlmsyla oluur. Tasviri fiillerin hepsinin grevi ayrdr. a. bar-: Bu tasviri fiille yaplan birleik yaplar asl eylemin devam ettiini gsterir: arta bar- artmaya devam etmek ili arta baray kigey yri lken gnden gne geniler ve topraklarn artar (KB 5915) kit-e bar- gide durmak, gitmeye devam etmek kite bard knde zldi ki gc hergn (biraz daha) azalmaya devam edip (sonunda) tkendi (KB 247) ktr bar- yklenmek, zerine almaya devam etmek vebal ktr bard zele sk vebal yklenerek stelik bir de ve stelik bir de s alarak gitti (AH 242) b. bil-: Bu yapdaki birleik fiiller bir ii yapabilme, gc yetebilme anlamnda fiiller olutururlar
61
adra bil- ayra bilmek begig kulda adra bilr m z beyi kuldan ayrabilir misin? yete bil- yetebilmek, olabilmek ak er biligni yete bildi kr bak, cmert insan bilgiye yetebildi (AH 237) br-: Bu yardmc fiille kurulan birleik fiiller Trkiye Trkesindeki gibi birlikte kullanld asl fiile tezlik anlam katar. ayu br- syleyivermek ayu br maa bu negke kerek bana syleyiver bu neye yarar? (AH 314) kl br- gelivermek kl brdi dnya tiriglik barr devir dner ve saadet geliverir kl-: kel- yardmc fiili ile oluturulan yapda asl fiilin srp gittii ifade edilir. aka kel- aka gelmek, akp gelmek aka kls arzu kurmaz bolup arzu kurumayan bir rmak gibi akp gelsin (KB 943) kalu kl- kala gelmek, kalmaya devam etmek alardn kalu kldi edg tr iyi kanun onlardan kala geldi (KB 269) kr-: Bu yardmc fiil birlikte kullanld asl fiilin gereklemesi iin aba gstermeyi ve dikkat etmeyi ifade eder. baka kr- dikkatle bakmak, dikkatli olmak iin aba gstermek baka krgil emdi uku snayu imdi anlayarak ve snayarak dikkatle bak (AH 99) ze baka kr kayusn kolur hangisini istediine iyice dikkat et (KB 239) tur-: Bu yardmc fiille kurulmu yaplar da asl fiilin srekliliini, srekli yapldn ifade eder. arta tur- artmaya devam etmek ann knde arta turur bu bida nun iin bu bidat her gn artmaktadr (AH 404) kr tursa bizde oza baru kara tut ya begler ajun tutu bizden nce gidene(lere) dikkat edersen, ister bizden ister dnyay tutan beylerden olsun.
62
zet
1
Fiil ekim eklerini anlam ve ileyi bakmndan kavramak ve aklayabilmek Karahanl Trkesinde Orhon ve Uygur Trkesindeki fiil ekim eklerinden farkl ekim ekleri grlmektedir. Orhon ve Uygur Trkesindeki kimi fiil ekim ekleri bu dnemde kullanlmam; bunun yan sra metinlerde yeni ekim ekleri grlmtr. Fiil ekim ekleri unlardr: 1. Belirli Gemi zaman:{-DX} ekiyle kurulur, yanna iyelik eki yapsndaki kii eklerini alrlar: ba-dm baladm, ay-d syledin, a-tmz atk gibi. 2. Belirsiz Gemi Zaman (renilen Gemi Zaman): {-mI} eki ile ekimlenir, kii eki olarak da kii zamirleri kullanlr: unt-m men unutmuum (KB 1577), bekle-mi sen beklemisin gibi. 3. Geni Zaman: {-(yX)r} ve -ar/-er ekleri ve kii zamirleri ile ekimlenir: bak-ar men bakarm, tur-ur men dururum, tile-yr sen istersin gibi. 4. Gelecek Zaman: ayr ekle (-ay/-gey, -a/-ge, -u/-g) kurulur, kii ekleri iin kii zamirleri kullanlr: i-gey men ieceim, bul-a sen bulacaksn, kar-ay miz, ay-u syleyecek gibi. Yakn gelecek zaman karlayan ve metinlerde ok fazla rneinin bulunmad dier bir gelecek zaman eki de -alr/-gelir ekidir: bar-alr men hemen geleceim, at-alr hemen atacak zeredir art Kipi: Orhon ve Uygur Trkesindeki -sar/-ser ekinin yerini Karahanl Trkesinde artk tamamiyle -sa/-se almtr. Kii adl kaynakl kii ekleri kullanlmaktadr: bar-sa men gitsem, kol-sa sen istesen, biti-se miz yazsak gibi. Emir Kipi: Her kii ayr ekle ekimlenir: 1. Tekil Kii -(A)yI(n): ay-ayn syleyeyim, tne-yi geceyi geireyim 2. Tekil Kii -l/-gil ekiyle ya da eksiz kurulur: ay-l syle, bol! ol. 3. Tekil Kii: -sun/-sn, -su/-s, -sun/-sni ekleriyle kurulur: bil-sn bilsin, al-su alsn (AH 78), bolsun olsun 1. oul Kii: -(a)lm/(e)lim ile kurulur: bar-alm gidelim 2. oul Kii: -X(lar/ler) ile kurulur: bar- gidin 3. oul Kii: -sun/-sn, -su/-s+lar/ler ekleriyle kurulur: bilme-snler bilmesinler, bol-sunlar olsunlar Gereklilik Kipi: -u/-g (kerek) ekiyle kurulan bu kipin metinlerde genellikle nc tekil kiiyle ekimlenmi biimleri yer alr:
aktu kerek aktmak gerek, aktu kan kan aktmak gerek (KB 1058) Birleik Fiil ekimleri Hikye Birleik Zaman: Fiil+er+DI+kii ekleri Belirli (Bilinen) Gemi Zamann Hikyesi: aydm erdi syledimdi Belirsiz (renilen) Gemi Zamann Hikyesi: trtlmi erdi yaratlmtn Geni Zamann Hikyesi: korkur rdim korkardm Gelecek Zamann Hikyesi: buzay rdi bozacakt artn Hikyesi: barsa rdi gitseydi Rivayet Birleik Zaman: Fiil+er+mI+kii ekleri Geni Zamann Rivyeti: tiler rmi dilermi artn Rivyeti: sevse ermi sevseymi art Birleik Zaman: Fiil+-sA+kii eki+erRivayet Birleik ekimi: Zaman ekini alm fiilin zerine -sA+kii eki alm er- yardmc fiilinin getirilmesiyle kurulur. Fiil+er+sA+kii ekleri Bilinen (Belirli) Gemi Zamann art: krdm rse grdysem renilen (Belirsiz) Gemi Zamann art: basm erse basmsa Geni Zamann art: barr rse giderse Gelecek Zamann art: ayu rse syleyecekse
63
Sfat-fiil eklerini anlam ve ileyi bakmndan kavramak ve aklayabilmek Sfat-fiil e kleri -DUk: Gemi zaman sfat-fiil eki: bilmedkin, tomaduk -mI: Gemi zaman sfat-fiili: kelmiide, tom kni -Ar/ -Ir / -(y)Ir: Geni zaman sfat-filli: kar teg 4. -mAz/ -mAs: Geni zaman sfat-fiilinin olumsuzu: taplamaz ne 5. -GAn: Geni zaman sfat-fiili: okan bitigen 6. -(I)glI: Geni zaman sfat-fiili: tutul, ukul 7. -gUI: Geni zaman sfat-fiili: tutu, gngi 8. -gU: Gelecek zaman anlam tayan bir sfat-fiil ekidir: nanu tayanu kii 9. -gUlUk: -gU ve +lk ekinin birlemesinden olumutur: tapnuluk, kluluk 10. -DAI: Gelecek zaman anlam tar: keldeike, barda er 11. AsI: Gelecek zaman anlam tar: bas ne Zarf-fiil eklerini anlam ve ileyi bakmndan kavramak ve aklayabilmek Zarf-fiil e kleri 1. -(I)p: krp, otlap, kmp 2. -(y)I: arlayu tut, vebal ktr bard 3. -A: adra tutar, ta ata yortalm 4. -gAlI: alal, krgeli 5. -gInA: tutna sen, krmegine 6. -mAdIn: klmadn, eksmedin 7. -(X)pan: ukupan, baruban 8. -er/-mez erken: teprer erken, tutmaz erken
Birleik fiilleri anlam ve ileyi bakmndan kavramak ve aklayabilmek Birleik Fiiller: Birleik filler iki biimde yaplr: sim, sfat+yardmc fiil biiminde olan birleik filler: a. bol-: bulun bol- esir olmak, bu bol- fkelenmek b. kl-: as kl- fayda salamak, bo kl- brakmak, azad etmek c. tur-: dik tur- dik durmak, yrak tur- uzak durmak d. et-: ak et- ses karmak e. tut-: elig tut- yardm etmek Asl Fiil+Zarf-Fiil Eki+Tasviri Fiil 1. bar-: arta bar- artmaya devam etmek 2. bil-: adra bil- ayra bilmek 3. br-: ayu br- syleyivermek 4. kl-: aka kel- aka gelmek, akp gelmek 5. kr-: baka kr- dikkatle bakmak, dikkatli olmak iin aba gstermek 6. tur-: arta tur- artmaya devam etmek
64
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki cmlelerin hangisinde fiil belirli gemi zaman ekiyle ekimlenmemitir? a. iveklik bu rdi seni bilmedin b. telim balar yuvaldmat c. yiymedi bard kr halini d. bu krsi zele z oldurduk e. aa brdi szm yortt tilig 2. Aadaki cmlelerin hangisinde fiil gelecek zaman ekiyle ekimlenmemitir? a. szuralr dikler essiz yzi bururar b. tilek arzu bulay bu kolsa kal c. aytu szm bar ayu br maa d. men ndep olar ma maa klgeler e. meger bitgey k aar lmiinde burun 3. Aadaki cmlelerin hangisinde fiilde 1. oul kii ekimi kullanlmtr? a. ng tr itgil kni szlg r b. kl taplam ini klu kerek c. neg teg yaraur tr buzsamz d. biliglig kii kr bilr i din e. biligsiz tirig erken at lg 4. Aadaki cmlelerin hangisinde birleik fiil yoktur? a. tar fermanka bolayt yahrak olar b. kimi sevse ermi kl arzulap c. tiler rmi erdem idilerin ol d. bu tamu ol kim vade klnur rdiizler e. ukulu biliglig bg rmi ol 5. Aadaki cmlelerin fiil hangisinde geni zamann hikyesiyle ekimlenmitir? a. tiler erdim emdi bu yal kiig b. bir ol yaar rse kereksiz szg c. kaan keldi rse Medyen suva buld d. Tar tirgzr hem ldrr e. ukar rse ir hem koar rse z 6. Aadaki cmlelerin hangisinde sfat-fiil eki yoktur? a. ar ne kamu ar kluka b. toul kim lmez tse btmegil c. klnm yay tp ne ersel zm d. trtmite yok bil aa tu tee e. kni szni ydgen ukulug ere 7. Aadakilerin hangisinde zarf-fiil eki yoktur? a. krp b. bilmedin c. ke d. klu e. una 8. Aadaki cmlelerin hangisinde birleik fiil vardr? a. okn urd dlek kl kld ba b. kar n terk yatarn ykar c. neg tr itgil kii drmi d. biligsizlik erni kerdi kod e. terilmegey trknm emdi erig erger 9. Aadakilerden hangisi birleik fillerde kullanlan tasvir fiillerinden biri deildir? a. barb. kelc. krd. ture. kal10. Aadaki cmlelerin hangisinde asl fiil+ula+yardmc fiil yapsnda birleik fiil yoktur? a. kni tiy bilsn kiiler seni b. bilip iter ini knmez kidin c. kal yandru yansa kaumaz adak d. kr barsa yinke sak hendese e. maa bts mindin tiy bilmes
65

1. d 2. c 3. c 4. e 5. a 6. c 7. d 8. a 9. e 10. b Yantnz yanl ise, Belirli Gemi Zaman konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Gelecek Zaman balkl blm tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Fiil ekim Ekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Birleik Fiil ekimleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Birleik Fiil ekimleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Sfat-Fiiller konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Zarf-Fiiller konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Birleik Fiiller konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Birleik Fiiller konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Birleik Fiiller konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 Karahanl Trkesindeki zarf-fiil ekleri unlardr: -(I)p, -(y)I, -A: Bu ekler Trkiye Trkesinde de kullanlmaktadr. -gAlI: Trkiye Trkesinde al/-eli biimindedir -gInA: Trkiye Trkesinde nca/-ince biimindedir -mAdIn: Trkiye Trkesinde madan/-meden biimindedir -(X)pan: Trkiye Trkesinde yoktur -er/-mez erken: Trkiye Trkesinde -er/-mez iken biimindedir
Arat, Reid Rahmeti, Atebetl-hakayk, stanbul 1951. ------, Reid Rahmeti, Kutadgu Bilig III, ndex, TKAE Ankara 1979; ndeksi nere hazrlayanlar: Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yce. ------, Reid Rahmeti, Kutadgu Bilig I Metin, TDK, Ankara 1979. Ata, Aysu, Trke lk Kuran Tercmesi (Rylands Nshas) KARAHANLI TRKES (Giri-Metin-Notlar-Dizin), TDK, Ankara 2004. Atalay, Besim, Divn Lgat-it-Trk Tercmesi I, TDK, Ankara 1985. ------, Divn Lgat-it-Trk Tercmesi II, TDK, Ankara 1986. ------, Divn Lgat-it-Trk Tercmesi III, TDK, Ankara 1986. ------,Divn Lgat-it-Trk Dizini Endeks, TDK Ankara 1986. Bayraktar, Nesrin, Trkede Fiilimsiler, TDK Yaylar, Ankara 2004. Bilgen, pek, Dvnu Lugtit-Turkte Sz Yapm, Yaymlanmam Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi, Ankara 1989 Ercilasun, Ahmet, Kutadgu Bilig Grameri -Fiil-, Gazi niversitesi, Ankara 1984 Dilaar, Agop, 900. Yldnm Dolayisiyle KUTADGU BLG NCELEMES, TDK Ankara 1972. Eraslan, Kemal, Eski Tkede sim-filler, stanbul 1980. Erdal, Marcel, A Grammar of Old Turkic, Leiden-Boston 2004. Nalbant, Mehmet Vefa, Divn Lutit-Trk Grameri - I sim, stanbul 2008. Ta, brahim, Kutadgu Biligde Sz Yapm, TDK, Ankara 2009.

Sra Sizde 1 Karahanl Trkesindeki belirli gemi zaman Trkiye Trkesindeki gibi {-DX} biimindedir. Kii eki olarak iyelik eki kkenli ekler gelir. Belirsiz gemi zaman eki Karahanl Trkesinde {-mI men}dir. Ek, Karahanl Trkesinde dzlkyuvarlaklk uyumuna girmez ama Trkiye Trkesinde ek uyuma girer ve her iki dnemde de zamir kkenli kii ekleri kullanlr. Geni Zaman eki de ayndr: {-(yX)r} ve -ar/er+zamir kkenli kii ekleri. Gelecek zaman iin Karahanl Trkesinde -gay/-gey/-ga/-ge ve gu/-g ekleri kullanlrken Trkiye Trkesinde -acak/-ecek eki vardr. Her iki dnemde de zamir kkenli kii ekleri kullanlr. art kipinde ise Karahanl Trkesinde sA+zamir kkenli kii ekleri kullanlrken Trkiye Trkesinde sA+iyelik eki kkenli kii ekleri ile ekimlenmektedir. Emir kipinde her iki dnemde de her kii iin ayr kii ekleri kullanlr.
5
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Karahanl Trkesiyle yazl seilmi metinlerin bir blmn yazmasndan okuyup eviriyazsn yapabilecek, Seilen blmleri Trkiye Trkesine aktarabilecek, Seilen blmlerdeki szcklerin yapsn zmleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Karahanl Trkesi rnek Metinler Szcklerin yaps Szcklerin anlamlar
indekiler
KARAHANLI TRKESYLE YAZILMI RNEK METNLER METN NCELEME I METN NCELEME II METN NCELEME III METN NCELEME IV METN NCELEME V
Karahanl Trkesiyle Yazlm rnek Metinler
Karahanl Tresiyle Yazlm rnek Metinler

METN NCELEME I
Kutadgu Biligin Yaruk Yaz Fasln Ulug Tavga Bugra Han gdisin Ayur Blm Orjinal Metin (Fergana nshas 17. 18. sayfa)
eviriyaz
yaruk yaz fasln ulu bura han gdisin ayur 1. tuardn ese keldi dn yli ajun tgke at utmah yol 2. 0065. 3. 4. 0067. 5. 0068. 6. 0 7. 0070. 8. tmen t ekler yazld kle ypar told kfr ajun yd bile yaz ta kr opr tendi yadp tindi kol ka kk al kedip yaz yr yal torku yzke bad htay ark yadt tawa edi kurm yalar tonand yal bezendi yipn al sar kk kzl irinig k srdi yazk esin yaruk yaz yana kurd devlet yasn yak yand bolay yana orna balk kudrukndn koz burna yaz yr ypar told kfr kitip bezenmek tiler dny krkin itip
68
0071. 9. 0 10. kaz rdek kuu kl kalk tud kaklayu kaynar yokaru kud 11. kayus kopar kr kayus konar kayus apar kr kayu suv ier 0074. 12. kki turna kkte nn yakular tizilmi titir teg uar ylgrer 00 13. ular ku nin tzdi nder in silig kz okr teg kl brmiin 0076. 14. nn tti keklik kler katura kzl az kan teg ka kap kara 0077. 15. kara umuk tti sata tumukn ni olau kz ni tg yakn 00 16. eklikte sandva ter mi nn okr sr- cibri tnn hem knn 0079. 17. elik klmiz oynar ekler ze sun muyak anar yorr tp keze 0080. 18. kalk ka tgdi kzi ya saar ek yazd yz kr kler katurar 00 19. ilet maa at dny szin ayur krmedim bu hakan yzin 0081. 20. udr rdi rse tur a emdi kz itmedi rse it mende sz sab yli kopt karanfil ydn ajun bara btr ypar burd kin
5. nite - Karahanl Trkesiyle Yazlm rnek Metinler Metin 5.1 Fergana Nshas.
69
Metin 5.2 Fergana Nshas.
70
Trkiye Trkesine Aktarma
Parlak ilkbahar zamann ve yce Bura Han vgsn syler, anlatr 1. Dou rzgar doudan eserek geldi, dnyay sslemek iin cennet yolunu at 2. Kafur gidip kara toprak misk kokusuyla doldu, dnya gzelliini dzenleyip sslenmek ister 3. lkbahar rzgar kt k srd, uzaklatrd; parlak ilkbahar yine mutluluk yayn kurdu 4. Gne yine yerine dnm olacak, balk burcundan ko burcuna dnm olacak 5. Kurumu aalar yeil elbiseler giydi; mor, al, sar, mavi, krmz (ile) sslendi 6. Kara toprak yzne yeil rt balad, in kervan in ipekli kuman yayd (serdi) 7. Ova, da, kr, vadi, yaylp dendi, yamac ve tepesi yeil, al giyip sslendi 8. Binlerce renkteki iekler glerek ald, dnya gzel koku ile misk ve kafur doldu 9. Saba rzgar karanfil kokusuyla kt, dnya sonra tamamiyle misk koktu 10. Kaz, rdek, kuu, kl kuyruk g kaplad, terek yukar-aa uular 11. Bak! Kimisi kalkar kimisi konar, kimisi koar kimisi su ier 12. Mavi turna gkte yksek sesler karr, dizilmi deve kervan gibi uar havalanr 13. Temiz bir kzn gnl verdiini ard gibi keklik sesini ezgilendirdi, eini arr 14. Keklik yksek sesle tt, katlarak gler. Krmz az kan gibi ka da kapkara 15. Kara umguk mercan gagasyla tt, sesi nazl bir kzn sesi gibi cana yakn 16. ieklikte blbl bin sesle ter, gece-gndz mezamir (ilahi) okur 17. ieklerin zerinde erkek ve dii geyikler oynar, erkek ve dii karaca yryorum diye gezerek oynar 18. Gk kan att gz ya saar, iek yzn at bak katlarak gler 19. Dnya srrn getirip bana at, sen bu hakann yzn grmedin mi der 20. Uyuyordunsa imdi kalk gzn a, iitmedinse benden sz dinle
kurm yalar tonand yal bezendi yipn al sar kk kzl beyitini Trkiye Trkesine eviriniz ve szcklerin anlamn vererek yapsn zmleyiniz.
METN NCELEME II
Kutadgu Biligin yigitlikke ap avualkn ayur Blm Msr nshas Orjinal metin (386. Sayfa)
eviriyaz
yigitlikke ap avualkn ayur 1. yorl bult tg yigitlikni dtm tpi yl ker tg tiriglik tkettim 2. 3. 4. esizim yigitlik esizim yigitlik tuta bilmedim men sini terk kattm yana klgil emdi yigitlik maa sen ayada tutayn a uz tettim isiz bu yigitlik kan kana bard tilep bulmadm men nee me tilettim
5. nite - Karahanl Trkesiyle Yazlm rnek Metinler
71
5. 6. 7. 8. 9.
tiriglikke tat sig cn sevini yigitlik teg edg yok ermi ayttm kiiglik tat yigitlik ereji yitrdm men emdi tutarda krettim karlkta kor yok kni turdum erse yavalkka isiz tiriglikni dtm esirkep ar-men saa ay yigitlik kamu krkmi sen yratt yrattm temm eruvn tg kzl mezim rdi bu kn zacfern urn ede tarttm
10. ypars kara baka kfr edm tolun teg tolu yz kayuka lettim
Metin 5.3 Msr Nshas. (386. Sayfa)
Genlie Acyarak htiyarln Syler 1. Yryen bulut gibi genlii gnderdim, frtna yel gibi hayatm tkettim 2. Eyvah genliime, yazk genliime ben seni tutamadm abucak (elden) kardm 3. Ey genlik, yine gel sen bana, ben seni elimde tutaym, senin iin ipekler dettim 4. Eyvah bu genlik hani nereye gitti? Ben seni ne kadar arayp arattmsa da bulamadm. 5. Genlik kadar hayat tatl klan can sevinci olan iyi bir ey yokmu 6. Kkln (ocukluun) tad genliin rahat, huzurunu ben imdi kaybettim, tam tutacakken elimden kardm.
72
7. Eer ben doru bir ekilde yaadmsa ihtiyarln zarar yok; nafile, bou bouna geen hayatm ben ktlkle geirdim. 8. Ey genlik, ben sana acyorum; btn gzelliimi sen uzaklatrdn, ben uzaklatrdm. 9. Tam bir erguvan gibi krmz yzm vard; bugn yzme safran tohumu srdm. 10. Misk gibi siyah olan bama (beyaz) kafur satm; dolunay gibi olan yz nereye gtrdm. esirkep ar-men saa ay yigitlik kamu krkmi sen yratt yrattm beyitini Trkiye Trkesine eviriniz ve szcklerin anlamn vererek yapsn zmleyiniz.
METN NCELEME III
DLTden Seilmi Drtlkler 1. Drtlk Bulnar meni les kz Kara meiz kzl yz Andn tamar tkel tuz Bulnap yana ol kaar (DLT I, 60)
Metin 5.4 DLT I, 60.
(O) baygn gz (ler) beni esir ediyor (avlyor), zerinde kara benler bulunan pembe yz (beni tutsak ediyor); btn gzellik (ler) ondan damlyor (sanki), beni tutsak ediyor sonra yine kap gidiyor. 2. Drtlk Avlap meni koymaz Ayk ayp koymaz Akar kzm u teiz Tegre yre ku uar (DLT II, 45)
Metin 5.5 DLT II, 45.
Beni avlayp brakmayn, sz verip sznzden dnmeyin; gzlerimden deniz gibi yalar akyor, gzyalarmn etrafnda kular uuyor. 3. Drtlk Kemi ire oldurup Ila suvn ketimiz Uyur tapa balanp Mlak ilin atmz (DLT III, 235)
5. nite - Karahanl Trkesiyle Yazlm rnek Metinler Metin 5.6 DLT III, 235.
73

4. Drtlk Yay k bile kart Erdem yasn kurt erig tutup kreti Oktaal utruur (DLT II, 97)
Kayk iine oturup Ila rman getik. Uygur (lar)a doru ynelip Mlak lkesini fethettik.
Yaz (mevsimi) k ile karlat ve karlkl olarak erdem yayn kurdular. Asker (ler) saf oluturup savatlar ve birbirlerine ok atmak iin kar karya geldiler.
Bulnar meni les kz Kara meiz kzl yz Andn tamar tkel tuz Bulnap yana ol kaar drtln Trkiye Trkesine eviriniz ve szcklerin anlamn vererek yapsn zmleyiniz.
74
METN NCELEME IV
Atebetl-hakayktan Drtlkler VI. Blm Bilginin Faydas ve Bilgisizliin Zarar Hakknda biligdin urur men szmke ula biligligke ya dost zni ula bilig birle bulnur saadet yol bilig bil saadet yoln bula bahal dinar ol biliglig kii bu cahil biligsiz bahasz bii biliglig biligsiz kaan te bolur biliglig tii er cahil er tii sekke yilig teg erenke bilig eren krki akl ol sekni yilig biligsiz yiligsiz sek teg hli yiligsiz sekke sunulmaz lig bilig bildi bold eren belglg biligsiz tirigle yitk krglg biliglig er ldi at lmedi biligsiz tirig erken at l
5. nite - Karahanl Trkesiyle Yazlm rnek Metinler Metin 5.9 Atabetl-Hakayk.
75
76
Szme bilgi ile temel atarm, ey dost! Bilgiliye yaklamaya al; mutluluun yolu bilgi ile bulunur, bilgi edin ve mutluluk bul! Bilgili insan deerli dinar (gibi)dir, cahil ve bilgisiz adam deersiz bir ake (gibi)dir. Bilgili ve bilgisiz ne zaman (nasl) eit olur? Bilgili dii erkek, cahil erkek ise diidir (bilgili olan kadn erkek gibidir, cahil olan erkek ise kadn gibidir) Kemik iin ilik ne ise, insan iin de bilgi odur; insann ss, gzellii akldr, kemiinki ise iliktir. Bilgisiz kii iliksiz kemik gibi botur; iliksiz kemie kimse el uzatmaz. nsanlar bilgi ile tannr, bilgisiz hayatta iken kaybolmu gibidir. Bilgili adam lnce ad kalr; bilgisiz sa iken ldr.
bahal dinar ol biliglig kii bu cahil biligsiz bahasz bii biliglig biligsiz kaan te bolur biliglig tii er cahil er tii drtln Trkiye Trkesine eviriniz ve szcklerin anlamn vererek yapsn zmleyiniz.
METN NCELEME V
Atebetl-hakayktan Drtlkler VII. Blm Dilin Muhafazas Hakknda itgil biliglig neg tp ayur edebler ba til kdezmek tyr tili bekte tutl tii snmasun kal ksa bektin tiini syur ne kim klse erke tilindin klr tilindin kim edg kim siz bolur it bt bu szke kamu tada ten turup tilke yknp tazarru klur kdezgil tilini kl az kl sz kdezilse bu til kdezlr z resul erni otka yzin atu til ol tdi y til yul ottn yz
Metin 5.10 Atabetl-Hakayk C 13.
5. nite - Karahanl Trkesiyle Yazlm rnek Metinler Metin 5.11 Atabetl-Hakayk C15.
77
Metin 5.12 Atabetl-Hakayk C15.
Dinle, bilgili (kii) ne diyor: Edeplerin bann dili korumak (dili doru kullanmak) olduunu syler. Dilini tut, diin krlmasn; eer dilini tutmazsan (dilin muhafaza altndan karsa) diin krlr. nsana ne gelirse, dilinden gelir; dili yznden kimi iyi, kimi kt olur. Dinle ve bu sze inan vcut her sabah kalkp eilerek dile yalvarr Dilini sk tut, gel, szn ksa kes (az konu); dilini korursan kendini de korumu olursun, Peygamber: nsan yz koyun (yz st) atee atan dildir dedi; dilini sk tut yzn ateten kurtar. Aklama: Yukardaki drtlklerde yer alan tili, z, sz, yz gibi szcklerde eviride de grld gibi eksiz belirtme durumu kullanlmtr. Bu zellik, baka ekler iin baka metinlerde de grlen bir zelliktir. Eski dnem metinlerinde kimi durum ekleri eksiz de ifade edilmektedir. Yukardaki metinde bu zellii gsteren yaplar belirleyin ve aklayn.
78
Kendimizi Snayalm
1. tmen t ekler yazld kle dizesinin Trkiye Trkesine doru evirisi aadakilerden hangisidir? a. Binlerce renkteki iekler glerek ald b. eitli renkteki iekler glerek yayld c. Yzlerce renkteki iek glerek ald d. Binlerce renkli iek alarak gld e. Birok renkli iek glerek ald
2. yorl bult tg yigitlikni dtm dizesinin Trkiye Trkesine doru evirisi aadakilerden hangisidir? a. Koan bir bulut gibi yiitlii gnderdim b. Yryen bulut gibi genlii gnderdim c. Yryen bulut gibi yiitlii gnderdim d. Koan bulut gibi genlii kovaladm. e. Yryen bulut gibi yiitlii bekledim.
6. eren krki akl ol sekni yilig cmlesinin Trkiye Tkesine doru evirisi aadakilerden hangisidir? a. nsann ve kemiin akl ve ilie ihtiyac vardr b. Erenlerin grkemi akldr, kemiin ise akl c. nsann ss, gzellii akldr, kemiinki ise iliktir. d. nsan kemik ilii ile akllanr, gzelleir e. Ermi kiilerin gc akldr kemiin ise iliktir 7. balk kudrukndn koz burna cmlesindeki burna szcnn ald ekler, aadakilerin hangisinde srasyla ve doru verilmitir? a. 3. tekil kii iyelik eki, ynelme durumu eki b. Belirtme durumu eki, yn gsterme durumu eki c. 2. tekil kii iyelik eki, ynelme durumu eki d. 2. tekil kii iyelik eki, yn gsterme durumu eki e. 3. tekil kii iyelik eki, yn gsterme durumu eki 8. udr rdi rse tur a emdi kz cmlesindeki udr rdi rsenin ekimi, aadakilerin hangisinde doru olarak verilmitir? a. 3. tekil kii geni zamann artnn hikyesi b. 3. tekil kii geni zamann hikyesinin art c. 2. tekil kii geni zamann hikyesinin art d. 2. tekil kii geni zamann artnn hikyesi e. 3. tekil kii geni zamann hikyesinin art 9. ve 10. sorular aadaki cmleye gre cevaplandrnz. Avlap meni koymaz 9. Yukardaki cmlede aadaki eklerden hangisi yoktur? a. Zarf-fiil eki b. Ynelme durumu eki c. Belirtme durumu eki d. simden fiil yapm eki e. 2. oul kii emir kipi 10. Yukardakilerin cmlenin TrkiyeTrkesine doru evirisi aadakilerin hangisidir? a. Beni avlayp brakn b. Beni avlayarak koyun c. Beni brakmayn avlayn d. Beni avlayp brakmayn e. Beni avlayp koyun
3. kurm yalar tonand yal dizesindeki tonand szcnn ald ekler aadakilerin hangisinde srasyla ve doru olarak doru olarak verilmitir? a. simden isim yapm eki, isimden fiil yapm eki, belirsiz gemi zaman eki b. Fiilden isim yapm eki, isimden fiil yapm eki, belirli gemi zaman eki c. simden fiil yapm eki, fillden fiil yapm eki, belirsiz gemi zaman eki d. simden fiil yapm eki, fiilden fiil yapm eki, belirli gemi zaman eki e. Fiilden fiil yapm eki, fiilden fiil yapm eki, belirli gemi zaman eki
4. yiligsiz sekke sunulmaz lig ifadesinde aadaki isim ekim eklerinden hangisi kullanlmtr? a. Belirtme durumu eki b. Ynelme durumu eki c. Birliktelik eki d. yelik eki e. Ayrlma durumu eki 5. Ila suvn ketimiz cmlesindeki ketimiz szc ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Szbandaki k- Trkiye Trkesinde g-ye deimitir. b. Kii adl kaynakl kii eki kullanlmtr. c. Belirli gemi zaman ekiyle ekimlenmitir. d. Szck ke- kkne dayanr. e. oul kii ekiyle ekimlenmitir
5. nite - Karahanl Trkesiyle Yazlm rnek Metinler
79

1. a 2. b 3. d Yantnz yanl ise Metin nceleme Iin 8. Beytinin Trkeye evirisini ksm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Metin nceleme IInin 1. Beytinin Trkeye evirisini ksm yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Metin ncelmeme Iin 5. Beyitinde Yer Alan Szcklerin zmlendii ksm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Metin nceleme IVn Szck zmlemeleri ksm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Metin nceleme IIIn Szck zmlemeleri blmn yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Metin nceleme IVn VI. Blm 3. drtlnn evirisini yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Metin nceleme Iin Szck zmlemeleri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Metin nceleme Iin Szck zmlemeleri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Metin nceleme IIIn 2. Drtlnn Szck zmlemeleri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Metin nceleme IIIn 2. Drtlnn Trkiye Trkesine evirisini yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 esirkep ar-men saa ay yigitlik kamu krkmi sen yratt yrattm Ey genlik, ben sana acyorum; btn gzelliimi sen uzaklatrdn, ben uzaklatrdm esirke- esirgemek, acmak-p (zarf-fiil eki) a- acmak-r (geni zaman eki)-men (1.tekil kii eki) saa sen adlnn ynelme durumu ay ey kamu btn, hep krk gzellik < kr- grmek-k (fiilden isim yapm eki)+()+m (1.tekil kii iyelik eki)+i(belirtme durumu eki) sen ikinci tekil kii adl yrat- uzaklatrmak < yra- uzaklamak-t (fiilden fiil yapm eki)-t (belirli gemi zaman eki)-(2.tekil kii eki) yrat- uzaklatrmak < yra- uzaklamak-t (fiilden fiil yapm eki)-t (belirli gemi zaman eki)-m (1.tekil kii eki) Sra Sizde 3 Bulnar meni les kz Kara meiz kzl yz Andn tamar tkel tuz Bulnap yana ol kaar (O) baygn gz (ler) beni esir ediyor (avlyor), zerinde kara benler bulunan pembe yz (beni tutsak ediyor); btn gzellik(ler) ondan damlyor (sanki), beni tutsak ediyor sonra yine kap gidiyor. bul(u)na- esir etmek < bulun esir+a (isimden fiil yapm eki)-r (geni zaman eki), bul-(u)n (fiilden isim yapm eki) men ben+i (belirtme durumu eki) les szgn, baygn kz gz kara kara, siyah meiz beniz, yz kzl kzl, krmz yz yz andn ondan (ol zamirinin ayrlma durumu) tam- damlamak-ar (geni zaman eki) tkel tamam, btn < tke- tamamlamak-l (fiilden isim yapm eki) tuz tuz eki)-p (zarf-fiil eki), bul-(u)n (fiilden isim yapm eki) yana yine, tekrar ol o ka- kamak-ar (3. tekil kii geni zaman eki)
4. b 5. e 6. c 7. a 8. c
9. b
10. d

Sra Sizde 1 kurm yalar tonand yal bezendi yipn al sar kk kzl Kurumu aalar yeil elbiseler giydi; mor, al, sar, mavi, krmz (ile) sslendi. kur- kurumak-m (gemi zaman sfat-fiil eki) ya aa+lar (okluk eki) tonan- donanmak < ton elbise, giysi+an (isimden fiil yapm eki)+d (3. tekil kii belirligemi zaman) yal yeil < ya ya, taze+ (balama nls)+l (isimden isim yapm eki) bezen- sslenmek < bediz ss+e (isimden fiil yapm eki)-n (fiilden fiil yapm eki)+mek (isim-fiil eki) kzl kzl, krmz
80
Sra Sizde 4 bahal dinar ol biliglig kii bu cahil biligsiz bahasz bii biliglig biligsiz kaan te bolur biliglig tii er cahil er tii Bilgili insan deerli dinar (gibi)dir, cahil ve bilgisiz adam deersiz bir ake (gibi)dir. Bilgili ve bilgisiz ne zaman (nasl) eit olur? Bilgili dii erkek, cahil erkek ise diidir (bilgili olan kadn erkek gibidir, cahil olan erkek ise kadn gibidir) bahal deerli < baha kymet, deer+l (isimden isim yapm eki) dinar dinar ol -dr/-dir bildirme eki ilevinde kullanlmtr biliglig bilgili < bil- bilmek- (i)g (fiilden isim yapm eki)+lig (isimden isim (sfat) yapm eki) kii kii, insan bu bu, iaret sfat cahil cahil, bilgisiz biligsiz bilgisiz, cahil < bil- bilmek- (i)g (fiilden isim yapm eki)+siz (isimden isim (sfat) yapm eki) bahasz deersiz < baha kymet, deer+sz (isimden isim (sfat) yapm eki) bii ake, pul kaan ne zaman te denk, eit bol- olmak+(u)r (3. tekil kii geni zaman eki) tii dii, kadn er erkek cahil cahil, bilgisiz Sra Sizde 5 tili bekte tutl tii snmasun ------kdezgil tilini kl az kl sz ------kdezilse bu til kdezlr z ------til ol tdi y til yul ottn yz Bu dizeleri Trkeye evirdiimizde bu dizelerde yer alan tili, sz, z, yz szckleri dilini, szn, zn ve yzn biiminde evrilmektedir. Bu nedenle bu szcklerde eksiz belirtme durumu bulunmaktadr. Arat, Reid Rahmeti, Atebetl-hakayk, stanbul 1951. -----, Reid Rahmeti, Kutadgu Bilig III, ndex, TKAE Ankara 1979; ndeksi nere hazrlayanlar: Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yce. -----, Reid Rahmeti, Kutadgu Bilig I Metin, TDK, Ankara 1947. Atalay, Besim, Divn Lgat-it-Trk Tercmesi I, TDK, Ankara 1985. ___, Divn Lgat-it-Trk Tercmesi II, TDK, Ankara 1986. ___, Divn Lgat-it-Trk Tercmesi III, TDK, Ankara 1986. -----, Divn Lgat-it-Trk Dizini Endeks, TDK Ankara 1986 Brockelmann, Carl, Osttrkische Grammatik der slamischen Litteratursprachen Mittelasiens, Leiden 1954. Clauson, Gerard, An Etymological Dictionary of PreThirteenth Century Turkish, Oxford 1972. Dankoff, Robert, James Kelly, Compendium of the Turkic Dialects I, Harvard University, 1982. Ercilasun, Ahmet, Kutadgu Bilig Grameri -Fiil-, Gazi niversitesi, Ankara 1984. Eraslan, Kemal, Eski Tkede sim-filler, stanbul 1980. Erdal, Marcel, A Grammar of Old Turkic, Leiden-Boston 2004. -----, Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the Lexicon, Vol. I-II, Wiesbaden 1991. Kutadgu Bilig Tpkbasm I Viyana Nshas, TDK, stanbul 1942. Kutadgu Bilig Tpkbasm II Fergana Nshas, TDK, stanbul 1943. Kutadgu Bilig Tpkbasm III Msr Nshas , TDK, stanbul 1943. Nalbant, Mehmet Vefa, Divn Lutit-Trk Grameri - I sim, stanbul 2008. Steingass, F., A Comprehensive Persian-English Dictionary, London and New York 1988. Ta, brahim, Kutadgu Biligde Sz Yapm, TDK, Ankara 2009. Tekin, Talt, XI. Yzyl Trk iiri, Divn Lutit-Trkteki Manzum Paralar, TDK Ankara 1989.
Amalarmz
6

Bu niteyi tamamladktan sonra; Harezm ve tarihini aklayabilecek, Harezm Trkesini tanmlayabilecek, Harezm Trkesi eserlerini sralayabilecek, Harezm Trkesinin ses yapsn ayrt edebilecek, Harezm Trkesinin ekil bilgisini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Harezm Harezm Trkesi Harezm Trkesi Eserleri nl deimeleri nsz deimeleri okluk ekleri yelik ekleri sim hl ekleri Bildirme ekleri Zamirler Sfat fiil ekleri Zarf fiil ekleri Fiil ekimi
indekiler
HAREZM TARH HAREZM TRKES HAREZM TRKES ESERLER HAREZM TRKES GRAMER SES VE EKL ZELLKLER SES YAPISI EKL BLGS
Harezm Tarihi ve Harezm Trkesi
Harezm Tarihi ve Harezm Trkesi

