Ve 13. Yüzyıllar Türk Edebiyatı

T.C.
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2367

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1364
VIII-XIII.YÜZYILLAR TÜRK
EDEBİYATI
Yazarlar
Prof.Dr. Mehmet ÖLMEZ (Ünite 1)
Prof.Dr. Adnan KARAİSMAİLOĞLU - Yrd.Doç.Dr. İsmet ŞANLI (Ünite 2)
Prof.Dr. Zühal ÖLMEZ (Ünite 3)
Prof.Dr. Kemal YAVUZ - Prof.Dr. Adnan KARAİSMAİLOĞLU (Ünite 4)
Prof.Dr. Kemal YAVUZ (Ünite 5, 7)
Prof.Dr. Aysu ATA (Ünite 6)
Editörler
Prof.Dr. Kemal YAVUZ
Yrd.Doç.Dr. İsmet ŞANLI
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Copyright © 2011 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ
Genel Koordinatör
Prof.Dr. Levend Kılıç
Genel Koordinatör Yardımcısı

Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Öğretim Tasarımcısı
Doç.Dr. Cemil Ulukan
Grafik Tasarım Yönetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uçar
Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız
Öğr.Gör. Nilgün Salur
Ölçme Değerlendirme Sorumlusu

Öğr.Gör. Atilla Tekin
Kitap Koordinasyon Birimi

Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Dizgi
Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi
VIII-XIII. Yüzyıllar Türk Edebiyatı
ISBN
978-975-06-1041-7
1. Baskı
Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde 17.100 adet basılmıştır.

ESKİŞEHİR, Eylül 2011
İçindekiler iii
İçindekiler
Önsöz .................................................................................................................... vi
VIII-IX. Yüzyıllar Türk Edebiyatı: Göktürk ve Uygur Dönemi 1. ÜNİTE

Türk Edebiyatı ............................................................................... 2
GİRİŞ: GÖKTÜRKLERİN KISA TARİHİ ............................................................... 3
TÜRK EDEBİYATININ EN ESKİ ÖRNEKLERİ ..................................................... 4
GÖKTÜRK DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI .............................................................. 5
Kül Tigin Yazıtı (684-731) .......................................................................................... 5
Bilge Kağan Yazıtı (683-734)...................................................................................... 7
Tunyukuk (Tonyukuk) Yazıtı ..................................................................................... 7
Yenisey Yazıtlarından Birinci Altın Köl Yazıtı ......................................................... 8
Eski Türk Yazıtlarının Edebî Değeri ......................................................................... 10
Orhon Yazıtları Üzerine Yapılan Yayınlar ................................................................ 13
UYGUR DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI ................................................................... 14
Uygurların Kısa Tarihi ................................................................................................ 14
ESKİ UYGUR EDEBİYATI ........................................................................................ 14
BUDİST UYGUR EDEBİYATI .................................................................................. 14
Anlatılar, Masallar ...................................................................................................... 14
Sūtralar.......................................................................................................................... 16
Abhidharma Metinleri................................................................................................. 18
Vinayalar ...................................................................................................................... 18
Tövbe Metinleri ............................................................................................................ 18
Büyü Metinleri ............................................................................................................ 19
MANİHEİST UYGUR EDEBİYATI ......................................................................... 19
HRİSTİYAN UYGURLARA AİT METİNLER ...................................................... 22
DİNDIŞI UYGUR EDEBİYATI ................................................................................. 23
Irk Bitig ......................................................................................................................... 24
ESKİ UYGUR ŞİİRİ .................................................................................................... 25
Özet ............................................................................................................................... 29
Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 30
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 31
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ........................................................................................... 31
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................ 33
Arap ve Fars Edebiyatları .............................................................. 34 2. ÜNİTE

GİRİŞ: ARAPLARIN KISA TARİHİ ....................................................................... 35
ARAP EDEBİYATI ..................................................................................................... 36
Cahiliye Dönemi ........................................................................................................ 36
İslamî Dönem .............................................................................................................. 37
Emevîler Dönemi ....................................................................................................... 37
Abbâsî ve Endülüs Emevîleri Dönemi ..................................................................... 38
Çöküş Dönemi ............................................................................................................ 39
Yeni Arap Edebiyatı (Modern Dönem) ................................................................... 39
ARAP EDEBİYATINDA NAZIM ŞEKİLLERİ VE NESİR .................................... 39
Nazım Şekilleri ........................................................................................................... 39
Nesir Türleri ve Nesir Türü Eser Yazılan Alanlar ................................................... 40
İRAN’IN KISA TARİHİ ............................................................................................ 43
iv İçindekiler
FARS (İRAN) EDEBİYATI ........................................................................................ 44

Fars Edebiyatında Görülen Üsluplar ........................................................................ 44
TÜRK EDEBİYATINDA ETKİSİ OLAN FARS ŞAİR VE YAZARLARI ............ 46
Firdevsî ......................................................................................................................... 46
Genceli Nizâmî ............................................................................................................ 47
Ferîdüddîn-i Attâr ....................................................................................................... 48
Sa’dî-i Şirazî .................................................................................................................. 50
Hâfız-ı Şirazî ................................................................................................................ 51
Câmî (Molla Câmî) ..................................................................................................... 52
Câmî’nin Eserleri .................................................................................................. 52
Özet ............................................................................................................................... 55
Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 57
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ........................................................................................... 58
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar ............................................................ 59
3. ÜNİTE Karahanlı Dönemi Türk Edebiyatı................................................. 60

GİRİŞ: KARAHANLI DEVLETİ’NİN KISA TARİHİ ............................................ 61
KARAHANLI DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI ......................................................... 62
Karahanlı Türkçesi (XI-XIII. yüzyıllar) .................................................................... 62
KARAHANLI TÜRKÇESİYLE YAZILMIŞ ESERLER ........................................... 62
Yusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig .................................................................. 62
Kutadgu Bilig’in Edebî Değeri ve İçeriği .................................................................. 65
Kaşgarlı Mahmud ve Eseri Divanü Lugati’t-Türk ................................................... 70
Divanü Lugati’t-Türk’ün Edebî Değeri ve İçeriği ................................................... 71
Hece Ölçüsüyle Yazılmış Manzumeler .................................................................... 72
Aruz Ölçüsüyle Yazılmış Manzumeler .................................................................... 73
Edib Ahmed Yüknekî ve Eseri Atebetü’l-Hakâyık ................................................. 76
Atebetü’l-Hakâyık’ın Edebî Değeri ve İçeriği ......................................................... 76
Karahanlı Türkçesiyle Yazılmış Kur’an Tercümeleri .............................................. 78
Özet ............................................................................................................................... 79
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 82
4. ÜNİTE XII-XIII. Yüzyıllar Batı Türk Edebiyatı I: Anadolu’da Gelişen

Türk Edebiyatı.............................................................. ................. 84
GİRİŞ: TÜRKLERİN ANADOLU’YA GELİŞİ ........................................................ 85
Anadolu Selçukluları .................................................................................................. 85
XII-XIII. YÜZYILLARDA ANADOLU’DA GELİŞEN EDEBİYAT ..................... 87
Anadolu’da Yazılan İlk Farsça Eserler ....................................................................... 87
ANADOLU’DA TÜRKÇEYE YÖNELİŞ VE TÜRK EDEBİYATININ
ÖNCÜLERİ .................................................................................................................. 89
Türk Edebiyatı’nın Anadolu’dan Önceki Genel Durumu ...................................... 89
Anadolu Selçukluları Döneminde Genel Edebî Durumu ...................................... 90
Anadolu’da Türkçeye Yaklaşım ve İlk Türkçe Eserlerin Yazılma Süreci ............... 91
Anadolu’da Türkçenin Önderleri .............................................................................. 92
Anadolu’da Yazılan İlk Türkçe Eserler ...................................................................... 95
Karışık Dilli Eserler ............................................................................................... 96
İçindekiler v
Özet ................................................................................................................................ 98
Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 99
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 100
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 100
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 101
XII-XIII. Yüzyıllar Batı Türk Edebiyatı II: XII-XIII. Yüzyıllarda 5. ÜNİTE

Anadolu’da Gelişen Tasavvufî Türk Edebiyatı ............................ 104
GİRİŞ ............................................................................................................................ 105
MEVLÂNÂ CELÂLEDDÎN-İ RÛMÎ ....................................................................... 105
Mevlânâ’nın Edebî Kişiliği ve Eserleri ...................................................................... 108
Mevlânâ’nın ve Mesnevî’sinin Türk Edebiyatındaki Yeri ...................................... 113
SULTAN VELED ......................................................................................................... 115
AHMED FAKÎH .......................................................................................................... 118
DİNDIŞI (LÂ-DİNÎ) KLÂSİK TÜRK ŞİİRİNİN İLK ÖRNEKLERİ .................... 120
HOCA DEHHÂNÎ ...................................................................................................... 120
Özet ............................................................................................................................... 123
Harezm-Altın Ordu Türkçesi ve Edebiyatı......................................130 6. ÜNİTE

GİRİŞ: HAREZM VE TARİHİ ................................................................................. 131
HAREZM TÜRKÇESİ ................................................................................................ 133
HAREZM TÜRKÇESİ ESERLERİ ............................................................................ 136
Zemahşerî ve Mukaddimetü’l-Edeb’i ....................................................................... 136
Rabgûzî ve Kısasü’l-Enbiyâ’sı ..................................................................................... 137
İslâm ve Mu‘înü’l-Mürîd’i .......................................................................................... 139
Kerderli Mahmud b. Ali ve Nehcü’l-Ferâdîs’i ......................................................... 141
HAREZM-ALTIN ORDU TÜRKÇESİ ESERLERİ ................................................ 143
Kutb ve Hüsrev ü Şîrîn’i .............................................................................................. 143
Harezmî ve Muhabbet-nâme’si .................................................................................. 145
Hüsâm Kâtib ve Dâsitân-ı Cumcuma’sı .................................................................... 146
Mi‘râc-nâme ................................................................................................................ 147
Özet ............................................................................................................................... 148
Yararlanılan ve Başvrulabilecek Kaynaklar .............................................................. 153
XII-XIII. Yüzyıllar Batı Türk Edebiyatı: Metinler.............................156 7. ÜNİTE

MEVLÂNÂ’NIN TÜRKÇE VE FARSÇA-TÜRKÇE BEYİTLERİ ......................... 157
Mevlânâ’nın Türkçe Beyitlerinden Örnekler ........................................................... 157
Mevlânâ’nın Farsça-Türkçe Mülemmâ Beyitlerinden Örnekler ........................... 158
SULTAN VELED’İN TÜRKÇE MANZUMELERİ ................................................. 162
HOCA DEHHÂNÎ’NİN ŞİİRLERİNDEN SEÇMELER ........................................ 167
vi Önsöz
Önsöz
Sevgili öğrenciler,
Türk edebiyatı, Türk milletinin tarih sahnesine çıktığı topraklarda doğmuş ve bu mil-
letin tarihte oynadığı rollere göre gelişerek devam etmiştir. Bu itibarla edebiyatımız ilk
defa sözlü şekilde ortaya çıkmışsa da tarihte rastladığımız yazılı metinler sekizinci yüzyıl-
da, bugün Moğolistan sınırları içinde bulunan Orhun nehri boyunda ve çevresinde dikil-
miş olan Orhun Abideleri’dir. Bu yazılardaki Türkçenin edebî bir dil olması, dilimizle il-
gili belgelerin daha öncelere götürülebileceği fikrini de beraberinde getirmiştir. Göktürk
Abideleri ile başlayan Türk dili, Türklerin batıya çekilişlerinde yeni yeni kültür merkezleri
kurmaları ile, çeşitli edebî verimlerin ortaya çıkmasına da zemin hazırlamıştır. Bu coğrafî
farklılaşmalar, dinî ve kültürel arayışlar zamanla Türk edebiyatında da bir çeşitlilik ve zen-
ginlik ortaya çıkarmıştır.
Orhun bölgesinin bilinen ilk kültür merkezi oluşu, daha sonra Uygur Türklerinin or-
taya koyduğu edebî verimler, Türklerin İslam dinini kabul etmeleri ile Karahanlı devle-
tindeki edebî faaliyetler, coğrafî saha itibariyle, hep doğuda gerçekleşmiştir. İslamî dev-
re girerken doğuda Karahanlı ve Gazne devletleri, hemen arkasından tarih sahnesine çı-
kan Büyük Selçuklu Devleti ile Türk coğrafyası da batıya doğru bir genişleme göstermiş-
tir. Doğuda Çin, batıda Bizans sınırlarına dayanan bu coğrafyada Türk dili de kendine
göre bir gelişmenin içinde olmuştur. Büyük dil bilgini Kaşgarlı Mahmud yazdığı Divanü
Lugati’t-Türk adlı eserinde Türkçenin bu durumuna yer vermiş, özellikle iki edebî şive-
nin varlığına işaret etmiş ve bunları doğuda Karahanlı, batıda Oğuz Türkçesi olarak gös-
termiştir. Karahanlı Türkçesindeki edebî faaliyetler Göktürk Türkçesinin bir devamı ola-
rak ve ilk İslamî eserleri de içine alarak varlığını sürdürmüştür. Bu edebî faaliyet, devle-
tin 1210 yıllarında çöküşüne kadar sürmüştür. Ancak bundan sonra Kuzey-Doğu Türk-
çesi şeklinde devam ederek yeni kültür merkezlerinde yeni edebî verimleri de beraberin-
de getirmiştir.
Harezm-Altınordu bölgesi, bu kültür merkezlerinin başında geldiği gibi, Oğuz ve
Doğu Türkçelerinin birlikte yaşadığı bir yer olmuştur. Kuzey Türkçesi, Kıpçak Türkçe-
si olarak devam ederken Doğu Türkçesi de Çağatay Türkçesi adı ile kendini göstermiş-
tir. Çağatay Türkçesi ile Semerkand, Buhara, Herat gibi kültür ve hükümet merkezlerin-
de yeni edebî eserler yazılmıştır. Bu şive daha ziyade Orhun, Uygur ve Karahanlı devrini
içine alan Eski Türkçenin devamı ve daha gelişmiş şekli durumundadır. XV. yüzyılın bü-
yük şairi Ali Şir Nevâî ile en parlak devrini yaşayan Çağatay Türkçesi, XVI. yüzyıla bu şe-
kilde girmiştir. İşte doğuda yer alması sebebi ile Doğu Türk Edebiyatı diye adlandırdığı-
mız edebiyat budur.
XIII. yüzyılda eserlerini vermeye başlayan Oğuz Türkçesi de Azerbaycan ve Osmanlı
coğrafyasının dili durumundadır. Türkçenin bu kolu Türklüğün XXI. yüzyıla kadar kesin-
tisiz devam eden en büyük edebî dilidir. Bu dille gelişen edebiyat, batıda yer alması sebe-
bi ile kitabımızda Batı Türk Edebiyatı şeklinde belirtilmiştir.
Bütün bunların yanında Türklerin komşu olup temasta bulundukları, gitgide iç içe
yaşadıkları Müslüman milletler de bulunmaktadır. Türkler İslam dinini kabul ettiklerin-
de, dillerini ve edebiyatlarını da birlikte getirmişler, bu dinin değerlerini benimsemişler
ve inançları doğrultusunda yeni edebî verimler ortaya koymuşlardır. Bu edebî verimler-
de Arap ve Fars edebiyatı ile karşılıklı ilişkiler oluşmuş ve bu milletlerin edebiyatlarından
etkilenmişlerdir.
İşte elinizdeki eser, bu bilgiler doğrultusunda, Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Fa-
kültesi Türk Dili ve Edebiyatı Programı ikinci sınıfları için VIII-XIII. Yüzyıllar Türk Edebi-
Önsöz vii
yatı Ders Kitabı olarak hazırlanmıştır. Yedi üniteden meydana gelen bu kitapta her ünitenin
kim veya kimler tarafından yazıldığı ayrı ayrı belirtilmiştir. Kitabın 1. ünitesinde “VIII-IX.
Yüzyıllar Türk Edebiyatı” olarak Göktürk ve Uygur dönemi anlatılmıştır. 2. ünitede “Arap
ve Fars Edebiyatları” verilmiş; 3. ünitede “Karahanlı Dönemi Türk Edebiyatı” ortaya kon-
muştur. 4. ve 5. ünitede “XII-XIII. Yüzyıllar Batı Türk Edebiyatı” yani Anadolu’da ortaya çı-
kan edebiyat üzerinde durulmuştur. 6. ünitede “Harezm-Altınordu Türkçesi ve Edebiyatı”
verilmiş; “XII-XIII. Yüzyıllar Batı Türk Edebiyatı: Metinler” başlığını taşıyan 7. ünitede ise,
Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Sultan Veled ve Hoca Dehhânî’nin şiirlerinden seçilen örnek-
lere yer verilerek gerekli görülen kısımlarda açıklamalar yapılmıştır.
Ünitelerde, önce ele alınan dönemle ilgili tarihî bilgiler verilmiş, sonra da edebi-
yat tarihimizin önde gelen şahsiyetleri ve eserleri işlenmiştir. Ancak konunun geniş ol-
ması, her şair üzerinde ayrı ayrı durulmasını zorlaştırdığından anlatılan şahsiyetler dı-
şındakiler ele alınan ünitede, özet halinde ortaya konmuştur. Türk tarihinin XV. yüzyı-
la kadar gelen zamanında bir dağınıklık olması sebebi ile, bu anlatımlarda yüzyıllar göz
önünde tutulmuştur.
Editörler
Prof.Dr. Kemal YAVUZ
Yrd.Doç.Dr. İsmet ŞANLI
1
VIII-XIII. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI
Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 Göktürkler dönemine ait en önemli yazıtları tanıyabilecek,
 Eski Türk Yazıtlarının edebî değerini açıklayabilecek,
 Uygurları tanıyacak ve Budist Uygur edebiyatını ana başlıklarıyla özetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Göktürk edebiyatı • Sûtralar
• Orhon Yazıtları • Saddharmapuṇḍarīka-sūtra
• Tunyukuk Yazıtı • Avataṃsakasūtra
• Kül Tigin Yazıtı • Abhidharma Metinleri
• Bilge Kağan Yazıtı • Vinayalar
• Uygur edebiyatı • Tövbe Metinleri
• Eski Uygur edebiyatı • Büyü Metinleri
• Tripitaka • Maniheist Uygur Edebiyatı
• Abhidharmakośabhāṣyatīkā • Huastuanift
Tattvārtha • Hristiyan Uygurlara Ait Metinler
• Vyākaraṇa • Dindışı Uygur Edebiyatı
• İtivṛttakalar • Irk Bitig
• Budist Uygur edebiyatı • Eski Uygur Şiiri
• Kalyāṇaṃkara ve Pāpaṃkara • Turfan Türküleri
İçindekiler
• GİRİŞ: GÖKTÜRKLERİN KISA TARİHİ
• TÜRK EDEBİYATININ EN ESKİ
ÖRNEKLERİ
• GÖKTÜRK DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI
VIII-IX. Yüzyıllar Türk Edebiyatı: • UYGUR DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI
VIII-XIII. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Göktürk ve Uygur Dönemi Türk • ESKİ UYGUR EDEBİYATI
Edebiyatı • BUDİST UYGUR EDEBİYATI
• MANİHEİST UYGUR EDEBİYATI
• HRİSTİYAN UYGURLARA AİT METİNLER
• DİNDIŞI UYGUR EDEBİYATI
• ESKİ UYGUR ŞİİRİ
VIII-IX. Yüzyıllar Türk
Edebiyatı: Göktürk ve Uygur
Dönemi Türk Edebiyatı
GİRİŞ: GÖKTÜRKLERİN KISA TARİHİ

Tarihte “Türk” adıyla kurulan ilk Türk devleti olan Göktürk Kağanlığı (yaygın bilinen
adıyla Göktürkler ~ Köktürkler) kuruluşlarını (552) takiben kısa bir süre sonra Doğu ve
Batı olarak ikiye ayrılmışlardır. Doğudaki kağanlık 630’da, batıdaki kağanlıksa 659’da Çin
eğemenliğine girmiştir. Doğu kağanlığı bugünkü Moğolistan’da, Batı kağanlığı ise İpek
Yolu’nu, bugünkü Çin’in batısını, Uygur bölgesini kendisine merkez edinmiştir.
630’da Çin eğemenliğine giren Türkler, bu tarihten sonra 682’ye kadar çeşitli ayaklan-
ma girişimlerinde bulunmuşlarsa da hiç birisi tam olarak başarılı olmamıştır. Bugün Gök-
türk Anıtları adıyla bilinen en eski Türk yazıtlarında da anlatıldığı gibi, Türkler 17 kişiy-
le başkaldırmışlar, isyanı duyan çevredekilerin de bunlara katılmalarıyla sayıları 70 ki-
şiyi bulmuştur. Sonuçta da Türklerin yok olmayıp bir kavim olmalarını isteyen Göğün/
Tanrı’nın yardımıyla isyan başarıya ulaşmıştır:
Türk bodun yok bolmazun tėyin, bodun bolçun tėyin, kaŋım ėltėriş kaganıg ögüm ėlbilge katu-
nug teŋri töpösinte tutup yügerü kötürmiş erinç. Kaŋım kagan yėti yėgirmi erin taşıkmış. Taşra
yorıyur tėyin kü ėşidip balıkdakı taşıkmış. Tagdakı ėnmiş, tėrilip yetmiş er bolmış.
“Belli ki Türk ulusu yok olmasın diye, millet olsun diye babam Ėltėriş Kağanı, annem Ėlbilge
sultanı göğün tepesinden çekip yükseltmişler. Babam hakan on yedi savaşçıyla ortaya atılmış.
‘İsyan başlıyor’ diye haber gelince şehirdekiler (de) ileri atılmışlar. Dağdakiler de aşağı inmiş-
ler. Toplanıp yetmiş savaşçı olmuşlar” (Kül Tigin Yazıtı, doğu yüzü, 11-12. Satırlar)
Çin’e karşı başlatılan isyanı başarıya ulaştıran Kutluğ, halkı bir araya toplaması, derle-
mesi dolayısıyla “ülkeyi, halkı derleyen” diye çevirebileceğimiz Ėltėriş (ėl “ülke; halk” ve tėr-
iş “derme, toplama”) unvanını almıştır. Bağımsızlığını kazanan Türkler 682’den 744’e kadar
geçen sürede Moğolistan’ın doğusundan Kore’ye kadar, güneyde Çin’in iç kesimlerine ve
Tibet’e kadar, batıda Semerkant’ı geçip Afganistan’a kadar, kuzeyde Altay, Tuva bölgelerine
kadar geniş bir bölgeye seferler düzenleyerek bu bölgeleri eğemenlikleri altına almışlardır:
tokuz oguz begleri bodunı bo sabımın edgüti ėşid katıgdı tıŋla ilgerü kün tugsıkúa bėrgerü kün
ortosıŋaru kurıgaru kün batsıkıŋa yırıgaru tün ortosıŋaru anta içreki bodun kop maŋa körür
ança bodun kop ėtdim ol.
“Tokuz Oğuz Beyleri ve ulusu, bu sözümü iyice işitin, dikkatle dinleyin! Doğuda güneşin
doğduğu yere, güneyde aydınlığın ortasına, batıda güneşin battığı yere, kuzeyde karanlığın
ortasına kadar, bu (sınırların) içerisindeki halkın tamamı bana bağlıdır. Bu kadar halkın ta-
mamını düzene soktum” (KT G 2-3).
4 VIII-XIII. Yüzyıllar Türk Edebiyatı
ilgerü şantuŋ yazıka tegi süledim taloyka kiçig tegmedim bėrgerü tokuz ersinke tegi süledim tö-
pötke kiçig tegmedim kurıgaru yėnçü ügüz keçe temir kapıgka tegi süledim yırıgaru yir bayır-
ku yėriŋe tegi süledim bonça yėrke tegi yorıtdım.
“Doğuda Şantung ovasına kadar sefer ettim. Denize bir kez bile varmadım. Güneye doğru
Tokuz Ersinlere kadar sefer ettim. Tibet’e bir kez bile varmadım. Batıda Sır Derya’yı geçip Te-
mir Kapıg’a kadar sefer ettim. Kuzeyde Yer Bayırkuların topraklarına kadar sefer ettim. Bu
kadar yere sefer ettirdim.” (KT G 3-4)
Kül Tigin gerçekte bu anıtların dikilmesine vesile olan, Kutlug Kağanın iki oğlundan
biri, Bilge Kağan’ın küçük kardeşidir. Bir çok savaşa katıldıktan, kahramanlıklar göster-
dikten sonra Oğuzların bir baskınında karargahı yiğitçe savunur ve çarpışma esnasında
47 (?) yaşında iken ölür. Bu zamansız ölüme çok üzülen ağabeyi Bilge Kağan da onun ha-
yatını ölümsüzleştirmek amacıyla bu yazıtları hazırlatır ve diktirir. Daha sonra da çevre-
sinde düzenlemeler yaptırarak bir tür anıt kabir haline getirir. Bilge Kağan, Kül Tigin için
baba gibidir, çünkü babası vefat ettiğinde daha yedi yaşındadır:
kaŋım kagan uçdukda inim kül tigin yėti yaşda kaltı “Babam hakan vefat ettiğinde küçük er-
kek kardeşim Kül Tigin yedi yaşındaydı” (KT D 30)
oguz yagı ordug basdı kül tigin ögsüz akın binip tokuz eren sançdı ordug bėrmedi ögüm katun
ulayu öglerim ekelerim kunçuylarım bonça yeme tirigi küŋ boltaçı erti ölügi yurtda yolta yatu
kaltaçı ertiŋiz kül tigin yok erser kop ölteçi ertiŋiz inim kül tigin kergek boltı.
“Düşman Oğuzlar ordugahı bastılar. Kül Tigin öksüz boz ata binip dokuz askeri mızrakladı,
ordugahı teslim etmedi. Annem sultan ve analarım, ablalarım, prenseslerim; bunların dirisi
cariye olacak, ölüsü de sağda-solda ortalıkta dökülüp kalacaktı. Kül Tigin olmasaydı hepiniz
ölecektiniz. Küçük kardeşim Kül Tigin vefat etti.” (KT K 8-10)
Bilge Kağan, bu üzüntüsünü oldukça edebî ve hüzünlü bir şekilde anlatır, bir taraftan
da yas tutmanın, fazla dövünmenin görevlerinin önüne geçeceğini düşünür ve deyim ye-
rindeyse kalbine taş basarak gerçek hayata döner:
inim kül tigin kergek boltı özüm sakıntım körür közüm körmez teg bilir biligim bilmez teg bol-
tı özüm sakıntım öd teŋri aysar kişi oglı kop ölgeli törimiş ança sakıntım közde yaş kelser tida
köŋülte sıgıt kelser yanturu sakıntım katıgdi sakıntım ėki şad ulayu iniygünüm oglanım begle-
rim bodunum közi kaşı yavlak boltaçı tėp sakıntım.
“Küçük kardeşim Kül Tigin vefat etti. Kendi kendime düşündüm. Gören gözlerim görmez,
bilen bilincim bilmez gibi oldu. Kendi kendime düşündüm: “Zamanın sahibi emrettiğinde
(herkes ölecek), insanoğlu hep ölümlü yaratılmış”. diye düşündüm. Gözümden yaş geldiğin-
de (gözyaşımı) durdurdum, içimden haykırmak geçtiğinde (ağıtımı) bastırdım. Düşündüm.
İyice düşündüm. “İki Şad ve küçük erkek kardeşlerim, çocuklarım, beylerim, halkım (hepsi-
nin) gözü kaşı (matem tutmaktan) hebâ olacak” diye düşündüm.” (KT K 10-11)
TÜRK EDEBİYATININ EN ESKİ ÖRNEKLERİ

Türklere ait bilinen en eski edebî verim, Çin kaynaklarında yer alan aşağıdaki beyittir:
süke talıkaŋ
bokukgı tutaŋ
Bugünkü Türkçeye “Sü’yü çıkartın, Bokuk’u tutun!” veya “Orduyu gönder, Bokuk’u ya-
kalat!” şeklinde çevirebileceğimiz bu beyit, en eski Türkçe metinlerden, Moğolistan’daki
Eski Türk Yazıtları’ndan bir kaç yüzyıl geriye, 4. yüzyıla kadar gider. Çin yazısıyla yazıl-
mış olan ve Çin kaynaklarına “Jie” diline, kimi araştırmacıya göre Hunlara ait olan bu be-
1. Ünite - VIII-IX. Yüzyıllar Türk Edebiyatı: Göktürk ve Uygur Dönemi Türk Edebiyatı 5
yit bugün ancak Türkçe ile açıklanabilmektedir (Zieme, 1991: 13; Ölmez, 1994). “Uygur-
ca Xuanzang-Biyografisindeki Çince Alıntılar”, Türk Dilleri Araştırmaları 4: 109-143). Ge-
nellikle Türkçe en eski şiirsel veri yukarıdaki beyit kabul görür.
Türklerden kalma ikinci kayıt bugün Moğolistan’da koruma altına alınan ve “Bugut
Yazıtı” adıyla bilinen, bir kısmı Eski Hintçe, geri kalanı Soğdca (İranî, eski bir dil) olan ya-
zıttır. İlk Türk Kağanlığına (552-630) ait olan bu anıtta dönemin kağanlarının adı (örne-
ğin Bumın Kağan) çok net bir şekilde tespit edilmektedir. Bulunuş tarihi 50 yıldan geriye
giden bu yazıt hakkında son yıllarda özellikle japon bilim adamları yeni değerlendirme-
lerde bulunmuşlardır (bkz. Klyaştornıy, S. G., Livşiç, V. A., 1992). “Bugut’taki Sogtça Ki-
tabeye Yeni Bir Bakış”, çeviren: E. Gürsoy-Naskali, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten
1987: 201-241; Çağatay, S. ve Tezcan, S., 1976). “Köktürk Tarihinin Çok Önemli Bir Bel-
gesi: Sogutça Bugut Yazıtı”, Türk Dili AraştırmalarıYıllığı-Belleten 1975-1976: 245-252).
Türklerin İslamiyet öncesi hayatı, tarihi, edebî ürünleri söz konusu edildiğinde akla
ilk gelen Göktürkler ve Uygurlardan günümüze ulaşan yazıtlar ve kağıda yazılı metinler-
dir. Pratik amaçlı olarak coğrafya ve kültür olarak birbirinden iki farklı bölgede gelişen bu
edebiyat Eski Türkçe veya İslamiyetten Önceki Türk Edebiyatı adı altında tek bir başlık-
la ele alınmaktadır. Bu çerçevede önce Göktürk sonra da Uygur edebiyatı ele alınacaktır.
GÖKTÜRK DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI

Türklerde yazılı edebiyatın en eski belgeleri, Göktürkler döneminden kalan Orhon
Yazıtları’dır. Göktürk Abideleri, Eski Türk Yazıtları, Orhon Yazıtları ve başka adlarla anı-
lan, Moğolistan ve Sibirya’daki eski Türk harfli yazıtları birbirinden ayırt etmek mümkün-
dür. Özel olarak Orhon Yazıtları Kül Tigin ve Bilge Kağan, genel olarak da Tunyukuk da-
hil olmak üzere eski Türk harfli Göktürk dönemine ait yazıtların hepsini içine alır. Yeni-
sey, Kırgızistan ve Moğolistan’da bulunan eski Türk harfli yazıtların tamamı genel olarak
“Eski Türk Yazıtları” adıyla ifade edilir.
Kül Tigin Yazıtı (684-731)

Türklerden kalma bu en eski yazıtlar ilk başta Kül Ti- Resim 1.1
gin, Bilge Kağan ve Tunyukuk adıyla anılan yazıtlar- Resim 1.1
dır. Bunlardan Kül Tigin yazıtı bir yüzü Çince, diğer Kül Tigin Yazıtının
üç yüzü Türkçe olmak üzere 4 metreye yakın yüksekli- güney yüzünden bir
ayrıntı (Alyılmaz
ği olan bir tür mermer taşa yazılmıştır. Anıtın geniş yü- 2005: 27)
zünde (doğu) 40, dar yüzlerinde (kuzey ve güney) 13’er
satır yazı vardır. Anıt, aslında Çin’deki benzer yazıtlar
gibi uzun ömrün, kalıcılığın simgesi olan büyük mer-
merden yapılmış kaplumbağa bir altlığa oturtulmuştur.
Bu altlık anıta yakın yerde bulunmuştur.
Kül Tigin Yazıtı’ndan

D 1. üze kök teŋri asra yagız yėr kılıntukda ėkin ara kişi oglı kılınmış kişi oglınta üze eçüm
apam bumın kagan iştemi kagan olurmış olurupan türk bodunıŋ ėlin törösin tuta bėrmiş ėti
bėrmiş D 2. tört buluŋ kop yagı ermiş sü sülepen tört buluŋdakı bodunug kop almış kop baz
kılmış başlıgıg yüküntürmiş tizligig sökürmiş ilgerü kadırkan yışka tegi kėrü temir kapıgka tegi
konturmış ėkin ara D 3. idi oksuz kök türk ėti ança olurur ermiş bilge kagan ermiş alp kagan
ermiş buyrukı yeme bilge ermiş erinç alp ermiş erinç begleri yeme bodunı yeme tüz ermiş anı
üçün ėlig ança tutmış erinç ėlig tutup törög ėtmiş özi ança D 4. kergek bolmış yogçı sıgıtçı öŋre
kün tugsıkda bökúüli çölḷüg el tavgaç tüpüt apar purum kırkız üç kurıkan otuz tatar kıtany ta-
tavı bunça bodun kelipen sıgtamış yoglamış antag külüg kagan ermiş anta kėsre inisi kagan D
5. bolmış erinç oglıtı kagan bolmış erinç anta kėsre inisi eçisin teg kılınmaduk üçün oglı kaŋin
teg kılınmaduk üçün biligsiz kagan olurmış erinç yavlak kagan olurmış erinç buyrukı yeme
biligsiz ermiş erinç yavlak ermiş erinç D 6. begleri bodunı tüzsüz üçün tavgaç bodun tevli-
gin körlügin üçün armakçısin üçün inili eçili kikşürtükin üçün begli bodunlıg yoŋaşurtukin
üçün türk bodun ėlledük ėlin ıçgınu ıdmış D 7. kaganladuk kaganın yitürü ıdmış tavgaç bo-
dunka beglik urı oglin kul boltı ėşilik kız oglin küŋ boltı türk begler türk ātin ıttı tavgaçgı beg-
ler tavgaç ātin tutupan tavgaç kaganka D 8. körmiş elig yıl işig küçüg bėrmiş ilgerü kün tug-
sıkda bökkúüli kaganka tegi süleyü bėrmiş kurıgaru temir kapıgka tegi süleyü bėrmiş tavgaç
kaganka ėlin törösin alı bėrmiş türk kara kamag D 9. bodun ança tėmiş ėllig bodun ertim ėlim
amtı kanı kemke ėlig kazganur men tėr ermiş kaganlıg bodun ertim kaganım kanı ne kagan-
ka işig küçüg bėrür men tėr ermiş ança tėp tavgaç kaganka yagı bolmış D 10. yagı bolup ėtinü
yaratunu umaduk yana içikmiş bunça işig küçüg bėrtükgerü sakınmatı türk bodun ölüreyin
urugsıratayin tėr ermiş yokadu barır ermiş üze türk teŋrisi türk ıduk yėri: D 11. suvı ança et-
miş türk bodun yok bolmazun tėyin bodun bolçun tėyin kaŋım ėltėriş kaganıg ögüm ėlbilge
katunug teŋri töpösinte tutup yügerü kötürmiş erinç kaŋım kagan yėti yėgirmi erin taşıkmış.
Kül Tigin Yazıtı’ndan Alınan Metnin Bugünkü Türkçeye Çevirisi

“(D 1) Yukarıda mavi gök, aşağıda kara toprak yaratıldığında ikisinin arasında (da) in-
san oğlu yaratılmış. İnsan oğullarının da üzerine atam, dedem Bumın Kağan, İştemi Ka-
ğan tahta çıkmışlar. Tahta çıktıktan sonra Türk halkının ülkesini, yasalarını ele alıp dü-
zenlemişler. (D 2) (O zamanlar) dört taraf hep düşmanmış. Orduyu gönderip dört tarafta-
ki halkları hep ele geçirmiş, hepsini teba haline getirmiş. Mağrurları (kendisine) baş eğ-
dirmiş, güçlülere (önünde) diz çöktürmüş. Doğuda Kadırkan dağlarına kadar, batıda Te-
mir Kapıg (geçid)ine kadar yerleştirmiş. Kök Türkler (bu) ikisinin arasındaki bölgede (D
3) dağınık halde öylecene yaşıyorlarmış. Bilge ve yiğit bir hakanmış. Şüphesiz komutan-
ları da bilge ve yiğitmiş. Beyleri ve halkı birlik içerisindeymiş. Ülkeyi şüphesiz bunun için
böylece yönetmiş. Ülkeyi yönetip yasaları düzenlemiş. Kendisi böylelikle (D 4) vefat et-
miş. (Cenazeye) Doğuda, güneşin doğduğu yerlerden Bükli bozkırı halkı, Çin, Tibet, Avar,
Bizans, Kırgız, Üç Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtany, Tatavı ülkelerinden bunca halk yasçı, ağıt-
çı olarak gelmiş, ağlayıp yas tutmuş. O kadar ünlü bir hakanmış. Ondan sonra tabiî kü-
çük kardeşi, (D 5) oğulları hakan olmuş. Daha sonra küçük kardeşler büyük erkek kardeş-
leri gibi yaratılmadığı için, evlatlar babaları gibi yaratılmadığı için, bilgisiz hakanlar tah-
ta çıktığı için, kötü hakanlar yönetime geçtiği için, komutanları da bilgisiz ve kötü olduk-
ları için, (D 6) beyleri ile halkı arasında kargaşa olduğu için, Çin halkı sahtekar ve hile-
kar olduğu için, dolandırıcı olduğu için, küçük ve büyük erkek kardeşleri birbirine düşür-
düğü için, beyleri ve halkı birbirine karşı kışkırttığı için, Türk halkı ülke yaptığı toprakla-
rı elinden çıkarmış, (D 7) hakan yaptığı hakanını kaybetmiş; beyliğe yakışır erkek evlatla-
rı Çin halkına köle, hanımefendiliğe yakışır kız evlatları cariye olmuş; Çindeki Türk bey-
leri Türklere özgü unvanları bırakıp Çinlilere özgü unvanları kullanarak Çin hakanına (D
8) bağlanmışlar. Elli yıl hizmet edip çalışmış; doğuda, güneşin doğduğu yerlerde Bükli ha-
kanına kadar sefer etmiş; doğuda Temir Kapıg’a kadar sefer etmiş; Çin hakanı için ülke-
lerini alıp yasalarını düzenlemiş. Türk halkı içerisindeki sıradan insanların (D 9) tama-
mı şöyle düşünürmüş: “Ülkesi olan bir ulus idim, ülkem şimdi nerede! Kimin için ülkeler
fethediyorum!” dermiş. “Hakanı olan bir millet idim, hakanım nerede! Kimin Hakanına
hizmet edip çalışıyorum!” dermiş. Böyle deyip Çin hakanına düşman olmuş. (D 10) Düş-
man olduktan sonra (kendisini) örgütleyemediğinden tekrar yine bağımlı olmuş. (Çinliler
Türklerin) bu kadar hizmet ettiğini, çalıştığını dikkate almaksızın “Türk halkını öldüre-
lim, soylarını kurutalım” derlermiş. (Türkler) yokolup gidiyorlarmış. Yukarıda Türklerin
yardımcısı Tanrı, Türklerin kutsal yėr-su (ruhları) (D 11) şu şekilde düzenlemiş: Belli ki
Türk ulusu yok olmasın diye, millet olsun diye babam Ėltėriş Kağanı, annem Ėlbilge sulta-
nı göğün tepesinden çekip yükseltmişler. Babam hakan on yedi savaşçıyla baş kaldırmış.”
Bilge Kağan Yazıtı (683-734)

Bilge Kağan yazıtı da içerik olarak Kül Tigin yazıtına benzer. Bu yazıt, Kül Tigin yazıtın-
dan birkaç santim daha yüksektir. Ancak Kül Tigin yazıtına göre daha çok tahrip olmuş
olup bazı yerleri okunamamaktadır. Bu yazıtta da Çince yazılmış bir yüz varsa da çok ha-
rap durumdadır. Toplamı 70 satırı aşan yazıt içerik olarak çoğunlukla Kül Tigin yazıtı ile
örtüşür. Yazıtın Kül Tigin yazıtından sonra dikildiği tahmin edilmektedir.
Bilge Kağan’ın ölümü yazıtın sonlarında yer alan hüzünlü ve edebî bir ifadeyle anlatı-
lır; yazıtın batı yüzünde yer alan ifade şöyledir:
B 2. bilge : kagan : uçdı B 3. yay bolsar : üze : teŋri B 4. kövürgesi : eterçe ança B 5. tagda : sıgun
: etser ança B 6. sakınur men : kaŋım kagan B 7. taşin : özüm : kagan —
“ (B 2) Bilge Kağan vefat etti. (B 3) İlkbahar gel-
diğinde yukarıda gökyüzü (B 4) davullarının güm- Resim 1.2
bürdemesi misali, tıpkı öyle, (B 5) dağlarda geyik-
Resim 1.2
ler melediği vakit olduğu gibi, işte böyle (B 6) dü- Tunyukuk Yazıtı, I. Taş
şünürüm. Babam hakanın anıt (B 7) taşını ben ken- (Avyılmaz 2005: 192)
dim hakan ... ....”
Tunyukuk (Tonyukuk) Yazıtı

Tunyukuk yazıtı iki ayrı taştan oluşur. Dikildiği tarih
kesin belli değilse de Tunyukuk’un yaşadığı dönemde,
8. yüzyılın ilk çeyreğinde dikilmiş olması gerekir. Her
iki taşın toplamı 62 satırdır. İlk taş daha iyi korunmuş,
ikinci taş ise bir hayli yıpranmıştır. Tunyukuk, Göktürk
Devleti’nin kurucuları arasında yer alır. Kendi ifade-
sinden hareket edilirse, Türkler Çin’e bağımlı iken dün-
yaya gelmiş, devletin kuruluşunda ve kağan seçimin-
de önemli rol almış, kağanlara danışmanlık etmiş bil-
ge bir vezirdir.
Tunyukuk Yazıtı’ndan
I. Taş, Batı Yüzü
1. bilge tunyukuk ben özüm tavgaç ėliŋe kılıntım türk bodun tavgaçka körür erti 2. türk bo-
dun kanin bulmayin tavgaçda adrıltı kanlantı kanin kodup tavgaçka yana içikdi teŋri ança
tėmiş erinç kan bėrtim: 3. kanıŋin kodup içikdiŋ içikdük üçün teŋri öl tėmiş erinç türk bodun
ölti alkıntı yok boltı türk sir bodun yėrinte 4. bod kalmadı ıda taşda kalmişi kuvranıp yėti yüz
boltı ėki ülügi atlıg erti bir ülügi yadag erti yėti yüz kişig: 5. uduzugma ulugi şad erti aygıl tėdi
ayıgmasi ben ertim bilge tunyukuk kagan mu kışayin tėdim sakıntım toruk bukalı semiz bu-
kalı ırakda 6. bilser semiz buka toruk buka tėyin bilmez ermiş tėyin ança sakıntım anta kėsre:
teŋri bilig bėrtük üçün özüm ök kagan kışdım bilge tunyukuk buyla baga tarkan 7. birle ėltėriş
kagan bolayın bėrye tavgaçıg öŋre kıtanyıg yırya oguzug üküş ök ölürti bilgesi çavışi ben ök
ertim çugay kuzin kara kumug olurur ertimiz: kiyük yėyü tavışgan yėyü olurur ertimiz.
Tunyukuk Yazıtı’ndan Alınan Metnim Bugünkü Türkçeye Çevirisi

“(B 1) Bilge Tunyukuk ben kendim Çin yönetimi sırasında doğdum. (Bir zamanlar)
Türk halkı Çin’e bağlı idi. (B 2) Türk halkı hanını bulamadığı için Çin’den ayrıldı, han sa-
hibi oldu. (Sonra da) hanını terkedip yine Çin hakimiyetine girdi. Tanrı şöyle demiş: “Han
verdim. (B 3) Hanını bırakıp hakimiyet altına girdin”. Hakimiyet altına girdiğin için belli
ki Tanrı “öl!” demiş. Türk halkı öldü, helak oldu, yok oldu. Türk Sir halkının topraklarında
(B 4) insan kalmadı. (Sonraları) dağda taşta kalanlar toplanıp yedi yüz kişi oldular. (Bun-
ların) iki bölüğü atlı, bir bölüğü (de) yaya idi. Yedi yüz kişiye (B 5) kumanda edenlerin
başı Şad unvanını taşıyordu. “Akıl ver!” dedi. Danışmanı bendim, Bilge Tunyukuk. “Ha-
kan mı yapayım?” dedim. Düşündüm. “Zayıf bir boğayla semiz bir boğa uzakta (bir yer-
lerde) (B 6) kapışsalar, (hangisi) semiz boğa, (hangisi) zayıf boğadır bilmek mümkün de-
ğilmiş” diye, bu şekilde düşündüm. Daha sonra Tanrı (bana) bilinç/bilgi verdiği için (onu)
ben kendim hakan yaptım, Bilge Tunyukuk. Buyla Baga Tarkan (B 7) ve Ėltėriş Kağan bir
araya gelip güneyde Çinlileri, doğuda Kıtanyları, Kuzeyde Oğuzları epeyi öldürdüler. (Bu
sırada) bilgeleri ve Çavış’ı bendim. Çugay’ın kuzeyinde Kara Kum’da yaşıyorduk. (G 1) Ge-
yik, yabanî av hayvanları yiyerek, tavşan yiyerek yaşayıp gidiyorduk.”
Orhon yazıtlarının Türk tarihi ve edebiyatı açısından önemi hakkında kısaca bilgi veriniz.
1
Yenisey Yazıtlarından Birinci Altın Köl Yazıtı
Moğolistan dışında, Sibirya’nın güney bölgesinde yer alan ve sayıları 200’e yaklaşan çeşitli ya-
zıtlar da vardır. Üslup ve imla açısından Moğolistan’daki yazıtlardan farklılık gösteren bu yazıt-
lar çok kısadır. Bunlardan birisi olan İkinci Altın Köl yazıtından bir bölüm aşağıda verilmiştir:
II. Altın Köl Yazıtından Bir Bölüm

on ay ėltti : ögüm : oglan : tugdum : erin : ulgattım / ėlimde : tört : tegzindim : erdemim üçün
: inençu : alp / erdemlig bolsar : bodun : ėsirkeyü ermedi erinçim : ikizim e (…)/ sekiz kırk :
yaşıma / er erdem üçün töpüt kanka : yalavaç : bardım : kelmedim / er erdem bolsar : andag
ermiş : sinimin : altun kapırçakka kirtim.
II. Altın Köl yazıtından alınan bölümün bugünkü Türkçeye çevirisi