HAREZM VE TARH
Harezm, Aral Glne dklen Ceyhun nehrinin her iki tarafnda uzanan blgeye verilen addr. Bugn zbekistan ve Trkmenistan snrlar iinde kalmaktadr. Blgenin Araplar tarafndan fethinden sonra yalnzca lke ad olarak kullanlm, burada yaayan halka da Harezm (=Harezmli) denilmitir. Harezm, Semerkand ve Buhara gibi merkezler dnda bozkr ve llerle kapldr. in, Hindistan, ran, Rusya gibi lkeleri birbirine balayan kavak noktalarnda olmas hasebiyle mhim bir ticaret merkezidir. Blgenin tabi barikat grevi yapan Ceyhun nehri ve kanallaryla evrili olmas savunulmasn kolaylatrm, fethini gletirmitir. Bu yzden Smnllar ve Seluklular tarafndan blgeye atanan valiler ksa zamanda istiklallerini ilan edebilmilerdir. Harezmah, slmiyetten nceki zamanlardan beri blgeye hkim olanlara verilen unvandr. Araplar tarafndan fethedilene kadar blgeye Afrigoullar hkim olmutur. Afrigoullarnn kendi dili, dini, takvimi, ls ve paras vardr. Yaplan aratrmalar Harezmce diye de adlandrlan bir dil kullandklarn; bu dilin, ran bir dil olduunu gstermitir. Komularyla yaptklar ticaret sayesinde ok zenginlemi, sulama kanallaryla da tarmda ileri bir seviyeye ulamlardr. Blge 717 ylnda Emevler tarafndan fethedilmi; ama Afrigoullar blgede Harezmah unvanyla braklmtr. 995 ylnda blge Smnllar tarafndan fethedilmi, bakent rgene tanm, son Afrigoullar temsilcisi ldrlerek yeni bir hanedanlk kurulmutur. X. yzyl Arap corafyaclar ve tarihilerinin kaydettiklerine gre rgen ve Zencana Trk kaps denilmesi, XI. yzylda Dvn Lgtit-Trkte blgede yerleik Trk boyunun ad olarak Ket isminin gemesi blgede daha o dnemdeki Trk varln gstermesi bakmndan nemlidir. 1017 ylnda Gazneliler blgeyi fethederek Altunta vali olarak atamlar, 1041 ylndan itibaren de blge Kpak ve Kangl boylarnn idaresine gemitir. Bu srada blgeye bir sreden beri yerlemee balayan Ouzlarn yannda Kpak ve Kangllarn da yerlemesiyle Harezm blgesinin nfus yaps Trklerin lehine deimee balamtr. Bu dnemde Harezmde Kpak, Kangl ve Ouz Trkelerinin karm Harezm Trkesi de olumutur. Gazneliler ve Seluklular dneminde idare ve ordu Trklerin elinde olmasna ramen Trke yaz ve edebiyat dili olamamtr. 1097de Sultan Sencer, Kutbuddin Muhammedi Harezm ah tayin edince blgede 1231 ylna kadar srecek olan Harezmahlar hanedan dnemi balamtr. Harezm Trkesiyle eser verilmesi de bu dneme rastlar. Atsz [1127-1156] devrinde yar mstakil bir
84
devlet olmu, l Aslan [1156-1172] ve Alaeddin Teki [1172-1200] zamannda glenip gelimi, Alaeddin Muhammed [1200-1220] devrinde imparatorluk olmu ve Celaleddin Muhammed [1220-1231] dneminde Cengiz Han tarafndan igal edilmitir.
Resim 6.1 Karahanllar (8401212) ve Harzemahlar (1097-1231)
Cengiz Hann 1227de lmnden sonra blge Coinin payna dmtr. Blge XIII. yy.n balarndan XIV. yy.n sonlarna kadar Altunordaya bal kalmtr. 1373te Temrn istilasna uram, onun 1405te lmnden sonra da zbekler tarafndan alnmtr. XVI.-XIX. yzyllar arasndaki hanlklar dneminde ilim ve kltr hayat zayflam, Kalmuk saldrlar yznden ticaret sekteye uram ve 1873te Ruslar tarafndan igal edilmitir. 1920ye kadar Bat Harezm Hanl Ruslara tabi olarak ynetilmi, 1920de Harezm Halk Cumhuriyeti kurulmu, 1921de Harezm Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmutur. Blgenin 1924te dou taraf zbekistana, bat taraf Trkmenistana braklmtr.
Harezmlerin tarihi hakknda ksaca bilgi veriniz.
HAREZM TRKES
Harezm Trkesi, XI-XIII. yzyllarda nfus yaps ve siyas bakmdan Trkleen Harezm blgesinde Ouz, Kpak ve Kangl boylarnn yerleik hayata gemeleriyle Trkenin dou kolunu tekil eden Karahanl Trkesi temelinde Ouz ve Kpak Trkelerinin bu blgede iyice karp kaynamasndan oluan dile verilen addr. Harezm Trkesinin esas dil zelliklerini Ouz, Kpak ve Kangl boylarnn azlarndan alnan kelime ve ekil bilgisi oluturur. Karahanl Trkesi de, Harezm Trkesi zerinde yaz ve sz varl bakmndan etkili olmutur. XIII. yzyldan itibaren rn vermee balayan ve Orta Trke dneminin ikinci basaman tekil eden bu yaz dili XIV. yzylda altn an yaamtr. Bu blgeyle snrl kalmayp Altnordann baz ehirleriyle Krmda da yaz dili olarak kullanlmtr. XIV. yzyldan sonra yerini aataycaya brakmtr. Karahanl Trkesiyle aatayca arasnda bir gei dilidir. Bu dnemin eserleri genellikle Arap harfli olup ok az ksm Uygur harflidir. Yazmda Karahanl Trkesi gelenei devam ettirilmi, metinlerde nller Uygur yaz geleneine bal kalnarak yazlmtr. Harekeli metinlerde bile nller harflerle yazlarak gsterilmitir.
6. nite - Harezm Tarihi ve Harezm Trkesi
85
Harezm Trkesini Karahanl Trkesinden Ayran Balca zellikler /d/den meydana gelmi olan /d/nin yannda /y/ye de rastlanr: kadgu > kadgu > kaygu. ok heceli kelimelerin sonundaki +g dmtr: arg > ar. Grlen gemi zaman kipinin ekiminde birinci okluk ahs eki -dmiz yerine -duk olmutur: brdkimiz simden isim yapma eki olan +lg/+lig ekinin g/g nsz derek ekin +lI ekli de grlmee balanmtr: atlg / atl Ynelme eki +ka / +kenin yannda +A da kullanlmaa balanmtr: bizge / bize Gelecek zaman eki olarak -IsAr, -gu/-g, -AsI kullanlmtr: kergm, yglaysar, kurtulas
HAREZM TRKES ESERLER

Zamaheri tarafndan Arapay retmek iin 1128-1144 yllar arasnda yazlp Harezm ah Atsz [1075-1144]a sunulmutur. Arapay renmek isteyenler iin ksa cmleler ve kelimelerden oluan bir szlk olan Mukaddimet l-Edeb isimler, fiiller, isim ve fiil dndaki dil bilgisi unsurlar, isim ekimi, fiil ekimi diye be ana blmden olumaktadr. Arapa ifadelerin altnda eitli yazmalarda Harezm Trkesi, Farsa, Moolca, aatayca ve Osmanlcadaki anlamlar verilmitir. Abece srasnda bir szlk eklinde olmayp fiiller Arapa baplara gre sralanmtr. Eserin bilinen yirmi nshas mevcuttur. Bunlardan en eski nshalar Harezm Trkesi ve Farsa ile tercmeli olan Yozgat (istinsah tarihi 1257) ve Berlin (istinsah tarihi 1282) nshalardr. Bunun dnda Paris, uster, Hive, Takent, stanbul niversitesi, Sleymaniye Ktphanesi, Arkeoloji Mzesi, Millet Ktphanesi ve British Museumda da nshalar vardr. Polonyal Trkbilimci Ananiasz ZAJCZKOWSKI 1967de Yozgat nshasnn hayvanlarla ilgili blmn yaynlamtr. Nuri YCE uster nshasnn neretmitir. Moolca nshasn 1938de N. N. POPPE neretmi bu nshann szlk ksm 2009da M. S. KAALN tarafndan Trkeye evrilmitir.
Mukaddimet l-Edeb [=Edebe Giri]
Ksasl-Enbiya [=Nebilerin Kssalar]
Harezm Trkesi dneminin ilk eseridir. Nasiru d-din bin Burhanud-din ar-Rabguzi tarafndan 1310-1311 ylnda yazlp Nasiru d-din Tok Bugaya sunulan Farsa bir eserin Trkeye uyarlanm hlidir. Peygamber kssalarn konu alan eserde Rabguzi, dini konular edebi bir dille nakletmi, Arapa ve Trke manzumelere yer vermitir. Eserde peygamberlere ve din byklerine yazlm kasidelerden baka ak, tabiat gibi konularn ilendii manzumeler de bulunmaktadr. Eserin Londrada bir, Saint Petersburgda alt, Pariste bir, Bakde bir ve svete iki nshas vardr. Kazanda birka defa baslmtr. En eski nshas Londra British Museum Add. 7851de muhafaza edilen nshasdr. brlerine gre daha iyi bir durumdaki bu nsha Kaare GRNBECH tarafndan tpkbasm olarak 1948de Kopenhagda baslmtr. 1995te Hendrik BOESCHOTEN, M. VANDAMME ve Semih TEZCAN eserin karlatrmal nerini ve ngilizce evirisini yaynlamlar, 1997de de Trkiyede Aysu ATA tarafndan yaynlanmtr.
1313-1314 yllarnda slam adnda bir air tarafndan Harezm blgesinde yazlan ve yerli dil zelliklerini ihtiva eden bir eserdir. ecere-i Terakimede eserin Trkmenler arasnda ok yaygn olduu ve Trkmenlerin ona gre hareket ettikleri sylenmektedir.
Muin l-Mrid [=Mridin Yardmcs]
86
Dini iirlerden meydana gelen eser yaklak 900 beyittir. Esas olarak Arapa bilmeyen gebe Trkmenlere fkh ve tasavvufla ilgili bilgiler vermek zere yazlmtr. Kutadgu Bilig ve Atabetl- Hakaykla ayn vezinde yazlan eserin dikkat ekici bir zellii de drtlklerle yazlm olmasdr. Eser; iman, marifetl-hak ve Hz. Peygamber, nasihat, zekat, iradat, edep, iktida, sohbet, eriat-tarikat, nefis ve kalp, sluk, kr ve zikir blmlerinden oluur. Bilinen tek yazmas Bursa Yazma ve Basma Eserler Ktphanesinde 1605/18. nr.l a b mecmuatu r-resail ierisinde 177 -202 yapraklar arasndadr. 1988de Recep TOPARLI tarafndan yaymlanan eser, 2008de Recep TOPARLI ve Mustafa ARGUNAH tarafndan tekrar neredilmitir.
Hsrev irin
Hsrev irin Genceli Nizm [1141-1203]nin Selkl sultan Arslanolu Rknd-
dny ved-dn III. Turul ah [1176-1194] ile ldenizolu [1145-1225] Cihn Pehlivn Eb Cafer Nusretud-dn Muhammed Atabeg [1175-1186] ve kardei Eb Cafer Muzafferud-dn Kzl Arslan Osman Atabeg [1186-1191] adlarna 1180 ylnda kaleme ald 6512 beyitlik manzum romandr. Kutb adl airin Altunorda [1127-1502] han zibekolu Tnbek Han [1341-1342] ve ei Melike Hatun adna Harezm Trkesiyle yaplan ilk manzum evirisinin Brekzolu Berke tarafndan krk iki yl sonra 1383te skenderiyede Altunbua adna oaltlan yazmas eldedir. Bu yazma Bibliothque Nationale Turc 312. sy.da olup ilkin Ananiasz ZAJCZKOWSKI [1903-1970] tarafndan allmtr (Najstarsza wersja Turecka, Husrv u irin Qutba I-II: Warszawa 1958). 1968de de Necmeddin HACIEMNOLU tarafndan stanbulda yaynlanmtr. 4370 beyitten oluan eserin konusu Ssnl hkmdar Husrev Perviz ve Ermeni hkmdar Mihin Banunun kardeinin kz irinin kdr. kinci kademede Husrevin siyasi hayat anlatlmaktadr. Kutbun eseri Nizamninkinden daha ksa olmasna ramen konu balklar ayndr.
Trk edebiyatndaki krk hadis evirilerinin ilk rnei olan Nehc l-Feradis Mahmud bin Ali tarafndan 1357-1358 yllarnda yazlmtr. Eser onar fasll drt baptan meydana gelmektedir. Birinci bap Hz. Peygamberi, ikinci bap drt halifeyi, nc bap ehli beyti ve drt imam, drdnc bap Allaha ho gelmeyen amelleri anlatr. Her fasl Arapa bir hadisle balar, Trke evirisi verildikten sonra slam limlerinin eserlerinden o hadisin manasn aydnlatan ksmlar tank olarak verilir. Eser, dnya ve ahirette mutlu olmak iin gerekli Mslmanlk bilgilerinin el kitab gibidir. slubu gayet sade ve aktr. Edebi ynden ok deerli olmasa da Trk dilinin nemli bir yadigr olmas kymetini artrmaktadr. Eserin stanbul (Yeni Cami Ktphanesi), Paris, Kazan, Krmda nshalar bulunmaktadr. Yeni Cami nshas tam ve harekeli olmas bakmndan nemlidir. Paris nshas batan ve sondan eksiktir. Yeni Cami nshas 1956da Jnos ECKMANN tarafndan tpkbasm olarak yaynlanm, Ali Fehmi KARAMANLIOLU ise eserin dil zellikleri zerinde durarak metnin bir ksmnn yazevrimini yapmtr. Eserin tamamnn yazevrimi 1984te yaymlanmtr.
Nehc l-Feradis [=Cennetlerin Ak Yolu]
87
1353te Harezm tarafndan Muhammed Hoca Beyin arzusu zerine yazlmtr. On bir kk name eklinde yazlan Muhabbetname mesnevi tarznda olup mefln/ mefln/feln vezninde yazlmtr. inde gazel ve ok sayda Farsa beyit bulunmaktadr. Eserin biri Uygur harfli (British Museum), Arap harfli (British Museum, Millet Ktphanesi) olmak zere drt nshas bulunmaktadr. Uygur harfli nshay Tourkhan GANDJEI, A. M. ERBAK; British Museumdaki Arap harfli nshay Emir Necibovi NECB yaynlamtr. Mirac-name, slup ve konu bakmndan Nehcl-Feradise benzeyen yazarsz bir eserdir. Mira vakasn anlatan bu eser Nehcl-Feradis adl bir eserden tercme edilmitir. Eserin tek yazma nshas Uygur harfli olup Paris Bibliothque Nationalededir. Bu yazma 1436da Heratta Mansur Bah tarafndan istinsah edilmitir. Eserin 1511de Nureddin Ali bin Kikine Seyyid Ali et-Talikani tarafndan Msrda istinsah edilen aatayca bir tercmesi de Sleymaniye Ktphanesindedir. A. Pavet de COURTEILLE eseri Franszcaya tercme etmi ve Arapa ibarelerle birlikte Miradj-Nameh, Le manuscript Oigour de la Bibliotheque Nationale adyla Pariste 1882de yaynlamtr. Oguz Kagan Menakbnn bilinen tek yazma nshas, Paris Bibliothque Nationale, Supplement Turc, no. 1001de kaytldr. 1300lerde Uygur harfleriyle yazlan ve 21 varaktan (42 sayfa) oluan eserin her sayfasnda 9 satr bulunmaktadr. Son sayfasndaki iki satr ise eksiktir. Kimi sayfalarn baz yerleri okunamaz hldedir. Yazmann ilk neri (bir blm olmak kaydyla) Radloff tarafndan yapld. W. BANG ve R. Rachmati (Reit Rahmeti ARAT) eseri Almanca olarak neretti. ARAT bu neri 1933te Trkeye tercme ederek yaymlad. Bu tercme kimi deiikliklerle 1000 Temel Eser serisinde yaymland. Oguz Kagan Menakb, ilim lemince Ouz Kaan Destan olarak bilinmektedir. Ouz Kaan Destanndaki destan kelimesi, bir kiinin vnle anlatlan durumlar anlamnda manakib vgnlkler anlalmaldr.1 Ouz Kaann menkbelerini anlatt iin bu eseri Oguz Kagan Menakb olarak adlandrmak daha yerinde olacaktr. Ouz Kaan Destannda Moolca szcklerin bulunmas inggis Kaan [1167-1227]dan sonraki dnemin izlerini tadn gsterir. Ouz Kaan Destanndan Kgarlnn eserinde iz bulunmamas, Moolca szcklerin fazlaca grlmesi, yaz tarz Ouz Kaan Destann Gazan Han [1295-1304] ya da sonras yllarn bir yadigr olduu sonucuna gtrmektedir.2 1300l yllarda yazlm olduu anlalan bu eserin iml zellikleri, Ouz Karluk ive zelliklerini gstermesi, ierdii Moolca kelimeler dikkate alndnda Harezm Trkesi metni saylmas gerekir. Harezm Trkesinin genel zellikleri hakknda bilgi veriniz ve Harezm Trkesi eserlerinin belli ballarn saynz.
Muhabbet-name
Mirac-name
Oguz Kagan Menakb
HAREZM TRKES GRAMER: SES VE EKL ZELLKLER
Daha nceki derslerinizde rendiiniz Orhun, Uygur ve Karahanl Trkesi gramer bilgilerinin Harezm Trkesi iin de geerli olduunu unutmayn. Bu nitede Harezm Trkesinin btnlkl bir grameri deil; belli bal gramer zellikleri anlatlacaktr. Orhun, Uygur ve Karahanl Trkesinden farkllaan ynlerine dikkat ediniz.
88
SES YAPISI
Aklama: 1. rnekler verilirken isim kk ve gvdelerine gelen ekler +, fiil kk ve gvdelerine gelen ekler - iareti ile belirtilmitir. 2. < (=kktr) iareti ve > (=byktr) iareti kelimenin eski eklinden yeni ekle gelime ynn gsterir. (atlg > atl, atl < atlg) 3. / (=eik izgi) ekin veya kelimenin farkl ekillerini ayrmada kullanlmtr. 4. ~ deiken ekil
nller
a
1. Harezm Trkesinde dokuz nl bulunmaktadr:

e i o u
2. nl yuvarlaklamas grlmektedir: a) Kelime kklerinde: sabr > sabur, bri > br, yri- > yrb) Eklerde: ademn, zaifluk
nl Deimeleri
a) a ~ o: bark ~ bork, tavar ~towar b) e ~ : tek ~ tk, sew- ~ sw-, ewrek ~ wrek, esrk ~ srk c) i ~ : isig / issig ~sg ) o ~a : kow- ~kaw- d) ~ i : ber ~ beri, tilk ~ tlki, bt- ~ bit- e) ~ e : sk ~ sek, tp ~ tpe f) u ~ : sun- ~ sn-
Harezm Trkesi dneminde meydana gelen balca ses deimeleri unlardr: b > v / w deiimi Kelime iinde ve kelime sonundaki /b/ler oklukla /w/ye dnmtr: ab > aw, eb > ew, seb- > sew-, yablak > yawlak, yabz > yawuz b > m deiimi Kelime ba /b/ler li kelimelerde /m/ye dnmtr. ben > men, bi > mi, beze- > mezeNot: bar, bar-, bol-, br- gibi kelimelerdeki kelime ba /b/ nsz Harezm Trkesinde korunmutur. d > y deiimi dli ve yli ekiller birlikte grlr: kod- / koy-, kadgu / kaygu, adak / ayak. g / g > deiimi kazgan > kazan, sargar- > sararag > a, arg > ar, atlg > atl t > d deiimi Kelime balarndaki /t/ler genellikle korunmutur. Baz kelimelerde ise t > d deiimine rastlanr. Kelime ortasnda, kelime sonunda ve ek balarndaki /t/lerde ise tmlleme ile t > d deiimi olduu grlmektedir. teg > deg, t- > dok-d, em-dr-, kel-dr- / kel-tr- k > h deiimi (ok az rnekte grlr) aksak > ahsak, akam > aham, katr > hatr
nsz Deimeleri
89
Harezm Trkesinde grlen ses deiimlerinin belli ballarn saynz.
EKL BLGS sim ekim Ekleri

simlerde okluk: Btn kelimelerde +lAr ekiyle yaplmtr: knler, baylar Hl Ekleri Kelime ekillerinde olduu gibi eklerde de ikili kullanm yaygndr. 1. lgi Hli: +I, +nI / +nU / +Im Dzlk yuvarlaklk uyumuna uymakla birlikte ikili ekiller de arlktadr: atn, kulnu, / kuln, knn, bizim, bizi. 2. Ykleme Hli: +nI, +n, +I Trke ve yabanc kelimelerde ykleme hli eki +nIdr. 3. kii iyelik eklerinden sonra ise bazen +n olduu grlmektedir. Hde ise ykleme eki olarak +I da kullanlmtr: elgin / elgini, boynn / boynn, feritelerin, kln, biligni, kim rseyi 3. Ynelme Hli: +GA, +KA, +A Bu ek nsz uyumuna tabi olmakla birlikte ikili kullanm da sktr: atka / atga, butka / butga. 3. kii iyelik eklerinden sonra gelen zamir nsi ile ek ba /g/ sesi birleerek // sesini oluturmaktadr. Fakat burda da kuralszlk ve farkl kullanmlar mevcuttur: koyna, oglka / oglga / ogla 4. Bulunma Hli: +DA Bu ek genellikle +dA eklindedir, tmsz nszlerden sonra +tA olarak geldii de grlmektedir: kapugda, mde / mte, umakda, vaktta / vaktda Aklama: Bu ek baz rneklerde Eski Trkede olduu gibi kma hli eki vazifesinde kullanlmtr: kzlarda birin, idi atnda so. 5. kma Hli: +DIn, + DAn kma hli eki +DIndr. ok seyrek olarak ise +DAn eklinde grlmektedir: atndn, neydin, topraktn andan, kzden, bulutdan 6. Vasta Hli: +n, +lA kn, tnin kndzin, yalguzun biligle, tnle 7. Eitlik Hli: +A irine, ite, sona 8. Yn Gsterme Hli: +GArU / KArU / +KArI, +rA iger ~ igeri, takaru ~ tagaru asra, ire, tara
yelik Ekleri
Teklik 1. Kii : +m / +Im : elig+im, yz+m Teklik 2. Kii : + / +I : ba+, sz+ Teklik 3. Kii : +I / +sI : kzg+si, adak+ okluk 1. Kii: +mIz / +ImIz : z+mz, karnda+mz okluk 2. Kii: +Iz / +IIz : ata+z, kul+uuz okluk 3. Kii: +lArI: atlar, ewleri
90
a) Kii Zamirleri Teklik 1. Kii: men, meni, menim, maa, mende, mendin, mene, mensiz, menile (mn, mni, mnim, mnde, mndin, mne, mnsiz, mnile) Teklik 2. Kii: sen, seni, saa, sende, sendin, sene, sensiz, senile (sn, sni, snde, sndin, sne, snsiz, snile) Teklik 3. Kii: ol, an, an, aa, aar, anda, andn, ana, ansz, anla. okluk 1. Kii: biz (bizler); bizi (bizim, bizni, bizlerni, bizleri); bizni (bizlerni, bizi); bizge (bize, bizlerge); bizde (bizlerde); bizden (bizlerdin) okluk 2. Kii: siz (sizler); sizi (sizim, sizni, sizlerni, sizleri); sizni (sizlerni, sizi); sizge (size, sizlerge); sizde (sizlerde); sizden (sizlerdin) okluk 3. Kii: alar (olar, anlar); alarn, (anlarn); alarn (anlarn); alarga (allarka, anlarka, anlarga); alarda (anlarda); alardn (anlardn) b) aret Zamirleri bu: munu; mun; mua (muar); munda; mundn; muna; muntg; munu tg; mundag ol: an, an, aa, aar, anda, andn, ana, anla. bular (munlar) : bularn (munlarn); bularn (munlarn, munlar); bularga (munlarga); bularda (munlarda); bulardn (munlardn). olar (anlar, alar) : alarn (olarn, anlarn); alarn (olarn, anlarn); alarga (olarga, anlarga); alarda (olarda, anlarda); alardn (onlardn, anlardn). c) Soru Zamirleri kim, ne (n), kayus, neme (nme), kayu d) Belgisiz Zamirler adn, baras, baralar, bazs, bazlar, biri, birisi, cmlesi, kamug, kamug Metinde geen isim ekim eklerini bulunuz. Bagdad linde bir muaddin bar rdi, Salih atlg. Krk yl muaddinlik kld. Mescidke yakn bir nasranini ayal bar rdi. en sahib-cemal rdi. Bu muaddin kaan kim edan okmak n munaraga miner bolsa bakar rdi. Bu ini mudavamat klu ak bold ol mikdar bold, kim h sabr karar kalmad. (NF 364/7-10) Harezm Trkesi iyelik eklerini saynz.
Zamirler
Sfat-Fiil Ekleri
Gemi Zaman Sfat-Fiilleri
1. -duk / -dk: kl-duk+um ilerni, utmahlg er-dk+i cennetlik olduu, haberlig br-dk+indin, mal tr-dk+indin. 2. -m / -mi: ay-m szleridin, kl-m ilerini, kuwar-m ta, ta at-m+ta, tog-m+ta doduu zaman, l-mi kii, km yet-mi+e gcm yettiince, Resuln t-mi+i.
Geni Zaman Sfat-Fiilleri

1. -r, -ar / -er , -ir, -ur / -r, -yr: yara-r i, bat-ar+ga, tog-ar+dn, yan-ar kz, konar+ga konmaa, u-ar ku, t-er yr, yok kr-er+im, kil-ir+in, t-yr+de, bar-ur+ga, bar-ur+n, kl-ur knm, kel-r yl, kir-r, ltr-r. 2. -maz / -mez, -mas / -mes: tog-maz+dn anu, kr-mez yerde, meleri bol-mas n benleri olmad iin, tken-mes gna tkenmez zenginlik.
91
3. -gan / -gen, -kan / -ken: ayt-gan, inan-gan, kl-gan++n, ygla-gan+m, ktr bilme-gen+i n kaldramad iin, in-gen inen, kir-gen say girince. ayt-kan, uru-kan, yoluk+kan, tik+ken+ge, sz ay+geni, d-geni. 1. -gu / -g (gelecek ve zorunluluk): sgn-gu yer snacak yer, yat-gu yr, klma-gu i yaplmayacak i, kel-g yazuklaruuzn gelecek gnahlarnz, 2. -gu / -gi: kl-gu yapan, yapc, tut-gu tutucu, yuw-gu ykayc, bt-gi inanc, br-gi verici, biti-gi yazc. 3. -guluk / -glk: al-guluk+n, kr-glk bolsa, y-glk ne erse yiyecek ne ise. 4. -gusuz / -gsz: ke-gsz alamayan. 5. da / -dei (NF): kl-da zelletler yaplacak gnahlar, kelmi dak kel+dei yazuk gelmi ve gelecek gnah. 6. -gesi, -as / esi: andn y-gesi, bak-as, kl-as, kurtul-as. 7. -gl / -gli, -gl / -igli, -ugl / -gli an / en: oku-gl, y-gli+ni, rengin al-gl, br-igli Tar veren Tanr, bi-igli targ, nak it-igli, yol ur-ugl yol kesen, kr-gli, ky-gli, l-gli.
Gelecek Zaman Sfat-Fiilleri
Zarf-Fiil Ekleri
1. -a / -e : a-a, ak-a, ayt-a ~ ayt-u, d-a, kr-e ~ kr-, bt-e, r-e ~ r-. 2. - (az), -u / -: yakul- tursa, al-u baru, awla-yu, ayt-u balad, bol-u, ykl-u yazd, haber ber-, kr- ~ kr-e, sewn-, tegir-, tebren-, t-y bilse. 3. -p, -p / -ip, -up / -p: agrla-p, bagla-p, szle-p, izde-p, t-p, y-p, a-p, al-p, korkp, yalbar-p, k-ip, kit-ip, kon-up, sor-up, tap-up, yap-up, ew-p ~ w-p, bile-y-p, mn-p, kr-p, tz-p. Bu zarf fiilin geniletilmi ekilleri -iben, -ben, -upan: kl-iben, bl-ben, tutupan (MM) 4. -madn / -medin, (nadiren) -meyin madan / meden anlamnda: ay-madn, bolmadn, sor-madn, tap-madn, bil-medin, emgen-medin, i-medin, emget-meyin, kirmeyin, kr-meyin H. 5. -gna / -gine, (Rabgz ve MMde tek tk rastlanan -guna / -gne nca, ncaya kadar, NFte -gime, -gme: at-gna atncaya kadar, tamam bol-gna, yum-gna yumuncaya kadar, kel-gine, kr-gine, ltr-gine, yet-gine, eitme-gne, men kelgime, men l-gme benim lmme kadar. 6. -al / -eli, -gal / -geli, -galu / -gel (Bunlar seyrektir): yat-al H, kl-gal, kop-gal, l-geli, al-galu, kol-galu, kop-galu. 7. -ak, -iek, -uak / -ek: bar-uak. 8. -ga / -ge nca (MM ve NFte yok): al-ga, bol-ga, oltur-ga, tug-ga, yr p-ge yer pnce, srt-ge srtnce. 9. -ken (i- fiilinin zarf-fiil ekli olan ve cevher fiilinin dmesi ile ekleerek bir birleik zarf-fiil eki halini almtr): yriyr er-ken yrrken, izder r-ken, ier-ken.
Bildirme Ekleri
a) Geni zaman Teklik 1. kii: bek r-r-men; men ol ku-men. Olumsuzu: ivek r-mez-men, konak r-mez-men, ku i-mez-men. Teklik 2. kii: suw-sen; kln-sen. Teklik 3. kii: ay-ol; sanlg-ol; az r-r. Olumsuzu: yreklig r-mez, toprak i-mez.
92
okluk 1. kii: yrak-biz. okluk 3. kii: ehl r-r-ler. Trkiye Trkesinde bildirme eki olarak kullanlan +dIr, tur- fiilinin geni zamanl ekiminden gelimitir: tur-ur > tur > dIr telim artuk turur, ndin turur. tanuk-tur, kp-tr. bar-dur. b) Belirli gemi zaman Teklik 1. kii: men r-dim. Teklik 3. kii: bag r-di, bar i-di, bar-d (< bar r-di). okluk 1. kii: agird i-dk. c) art Teklik 1. kii: bagda r-sem. Teklik 2. kii: ot r-se, ah i-se. Teklik 3. kii: ygrk r-se, ogr i-se, bar i-se d) Belirsiz gemi zaman Teklik 1. kii: ot i-mi-sen. Teklik 3. kii: perlig r-mi, bar i-mi, yok i-mi
Fiil ekimleri
Emir-stek
Teklik 1. kii: -ayn / -eyin, -gayn / -geyin,-aym / -eyim (nadiren), -gaym / -geyim (tek tk), -ayn-men / -eyin-men (H), -yn (H tek rnek): ayt-ayn, ku-ayn, bol-ayn, bil-eyin, iit-eyin, l-eyin. bagla-gayn, ygla-gayn, tile-geyin, min-geyin, szle-geyin. aya-ym, bar-aym, kl-aym, bil-eyim, ek-eyim. yarga-gaym, y-geyim. aya-yn-men, bara-yn-men, bil-eyin-men. sna-yn. Teklik 2. kii: fiil kk , -gl / -gil, -gul / -gl (tek tk), -kl: bar-gl, kr-gil, bol-gul, t-gl, sew-gl, bayt-kl. Teklik 3. kii: -su / -s (tek tk MM ve H), -sun /-sn: bol-su, kan-su, koy-su, tur-su, k-s, kir-s, kl-s. al-sun, kl-sun, tut-sun, at-sun, bar-sun, bil-sn, kl-sn, t-sn. okluk 1. kii: -al / -eli, -l / -li, -alm / -elim (nadiren), -gal, -gelim: bar-al, k-al, bil-eli, kr-eli. awla-l, d-al, oyna-l, sna-l, izde-li, tile-li. d-alm, kl-alm, ewir-elim. inanma-gal, y-gelim. okluk 2. kii: -, -z / -iz, -uz,- / -i, -u / -, -z / -iiz, -uuz, -uz, -lar / -ler, -lar: bala-, yat-ma-, ok-, ederle-. ayt-, aktar-, kil-i, klire-y-i. buyur-u, koy-u, tap-u, kltr-, kr-. te-iz, ayt-z, sa-z, bil-iiz, bol-uz. oku-uz, oltur-uuz, kr-z. oku-lar, biti-ler, ayt-lar, bil-iler, 3. kii: -sunlar / -snler: agla-sunlar, al-sunlar, kel-snler, kltr-snler.
93
Belirli Gemi Zaman

Teklik 1. kii a) -dm / -dim, -dum / -dm, -tm / -tim, -tum / -tm: ay-dm syledim, ok-dm, tile-dim, y-dim, atlandur-dum, sor-dum, tapun-dum, kr-dm, yitr-dm, ayt-tm, yttim, kop-tum, tap-tum, unut-tum, k-tm, t-tm. b) -p (turur)-men: al-p (turur)-men. c) -p-men: kr-p-men. Teklik 2. kii: a) -d / -di, -du / -d, -t / -ti, -tu / -t: ayd, sakn-d, atan-d, yaz-d, y-di, koy-du, kutrul-du, tapur-du, kr-d, tz-d, yitgr-d, a-t, ayt-t, sa-t, tap-t, p-t, t-t. b) -p (turur)-sen: ltr-p (turur)-sen. c) -p-sen: kr-p-sen. Teklik 3. kii: a) -d / -di, -t / -ti: a-d, ayd, koy-d, oturt-d, toyur-d, kir-di, kr-di, te-di, tz-di, a-t, d-t, tala-t, k-ti, kt-ti, t-ti. b) -p, -p, -up turur: karga-p turur, yarat-p turur, oltur-up turur. okluk 1. kii a) -duk / -dk, -tuk / -tk; -dmz / -dimiz, -dmiz (Daha eski ekil. Rabgz ve NFde): ay-duk, bar-duk, kal-duk, kl-duk, tap-duk, ber-dk, kr-dk, tile-dk, k-tuk, iit-tk, cehd it-tk. kl-dmz, ygla-dmz, ugra-dmz, kel-dimiz, ltr-dmiz. b) -p turur-miz / biz: al-p turur-miz / biz. c) -p-miz: kr-p-miz. okluk 2. kii a) -dz / -diiz, -dz, -duz (NFte nadiren), -tz / -tiiz: al-dz, ay-dz, kl-diiz, kr-dz, oltur-duz, iit-tiiz. b) -p turur-siz: kl-p turur-siz. c) -p-siz: kr-p-siz. okluk 3. kii a) -dlar / -diler, -tlar / -tiler: bala-dlar, ok-dlar, kr-diler, g-diler, tr-diler, ydiler, ayt-tlar, sa-tlar, unut-tlar, p-tiler, yit-tiler. b) -up turur-lar: bol-up turur-lar. Rabgzde aataycada olduu gibi turursuzdur. kr-p-men, kr-p-miz, kr-psiz gibi. Olumsuzu a) -madn turur + kii zamiri: teg-medin turur-men ulaama-dm, silk-medin turur-miz silkmedik. c) -may turur + kii zamiri (aatayca): br-mey turur-lar vermemilerdir.
Belirsiz Gemi Zaman

Teklik 1. kii: -m-men / -mi-men: bol-m-men. Teklik 2. kii: -m-sen / -mi-sen: kl-m-sen, otur-m-sen, kir-mi-sen. Teklik 3. kii: -m / -mi: a-m, bagla-m, bol-m, otur-m, kl-mi, tk-mi. okluk 1. kii: -m-miz / -mi-miz: bol-m-miz. okluk 2. kii: -m-siz / -mi-siz: bol-m-siz. okluk 3. kii: -m-lar / -miler: turuk-mlar, ygl-mlar, t-miler.
Geni Zaman
Geni zamann yannda imdiki zaman ve gelecek zaman ifadesi de tar. Teklik 1. kii: -r-men, -ar-men / -er-men, -ur-men / -r-men, -yur-men / -yr-men,
94
(Ouzcadan alnm olumsuzluk ekli: -man / -men): gla-r-men, ok-r-men, tile-r-men. tap-ar-men, ky-er-men ayt-ur-men, turur-men, kl-r-men, tiril-r-men. ygla-yur-men, biti-yr-men, tile-yr-men, y-yr-men Teklik 2. kii: -r-sen, -ar-sen / -er-sen, -ur-sen / r-sen, -yur-sen / -yr-sen: kna-r-sen, sna-r-sen, y-r-sen, szle-r-sen. tut-ar-sen, kr-er-sen. ayt-ur-sen, ay-ur-sen, bil-r-sen. ygla-yur-sen, alda-yur-sen, t-yr-sen, y-yr-sen. Teklik 3. kii -r, -ar / -er, -ur / -r, -ur ol, -yur / -yr: al-ar, asra-r, -a-ar, yit-er. ayt-ur, kal-ur ol (MM), bil-r, br-r. targa-yur, yolla-yur, tile-yr, bize-yr. okluk 1. kii -r-biz, -ar-biz / -er-biz, -ur-miz ~ -biz / -r-miz ~ -biz, -yur-biz / -yr-biz: rga-r-biz, tile-r-biz, ut-ar-biz, kr-er-biz. ayt-ur-miz / biz, kl-ur-miz, kal-ur-biz, bil-r-biz, br-r-biz. ygla-yur-biz, ye-yr-biz. okluk 2. kii -ar-siz / -er-siz, -ar sizler, -ur-siz / -r-siz, -yur-siz / -yr-siz: sor-ar-siz, ya-ar sizler (Miftah). ayt-ur-siz, bol-ur-siz. ygla-yur-siz, titre-yr-siz. okluk 3. kii -rlar, -arlar / -erler, -urlar / -rler, -yur-lar / -yr-ler: ti-r-ler, koy-ar-lar, tk-erler. ayt-ur-lar, ay-ur-lar, kir-rler. ata-yur-lar, izde-yrler. Olumsuz: Teklik 1. kii: bil-mez-men, kl-man (Ouzca), bil-men, buz-man. Teklik 2. kii: bil-mez-sen. Teklik 3. kii: bil-mez, kirmes ol (MM), n-mes ol yetimez (MM). okluk 1. kii: bil-mez-miz / biz. okluk 2. kii: bil-mez-siz. okluk 3. kii: bil-mezler.
imdiki Zaman
Zarf-fiil + (turur) + kii zamiri. Bu imdiki zaman ekli XIV. yzyl metinlerinde ok seyrektir. XIV. yzyl metinlerinde geni zaman yerine kullanlr. Bu ekil aatay dneminde imdiki zaman haline gelmitir. Rabguzide grlen -y-men, -y-sen, iit-me-y-siz gibi aataycaya has zellikler br metinlerde bulunmaz. Teklik 1. kii -a (u, yu) turur-men: bar-a turur-men gidiyorum, gitmekteyim. Teklik 2. kii -a (u, yu) turur-sen: bar-a turur-sen, Teklik 3. kii -a (u, yu) turur: bar-a turur. okluk 1. kii -a (u, yu) turur-miz: bar-a turur-miz, kl-u turur-miz. okluk 2. kii -a (u, yu) turur-siz: bar-a turur-siz. okluk 3. kii -a (u, yu) turur-lar: bar-a tururlar.
Gelecek Zaman
-gay / -gey + kii zamiri (gelecek zaman-gereklilik), -ga / -ge + kii zamiri (gelecek zaman-gereklilik ve istek), -sar + kii zamiri, -m bolgay + kii zamiri (tam kesin gelecek zaman),
95
-gum / -gm (+ turur), -gam / -gem (belirli gelecek zaman) ekleriyle tekil edilir. Teklik 1. kii: a) -ga / -ge + men (Gelecek zaman gereklilik). tut-ga-men, tap-ga-men. b) -gay / -gey-men (gelecek zaman-gereklilik), -kay / -key-men. aldur-gay-men, bolgay-men, yrit-gey-men. c) -as / -esi-men (az kullanlr). d) -gum / -gm (turur) (Belirli gelecek zaman): trt l kl-gum turur drt para yapacam. Olumsuzu: -gum / -gm yok. e) -gam / -gem: itke sal-gam ite salacam, men me sanga bol-gam ben de senin olacam, sanga br-gem sana vereceim. f) -m bol-gay-men: nakl kl-m bol-gay-men nakletmi olacam. Teklik 2. kii: a) -ga / -ge-sen: ur-ga-sen b) -gay-sen / -gey-sen: bol-gay-sen, sakn-gay-sen, kel-gey-sen, tz-gey-sen. c) -gey-se: d) -as / -esi-se: e) -g: evvel ahir l-g evvel ahir leceksin. kel-g yok gelecein yok. Teklik 3. kii: a) -ga / -ge. tap-ga. b) -gay / -gey, -key. bol-gay, biti-gey. c) -gesi: an kadgusn ndin y-gesi onun kaygsn neden yiyecek. d) -as / -esi. bak-as, kl-as. e) Ouz unsuru olarak -sar: ygla-y-sar, bol-sar, sol-sar. f) -gu / -g, gus / -gsi turur: anung kargs bol-gus turur onun bedduas yerine gelecektir. ol tak kel-gsi turur o da gelecektir. g) -m bol-gay: toku-m bol-gay rm olacak. h) -aak: okluk 1. kii: a) -ga / -ge-miz / biz:
b) -gay / -gey-miz / biz: adr-gay-miz ayracaz, bol-gay-miz, bil-gey-miz, kir-gey-miz.
c) -as / -esi-biz: d) -eek-biz: e) -gumz: knlar kl-gumz eziyetler klacaz. okluk 2. kii: a) -ga-siz: al-ga-siz b) -gay-siz / -gey-siz: bol-gay-siz, ltr-gey-siz. c) -gey-siz-ler : d) -as / -esi-siz: okluk 3. kii: a) -gay-lar / -gey-ler: bol-gaylar, bil-geyler. b) -aslar / -esi-ler: c) -gleri: karnka mengizlig yenigleri karnca gibi paralanacaklar.
Gereklilik
-gu / -g + kii zamiri Teklik 2. kii: -g-sen: tamam z-g-sen koparmalsn. Teklik 3. kii: -gu / -g: kl-gu etmeli, bil-g bilmeli.
96
Dilek-stek
Teklik 1. kii: a) -a / -e-men: b) -ga / -ge-men: targa-men, kyge-men c) -am / -em: d) -gam / -gem: bol-gam e) -ay / -ey-men: Teklik 2. kii: -ga / -ge-sen: tutga-sen, ulganga-sen Teklik 3. kii: -a / -e: okluk 1. kii: -a / -e-biz, -ga / -ge-biz, -ka-biz: okluk 1. kii: -ga-siz: yay-ga-siz okluk 1. kii: -
art
Teklik 1. kii: -sa-men / -se-men, -sam / -sem: tap-sa-men Teklik 2. kii: -sa / -se: szlet-me-se Teklik 3. kii: -sa / -se: tedi er-se okluk 1. kii: -sa-biz / -se-biz, -sa-miz / -se-miz, -sak / -sek, -saan / -seen (H), -sein (H): teslim kl-sak okluk 2. kii: -saz / -seiz: tile-seiz okluk 3. kii: -sa-lar / -se-ler: tile-se-ler
Harezm Trk esi eserlerinin sz varl zerine btnlkl bir alma henz yaplmamtr. Sir Gerard CLAUSON, szlnde Harezm Trkesi sz varlna da yer vermitir. Harezm Trkesi szl olarak bavurulabilecek en temel kaynak Clauson szldr. (CLAUSON, Sir Gerard: An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish: London 1972, XLVIII+989 s. Oxford University Press.) Harezm Trkesi sz varl iin bir dier kaynak da E. FAZILOVun hazrlam olduu iki ciltlik Harezm Trkesi szldr.: (FAZILOV, E.: Starouzbekskiy yazk horezmiyskie pamyatniki XIV veka Tom I: Takent 1966, s. 647, zdat. FAN Uzbekskoy SSCB. FAZILOV, E.: Starouzbekskiy yazk horezmiyskie pamyatniki XIV veka Tom II: Takent 1971, s. 778, zdat. FAN Uzbekskoy SSCB.) Harezm Trkesi sz varlnda dikkati eken ilk husus ikili kullanmlardr. Harezm Trkesi metinlerinde bir kelimenin eski ve yeni ekli veya farkl ivelerdeki ekilleri bir arada kullanlmaktadr. Harezm Trkesi sz varlnn br dikkat eken zellii de Harezm Trkesi ncesi metinlerde gemeyen veya nadir geen ok sayda kelimenin bu dnem eserlerinde yer almasdr. Harezm Trkesi sz varlnn genel seslik zellikleri ise yledir: 1. Harezm Trkesinde /e/ nlsnn yannda // nls de bulunur. Karahanlcadan aataycaya geite /e/ > /i/ deiiminde Harezm Trkesi //yanlsdr. Harezm Trkesi metinlerinde //nin kullanm ise karklktr. /e/li ve //li biimler bir arada kullanlr: er / r er, erkek; er- / r- imek, olmak; sen / sn sen; sez- / sz- sezmek. 2. nl yuvarlaklamas grlmektedir: sabr > sabur, bri > br, yri- > yr3. Balca nl deimeleri unlardr: a) a ~ o : bark ~ bork, tavar ~towar
Harezm Trkesi Sz Varl
97
b) e ~ : tek ~ tk, sew- ~ sw-, ewrek ~ wrek, esrk ~ srk c) i ~ : isig / issig ~sg ) o ~a : kow- ~kaw- d) ~ i : ber ~ beri, tilk ~ tlki, bt- ~ bit- e) ~ e : sngk ~ sngek, tp ~ tpe f) u ~ : sun- ~ sn- 4. Eski Trke ve Karahanl Trkesi ile kyaslandnda Harezm Trkesi dneminde meydana gelen ses deimeleri unlardr: b > v / w deiimi Kelime iinde ve kelime sonundaki /b/ler oklukla /w/ye dnmtr: ab > aw, eb > ew, seb- > sew-, yablak > yawlak, yabz > yawuz b > m deiimi Kelime ba /b/ler li kelimelerde /m/ye dnmtr. ben > men, bi > mi, beze- > mezeNot: bar, bar-, bol-, br- gibi kelimelerdeki kelime ba /b/ nsz Harezm Trkesinde korunmutur. d > y deiimi dli ve yli ekiller birlikte grlr: kod- / koy-, kadgu / kaygu, adak / ayak. g / g > deiimi kazgan > kazan, sargar- > sararag > a, arg > ar, atlg > atl t > d deiimi Kelime balarndaki /t/ler genellikle korunmutur. Baz kelimelerde ise Ouzcann etkisiyle t > d deiimine rastlanr. Kelime ortasnda, kelime sonunda ve ek balarndaki /t/ lerde ise tmlleme ile t > d deiimi olduu grlmektedir. teg > deg, t- > dbutak > budak ok-d, em-dr-, kel-dr- / kel-tr- k > h deiimi (ok az rnekte grlr) aksak > ahsak, akam > aham, katr > hatr
Harezm Trkesi Sz Varl iin rnekler

1. Harezm Trkesinin esas sz varln Ouz, Kpak ve Kangl boylarnn azlarndan alnan kelimeler oluturur. Ayn kelimenin Karahanlcada veya Eski Trkedeki biimiyle kullanld da grlr. Kelimelerin eski ve yeni biimlerinin bir arada kullanlmasnn yannda kimi kelimeler farkl iml ile yazlabilmektedir. Bu ikili kullanm dnleme kelimelerde de grlr. Eski ve yeni ekilleri bir arada kullanlan veya farkl imllar ile yazlan kelimelere rnekler: bri / br kurt an / anu onun bt(1)-/bit-[T. bt- = Mo. bte-] bitmek arg / ar temiz er / r er, erkek ayak / adak [Fa.] kadeh er- / r- imek, olmak badram / bayram bayram erdini / rdini mcevher balk / baluk ehir eren / ren eren bedik / bdik / bedk byk erkek / rkek erkek belgr- / blgr- : belirmek gel- / gl- gelmek birle / bile ile ggs / ggz gs bitr- / bitir- bitirmek gz / gz gz boz / moz boz, kr
98
tile- / dile- dilemek togur- / dogur- dourmak tolun / tolun dolun tl / dl dl trtin / trtni drdnc tur- / dur- durmak trlg / trl trl t- / d- dmek tmen / dmen [Fa.] dman utmah / umah [Sod.] cennet ulus / ulus memleket, ehir umun / umn mit ze / zre / zere zerinde, stnde yalguz / alguz yalnz yagak / ygak / agak yan taraf yarlg / arlg / arlug yarlk yaru / yar yarm, taraf, -e doru yaruk / aruk k ytgr- / ytr- / ytir- ulatrmak yol / ol yol yri- / yr- yrmek yrgr- / yrgr- yrtmek yultuz / yulduz yldz yzlg / yzl yzl 2. dnleme kelimelerin oklukla +lIK, +lIG +I, +sIz ve +lA ekleriyle Trkeletirildikleri grlmektedir: agahlk [Fa. + lIk] : haberli olma hvunudluk [Fa. + T.] : memnuniyet arzulug [Ar. + T.] : arzulu husravlk [Fa. + T.] : sultanlk c aklk [Ar. + T.] : klk hnerlig [Fa. + T.] : hnerli awsun [Fa. + T.] : byc kavlandur- [Ar. + T.] : kuvvetlendirmek bag [Fa. + T.] : bac kuvvatl [Ar. + T.] : kuvvetli bagla- [Fa.+T.] : balamak mahmudluk [Ar. + T.] : vlmlk bahadurluk [Fa. bahdur = Mo. bagatur maslahatlg [Ar. + T.] : gerekli + T. lIk] : yiitlik mezalg [Fa. + T.] : ho, tatl caduluk [Fa. + T.] : cadlk nazklk [Fa. + T.] : naziklik custluk [Fa.+ T.] : eviklik padiahlk [Fa. + T.] : padiahlk dagla- [Fa. + T.] : dalamak perilig [Fa. + T.] : perili edebszlk [Ar. + T.] : edepsizlik rahatlg [Ar. + T.] : rahatlk esrklk [Ar. + T.] : sarholuk rastlk [Fa. + T.] : doruluk fermanla- [Fa. + T.] : emir vermek, ferrazilk [Ar. + T.] : rza gsterme man karmak rengli [Fa. + T.] : renkli fsun [Fa. + T.] : byc safalg [Ar. + T.] : gnl en habarlg [Ar. + T.] : haberli sarholuk [Fa. + T.] : sarholuk hacatlg [Ar. + T.] : ihtiya suratlg [Ar. + T.] : suratl harablk [Ar. + T.] : haraplk, viranelik adilk [Fa. + T.] : sevinlilik hidmat [Ar. + T.] : hizmeti ahlk [Fa. + T.] : sultanlk hramla- [Fa. + T.] : salnarak yrmek eksiz [Ar. + T.] : phesiz horluk [Fa. + T.] : hakirlik irinlik [Fa. + T.] : tatllk hvuluk [Fa. + T.] : iyilik ivelig [Fa. + T.] : iveli
99
tarabsz [Ar. + T.] : neesiz temaasz [Fa. + T.] : seyretmesiz yasak [Mo. + T.] : yasak zacifluk [Ar. + T.] : zayflk zarifluk [Ar. + T.] : zariflik zehirsiz [Fa. + T.] : zehirsiz 3. Harezm Trkesi sz varlnn br dikkat eken zellii de Harezm Trkesi ncesi metinlerde gemeyen veya nadir geen ok sayda kelimenin bu dnem eserlerinde yer almasdr. Harezm Trkesi ncesi metinlerde gemeyen veya nadir geen kelimelere rnekler: agu anahtar kogur boz renkli inek ad ok kogu tabaklanm deri agar- kendinden gemek, halsiz dmek kol vadi aglak ssz, terkedilmi (yer) koymat oban agna- yuvarlanmak, debelenmek kunu- kapmak aldm balta ske- zlemek, arzu etmek aplak horoz wrek rdek bargulug ganimetli, mreffeh pis czzam hastal bat tez, abuk sa- armak bskr- glmsemek sarkut tortu boda- doum sancs ekmek savut gemilerin dna kaplanan elik levha bula ? seek aatan yaplm su kab ak- atmak, kurmak szengr konukan ala ? splk plk aray azk taguk topuk gt yzdeki koyu leke tag zengi ndar gerdanlk tap vcuttaki leke okur : alaca tar- datmak dinte- gezmek, dolamak tebrek krek emel- eilmek, ynelmek terinek rt, brnek n msterih tiril- yaamak rik- tiksinmek, bezmek, usanmak tu tun kn- svmak, karmak tuturgan pirin rak tahterevan uruk ibret uruun vuruma yar- uydurmak ilersk alvar ukuru cek ?ek at, hcre ini vey karde yagr omuz kau set yala- vurmak istemek kakz : cesur yans ittifak kalk : at yasuk geit kamgak al yazla- pislemek kamruk taak yekin- tutkuyla davranmak karu mkafat yo gammaz kavba kurukafa, korkuluk yvt yardm kedigle- rtnmek yulduz aa kk kende rt, pee yupula- aldatmak Harezm Trkesi gelecek zaman eklerini listeleyiniz.
100
zet
1
Harezm ve Tarihini anlatmak. Harezm, bugn zbekistan ve Trkmenistan snrlar iinde kalan, Aral Glne dklen Ceyhun nehrinin her iki tarafnda uzanan blgeye verilen addr. Harezm, Semerkand ve Buhara gibi merkezler dnda bozkr ve llerle kapldr. in, Hindistan, ran, Rusya gibi lkeleri birbirine balayan kavak noktalarnda olmas hasebiyle mhim bir ticaret merkezidir. Harezmler Trklemeden nce Horezmce diye adlandrlan eski bir ran dili kullanmaktayd. Harezm blgesinde Ouz, Kpak ve Kangl boylarnn yerleik hayata gemeleriyle blge halk Trklemi ve Karahanl Trkesinin etkisi olan Ouzca, Kpaka karm bir dil kullanmlardr. Harezm Trkesini tanmlamak. Harezm Trkesi, XI-XIII. yzyllarda Harezm blgesinde Ouz, Kpak ve Kangl boylarnn yerleik hayata gemeleriyle Trkenin dou kolunu tekil eden Karahanl Trkesi temelinde Ouz ve Kpak Trkelerinin bu blgede iyice karp kaynamasndan oluan dile verilen addr. Harezm Trkesinin esas dil zelliklerini Ouz, Kpak ve Kangl boylarnn azlarndan alnan kelime ve ekil bilgisi oluturur.
Karahanl Trkesiyle aatayca arasnda bir gei dilidir.
Harezm Trkesi ses deiimlerini anlatmak ve rneklendirmek. nl Deimeleri: a) a ~ o : bark ~ bork b) e ~ : tek ~ tk c) i ~ : isig / issig ~sg ) o ~a : kow- ~kaw- d) ~ i : ber ~ beri e) ~ e : sngk ~ sngek f) u ~ : sun- ~ sn- nsz Deimeleri: b > v / w deiimi ab > aw, eb > ew d > y deiimi kadgu / kaygu, adak / ayak. g / g > deiimi kazgan > kazan, arg > ar t > d deiimi teg > deg, kel-dr- / kel-tr- k > h deiimi (ok az rnekte grlr) aksak > ahsak, Harezm Trkesi iyelik eklerini listelemek. Teklik 1. Kii: +m / +Im : elig+im, yz+m Teklik 2. Kii: + / I : ba+, sz+ Teklik 3. Kii: +I / sI : kzg+si, adak+ okluk 1. Kii: mIz / ImIz : z+mz, karnda+mz okluk 2. Kii: +Iz / IIz : ata+z, kul+uuz okluk 3. Kii: +lArI: atlar, ewleri Harezm Trkesi gelecek zaman eklerini saymak. -gay / -gey + kii zamiri (gelecek zaman-gereklilik), ga / -ge + kii zamiri (gelecek zaman-gereklilik ve istek), -sar + kii zamiri, -m bolgay + kii zamiri (tam kesin gelecek zaman), -gum / -gm (+ turur), -gam / -gem (belirli gelecek zaman) ekleriyle tekil edilir. Harezm Trkesi nlleri hakknda bilgi vermek. 1. Harezm Trkesinde dokuz nl bulunmaktadr:
a e i o u
Bu dnemin eserleri genellikle Arap harfli olup ok az ksm Uygur harflidir. Yazmda Karahanl Trkesi gelenei devam ettirilmi, metinlerde nller Uygur yaz geleneine bal kalnarak yazlmtr.
3
Harezm Trkesi eserlerini sralamak. Harezm dneminde verilmi olan eserler: Hsrev irin Ksas l-Enbiya Mirac-name Muin l-Mrid Muhabbet-name Nehc l-Feradis
2. nl yuvarlaklamas grlmektedir: a. Kelime kklerinde: sabr > sabur, bri > br, yri- > yrb. Eklerde: ademn, zaifluk
101
Harezm Trkesi SIFAT-FL Eklerini Kavramak. Gemi zaman sfat-fiilleri 1. -duk / -dk: kl-duk+um ilerni 2. -m / -mi: ay-m szleridin Geni zaman sfat-fiilleri 1. -r, -ar / -er , -ir, -ur / -r, -yr: yara-r i 2. -maz / -mez, -mas / -mes: tog-maz+dn anu 3. -gan / -gen, -kan / -ken: ayt-gan Gelecek zaman sfat-fiilleri 1. -gu / -g (gelecek ve zorunluluk): sgn-gu yer snacak yer 2. -gu / -gi: kl-gu klc 3. -guluk / -glk: al-guluk+n 4. -gusuz / -gsz: ke-gsz alamayan. 5. -da / -dei (NF): kelmi dak kel+dei yazuk gelmi ve gelecek gnah. 6. -gesi, -as / esi: andn y-gesi 7. -gl / -gli, -gl / -igli, -ugl / -gli: oku-gl Harezm Trkesi ZARF-FL Eklerini Kavramak. 1. -a / -e : a-a, ak-a 2. - (az), -u / -: yakul- tursa, al-u baru 3. -p, -p / -ip, -up / -p: agrla-p, 4. -madn / -medin, (nadiren) -meyin : ay-madn, kr-meyin H. 5. -gna / -gine, (Rabgz ve MMde tek tk rastlanan -guna / -gne nca, ncaya kadar, NFte -gime, -gme: at-gna atncaya kadar, men l-gme benim lmme kadar. 6. -al / -eli, -gal / -geli, -galu / -gel (Bunlar seyrektir): yat-al H, kl-gal 7. -ak, -iek, -uak / -ek: bar-uak. 8. -ga / -ge nca (MM ve NFte yok): al-ga 9. -ken (i- fiilinin zarf-fiil ekli olan ve cevher fiilinin dmesi ile ekleerek bir birleik zarf-fiil eki halini almtr): yriyr er-ken yrrken
102
Kendimizi Snayalm
1. Harezm Trkesi /d/ nsz ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. dli ve yli ekiller birlikte grlr. b. /d/ler /y/ye deimitir. c. Btn /d/ler korunmutur. d. /d/ler /t/ye deimitir. e. Harezm Trkesinde /d/ bulunmaz. 2. Aadakilerden hangisi Harezm dnemi eserlerinden biri deildir? a. Hsrev irin b. Ksasu l-Enbiya c. Mirac-nama d. Nehc l-Feradis e. Altun Yaruk 3. Harezm Trkesi kma hli ekiyle ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. kma hli eki Trkiye Trkesinde olduu gibi +DAn eklindedir. b. kma hli eki sadece +DIndr. c. kma hli eki +DIndr. ok seyrek olarak ise +DAn eklinde grlmektedir. d. kma hli eki +DAdr. e. kma hli eki +tandr. 4. adr-gay-miz kelimesi kk ve ald eklere gre anlamlandrlrsa; Trkiye Trkesine doru evrii aadakilerden hangisi olur? a. ayracaklarmz b. ayracaz c. ayrlacaz d. ayr kalacaz e. ayrlacak myz 5. Aadaki eser ve yazar eletirmelerinden hangisi yanltr? a. Nehcl-Feradis - Mahmud bin Ali b. Mukaddimetl-Edeb - Hvarezmi c. Hsrev irin - Kutb d. Muinl-Mrid - slam e. Ksasul-Enbiya - Rabguzi 6. Arapa renecekler iin hazrlanm olan ve Harezm Trkesi, Farsa, Moolca, aatayca, Osmanlca gibi pek ok dile satr alt tercmesi yaplm nshas bulunan szlk, aadakilerden hangisidir? a. Hsrev irin b. Nehcl-Feradis c. Mukaddimetl-Edeb d. Dasitan- Cumcuma e. Mirac-name 7. Aadakilerden hangisi, Harezm Trkesini Karahanl Trkesinden ayran zelliklerden biri deildir? a. /d/den meydana gelmi olan /d/nin yannda /y/ye de rastlanmas b. ok heceli kelimelerin sonundaki +g'nin dmesi c. simden isim yapma eki olan +lg/+lig ekinin g/g nsz derek ekin +lI ekli de grlmee balanmas. d. lk hecede e / i yazmnda /i/ yanlsnn olmas (Kontrol) e. Ynelme eki +ka/+kenin yannda +A'nn da kullanlmaa balanmas. 8. Evvel ahir lg. cmlesindeki fiilin zaman aadakilerden hangisidir? a. Belirtili gemi zaman b. Belirtisiz gemi zaman c. Gelecek zaman d. art e. Gelecek zamann rivayeti 9. Harezm blgesi gnmzde hangi devlet veya devletlerin snrlar ierisinde kalmaktadr? a. Afganistan - ran b. Trkmenistan c. zbekistan - Trkmenistan d. Krgzistan - zbekistan e. Kazakistan 10. Harezm Trkesini oluturan dil malzemelerinin ait olduu boylar, aadakilerin hangisinde birlikte ve doru olarak verilmitir? a. Ouz - Kpak - Kangl b. Uygur - Ouz - Selkl c. Kpak - Kazak - Uygur d. Kazak - iil - Harezm e. Karahanl - aatay - Gktrk
103

1. a 2. e 3. d 4. e 5. b 6. c 7. d 8. b 9. c 10. a Yantnz yanl ise nsz Deimeleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Harezm Trkesi Eserleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise sim ekim Ekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gelecek Zaman Ekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Harezm Trkesi Eserlerikonusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Harezm Trkesi Eserleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Harezm Trkesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gelecek Zaman Ekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Harezm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Harezm Trkesi konusunu yeniden gzden geiriniz. olmu ve Celaleddin Muhammed [1220-1231] dneminde Cengiz Han tarafndan igal edilmitir. Cengiz Hann 1227de lmnden sonra blge Coinin payna dmtr. 1373te Temrn istilasna uram, onun 1405te lmnden sonra da zbekler tarafndan alnmtr. 1873te Ruslar tarafndan igal edilmitir. 1920ye kadar Bat Harezm Hanl Ruslara tabi olarak ynetilmi, 1920de Harezm Halk Cumhuriyeti kurulmu, 1921de Harezm Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmutur. Blgenin 1924te dou taraf zbekistana, bat taraf Trkmenistana braklmtr. Sra Sizde 2 Harezm Trkesi, XI-XIII. yzyllarda Harezm blgesinde Ouz, Kpak ve Kangl boylarnn yerleik hayata gemeleriyle Trkenin dou kolunu tekil eden Karahanl Trkesi temelinde Ouz ve Kpak Trkelerinin bu blgede iyice karp kaynamasndan oluan dile verilen addr. Harezm Trkesinin esas dil zelliklerini Ouz, Kpak ve Kangl boylarnn azlarndan alnan kelime ve ekil bilgisi oluturur. Karahanl Trkesiyle aatayca arasnda bir gei dilidir. Bu dnemin eserleri genellikle Arap harfli olup ok az ksm Uygur harflidir. Yazmda Karahanl Trkesi gelenei devam ettirilmi, metinlerde nller Uygur yaz geleneine bal kalnarak yazlmtr. Harezm dneminde verilmi olan balca eserler ise unlardr: Hsrev irin Ksasul-Enbiya Mirac-nama Muinl-Mrid Muhabbet-name Nehc l-Feradis

Sra Sizde 1 Harezm, bugn zbekistan ve Trkmenistan snrlar iinde olup Aral Glne dklen Ceyhun nehrinin her iki tarafnda uzanan blgeye verilen addr. Harezm, Semerkand ve Buhara gibi merkezler dnda bozkr ve llerle kapldr. in, Hindistan, ran, Rusya gibi lkeleri birbirine balayan kavak noktalarnda olmas hasebiyle mhim bir ticaret merkezidir. Harezmah, slmiyetten nceki zamanlardan beri blgeye hkim olanlara verilen unvandr. Araplar tarafndan fethedilene kadar blgeye Afrigoullar hkim olmutur. Blge 717 ylnda Emevler tarafndan fethedilmi; ama Afrigoullar blgede Harzemah unvanyla braklmtr. 995 ylnda blge Smnllar tarafndan fethedilmi, bakent rgene tanm, son Afrigoullar temsilcisi ldrlerek yeni bir hanedanlk kurulmutur. 1017 ylnda Gazneliler blgeyi fethederek Altunta vali olarak atamlar, 1041 ylndan itibaren de blge Kpak ve Kangl boylarnn idaresine gemitir. 1097de Sultan Sencer Kutbuddin Muhammedi Harezm ah tayin edince blgede 1231 ylna kadar srecek olan Harezmahlar hanedan dnemi balamtr. Atsz [1127-1156] devrinde yar mstakil bir devlet olmu, l Aslan [1156-1172] ve Alaeddin Teki [1172-1200] zamannda glenip gelimi, Alaeddin Muhammed [1200-1220] devrinde imparatorluk
104
Sra Sizde 3 Harezm Trkesi ses deiimlerini nl deiimleri ve nsz deiimleri olmak zere iki grupta zetleyebiliriz. nl Deimeleri: a) a ~ o : bark ~ bork b) e ~ : tek ~ tk c) i ~ : isig / issig ~sg ) o ~a : kow- ~kaw- d) ~ i : ber ~ beri e) ~ e : sngk ~ sngek f) u ~ : sun- ~ sn- nsz Deimeleri: b > v / w deiimi ab > aw, eb > ew d > y deiimi kadgu / kaygu, adak / ayak. g / g > deiimi kazgan > kazan, arg > ar t > d deiimi teg > deg, kel-dr- / kel-tr- k > h deiimi (ok az rnekte grlr) aksak > ahsak, Sra Sizde 4 Bildiiniz gibi Trke sondan eklemeli bir dildir. Kelime zmleme yaparken de kelimeye gelen ekleri sondan baa doru belirleyip ayrmalsnz. rnekleri dikkatlice inceleyiniz. linde: +nde, +i, l (< l+i+(n)de). +de, bulunma hl ekidir. +n, zamir nsidir. +i, teklik 3. kii iyelik ekidir. mescidke: +ke, mescid (< mescid+ke). +ke, ynelme hl ekidir. nasranini: +ni, nasrani (nasrani+ni). +ni, ilgi hli ekidir. ayal: +, ayal (< ayal+) +, teklik 3. kii iyelik ekidir. ini: +ni, i (< i+ni) +ni, belirtme hl ekidir. sabr: +, sabr (< sabr+) +, teklik 3. kii iyelik ekidir. Sra Sizde 5 Teklik 1. Kii: +m / +Im : elig+im, yz+m Teklik 2. Kii: + / I : ba+, sz+ Teklik 3. Kii: +I / sI : kzg+si, adak+ okluk 1. Kii: mIz / ImIz : z+mz, karnda+mz okluk 2. Kii: +Iz / IIz : ata+z, kul+uuz okluk 3. Kii: +lArI: atlar, ewleri Sra Sizde 6 -gay / -gey + kii zamiri (gelecek zaman-gereklilik), -ga / -ge + kii zamiri (gelecek zaman-gereklilik ve istek), -sar + kii zamiri, -m bolgay + kii zamiri (tam kesin gelecek zaman), -gum / -gm (+ turur), -gam / -gem (belirli gelecek zaman) ekleriyle tekil edilir. ATA, Aysu: Harezm Altn Ordu Trkesi: Trk Dilleri Aratrmalar Dizisi: 36, stanbul 2002. ECKMAN, Jnos: Die Kiptschakische Literatur, Philologiae Turcicae Fandamenta: Ediderunt: Louis BAZIN, Alessio BOMBACI, Jean DENY, Tayyib GKBLGN, Fahir Z, Helmuth SCHEEL, Frankfurt A. D. MCMLXIV [=1959], II, 275-304. ss. ECKMANN, Jnos: Harezm Trkesi, (M. AKALIN), Trh Trk veleri: Ankara 1979, 183-223 ss. Atatrk niversitesi Yaynlar No: 551. Edebiyat Fakltesi Yaynlar No: 94. Ders Kitaplar Serisi No: 7. ECKMANN, Jnos: Harezm, Kpak ve aatay Trkesi zerine Aratrmalar: Ankara 1996, Trk Dil Kurumu Yaynlar. -635. FAZILOV, E.: Starouzbekskiy yazk chorezmiyskie pamyatniki XIV veka Tom I: Takent 1966, s. 647, zdat. FAN Uzbekskoy SSCB. FAZILOV, E.: Starouzbekskiy yazk horezmijskie pamyatniki XIV veka Tom II: Takent 1971, s. 778, zdat. FAN Uzbekskoy SSCB. HACIEMNOLU, Necmettin: Kutbun Hsrev irini ve Dil Hususiyetleri: stanbul 1968, stanbul niversitesi Yaynlarndan No. 1378. SAOL YKSEKKAYA, Glden: Harezm Trkesi, Karahanlca Harezme Kpaka Dersleri: stanbul 2010 (Eyll), 89-168. ss. Kesit Yayn No: 27. Tarih Trk Leheleri: 2. TEKN, Talat ve LMEZ, Mehmet: Trk Dilleri -Giri-: stanbul 1999, Simurg Yaynclk. TOPARLI, Recep - VURAL, Hanifi: Harezm Trkesi: Tokat 2007, 241 s. ZAJCZKOWSKI, Ananiasz: Najstarsza wersja Turecka, Husrev u irin Qutba I: Warszawa 1958, Polska Akademia Nauk Komitet Orientalisticzny. ZAMAHAR, Mukaddimetl-Edeb Hvrizm Trkesi ile Tercmeli uter Nshas Giri, Dil zellikleri, Metin ndeks: Hazrlayan: Prof. Dr. Nuri YCE, Ankara 1993, Trk Dil Kurumu Yaynlar.
7
Amalarmz
Bu niteyi tamamladnzda Harezm Trkesi eserlerinden Nehcl Feradis ve Ksasl-Enbiyay; Yazmalarndan evriyazl okuyabilecek, Seilen blmleri Trkiye Trkesine aktarabilecek, Eserler hakknda genel bilgi verebilecek, Baz kelimelerin aklamasn yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Nehcl Feradis Kelime zah eviriyaz Ksasl-Enbiya eviriyaz Kelime izahlar
indekiler
NEHC L-FERADS [=CENNETLERN AIK YOLU] EDEBYATLAR METN NCELEME KISASL-ENBYA [=NEBLERN KISSALARI] METN NCELEME I METN NCELEME II METN NCELEME III METN NCELEME IV METN NCELEME V
Harezm Trkesi Metin nceleme I: Nehcl-Feradis ve Ksas'l Enbiya
Harezm Trkesi Metin nceleme I:

Nehc l-Feradis ve Ksas'l Enbiya
Trk edebiyatndaki krk hadis evirilerinin ilk rnei olan Nehc l-Faradis Mahmud bin Ali tarafndan 1357-1358 yllarnda yazlmtr. Eser onar fasll drt baptan meydana gelmektedir. Birinci bap Hz. Peygamberi, ikinci bap drt halifeyi, nc bap ehli beyti ve drt imam, drdnc bap Allaha ho gelmeyen amelleri anlatr. Her fasl Arapa bir hadisle balar, Trke evirisi verildikten sonra slam limlerinin eserlerinden o hadisin manasn aydnlatan ksmlar tank olarak verilir. Eser, dnya ve ahirette mutlu olmak iin gerekli Mslmanlk bilgilerinin el kitab gibidir. slubu gayet sade ve aktr. Edebi ynden ok deerli olmasa da Trk dilinin nemli bir yadigr olmas kymetini artrmaktadr.
NEHC L-FERADS [=CENNETLERN AIK YOLU]
Eserin stanbul (Yeni Cami Ktphanesi), Paris, Kazan, Krmda nshalar bulunmaktadr. Yeni Cami nshas tam ve harekeli olmas bakmndan nemlidir. Paris nshas batan ve sondan eksiktir. Yeni Cami nshas gibi harekeli deildir. Yeni Cami nsha-
108
s 1956da Jnos ECKMANN tarafndan tpkbasm olarak yaynlanm, Ali Fehmi KARAMANLIOLU ise eserin dil zellikleri zerinde durarak metnin bir ksmnn yazevrimini yapmtr. Eserin tamamnn yazevrimi 1984te yaymlanmtr.
EDEBYATLAR
1. Nehcl-Feradis I Tpkbasm: nsz yazan: Jnos ECKMANN, Ankara 1956, XIV+444 s. T. D. K. Tpkbasmlar Dizisi 35 [Yayn nr. 164]. 2. Nehcl-Feradis Utmahlarn Auk Yol Cennetlerin Ak Yolu II Metin: evriyaz: Jnos ECKMANN, Yaynlayanlar: Semih TEZCAN - Hamza ZLFKAR, Ankara [1984], XI+312 s. Trk Dil Kurumu Yaynlar: 518. 3. Nehcl-Feradis Utmahlarn Auk Yol Cennetlerin Ak Yolu III Dizin-Szlk: Aysu ATA, Ankara 1998, XLIII+538 s. Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar: 518.
Nehcl-Feradis zerinde kimler almtr? Aklama: Bu blmde Nehcl-Feradisten seilen metinler ve o metinlerin evirileri, baz kelimelerin izahlar yaplacaktr. Metni aslndan okuyup evriyazmn yapnz, gnmz Trkesine eviriniz. Kelimelerin anlamlarn, ald ekleri belirleyiniz. Daha sonra srayla evriyazl metin, eviri ve kelime izahlarndan yaptnz almalar kontrol ediniz.
METN NCELEME
Metin I
Metin 7.1 Nehcl-Feradis I Tpkbasm: Ankara 1956, XIV+444 s. T. D. K. Tpkbasmlar Dizisi 35. ss. 185/11185/16.
eviriyazl Metin
mam- Azam Abu Hanife-i Kevfi rahmatullahi alayhi fazayilini beyan iinde-turur. (1) 185/12 mam- Sagani rahmatullahi alayhi Maarikul-Anvar atlg kitab iinde bu hadisni keltrmi hadis bu-turur: 185/13 ruviya abu hurayrata raziyallahu anhu annahu kala rasulullahi sallallahu alayhi va sallama man yuridillaha hayran yufakkihhu 185/14 fid-dini. Bu hadis manisi ol bolur kim paygambar alayhis-salam habar br yarlkar: Kayu mumin ve muvahhid hakka 185/15 Hak taala edglk klmak tilese hem dnyada ve hem ahiratta ol kulga eriat ahkamn bildrp tak 185/16 ol kuln fakih klur klini kzini aar. Abu Hanife rahmatullahi alayhi ol kullardn erdi.
Y tin Fasl
7. nite - Harezm Trkesi Metin nceleme I: Nehcl-Feradis ve K sas'l Enbiya
109
Kfeli Ulu mam Eb Hanfe rahmatu llahi alayhinin erdemlerini anlatr. (1) aganl mam rahmatu llahi alayhi Maariku l-Anvar(el-AGANI, Ebu l-Fazail Raziyyu d-din Hasan b. Muhammed b. Hasan b. Haydar [1181-1252]: Maariku l-Envar [=Nurlar Feneri]: eviren: TAKPRL-ZDE samu d-din Ebu l-hayr Ahmed [14951561], [evrilii: 1603] Beyazt Devlet Ktp. Veliyyddin Kit. 1. c. 515. sy. (1012 Cumada l-ula [=1603 Ekim 8 aramba]) 1b-307a yr. 2. c. 516. sy. (963 aban sonlar [=1556 Temmuz balar]) 320b-748a yr. Metnin ayrca baslmtr: stanbul 1329 [=1911].) adl kitabnda yle bir hadis getirmitir. ruviya abu hurayrata raziya llahu anhu annahu kala rasulu llahi salla llahu alayhi va sallama man yuridi llaha hayran yufakkihhu fi d-dini. Bu hadisin anlam udur: Peygamber alayhi s-salam buyurur: Hangi mmin ve muvahhid hakknda yce Allah iyilik etmek dilerse hem bu dnyada hem de br dnyada o kula eriat hkmlerini bildirir ve o kulu anlayl yapar, gnl gzn aar. Eb Hanfe rahmatu llahi alayhi o kullardand.
eviri I
Kelime izahlar
ytin yedinci : +n, yeti (< yeti+n) iinde-turur iindedir: -turur, +nde, +i, i (< i+i+nde-turur) atlg atl : +lg, at (< at+lg) keltrmi getirmi : -mi, -tr-, kel- (< kel-tr-mi) yarlkar buyurur : -r, yarlk+a- (< yarlk+a-r) edglk iyilik : +lk, edg (edglk) kulga kula : +ga, kul (< kul+ga)
Metin II
eviriyaz II
(2) 185/17 mam- Gazali rahmatullahi alayhi hyaul-Ulum atlg kitabnda keltrmi. Abu Hanife rahmatullahi alayhi k 186/01 ibadat klgan erdi tak dnyadn iraz klgan erdi, arif billah erdi tak Hak taaladn katg 186/02 korkgan erdi tak Hak taalan rizasn istegen erdi tak ahkam i eriatn yetiz bilgen erdi. (3) 186/03 Hammad ibn Abi Sleyman rivayat klur Abu Hanifedin rahmatullahi alayhi: Tnle h yatmaz erdi. Erteke tegr 186/04 ibadat ve taat birle kerr erdi. Bir
110
kn Abu Hanife rahmatullahi alayhi yoldn keer erdi. Bir kimerse tak 186/05 bir kemerseke ayd: Bu ol kii-turur, kim ke hergiz yatmaz, erteke tegi taat klur, tedi erse, Abu Hanife rahmatullahi alayhi 186/06 ol kiini szini iitti erse, aytur erdi: Men Tar taaladn uftanur-men, halayk mni tnle 186/07 yatmaz taat ve ibadat klur tseler tak men yatsa-men, anlarn yalganlam bolgaymen, tr erdi. (2) mam- Gazzal rahmatu llahi alayhi hyau Ulumi d-Din (el-GAZZALI, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed et-Tusi [1058-1111]: hyau Ulumi d-Din [=Din Bilimlerinin Diriltilmesi]: [Yazl: 1102] Tercme eden: Ahmed [Hulsi] SERDAROLU, 3. bs. stanbul, Bedir Yaynevi, 1394 - 1974, I, 74. s.) adl kitabnda getirmitir ki: Eb Hanfe rahmatu llahi alayhi ok ibadet ediyor, dnyadan yz eviriyor, Allah biliyor, yce Allahtan ok korkuyor, yce Allahn rzasn aryor ve eriat hkmlerini kesin biliyordu. (3) Eb Sleymanolu Hammad Eb Hanfe rahmatu llahi alayhiden szle yle anlatr: Geceleyin hi yatmazd. Sabaha dein ibadet ve taat (Tat, niyyete mtevakkf olsun, olmasn ve kimin iin yapld bilinsin, bilinmesin yaplmas sevb olan fiili yapmaktr. Her ibdet Allha bir tattir, fakat her tat ibdet olmaz. (KRKOLU Keml Edb [19021977]: Fatiha Tefsri, Diyanet leri Reislii Mecmas (Ramazan Nshas): Ankara 1956 (Nisan) Sene: 1 Say: 1, 7. s.).) ile geirirdi. Bir gn Eb Hanfe rahmatu llahi alayhi yoldan geiyordu. Biri brne, bu kii gece hi yatmaz, sabaha dein taat eder, dedi. Eb Hanfe rahmatu llahi alayhi o kiinin szn duyunca kendi kendisine, halk benim iin gece yatmyor taat ve ibadet ediyor diyor ben yatp onlar yalanc karrsam yce tanrdan utanrm, dedi.
eviri II
Kelime zahlar
klgan erdi klan idi : -di, er-; -gan, kl- (< kl-gan er-di) aytur syler : -ur, ayt- (< ayt-ur) mni beni : +i, mn (< mn+i) yatsa-men yatsam : -men, -sa, yat- (< yat-sa-men) anlarn onlar : +n, anlar (< anlar+n) yalganlam yalanlam : -m, -la, yalgan (yalgan+la-m) bolgaymen olacam : -men, -gay, bol- (< bol-gay-men) tr erdi derdi : -di, er-; -r, t- (< t-r er-di)
111
Metin III
(4) meyye oglan- 186/08 -lar halifa erken Hbeyre atlg kiini Kevfeke bg klp-turur erdiler. bn Hbeyre Abu Hanifeni agrlar 186/09 erdi, hemie ziyaratka kelr erdi. Bir kn Abu Hanifeke aytur: Menim hatrmka andag tti kim beyt 186/10 l-maln sizke bildrsem, dahl ve harc sizi ameliiz birle bolsa cmle ne erseler sizi kalemz hkminde 186/11 bolsa, tdi, tak siz menim katmda ulug bolsaz, Kevfe halk sizi fermanzdn kmasa, tdi erse, Abu Hanife 186/12 rahmatullahi alayhi kabul klmad; neme kim derhost kld erse, h kabul klmad. bn Hbeyre katg gazab 186/13 kld tak buyurd, Abu Hanifeke yigirmi aga urdlar tak zindanka saldlar. Birka eyyam zindanda yatmdn 186/14 so bn Hbeyre kii da brdi kim: Ne klur-sen, szmni kabul klur mu-sen ya tak ebedi zindanda yatur mu-sen? tdi 186/15 erse, Abu Hanife rahmatullahi alayhi ayd kim: Maa mhlet bri, dostlarm birle yaranlarm birle meveret 186/16 klayn, tdi erse, zindandn kardlar tak da brdiler erse, cmle istidadn tamam kld tak bir ke 186/17 kat Kevfedin kt tak Mekkeke bard. Anaka tegi Mekkede turd hilafat Abbas oglanlara tegdi. 187/01 Abu Cafer halifa bold erse, andn so Abu Hani-
eviriyaz III
112
fe rahmatullahi alayhi Kevfeke keldi. Abu Cafer Abu Hanifeni 187/02 agrlad. On mi yarmak Hasan atlg kii birle da brdi erse, Abu Hanife neerse szlemedi erse, 187/03 yaranlar ayd: Abu Hanife rahmatullahi alayhi birer mundag klur erdi, h kimerse birle szlemez. Siz bu yarmakn 187/04 munda kodu biz zie aygay-miz, tdiler erse, ol Hasan atlg kii tak ol mi yarmakn wn 187/05 minde kodt tak kt. Abu Hanife rahmatullahi alayhi tirigi bar ergine ol on mi yarmakga h elig 187/06 tegrmedi. Vefatmda vasiyyat kld kim: Ey oglum Hammad, bu yarmaklarn menim vefatmdn so ol keltrgen 187/07 kiike teslim klgay-sen, tp. Ogl Hammad tak andag kld.
(4) meyyeoullar halife iken Hbeyreolu [. 1166] adnda bir kiiyi Kfeye vali yapmlard. Hbeyreolu [. 1166] Eb Hanfe rahmatu llahi alayhiyi sayyor hep ziyaretine geliyordu. Bir gn Eb Hanfe rahmatu llahi alayhiye dedi ki: Benim hatrma yle geliyor: Devlet hazinesini size vereyim, giri ve k sizin gzetiminiz altnda bulunsun, ne var ne yok sizin kaleminizin yetkisinde olsun, dedi. Siz benim katmda sayg grrseniz Kfe halk sizin buyruunuzdan kmaz, dedi. Eb Hanfe rahmatu llahi alayhi kabul etmedi. Ne denli steledi ise kabul etmedi. Hbeyreolu [. 1166] ok kzd ve buyruk verdi Eb Hanfeye yirmi aa vurdular ve hapise attlar. Birka gn hapisete yattktan sonra Hbeyreolu [. 1166], ne yaptn, szm kabul ediyor musun yoksa daha boyuna zindanda yatacak msn, diye kii gnderdi. Eb Hanfe rahmatu llahi alayhi dedi ki: Bana sre verin, arkadalarmla yaknlarmla danaym, dedi. Hapisten karp gnderdiler. Btn hazrln grd ve bir gece kap Kfeden kt. Mekkeye gitti. yle ok Mekkede durdu, ki halifelik Abbasoullar [750-1258]na geti. Eb Cafer halife oldu [754]. Ondan sonra Eb Hanfe rahmatu llahi alayhi Kfeye geldi. Eb Cafer Eb Hanfeyi arlad. || On bin dirhem [Kahtabaolu] Hasan adl kii ile birlikte gnderdi. Eb Hanfe rahmatu llahi alayhi bir sz sylemedi. Arkadalar, Eb Hanfe rahmatu llahi alayhi hi kimse ile konumuyor, bu paray burada braknz bir kendisine syleriz, dediler. O Hasan adl kii de on bin dirhemi evin kesine koyup kt. Eb Hanfe rahmatu llahi alayhi salna kavuunca o on bin dirheme hi el srmedi. lrken Hammad olum, bu paralar benim lmmden sonra getiren kiiye verirsin diye vasiyet etti. Olu Hammad da yle yapt. [78b]
eviri III
Kelime zahlar
kiini kiiyi : +ni, kii (< kii+ni) (halifa) erken (halife) iken : (halifa) -ken, er- (< er-ken) andag ylece : < antag < anteg agrlad arlad : -d, +la-, agr (< agr+la-d) da brdi erse gnderi verdiyse : -se, er-; -di, br-; -a, d- (< d-a br-di er-se) minde kesinde : +de, +in, m (< m+in+de) kodt koydu : +t, kod- (< kod-t)
113
Metin IV
(5) Abdullah ibn Mbarek katnda Abu Hanifeni szlediler 187/08 erse, Abdullah ibn Mbarek ayd rahmatullahi alayhi: Ol kimerseni m szleyr-siz kim dnyada tak dnyan cmle 187/09 mallar an katnda arza klnd erse ol dnyadn kat tak dnyan kabul klmad, tp ayd. (6) Abu Hanife 187/10 rahmatullahi alayhi tabiinlerdin erdi. Tabiin ol kimerseke ayturlar kim sahabaga satgam bolsa, Paygambar alayhis-salam yaranlarn 187/11 krmi bolsa. Abu Hanife rahmatullahi alayhi aytur erdi kim: Paygambar alayhis-salam yaran- 187/12 -lardn trt kimerse krdm: Enes ibn Malik tak Abdullah ibn HurrirRuneydi tak Amir ibn Vatilani tak 187/13 Abdullah Abi Avfini rizvanullahi alayhim acmain. Enes ibn Malik[ni] tak raziyallahu anhu Basra lini camiinde 187/14 krdm kim halayk katnda hazr erdiler tak zi Paygambar alayhis-salamdn eitgen hadislerni halayklarga 187/15 aytur erdi. Bu hadisni zi agzdn eittim kim Enes ibn Malik raziyallahu anhu ayd: Men Paygambar alayhis-salamdn 187/16 eittim. Paygambar alayhis-salam andag ayd kim: talabu l-ilmi farizatun ala kulli muslimin va muslimatin, manisi 187/17 ol bolur kim: lm istemek fariza-turur tegme bir r tak tegme bir tii ze, tp ayd. Yana ayd kim: Paygambar alayhis-salam 188/01 ayd: ad-dallu ala hayrin kafailihi, manisi ol bolur kim: Bir mumin tak bir muminni edg ike delalat klsa, 188/02 ol edg i klgaa ne savab bolsa, bu delalat klgaa ol savab bolur, tp ayd.
eviriyaz IV
114
(5) Mbarekolu Abdullahn yannda Eb Hanfeyi sordular. Mbarekolu Abdullah rahmatu llahi alayhi dedi ki: Dnya ve dnyann btn mallar kendisine sunulduu halde dnyadan kaan dnyay kabul etmeyen kimseden mi sz ediyorsunuz diye cevap verdi. (6) Eb Hanfe rahmatu llahi alayhi tabiindendi. Sahabeye ulam Peygamber alayhi s-salamn arkadalarn grm kimseye tabiin derler. Eb Hanfe rahmatu llahi alayhi derdi ki: Peygamber alayhi s-salamn arkadalarndan drt kimseyi grdm: Malikolu Enes, Runeydli Hurrolu Abdullah, Vatilanlolu mir, Eb Avfolu Abdullah rizvanu llahi alayhim acmain. Malikolu Enesi raziya llahu anhu Basra ilinin camisinde grdm, halk yannda hazr idiler ve kendisi Peygamber alayhi s-salamdan duyduu hadisleri halka anlatyordu. Bu hadisi kendi azndan duydum: Malikolu Enes raziya llahu anhu dedi ki: Ben Peygamber alayhi s-salamdan yle dediini duydum: talabu l-ilmi farizatun ala kulli muslimin va muslimatin, anlam, bilgi istemek her bir erkek ve hanm mslman zerine farizadr, diye syledi. Yine dedi ki: Peygamber alayhi s-salam addallu ala hayrin ka-failihi, anlam, bir mmin bir mmini iyi ie klavuzlayan o iyi ii yapana ne verildiyse klavuzlayana da o sevap verilir, dedi.
eviri IV
Kelime zahlar
satgam ulam : -m, satga- (< satga-m) agzdn azndan : +dn, +, agz (< agz++dn) (Basra) lini memleketinin : +ni, +i, l (< l+i+ni) kimerse kimse : -se, er- + kim (< kim + er-se) szleyr-siz sz ediyorsunuz : -siz, -yr, +le-, sz (< sz+le-yr-siz) tak dahi : < tak, kr. dag
Metin V
eviriyaz V
(7) [tak] Abu Hanife 188/03 rahmatullahi alayhi ayd Kabeke ziyarat klgal bardm erdi mescidl-haram iinde Abdullah ibn Hurrir-Runeydini 188/04 krdm kim halaykga Paygambar alayhis-salamdn eitgen hadislerni beyan klur erdi. An agzdn tak
115
188/05 bu hadisni eittim kim ol ayd: Men Paygambar alayhis-salamdn habar br yarlk- 188/06 -ad: man tafakkaha fi dini llahi kafahu allahu hammahu va yarzukahu min haytu la-yahtasibu, Manisi ol bolur kim: Kayu mumin 188/07 ve muvahhid Tar dini iinde eriat ahkam grense, Tar taala ol muminni ne kim kadgus bar erse cmle- 188/08 -sie kifayat klgay tak ol mumia sanmaduk yndin rozini tegrgey, tp ayd. (8) Bir kn Abu Hanife rahmatullahi alayhi 188/09 z ustadlarn hisab kld tak ayd kim: Trt mi ustaddn ilm grendim. kleri tabiin 188/10 erdiler, tp ayd. (7) Eb Hanfe rahmatu llahi alayhi dedi: Kabeye ziyaret maksadyla gitmitim. Haram mescidi iinde Runeydinli Hurrolu Abdullah halka Peygamber alayhi s-salamdan duyduu hadisleri anlatrken grdm. Onun azndan da bu hadisi duydum: Peygamber alayhi s-salamdan duydum Peygamber alayhi s-salamdan haber vererek anlatt: man tafakkaha fi dini llahi kafahu allahu hammahu va yarzukahu min haytu la-yahtasibu, anlam, hangi mmin ve muvahhid Tanr dini iinde eriat hkmlerini rense yce Tanr o mminin ne sknts var ise hepsine yeter ve o mmine sanmad ynden nasip gnderir, dediini duydum. (8) Bir gn Eb Hanfe rahmatu llahi alayhi kendi statlarn sayd ve drt bin stattan bilgi rendim. ou tabin idiler, dedi.
eviri V
Kelime izahlar
sanmaduk sanmadk : -duk, -ma-, san- (< san-ma-duk) yndin ynden : +din, yn (< yn+din) rozini nasip : +ni, rozi (< rozi+ni) kleri ou : +leri, k (k+leri) tegrgey dedirecek : +gey, -r-, teg- (< teg-r-gey) bardm erdi vardm idi : -di, er-; -dm, bar- (< bar-dm er-di) Aadaki kelimeleri zmleyiniz. andag yatsa-men yalganlam ytin atlg keltrmi edglk
116
Harezm Trkesi dneminin ilk eseridir. Nasirud-din bin Burhanud-din arRabguzi tarafndan 1310-1311 ylnda yazlp Nasirud-din Tok Bugaya sunulan Farsa bir eserin Trkeye uyarlanm hlidir. Peygamber kssalarn konu alan eserde Rabguzi, dini konular edebi bir dille nakletmi, Arapa ve Trke manzumelere yer vermitir. Eserde peygamberlere ve din byklerine yazlm kasidelerden baka ak, tabiat gibi konularn ilendii manzumeler de bulunmaktadr. Eserin Londrada bir, Saint Petersburgda alt, Pariste bir, Bakde bir ve svete iki nshas vardr. Kazanda birka defa baslmtr. En eski nshas Londra British Museum Add. 7851de muhafaza edilen nshasdr. brlerine gre daha iyi bir durumdaki bu nsha Kaare GRNBECH tarafndan tpkbasm olarak 1948de Kopenhagda baslmtr. 1995te Hendrik BOESCHOTEN, M. VANDAMME ve Semih TEZCAN eserin karlatrmal nerini ve ngilizce evirisini yaynlamlar, 1997de de Trkiyede Aysu ATA tarafndan yaynlanmtr.
KISAS L-ENBYA [=NEBLERN KISSALARI]
Ksas l-Enbiya hakknda ksaca bilgi veriniz.
117
METN NCELEME I Metin