“On ay taşıdı (beni) annem, erkek bir evlat olarak doğdum, büyüdüm. Erdemimi or-
taya koymak için ülkemde dört bir tarafı dolaştı. Erdemli olsa da halk onu koruyamadı
(?). Yazık, ey ikizim! (…) Otuz sekiz yaşımda erlik erdemim için Tibet Hanına elçi olarak
gittim, geri dönmedim. Erlik erdemi işte öyle bir şeymiş. Bedenimle altın tabuta girdim.”
Eski Türk Yazıtlarına Göre Türklerde Takvim Sistemi: Eski Türk yazıtlarında Kül Ti-
gin ve Bilge Kağan’ın ölüm tarihlerinin verildiği takvim sistemi, hem günümüzde kullan-
dığımız sistemden hem de Avrupa ve Ortadoğu’da kullanılan takvim sistemlerinden fark-
lıdır. Bugün yaygın olarak Çin kültür çevresinde görülen ve hâlâ Kore, Japonya, Vietnam,
Çin vb. ülkelerde Avrupaî takvimin yanı sıra geleneksel olarak kullanılan takvim sistemi
12 hayvanın adıyla anılan, 60 yıllık dilimlere dağılmış bir sistemdir. Yazıtlarda da kullanıl-
dığı anlaşılan bu takvime göre her yıl bir hayvanın adıyla anılır: 1. sıçgan veya küskü “sı-
çan”, 2. ud “sığır”, 3. bars “kaplan”, 4. tavışgan “tavşan”, 5. ulu veya lu “ejderha” 6. yılan “yı-
lan”, 7. yunt “at”, 8. koyn “koyun”, 9. bėçin “maymun”, 10. takıgu “tavuk”, 11. ıt “köpek, it”,
12. lagzın “domuz”.
Bu sisteme göre Kül Tigin’in ölüm tarihi şu şekildedir:
kül tigin kony yılka yėti yėgirmike uçdı tokuzunç ay yėti otuzka yog ertürtümiz barkin bedizin
bitig taşin bėçin yılka yėtinç ay yėti otuzka kop alkdımız kül tėgin özi kırk artukı yėti yaşıŋa
boltı taş bark ėtgüçig bonça bedizçig tuygun ėltever kelürti.
“Kül Tigin koyun yılının (27 Şubat 731) on yedisinde (sonsuzluğa) uçtu. Dokuzuncu ayın
yirmi yedisinde matemini tamamladık (1 Kasım 731). Türbesini, süslemelerini, yazıt taşını
maymun yılının yedinci ayının on yedisinde tamamen bitirdik (21 Ağustos 732). Kül Tigin
kendisi otuz yedi yaşına gelmişti. Taş türbe yapacak olan ustayı, bunca süsleme sanatçısını
Tuygun Ėltever getirdi.” (Kül Tigin Kuzey-Doğu Yüzü)
Thomsen’e göre Tukyu’larda “Bir adam ilkbaharda veya yazın ölürse, onu gömmek için
yaprakların sararıp ağaçlardan düşmesi beklenir. Sonbaharda veya kışın ölürse, yaprakla-
rın tekrar çıkması ve bitkilerin çiçeklenmesi beklenir. O zaman bir çukur kazılıp adam gö-
mülür.” [Tukyu: Çin kaynakları Türk sözünü Çincenin verdiği imkanlar çerçevesinde, iki
kelime ile, tu ve kyu şeklinde yazmaktaydı, bugünkü modern imla ile tu-jue /tucüe/ eski
Türkleri göstermektedir.]
Buna göre “Kül Tigin 11 şubat 731’de başlayan 19. k’ai-yuan yılının başlarında ölmüştü;
bu tarih Çin anlayışına göre ilkbaharın başına rastlar. Gömme törenini (Türkçe yog) yap-
mak için aynı yılın 9. ayı ve bu ayın da 27. günü (Çin
takviminde kasım başları), yani ‘yaprakların ağaçlar- Resim 1.3
dan düşmesi’ beklenmiştir. Her şey Tukyu geleneğine Radloff ’un ilk
tamamen uygundur. yayınından bir sayfa
Türkçe yazıtın kuzeydoğu yüzünde kronolojik
sıraya göre zikredilen işlere -anıtın dikilmesi, süs-
lenmesi ve son olarak metinlerin kazılması- gelin-
ce, bunlar zorunlu olarak uzunca bir zaman almıştır.
Ancak gömme töreninden (yog) sonra başlayıp 10 ay
sonra, bir sonraki yılın (732) 7. ayının 27’sinde, yani
bizim ağustos ayımızın ikinci yarısında bitirilmiş ol-
malıdır. (Bazin, III. Bölümden)
557-581 yıllarını kapsayan bir Çin kaynağında
Türkler için “Yılların biribirini izleyişini bilmezler ve
onları ancak yeşeren otlara göre sayarlar.” denir. Türk-
ler arasında Çin takvim sistemi “6. kai-huang yılı, bi-
rinci ay, keng-wu gününde (12 şubat 586)” dağılır.
(Bazin III. Bölümden)
Bilge Kağan’ın oğlu Tengri Kağanca babasının ölüm tarihi şöyle kaydedilir:
bonça kazganıp kaŋım kagan ıt yıl onunç ay altı otuzka uça bardı lagzin yıl bėşinç ay yėti otuz-
ka yog ertürtüm.
“Bu kadar şeyi temin edip babam hakan köpek yılında, onuncu ay, yirmi altıncı gün vefat etti
(25 Kasım 734). Domuz yılının beşinci ayının yirmi yedisinde cenaze törenini yaptırdım (22
Haziran 735).” (BK G 10)
Resim 1.4
Buna göre Bilge Kağan 25 Kasım 734 gününde
ölmüş, cenaze töreni ise ‘Domuz yılının beşinci ayı- Yazıtların ilk grameri
nın yirmi yedisinde’, yani 22 Haziran 735 tarihinde
yapılmıştır.
Bu takvim sistemi Anadolu’ya kadar ulaşmışsa
da bugün tamamen unutulmuştur. Ancak en azın-
dan yıl adları Türkmenistan’dan Tuva’ya kadar Orta
Asya ve Sibirya Türk halklarınca hala bilinmekte ve
kullanılmaktadır.
Eski Türk Yazıtlarına Göre Türklerde Sayı siste
mi: Eski Türk takvimi gibi sayı sistemi de bugünden
bir ölçüde farklıdır. Ondalık sayılarda “10”un üzeri
bir üst rakam ile ifade edilir:
bėş otuz süledimiz üç yėgirmi süŋüşdümiz “25 defa sefer ettik, 13 defa savaştık”, altı yėgirmi
“16”, altı otuz “26”, yėti yėgirmi erin taşıkmış “17 kişiyle ayaklanmış”.
Otuz veya kırktan sonrası söz konusu olunca artukı “artığı, fazlası” kullanılır:
kırk artukı yėti yolı sülemiş “47 defa sefer etmiş”, otuz artukı bir yaşıma “31 yaşımda”, otuz ar-
tukı üç yaşıma “33 yaşımda”.
Bazin’in belirttiğine göre artukı ile kurulan sayı sisteminin kalıntıları Yakutlar arasında 19.
yüzyıla kadar sürmüştür: uon orduga bir (= *on artukı bir) “on bir”. L. Clark’a göre de bugün
Çin’in Gansu eyaletine bağlu Sunen bölgesinde yaşayan Sarı Uygurlar arasında bu system
hala canlılığını korumaktadır (Clark, 1996).
Edebî değeri yüksek, hacmi geniş olan bu üç yazıt dışında hem Türk Kağanlığı (Gök-
türkler) hem de Uygur Kağanlığı döneminden kalan eski Türk yazısıyla yazılmış başka ya-
zıtlar da vardır. Bunların kimisi uzun (Ongi yazıtı), kimisi de çok kısadır (Suci yazıtı). Bu
yazıtlarda kullanılan dil ve üslup Kül Tigin, Bilge Kağan ve Tunyukuk yazıtlarında kulla-
nılan dil ile hemen hemen aynıdır. Bunlar Ongi Yazıtı
Resim 1.5 (732?), Küli Çor (İhe-Hüşötü) Yazıtı (722-723), Taryat
(Terhin) Yazıtı (753), Moyun Çor (Şine Us) Yazıtı (759-
Yazıtların Türkiye’deki
ilk toplu yayımı, 760), Suci Yazıtı (840?), Çoyr ve Tes yazıtlarıdır.
birinci cilt Üslup ve söz dağarcığı farklı olanlar ise, bugün Tuva
ve Hakasya’da bulunan, daha kısa nitelikteki yazıtlardır.
Bu yazıtlar her iki kağanlığın yazıtlarından üslup olarak
bir ölçüde ayrılır. Kullanılan alfabede de kimi harf ayrı-
lıkları yanında ilave harfler de söz konusudur. Bunların
kimisi de taştan ziyade kayalara yazılmış, çiziktirilmiştir
(özellikle Dağlık Altay bölgesinde bulunanlar). Bu ya-
zıtlar kısaca “Yenisey Yazıtları” adıyla anılırlar.
Bunun dışında, Kırgızistan’da dil olarak Yenisey ya-
zıtlarına benzeyen, yine kısa yazıtlar, yuvarlak, büyük
yumurta şeklinde, 1 metre uzunluğundaki taşlara yazıl-
mış yazıtlar bulunmaktadır. Kısaca Talas Yazıtları ola-
rak anılan bu yazıtlar, her biri birer ikişer satırdan olu-
şan kısa cümleli bir kaç taşı geçmez.
Eski Türk yazısı, yalnızca yazıtlarda kullanılmamış, İpek Yolu bölgesinde, bugünkü
Turfan havzasında ortaya çıkartılan kitaplarda da kullanılmıştır. Bunlardan en hacimli
ve bütünlüklü olanı “Fal Kitabı” diye çevirebileceğimiz Irk Bitig’dir. Irk Bitig’in yazısı eski
Türk yazısı olsa da, bulunduğu bölge ve bağlı bulunduğu kültür itibariyle Uygur Edebiya-
tı içerisinde ele alınması daha uygundur.
Eski Türk Yazıtlarının Edebî Değeri

Talat Tekin ve daha sonra Doğan Aksan’ın belirttiğine göre yazıtlarda kullanılan etkili an-
latım ve deyişi sağlayan öğeler şöyle sıralanabilir: 1. İkilemeler; 2. koşutluk; 3. deyimler;
4. atasözlerinden yararlanma; 5. edebî sanatlar. Muharrem Ergin ise; “Türk adının, Türk
milletinin isminin geçtiği ilk Türkçe metin.. İlk Türk tarihi.. Taşlar üzerine yazılmış tarih..
Türk devlet adamlarının millete hesap vermesi, milletle hesaplaşması.. Devlet ve milletin
karşılıklı vazifeleri.. Türk nizamının, Türk töresinin, Türk medeniyetinin, yüksek Türk kül-
türünün büyük vesikası.. Türk askerî dehasının, Türk askerlik san’atının esasları.. Türk gu-
rurunun ilâhî yüksekliği.. Türk feragat ve faziletinin büyük örneği.. Türk içtimaî hayatı-
nın ulvî tablosu.. Türk edebiyatının ilk şaheseri.. Türk hitabet san’atının erişilmez şahese-
ri.. Hükümdarâne eda ve ihtişamlı hitap tarzı.. Yalın ve keskin üslûbun şaşırtıcı numunesi..
Türk milliyetçiliğinin temel kitabı.. Bir kavmi bir millet yapabilecek eser.. Asırlar içinden
millî istikameti aydınlatan ışık.. Türk dilinin mübarek kaynağı.. Türk yazı dilinin ilk, fakat
harikulâde işlek örneği.. Türk yazı dilinin başlangıcını milâdın ilk asırlarına çıkartan delil..
Türk ordusunun kuruluşunu en az 1250 sene öteye götüren vesika.. Türklüğün en büyük if-
tihar vesilesi olan eser.. İnsanlık âleminin sosyal muhteva bakımından en mânalı mezar
taşları.. Dünyanın bugün belki de en büyük meselesi olan Çin hakkında 1250 sene evvel-
ki Türk ikazı..” şeklinde değerlendirmektedir. Gerçekten Orhun Abideleri Türk tarihi, kül-
türü, edebiyatı, dili ve sosyal hayatı yönünden Türk edebiyatının en önemli vesikalarıdır.
Yazıtların en çok öne çıkan kullanım, ifadeyi zenginleştiren unsur kelimelerdeki pa-
ralellik yani koşutluktur. Bu duruma bakarak kimi araştırmacılar (örneğin F. Ye. Korş,
Rus araştırmacı İ. V. Stebleva) yazıtların manzum olduğunu ileri sürmüştür. Ancak, P.
Zieme’nin de belirttiği gibi, yazıtlar kimi aliterasyonlu, uyaklı ifadeler taşısa da, o dönem
için bir şiirin gerektirdiği ölçüden yoksundurlar:
bonça bitig bitigme “Bunca yazıyı yazan

(men) kül tėgin atısı (ben) Kül Tigin’in yeğeni
yollug tėgin bitidim Yolluğ Tigin yazdım
yėgirmi kün olurup yirmi gün oturup
bo taşka tamga kop bu taşa bu duvara hep
yollug tėgin bitidim Yolluğ Tigin yazdım”
Şu ifadeler de birbirine paralel, şiirsel ifadelerdir:
körür közüm körmez teg gören gözüm görmezcesine

bilir biligim bilmez teg bilen aklım bilmezcesine
....
kızıl kanım tüketi kızıl kanımı tüketip
kara terim yügürti kara terimi akıtıp
....
üze kök teŋri yukarıda mavi gök
asra yagız yer (kılıntukda) aşağıda yağız yer (yaratıldığında)
bilge kagan ermiş, akıllı hakanlar imiş

alp kagan ermiş cesur hakanlar imiş
bilge ermiş erinç, akıllı imişler şüphesiz

alp ermiş erinç cesur imişler şüphesiz
ilgerü kün tugsıkḳa doğuda güneşin doğduğu (yere),

bėrgerü kün ortosıŋaru güneyde aydınlığın ortasına,
kurıgaru kün batsıkıŋa batıda güneşin battığı (yere),
yırıgaru tün ortosıŋaru kuzeyde ise karanlığın ortasına kadar
başlıgıg yüküntür başlıya (mağrura) baş eğdir
tizligig sökür dizliye (güçlüye) diz çöktür
İkilemeler: Orhon yazıtları dilinde (ve genellikle Eski Türkçede) anlatımı güçlü ve et-
kili kılan, güzelleştiren öğelerin başında eş, yakın ya da karşıt anlamlı ikilemeler, onların
sıkça kullanımı gelir. Türkçe bu en eski döneminde de ikilemeler bakımından gerçekten
çok zengindir ve bunların çoğunda da ses tekrarı, yani alliteration vardır:
āçsık tosık “açlık ve tokluk”,

adrıl- az- “ayrılmak ve sapmak”,
agış barım “mal mülk”,
alkın- arıl- “tükenmek ve mahvolmak, bitmek, tükenmek”,
arkış tėrkiş “kervan kafile”,
ev bark “ev bark”,
eçü apa “ata ve dede, ecdad”,
ėl törü “devlet ve töreler”,
emget- tolgat- “eza ve cefa etmek”,
ėt- igid- “düzenlemek ve doyurmak”,
ėt- yarat- “düzenlemek ve örgütlemek, çeki düzen vermek”,
ėtin- yaratun- “örgütlenmek, kendine çeki düzen vermek”,
ı taş “dağ bayır”,
iç taş “iç dış”,
içik- yükün- “bağımlı olmak ve baş eğmek”,
iş küç “iş güç”,
kız koduz “kız kadın”,
küŋ kul “cariye ve köle, kul köle”,
küŋed- kulad- “cariye ve köle olmak, kul köle olmak”,
tevlig körlüg “hilekar ve sahtekar”,
tünli künli “geceli gündüzlü”,
yavız yavlak “kötü ve berbat”,
yėr suv “yer ve su, ülke, anayurt”,
yok çıgay “yok yoksul”, (Bak. Tekin, 2003: Giriş)
Deyimler: Orhon yazıtlarının dili deyimler açısından da çok zengindir. İşte anlatımı
zenginleştiren ve güzelleştiren bu deyimlerden bazıları:
adak kamşat- “ayağı burkulmak, ayağı dolaşmak, sendelemek (morali bozulmak, şaşı-
rıp yanlış hareket etmek)”,
atı küsi yok bol- “adı sanı yok olmak”,
balıkdakı taşık-, tagdakı in- “şehirdekiler dışarı (şehir dışına) çıkmak, dağdakiler in-
mek” (Sağda solda kalanlar toplanmak, herkes bir araya gelmek),
başlıgıg yüküntür-, tizligig sökür- “başlıya (mağrura) baş eğdirmek, dizliye (güçlüye)
diz çöktürmek”,
içre aşsız taşra tonsuz “içi aşsız, dışı giysisiz” (karnı aç, sırtı çıplak).
Atasözleri: Yazıtlarda atasözleri üzerine kurulmuş cümleler de vardır. İşte birkaç örnek:
Toruk būkalı semiz būkalı ırakda bilser, semiz būka toruk buka tėyin bilmez ermiş
“(İnsan) zayıf boğalarla semiz boğaları uzaktan bilmek zorunda kalsa (hangilerinin)
semiz (hangilerinin) zayıf olduğunu bilmez imiş” (T I B 5-6).
Yuyka erkli topulgalı uçuz ermiş, yinçge erklig üzgeli uçuz; yuyka kalın bolsar topulgalı
alp ermiş, yinçge yogun bolsar üzgülük alp ermiş
“(Bir şey) yufka iken (onu) delmek kolay imiş; ince olanı kırmak kolay; yufka kalın
olursa (onu) delmek zor imiş, ince yoğun olursa (onu) kırmak zor imiş” (TI G 6-7).
Edebî Sanatlar: Orhon yazıtlarında sık sık başvurulan söz sanatlarından birisi de
benzetmelerdir:
(Teŋri küç birtük üçün) kaŋım kagan süsi böri teg ermiş, yagısı koy teg ermiş
“(Tanrı güç verdiği için), babam hakanın askerleri kurt gibi, düşmanları da koyun
gibi imiş”,
Örtçe kızıp kelti “(Düşman) ateş gibi kızıp (üzerimize) geldi”,
Kanıŋ subça yügürti, süŋüküŋ tagça yatdı “Kanın su gibi aktı, kemiklerin dağ gibi yığıldı”
Resim 1.6
Türk Kağanlığı
dönemine ait harita
(D. Sinor’dan, İletişim
Yayınlar)
Orhon Yazıtları Üzerine Yapılan Yayınlar

Eski Türk Yazıtları ilk olarak W. Radloff tarafından 1894’te Almanca çevirisiyle yayımlan-
dı. Bunu Thomsen’in yayını izledi. Thomsen iki Orhon yazıtı ile birlikte Tunyukuk yazıtı-
nın Danca tam çevirilerini yayımladı.
Orhon yazıtları Türkiye’de ilk kez Thomsen’in yayını esas alınarak Necib Asım tara-
fından ele alındı, Cumhuriyet döneminde Arap harfleriyle, Osmanlıca olarak yayımlandı
(Orhun Abideleri, İstanbul 1924).
Orhon yazıtları ve runik harfli öteki yazıtlar, kağıda yazılı belgeler Türkiye’de ikinci
kez bütünlüklü olarak H. N. Orkun tarafından yayımlandı: Eski Türk Yazıtları, I-IV, İstan-
bul 1936-1941.
Yazıtlar üzerine olan çalışmalar eski SSCB, Almanya, Fransa ve Türkiye’de 1950 sonra-
sı daha da artı. İlk grameri 1968’de yayımlandı: Talat Tekin, A Grammar of Orkhon Turkic,
Indiana University Publications, Uralic and Altaic Series, Volume 69, Bloomington 1968.
Türkiye’deki ilk popüler yapıt ise M. Ergin’e aittir: Orhun Abideleri, İstanbul 1970. İkin-
cisi ise 1995’te Talat Tekin’e aittir.
Ülkemizde iki Orhon yazıtı ile Tunyukuk yazıtı üzerine en son bilimsel yayınları Ta-
lat Tekin yapmıştır: Orhon Yazıtları, TDK Yayınları: 540, Ankara 1988 ve Tunyukuk Yazı-
tı, Simurg-Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 5, Ankara 1994.
Türkiye’den giden arkeolog ve dilcilerin Moğolistan’da çalışmaya başlamasıyla son 10
yılda kitap düzeyinde ülkemizdeki yayınların sayısı ve niteliği de artmıştır. Sırasıyla aşa-
ğıdaki yayınları sayabiliriz:
Alyılmaz, C. (2007). (Kök)türk Harfli Yazıtların İzinde, Çorum: KaraM.
Aydın, E. (2007). Şine Usu Yazıtı, Çorum: KaraM.
Ergin, M. (1970). Orhun Abideleri, İstanbul.
Şirin, H. (2009). Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi, Konya.
Mert, O. (2009). Tes Tariat Şine Us, Ankara.
Döneme ilişkin tarih bilgileri ve coğrafyaya ilişkin resim albümü için de şu kitapla-
ra bakılabilir:
Somuncuoğlu, S. (2008). Taştaki Türkler, İstanbul: A-Z Yapı.
Taşağıl, A. (1995). Gök-Türkler, Ankara: TTK.
Taşağıl, A. (1999-2004). Gök-Türkler II-III, Ankara: TTK.
UYGUR DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI
Uygurların Kısa Tarihi

Uygurlar, 745 yılında Göktürkleri yıkarak devlet kurmuşlardır. Uygurlar döneminde ge-
niş bir alanda yerleşik hayata geçilmiş, kültür ve medeniyet oldukça gelişmiştir. Kısa süre-
de büyük güç kazanan Uygurlar, 762 yılında Çin imparatorluğunun başkentini ele geçir-
mişlerdir. IX. yüzyılın başlarından itibaren Yenisey bölgesinde büyük bir güç haline gelen
Kırgızların zamanla Uygurlar üzerindeki baskıları artmış ve 840 yılında Uygur başkentini
ele geçirip Uygur hakanını öldürmeleriyle Uygur Devleti yıkılmıştır.
ESKİ UYGUR EDEBİYATI

Uygurlardan Çin belgelerinde ve ilk Türk Kağanlığına ait yazıtlarda, Göktürk Anıtların-
da bahsedilse de Uygurca metinler denince akla 840’ta Moğolistan’dan Hoço, Tarım, Tur-
fan bölgelerine göç etmiş olan Uygurların, 13. yüzyılın başlarına değin bu bölgelerde or-
taya koyduğu eserler, Budist ve Maniheist çeviri edebiyatı akla gelir. Çeşitli dinlerle, Hı-
ristiyanlık, Maniheistlik ve Budizmle tanışan Uygurların çoğunluğu zamanla, aynı bölge-
de yaşayan, Budizmi daha önceden benimseyen Soğdların da etkisiyle Budist olmuştur.
Budist Uygurlar, Budist edebiyata ait önemli eserleri kendi dillerine çevirmişlerdir. De-
nilebilir ki Budist Uygur edebiyatının esasını bu çeviri eserler oluşturmaktadır. Bu eser-
ler arasında çok az bir kısmı özgün, telif eserlerdir. Çoğunluğu ise Budist külliyata ait çe-
viri eserlerdir. Budist külliyatın, Tripiṭaka’nın içerisinden Uygurcaya çoğunlukla sūtralar
çevrilmiştir. Vinayalardan çevrilen eser olup olmadığı bugün bilinmemektedir. Abhidhar-
malardan ise sadece Vasubandhu’nun Abhidharmakośabhāṣyatīkā Tattvārtha’sına Sthri-
mati tarafından yazılan yorumun çevirisine ait iki kitap elimize geçmiştir. Bunun dışında
bir kaç küçük Abhidharma vardır.
A. V. Gabain’e göre Budist Uygur edebiyatı kısaca: a) Anlatılar, Masallar, b) Sūtralar, c)
Tövbe duaları, d) Büyü metinleri ile e) Felsefî metinler olarak sıralanabilir (PhF II s. 225;
Tekin, Ş., TKA II, s. 36).
Budist Uygur edebiyatı üzerine çalışmalar 1934 yıllarına değin gider. Denis Sinor Journal
Asiatique’te yayımlanan bir makalesinde ilk önce Uygurlar ve Uygurca çalışmalarının tari-
hine değinmiştir. Kısaca runik harfli yazıtlarla kimi Uygur metinleri arasındaki farklılıkları
(sub ~ suv, anyıg ~ anıg; +da ~ +dın) ele alan D. Sinor daha sonra 50’nin üzerinde irili ufak-
lı Uygurca metin hakkında bilgi vermiştir. Bunu Scharlipp, 1995’te ise Yang Fuxue’nin ça-
lışmaları izlemiştir. Bu alandaki son yayınlar ise M. Ölmez ve J. Elverskog’un çalışmalarıdır.
Budist edebiyat esas olarak Tripiṭaka “Üç sepet” (Çin. sanzang = Uyg. samtso ~ üç erdi-
ni ~ üç agılık) adı verilen kitap külliyatından oluşmaktadır. Bu üç kitap türü ise, yukarıda
değindiğimiz Sūtralar, Abhidharmalar ve Vinayalardır (bkz. Ş. Tekin, a.g.m., s. 36 ve öte-
si). Eski Uygurcada Upadeśalara, Udānalara ve Vyākaraṇalara rastlanmaz. Çeşitli anlatıla-
rın yer aldığı Jātakalar, Avadānalar ve İtivṛttakalar ise Uygur edebiyatında birbirlerinden
pek ayırt edilmez, bunlar, çoğunlukla avdan ya da çatik adıyla anılırlar.
BUDİST UYGUR EDEBİYATI
Anlatılar, Masallar
Anlatı ve masallar, Eski Uygurcada avdan ya da çatik adıyla karşımıza çıkar. Daha çok tek
başlarına bir kitap değil de, değişik kitapların -örneğin sūtraların- içerisinde yer alırlar. Bu
masallar belirli bir kalıp çerçevesinde ele alınmaktadır: Kalıp, bir öğrencinin (titsi) ustası-
na (bahşı) soruları ve ustanın da öğrencisine bir öykü aracılığıyla verdiği cevaplar şeklin-
de kurulmuştur (PhTF II, s. 222).
Tek başına bu tür masallara, öykülere ayrılan Uygurca kitapların başında
Daśakarmapathāvadānamālālar (= DKPAM) gelmektedir. Eski Uygurcada on edgü kılınç-
lıg yol ile karşılanan Daśakarmapathā ‘On iyi davranışın yolu’ olarak Türkçeye çevrilebi-
lir. Bu öykülerden ilki U II’de yayımlanmıştır (s. 20-24). Aşağıda bu metinden bir parça
verilmiştir:
(01) toŋa yaŋa teg küçlüg (02) erser yime .. anta ok tolp marım-(03)-ları etözleri barça kogşa-
yur .. kögüz-(04)-inte yüreki suçınur .. bütün etöz-(05)-intin ter akıp üner .. kün teŋri (06) ya-
rukı kapkara közünür (07) ol irinç ölümçi tınlıg (08) irnin yalvanu isig öziŋe (09) umugı üzü-
lüp kim erser özümke (10) ara turgay mu tėp umug ınag tileyü (11) törtdin sıŋar körür .. tili
tamgakı (12) kurıyur .. kırtışı sargarur kanı katıp (13) barır .. ölürteçi kişi yiti kılıç elginte (14)
tuta yakın tursar .. ol kılıç köz-(15) -iŋe ört yalın teg közünüp (16) inçe sakınır .. yėr yarılzun
erti .. (17) yėrke kireyin erti .. azu uçugma (18) kuş bolup kökke uçayın (19) (erti …)..
“Yiğit (bir) fil kadar güçlü olsa da, hemen bütün organları, vücudu zayıflayıp tümden diren-
cini yitirir. Göğsünde yüreği çarpar, bütün vücudundan ter boşanır. Güneş ışığı (gözüne)
kapkara görünür. O zavallı, ölüme mahkum canlı, dilini çıkarıp, dudaklarını yalayarak yaşa-
mından ümidini kesmiş (bir halde): “Benim yerime geçecek kimse yok mu?” diye umut ara-
yarak dört tarafına bakınır. Dili damağı kurur. Güzel yüzü sararır, kanı gider. Öldürecek kişi
elinde keskin kılıcı tutarak yaklaşınca, o kılıç gözüne alevlenmiş ateş gibi görünüp (içinden)
şöyle geçirir: “Yer yarılsaydı da içine girseydim yahut uçan kuş olup göğe çıksaydım.”
Bu tür öyküler U III ve U IV’te de yer alır (PhTF II, s. 224).

Tibetçede oldukça iyi bilinen “Bilge ve Aptal” masalının bir bölümü Uygurcada
Kalyāṇaṃkara ve Pāpaṃkara adıyla bilinmektedir. Bu konuda Türkiye’de H. N. Orkun,
Fransa’da ise, son olarak J. R. Hamilton çalışmıştır. Aşağıda, bizde Kelile ve Dimne olarak
bilinen metne benzer nitelikteki “pançatantra” metninden alınan bir parça yer almaktadır:
eştilür öŋre ertmiş üdün adın bir arıgda sėmekde tişi aslannıŋ tugurguluk üdi kolusı yakın kel-
ti, anta ok buzagulaçı kotuz ingekig tirig tutup için içegüsin teşip kotuz ingek ... tugurdı, ötrü
ol yagurukıya tugmış arslan enükkiyesi anasınıŋ emigin emgeli ugradı ol kotuz ingek buzagusı
yme başın örü kötürüp arslan emigin emgeli katıglantı anı körüp ol tişi arslan bulganıp övke-
si kelip köŋülinte inçe sakıntı bo utun tınlıg meniŋ emigimin neteg emer tep, anta ok yene köni
bügüş urup inçe tėp tėdi munuŋ anasın men ölürdüm anı üçün bo irinç tınlıg ögsüz bolup kaltı
muŋar ne erser yazuk yok, mini anası ol tėp sakınur, meniŋ oglum neteg…ançulayu yme yılkı
ajunınta barmış tınlıglarnıŋ oglanı … ok… ögsüz kalmış bo irinç tınlıg emigimin emip bolzun
meniŋ oglum, ötrü ol tişi arslan iki oglanın igidip kėçmetin ara bir emig emizmiş iki iniçi olga-
nı ulgaddılar, birisi alku keyiklerniŋ begi ulug küçlüg … bütdi, ikintisi alku kotaz ingeklerniŋ
eligi hanı teg kotuz
“Rivayet edilir: Geçmiş zamanda farklı bir ormanda2 dişi bir arslanın doğum vakti yaklaşır.
O sırada yavrulayacak bir yakı (Tibet sığırı) tutup karnını deşip yak ... ... doğurdu. Sonra ya-
kın vakitte doğmuş olan arslan eniği anasının göğsünü emmeye çalıştığı sırada yakın buza-
ğısı da başını uzatıp arslanın göğsünü emmeye yeltendi. Onu görüp o dişi arslan hiddet ve
öfkeyle gönlünden şöyle geçirerek: “Bu utanmaz hayvan benim göğsümü nasıl emer?” dedi.
Daha sonar aklı selimle düşünüp şöyle dedi: “Bunun anasını ben öldürdüm. Bu nedenle bu
zavallı canlı, öksüz kaldı. Buna çok yazık. Beni anası sanıyor. Benim evladım nasıl … böyle-
likle hayvanlar aleminden gelmiş canlıların oğulları … öksüz kalmış bu zavallı canlı, göğsü-
mü emip benim oğlum olsun.” Daha sonra o dişi arslan iki oğlunu beslemiş. Çok geçmeden
iki kardeş büyüdüler. Birisi bütün vahşi hayvanların beyi, büyük güçlü … oldu; ikincisi bü-
tün yakların hükümdar hanı gibi …”
Şeytan Āṭavaka (PhTF II, s. 224) ile Maitrisimit’i de bu bölüme, anlatılara eklemeliyiz (Ga-
bain, 1957). Maitrisimit. [I]. Wiesbaden, sayfa 16). Son olarak da Araṇemi-jātaka, Sundarī kız
öykülerini buraya katmak gerekir (Tezcan, 1974). Das uigurishe Insadi-Sutra, Berlin).
Sūtralar
Budist külliyatın Uygurcada en yaygın kitaplarından olan sūtra’nın sözlük anlamı “ip, si-
cim; kuşak, bağ; öğreti, yasa, kural, öğreti kitabı” olup Uygurcada genellikle sudur (Çin.
jing = Uyg. ki, ke) sözcüğüyle karşılanmaktadır.
Uygurcaya çevrilen sūtraların başında Suvarṇaprabhāsa-sūtra gelmektedir. Uygurca
adı kısaca altun yaruk sudur olan metnin bütününün yazıçevrimi yapılmış, ancak tüm
bölümlerin çevirisi tamamlanmamıştır. 20. yüzyılın başın-da Çin Halk Cumhuriyeti’nin
Gansu bölgesinde bulunan metin 700 sayfanın üzerindedir.
Sūtralar ve çoğu Budist metin öncelikle Buda’ya, öğretisine ve cemaatine saygı ile baş-
lar, işte Altun Yaruk’tan bir bölüm:
Resim 1.7 namo buddaya namo darmaya namo saŋgaya amtı mon-
ta bo nomnuŋ kėŋürü ulalmış süü tıltagın az teŋinçe yene
Eski Uygurca Altun
ukıtalım bo yme altun öŋlüg yaruk yaltrıklıg kopda kötrül-
Yaruk’un Radloff ve
Malov tarafından miş nom ėligi atlıg nom erdinig boşguntaçı tutdaçı okıda-
yapılan yayımından çı tıŋladaçı bitideçi bititdeçi tözünler oglı tözünler kızı to-
bir sayfa yın şamnanç upasi upasanç tört türlüg tėrin kuvraglarnıŋ
köŋülüŋüzlerte antag sakınçıŋızlar tursar bar mu erki antag
tınlıglar kim bo nom erdini tıltagınta bo ok közünür ajunta
edgü tüşke tegdeçi (…)
“Buda’ya saygı, öğretisine saygı, cemaatine saygı. Bu öğre-
tinin açılarak eklenmiş olan önsözünün sebebini az biraz-
cık yine anlatalım. Bu ‘Altın renkli, parlak, ışıltılı, her şe-
yin üzerinde yüceltilmiş öğreti hükümdarı’ adlı öğreti mü-
cevherini talim eden, (emirlerini) tutan, okuyan, dinleyen,
yazan, yazdıran soylular oğlu, soylular kızı, rahip, rahibe,
mümin, mümine, dört tür cemaatin2 kalplerinde bu şekil-
de bir düşünce ortaya çıkarsa var mıdır acaba böylesi can-
lılar bu öğreti mücevheri sayesinde içinde bulunduğumuz
âlemde iyi bir karşılık bulacak (…)”
Aşağıda aynı sūtranın sonunda, 10. bölümünde yer alan bir hikaye, bir tür Jātaka’dan
bir parça yer alır:
öŋre ertmiş üdde bo çambudivip uluşta maharatė atlıg ėlig han bar erti, ol yme maharatė ėlig
han ertiŋü ulug bay barımlıg tsaŋlarları agılıgları ı tarıg ed tavar üze tolu alp atım süülüg
küçiŋe tükellig törttin sıŋar yėr oronug iymiş basmış üküşke ayatmış agırlatmış ürüg uzatı köni
nomça töröçe başladaçı imerigme kamag bodunın karasın asmış üklitmiş koptın sıŋar yagısız
yavlaksız erti, ol antag osuglug çoglug yalınlıg küçlüg küsünlüg ėlig hannıŋ ulugı hatunınta tug-
mış körgeli seviglig körklüg meŋizlig üç oglanı erti.
“Çok eski devirlerde, bu dünyada2 Maharade adlı (bir) hükümdar2 vardı. O, Maharade hü-
kümdar2 fazlasıyla zengin2, ambarları2 tahıl ve mal mülk ile dolu olup kahraman ve nişancı
ordusu güçlüydü. Dört bir yanındaki ülkeleri2 kendine bağlamış2, çok saygı kazanmış2, dai-
ma2 doğru kanun ve öğretiye göre halkına önderlik edip, çevresindeki bütün halkını2 çoğal-
tıp artırmış, her tarafı düşmandan arındırılmıştı2. O, öylesine parlak (haşmetli)2 güçlü (kuv-
vetli)2 hükümdarın2 büyük eşinden doğmuş, görünüşü sevimli, güzel yüzlü üç oğlu vardı.
Saddharmapuṇḍarīka-sūtra adıyla bilinen sūtranın sözlük anlamı ise “Doğru Öğreti-
nin Nilüfer Çiçeği” olup Uygurcada sadece 25. bölümün çevirisi bulunmaktadır.
Şinasi Tekin’in Yayımladığı Çalışmanın Baş Kısmından:

(1) namo but.. namo darm.. namo saŋ (2) kuanşi-im posar alkudın sıŋar etöz körkin (3)
körtgürüp tınlıglarka asıg tusu kılmakı bėş otuzunç (4) . . . ornınta (4a) ün eşidgüçi tėp atantı
//ki . . . . . . inçe (5) tėser tözün . . . tėser eşidgeli erklig (6) tėp tėtir . . bo yėrtinçüdeki kim em-
geklig tınlıglar atasar ol (7) sav yok kim kentü eşidmeser . . anı üçün bo bodisavat arya- (8)
valokdeşvar tėp atanur . . tavgaçça kuanşi-im tėtir . . inçe (9)tėp yarlıkadı tözünüm birök bo
yėrtinçüde sansız (10) tümen tınlıglar . . . emgenser ol emgekinte (10a) 10a kuanşi-im posar-
ka umug ınag tutup … atasar . . (10b) 10b bo bodisavat kuanşi-im tėp atanur . . takı yeme
kim kayu (11) emgeklerinte ara kirip kutgarur . . ol kamag (12) emgekligler emgekinte antag
kurtulur anı üçün bo (13) bodisavat kuanşi-im tėp atanur . . takı yeme kim kayu (14) tınlıg
kuanşi-im posar atın uzun turkaru (15) atasar tünle küntüz atayu tutsar antag (16)ugrı bar
ulug otka kirser . . . (17)ulug suvka kirser ölimegey sıgta tegip üngey . . takı yeme miŋ (18)
tümen tınlıglar altun kümüş erdini monçuk (19) satıgsız erdiniler tilegeli . . taloy ügüzke kir-
ser (20) taloy içinteki kara yėl kelip kemisin tokıp yekler (21) ergüsi otruglarınta ölüm yėrke
tegürser . . anıŋ (22) ara bir bilge kişi kuanşi-im posar atın atasar (23) ol kamag tınlıglar ta-
loydakı tişi yeklerde ozar kurtulur esen (24) tükel öz yėrinte barurlar . . anı üçün bo bodisa-
vat (25) kuanşi-im posar tėp atanur . .
Metnin Bugünkü Türkçeye Çevirisi

(1) Budaya saygı! Dinine saygı! Topluluğuna saygı! (2) Kuanşi-im Posar’ın her yerde
vücudunun görkemini gösterip (3) canlılara fayda2 sağlamasından bahseden Soylu Dinin
Nilüfer Çiçeği’nin) yirmi beşinci bölümü. Vaktiyle “Tükenmez gönüllü Bodhisattva” (4)
yerinden (kalktı. Sağ omzunu açtıktan ve el pençe divan durduktan sonra Buda’ya döndü
ve şu sözleri söyledi: “Ey tanrım, Kuanşi-im Posar (skr. Avalokiteṥvara bodhisattva) bu adı
hangi sebepten dolayı taşıyor ?” Tanrı Buda, tükenmez gönüllü bodhisatva’ya (skr. Aksa-
yamati) karşılık verdi: “Ey soylu, ıstırap çeken birçok canlı varlık vardır). (4a) ‘Ses işiten’
diye adlandırıldı. Böyle (5) dense, soylu … Dese. ‘işitebilir’, (6) demektir. Bu yeryüzünde-
ki ıstırap çeken canlı varlıkların söyleyeceği hiçbir söz yoktur ki (7) kendisi (onu) işitme-
sin. Onun için bu bodhisattva, (8) Aryavalokiteşvara diye adlandırılır. Çincesi Kuanşi-im
(kuan-şi-yin) demektir.” Şöyle buyurdu (9): “Soylum, eğer bu yeryüzünde sayısız2 (10)
canlı varlıklar (bulunsa ve) ıstırap çekip, o acıları içinde (10a) Kuanşi-im Posar’a sığı-
nıp (adını) anarsa, (10b) bu bodhisattva kendisini andıkları için hemen işitir. (işitir işit-
mez) (11) ıstırapları arasına girip (onları) kurtarır. Bu bütün (12) ıstırap çekenler ıstırap-
larından böylece kurtulurlar; onun için bu (13) bodhisattva, Kuanşi-im diye adlandırılır.
Herhangi bir (14) canlı varlık Kuanşi-im Posar adını sürekli (15) ansa, gece gündüz (adı-
nı) durmadan ansa, o sırada (?) (16) (tesadüfen bunlar) büyük bir ateşe girse, (alevi bun-
ları, bu bodhisattvanın kudret ve ilahiliği yüzünden yakamaz.)” (17) . . . Bir denize (ulug
suv) girse (ve Kuanşi-im Posar adını çağırsalar) (18) canlı varlıklar, altın gümüş, mücev-
her, boncuk (ve) (19) baha biçilmez değerli şeyleri aramak için deniz (veya) ırmağa girse-
ler (ve) (20) denizde kara yel çıkıp gemilerini parçalayıp (onları insan yiyen) devlerin (skr.
yakṣa) (21) bulunduğu yere, adalarına (yani) ölüm yerine götürse (ve) onların (22) arasın-
da bilge birisi, Kuanşi-im Posar adını ansa (23) bütün o canlı varlıklar, denizdeki (insan
yiyen) dişi devlerden kurtulur2, sağ (24) salim kendi yerlerine varırlar; onun için bu bod-
hisattva, (25) Kuanşi-im Posar diye adlandırılır.
Resim 1.8 Sūtralara sonradan eklenen, “uydurma” veya “uyar-

lama” sūtralar da Uygurcaya çevrilmiştir. Uydurma
Eski Uygurca
Altun Yaruk’un
sözü, bu tür metinlerin klasik Buddhist edebiyata ait ol-
yazmasından bir sayfa mayıp sonradan uyarlanmaları, deyim yerindeyse uy-
(Aç Bars’a ait Berlin’de durulmaları dolayısıyla verilmiş bir isimdir. Bunların
saklanan bir sayfa) başında Türkiye’de Sekiz Yükmek adıyla bilinen ve Tür-
kische Turfantexte (TT) dizisinin altıncı kitabı olarak
Das Buddhistische Sūtra Säkiz Yükmäk adıyla yayımla-
nan sūtra gelmektedir.
Sekiz Yügmek’in çeşitli nüshaları üzerinde ise uzun süredir, çok sayıdaki yayınıyla tanı-
na Juten Oda çalışmalarının sonucunu 2010 yılında iki cilt halinde yayımlamıştır.
Āgama adı verilen geleneksel, külliyat metinlerinden ise Uygurcada fazla me-
tin yoktur, var olanların bir bölümünü ise Kōgi Kudara ve Peter Zieme yayımlamıştır.
Avataṃsakasūtra (Gaṇḍavyūha)’dan çeşitli parçalar ise M. Shōgaito, Kōgi Kudara-Juten
Oda ve Geng Shimin tarafından yayımlanmıştır.
Bir çok yazması bulunan Yitikensudur ise Tantra Budizmine ait bir metin olup TT
VII içerisinde R. R. Arat tarafından yayımlanmıştır. Bu metin esasen Türkçe ilk astrono-
mi metnidir.
Bunların dışında değişik Sutralardan arta kalan yapraklar çeşitli araştırmacılarca ya-
yımlanmıştır:
“Hamam-Sūtrası”, Ārya rājāvavādaka sūtra, Ārya-trāta-Buddhamātrika-vimsati-pūga-
stotra-sūtra, Āṭānāṭikasūtra ve Āṭānāṭihṛdaya, Bhaiṣajyagurusūtra (sadece 11 satırı günü-
müze ulaşmıştır) gibi metinlerden küçük parçalar kalmıştır (Ölmez, 1997).
Abhidharma Metinleri
Yukarıda değinilen Abhidharmakośaśāstra’nın Uygurcada tam bir çevirisi bulunmayıp,
sadece Sthiramati’nin yorumunun çevirisi mevcuttur. Bu çeviri Çinceden yapılmış olup,
asıl Sanskritçe metin bugün kaybolmuştur. Çince metinden ise sadece üç sayfa kalmıştır.
Uygurca çeviriye göre metnin aslı manzum ve 28 000 grantha olmalıdır.
Vinayalar
“Kural, düzen, disiplin (kitabı)” demek olan Vinayalara Uygurcada rastlamayız. Ancak
son dönem Uygurca metinlerden İnsadi-Sūtra adıyla yayımlanan metin Vinayalara yakın-
dır. Yazıçevrimi ve çevirisi S. Tezcan tarafından yayımlanan, esas olarak rahiplerin yağ-
mur mevsiminde yaptıkları işleri, törenleri anlatan metin için W. Scharlipp’in çalışması-
na bakılabilir.
Tövbe Metinleri
Uygurcada, tövbe yoluyla günahlardan arınmayı anlatan metinler de vardır. Bu metinle-
rin çoğunluğu küçük metinlerdir. Konuyla ilgili ilk metni Müller yayımlamıştır. Bunu, TT
IV’te yer alan metin izlemiştir (Gabain, 1931).
Çincesi 40 bölümden oluşan bir başka metin ise BT dizisinin ikinci kitabı olarak ya-
yımlanmıştır. Bu metinlerin kimisi cenaze törenleriyle ilişkilidir. Konuyla ilgili öteki
metinler ise, I. Warnke, P. Zieme, M. Shōgaito ve son olarak da J. Wilkens tarafından ya-
yımlanmıştır. Metinden bir bölüm aşağıdadır:
yene meniŋ bo bir yalıŋ esri etözümin telim üküş kurtlar avıp kelip etimin terimin isirmekleri ...
üze inçe kaltı bizin sançmış ///// artokrak açıg tarka emgek emgenür men, men yene öŋre tug-
mış törümiş uzatıkı yılan ermez men, belgürtme etözin törüp belgürüp munta kelmiş erür men,
ap yme siziŋ bo ergülük ordoŋuzta agır ulug ada tuda kılgalı kelmiş ermez men ... ... ... amtı
meniŋ bir küsüşüm ol, mėni üçün kayu erser bir yėg üstünki buyan edgü kılınçıg kılıp mėni
bo emgekimtin tartıp ozgursar sız, anta tėmin amrak (?) edgülüg utlı sevinç tegürmiş bolgay
erdiŋiz tėp tėdi (,) han bo savıg eşidip açıgı kelip yėriŋüyü boguzı sıkılıp yıglayu anıŋ küsüşin
tilikin takı yme ança sözletgeli sakınıp turur erken ançgınça ol yılan közünmedin yitlinip bardı
“(...) ‘yine benim yalın, benekli vücudumu bir çok kurt dolaşıp gelip etimi derimi ısırmak su-
retiyle bizi öyle sokmuş ki ... çok fazla acı, ıstırap ve eziyet çekiyorum. Ben ayrıca geçmişte
doğmuş, yaratılmış, her zamanki yılan değilim. Yeniden şekil bulmuş vücutla yaratılıp orta-
ya çıkarak buraya geldim. Ayrıca da sizin bu sarayınıza2 büyük tehlikeler yaratmak için gel-
miş değilim. Benim isteğim şimdi şudur: Benim için bir yol ile çok iyi, üstün bir sevap2 iş-
leyip beni bu eziyetten çekip çıkarsanız ... işte o vakit hoş, iyi karşılığa, sevince ulaşmış ola-
caksınız’ dedi.”
Büyü Metinleri
Berliner Turfantexte dizisinde yedinci kitap olarak yayımlanan Tantra ile sekizinci kitap,
Tibet Budizmine ait metinler olup, Tibet Budizminin, Lamaizmin Türkler arasında ne de-
rece yaygın olduğuna dair bizim için önemli ipuçları vermektedir. Tibetçeden çeviri bir
metin olan Tantra, Sa-Skya okulu ile ilgilidir.
Bunların dışında Nāropa okuluna bağlı Tibet’in Ölüler Kitabı’nın Uygurca çevirisi de
günümüze ulaşmıştır. Metinde, ölüm ve yeniden doğumun önlenmesi konuları ele alın-
mıştır. Öteki metin ise yine Nāropa okuluna ait olup Tört türlüg keziglerig yolça uduzmak-
lıg teriŋ nomlug tamŋak “dört türlü düzeni yoluyla izlemek için derin öğretinin eğitimi”
adını taşımaktadır.
Ayrıca kimi büyü metinlerinin yer aldığı Dhāraṇī-Sūtralar da Uygurcaya çevrilmiştir.
Bunlardan 38 satırlık bir metin işlenip yayımlanmıştır.
Budist Uygur eserlerini sıralayıp bu eserleri kısaca tanıtınız.