Metin 7.6 RABGUZ, Nasrddin bin Burhanddin: Ksasl-Enbiya (Peygamber Kssalar) Giri - Metin Tpkbasm: Aysu ATA, Ankara 1997, I, XL+616 s. Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar: 681-1. ss. 31a-31b
Kissa-i Salih Yalawa alayhi s-salam Ol wa-ila Tamuda ahahum [13] Salihan (XI-61) hilatn kedgen; fa-stagfiruhu, tumma tubu ilayhi, (XI-61) tp kavmnga gt brgen; a-tanhana [14] an nabuda ma yabudu abauna (XI-62) cavabn itgen; fa-kala lahum rasulu llahi: Nakata llahi wasukyaha. (XCI-13) [15] tarifini bulgan; tadn dua klp ingen kargan; inna Rabbi kariban muciban (XI-61), tp [16] hak dinga ndegen; Salih paygambar alayhi s-salam akl anut kelgil it Salih yalawa kssasn [17] blglg badn ayakga aytayn men cmlesint Hak risalat brdi erse tz tgrdi kavmga [18] yridi tn kndzin balap Tamudn zumrasn kld iman davatn koldlar bir muciza [19] kold Hakdn kd ingen yand tagn sahrasn bota tugd bara bodun an talap krdiler [20] kn kediglep suw ledi idi kend hissasn tandlar Hakdn kamug kldlar kp masiyyat [21] ukmadn Salih szin hem obu ingen fitnesin
eviriyaz
118
keldi ygrp kki bzi bir adakn kesdiler [31b] botas rap kaytt atlar sohbasn kn ire boldlar sarg kzl hem kap-kara [2] kudrat birle ugan kadr yemrdi barasn Salih bin Ubayd bin Asaf bin Masih bin Hadir [3] bin Tamud bin Catir bin ram bin Sam bin Nuh alayhi s-salam.
eviri
Slih Peygamber ona selam olsun Kssas O Semd kavmine de kardeleri Slihi [13] gnderdik. (XI-61) hilatini giyen; Ondan balanma dileyin, sonra pimanlk duyup ona ynelin, (XI-61) diye kavmine t veren; bizi babalarmzn [14] taptna tapmaktan menetmee mi alyorsun (XI-62) cavabn duyan; Allahn elisi onlara: Allahn dii devesine ve onun su ime srasna dikkat edin. dedi. (XCI-13) [15] terifini bulan; dua ile tatan dii deve karan; Rabbim ok yakndr, dualar kabul edendir (XI-61), diye [16] hak dine aran; Slih paygamber ona selam olsun akl hazrla gel Slih peygamber kssasn dinle [17] ben hepsini batan ayaa tamamen anlataym Hak rislet verdi dorudan kavmine gnderdi [18] gece gndz demeden Samd kavmini dolat imana davet etti bir mucize istediler [19] Allahtan istedi dii deve kt dan dzln doland bota dodu, hekes onu hayretle seyretti [20] suyu gn ar su bltler o kendi hissesini iti Slihin szn ve hem bu dii deve imtihanan anlamadan [21] Haktan uzaklatlar hepsi ok gnah ilediler ki bez dokuyucu koarak geldiler bir ayan kestiler [31b] botas feryat iinde dnd dostunu astlar gn iinde sar kzl ve kapkara oldular [2] kadir tanr kudretiyle hepsini devirdi Nh ona selam olsun olu Sm olu rem olu [3] Casir olu Samd olu Hadir olu Masih olu saf olu Ubayd olu Slih.
Kelime zahlar
anut- hazrlatmak : -t, anu- (< anu-t-) yalawa peygamber : koldlar istediler : +lar, -d, kol- (< kol-d+lar) ingen inen : -gen, in- (< in-gen) tugd dodu : -d, tug- (< tug-d) kediglep rtnp, gizlenip : -p, +le-, -ig, ked- (< ked-ig+le-p) rap alayp inleyip : -p, +a-, r (< r+a-p) yemrdi devirdi : -di, yemr- (< yemr-di) barasn hepsini : +n, +s, bara (< bara+s+n)
119
METN NCELEME II Metin

Metin 7.7 RABGUZ, Nasrddin bin Burhanddin: Ksasl-Enbiya (Peygamber Kssalar) Giri - Metin Tpkbasm: Aysu ATA, Ankara 1997, I, XL+616 s. Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar: 681-1. ss. 31b
Ad Tamud kki malikler rdiler, [4] Sam bin Nuh oglanlardn. Bu kegdin telim oglanlar bold. Ad kabilas, Tamud kabilas [5] atadlar. Hud kavm Ad- Avvali-turur Tamud kavm Ad- Ahiri-turur. Ad bodun Tamud [6] bodundn krek rdiler. Hicr yrinde olturur rdiler, aml Hicazl [7] arasnda. Kawluhu taala: Wa-lakad kaddaba ashabu l-Hicri l-mursalina. (XV-80) Tamud bodun Ad tg [8] uzun boylug rdiler. Taglar iinde talar np vler kopardlar. [9] Kawluhu taala: Wa-yanhituna l-cibala buyutan aminina. (XV-80) Bir beyk tag tbinde olarn suw bar [10] rdi, olarga tap bolgua. Kamug butlarga tapnur rdiler. Mavla taala Salihni olarga [11] dd. Kawluhu taala: Wa-ila Tamuda ahahum Salihan. (XI, 61) Salih olarn urugndn n ahahum [12] ty yarlkad. Salih olarn musulmanlkga ndedi.
eviriyaz
120
Yene baz kssa-[19]-larda Vahb ibnu l-Yamani rivayat klurlar: Nuh bodun tufanda helak bolmda [20] kdin, Nuhn ogl kald. Nuh alayhi s-salam lerinde, oglanlarna vasiyyat kld: [21] cihann ortasn Samga brdi,; Hamn magribga dd; Yafitni markga dd.
Salihga paygambarlk kelmesdin burun: [13] Bizi birle butga tapungl, tyr rdiler. Salih unamasa: Kiig-turur bilmes; ulugrak [14] bolsa, yolga kirgey, tyr rdiler. Nubuvvat kelmide kdin: Musulman bolu, butga [15] tapunma, tdi. Aydlar: Ay Salih, biz seni dinimizga kirgey tp umd tutar rdk. Kawluhu taala: [16] Ya Salihu, kad kunta fina marcuwwan kabla hada. (XI-62) mdi bizge atalarmz dinini kodup edin dinga [17] mu ndeyr-sen? Kawluhu taala: A-tanhana an nabuda ma yabudu abauna? (XI-62) Biz bu szge [18] bitmez-miz, tdiler. Kawluhu taala: Wa-innana la-fi akkin mimma tadana ilayhi muribin, (XI-62)
eviri
d ve Samd Nh olu Sm oullarndan iki melik idi. [4] Bu ikisinden ok oullar oldu. d kabilesi ve Samd kabilesi [5] diye ad koydular. Hd kavmi nnc ddr Samd kavmi sonuncu ddr. d kavmi Samd [6] kavminden daha ok idi. ml Hiczl arasnda Hicr blgesinde olturur idiler. [7] Ayet: Elbette Hicr halk da peygamberlerin yalanlamt. (XV-80) Samd kavmi d gibi [8] uzun boylu idiler. Dalar iinde talar oyup evler peyda ettiler. [9] Ayet: Dalarda emniyet iinde kalacaklar evler yontuyorlard. (XV-82) Bir byk da dibinde onlara yetecek kadar sular bar [10] idi. Hepsi puta tapnrd. Allah taala Slihi onlara [11] gnderdi. Ayet: Samd kavmine de kardeleri Slihi gnderdik. (XI, 61) Slih olarnn soyundan olduu iin kardeleri [12] diye buyurdu. Slih onlar Mslmanla ard. Slihe paygamberlik gelmezden nce: [13] Bizimle puta tapn, diyordular. Slih tasvip etmeyince: Kktr bilmez; bycek [14] olunca, yola girer, diyordular. Nbvvet geldikten sonra: Mslman olun, puta [15] tapnmayn, dedi. Dediler ki: Ey Slih, biz seni dinimize girecek diye mit besliyorduk. Ayet: [16] Ey Slih, sen bundan nce mit beslemi olduumuz bir kii idin. (XI-62) imdi bize atalarmzn dinini brakp baka dine [17] mi aryorsun? Ayet: Bizi babalarmzn taptna tapmaktan alkoymaa m alyorsun? (XI-62) Biz bu sze [18] inanmyoruz, dediler. Ayet: Biz davet ettiin ey hususunda tam bir ikircik ierisindeyiz, (XI-62) Yene baz kssa-[19]-larda Yamn olu Vahb rivayet ediyor: Nh kavmi tufanda helk olduktan [20] sonra, Nhun olu kald. Nh ona selam olsun lrken oullarna vasiyet etti: [21] dnyann merkezini Sma verdi; Hm batya gnderdi; Yfesi douya gnderdi.
Kelime zahlar
kki iki : < kki oglanlardn olanlarndan : +dn, +lar, oglan kegdin ikisinden : +din, +eg, ki (< k+eg+din) olturur oturur : -ur, oltur- (< oltur-ur) np yontup : -p, n- (< n-p) kopardlar ina ettiler : +lar, -d, kopar- (< kopar-d+lar) olarga onlara : +ga, olar (< olar-ga) bilmes bilmez : -mes, bil- (< bil-mes) burun evvel : < burun
121
METN NCELEME III Metin

Metin 7.8 RABGUZ, Nasrddin bin Burhanddin: Ksasl-Enbiya (Peygamber Kssalar) Giri - Metin Tpkbasm: Aysu ATA, Ankara 1997, I, XL+616 s. Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar: 681-1. ss. 32a
[32a] Aymlar: Trkler Yafit urugndn-tururlar, edinler Sam urugndn-tururlar. [2] Sam Mukaddasa yrinde rdi, Tamud Hicaz yrinde rdi. Tgme kabilan birer malikleri bar rdi. [3] Bu Tamud bodun Mekkelig birle mutaassib rdiler, Mekkede Muaviya bin Bekr atlg yz [4] mi r erigi birle rdi. Hicaz yrindeki uluglar yglp keetiler: Bizge bir malik [5] kerek, bu duman birle tokusa. Cunda bin Amr atlg erni zlerie malik tutund-[6]-lar. Mlk aa musallam bold erse, zie bir but kld, kzl altundn, kki kzleri [7] yakutdn. Bu butga trt yz kldurd: Biri adami suratlg, biri arslan surat-[8]-lg,
eviriyaz
122
biri ku suratlg, biri at suratlg. Bu butga bir w kopard: kki yz [9] kar edizki, yz kar ni, tamlar cazdn akikdin. Bu wge yz kapug urd, [10] ud ygandn. Bir taht kldurd, kzl altun guhar birle murassa. Bu tahtga trt [11] adak kldurd: biri zimruddn, biri cazdn, biri akikdin, biri bulurdn. Trlg [12] trlg tonlar kedrdi. Ol taht ze oltur[t] d. Aa secde kld. Kamug kabilaga kii [13] dd, kamug meliklerni erigi birle ygdurd. Ayd: Bu meni tarm-turur. Mua secde [14] kl, tdi. Malikler ol trt yz kapugdn kirdiler, ol butga secde kldlar. [15] Biri ol butn agznga kirip: Men sizdin h unud-men, tp n kld. Kamuglar [16] sewnp ba ktrdiler. Cunda bin Amr ayd: Tgme ylda bir yol kelip mua secde [17] kl, tdi. Ol Tamud bodun ol vdin kp szletiler. Bir anas ayd: [18] Bizi tarmzn yzi bizi sar rdi, tdiler. Sz talatlar, santlar. [19] Ytmi mi r ldi. Bu habar Cunda bin Amrge tgdi. Atlanp keldi, olarga ayd: [20] Kayu yag bu ini klgay, kim zzge kldz? Olar ayd: Ay malik, bizge bu tar [21] kerekmez. Bizni tokuga kmiti. Edin tar tutunur-miz, bizni tokuturmagay, tp.
eviri
[32a] Trkler Yfes soyundandr, brleri Sm soyundandr derler. [2] Sm Kudste yerlemiti, Samd Hiczda yerlemiti. Her kabilenin birer meliki vard. [3] Samd kavmi Mekkeli olmakla tutucu idiler, Mekkede Bekr olu Muviye adl birinin yz [4] bin askeri vard. Hiczdaki bykler toplanp [5] Bu dman ile arpmaa bize bir melik gerek diye meveret ettiler: Amr olu Cunda adl adam kendilerine melik seti-[6]-ler. Mlk ona teslim edildi. Bu adam kendisine kzl altndan, iki gz [7] ykttan bir put yapt. Bu puta trt cephe yaptrd: Biri dam sretli, biri arslan sret-[8]li, biri ku sretli, biri at sretli. Bu puta krk [9] metre ykseklii, yirmi metre eni, duvarlar damarl akikten bir ev yaptrrd. Bu eve d aacndan yz kap koydu. [10] Mcevher kakmal kzl altndan bir taht yaptrd. Bu tahta drt [11] ayak yaptrd: biri zmrtten, biri damarl akikten, biri akikten, biri kristalden. Trl [12] trl elbiseler giyindi. O taht zerine oturttu. Ona secde etti. Btn kabileye adam [13] gnderdi, btn melikleri askeri ile toplad. Bu benim tanrmdr. Buna secde [14] edin, tedi. Melikler ol trt cepheli kapdan girdiler, o puta secde ettiler. [15] Biri ol putun azna girip: Ben sizden razym diye seslendi. Hepsi [16] sevinip ba kaldrdlar. Amr olu Cunda Her ylda bir yol gelip buna secde [17] edin, dedi. O Samd kavmi ol evden kp szletiler. Bir ksm [18] Bizim tanrmzn yz bizim taraf idi, tedi. Sz dalatlar, giritiler. [19] Yetmi bin er ld. Bu haber Amr olu Cundaya ulat. Ata binip geldi, onlara [20] Kendinize yaptnz bu ii hangi dman yapar? dedi. Onlar Ey melik, bize bu tanr [21] gerekmez. Bizi savaa att. Bizi savatrmayacak baka tanr ediniriz, tediler.
Kelime zahlar
urugndn-tururlar soyundandr : +lar, turur; +dn, +n, urug (< urug+n+dnturur+lar) erigi askeri : +i, erig (< erig+i) keetiler dantlar : +ler, -ti, kee- (< kee-ti+ler) tokusa savasa : -sa, --, toku- (< toku--sa) ygandn aacndan : +dn, +n, yga (< yga+n+dn) mua buna : +a, mu (< mu+a) tgme her : -me, tg- (< tg-me) sar -a doru : < sar yag dman : < yag
123
METN NCELEME IV Metin

Metin 7.9 RABGUZ, Nasrddin bin Burhanddin: Ksasl-Enbiya (Peygamber Kssalar) Giri - Metin Tpkbasm: Aysu ATA, Ankara 1997, I, XL+616 s. Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar: 681-1. ss. 32b
[32b] Karra atlg tagga kii ddlar. But tutunmaga ta tilediler. blis alayhi l-lana burunrak [2] bu Karra tagnga keldi. Krklg, arg, ak tan kesip kodd. Olar kelip an krdiler. [3] ltip bir but kldlar, krk kar uzunluk, sekkiz kar ni; ba altundn, kzleri [4] yakutdn, tileri yindin; trlg tonlar kdrp ol taht ze olturtd. [5] Aa Abhar atadlar. Aydlar: Ay malik, bir r bu butga hadmlk klsa. Cunda bakd erse, [6] Katur bin Ubayd atlg erni krdi. Bu yaragaymu? tdiler. Razi boldlar. Katurn ol [7] butga hadm kldlar.
eviriyaz
124
Krk yl hidmat kld. Bir kn blis feritelerdin itdi [8] kim bu Katur urugndn bir paygambar bolgay, Salih atlg; bu kafirlar an liginde [halak bolgay]. Ol kavm-[9]-n kamuglar ol butga ygldlar. blis alayhi l-lana kelip ol butn agznga [10] kirdi, katg n birle ayd: Ay meni kullarm, bu Katur meni tapugmga yaramaz. An [11] zindanga saln. Zindanga kmitiler erse, yene biregni butga hadim kldlar. Katur [12] krk yl zindanda kald. Krk ylda kdin Cabrailga yarlg bold: Katurn zindan-[13]-dn kargl, tp. Cabrail bir kanat birle urd. Zindann kki pare kld, ayd: Ay [14] Katur, kgl. Katur zindandn kd; klinde saknd: Krk yln Abharka hidmat [15] kldm, krk yl zindanda kaldm. mdi kurtuldum; bu yrdin kteyin, tp. Kopd, tagga [16] ugrad. Tag iinde bir r yolukd. Arm rdi, udd. Krk yl udku-[17]-da kald. Mavla taala bir feritege an saklatd. Katurn winde Zaum atlg wlki [18] bar rdi. Aymlar: Sahur atlg rdi. Bir ana rozgar kmide bu hatun [19] telwe bold; ygrp arlayur rdi. zi yawlak krklg rdi. Halk aa rahm [20] kld. Bir ke saraynda bir ku keldi, karka suratlg. Ayd: Ay Zaum Katurn [21] krg kl bar erse, meni dergil. Zaum Katurn der bard. Ol rge keldiler. Ferite [32b] Karra dana adam gnderdiler. Put yapmak iin ta aradlar. eytan ona lanet olsun daha nce [2] bu Karra dana geldi. Gzel, temiz ak ta kesip brakt. Onlar gelip onu grdler. [3] Gtrp bir put yaptlar, krk kar uzunluu, sekiz kar eni; ba altndan, gzleri [4] yakuttan, dileri inciden; trl elbiseler giydirip o taht zerine oturttu. [5] Ona Abhar dediler. Ey melik, bir adam bu puta hizmet etse. dediler. Cunda bakt, [6] Ubeyd olu Ksru grd. Bu yapar m? dediler. Raz oldular. Ksru bu [7] puta hizmeti yaptlar. Krk yl hizmet etti. Bir gn eytan meleklerden [8] Bu Ksrun soyundan Slih adnda bir peygamber gelecek, kfirler onun elinde lecek diye duydu. O kavm-[9]-in hepsi o putun bana toplatlar. eytan ona lanet olsun gelip o putun azna [10] girdi, yksek sesle Ey benim kullarm, bu Ksr benim hizmetime yaramaz. Onu [11] zindana atn. diye seslendi. Zindana attlar, baka birini puta hizmeti ettiler. Ksr [12] krk yl zindanda kald. Krk yldan sonra Cebrle Ksru zindan-[13]-dan kar diye ferman geldi. Cabrl kanat ile bir vurdu. Zindn iki para etti. Ay [14] Ksr, k. dedi. Ksr zindandan kt; gnlnden Krk yl Abhara hizmet [15] ettim, krk yl zindanda kaldm. imdi kurtuldum; buradan gideyim, diye dnd. Kalkt, daa [15] gitti. Da iinde bir maara buldu. Yorulmutu, uyudu. Krk yl uyku-[17]-da kald. Allah taala bir melee onu saklatt. Ksrun Zam adl bir kars [18] vard. Sahur adlyd da derler. Bir hayli gn getikten sonra bu kadn [19] deli oldu; kouyor baryordu. Kendi irkin grnlyd. Halk ona acd. [20] Bir gece evine karga suratl bir ku geldi. Ey Zam, Ksmu [21] grmek istiyorsan, beni takip et. dedi. Zam Ksru takip etmee balad. O maaraya geldiler. Melek
eviri
Kelime zahlar
burunrak evvelce : +rak, burun (< burun+rak) krklg gzellik : +lg, krk (< krk+lg) ltip iletip : -ip, lt- (< lt-ip) yindin inciden : +din, yin (< in. yin+din) olturtd oturttu : -d, -t-, oltur- (< oltur-t-d) dergil takip et : -gil, der- (< der-gil) arlayur barr : -yur, +la-, ar (< ar+la-yur) kar kar : < kar
125
METN NCELEME V Metin

Metin 7.10 RABGUZ, Nasrddin bin Burhanddin: Kisasl-Enbiya (Peygamber Kssalar) Giri - Metin Tpkbasm: Aysu ATA, Ankara 1997, I, XL+616 s. Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar: 681-1. ss. 33a
[Ferite] [33a] ayd: rini ndegil. Zaum katg n birle Katurn ndedi. Ol r yarld, [2] Katur n brdi: Kirgil, tdi. Sahur kirdi, Katurn krdi, ayd: Ay Katur, [3] munda rmisen. Muna yl bold, maa nelk kelmedi? Katur ayd: Abhar [4] zindandn kurtuldum, bir ke munda yatur-men. Zaum ayd: Yz yigirmi yl bold, sen [5] mendin gaib-sen. Bu szlerni szlerde Katurn wlkie ragbat [6] bold. keg kawutlar. Zaum Salih paygambarga yklg bold. Ol saatda [7] Katur ldi, gil bold, Zaum kadgulug Ol ku ayd: Bu rdin kgl, tdi. [8] Zaum kd. Ol r blgsiz bold. Yene bu ku ayd: Ay Zaum, s-[9]-kideki oglann kandn ald? tp sorsalar, tanuk tile-
eviriyaz
126
seler, olarn [10] bu rge keltrgil. Tar taala olarn arrndn kdedgey. Zaum [11] ayd: Sen n ku-turur-sen? Zaumga ayd: Men kuzgun-men. Sord: Ba [12] nelk akard? Ayd: Kabil Habln ltrmekie men sabab rdm. Mavla taala [13] maa n ceza brgsi, andn korkup bam akard. Ayd: Tumuk [14] nelk sarg-turur? Ayd: Umahdag zafarandn ydim, tdi. Yene ayd: Adak-[15]-lar nelk yal-turur? Ayd: Mi yl Tuba yganda kondum. Yene ayd: [16] Karn nelk kara-turur? Ayd: Bir kn tamug zesindin ker rdim. Ot [17] ssg mundag kld. Tak krnmes bold. Sahura wige keldi. [18] Tokkuz ayda kdin, Muharram aynda Du-anba kn kesi Salih paygambar anadn [19] tugd. Anas Salihni kundaklap z lie alp bard. Malik sord: [20] Bu oglann kaydn aldn? Sahura magaran aytu brdi: Malik talad: [21] Ayd: Ay malik, maa nanmas rse, kelgil saa krgzeyin, tdi.
eviri
[Melek] [33a] Kocana seslen. dedi. Zam yksek sesle Ksru ard. O maara yarld, [2] Ksr ses verdi: Gir, dedi. Sahur girdi, Ksru grd. Ey Ksr, [3] buradaymsn. Bunca yl oldu, bana niye gelmedin? dedi. Ksr Abhr [4] zindanndan kurtuldum, bir gece burada yattm. dedi. Zam Yz yirmi yl oldu, sen [5] benden uzaksn. dedi. Bu szleri sylerken Ksrun karsna can [6] ekti. kisi birletiler. Zam Slih peygambere hamile kald. O saatte [7] Ksr ld, toprak oldu, Zam kaygland. O ku Bu maaradan k, dedi. [8] Zam kt. O maara belirsiz oldu. Yine bu ku Ey Zam, kuca-[9]-ndaki olan nereden aldn? diye sorsalar, ahit isteseler, onlar [10] bu maaraya getir. Allah taala onlarn errinden korur. dedi. Zam [11] Sen ne kuusun? dedi. O Zam Ben kuzgunum. dedi. Ban [12] niye aard? diye sordu. Kbilin Hbili ldrmesine ben sebep idim. Allah taala [13] bana ne ceza verecek diye korktuumdan bam aard. dedi. Gagan [14] niye sar? diye sordu. Cennetteki safrandan yedim, dedi. Yine Ayak-[15]-larn niye yeil? diye sordu. Bin yl Tb aacna kondum. dedi. Yine [16] Karnn niye kara? diye sordu. Bir gn cehennem zerinden geiyordum. Atein [17] harareti byle yapt. dedi. Ve grnmez oldu. Shra evine dnd. [18] Dokuz ay sonra, Muharrem aynda Pazartesi gnnn gecesi Slih peygamber [19] dodu. Annesi Slihi kundaklayp kucana alp gitti. Melik [20] Bu olan nereden aldn. diye sordu. Shra maaray syledi: Melik ard. [21] Ey melik, bana inanmyorsan, gel sana gstereyim, dedi.
Kelime zahlar
munda skntda : +da, mun (< mun+da) nelk nasl : < nelk szlerde szletiinde : -de, -r-, --, +le, sz (< sz+le--r+de) wlkie eine : +e, +i, +lk, w (< w+lk+i+e) rdin maara : +din, -r, - (< -r+din) kdedgey koruyacak : -gey, kded- (< kded-gey) tumuk gagan : +n, tumuk (< tumuk+) rini kocan : +ni, +i, r (< r+i+ni) ke gece : < kee
Aadaki kelimeleri izah ediniz. arlayur burunrak rdin tumuk yag keetiler kegdin bilmes koldlar tugd
127
zet
1
Nehcl-Feradis hakknda bilgi vermek. Trk edebiyatndaki krk hadis evirilerinin ilk rnei olan Nehcul-Feradis Mahmud bin Ali tarafndan 1357-1358 yllarnda yazlmtr. Eser onar fasll drt baptan meydana gelmektedir. Eser, dnya ve ahirette mutlu olmak iin gerekli Mslmanlk bilgilerinin el kitab gibidir. slubu gayet sade ve aktr. Edebi ynden ok deerli olmasa da Trk dilinin nemli bir yadigr olmas kymetini artrmaktadr. Eserin stanbul (Yeni Cami Ktphanesi), Paris, Kazan, Krmda nshalar bulunmaktadr. Yeni Cami nshas tam ve harekeli olmas bakmndan nemlidir. Paris nshas batan ve sondan eksiktir. Yeni Cami nshas gibi harekeli deildir. Nehcl-Feradis zerine yaymlanm eserleri bilmek. Edebiyatlar 1. Nehcl-Feradis I Tpkbasm: nsz yazan: Jnos ECKMANN, Ankara 1956, XIV+444 s. T. D. K. Tpkbasmlar Dizisi 35 [Yayn nr. 164]. 2. Nehcl-Feradis Utmahlarn Auk Yol Cennetlerin Ak Yolu II Metin: evriyaz: Jnos ECKMANN, Yaynlayanlar: Semih TEZCAN - Hamza ZLFKAR, Ankara [1984], XI+312 s. Trk Dil Kurumu Yaynlar: 518. 3. Nehcl-Feradis Utmahlarn Auk Yol Cennetlerin Ak Yolu III Dizin-Szlk: Aysu ATA, Ankara 1998, XLIII+538 s. Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar: 518.
Nehcl-Feradiste geen Trke kelimelerin izahn yapmak. (Basra) lini memleketinin : +ni, +i, l (< l+i+ni) (halifa) erken (halife) iken : (halifa) -ken, er- (< erken) agrlad arlad : -d, +la-, agr (< agr+la-d) agzdn azndan : +dn, +, agz (< agz++dn) andag ylece : < antag < anteg anlarn onlar : +n, anlar (< anlar+n) atlg atl : +lg, at (< at+lg) aytur syler : -ur, ayt- (< ayt-ur) bardm erdi vardm idi : -di, er-; -dm, bar- (< bardm er-di) bolgaymen olacam : -men, -gay, bol- (< bol-gay-men) edglk iyilik : +lk, edg (edglk) iinde-turur iindedir: -turur, +nde, +i, i (< i+i+nde-turur) da brdi erse gnderi verdiyse : -se, er-; -di, br-; -a, d- (< d-a br-di er-se) keltrmi getirmi : -mi, -tr-, kel- (< kel-tr-mi) kimerse kimse : -se, er- + kim (< kim + er-se) kiini kiiyi : +ni, kii (< kii+ni) klgan erdi klan idi : -di, er-; -gan, kl- (< kl-gan er-di) kodt koydu : +t, kod- (< kod-t) kulga kula : +ga, kul (< kul+ga) mni beni : +i, mn (< mn+i) minde kesinde : +(n)de, +i, m (< m+i+nde) rozini nasip : +ni, rozi (< rozi+ni) sanmaduk sanmadk : -duk, -ma-, san- (< san-ma-duk) satgam ulam : -m, satga- (< satga-m) szleyr-siz sz ediyorsunuz : -siz, -yr, +le-, sz (< sz+le-yr-siz) tak dahi : < tak, kr. dag tegrgey dedirecek : +gey, -r-, teg- (< teg-r-gey) tr erdi derdi : -di, er-; -r, t- (< t-r er-di) kleri ou : +leri, k (k+leri) yalganlam yalanlam: -m, -la, yalgan (yalgan+lanm) yarlkar buyurur : -r, yarlk+a- (< yarlk+a-r) yatsa-men yatsam : -men, -sa, yat- (< yat-sa-men) ytin yedinci : +n, yeti (< yeti+n) yndin ynden : +din, yn (< yn+din)
128
Ksasl-Enbiya hakknda bilgi vermek. Harezm Trkesi dneminin ilk eseridir. Nasiru d-din bin Burhanud-din ar-Rabguzi tarafndan 13101311 ylnda yazlp Nasiru d-din Tok Bugaya sunulan Farsa bir eserin Trkeye uyarlanm hlidir. Peygamber kssalarn konu alr. Eserde peygamberlere ve din byklerine yazlm kasidelerden baka ak, tabiat gibi konularn ilendii manzumeler de bulunmaktadr. Eserin Londrada bir, Saint Petersburgda alt, Pariste bir, Bakde bir ve svete iki nshas vardr. Kazanda birka defa baslmtr. En eski nshas Londra British Museum Add. 7851de muhafaza edilen nshasdr. Ksasl-Enbiya zerine yaymlanm eserleri bilmek. BOESCHOTEN, H. E. - VANDAMME, M. - TEZCAN S. : Al-Rabghuzi The Stories of the Prophets Qisas al-Anbiya An Eastern Turkish Version: Leiden New York Kln 1995, E. J. Brill. RABGUZ, Nasirud-din bin Burhanud-din: KsaslEnbiya (Peygamber Kssalar) Giri-Metin-Tpkbasm: Aysu ATA, Ankara 1997, I, XL+616 s. Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar: 681-1. -Dizin: Aysu ATA, Ankara 1997, II, IV+820 s. Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar: 681-2. [Yazl: Hvarezm 1310]. Ksasl-Enbiyadan seilmi Trke kelimelerin izahn yapmak. anut- hazrlatmak : -t, anu- (< anu-t-) barasn hepsini : +n, +s, bara (< bara+s+n) bilmes bilmez : -mes, bil- (< bil-mes) burun evvel : < burun burunrak evvelce : +rak, burun (< burun+rak) arlayur barr : -yur, +la-, ar (< ar+la-yur) erigi askeri : +i, erig (< erig+i) dergil takip et : -gil, der- (< der-gil) kegdin ikisinden : +din, +eg, ki (< ki+eg+din) kki iki : < kki ltip iletip : -ip, lt- (< lt-ip) rini kocan : +ni, +i, r (< r+i+ni) wlkie eine:+e, +i, +lk, w (< w+lk+i+e) ingen inen : -gen, in- (< in-gen) rap alayp inleyip : -p, +a-, r (< r+a-p) kar kar : < kar
ke gece : < ke kediglep rtnp, gizlenip : -p, +le-, -ig, ked- (< kedig+le-p) keetiler dantlar : -ler, -ti, kee- (< kee-ti-ler) koldlar istediler : -lar, -d, kol- (< kol-d-lar) kopardlar ina ettiler : -lar, -d, kopar- (< kopar-d-lar) krklg gzellik : +lg, krk (< krk+lg) kdedgey koruyacak : -gey, kded- (< kded-gey) mua buna : +a, mu (< mu+a) munda skntda : +da, mun (< mun+da) nelk nasl : < nelk oglanlardn olanlarndan : +dn, +lar, oglan olarga onlara : +ga, olar (< olar-ga) olturtd oturttu : -d, -t-, oltur- (< oltur-t-d) olturur oturur : -ur, oltur- (< oltur-ur) sar -a doru : < sar szlerde szletiinde : -de, -r-, --, +le, sz (< sz+le--r-de) tgme her : -me, tg- (< tg-me) tokusa savasa : -sa, --, toku- (< toku--sa) tugd dodu : -d, tug- (< tug-d) tumuk gagan : +n, tumuk (< tumuk+) np yontup : -p, n- (< n-p) rdin maara : +din, -r, - (< -r+din) urugndn-tururlar soyundandr : +lar, turur; +dn, +n, urug (< urug+n+dn-turur+lar) yag dman : < yag yalawa peygamber : yemrdi devirdi : -di, yemr- (< yemr-di) yindin inciden : +din, yin (< in. yin+din) ygandn aacndan : +dn, +n, yga (< yga+n+dn)
129
Kendimizi Snayalm
1. Aymlar: Trkler Yafit urugndn-tururlar, edinler Sam urugndn-tururlar ifadesinin Trkiye Trkesine doru evirisi aadakilerden hangisidir? a. Trklere sylemiler: Yfes soyundandr, brleri Sm soyundandr. b. Trkler sylemiler: Yfes soyundandr, brleri Sm soyundandr. c. Trkler Yfes soyundandr, brleri Sm soyundandr derler. d. Trkler Yfes soyundan dururlar, brleri Sm soyundan dururlar. e. Trklerin Yfes soyundan olduunu, brlerinin de Sm soyundan olduunu anlatmlar. 2. Nehcl-Feradis'n konusu aadakilerden hangisidir? a. Dnya ve ahirette mutlu olmak iin gerekli Mslmanlk bilgileri b. Doruluk ve adalet c. Cennet hayat d. Peygamberlerin hayat e. Namaz, oru, zekat gibi dini bilgiler 3. Ksasl-Anbiya ile ilgili aadaki ifadelerden hangi yanltr? a. Harezm Trkesi dneminin ilk eseridir. b. Nasiru d-din bin Burhanud-din ar-Rabguzi tarafndan yazlmtr. c. 1310-1311 ylnda yazlmtr. d. Trke telif bir eserdir. e. Nasiru d-din Tok Bugaya sunulmutur. 4. Aadakilerin hangisinde yetin kelimesinin zmlenmesi doru verilmitir? a. -in, ytb. yti, n c. +, ytind. +n, yti e. +n, -i, yt5. Aadakilerin hangisinde kediglep kelimesinin zmlenmesi doru verilmitir? a. kediglep rtnp, gizlenip : +lep, -ig, ked- (< kedig+le-p) b. kediglep rtnp, gizlenip : -p, +le-, -ig, kid- (< kidig+le-p) c. kediglep giyinip : -p, +le-, -ig, kid- (< kid-ig+le-p) d. kediglep rtnp, gizlenip : -p, +le-, -ig, ked- (< kedig+le-p) e. kediglep rtnp, gizlenip : -p, +le-, kedig (< kedig+le-p) 6. m kelimesinin Trkiye Trkesindeki anlam aadakilerden hangisidir? a. bini b. ke c. at d. bininci e. engebelik 7. Ksas l-Enbiyann en eski nshas aadaki ehirlerin hangisinde bulunmaktadr? a. Paris b. Kahire c. Viyana d. Londra e. Takent
, , 8. Yukardaki kelimelerin doru okunuu aadakilerden hangisidir? a. drdnc k, ze b. trtni kii, ze c. trtnci kii, ze d. trti kii, ze e. tr, tunc, kii, ze 9. Ya Abu Hanife, kerek kim bu sualn cevabn siz aysaz. cmlesinin Trkiye Trkesine doru evirilii aadakilerden hangisidir? a. Ey Eb Hanfe, bu soruya cevap vermeniz gerek. b. Ey Eb Hanfe, bu soruya kimin cevap vermesi gerekir? c. Ey Eb Hanfe, bu sorunun cevabn ancak siz bilirsiniz. d. Ey Eb Hanfe, bu sorunun cevabn bir syleseniz. e. Ey Eb Hanfe, bu sorunun cevabn sizin sylemeniz uygun der.
10. Yukardaki ifadenin eviriyazl doru ekli aadakilerden hangisidir? a. Bu nci kii tak eli birle bu ylan atm erdi. b. Bu n kii dahi eli ile bu ylan atm idi. c. Bu ni kii de eliyle bu ylan atmt. d. Bu ni kii tak lgi birle bu ylann atm erdi. e. Bu ni kii tak elgi birle bu ylann atm erdi.
130

1. c 2. a 3. d 4. d 5. a 6. b 7. d 8. b 9. e 10. d Yantnz yanl ise evriyaz ve eviri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Nehcl-Feradis konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ksas l-Enbiyakonusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Metin I Kelime zahlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kelime izahlarn konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Metin IIIn evriyazs evirisini konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ksas l-Enbiya konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Metinleri ve evriyazlarn konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise evriyazl Metinleri ve evirilerini konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Metinleri ve evriyazlarn konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 4 arlayur barr : -yur, +la-, ar (< ar+la-yur) burunrak evvelce : +rak, burun (< burun+rak) rdin maara : +din, -r, - (< -r+din) tumuk gagan : +, tumuk (< tumuk+) yag dman : < yag keetiler dantlar : +ler, -ti, kee- (< kee-ti+ler) kegdin ikisinden : +din, +eg, ki (< ki+eg+din) bilmes bilmez : -mes, bil- (< bil-mes) koldlar istediler : +lar, -d, kol- (< kol-d+lar) tugd dodu : -d, tug- (< tug-d)
BOESCHOTEN, H. E. - Vandamme, M. - Tezcan S. : AlRabghuzi The Stories of the Prophets Qisas al-Anbiya An Eastern Turkish Version: Leiden New York Kln 1995, E. J. Brill. ECKMANN, Jnos: Harezm Trkesi, (M. AKALIN), Trh Trk veleri: Ankara 1979, 183-223 ss. Atatrk niversitesi Yaynlar No: 551. Edebiyat Fakltesi Yaynlar No: 94. Ders Kitaplar Serisi No: 7. Nehcl-Feradis I Tpkbasm: nsz yazan: Jnos ECKMANN, Ankara 1956, XIV+444 s. T. D. K. Tpkbasmlar Dizisi 35 [Yayn nr. 164]. Nehcl-Feradis Utmahlarn Auk Yol Cennetlerin Ak Yolu II Metin: evriyaz: Jnos ECKMANN, Yaynlayanlar: Semih TEZCAN - Hamza ZLFKAR, Ankara [1984], XI+312 s. Trk Dil Kurumu Yaynlar: 518. Nehcl-Feradis Utmahlarn Auk Yol Cennetlerin Ak Yolu III Dizin-Szlk: Aysu ATA, Ankara 1998, XLIII+538 s. Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar: 518. RABGUZI, Nasrd-din bin Burhand-din: Ksasl-Enbiya (Peygamber Kssalar) Giri - Metin - Tpkbasm: Aysu ATA, Ankara 1997, I, XL+616 s. Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar: 6811. - Dizin: Aysu ATA, Ankara 1997, II, IV+820 s. Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar: 681-2. [Yazl: Hvarezm 1310]. SAOL YKSEKKAYA, Glden: Harezm Trkesi, Karahanlca Harezme Kpaka Dersleri: stanbul 2010 (Eyll), 89168. ss. Kesit Yayn No: 27. Tarih Trk Leheleri: 2. TOPARLI, Recep - VURAL, Hanifi: Harezm Trkesi: Tokat 2007, 241 s.

Sra Sizde 1 NF zerine ECKMANN, Ali Fehmi KARAMANLIOLU ve Aysu ATA almlardr. Sra Sizde 2 andag ylece : < antag < anteg yatsa-men yatsam : -men, -sa, yat- (< yat-sa-men) yalganlam yalanlam : -m, +la-, yalgan (< yalgan+lam) ytin yedinci : +n, yeti atlg atl : +lg, at (< at+lg) keltrmi getirmi : -mi, -tr-, kel- (< kel-tr-mi) edglk iyilik : +lk, edg (edglk) Sra Sizde 3 Harezm Trkesi dneminin ilk eseridir. Nasirud-din bin Burhanud-din ar-Rabguzi tarafndan 1310-1311 ylnda yazlp Nasirud-din Tok Bugaya sunulan Farsa bir eserin Trkeye uyarlanm hlidir. Peygamber kssalarn konu alr. Eserde peygamberlere ve din byklerine yazlm kasidelerden baka ak, tabiat gibi konularn ilendii manzumeler de bulunmaktadr.
Amalarmz
8

Hsrev irin eviriyaz
Bu niteyi tamamladnzda Harezm Trkesi eserlerinden Hsrev irini; Yazmasndan evriyazl okuyabilecek, Seilen blmleri Trkiye Trkesine aktarabilecek, Eser hakknda genel bilgi verebilecek, Baz kelimelerin izahn yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kelime izahlar
indekiler
Harezm Trkesi Metin nceleme II: Hsrev irin
HSREV RN METN NCELEME I METN NCELEME II METN NCELEME III METN NCELEME IV METN NCELEME V
Harezm Trkesi Metin nceleme II:

Hsrev irin
Hsrev irin Genceli Nizm [1141-1203]nin Selkl sultan Arslanolu Rknddny ved-dn III. Turul ah [1176-1194] ile ldenizolu [1145-1225] Cihn Pehlivn Eb Cafer Nusretud-dn Muhammed Atabeg [1175-1186] ve kardei Eb Cafer Muzafferud-dn Kzl Arslan Osman Atabeg [1186-1191] adlarna 1180 ylnda kaleme ald 6512 beyitlik manzum romandr. Kutb adl airin Altunorda [1127-1502] han zibekolu Tnbek Han [1341-1342] ve ei Melike Hatun adna Harezm Trkesiyle yaplan ilk manzum evirisinin Brekzolu Berke tarafndan krk iki yl sonra 1383de skenderiyede Altunbua adna oaltlan yazmasdr. Bu yazma Bibliothque Nationale Turc 312. sy.da olup ilkin Ananiasz ZAJCZKOWSKI [1903-1970] tarafndan allmtr (Najstarsza wersja Turecka, Husrv u irin Qutba I-II: Warszawa 1958). 1968de de Necmeddin HACIEMNOLU tarafndan stanbulda yaymlanmtr.
HSREV RN
134
Kutbun Husrav u irini zerinde A. ZAJCZKOWSKI, E. N. NADJR, E. . FAZILOV, F. KPRL, A. N. SAMOYLOV, E. BLOCHET, A. T. TAHRCANOV, A. NAN, N. HACIEMNOLU ve dierleri almtr.1 ZAJCZKOWSKInin yazmann tpkbasm ve metin nerinden2 sonra; eserle ilgili irili ufakl, eserin tamamn ele alan, bir ksmyla ilgili olan pek ok yayn yaplmtr. Trkiyede de eserle ilgili pek ok deerlendirme yazs yazlmtr. Eserin tamam zerinde ise N. HACIEMNOLU alm ve Dil Hususiyetlerini de inceleyerek metin yaynn yapmtr.3 ZAJCZKOWSKInin yaynna dayanan bu alma Trkiyede ilk olmas sebebiyle nemlidir; ancak pek ok yanllklar ve eksiklikleri de hl bnyesinde barndrmaktadr. Eserin ilk ve sonraki basklarnda yer alan yanl-doru cetveli eserin sadece ml Hususiyetleri blmn kapsar. 4370 beyitten oluan eserin konusu Ssnl hkmdar Husrev Perviz ve Ermen hkmdar Mihin Banunun kardeinin kz irinin kdr. kinci kademede Husrevin siyas hayat anlatlmaktadr. Kutbun eseri Nizamininkinden daha ksa olmasna ramen konu balklar ayndr. Kutbun Hsrev irininde doksan konu bal yani doksan blm vardr. eriinde de Nizamden farkllklar bulunmaktadr. Kutbun Hsrev irini hakknda ksaca bilgi veriniz.
Metin 8.1 KUTB: Hsrev irin: Ananiasz ZAJCZKOWSKI: Najstarsza wersja Turecka, Husrv u irin Qutba Cz II Facsimile: Warszawa 1958, Polska Akademia Nauk Komitet Orientalisticzny. ss. 7b
8. nite - Harezm Trkesi Metin nceleme II: H srev i r i n
135
eviriyaz
kitab nazm klmakka sebeb beyan ayur 240. ne yl bold canm sker rdi klde obu endie bar rdi nteg ah tapga bir barga-men tp bu klm kadgusn targa-men tp krp klm kim asru ragbatm bar buyurd kim katglan mdi y yar
243. revan y kutb terkin k bolur bil
n bilgeyler sni szletmese til
nizami nazm yalg tz szni ann belgt hanga bu zni hanm birle melike ata bir kitab klguka kl tdi tedbir
246. boyum ehrige klm rdi sultan
canm andn kabul kld bu ferman kl fermann can birle tut[t]um adn saknn bir yol unut[t]um kazan tg kaynap o sevda birdm nizami baldn halva birdm
249. hanm atnga obu parsi tilni
ewrdm tzdm o nazm zre kln kardm ho ydglk suw bu kldin kller kansu tp bu safi suwdn
eviri I
Kitab nazmetmenin sebebini anlatr 240. Ne kadar yl oldu canm zlerdi. Gnlde bu dnce vard. Padiahn huzuruna bir varaym, bu gnlmn kaygsn bir dataym, dedim. Gnlm ar arzumu grnce Ey dost, haydi hazrlan!
243. Ey Kutb! abuk ol, sonra ge olur, bil.
Dilini syletmezsen seni nereden bilecekler?
Nizamnin iirini kendi sznle yeniden dzenle. Kendini sultanna bu ekilde tant. Sultanm ile Melike adna bir kitap yazmak iin bir eyler yap, dedi.
136
XI-XIII. Yzyllar Trk Dili 246. Bedenime gnlm sultan olduundan
canm bu ferman ondan tr kabul etti. Gnl fermann can ile tuttum. Baka dnceyi bir an unuttum. Kazan gibi kaynayp ite bu sevda hikyesini piirdim. Nizamnin balndan helva piirdim.
249. Sultanmn adna Fars dilinde olan bu eseri
evirip iir hlinde yeniden yazdm.
Bu glden, bu saf sudan gnller kansn diye ho kokulu su kardm.
Kelime izahlar
sker ister, arzular : +r, ske- (< ske-r) barga-men varaym : +men, -ga, bar- (< bar-ga-men) katglan sknt ek- : +lan, katg (< katg+lan-) szletmese syletmezsen, anlatmazsan : -se, -me-, -t-, +le, sz(< sz+le-t-me-se) ata adna : +a, +, at (< at++a) saknn dnceyi : +n, -, sakn- (< sakn-+n) (bir) yol defa : +, yol (< yol+) suwdn sudan : +dn, suw (suw+dn)
METN NCELEME II
Metin 8.2 KUTB: Hsrev irin: Ananiasz ZAJCZKOWSKI: Najstarsza wersja Turecka, Husrv u irin Qutba Cz II Facsimile: Warszawa 1958, Polska Akademia Nauk Komitet Orientalisticzny. ss. 7b-8a
137
eviriyaz
klp han davlat bu kulga yari kterdi teri tabcmnu gubar bu perde ire keltrdm ho avaz
252. tzp til blbli bu nazm ze saz
muradm rdi ol kim bu kapugda klip yol tapsa-men tp bu tapugda sefer rencin krdm zm ka eyyam tapugka yttim mdi o serencam
255. ne kim kldim rse men velikin
tkel kldim tkellik yah o n
0256. 0257.
014 (8a) n ho ay[t]d kr5 ol pir kamil ytirgil ne k klse y cakl bu klmeklikde maksud rdi bu kim ytrgey hak ty munda tilekim tilek lgi umn yasn kurd
258. bi-hamdi llah tilekke hak ytrdi 0259. 0260.
bu klmn ku kim tapt ho bag kerek blbl okup ursun kerek zag yana klm sz ara kld avaz kim y blbl ald gl klip yaz
eviri
Han, talihi bu kula yr edince, Allah yaradlmn tasalarn giderdi.
252. Dil blbl (Nizam) bu nazmn zne uygun trk yakm.
Ben de bu perdeden olmak zere ho sesler getirdim.
Bu kapdaki isteim, gelip bu huzurda bir yer bulmakt. Ka gndr yolculuk zahmeti ektim. te imdi bu zahmetin sonunda huzura yetitim.
255. Nasl geldiysem geldim
ama, iyi bir hlde, iyi ve tam bir ekilde geldim. 014 (8a)
O yal bal kii ne gzel syledi: Ey akll kii, nasl gelirsen gel, ne kadar ge gelirsen gel, gel de ferah gel. Gelmekteki bu maksat, dileimi Hakkn yerine getirecei dncesiydi.
138
XI-XIII. Yzyllar Trk Dili 258. Allaha hamdolsun dileime eritirdi.
Dilek eli emel yayn kurdu.
Bu gnlmn kuu gzel bir bahe buldu. ster blbl aksn ister karga gaklasn. Sonra gnlm sz iinde avaz etti: Ey blbl, yaz gelince gl ald!
Kelime izahlar
keltrdm getirdim : -d-m, -tr, kel- (< kel-tr-d-m tkellik mkemmel : lik, tkel (< tkel+lik) lgi eli : +i, lig (< lig+i) yasn yayn : +n, +s, ya klmn gnlmn : +n, +m, kl (< kl+m) ytirgil ulatr : -gil, -ir-, yt- (< yt-ir-gil) ne nice : < nee

Metin 8.3 KUTB: Hsrev irin: Ananiasz ZAJCZKOWSKI: Najstarsza wersja Turecka, Husrv u irin Qutba Cz II Facsimile: Warszawa 1958, Polska Akademia Nauk Komitet Orientalisticzny. ss. 8a
eviriyaz
261. cihan bostan kayra bold hurrem bar erse ck mdi szle sen hem
bu cak o andn6 szler szini tzp mun-tg bzedim sz yzini kiini kim klde ck bolsa n ta blbl meizlig7 zar klsa
8. nite - Harezm Trkesi Metin nceleme II: H srev i r i n 264. felek mihrab ck rmi ho ala caklarn szin ck birle tla
139
kii kim cak rmez can yok bil lgni bar mu tr ajunda cakl eger it klie hak ck kirse klr ol tilge ktmez ursa srse
267. eger bolmasa cak arh- badram cak bolmasa obu yti kat yr
n ser-gerdan yrir klgardi 8 aram
ndin muna halayk zahmn yr teizler cak rmez erse bir sor ndin kaynar n gurrular klur kr
270. kayu ne kim bu calem ire krdm ndin mun-tg ty caklmka sordum
eviri
261. Dnya bostan tekrar en oldu.
Hem akn varsa imdi syle.
Bu k ite o yzden syler szn. Dizip sz elbisesini byle ssledim. Bir kiinin gnlnde ak olsa nice seher blbl gibi inler.
264. yi anla, felein mihrab ak imi.
klarn szn ak ile dinle.
k olmayan kiinin can yoktur, bil. Akll, dnyada lm var m, der. ayet aalk gnlne Allah ak girse dile o gelir, vursa da srse de dilinden zikri gitmez. akn yrmezdi, arada dinlenirdi.
267. ayet felek k olmasayd
Bu yedi kat yer k olmasayd neden bunca yaratlmn darbesini yesin? Denizler k deilse bir sor: Neden kaynar, bak ne gurrular klar. Bu dnyada her ne grdmse neden byle diye aklma sordum.
0 270.
140
Kelime izahlar
szle syle- : +le-, sz (< sz+le-) meizlig gibi : +lig, meiz (< meiz+lig) tla dinle- : +la-, t (< t-la-) muna bunca : +a, +n, mu (< mu+n+a) teizler denizler : +ler, teiz (< teiz+ler) ursa vur- : -sa, ur- (< ur-sa) bar var : < bar

Metin 8.4 KUTB: Hsrev irin: Ananiasz ZAJCZKOWSKI: Najstarsza wersja Turecka, Husrv u irin Qutba Cz II Facsimile: Warszawa 1958, Polska Akademia Nauk Komitet Orientalisticzny. ss. 8a-8b
eviriyaz
0272.
ayur ck birle tirig obu calem eger ck bolmasa bolmaz rdi adem canm ckdn ferah taptsa bildim kl brdim yrine ck[] aldm
273. bu ckm birle balap dastann sala tp ckka ndedim cihann
husrav [u] irin hikayetini evveli 15 (8b) munu-tg aym ol pir-i cakl kim ol rmi kamug nevc ire kamil
141
tutuld erse nuirvann ay konup hrmiz ze davlat humay

276. ata tahtn bilip ol dad kld cadil birle cihan abad kld 0
tutar rdi atasn tresin an resmine faln hem yorasn k kurban klp ol ah ugandn tiledi bir ogul ygrek bu candn
279. an dergaha kldsa zari 0280.
ogul brdi aa gevherdin ar ugann bahii deryasdn dur an emcie brmi fazldn nur
eviri
0271. te bu lem ak ile hayattadr. 0272.
Ak olmasayd dem olmazd. der.
Canmn akta sevin, ferahlk bulduunu bildim. Gnl verdim, yerine ak aldm. meydan okuyarak dnyay aka ardm. *Husrev ve rn hikyesinin evveli 15 (8b) O aklllarn piri byle sylemi. O btn yaratlmlarn iinde olgunmu. Nirvnn ay tutulunca Hrmz stne devlet kuu kondu. Adalet ile dnyay mamur etti.
273. Destana bu akm ile balayp
*0
0274. 0275.
0 276. Ata taht bilip yardm etti. 0277. 0278.
Atasnn tresini srdrrd. Onun resmine bakp faln tabir edesin. O padiah ok kurban kesip Allahtan bu hanmdan iyi bir oul diledi. Ona cevherden saf oul verdi.
279. Onun dergahna yalvarp alad. 0280.
Allahn bahii deryasndan uzaktr. Onun mumuna fazlndan nur verir.
142
Kelime izahlar
tirig canl : < -ig, tir- (< tir-ig) bolmaz rdi olmazd : -di, r-; -maz, bol- (< bolmaz erdi) taptsa bulduysa : -sa, -t, tap- (< tap-t-sa) ndedim seslendim : -m, -di, -de-, n (< n+de-di-m) yorasn tabir edesin : +sn, -a, yor- (< yor-a-sn) k ok : < k ugann Allahn : +n, ugan (< ugan+n)
METN NCELEME V Metin

Metin 8.5 KUTB: Hsrev irin: Ananiasz ZAJCZKOWSKI: Najstarsza wersja Turecka, Husrv u irin Qutba Cz II Facsimile: Warszawa 1958, Polska Akademia Nauk Komitet Orientalisticzny. ss. 8b
eviriyaz
mbarek talici davlat mekan yzinde belglg ahlk nian o andn tr pervz9 bold at
282. yakin husravlkn krdi atas
zarifluk ire kamil rdi dat bu yoldn tr pervz bold at

028
143
yaak kn meiz kz baksa bolmaz yzin krgen klde kadgu kalmaz

285. an ah tapga ketrrler rdi
l lge gl meiz ktrrler rdi
harirge ulganlm kin ypar tg tamam drr daneni kizlep tutar tg nteg-kim kt beikdin cihanka sewglk urgn kti bara canka
288. yl ama idi arturd davlat bilig taclim alp grendi cizzet 0289. 8
tamam b yaga ytti rse alap krp kp neni cibret ald talap
0 291. yti yaka ytip ol serv-kamet gl zre mk samak kld cadet 0292. 0293.
kaan kim alt yaka yt[t]i ol ah kamug ynlerni alap bold agah
an tg krki bold lde mehur yzin krgen bu yusuf ty saknur atas kld bir stad tertib an roz-gar zayic kmesn tp hnerlig bold husrav z halna
0 294. bu sz aymda so kti bir ana
eviri
Mbarek devleti ksmet yeridir. Padiahlk nian yznde bellidir.
282. Sultanln babas iyice anlad. 02 02
te o yzden ad Perviz oldu.
Zat zariflikte olgundu. Bu yzden ad Perviz oldu. Yana gne gibi, gz bakamaz. Yzn gren gnlde kayg kalmaz. Elden ele gl gibi gtrrlerdi.
285. Onu padiah huzuruna getirirlerdi. 028
pee brnm misk kokusu gibidir. nci tanesini gizleyip tutar gibidir. Nitekim beikten dnyaya kt. Btn gnllere sevgi tohumunu ekti.
144
XI-XIII. Yzyllar Trk Dili 288. Yl getike Allah nasibini artrd.
lim talim edip izzet rendi.
Tam be yana girince ok eye bakp, ararak ibret ald. Ne zaman ki o padiah alt yana girdi, evresinde olup biteni anlayp bilgili oldu. gl zerine misk kokusu sama adet etti.
0 291. O servi boylu yedi yana ulanca 0
Gzellii memlekette mehur oldu. Yzn gren bu Yusuf diye dnr. Onun zaman boa gemesin diye babas bir hoca temin etti.
294. Bu sz anlatldktan bir zaman sonra
Husrev kendi hlince hnerli oldu.
Kelime izahlar
belglg belli : +lg, +g, bel (< bel+g+lg) o andn ite ondan : +dn, an; o (< o an+dn) baksa bolmaz bakamaz : -maz, bol-; -sa, bak- (< bak-sa bol-maz) saknur dnr : -ur, sakn- (< sakn-ur) ynlerni etrafn : +ni, +ler, yn (< yn+ler+ni) ama getike : +a, -m, a- (< a-m+a) sewglk sevgi : +lk, +g, sew- (< sew-g-lk) urgn tohumunu : +n, urug (< urug+n)
Okuduunuz blmde air Hi kimin iin yazdn hangi ifadelerle anlatmaktadr?
145
zet
1
Hsrev irin hakknda bilgi vermek. Hsrev irin, Genceli Nizmnin ayn isimli mesnevisinden Harezm Trkesiyle yaplan ilk manzum evirisidir. Kutb adl airin Altunorda [1127-1502] han zibekolu Tnbek Han [1341-1342] ve ei Melike Hatun adna adna yapt bu evirinin gnmze kalan tek yazmas Bibliothque Nationale Turc 312. sy.dadr. 4370 beyitten oluan eserin konusu Ssnl hkmdar Husrev Perviz ve Ermeni hkmdar Mihin Banunun kardeinin kz irinin kdr. kinci kademede Hsrevin siyasi hayat anlatlmaktadr.
Hsrev irin zerine yaymlanm eserleri bilmek. HACIEMNOLU, Necmettin: Kutbun Hsrev irini ve Dil Hususiyetleri: stanbul 1968, stanbul niversitesi Yaynlarndan No. 1378.
NADJP, E. N.: storiko-Sravnitelny Slovar Tyurkskih Yazkov XIV Veka Na Materiale <Hosrau i irin> Kutba: Moskva 1979, Glavnaya redaksiya vostonoy literaturi. ZAJCZKOWSKI, Ananiasz: Najstarsza wersja Turecka, Husrv u irin Qutba I: Warszawa 1958, Polska Akademia Nauk Komitet Orientalisticzny. ZAJCZKOWSKI, Ananiasz: Najstarsza wersja Turecka, Husrv u irin Qutba II: Warszawa 1958, Polska Akademia Nauk Komitet Orientalisticzny. ZAJCZKOWSKI, Ananiasz: Najstarsza wersja Turecka, Husrv u irin Qutba III: Warszawa 1961, Polska Akademia Nauk Komitet Orientalisticzny.
Hsrev irinden seilmi Trke kelimelerin izahn yapmak. (bir) yol defa : +, yol (< yol+) ata adna : +a, +, at (< at++a) bar var : < bar barga-men varaym : -men, -ga, bar- (< bar-ga-men) bolmaz rdi olmazd : -di, r-; -maz, bol- (< bolmaz erdi) lgi eli : +i, lig (< lig+i) katglan sknt ek- : +lan, katg (< katg+lan-) keltrdm getirdim : -d-m, -tr, kel- (< kel-trd-m klmn gnlmn : +n, +m, kl (< kl+m) meizlig gibi : +lig, meiz (< meiz+lig) muna bunca : +a, +n, mu (< mu+n+a) ne nice : < nee sker ister, arzular : +r, ske- (< ske-r) saknn dnceyi : +n, -, sakn- (< sakn-+n) szle syle- : +le-, sz (< sz+le-) szletmese syletmezsen, anlatmazsan : -se, -me-, -t-, +le, sz (< sz+le-t-me-se) suwdn sudan : +dn, suw (suw+dn) taptsa bulduysa : -sa, -t, tap- (< tap-t-sa teizler denizler : +ler, teiz (< teiz+ler) tirig canl : < -ig, tir- (< tir-ig) tla dinle- : +la-, t (< t-la-) tkellik mkemmel : lik, tkel (< tkel+lik) ugann Allahn : +n, ugan (< ugan+n) k ok : < k ndedim seslendim : -m, -di, -de-, n (< n+dedi-m) ursa vur- : -sa, ur- (< ur-sa) yasn yayn : +n, +s, ya ytirgil ulatr : -gil, -ir-, yt- (< yt-ir-gil) yorasn tabir edesin : -sn, -a, yor- (< yor-a-sn)
146
Kendimizi Snayalm
1. Kutbun Hsrev irininin btnn ilkin kim almtr? a. HacEminolu b. Eckmann c. Radlov d. Fazlov e. Zajckowsk 2. Hsrev irinin bilinen ka yazmas vardr? a. 1 b. 2 c. 3 d. 4 e. 11 3. kaan kim alt yaka yt[t]i ol ah kamug ynlerni alap bold agah Yukardaki beytin Trkiye Trkesine doru aktarm aadakilerden hangisidir? a. O ah, alt yana basnca her eyi anlayp alim oldu. b. Padiah alt yana girince evresindeki her ey ona malum oldu. c. Padiahn alt yana girmesiyle her ynn anlayp bilmesi bir oldu. d. Ne zaman ki o padiah alt yana girdi, evresinde olup biteni anlayp bilgili oldu. e. Ne zaman ki alt yana ulat o padiah her ynn anlayp oldu ferah. 4. Kutbun Hsrev irini ka beyitten olumaktadr? a. 1470 b. 6443 c. 4370 d. 6512 e. 4730 5. Hsrev irin ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Telif bir eserdir. b. tercme bir eserdir. c. Gazel ve kasidelerden oluur. d. Yazar belli deildir. e. 1241 ylnda yazlmtr. 6. saknn kelimesinin zmlenmesi aadakilerden hangisinde doru verilmitir? a. saknn saknmay : +n, -, sakn- (< sakn-+n) b. saknn dnceyi : +n, -, sakn- (< sakn-+n) c. saknn saknmay : +n, -, sakn- (< sakn-+n) d. saknn dnceyi : +, -n, sak- (< sak-n+) e. saknn saklanmay : +n, -, -n, sak- (< sak-n+n) 7. Allahm, yardm kapn a ve rahmetinin tohumunu gnlme sa. ifadesi aadaki beyitlerden hangisinin tercmesidir? a. cinayet birle kl klmni agah bu sz ire meded kl kulga allah c b. inayetler kim o muna sni bar zacif kuln kaan zayic koyar zar c. Ey Allahm yardm kapsn a klme rahmat tohumunu sa c d. inayet birle kl klmni agah bu sz ire meded kl kulga allah e. ilahi tevfik kapgn aa br klge rahmat urgn saa br 8. Hsrev irinin yazld blge aadakilerden hangisidir? a. Altunordu b. rgen c. Urumi d. Takent e. Buhara 9. Hsrev irinin Kutb tarafndan evrildii ve Berke Fakih tarafndan oaltld yl aadakilerin hangisinde doru olarak verilmitir? a. 1241-1381 b. 1341-1833 c. 1342-1353 d. 1341-1383 e. 1341-1342 an dergaha kldsa zari ogul brdi aa gevherdin ar 10. Yukardaki beyitte G > deiimine rnek olan kelime aadakilerden hangisidir? a. ar b. brdi c. an d. ogul e. gevher
147

1. e 2. c 3. d 4. c 5. b 6. b 7. e 8. a 9. d 10. a Yantnz yanl ise Hsrev irin konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hsrev irin konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Metin ncelemeleri V konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hsrev irin konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hsrev irin konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kelime zahlarn konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise evriyaz ve eviri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hsrev irin konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hsrev irin konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Metinleri ve evriyazlarn konusunu yeniden gzden geiriniz.
HACIEMNOLU, Necmettin: Kutbun Hsrev irini ve Dil Hususiyetleri: stanbul 1968, stanbul niversitesi Yaynlarndan No. 1378. NADJP, E. N.: storiko-Sravnitelny Slovar Tyurkskih Yazkov XIV Veka Na Materiale <Hosrau i irin> Kutba: Moskva 1979, Glavnaya redaksiya vostonoy literaturi. NZM: Hsrev ve irin: eviren Sabri SEVSEVL: stanbul 1955, Maarif Matbaas. ZAJCZKOWSKI, Ananiasz: Najstarsza wersja Turecka, Husrv u irin Qutba I: Warszawa 1958, Polska Akademia Nauk Komitet Orientalisticzny. ZAJCZKOWSKI, Ananiasz: Najstarsza wersja Turecka, Husrv u irin Qutba II: Warszawa 1958, Polska Akademia Nauk Komitet Orientalisticzny. ZAJCZKOWSKI, Ananiasz: Najstarsza wersja Turecka, Husrv u irin Qutba III: Warszawa 1961, Polska Akademia Nauk Komitet Orientalisticzny.

Sra Sizde 1 Hsrev irin, Genceli Nizmnin ayn isimli mesnevisinden Harezm Trkesiyle yaplan ilk manzum evirisidir. Kutb adl airin Altunorda [1127-1502] han zibekolu Tnbek Han [1341-1342] ve ei Melike Hatun adna adna yapt bu evirinin gnmze kalan tek yazmas Bibliothque Nationale Turc 312. sy.dadr. 4370 beyitten oluan eserin konusu Ssnl hkmdar Husrev Perviz ve Ermeni hkmdar Mihin Banunun kardeinin kz irinin kdr. kinci kademede Husrevin siyasi hayat anlatlmaktadr. Sra Sizde 2 Gnlm: Ey Kutb! abuk ol, sonra ge olur, bil. Dilini syletmezsen seni nereden bilecekler? Nizamnin iirini kendi sznle yeniden dzenle. Kendini sultanna bu ekilde tant. Sultanm ile Melike adna bir kitap yazmak iin bir eyler yap, dedi.
Amalarmz
9

Bu niteyi tamamladgnzda Harezm Trkesi eserlerinden MukaddimetlEdeb ve Muinl-Mridi; Yazmalarndan evriyazl okuyabilecek, Seilen blmleri Trkiye Trkesine aktarabilecek, Eserler hakknda genel bilgi verebilecek, Baz kelimelerin izahn yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Mukaddimetl-Edeb Muinl-Mrid eviriyaz Kelime zahlar
indekiler
MUKADDMETL-EDEB METN NCELEME I METN NCELEME II METN NCELEME III METN NCELEME IV MUNL-MRID METN NCELEME I METN NCELEME II METN NCELEME III
HAREZM TRKES METN NCELEME III: MUKADDMETL-EDEB ve MUNL-MRIDDEN METN RNEKLER
Harezm Trkesi Metin nceleme III:

Mukaddimetl-Edeb ve Muinl-Mridden Metin rnekleri
MUKADDMET L-EDEB [=EDEBE GR]
Zamaheri tarafndan Arapay retmek iin 1128-1144 yllar arasnda yazlp Harezm ah Atsz [1075-1144]a sunulmutur. Arapay renmek isteyenler iin ksa cmleler ve kelimelerden oluan bir szlk olan Mukaddimet l-Edeb isimler, fiiller, isim ve fiil dndaki dil bilgisi unsurlar, isim ekimi, fiil ekimi diye be ana blmden olumaktadr. Arapa ifadelerin altnda eitli yazmalarda Harezm Trkesi, Farsa, Moolca, aatayca ve Osmanlcadaki anlamlar verilmitir. Abece srasnda bir szlk eklinde olmayp fiiller Arapa baplara gre sralanmtr. Eserin bilinen yirmi nshas mevcuttur. Bunlardan en eski nshalar Harezm Trkesi ve Farsa ile tercmeli olan Yozgat (istinsah tarihi 1257) ve Berlin (istinsah tarihi 1282) nshalardr. Bunun dnda Paris, uster, Hive, Takent, stanbul niversitesi, Sleymaniye Ktphanesi, Arkeoloji Mzesi, Millet Ktphanesi ve British Museumda da nshalar vardr. Polonyal Trkbilimci Ananiasz ZAJCZKOWSKI 1967de Yozgat nshasnn hayvanlarla ilgili blmn yaynlamtr. Nuri YCE uster nshasnn neretmitir. Moolca nshasn 1938de N. N. POPPE neretmi bu nshann szlk ksm 2009da M. S. KAALN tarafndan Trkeye evrilmitir.
150
Mukaddimetl-Edeb hakknda ksaca bilgi veriniz.
Metin 9.1 MUQADDIMAT AL-ADAB: A Facsimile Reproduction of the Quadrilingual Manuscript (Arabic, Persican, Chagatay and Mongol) The Alisher Navoi State Museum of Literature (Academy of Sciences, Republic of Uzbekistan) and The Japan Society for the Promotion of Science: Tky 2008, [IV]+22 s. +534b yr. The Japan Society for the Promotion of Science Grant-in-Aid for Scientific Research (B), No. 17320061. ss. 6a.
eviriyaz
006a babul-avvalu
vakt hangam ak cak avan mitluhu m m hakub mitluhu m m avkat cam c c avana cam c c ahkab cam c c hin mitluhu m m aban mitluhu m m hikba mitluhu m m ahyan cam c c ababagin cam c c hikab cam c c dahr mitluhu m m barha mitluhu m m acal vakt-i muayyan acal cam cam cam duhur cam c c manun mitluhu m m
A. F. T. M. A. F. T. M. A. F. T. M.
9. nite - Harezm Trkesi Metin nceleme III: Mu k addimetl-Edeb ve Muinl Mr i dden Metin rnekleri
151

Metin 9.2 MUQADDIMAT AL-ADAB: A Facsimile Reproduction of the Quadrilingual Manuscript (Arabic, Persican, Chagatay and Mongol) The Alisher Navoi State Museum of Literature (Academy of Sciences, Republic of Uzbekistan) and The Japan Society for the Promotion of Science: Tky 2008, [IV]+22 s. +534b yr. The Japan Society for the Promotion of Science Grant-in-Aid for Scientific Research (B), No. 17320061. ss. 6b.
eviriyaz
A. F. T. M. A. F. asr mitluhu m m suruf cam asar cam c c rayb mitluhu usur cam c fatrat dirang-i dar-miyan-i du paygambar ki paygambarn aras tken ak c
006b
zaman mitluhu m m hatad sal azman cam c c azmina cam c c karn cam seksen yl sarf mitluhu m m kurun
T.
152
XI-XIII. Yzyllar Trk Dili koyar yalawacin cuura ngci-gsen cak havl mitluhu m m al-kabil say ayanda klr yl
M. A. F. T. M. A. F. T.
c sanat sal yl hon avam cam
m sinun cam c c alamulavvalu par sal bltur nidani hon
nayan hon ahval cam c c fasl yak fasl yln ldin bir l hon trben kubiasa
c haccat mitluhu m m fusul az-ar fasl c niken kubi cam hicac cam c c am mitluhu m m alam im-sal bu yl ne hon
M.
irekn hon

Metin 9.3 MUQADDIMAT AL-ADAB: A Facsimile Reproduction of the Quadrilingual Manuscript (Arabic, Persican, Chagatay and Mongol) The Alisher Navoi State Museum of Literature (Academy of Sciences, Republic of Uzbekistan) and The Japan Society for the Promotion of Science: Tky 2008, [IV]+22 s. +534b yr. The Japan Society for the Promotion of Science Grant-in-Aid for Scientific Research (B), No. 17320061. ss. 7a.
153
eviriyaz
A. F. T. M. A. F. T. M. A. F. T. M. A. F. T. M. rabi bahar yaz kabur uhur cam c c al-muharram mah-i muharram muharram ay honu hekin sara cumadilavval mah-i cumadilavval cumadilavval ay kke sara sayf tabistan yay cun gurrat avval-i mah ay ba yekin sara as-safar mah-i safar safar ay kucir sara cumadlahirat mah-i cumadl-ahirat cumadlahirat ay
007a
harif tira mah kz namur gurrat cam c c ita zamistan k bl sirar ahr mah ay sara salh mitluhu m m m m ahur cam c c
muhak
ahir-i mah
ayn yak sarain kl
ahru (ahri.) ahru rabiilrabiil-avval ahir mah-i rabiul-avval rabiul-avval ay kubi sara racab mah-i racab racab ay h lcin sara aban mah-i aban aban ay bln dundadu sara ilami urdu sara mah-i rabiulahir rabiul-ahir ay cunu dumdadu sara
154

Mein 9.4 MUQADDIMAT AL-ADAB: A Facsimile Reproduction of the Quadrilingual Manuscript (Arabic, Persican, Chagatay and Mongol) The Alisher Navoi State Museum of Literature (Academy of Sciences, Republic of Uzbekistan) and The Japan Society for the Promotion of Science: Tky 2008, [IV]+22 s. +534b yr. The Japan Society for the Promotion of Science Grant-in-Aid for Scientific Research (B), No. 17320061. ss. 7b.
155
eviriyaz
A. F. T. M. A. F. T. M. A. F. T. M. A. F. T. M. ramadan mah-i r. roza ay ilam sara cadidan ab u roz kce kndzm sni dr layal cam c c sahar vakt-i sahar ta r avval mah-i . bayram ay ilam koitu sara malavan mitluhu m m kita para-i ab kceni bir li sni niken keik ashar cam c c
007b
du l-kada mah-i d. ara ay ara sara asran mitluhu m m zulaf mitluhu m m sahur cam c c du l-hicca mah-i d. kurban ay honu kl sara layla ab kce sni vahn miyan-i ab yarm kce carm sni al-laylatul-bariha ab-i ravan yarulk kce uridu sni layl mitluhu m m mavhin mitluhu m m laylatus-sadak ab oda kn ahir kcesi lin koitu sni
Kelime zahlar
ara ay : aralk ay, (mslman takviminde) on ikinci ay ay : 30 gnlk zaman dilimi ay ba : ay ba ayn yak : ay sonu bayram ay : (mslman takviminde) onuncu ay bltur : geen yl bu yl : bu yl cumadil-ahirat ay : (mslman takviminde) altnc ay cumadil-avval ay : (mslman takviminde) beinci ay ak : a ki paygambarn aras tken ak : ki peygamber aras geen dnem kce : gece kce kndz : gece gndz kceni bir li : gecenin bir blm klr yl : gelecek yl k : k kn ahir kcesi : kn son gecesi kurban ay : (mslman takviminde) sonuncu ay kz : gz, sonbahar muharram ay : (mslman takviminde) nnc ay rabiul-ahir ay : (mslman takviminde) drdnc ay rabiul-avval ay : (mslman takviminde) nc ay racab ay : (mslman takviminde) yedinci ay roza ay : oru ay, (mslman takviminde) dokuzuncu ay safar ay : (mslman takviminde) ikinci ay
156
seksen yl : seksen yl aban ay : (mslman takviminde) sekizinci ay ta : tan yarm kce : gece yars yarulk kce : nceki gece yay : yaz yaz : lkbahar yl : yl yln ldin bir l : yln mevsimlerinden bir mevsim
Mukaddimtl-Edebn szlk tekniini aklaynz.
MUN L-MRD [=MRDN YARDIMCISI]
1313-1314 yllarnda slm adnda bir air tarafndan Harezm blgesinde yazlan ve yerli dil zelliklerini ihtiva eden bir eserdir. ecere-i Terakimede eserin Trkmenler arasnda ok yaygn olduu ve Trkmenlerin ona gre hareket ettikleri sylenmektedir. Din iirlerden meydana gelen eser yaklak 900 beyittir. Esas olarak Arapa bilmeyen gebe Trkmenlere fkh ve tasavvufla ilgili bilgiler vermek zere yazlmtr. Kutadgu Bilig ve AtabetlHakaykla ayn vezinde yazlan eserin dikkat ekici bir zellii de drtlklerle yazlm olmasdr. Eser; iman, marifetl-hak ve Hz. Peygamber, nasihat, zekat, iradat, edep, iktida, sohbet, eriat-tarikat, nefis ve kalp, sluk, kr ve zikir blmlerinden oluur. Bilinen tek yazmas Bursa Yazma ve Basma Eserler Ktphanesinde 1605/18. nr.l mecmuatu r-resail ierisinde 177a-202b yapraklar arasndadr. 1988de Recep TOPARLI tarafndan yaymlanan eser, 2008de Recep TOPARLI ve Mustafa ARGUNAH tarafndan tekrar neredilmitir. Muinl-Mrd hakknda ksaca bilgi veriniz.
157