2
MANİHEİST UYGUR EDEBİYATI
Uygur Kağanlığı, Tokuz Oguz adı verilen dokuz boydan oluşmaktadır. Uygurlar, 744’ten,
795’e kadar Yağlakar Boy’u tarafından yönetilmişlerdir. Daha sonraları devletin gittikçe
zayıflaması üzerine hâkim boy değişmiştir. Yönetimdeki hanedan değiştikten sonra, dev-
let bir süre karmaşayla da olsa varlığını sürdürebilmiştir.
Uygurlar bölgede bir devlet olarak varlıklarını sürdürdükleri bu dönemde Çin’de hü-
küm süren Tang hanedanlığı ile her zaman çok yakın ilişki içinde olmuşlardır. Dolayısıy-
la bu dönemdeki Uygur kültürünü anlayabilmek için öncelikle bu iki halkın ilişkisini kav-
ramak gerekmektedir.
Çin hükümeti, askeri açıdan oldukça güçlü bir sisteme sahip olan Uygurlar ile özellikle
Çin’de çıkan isyanları bastırmak için sıkı ilişki içine girmiştir. 755’te Çin’de, Çin kaynakla-
rında An-Lu-şan olarak geçen Roşan “ruşen, parıltı; parlak kişi” isimli bir genarelin başı-
nı çektiği bir isyan çıkar. Bu isyanı bastırmak için Uygur kağanı ordusu ile birlikte bölgeye
büyük oğlu Bayan Çor’yu gönderir (755-763). Bu isyanda Tang hanedanlığı yıkılmasa bile
eski haline bir daha dönemeyecek biçimde sarsılır. Ardından 762’de Şı Çav-i önderliğin-
de çıkan isyanı bastırmak için Bögü Kağan, ordunun lideri olarak bölgeye gider. Bu sefer
sırasında Uygur ordusu kasım 762’den, şubat 763’e kadar şehrin civarında kalır. Bu kuşat-
ma sırasında Bögü Kağan, Maniheist rahiplerle tanışır. Sonunda isyan bastırıldıktan sonra
Karabalgasun’a, dört Maniheist rahiple birlikte döner. Uzun süren tartışmaların ardından,
Bögü kağan devlet yönetimindeki bazı komutanların tüm karşı çıkışlarına rağmen tebası-
nın Maniheizmi kabul etmesi için bir bildiri yayımlar (Mackerras, 1990: 330).
Bögü Kağan’ın Maniheizmi kabul edişini anlatan bu metin, ilk kez W. Bang tarafından
TT II’de yayımlamıştır (Bang, W.-Gabain, A.V., 1929).
Maniheist Uygur metinleri üzerine ilk çalışmalar,
Resim 1.9
Turfan şehri yakınlarındaki Hoço ve Bezeklik mağa-
Maniheist Uygur ralarında bulunan metinlerin Albert von Le Coq adlı
yazısıyla bir metin (P.
Zieme yayını) Alman arkeoloğun bunları yayımlamasıyla başlamıştır.
İlk çalışma “İdikut Şehrinde Bulunan Maniheist Uygur
Metin Parçası”dır. Le Coq, çalışmasında İdikut’ta (bu-
günkü Hoço, Çince Gao-chang) bulunan metni tanıtıp
dil yönünden inceler, transkripsiyonlu metnini ve Al-
manca çevirisini verir.
Bu çalışmanın ilki ülkemizde Türkçe Māni El Yazıları adı ile Fuat Köseraif tarafından
Türkçe olarak da yayımlanmıştır.
Le Coq’un çalışmalarına paralel olarak W. Bang da yazdığı çeşitli makalelerle Manihe-
ist Uygur metinlerine ait çeşitli konuların çözümüne katkıda bulunmuştur. Gerçekte Or-
tadoğu kökenli olan Maniheizm tarihte ilk ve tek olarak Uygurlarca, 762 yılında devlet
dini olarak kabul edilmiştir. Bögü Kağan’ın Mani rahipleriyle yaptığı görüşmeden bir bö-
lüm aşağıdaki gibidir:
Bögü Kağan’ın Mani Rahipleriyle Görüşmesinden

(1) (m(e)n) t(e)ŋri m(e)n sizni birle t(e)ŋri yėriŋerü ba(rgay) (2) (m(e)n) dėndarlar inçe ki-
kinç bėrdiler biz arıg (biz biz) (3)(dėn)dar biz t(e)ŋri ay(ı)gın tüketi işleyür biz k(altı)(4)et’öz
kodsar biz t(e)ŋri yėrinberü (yėriŋerü oku.) bargay biz ne (üçün) (5)tėser biz t(e)ŋri y(a)
rl(ı)gın adrok kılmaz biz … (6) yüzümüz utru ulug ıy(ı)nç basınç alp (emgekler) (?) (7)erür
anı üçün t(e)ŋri yėrin bulgay biz … (8)t(e)ŋrim siz törüsüzün ödsüzke k(e)ntü (özüŋüz) (9)
yaz(ı)nsar siz, ötrü kam(a)g ėliŋiz bulgan(gay) … (10) bo kam(a)g türk bodun t(e)ŋrike …
(11) kıltaçı bol(gay)lar.

“Ben efendiyim, sizinle birlikte Tanrı ülkesine gideceğim. Rahipler şöyle cevap verdi-
ler: ‘Biz temiz, günahsız ve dindar kişileriz. Biz Tanrı(nın) buyruklarını eksiksiz yerine ge-
tiririz. Bu nedenle bizler öldüğümüzde tanrı yerine gideceğiz. Niçin? denecek olursa biz
tanrı buyruğundan başka amel işlemediğimiz içindir. (Bizler) büyük eziyetlerle karşılaştı-
ğımız için tanrı katına ulaşacağız. Efendim, siz kanunsuz ve öğretisiz olarak Ezrua’ya kar-
şı günah işlerseniz, bütün ülkeniz karışacak, bütün bu Türk halkı tanrıya karşı günahkâr
olacaklar.” (Maniheizmin Uygurlarca kabülüyle ilgili olarak bkz. Şinasi Tekin “Mani dini-
nin Uygurlar tarafından devlet dini olarak kabul edilişinin 1200. yıldönümü dolayısı ile
birkaç not” (TDAYB 1962: 1-11).
Uygur Maniheizminin tarihi, belgeler eşliğinde Japon araştırmacı Takao Moriyasu ta-
rafından hazırlanmıştır: Uiguru Manikyōshi no kenkyū “Uygur maniheizmi Üzerine İnce-
lemeler” (Osaka, 1991; Almanca çevirisi: Die Geschichte des uigurischen Manichäismus an
der Seidenstraße, 2004)
Moriyasu, çalışmasında öncelikle bölgedeki Budist ve Maniheist mağaralardaki araş-
tırmalara değinmekte, bu mağaraların yapısını anlatmaktadır. Mağaralarda yer alan resim-
ler ve Eski Uygurca Maniheist yazılar hakkında bilgi verdikten sonra bölgedeki diğer Ma-
niheist mağaraların niteliklerine de değinmektedir. Çalışmada Batı Uygur Kağanlığı’nda
Maniheizmin yükselişi, gerileyişi ve Budizmin güçlen- Resim 1.10
mesinin nedenlerine değinmektedir. Daha sonra ise Maniheist Uygurların
İslam kaynaklarında Batı Uygur Maniheizminin nasıl tövbe duasından bir
geçtiğine değinir. sayfa (Radloff yayını)
Maniheizmin kurucusu Mani’nin resimle yakın-
dan ilgilenmesinden, Maniheizmin esasını oluşturan
aydınlık, ışık üzerine resimler çizmesinden dolayı Ma-
niheist yazmalar ve tapınaklar resimlerle, çiçek motifli
tasvirlerle süslüdür. Bu konuda Zsuzsanna Gulácsi’nin
ayrıntılı bir çalışması vardır. Çalışmada Berlin’de
bulunan metin ve resim parçaları kataloglanarak
tanıtılmış ve bu parçalar, resimli kitap parçaları, deri kitap ciltleri, ipek kitaplar, boyanmış
ve işlenmiş kumaş parçaları, duvar resimleri gibi ana başlıklar altında sınıflandırılarak
ayrı ayrı değerlendirilmiştir.
Maniheist Uygurlardan günümüze ulaşan “tövbe duası” W. Radloff ve A. von Le Coq tarafın-
dan hemen hemen yanı tarihlerde yayımlanmış (1911), 1940’ta da Le Coq’un çalışması Türkçe-
ye çevrilmiştir. Aşağıda bu metnin (Huastuanift) yeni bir yayımından bir parça yer almaktadır:
Huastuanift’ten
Hormuzta t(e)ŋri bėş t(e)ŋri
birle kam(a)g t(e)ŋriler sözinlüg(ü)n
yekke süŋüşgeli k[el]ti,
inti, anıg kılınçl(ı)g ş(ı)mnulugun
bėş türlüg yeklerlügün süŋüşdi,
t(e)ŋril[iy]ekli y(a)ruklı karalı ol
üdün k[at]ıldı, hormuzta t(e)ŋri
oglan[ı] bėş t(e)ŋri, bizniŋ özüt(ü)müz
sön[ye]klügün süŋüşüp balıg başl(ı)g
boltı, yme kam(a)g yekler [ulug]lar[ınıŋ]
todunçsuz uvutsuz suk yek[niŋ]
yüz artokı kırk tümen yek[niŋ yavlak]
biligiŋe katılıp ögsüz köŋül-
süz boltı, k(e)ntü tugmış kılınmış
meŋigü t(e)ŋri yėrin unıtu ıddı,
y(a)ruk t(e)ŋrilerde adrıltı, antadata
berü t(e)ŋrim yek kılınçıŋa
anıg kılınçl(ı)g ş(ı)mnu ögümüzni
sakınçım(ı)znı azgurdukın a[r]kun,
biligsiz ögsüz boltukumuz üçün
Metnin bugünkü Türkçeye çevirisi
Hormuzta Tanrı, beş tanrı ile birlikte bütün tanrılar sözleşerek şeytanlarla savaşmak
için geldiler, indiler ve günahkâr şımnu ile beraber beş farklı türde şeytanla (daha) savaş-
tılar. O zaman tanrı ve şeytan, ışık ve karanlık (birbirine) karıştı. Hormuzta tanrının ço-
cukları beş tanrı ile bizim ruhlarımız ezelde şeytanlarla savaşıp yaralandı; dahası en bü-
yük şeytanın utanmaz, ahlaksız ihtirasları, yüz kırk tümen şeytanın kötülüğü ile karışıp
düşüncesiz oldu, kendi doğduğu yaratıldığı ezeli tanrı yerini unuttu ve ışık tanrılardan ay-
rıldı. O zamandan beri tanrım, şeytanca davranışlarla günahkâr şımnu aklımızı baştan çı-
kardıktan (sonra) düşüncesiz, akılsız hale geldiğimiz için…
HRİSTİYAN UYGURLARA AİT METİNLER

İpek Yolu bölgesinde, Turfan vahasında yaşayan Uygurlardan bir kısmı Hristiyanlığı tanı-
yıp bu dine girmişler, Soğd kökenli Uygur yazısıyla ve Süryani harfleriyle yazılan bu az sa-
yıdaki metinler üzerinde F. W. K. Müller, A. von Le Coq, A. von Gabain ve P. Zieme tara-
fından çalışmalar yapılmıştır (Zieme, 1974). Bu metinlerden ilki F. W. K. Müller’ce yayım-
lanmış olup Hz. İsa’nın çocukluğunda “Üç Büyücü / Kâhin” ile görüşmesini içermektedir.
Hz. İsa’nın Çocukluğundan

barıp yükünelim anıŋ ulug kutıŋa
tėp ötündiler ol üdün hirodis han
inça tėp yarlıkadı olarka y-a amtı
amrak oglanlarım edgükiye barıŋlar
ked köŋül tegürüp tileŋler
neçükin bolsar sizler yana kelip
maŋa ėşitdürüŋler men yme barıp yükün-
eyin aŋar tėp tėdi inçip ol mogoçlar
neçükin urışlimtin ünüp bardılar
erser ol yultuz yme olarnı birle
barır erdi kaçan ol mogoçlar bidilh-
imka tegdiler erser ol yultuz
tepremedin şük turdı ötrü anta
bultılar mişiha teŋrig ol üdün
tėtirü yakın barıp kirdiler öz
yüklerin açtılar artutın açıgın
ötündiler kim kelürmiş erdiler
üç türlüg közünç altun zmuran
küji yme yükünç yükündiler ögmek
alkış ötündiler ėlig han mişiha
teŋrike ol mogoç-lar inçe sakın-
ıp kirdiler teŋri oglı erser
zmrun küji algay ėlig han erser
altun algay birök otaçı emçi erser
ot yem algap tėp bir kapanda
urup kigürdiler meŋü teŋri oglı
ėlig han mişiha ol mogoçlarnıŋ
köŋlindeki sakınçın bilü yarlıkap
üç türlüg közünçin artutın yumkı
alı yarlıkadı

“(...) ‘varıp secde edelim onun yüce katına’ diye arzettiler. O vakit Hirodis han şöyle
buyurdu onlara: ‘Şimdi ey sevgili evlatlarım! Güzelce gidin! İyi bir düşünceye ulaşıp ara-
yınız. Sonuç ne olursa dönüp gelip bana bildiriniz. Ben de gidip ona secde edeyim’ dedi.
İşte böylelikle bu üç kâhin böylece Kudüs’ten çıkıp gittiler ise, o yıldız da onlarla giderdi.
Kâhinler tam Bdidilham’a vardıklarında yıldız hareket etmeksizin durdu. Sonra orada İsa
Mesih efendimizi buldular. O vakit iyice yakın varıp girdiler, kendi yüklerini açtılar. Ge-
tirmiş oldukları hediyelerini2 sundular. Üç tür hazineyi, altını, güzel kokuyu secde ederek
sundular. İsa Mesih efendimize hamd ü senada bulundular. O kâhinler şöyle düşündüler:
‘Tanrının oğlu ise güzel kokuları alır, hükümdar ise altını alır, yok eğer hekim ise ilaçları
alır’ diyerek bir kap içerisine koyup sundular. Ölümsüz Tanrı oğlu İsa Mesih efendimiz o
kâhinlerin niyetlerini anlayıp her üç hazineyi, kokuyu, hepsini alıverdi.”
DİNDIŞI UYGUR EDEBİYATI

Uygur metinlerinin bir bölümünü, Budizme, Maniheizme ve Hristiyanlığa ait dinî metin-
lerin dışında kalan, manastır dışındaki gündelik hayata ilişkin, standart dile ait olmayan
metinler oluşturur. Bunların önemli bir bölümünü “Uygur Hukuk Belgeleri” adıyla anılan
alım-satım belgeleri, kira sözleşmeleri (tarla kiralanması), borç senetleri, evlat edinme,
ipotek, köle azadı, vasiyet vb. konulara ilişkin metinler oluşturur. Bu metinlerin dili klasik
dilden, standart dilden ayrılık arzeder.
Bu metinler içerisinde mektupları, tedavi metinlerini, tıp metinlerini, gökbilimine iliş--
kin metinleri, falla ilgili metinleri de anabiliriz.
Bu metinlerde yer alan kimi atasözleri de bugün dahi benzerlerinin bulunması
dolayısıyla dikkat çekicidir:
kurug tagda kaplan bolmaz ağaçsız/kuru dağda kaplan olmaz

kudug suvda balık bolmaz kuyu suyunda balık olmaz
Aşağıda hasat sonrası şenliği ve sevinci anlatan bir metin (Mólnár ve Zieme) ile son
dönem Uygur metinleri arasında sayabileceğimiz manzum bir ağıt yer alır (Arat ve Bang,
“Turfan’dan Türküler” adlı bu metin için Uygur Şiiri bölümüne bakınız). Bunu bir satış bel-
gesi izler (SUK II, Sa02 Ot. Ry. 1414a RDT), ayrıntılar ve kaynaklar için bkz. Civelek, Ö.
(2005). Dindışı Uygurca Metinlerin Karşılaştırmalı Sözvarlığı, Yüksek Lisans Tezi, Yıldız
Teknik Üniversitesi, İstanbul.
Uygurca Hasat Metni

(1) kutlug bolzun yme kim inçip ol (2) üşütüp toŋurup sėmeklep (3) üç tört yıllartın berü
beklemiş (4) taŋlançıg edgü bo tarıglag yėrlerke (5) tarıgın urugın saça turup (6) targıl kızıl
öküzlerig (7) tartıp kelürüp sapanka koşturup (8) unup sınıp katıglanıp (9) urugın yėrke ba-
turup (10) ogulça kızça igidü (11) urgu bolgusun küzetü (12) evini bışıp sargarıp (13) edgü-
ti bışıp akarıp (14) egirip … ... (15) ertiŋü uz edgü orgu üdi boltukta (16) tegirmenke barıp
min ügüp (17) teşgüt tege er kılıp (18) temirçi barıp orgak sokturup (19) orgak …(20) bag
baglaguçıka tegi (21) basa ’evdigüçi oglankyalarka tegi (22) ... ... kıldıŋızlar
Metnin bugünkü Türkçeye çevirisi

(1) Kutlu olsun şöyle ki! (2) dondurup2 hazır hale getirip (3) üç dört yıldan beri koru-
nan (4) olağanüstü iyi bu tarla alanlarına (5) tohumunu2 saçıp (6) benekli kızıl öküzleri (7)
çekip getirip sabana koşturup (8) çaba ve gayret gösterip2 (9) tohumunu toprağa ekip (10)
(tıpkı bir) oğul gibi kız gibi yetiştirip (11) tohumluğunu saklayıp (12) başağı olgunlaşıp
sararıp (13) iyice olgunlaşıp (14) ………. (15) çok iyi biçme zamanı olduğunda (16)
değirmene gidip un [övütüp] (17) burgu üreticisi burgu (?) yapmak için (18) demirciye
gidip orak biletip (19) orak (20) demeti, deste desteleyeceğe (biçecek kişiye) kadar (21)
ondan sonra toplayacak oğlancıklarıma (kadar) (22) yaptınız.
Satış Belgesi
(1) koyn yıl aram ay bir bir yaŋıka men karanıŋ yėg bürt (2) yuŋlaklık tavar kergek bolup
bėrgüm yok üçün (3) kėdin kırata kazı kitrin?te içim kançuk bile tüz (4) ülüşlüg üç şıg yėrim
atı kutlug taşka toguru (5) tumlıtu sattım satıg kunpusın ınça sözleşdimiz üç (6) yüz bėş
otuz kunpuka üzüştümüz bu bitig kılmış kün (7) üze men kutlug taş üç yüz bėş otuz kunpuni
bir (8) egsüksüz tükel sanap bėrtim men yig yme tükel sanap (9) altım bu yėrniŋ sıçısı örü
yıŋak ögen adırar öŋ- (10) tün yıŋak toyıçak? yėri adırar kudı yıŋak ögen (11) lusay yėriŋe
bargu ögen adırar kėdin yıŋak yanyak? (12) ınal yėri adırar bu tört sıçılıg yėr üze miŋ (13)
yıl tümen künketegi kutlug taş erklig bolzun taplasar (14) özi tarızun taplamasar adın kişike
ötgürü satzun (15) men yėg bürtnüŋ inim içim kam

Resim 1.11 kadaşım ayıtmazun (16) istemezün takı birök erklig beg
A. Stein’a göre İpek ėşi küçin tutup (17) kam küç kılıp yulgalı algalı sakınsar
Yolu’nda bulunan bu ok (18) ögente ok yėr teŋinçe yėr kutlug taşka yaratu
çeşitli dillerdeki (19) bėrip alzunlar bu bitig tuta kutlug taş korsuz (20)
kitaplardan örnekler
bolzun men yėg bürtnüŋ inim içim kam kadaşım (21)
korlug bolzunlar tanuk beg er saŋun tanuk böŋe ? (22)
tanuk süŋüş bu tamga men yėg bürtnüŋ ol.

(1) Koyun yılı Aram ayının birinci gününde ben Yėg
Bürt Kara’ya (2) kullanmak için mal gerekli olup verece-
ğim olmadığı için (3) batı(da) Kazı Kitrin (?) bozkırında
ağabeyim Kançuk ile eşit (4) hisseli 3 şıg toprağımı Kut-
lug Taş’a tam ve (5) kesin olarak (verdim) satış2 kunpu-
sunu şöyle anlaştık. 325 (6) kunpuya anlaştık. Bu anlaş-
mayı yaptığımız gün (7) ben, Kutlug Taş 325 kunpuyi (8)
eksiksiz2 sayıp verdim ben Yėg de hepsini sayıp (9) aldım. Bu toprağın sıçısı; yukarı (güney)
tarafı, kanal ayırır. Doğu (10) tarafını Toyıçak’ın (?) toprağı ayırır. Aşağı (kuzey) tarafı ka-
nal, (11) Lusay’ın toprağına giden kanal ayırır. Batıyı Yanyak (12) Inalın toprağı ayırır. Bu
dört (tarafı) sınırlı toprak, (13) yıl on bin güne kadar Kutlug Taş sahip olsun. Dilerse (14)
kendisi eksin dilemezse başkasına satsın.(15) Ben Yėg Bürt’ün kardeşi, ağabeyi, ailesi2 iste-
mesin2. (16) ve güçlü memurum güçle tutup (17) Şaman gücü kullanıp geri almayı2 düşünse
bu (18) kanaldan toprağa dek (olan) yeri Kutlug Taşa (19) versinler. Bu sözleşmeye dayana-
rak Kutlug Taş zararsız (20) olsun. Ben Yėg Bürt kardeşim, ağabeyim, ailem (21) zararlı ol-
sunlar. Tanık: Er Saŋun, Tanık: Böŋe (?) (22) Tanık: Sünüş. Bu damga ben Yėg Bürt’ündür.
Irk Bitig
Eski Uygurlardan günümüze ulaşan, ancak Uygur yazısıyla değil de runik harfli eski Türk
yazısıyla yazılan bir kitap olan Irk Bitig, A. Stein tarafından yine İpek Yolu bölgesinde
bulunmuş ve İngiltere’ye getirilmiştir. Esas olarak bir tür öğüt, nasihat kitabı olan Irk
Bitig’in Çin kültürü tesirinde yazıldığı çeşitli araştırıcılarca ortaya konmuştur. İlk kez V.
Thomsen’in yayımladığı Irk Bitig’i son olarak Talat Tekin yayımlamıştır.
Eski Türk Harfli Irk Bitig’den

1. Tensri men. Yarın kėçe altun örgin üze olurupan meŋileyür men.
Ança biliŋler: Edgü ol.
2. Ala atlıg yol teŋri men. Yarın kėçe eşür men. Utru eki yılıg kişi oglın sokuşmış; kişi
korkmış. “Korkma!” tėmiş, “Kut bėrgey men!” tėmiş.
Ança biliŋ: Edgü ol.

1. Göğün oğluyum (=Çin imparatoruyum). Sabah akşam altın taht üzerinde oturarak
mutlu oluyorum.
Öylece biliniz: (Bu talih) iyidir.
2. Alaca atlı yol sahibiyim. Sabah akşam (atımla) rahvan gidiyorum.
(Bu yolun sahibi) dost görünüşlü iki insanla rastlaşmış. İnsanlar korkmuş. (Yol sahi-
bi) “Korkmayın,” demiş, (size) kut vereceğim” demiş. Öylece bilin: (Bu talih) iyidir.
Dindışı Uygur edebiyatına ait metinleri sıralayıp belirgin özellikleri hakkında kısa bilgi veriniz.
3
ESKİ UYGUR ŞİİRİ

19. yüzyılın başlarında Kutadgu Bilig’in bulunmasından itibaren “eski” Türk şiiri üze-
rine çalışmalar da başlamıştır. Kutadgu Bilig her ne kadar İslamî dönem Türk edebiyatı
içerisinde ele alınsa da, eski dönem, Ortaasya Türk şiirinin ürünüdür. Tarihî dönem Türk
edebiyatı, araştırmacılar tarafından genellikle “İslam öncesi” ve “İslam sonrası” diye iki-
ye ayrılırsa da kronolojik olarak bu ayrım doğru olamaz; bu ayrım olsa olsa Budist, Ma-
niheist vb. Türk edebiyatı ile İslamî Türk edebiyatını incelemekte kullanılan pratik bir
sınıflandırmadır (Tekin, 1965: 27). Genel olarak Türklerin 10. yüzyılın ortalarında kitlesel
olarak İslamiyeti benimsediği ve İslamî Türk edebiyatının bu tarihten başlaması gerekti-
ği düşünülür. Bu durumda İslamiyet dışındaki Türk edebiyatının da bu tarihle birlikte ke-
silmesi gerekir. Oysa bugün elimizde çeviri ya da orijinal nitelikte olan, 13.-14. yüzyıldan
kalma Uygurca Budist eserlerin varlığı da bir gerçektir.
Uygur şiiri üzerine günümüze değin yapılan çalış-
Resim 1.12
malara kısaca değinmek gerekirse, bunların başında
Manichaica, Türkische Turfantexte gibi çalışmalar gel- Albert von Le
Coq’un yayımladığı
mektedir. Başlı başına incelemeler söz konusu edilirse
Manichaica III’ün
konunun ilk başvuru kaynağı R. R. Arat’ın Eski Türk Şi- kapağı
iri adlı öncü çalışmasıdır. Arat’ın çalışması bir edebiyat
incelemesinden ziyade bir dil incelemesi, daha doğrusu
bir antoloji niteliğindedir. Dolayısıyla Arat şiirleri içe-
rik, ölçü, biçim vb. bölümlere değil de, ait oldukları kül-
tür çevresine göre ayırmıştır (Buddhist, Maniheist ve
İslamî şiirler). Kitabını bu şekilde bölümlendiren Arat,
her şiirden önce, ilgili şiirin ölçü ve uyaklarına yer ver-
miştir. Kitabın önsözünde Eski Türkçedeki şiir terimle-
rine, şair ve çevirmenlere de yer verilir. Kitapta uzunlu
kısalı otuzdan fazla şiirin Türkçe çevirileri, dilbilgisi ve
köken açıklamaları ile kimi şiirlerin tıpkıbasımları yer
almaktadır (ayrıntı için bkz. Arat, 1965).
1965’te Uygur edebiyatı üzerine uzun bir inceleme hazırlayan Ş. Tekin şiirler üzerinde
de durmuştur. Ş. Tekin’in çalışmasında Uygur şiirindeki hece sayısı sorunu, aliterasyonlar,
ses ve hece tekrarları gibi konular örneklerle ele alınır. Ona göre Uygur şiirinin belirleyi-
ci özelliklerinden olan aliterasyon komşu dillerde, Çin, Küşen, Tohar ve Tibet dillerinde
pek görülmez. Bu olsa olsa Türkçenin, Uygurcanın kendi iç yapısından kaynaklanan bir
özelliktir. Bu durumu bugünkü Türkçe kara kara düşünmek, yagmur yagmak, sap sarı gibi
kimi sözcük, köken, hece yinelemeleriyle karşılaştırmak mümkündür (Tekin, 1965: 59).
Benzer yinelemeleri Uygur şiirinde de görebiliriz:
kamag iş kodgıl
buyan edgü kılıç kıl
“her işi bırak, iyilik ve hayırlı işlerle meşgul ol” (Ş. Tekin, aynı yer, s. 61).
Yine 14. yüzyıldan kalma Kıpçakça bir bilmecede de benzer kullanımları görürüz:
tap tap tamızık çatur çutur eden meşale

tamadırgan tamızık damlayan meşale
kölege a (tar?) gölge düşürür
köyedirgen tamızık (köbelek) kalkıp konan meşale (kelebek) (Tietze’den aktaran Te-
kin, aynı yer s. 63).
Ş. Tekin’den 20 yıl kadar sonra, Türk Dili dergisinin bir sayısı yine “Eski Türk Şiiri”ne
ayrılmıştır. Üç ayrı yazıya yer verilen dergide ilk yazı T. Tekin’e ait olup “İslam Öncesi Türk
Şiiri” başlığını taşımaktadır. Uygur şiirinin çeşitli özelliklerine (konu, ölçü, uyak vb.) de-
ğinilen incelemede Mani dinine ait, cehennem betimlemesini içeren bir şiir yine bugün-
kü Türkçeye dize ve hece sayısı korunarak (tamu “cehennem” sözünün de kullanımıyla)
çevrilmiştir. Örnek olması amacıyla hece sayısını ve durak yerlerini de göstererek bu şii-
re aşağıda yer veriyoruz:
tüpinte ol ok ma ölmeki bar Sonunda yine şu ölmesi var
tünerig tamuka tüşmeki bar Karanlık tamuya düşmesi var
tümenlig yekler kelir tėyür Binlerce şeytan gelir derler
tumanlıg yekler ayar tėyür Dumanlı şeytanlar hükmeder derler
tünerig tünçüle basar tėyür Karanlık gece gibi çöker derler

tunumlug [...?] tegir tėyür Sıkıntı (yüreğe) düşer derler
töş üze olurup tültürür tėyür Göğse oturup bastırır derler
tanmış özütler taşıkar tėyür İnkârcı ruhlar çıkar derler
tardıç teg etözin kodur tėyür Ardıç (?) gibi bedenini bırakır derler
tavarı turkuru kalır tėyür Malı mülkü cümle kalır derler
tetrü saçlıg kurtga yek kelir tėyür Aksi, kıllı, kart şeytan gelir derler
tolılıg bulıt teg tunkı kaşlıg tėyür Dolulu bulut gibi çatık kaşlı derler
Şiirin hece sayısı ise şöyledir:
tüpinte / ol ok ma / ölmeki bar (3+3+4)
tünerig / tamuka / tüşmeki bar (3+3+4)
tünerig / tünçüle / basar tėyür (3+3+4)
tardıç teg / etözin / kodur tėyür (3+3+4)
tavarı / turkuru / kalır tėyür (3+3+4)
tümenlig yekler / kelir tėyür (5+4)
tumanlıg yekler / ayar tėyür (5+4)
Peter Zieme’nin hazırlamış olduğu, eski Türk şi-

Resim 1.13 irinin anıtsal nitelikteki başvuru kaynağı ise 1991’de
P. Zieme’nin Budapeşte’de yayımlanmıştır. Turfan ve Dunhuang böl-
yayımladığı Uygur gesinde bulunan Uygurca manzum metinlerin incelen-
Şiiri incelemesi
diği bu ayrıntılı çalışma beş ana bölümden oluşmakta-
dır. Aşağıda yer vereceğimiz satırlar uzun süreli bir ça-
lışmaya ve birikime dayanan söz konusu çalışmanın kısa
bir özeti niteliğindedir.
Uygur şiirinin önemli bir bölümü, Maniheist olsun
Budist olsun, dinî konuları ele almaktadır. Bu şiirlerin
yine bir bölümü komşu dillerden (örneğin Çinceden)
mensur olarak Uygurcaya çevrilmiş metinlerin onlara
koşut manzum çevirileridir. Böylesi durumlarda Uygur
şairleri iki tür zorlukla karşılaşmaktadırlar. Çevirmen
şairler burada hem şiirin asıl metnindeki ölçüyü koru-
mak, hem de çeviriyi Uygur şiirinin yapısına uydurmak
zorundadırlar (Zieme, 1991:28).
Araştırmacılar, eski Türk şiiri ile Sibirya Türk halklarının (Altaylar, Şorlar, Hakaslar,
Tuvalar) şiir sistemi, aliterasyonları arasında benzerlikler bulunduğu görüşünde birleşir-
ler. Örneğin bir dörtlükte uyak her dizede değil de en az iki dizede görülebilir. 10.-11. yüz-
yılda (ve sonrasında) Ortaasya’daki Müslüman Türk halkları çoktan aruz ölçüsünü be-
nimseyip bu ölçüyü kullanırlarken aynı dönemde Buddhist Uygurlar hece ölçüsünü kul-
lanmaya devam etmektedirler. Kaşgarlı Mahmud’un ünlü sözlüğü Divanü Lugati’t-Türk’te
yer alan manzum parçalar da İslamiyet öncesi Türk şiir sistemiyle, heceyle yazılmışlardır
(Tekin, 1989: VIII). Doerfer, eski Türk şiirindeki uyak sisteminin Moğollardan alındığını
söyler, ancak Zieme, tarihsel sıralama dolayısıyla bunun mümkün olmadığını belirtir (Zi-
eme, 1991: 34). Uygur şiirine ait ilk örnekler 9. yüzyıla uzanırken Moğolcanın ilk ürünle-
ri 13. yüzyıl başlarına gitmektedir.
P. Zieme, Uygur şiirine ait malzemenin ayrıntılı olarak işlenmesinden sonra Eski Türk
edebiyatı tarihinin yazılabileceğini, ancak var olan malzemenin çoğunlukla kopuk oldu-
ğunu, pek az şiirin ise tam olarak bulunduğunu belirtir (Zieme, 1991: 38-39). Zieme, ça-
lışmasında Uygur şiirini beş bölümde ele almıştır:
I. bölümde Uygur şiirinin yapısı, manzum eserlerle mensur eserler arasında yer alan man-
zum eserler ele alınır. Buddhist metinler esas olarak a) mensur, b) manzum ve c) mensur-
manzum karışık eserler olarak ele alınabilir. Budist edebiyatın (~ kanon’un) çoğunluğunu bu
üçüncü grup oluşturur. Yine Budist metinler tür olarak on iki grupta ele alınabilir. Bunlardan
ikisi manzumdur: 1. geya’lar (Uyg. takşut, giya), 2. gâthâ’lar (Uyg. şlok, gata). Bunlardan tak-
şut Uyg. tak- “takmak, eklemek” eylemindendir; şlok ise Sanskrit gâthâ yerine kullanılan yine
Sanskrit kökenli bir sözcüktür (Zieme, 1991: 43 ve ötesi ile Arat, 1965: XIII ve ötesi).
Buraya dahil olan şiirlerde Uygur şairlerinin çeviride, anlamsal çeviriyi sanatkârane
ifadenin önüne çıkarttıklarını belirtmek gerekir.
II. bölümde Buddhist şiirlerin içeriği üzerinde durulmuştur. Buna göre dinî esaslı Uy-
gur şiirinin son dönemlerinde, 13.-14. yüzyıllara ait olan örneklerinde din dışı konular da
göze çarpar, bu dönem Turfan ve çevresinde Moğolların hakim olduğu dönemdir.
III. bölümde ise şairler, çevirmenler, müstensihler ve şiirleri yazdırtan hayır sahipleri-
ne, bunların adlarına yer verilir. Bu şairlerin adları şöyledir:
Piratya-şiri (Skr. Prajnyaşrî), Antsang (Çin. An-zang), Kiki (Çin. ?), Çisim-tu (Çin.
Zheng-xin ~ Cengşin)
IV. bölümde Uygur şiirindeki aliterasyon düzeni ve kullanımına yer verilmiştir. Bura-
da Maniheist bir şiirden alınan örnekte k, kö/kü sesleri sık sık yinelendiği görülür:
körügme kün teŋri · siz bizni közetiŋ gören güneş tanrı / siz bizi koruyun
körünügme ay teŋri · siz bizni kurtgarıŋ görünen ay tanrı / siz bizi kurtarın
İslamî çevreye ait olduğu sanılan şu ağıtta da k ve a seslerinin yardımıyla sıkıntı ve

üzüntü aliterasyonlu bir biçimde ifade edilmiştir (Zieme, 1991: 340; Arat, 1965: 248):
karalar bulut örlep kökirep kara bulutlar yükselip gürleyerek

kar mu yamgur ol yagurur kar mı yağmur mu yağdırır
karı yaşlıg ol anam o kocamış yaşlı annem
kayguta mu yaşın akıtur kaygı içinden mi göz yaşlarını akıtır
V. bölümde şiirler biçim, dış görünüş, yazım vb. noktalardan ele alınmıştır. Yeri geldik-
çe şiirlerdeki koşutluklara, karşıtlıklara da yer verilmiştir. Karşıtlık için aşağıdaki parça iyi
bir örnektir (Zieme, 1991: 416; Arat, 1965: 120):
yazın suyuna kış günü buz derler
yaykı suvnı kışkı ödte buz tėp tėyürler
kışın buzuna yazın da su derler
yene yayın kışkı buznı suv tėp tėyürler
yanılınca asıl Buddha’ya gönül derler
yaŋıltukda çın burhannı köŋül tėyürler
yanılmadıkları vakit de bizzat gönüle
yaŋılmadukta köŋülni ök burhan tėyürler
Buddha derler
Dize sonu uyağa değil de esas olarak dize başı uyağa ve dize içi ses tekrarlarına daya-
nan Uygur şiirlerinden sevgi konusunu ele alan bir şiir şu şekildedir:
... ...
kasınçıgımın ö[yü] Yavuklumu düşünüp
kadgurar men kaygılanıyorum;
kadgurtuk[ça] kaşı körtlem kaygılandıkça, kaşı güzelim
kavışıgsayur men kavuşmak istiyorum!
öz amrakımın öyür men Öz sevgilimi düşünüyorum;
öyü evirürmen ödü … çün düşünüp durdukça …
öz amrak[ımın] öz sevgilimi
öpügseyür men öpmek istiyorum!
barayın tėser Gideyim desem,
baç amrakım güzel sevgilim,
baru yime umaz men gidemiyorum da
bagırsakım merhametlim!
kireyin tėser Gireyim desem,
kiçigkeyem küçücüğüm,
kirü yime umaz men giremiyorum da;
kėn yıpar yıdlıgım misk (ve) anber kokulum!
yaruk teŋriler Nur, ışık sahipleri
yarlıkazunın lütfedip buyursun:
yavaşım birle yumuşak huylum ile
yakışıpan adrılmalım kavuşup (hiç) ayrılmayalım!
küçlüg piriştiler Kudretli melekler
küç bėrzünin güç versin:
közi karam birle gözü karam ile
k[ül]üşüp[en] oluralım gülüşerek (neşe ile) oturalım!
Kısaca belirtmek gerekirse, eski Türk şiiri, özellikle Budist Uygur şiiri elimizdeki ör-
neklerine göre çeviri esaslı, dinî şiirlerdir. Bu şiirlerde Budizme ya da Maniheizme ait çe-
şitli konularda manzum bir üslupla kaleme alınmışlardır. Bu konuların dışında sevgi, doğa
vb. üzerine yazılmış şiirler de vardır. Eski Türk şiirine ait verimlerin çoğunluğu bugün iş-
lenip yayımlanmıştır (Zieme, 1985; Tekin, 1980 ve ötekiler).
Yukarıda değindiğimiz, muhtemelen İslamî döneme ait olan ağıttan bir bölümü aşağı-
da örnek olarak veriyoruz:
Turfan’dan Türküler
aklar bulıt örlep kökirep Ak bulutlar yükselip gök gürleyip

alkuka mu kar yagurur? Her tarafa kar mı yağdırır?
ak bir saçlıg karı anam Ak saçlı yaşlı anam
açıyu mu yaşların akıtur? Acıyarak göz yaşını mı akıtır?
karalar bulut örlep kökürep Kara bulutlar yükselip gök gürleyip
kar mu yamgur ol yagurur? Kar mı yağmur mu yağdırır?
karı yaşlıg ol anam Kocamış yaşlı anam
kayguta mu yaşın akıtur? Kaygıdan mı göz yaşı döker?
yazkı bulut yaşlap kökirep Baharda bulutlar şimşek çakıp gürleyip
yamgurlar mu ol yagıtur? Yağmurlar mı yağdırır?
yaşı kiçig alganlarım Yaşı küçük eşlerim
yaşların mu akıtur? Yaşlar mı akıtır?
küzki bulıt kökürep örlep Sonbaharda bulutlar gürleyip yükselip
köp mü yamgur ol yagıtur? Çok mu yağmur yağdırır?
köŋül taşım iki kiçig Gönül taşım iki küçük
köz yaşların mu akıtur? Göz yaşımı akıtır?
Özet
Göktürkler dönemine ait en önemli yazıtları tanımak. Kısaca değinmek gerekirse, bu özelliklere şu örnekler
1
Türklerden kalma bu en eski yazıtlar ilk başta Kül Ti- verilebilir:
gin, Bilge Kağan ve Tunyukuk adıyla anılan yazıtlar- İkilemeler: arkış tėrkiş “kervan kafile”, ev bark “ev
dır. Bunlardan Kül Tigin yazıtı bir yüzü Çince, diğer bark”, iş küç “iş güç”; koşutluk: körür közüm körmez
üç yüzü Türkçe olmak üzere 4 metreye yakın yüksek- teg / bilir biligim bilmez teg; üze kök teŋri / asra yagız
liği olan bir tür mermer taşa yazılmıştır. Anıtın ge-
yer; deyimler: atı küsi yok bol- “adı sanı yok olmak”,
niş yüzünde (doğu) 40, dar yüzlerinde (kuzey ve gü-
atasözleri: yuyka erkli topulgalı uçuz ermiş, yinçge
ney) 13’er satır yazı vardır. Anıt, aslında Çin’deki ben-
erklig üzgeli uçuz; yuyka kalın bolsar topulgalı alp er-
zer yazıtlar gibi uzun ömrün, kalıcılığın simgesi olan
büyük mermer bir kaplumbağa altlığa oturtulmuştur. miş, yinçge yogun bolsar üzgülük alp ermiş “(Bir şey)
Bu altlık anıta yakın yerde bulunmuştur. Yazıtta ilk yufka iken (onu) delmek kolay imiş; ince olanı kırmak
Türk devletinin kuruluşu, yıkılışı ve daha sonra Çine kolay; yufka kalın olursa (onu) delmek zor imiş, ince
bağlanan Türk halkının bir isyanla nasıl bağımsız ol- yoğun olursa (onu) kırmak zor imiş”; benzetme sa
duğu ele alınır. natı: (Teŋri küç birtük üçün) kaŋım kagan süsi böri teg
Bilge Kağan yazıtı da içerik olarak Kül Tigin yazıtına ermiş, yagısı koy teg ermiş “(Tanrı güç verdiği için),
benzer. Bu yazıt, Kül Tigin yazıtından birkaç santim babam hakanın askerleri kurt gibi, düşmanları da ko-
daha yüksektir. Ancak Kül Tigin yazıtına göre daha yun gibi imiş”, örtçe kızıp kelti “(Düşman) ateş gibi kı-
çok tahrip olmuş olup bazı yerleri okunamamaktadır. zıp (üzerimize) geldi”.
Bu yazıtta da Çince bir yüz varsa da çok harap du-
rumdadır. Toplamı 70 satırı aşan yazıt içerik olarak
Uygurları tanımak ve Budist Uygur edebiyatını ana
çoğunlukla Kül Tigin ile örtüşür. Yazıtın Kül Tigin ya-
3 başlıklarıyla özetlemek.
zıtından sonra dikildiği tahmin edilmektedir.
Her iki yazıt da şiirsel, birbirine koşut ifadelerle, ata- Uygurlardan Çin belgelerinde ve ilk Türk Kağanlığı-
sözleri ve ikilemelerle heybetli, zengin ve hitabete yer na ait yazıtlarda, Göktürk Anıtlarında bahsedilse de
veren bir anlatım gücüyle hazırlanmıştır. Uygurca metinler denince akla 840’ta Moğolistan’dan
Tunyukuk yazıtı iki ayrı taştan oluşur. Dikildiği tarih Hoço, Tarım, Turfan bölgelerine göç etmiş olan Uy-
kesin belli değilse de Tunyukuk’un yaşadığı dönemde, gurların, 13. yüzyılın başlarına değin bu bölgelerde
8. yüzyılın ilk çeyreğinde dikilmiş olması gerekir. Her yarattığı eserler, Budist ve Maniheist çeviri edebiya-
iki taşın toplamı 62 satırdır. İlk taş daha iyi korun- tı akla gelir. Çeşitli dinlerle, Hıristiyanlık, Manihe-
muş, ikinci taş ise bir hayli, yıpranmıştır. Tunyukuk, istlik ve Budizmle tanışan Uygurların çoğunluğu za-
Göktürk devletinin kurucuları arasında yer alır. Ken- manla, aynı bölgede yaşayan, Budizmi daha önce-
di ifadesine bakılırsa, Türkler Çin’e bağımlı iken dün-
den benimseyen Soğdların da etkisiyle Budist olmuş-
yaya gelmiş, devletin kuruluşunda ve kağan seçimin-
tur. Budist Uygurlar kendi dillerine Budist edebiyata
de önemli bir rol almış, kağanlara danışmanlık ve ve-
ait önemli eserleri çevirmişlerdir. Denilebilir ki Bu-
zirlik etmiştir.
dist Uygur edebiyatının esasını bu çeviri eserler oluş-
Eski Türk Yazıtlarının edebî değerini açıklamak. turmaktadır. Bu eserler arasında çok az bir kısmı öz-
2 gün, telif eserlerdir. Çoğunluğu ise Budist külliyata
Talat Tekin ve daha sonra Doğan Aksan’ın belirttiği-
ne göre yazıtlarda kullanılan etkili anlatım ve deyi- ait çeviri eserlerdir. Budist külliyatın, Tripiṭaka’nın
şi sağlayan öğeler şöyle sıralanabilir: 1. İkilemeler; 2. içerisinden Uygurcaya çoğunlukla sūtralar çevril-
koşutluk; 3. deyimler; 4. atasözlerinden yararlanma; miştir. Vinayalardan çevrilen eser olup olmadığı bu-
5. edebî sanatlar. Muharrem Ergin ise ifâde şeklinden gün bilinmemektedir. Abhidharmalardan ise sa-
içerik durumuna, dil ve sanatına kadar daha geniş bir dece Vasubandhu’nun Abhidharma-kośabhāṣyatīkā
açıdan bakar. Tattvārtha’sına Sthrimati tarafından yazılan yorumun
Yazıtlarda en çok öne çıkan kullanım, ifadeyi zengin-
çevirisine ait iki kitap elimize geçmiştir. Bunun dışın-
leştiren unsur koşutluktur. Bu koşutluğa bakarak kimi
da bir kaç küçük Abhidharma vardır.
araştırmacılar yazıtların manzum olduğunu ileri sür-
Budist Uygur edebiyatına ait eserler kısaca: a) Anla-
müştür. Ancak, yazıtlar yeryer aliterasyonlu, uyaklı
ifadeler taşısa da, o dönem için bir şiirin gerektirdiği tılar, Masallar, b) Sūtralar, c) Tövbe duaları, d) Büyü
ölçüden uzaktır. metinleri ve e) Felsefî metinler olarak sıralanabilir.
Kendimizi Sınayalım
1. İlk Göktürk devleti ne zaman kurulmuştur? 6. Aşağıdakilerden hangisi Budist Uygur metinleri arasında
a. 630 yılında bulunmaz?
b. 552 yılında a. Fallar
c. 744 yılında b. Anlatılar
d. 680 yılında c. Tövbe duaları
e. 840 yılında d. Büyü metinleri
e. Sūtralar
2. Göktürk yazıtlarını diktiren kişi aşağıdakilerden hangisidir?
a. Kül Tigin 7. Sūtraların türü aşağıdakilerden hangisidir?
b. Elteriş a. Anlatı kitapları
c. Bögü Kağan b. Tıp kitapları
d. Bilge Kağan c. Öğreti kitapları
e. Bumın Kağan d. Astronomi kitapları
e. Tarih kitapları
3. Bilge Kağan yazıtı içerik olarak aşağıdaki yazıtlardan
hangisine benzer? 8. Uygurlar arasında kabul edilmeyen din aşağıdakilerden
a. Tunyukuk hangisidir?
b. Altınköl a. Hristiyanlık
c. Kül Tigin b. Musevîlik
d. Yenisey c. Maniheizm
e. Talas d. Budizm
e. Şamanizm
4. Aşağıdakilerden hangisi Eski Türk takviminin özellikle-
rinden biridir? 9. Bögü Kağan aşağıdaki dinlerden hangisini kabul etmiştir?
a. Hicrî takvim gibidir a. Hristiyanlık
b. 12 yıllık hayvan takvimidir b. Musevîlik
c. Miladî takvim gibidir c. Maniheizm
d. Takvim sistemi yoktur d. Budizm
e. Haftalıktır e. Şamanizm
5. Eski Türk yazıtlarının belirleyici edebî yönünü oluşturan 10. Aşağıdakilerden hangisi Uygur şiirinin belirleyici özel-
özelliği aşağıdakilerden hangisidir? liklerinden biri değildir?
a. İkilemelerin bulunması a. hece ölçüsü
b. Eksik anlatımın olması b. baş kafiye
c. Cümlelerin devrik yapıda olması c. ses tekrarı
d. Beyitlerle anlatım d. serbest kafiye
e. Secili anlatım e. tezat
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

1. b Yanıtınız yanlış ise “Göktürklerin Kısa Tarihi” konu- Deyimler: Orhon yazıtlarının dili deyimler açısından da çok
sunu yeniden gözden geçiriniz. zengindir.
2. d Yanıtınız yanlış ise “Göktürklerin Kısa Tarihi” konu- Atasözleri: Yazıtlarda atasözleri üzerine kurulmuş cümleler
sunu yeniden gözden geçiriniz. de vardır.
3. c Yanıtınız yanlış ise “Göktürk Dönemi Türk Edebiya- Edebî Sanatlar: Orhon yazıtlarında sık sık başvurulan söz
ti” konusunu yeniden gözden geçiriniz. sanatlarından birisi de benzetmelerdir.
4. b Yanıtınız yanlış ise “Eski Türk Yazıtlarına Göre
Türklerde Takvim Sistemi” konusunu yeniden göz- Sıra Sizde 2
den geçiriniz. Budist Uygurların başlıca eserleri, Anlatılar ve Masal-
5. a Yanıtınız yanlış ise “Eski Türk Yazıtlarının Edebî De- lar, Sūtralar, Abhidharmalar, Vinayalar, Tövbe ve Büyü
ğeri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Metinleri’dir.
6. a Yanıtınız yanlış ise “Eski Uygur Edebiyatı” konusu- 1. Anlatılar, Masallar: Eski Uygurcada avdan ya da çatik adıy-
nu yeniden gözden geçiriniz. la karşımıza çıkar. Daha çok tek başlarına bir kitap değil de,
7. c Yanıtınız yanlış ise “Sūtralar” konusunu yeniden değişik kitapların -örneğin sūtraların- içerisinde yer alırlar.
gözden geçiriniz. Bu masallar belirli bir kalıp çerçevesinde ele alınmaktadır:
8. b Yanıtınız yanlış ise “Eski Uygur Edebiyatı” konusu- Kalıp, bir öğrencinin (titsi) ustasına (bahşı) soruları ve usta-
nu yeniden gözden geçiriniz. nın da öğrencisine bir öykü aracılığıyla verdiği cevaplar şek-
9. c Yanıtınız yanlış ise “Maniheist Uygur Edebiyatı” ko- linde kurulmuştur (PhTF II, s. 222).
nusunu yeniden gözden geçiriniz. Tibetçede oldukça iyi bilinen “Bilge ve Aptal” masalının bir
10. e Yanıtınız yanlış ise “Eski Uygur Şiiri” konusunu ye- bölümü Uygurcada Kalyāṇaṃkara ve Pāpaṃkara adıyla bilin-
niden gözden geçiriniz. mektedir. Bu konuda Türkiye’de H. N. Orkun, Fransa’da ise, son
olarak J. R. Hamilton çalışmıştır. Öteki eserler ise Radloff ’un
yayımladığı “Ṭišastvustik” (PhTF, II. 224), J.-P. Laut’un 1983’te
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı yayımladığı Buddha’nın yaşam öyküsü, Geissler-Zieme ve
Sıra Sizde 1 sonra M. Ölmez’in yayımladıkları Pañcatantra öyküleridir. Bu
Orhon Yazıtları, Türkçenin ve Türk edebiyatının yazılı en öyküler bizde Kelile ve Dimne olarak bilinen metne benzer ni-
eski verimleridir. Bu yazıtlar yalnızca çağının olaylarını an- telikteki “pançatantra” metinleridir.
latan tarih belgeleri değil, aynı zamanda Türkçenin ifade gü- 2. Sūtralar: Budist külliyatın Uygurcada en yaygın kitapların-
cünü, benzetme sanatlarının, ikilemelerin, atasözlerinin na- dan olan sūtra’nın sözlük anlamı “ip, sicim; kuşak, bağ; öğre-
sıl ustalıkla kullanılabildiğini gösteren Türkçe en eski hita- ti, yasa, kural, öğreti kitabı” olup Uygurcada genellikle sudur
bet vesikalarıdır. (Çin. jing = Uyg. ki, ke) sözcüğüyle karşılanmaktadır.
Yazıtlarda kullanılan etkili anlatım ve deyişi sağlayan öğeler Uygurcaya çevrilen sūtraların başında Suvarṇaprabhāsa-
şöyle sıralanabilir: 1. İkilemeler; 2. koşutluk; 3. deyimler; 4. sūtra gelmektedir. Uygurca adı kısaca Altun Yaruk Sudur olan
atasözlerinden yararlanma; 5. edebî sanatlar. metnin bütününün yazıçevrimi yapılmış, ancak tüm bölüm-
Yazıtlarda en çok öne çıkan kullanım, ifadeyi zenginleştiren lerin çevirisi tamamlanmamıştır. 20. yüzyılın başında Çin
unsur koşutluktur. Bu koşutluğa bakarak kimi araştırmacı- Halk Cumhuriyeti’nin Gansu bölgesinde bulunan metin 700
lar (örneğin F. Ye. Korş, Rus araştırmacı İ. V. Stebleva) yazıt- sayfanın üzerindedir.
ların manzum olduğunu ileri sürmüştür. Ancak, P. Zieme’nin Sūtralar ve çoğu Budist metin öncelikle Buda’ya, öğretisine
de belirttiği gibi, yazıtlar kimi aliterasyonlu, uyaklı ifadeler ve cemaatine saygı ile başlar.
taşısa da, o dönem için bir şiirin gerektirdiği ölçüden yok- Saddharmapuṇḍarīka-sūtra adıyla bilinen sūtranın sözlük
sundurlar. anlamı ise “Doğru Öğretinin Nilüfer Çiçeği” olup Uygurcada
İkilemeler: Orhon yazıtları dilinde (ve genellikle Eski Türk- sadece 25. bölümün çevirisi bulunmaktadır.
çede) anlatımı güçlü ve etkili kılan, güzelleştiren öğelerin ba- Sūtralara sonradan eklenen, “uydurma” veya “uyarlama”
şında eş, yakın ya da karşıt anlamlı ikilemeler, onların sıkça sūtralar da Uygurcaya çevrilmiştir. Uydurma sözü, bu tür
kullanımı gelir. Türkçe bu en eski döneminde de ikilemeler metinlerin klasik Budist edebiyata ait olmayıp sonradan
bakımından gerçekten çok zengindir ve bunların çoğunda da uyarlanmaları, deyim yerindeyse uydurulmaları dolayısıyla
ses tekrarı, yani aliterasyonlar vardır. verilmiş bir isimdir.
Āgama adı verilen geleneksel, külliyat metinlerinden ise Uy- Bunların dışında Nāropa okuluna bağlı Tibet’in Ölüler
gurcada fazla metin yoktur, var olanların bir bölümünü ise Kitabı’nın Uygurca çevirisi günümüze ulaşmıştır. Metin Ti-
Kōgi Kudara ve Peter Zieme yayımlamıştır. Avataṃsakasūtra betçe Bardo thos-grol ile ilgili olup ölüm ve yeniden doğu-
(Gaṇḍavyūha)’dan çeşitli parçalar ise M. Shōgaito, Kōgi mun önlenmesi konularını ele almaktadır.
Kudara-Juten Oda ve Geng Shimin tarafından yayımlanmış- Öteki metin ise yine Nāropa okuluna ait olup Tört türlüg
tır. Bu sūtranın bir bölümü ise Radloff ’un Kuan-ši-im Pusar keziglerig yolça uduzmaklıg teriŋ nomlug tamŋak “dört tür-
yayınında “Ek III” başlığıyla yayımlanmıştır. lü düzeni yoluyla izlemek için derin öğretinin eğitimi” adı-
Bir çok yazması bulunan Yitikensudur ise Tantra Budizmi- nı taşımaktadır.
ne ait bir metin olup TT VII içerisinde R. R. Arat tarafın-
dan yayımlanmıştır. Bu metin esasen Türkçe ilk astronomi Sıra Sizde 3
metnidir. Dindışı Uygur edebiyatına ait metinlerin bir bölümünü Bu-
Bunların dışında değişik Sutralardan arta kalan yapraklar çe- dizme, Maniheizme ve Hristiyanlığa ait dinî metinlerin dı-
şitli araştırmacılarca yayımlanmıştır. şında kalan, gündelik hayata ilişkin, manastır dışındaki ha-
3. Abhidharma Metinleri: Abhidharmakośaśāstra’nın Uy- yat ile standart dile ait olmayan metinler oluşturur. Bunların
gurcada tam bir çevirisi bulunmayıp, sadece Sthiramati’nin önemli bir bölümünü “Uygur Hukuk Belgeleri” adıyla anılan
yorumunun çevirisi mevcuttur. Bu çeviri Çinceden yapılmış alım-satım belgeleri, kira sözleşmeleri (tarla kiralanması),
olup, asıl Sanskritçe metin bugün kaybolmuştur. Çince me- borç senetleri, evlat edinme, ipotek, köle azadı, vasiyet vb.
tinden ise sadece üç sayfa kalmıştır. Uygurca çeviriye göre konulara ilişkin metinler oluşturur. Bu metinlerin dili klasik
metnin aslı manzum ve 28 000 grantha olmalıdır: yomdarsar dilden, standart dilden ayrılıklar gösterir.
iki tümen sekiz miŋ girantlar ol “(metnin tümü) bir araya ge- Bu metinler içerisinde mektupları, tedavi metinlerini, tıp
tirilirse 28 000 grantha (bölüm, parça) tutar”. metinlerini, gökbilimine ilişkin metinleri ve falla ilgili me-
4. Vinayalar: “Kural, düzen, disiplin (kitabı)” demek olan Vi- tinleri de anabiliriz. Bu metinlerde yer alan kimi atasözleri
nayalara Uygurcada rastlamayız. Ancak son dönem Uygurca de bugün dahi benzerlerinin bulunması dolayısıyla dikkat
metinlerden İnsadi-Sūtra adıyla yayımlanan metin Vinayala- çekicidir.
ra yakındır. Yine bu bölümde ele alabileceğimiz, Amitābha
kültüne ilişkin metinler de yazıçevrimleri ve çevirileriyle bir- Açıklama ve Kısaltmalar
likte yayımlanmıştır Eski Türkçe metinde ikileme ile ifade edilen yapının Türkçede
5. Tövbe Metinleri: Uygurcada, tövbe yoluyla günahlardan tek bir sözcükle gösterildiğini belirtmek için 2 kullanılır, örne-
arınmayı anlatan metinler de yer almaktadır. Bu metinlerin ğin yėr oron “ülke2”.
çoğunluğu küçük parçalardır. BK: Bilge Kağan Yazıtı
Çincesi 40 bölümden oluşan bir başka metin ise BT dizisinin BT: Berliner Turfantexte
ikinci kitabı olarak yayımlanmıştır. Bu metinlerin kimisi ce- KT: Kül Tigin Yazıtı,
naze törenleriyle ilişkilidir. TT: Türkische Turfantexte
Konuyla ilgili öteki metinler ise I. Warnke, P. Zieme, M. U : Uigurica
Shōgaito ve son olarak da J. Wilkens tarafından yayımlanmıştır.
Budist Uygur metinleri arasında yer alan ünlü kşanti kılguluk
nom bitig dışında Maniheist Uygur metinlerinden Huastua-
nift “tövbe duası” da çok tanınmıştır.
6. Büyü Metinleri: Uygurca büyü metinlerinden olan Tantra,
BT dizisinde yedinci kitap olarak yayımlanmış Tibet Budiz-
mine ait bir metindir. Tibetçeden çeviri olup Sa-skya Okulu
ile ilgilidir. İkinci bir metin yine aynı dizinin sekizinci kitabı
olarak yayımlanmıştır.
Bu metinler Tibet Budizminin, Lamaizmin Türkler arasın-
da ne derece yaygın olduğuna dair bizim için önemli ipuçla-
rı vermektedir.
Yararlanılan ve Başvurulabilecek
Kaynaklar
Aksan, D. (2000). En Eski Türkçenin İzlerinde, İstanbul. Sinor, D. (1935-1939). “A középázsiai török buddizmusról”,
Alyılmaz, C. (2005). Köktürk Yazıtlarının Bugünkü Duru Kőrösi CsomaArchivum, cilt I, “On Turkish Buddhism
mu, Ankara. in Central Asia”.
Arat, R. R. 1965 (19913). Eski Türk Şiiri, Ankara. Sinor, D. (2000). Erken İç Asya Tarihi, (derleyen) İstanbul.
Bazin, L. (1991). Les systemes chronologiques dans le Tekin, Ş. (1965). “Uygur Edebiyatının Meseleleri (Şekiller-
monde Turc ancien, Budapest. Vezinler)”, Türk Kültürü Araştırmaları, cilt II.
Clark, L. (1997). “The Turkic Manichaean Literature”, Emer- Tekin, T. (1968). A Grammar of Orkhon Turkic, Bloomington.
ging From Darkness. Studies in the Recovery of Manic Tekin, T. (1986). “İslâm Öncesi Türk Şiiri”, Türk Dili, C. 51,
haean Sources. Nag Hammadi and Manichaean Studi No. 409.
es, Leiden, New York, Köln. Tekin, T. (1988). Orhon Yazıtları, TDK, Ankara.
Elverskog, J. (1997). Uygur Buddhist Literature, Brepols. Tekin, T. (1995). Tunyukuk Yazıtı, TDAD 5, Ankara.
Ergin, M. (1970). Orhun Abideleri, İstanbul, 1. basım, 1000 Tekin, T. (20033). Orhon Yazıtları: Kül Tigin, Bilge Kağan,
Temel Eser: 32, M.E.B. Devlet Kitâpları. Tunyukuk, İstanbul.
Gabain, A. v. (1964). “Alttürkische Schreibkultur und Druc- Tekin, T. (20032). Orhon Türkçesi Grameri, İstanbul.
kerei”, Philologiae turcicae fundamenta, II. Tezcan, S. (1978). “En eski Türk dili ve yazını”, Bilim, Kültür
Hamilton, J. R. (1971). Le Conte Bouddhique du bon et ve Öğretim Dili Olarak Türkçe, Yayımlayan: Türk Tarih
du mauvais prince en version ouïgoure. Paris [Buda Kurumu, Ankara.
cı iyi ve kötü kalpli prens masalının Uygurcası. Ka Yang F. (1995). “Inner Asia, The Translation of Buddhist Lite-
lyāṇaṃkara ve Pāpaṃkara. Çevirenler: Ece Korkut, İs- rature in Uygur as found in the Dunhuang Documents”,
met Birkan. Ankara 1998]. Dunhuang Yanjiu, cilt 4.
Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk, Giriş, metin ve dizin, Zieme, P. (1985). Buddhistische Stabreimdichtungen der
Ankara Uiguren, Berlin.
Laut, J. P., A. Weiss (2000). Bibliographie alttürkischer Stu Zieme, P. (1991). Die Stabreimtexte der uiguren von Turfan
dien, Wiesbaden. und Dunhuang, Akadémiai Kiadó, Budapest.
Mackerras, C. (2002 ). “Uygurlar”, Erken İç Asya Tarihi, Der- Zieme, P. (1996). Altun Yaruq Sudur, Vorworte und das ers-
leyen: Denis Sinor, bölümü çeviren: Ş. Tekin, İstanbul: te Buch, Turnhout.
İletişim Yayınları.
Müller, F.W.K. (1908-1931). Uigurica, IIV, Berlin.
Orkun, H. N. (1936-1941). Eski Türk Yazıtları, IIV, Ankara.
Ölmez, M. (1997). “Kurzer Überblick über die Buddhistische
Übersetzungsliteratur in Alttürkisch (Eski Türkçe Budist
Çeviri Edebiyatına Kısa Bir Bakış)”, Çağdaş Türk Ede
biyatına Eleştirel Bir Bakış: Nevin Önberk Armağanı,
yay. M. Ölmez, Ankara.
Ölmez, M. (2004). “Burkancı (Budist) ve Manici (Maniheist)
Türk edebî çevreleri”, “Nesir”, Türk Dünyası Ortak Edebiy
atı. Türk Dünyası Edebiyat Tarihi, 4, Ankara: Atatürk
Yüksek Kurumu. Atatürk Kültür Merkezi Yayını. 287. Kay-
nak Eserler Dizisi:2.
Röhrborn, K. (1997-1998). Uigurisches Wörterbuch,
Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte
aus Zentralasien, 16, Wiesbaden.
Scharlipp, W. (1980). “Kurzer Überblick über die buddhis-
tische Literatur der Türken”, Materialia Turcica, cilt. 6.
Sertkaya, O. F. (1986). “Eski Türk Şiirinin Kaynaklarına Top-
lu Bir Bakış”, Türk Dili, Sayı 409, Ocak 1986.
2
Amaçlarımız
 Arap edebiyatının tarihî sürecini açıklayabilecek,
 Fars (İran) edebiyatının tarihî sürecini açıklayabilecek,
 Türk edebiyatında etkisi olan Fars şair ve yazarları ile eserleri hakkında değer-
lendirmeler yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Arap Edebiyatı • Fars Edebiyatı
• Recez, Urcûze, Müzdevice, Risâ • Edebî Üsluplar
• Kasîde, Muvaşşah, Zecel, • Behrâm-ı Gûr, Rûdekî
Tegazzül • Firdevsî
• Mu’allakatü’s-Seb’a • Şeh-nâme
• Hassân b. Sâbit • Nizâmî
• Ka’b b. Züheyr • Hamse
• Kasîde-i Bürde • Ferîdüddîn-i Attâr
• el-Ahtal, Ferezdak, Cerîr • Sa’dî-i Şirazî
• Kays b. el-Mulevveh • Hâfız-ı Şirazî
• Buhturî, Ebu Temmâm • Molla Câmî
• İbn Haldûn, Süyûtî • Şevket-i Buhârî, Sâib-i Tebrîzî,
• Hitâbet, Mürâselât, Siyer, Bîdil
Megâzî, Muhâzarât, Ensâb,
Emsâl, Tabakât
İçindekiler
• GİRİŞ: ARAPLARIN KISA TARİHİ
• ARAP EDEBİYATI
• ARAP EDEBİYATINDA NAZIM
VIII-XIII. Yüzyıllar ŞEKİLLERİ VE NESİR
Arap ve Fars Edebiyatları
Türk Edebiyatı • İRAN’IN KISA TARİHİ
• FARS (İRAN) EDEBİYATI
• TÜRK EDEBİYATINDA ETKİSİ OLAN
FARS ŞAİR VE YAZARLARI
Arap ve Fars Edebiyatları
GİRİŞ: ARAPLARIN KISA TARİHİ

Türklerin İslamiyet sonrasında oluşturdukları edebiyatı izlemek ve değerlendirmek için
Arap ve Fars edebiyatlarının özellikle İslam sonrasındaki tarihî macerası hakkında bilgi
sahibi olmak gereklidir. Çünkü yeni dinle birlikte bu milletler birçok yeni özellik kazan-
mış ve İslamiyet aracılığıyla ortaklıklar oluşturmuşlardır.
Arapların ana vatanı kabul edilen yarımada şeklindeki Cezîretü’l-Arap, kuzey batısın-
da Kızıldeniz, güney batısında Aden körfezi, güney doğusunda Umman denizi ve kuzey
doğusunda Basra körfezi olmak üzere denizlerle çevrilidir. Kuzeyde ise Asya kıtasına bağlı
olan dörtgen biçimindeki bu yarımada için Türkçede ve Farsçada Arabistan adı kullanıl-
maktadır. Irak, Suriye, Lübnan ve Ürdün’ü de aşarak Kuzey Afrika’ya ulaşan Araplar, bu-
gün dil ve kültür olarak bütün bu bölgelerin yerleşik nüfusunu temsil etmektedir.
İslamiyet öncesinde güney Arabistan’da sırasıyla m.ö. 1400 yıllarında mevcut olduğuna
dair kanıtlar bulunan Ma’în devleti (yıkılışı muhtemelen m.ö. 750-650 arasında), Seba dev-
leti (yıkılışı m.s. II. yüzyılın sonları) ve Himyerî devleti (yıkılışı 525) tarih sahnesinde yer
almış, yarım yüzyıl Habeşliler egemen olmuş ve sonrasında bu bölge İslam coğrafyasına
dahil olduğu 629 yılına kadar Sâsânî idaresinde kalmıştır. Habeş valisi Ebrehe’nin Ka’be’yi
yıkmak amacıyla Mekke’ye saldırısı ve ilâhî mağlubiyeti 570 yılında meydana gelmiştir. Ku-
zey Arabistan’da ise Nebatî krallığı (kuruluşu muhtemelen m.ö. IV. yüzyıl sonları, yıkılışı
m.s. 106), Tedmür Krallığı (yıkılışı 273), Gassânîler (kuruluşu III. yüzyılın sonları, yıkılı-
şı 613), Hîre/Lahmî kırallığı (kuruluşu III. yüzyıl ortaları, yıkılışı 633) hüküm sürmüştür.
Arabistan yarımadasında Mekke, Medine ve Taif şehirlerini içine alan Hicaz bölgesi
İslam tarihinde özel bir yere sahiptir. 610 yılında Hz. Muhammed’in peygamberlikle gö-
revlendirilmesi ve Kur’an’ın vahyi ile İslam dini Mekke’den dünyaya yayılmaya başladı. Hz.
Peygamber, 622 yılında Medine’ye hicret etti ve kısa zamanda İslamiyet Araplar arasında
yayıldı. Az zamanda İran, Horasan ve Maveraünnehir İslam coğrafyasının önemli bölge-
leri haline geldi. Farslar ve Türkler İslam dinine Araplardan sonra ilk ve en samimi bağ-
lanan milletler oldu.
İslam’ın gelişiyle Arap toplumu büyük bir değişiklik geçirdi. Siyasî düzen yıkılarak
daha önce bilinmeyen yeni bir düzen oluştu. Sosyal hayat bütünüyle değişti, toplumsal
ilişkiler yeni özellikler kazandı. Ardından fetihler gerçekleşti. Başka milletlerle karşılaşıl-
dı, birlikte yaşamaya ve etkilenilmeye başlandı ve bu etkileşim her alanda sürdü.
İlk İslamî dönemin (610-661), yani Hz. Peygamber ve ilk dört halifesinin ardından ik-
tidarı elde eden Emevî Devleti (661-750), bir Arap devleti hüviyetine büründü. Daha son-
raki Abbâsî devleti ise, dinî toplum devleti hüviyetindeydi. Abbâsîler (750-1258), yönetim
merkezini Şam’dan Bağdat’a naklettiler. Bu dönemde iki etkin çevre; Farsların ve güney
Araplarının öncülüğündeki Şia Alevîleriyle, Sünnîlerin ve devlet hanedanın desteklediği

Abbâsîler çekişmekteydi. Özellikle Şiî Büveyhîlerin (932-1062) hakimiyetiyle bu dönem-
de Şiîlik etkinliğini artırdı. Fars gelenek ve bayramları halk arasında yaygınlık kazandı.
Doğu İran ve Maveraünnehir’deki İslam ordularının faaliyetlerinde ve bölgenin İs-
lamlaşmasında Türk nüfusun ve yerli hakanların etkinliği daima dikkat çekmiştir. Semer-
kand ile Seyhun nehri arasında kalan Uşrûsana’da 893 yılına kadar sülalesi iktidarda ka-
lan Afşin unvanlı Türk meliklerinden Müslüman olan Haydar, 841 yılındaki idamına ka-
dar Bağdat’ta halifenin sarayında en itibarlı kişilerdendi ve Afşin adıyla ün kazanmıştı.
Abbâsîler zamanında hayat birçok açıdan yeniliklere büründü. Bağdat merkezli olan
yeni dönemde, Araplara ait özelliklerden uzaklaşma ve başka topluluklarla yakınlaşma
meydana geldi. Çevrelerinde Arap komutan ve kabile reisleri bulunduran Şam merkez-
li Emevîlerin aksine Abbâsî halifelerin çevresinde önce Fars, sonra Türk nüfuzu öne çık-
tı. Annesi Fars olan Me’mun’un 813’te hilafete geçişiyle Fars unsuru etkinliğini artırırken,
annesi Türk olan Mu’tasım, 833’te halife olunca buna karşılık ordunun kapılarını Türklere
açtı. Hatta Me’mun’un (813-833) bile Türk hassa askerleri vardı. Türk askerler için 836’da
Sâmerrâ şehri kuruldu ve 892 yılına kadar halifelerin başşehri olarak kullanıldı. Yine aynı
dönemde Maveraünnehir ordusu Soğd, Fergana, Şâş ve Uşrûsana Türklerinden oluşuyor-
du. Babası Ferganalı olan Tolun oğlu Ahmed, Mısırda 868’de Tolunoğulları Devletini kur-
muş (Mısır ve Suriye, 868-905) ve ondan sonra Ferganalı Tuğaç oğlu Muhammed tarafın-
dan bu havalide tekrar bir Müslüman Türk devleti kurulmuştur (İhşidîler, 935-969).
ARAP EDEBİYATI
Arap edebiyatı, tarihî süreci ve geçirdiği safhalar göz önüne alınarak, zamana ve çevreye
göre değişen şartlar altında verilen edebî eserlerin tasnifini kolaylaştırmak için çeşitli dö-
nemlere ayrılmıştır. Bu dönemleri şu şekilde belirtmek mümkündür:
1. Cahiliye devri veya İslamiyetten önceki Arap edebiyatı
2. İslamî devir edebiyatı (ilk dört halife ve Emevîler devri)
3. Abbâsîler ve Endülüs Emevîleri devri edebiyatı (VIII. yüzyıl ortaları-VIII/XIV.
yüzyıl ortaları)
4. Abbâsîlerden sonra XIX. yüzyıl başlarına kadar uzanan dönem (Çöküş Dönemi)
5. Yeni Arap edebiyatı (XIX. yüzyıldan günümüze kadar gelen dönem; Modern Dönem)
Cahiliye Dönemi
Arap edebiyatının bugün elde bulunan en eski örnekleri, m.s. V. yüzyılda yazıldığı tahmin
edilen şiirlerdir. Arap toplumunda, Cahiliye diye anılan İslamiyetten önceki dönemde şi-
irin ve hitabetin sosyal hayatta önemli bir yeri ve tesiri vardı. Bu sebeple Arapça şiirlerin
ilk örnekleri de “Cahiliye Dönemi” diye isimlendirilen İslam öncesine aittir. Daha çok ha-
fızada bulunan bilgilerin hatırlanmasına yardımcı olabilecek özellikteki bir yazıyla sonra-
ki nesillere aktarılan bu şiirlerin en eskilerinin ait olduğu tarih, miladî 500 yılından önce-
ki yıllar olmalıdır. Bu şiirlerin gerçekliği ve yazıldıkları yıllar tartışma konusu olmuşsa da,
Arap şiir geleneğinin böyle bir maziye sahip olduğu açıktır. Çeşitli kaynaklarda İslamlık-
tan önce yaşamış 50 civarında şairden şiirler yer almaktadır. Mesela, el-Mufazzal ez-Zebbî
(öl. 785), el-Mufazzalîyât’ta Cahiliye dönemi şairlerinden 47, İslamî döneme ulaşmış 14 ve
İslamî dönemde doğmuş 6 şaire ve bunların 128 şiirine yer vermektedir.
İslamdan önceki Arap şiirinin en güzel örnekleri el-Mu’allakât adı altında bir araya getiril-
miştir. Bu şiirlerin şairleri şunlardır: İmru’u’l-Kays, Tarafa, Züheyr, Lebîd, Amr b. Kulsûm,
Antere (veya el-Hâris bin el-Hillize), en-Nâbigat ez-Zubyânî (veya el-A’şâ). Asılı anlamında-
ki mu’allaka sözcüğü, bu yedi şairin şiirinin seçilerek Kâbe’nin duvarına asılmış olması sebe-
biyle kullanılmıştır ve bu şiirler el-Mu’allakatu’s-Seb’a (=yedi askı) diye adlandırılmıştır. Ay-
rıca hitabette Kus bin Saide’nin önemli yeri vardır.
2. Ünite - Arap ve Fars Edebiyatları 37
İslamî Dönem
610 yılı dolaylarında başlayan ve 661 yılına kadar devam eden dönem, Hz. Peygamber ve
dört büyük halife dönemini kapsar. İslamın gelişi, cahiliye dönemi edebiyatını büyük öl-
çüde etkilemiş ve önemli değişikliklere uğramasına sebep olmuştur. Bu dönem edebiyatı-
nın başlıca kaynakları, Kur’an-ı Kerim, hadis, cahiliye edebiyatı ve yabancı edebiyatlardır.
Hz. Peygamber’in şairi olarak tanınan Hassân bin Sâbit’in (öl. 680?) yanı sıra Arapların
en meşhur kadın şairi el-Hansâ (öl. 644’den önce), Peygamber’e yazdığı hicviyeden sonra
af dilediği şiiri Kasîdetü’l-bürde (=kasîde-i bürde, Hırka kasidesi) ile ünlü Ka’b bin Zü-
heyr (öl. 645?), Abdullah b. Revâha (öl. 630) ve mu’allaka şairlerinden Lebîd bin Rebî’a
(öl. 660 veya 661) bu dönemin aynı zamanda sahabeler arasında yer alan büyük şairleridir.
Genel bir değerlendirme yapmak gerekirse ilk İslamî dönemde (610-661) her ne kadar
İslam’a ait değerler şiirde yer almaya başlamış olsa da, edebî bir gelenek olarak şiirde ca-
hiliye dönemi düşünce ve ifadeleri çoğunluktadır. Bu sebeple şiirdeki üslubun da aynı ol-
duğu bu dönemde şiire karşılık, dinî muhtevanın öne çıktığı nesrin daha çok yaygınlaştı-
ğını belirtmek gerekir.
Cahiliye dönemi, ilk İslam ve Emevîler dönemlerine ait şiirlerde çoğunlukla dövüş ve
kavga önde gelirdi. Cinsellik ve müstehcenlik ise oldukça azdı. Hz. Peygamber zamanı dı-
şında zühd ve hikmet konulu şiirler ile beyitler, bu dönemlerde Arap edebiyatında olduk-
ça azdır. Cahiliye devrinde de mükemmel insandan söz eden; ölümü, beşerin aczini anla-
tan ve öğütler içeren beyitler söylenmiştir.
Cahiliye devrinde, şiirinde şaraba yer vermeyen şair azdı. Şiirde şarap, kadeh ve şa-
rapla ilgili çeşitli kaplar tavsif edilirdi. Şarap (hamr) şiirde bağımsız bir konu olmadan
önce cahiliye devrinde özellikle A’şâ’nın (629?) şiirinde yer aldı. İlk İslamî dönemde me-
dih (=övgü) ve hiciv (=yergi) gibi bu konu da itibar görmedi ve şiirde pek yer almadı.
Emevîler devrinde ise özellikle Hristiyan Ahtal’ın (öl. 710), kasidelerinde yer alan ko-
nulardan biri oldu. Emevîlerden el-Velîd b. Yezîd (hilafeti: 743-744) de hamr (şarap) ve
mucûna (=müstehcenlik) şiirde özel yer vermekle öncü ve yenilikçi görülmektedir. Şarap,
başlı başına bir konu olarak Ebû Nuvâs’ın (öl. 813) şiirinde yer kazandı. Bu şair şarap, ka-
dın ve erkek köleler için yazdığı gazellerle öne çıktı.
Hicrî II., miladî VIII. yüzyılın hemen başında müstehcenliğin ortaya çıkışı ve yayı-
larak halifelerin saraylarına girmesi, Abbâsîlerin (750-1258) hilafete geçmesi, Farsların
Araplar üzerinde etkin hale gelmesi, hilafet merkezinin Şam’dan Irak’a taşınması, edebi-
yatta Şam ve bedevî özelliklerin yerini Irak özelliklerinin alması, Fars medeniyetinin tesi-
riyle bir arada değerlendirilmektedir.
VIII. asırda Arap asıllı olmayan şairler çoğalmış, Arap şairlerle rekabete girişmişlerdi.
Arapça, Arap yarımadasının kuzeyinde İran bölgesinde kullanılır hâle gelmiş, birleştiri-
ci bir rol üstlenmiştir. Fars, Şam, Irak, Mısır, Kuzey Afrika, Anadolu bu yeni medeniyette
birleşti. Arap edebiyatı bu eski bölgenin edebiyatı hâline geldi. Fars bölgelerinde Hicret-
ten sonraki ilk üç asırda şiir ve ilim dili Arapça olurken kültürlü, bilgili ve etkili olmak is-
teyenler için Arapça bilmek zaruriydi.
Emevîler Dönemi
Arap edebiyatında Emevîler devri (661-750), şairler arasında daha çok siyasî düşüncele-
rin öne çıktığı bir dönem olmuştur. “Siyasî görüşleri savunan şairler” diye nitelendirilen
şairler arasında “Alevî-Şiî şairler”, “Hâricî şairler”, “Emevî şairler” ve “Zübeyrî şairler” sı-
nıflaması yapılmaktadır. Bunlardan etkin olmaları açısından Emevî siyaseti yanlısı şairler
ve şiirde bıraktıkları tesir açısından Şia taraftarı şairler önemlidir.
Emevîler döneminde şiir, düşünce ve üslup bakımından Cahiliye dönemi şiirinin özel-
liklerine daha çok benzer hale gelmiştir. Ancak övgü (=medh), yergi (=hiciv), övünme
Risâ: Bir kimsenin ölümü üzerine (=fahr) ve risâ’nın (=mersiye) ana konuyu teşkil ettiği şiirdeki kabilecilik hissiyatının yeri-
duyulan acı ile ölen kimsenin iyi
ve güzel vasıflarının anlatıldığı ni, siyasî taassup ve şairlerin birbirlerine nazîreler şeklinde söyledikleri nakîzalar (çoğulu
şiirlerdir. nekâ’iz) almıştır. Üç büyük hiciv şairi Hıristiyan el-Ahtal (öl. 710-711) ile el-Ferezdak (öl.
732) ve Cerîr (öl. 728?) methiyelerinden çok bu özellikleriyle ün kazanmıştır.
İlk İslam döneminde fazla ilgi görmeyen tegazzül ve nesîb, Emevîler döneminde tek-
rar yaygınlık kazandı ve kasidede amaca ulaşmak için değil, bizatihi kasidenin konusu
olarak iki yönde gelişti: Birincisi Ömer b. Ebî Rabî’a’nın (öl. 719) öncülük ettiği güzelli-
ğe ve kadına tutkun, hayatın zevklerini elde etmek isteyen ve kasidelerini bu düşüncelere
tahsis eden şehirli şairlerin yolu oldu. İkincisi de, özellikle Benî Uzra kabilesi şairlerinin
dile getirdiği bir anlayışı taşıması nedeniyle “Uzrî Gazel” diye isimlendirilen ve Cemîl b.
Ma’mer’in (öl. 701) öncüsü olduğu güzelliği ve sevgiyi öne çıkaran, samimi duyguları ak-
taran, kavuşsa da kavuşamasa da ölünceye kadar bir kadın için şiirler söyleyen bedevî şair-
lerin yolu idi. Birinciler gazel söylemekte yoğunlaştıkları ve kasideyi gazel söylemeye tah-
sis ettikleri için bir dereceye kadar yenilikçi sayılırdılar. İkinciler ise böyle bir konuyu yani
iffetli aşkı, şiire ilk defa aktardıkları için yenilikçi kabul edildiler. Fars ve Türk şiirinde yay-
gın olarak görülen aşk konusuna kaynaklık teşkil eden Mecnûn (Kays b. el-Mulevveh, öl.
689) da bu şairlerdendir. Bu şairler sevdiklerinin adlarıyla birlikte anıldılar: Cemîlu Bu-
seyne (Buseyne’nin Cemîl’i); Mecnûnu Leylî (Leylâ’nın Mecnûn’u) gibi. Uzrî şairlerin bu
temiz, hazin ve ulvî aşk anlayışı daha sonra tasavvufî ve romantik eserlerde geliştirildi.
Abbâsî ve Endülüs Emevîleri Dönemi

Abbâsî dönemi (750-1258) edebiyatı, ediplerin çoğunun anne ve babasından birinin Arap
olmaması sebebiyle “el-Edebu’l-muvelled”; ayrıca Cahiliye ve Emevî dönemlerine nis-
petle yeni olması nedeniyle “el-Edebu’l-muhdes” adları ile anıldılar. Hicrî II. asrın he-
men başında müstehcenliğin ortaya çıkışı ve yayılarak halifelerin saraylarına girmesi,
Abbâsîlerin hilafete geçmesi, Farsların Araplar üzerinde etkin hale gelmesi ve Fars me-
deniyetinin tesirinden dolayı bu dönem edebiyatı, anlam ve üslup açısından tam bir Arap
edebiyatı özelliği taşımaz
Son Emevîlere ve ilk Abbâsîlere övgüler yazan Beşşâr b. Bürd (öl. 783-784) ile Ebû
Nuvâs (öl. 813?) Fars asıllı ve serbest tavırlı şairlerin öncüsüdür. Daha çok dinî şiirleriy-
le tanınan Ebu’l-Atâhiye (öl. 825?), Arap şiirinin mükemmel örneklerini bir araya geti-
ren el-Hamâse’nin yazarı Ebû Temmâm (öl. 846), el-Buhturî (öl. 897), bir günlük halife
İbnu’l- Mu’tez (öl. 908), filozof ve şair Ebu’l-Alâ el-Ma’arrî (öl. 1057), el-Mütenebbî (öl.
965), Harîrî (öl. 1122), mutasavvıf ve şair İbnu’l-Fâriz (öl. 1235) Abbâsîler döneminin
önemli edebî şahsiyetlerindendir. İbnü’l-Mukaffa (öl. 759), Câhiz (öl. 868), İbnü’l-Amîd
(öl. 970) ve Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin (öl. 1193) ünlü veziri ve divan kâtibi el-Kâdi el-Fâdıl
(öl. 1200) ise dönem nesrinin önde gelen yazarlarıdır.
Emevî devletinin 750’de Abbâsîler tarafından yıkılmasından sonra, Abdurrahman
ed-Dâhil’in (öl. 788) Batı’ya kaçarak Endülüs’te 756’da yeni bir Emevî devleti kurmasıy-
la Arap edebiyatında yeni bir dönem başladı. Bu dönem devletin yıkıldığı 1492 yılına ka-
dar devam etti. Bu dönem edebiyatı, başlangıçta hem şiir hem de nesir alanında geleneksel
Arap edebiyatının taklidi şeklinde devam etti. Daha sonraları farklı sosyokültürel etkilerin
ve coğrafî çevrelerin tesiriyle edebiyatta yenilik girişimleri ortaya çıktı. Bu dönemde ye-
tişen edebî şahsiyetlerin, yazdıkları eserler bakımından geleneği devam ettirenler, ortada
olanlar ve yenilikçiler şeklinde üç grup oldukları görülür. Kurtuba kadısı Munzir b. Sa’îd
el-Belûtî (öl. 946), İbn Hafâce (öl. 1138), İbnü’l-Hatîb (öl. 1374), İbn Abdi Rabbih (öl.
940), İbn Şuheyd (öl. 1034), İbn Hazm (öl. 1063) ve İbn Bessâm (öl. 1147) nesir alanın-
da; İbn Derrâc el-Kastalî (öl. 958), İbn Abdûn (öl. 973) ve İbn Zeydûn (öl. 1071) ise şiir
alanında önde gelen şahsiyetlerdir. Dönemin şiirinde görülen en önemli yenilik ise, kla-
sik Arap şiirinin vezin ve kafiyelerinde bazı değişiklikler yapılarak el-Muvaşşahât (=Mu- Muvaşşah: Birbirini izleyen uzun
beyitler ile kısa bentlerden oluşan
vaşşahalar) adıyla şiirde yeni bir türün ortaya çıkarılmasıdır. Dönemin tanınmış muvaş- ve tevşîh diye de adlandırılan
şahacıları, İbn Lubâne (öl. 1091), Kumeyt b. El-Hasen (öl. 1095), İbn Bakiyy (öl. 1126) ve nazım şeklidir. IX. yüzyılın ikinci
yarısında Endülüs’te ortaya çıkmış
Endülüs’ün son muvaşşahacı şairi İbn Zumruk (öl. 1393) gibi şahsiyetlerdir. ve dönemin debdebeli, coşkulu
hayatında çalgı eşliğinde söylenen
Çöküş Dönemi halk şarkılarına güfte olarak
yazılmıştır.
Moğolların önce Cengiz Han’ın komutasında Orta Asya ve İran’ı, sonra Hülâgû Han’ın ida-
resinde 1258 yılında Bağdat’ı istila ederek katliam yapmasıyla Arabistan sahasında büyük
bir “çöküş dönemi” yaşanmış ve bu durum XIX. yüzyılın başlarına kadar sürmüştür. An-
cak İslam coğrafyasında daha önceki yüzyıllarda diğer bölgelerde başlamış olan Arapça
eser verme geleneği Selçuklu, Endülüs, Osmanlı, Timurlu gibi devletlerin bulunduğu böl-
gelerde devam etmiştir. Bu dönemde şiir alanında eş-Şâbbu’z-Zarîf (öl. 1295), Şerefuddîn
el-Bûsûrî (öl. 1296), Safiyyuddîn el-Hillî (öl. 1349), İbnu Nubâte el-Mısrî (öl. 1366) gibi
tanınmış şairler ile nesir alanında en-Nuveyrî (öl. 1332), Ebu’l-Abbâs el-Kalkaşendî (öl.
1418) ve Celâluddîn es-Süyûtî (öl. 1505) gibi pek çok önemli şahsiyet yetişmiştir.
Yeni Arap Edebiyatı (Modern Dönem)

XIX. yüzyılın başlarından itibaren günümüze kadar geçen süre, büyük ölçüde Batı kay-
naklı siyasî, sosyal ve kültürel gelişmelere bağlı olarak ortaya çıkan değişim ve modernleş-
me sürecinden dolayı Arap edebiyatında “Modern Dönem” şeklinde adlandırılır. Bu dö-
nemde, klasik dil ve edebiyatın canlandırılarak eski eserlerin benzerlerinin ortaya konul-
masına çalışılır. Arap şiiri, Batı’daki bütün edebî akımlardan etkilenerek hızla modernleş-
meye devam etmiştir. Bu dönemde biçim yönünden kafiyesiz şiir, serbest şiir ve düz yazı
şiir örnekleri görülür. Hayatla ilgili hemen her konunun şiirde yer almasıyla Arap şiiri,
içerik yönünden yenileşip zenginleşmiştir.
Arap nesri, XIX. yüzyılın sonlarına kadar şiirde olduğu gibi zayıf, kapalı, anlamdan
çok lafzî sanatların ağır bastığı bir yapıya sahiptir. XX. yüzyıldan itibaren Batı’nın da et-
kisiyle, başta tercüme daha sonra telif olmak üzere hikâye, roman, makale ve tiyatro gibi
yeni nesir türlerinde eserler görülmeye başlanır.
ARAP EDEBİYATINDA NAZIM ŞEKİLLERİ VE NESİR
Nazım Şekilleri
Arap edebiyatında VIII. yüzyılın ikinci yarısına kadar nazmı belirli kurallara bağlayarak
izah eden teori kaynakları bulunmaz. el-Halîl b. Ahmed el-Ferâhîdî (öl. 791), aruz ilminin
sistemli bir izahını yapmış, kafiye ve nazımla ilgili terimlerin çoğunu tespit ve tarif ederek
nazım tekniğini sistemleştirmiştir.
Arap şiirinde en küçük nazım birimi beyit olup eskiden beri beyitte anlam bütünlüğü-
nün bulunması şart sayılmıştır. Cahiliye devrinde ve bu devrin şiir anlayışının devam etti-
ği VII. yüzyılın ilk yarısında recez ve kasîd adları verilen iki nazım şekli görülür. Yapı ba-
kımından diğerlerinden çok farklı olan recez, aruzun aynı adı taşıyan bahriyle yazılır. Re-
cez, birbiri ile kafiyeli, ancak bir mısra uzunluğunda kısa beyitlerden meydana gelir. Arap
şiirinin en eski nazım şekli kabul edilen recezlerin Cahiliye devrinden çok az örneği kal-
mıştır. Deveci ezgileri, savaşçıların birbirlerine meydan okumaları, kadınların savaşçıla-
ra serzenişleri, ninniler gibi âni ilhamların gönüle doğduğu gibi irticâlen söylenmesinden
oluşan kısa şiirler şeklindeki recezi, planı kaside şeklinde, uzun şiirler haline getiren şair
el-Ağleb b. Cüşem el-İclî (öl. 642)’dir. İclî’nin şekillendirdiği ve sonraları gittikçe rağbet
gören bu yeni tip recezlere urcûze denmiştir. Urcûzeler, Arap şiirinde müzdevic şiir veya
müzdevice denilen mesnevi nazım şeklinin doğmasını da sağlamıştır.
Arap şiirinde recez ve urcûzeden başka görülen eski nazım şekillerinden diğeri ise
kasîd’dir. Kasîd, receze göre ikişer mısra uzunluğunda ve birbiri ile kafiyeli beyitlerden
oluşan, tam ve meczû (=eksik, bir cüz’ü eksik) vezinlerle yazılan manzumelerdir. Kasîd
ile aynı kökten türeyen kasîde ise, kasîd şeklinde fakat, ondan daha uzun bir şiir olup bel-
li konuların dâhilî bir plan içinde işlendiği nazım şeklidir. Arap şiirinde, kasidenin nesîb
kısmından ayrı, müstakil aşk şiirleri (gazel yazmaya) nazmetmeye tegazzül denmiştir.
İran ve Türk edebiyatlarında görülen gazel, Arap şiirinde yoktur. Gazel nazım şekli, klasik
biçimini İran edebiyatında kazanmıştır.
Kafiye örgüsü ile birbirine bağlı kıtalardan kurulan halk şiiri nazım şekilleri, Arap şiiri-
ne büyük bir çeşitlilik kazandırmıştır. Özellikle Endülüs’te çok gelişen bu nazım şekillerinin
bend veya kıtalardan oluşan çeşitli şekilleri bulunmaktadır. Muvaşşahlar ve İbn Kuzmân’ın
Zecel: Herkesin anlayabilmesi (öl. 1160) nazım türleri arasına kattığı zecel, bunların başında gelir. İran edebiyatından alı-
için halk diliyle söylenmiş, sanatlı
ifadelerden ve zorlamalardan
nan dübeyt (=iki beyt) veya rüba’î de Arap edebiyatında görülen bir başka nazım şeklidir.
uzak, halkın ilgisini çeken, akıcı, Arap şiirinde, onuncu yüzyıla kadar kaside nazım şeklinin yaygın olmasından dola-
şaka yönü ağır basan avamî yı bu dönemlere ait Arapça şiir divanları ve mecmuaları, konu itibariyle bölümlere ayrı-
sözlerden oluşan şiirlerdir.
lırken Farsça ve Türkçe divanlarda olduğu gibi nazım şekilleri dikkate alınarak düzen-
lenmiştir. Meselâ İbnu’l-Mu’tez’in (öl. 908) Arapça divanının babları; el-fahr, el-gazel,
el-medîh ve’t-tehânî, el-hicâ ve’z-zemm, eş-şarâb ve’l-hamrîyât, el-mu’âtebât, et-tardîyât,
el-muleh ve’l-evsâf, el-merâsî ve’t-te’azzî, ez-zuhd ve’l-âdâb ve’ş-şeyb ve’l-hikme konu baş-
lıklarını taşımaktadır. Arap şiirinde nazım şekillerinin çeşitlilik kazanması ve ilgi görme-
si, X. yüzyıldan itibaren giderek artacaktır.
Müslüman toplumun hissiyatı ve sanat zevkine, bazen de tasavvufî düşünceye yer ve-
ren şiir anlayışı, genel olarak bütün İslam dünyasında Selçuklular döneminde yaygınlaş-
mıştır. Doğu şiirinde bilhassa XII. yüzyılda genelleşme özelliği kazanan bu durum, tarihî
seyir içerisinde açıkça gözükmekte; günümüz Arap ve Fars edebiyat tarihçileri de bu yön-
de değerlendirmeler yapmaktadırlar.
Cahiliye döneminde ferdî duyguları ve kabile hissiyatını dile getiren; Emevîlerde ge-
nel Arap siyasetine dönük ve Abbâsîler devrinde ise, topluma ve toplumdaki maddî zevk-
lere yönelmiş olan şiir XI. yüzyıl civarında toplumun hemen her kesiminde, medrese ve
tekkede; devlet adamları, âlimler ve sûfîler arasında ortak değer ve anlayışları yansıtan bir
hüviyete bürünmüştür. Selçuklular dönemine kadar Arap edebiyatında başta şarap, kadın
ve müstehcenlik olmak üzere maddî zevkler üzerine söylenen şiirler, bundan sonra ancak
nadir örnekler olarak görülmüştür.
Arap edebiyatının ilk nazım şekillerini belirtiniz ve bunlardan türeyen diğer nazım şekille-
1 ri hakkında bilgi veriniz.
Nesir Türleri ve Nesir Türü Eser Yazılan Alanlar