Metin 9.5 SLM: Muin l-Mrid nceleme - Metin - eviri - Dizin Tpkbasm: Recep TOPARLI - Mustafa ARGUNAH, Ankara 2008, 332 s. Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar: 925. ss. 22b.
eviriyaz
babun fi maali -ariati va t-tarikati va l-hakikati 344 eriat tarikat hakikat in ty bilmegil o it sz son 198b hakikat baak tg tarikat ulu eriatn bilgil bu oknu yin 345 yi yok ok atgl barur mu kan eriat tarikat hakikat kan hakikat kl tg tarikat akl eriat rr bu vcudu can 346 cemad canszn ol n ige yarar kulak mu itr bu z m krer eriat til ol bil tarikat kulak hakikat bu kz tg kan kim sorar 347 eriat bilip kasd klp sormak-ol tarikat kirip rast yrp barmak-ol hakikat talib matlubnga tgip an birle meclis tz kurmak-ol
eviri
344 eriat tarikat hakikati anlatmadan nce sz sonuna kadar dinle. Hakikat temren gibi, tarikat temrensiz ok (okun sap). eriat bu okun yn (ty) olarak bil. 345 Ty olmayan oku atarsan nereye kadar gidebilir. eriat ve tarikat hakikatn cevheridir. Hakikat gnl, tarikat akl gibidir. eriat bu vcudun candr.
158
346 Ta toprak canszdr, ne ie yarar? Bu kulak m ki iitsin, gz m ki grsn? eriat dildir, bil ki tarikat da kulaktr, hakikat bu gz gibidir, hani sorun soran nerede? 347 eriat, bilmek, ama edinmek ve sormaktr, tarikat ise (hakikata) girmek, yol yrmek ve varmak (ilerlemek)tir. Hakikat isteyenin istediine eriip onunla birlikte bir yerde olmasdr.
Kelime izahlar
in dieri : < in son sonunu : +n, so (< so+n) ulu temelin : +u, ul (< ul+u) yin ty, telei : +in, y (< y+in) kan hani : < kan sormak-ol sormaktr : +ol, -mak, sor- (<sor-mak+ol) birle ile : < birle

Metin 9.6 SLM: Muin l-Mrid nceleme - Metin - eviri - Dizin Tpkbasm: Recep TOPARLI - Mustafa ARGUNAH, Ankara 2008, 332 s. Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar: 925. ss. 22b.
eviriyaz
348 eriat resul kavli tutgl yri tarikat resul fili tutgl yri hakikat n ol tp eger sorsa-sn resul hali ahvali tutgl yri BABUN FI BAYAN L-KALB VA N-NAFS
349 kl nefs ruhdn netice rr galib bolsa biri aar yz urur bili bu beyan eyh eref hvaceni mebadi slukda bitiglig-turur 350 tak kp meayih bu yol szleri kl nefs beyan ayur zleri kl tut kulak a yakin bil mun ayur n kim anlar krer kzleri
159
351 kl nefs beyan it tilegil bu kkisi bir ne mun alagl fesadn tilese bolur at nefs salahn tilese kl solagl
eviri
348 eriat peygamber szdr, (o sz) tut ve (ona gre) yr, tarikat resul peygamberin yaptklardr, (onu da) tut ve (ona gre) yr. Hakikat nedir diye sorarsan; peygamberin hl ve tavrdr: (onlar) tut ve (ona gre) hareket et.
Kalp ve Nefis Blm

349 Gnl, nefis ve ruhun bir hulasasadr. Bunlardan birisi galip gelirse brne ilgi gsterir. Bu bilginin eyh eref Hocann Mebd Slk adl kitabnda yazl olduunu bilin. 350 Birok eyhin szleri de byledir. Kendileri gnl ve nefisle ilgili bilgiler verirler. Gnl tut, kulak a, onlarn gzleri ne grrse onu sylediklerini iyi bil. 351 Gnl ve nefis konusunda anlatlanlar dinle. Bu ikisi bir eydir, bunu anla. Fesad istersen bunun ad nefistir, huzuru (iyilii) istersen ad gnldr. Byle bitir.
Kelime zahlar
tutgl yerine getir : -gl, tut- (< tut-gl) sorsasn sorsan : +sn, -sa, sor- (< sor-sa+sn) bitiglig-turur yazldr : +turur, +lig, -g, biti- (< biti-g+lig+turur) krer grr : -er, kr- (< kr-er) ne ey : < ne kp ok : < kp solagl tamamla : -gl, +la-, so (< so+la-gl)

Metin 9.7 SLM: Muin l-Mrid nceleme - Metin - eviri - Dizin Tpkbasm: Recep TOPARLI - Mustafa ARGUNAH, Ankara 2008, 332 s. Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar: 925. ss. 23a.
160
eviriyaz
352 tak nefs nian ikayet klur dikir klgu yrde hikayet klur kurug davi birle zahir krktp ulau bu gafletni adet klur
353 fesadn tilemide emmare ol nedamet ktrmide levvame ol hidayetga tevfik bolur mlhime veli mutmainne tamanine ol 354 inabet iradet ze ho tebat klp klsa taat bili bu sfat bile bolsa mevsuf bu nefsn at bolur mutmainne bulur ol necat 355 mrid yoln muntg bil yrise tger maksudnga bu nefs korsa aytmda allah hakikat muhib aar bag u bostan cahan tarsa
eviri
352 nefis, nian ikyet eder. Zikredecek yerde hikye eder. Kuru dava ile aka gsterip srekli bu gafleti det edinir. 353 Fesad istediinde nefs-i emmaredir, pimanlk getirdiinde nefs-i levvamedir. Hidayeti ve Allahn yardmn ilham eden, nefs-i mutmainnedir. 354 Kii, inabet ve irade zerine ho sebat edip ibadet etse, bu nefsin ad bu sfatlarla nitelendirilirse, mutmain olur ve kurtuluu bulur. 355 Mrit, yolu byle bilip yrrse ve bu nefis de frsat verirse dileine ular. Kii Allahn gerek dost olduunu sylediinde onun iin dnya ekilecek ba ve bostandr.
Kelime izahlar
kurug kuru, bo : -g, kuru- (< kuru-g) krktp gsterip : -p, krkt- (< krkt-p) ulau daima : < ulau tger deer : -er, tg- (< tg-er) tarsa ekse : -sa, tar- (< tar-sa) yrise yrse : -se, yri- (< yri-se) bile ile : < bile ktrmide getirince : +de, -mi-, -tr-, kl- (< kl-tr-mi+de)
161
zet
1
Mukaddimet l-Edeb hakknda bilgi verir. Zamaheri tarafndan Arapay retmek iin 11281144 yllar arasnda yazlp Harezm ah Atsz [10751144]a sunulmutur. Arapay renmek isteyenler iin ksa cmleler ve kelimelerden oluan bir szlk olan Mukaddimatu l-Adab isimler, fiiller, isim ve fiil dndaki dil bilgisi unsurlar, isim ekimi, fiil ekimi diye be ana blmden olumaktadr. Arapa ifadelerin altnda eitli yazmalarda Harezm Trkesi, Farsa, Moolca, aatayca ve Osmanlcadaki anlamlar verilmitir. Abece srasnda bir szlk eklinde olmayp fiiller Arapa baplara gre sralanmtr. Mukaddimet l-Edebin szlk teknii hakknda bilgi verir. Abece srasnda bir szlk eklinde olmayp kelimeler Arapa baplara gre sralanmtr. Mukaddimat l-Edeb isimler, fiiller, isim ve fiil dndaki dil bilgisi unsurlar, isim ekimi, fiil ekimi diye be ana blmden olumaktadr. Arapa ifadelerin altnda eitli yazmalarda Harezm Trkesi, Farsa, Moolca, aatayca ve Osmanlcadaki anlamlar verilmitir. Arapa ifade daha belirgin yazlmtr. Muin l-Mrid hakknda bilgi verir. 1313-1314 yllarnda slm adnda bir air tarafndan Harezm blgesinde yazlan ve yerli dil zelliklerini ihtiva eden bir eserdir. Dini iirlerden meydana gelen eser yaklak 900 beyittir. Kutadgu Bilig ve AtabetlHakaykla ayn vezinde yazlan eserin dikkat ekici bir zellii de drtlklerle yazlm olmasdr. Eser; iman, marifetl-hak ve Hz. Peygamber, nasihat, zekat, iradat, edep, iktida, sohbet, eriat-tarikat, nefis ve kalp, sluk, kr ve zikir blmlerinen oluur. Bilinen tek yazmas Bursa Yazma ve Basma Eserler Ktphanesinde 1605/18. nr.l mecmuatu r-resail ierisinde 177a-202b yapraklar arasndadr.
Harezm Trkesi kelimelerinin izahn yapar. bile ile : < birle birle ile : < birle bitiglig-turur yazldr : +turur, +lig, -g, biti- (< bitig+lig+turur) kan hani : < kan ktrmide getirince : +de, -mi-, -tr-, kl- (< kltr-mi+de) kp ok : < kp krer grr : -er, kr- (< kr-er) krktp gsterip : -p, krkt- (< krkt-p) kurug kuru, bo : -g, kuru- (< kuru-g) ne ey : < ne in dieri : < in son sonunu : +n, so (< so+n) solagl tamamla : -gl, +la-, so (< so+la-gl) sormak-ol sormaktr : +ol, -mak, sorsorsa-sn sorsan : +sn, -sa, sor- (< sor-sa+sn) tarsa ekse : -sa, tar- (< tar-sa) tger deer : -er, tg- (< tg-er) tutgl yerine getir : -gl, tut- (< tut-gl) ulau daima : < ulau ulu temelin : +u, ul (< ul+u) yrise yrse : -se, yri- (< yri-se) yin ty, telei : +in, y (< y+in)
162
XI-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat
Kendimizi Snayalm
1. Mukaddimetl-Edebin en eski nshas aadaki ehirlerin hangisinde bulunmaktadr? a. Yozgat b. Berlin c. Kazan d. uster e. stanbul 2. Mukaddimetl-Edebin bilinen ka yazmas vardr? a. 3 b. 11 c. 13 d. 20 e. 42
A. F. T. M. rabi bahar ? kabur sayf tabistan ? cun harif tira mah ? namur ita zamistan ? bl
6. Muinl-Mrid ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Kutadgu Bilig ve Atabetl- Hakaykla ayn vezinde yazlmtr. b. Drtlklerle hlinde yazlmtr. c. Tasavvuf bir eserdir. d. Bilinen tek yazmas Bursa Yazma ve Basma Eserler Ktphanesindedir. e. lkin Jnos Eckmann tarafndan yaymlanmtr. 7. bitiglig-turur kelimesinin zmlenmesi aadakilerin hangisinde doru olarak verilmitir? a. bitiglig-turur yazp durur : ,ur, tur-; +lig, -g, biti- (< biti-g+lig tur-ur) b. bitiglig-turur yazldr : tur-ur, +lig, -g, biti- (< bitig+lig-turur) c. bitiglig-turur yazl durur : -turur, +lig, -g, biti- (< biti-g+lig-turur) d. bitiglig-turur yazldr : +turur, +lig, -ig, bit- (< bitig+lig+turur) e. bitiglig-turur yazldr : -turur, +lig, -g, biti- (< bitig+lig-turur) 8. Mukaddimetl-Edeb den alnan aadaki kelimelerden hangisinin Trkiye Trkesindeki karl yanltr? a. bltur : geen yl b. yarm kce : gece yars c. yay : yay d. yaz : lkbahar e. ara ay : aralk ay, (Mslman takviminde) on ikinci ay 9. Muinl-Mridden alnan aadaki kelimelerden hangisinin zmlenmesi yanl verilmitir ? a. tarsa ekse : -sa, tar- (< tar-sa) b. krktp korkutup : -p, krkt- (< korkut-up) c. solagl tamamla : -gl, +la-, so (< so+la-gl) d. yin ty, telei : +in, y (< y+in) e. birle ile : < birle
3. Farkl dillerde karlklar verilen yukardaki kelimelerin Trkiye Trkesindeki karlklar aadakilerin hangisinde srasyla ve doru olarak verilmitir? a. yay, kz, yaz, k b. kz, k, yaz, yay c. kz, k, yay, yaz d. yaz, yay, kz, k e. yay, yaz, kz, k 4. 1967de Mukaddimetul-Edebin Yozgat nshasnn hayvanlarla ilgili blmn yaymlayan Polonyal Trkbilimci aadakilerden hangisidir? a. Hendrik Boeschoten b. M. Vandamme c. Kaare Grnbech d. N. N. Poppe e. Ananiasz Zajczkowsk 5. Mukaddimetl-Edeb ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Arapadan Harezm Trkesine tercme edilmitir. b. Harezm ah Atsz [1075-1144]a sunulmutur. c. Szlk trnde bir eserdir. d. Zamaher tarafndan yazlmtr. e. 1128-1144 yllar arasnda yazlmtr.
163

inabet iradet ze ho tebat klp klsa taat bili bu sfat bile bolsa mevsuf bu nefsn at bolur mutmainne bulur ol necat 10. Yukardaki ktann Trkiye Trkesine aktarl hangi seenekte doru verilmitir? a. Gnl ve nefis konusunda anlatlanlar dinle. Bu ikisi bir eydir, bunu anlarsan mutmain olur ve kurtuluu bulursun. b. Kim ki, ibadet eder, kendini byle sfatlandrrsa, mutmain olur ve kurtuluu bulur. c. Bir kii, sebat edip ibadet etse, bu nefsin ad bu sfatlarla nitelendirilirse, mutmain olur ve kurtuluu bulur. d. Kii, inabet ve irade zerine ho sebat edip ibadet etse, bu nefsin ad bu sfatlarla nitelendirilirse, mutmain olur ve kurtuluu bulur. e. Kurtuluu bulascak olan kii, sebat edip ibadet eden, mutmain olan kiidir. 1. a 2. d 3. d 4. e 5. a 6. e 7. b 8. c 9. b 10. e Yantnz yanl ise Mukaddimetl-Edeb konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mukaddimetl-Edeb konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mukaddimetl-Edeba ait Metin incelemelerini konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mukaddimetl-Edeb konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mukaddimetl-Edeb konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Muinl-Mrid konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl iseKelime izahlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kelime izahlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kelime izahlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise evriyaz ve evirileri konusunu yeniden gzden geiriniz.
164
XI-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Sra Sizde 1 Zamaheri tarafndan Arapay retmek iin 1128-1144 yllar arasnda yazlp Harezm ah Atsz [1075-1144]a sunulmutur. Arapay renmek isteyenler iin ksa cmleler ve kelimelerden oluan bir szlk olan Mukaddimetl-Edeb isimler, fiiller, isim ve fiil dndaki dil bilgisi unsurlar, isim ekimi, fiil ekimi diye be ana blmden olumaktadr. Arapa ifadelerin altnda eitli yazmalarda Harezm Trkesi, Farsa, Moolca, aatayca ve Osmanlcadaki anlamlar verilmitir. Abece srasnda bir szlk eklinde olmayp fiiller Arapa baplara gre sralanmtr. Sra Sizde 2 Abece srasnda bir szlk eklinde olmayp kelimeler Arapa baplara gre sralanmtr. Arapa ifadelerin altnda Harezm Trkesi, Farsa, Moolcadaki anlamlar verilmitir. Arapa ifade daha belirgin yazlmtr. Trke karlklar krmz mrekkep ile yazlmtr. Sra Sizde 3 1313-1314 yllarnda slm adnda bir air tarafndan Harezm blgesinde yazlan ve yerli dil zelliklerini ihtiva eden bir eserdir. Dini iirlerden meydana gelen eser yaklak 900 beyittir. Kutadgu Bilig ve Atabetl- Hakaykla ayn vezinde yazlan eserin dikkat ekici bir zellii de drtlklerle yazlm olmasdr. Eser; iman, marifetl-hak ve Hz. Peygamber, nasihat, zekat, iradat, edep, iktida, sohbet, eriat-tarikat, nefis ve kalp, sluk, kr ve zikir blmlerinen oluur. Bilinen tek yazmas Bursa Yazma ve Basma Eserler Ktphanesinde 1605/18. nr.l mecmuatur-resail ierisinde 177a-202b yapraklar arasndadr.
SLM: Muin l-Mrid nceleme - Metin - eviri - Dizin - Tpkbasm: Recep TOPARLI - Mustafa ARGUNAH, Ankara 2008, 332 s. Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar: 925. MUQADDIMAT AL-ADAB: A Facsimile Reproduction of the Quadrilingual Manuscript (Arabic, Persican, Chagatay and Mongol) The Alisher Navoi State Museum of Literature (Academy of Sciences, Republic of Uzbekistan) and The Japan Society for the Promotion of Science: Tky 2008, [IV]+22 s. +534b yr. The Japan Society for the Promotion of Science Grant-in-Aid for Scientific Research (B), No. 17320061. SAOL YKSEKKAYA, Glden: Harezm Trkesi, Karahanlca Harezme Kpaka Dersleri: stanbul 2010 (Eyll), 89-168. ss. Kesit Yayn No: 27. Tarih Trk Leheleri: 2. TOPARLI, Recep - VURAL, Hanifi: Harezm Trkesi: Tokat 2007, 241 s. ZAMAHAR: Mukaddimetl-Edeb Hvrizm Trkesi ile Tercmeli uter Nshas Giri, Dil zellikleri, Metin ndeks: Hazrlayan: Prof. Dr. Nuri YCE, Ankara 1993, Trk Dil Kurumu Yaynlar-535. ZAMAHAR: Mukaddimetl-Edeb Moolca-aatayca evirinin Szl: Hazrlayan: N. N. POPPE, eviren: Mustafa S. KAALN, Ankara 2009, Trk Dil Kurumu Yaynlar-976.
10
Amalarmz
Bu niteyi tamamladgnzda Oguz Kagan Menakb ile ilgili; Seilen blmleri Trkiye Trkesine aktarabilecek, Eser hakknda umumi bilgi edinecek, Baz kelimelerin izahn yapabilecek, Oguz Kagan Menakbnn ses ve yap zellikleri hakknda bilgi sahibi olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Oguz Kagan Menakb Metin inceleme Kelime izahlar
indekiler
OGUZ KAGAN MENAKIBI METN NCELEME I METN NCELEME II METN NCELEME III METN NCELEME IV METN NCELEME V METN NCELEME VI METN NCELEME VII METN NCELEME VIII
Harezm Trkesi Metin nceleme IV: Oguz Kagan Menakb
Harezm Trkesi Metin nceleme IV:

Oguz Kagan Menakb
Oguz Kagan Menakbnn bilinen tek yazma nshas, Paris Bibliothque Nationale, Supplement Turc, no. 1001de kaytldr. 1300lerde Uygur harfleriyle yazlan ve 21 varaktan (42 sayfa) oluan eserin her sayfasnda 9 satr bulunmaktadr. Son sayfasndaki iki satr ise eksiktir. Kimi sayfalarn baz yerleri okunamaz hldedir. Yazmann ilk neri (bir blm olmak kaydyla) RADLOFF [1837-1918] tarafndan yapld. W. BANG [1869-1934] ve G. R. Rachmati [ARAT] eseri Almanca olarak neretti. ARAT [1900-1964] bu neri 1933te Trkeye tercme ederek yaymlad. Bu tercme Muharrem ERGN [1925-1995] tarafndan kimi deiikliklerle 1000 Temel Eser serisinde yaymland. Rza Nur, Ouz Kaan destann yeniden ileyerek ve baka destanlardan da katklar yaparak Ouzname adyla yaymlad: (Bk. NOUR [NUR], Rza: Oughouz-name (epopee turque = Ouzname Trk destan: transcription en lettres phonetiques notes traduction Franaise texte en Turc de Turquie fac-simile): Kahire 1928. 64 s. Societe de Publications Egyptiennes.) Oguz Kagan Menakbnn yeniden okunmas ve szlnn oluturulmasnda u yaymlar gz nnde tutulmutur:
BANG, W. - G. R. RAHMET [ARAT]: Ouz Kaan Destan: stanbul 21936, 69 s. stanbul niversitesi yaymlarndan: 18. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili Semineri Neriyatndan. BANG, W. - G. R. RAHMET [ARAT]: Die Legende von Oghuz Qaghan: Sitzungsberichte der Preussischen Akademie der Wissenschaften: Berlin 1932, Philosophisch-Historische Klasse XXV. Ouz Kaan Destan: (BANG, W. - G. R. RAHMET [ARAT]: Ouz Kaan Destan: stanbul 21936. adl eserinden alnmtr.) Yayna hazrlayan: Prof. Dr. Muharrem ERGN, stanbul 1970, MEB Yaynlar.
OGUZ KAGAN MENAKIBI
168
Oguz Kagan Menakb, ilim lemince Ouz Kaan Destan olarak bilinmektedir. Ouz Kaan Destanndaki destan kelimesi, bir kiinin vnle anlatlan durumlar anlamnda manakib vgnlkler anlalmaldr1. Ouz Kaann menkbelerini anlatt iin bu eseri Oguz Kagan Menakb olarak adlandrmak daha yerinde olacaktr. Genellikle Ouz-nme olarak adlandrlan Ouz Kaan menkbelerinin farkl ve pek ok rivayetleri vardr. Bunlar arasnda en nemlileri unlardr: 1. Redd-dnin Cmit-tevrh adl Farsa eserinde yer alan rivyet 2. Harezm Trkesi Ouz Kaan Menkb2 3. Ebul-Gzi Bahdr Hann ecere-i Terkimesi 4. Yazczde Alnin Trih-i l-i Seluk adl eserinin banda Cmit-tevrhten evrilen blm 5. Dede Korkut Ouz-nmeleri 6. aatay Trkesi ile yazlm Uzunkprde ele geen manzum bir Ouz-nme3 Ouz Kaan Destannda Moolca szcklerin bulunmas inggis Kaan [11671227]dan sonraki dnemin izlerini tadn gsterir. Ouz Kaan Destanndan Kgarlnn eserinde iz bulunmamas, Moolca szcklerin fazlaca grlmesi, yaz tarz Ouz Kaan Destann Gazan Han [1295-1304] ya da sonras yllarn bir yadigr olduu sonucuna gtrmektedir.4 1300l yllarda yazlm olduu anlalan eserin bu zellikleri dikkate alndnda Harezm Trkesi metni saylmas gerekir.
Oguz Kagan Menakb hakknda ksaca bilgi veriniz.
METN NCELEME I eviriyazl Metin
Resim 10.1a Radloff un Kutadgu Bilig yaymna ekledii Oguz Kagan Menakbnn birinci sayfas. (Kutadgu Bilig: Tpkbasm I Viyana Nshas, stanbul 1942, T.D.K. ss. 191den alnmtr.)
Resim 10.1b Oguz Kagan Menakb: Paris Bibliothque Nationale, Supplement Turc, no. 1001
10. nite - Harezm Trkesi Metin nceleme IV: O g uz Ka g an Men ak b
169
1 (1) bolsungl - tep tediler. Anu aagusu (2) obu turur: [ ] Tak mundn so sevin (3) tapdlar. Gene knlerdin bir gn Ay Kagan- (4) nu kz yarp bodad, rkek ogul togurd. (5) Ool ogul-nu lki rag kk (6) rdi, agz ata kzl rdi, kzleri al, salar ka-lar (7) kara rdiler rdi. Yak nepsikilerdin (8) krklgrek rdi. Ool ogul ana- (9) sn kgsndn aguzn iip, mundn 2 (1) artk-rak imedi. Yig et, a, sorma5 (2) tiledi. Tili gile balad; krk kndin so (3) bedkledi, yridi, oynad. Adak ud adak teg; blleri (4) bri blleri teg; yagr ki yagr teg; kgz (5) adug kgz teg rdi. Bedenin kamag (6) tg tlklg rdi. Ylklar kdeye (7) turur rdi; atlarga mine turur rdi; k()y(i)k (8) av avlaya turur rdi. Knlerdin (9) so, keelerdin so igit bold. Bu [Eksik] 3 (1) akda bu yrde bir ulug orman bar rdi; (2) kp mrenler, kp gzler bar rdi. Bunda klgen- (3) ler k()y(i)k kp kp, bunda ukanlar ku kp kp rdi. (4) Ool orman iinde bedk bir kyandkat bar (5) rdi. Ylklarn, yl knlerni yr rdi. Bedk (6) yaman bir k()y(i)k rdi. Birke emgek birle (7) l knni basup rdi. Aguz Kagan bir iriz (8) kakz kii rdi. Bu kyandkatn avlamak tiledi. Kn- (9) lerde bir kn avga kd. da birle, 4 (1) ya ok birle, tak kl birle, kalkan (2) birle atlad. Bir bugu ald. ol bugun tal- (3) nu ubuk birle gaka baglad, kitdi. (4) Andn so rte bold. Ta rte ak- (5) da geldi. Krdi, kim: kyandkat bugun alp- (6) turur. Gine bir adug ald, altunlug (7) blbag birle ygaka baglad, Kitdi. (8) Mundn so rte bold ta rte (9) akda Kldi. Krdi, kim: kyandkat adugn alp-turur.
eviri
01 1 olsun, dediler. Onun resmi 2 budur. Ve bundan sonra sevin3 diler. Gene gnlerden bir gn Ay Kaan4 n gz parlayp doum sanclar balad. Erkek ocuk dourdu. 5 Bu ocuun beti benzi mavi 6 idi, az ate kzl idi, gzleri el, salar kalar 7 kara idi. Gzel perilerden 8 daha gzel idi. || Bu ocuk ana9 snn gsnden ilk st emip bundan 02 1 daha ok emmedi. i et, orba, arap 2 istedi. Konumaa balad; krk gnden sonra 3 byd, yrd, oynad. Ayaklar kz aya gibi, bilekleri 4 kurt bilei gibi, srt samur srt gibi, gs 5 ay gs gibi idi. Vcudunun tamam 6 tyl tyl idi. At srleri gd7 yor, atlara biniyor, yaban 8 avna gidiyordu. Gnlerden 9 gecelerden sonra delikanl oldu. || Bu 03 1 || ada, burada byk bir orman vard; 2 ok nehirler ok rmaklar vard. Burada gezen 3 avlar uan kular pek ok idi. 4 Bu orman iinde byk bir boynuz burunlu var5 d. At srlerini insanlar yiyordu. Byk 6 bel bir yaban idi. Byk bir bask ile 7 insanlar sindirmiti. Ouz Kaan cesur 8 kahraman bir kii idi. Bu boynuz burunluyu avlamak istedi. Gn-
170
9 lerden bir gn ava kt. Karg 04 1 ok yay ile ve kl kalkan 2 ile ata bindi. || Bir geyik ald, o geyii st3 n dal ile bir aaca balayp gitti. 4 || Ertesi sabah oldu. Tan aarrken 5 gelip boynuz burulunun geyii al6 m grd. || Sonra bir ay ald; altnl 7 kua ile aaca balayp gitti. 8 || Ertesi sabah oldu. Tan aarr9 ken gelip boynuz burunlu ayy alm grd.
Kelime zahlar
gaka aaca : +ka, ga (< ga+ka) kyandkat gergedan : < kyandkat bugun geyii : +n, bugu (< bugu+n) adugn ayy : +n, adug (< adug+n) alp-turur alptr, alm : +turur, -p, al- (< al-p tur-ur) tlklg tyl : +lg, +tlk (< tlk+lg) yarp parlayp : -p, yar- (< yar-p) krklgrek daha gzel : +rek, +lg, -k, kr- (< krk+lg+rek) blbag kuak : < bl + bag+
METN NCELEME II eviriyazl Metin

Resim 10.2a Oguz Kagan Menakb: Paris Bibliothque Nationale, Supplement Turc, no. 1001 Resim 10.2b Radloff un Kutadgu Bilig yaymna ekledii Oguz Kagan Menakbnn sekizinci sayfas. (Kutadgu Bilig:Tpkbasm I Viyana Nshas, stanbul 1942, T.D.K. ss. 192den alnmtr.)
171
5 (1) Gene obu gan tbinde turd. Kyandkat (2) kelip ba birle Oguz kalkan urd Oguz (3) da birle kyandkatn ban urd, an (4) ldrdi, kl birle ban kesti, ald gitdi. Gene (5) kelip krdi, kim: bir ukar kyandkat iegsin (6) ymekte-turur. Ya birle, ok birle (7) ukarn ltrdi, ban kesti. Andna (8) so tedi, kim: ukarnu aagu- (9) s obu-durur bugu ydi adug ydi dama 6 (1) ldrdi: demr bolsa kyandkatn u- (2) kar ydi ya okum ldrdi ya bolsa tep tedi (3) gtdi dak kyandkatn aagusu obu- (4) turur: [ ] Gene knlerde bir kn (5) Oguz Kagan bir yrde terini albargu- (6) da rdi. Karaguluk keldi. Kkdn (7) bir kk yaruk ddi. Kndn aya (8) aydn kogulgurak (9) rdi Oguz Kagan yrdi krdi kime: 7 (1) Obu yaruknu arasnda bir kz (2) bar rdi yalguz olturur rdi yak krk- (3) lg bir kz rdi anu banda ata- (4) lug yaruklug bir mei bar rdi (5) altun kazuk deg rdi ool kz andag (6) krklg rdi kim klse kk (7) teri gle durur glasa gk teri (8) glaya durur Oguz Kagan (9) an krdkte us kalmad kitdi, sevdi, ald; anu 8 (1) birle yatd, dilegsin ald. Dl bogaz (2) bold. Knlerdin so kecelerdin so (3) yarud rkek oguln dogurd birini- (4) sige kn ad koydlar ikini- (5) sige ay ad koydlar n- (6) sge yulduz ad koydlar. Gene bir gn (7) Oguz Kagan avga gitdi bir (8) kl arasnda alndn bir ga (9) grdi bu ganu kabucagnda 9 (1) bir kz bar rdi, alguz olturur rdi. (2) Yak krklg bir kz rdi. Anu (3) kz kkdn kkrek rdi. (4) Anu sa mren osug teg, anu (5) tii n teg rdi. Antag grk- (6) lg rdi, kim: yrni yl kni an krse, (7) ay ay ah ler-biz, tep stdin (8) kumuz bola tururlar. Oguz Kagan (9) an krdkde us kitdi, rekige ata [tti.]
eviri
05 1 || Gene o aacn dibinde durdu. Boynuz burunlu 2 gelip ba ile Ouzun kalkanna vurdu. Ouz 3 karg ile boynuz burunluun bana vurup onu 4 ldrd. Kl ile ban kesti, alp gitti. || Sonra 5 gelip bir ala doan boynuz burunlunun barsaklarn 6 yemi grd. Ok yay ile 7 ala doan ldrd, ban kesti. Ondan 8 sonra (Ala doann resm9 i budur.) Geyii yedi ayy yedi kargm demir olduundan 06 1 ldrd. Boynuz burunluyu ala 2 doan yedi yaym okum ldrd yay olduundan, dedi, 3 gitti. Ve boynuz burunlunun resmi bu4 dur. Gene gnlerden bir gn 5 Ouz Kaan bir yerde Tanrya yalvarmak6 ta idi. Karanlk bast. Gkten 7 Bir k indi. Gneten 8 aydan daha parlak 9 idi. Ouz Kaan yrd 07 1 bu n iinde yalnz oturan bir kz grd 2 var idi. Gzel alm3 l bir kz. Onun banda par4 lak kl bir beni var idi 5 demir kazk gibi idi bu kz yle
172
6 alml idi ki glse gk 7 yz gler alasa gk yz 8 alard onu grnce 9 Ouz Kaann akl banda kalmad gitti. Sevdi ald onun 08 1 ile yatt dileini ald dl d 2 oldu. Gnlerden sonra gecelerden sonra gz 3 parlad. erkek ocuk dourdu. Birinci4 sine Gn adn koydular ikinci5 sine Ay adn koydular nc6 sne Yldz adn koydular. Gene bir gn 7 Ouz Kaan ava gitti bir 8 gl iinde nnde bir aa 9 grd bu aacn kovukuunda 09 1 bir kz var idi, yalnz oturuyor idi. 2 Gzel gsterili bir kz idi. Onun 3 gz mavi mavi idi. 4 onun sa rmak suyu gibi dalga dalga, onun 5 dii inci gibi idi. yle gsteri6 li idi ki: yerin halk onu grse, 7 ay aman lyoruz, diye stten 8 kmz olurlard. 9 onu grnce Ouz Kaann akl gitti, yreine ate [dt.]
Kelime zahlar
obu bu : (< o+bu) tbinde dibinde : +de, +in, tb (< tb+in+de) ukarn ala doan : +n, ukar (< ukar+n) ktdi gitti : +di, kt (< kt-di) birinisige birincisine +ge, +si, +ini, bir (< bir+ini+si+ge) alguz yalnz : < yalguz mren rmak : < mren ler-biz lyoruz +biz, -er, l- (< l-er+biz) kumuz kmz (< kmz) rekige yreine +ge, +i, rek (< yrek+i+ge) Aadaki metni Trkiye Trkesine aktarnz. Obu yaruknu arasnda bir kz bar rdi yalguz olturur rdi yak krklg bir kz rdi anu banda atalug yaruklug bir mei bar rdi altun kazuk deg rdi ool kz andag krklg rdi kim glse gk teri kle durur glasa kk teri glaya durur Oguz Kagan an grdkte us kalmad kitdi, sevdi, ald.
173
METN NCELEME III