Hitâbet: Arap edebiyatında görülen ilk nesir örnekleri, şiirden sonra önemli sayılan ve
çok gelişmiş olan hitâbet metinleridir. Hitâbetin konuları, Cahiliye devrinde övme, övün-
me, yerme, halkı çeşitli konularda ikna etmek, onları coşturmak, belirli düşünceleri aşıla-
mak vb. idi. İslamiyetle birlikte “cihâd”a teşvik için söylenen sözler, “va’az”, ve “hutbe”lerle
genişledi. Kur’an ise, şairler ve hatipler için “fesâhat” ve “belâgat” örneği sayıldı.
Abbâsîler zamanında nesir, mürâselât, siyer, megâzî, fütûh, tarih, coğrafya, edeb ve
muhâzara, hikâye, makâmat gibi türlerle genişlemiştir. Yabancılarla kaynaşmadan dola-
yı Arapçaya pek çok kelimenin girmesi üzerine Arap dilini koruma düşüncesiyle dilbil-
gisi üzerinde çalışmalar başlamıştır. İslamla birlikte tefsir, hadis, fıkıh, kelâm gibi İslamî
ilimler ortaya çıkmış; Yunancadan çeşitli konularda çeviriler yapılmış, tıp hey’et, nücûm,
riyâziye, felsefe, mantık ve başka ilim dalları üzerinde yetişenler çoğalmıştır. Pehlevîceden
ve Hintçeden Kelile ve Dimne gibi siyaset-nâmeler, Elfü’l-Leyleti ve’l-Leyle gibi hikâyeler
ile Tevrat ve İncil Arapçaya çevrilmiş, “ensâb”la ilgili çeşitli biyografik eserler yazılmıştır.
İslamın Arap olmayan milletler arasında da yayılmasıyla, Müslüman olan veya olma-
yan- şairlerin, âlimlerin ve sanatçıların çeşitli konularda Arapça yazdıkları eserler sonucu
kültür hayatı zenginleşmiş ve böylece bir İslam medeniyeti meydana gelmiştir. İslamdan
sonra ortaya çıkan nesir türleri ve eser verilen alanlar şunlardır:
Mürâselât (=Mektuplar, mektuplaşmalar): Resmî ve özel her türlü yazılardır. Bu tür
yazıları başlatan son Emevî halifesi Mervan’ın kâtibi Abdülhamid el-Kâtib (öl. 749)’dir.
Ebu Bekr el-Harezmî (öl. 993)’nin edebî mektuplarının toplanmasından oluşan Resâ’il’i
bu türün en tanınmış eseridir.
Siyer, Megâzî, Fütûh: İnsanın huyu ve ahlâkı anlamına gelen “sîret”în çoğulu olan si-
yer, sonradan Peygamber’i anlatan eserlerin adı olmuştur. Megâzî, gaza (=İslam adına ya-
pılan savaş) hikâyeleri anlamına gelir. Bu kelime de önceleri Peygamber’in savaşlarını an-
latan eserler için kullanılmıştır. Fütûh (=zafer; açma) ise, İslamın ilk dönemlerinde yapı-
lan savaşları ve bu savaşlar sonunda alınan ülkeleri anlatan eserlerdir. Bu eserler aynı za-
manda Arap tarihinin ilk eserleridir.
Siyer ve megâzî türünde ilk eserleri yazanlar Muhammed İbn İshak (öl. 768), Muham-
med İbn Müslimi’z-Zehrî (öl. 751), Urvetü’z-Züheyr (öl. 711) ve Veheb İbn Münebbih (öl.
732)’dir. Elde bulunan en eski siyer kitabı, Abdülmelik İbn Hişâm (öl. 828)’ın İbn İshak’ın
eserinden yararlanarak yazdığı belirtilen Sîretü İbn Hişâm adlı eseridir.
Fütûh türünde yazılan ilk eser ise el-Vâkıdî (öl. 822)’nin Fütûhü’ş-Şâm’ ıdır. Ahmed
İbn Belâzürî’nin (öl. 892) Fütûhü’l-Büldân’ ı ise bu alanda en tanınmış eserdir.
Tarih ve Coğrafya: Cahiliye devrinde savaşlar ve büyük olaylar halk arasında “eyyâmü
Arab” denilen hikâyeler şeklinde sözlü olarak kuşaktan kuşağa aktarılmıştır. Bu tarz
hikâyeler aynı zamanda Cahiliye devrinin ilk tarihleri sayılır. İslamdan sonra yetişen
önemli tarihçiler ile eserleri şunlardır:
et-Taberî Muhammed İbn Cerîr (öl. 922), Târîhü’l-Ümemi ve’l-Mülûk; Hâtibü’l-
Bağdâdî (öl. 1070), Târîhu Bağdâd; Ebu’l-Fidâ (İbn Kesîr, öl. 1331), Târîhu Ebî’l-Fidâ;
İbn Haldûn (öl. 1405), Târîhu İbni Haldûn; Süyûtî Celâlüddîn Abdurrahman (öl. 1505),
Hüsnü’l-Muhâzara fî Ahbâri’l-Mısri’l-Kâhire.
Coğrafya ile ilgili önde gelen eserler arasında ise şunlar bulunmaktadır:
Istahrî Ebu İshak (X. yy. başı), Mesâlikü’l-Memâlik (Bu eser ilk coğrafya kitapların-
dan sayılır.); Yakûtu Hamevî (öl. 1228), Mu’cemü’l-Büldân, Kazvînî Zekeriyyâ b. Muham-
med (öl. 1283), Acâ’ibü’l-Mahlûkât ve Garâ’ibü’l-Mevcûdât (kozmoğrafya), Âsârü’l-Bilâd
ve Ahbârü’l-İbâd (coğrafya); Ebu’l-Fidâ (İbn Kesîr), Takvîmü’l-Büldân.
Dilbilgisi: Arap dilini esaslı kurallara bağlayarak bozulmasını engellemek için, Arap-
çayı iyi konuşan kabilelerle yapılan görüşmeler, eski şiirler ve hutbeler incelenerek ve ke-
limeler üzerinde durularak dil çalışmaları yapılmış ve bu çalışmalar sonunda sarf, nahiv,
lugat, iştikak, aruz, kavâfî, bedî’, beyân, me’ânî, ahbâr, emsâl bilimlerinin temeli atılmıştır.
Bu çalışmaların ilk kez yapıldığı yer dilci, râvî, hâfız, edip ve şairlerin toplandığı Basra’dır.
Buradaki dilbilgisi çalışmalarının açtığı çığıra Basra okulu adı verilmiştir. Aruzu, kuralla-
rını tespit ederek bir ilim haline getiren İmam Halil İbn Ahmed (öl. 791)’in Kitâbü’l-Ayn
isimli eseri Arapçanın ilk sözlüğüdür.
Basra okulundan sonra, Kûfe okulu ortaya çıkmıştır. Kûfe okulundan olanlar, Bas-
ra okulunun sıkı kurallarını eleştirerek daha çok yaşayan kelimeler ile konuşulan dildeki
yanlışlar üzerinde çalışmalar yapmışlardır. Bu okulun en ünlü âlimleri Kisâ’î (öl. 804) ile
öğrencisi Ferrâ (öl. 822)’dır.
Muhâzarât: Faydalı bilgiler, çeşitli haberler, fıkralar ve anılar, seçilmiş şiirler ve hutbe-
ler üzerinde açıklamalar, “Nevâdirü’l-Garîbe ve Ma’âniyyü’l-Nâdire” türü edebî ve ahlakî
yazıların toplandığı eserlere muhâzarât denir. Bu türün en önemli yazarı Câhiz Ebû Os-
man Amr b. Bahr (öl. 869)’dır.
Edebiyat: Arap edebiyatında edebî sanatlar ile nazım ve nesrin çeşitli konuları-
nı ele alan eserler de yazılmıştır. Bu tür eserleriyle tanınan yazarların bazıları şunlar-
dır: Dâvûdu’z-Zehrî (öl. 909), Kitâbu Zehreti’l-Ulûmi ve’l-Edeb; Ebû Hilâl Hasan İbn
Abdillahi’l-Askerî (öl. 1004), Kitâbü’s-Sınâ’ateyn (nazım ve nesir); İbn Reşîk (öl. 1070),
el-Umdetü fi Sınâ’ati’ş-Şi’r, Sekkâkî (öl. 1229), Miftâhu’l-Ulûm.
Emsâl (=misaller, örnekler): Atasözleri, deyimler ve halk arasında yaygın olan meşhur
sözler bu tür eserlerde toplanmıştır. Çeşitli düşüncelerin ya da yaşanmış olayların veciz bir
şekilde ifade edildiği bu tür eserlerin en tanınmış olanı Meydânî Ebû’l-Fazl Ahmed b. Mu-
hammed Nîşâbûrî’nin (öl. 1124) Emsâlü’l-Arab isimli eseridir.
Hikâye: Arap edebiyatında hikâye kelimesi daha sonraları kullanılmıştır. Arapçada bu
kelime yerine önceleri esmâr, hurâfât, kısas, rivâyet, ahbâr, ahâdis, emsâl ve nevâdir ke-
limeleri kullanılmıştır. Esmâr, gece toplantılarında söylenen masallar; hurâfât, gerçekle il-
gili olmayan uydurma masallar; kısas, peygamberlerin başından geçen ibret verici olaylar;
rivâyet, birisinden aktarılan sözler; ahbâr ve ahâdis, çeşitli konulardaki sözler; emsâl, bir
düşünceyi veya ibret verici bir hayat sahnesini anlatan eserler ve nevâdir ise birbiriyle ilgi-
si olmayan zarif ve nükteli küçük hikâyelerdir.
Makâme: Meclislerde okunan, hoş ve merak uyandıran kısa hikâyelerdir. Çoğulu ise
“makâmât”tır. Abbâsîler zamanında “kısas”dan çıkan makâmelerde esas olan söz güzelli-
ğidir. Câhiz’in başlattığı makâme türünü geliştiren İranlı Bedî’üzzamân-ı Hemedânî (öl.
1007) dir. Daha sonra Harîrî (öl. 1122) bu türün içeriğini genişleterek bu alanda büyük
ün kazanmıştır.
İlim: İslamiyetten sonra kaynağı Kur’an olan tefsir, fıkıh, kelâm ve hadis ilimleri orta-
ya çıkmıştır. Bunlardan başka çeviri yoluyla da “ulûm-ı dahîle” adı verilen kimya, heyet
ve tıpla ilgili eserlerin Arapçaya çevrildiği görülür. Yabancı ilimlerin yayılması, Abbâsîler
zamanındadır. Önce çeviri yoluyla başlayan bu çalışmalar daha sonra aktarma, açıklama
veya benzerini yazma yoluyla genişlemiştir. Heyet âlimi ve müneccim Sâbit İbn Kurra (öl.
901), hekim Huneyn İbn İshak (öl. 911), filozof el-Kindî (öl. 860), Türk filozofu ve mu-
siki âlimi Farâbî (öl. 950), Türk filozofu ve âlimi İbn-i Sinâ (öl. 1036) ilimle uğraşan çok
sayıdaki âlimin en tanınmış olanlarıdır.
Ensâb (=soylar): Araplar soyları ve kabileleri ile övünen bir toplumdur. Bu sebep-
le Araplarda kişilerin kendi adlarından başlayarak en büyük kabilesine kadar bütün soy
kütüğünü saymak bir ilim haline gelmiş ve “ilmü’l-ensâb” adını almıştır. Soylar üzeri-
ne yazılan eserlerin en eskisi İbn Kelbî (öl. 819)’nin eserleridir. Bu konuda bilinen di-
ğer eserler; İbnü’l-Esîr (öl. 1332)’in el-Lübâb ve Süyûtî (öl. 1505)’nin Lübbü’l-Elbâb fî
Tahrîri’l-Ensâb’ıdır.
Tabakât: İslamiyetten sonra tefsir ve hadis ilimleri ortaya çıkınca, bu alanlarda söyle-
nen sözlerin doğrusunu yanlışından ayırmak için, sözleri aktaranların biyografilerini araş-
tırmak zorunluluğu doğmuş, böylece tabakât adı altında eserler yazılmıştır. En eski tabakât
yazarı Kâtibü’l-Vâkidî (öl. 844)’dir. Daha sonra râviler, müfessirler, muhaddisler, şairler ve
tabibleri konu alan çeşitli mesleklerle ilgili çok sayıda tabakât kitapları yazılmıştır.
XX. yüzyıldan itibaren yetişen yazarlar, nesirde devam edegelen klasik üslubu bıraka-
rak doğal ve serbest bir üslup benimsemişlerdir. Bu dönemde Arap edebiyatında Batı’dan
yapılan serbest tercümeler ve tarihî konuları işleyen telif eserler vasıtasıyla hikâye, roman,
tiyatro, makale ve eleştiri türünde eserler de yazılmaya başlanmıştır.
Eskiden Arap edebiyatında hikâye türünde yazılan eserlere verilen adları belirtiniz ve bu
2 eserlerin özellikleri hakkında bilgi veriniz.
Arap edebiyatının şairlere göre dönemleri: Arap edebiyatında, birbirini takip eden
devirler ve nesiller göz önüne alınarak şairler çeşitli guruplara, dolayısıyla Arap şiiri de
tarihî devrelere ayrılmıştır. Daha çok devirlere dayanan, kendi içinde de nesil nesil ta-
bakalara bölünen bu ana guruplar şunlardır: 1. Cahiliyyûn: Cahiliye, yani İslamiyet-
ten önceki dönem şairleri. 2. Muhadramûn: Hayatlarının bir kısmını Cahiliye bir kıs-
mını da İslamî dönemde geçirmiş olan şairler. 3. İslamiyyûn: İslamî dönemin ilk şair-
leri. Emevîler döneminin sonuna kadar geçen dönemde yaşayan ve bir önceki nesli ta-
kip eden şairlerdir. 4. Müvelledûn veya muhdesûn: Şehirli, yeni şairlerdir. Muhdes şa-
irlerin ilki Beşşâr b. Bürd (öl. 783) sayılmıştır. 5. Asriyyûn: Müellifler, muhdes şairler-
den sonraki asırlarda, kendi zamanlarında yaşayan şairler için mu’asır (=çağdaş) an-
lamına gelen “asriyyûn” tanımını yapmışlardır. İlk üç gruptaki şairler, dil ve edebiyat
âlimleri tarafından şiirleri şâhid (=örnek) olarak kullanılan kudemâ (=eskiler) deni-
len sanatkârlardır.
İRAN’IN KISA TARİHİ

Orta Asya’nın güney batısında yer alan İran’ın tarihteki sınırları belirgin bir şekilde orta-
ya konulamaz. Genel olarak şöyle bir çerçeve oluşturulabilir: Kuzeyde Kafkas dağları, Ha-
zar denizi ve Batı Türkistan, doğuda Türkistan ve güneye doğru Hindistan/Pakistan, ba-
tıda Anadolu, Irak ve Basra körfezi ile güneyde Umman denizi. İran’ın bilinen tarihî dö-
nemlerinde Medler (yıkılışı Ahamenişlerin kurucusu büyük Kiros/Kûrûş tarafından m.ö.
558), Ahamenişler (Hahâmenşîyân, yıkılışı İskender tarafından m.ö. 330), Tavâif-i mulûk/
Helenistik Dönem (m.ö. 323-250), Partlar/Eşkâniyân (Arşak/Eşk’ın öncülüğünde, yıkılışı
m.s. 226), Sâsânîler (yıkılışı 652) iktidarda bulunmuştur.
İran coğrafyasında İslamiyetten sonraki ilk yerli hakimler Horasan’da Tâhirîlerdir
(821-873). Önce Maveraünnehir’de, daha sonra Horasan’da Sâmânîler (819-1005) hü-
küm sürdü. Halifelere bağlı ve Sünnî olan Sâmânîler, Fars ve Türk halkıyla Türk ordusu-
na dayanıyordu. İslamiyet öncesinde olduğu gibi sonrasında her iki topluluk birlikte güç
oluşturdukları gibi birbirleriyle mücadele de etmişlerdir. Maveraünnehir 904 yılında İs-
mail b. Ahmed zamanında büyük bir Türk ordusu tarafından kısa bir süreyle ele geçiril-
di. Özellikle Nuh b. Nasr’ın saltanatında (943-954) ve sonrasında Türk devlet adamlarıy-
la Türk komutanlar çok etkindi. Bunlardan Alp Tegin (öl. 963), Sâmânî Devletinde has-
sa askerleri kumandanlığında ve Horasan valiliğinde bulundu ve 962’de Gazne’de bağım-
sız bir devlet kurdu.
Karahanlılardan Buğra Han Hârûn 992’de Buhara’yı işgal etti. Birkaç yıl sonra Ma-
veraünnehir ve Doğu Türkistan’da Karahanlılar (992-1211), Horasan’da ise Gazneliler
(963-1186) olmak üzere Sâmânîlerin bölgeleri Türk asıllı yeni hanedanların idaresine gir-
di. Gazneli Sultan Mahmud (1038-1063), hükümdarlığı ve Hindistan’ı fethiyle adını ta-
rihe yazdırdı. Yine aynı soydan ve aynı dinî hüviyeti taşıyan Selçuklular dönemi (Büyük
Selçuklular 1038-1194), Tuğrul Bey’in (öl. 1063) 1038’de Nişâbûr’da saltanatını ilan et-
mesiyle başladı. Alparslan (sal. 1063-1072), Melikşah (1072-1092) ve Sultan Sencer (sal.
1118-1157) Selçuklu Devleti’nin büyük sultanları oldu. Cengiz Han’ın (sal. 1206-1227)
Merv’i 1221’de istila etmesiyle Moğollar dönemi (1206-1368) başladı. Sonrasında Timur-
lular (1370-1506) ünlü hükümdarları Timur (Semerkant, sal. 1370-1405), Şahruh (sal.
1405-1447) ve Hüseyn-i Baykara (Herat, sal. 1470-1506) önderliğinde tarih sahnesinde
yerini aldı. Şah İsmail (sal. 1501-1524) Tebriz’de saltanatını ilan ederek Safevî Devleti’ni
(1501-1736) kurdu. Tahran’ı başkent yapan Kaçarlar (1786-1925) XX. yüzyılın ilk çeyreği-
ne kadar bölgede hakimiyetini sürdürdü.
FARS (İRAN) EDEBİYATI

İslamiyetten sonra IX. yüzyılın ikinci yarısından ve X. yüzyıldan günümüze kadar ge-
len yeni Farsça ile yazılmış az sayıdaki beyitlerle gelişimine şahit olduğumuz Fars şiiri-
nin, daha önceki yüzyıllara ait örneklerinin varlığı üzerinde çeşitli görüşler mevcuttur.
Sâsânîlerin (224-652) sonlarında veya ilk İslamî dönemde mahallî Farsça lehçelerde söy-
lendiği kabul edilen hece vezinli, kafiyeli, eksik kafiyeli veya kafiyesiz birkaç şiire kaynak-
larda yer verilir. Ancak İslam öncesinde Pehlevî Farsçasıyla birçok mensur dinî ve ahlakî
metin sonraki asırlara intikal etti. Bunların arasında şiir yoktu. İlk tezkirelerde İslamiyet-
ten önce Farsça şiir söyleyen ilk ve tek kişi olarak Behrâm-ı Gûr (öl. 438) gösterilir. Ona
nispet edilen şiir yedi heceli ve kafiyeli dört mısradır. Sâsânî şahlarından olan Behrâm-ı
Gûr, Arap muhitinde yetişmiş ve Arapça şiirleri bulunan bir kişidir. Ayrıca bazı Arapça
şiir söyleyen İranlı şairlerin ilk İslamî dönemlerdeki şiirlerinde Farsça kelime ve ibarelere
yer verdikleri görülmektedir. Mesela Ebû Nuvâs’ın (öl. 813?) şiirlerinde bu durumun ör-
nekleri bulunmaktadır.
Tarihî İran sahasında İslam’dan sonra Tâhirîler (821-873) ve Saffârîler (868-903) za-
manında; diğer bir ifadeyle IX. yüzyılda söylendiği kaydedilen ilk Yeni Farsça şiirlerden
elde bulunanların miktarı, 58 beyittir ve bu şiirler kaside şeklindedir. Örnek olarak da
Arapça kasideler alınmıştır. Bu örnek alma, anlam, söz (=lafız), vezin, teşbih, istiare vb.
bütün yönlerde olmuştur. Bu durum klasik şairlerin ifadelerinden ve bizzat manzum çevi-
rilerden açık olarak anlaşılmaktadır. Bölgede Arapça şiir söyleyen şairlerden sonra ortaya
çıkan Farsça şiir söyleyenler arasındaki ilk büyük şair, Maveraünnehir’de; Semerkand ve
Buhara şehirlerinde yaşamış olan Rûdekî (öl. 941)’dir.
Farsça şiir söyleyen şairler, ilk olarak Arapça şiirleri örnek almışlardı. Eldeki bazı şiir-
ler, ilk örnek alış şeklinin, Arapça şiirlerin kelime kelime tercüme şeklinde olduğunu açık-
ça göstermektedir. Bu nedenle şiirdeki konular da Arap şiirindeki konularla uyumludur.
Zaten İslam dünyasında X. yüzyılın sonlarına kadar Maveraünnehir’den Endülüs’e kadar
şiirdeki konular aynıydı. Başlıca konular övmek, övünmek, mersiye, tavsîf, hiciv, öğüt ve
hikmet, şarap, kadın ve aşk idi. Zühd ve takva, şiire daha sonraları konu oldu ve zamanla
şiirde çokça yer aldı. Farsça şiirdeki ilk büyük mutasavvıf şair Senâî’den (öl. 1131) başla-
nılacak olursa, Hâkânî (öl. 1199), Cemâleddîn-i İsfahanî (öl. 1192), Nizâmî (öl. 1214) ve
Attâr (öl. 1221) ile bu tercihin sürdüğü ve genelleştiği görülecektir. Mevlânâ (öl. 1273) bu
yolun Farsça şiirde en mümtaz şahsiyeti olmuştur.
Fars Edebiyatında Görülen Üsluplar

Ortak özelliklere ve anlatım tarzlarına sahip belirli bir çağdaki şairleri ve eserleri sınıf-
landırmak amacıyla ele alındığında Farsça şiirde İslam’dan sonra başlıca birkaç üslup
öne çıkmaktadır.
Türkistan/Horasan Üslubu: Bu üslup, IX. yüzyılın ikinci yarısı ile XII. yüzyıllar ara-
sında eser veren Horasan ve Maveraünnehir (Batı Türkistan) şairlerinin hamasî bir ruh-
la sade, tabiî, akıcı ve dış dünyayı gerçekçi olarak anlatan tarzını temsil etmektedir. Arap-
ça kelime ve terkipleri daha az kullanan ve daha çok methiye konulu kaside nazım şekli-
ni tercih eden bu dönem şairlerinden bazıları şunlardır: İlk büyük şair Rûdekî (öl. 941),
Şeh-nâme’nin yazarı Firdevsî (öl. 1020), Unsurî (öl. 1030), Ferruhî (öl. 1038), Minûçihrî
(öl. 1040), Nâsır-ı Hüsrev (öl. 1088), Mes’ûd-i Sa’d-i Selmân (öl. 1121), Emîr Mu’izzî (öl.
1124-1127 yıllarında), ilk büyük mutasavvıf şair Senâî-i Gaznevî (öl. 1131) ve rüba’îleriyle
ünlü Ömer Hayyâm (öl. 1132)’dır.
Irak/Selçuklu Üslubu: Selçukluların tarih sahnesine çıkışıyla Azerbaycan ve Irak-ı
Acem bölgelerine yayılan şiir, toplumda yer edinen dinî ilimler ve tasavvufî anlayışın da
etkisiyle büyük bir değişime uğrayarak yeni özellikler kazandı. Bu üslup XII. yüzyılın ikin-
ci yarısından XV. yüzyılın sonlarına uzanan bir zaman diliminde hâkim oldu. Arapça ke-
lime ve terimlerin çoğaldığı, bilimsel kavramların ve izahların yer bulduğu bu dönemin
şiirinde Enverî (öl. 1168) ve Zahîr-i Fâryâbî (öl. 1201) gibi şairlerin sanatlı ve müba-
lağalı kasideleri yanında zarîf, âşıkâne ve lirik gazeller de yazıldı. Mesnevi nazım şek-
li de özel bir konuma geldi. Azerbaycan’da Nizâmî (öl. 1214) ve Hâkânî (öl. 1199), Irak-ı
Acem’de Cemâleddîn-i İsfahanî (öl. 1192) ve oğlu Kemâleddîn-i İsfahanî (öl. 1237) bu
üslubun öncüleri olurken, Sa’dî (öl. 1292) ve Hâfız (öl. 1390) kalıcı ve etkileyici isimler
olarak öne çıktı. Câmî (öl. 1492) ise bu geleneğin son büyük temsilcisi kabul edilmektedir.
Dinî, tasavvufî ve ahlakî düşüncelerini şiirlerine başarıyla aktaranlar arasında ise Attâr
(öl. 1221), Fahreddîn-i Irakî (öl. 1289) ve en önemlisi Mevlânâ (öl. 1273) bulunmaktadır.
Hint Üslubu: İran bölgesinde Safevîlerin, Hindistan’da Babür Devleti’nin kurulma yıl-
larından sonra giderek ilgi gören bu şiir akımı için bazı İranlı araştırmacılar İsfahan üs-
lubu adını da kullanmaktadır. XVI. yüzyıl başlarından XVIII. yüzyılın ortalarına kadar
etkin olmuştur. Timurlu devletinin varislerinden Bâbür (sal. 1526-1530), şairlere yeni
imkânlar hazırladı. Şiir bir yandan saraydan uzaklaşıp meslek sahipleri ve halk arasında
yer bulurken, diğer yandan gerileyen medrese eğitimi sebebiyle de ilmî tabir ve bilgiler şi-
irden uzaklaştı. Şiir giderek ince hayaller, garip teşbihler, yeni mazmunlar ve bilinmeyen
kelimelerle buluştu. Günlük deyişler, tecrübe ve bilgiler, şiire aktarıldı. Önde gelen şairleri
Kelîm (öl. 1651), Sâib (öl. 1676?), Tâlib-i Âmulî (öl. 1626?), Urfî-i Şirazî (öl. 1590-1591)
ve Bîdil’dir (öl. 1720).
Geriye Dönüş Üslubu: Mazmun arayışında yeniliğini kaybedip doğallıktan uzakla-
şan, anlaşılmaz teşbih ve istiarelerle dolan ve muammaya dönüşen Hint üslubuna muha-
lefet olarak doğdu. XIX. yüzyılda gelişerek XX. yüzyılın başlarına kadar uzanan bu üslup
Şiraz, İsfahan ve Horasan bölgelerinde ilgi gördü. Bu üslubun önde gelen şairleri Sabâ (öl.
1823), Neşât-ı İsfahanî (öl. 1828), Visâl-i Şirazî (öl. 1845), Kâânî-i Şirazî (1835-1836),
Furûgî-i Bistâmî (öl. 1857), Surûş-i İsfahanî (öl. 1868), Yagma-i Cendekî (öl. 1860) ve
Şeybânî’dir (öl. 1888).
Yukarıda sıralanan üsluplar arasındaki geçiş zamanlarını, ayrıca farklı üslup veya dö-
nem adlarıyla isimlendirme ihtiyacı da duyulmuştur. Örnek olarak Sâmânîler zamanın-
daki üsluba Sebk-i Türkistanî, Gazneliler dönemi ile Selçukluların ilk yılları için Sebk-i
Horasanî, Irak Üslubu’na geçirilirken, yani XII. yüzyıl için Ara Dönem Üslubu veya aynı
dönemde İran’ın batısı için Azerbaycan üslubu, Irak Üslubu’ndan Hint Üslubu’na geçiş
dönemi için ise Mekteb-i Vukû’ (XVI. yüzyıl) adlarının kullanıldığı görülür.
Meşrutiyet dönemi şiir anlayışından sonra Farsçada “Yeni Şiir Üslubu” adıyla yapıda ve
muhtevada yeniliklere gidilirken, diğer yanda Mevlânâ, Sa’dî, Hâfız vb. klasik dönem şairler
okunmaya ve örnek alınmaya devam edildi. Batı medeniyeti ve edebiyatıyla başlayan temas-
lar sonucunda İran’da edebî muhitler hikâye, roman ve tiyatro gibi edebî türlere de ilgi du-
yuldu. Hatta XX. yüzyılın başlarında şiirde klasik kalıpların dışına bile çıkılmaya başlandı.
Farsça nesirde de birbiriyle farklılaşan dönemler oluşmuştur. Başlangıçta, yani IX. yüz-
yıl sonlarından XI. yüzyılın ortalarına kadar (Sâmânîler Dönemi) nesir sade, sanatsız ve
kolay anlaşılır, sonraki dönemlere göre daha az Arapça kelimeye yer verildi. Daha sonra
XI. yüzyılın ortalarından XII. yüzyıl ortalarına kadar (Gazneli ve Selçuklu Dönemi) dilde
cümleler uzadı ve Arapça kelimeler çoğaldı. XII. yüzyılın ikinci yarısında (II. Selçuklu ve
Hârezmşâhlar Dönemi) şiirde sanat, seci ve Arapça kelimeler gittikçe arttı. XIII. yüzyıldan
XVIII. yüzyıla kadar hakim olan nesir (Irak üslubu - Sanatlı Nesir Dönemi) sanatlı ve tekel-
lüflü (=anlaşılması zor) bir hüviyete büründü. XIX. yüzyılda Geriye Dönüş Üslubu, nesir-
de de bir miktar etkili olmuş ve daha sonra yazıda sadelik ve konuşma dili tercih edilmiştir.
Fars şiirinde görülen üsluplar hakkında bilgi veriniz.

3
TÜRK EDEBİYATINDA ETKİSİ OLAN FARS ŞAİR VE YAZARLARI

Türk şairlerin eserlerinde, özellikle konu, kullanılan kelimeler, vezin, kafiye, redif gibi un-
surlarda Fars şairlerin etkisi olsa da, bu şairler özgünlüklerini ve sanat kudretlerini eserle-
rine yansıtmışlardır. Örneğin, Gülşehrî, Mantıku’t-Tayr’ını Attâr’ın, Hamdullah Hamdî
de Yûsuf u Züleyhâ’yı Câmî’nin aynı isimli eserlerinden yararlanarak yazmışlardır. An-
cak hem Gülşehrî hem de Hamdullah Hamdî, bu eserlerini yazarken örnek aldıkları eser-
lerin yanında farklı kaynaklardan da yararlanarak içerikte ekleme ve çıkarmalar şeklin-
de değişiklikler yapmak suretiyle taklit olmayan orijinal eserler yazmışlardır. Aynı şeyleri
Fahrî’nin ve Şeyhî’nin Nizâmî’nin eserinden hareketle yazdıkları Hüsrev ü Şîrîn mesnevi-
leri için de rahatlıkla söylemek mümkündür. Bu şairler kendi eserlerinde, Nizâmî’nin ese-
rinde yer alan ancak uygun görmedikleri bazı bölümleri ya kısaltmışlar ya da tamamen çı-
karmışlardır. Bu durum, şairlerin eserlerini yazarken dönemlerinin Türk kültürü ve ahlâkî
değerleri ile geleneklerini dikkate alarak yazdıkları veya tercüme ettikleri eserlerde, toplu-
ma faydalı olmayı düşündüklerini göstermektedir.
Türk şair ve yazarları tarafından eserlerinin Türkçe tercümesi ve şerhi yapılan, eserle-
ri Türkler tarafından çok okunan Fars şair ve yazarları şunlardır:
Firdevsî
Tûs şehrine bağlı Tâberân’ın Bâj köyünde doğan Firdevsî’nin adı kaynaklarda Ahmed,
Hasan ve Mansûr şeklinde geçmektedir. Künyesi Ebü’l-Kâsım, lakabı Fahreddîn olup
Firdevsî ise mahlasıdır. Çocukluk dönemi ve öğrenim hayatı hakkında kaynaklarda yeter-
li bilgi bulunmamaktadır. Eski İran tarihi hakkında Pehlevî dilinde yazılmış eserlere kar-
şı büyük ilgi duyan ve Zerdüşt rahiplerden veya babasından Pehlevîce öğrenen Firdevsî,
şiir yazacak kadar da Arapça bilmekteydi. Ünlü mesnevisi Şeh-nâme’yi Sultan Mahmud’a
sunmak için önce Gazne’ye daha sonra Bâvend hanedanından İspehbed Şehriyâr’a sun-
mak için Tâberistân’a gittiği ve buradan tekrar Tûs’a döndüğü bilinmektedir. Kırk yaşına
kadar rahat bir hayat süren Firdevsî’nin hayatının sonraki dönemleri sıkıntı ve yoksulluk
içinde geçmiştir. Ölüm tarihi bazı kaynaklarda 1020 şeklinde gösterilmekte, bazılarında
ise 1025 olarak verilmektedir.
Şeh-nâme: Başlangıçta diğer şairler gibi gazel ve kasideler yazan Firdevsî’nin Şeh-
nâme’yi 980 veya 990 yılında yazmaya başladığı tahmin edilmektedir. Firdevsî, eserdeki
destanları, önce parçalar halinde yazmış daha sonra bunlar arasındaki bağlantıları sağla-
yacak ilaveleri yaparak 1003-1004 yılında eserin ilk şeklini tamamlamıştır. Eseri ikinci kez
gözden geçirdikten sonra 1014 yılında Gazne’ye giderek Sultan Mahmud’a sunduğu, an-
cak eserinin değerine layık bir ödül alamadığı için Sultan Mahmud için bir hicviye yazdı-
ğı rivayet edilir.
Şeh-nâme, İran tarihinin, hükümdarlar ve aileleri, gelenekler, mitoloji, masal, menkı-
be ve kahramanlık hikâyeleri çerçevesinde manzum olarak, mesnevi şeklinde anlatıldığı
bir eserdir. Aruzun fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûlun fe‘ûl vezniyle yazılan Şeh-nâme, yazarın belirtti-
ğine göre 60 bin beyittir, ancak yazmalardaki beyit sayıları 48-52 bin arasında değişmek-
tedir. İran tarihinin kronolojik sıraya göre sülalere, sülalerin de hükümdarlara ayrılarak
anlatılmasından oluşan eserin kurgusu basittir. Padişahların anlatılmasına, gece gündüz
değişikliklerine ait küçük tasvirlerle başlanan eserde, önemli şahısların ölümünden sonra
dünyanın faniliği ve kötülüğüne dair düşünceler tekrarlanır. Savaş tasvirleri genelde bir-
birine benzeyen eserde anlatım şekli, başından sonuna kadar aynı biçimde devam eder.
Şeh-nâme’nin büyük ilgi ve rağbet görmesi, aynı veya yakın türde Sam-nâme, Gürşasb-
nâme, Feramurz-nâme, Cihângir-nâme, Behmen-nâme vd. gibi eserlerin yazılmasına sebep
olmuş, İskender-nâmeler ise, şeh-nâme türünün bir kişi etrafında gelişen farklı bir türü
olarak ortaya çıkmıştır.
Seyyid Şerîfî (öl. 1544), Kansu Gavrî’nin isteğiyle Şeh-nâme’yi manzum olarak Türkçe-
ye tercüme etmiştir. Kaynaklarda Bursalı Celîlî (XVI. yy.) ve Cevrî’nin (XVII. yy.) de Şeh-
nâme tercümelerinin bulunduğu belirtilmektedir. Dervîş Hasan’ın (Mehdî) tercümesi ise
mensur olup 1621’de II. Osman’a sunulmuştur. Şeh-nâme-Rustam destanının kıssası adıy-
la Doğu Türkçesiyle yapılmış, yazarı ve tarihi bilinmeyen bir tercümesi daha vardır. Kutb,
Fahrî ve Şeyhî, Hüsrev ü Şîrîn mesnevilerini yazarken Şeh-nâme’den de faydalanmışlardır.
Genceli Nizâmî
Tezkirelerde hayatı hakkında yeterli bilgi bulunmayan Nizâmî’nin doğum ve ölüm tarih-
leri kesin olarak bilinmemektedir. Bazı kaynaklarda Türk bir babanın oğlu olarak Kum
veya Tefreş’te doğduğu belirtilse de babasının Gence’ye gelip yerleştiği ve Nizâmî’nin ora-
da doğduğu kabul edilmektedir. Gence’de iyi bir eğitim gördüğü, dil ve edebiyatın yanında
matematik, astronomi, felsefe, coğrafya ve tıp okuduğu, mûsikîye meraklı olduğu, Farsça,
Arapça, Pehlevîce, Süryânice, İbrânîce, Ermenice ve Gürcüce öğrendiği anlaşılmaktadır.
Eğitim döneminden sonra resmî bir görev almayan Nizâmî, döneminin hükümdarlarına
yazdığı şiirler karşılığında aldığı parayla mütevazi bir hayat sürmüştür. Nizâmî’nin ölüm
tarihiyle ilgili olarak kaynaklarda farklı bilgiler bulunmaktadır. Eserlerinin yazılış tarihle-
rinden hareketle onun altmış yaşlarında iken 1201-1214 yılları arasında vefat ettiğini söy-
lemek mümkündür. Mezarı eski Gence’de olup burada son zamanlarda Azerbaycan mi-
marisine göre bir anıtmezar yaptırılmıştır.
Nizâmî, Firdevsî’nin Şeh-nâme ile ortaya koyduğu destansı şiir türünü zirveye taşıma-
nın yanında manzum aşk hikayelerinin en büyük şairi unvanını da kazanmıştır. Fars ede-
biyatında ilk hamse sahibi şair olan Nizâmî’de Firdevsî ve Senâî’nin etkisi görülür. Fars ve
Türk edebiyatlarında kendinden sonra gelen pek çok şairi etkilemiş ve onlara örnek ol-
muştur. Nizâmî Mevlânâ, Sa’dî-i Şirazî, Hâfız-ı Şirazî, Şeyhî, Fuzûlî, Molla Câmî ve Emir
Hüsrev-i Dihlevî gibi şairlere etki etmiştir.
Eserleri: Nizâmî’in bilinen eserleri Divan’ı ile Penc Genc adlı, yaklaşık 35.000 beyitten
oluşan Hamse’sidir.
Hamse’de yer alan mesneviler şunlardır:
1. Mahzenü’l-Esrâr: Nizâmî, yaklaşık 2400 beyit tutarındaki bu mesnevisini, 1174 ta- Hamse: İran ve Türk edebiyatında
beş mesnevinin bir araya
rihinde, Anadolu Selçuklularından Kılıç Arslan’a bağlı olan ve Erzincan ile çevresinde hü- getirilmesiyle oluşturulan eserlere
küm süren Fahrüddîn Behrâmşâh (öl. 1225) adına yazmıştır. Nizâmî, Senâî’nin (öl. 1150) verilen addır. Hamse sahibi olmak,
Hadîkatü’l-Hakîka adlı tasavvufî mesnevisinden esinlenerek müfte‘ilün müfte‘ilün fâ‘ilün bir şair için varılacak yüksek
makamlardan biridir. Hamse
vezniyle yazdığı bu eser karşılığında Behrâmşâh’tan önemli miktarda câize almıştır. yazımını İran’da ilk kez başlatan
2. Hüsrev ü Şîrîn: Nizâmî’nin Hamse’sinin ikinci mesnevisi olan ve mefâ‘îlün mefâ‘îlün Nizâmî’dir.
fe‘ûlün vezniyle yazılan eser, 1180-81’de tamamlanmıştır. Beyit sayısı nüshalara göre 5700-
7700 arasında değişen eserde Sâsânî hükümdarı Hüsrev-i Pervîz ile Ermeni prensesi
Şîrîn’in aşk hikayesi anlatılır. Hüsrev-i Pervîz’le ilgili anlatılanlar, Şeh-nâme’deki bölüm-
le benzerlik gösterir.
Türk edebiyatında XIV. yüzyılda Kutb, Fahrî; XV. yüzyılda Şeyhî, Ahmed Rıdvan,
Mu’îdî, Sadrî, Hayâtî Hüsrev ü Şîrîn; Ali Şir Nevâî ve Harîmî (Şehzâde Korkud) Ferhâd ü
Şîrin, Âhî (Benli Hasan) Hikâyet-i Şîrîn ü Pervîz ve Rivâyet-i Gülgûn-ı Şebdîz; XVI. yüzyılda
ise Celîlî Hüsrev ü Şîrîn ve Lâmi’î Ferhâd-nâme adlarıyla aynı konuda eserler yazmışlardır.
3. Leylâ vü Mecnûn: Şirvanşah Celâlüddevle Ahsitân’ın (sal. 1160-1170) isteği üze-
rine dört ayda yazılarak 1188’de tamamlandı. Yaklaşık 5000 beyitten oluşan eser, aruzun
mef ‘ûlü mefâ‘ilün fe‘ûlün vezniyle yazılmıştır. Nizâmî’nin konusunu Arap kültür ve ede-
biyatından aldığı, ancak kahramanlarını İranlı kimliğine büründürdüğü bu eseri, kurgu,
üslup ve ifade yönünden diğerlerinden daha başarılıdır. Nizâmî’nin Leylâ vü Mecnûn’una
çok sayıda nazire yazılmış, ancak bunlardan sadece Fuzûlî aynı adlı eseriyle ona yakın bir
başarı elde edebilmiştir.
4. Heft Peyker (Behrâm-nâme): Eser, 1196 yılında Selçuklu hükümdarı Melikşah’ın