10 (1) tdi, an sevdi, ald; anu birle yatd, tileg- (2) sn ald. Tl bogaz bold. Knler- (3) din so, keelerdin so (4) yarud. rkek oguln togurd. Birin- (5) isige kk at koydlar, ikin- (6) isige tag at koydlar, n- (7) sge Teiz at koydlar. (8) Andn so Oguz Kagan bedk (9) toy6 brdi. l gnge arlg 11 (1) arlap kediler, keldiler. Krk ire (2) krk bande apturd. Trlg alar, tr- (3) lg sormalar, ubuyanlar, kmzlar (4) aadlar, idiler. Toydn so Oguz (5) Kagan beglerge l knlerge (6) arlg brdi. Tak tedi, kim: Men sinler- (7) ge boldum kagan, alal ya tak (8) kalkan, tamga bize bolsun (9) buyan, kk bri bolsungl uran; temr da- 12 (1) lar bol orman, av yrde yrsn kulan, (2) tak taloy tak mren kn tug bolgl, gk (3) kurkan, tep tedi. Gene andn so (4) Oguz Kagan trt sarga arlg (5) umad. Biltrglk bitidi, lilerge (6) brip yiberdi. Obu biltrglkde bitil- (7) mi rdi, kim: Men Uygurn kagan bola-men, (8) kim yrni trt bulunu kagan (9) bolsam kerek-turur; sinlerdin ba alungu- 13 (1) luk tilep-men-turur. Ool, kim meni agz- (2) umga bakar turur bolsa, tartg (3) tartp dost tutar-men, tep tedi. Obu, kim (4) agzumga bakmaz turur bolsa, mad (5) akp, erig ekip, duman tutar-men; (6) tagurak basp, asturp, yok bolsungl (7) tep klur-men, tep tedi. Gene bu ak- (8) da o aakda altun kagan (9) tegen bir kagan bar rdi. Obu Altun 14 (1) Kagan Oguz Kaganga li yumap (2) yiberdi. Kp telim altun km tartp, kp telim (3) kz yakut ta alp, kp telim erdiniler yiber- (4) ip yumap, Oguz Kaganga suyurkap (5) brdi; agzga baknd. Yak big birle (6) dostluk kld. Anu birle amrak (7) bold. o aakda Urum tegen (8) bir kagan bar rdi. Obu kagannu (9) erigi kp kp, balklar kp kp rdiler
eviriyazl Metin
Resim 10.3 Oguz Kagan Menakb s. : Paris Bibliothque Nationale, Supplement Turc, no. 1001
eviri
10 1 dt onu sevdi ald, onun ile yatt dilek2 ini ald, dl d oldu. Gnler3 den sonra, gecelerden sonra gz 4 parlad. erkek ocuk dourdu. Birin5 cisine Gk adn koydular, ikin6 sine Da adn koydular, nc7 sne Deniz adn koydular.
174
11
12
13
14
8 Ondan sonra Ouz Kaan byk 9 ziyafet verdi. Halka yarlk 1 arnca dantlar, geldiler. Krk masa 2 krk sra yaptrd. Trl yiyecekler, tr3 l iecekler, tatllar ve kmzlar 4 yiyip itiler. Ziyafetten sonra Ouz 5 Kaan beylere halka 6 sylev verip ben sizler7 e oldum kaan, alalm yay ile 8 kalkan, damga bize olsun 9 uur, boz kurt olsun nara; demir karg1 lar bol orman, av yerinde yrsn kulan, 2 daha deniz, daha nehir gne alem olsun, gk 3 adr, dedi. Gene ondan sonra 4 Ouz Kaan drt yana buyruk 5 gnderdi. Bildiriler yazdrd, elilere 6 verip gnderdi. Bu bildirilerde 7 Ben Uygur kaan 8 olarak yeryznn drt bir yannn da kaan 9 olsam gerektir; sizlerden ba ama1 nz istiyorum. te, kim benim sz2 me uyar ise, vergi 3 alp dost tutarm, diye yazyordu. te, kim 4 szme bakmaz ise, fke 5 akp, asker ekip, dman tutarm; 6 hemen saldrp, astrp, yok olsun 7 diye alrm, dedi. Gene bu a8 da sa yanda Altn (Kin) Kaan 9 denilen bir kaan var idi. Bu Altn 1 Kaan Ouz Kaana eli grevlendirip 2 gnderdi. Pek ok altun gm ekip, pek ok 3 krmz yakut ta alp, pek ok mcevherler gnder4 ip verip, Ouz Kaana balayp 5 verdi; azndan kana bakt. yi vergi ile 6 dostluk kurdu. Onun ile dost 7 oldu. Sol yanda Roma denilen 8 bir krallk var idi. Bu kraln 9 askeri pek ok, ehirleri pek ok
Kelime zahlar
keelerdin gecelerden : +din, +ler, gee (< gee+ler+din) l knge el aleme, halka : +ge, gn; l (< l gn+ge) arlg yarlk : < yarlk kurkan adr : < kurkan alal alalm : -al, al- (< al-al) yiberdi gnderdi : -di, yiber- (< yiber-di) tartp ekip : -p, tart- (< tart-p) amrak sevgili : < amrak balklar ehirleri : +lar, balk (< balk+lar)
175
Aadaki kelimeleri izah ediniz. bolsungl agzumga umad kabucagnda rekige glaya durur
METN NCELEME IV
15 (1) rdi. Ool Urum kagan Oguz Kagan- (2) nu arlgn saklamaz rdi; kadagla- (3) gu barmaz rdi. Mun sz sz- (4) ni tutmaz-men turur-men, tep yarlg- (5) ka bakmad. Oguz Kagan mad (6) atup, aa atlagu tiledi. erig birle (7) atlap, tuglarn tutup kitdi. Krk (8) kndn so Muz tay tegen (9) tagnu adakga keldi, kurkan- 16 (1) n tkrdi, k bolup uyup turd. a rte (2) boldukda Oguz Kagannu (3) kurkanga kn teg bir (4) aruk krdi. Ol arukdun kk (5) tlklg, kk allug bedik (6) bir rkek bri kd. Ool bri Oguz (7) Kaganga sz brip turur rdi. (8) Tak tedi, kim: ay ay, Oguz, Urum (9) stige sen atlar bola sen; 17 (1) ay ay, Oguz tapukularga men (2) yrr bolamen, tep tedi. Gene (3) andn so Oguz Kagan (4) kurkann trtrdi, kitdi. Krdi, (5) kim: erigni tapuklar- (6) da kk tlklg, kk allug (7) bedik bir rkek bri yrgde (8) turur. Ol brini artlarn kadag- (9) lap yrgde turur rdiler rdi. Bir 18 (1) nee knlerdin so kk (2) tlklg, gk allug bu bedik (3) rkek bri turup turd. Oguz tak erig (4) birle turup turd. Munda til mren tegen (5) bir talay bar rdi. til mrenni kudug- (6) da bir kara tag tapkda (7) urugu tutuld. Ok birle, da (8) birle, kl birle urudlar. erig- (9) lerni aralarda kp telim bold urugu, 19 (1) l knlerni klleride (2) kp telim bold kaygu. Tutulun, uruun (3) antag yaman bold, kim: til mren- (4) n sug kp kzl, sip sigir teg (5) bold. Oguz Kagan baad, Urum kagan (6) kad. Oguz Kagan Urum kagan- (7) nu kaganlukn ald; l (8) knin ald. Ordusga kp (9) ulug lg bargu, kp telim tirig
eviriyazl Metin
eviri
15 1 idi. Bu Roma kral Ouz Kaan2 n yarln dikkate almyor idi; tutu 3 vermez idi. Bunun syledii sz4 tutmuyorum deyip yarl5 a uymad. Ouz Kaan fke 6 gsterip, ona atlanmak istedi. Asker ile 7 atlanp, alemini kaldrp gitti. Bin iki yz 8 kilometreden sonra Buz Da denilen 9 dan eteine geldi, adrn16 1 kurdurdu, sessizce uyudu. Tan vakti 2 olunca Ouz Kaann 3 adrna gne gibi bir 4 k girdi. O ktan gk 5 tyl, gk yeleli byk 6 bir erkek kurt kt. Bu kurt Ouz
176
7 Kaana hitap ediyordu. 8 Hay ay, Ouz, sen Roma 9 stne yryeceksin; 17 1 ay ay, Ouz nnzde ben 2 yryeceim, dedi. Gene 3 ondan sonra Ouz Kaan 4 adrn kaldrtt, gitti. 5 Askerin nn6 de gk tyl, gk yeleli 7 byk bir erkek kurt yryor 8 grd. O kurdun ard sra taki9 ben yryorlar idi. Bir 18 1 ka gnden sonra gk 2 tyl, gk yeleli bu byk 3 erkek kurt durdu. Ouz da asker 4 ile durdu. Burada dil nehri denilen 5 bir nehir var idi. dil nehrinin ky6 snda bir byk dan nnde 7 savaa giriildi. Ok ile, karg 8 ile, kl ile vurutular. Asker9 lerin aralarnda pek ok vuru oldu, 19 1 herkesin gnlne 2 pek ok ac dt. Kapp vurumalar 3 yle yaman oldu, ki: dil nehri4 nin suyu kp kzl, zincifre gibi 5 oldu. Ouz Kaan yendi, Roma kral 6 kat. Ouz Kaan Roma kral7 nn kralln ald; hal8 kn ald. Sarayna pek 9 ok l ganimet, pek ok diri
Kelime zahlar
saklamaz rdi dnmezdi, dikkate almazd : -di, r-; -maz, +la-, sak (< sak+la-maz r-di) tuglarn tular : +n, +lar, tug (< tug+lar+n) arukdun ktan : +dun, -k, aru- (< yaru-k+dun) yrgde yrdnde : +de, -g, yr- (< yr-g+de) kp kzl kpkzl : < kp + kzl sip sigir zincifre : < sip + sinir bedik byk : -k, bedi- (< bedi-k) urudlar vurutular : +lar, -d, -u-, ur- (< ur-u-d+lar) allug yele : < allug uruun vuruma : -un, -u-, ur- (< ur-u-un)
METN NCELEME V
20 (1) bargu tusu bold. Urum kagannu (2) bir karunda bar rdi; uruz beg tegen (3) rdi. Ol Urus beg ogulun tag ba- (4) da teri7 mren arasda (5) yak berik balukka yumad. Tak (6) tedi,
eviriyazl Metin
177
kim: balukn kadaglagu kerek turur; (7) sen tak urugulardn so baluk- (8) n bizge saklap kelgil tep tedi. (9) Oguz Kagan ool balukka atlad. Urus 21 (1) begni ogul aa kp altun (2) km yiberdi. Tak tedi, kim: ay, menni (3) kaganum sen. Maa atam bu (4) balukn brip turur. Tak tedi, kim: baluk- (5) n kadaglagu kerek turur, sen tak (6) urugulardn so balukn baa (7) saklap kelgil, tep tedi; atam mad atup rse, (8) men tapum rrm; sendin (9) arlug baglug bellg bola-men. 22 (1) Bizni kut-bz senni (2) kutu bolmu, bizni urug- (3) bz senni gaunu (4) urug bolmu bolup turur. Teri san- (5) ga yr brip buurmu bolup turur. Men saa (6) baumn kutumn bre-men. Big (7) brip, dostlukdn kmaz turur-men, (8) tep tedi. Oguz Kagan igitni (9) szn yak krdi, svindi, kldi. Tak 23 (1) aytd, kim: maa kp altun yumap-sen, (2) balukn yak saklap sen, tep tedi. Anu (3) n aa saklap at koyd; dostluk (4) kld. Gene erig birle Oguz Kagan (5) til tegen mrenge geldi. til tegen (6) bedk bir mren-turur. Oguz Kagan an (7) krdi. Tak tedi, kim: tilni sugdn (8) nek keerbiz, tep tedi. erigde bir (9) yak beg bar rdi; anu at Ulug Ordu 24 (1) Beg rdi. Uslug bir r rdi. (2) Krdi, kim: bu yrde kp telim tallar, kp telim (3) galar ool galar (4) m kesdi. Igalarda (5) yatd, kedi, Oguz Kagan sevin atd, kldi. (6) Tak aytd, kim: ay ay, sen munda beg (7) bolu, Kpak tegen sen beg bolu, (8) tep tedi. Tak ilger kitdiler. Andn so (9) Oguz Kagan gene kk tlklg,
eviri
20 1 tutsak kazand. Roma kralnn 2 bir kardei var idi; Rus bey derler3 di. O Rus bey olunu da ban4 da derin nehir iinde 5 iyi tahkim edilmi ehre yollad. 6 ehri korumak gerektir; 7 sen de savatan sonra ehir8 i bizim iin koru gel diye syledi. 9 Ouz Kaan bu ehre yrd. Rus 21 1 beyin olu ona ok altn 2 gm yollad. Ay, benim 3 kaanmsn; babam bana bu 4 ehri verdi, dedi. ehr5 i korumak gerektir, sen de 6 vurutan sonra ehri bana 7 sakla gel, dedi; babam fke gsterdi ise, 8 benim suum olur mu; senden 9 buyruk ballk tanrm. 22 1 Bizim devletimiz senin 2 devletin olmu, bizim uru3 umuz senin aacnn 4 yemii olmutur. Tanr san5 a yer verip ltfetmitir. Ben sana 6 bam ve devletimi veriyorum. Vergi 7 verip, dostluktan kmam, 8 diye ekledi. Ouz Kaan delikanlnn 9 bu szn iyi grd, sevindi, yz gld.
178
23 1 Bana ok altn yollamsn, 2 ehri gzel saklamsn, dedi. Onun 3 iin ona Saklap [Bulgar] adn koydu; dostluk 4 kurdu. Gene asker ile Ouz Kaan 5 dil denen nehre geldi. dil dedikleri 6 byk bir nehirdir. Ouz Kaan onu 7 grd. dilin suyundan 8 nasl geeceiz, dedi. Askerde bir 9 iyi bey vard; onun ad Ulu Ordu 24 1 bey idi. Akll bir er idi. 2 Bu yerde pek ok stler, pek ok 3 aalar grd. o aalar 4 m kesti. Aalarda 5 yatt, geti, Ouz Kaan sevin gsterdi, yz gld. 6 Ay ay, sen burada bey 7 ol, Kpak denilsin, bey olun, 8 dedi. Ve douya gittiler. Ondan sonra 9 Ouz Kaan gene gk tyl,
Kelime zahlar
karunda kardei : +, +da, karun (< karun+da+) balukn ehri : +n, baluk (< baluk+n) bizni bizim : +ni, biz (< biz+ni) buurmu buyurmu : -mu, buur- (< buyur-mu) bre-men vereyim : +men, -e, br- (< br-e+men) kut-bz saadetimiz : +bz, +, kut (< kut++bz) tallar dallar : +lar, tal (< tal+lar) ilger ileri : +ger, il (< il+ger)
METN NCELEME VI
25 (1) kk allug rkek bri krdi. Obu kk (2) bri Oguz Kaganga aytd, kim: amt (3) erig birle mundun atla, Oguz, (4) atlap l knlerni, beglerni kltr- (5) gil, men saa balap yoln krgrr (6) -men, tep tedi. Ta rte boldukda (7) Oguz Kagan krdi, kim: rkek bri (8) erigni tapuklarda yrg- (9) de turur, sevindi. lger gitdi. Oguz 26 (1) Kagan bir okurdn aygr atka mine (2) turur rdi. Ool aygr atn bek ok sviyor (3) rdi. olda obu aygr at kzidin yit (4) kad, kitdi. Munda ulug bir tag bar (5) rdi. ze stnde to tak muz (6) bar turur. Anu ba sogukdn ap ak (7) turur. Anu n anu at muz8 tag (8) turur. Oguz Kagann at Muz tag (9) iige kap ktdi. Oguz Kagan mundn 27 (1) kp gay, emgek ekip turd. erigde (2) bir bdik kakz r beg bar rdi. (3) ala buladn korukmaz turur (4) rdi. rgde, sogurguda oa (5) r rdi. Ool beg taglarga kirdi, (6) yrd. Tokuz kndn so Oguz (7) Kaganga aygr atn kltrdi. Muz (8) taglarda kp soguk bolupdn ol beg (9) kagardn sarunm rdi; ap ak rdi. Oguz 28 (1) Kagan svin birle kldi; aytd, kim: (2) ay, sen munda beglerge bolgl balk, (3) ma melep saa at bolsun Kagarlk, (4) tep tedi. kp erdini suyurkad; ilker kitdi. (5) Gene yolda bedk bir y krdi. Bu yn (6) tagam altundn rdi; tuluklar tak (7) kmdn, kalklar temrdin rdiler (8) rdi. Kapuluk rdi, ak yok rdi. (9) erigde
eviriyazl Metin
179
bir yak eber r bar rdi. Anu 29 (1) at Tmrd Kagul tegen rdi. Aa (2) arlg kld, kim: sen munda kal, a kalk. (3) Agudun so kl orduga, tep (4) tedi. Mundn aa kala at koyd; ilge- (5) r ktdi. Gene bir kn kk tlk- (6) lg, kk allug rkek bri yrmeyin (7) turd. Oguz Kagan tak turd; kurkan (8) tkre turgan turd. Tarlagusz (9) bir yaz yr rdi. Mua ret tetrrler rdi.
eviri
25 1 gk yeleli erkek kurt grd. Bu gk 2 kurt Ouz Kaana, imdi 3 asker ile burdan atlann, Ouz, 4 atlanp halk, beyleri getir, 5 ben sana ba olup yolu gsterir6 im, dedi. Tan aarnca 7 Ouz Kaan erkek kurdu 8 askerin nnde yryor 9 grd, sevindi. Douya gitti. Ouz 26 1 Kaan bir alacadan aygr ata bini2 yordu. Bu aygr at pek ok seviyor 3 idi. Yolda bu aygr at gzden gidip 4 kat, gitti. Burada yksek bir da var 5 idi. stnde don buz 6 var idi. Onun ba sovuktan ap ak 7 tr. Onun iin ad [El]Burz da8 dr. Ouz Kaann at [El]Burz da 9 iine kap gitti. Ouz Kaan bundan 27 1 ok sknt, zahmet ekti. Askerde 2 bir byk cesur er bey var idi. 3 alang bulangdan korkmuyor 4 idi. Yrye, sovua dayankl 5 er idi. O bey dalara girdi, 6 yrd. Dokuz gnden sonra Ouz 7 Kaana ayr at getirdi. [El]Burz [Gur Garcistan: Karluk] 8 dalarnda ok sovuk olduundan o bey 9 kardan sarlm idi; ap ak idi. Ouz 28 1 Kaan sevinerek yz gld. 2 Hey, sen buradaki beylere ba ol, 3 ve senin kalc adn Karluk olsun, 4 dedi. ok mcevher balad; douya gitti. 5 Gene yolda byk bir ev grd. Bu evin 6 dam altndan idi, pencereleri de 7 gmten atlar? demirden 8 idi. Kapal idi, aacak yok idi. 9 Askerde bir iyi zeki er var idi. Onun 29 1 adna Tmrd Kaul deniliyor idi. Ona, 2 sen burada kal, a kapy 3 atktan sonra saraya gel, 4 buyurdu. Bundan ona Kala adn verdi; dou5 ya gitti. Gene bir gn gk ty-
180
6 l gk yeleli erkek kurt yrmeden 7 durdu. Ouz Kaan da durdu, adr 8 kuran durdu. Ekinsiz 9 bir ova yer idi. Buna Manurya diyorlar idi.
Kelime zahlar
atla atlann : -, atla- (< atla-) boldukda olunca : +da, -duk, bol- (< bol-duk+da) okurdn alacadan : +dn, okur (< okur+dn) ak anahtar : -k, a- (< a-k) tuluklar pencereleri : +lar, +luk, tuluk (< tu+luk+lar) yn evin : +n, y (< yn) kalklar atlar : +lar, kalk (< kalk+lar) orduga saraya : +ga, ordu (< ordu+ga) tkre dre : -e, -kr-, t- (< t-kr-e) melep kalc, ebed
METN NCELEME VII

30 (1) Bedk bir yurt l kn rdi. Ylklar (2) kp; ud, buzaglar kp; altun kmleri kp; (3) erdinileri kp rdiler rdi. Munda ret kagan- (4) , l kni Oguz Kaganga karu (5) kldiler. Uru toku baland; oklar birle, kl- (6) lar birle urudlar. Oguz Kagan ba{l} ad, (7) ret kagann basd, ltrdi, ban (8) kesdi. ret l knin z agzga (9) baknturd. Urugudun so Oguz Kagan- 31 (1) nu erigige, nkerlerige, l kn- (2) ige antag ulug lg bargu tdi, kim, (3) yklemekke, kltrmekke at, kagatr, ud (4) azlk bold. Munda Oguz Kagannu (5) erigide uslug yak bir eber kii bar rdi. Anu (6) at barmaklg osun billig rdi. Bu eber (7) bir kaa apd. Kaa stnde lg (8) bargun koyd. Kaa bada tirig (9) bargun koyd. Tartdlar, kitdiler. Nkerler- 32 (1) n, l knn kamag mun krdiler, adlar. (2) Kaalar tak apdlar. Munlar kaa yrmek- (3) de kaa, kaa sz bire turur (4) rdiler rdi. Anu n anlarga (5) kaa at koydlar. Oguz Kagan kaa- (6) larn krdi, kldi; tak aytd, kim: kaa kaa (7) birle lgni tirig yrgrsn, kaa- (8) lug saa at bolguluk kaa (9) belgrsn, tep tdi; ktdi. Andn so 33 (1) gene bu, kk tlklg, kk allug (2) rkek bri birle Sindu, tak Tagud, tak (3) agam yaklarga atlap ktdi. (4) Kp urugudn, kp tokugudun so (5) anlarn ald; z yurtga birledi; baad, basd. (6) Gene tagarun kalmasun, (7) bellg bolsun, kim: kndnki buluda (8) Barkan tegen bir yr bar turur. Ulug (9) bargulug bir yurt turur. Kp sg bir yr 34 (1) turur. Munda kp k()y(i)kleri, kp kular bar turur (2) altun kp, kmi kp, rdinileri kp turur. l kn- (3) lerini lki, rag kap kara turur. (4) Ool yrni kagan Masar9 tegen bir kagan (5) rdi. Oguz Kagan anu stige (6) atlad. Antag yaman urugu bold; Oguz (7) Kagan baad, Masar kagan kad. Oguz (8) an basd, yurtn ald, ktdi. Anu dostlar (9) kp svinler tapd. Anu dumanlar kp [kaygular tapd]
eviriyazl Metin
eviri
30 1 Byk bir yurt halk idi. At srleri 2 ok, kz, buzalar ok; altn gmleri ok; 3 mcevherleri ok idiler. Burada Manurya kaan4 , halk Ouz Kaana kar
181
31
32
33
34
5 geldiler. Vuru doku baland; oklar ile, kl6 lar ile vurutular. Ouz Kaan ba etti, 7 ret kaan yendi, ldrd, ban 8 kesti. Manurya halknn kendi azna 9 baktrd. Vurutan sonra Ouz Kaan 1 n askerine, maiyetine, halk2 na yle byk l ganimet dt, ki, 3 yklemee, getirmee at, katr, kz, 4 az geldi. Burada Ouz Kaann 5 askerinde akll becerikli iyi bir kii var idi. Onun 6 ad Parmakl osun Bilig idi. Bu becerikli 7 bir kan yapt. Kan stnde l 8 ganimeti koydu. Kan bana diri 9 tutsa koydu. ektiler, gittiler. Maiyet1 in, halkn hepsi bunu grdler, atlar. 2 Daha kanlar yaptlar. Bunlar kan yrmek3 te kanga kanga sesi karyor 4 idi. Onun iin onlara 5 Kangl adn koydular. Ouz Kaan kan6 lar grd, yz gld. Kan kan 7 ile ly diriyi yrtsn, Kan8 l sana ad olsun. Kan 9 gstersin, dedi, gitti. Ondan sonra 1 gene bu, gk tyl, gk yeleli 2 erkek kurt ile Hint, Tangut, ve 3 am taraflarna atlanp giti. 4 ok vurutan, ok dten sonra 5 oralar ald; kendi lkesine katt; ba etti, yendi. 6 Gene darda kalmasn, 7 belli olsun: gney ynnde 8 Barshan denen bir yer vardr. Byk 9 varlkl bir lkedir. ok scak bir yer1 dir. Burada ok avlar, ok kular vardr. 2 Altn ok, gm ok, mcevherleri oktur. Halk3 larnn renkleri, yzleri kap karadr. 4 Bu yerin kaan Masar denilen bir kaan 5 idi. Ouz kaan onun stne 6 atland. yle etin vuru oldu; Ouz 7 Kaan yendi, Masar kaan kat. Ouz 8 onu yendi, lkesini ald, gitti. Onun dostlar 9 ok sevindiler. Onun dmanlar ok
Kelime izahlar
ylklar at srleri : +lar, ylk (< ylk+lar) erdinileri mcevherleri : +leri, erdini (< erdini+leri) toku doku : -, toku- (< tok-) birle ile : < birle ltrdi ldrdi : -di, -tr-, l- (< l-tr-di) urugudun vurumada : +dun, -gu, -u-, ur- (< ur-u-gu+dun) antag ylece : < an teg
182
uslug akll : +lug, us (< us+lug) kndnki gney : +ki, +dn, kn (< kn+dn+ki) buluda ynnde : +da, bulu (< bulu+da)
METN NCELEME VIII

35 (1) kaygular tapd. Oguz Kagan baad. (2) Sanagulugsz nemeler, ylk- (3) lar ald. Yurtga, yige tdi, kitdi. (4) Gene akarun kalmasun, kim, (5) bellg bolsun, kim: Oguz Kagannu (6) anda ak sakallug, moz salug (7) uzun uslug bir kart kii turur bar rdi. (8) Ukgulug, tzn bir yr rdi, timel (9) rdi, anu at Ulug Trk rdi. Kn- 36 (1) lerde bir kn uykuda bir altun (2) ya krdi; tak km ok krdi. Bu altun (3) ya kn togudn ta kn batu- (4) gaa tegen rdi. Tak bu (5) km ok tn yagakka kte (6) turur rdi. Uykudun so tde kr- (7) genin Oguz Kaganga biltrdi; (8) tak tedi, kim: ay kaganum, saa (9) agu bolsungl tzn, ay kaganum saa; 37 (1) trlk bolsungl tzn: neg kk (2) teri brdi tmde kltrsn; tala (3) turur yrni uruguga bitrsn, (4) tep tedi. Oguz Kagan Ulug Trk- (5) n szn yak krdi, gtn (6) tiledi; gtge kre kld. Andn (7) so rte bolupta agalarn, ini- (8) lerni arlap kltrdi. Tak aytd, kim; ay, meni (9) klm avn tilep turur; kar bolgumdn 38 (1) meni kakzlukum yok turur. Kn, (2) ay yultuz ta sarga senler baru; (3) Kk, Tag, Teiz tn sarga sen- (4) ler barur, tep tedi. Andn so eg- (5) s ta sarga bardlar; tak eg- (6) s tn sarga bardlar. Kn, Ay, (7) Yultuz kp k()y(i)kler, kp kular avlagu- (8) lardn so olda bir altun yan (9) apdlar; aldlar, atasga brdiler. 39 (1) Oguz Kagan svindi, kldi. Tak yan (2) buzgulug kld. Tak aytd, kim: ay aga- (3) lar. Ya bolsun senlern; ya teg (4) oklarn kkkee atu, tep (5) tedi. Gene andn so Kk, Tag, (6) Teiz kp k()y(i)kler, kp kular avlagu- (7) lardn so olda km ok- (8) n apdlar; aldlar, atasga brdiler. (9) Oguz Kagan svindi, kldi. Tak ok- 40 (1) larn ge letrdi. Tak aytd, (2) kim: ay iniler, oklar bolsun senler- (3) n; ya atd okn, oklar teg (4) senler bolu, tep tedi. Gene andn (5) so Oguz Kagan ulug kurltay (6) akrd. Nkerlerin, l knlerin (7) arlap akrd; klip keip olturdlar. Oguz (8) Kagan bedk ordu [tiktrdi. (9) Ve tak] o yakda 41 (1) krk kula gan tiktrdi. Anu (2) bada bir altun taguk koyd; adak- (3) da bir ak koyun baglad. o (4) yakda krk kula gan tiktr- (5) di. Anu bada bir km taguk koyd; (6) adakda bir kara koyunn baglad. (7) O yakada boz oklar olturd. (8) o yakada u oklar olturd. (9) Krk gn, krk ke aadlar, 42 (1) idiler; svin tapdlar. Andn so Oguz Kagan (2) ogullarga yurtn letrp brdi. Tak tedi kim: (3) Ay ogullar, kp men adum, urugular kp men krdm; (4) da bile ok kp atdum, aygr birle kp yr- (5) dm; dumanlarn glagurdum, dostlarumn men (6) kltrdm, kk terige men tedim10; (7) senlerge bre-men yurdum, tep tedi. (8)............................ (9) .............
eviriyazl Metin
eviri
35 1 zldler. Ouz Kaan yendi. 2 Saysz nesneler, at sr3 leri ald. Dnp yurduna, evine gitti. 4 Gene darda kalmasn, 5 belli olsun: Ouz Kaann 6 yannda ak sakall, kr sal
183
36
37
38
39
40
7 uzak grl bir yal kii var idi. 8 Anlayl, asil bir er idi. Mutemet 9 idi, onun ad Ulu Trk idi. Gn1 lerden bir gn uykuda bir altn 2 yay grd; ve gm ok grd. Bu altn 3 yay gn dousundan ta gn gn bats4 na dein ulayor idi. Ve bu 5 gm ok gn kuzeyine gidi6 yor idi. Uykudan sonra dte gr7 dn Ouz Kaana anlatt. 8 Ay kaanm, sana 9 yaamak hayrl olsun, ay kaanm sana; 1 dirlik hayrl olsun: Yce 2 Tanr dmde verdiini beri getirsin; btn 3 yeri uruuna balasn, 4 dedi. Ouz Kaan Ulu Trk 5 n szn beendi, tavsiyelerini 6 istedi; tavsiyesine gre davrand. Ondan 7 sonra sabah olunca aabeylerini, karde8 lerini arp getirtti. Ay, benim 9 gnlm av istiyor, yalandmdan 1 benim cesaretim yoktur. Gn, 2 Ay, Yldz dou ynne varn; 3 Gk, Da, Deniz bat ynne siz4 ler varn, dedi. Ondan sonra 5 dou ynne vardlar; ve 6 bat ynne vardlar. Gn, Ay, 7 Yldz ok avlar, ok kular avla8 dktan sonra yolda bir altn yay 9 buldular; aldlar, babalarna verdiler. 1 Ouz Kaan sevindi, yz gld. Ve yay 2 para yapt. Ay aabey3 ler. Yay sizlerin olsun, yay gibi 4 oklar ge atn, 5 dedi. Gene ondan sonra Gk, Da, 6 Deniz ok avlar, ok kular avla7 dktan sonra yolda gm ok 8 buldular; aldlar, babalarna verdiler. 9 Ouz Kaan sevindi, yz gld. Ve ok1 lar ne letirdi. 2 Ey kardeler, oklar sizlerin olsun 3 sizler yayn att oklar 4 gibi olun, dedi. Gene ondan 5 sonra Ouz Kaan byk kurultay 6 ard. Maiyetlerini, halkn 7 sesletip getirdi; gelip danp oturdular. Ouz 8 Kaan byk saray 9 sa yakada
184
41 1 krk kar11 aa diktirdi. Onun 2 banda bir altn topuk12 koydu; ayan3 a bir ak koyun balad. Sol 4 yakada krk kar13lk bir aa diktir5 di. Onun banda bir gm topuk koydu; 6 ayana bir kara koyun balad. 7 Sa yakada boz oklar oturdu. 8 Sol yakada u oklar oturdu. 9 krk gn, krk gece yediler, 42 1 itiler; sevindiler. Ondan sonra Ouz Kaan 2 oullarna yurdunu letirip verdi. 3 Ay oullar, ben ok yedim, vurumalar ben ok grdm; 4 karg ile ok ok attm, aygr ile ok yr5 dm; dmanlar alattm, dostlarm ben 6 gldrdm, yce Tanrya ben dedim; 7 sizlere yurdumu veriyorum, dedi.
Kelime zahlar
sanagulugsz saysz : +sz, +lug, -gu, +a- san (< san+a-gu+lug+sz) yagakka yan tarafa : +ka, +gak, ya (<ya+gak+ka) buzgulug para : +lug, +gu, buz- (< buz-gu+lug) senlern sizlerin : +n, +ler, sen (< sen+ler+n) iniler kk kardeler : +ler, ini (< ini+ler) keip danp, meveret edip : -ip, ke- (< ke-ip) kula kar : < kula taguk topuk : < taguk kk terige gk yzne : +ge, teri; kk (kk teri+ge)
Men sinlerge boldum kagan, alal ya tak kalkan, tamga bize bolsun buyan, kk bri bolsungl uran; temr dalar bol orman, av yrde yrsn kulan, tak taloy tak mren kn tug bolgl, kk kurkan, tep tedi. ifadesini Trkiye Trkesine eviriniz.
185
zet
1
Oguz Kagan Menakb hakknda bilgi vermek. Oguz Kagan Menakbnn bilinen tek yazma nshas, Paris Bibliothque Nationale, Supplement Turc, no. 1001de kaytldr. 1300lerde Uygur harfleriyle yazlan ve 21 varaktan (42 sayfa) oluan eserin her sayfasnda 9 satr bulunmaktadr. Son sayfasndaki iki satr ise eksiktir. Kimi sayfalarn baz yerleri okunamaz hldedir. Yazmann ilk neri (bir blm olmak kaydyla) RADLOFF [1837-1918] tarafndan yapld. W. BANG [1869-1934] ve G. R. Rachmati [ARAT] eseri Almanca olarak neretti. ARAT [1900-1964] bu neri 1933te Trkeye tercme ederek yaymlad. Bu tercme Muharrem ERGN [1925-1995] tarafndan kimi deiikliklerle 1000 Temel Eser serisinde yaymland. Oguz Kagan Menakb, ilim lemince Ouz Kaan Destan olarak bilinmektedir. Ouz Kaan Destanndaki destan kelimesi, bir kiinin vnle anlatlan durumlar anlamnda manakib vgnlkler anlalmaldr. Ouz Kaann menkbelerini anlatt iin bu eseri Oguz Kagan Menakb olarak adlandrmak daha yerinde olacaktr. Genellikle Ouz-nme olarak adlandrlan Ouz Kaan menkbelerinin farkl ve pek ok rivayetleri vardr. Ouz Kaan Destannda Moolca szcklerin bulunmas inggis Kaan [1167-1227]dan sonraki dnemin izlerini tadn gsterir. Ouz Kaan Destanndan Kgarlnn eserinde iz bulunmamas, Moolca szcklerin fazlaca grlmesi, yaz tarz Ouz Kaan Destann Gazan Han [1295-1304] ya da sonras yllarn bir yadigr olduu sonucuna gtrmektedir. 1300l yllarda yazlm olduu anlalan eserin bu zellikleri dikkate alndnda Harezm Trkesi metni saylmas gerekir. Oguz Kagan Menakbn ele alan yaynlar bilmek. BANG, W. - G. R. RAHMET [ARAT]: Die Legende von Oghuz Qaghan: Sitzungsberichte der Preussischen Akademie der Wissenschaften: Berlin 1932, Philosophisch-Historische Klasse XXV. BANG, W. - G. R. RAHMET [ARAT]: Ouz Kaan Destan: stanbul 21936, 69 s. stanbul niversitesi yaymlarndan: 18. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili Semineri Neriyatndan. Ouz Kaan Destan: (BANG, W. - G. R. RAHMET [ARAT]: Ouz Kaan Destan: stanbul 21936. adl eserinden alnmtr.) Yayna hazrlayan: Prof. Dr. Muharrem ERGN, stanbul 1970, MEB Yaynlar.
Oguz Kagan Menakbndan seilmi Trke kelimelerin izahn yapmak. obu bu : (< o+bu) tbinde dibinde : +de, +in, tb (< tb+in+de) ukarn ala doan : +n, ukar (< ukar+n) ktdi gitti : +di, kt (< kt-di) birinisige birincisine +ge, +si, +ini, bir (< bir+ini+si+ge) alguz yalnz : < yalguz mren rmak : < mren ler-biz lyoruz +biz, -er, l- (< l-er+biz) kumuz kmz (< kmz) rekige yreine +ge, +i, rek (< yrek+i+ge) keelerdin gecelerden : +din, +ler, kee (< kee+ler+din) l knge el aleme, halka : +ge, kn; l (< l kn+ge) arlg yarlk : < yarlk kurkan adr : < kurkan alal alalm : -al, al- (< al-al) yiberdi gnderdi : -di, yiber- (< yiber-di) tartp ekip : -p, tart- (< tart-p) amrak sevgili : < amrak balklar ehirleri : +lar, balk (< balk+lar) saklamaz rdi dnmezdi, dikkate almazd : -di, r-; -maz, +la-, sak (< sak+la-maz r-di) tuglarn tular : +n, +lar, tug (< tug+lar+n) arukdun ktan : +dun, -k, aru- (< yaru-k+dun) yrgde yrdnde : +de, -g, yr- (< yrg+de) kp kzl kpkzl : < kp + kzl sip sigir zincifre : < sip + sinir bedik byk : -k, bedi- (< bedi-k) urudlar vurutular : +lar, -d, -u-, ur- (< ur-ud+lar) allug yele : < allug uruun vuruma : -un, -u-, ur- (< ur-u-un) karunda kardei : +, +da, karun (< karun+da+) balukn ehri : +n, baluk (< baluk+n) bizni bizim : +ni, biz (< biz+ni) buurmu buyurmu : -mu, buur- (< buyur-mu) bre-men vereyim : +men, -e, br- (< br-e+men) kut-bz saadetimiz : +bz, +, kut (< kut++bz) tallar dallar : +lar, tal (< tal+lar) ilger ileri : +ger, il (< il+ger) atla atlann : -, atla- (< atla-) boldukda olunca : +da, -duk, bol- (< bol-duk+da) okurdn alacadan : +dn, okur (< okur+dn)
186
ak anahtar : -k, a- (< a-k) tuluklar pencereleri : +lar, +luk, tuluk (< tu+luk+lar) yn evin : +n, y (< yn) kalklar atlar : +lar, kalk (< kalk+lar) orduga saraya : +ga, ordu (< ordu+ga) tkre dre : -e, -kr-, t- (< t-kr-e) melep kalc, ebed ylklar at srleri : +lar, ylk (< ylk+lar) erdinileri mcevherleri : +leri, erdini (< erdini+leri) toku doku : -, toku- (< tok-) birle ile : < birle ltrdi ldrdi : -di, -tr-, l- (< l-tr-di) urugudun vurumada : +dun, -gu, -u-, ur- (< uru-gu+dun) antag ylece : < an teg uslug akll : +lug, us (< us+lug) kndnki gney : +ki, +dn, kn (< kn+dn+ki) buluda ynnde : +da, bulu (< bulu+da) sanagulugsz saysz : +sz, +lug, -gu, +a-, san (< san+a-gu+lug+sz) yagakka yan tarafa : +ka, +gak, ya (<ya+gak+ka) buzgulug para : +lug, +gu, buz- (< buz-gu+lug) senlern sizlerin : +n, +ler, sen (< sen+ler+n) iniler kk kardeler : +ler, ini (< ini+ler) keip danp, meveret edip : -ip, ke- (< ke-ip) kula kar : < kula taguk topuk : < taguk kk terige gk yzne : +ge, teri; kk (kk teri+ge)
187
Kendimizi Snayalm
1. Oguz Kagan Menakbn 1932de Almanyada daha sonra da Trkiyede yaymlayan trkolog aadakilerden hangisidir? a. Kaare Grnbech b. G. R. Rahmeti c. Muharrem Ergin d. E. Fazlov e. W. Radloff 2. Uygur harfli Oguz Kagan Menakb aadaki ktphanelerin hangisinde bulunmaktadr? a. Paris Bibliothque Nationale b. St. Petersburg Library c. Universittsbibliothek Wient d. Millet Yazma Eser Ktphanesi e. Uzbekistan Manuscripts Library 3. Ouz Kaan Destanndan Kgarlnn eserinde iz bulunmamas, Moolca szcklerin fazlaca grlmesi, yaz tarz gz nne alndnda Ouz Kaan Destannn yazld dnemle ilgili olarak aadakilerin hangisi sylenebilir? a. ingis Kaan ncesi bir dnemde yazlmtr. b. Celaleddin Harzemah dneminde yazlmtr. c. Gazan Han [1295-1304] ya da sonras yazlmtr. d. Koo Uygur Kaanl dneminde yazlmtr. e. slmiyet ncesi bir dnemde yazlmtr. 4. Oguz Kagan Menakbnn yazma nshas ile ilgili aadakilerin hangisi yanltr? a. Uygur harfli tek bir yazma nshas vardr. b. Batan ve sondan eksiktir. c. Okunakl nesih yazyla yazlmtr. d. Her sayfasnda 9 satr vardr; ancak son sayfada iki satr eksiktir. e. 21 varak (42 sayfa)dan oluur. 5. Oguz Kagan Menakb ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Harezm Trkesi dneminin ilk eseridir. b. Ouz Kaann menkbelerini anlatr. c. 1300l yllarda yazlmtr. d. Batan ve sondan eksiktir. e. Eserin yazar ve yazld yer belli deildir. 6. sanagulugsz kelimesinin zmlenmesi aadakilerin hangisinde doru olarak verilmitir? a. sanagulugsz saysz : +sz, +lug, -gu, sana(< sana-gu+lug+sz) b. sanagulugsz umulmadk : +sz, +lug, -gu, +a-, san (< san+a-gu+lug+sz) c. sanagulugsz saysz : +sz, +lug, sanagu (< sanagu+lug+sz) d. sanagulugsz saysz : +sz, +lug, -gu, +a-, san (< san+a-gu+lug+sz) e. sanagulugsz umulmadk : +sz, +lug, -gu, sana(< sana-gu+lug+sz) 7. arukdun kelimesinin zmlemesi aadakilerin hangisinde doru olarak verilmitir? a. arukdun arktan : +dun, -k, aru- (< aruk+dun) b. arukdun arkta : +dun, -k, aru- (< aru-k+dun) c. arukdun ktan : +n, +du, -k, aru- (< yaru-k+du+n) d. arukdun ktan : +dun, aruk- (< yaruk+dun) e. arukdun ktan : +dun, -k, aru- (< yaru-k+dun) Ay ogullar, kp men adum, urugular kp men krdm; da bile ok kp atdum, aygr birle kp yrdm; dumanlarn glagurdum, dostlarumn men kltrdm. 8. Yukardaki metnin Trkiye Trkesine doru evirisi aadakilerden hangisidir? a. Ey oullarm, ok ben yedim, vurumalar ben ok grdm; karg ile ok ok attm, aygr ile ok yrdm; dmanlar alattm, dostlarm hep gldrdm. b. Ay oullar, ben ok yedim, ok savatm; yay ile ok attm, aygr ile ok yrdm; dmanlar alattm, dostlarm ben gldrdm. c. Ay oullar, ben ok da atm, savatm; sng ile ok ok attm, aygr ile ok yrdm; dmanlar alatrdm, dostlarm ben gldrrdm. d. Ey oullar, ok ben yedim, vurumalar ben ne ok grdm; karg ile ok ok attm, aygr ile ok yrdm; dmanlarnz alattm, dostlarmz ben gldrdm. e. Ay oullar, ben ok yedim, vurumalar ben ok grdm; karg ile ok ok attm, aygr ile ok yrdm; dmanlar alattm, dostlarm ben gldrdm. 9. Saysz nesneler, at srleri ald. Dnp yurduna, evine gitti. fadesi aadakilerden hangisinin Trkiye Trkesine evirisidir? a. Sanagulugsz nemeler, ylklar ald. Yurtga, yige tdi, kitdi. b. Sanagulugsz nemeler, ylklar ald. Yurtga, yige kitdi. c. Sansz neme, ylk ald. Yurtga, yige tdi, kitdi. d. Sanagulugsz neme, ylk ald. Yurtga, kaytt, kitdi. e. Sansz nemeler, ylklar ald. lige, ewige kitdi. 10. ak kelimesinin Trkiye Trkesindeki anlam aadakilerden hangisidir? a. anz b. anahtar c. aacak d. ackmak e. heybe
188