Meraga: Bugün İran sınırları kölesi Aksungur’un neslinden Meraga hakimi Alâüddîn Körpearslan’ın adına, aruzun
içinde bulunan Güney Azerbaycan
şehri fâ‘ilâtün mefâ‘ilün fâ‘ilün kalıbıyla yazılmıştır. 5197 beyitten oluşan eser, Heft Günbed veya
Behrâm-nâme adlarıyla da anılmaktadır. Sâsânî hükümdarı Behrâm-ı Gûr’un av eğlence-
leri, evlilik hayatını konu alır.
5. İskender-nâme: 1201’de yazılan “Şeref-nâme” ile 1211’ den sonra yazılan “İkbâl-
nâme” başlıklı iki bölümden oluşan eserin vezni, fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûl’dür. Mukbil-
nâme veya İskender-i Berrî adlarıyla da anılan Şeref-nâme bölümü, Azerbaycan atabekle-
rinden Nusratüddin Ebû Bekr Muhammed’e (1191-210), Hıred-nâme ve İskender-i Bahrî
de denilen İkbâl-nâme bölümü ise Musul atabeklerinden İzzeddin II. Mesud b. Arslan
(sal. 1211-1218)’a sunulmuştur. Yaklaşık 10.000 beyitten meydana gelmektedir
Türk edebiyatında bu türün ilk ve en tanınmış olanı Ahmedî’nin 1390’da Germiyan
Beyi Süleyman Şah adına yazdığı İskender-nâme’sidir. Ahmedî bu eseri Firdevsî’nin ve
Nizâmî’nin eserlerinden yararlanarak yazmıştır.
Nizâmî’nin kaynaklarda ve Leylâ vü Mecnûn mesnevisinin bir beytinde, kasîde, gazel,
terkîb-i bend, tercî’-i bend, rüba’î ve kıtalardan oluşan 20.000 beyitlik Divan’ının olduğu
belirtilmişse de günümüzde tam bir nüshası bulunmamaktadır. Mecmu’alarda ve tezki-
relerde yer alan şiirleri Vahîd-i Destgirdî tarafından yayınlanmıştır. Eser, henüz Türkiye
Türkçesine tercüme edilmemiştir.
Ferîdüddîn-i Attâr
Asıl adı Ebû Hâmid Ferîdüddîn Muhammed b. Ebî Bekr İbrahîm-i Nîşâbûrî olan Attâr’ın
Selçukluların son zamanları olan 1142-1145 yıllarında doğduğu tahmin edilmektedir. Ço-
cukluk ve gençlik dönemleri hakkında kaynaklarda bulunan bilgiler farklı ve çok yeter-
sizdir. Ancak eserlerinden, bir yandan eczacılık ve tıpla uğraşırken bir yandan da ilmî ve
tasavvufî bilgiler edindiği ve çeşitli şeyhlere hizmet ettiği anlaşılmaktadır. Eczacılık ve tıp-
la uğraştığı için “Attâr” lakabıyla meşhur olmuştur. Kaynaklara ve kendi eserlerinde ver-
diği bilgilere göre, küçük yaşlarda tasavvufa yönelen Attâr, Irak, Şam, Mısır, Mekke, Me-
dine, Hindistan ve Türkistan’a seyahatlerde bulunduktan sonra Nîşâbûr’a dönerek inzi-
vaya çekilmiştir. Uzun yıllar süren bu inziva hayatı sonunda oldukça ileri bir yaşta iken
Nîşâbûr’da Moğollar tarafından şehit edilmiştir (1221).
Eserlerinden devrindeki birçok mutasavvıf ve şeyhle tanıştığı, onların eserlerini oku-
yarak tasavvuf merhalelerini aşmak için gayret gösterdiği anlaşılmaktadır. Mevlânâ,
Mahmud-ı Şebüsterî, Sa’dî, Hâfız ve Molla Câmî gibi kendisinden sonra gelen pek çok
mutasavvıf-şair ve edibi etkilemiş, onlar için bir örnek olmuştur.
Attâr’ın eserlerinde klasik nazım şekillerinin pek çoğu görülmekle birlikte öne çıkan-
lar ve başarı sağladıkları gazel ile mesnevidir. Hayyâm derecesine ulaşamamış olsa da yer
yer aşk konulu orijinal rüba’îler de yazmıştır. Na’t, öğüt ve tasavvufun önemli meselele-
ri hakkında yazdığı kasideleri vardır. Onun şairliğinin ve ustalığının ortaya çıktığı şiirle-
ri, tasavvufî gazelleridir. Mesnevilerinin hepsi, tasavvufla ilgilidir. Mesnevilerinde şiire ve
edebî sanatlara hakim olduğu anlaşılan Attâr, tasavvufî meseleleri, çerçeve hikâyeler için-
de açık ve anlaşılır bir plâna göre iç içe geçmiş daha küçük hikâyelerde anlatarak konu-
yu sıradan biri için bile daha açık bir hâle getirmiş ve böylece manaları ana hikaye ile bir-
leştirmede büyük bir ustalık göstermiştir. Attâr’a has bir özellik olan bu anlatım tarzını,
Mevlânâ da bazı yönlerden geliştirerek başarıyla uygulamıştır.
Eserleri: Manzum ve mensur önemli eserleri bulunan Attâr, eserlerinde daha çok
hikâye anlatımına yer veren şair olarak bilinir. Attâr’ın hikâyelerinin büyük bir kısmı, sûfî
vâizlerin anlattıkları dokunaklı hikâyelerin manzum şeklinden ibârettir. Onun eserlerin-
de, Ahmed el-Gazâlî’nin (öl. 1111) vaazlarında anlattığı hikâyelerin çoğuna rastlandığı
gibi, İbn Sînâ (öl. 1037), Ebû Saîd Ebü’l-Hayr (öl. 1049), Sühreverdî (öl. 1191) ve başka-
larının da bu tür hikâyelerinden faydalanmıştır. Onun faydalandığı bu hikâyelerden ba-
zılarının kaynağının eski Yunan’a kadar gittiği bilinmektedir. Attâr’ın günümüze kadar
gelen ve onun olduğundan şüphe duyulmayan eserleri İlâhî-nâme, Esrâr-nâme, Musîbet-
nâme, Hüsrev-nâme, Muhtar-nâme, Mantıku’t-Tayr, Bülbül-nâme, Pend-nâme, Divan ve
Tezkiretü’l-Evliyâ’dır.
1. İlâhî-nâme: 6500 beyitten oluşan bir mesnevidir. Na’t, tahmîd ve methiyelerden
sonra 22 makale (=bölüm) ve bir hâtimeden (=sonuç) meydana gelmiştir. İlâhî-nâme,
Türkçeye ilk kez Şemseddîn Sivasî (öl. 1597) tarafından III. Murad (sal. 1574-4595) için
kısaltılarak İbret-nümâ adıyla manzum olarak çevrilmiştir. Nâbî’nin 1705’te Halep’te yaz-
dığı Hayr-âbâd’ı, Attâr’ın İlâhî-nâme’sindeki “Hikâyet-i Fahrüddîn-i Gürgânî ve Gulâm-ı
Sultân” adlı hikâyenin genişletilmesinden meydana gelen bir eserdir. İlâhî-nâme, Abdül-
baki Gölpınarlı tarafından mensur olarak Türkçeye çevrilmiştir (1947).
2. Esrâr-nâme: Attâr’ın ilk tasavvufî mesnevisi olan eser, yirmi altı bölümde anlatılan
küçük hikâyelerden meydana gelmiştir. Mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün vezninde yazılan eserin
yazma nüshalarındaki beyit sayıları 2880-3380 arasında değişmektedir. Attâr’ın bu mes-
nevisi, özellikle mistik çevrelerde çokça rağbet gören eserlerden biri olup edebiyatımızda
Esrâr-nâme adıyla manzum ve mensur bir dizi eserin yazılmasına kaynaklık etmiştir. Ese-
rin bilinen ilk Türkçe manzum tercümesi, Tebrîzli Ahmedî tarafından 1479’da yapılmıştır.
3. Musîbet-nâme: Cevâb-nâme adıyla da bilinen eser, 5740 beyitten oluşan ve
Attâr’ın tasavvufî görüşlerini düzenli bir şekilde yansıttığı mesnevisidir. Kırk bölüme
ayrılan eserin çerçeve hikâyesi, sâlikin melekler arasında, ahirette ve bu âlemde dolaş-
ması, peygamberlere danışması, duygu, hayal, akıl ve ruha Allah’ı sorması ve sonunda
Allah’ı kendinde bulmasıdır.
4. Hüsrev-nâme: Attâr’ın konusu tasavvuf olmayan tek mesnevisi olan ve Gül ü Hüs-
rev veya Gül ü Hürmüz adlarıyla da bilinen bu eser, mesnevi tarzında “dünyevî (=maddî)
bir aşk romanı”dır. Eserde, Rum kayserinin bir câriyeden doğan oğlu Hüsrev ile Hûzistân
şahının kızı Gül’ün arasında geçen maceralar anlatılır.
Tutmacı’nın 1406’da yazdığı Gül ü Hüsrev’i, Ferîdüddîn-i Attâr’ın Hüsrev-nâme’sinin
Türkçeye kısaltılarak yapılmış bir tercümesidir.
5. Mantıku’t-Tayr: Makâmât-ı Tuyûr, Makâlâtü’t-Tuyûr veya Tuyûr-nâme adlarıyla da
anılan eser 1187’de yazılmıştır. Attâr’ın en çok bilinen eseri olan bu mesnevi, Gazâlî’ye (öl.
1111) atfedilen Risâletü’t-Tayr’dan alınan bir çerçeve hikâye ile araya sokulan çok sayıda küçük
hikâyelerden meydana gelmiştir. Mesnevide sâlikleri temsil eden kuşlar vasıtasıyla, “vahdet-i
vücûd” inancı temsilî olarak anlatılır. Hüdhüdün mürşit (=rehber, kılavuz) olarak yer aldığı
eserde, sîmurg (=otuz kuş, anka) ise temsilî olarak Allah’ın zuhûr ve taayyününü (=Allah’ın
varlıkta tecellîsini) ifade eder. Gülşehrî, Mantıku’t-Tayr; Ali Şir Nevâî, Lisânü’t-Tayr; Şemsî,
Deh-mürg; Ârifî (öl. 1563), Ravzatü’t-Tevhîd; İbrahim Gülşenî (öl. 1533), Sîmurg-nâme ve
Şemseddin Sivâsî (öl. 1597), Gülşen-âbâd ismiyle benzer eserler yazmışlardır.
6. Muhtâr-nâme: Bu eser, Attâr’ın rüba’îlerinden seçip konularına göre elli bölüm ha-
linde düzenleyerek oluşturduğu en eski bir rüba’î mecmu’asıdır.
7. Bülbül-nâme: Küçük bir mesnevi olan bu eserde, bülbül ile diğer kuşlar arasında ge-
çen anlaşmazlık hikâye edilmiştir. Kuşlar, gül için sürekli şarkılar söylemek suretiyle ken-
dilerini rahatsız eden bülbülü Süleyman peygambere şikayet ederler. Bunun üzerine Sü-
leyman peygamber de bülbülü huzuruna çağırtıp dinler. Sonunda bülbülün haklı olduğu-
na kanaat getirerek rahat bırakılmasını ister. Bülbül-nâme’yi, Münîrî (XVI. yy.), Gülşen-i
Ebrâr ve Ömer Fuadî, (öl. 1636), Bülbüliyye adlarıyla manzum olarak Türkçeye çevirmiş-
lerdir. Manisalı Birrî (öl. 1715) de, Ömer Fuadî’nin Bülbüliyye’sini yine aynı adla men-
sur olarak yazmıştır.
8. Pend-nâme: 900 beyitten meydana gelen bu mesnevi, ahlâk kurallarının, beşerî

fazîletler ile en basit hayat tarzlarının âhenkli ve akıcı şeklinde anlatıldığı didaktik bir eser-
dir. Anlaşılması kolay bir ahlâk kitabı olan Pend-nâme, eskiden çok ilgi görmüş ve okullar-
da okutulmuştur. Türkçeden başka, Fransızca, Almanca, Latince ve Hintçeye de çevrilmiştir.
9. Divan: Attâr’ın mesnevilerindeki tasavvufî düşüncelerini özellikle gazellerde lirik
bir tarzda ele aldığı eseridir.
10. Tezkiretü’l-Evliyâ: Attâr’ın tek mensur eseri olup, velîlerin hayatından bahseden
bir “terceme-i hâl” kitabıdır. Tezkiretü’l-Evliyâ’nın Uygur yazısı ile Doğu Türkçesine yapıl-
mış tercümesinin yanında Aydınoğlu Mehmed Bey (1307-1333) ve II. Murad adına (sal.
1421-1451) yapılan tercümeleri ile Sinan Paşa (öl. 1486) ve Ali Rıza Karahisarî’nin yap-
tığı tercümeleri bulunmaktadır.
Kaynaklarda ve çeşitli araştırmalarda yukarıda belirtilenlerden başka Attâr’ın yazdı-
ğı zikredilen ancak durumları şüpheli olan Haydar-nâme, Uştur-nâme, Cevherü’z-Zât,
Nüzhetü’l-Âdâb, Lisânü’l-Gayb ve Cümcüme-nâme gibi eserler de bulunmaktadır.
Sa’dî-i Şirazî
Şiraz’da doğan Sa’dî, ilk eğitimini burada tamamladıktan sonra Moğol istilası üzerine
Bağdat’a giderek Nizamiye Medresesi’nde okumuştur. Bağdat’ta eğitimini tamamlayarak
Şiraz’a dönen Sa’dî, aralarında İlhanlı devlet adamı Atâ Melih el-Cüveynî (öl. 1281) ile
kardeşi Şemseddin el-Cüveynî’nin (öl. 1284) de bulunduğu bazı devlet adamları ile tanış-
mış ve bunları öven şiirler yazmıştır. Eserlerine ve ondan bahseden kaynaklara göre, daha
sonra Suriye, Hicaz, Anadolu, Mısır, Merakeş, Azerbaycan ve Belh’e gittiği anlaşılmakta-
dır. Bu uzun süren seyahatleri sırasında ünlü mutasavvıflardan Şehabeddin Sühreverdî
(öl. 1234) ile tanışmış, 1256’da Şiraz’a dönmüştür. Dönemin hükümdarlarından Ebube-
kir b. Sa’d b. Zengî (1231-1260) ile tanışarak dostluğunu kazanan Sa’dî, Bostân adlı meşhur
eserini 1257’de bu hükümdar adına yazmıştır. Gülistân’ı ise kendisine büyük saygı göste-
ren Zengî’nin oğlu II. Sa’d adına 1258’de yazmıştır.
Sa’dî, yaşadığı dönemde büyük bir şöhret kazanmış, çağdaşı şairlerden Emir Hüsrev-i
Dihlevî ve Hasan-ı Dihlevî gazellerinde onun etkisinde kalmışlardır. Bütün şiirlerinde bi-
linen ve yaygın olarak kullanılan kelimeleri tercih eden Sa’dî, eserlerinde Farsçada kullanı-
lan Türkçe kelimelere de yer vermiştir. Onun şiir ve nesrinin en dikkat çeken özelliği, akı-
cı ve sehl-i mümtenî olmasıdır. Sa’dî, döneminde yaygın nazım şekli olan gazelin müstakil
bir nazım şekli haline gelmesini sağlamıştır. Manzum ve mensur eserlerinde atasözlerin-
den yararlanan Sa’dî’nin toplumun düşünce ve isteklerine tercüman olan özlü sözleri, halk
arasında atasözü gibi yayılmıştır. Sa’dî sadece Fars edebiyatını etkilemekle kalmamış, Türk
ve Urdu edebiyatlarıyla Batı dünyasında da önemli izler bırakmıştır.
Eserleri: Sa’dî’nin manzum ve mensur eserleri, Ahmed b. Ebubekr-i Bîsütûn tara-
fından 1326-1333 yıllarında “Külliyyât” adıyla toplanmıştır. “Bîsütûn” adıyla da tanınan
Külliyyât, on altı kitap ile altı veya yedi risâleden meydana gelmektedir.
Manzum Eserleri: Bostân (=Sa’dî-nâme), Kasâ’id-i Arabî, Kasâ’id-i Fârisî, Mülemma’ât,
Tercî’ât, Tayyibât, Bedâyi’, Havâtîm, Gazeliyyât-ı Kadîm, Sâhibiyye, Mukatta’ât, Rübâ’iyyât,
Müfredât, Hubsiyyât, Hezliyyât, Mudhikât.
Mensur Eserleri: Gülistân, Su’âl-i Sâhib-dîvân, Takrîr-i Dîbâce, Nasîhatü’l-mülûk,
Risâle-i Akl u Işk, Mecâlis-i Pencgâne, Risâle-i Selâse (Mülâkat-ı Şeyh Sa’dî bâ Abaka Han,
Risâle-i Engiyânu, Risâle-i Melik Şemseddin).
Sa’dî’nin Türk edebiyatında etkisi olan eserleri Gülistân ve Bostân’ıdır.
Gülistân: Sa’dî’nin bilgi ve tecrübesini belâgat ve fesahatle yoğurup yazıya geçirdiği,
manzum ve mensur karışık bir nasihatnâmedir. 1258’de yazılan bu eser, bir dîbâce (=ön-
söz, mukaddime) ve sekiz bâbdan (=bölüm) oluşmaktadır. 1. bâbda hükümdarların hâl
ve hareketleri, 2. bâbda, dervişlerin ahlâkı, 3. bâbda kanaatin fazileti, 4. bâbda susmanın
faydası, 5. bâbda aşk ve gençlik, 6. bâbda ihtiyarlık, 7. bâbda terbiyenin önemi ve etkisi, 8.
bâbda sohbet âdâbı ile ilgili hikâyeler ve fıkralar bulunmaktadır. Sadi’nin bu eserinde ken-
di hayatından izler de yer almaktadır.
Başta Türkçe olmak üzere çeşitli dillere çevrilen ve şerhleri yapılan Gülistân’ı Seyf-i
Serâyî, 1391’de Kıpçak Türkçesine çevirmiştir. Za’îfî’nin (öl. 1557’den sonra) Kitâb-ı
Nigâristân ve Hadîka-i Sebzistân’ı, Gülistân’ın manzum Türkçe tercümesidir. Üsküdar-
lı Sâfî’nin Cidâl-i Sa’dî Bâ-Müdde’î isimli mesnevisi, Gülistân’da anlatılan bir hikâyenin
tercümesidir. Câmî’nin Bahâristân’ı ile Kemal Paşazâde’nin (öl. 1534) Nigâristân’ı,
Gülistân’a nazire olarak yazılmış eserlerdir. Türkçe şerhleri içinde en tanınmış ve önem-
li olanı Sûdî (öl. 1596)’nin şerhidir. Ayrıca, Şâhidî (öl. 1550), Şem’î (öl. 1592-3), Hevâyî-i
Bursevî (öl. 1608) ve Hüseyin el-Kefevî (öl. 1602)’nin şerhleri bulunmaktadır. Lâmi’î (öl.
1532) ise Gülistân’ın dîbâcesini şerh etmiştir.
Bostân: Şeh-nâme vezni olan fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûl kalıbıyla yazılmış bu eser,
ahlâkî bir mesnevidir. Adalet, ihsan, mertlik, tevazu, rıza, kanaat, terbiye, şükür, tevbe vs.
konuların işlendiği on bâbdan oluşmaktadır. Nasihatlerin arasında anlatılan fıkralar ve
hikâyeler ile esere akıcılık sağlanmaya çalışılmıştır. Fikirler ve nükteler, hikmetli bir söy-
leyiş içinde fakat süsten uzak, kolay anlaşılır bir şekilde ifade edilmiştir. Gülistân’da oldu-
ğu gibi bir sehl-i mümtenî üslubu görülen Bostân, ifade yönünden sağlamdır. Gülistân gibi
İslam âleminde yüzyıllar boyu büyük ilgi görmüş, medreselerde ders kitabı olarak okutul-
muş ve çok sayıda tercümesi ve şerhi yapılmıştır. Ferheng-nâme-i Sa’dî, Hoca Mesud ta-
rafından Bostân’ın kısaltılarak manzum şekilde Türkçeye yapılan ilk tercümesidir (1354).
Hâfız-ı Şirazî
Hâfız’ın hayatı hakkında çok az bilgi vardır; bunlar da rivayetlere dayanmaktadır. Şiir-
lerinden iyi bir öğrenim gördüğü anlaşılan Hâfız, Zemahşerî’nin (öl. 1143) Keşşâf’ını,
Sekkâkî’nin (öl. 1299) Miftâhu’l-Ulûm’unu, Mutarrizî’nin (öl. 1213) Misbâh’ını, Urmevî’nin
(öl. 1283) Mefâtihü’l-Envâr’ını, Adudüddin el-Îcî’nin (öl. 1355) Mevâkıf’ını okumuştur.
Öğrenimi sırasında Kur’an-ı Kerim’i ezberlediği için “Hâfız” lakabını almıştır. Şiirlerin-
den dinî ilimlerin yanında başta Arap edebiyatı olmak üzere çok iyi bir edebiyat kültürü
aldığı, dönemin musikisi ve çeşitli sanatları hakkında bilgi edindiği anlaşılmaktadır. Ti-
mur, Şiraz’ı fethettiği zaman onunla görüştüğü rivayet edilir. Hâfız, 1303-1357 yılları ara-
sında Şiraz’da hüküm süren İncû hanedanı hükümdarlarından Ebû İshak, oğlu Şah Şüca
ve Zeynelâbidîn zamanlarında sarayda bulunmuş ve bu sürede rahat bir hayat geçirmiştir.
Zeynelâbidîn’in ölümüyle hayatında sıkıntılar başlayan Hâfız, 1389-90 yılında Şiraz’da öl-
müş ve bugün türbesinin bulunduğu Hâfıziye semtine gömülmüştür.
Kasîde, rüba’î ve kıt’a nazım şekilleriyle yazdığı şiirleri de bulunan Hâfız, Fars edebi-
yatının en başarılı gazel şairidir. Onun gazelleri bu nazım şeklinin en gelişmiş örnekleri-
dir. Hâfız, ilmî, ahlakî ve felsefî mazmunların bulunduğu gazellerinde bir çok edebî sana-
ta yer vermesine rağmen manayı ve ifadeyi bu sanatlarla boğmamıştır. Onun en önem-
li özelliği, dilinin sade, açık ve veciz olmasının yanında şiirlerinin akıcı ve âhenkli olma-
sıdır. Şiirlerinde Hâcû-yi Kirmanî, Selmân-ı Sâvecî ve Hayyâm’ın etkileri görülen Hâfız,
Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Sa’dî-i Şirazî ve Kemâleddîn-i İsfahanî gibi şairlerden de ikti-
baslarda bulunmuş, onların şiirlerine nazireler yazmış veya şiirlerini tazmin etmiştir. Ser-
best bir dünya görüşüne sahip olan Hâfız, insana saadet veren bu felsefesi ile karışık siyasî
ortam içindeki kitlelere teselli kaynağı olmuştur. Yunus Emre gibi insana saygıya büyük
önem veren Hâfız, insanı incitmeyi de büyük günah saymıştır.
Hâfız’ın bilinen tek eseri, başkaları tarafından derlenen Divan’ıdır. Hâfız Divanı, Türk
edebiyatında Mesnevî ve Gülistân’dan sonra en çok okunan Farsça eserdir.
Lisânü’l-Gayb adı da verilen Hâfız Divanı, uzun süre bir fâlnâme (=fal kitabı) ola-
rak da kullanılmıştır. Hâfız’ın İslam âleminde Sa’dî gibi geniş bir etkisi olmuş, şiirleri
çok okunmuştur. Adnî (Mahmud Paşa, öl. 1474), Hâfız’ın gazellerine nazireler söyle-
miş, Bâkî ise onun gazellerini tahmîs etmiştir. Divan’ına Sürûrî, Şem’î, Sûdî ve Mehmed
Mehdî Konevî (XIX. yy.) Türkçe şerhler yazmışlardır. Hâfız Divanı, -yukarıda belirtilen
şerhlerdeki çeviriler dışında- Türkçeye ilk defa Abdülbaki Gölpınarlı tarafından tercü-
me edilmiştir (1944).
Câmî (Molla Câmî)

Asıl adı Nureddin Abdurrahman b. Ahmed’dir. Horasan’ın Câm şehrinin Harcird ka-
sabasında doğmuştur. Birinci Divan’ının mukaddimesinde doğduğu şehre nispetle ve
Ahmed-i Nâmekî-i Câmî’nin (öl. 1141) hatırasına saygısından dolayı Câmî mahlasını al-
dığını belirtir. Herat’taki Nizamiye Medresesi ve Semerkand’daki Uluğ Bey Medresesi’nde
öğrenim görmüş, devrinin önde gelen âlimleri olan Mevlânâ Cüneyd-i Usûlî, Seyyid Şerîf
el-Cürcânî’nin öğrenci Ali es-Semerkandî ile Taftâzânî’nin öğrencisi Şahâbeddin Muham-
med el-Câcermî’den dersler almıştır. Ayrıca Uluğ Bey Medresesi’nde Bursalı Kadızâde-i
Rûmî’den de (öl. 1437) riyâziyyât (=matematik bilgileri) dersleri almış ve ünlü astronomi
ve matematik âlimi Ali Kuşçu (öl. 1474) ile riyâzî konularda çalışmalar yapmıştır. Herat’ta
Sultan Hüseyn-i Baykara’nın kendisi için yaptırdığı medresede Arap dili ve edebiyatı, ha-
dis ve tefsir dersleri okutan Câmî, 1492’de burada vefat etmiştir.
Gençliğinden beri Nakşibendiye tarikatı vasıtasıyla tasavvufla ilgilenen Câmî,
Semerkand’da önce Nakşibendî şeyhlerinden Sa’deddîn-i Kaşgarî’ye, onun vefatından sonra
da yerine geçen Hâce Ubeydullah Ahrâr’a bağlanmıştır. Hayatı âlimler, sûfîler arasında ge-
çen Câmî, Türkler ile sıkı münasebette bulunmuş, özellikle Ali Şir Nevâî’nin eserlerini oku-
yup takdir etmiş ve onun şiirlerine Farsça nazireler yazmıştır. Ali Şir Nevâî de Hamse’sinde
Câmî’yi metheden kasidelere yer vermiştir. Hüseyn-i Baykara ve Ali Şir Nevâî, Câmî’nin
eserlerini yazdırmak için hattatlar tutmuşlar, ayrıca bu eserleri süslemeleri için Bihzâd
ve Kâsım Alî gibi ressamları görevlendirmişlerdir. Eserlerine göre Câmî’nin Karakoyun-
lu Cihân Şâh, Akkoyunlu Uzun Hasan ve Yakup ile Osmanlı padişahlarından Fatih Sultan
Mehmed ve II. Bayezid ile dostane ilişkilerinin olduğu ve haberleştikleri anlaşılmaktadır.
Klâsik dönem İran şiirinin son temsilcisi kabul edilen Molla Câmî, manzum ve men-
sur eserleri ile Türk şair ve yazarlarınca örnek alınmıştır.
Câmî’nin Eserleri
Manzum Eserleri
1. Divan(ları): Câmî, kaside, tercî’-i bend, terkîb-i bend, gazel, kısa mesnevi, kıt’a, rüba’î
ve muammalardan oluşan şiirlerini üç divanda toplamış ve Ali Şir Nevâî’nin isteği üzerine
bu divanların her birini yazıldıkları dönemleri belirtecek şekilde adlandırmıştır. Üç diva-
nına yazdığı mukaddimelerde (=önsöz), sözün öneminden, yazarlık gibi şairliğin de asla
vazgeçilmeyecek işlerden olduğunu belirterek şiir ve edebiyatın değerini, âyet ve hadis-
lerden getirdiği delillerle açıklamaya çalışmıştır. Gençlik dönemi şiirlerinin yer aldığı ve
Fâtihatü’ş-Şebâb adını verdiği ilk divanını 1479’da, orta yaş şiirlerinin yer aldığı Vâsıtatü’l-
Ikd adlı ikinci divanı 1489’da ve yaşlılık dönemi şiirlerinden oluşan Hâtimetü’l-Hayât adlı
üçüncü divanını ise 1490-1’de düzenlemiştir. Câmî’nin divanlarının İstanbul, İran, Lek-
nev, Kanpûr ve Lahor’da baskıları yapılmıştır.
Heft Evreng: Büyük ayı 2. Heft Evreng: Câmî, İran edebiyatında Nizâmî ile başlayan hamse geleneğine uyarak
burcundaki yedi yıldıza verilen önce Tuhfetü’l-Ahrâr, Sübhatü’l-Ebrâr, Yûsuf u Züleyhâ, Leylî vü Mecnûn, Hıred-nâme-i
Farsça isimdir.
İskenderî’yi yazmış, daha sonra Silsiletü’z-Zeheb ve Salamân u Absâl’ı da ekleyerek mesne-
vilerinin sayısını yediye çıkarmış ve Heft Evreng adı altında toplamıştır.
Tuhfetü’l-Ahrâr: Nizâmî’nin Mahzenü’l-Esrâr’ına ve Emir Hüsrev-i Dihlevî’nin
Matla’u’l-Envâr’ına nazire olarak 1481’de yazılan bu eser, dinî, ahlâkî ve edebî konuları içe-
ren 20 makale (=bölüm, hikâye)den oluşmaktadır. Son makalede, oğlu Yûsuf Ziyâeddin için
yazdığı bir öğüt bulunmaktadır. Câmî bu eserini şeyhi Ubeydullah Ahrar’a ithaf etmiştir.
Sübhatü’l-Ebrâr: Konu itibariyle Tuhfetü’l-Ahrâr’a benzeyen eser Hüseyn-i Baykara’ya it-
haf edilmiştir. Eser, dinî, tasavvufî ve ahlâkî konuların yer aldığı kırk bölümden oluşmaktadır.
Yûsuf u Züleyhâ: Câmî, Yusuf kıssasından hareketle 1483’de yazdığı bu mesnevisi-
ni Sultan Hüseyn-i Baykara’ya sunmuştur. Câmî’nin tanınmış eserlerinden olan mesnevi,
Nizâmî’nin Hüsrev ü Şîrîn’i ile aynı vezindedir.
Leylâ vü Mecnûn: Câmî, bu eserini 1484’te Nizâmî ve Emir Hüsrev-i Dihlevî’nin Leylâ
vü Mecnûn’una nazire olarak yazmıştır. Celîlî’nin (öl. 1569) Leylâ vü Mecnûn’unda etkisi
görülen eser, Fransızcaya ve Almancaya tercüme edilmiştir.
Hıred-nâme-i İskenderî: İskender’in akıl kitabı anlamına gelen bu mesnevide Aristo,
Eflatun ve Sokrat gibi filozofların İskender’e öğütleri, İskender ile bu filozoflar arasındaki
konuşma ve mektuplaşmalar yer almaktadır. Nizâmî’nin İskender-nâme’sine nazire olarak
yazılan mesnevi, Sultan Hüseyn-i Baykara’ya ithaf edilmiştir. Lâmi’î tarafından Türkçeye
çevrilen eser, Taşkent ve Leknev’de basılmıştır.
Silsiletü’z-Zeheb: Ahlâkî, dinî ve felsefî çeşitli konularda yazılmış üç ciltten oluşan bir
eserdir. 7200 beyit olan bu mesnevinin Hüseyn-i Baykara’ya ithaf edilen birinci bölümün-
de tasavvufî ve ahlâkî konular işlenmiş; ikinci bölümde ilâhî aşk konusu sûfîlerin menkı-
beleri ve sözleriyle desteklenerek açıklanmaya çalışılmıştır. Üçüncü bölüm ise 500 beyit-
ten oluşan kısa bir mesnevi olup II. Bayezid’e ithaf edilmiştir
Salamân u Absâl: 1130 beyitten oluşan bu mesnevinin konusu, Tevrat’taki Salamon ve
Absalon’un İskenderiye mektebi vasıtasıyla Yunancadan Arapçaya ve oradan da bütün ya-
kın doğuya geçen hikâyesine dayanmaktadır. Ruhun şehvet ve hazla mücadelesinin işlen-
diği bu mesnevide Salamân, hikmet ve zekâyı; Absâl ise nefis ve şehvetin sebep olduğu ka-
rışıklıkları temsil etmektedir.
Mensur Eserleri
Bahâristân: Câmî, Sa’dî’nin Gülistân’ını örnek alarak 1487 yılında yazdığı bu eseri Sultan
Hüseyn-i Baykara’ya ithaf etmiştir. Eser, düzenleniş biçimi ve üslup yönünden Gülistân’a
benzer ancak muhteva açısından farklıdır. Ravzatü’l-Ahyâr ve Tuhfetü’l-Ebrâr adlarıyla da
anılan Bahâristân, Gülistân gibi manzum-mensur karışık bir eser olup bir mukaddime, se-
kiz ravza (=bölüm) ve bir hâtimeden (=sonuç) meydana gelmiştir. Birinci bölüm tasavvu-
fa, ikincisi ahlâka, üçüncüsü siyasete, dördüncüsü cömertliğe, beşincisi aşka, altıncısı la-
tifeye, yedincisi şiire ve sekizincisi hayvan hikâyeleri ve bu hikâyelerden çıkarılması gere-
ken derslere ayrılmıştır.
Nefehâtü’l-Üns min Hazarâti’l-Kuds: Meşhur mutasavvıflar hakkında bilgilerin
yer aldığı ve çeşitli tasavvufî terimlerin açıklandığı bir eserdir. Ali Şir Nevâî tarafından
Nesâimü’l-Mahabbe adıyla Çağatay Türkçesine çevrilmiştir.
Şevâhidü’n-Nübüvve: Câmî, peygamberliğin delilleri ve Hz. Peygamber’in risaletin-
den, ehl-i beyt ve sahâbeden başlayarak din büyüklerinin hayatı ve faziletlerinden bahset-
tiği bu eserini, Ali Şir Nevâî’nin isteği üzerine 1480 yılında yazmıştır. Nefehâtü’l-Üns’ü ta-
mamlar mahiyette olan bu eseri, Lâmi’î, Ahizâde Abdülhalim Efendi ve Senâî Muhammed
Efendi Türkçe’ye çevirmişlerdir.
Levâyih: Câmî’nin mistik konuları ele aldığı ve rüba’îlerinin de bulunduğu bir eser-
dir. Onun Şerh-i Rubâ’iyyât ve Levâmî adlı eserleri de aynı tür ve konudadır. Bu üç eser,
İstanbullu İsmail Müfid Efendi tarafından Mecmû’a-i Molla Câmî adıyla yayımlanmıştır.
Resim 2.1 Fevâidü’z-Ziyâiyye fî Şerhi’l-

Câmî’nin Kâfiye: Câmî, Cemâleddin İbnü’l-
Bahâristân’ının İlk Hâcib’in el-Kâfiye’sinin şerhi olan
Sayfası bu eserini oğlu Ziyâeddin Yûsuf için
1492’de yazmıştır. Şerh-i Molla Câmî,
Molla Câmî veya Câmî adlarıyla da
anılan Arap gramerine dair bu eser,
Türk medreselerinde uzun süre ders
kitabı olarak okutulmuştur.
Câmî’nin bunlardan başka
Nakdu’n-Nusûs fî Şerhi’l-Füsûs,
Şerhu Füsûsu’l-Hikem, Eşi’’atü’l-
leme’ât, Risâle-i Tehlîliyye, Risâle fî’l-
Vücûd, Serrişte-i Tarîk-i Hâcegân,
Tefsîrü’l-Kur’ân, Risâle-i Şerh-i
Hadîs, Risâle der-Menâsikü’l-Hacc,
Risâle der-İlm-i Kâfiye, Tecnîsü’l-
Lugat, Kitâb-ı Sarf, Risâle-i Mûsikî,
Risâle-i Münşe’ât, Risâle-i Kübrâ
der-Mu’ammâ, Risâle-i Mutavas-
sıt der-Mu’âmmâ, Risâle-i Sagîr
der-Mu’ammâ, Risâle der-Beyân-ı
Kavâ’id-i Mu’ammâ, ed-Dürretü’l-
Fâhire, Şerh-i Mimiyye-i Hariyye-i
Fâriziyye, Şerh-i Kasîde-i Tâ’iyye,
Risâle der-şerh-i Rubâ’iyyât,
Levâmi’, Risâle-i Şerh-i Beyt-i
Hüsrev-i Dihlevî, Risâle-i Şerh-i
Beyteyn-i Mesnevî-i Mevlevî, Risâle
fi’l-Arûz, Risâletü Tahkik Mez-
hebu Sûfiyye ve Mütekellimîne ve
Hükemâ, Risâletü Târîh-i Sûfiyâne,
Terceme-i Erba’în Hadis, Menâkıb-ı Hazreti Mevlevî, Menâkıb-ı Şeyhü’l-İslâm Hâce Abdul-
lah Ensârî ve Sübhanân-ı Hâce Parsâ isimli eserleri de bulunmaktadır.
Câmî’nin yukarıda adı geçen eserlerinden Hadîs-i Erba’în’ini Ali Şir Nevâî (öl. 1501,
Çağatayca), Fuzûlî (öl. 1556), Hâkânî (öl. 1598-9) ve Nâbî (öl. 1712); Risâle-i Şerh-i
Beyteyn-i Mesnevî-i Mevlevî’sini Hoca Neş’et Türkçeye tercüme etmişlerdir. Risâle-i Sagîr
der-Mu’amma isimli eserini ise Bihiştî Ramazan 1569-70’de Şerh-i Manzume-i Mu’amma
adıyla Türkçe şerh etmiştir. Kemal Paşazâde (öl. 1533) de Kâfiye Risâlesi’ni yazarken Mol-
la Câmî’nin Risâle-i Kâfiye’sini esas almış, ancak birçok hususta Câmî’ye muhalefet etmiş-
tir. Lâmi’î, Molla Câmî’nin pek çok eserini Türkçeye tercüme ettiği için “Câmî-i Rûm”
lâkabı ile anılmıştır. Osman Şems (öl. 1893), Molla Câmî’nin iki gazelini taştir etmiştir.
Hamsenin tanımını yapınız ve Fars edebiyatında yazılan ilk hamse hakkında bilgi veriniz.
4
Özet
Arap edebiyatının tarihî sürecini tanımak ve açıklamak. Fars (İran) edebiyatının tarihî sürecini tanımak ve
1 2
Arap edebiyatının tarihi süreci: Arap edebiyatını, ta- açıklamak.
rihi gelişim ve değişime göre Cahiliye devri edebi- Milattan önce VI-V. yüzyıllarda İran’da şiir ve edebiyat
yatı, İslamî devir edebiyatı, Abbâsîler ve Endülüs geleneğinin olduğu anlaşılmakla birlikte o dönemden
Emevîleri devri edebiyatı, Abbâsîlerden sonra XIX. günümüze herhangi bir örnek ulaşmamıştır. Zerdüşt’ün
yüzyıl başlarına kadar uzanan dönem (Çöküş Döne- kutsal kitabı olan ve Sâsânîler döneminde yazıya geçiri-
mi) ve Yeni Arap Edebiyatı (XIX. yüzyıldan günümü- len Avesta, Fars edebiyatının en eski örneklerinden bi-
ze kadar gelen dönem; Modern Dönem) şeklinde dö- ridir. İlk tezkirelerde İslamiyetten önce Farsça şiir söy-
nemlere ayırmak mümkündür. leyen ilk ve tek kişi olarak Behrâm-ı Gûr’un adı geçer.
Arap toplumunda, sosyal hayatta önemli bir yeri ve Ayrıca Ebû Nuvâs gibi bazı Arapça şiir söyleyen İranlı
tesiri olan şiirlerin ilk örnekleri “Cahiliye Dönemi” şairlerin ilk İslamî dönemlerdeki şiirlerinde Farsça keli-
diye isimlendirilen İslam öncesine aittir. İslamdan ön- me ve ibarelere yer verdiği görülmektedir.
ceki Arap şiirinin en güzel örnekleri “el-Mu’allakat” İslam’dan sonra ilk Yeni Farsça şiirler, Tâhirîler ve
adı altında bir araya getirilerek Kâbe’nin duvarına Saffârîler zamanında yazılan ancak, bazıları bu döneme
asılmıştır. Kâbe’ye şiirleri asılan şairler; İmru’u’l- ait oldukları tartışılan az sayıdaki şiirlerdir. Kaside şeklin-
Kays, Tarafa, Züheyr, Lebîd, Amr b. Kulsûm, An- de olan bu ilk şiirlerde, Arapça kasideler örnek alınmıştır.
tere (veya el-Hâris bin el-Hillize) ve en-Nâbigat Farsça şiir söyleyenler arasındaki ilk büyük şair,
ez-Zubyânî (veya el-A’şâ) olup bu yedi şairin şiiri el- Rûdekî’dir. Senâî, Hâkânî, Cemâleddîn-i İsfahanî,
Mu’allakatu’s-Seb’a (yedi mu’allaka= yedi askı) şek- Nizâmî ve Attâr Fars edebiyatının tanınmış mutasav-
linde adlandırılmıştır. vıf şairleridir. Mevlânâ ise tasavvufî şiirde en önde ge-
Emevîler döneminde (661-750) şiir, düşünce ve üslup len şahsiyet olmuştur.
bakımından Cahiliye dönemi şiirinin özelliklerine Fars şiirinde İslam’dan sonra, ortak özelliklere ve an-
daha çok benzer hale gelmiştir. Ancak övgü (medh), latım tarzlarına göre Türkistan/Horasan Üslubu,
yergi (hicv), fahr (övünme) ve risânın (mersiye) ana Irak/Selçuklu Üslubu, Hint Üslubu ve Geriye Dö-
konuyu teşkil ettiği şiirdeki kabilecilik düşüncesinin nüş Üslubu şeklinde adlandırılan çeşitli üsluplar gö-
yerini, siyasî taassup ve şairler arasındaki karşı koyuş- rülür. Bu üsluplar arasındaki geçiş zamanlarında gö-
lar (nekâiz) almıştır. Bu dönemin üç büyük hiciv şai- rülen çeşitli üsluplar için de Sebk-i Türkistanî, Sebk-i
ri Ahtal, Ferezdak ve Cerîr methiyelerinden çok bu Horasanî, Ara Dönem Üslubu, Azerbaycan Üslubu
özellikleriyle ün kazanmıştır. ve Mekteb-i Vukû’ adları kullanılmıştır. Meşrutiyet
VIII. yüzyıldan itibaren Abbâsîlerin (750-1258) hi- dönemi şiir anlayışından sonra Fars şiirinin yapısın-
lafete geçmesi, Farsların Araplar üzerinde etkin hale da ve muhtevasında yeniliklerin olduğu tarza ise Yeni
gelmesi, hilafet merkezinin Şam’dan Irak’a taşınmasıy- Şiir Üslubu denmiştir.
la Arap edebiyatında Fars medeniyetinin etkisi görü- Farsça nesirde de zamanla birbiriyle farklılaşan dö-
lür. Beşşâr b. Bürd ile Ebû Nuvâs Fars asıllı ve ser- nemler oluşmuştur. IX. yüzyılın sonlarından XI. yüz-
best davranan şairlerin öncüsüdür. Daha çok dinî şiir- yılın ortala-rına kadar (Sâmânîler Dönemi) nesir;
leriyle tanınan Ebu’l-Atâhiye, Arap şiirinin mükem- sade, kolay anlaşılır ve sonraki dönemlere göre daha
mel örneklerini bir araya getiren el-Hamâse’nin yaza- az Arapça kelimeler barındırırken, XI. yüzyılın orta-
rı Ebû Temmâm, İbnu’l- Mu’tez, döneminin önemli larından XII. yüzyıl ortalarına kadar (Gazneli ve Sel-
edebî şahsiyetlerindendir. çuklu Dönemi) cümleler uzamış ve Arapça kelimeler
Moğolların önce Orta Asya ve İran’ı, sonra 1258 yılın- çoğalmıştır. XII. yüzyılın ikinci yarısında (II. Selçuklu
da Bağdat’ı istila etmeleriyle Arabistan sahasında bü- ve Hârezmşâhlar Dönemi) nesirde seci ve Arapça ke-
yük bir çöküş dönemi yaşanmış ve edebiyata da yansı- limeler gittikçe artmıştır. XIII. yüzyıldan XVIII. yüz-
yan bu durum XIX. yüzyılın başlarına kadar sürmüş- yıla kadar olan dönemde nesir (Irak üslubu -Sanatlı
tür. Ancak İslam coğrafyasında daha önceki asırlarda Nesir Dönemi) sanatlı bir görünüme bürünmüştür.
diğer bölgelerde başlamış olan Arapça eser verme ge-
leneği Selçuklu, Endülüs, Osmanlı, Timurlu gibi dev-
letlerin bulunduğu bölgelerde devam etmiştir.
Türk edebiyatında etkisi olan Fars şair ve yazarları ile

3 eserleri hakkında değerlendirmeler yapmak.
Türk şair ve yazarları etkileyen, eserlerinin Türkçe ter-
cümesi ve şerhi yapılan Fars şair ve yazarları ile eserle-
ri şunlardır:
Firdevsî: Şeh-nâme; Genceli Nizamî: Fars edebiyatın-
da ilk hamse sahibi şairdir. Penc Genc adıyla bilinen
Hamse’sinde yer alan mesnevileri Mahzenü’l-Esrâr,
Hüsrev ü Şîrîn, Leylâ vü Mecnûn, Heft Peyker, İskender-
nâme’dir. Ferîdüddîn-i Attâr: İlâhî-nâme, Esrâr-
nâme, Musîbet-nâme, Hüsrev-nâme, Muhtar-nâme,
Mantıku’t-Tayr, Bülbül-nâme, Pend-nâme, Divan ve
Tezkiretü’l-Evliyâ; Sa’dî-i Şirazî: Manzum ve mensur
çok sayıda eseri bulunan Sa’dî’nin en tanımış eserleri
Bostân ve Gülistân’dır. Hâfız-ı Şirazî: Bilinen tek eseri,
başkaları tarafından derlenen Divan’ıdır. Câmî: Kay-
naklarda Câmî’nin Farsça ve Arapça kırk beşten faz-
la eserinin olduğu belirtilse de bunların bir kısmı gü-
nümüze ulaşmamıştır. Câmî’nin değişik dönemlerde
yazdığı şiirlerini topladığı üç Divan’ı ve yedi mesne-
visine yer verdiği Heft Evreng’i dışındaki eserleri men-
surdur. Heft Evreng’de yer alan mesneviler, Tuhfetü’l-
Ahrâr, Sübhatü’l-Ebrâr, Yûsuf u Züleyhâ, Hıred-nâme-i
İskenderî, Silsiletü’z-Zeheb ve Salamân u Absâl’dır.
Câmî’nin Türkçe tercümesi ve şerhi yapılan veya
medreselerde uzun süre okunan mensur eserle-
ri Bahâristân, Nefehâtü’l-Üns min Hazarâti’l-Kuds,
Şevâhidü’n-Nübüvve, Levâyih ve Fevâidü’z-Ziyâiyye fî
Şerhi’l-Kâfiye’dir.
Yukarıda isimleri ve eserleri belirtilen şair ve yazar-
lardan başka, Enverî, Urfî, Hâkânî, Şebüsterî, Sâib-i
Tebrîzî, Unsurî, Şevket-i Buhârî ve Bîdil gibi tanınmış
Fars şairleri, Türk şairlerini etkilemişlerdir.
1. Arap edebiyatının ilk şiir örnekleri hangi döneme aittir? 6. Fars edebiyatında dinî, tasavvufî ve ahlâkî düşünceleri şiir-
a. Emevîler dönemi lerine ilk kez başarıyla aktaran şair aşağıdakilerden hangisidir?
b. Abbâsîler dönemi a. Mevlânâ
c. Çöküş dönemi b. Attâr
d. Endülüs Emevîleri dönemi c. Senâî
e. Cahiliye dönemi d. Fahreddîn-i Irakî
e. Câmî
2. Aşağıdakilerden hangisi “Kasîdetü’l-bürde” şairidir?
a. Ka’b bin Züheyr 7. İskender-nâme türü eserlerin yazılmasına örnek olan ilk
b. Lebîd bin +Rebî’a eser aşağıdakilerden hangisidir?
c. Abdullah bin Revâha a. Camasb-nâme
d. Hassan bin Sâbit b. İskender-nâme
e. el-Hansâ c. Sam-nâme
d. Cihângir-nâme
3. Cahiliye dönemi Arap edebiyatında da yaygın olarak gö- e. Şeh-nâme
rülen nesir türü aşağıdakilerden hangisidir?
a. megâzî 8. Fars edebiyatının bilinen ilk hamse şairi aşağıdakilerden
b. kısas hangisidir?
c. siyer a. Nizâmî
d. hitâbet b. Câmî
e. mürâselât c. Emîr Hüsrev-i Dihlevî
d. Hâcû-yi Kirmanî
4. Fars edebiyatında Farsça şiir söyleyen ilk şair aşağıdaki- e. Molla Câmî
lerden hangisidir?
a. Behrâm-ı Gûr 9. Câmî’nin çok sayıda eserini Türkçeye tercüme ettiği
b. Firdevsî için “Câmî-i Rûm” lakabını alan şair-yazar aşağıdakilerden
c. Nizâmî hangisidir?
d. Rûdekî a. Mehmed Fevzî
e. Ömer Hayyâm b. Şem’î
c. Lâmi’î
5. Aşağıdakilerden hangisi Fars edebiyatında görülen üs- d. Ref ’et
luplara verilen adlardan biri değildir? e. Hâcibî
a. Selçuklu üslubu
b. Kûfe okulu 10. Aşağıdakilerden hangisi Fars edebiyatında “gazel şairi”
c. Horasan üslubu olarak tanınır?
d. Hint üslubu a. Firdevsî
e. Geriye dönüş üslubu b. Sa’dî
c. Câmî
d. Hâfız
e. Urfî