1. b 2. a 3. c 4. c 5. a 6. 7. d 8. d 9. a 10. b Yantnz yanl ise Oguz Kagan Menakb balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Oguz Kagan Menakb balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Oguz Kagan Menakb balkl konular yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Oguz Kagan Menakb balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Oguz Kagan Menakb balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Kelime izahlar balkl blmleri yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Kelime izahlar balkl blmleri yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Metin ve eviri balkl konular yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Metin ve eviri balkl konular yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Kelime izahlar balkl konular yeniden okuyunuz. umad yollad : -d, uma- (< uma-d) kabucagnda kovuunda: +da, +n, kabucag (< kabucag+n+da) rekige yreine : +ge, +i, rek (< rek+i+ge) glaya durur alar : -ur, dur-; -ya, gla- (< gla-ya dur-ur ) Sra Sizde 4 Ben sizlere oldum kaan, alalm yay ile kaykan, damga bize olsun uur, boz kurt olsun nara; demir karglar bol orman, av yerinde yrsn kulan, daha deniz, daha nehir; gne alem olsun, gk adr, dedi.
Sra Sizde 1 Oguz Kagan Menakbnn bilinen tek yazma nshas, Paris Bibliothque Nationale, Supplement Turc, no. 1001de kaytldr. 1300lerde Uygur harfleriyle yazlan ve 21 varaktan (42 sayfa) oluan eserin her sayfasnda 9 satr bulunmaktadr. Son sayfasndaki iki satr ise eksiktir. Kimi sayfalarn baz yerleri okunamaz hldedir. Yazmann ilk neri (bir blm olmak kaydyla) Radloff tarafndan yapld. W. BANG ve R. Rachmati (Reit Rahmeti ARAT) eseri Almanca olarak neretti. ARAT bu neri 1933te Trkeye tercme ederek yaymlad. Bu tercme kimi deiikliklerle 1000 Temel Eser serisinde yaymland. Oguz Kagan Menakb, ilim lemince Ouz Kaan Destan olarak bilinmektedir. Ouz Kaan Destanndaki destan kelimesi, bir kiinin vnle anlatlan durumlar anlamnda manakib vgnlkler anlalmaldr. Ouz Kaann menkbelerini anlatt iin bu eseri Oguz Kagan Menakb olarak adlandrmak daha yerinde olacaktr. Sra Sizde 2 Bu n iinde yalnz oturan bir kz grd. Gzel alml bir kzd. Onun banda parlak kl bir beni var idi. Demir kazk gibi idi bu kz yle alml idi ki glse gk yz gler alasa gk yz alard. Onu grnce Ouz Kaann akl banda kalmad gitti. Sevdi ald. Sra Sizde 3 bolsungl olsun +gl, -sun, bol- (< bol-sun+gl) agzumga azma : +ga, +um, agz (< agz+um+ga)
BANG, W. - G. R. RAHMET [ARAT]: Ouz Kaan Destan: stanbul 21936, 69 s. stanbul niversitesi yaymlarndan: 18. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili Semineri Neriyatndan. BANG, W. - G. R. RAHMET [ARAT]: Die Legende von Oghuz Qaghan: Sitzungsberichte der Preussischen Akademie der Wissenschaften: Berlin 1932, PhilosophischHistorische Klasse XXV. igis Kaan Trihi evirisi: Mustafa S. KAALN, stanbul 1990, 344+80 s. stanbul niversitesi Merkez Ktp. T. 19026. CLAUSON, Sir Gerard: An Etymological Dictionary of PreThirteenth-Century Turkish: London 1972, Oxford University Press. EBULGAZ BAHADIR HAN [1603-1663]: ecere-i Terakime (Trkmenlerin Soykt): Hazrlayan: Zuhal KARGI LMEZ, Ankara 1996, 559 s. Simurg Trk Dilleri Aratrmalar Dizisi: 3. [Yazl: Hive 1660]. ERASLAN: Manzum Ouznme: Trkiyat Mecmuas, Cild XVIII, 1973-1975, ss. 167-244. KAALN, Mustafa S.: Dedem Korkutun Kazan Bey Ouznmesi: stanbul 2006, 406 s. Kitabevi. NOUR [NUR], Rza: Oughouz-name (epopee turque = Ouzname Trk destan: transcription en lettres phonetiques notes traduction Franaise texte en Turc de Turquie fac-simile): Kahire 1928. 64 s. Societe de Publications Egyptiennes Ouz Kaan Destan: (BANG, W. - G. R. RAHMET [ARAT]: Ouz Kaan Destan: stanbul 21936. adl eserinden alnmtr.) Yayna hazrlayan: Prof. Dr. Muharrem ERGN, stanbul 21970, MEB Yaynlar. SMER, Faruk: Ouzlar (Trkmenler) tarihleri boy tekilat destanlar: stanbul 41992, XII, 384 s. Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar 89. TOGAN, Zeki Velidi: Ouz Destan (Reideddin Ouznmesi tercme ve tahlili): stanbul 21982, Enderun Kitabevi, 164 s. Yusuf HAS HACB: Kutadgu Bilig (Viyana Nshas Tpkbasm): stanbul 1942, Trk Dil Kurumu Yaynlar.
Szlk
189
Szlk Karahanl Trkesi Metinleri Szl A

akl (Ar.) a aaa()z a anaajun akal andn ark at atavla avualk ay ayaya ayk : akl : a : amak : acmak, fkelenmek : az : ipekli kuma : debelenmek, yuvarlanmak : dnya : akmak : krmz : ondan (ol zamirinin ayrlma durumu) : kervan : ad : atmak : avlamak : ihtiyarlk : ey : sylemek : avu : vaat, sz verme bura han bulbul(u)nbul(u)nabult bur btbtr : zel isim : bulmak : bulunmak : esir etmek : bulut : kokmak : inanmak : tamamiyle
C-
cahil cn apek ek eklik erig kumuk uz : cahil, bilgisiz : can, ruh : komak : iek : iek : ieklik, bahe : ordu, asker : kmak : ku ad : ipekli kuma
D
devlet (Ar.) dinar dost dny (Ar.) : mutluluk, saadet, baht : dinar : dost : dnya
B
babahal bahasz balk kudruk barbara ba ba balanbek belglg brbezenbilbile bilig biliglig biligsiz birle bii bolbu : balamak : deerli : deersiz : balk burcu : gitmek : btn, hep : ba, balang : ba : balanmak : kilit, emniyet : belli : vermek : sslenmek < bediz ss : bilmek : ile : bilgi, bilme : bilgili : bilgisiz, cahil : ile : ake, pul : olmak : bu
E
ed edeb edg letlig elik emdi e er er rerdem erej (Sogd.rej) eren eruvn (Far.) esesirkeesiz esiz siz : ipekli kuma : edep, terbiye : iyi : iletmek : el : erkek geyik : imdi : yanak : adam, kii : erkek : i- ek-eylemi : erdem, fazilet : rahat, huzur : adamlar, insanlar : erguvan : esmek : esirgemek, acmak : eyvah, yazk : fena, kt : kt
190
itetttin: e

katurkaynakayu kayu kaz kkekeklik : dnem, zaman klkemi kez: hakan, hkmdar : bo : da/de balac : in kl klkr k k kz : gndermek : i, ieri : imek : memleket, lke : zel ad, rmak ad : iletmek : kt, eziyetli, skc, skntl < ir- yalnz olkzl kzl kiiglik kim kim kin kii kitkol kon: kamak : ne zaman : Uzak Douda yetien tr kuvvetli bir mad: tmek,ses karmak < *kak kularn : eer : gkyz < kal- yukar kmak, ykselmek : btn, hep : btn, herkes : kan : nereye : nerede : simsiyah : kara, siyah : kara : karanfil : yallk < kar yal + lk : karmak : ka : ka : katmak kopkor koykoz burn kk kk kki kni kl kr krkrglg krk kz kud kuu kurkurkurku kdezkl: katlmak, katlarak (glmek) < kat- katmak : kaynamak : hangi : kimi : kaz : gemek : gemek : keklik : gelmek : gemi : gezmek : kl kuyruk kuu : yapmak, etmek : kr : k : k : kz : kzl, krmz : kzl : kklk, ocukluk : ki balac : kim : gzel koku, misk : kii, insan : gitmek : kol, yama (mecazen) : konmak : kopmak, kmak, yaylmak : zarar : koymak : ko burcu : mavi : mavi : mavi : doru, dz : gnl : bak : bakmak, grmek : grnen, grld gibi < kr- grmek : gzellik : gz : aa, aaya doru : kuu : kurmak : kurumak : karlkl kurmak < kur- kurmak - () : ku : korumak : glmek
: iitmek : rtmek : dzene sokmak, sslemek : yapmak, dzenlemek : dzene sokulmak, dzenlenmek
F
fasl(Ar.)
H
hakan hli hem htay
I-
d i iil Ila iletirinig
mak, yalnz kalmak, mutsuz olmak, zlmek
K
ka kaan kfr (Ar.) de, koku kaklakard ses, taklidi ses kal kalk kamu kamu kan kana kan kap kara kara kara karanfil (Ar.) karlk karka ka kat-
Szlk
klklmiz kn kn krekret: glmek : dii geyik : gn, gndz : gn : gremek : karmak sasandva saa sar sata sen sevs: bana : dahi, da, de : ben : beniz, yz : beniz, yz : zel ad : bin : dii karaca sun snsilig sz sunulsr- cibri (Far.) suv sig sek sr: ne : ne kadar : ne : samak : blbl : sen adlnn ynelme durumu : sar : mercan : ikinci tekil kii adl : sevmek : krmak : erkek karaca : krlmak : temiz : sz : uzatlmak : mezamir (ilahi) : su : tatl : kemik : srmek, kovmak
191
M
maa me men me(i)z meiz Mlak mi muyak
N
ne nee neg
T
ta tamta : da : damlamak : sabah vakti : bulmak : ekmek, srmek : tat, tatllk : in : yalvarma : demek, sylemek : gibi : evre : tam, btn, hep : ten, vcut : denk, eit : deniz : abuk : dil : dilemek, istemek : diri, canl : diri iken, hayatta iken : hayat, canllk : di : dii, kadn : deve kervan : dizilmek : dolmak : dolu : dolunay : donanmak
O-
olau okokoktaol ol olduropr or(u)n ot oynaglles l dn rdek tz : nazl : armak, davet etmek : okumak : ok atmak : -dr/-dir bildirme eki ilevinde kullanlmtr :o : oturmak : vadi : yer : ate : oynamak : vmek : lmek : szgn, baygn : l : nce : rdek : tmek : z, kendi
taptarttat() tava tazarru (Ar.) ttg tegre temm (Ar.) ten te teiz terk til tiletirig tirig erken tiriglik ti tii titir
R
resl (Ar.) : peygamber
tiziltoltolu
S
saadet sab (Ar.) : saadet, mutluluk : gn dousundan esen hafif ve latif rzgar
tolun tonan-
192
torku tetentututumuk turturna tuttuta biltuz t tgtkel tket tmen tn tpi tz: rt

yak yal yavalk yay yaz yazyaz yazlyl yl ylgryr yd yd yya ypars yratyigitlik yilig yipn : umak : uyumak : temel : balamak, eklemek : keklik : ulu, byk, yce : vurmak : tohum : u, ite : cennet : karlamak, kar karya gelmek : zel ad, boy ad : ses : seslenmek, armak : zerinde yitk yitryok yokaru yol yoryre yulyk()nyz yz : gne : yeil : nafile, bou bouna : yaz : ilkbahar : amak : ova : almak : yel, rzgar : yel : umak, havalanmak : yer, toprak : gzel koku, misk : koku : ymak, toplamak : aa : misk gibi : uzaklatrmak : genlik : ilik : mor : kaybolmu, kayp : kaybetmek : yok : yukar : yol : yrmek : yre, evre : ekmek, kurtarmak : eilmek : yz, surat : yz, surat
: demek : denmek : kaplamak : domak : gaga : kalkmak : turna : tutmak : tutabilmek : tuz : renkli : dmlemek, atmak : tamam, btn : tketmek < tke- tkenmek, bitmek : on bin : gece : tipi : dzmek
U-
uudul ulaular ku ulu urur(u) u utmah utruUyur n ndeze
Z
zacfern (Ar.) : safran
Y
ya ya yadyaz yakn yanyana yana yakulayaruk ya : ey : yay : yaymak : kara : yakn : dnmek : tekrar, yeniden : yine, tekrar : yanklamak, ses karmak : parlak : gzya
Szlk
193
Harezm Trkesi Metinleri Szl A

a aak ad adak adak(1) adak(2) adem ademi
c
ana andag andn an ann alaanlar antag / andag anu anutarara aram ar(1) ar(2) arg / ar
c
: o kadar, yle, o ekilde : bk. antag : 1. ondan, ondan dolay, bylece 2. oradan : onu : onun ile, ondan dolay : anlamak : onlar : yle, ylece, o kadar : onun : hazrlamak : yormak : ara, arasnda : [< Fa.] istirahat : ar : bk. arg : temiz : [< Ar.] arif : arslan : art, arka : fazlaca : artrmak : [< Ar.] sunma : sahabeler : ok : astrmak : a, orba : 1. amak 2. gemek : yemek : [< Ar.] k : atmak, aarmak, mak : at : ad : ata, baba : ad vermek : ate : ateli : ata binmek, yrmek : bk. atlan: ata binmek : atl : adl : av : [< Fa.] yksek ses : avlamak : sylemek, anlatmak : ay (kamer) : ay (otuz gnlk zaman dilimi) : ay! : [< Fa.] kadeh
: a : amak : anahtar : ad : ayak : ayak : bk. ayak : [< br. dem (=toprak)] insan : [< Ar.] insanolu : [< Ar.] det : baka : [< Ar.] daletli : ay : byk karde : bk. yga(1) : [< Fa.] haberli : hrmet etmek : az : ilk st, az : ah : [< Ar.] ahiret : [< Ar.] hkmler : [< Ar.] hller : [< Sod.] dnya : ak, beyaz : akmak : [< Ar.] akll : [< Ar.] akik : [< Ar.] akl : almak : al, kzl : ela : [< Ar.] ona selam olsun : n : [< Ar.] Allah : alt : altn : altnl : i : sevgili, dost : [< Ar.] amir : imdi : ana : ona : resim : ona
adet adil
adn
c
adug aga aga agah agrlaagz aguz ah ahirat ahkam ahval ajun ak akc c
arif
arslan art artkrak arturc
arz
ashab asru astura aaac
ak
akl akl
atat(1) / at(1) at(2) / at(2) ata ataata atalug atlaatlanatlan- / atlanatlg(1) atlg(2) av avaz avlaayay(1) ay(2) ay(3) ayak / adak(2)
akik
alal(1) al(2)
c
alayhis-salam
aln allah alt altun altunlug

c
amel
amrak
c
amir
amt ana aa aagu aar
194
aygr aytaytazlk : aygr

br- / berberik ber b beik beyan : [< Fa.] bahe : sicim : balamak : bal : [< Fa.] bahi : bakmak; itaat etmek : baknmak; itaat etmek : bal : ehir : bk. balk : bana : sra : var : varmak, gitmek : hep : hepsi : ganimet : ganimetli, mreffeh : parmak : basmak, ezmek : ba : yenmek : ok temreni : balamak : ba, lider : bat : beden, vcut : bk. bedik : byk : bk. bedik : bymek : bk. beg : be : pek : bel : belba, kuak : gstermek, belirtmek : iaretsiz : belirtmek : belli : vermek (yardmc fiil) beyk bzebig bil(1)bil(2)bildrbile biltrbiltrglk bir bireg birer biri birini birka birle / bile birlebirbitibitiglig bitilbitrbiz bodabodun bogaz bolbostan bota boy boylug boz / moz bri bzi bu(1) bu(2) buurbugu bulbula bulu bulur bunda : vermek : salam, muhkem : beri : [< T. b = Skr. paa] be : beik : [< Ar.] anlatma, ak syleme : bk. bedik : sslemek : vergi, hediye : bilmek : bilmek(yardmc fiil) : bildirmek : bk. birle : bildirmek : tebli : bir (say ad) : biri, birisi : birer : biri (belirsiz zamir) : birinci : birka : ile : birletirmek, katmak : piirmek : yazmak : yazl : yazlmak : bitirmek : biz : doum sancs ekmek : boyun : gebe : olmak : [< Fa.] bostan : deve yavrusu : boy : boylu : boz, kr : kurt : bez dokuyan, dokumac : bu (iaret sfat) : bu (iaret zamiri) : buyurmak : geyik : bulmak : ?hibir ey : yn, taraf : [< Ar.] billur : burada
: anlatmak : demek, sylemek : azlk
B
bag(1) bag(2) baglabaglug bahi bakbaknbal balk / baluk baluk baa bande bar barbara baras bargu bargulug barmak basba baabaak balabalk batu beden bdik bedik / bdik / bedk / beyk bedk bedklebg beg / bg bek bl blbag belgrblgsiz belgtbellg br-
belglg / blglg : belli, iaretli
Szlk
burun burunrak but buyan buyurbuzag buzgulug blbl : nce : evvelce : [< Fa. bt < but Skr. Buddha] put, gzel : [< Mo.] uur : buyurmak : buza : para : [< Fa.] blbl ol o ubuk ubuyan ulganlumarek rg : bk. yol : sol : ubuk : [< Hint.] tatl : sarlmak : yollamak : yrek : yry
195
C-
camic can cavab cemad ceza cmle ak akakrala albaralguz allug aluna an aak apapapturarlaarlg arlug aruk agu akaru eber ekerig ewrda gay kkarmad n rag ok okur : [< Ar.] cami : [< Fa.] can, ruh : [< Ar.] cevap : [< Ar.] cansz : [< Ar.] ceza : [< Ar.] btn, herkes : a, zama : akmak; gazaba gelmek : armak : hi kimse : yalvarmak : bk. yalguz : yeleli : itaat etmek : bk. ta : yan : bk. yaak : bk. tap: yapmak : yaptrmak : barmak, seslenmek : bk. yarlg : bk. yarlg : bk. yaruk : hayat : dar bk. takaru : becerikli : ekmek, toplamak : asker : evirmek : karg : felaket : kmak : karmak : gazap : doru, gerek, tam : yz, ehre : ok : alaca
D
dad dahl dak dane dastan dat da vat
c
: [< Fa.] adalet : [< Ar.] gelir : bk. tak : [< Fa.] tane : [< Fa.] destan : [< Ar.] zat : [< Ar.] davet : [< Ar.] dava, iddia : [< Ar.] devlet, ksmet : bk. teg : [< Ar.] deliller : bk. temr : [< Fa.] huzur : [< Fa.] istek, arzu : [< Fa.] deniz : [< Ar.] zikir : bk. tile: [< Ar.] din : bk. togur: [< Fa.] dost : dostluk : bk. tl : [< Ar.] dua : [< Fa.] uzak : bk. tur: bk. tur: [< Fa.] dman : [< Ar.] dnya : [< Ar.] inci : bk. t-
dacvi davlat deg delalat demr dergah derhost derya dikir diledin dogurdost dostluk dl du a
c
dur durdurduman dnya dr d-
E
ebedi deredg edglk edin ediz k: [< Ar.] sonsuz : takip etmek : iyi : iyilik : baka, dier : yksek : (tohum) ekmek
196
keg kki l l(1) l(2) l(3) li lig ltmdi emgek emmare n endie r er / r rer- / rrdini erdini / rdini erin / rin rkek erkek / rkek erken rte erte / rte itet til vw wlk y eyyam : iki : halk

: ikisi, her ikisi
G-
gaib gaflet galib gazab gene gevher gubar guhar gurru gl : [< Ar.] bilinmezlik : [< Ar.] habersizlik : [< Ar.] galip, stn : [< Ar.] gazap, fke : gene, yine : [< Fa.] mcevher, kymetli ta : [< Ar.] toz, toprak : [< Fa.] cevher : [< Fa.] haykr, dalga : [< Fa.] gl
: el kr. lig : il, memleket : el, yabanc : eli : el kr. l : iletmek : imdi, bylece : eziyet, zahmet : [< Ar.] insan hiss zevke ynelten nefis : en, genilik : [< Fa.] endie : bk. er : er, erkek : bk. er: imek, olmak : bk. erdini : [< Sod.] mcevher : dudak : bk. erkek : erkek : erken : bk. erte : sabah : iitmek : et : til rma : acele etmek : ev : e, hanm : ey (seslenme nlemi) : [< Ar.] gnler
H
habar hadim hadis hak hakikat hal hal halayk hali halva ham han harc harir hatr hatun hazr hem hemie hergiz hidayet hidmat hikayet hilafat hilcat hisab huma husravlk hnerlig hvace hvu h unud
v
: [< Ar.] haber : [< Ar.] hizmet eden : [< Ar.] hadis : [< Ar.] 1. Allah 2. Doru, hakikat : [< Ar.] hakikat : [< Ar.] hl : [< Ar.] hl : [< Ar.] halk, yaratlmlar : [< Ar.] bo : [< Ar.] helva : [< Ar.] ham, i : sultan : [< Ar.] vergi : [< Ar.] ipek : [< Ar.] hatr : [< Ar.] kadn : [< Ar.] hazr : [< Fa.] hem : [< Fa.] daima : [< Fa.] asla : [< Ar.] kurtulu : [< Ar.] hizmet : [< Ar.] anlatma : [< Ar.] hilafet : [< Ar.] kaftan : [< Ar.] hesap : [< Fa.] huma (anka) kuu : sultanlk : hnerli : [< Fa.] hoca : [< Fa.] gzel, iyi, tatl : honut
F
fakih fal fasl fazayil felek ferah ferite ferman fesad fitne : [< Ar.] fakih, din limi : [< Fa.] fal, uur : [< Ar.] mevsim : [< Ar.] faziletler : [< Ar.] felek, dnya, gk : [< Fa.] i akl, sevinme : [< Fa.] melek : [< Fa.] emir, buyruk : [< Ar.] fesat, ktlk, anlamazlk : [< Ar.] fitne (mec. gzel)
Szlk
197
I-
dga glaglagurnanrasg / ssg ssg
c c
kalem : salmak, gndermek : bk. yga : alamak : alatmak : gvenmek : inlemek, alamak : scak : bk. sg : [< Ar.] ak, sevgi : [< Ar.] ibadet : eytan : [< Ar.] ibret : i, karn : imek : barsak : iinde, bnyesinde : 1. Allah 2. sahip : yiit : ikinci : ileri : [< Ar.] iman : kk karde : cesur : aramak : [< Ar.] istidat : i, hadise : iitmek : kpek (mec. aalk) kalk kalkan kamag kamil kamug kankaa kanat kandn kan kapkara kapug kapuluk kar kara karaguluk kar kar kariban karu kart karunda kasd ka kat katg katglankavl kavm kawu: [< Ar.] Kabe : [< Ar.] kabile : kovuk, oyuk : [< Ar.] kabul : ka (soru edat) : kamak : ne zaman : tutmak : kayg : kaygl : [< Ar.] kafir : kaan, han : kaanlk, hanlk : kar kr. kar : katr : cesur : yiitlik, cesurluk : kalmak kaydn kaygu kaytkaynakayra kayu kazan kazuk k ke- / kke kee / ke kedkediglekdin kdinkdrkl-
: [< Ar.] kalem : pencere : kalkan : [< Pers.] hep, batan aa : [< Ar.] olgun, tam : [< Mo.] btn : kanmak, doymak :? araba : kanat : nereden : hani : kapkara : kap, eik : kapal : kar kr. kagar : kara : karanlk : kar : yal : [< Ar.] gariban : kar : ihtiyar : karde : [< Ar.] kast : ka : yan, huzur : kat, sert : zahmet ekmek : sz : kavim : kavumak : nereden : kayg : geri dnmek : kaynamak : tekrar, yine : kim, hangi : kazan : kazk : bk. ke : gemek : bk. kee : gece : giymek : rtnmek : sonra : giyinmek : giydirmek : bk. kel-
ibadat ibret
iblis
c
i iieg ire idi igit ikini ilger iman ini iriz isteisti dad
c
i iitit
K
kacbe kabila kabucag kabul ka kakaan kadaglakadgu kadgulug kafir kagan kaganluk kagar kagatr kakz kakzluk kal-
198
kel- / klkltrkeltr- / kltr- / ktr- / ketrkmitoplanmak? kend kekee- / kekerek kerekkesktketrkyik [k()y(i)k] kl klkl kmz krk krk / krk kssa kyandkat kz(1) kz(2) kzl kzl / kzl kiig kifayat kim(1) kim(2) kimerse kin kirki kii kit- / ktkitab kizlekodkogulgurak kolkonkopkoparkorkorukkoykoyun

: gelmek : bk. keltr: getirmek : atmak, koymak, doldurmak, yarmak, : kendi : bk. kee: danmak, kararlatrmak : gerek : gerekmek : kesmek : bk. kit: bk. keltr: geyik : kl, tel : yapmak, etmek, klmak : kl : kmz : bk. krk : krk : [< Ar.] hikye : gergedan : kz : ndir : bk. kzl : kzl : kk : [< Ar.] yeterlik, iktidar, yararlk : kim (ahs zamiri) : [< Fa.] kim (balama edat) : kii, kimse : misk kokusu : girmek : samur : kii, adam : gitmek : [< Ar.] kitap : gizlemek : koymak : parlaka (kogulgu=parlak) : istemek : konmak, inmek, mola vermek : komak : koparmak, krmak : korumak : korkmak : koymak : koyun kgs / kgz kgz kk(1) kk(2) kl kl kp krkrgrkrk krklg krktkrk ktrkz kz / kz kudrat kudug kul kula kulak kulan kumuz kundaklakurban kurban kurkan kurltay kurtulkurug ku kut kuzgun kdekdedklkltrkm kn(1) kn(2) kn(3) kndz : gs : bk. kgs : gk, mavi : gkyz : gl : gnl : ok : grmek; ?bakmak : gstermek : gzellik, iyilik : gzel, iyi, gsterili : gstermek : gzel : gtrmek : bk. kz : gz : [< Ar.] kudret : kuyu : 1. kul 2. hizmeti : kula : kulak : katr, yaban eei : kmz : kundaklamak : [< Ar.] kurban : [< Mo.] sadak, yay kab : adr : kurultay : kurtulmak : kuru : ku : saadet, devlet : kuzgun : gtmek : gzetlemek, korumak : glmek : gldrmek : gm : gn, zaman : gne : halk : gndz
M
ma / me magara magrib maksud mal : da, de (balama edat) : maara : bat : [< Ar.] istek : [< Ar.] mal, servet
Szlk
malik maa macni macsiyyat mark matlub mavla me mebadi meclis mekan melik melike me men / mn meiz(1) meiz(2) meizlig(1) meizlig(2) melemeayih mehur meveret mevsuf mihrab mi minmoz mren mumin muciban mucciza muharram muhib mukaddas mun-tg mua mua muna munda mundag mundn mundun mun munkalib munlar muntg munu-tg murad : [< Ar.] sahip : bana : [< Ar.] mn : [< Ar.] gnah : [< Ar.] dou : [< Ar.] talep olunan, istenilen : mevla : bk. ma : [< Ar.] ilkeler : [< Ar.] meclis, toplant : [< Ar.] yer : [< Ar.] Sultan : [< Ar.] Hanm sultan : ben (siyah nokta) : ben : beniz : gibi : benizli : gibi : ebedlemek : [< Ar.] eyhler : [< Ar.] hretli : [< Ar.] danma : [< Ar.] vasfolunmu : [< Ar.] mihrap : bin : binmek : bk. boz : rmak : mmin : [< Ar.] gerekenler, sebepler : [< Ar.] mucize : [< Ar.] (Mslman takviminde) nnc ay : [< Ar.] seven : [< Ar.] mukaddes : bunun gibi, bylece : buna : buna : buna : burada : bunun gibi : buradan : buradan : bunu : [< Ar.] deien : bunlar : bunun gibi : bunun gibi : [< Ar.] istek, maksat murassac musallam musulman musulmanlk mutma in
c
199
: [< Ar.] deerli talarla sslenmi : [< Ar.] herkes tarafndan kabul edilmi : [< Ar.] mslman : mslmanlk : [< Ar.] tatmin olmu : : buz : [< Ar.] mbarek : [< Ar.] sre : [< Ar.] mlk : ky ke : [< Ar.] tabi, bal : [< Fa.] misk
muvahhid muz mbarek mhlet mlk m mrid mk
N
nazm ne / n necat nee ne neme nek nedamet ndin nefs neg nelk neme ne nepsiki nteg nteg-kim netice nevc nian nker nubuvvat nur : [< Ar.] iir : ne : [< Ar.] kurtulu : bir ka : nice, nasl, ne kadar : ne kadar ok : nasl : [< Ar.] pimanlk : neden : nefis : ne : niin, neden, nasl : eya : nesne, ey : [< Pers.] peri : nasl : nitekim : netice, sonu : [< Ar.] tr, eit : [< Fa.] nian, belirti : maiyet : peygamberlik : [< Ar.] nur
O-
oglan ogul oguz oguz ok(1) ok(2) okuol(1) ol(2) : olan : evlat, erkek ocuk : (isim) Ouz : ilk sz, az : ok : bizzat, tam (kuvvetlendirme edat) : armak, okumak : o (iaret sfat) : o (kii ve iaret zamiri)
200
olar oltur- / oturolturton o oa ordu orta osug o obu ool ot(1) ot(2) oyaglk oynagrengt gz lldrltr- / ldrlg in lk sketetr y z : onlar

roz-gar rozi ruh : [< Fa.] rzgr : [< Fa.] rzk, nasip : [< Ar.] ruh
: oturmak : oturtmak : on : sa : ona : ordugh, saray : orta : dalga, yol, tavr : ite : bu, ite bu : o, ite o : ot : ate : uyanklk? : oynamak : renmek : t : dere : lmek : bk. ltr: ldrmek : l : baka, bakas, dieri : yz, ehre : zlemek : demek : -den dolay : ev : z, can, ruh, kendi, nefs
S-
sabab sa sasafi sahaba sahra sakal saknsakn saklasaklatsalsala salah saa sanagulugsz sansaray sar sarg sarunsatgasavab saz sebeb secde sefer : [< Ar.] sebep : sa : samak : [< Ar.] saflk, temiz : [< Ar.] sahabe : [< Ar.] kr : sakal : 1. dnmek : dnce, endie : saklamak, korumak : saklatmak : salmak, brakmak, gndermek : [< Ar.] meydan okuma haykr : [< Ar.] iyilik, doruluk : sana : saysz (sana- =saymak) : savamak, dvmek : [< Fa.] ev, saray : yan, taraf : sar : sarlmak : satamak : [< Ar.] sevap : [< Fa.] saz : [< Ar.] sebep : [< Ar.] secde : [< Ar.] yolculuk : sekiz : bk. sen : sen : [< Fa.] ba dnm : [< Fa.] son : [< Fa. + Ar.] servi boylu : sevmek : [< Ar.] sevda : bk. sevin: sevinmek : bk. sevin : sevin : sevgili : bk. sevin: [< Ar.] zellikler : -e doru
P
para parsi paygambar perde pir : [< Fa.] para : [< Fa.] Farisi : [< Fa.] haberci, peygamber : [< Fa.] perde, muski perdesi : [< Fa.] pir, ihtiyar
sekkiz sn sen / sn ser-gerdan serencam serv-kamet sev-
R
ragbat rahm rast rasul razi renc revan risalat riyazat riza : [< Ar.] istek : [< Ar.] merhamet : [< Fa.] doru : [< Ar.] resul : [< Ar.] raz : [< Fa.] zahmet : [< Fa.] giden : [< Ar.] peygamberlik : [< Ar.] dnya nimetlerinden uzak durma : rza, raz olma
sevda svinsevin- / svinsvin sevin / svin / sevnsevglk sevnsfat sar
Szlk
sigir siz soguk sogurgu sohba so solasorsorma sz szleszleszletsug sultan suratlg suw / sug / su suyurkask srst agam ah ahlk arr aehr emc eref ericat eyh ikayet ine irin ol ukar k : zincifre : siz : souk : vuruma (sogur- = vurumak) : [< Ar.] dost : son, art, sonra : tamamlamak : sormak : boza : sz : sylemek : 1. sylemek 2. szlemek : syletmek : bk suw : [< Ar.] sultan : suratl : su : [< in.] takdim etmek; balamak : kemik : srmek, devam etmek : st : am : [< Fa.] sultan : sultanlk : [< Ar.] er : amak : [< Fa.] ehir : [< Ar.] mum : [< Ar.] eref : [< Ar.] eriat, doru yol : [< Ar.] eyh : [< Ar.] ikayet : masa : [< Fa.] irin, tatl : u : aladoan : [< Sod.] sakin, sessiz tak / dak / dag tal tala talatalay / taloy talic talib taclim taloy tam tamam tamga tamug tanta(1) / a ta(2) talatar tanuk tap taptapk / tapuk tapug tapuk tapun- / tapntartartarttartg tarlagusz tartta(1) ta(2) tagaru / agaru tarif tay tte- / ttedbir : t : [< Ar.] yce : [< Ar.] ibadet : [< Ar.] vcut, beden :[< Ar.] Sahabeleri grm olan mslmanlar. : da : duvar : topuk : derhal, abuk : [< Fa.] taht tg teg / /tg / deg teg- / tgtgi tegme / tgme tegr tgrtegr- / tgrtelim telwe : yine, ve, dahi : dal : dolu, btn : mnakaa etmek : [< in.] deniz : [< Ar.] talih : [< Ar.] istekli : [< Ar.] renme, mek : bk. talay : tam : [< Ar.] tamam : damga : [< Sod.] cehennem : inkar etmek : tan : acayip : armak : tanr : tank : istek; su : bulmak : n : hizmet, huzur, eik, kap : bk. tapk : tapnmak : datmak : datmak : ekmek : hediye : tarlasz (tarlagu=tarla) : kabul etmek : ta : d : dar : terif : da : bk. te: demek, sylemek : [< Ar.] tedbir, are : bk. teg : gibi : demek : kadar : deme, esiz : -a doru, -a kadar : bk. tegr: ulatrmak, sunmak : ok : deli
201
T
ta ta ala
c
tacat tabc tabicin tag tagam taguk tagurak taht
202
temr / demr teiz teri tp teri terkin tertib teslim tetrtevfik tlatiktrtil tile- / diletilek tiletirig ti tii togtogur- / dogurtokkuz tokutokugu tokuz to ton / to toy tl / dl tre trlg trt tufan tug tugtumuk tuluk tur(1)- / durtur(2)tur(3)tur(4)tusu tuttutulun tutuntututb tg tkel

: demir : deniz : Tanr : diye : derin : abucak : [< Ar.] tertip : [< Ar.] teslim : demek, dedirmek : [< Ar.] yardm : dinlemek : dikdirmek : dil : dilemek : dilek : dinlemek : diri, canl : di : hanm : domak : dourmak : dokuz : arpmak : arpma : dokuz : bk. ton : elbise : toy : dl : tre : trl : drt : [< Ar.] tufan : tu : domak : gaga : pencere : durmak : durmak (yardmc fiil) : ayaa kalkmak : +dr : ganimet : tutmak : bouma : tutunmak : tutumak : dip, esas : ty : tamamen tkellik tlk tlklg tn tnle trlg trlk trtrtrk t t- / dtimel tkrtz tztzn : mkemmel : ty : tyl : gece; bat : geceleyin : trl : hayat : drdrmek : Trk : d : dmek, tesadf etmek, uramak : narin : drmek : dz : dzenlemek, kurmak : asil
U-
uumah
c
: umak : [< Sod.] cennet : [< Ar.] d aac : kz : uyumak : uyku : utanmak : Tanr : ulamak : anlamak : anlayllk (< uk- = anlamak) : temel, esas : daima, srekli : ulu, byk : yce : mit : tasvip etmek : unutmak : vurmak, kurmak, : sava bar : tohum, nesil, dl : vurumak : vuruma : vuruma : akl : uslu, akll : [< Fa.] stad : uyku : uzun : uzunluk :
ud
ud ududku uftanugan ugraukukgulug ul ulau ulug ulug umn unaunutururan urug uru urugu uruun us uslug ustad uyku uzun uzunluk
Szlk
eg n n n k krek leletrn nn nder st stad ze / zre / zere zere zre : : -den dolay, iin : iin : nc : ok : oka : lemek, paylamak : letirmek, pay etmek : seda, avaz : yontmak : inci : armak : maara : st : [< Fa.] stat : zerinde, stnde : bk. ze : bk. ze yarayaran yar- / yaruyarlyari yarlkayarmak yaruyaruk / aruk yaruklug ya yal yak yatyawlak yay yaz yaz y: ve : [< Ar.] lm : [< Fa.] fakat, lakin : [< Fa.] fakat : [< Ar.] varlk yg ygrek yl yemryene / yne yr(1) yr(2) : ya! : ya : yay : dman : omuz : ok iyi : yan taraf : yaka : [< Ar.] kesin bilgi : iyi : [< Ar.] yakut : [< Hwar.] peygamber : yalanlamak : yalnz : yaman, kt : geri dnmek : yanmak : yine : yan taraf, yanak : gibi : [< Fa.] sevgili, dost ytyti yetin ytiryetiz ytmi ytrydglk yga(2) ygduryl ylk yak ypar yiberyig yigirmi yin yityok yol / ol : yaramak : [< Fa.] dost : parlamak : yarlmak, paralanmak : [< Fa.] dostluk, yardm : balamak : dirhem : bk. yar: k : kl : 1. gzya 2. ya : yeil : yah, iyi : yatmak : kt : yaz : ilkbahar : ova, orak : yemek : iyi, daha iyi : iyice : il, el : devirmek : yine : yer : er : 1. ulamak 2. kaybolmak : yedi : yedinci : bk. ytgr: tam, kesin : yetmi : bk. ytgr: kokulu
203
yarlg / arlg / arlug : yarlk, ferman
V
ve vefat veli velikin vcud
Y
ya ya(1) ya(2) yag yagr yah yak yaka yakin yak yakut yalawa yalganlayalguz / alguz yaman yan- (1) yan- (2) yana yagak / ygak / agak yalg yar
yga(1) / ga / aga : aa : 1. kar 2. fersah ?(= 455 mil= 56 kilometre) : ydrmak, toplatmak : yl : at srs : bk. yaak : misk kokusu : gndermek : iyi : yirmi : [< in.] inci : kaybolmak : yok : yol
204
yol yolukyoryn yri- / yr- / yryryulduz yultuz / yulduz yumayurt ygrykleyklg y yriyrgryz(1) yz(2) yz(3) : defa
: karlamak, rastlamak : tabir etmek : yn, taraf : yrmek : bk. yri: bk. yultuz : yldz : gndermek : yurt : hzla komak : yklemek : ykl : yn, ty, telek : bk. yri : bk. yrgr: yz : yz (say ad) : zemin (yeryz)
yrgr- / yrgr- : yrtmek
Z
zacfaran zag zahir zahm zari zarif zarifluk zayic zimrud zindan ziyarat zumra : [< Ar.] zaferan : [< Fa.] karga : [< Ar.] ak, ikr : [< Fa.] yara : [< Fa.] alayp inleme : [< Ar.] zarif : zariflik : [< Ar.] kayp : [< Ar.] zmrt : [< Fa.] zindan : [< Ar.] ziyaret : [< Ar.] zmre
Dipnotlar
205
Dipnotlar nite 2
1 Talat Tekin, Orhon Trkesi Grameri, stanbul 2003, s. 51-53 2 Kuran Tercmesindeki rnekler u kaynaktan alnmtr: Trke lk Kuran Tercmesi (Rylands Nshas) KARAHANLI TRKES (Giri-Metin-Notlar-Dizin), TDK, Ankara 2004. 3 DLTdeki bu biimler Dankoff yaynnda sadece 217 hari bult olarak yer alr: CTD II, s. 262: bulut 4 Dankoff da krgit- olarak dzeltilmi: CTD II, s. 133 5 Atalayn yaynnda da unutsa (DLT I 215) ve unutmu (DLT I 228) biiminde verilen szckler, Dankoff-Kelly yaynnda unutsa (CTD I, s. 203) untm (CTD I, s. 209) biiminde dzeltilmitir. 6 Dankoff szce li biimiyle yer verir. Aslnn li olduunu belirtir. (CTD I, s. 298). Clauson da nin den gelitiini belirtir (EDPT, 396b). 8 Nalik Sohumkale arasnda 5633 m. ykseklikteki da olmaldr. 9 Ebulgazideki Msr gz nne alnd. MNT 261. Bundan sonra (inggis-hahan) Drbetli Drbai-dohini, Hindus ve Badad memleketleri arasnda bulunan Aru Maru ve Madasari halklarnn memleketindeki Abtu ehrini almak iin gnderdi. 10 tndm? 11 yetmi metre olamaz. 12 tavuk olamaz. 13 yetmi metre olamaz
nite 8
1 Kutbun Husrav u rnini ele alan almalar iin bak. FAZILOV: Harezm Edebiyat XIV. [FAZYLOV, E.: Starouzbekskij jazyk chorezmijskie pamyatniki XIV veka. Takent: zdat. FAN Uzbekskoj SSCB, 1966.] 2 ZAJCZKOWSKI: Najstarsza wersja Turecka, Husrev u rn Qutba I-II: Warszawa 1958; III, Slovnik 1961. 3 HACIEMNOLU: Kutbun Hsrev rni ve Dil Hususiyetleri: stanbul 1968. 4 Yazmada kr yok, ol bir. 5 Yazmada o andn bu caklar. Beyit tekrarlanmaktadr. 6 Yazmada meizlig ol. 7 (Yazmada klga rdi.) 8 Yazmada husrav pervz.
nite 10
1 KAALN, Mustafa S.: Dedem Korkutun Kazan Bey Ouznmesi: stanbul 2006, 406 s. Kitabevi ss. 8. 2 Bu eser ilim leminde Uygurca Ouz Kaan Destan olarak bilinmektedir. lkin CLAUSON, Ouz Kaan Destannn dil malzemelerini Harezm Trkesi sz varl ierisinde deerlendirmitir. (Bk. CLAUSON, Sir Gerard: An Etymological Dictionary of PreThirteenth-Century Turkish: London 1972, XLVIII+989 s. Oxford University Press.) 3 Bu eseri ele ald makalesinde Kemal ERASLAN, eserin dilinin Karahanl Trkesi ile Klasik aatay aras bir dneme ait olduunu belirtir. Bk. ERASLAN: Manzum Ouznme: Trkiyat Mecmuas, Cild XVIII, 1973-1975, ss. 171-172. 4 KAALN, Mustafa S.: Dedem Korkutun Kazan Bey Ouznmesi: stanbul 2006, 406 s. Kitabevi ss. 8. 5 sorma TMEN III, 2491241. Muhakemet l-Luateyn. 104. TOPARLI: Kpaka Szlk: 239b. boza. CLAUSON: EDPT: 852b. drak: Metin: 57. eviri: 92. 6 13. yy.dan sonraki Far. bir kelimedir. 7 dil ve Cayah gibi derin nehirleri. Meket ve Men-kermen-keyibe ehirlerine girmi.

Ve 13. Yüzyıllar Türk Dili

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ve 13. Yüzyıllar Türk Dili

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

XI-XIII. YZYILLAR TRK DL

Editrler Prof.Dr. Mehmet LMEZ Do.Dr. Can ZGR

Karahanl Trkesiyle Yazlm Eserler.........................................

Karahanl Trkesi Grameri I. Ses Bilgisi ve Szck Yapm......... 20

Karahanl Trkesi Grameri II: sim-Zamir-Zarf-Sontak-Baa ............................................... .... 40

Karahanl Trkesiyle Yazlm rnek Metinler ......... ................ 66

Harezm Tarihi ve Harezm Trkesi ... ........................................... 82

92 92 93 93 93 94 94 95 96 96 96 97 100 102 103 103 104

Harezm Trkesi Metin nceleme I: Nehcl-Feradis ve Kal Enbiya.................................................... ........................... 106

Harezm Trkesi Metin nceleme II: Hsrev irin............ ........ 132

142 143 144 145 146 147 147 147

Szlk ........................................................................................ 189 Dipnotlar.................................................................................... 205

XI-XIII. YZYILLAR TRK DL

XI-XIII. Yzyllar Trk Dili

Karahanl Trkesiyle Yazlm Eserler

Karahanl Trkesiyle Yazlm Eserler

XI-XIII. Yzyllar Trk Dili

1. nite - Karahanl Trkesiyle Yazlm Eserler

KARAHANLI TRKESYLE YAZILMI ESERLER Kutadgu Bilig

XI-XIII. Yzyllar Trk Dili

1. nite - Karahanl Trkesiyle Yazlm Eserler

XI-XIII. Yzyllar Trk Dili

1. nite - Karahanl Trkesiyle Yazlm Eserler

XI-XIII. Yzyllar Trk Dili

Karahanl Trkesiyle Yazlm Kurn Tercmeleri

1. nite - Karahanl Trkesiyle Yazlm Eserler

XI-XIII. Yzyllar Trk Dili

Dvnu Lugatit-Trk zerine Yaplan almalar

1. nite - Karahanl Trkesiyle Yazlm Eserler

Atebetl-hakyk zerine Yaplan almalar

Kuran Tercmeleri zerine Yaplan almalar

XI-XIII. Yzyllar Trk Dili

1. nite - Karahanl Trkesiyle Yazlm Eserler

XI-XIII. Yzyllar Trk Dili

1. nite - Karahanl Trkesiyle Yazlm Eserler

XI-XIII. Yzyllar Trk Dili

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

1. nite - Karahanl Trkesiyle Yazlm Eserler

XI-XIII. YZYILLAR TRK DL

Karahanl Trkesi Grameri I:

XI-XIII. Yzyllar Trk Dili

2. nite - Karahanl Trkesi Grameri I: Ses Bilgisi ve Szck Yapm

XI-XIII. Yzyllar Trk Dili

Karahanl Trkesindeki nl deiimlerini rneklerle aklaynz.

-b-, -b > -v-, -v deiimi

2. nite - Karahanl Trkesi Grameri I: Ses Bilgisi ve Szck Yapm

-d- / -d ~ -d- / -d deiimi

/k/ ~ /h/ deiimi

XI-XIII. Yzyllar Trk Dili

Yer Deitirme (Metatez)

2. nite - Karahanl Trkesi Grameri I: Ses Bilgisi ve Szck Yapm

Karahanl Trkesindeki nsz deiimleri nelerdir, rneklerle aklaynz?

SZCK YAPIMI Addan Ad Treten Ekler

XI-XIII. Yzyllar Trk Dili

2. nite - Karahanl Trkesi Grameri I: Ses Bilgisi ve Szck Yapm

Addan Eylem Treten Ekler

XI-XIII. Yzyllar Trk Dili

Eylemden Eylem Treten Ekler

2. nite - Karahanl Trkesi Grameri I: Ses Bilgisi ve Szck Yapm

XI-XIII. Yzyllar Trk Dili

Eylemden Ad Treten Ekler