1. e Yanıtınız yanlış ise “Cahiliye Dönemi” konusunu ye- Sıra Sizde 2
niden gözden geçiriniz. Arap edebiyatında hikâye yerine önceleri esmâr, hurâfât, kı-
2. a Yanıtınız yanlış ise “İslamî Dönem” konusunu yeni- sas, rivâyet, ahbâr, ahâdis, emsâl ve nevâdir kelimeleri kul-
den gözden geçiriniz. lanılmıştır. Esmâr, gece toplantılarında söylenen masallar;
3. d Yanıtınız yanlış ise “Nesir Türleri ve Nesir Türü Eser hurâfât, gerçekle ilgili olmayan uydurma masallar; kısas,
Yazılan Alanlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. peygamberlerin başından geçen ibret verici olaylar; rivâyet,
4. a Yanıtınız yanlış ise “Fars Edebiyatı” konusunu yeni- birisinden aktarılan sözler; ahbâr ve ahâdis, çeşitli konular-
den gözden geçiriniz. daki sözler; emsâl, bir düşünceyi veya ibret verici bir hayat
5. b Yanıtınız yanlış ise “Fars Edebiyatında Görülen Üs- sahnesini anlatan eserler ve nevâdir ise birbiriyle ilgisi olma-
luplar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. yan zarif ve nükteli küçük hikâyelerdir.
6. c Yanıtınız yanlış ise “Türkistân/Horasan Üslubu” ko-
nusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 3
7. e Yanıtınız yanlış ise “Firdevsî” konusunu yeniden Fars şiirinde İslam’dan sonra görülen başlıca üsluplar; Tür-
gözden geçiriniz. kistan/Horasan Üslubu, Irak/Selçuklu Üslubu, Hint Üslubu
8. a Yanıtınız yanlış ise “Nizâmî” konusunu yeniden göz- ve Geriye Dönüş Üslubudur. Bu üsluplar arasındaki geçiş za-
den geçiriniz. manlarını, ayrıca farklı üslup veya dönem adlarıyla isimlen-
9. c Yanıtınız yanlış ise “Câmî” konusunu yeniden göz- dirme ihtiyacı da duyulmuştur. Bundan dolayı Sâmânîler za-
den geçiriniz. manındaki üsluba Sebk-i Türkistanî, Gazneliler dönemi ile
10. d Yanıtınız yanlış ise “Hâfız” konusunu yeniden göz- Selçukluların ilk yılları için Sebk-i Horasanî, Irak Üslubu’na
den geçiriniz. geçilirken, yani XII. yüzyıl için Ara Dönem üslubu veya
aynı dönemde İran’ın batısı için Azerbaycan Üslubu, Irak
üslubu’ndan Hint üslubu’na geçiş dönemi için ise Mekteb-i
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Vukû’ (XVI. yüzyıl) adları kullanılmıştır. Meşrutiyet döne-
Sıra Sizde 1 mi şiir anlayışından sonra Farsçada “Yeni Şiir Üslubu” adıy-
Arap edebiyatının Cahiliye döneminde ve bu dönemin şiir la yapıda ve muhtevada yeniliklere gidilmiştir.
anlayışının devam ettiği VII. yüzyılın birinci yarısında gö-
rülen ilk nazım şekilleri recez ve kasîd’dir. Yapı bakımın- Sıra Sizde 4
dan diğerlerinden çok farklı olan recez, aruzun aynı adı ta- Hamse, Fars (İran) ve Türk edebiyatında beş mesnevinin bir
şıyan bahriyle yazılır. Recez, mısraları kendi aralarında kafi- araya getirilmesiyle oluşturulan eserlere verilen addır. Fars
yeli, ancak bir mısra uzunluğunda kısa beyitlerden meydana edebiyatında ilk hamse, Nizâmî’nin Penc Genc (= beş hazi-
gelir. Recez, el-Ağleb b. Cüşem el-İclî tarafından daha son- ne) adlı, Mahzenü’l-Esrâr, Hüsrev ü Şîrîn, Leylâ vü Mecnûn,
ra planı kaside şeklinde, uzun şiir haline getirilmiştir. İclî’nin Heft Peyker ve İskender-nâme mesnevilerinin bulunduğu,
şekillendirdiği ve sonraları gittikçe rağbet gören bu yeni tip yaklaşık 35.000 beyitten oluşan eseridir. Fars edebiyatın-
recezlere urcûze denmiştir. Urcûzeler, Arap şiirinde müzde- da türünün en güzel örneği olan ve tamamlanması 35-40 yıl
vic şiir veya müzdevice denilen mesnevi nazım şeklinin doğ- sürdüğü kabul edilen bu Hamse’ye Emir Hüsrev-i Dihlevî,
masını da sağlamıştır. Şemseddin-i Kâtibî-i Nişâbûrî, Molla Câmî, Feyzî-i Hindî,
Kasîd, receze göre ikişer mısra uzunluğunda birbiri ile kafi- Hâcû-yi Kirmanî gibi şairler nazire yazmışlardır.
yeli beyitlerden oluşan ve aruz vezniyle yazılan manzumedir.
Kasîd ile aynı kökten türeyen kaside ise, kasîd şeklinde fa-
kat, ondan daha uzun bir şiir olup belli konuların dâhilî bir
plan içinde işlendiği nazım şeklidir. Arap şiirinde, kasidenin
nesîb kısmından ayrı, müstakil aşk şiirleri nazmetmeye te-
gazzül denmiştir. İran ve Türk edebiyatlarında görülen gazel,
Arap şiirinde yoktur. Gazel nazım şekli, klasik biçimini İran
edebiyatında kazanmıştır.
Kaynaklar
Akpınar, A. (1990). “Nizâmî İlyas” TDEA, 7, İstanbul: Dergâh Kedkenî, Muhammed Rizâ Şefî’î (1366), Suver-i hayâl der
Yayınları. şi’r-i Fârsî, Tahran.
Aksoy, H. (1977). “Câmî”, TDEA, 2, İstanbul: Dergâh Yayınları. Kut, G. (1986). “Mantıku’t-Tayr”, TDEA, 6, İstanbul: Dergâh
Allan, J. (1997). “Sa’dî”, İA, 10, MEB Yayınları. Yayınları.
Avşar, Z. (2007). “Evrensel Bir Hikâye: Salamân u Absâl ve Levend, A. S. (1988). Türk Edebiyatı Tarihi, I. Cilt, Anka-
Kökeni”, Turkish Studies International Periodical For ra: TDK Yayınları.
the Languages, Literature and History of Turkish or Muhammed-i Avfî (1903-1906). Lubâbu’l-elbâb, I-II,
Turkic, Volume 2/4 Fall. London-Leiden, I.
Ayan, G. (1996). Tebrizli Ahmedi, Esrar-name (İnceleme- Muhammed Ca’fer-i Mahcûb (1345), Sebk-i Horâsânî der-
Metin), Ankara: TTK Yayınları. şi’r-i Fârsî, Tahran.
Ayan, G. (2007). “Tebrizli Ahmedi ve Esrar-name İsimli Mes- Okumuş, Ö. (1991). “Bahâristân”, TDVİA, 4, İstanbul.
nevisi”, Turkish Studies/Türkoloji Araştırmaları, Volu- Okumuş, Ö. (1993). “Câmî, Abdurrahman”, TDVİA, 7, İstanbul.
me 2/3, Summer. Ömer Ferruh (1983). Târîhu’l-edebi’l-Arabî, I-VI, Beyrut,
Aydın, M. (2006), “Müveşşah”, TDVİA, 32, İstanbul. 5. baskı.
Barthold, V.V. (1981). Türkistan, Haz. Hakkı Dursun Yıldız, Ritter, H. (1997). “Attâr”, İA, 2, MEB Yayınları.
İstanbul. Ritter, H. (1997). “Hâfız”, İA, 5-1, MEB Yayınları.
Berthels, E. (1997). “Nizâmî”, İA, 9, MEB Yayınları. Ritter, H. (1997). “Câmî”, İA, 3, MEB Yayınları.
Corci Zeydan (tarihsiz), Târîhu âdâbi’l-lugati’l-Arabîye, Sadi, (1991). Gülistan, çev. Hikmet İlâydın, İstanbul: MEB
nşr. Sevki Dayf, I-IV, Kahire, I. Yayınları.
Çetin, N. M. (1991). “Arap (Edebiyat)”, TDVİA, 3, İstanbul. Sadi, (1993). Bostan, çev. Hikmet İlâydın, İstanbul: MEB
Çetin, N. M.(1973). Eski Arap Şiiri, İstanbul. Yayınları.
Çiçekler, M. (2008). “Sa’dî-i Şîrâzî”, TDVİA, 35, İstanbul. Sezgin, F. (1983). Târîhu’t-türâsi’l-Arabî, II. cilt, 1. cüz (eş-
Ferideddin-i Attâr, (1993). İlâhiname, çev. Abdülbaki Gölpı- Şi’r), terc. M. Fehmî Hicâzî, Riyad.
narlı, İstanbul: MEB Yayınları. Süleyman, T. (2006). Leyla ile Mecnun (Haz. Kemal Yavuz), İs-
Firdevsî, (1992). Şehnâme, I-III, Çev. Necati Lugal, İstanbul: tanbul, MVT Yayıncılık.
MEB Yayınları. Şahinoğlu, M. N. (1991). “Attâr, Ferîdüddin”, TDVİA, 4, İstanbul.
Gökyay, O. Ş. (1997), “İskender-nâme”, İA, 5-2, MEB Yayınları. Şentürk, A. - Kartal, A. (2010). Üniversiteler İçin Eski Türk
Gülşehrî, (1957). Mantıku’t-tayr [Tıpkı Basım], (Önsözü Ya- Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Dergâh Yayınları.
zan: Agâh Sırrı Levend), Ankara: TDK. Şevkî Zayf (1963). el-Asru’l-İslâmî, Kahire.
Gürer, A. (1987). Hafız Divanı’nın Türkçe Tercüme ve Şerh- Şiblî-i Nu’mânî (1368). Şi’ru’l-Acem, çev. Seyyid Muham-
leri, AÜSBE, YL Tezi, Ankara. med Takî-i Fahr-i Dâgî-i Gîlânî, I-V, Tahran.
Hannâ el-Fâhûrî (1991), el-Mûcez fi’l-edebi’l-Arabî ve Tâhâ Huseyn (1976). Hadîsu’l-erbi’a, II, Kahire.
Târîhihi, II, Beyrut . Tâhâ Hüseyn (1969), Min hadîsi’ş-şi’r ve’n-nesr, Kahire.
Karaismailoğlu, A. (2001). Klâsik Dönem Türk Şiiri İncele- Toprak, M. F. (1999), “İbn Kuzmân”, TDVİA, 20, İstanbul.
meleri, Ankara. Turan, O. (1965). Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Mede-
Karaismailoğlu, A. (2002). “İslâmiyet Sonrasında İlk Farsça niyeti, Ankara.
Şiirlerde Türkler”, Türkler, 5, Ankara. Turan, O. (1979). Türk Cihan Hakimiyeti Mefkûresi Tarihi,
Karaismailoğlu, A. (2002). “Karşılaştırmalı Edebiyat araştır- İstanbul.
maları Açısından Klâsik Türk Edebiyatı ile İran Edebiya- Ünver, İ. (2000), “İskender (Edebiyat)”, TDVİA, 23, İstanbul.
tı”, Bilig, Güz, S. 23. Yavuz, K. (2007). Gülşehrî’nin Mantıku’t-Tayrı (Gülşen-
Kanar, K. (1996). “Firdevsî” TDVİA, 13, İstanbul. nâme), Kırşehir Valiliği yayını: 12, Ankara.
Kanar, K. (2007), “Nizâmî-i Gencevî”, TDVİA 33, İstanbul. Yazıcı, T. (1990). “Sâdî-i Şîrâzî”, TDEA, 7, İstanbul: Dergâh
Kara, K. (1998). “Şehnâme”, TDEA, 8, İstanbul: Dergâh Yayınları. Yayınları.
Karahan, A. (1995). “Enverî”, TDVİA, 11, İstanbul. Yazıcı, T. (1997). “Hâfız-ı Şîrâzî”, TDVİA, 15, İstanbul.
Karlığa, H. B. (1996). “Gazzâlî (Eserleri)”, TDVİA, 13, İstanbul. Yıldız H. D. (1988). “Abbâsîler”, TDVİA, I, İstanbul.
Kartal, A. (2010) Şiraz’dan İstanbul’a Türk- Fars Kültür Coğ- Zebîhullâh-i Safâ (1370). Târîh-i edebîyât der-Îrân, I-V,
rafyası Üzerine Araştırmalar, İstanbul: Kurtuba Kitap. Tahran.
3
Amaçlarımız
 Karahanlı dönemi edebiyatının Türk edebiyatı tarihi içindeki yerini belirleye-
bilecek,
 Karahanlı Türkçesiyle yazılmış eserleri ve yazarlarını tanıyabilecek,
 Karahanlı döneminde yazılmış eserleri anlatım özelliği, içerik, üslup ve genel
özellikleri bakımından değerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Kutadgu Bilig • Karahanlı Dönemi Edebiyatı
• Divanü Lugati’t-Türk • Kur’an Tercümeleri
• Atebetü’l-Hakâyık • Hece Ölçüsü
• Halk Şiiri • Aruz Ölçüsü
• Aydın Zümre Şiiri
İçindekiler
• GİRİŞ: KARAHANLI DEVLETİ’NİN KISA

TARİHİ
VIII-XIII. Yüzyıllar Türk Karahanlı Dönemi Türk Edebiyatı • KARAHANLI DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI
Edebiyatı • KARAHANLI TÜRKÇESİYLE YAZILMIŞ
ESERLER
Karahanlı Dönemi
Türk Edebiyatı
GİRİŞ: KARAHANLI DEVLETİ’NİN KISA TARİHİ

İlk müslüman Türk devleti olan Karahanlıların (840-1212) köklerinin nereye dayandığı
yer ve türeyişi konusunda çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Karahanlılar Asya Türklerinin
XV. yüzyıla kadar kurdukları devletler arasında Uygur ve Karluklardan sonraki dönem
içinde yer alırlar. Doğu ve Batı Türkistan’da hüküm süren İslamî ilk Türk devletinin anıl-
dığı ‘Karahanlı’ adı, V. V. Grigorev’in 1874’te Maveraünnehir ve Karahanlılara dair yazdığı
makalesinde kullandığı “Karachaniden” tabiriyle yaygınlaşmıştır. Kara-Hanlılar tabiri ise,
bu sülâlenin unvanlarında geçen kara sözünden ortaya çıkmaktadır. Örneğin, Kara Han,
Kara Hakan, Arslan Kara Hakan, Tawgaç Bugra Kara Hakan vb.
Karahanlıların ortaya çıkışı hakkında mevcut kaynaklarda çeşitli teoriler ileri sürül-
müştür. Bunların en önemlileri şunlardır: 1. Uygur teorisi, 2. Türkmen teorisi, 3. Yağma
teorisi, 4. Karluk teorisi, 5. Karluk-Yağma teorisi, 6. Çigil teorisi, 7. T’u-chüe teorisi
Bu teorilerden en doğrusunun Karluk teorisi olduğu görüşü yaygındır. Karahanlılar
sülâlesi, T’u-chüe A-shi-na hanedanının bir kolu olan Karluk hanedanına bağlanmakta-
dır. Karluk kavmî birliğini meydana getiren en önemli iki unsur Çigil ve Yağma kavim-
leridir. Karluk Türkleri 747-840 yıllarında Uygur birliğine bağlı bulunmaktaydılar. Uygur-
Karluk birliğinin 840 yılında çökmesinden sonra İslam’ın kabulünden önce kurulan Ka-
rahanlı Devleti’nin kurucusu Bilge Kül Kadır Han’dır. Daha sonra iki oğlu idareyi ele alır.
Balasagun’da Bazır (Arslan) Han ‘büyük kağan’ sıfatıyla; Taraz’da ise, Ogulçak ‘şerik kagan’
sıfatıyla devleti yönetirler. Sâmânîlerden İsmail bin Ahmed’in 893’te Taraz’ı zaptetmesiyle
Ogulçak merkezini Kaşgar’a nakletmiştir. Sâmânîler arasında baş gösteren kargaşalıklardan
yararlanan Ogulçak, Sâmânîlerden şehzade Nasr’ın kendi memleketine sığınmasına (Kaş-
gar civarında: Artuç’a) izin vermiştir. Bu müslüman şehzade ile karşılaşma, Ogulçak’ın yeğe-
ni Satuk’un ilerde şahsen İslamiyeti kabul etmesine (932) ve devletin batı kısmında İslamiye-
tin resmen kabulüne sebep olmuştur. Bugra Han unvanını taşıyan Satuk, 955 yılında ölmüş
ve Artuç’ta (Bugünkü Kaşgar’ın kuzeyi) defnedilmiştir. Satuk’un oğlu Baytaş (Musa b. cAbd
al-Karim), doğu kağanını (Arslan Han) mağlup ederek, sülâlenin bu kolunu ortadan kaldır-
mış ve bütün devleti İslamlaştırmayı başarmıştır (960).
Bundan sonra saltanatın sürekli değişen isimleri Karahanlı Devleti’nin bir bütün için-
de yönetilmesine engel olmuştur. Birlik sağlama girişimleri, Kaşgar’da 1014-1024 yılla-
rı arasında hüküm süren Yusuf Kadır Han (öl. 1032) zamanında artmasına rağmen onun
bu çabaları boşa çıkmış, oğulları 1047’de Karahanlı Devleti’ni paylaşmışlardır. Kaşgar’da
Kadır Han’ın büyük oğlu Süleyman Arslan Han, kuzeyde Talas ve İsficab bölgesinde Ka-
dır Han’ın ikinci oğlu Kadır Buğra Han, Özkend’de (Fergana bölgesinde) hanın iki küçük
oğlu Tuğrul ile Harun bulunmaktaydı. Kaşgar’da 1056 yılına kadar hüküm süren Süley-
man Arslan Han zehirlenerek öldürülmüş, on yıllık bir aradan sonra yerine oğlu Tavgaç
Ulug Buğra Hasan Kara Han geçmiştir. Tavgaç Buğra Hasan Han hem adaletli ve dürüst
yönetimi hem de bilim ve sanat adamlarını korumasıyla ün salmıştır. Türk edebiyatının
İslamın kabülünden sonra yazılmış olan ilk ve en önemli iki eseri Kutadgu Bilig ile Diva-
nü Lugati’t-Türk onun zamanında yazılmıştır.
Tavgaç Ulug Buğra Han’dan sonra Karahanlı Devleti’nde birkaç hakan daha değişmiş-
tir. Son olarak, doğuda III. Mehmet Han (öl. 1211), batıda Mehmet Han (öl. 1182), Fer-
gana bölgesinde Osman Han (öl. 1212) hüküm sürmüşlerdir. Doğudan gelen Moğol asıllı
Kara Hıtaylar 1212’de Karahanlı Devleti’ne son vermişlerdir.
Kara Han ‘büyük, baş han’ demektir. Eski kültürümüzde Çinlilerin etkisinde kalarak
yönlerin renk adlarıyla anılması söz konusuydu. Buna göre, kuzey = kara, güney = kızıl,
doğu = gök (mavi), batı = ak idi. Kuzeyde oturan Türk kağanı ‘büyük han’ sayılırdı. Kara
adı ‘büyüklük, yükseklik, yücelik’ anlamlarını taşımıştır. Bu nedenle Kara adı, özel adların
önünde unvan olarak da kullanılmıştır: Kara Temür, Kara Yusuf, Kara Bekir gibi.
Etnik yapı itibariyle Karluklar, Yağmalar, Türgişler, Argular, Kıpçaklar, Oğuzlar gibi
boyları bünyesinde bulunduran bu devletin coğrafî sınırları Doğu Türkistanla Maveraün-
nehir sahasını aşmıştı. Bu devletin hüküm sürdüğü alan, 1047’deki bölünmeden önce şöy-
leydi: Doğuda, Doğu Türkistan’ın batı bölümü; kuzeyde Tarbagatay dağları, Balkaş gölü,
Aral gölü; batıda Karakum çölü, Amuderya ırmağı; güneyde Hindistan ve Hindikuş, Pa-
mir ve Karakum dağları. Fergana bölgesi ise, bu alanın ortasında bulunmaktaydı. 1047’den
sonra da devletin batı bölümünü Maveraünnehir bölgesi, Fergana bölgesinin bir bölümü,
Buhara, Semerkand ve Amu Derya’nın yukarı kesimi; doğu bölümünü ise, eski adıyla Şaş
(bugünkü Taşkent), Talas ve İsficab oluşturmaktaydı. Bu coğrafya içinde bulunan Semer-
kand, Buhara, Otrar ve Taşkent başta gelen önemli kültür merkezleri idi.
Karahanlı Devletinin kuruluşu ve Orta Asya’daki coğrafyası hakkında kısa bilgi veriniz.
1
KARAHANLI DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI
Karahanlı Türkçesi (XI-XIII. yüzyıllar)
Eski Türk yazı dilinden gelişen İslamî Orta Asya Türk yazı dilinin ilk evresi, Karahanlı
Türkçesiyle yazılmış eserlerin oluşturduğu ‘Karahanlı Dönemi’dir. XI-XIII. yüzyıllar ara-
sında gelişen bu yazı dilinin merkezi Doğu Türkistan’da Kaşgar’dı. Orhon ve Uygur Türk-
çesinin devamı olan bu dönem Türkçesi için Hakaniye Türkçesi terimi de kullanılmak-
tadır. On birinci yüzyılda başlayıp on dokuzuncu yüzyılın ortalarına kadar devam eden
İslamî Türk edebiyatı dönemindeki edebî eserler, Doğu Türkçesi ve Batı Türkçesi ile kale-
me alınmış eserlerdir. Orta Asya’daki bu yazı dilinin, İslamî Dönem Doğu Türk edebiyatı-
nın başlangıç döneminin devamını ise Harezm-Altınordu Türkçesi (XIII-XIV. yüzyıl) ve
Çağatay Türkçesi (XIV-XVI. yüzyıl) ile yazılmış eserler oluşturur.
KARAHANLI TÜRKÇESİYLE YAZILMIŞ ESERLER
Yusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig

Karahanlı Türkçesiyle yazılmış eserler arasında ilk sırayı Yusuf Has Hacib tarafından yazı-
lan ‘Kutadgu Bilig’ alır. Eser hakkındaki bilgilere geçmeden önce eserin yazarı Yusuf Has
Hacib’i tanımak gerekir.
Yusuf Has Hacib hakkındaki bilgilerimiz, Kutadgu Bilig’den ve eserin baş tarafındaki
mukaddimeden öğrenebildiklerimizle sınırlıdır. Yusuf ’un doğum ve ölüm tarihleri bilinme-
3. Ünite - Karahanlı Dönemi Türk Edebiyatı 63
mektedir, ancak eserinde yaşı hak-
kında verdiği bilgilerden yola çıka- Resim 3.1
rak doğum tarihini yaklaşık olarak Kutadgu
tespit etmek mümkündür. Üzerin- Bilig’in Mısır
nüshasının tıpkı
de 18 ay uğraştığı eserini 1069/1070 basımının 3.
yılında tamamladığına ve yazmaya sayfası
başladığı zaman 50 yaşlarında ol-
duğuna göre 1019/1020 yılları dola-
yında doğmuş olmalıdır. Eserini bi-
tirdiği zaman 50’sini yeni geçtiği ve
ondan sonra daha fazla yaşamadı-
ğı tahmin edilmektedir. Hakan Tav-
gaç Buğra Hasan Han 1103 sırasın-
da tahtta olduğuna göre, Balasagun-
lu Yusuf ’un da onun zamanında öl-
düğü düşünülmektedir.
Balasagun’da doğan Yusuf, ça-
lışkan, akıllı, anlayışlı ve bilgi-
li bir kişiydi. Ana dilinden başka
Arapça, Farsça ve İran dillerinden
Soğdçaya da hakimdi. Firdevsî’nin
Şeh-nâme’sini, Fârâbî’nin ve İbn-i
Sinâ’nın Arapça felsefe kitapları-
nı okuduğunu, efsanelere, aruza,
belagâta, İslamî bilgilere, Türk ata-
sözlerine, devlet örgütüne, felsefe-
ye, matematiğe, astronomiye, düş
yorumuna, hekimliğe ve toplum-
bilimine merak saldığını ve bun-
lar hakkında bilgi sahibi olduğunu
eserinden anlamaktayız. Kaynaklardan edindiğimiz bilgilere göre, Yusuf ’un öğrenimi ko-
nusundaki ayrıntıları bilmiyorsak da, felsefe, ahlak ve toplumbilimi alanında aşağı-yukarı
çağdaşı olan iki Türk filozofunu anlayarak okuduğunu, onların öğretilerini bildiğini bili-
yoruz. Bunlardan biri, Fârâbî, diğeri de İbn-i Sinâ idi. Yusuf Has Hacib’in doğrudan doğ-
ruya bu ikisinin öğrencisi olup olmadığı hakkındaki bilgilerimiz de kesin değildir. Ancak
her ikisinin de yazılarını okuduğunu ve onların görüşleri hakkında bilgi sahibi olduğunu
eserinden anlamaktayız. O yalnız Arap ve Fars dilini, kültürünü, batıdaki klasik bilgileri
değil, İslamdan önceki Türk dünyasını ve kültürünü de çok iyi biliyor ve şiir söylüyordu.
Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig’i Balasagun’da yazmaya başladı. Karahanlı sülâlesinden
Buğra Karahan Ebu Ali Hasan bin Süleyman Arslan Karahan adına hicri 462 (1069-1070)
yılında, on sekiz ay içinde yazmıştır. Eserin adı olan Kutadgu Bilig’in ne anlama geldiği-
ni şöyle açıklayabiliriz: Kut, ‘mübarek, mukaddes’ anlamındadır; bilig ise, ‘bilgi, bilim’ de-
mektir. Kutad- ‘mutlu, kutlu olmak’ -gu ise gelecek zaman sıfat-fiil ekidir. Harfiyen çeviri-
si ise, ‘mutluluk ve kutsallık veren veya verecek bilim’dir. Kitabın konusu, devlet idaresinin
yollarını ve gidişini göstermektedir. Bunları bilmek, yurda ve halka mutluluk ve kutluluk
getireceğinden dolayı bu ad verilmiştir.
Yusuf ’a “has hacip” sıfatının verilmesi, onun o dönem hükümdarların saraylarında en
ileri ve en önemli görevlerden biri olan ‘hâcib’lik, yani ‘perdedârlık’ (mâbeyncilik) yapma-
sı ve Buğra Han’ın pek güvendiği, kendisine en yakın tuttuğu (has) saray adamlarından
olmasındandır. Zaten önceleri bu han ile Taraz’da birlikte çalışmışlardır.
Resim 3.2 Kutadgu Bilig’in üç yazma nüshası var-

dır. Bunlardan ilk bulunan nüsha Viyana
Kutadgu
Bilig’in (Herat) nüshasıdır. 1439 yılında Herat’ta
Viyana Uygur yazısıyla kopyalanmış olan bu nüs-
nüshasının hayı Avusturyalı doğu bilgini Joseph von
(Uygur Hammer-Purgstall, 18. yüzyılın sonlarına
harfli nüsha)
tıpkıbasımının doğru bir sahaftan satın alarak Viyana’ya
2. sayfası götürüp Viyana Sarayı Kitaplığına ver-
miştir. Hammer kitabın kimi sayfalarını
Paris’te bulunan Amédée Jaubert’e gön-
dermiş, Jaubert de 1825’te yazdığı bir ma-
kaleyle Kutadgu Bilig’i bilim dünyasına
tanıtmıştır: “Notice d’un manuscrit turc
en caractères ouigours envoyé par M. de
Hammer à Abel Rémusat”, Journal Asiati-
que, c. VI, s. 39-52; 78-95, Paris 1825.
Bu yazmanın 915 beyiti ilk olarak
Hermann Vámbéry tarafından matbaa-
da döktürdüğü Uygur harfleriyle ve Al-
manca çeviriyle yayımlanmıştır: Uigurisc-
he Sprachdenkmäler und das Kudatku Bi-
lik. Uigurischer Text mit Transcription und
Übersetzung nebst einem uigurisch - de-
utschen Wörterbuch und lithographierten
Facsimile aus dem Originaltext des Kudat-
ku Bilik, İnnsbruck 1870, IV+ 260 s. Aynı yazma üzerine daha sonra Wilhelm Radloff ça-
lışmaya başladı. Radloff ilk çalışmasında bu nüshanın tıpkıbasımını yayımlar: Kudatku Bi-
lik, Facsimile der Uigurischer Handschrift der K. K. Hofbibliothek in Wien, St. Petersburg
1890. XIII+200 s. İkinci çalışmasında ise eserin yazıçevrimi yer alır. Das Kudatku Bilik des
Jusuf Chasshadschib aus Balasagun, Theil I. Der Text in Transcription, 1891, XCIII+252 s.
Radloff ’un 1891’den sonraki çalışmasında Kahire’de bulunan Mısır nüshası da yer
alacaktır. Mısır nüshasının 1374’ten önceki bir tarihte İzzeddin Aydemir adına istinsah
edildiği düşünülmektedir. Arap harfleriyle yazılmış olan bu nüsha (5800 beyit), 1896’da
Kahire’deki Hidiv Kütüphanesi müdürü Dr. Moritz tarafından bulunmuştur. Bu nüsha-
nın da bulunmasıyla birlikte, Kutadgu Bilig üzerine çalışmaları devam eden Radloff, çalış-
masının ikinci kısmına bu nüshayı da katıp karşılaştırmalı metni Rus yazıçevrimi harfleri
ve Almanca çeviriyle yayımlar: Das Kudatku Bilik des Jusuf Chasshadschib aus Balasagun,
Theil II. Text und Übersetzung nach den Handschriften von Wien und Kairo, St. Petersburg
1900 (1) 1910 (2), XXIV+ 560 s.
Kutadgu Bilig’in üçüncü nüshası olan Fergana nüshası ise, 1914 yılında Fergana’da
Zeki Velidi Togan tarafından bulunmuş ve bir yazıyla bilim dünyasına tanıtılmıştır: A. Z.
Validi, “Vostoçniye rukopisi v Ferganskoy ob’lastı”, ZVO (1914) c. XXII, s. 312/13. Arap
yazısıyla yazılmış olan bu nüsha, 6095 beyittir. Birinci Dünya Savaşı ve Bolşevik isyanla-
rı sırasında kaybolan bu nüsha, 1925 yılında Özbek bilgini Fıtrat tarafından tekrar bulun-
muş ve bir yazıyla tanıtılmıştır: “Kutadgu Bilig”, Maârif ve Okutguçı II (1925) Taşkent, s.
68-74, Türkçesi: TM c. I (1925) s. 344-347. Almancası: (Rachmeti) “Qutadgu Bilig” Unga-
rische Jahrbücher, c. VI, s. 154-158. Kutadgu Bilig’in üç nüshası daha sonra Türk Dil Kuru-
mu tarafından tıpkıbasım olarak da yayımlanmıştır:
Kutadgu Bilig Tıpkıbasım I Viyana Nüshası, (A), Abdülkadir İnan’ın uzun bir girişiyle
(s. 11-111). TDK, İstanbul 1942.
Kutadgu Bilig Tıpkıbasım II Fergana Nüshası, (B), TDK, İstanbul 1943.
Kutadgu Bilig Tıpkıbasım III Mısır Nüshası , (C), TDK, İstanbul 1943.
Kutadgu Bilig’in üç nüshasını (A, B, C) karşılaştırarak 1947 yılında metni yayımlayan
Reşit Rahmeti Arat’ın bu çalışmalarını çeviri ve indeks yayınları izlemiştir. Arat indek-
si tamamlayıp yayımlayamadan aramızdan ayrıldığı için indeks Kemal Eraslan, Osman F.
Sertkaya ve Nuri Yüce tarafından yayımlanmıştır:
Kutadgu Bilig I Metin, TDK, İstanbul 1947, (Ankara 19792, Ankara 19913).
Kutadgu Bilig I Tercüme, TTK Ankara 1959, (19742, 19853, 19955).
Kutadgu Bilig III, İndex, TKAE Ankara 1979; İndeksi neşre hazırlayanlar: Kemal Eras-
lan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce.
Dizin üzerine önemli bir yayın Semih Tezcan tarafından yapılmıştır: “Kutadgu Bilig
Dizini Üzerine” TTK-Belleten, c. XLV/2, sayı: 178, Nisan 1981, ss. 23-78.
Bunların dışında KB üzerine yapılmış iki önemli çalışma daha vardır. Bunlardan biri,
Agop Dilaçar tarafından 900. yıldönümü dolayısıyla hazırlanmış olan inceleme kitabıdır:
“900. Yıldönümü Dolayisiyle KUTADGU BİLİG İNCELEMESİ, TDK Ankara 1972. Diğe-
ri ise, Robert Dankoff tarafından yapılan Kutadgu Bilig’in İngilizce çevirisidir: Wisdom of
Royal Glory (Kutadgu Bilig) A Turko-Islamic Mirror for princes, Chicago 1983.
Kutadgu Bilig’in Edebî Değeri ve İçeriği

Kutadgu Bilig 900 yıllık bir geçmişi olan İslamî Türk edebiyatının ilk en büyük verimi-
dir. 6645 beyitlik didaktik bir manzume olan eser, aruzun fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûl vez-
niyle yazılmıştır. Yusuf Has Hacib eserini meydana getirirken gerek nazım örgüsü, gerek-
se epik üslup açısından Firdevsî’ nin Şeh-nâme’sinden etkilenmiş, O’nun Farsçada yaptığı-
nı Türkçede yapmıştır. Firdevsî’nin Fars-İslam biçimine dönüştürdüğü İran destanını Yu-
suf, Türk destan geleneğini bir tarafa bırakıp Fars-İslam hükümdarlık ideallerini alarak
yapmaya çalışmış ve bunları Orta Asya Türk edebiyat geleneği ile birleştirmiştir. Yusuf,
bu eseriyle Türk hükümdarlık, devlet idaresi ve hikmet geleneklerinin Arap ve Fars gele-
nekleri ile karşılaştırılabilecek derecede başarılı olduğunu göstermek ve ispatlamak ama-
cını gütmektedir. Bu amaçla da devleti yönetenler ve yönetim biçimleriyle ilgili sözleri ve
deyişleri Orta Asya’daki Türk hükümdar ve devlet büyüklerinden seçmiştir. Onun devlet
hizmetinde bulunduğu uzun zaman dikkate alınırsa, eserinde kendi gözlem ve tecrübele-
rine de yer verdiği görülür.
Yusuf Has Hacib’in yönetim ve siyaset alanında başka kaynakları da vardı. İlk
İslamî eser olması dolayısıyla ilk müslüman filozoflar ve onların kaynağı olan Batı-
lı düşünürlerden Eflatun ve Aristo’nun bu konuda yazdıkları, görüşleri ve felsefele-
ri Yusuf ’a kaynak olmuştur. Batı’nın fikir ve görüşlerini alarak bunu İslamî görüşlerle
bağdaştıran müslüman filozof Fârâbî’nin eserleri de devlet ve yönetim konusunda baş-
vuru kaynağıdır.
Yusuf Has Hacib eserinde dört soyut kavramı kişileştirmiş, bu kişilere de uygun adlar
vermiştir. Eserinin baş kısımlarında bu dört kişiden bahseder ve onları okuyucuya tanıtır
(353 ve 358 beyitler arası). Bu kişiler ve temsil ettikleri kavramlar şunlardır:
Kün Togdı (hükümdar) “gün doğdu, doğan güneş”, adaleti temsil eder.
Ay Toldı (vezir) “ay doldu, dolunay”, baht, talih ve ikbali temsil eder.
Ögdülmiş (vezirin oğlu) “övülmüş”, akıl ve anlayışı temsil eder.
Odgurmış (vezirin kardeşi) “uyanık”, dünya işlerinin sonunu temsil eder.
Eserin ilk yarısı bu karakterlerin ilk üçü arasındaki ilişkileri anlatır ve çoğunlukla İran
edebiyatından kaynaklanan geleneksel “hükümdarlara ayna” temalarını ele alır. Eserin
ikinci yarısı ise, daha çok muhalif karakter olan Odgurmış üzerinde yoğunlaşır ve sûfîlik
ya da İslam mistisizmine ilişkin dinî temaları içerir.
Resim 3.3 Eserde bu dört ana karakte-

rin dışında anlamlı adlar taşıyan
Kutadgu Bilig’in
Vambery üç kişi daha vardır: Küsemiş (Ay
yayınının 46. Toldı başkente geldiğinde ona
Sayfası yardım eden kişi), Ersig (hüküm-
darın mabeyncisi) ve Kumaru
(Odgurmış’un müridi)’dir.
Kutadgu Bilig didaktik bir eser
olmasına rağmen yer yer şiirselli-
ğin ve lirizmin görülmesi (özellikle
eserin başındaki Tanrı ve Peygam-
ber övgüleri, bahar kasidesi ve hü-
kümdar övgüsü bölümleri) Yusuf
Has Hacib’in duyarlı bir şair olduğu-
nu göstermektedir. Dört kişi arasın-
da geçen münazarayı andıran eser,
eski dönemlerden kalma atasözle-
ri ve bilgelik ifadesi taşıyan deyim-
lerle süslenmiştir. Hatta Yusuf, eseri-
ne önceden yazdığı şiirlerini de kat-
mıştır.
Karahanlılar döneminde yazıl-
mış iki önemli eser olan Kutadgu
Bilig ve Divanü Lugati’t-Türk, bu
dönemde Türk şiirinin başlıca iki
kolda geliştiğini göstermektedir: 1.
Halk şiiri, 2. Aydın kesimin şiiri.
Halk şiiri örneklerini daha çok Di-
vanü Lugati’t-Türk’te görmekteyiz.
Bu eser hakkındaki bilgilere ilgili
bölümde yer verilecektir. Kutadgu
Bilig, Halk şiirinin dışında kalan
ve araştırıcılar tarafından “Aydın
zümre şiiri” olarak değerlendirilen ikinci grup içinde yer alır. Bu türdeki şiirler aruz vezni ile
yazılmıştır. Ancak dil yönünden halk ve aydın dili gibi bir durum görülmez. Yusuf ’un eseri-
ni halk da anlar, çünkü o halkın konuştuğu dil ile yazmıştır. Yusuf Has Hacib, alışık olmadı-
ğı bir vezin türü olmasına rağmen bunu şiirine başarıyla uygulamıştır. Kutadgu Bilig’in vez-
ni daha önce de belirttiğimiz gibi fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûl’dür.Yusuf, Türk edebiyatında ilk
kaside yazarı olarak görülür. Kutadgu Bilig’in sonunda yer alan kasideler bunun açık örneği-
dir. O bu kasidelerin ilk ikisinde fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûlün veznini de kullanır. Bu durum-
da şair, aruzun iki veznini kullanmıştır. Kutadgu Bilig’ten edindiğimiz bilgilere göre onun
başka şiirleri de vardır. Akla ve bilgiye önem vermesi açısından Âşık Paşa’ya da tesir etmiştir.
Eserin başında mensur ve manzum mukaddimeler ile babların (=bölümlerin) fihris-
ti bulunmaktadır. Bunların devamında yer alan Tanrı övgüsü ve Tanrı’ya yakarış İslamî
Türk edebiyatının bize kadar gelen ilk tevhid ve münacat örneğidir. Otuz üç beyitten olu-
şan bu manzume mesnevi şeklinde yazılmıştır. Şimdi tevhid ve münacat kısmından bazı
örnek beyitlerle mesnevi özelliği taşıyan bu ilk edebî eserimizi daha yakından tanıyalım:
Kutadgu Bilig’in Tevhid kısmından

Teñri cazze ve celle ögdisin ayur
1. bayat atı birle sözüg başladım
törütgen igidgen kėçürgen idim
2. üküş ögdi birle tümen miñ sena
ugan bir bayatka añar yok fena
3. tiledi törütti bu bolmış kamug

bir ök bol tėdi boldı kolmış kamug
4. kamug barça muñlug törütülmişi
muñı yok idi bir añar yok ėşi
5. ay erklig ugan meñü muñsuz bayat
yaramaz seniñdin adınka bu at
6. ulugluk saña ol bedüklük saña
seniñdin adın yok saña tuş teñe
7. aya bir birikmez saña bir adın
kamug aşnuda sen sen öñdün kėdin
8. sakışka katılmaz seniñ birlikiñ
tözü neñke yėtti bu erkliglikiñ
Tevhid kısmının düz yazıyla dil içi çevirisi

1. Çoğaltan, besleyen, geçimi sağlayan Tanrı adıyla söze başladım.
2. Muktedir olan Tanrı’ya sayısız, binlerce övgü olsun; ona yokluk, yok olma yoktur.
3. Var olan her şeyi O yarattı, bir defa ‘ol’ dedi, dilediği istediği herşey oldu.
4. Bütün yaratılmışlar muhtaçtır, sadece O’nun ihtiyacı, sıkıntısı, eşi ve benzeri yoktur.
5. Ey güçlü, kadir, ebedî ve her çeşit sıkıntıdan uzak Tanrı! Senden başkasına bu ad
yakışmaz.
6. Ululuk ve büyüklük sadece sana özgüdür, senden başka sana eş ve denk (olan)
yoktur.
7. Ey bir (olan Tanrı)! Sana bir başkası şerik olamaz. Başta her şeyden önce ve sonra
olan sensin.
8. Ey ebedî ve sonsuz (olan) Tanrı! Şüphesiz sen birsin, (sen) sayıya katılmaz,
sayılamazsın.
Kutadgu Bilig’in Münacat kısmından

28. ay muñsuz idim sen bu muñlug kulug
suyurkap kėçürgil yazukın kamug
29. sañar ok sıgındım umınçım saña
muñadmış yėrimde ėlig tut maña
30. sėwüg sawçı birle kopurgıl meni
ėlig tuttaçı kıl könilik küni
31. tözü tört ėşiñe tümen miñ selam
tėgürgil kesüksüz tutaşı ulam
32. ulug künde körkit olarnıñ yüzin
ėlig tuttaçı kılgıl edgü sözin
33. sėni erdüküñ teg ögümez özüm
sėni senmet öggil kesildi sözüm
Münacat kısmının düz yazıyla dil içi çevirisi
28. Ey müstağni olan Tanrım, bu muhtaç olan kulu sen affet ve bütün günahlarını
bağışla.
29. Ben sana sığındım, ümidim yalnız sanadır. Sana ihtiyacım olduğu, bunaldığım
yerde elimden tut.
30. Mahşer gününde beni sevgili Peygamberle birlikte kaldır; o adalet gününde benim
elimden tutsun bana yardım etsin.
31. Onun dört arkadaşına da binlerce aralıksız, kesintisiz selam ulaştır.
32. O büyük günde bana onların yüzünü göster, şefaat edici sözlerle elimden tutsunlar.
33. Seni layık olduğun gibi övemiyorum bile, seni sen kendin öv, sözüm kesildi.
Dizelere vezni uyguladığımızda ölçünün hiçbir dizede aksamadığını görüyoruz. Hat-

ta hece vezni açısından bakılınca her mısraın 6+5=11’li hece veznine denk geldiğini görü-
rüz. Mesnevide olduğu gibi her beyit kendi arasında uyaklıdır ve bir çok beyitte tam uyak
vardır. Kimi beyitlerde yarım uyak görülür. Beyitlerdeki ses tekrarları, sözcük koşmala-
rı, aynı ünsüzlerin ve hecelerin tekrarına dayanan aliterasyonlu sözcük gruplarıyla şiir içi
ahenk sağlanmıştır.
Uyak ve aliterasyon özelliğini bir örnek üzerinde gösterebiliriz:
sañar ok sıgındım umınçım saña (a) Aliterasyon: ‘s’ ünsüzünün tekrarı

muñadmış yėrimde ėlig tut maña (a) Aliterasyon: ‘m’ ünsüzünün tekrarı
sėwüg sawçı birle kopurgıl meni (b) Aliterasyon: ‘s’ ünsüzünün tekrarı
elig tuttaçı kıl könilik küni (b) Aliterasyon: ‘k’ ünsüzünün tekrarı
tözü tört ėşiñe tümen miñ selam (c) Aliterasyon: ‘t’ ünsüzünün tekrarı
tėgürgil kėsüksüz tutaşı ulam (c) Aliterasyon: ‘t’ ünsüzünün tekrarı
Tanrı’ya övgüden sonra Peygamber’e ve dört sahabeye övgü kısmı gelir. Bir mesnevi-
de olması gereken bu bölümlerden sonra IV. bapta yine bu tarzın gereklerinden olan dö-
nemin hükümdarının övüldüğü “Bahar mevsiminin tasviri ve Ulug Buğra Hanın övgüsü”
adlı 61 beyitlik bir manzume yer alır. Bu kısım Kutadgu Bilig’in en lirik parçasıdır. V. bapta
evren anlatılır. Bu bölümde yedi gezegen, on iki burç ve mevsimler hakkında bilgiler bu-
lunur. VI-X. baplarda bilgi, dil ve iyilikle ilgili konular üzerinde durulur. ‘Kitap Sahibinin
Özrünü Söyler’ adlı kısımda ise kendisinden bahseder. XI. bapta kitabın adı, anlamı ken-
di sağlık durumu hakkında bilgi verir.
Yukarıda adlarını verdiğimiz dört kişi arasındaki konuşmaya dayanan asıl hikâye kısmı,
XII. bapla başlar. Buradan eserin sonuna eklenmiş olan üç kasideye kadar olan kısımda Yu-
suf, devlet yönetimi, ahlak, din, tasavvuf, bilginin ve iyilik etmenin yararları, dünyaya ve ge-
çici zevklere düşkün olmama gibi konularda düşüncelerini belirtir, bu yönde öğütler verir.
Eserin sonunda bulunan üç kaside de Yusuf Has Hacib tarafından yazılmıştır. İlk iki ka-
side fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûlün üçüncüsü ise, fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûl ölçüsüyle kale-
me alınmıştır. Uyak düzeni kaside nazım şeklinde olduğu gibi aa/ba/ca/da… biçimindedir.
Yusuf Has Hacib ilk kasidede gençliğine acır, yaşlılığından bahseder; ikinci kasidede
içinde bulunduğu devrin bozukluğundan, dostlarının çektiği cefalardan söz eder. Üçün-
cü kaside ise daha çok kendine öğüt verir nitelikte olup yaşadıklarından edindiği dene-
yimlerin özeti gibidir. Bu şiirde bunların yanı sıra bilgiyi över, eseri ne kadar sürede yaz-
dığını da anlatır. Bu kasidelerden ilkinden örnek vererek hem metnin içeriğini hem de şe-
kil özelliklerini inceleyelim:
Birinci kasideden örnek beyitler (Gençliğin hasreti ile ihtiyarlığı anlatır.)

yigitlikke açıp awuçgalıkın ayur
6521. yorıglı bulıt tėg yigitlikni ıdtım
tüpi yėl keçer tėg tiriglik tükettim
6522. isizim yigitlik isizim yigitlik
tuta bilmedim men sėni terk kaçıttım
6523. yana kėlgil emdi yigitlik maña sen
ayada tutayın agı çuz töşettim
6524. isiz bu yigitlik kanı kança bardı
tilep bulmadım men neçe me tilettim
6525. tiriglikke tatgı süçig can sėwinçi
yigitlik tėg edgü yok ėrmiş ayıttım
6526. kiçiglik tatıgı yigitlik ereji
yitürdüm men emdi tutarda kürettim
6527. karılıkta kor yok köni turdum ėrse
yawalıkka isiz tiriglikni ıdtım
6528. esirkep açır-men saña ay yigitlik
kamug körkümi sen yırattıñ yırattım
6529. temam erguvan tėg kızıl meñzim ėrdi
bu kün zacferan urgın eñde tarıttım
6530. yıparsıg kara başka kafur eşüdüm
tolun tėg tolu yüz kayuka ilettim
Birinci kasideden örnek (Gençliğin hasreti ile ihtiyarlığı anlatan) beyitlerin

düz yazıyla dil içi çevirisi
6521. Geçip giden bulut gibi gençliği yitirdim; tipi fırtınasının geçip gittiği gibi yaşamımı
tükettim.
6522. Yazık gençliğime yazık! Ben seni tutamadım, çabuk kaçırdım.
6523. (Ey) gençlik, sen şimdi bana yine gel! Seni (bu kez) avucumda tutayım, (senin
için) ipekli kumaş(lar) döşeteyim.
6524. Eyvah! Bu gençlik hani, nereye gitti? Ne kadar arattıysam da bulamadım.
6525. Yaşamda gençlik gibi tatlı, can sevinci olan iyi bir şey yokmuş (diye) sordum.
6526. Küçüklüğün tatlılığını, gençliğin huzurunu yitirdim, (elimde) tutarken kaçırı
verdim.
6527. Eğer (gençlikte) iyi ve doğru yaşadıysan, yaşlılığın da zarar görmezsin. Eyvah!
Onu boş yere kaybettim.
6528. Ey gençlik! Ben şimdi senin için üzülerek hasretini çekiyorum; (çünkü) bütün gü-
zelliğimi sen (benden) uzaklaştırdın, ben (de ondan) uzaklaştım.
6529. Yüzüm, benzim erguvan gibi kıpkırmızıydı. Bugün ise, yüzüm safran tohumu
ekmiş gibi (sapsarı) oldu.
6530. Misk gibi (olan) kara başıma kafur örttüm. Dolunay gibi olan dolgun yüzümü
nereye gönderdim.
Beyitlerde görüldüğü gibi uyak düzeni kaside nazım şeklinde olduğu gibi ilk beyit ken-
di arasında, diğer beyitlerin ilk dizesi serbest ikinci dizesi ilk beyitle uyaklıdır. Redifleri
ayırdığımız zaman ortaya yarım uyak çıkmaktadır.
ıd-tım, tüket-tim, akıt-tım, çökit-tim, tokıt-tım sözcüklerindeki -tım redifinden önce-
ki -t- ekiyle uyak sağlanmıştır.
Eserin birçok beyitinde görüldüğü gibi bu beyitlerde de ses tekrarları, sözcük koşma-
ları, aynı ünsüzlerin ve hecelerin tekrarına dayanan aliterasyonlu sözcük gruplarıyla şiir
içi ahenk sağlanmıştır:
yorıglı bulıt tėg yigitlikni ıdtım (a) Aliterasyon: ‘g ve t’ ünsüzünün tekrarı

tüpi yėl keçer tėg tiriglik tükettim (a) Aliterasyon: ‘t’ ünsüzünün tekrarı
isizim yigitlik isizim yigitlik (x) Aliterasyon: ‘s, z’ ünsüzünün tekrarı
tuta bilmedim men sėni terk kaçıttım (a) Aliterasyon: ‘t’ ünsüzünün tekrarı
isiz bu yigitlik kanı kança bardı (x) Aliterasyon: ‘k’ ünsüzünün tekrarı
tilep bulmadım men neçe me tilettim (a) Aliterasyon: ‘t, m’ ünsüzlerinin tekrarı
Kutadgu Bilig’de şair, şiirin tüm anlatım özelliklerine başvurmuş, söz sanatları ve ben-
zetmelerden yararlanmıştır. Böyle olunca da eser, özdeyişler, ikilemeler ve deyimler açı-
sından zengin bir hale gelmiştir. Eserde yer alan konularla ilgili özdeyişlerden bir kısmı
şöyledir: 1. Bilgiyi ve anlayışı anlatan dildir 2. Bilgisizin sözü kendi başını yer. 3. Akıl ka-
ranlık gecede bir meşale gibidir. 4. Beylik iyi bir şeydir, ama doğru uygulanan yasa ondan
da iyidir. 5. İyi (olmak) yokuş tırmanmak gibi zordur, kötü (olmak) ise yokuş inişi gibi ko-
laydır. 6. Çok dinle az konuş, sözü akıl ile söyle bilgi ile süsle vd.
Türk Edebiyatının ilk mesnevisi olarak kabul edilen Kutadgu Bilig’i türü ve anlatımı açısın-
2 dan değerlendiriniz ve içeriği hakkında bilgi veriniz.
Kaşgarlı Mahmud ve Eseri Divanü Lugati’t-Türk

Karahanlı döneminden bize kalan ikinci önemli eser ise, Kaşgarlı Mahmud bin Hüse-
yin bin Muhammed tarafından hazırlanmış olan Türkçenin bilinen ilk sözlüğü Divanü
Lugati’t-Türk’tür (asıl adı: haza kitabu divani lugati’t-Türk). Yazar hakkındaki bilgilerimiz
kendi kitabında yazdıklarıyla sınırlıdır. Bu bilgilere göre babasının adı Hüseyin’dir. Ken-
disinin Kaşgar’da doğduğu eserinden anlaşılıyorsa da Barsgan şehrini anlatırken kullandı-
ğı bir ifadeden babasının Barsganlı olduğu düşünülmektedir. Yine eserinden anlaşıldığına
göre, Türkçeyi, Türkçenin lehçelerini ve Arapçayı iyi bilmektedir.
Divanü Lugati’t-Türk’ün tek yazma nüshası vardır. Bu nüsha Diyarbakırlı Ali Emirî Efendi
tarafından 1917 yılında bir sahaftan satın alınmıştır. Araplara Türkçe öğretmek amacıyla ya-
zılmış olan eser, sadece sözlük değildir; sözcüklerin anlamının yanı sıra verilen örnek cüm-
leler, dörtlükler ve dilbilgisi bilgileri ile dönemin kültürü, dil ve ağız özellikleri hakkında da
bilgi edinmemizi sağlamaktadır. Eserin içindeki dörtlükler hece vezniyle yazılmıştır. Çoğu
4+3 duraklı 7 heceli, kimileri ise 4+4 duraklı 8 hecelidir. Beyitlerin çoğu ise aruz vezniyledir.
Kaşgarlı Mahmud eserinde ifade ettiği şu sözle böyle bir sözlüğü yazmaktaki amacını
dile getirmiştir: “Türk dili ile Arap dilinin atbaşı beraber yürüdükleri bilinsin diye Halil’in
Kitabü’l-Ayn’ında yaptığı gibi, kulla-
Resim 3.4
nılmakta olan kelimelerle bırakılmış
Divanü bulunan kelimeleri bu kitapta birlikte
Lugati’t-
Türk’ün Kültür yazmak, ara sıra gönlüme doğar du-
Bakanlığı rurdu......”. Kaşgarlı Mahmud, Türk-
tıpkıbasımının çenin İslamiyetten dolayı Türklerin
altı ve yedinci
bulunduğu coğrafyada önem kazan-
sayfaları
mış olan Arapçadan geri kalmadığını
göstermeye çalışmış; sözlüğünde yer
verdiği lehçeler arasındaki farklılık-
lar, şiirler, atasözleri ve deyimlerle bu
amacını gerçekleştirmiştir. Kaşgarlı
Mahmud’un bu sözlüğü yazmasında-
ki diğer önemli bir neden de Arapla-
ra Türkçeyi öğretmektir.
Divanü Lugati’t-Türk hakkında ilk çalışma Kilisli Rifat Bilge tarafından yapılmıştır:
Kitabü Divânı Lugat-it-Türk, cild-i evvel 1333 (1917), cild-i sâni 1333 (1917), cild-i sâlis
1335 (1919), İstanbul. Kilisli Rıfat, dağınık olan eserin sayfalarını düzenlemiş, tıpkıbası-
mı yapılan metindeki Arapçayı normal duruma getirerek büyük bir hizmette bulunmuş-
tur. Divan’daki sözvarlığı ise ilk defa Carl Brockelmann tarafından incelenmiştir: Mittel-
türkischer Wortschsatz nach Mahmûd Al-Kâşgârîs Divân Lûgat at-Türk, Budapest 1928.
Eserin Besim Atalay tarafından Türkçeye çevrilmesinden sonra Divan üzerinde kitap,
makale ve tez çalışmaları olmak üzere birçok yayın yapılmıştır, Türk dünyası için zengin
bir malzeme olan eserle ilgili çeşitli çalışmalar devam etmektedir. Besim Atalay’ın çalış-
ması 1939-1943 yılları arasında yayınlanmıştır:
Divânü Lûgat-it-Türk Tercümesi I, Ankara 1939, TDK (19852, 19943)
Divânü Lûgat-it-Türk Tercümesi II, Ankara 1940, TDK (19862, 19943)
Divânü Lûgat-it-Türk Tercümesi III, Ankara 1941, TDK (19862, 19943)
Divânü Lûgat-it-Türk Dizini “Endeks”, Ankara 1943, (19862, 19943).
James Kelly ve Robert Dankoff tarafından yapılan çalışma Atalay’dan sonra eseri bir
bütün olarak ele alan ikinci çalışmadır:
James Kelly-Robert Dankoff, Mahmud al-Kaşgarı, Compendium of the Turkic Dialects
(Dıwan lugat at-Turk), I 1982, II 1982, III 1985.
Divanü Lugati’t-Türk’ün Edebî Değeri ve İçeriği

Ansiklopedik bir sözlük olan Divanü Lugati’t-Türk (bundan sonra DLT şeklinde kısaltma
kullanılacaktır), içerik olarak bize o dönemdeki Türk boyları, bu boyların kullandıkları Türk-
çe arasındaki farklılıklar ve en önemlisi de sözcükler hakkında bilgi veren geniş bir sözlüktür.
“Türk Lehçeleri Divanı” anlamını taşıyan DLT, eserin yazarının yaşadığı dönemdeki Türk
toplulukları ve onların dili hakkında ses, biçim, anlam ve sözvarlığı konusunda bilgiler ver-
mektedir. Araplara Türkçe öğretmek, sözvarlığı, anlatım özelliği, kültürel zenginlik açısından
Türkçenin Arapçadan hiç de geri kalma-
Resim 3.5
yan bir dil olduğunu göstermek amacıyla
meydana getirilmiş olan eser, Türkçenin Kültür Bakanlığı’nın
bastığı Divanü
en önemli kültür hazinesidir. DLT’nin te- Lugati’t-Türk’ün
mel sözvarlığını Kaşgarlı’nın kendisinin Kapağı
de mensubu olduğu dönemin ve ülkesi-
nin yazı dili olan Karahanlı (Hakaniye)
Türkçesi, yazarın kendi tabiriyle “Türk-
çe” oluşturur. Bunun yanı sıra Hakani-
ye Türkçesinin yayılma alanına en yakın
boyların dillerine yer verilmiştir. Bun-
lar Çiğil, Yağma, Karluk, Yemek, Oğuz,
Bulgar, Suvar, Argu, Kençek, Basmıl’dır.
Kaşgarlı Mahmud eserini oluştururken
bir alan araştırıcısı gibi çalışmış, böylece
Türk dilinin lehçelere göre dilbilgisi ku-
rallarını başarıyla ilk kez belirlemiştir.
DLT sadece bir sözlük olarak de-
ğerlendirilmemelidir. Türk edebiyatı-
nın XI. yüzyıldaki durumunu edebî ya-
pısını ve özelliklerini de öğrenmemize
yarayan eşsiz bir eserdir. Kaşgarlı Mah-
mud, dilbilgisi özelliklerini verirken
nasıl kendi mensubu olduğu lehçenin dışına çıkıp diğer lehçelere de yer vermişse edebi-
yat malzemesini sunarken de aynı yolu izlemiş; sadece kendi mensubu olduğu boyun ede-
biyat malzemesini değil, aynı zamanda kendi döneminde yaşamış olan ulaşabildiği bütün
Türk boylarına ait edebî malzemeyi de yazıya geçirmiştir.
Eserini oluştururken nasıl bir yol izlediğini şöyle ifade eder: “Ben onların (yani Türk-
lerin) en uz dillisi, en açık anlatanı, akılca en incesi, soyca en köklüsü, en iyi kargı kulla-
nanı olduğum halde onların şarlarını (= şehirlerini), çöllerini baştan başa dolaştım. Türk,
Türkmen, Oğuz, Çiğil, Yağma, Kırgız boylarının dillerini, kafiyelerini belliyerek faydalan-
dım. Öyle ki, bende onlardan her boyun dili en iyi şekilde yer etti. Ben onları en iyi suret-
te sıralamış, en iyi düzenle düzenlemişimdir”. Eserinde her lehçeye aynı derecede ağırlık
vermemiştir. Örneğin yukarıda verdiğimiz kendi ifadesinde yer almasına rağmen eserde
Kırgızların diliyle ilgili hiçbir bilgi yer almamaktadır.
DLT’nin edebî değeri hem bize ulaştırdığı bu sözcüklerden, hem de sözcükleri açık-
larken örnek olarak verdiği manzum parçalar (dize sayısı 764’tür) ve atasözlerinden (289
tane) kaynaklanmaktadır.
İslamiyetin kabul edildiği dönemde meydana getirilmiş olan bu manzumeler üzerine
eserin ilk yayımlandığı zamandan itibaren çalışmalar yapılmış ve şiirlerin hece ölçüsüyle mi
aruz ölçüsüyle mi yazıldığı tartışılmıştır. Eserdeki manzumeler üzerine ilk yapılan çalışma-
larda şiirlerin hepsinin hece ölçüsüyle yazıldığı görüşü hakimdir. Daha sonra başka araştı-
rıcılar tarafından tam tersi görüş savunulmuş ve şiirlerin tamamının aruz vezniyle yazıldığı
iddia edilmiştir. Sonuçta bu şiirlerin hem eski Türk halk şiiri örneklerini hem de XI. yüzyıl-
da Karahanlılar çevresinde yetişen ilk müslüman Türk şairlerinin aruzla yazılmış eserlerin-
den alınmış manzum parçaları içerdiği, halk şiiri ve aydın zümre şiiri olarak iki kolda gelişti-
ği ortaya konmuştur. Şiirlerde kullanılan nazım birimi ise beyit ve dörtlüktür. DLT’deki dört-
lük ve beyitler madde başlarında verilen sözcüklere ilişkin örnekler olduğu için eserde da-
ğınık halde bulunmaktadırlar. Bu manzum parçalar konularına göre bir araya getirilmiştir.
Manzumeleri örneklerle inceleyerek daha yakından tanıyalım:
Hece Ölçüsüyle Yazılmış Manzumeler

DLT’deki halk şiiri örnekleri, hece ölçüsüyle yazılmış dize sonu uyaklı şiirlerdir. 137 dörtlük-
te, yedili, sekizli ve on ikili hece ölçüsü kullanılmıştır. Bu şiirler içerik ve biçim yönünden şu
şekilde sınıflandırılmaktadır: 1. Lirik şiirler, 2. Pastoral şiirler, 3. Savaş ve kahramanlık şiirle-
ri, 4. Destanlar, 5. Ağıtlar. Bu şiirlerin bazılarından örnekler vererek inceleyelim:
Divanü Lugati’t-Türk’ten lirik bir şiir

Sevgi, aşk ve ayrılık konularını içeren bu şiirlerden ilki dört tane dörtlükten oluşmaktadır,
4+3=7’li hece ölçüsüyle yazılmıştır. Şiirde halk şiirinde çok kullanılan yarım uyak (artadım/
kartadım ve kaçar/saçar hariç) görülmektedir. İslamiyetten önceki Türk şiirinde görülen baş
uyak ise sadece ikinci dörtlükte (Awlap.../Ayık.../Akar...) vardır. Şiirin uyak düzeni aşağıda
gösterildiği gibidir:
Bulnar mini öles köz (a) Awlap meni koymangız (c)

Kara mengiz kızıl yüz (a) Ayık ayıp kaymangız (c)
Andın tamar tükel tuz (a) Akar közüm uş tengiz (c)
Bulnap yana ol kaçar (b) Tegre yöre kuş uçar (b)
Yıglap udu artadım (d) Yüknüp manga imledi (e)

Bagrım başın kartadım (d) Közüm yaşım yamladı (e)
Kaçmış kutug irtedim (d) Bagrım başın emledi (e)
Yagmur kipi kan saçar (b) Elkin bolup ol keçer (b)
Şiirin düz yazıyla dil içi çevirisi
O(nun) baygın göz(leri), pembe yüzü ve yüzündeki kara benleri beni tutsak ediyor;
sanki bütün güzellikler ondan damlıyor, beni tutsak edip sonra da kaçıp gidiyor.
Beni avlayıp koymayın, söz verip sözünüzden geri dönmeyin; işte gözlerim(den) deniz
gibi gözyaşı akıyor, gözyaşlarımın etrafında da kuşlar uçuşuyor.
(Giden sevgilinin) arkasından ağlayıp perişan oldum, bağrımın yarasını (yeniden)
deştim, kaçmış olan mutluluğu aradım, (şimdi gözlerim) yağmur gibi kanlı yaşlar saçıyor.
(Sevgilinin hayali) eğilip bana işaret etti, (böyle davranmakla) gözümün yaşını sildi,
bağrımdaki yarayı tedavi etti, (sonra) bir konuk gibi geçip gitti.
Savaş ve kahramanlık şiiri

Eserde bu konuya yer veren dört manzume bulunmaktadır. Bu manzumelerden biri Bu-
dist Uygurlara, ikisi Yabakulara, biri de bilinmeyen bir düşmana karşı yapılan savaşı anla-
tır. Örnek olarak vereceğimiz Budist Uygurlara Karşı Savaş manzumesinin eserde beş dört-
lüğü bulunmaktadır.
Kėmi içre oldurup Tünle bile bastımız

Ila suwın kėçtimiz Tegme yangak bustımız
Uygur tapa başlanıp Kesmelerin kėstimiz
Mınglak ėlin açtımız Mınglak erin bıçtımız
Beçkem urup atlaka Kelginleyü aktımız

Uygurdakı tatlaka Kendler üze çıktımız
Ogrı yawuz ıtlaka Furhan ewin yıktımız
Kuşlar kipi uçtımız Burhan üze sıçtımız
Kudruk katıg tügdümiz

Tenrig üküş ögdümiz
Kemşip atıg tėgdimiz
Aldap yana kaçtımız
Savaş ve kahramanlık şiirinin düz yazıyla dil içi çevirisi

Ila ırmağını kayıkların içine oturarak geçtik, Uygurlara doğru yönelip Mınglak ülkesini aldık.
Atlara nişanlar takarak Uygur ülkesindeki Tatlara, hırsız ve adi köpeklere (doğru) kuş-
lar gibi uçtuk (saldırdık).
(Atların) kuyruk(larını) sıkıca bağladık, Tanrı’yı çok fazla öğüp (dualar edip) atlarımı-
zı düşman üstüne sürdük, aldatmak için tekrar geri çekilip kaçtık.
(Onları) geceleyin bastık, her yana pusu kurduk, (sonunda) perçemlerini kestik ve
Mınglak askerlerini biçtik.
(Uygurların üzerine) seller gibi saldırdık, şehirler(inin) içine girdik, tapınaklarını yık-
tık, Burhan (=Buda) heykellerinin üstüne pisledik.
Manzume, 4+3 = 7 ya da 2+2+3 =7’li hece ölçüsüyle yazılmıştır. Bu durak sadece şu di-
zelerde bozulmaktadır: Uygurdakı / Tatlaka; Kesmelerin/kestimiz; Kelginleyü/aktımız. Her
dizede yer alan redifli uyaklar (seç-timiz, aç-tımız, uç-tımız, kaç-tımız, bıç-tımız, sıç-tımız
gibi) şiirdeki ahengi sağlamaktadır.
Aruz Ölçüsüyle Yazılmış Manzumeler

Divan’da kullanılan ölçü hece ölçüsü olmasına rağmen, aruz ölçüsüne uyan şiirler de bu-
lunmaktadır; yeni uygulanmaya başlanan bu ölçü sisteminde ölçüyü aksatan kısımlar olsa
da Divan’daki şiirler üzerine ayrıntılı çalışmalar yapan I. V. Stebleva ve Talat Tekin (ayrıntı-
lı bilgi için bkz. Talat Tekin “Karahanlı Dönemi Türk Şiiri”, Türk Dili Türk Şiiri Özel Sayısı I
(Eski Türk Şiiri), sayı: 409, Ocak 1986, s. 81-253) bu konuya ayrıntılı olarak değinmişlerdir.
Dörtlükler ve beyitler halinde yazılmış olan bu manzumeler halk şiirinden farklı olarak az
ya da çok İslam etkisi altında oluşturulmuş şiirlerdir. Bu şiirlerin konusunu ise genellikle şun-
lar oluşturmaktadır: Savaş ve kahramanlık, av ve avcılık, aşk, doğa, dinî-ahlakî öğütler ve övgü.
Savaş ve kahramanlık şiirleri içinde en uzunu olan Katun Sini (Hatun Mezarı) hal-
kı ile Tangutlar arasında yapılan savaşı anlatan manzume on bir dörtlükten oluşmaktadır.
4+4=8’li hece ölçüsüne uymakla birlikte şiirin mefâ‘îlün mefâ‘îlün kalıbıyla yazıldığı be-
lirlenmiştir; çünkü uzun heceye denk gelen ünlüler genel eğilime uygun olarak harekeyle
değil, uzatma harflerini gösteren elif, vav, ye ile yazılmıştır. Eser içinde dağınık olan dört-
lüklerin bir araya getirilmesiyle oluşturulan manzumenin dörtlük sayısının kimi araştırı-
cılar tarafından on dokuz ya da yirmi olduğu da ileri sürülmüştür. Şiirin hepsini buraya al-
mak mümkün olmadığından ancak birkaç dörtlüğü örnek olarak veriyoruz:
DLT’de aruzla yazılmış dörtlükler
Begim özin ogurladı Eren alpı okıştılar

Yarag bilip ugurladı Kıngır közün bakıştılar
Ulug tengri agırladı Kamug tolmun tokıştılar
Anın kut kıv tozı togdı Kılıç kınka küçün sıgdı
Katun Sini çogıladı Telim başlar yuwıldı-mat

Tangut begin yagıladı Yagı andın yawaldı-mat
Kanı akıp jagıladı Küçi anıng keweldi-met
Boyun suwın kızıl sagdı Kılıç kınka küçün sıgdı
Dörtlüklerin düz yazıyla dil içi çevirisi

Beyim kendisini (düşmandan) gizledi, (düşmana saldırmak için) uygun zaman kolla-
dı. Yüce Tanrı (onu) onurlandırdı. Böylece (onun) devlet ve bahtının tozu (göğe kadar)
yükseldi.
Katun Sini (halkı) savaş naraları attı, Tangutların beyini düşman kabul etti. Bu neden-
le kanı (su gibi) çağlayarak aktı. Boyunlarından kırmızı su (gibi) kan (süt sağılıyormuş-
casına) aktı.
Kahraman erler birbirlerini çağırdılar, öfkeli gözlerle birbirlerine baktılar. Bütün
silahlar(ıy)la savaştılar. Kılıçlar (üzerinde kuruyan kanlardan dolayı) kınlarına güçlükle sığdı.
Çok başlar yuvarlandı, düşman bu yüzden yavaşladı. Onun gücü azaldı. Kılıçlar (üze-
rinde kuruyan kanlardan dolayı) kınlarına güçlükle sığdı.
Aruz ölçüsüye yazılmış dörtlüklerin dışında başka beyitler de bulunmaktadır. Beyitlerin
konusu da savaş, aşk, doğa, av ve avcılık, dinî ve ahlâkî öğütler ile övgü çevresinde toplanmıştır.
Doğa tasviriyle ilgili beş beyitten oluşan aşağıdaki şiir, varlıklı bir şahsın köşkünü ve
çevresindeki çiftliği tasvir eder. Müstef ’ilün müstef ’ilün müstef ’ilün ölçüsüyle yazılmıştır:
Beyitlerle yazılmış bir şiir
Mende bulnur sėwinç otı kadgu atar Tamga suwı taşra çıkıp tagıg öter
Karşı körüp sağdıç anı uçmak atar Artuçları tegre ünüp tizgin yėter
Korday kuğu anda uçup yumgın öter Bolsa kiming altun kümüş irle iter
Kuzgun yangan sayrap anın üni büter Anda bolup tengrigerü tapgın öter
Kölüm komı kopsa kalı tamıg iter

Körse anı bilge kişi sözke büter
Şiirin düz yazıyla dil içi çevirisi
Kaygıyı, üzüntüyü gideren, sevinç (ve mutluluk) veren ilaç bende bulunur. Köşk(ü)
gören dost (onun güzelliği karşısında) ona ‘cennet’ adını verir.
Orada uçuşan kuğular, pelikanlar (türlü) seslerle ötüşürler. Kuzgunlar ve alakargalar
(var kuvvetleriyle) öttükçe öterler de sesleri kısılır.
Gölüm dalgalansa (köşkümün) duvarına vurur. Akıllı, bilgili kişi bunu görürse söz(üm)e inanır.
Irmak suları (yataklarından) taşarak dağların üstünden aşar, (ırmağın) çevresindeki
ardıç ağaçları (bu taşkınlığı engellemek için) onu dizginler.
Kimin altını ve gümüşü olursa (kendisine) bir yurt edinir. Orada oturup (yüce) Tan-
rıya ibadet eder.
Sadece ikinci dizesi ölçüye uymayan bu manzumenin diğer dizelerinde aruz ölçüsü
açısından uyumsuzluk görülmemektedir. Manzumenin uyak düzeni aa/aa/aa/aa/aa biçi-
mindedir. Atar=giderir, atar=ad verir. Ayrıca birinci beyitte cinaslı uyak, ikinci ve üçün-
cü beyitlerde baş uyak vardır:
Korday...../Kuzgun, Kölüm.../Körse....
Belirli sesleri içeren sözcüklerin tekrarıyla da ayrı bir ahenk sağlanmıştır:
Kölüm komı kopsa kalı tamıg iter (k)

Tamga suwı taşra çıkıp tagıg öter (t)
Artuçları tegre ünüp tizgin yėter (t)
Anda bolup tengrigerü tapgın öter (t)
Resim 3.6
DLT’de sözcükleri açıklamak
Kültür Bakanlığı’nın
için örnek olarak verilen dört- bastığı Divanü
lük ve beyitlerin dışında atasözle- Lugati’t-Türk’ün iç
ri de sıkça kullanılmıştır. Kaşgar- kapak başlığı
lı Mahmud bu sözler için ‘sav’ söz-
cüğünü kullanmıştır. Halkın bilge-
liğini yansıtan bu atasözleri şiirler-
de olduğu gibi dil, huy, inanç sev-
gi, iyilik, kötülük, sağlık, çalışma,
yardımlaşma, zenginlik, yoksulluk,
açgözlülük, hile, kadın, yönetim,
korku, töre, saygı, gibi birçok ko-
nuyu içermektedir. Divan’da geçen
atasözlerinden bazıları şunlardır:
Erdem başı tıl “erdemin, edebin
başı dildir” (I.107)
Kişi sözleşü, yılkı yıdlaşu “İnsan konuşarak, hayvanlar koklaşarak (anlaşır)” (III.104).
Yüzge körme, erdem tile “Yüze bakma, fazilet ara (yüzün güzelliğine çirkinliğine bakma fa-
zilet ara)” (II.8)
İt ısırmas, at tepmes tème “İt ısırmaz, at tepmez deme; çünkü, bu onların yaradılışında vardır”
Buzdan suw tamar “Buzdan su damlar (huyu babasına benzeyen kişiler için söylenir)
(III.123)
Tag tagka kawuşmas, kişi kişike kawuşur “Dağ dağa kavuşmaz, insan insana kavuşur”
(II.103)
Közden yırasa köngülden yeme yırar “Gözden ırak olan gönülden de ırak olur” (III.366)
Edgü ėr süngüki erir, atı kalır “İyi insanın kemiği erir, adı kalır” (III.367)
Bėş erngek tüz ėrmes “Beş parmak bir değildir” (I.121)
Yazın katıglansa kışın sewnür “ (İnsan) yazın çalışıp çabalayan kışın sevinir” (III.159)
Suw körmegünçe etük tartma “Suyu görmeden ayakkabını çıkarma” (III.426)
Alımçı aslan, bėrimçi sıçgan “Alacaklı aslan, borçlu sıçan (gibidir) (I. 75)
Tamu kapugın açar tawar “Mal (zenginlik) cehennemin kapısını (bile) açar” (III. 234)
Aç ne yėmes, tok ne tėmes “Aç önüne konan yemeği (tamamiyle) yer, tok alan da aç kimse-
ye neler demez” (I.79)
Kutsuz kudugka kirse kum yagar “Bahtsız, talihsiz kimse kuyuya girse üzerine kum yağar”
(I. 457)
Awçı nėçe al bilse adıg ança yol bilir “Avcı ne kadar hile bilirse (kurnazsa), ayı da o kadar
kaçıp kurtulacak yol bilir” (I.332)
Etli tırngaklı adırmas “Et tırnaktan ayrılmaz” (I.77)
Kuş kanatın, er atın “Kuş kanatla, adam atla (kuş amacına kanadıyla, insan da atıyla) ulaşır”
(I.34)
ėl kaldı, törü kalmas “Memleket kalabilir, bırakılabilir, ama töre bırakılmaz” (II.25)
Alplar birle uruşma, bėgler birle turuşma “Yiğitlerle savaşma, beylere karşı gelme” (I.182)
Divanü Lugati’t-Türk nasıl bir sözlüktür ve önemi nedir?

3
Edib Ahmed Yüknekî ve Eseri Atebetü’l-Hakâyık
Karahanlı Türkçesiyle yazılmış üçüncü eser ise Yüknekli Edib Ahmed bin Mahmud ta-
rafından XII. yüzyılda yazıldığı tahmin edilen Atebetü’l-Hakâyık (Hakikatlerin Eşiği)’tır.
Edib Ahmed’in yaşadığı dönem ve çevresi hakkında hemen hemen hiç bilgimiz yoktur.
Eserine eklenen parçalar ve yazar için söylenen sözler de bize istediğimiz bilgileri ver-
mekten uzaktır. Kime ait olduğu bilinmeyen bir dörtlükte yazarın kör olduğu ve Emir
Seyfeddin’e ait bir dörtlükte ise, edipler edibi olduğu belirtilmektedir.
On dört bölümden oluşan eserde kırk beyit ile yüz bir tane dörtlük bulunmaktadır, ese-
rin tamamı 484 mısradır. Nerede, ne zaman yazıldığı tam olarak bilinmeyen eser yine kim
olduğunu, nerede hüküm sürdüğünü bilmediğimiz Türk ve Acem meliki Muhammed Dâd
İspehsalar Bey’e sunulmuştur. Yazılış yeri ve tarihi henüz aydınlatılamamış olan Atebetü’l-
Hakâyık da Kutadgu Bilig gibi aruzun fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûl vezniyle yazılmıştır.
Atebetü’l-Hakâyık’ın yazılışından çok sonra XV. yüzyılda düzenlenmiş biri eksik dört
nüshası bilinmektedir. Bu nüshalar arasında en iyi ve en eski tarihli olanı Semerkand nüs-
hasıdır (Ayasofya Ktp. nr. 4012). 1444 yılında Semerkand’da hattat Zeynelabidin tara-
fından kopyalanmış olan bu nüsha Uygur harfleriyle yazılmıştır. Eserin doğru adını ve
kime sunulduğunu göstermesi de bu nüshaya ayrı bir değer katmaktadır. Ayasofya kü-
tüphanesi nr. 4757’de kayıtlı bir mecmuanın baş kısmında bulunan Ayasofya nüshası ise,
884H.=1480M.’de Abdürrezak Bahşı tarafından İstanbul’da düzenlenmiştir. Metin, üst sa-
tırları siyah mürekkeple Uygur harfleri ve alt satırları kırmızı mürekkeple Arap harfle-
riyle olmak üzere iki alfabeyle yazılmıştır. Topkapı Sarayı kütüphanesi Hazine kısmı nr.
35552’de kayıtlı bulunan Topkapı Müzesi nüshası Arap harflidir. Fatih ya da II. Bayezid dö-
neminde İstanbul’da istinsah edildiği tahmin edilmektedir. Uzunköprü’de Seyit Ali’nin ki-
tapları arasında bulunan ve Arap harfli olan diğer bir nüsha ise, oldukça eksiktir.
Atebetü’l-Hakâyık’ın Edebî Değeri ve İçeriği

Eser, Tanrı övgüsü ile başlamaktadır. Bunu, Peygamber, dört halife, Emir Muhammed
Dâd İspehsalar’ın övgüsü izler. Kitabın yazılış nedeninin belirtildiği bölümden sonra bil-
ginin yararı, bilgisizliğin zararı, dilini tutmanın erdemi, dünyanın dönekliği, cömertliğin
övülmesi, cimriliğin yerilmesi, kibir, harislik, zamanenin bozukluğu gibi konuların işlen-
diği bölümler yer alır. Öğretici bir ahlak kitabı olan eser, işlediği konular açısından Kutad-
gu Bilig ile benzerlik göstermektedir, ancak edebî açıdan Kutadgu Bilig daha sanatkârane
yazılmıştır. Edib Ahmed eserini herkesin rahatça okuyup anlayacağı bir dille, kendi ifade-
siyle (Anın uş çıkardım bu Türkî kitap) Türkçe yazmıştır.
Atebetü’l-Hakâyık’ın baş kısmındaki övgü ve sebeb-i telif kısımları beyitlerle ve kaside
tarzındaki asıl eser ise, aaba/ccdc/eefe biçiminde uyaklanmış dörtlüklerle yazılmıştır. Ay-
rıca İslamiyet öncesi Türk şiirinde görülen dize başı uyak da çok kullanılmıştır. Tam ve ya-
rım uyakların yanı sıra bazen redife de yer verilir. Vezin ve uyak bakımından kusurlu olan
eserde çok sayıda imale ve zihaf bulunmaktadır. Aruzla şiir yazma geleneğinin yeni başla-
mış olmasından dolayı bu kusurlar olağandır.
Eser üzerine ayrıntılı tek çalışma Reşit Rahmeti Arat tarafından yapılmıştır. Karşılaş-
tırmalı metin, çeviri, notlar ve indeksi içeren bu çalışma 1951’de yayımlanmıştır.
Atebetü’l-Hakâyık’tan beyitler
Emir Muhammed Dâd İspehsâlâr Beg Övgüsü’nden üç beyit
Aya til törüt medh ötüngil kanı (a)

Men artut kılayın şahımka anı (a)
Şahım medhi birle bezeyin kitab (b)

Okıglı kişining sėwinsün canı (a)
Ol ol akl ukuş huş hıredka mekan (c)

Bilig ma‘dini hem fazilet kanı (a)
Beyitlerin düz yazıyla dil içi çevirisi

Ey dil! Övgüler düz de sun; ben (de) onları şahıma armağan edeyim.
Okuyan kişinin canı sevinsin diye bu kitab(ı) şahımın övgüsü ile süsleyeyim.
O akıl, anlayış, bilgi ve zeka mekanıdır; bilginin ocağı ve erdem kaynağıdır.
Atebetü’l-Hakâyık’tan iki dörtlük

Bilginin yararı ve bilgisizliğin zararı hakkındaki kısımdan iki dörtlük:
Bahalıg dinar ol biliglig kişi (a)
Bu cahil biligisiz bahasız bışı (a)
Biliglig biligsiz kaçan teng bolur (b)
Biliglig tişi ėr cahil ėr tişi (a)
..............................
Biliglig biligni edergen bolur (c)
Bilig tatgın i dost biliglig bilür (c)
Bilig bildürür bil bilig kadrini (d)
Biligni biligsiz otun ne kılur (c)
Dörtlüklerin düz yazıyla dil içi çevirisi

Bilgili kişi altın para (gibi)dir; cahil ve bilgisiz olan (ise) değersiz sadaka(dır). Bilgili ile
bilgisiz nasıl eşit olur? Bilgili dişi, erkek; cahil erkek ise, dişi(dir).
......................
Bilgili insan daima bilgiyi arar; ey dost, bilginin tadını (yine) bilgili (kişi) bilir. Bilginin
değerini bilgi bildirir (bilgi gelir). Bilgisiz odun bilgiyi ne yapar?
Dörtlüklerin üzerinde gösterilen son uyağın dışında bilig, biliglig, biligsizlik gibi söz-
cüklerin tekrarı ile baş uyak sağlanmıştır.
Karahanlı Türkçesiyle Yazılmış Kur’an Tercümeleri

Karahanlılar döneminde Karahanlı Türkçesiyle yapılan ilk Kur’an tercümeleri, satır-altı
tercüme niteliğindedir. İlk çevirilerin ne zaman yapıldığı konusunda elimizde kesin bilgi-
ler bulunmamaktadır. Satır-altı Kur’an tercümelerinden Karahanlılar dönemine ait oldu-
ğu tahmin edilen çeviriler şunlardır:
1. Türk İslam Eserleri Müzesi (TİEM) No. 73’te kayıtlı olan nüsha: Bu nüsha Muham-
med bin el-Hâc Devletşah eş-Şîrazî tarafından 1333-34 yıllarında istinsah edilmiş-
tir. 902 sayfadan oluşan bu tercümenin Kur’an tercümeleri içinde en eskisi oldu-
ğu kabul edilmektedir. Bu yazmanın ilk yarısı Abdullah Kök tarafından doktora
tezi olarak yapılmıştır: Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73
1v-235v/2) Giriş-İnceleme-Metin-Dizin, Ankara 2004 (Ankara Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi). İkinci yarısı ise, Suat Ünlü tara-
fından doktora tezi olarak çalışılmıştır: Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Ter-
cümesi (TİEM 235v/3-450r7) Giriş-Metin-İnceleme-Analitik Dizin, Ankara 2004
(Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi).
2. Anonim Tefsir: Bu eser Orta Asya Tefsiri, Anonim Tefsir ve Müellifi Meçhul Kur’an
Tefsiri adlarıyla da bilinmektedir. Kopya ediliş tarihi, yeri ve kopyalayanın kim ol-
duğu bilinmemektedir. Bu tercümenin diğerlerinden farkı satır-arası tercümenin
yanı sıra surelerle ilgili tefsir ve hikâyelere de yer vermesidir. Satır-arası çeviri Kara-
hanlı Türkçesiyle, tefsir ve hikâyeler ise, Kıpçak, Oğuz ve Çağatay unsurlarının kul-
lanıldığı Harezm Türkçesiyle yazılmıştır. 1914 yılında Zeki Velidi Togan tarafından
Fergana’da bulunan Anonim Tefsir’in sözvarlığı A. K. Borovkov tarafından hazır-
lanmıştır: Leksika sredneaziatskogo tefsira XII-XIII vv., Moscow, 1963. Borovkov’un
bu çalışması Halil İbrahim Usta ve Ebülfez Amanoğlu tarafından Tükçeye çevril-
miştir: Orta Asya’da Bulunmuş Kur’an Tefsirinin Söz Varlığı (XII.-XIII. Yüzyıllar),
TDK, Ankara 2002.
3. Manchester-John Rylands Nüshası: Manchester, Rylands Kitaplığı Arapça Yaz-
malar Bölümü 25-38’de kayıtlı olan nüshanın telif ve istinsah tarihi belli değildir.
Rylands nüshası, satır-arası Türkçe ve Farsça çeviriyi içermektedir. Dili hakkın-
da ileri sürülen değişik görüşleri değerlendiren Eckmann, tercümenin XII. yüz-
yılın sonu ile XIII. yüzyılın başına ait Karahanlı Türkçesi dil özelliklerini göster-
diğini belirtir. Bu nüshanın sözlüğü Eckmann tarafından hazırlanmış, ölümün-
den sonra 1979’da L. Ligeti’nin önsözüyle yayımlanmıştır: Middle Turkic Glosses of
the Rylands İnterlinear Koran Translation, Bibliothece Orientalis Hungarica XXI,
Akadémiai Kiadó, Budapest 1976. Bu nüsha üzerine bir diğer çalışma da Aysu Ata
tarafından yapılmıştır: Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası) KARAHAN-
LI TÜRKÇESİ (Giriş-Metin-Notlar-Dizin), TDK, Ankara 2004.
4. Taşkent, Özbek Bilimler Akademisi, No. 2854’te kayıtlı olan nüsha: Bu eser de
satır-arası Türkçe ve Farsça çeviridir, yorumlar içermez. Türkçe çeviri, Karahan-
lı Türkçesi dil özelliklerini yansıtır.
Karahanlı Dönemi Türk Şiiri konusunda daha geniş bilgi edinmek için Talât Tekin’in XI.
Yüzyıl Türk Şiiri Divanü Lugati’t-Türk’teki Manzum Parçalar (Ankara: TDK Yay., 1989) adlı
kitabına başvurabilirsiniz.
Özet
Karahanlı dönemi edebiyatının Türk edebiyatı tarihi ve Fars dilini, kültürünü, batıdaki klasik bilgileri değil,
1 içindeki yerini belirlemek. İslamdan önceki Türk dünyasını ve kültürünü de çok
Türk edebiyatı içinde “İslamî dönem Türk edebiyatı”nın iyi biliyordu.
başlangıç dönemini oluşturan Karahanlı Türkçesiyle Divanü Lugati’t-Türk’ün yazarı ise, Kaşgarlı Mahmud
yazılmış eserler, XI-XIII. yüzyıllar arasında meydana bin Hüseyin bin Muhammed’dir. Eserinde kendi ha-
getirilmiştir. On birinci yüzyılda başlayıp on dokuzun- yatına dair verdiği bilgiler, çok belirgin değildir. Kita-
cu yüzyılın ortalarına kadar devam eden Türk edebiya- bında yazdıklarıyla sınırlı olan bilgilere göre babasının
tının bu dönemindeki edebî eserler, Doğu Türkçesi ve adı Hüseyin’dir. Kendisinin Kaşgar’da doğduğu eserin-
Batı Türkçesi ile kaleme alınmıştır. Eski Türk yazı dilinden anlaşılıyorsa da Barsgan şehrini anlatırken kullan-
den gelişen İslamî Orta Asya Türk yazı dilinin merke- dığı bir ifadeden babasının Barsganlı olduğu anlaşıl-
zi Doğu Türkistan’da Kaşgar’dı. Orhon ve Uygur Türk- maktadır. Yine eserinden anlaşıldığına göre, Türkçeyi,
çesinin devamı olan bu dönem Türkçesi için Hakaniye Türkçenin lehçelerini ve Arapçayı iyi bilmektedir.
Türkçesi terimi de kullanılır. Orta Asya’daki bu yazı di- Atebetü’l-Hakâyık’ın yazarı ise Edib Ahmed
linin, İslamî dönem doğu Türk edebiyatının başlangıç Yüknekî’dir. Edib Ahmed’in yaşadığı dönem ve çev-
döneminin devamını ise Harezm-Altınordu Türkçesi resi hakkında açık ve net bilgilere sahip değiliz. Ese-
(XIII-XIV. yüzyıl) ve Çağatay Türkçesi (XIV-XVI. yüz- rine eklenen parçalar ve yazar için söylenen sözler de
yıl) ile yazılmış eserler oluşturur. bize istediğimiz bilgileri vermekten uzaktır. Kime ait
olduğu bilinmeyen bir dörtlükte yazarın kör olduğu
Karahanlı Türkçesiyle yazılmış eserleri ve yazarlarını ve Emir Seyfeddin’e ait bir dörtlükte ise, “edipler edi-
2 tanımak. bi” olduğu belirtilmektedir.
Karahanlı Türkçesiyle yazılmış eserler; Kutadgu Bilig, Karahanlılar döneminde Karahanlı Türkçesiyle satır-
Divanü Lugati’t-Türk ve Atebetü’l-Hakâyık’tır. Bu eser- arası tercüme niteliğinde yapılmış Kur’an tercümele-
lerden ilkinin yazarı Yusuf Has Hacib’dir. Yusuf ’un do- ri de dönemin önemli eserlerindendir. İlk çevirilerin
ğum ve ölüm tarihleri bilinmemektedir, ancak eserin- ne zaman yapıldığı konusunda elimizde kesin bilgiler
de yaşı hakkında verdiği bilgilerden yola çıkarak do- bulunmamaktadır. Karahanlılar dönemine ait olduğu
ğum tarihini yaklaşık olarak tespit etmek mümkün- tahmin edilen çeviriler şunlardır:
dür. 1069–1070 yılında tamamladığı eseri üzerinde 1. Türk İslam Eserleri Müzesi (TİEM) No. 73’te kayıtlı
18 ay çalışmıştır. Yine kendisinin verdiği bilgiye göre olan nüsha: 902 sayfadan oluşan bu tercümenin Kur’an
eserini yazmaya başladığı zaman 50 yaşlarında oldu- tercümeleri içinde en eskisi olduğu kabul edilmektedir.
ğuna göre 1019–1020 yılları dolayında doğduğu tah- 2. Anonim Tefsir: Bu eser Orta Asya Tefsiri, Anonim
min edilmektedir. Hakan Tavgaç Buğra Hasan Han, Tefsir ve Müellifi Meçhul Kur’an Tefsiri adlarıyla da bi-
1103 tarihine kadar tahtta olduğuna göre, Balasagunlu linmektedir. Kopya ediliş tarihi, yeri ve kopyalayanın
Yusuf ’un da onun zamanında öldüğü düşünülmekte- kim olduğu bilinmemektedir. Bu tercümenin diğerle-
dir. Balasagun’da doğan Yusuf, çalışkan, akıllı, anlayışlı rinden farkı satır-arası tercümenin yanı sıra surelerle
ve bilgili bir kişiydi. Ana dilinden başka Arapça, Farsça ilgili tefsir ve hikâyelere de yer vermesidir.
ve İran dillerinden Soğdçayı bilmekteydi. Firdevsî’nin 3. Manchester-John Rylands Nüshası: Manchester,
Şeh-nâme’sini, Fârâbî’nin ve İbn-i Sinâ’nın Arapça fel- Rylands Kitaplığı Arapça Yazmalar Bölümü 25-38’de
sefe kitaplarını okuduğunu, efsanelere, aruza, belâgata, kayıtlı olan nüshanın telif ve istinsah tarihi belli değil-
İslam bilgilerine, Türk atasözlerine, devlet örgütüne, dir. Rylands nüshası, Türkçe ve Farsça çeviriyi içer-
felsefeye, matematiğe, astronomiye, düş yorumuna, mektedir. Dili hakkında ileri sürülen değişik görüş-
hekimliğe ve toplumbilimine merak saldığını ve bun- leri değerlendiren Eckmann, tercümenin XI. yüzyılın
lar hakkında bilgi sahibi olduğunu eserinden anlamak- sonu ile XIII. yüzyılın başına ait Karahanlı Türkçesi
tayız. Yusuf Has Hacib’in İbn-i Sinâ’nın ve Fârâbî’nin dil özelliklerini gösterdiğini belirtir.
doğrudan öğrencisi olup olmadığı hakkındaki bilgileri- 4. Taşkent, Özbek Bilimler Akademisi, No. 2854’te
miz belirgin olmamakla birlikte, her ikisinin de yazıla- kayıtlı olan bu nüsha da satır-arası Türkçe ve Farsça
rını okuduğunu ve onların görüşleri hakkında bilgi sa- çeviridir, yorumlar içermez. Türkçe çeviri, Karahan-
hibi olduğunu eserinden anlamaktayız. O yalnız Arap lı Türkçesi dil özelliklerini yansıtır.
Karahanlı döneminde yazılmış eserleri anlatım özelliği, Bu edebî malzemeyi sözcüklerin anlamını açıklar-
3 içerik, üslup ve genel özellikleri bakımından değerlen- ken örnek olarak verdiği manzumeler ve atasözleri
dirmek. oluşturmaktadır. İslamiyetin kabul edildiği dönemde
Bu dönemde yazılmış eserlerin hepsi birbirinden meydana getirilmiş olan bu manzumeler hece ve aruz
farklı amaç ve biçimlerle oluşturulmuş eserlerdir. Ku- vezniyle yazılmışlardır. Şiirlerde kullanılan nazım bi-
tadgu Bilig didaktik bir eser olmasına rağmen yer yer rimi ise beyit ve dörtlüktür. DLT’deki dörtlük ve be-
şiirsellik ve lirizm görülmektedir. Bu özellik en çok yitler madde başlarında verilen sözcüklere ilişkin ör-
eserin başındaki Tanrı ve Peygamber övgüleri, ba- nekler olduğu için eserde dağınık halde bulunmakta-
har tasviri ve hükümdar övgüsü bölümlerinde görü- dırlar. Bu manzum parçalar konularına göre bir araya
lür. Dört kişi arasında geçen münazarayı andıran eser, getirilmiştir.
eski dönemlerden kalma atasözleri ve bilgelik ifadesi Atabetü’l-Hakâyık ise Kutadgu Bilig gibi öğretici bir
taşıyan deyimlerle süslenmiştir. eserdir. Eserin baş kısmındaki övgü ve sebeb-i te-
Karahanlılar döneminde yazılmış iki önemli eser olan lif kısımları beyitlerle ve kaside tarzında asıl eser ise,
Kutadgu Bilig ve Divanü Lugati’t-Türk, bu dönemde aaba/ccdc/eefe biçiminde kafiyelenmiş dörtlükler-
Türk şiirinin başlıca iki kolda geliştiğini göstermekte- le yazılmıştır. Anlatım tekniği ve edebî açıdan Kutad-
dir: 1. Halk şiiri, 2. Aydın kesimin şiiri olup dili halkın gu Bilig kadar başarılı bir eser değildir. Ayrıca İslami-
konuştuğu dildir. Kutadgu Bilig, halk şiirinin dışında yet öncesi Türk şiirinde görülen dize başı uyak da çok
kalan ve araştırıcılar tarafından “Aydın zümre şiiri” ola- kullanılmıştır. Tam ve yarım uyakların yanı sıra bazen
rak değerlendirilen ikinci grup içinde yer alır. Bu tür- rediflere de yer verilir.
deki şiirler aruz vezni ile yazılmıştır. Yusuf Has Hacib,
alışık olmadığı bir vezin türü olmasına rağmen bunu
şiirine başarıyla uygulamıştır. Kutadgu Bilig’in vezni
fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûl’dür. Eserin başında sonra-
dan yazılıp eklenen mensur ve manzum mukaddime-
ler ile babların fihristi bulunmaktadır. Bunlardan son-
ra yer alan Tanrı övgüsü ve Tanrı’ya yakarış İslamî Türk
edebiyatının bize kadar gelen ilk tevhid ve münacat ör-
neğidir. Otuz üç beyitten oluşan bu manzume mesnevi
şeklinde yazılmıştır.
Ansiklopedik bir sözlük olan Divanü Lugati’t-Türk
ise, içerik olarak bize o dönemdeki Türk boyları, bu
boyların kullandıkları Türkçe arasındaki farklılıklar
ve en önemlisi de sözcükler hakkında bilgi veren ge-
niş bir sözlüktür. Araplara Türkçe öğretmek, sözvarlı-
ğı, anlatım özelliği, kültürel zenginlik açısından Türk-
çenin Arapçadan hiç de geri kalmayan bir dil oldu-
ğunu göstermek amacıyla meydana getirilmiş olan
eser, Türkçenin en önemli kültür hazinesidir. Kaşgarlı
Mahmud eserini oluştururken bir alan araştırıcısı gibi
çalışmış, Türk dilinin lehçelere göre dilbilgisi kuralla-
rını ilk kez başarıyla belirlemiştir. Kaşgarlı Mahmud,
dilbilgisi özelliklerini verirken nasıl kendi mensu-
bu olduğu lehçenin dışına çıkıp diğer lehçelere de yer
vermişse edebiyat malzemesini sunarken de aynı yolu
izlemiş; sadece kendi mensubu olduğu boyun edebi-
yat malzemesini değil, aynı zamanda kendi dönemin-
de yaşamış olan ulaşabildiği bütün Türk boylarına ait
edebî malzemeyi de yazıya geçirmiştir.
1. Aşağıdakilerden hangisi Karahanlı Devleti’nin kurulu- 6. Divanü Lugati’t-Türk’teki manzum parçalarla ilgili aşağı-
şuyla ilgili ileri sürülen teorilerden biri değildir? daki bilgilerden hangisi doğrudur?
a. Uygur teorisi a. Manzum parçalar dörtlüklerle yazılmıştır.
b. Yağma teorisi b. Manzum parçalar sadece hece ölçüsüyle yazılmıştır.
c. Karluk-Yağma teorisi c. Manzum parçalar hem aruz, hem de hece ölçüsüyle
d. Çigil teorisi yazılmıştır.
e. Kırgız teorisi d. Manzum parçaların konusu genellikle savaştır.
e. Manzum parçalar sadece aruz ölçüsüyle yazılmıştır.
2. Aşağıdakilerden hangisinde Kutadgu Bilig’in nüshaları
tam ve doğru olarak verilmiştir? 7. Divanü Lugati’t-Türk’ün yazıldığı diller aşağıdakilerden
a. Viyana, Semerkand, Ayasofya hangisidir?
b. Fergana, Viyana, Semerkand a. Türkçe-Farsça
c. Semerkand, Mısır, Viyana b. Türkçe-Arapça
d. Mısır, Fergana, Viyana c. Arapça-Farsça
e. Mısır, Semerkand, Fergana d. Türkçe
e. Arapça
3. Aşağıdakilerin hangisinde Kutadgu Bilig’in vezni doğru
verilmiştir? 8. Atebetü’l-Hakâyık ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi
a. fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün yanlıştır?
b. fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûl a. Uyak düzeni aaba/ccdc/eefe biçimindedir.
c. müfte’ilün müfte’ilün fâ’ilün b. Aruzun fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûl ölçüsüyle yazıl-
d. fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün mıştır.
e. mütefâ’ilün mütefâ’ilün c. Eserin bilinen iki nüshası vardır.
d. Beyitlerin uyak düzeni kaside tarzındadır.
4. DLT’yi sahafta bularak satın alan ve böylece bu sözlükten e. Yazarı Edib Ahmed Yükneki’dir.
haberdar olmamızı sağlayan kişi aşağıdakilerden hangisidir?
a. Kilisli Rıfat 9. Atebetü’l-Hakâyık aşağıdaki hükümdarlardan hangisine
b. Muallim Naci sunulmuştur?
c. Ali Emirî Efendi a. Tavgaç Ulug Buğra Han
d. Muhammed Dâd İspehsalar Bey b. Muhammed Dâd İspehsalar Bey
e. Zeki Velidi Togan c. Ötüken Begi
d. III. Mehmed Han
5. Aşağıdakilerden hangisi Kutadgu Bilig’de yer alan ana e. Kadır Buğra Han
karakterlerden biri değildir?
a. Kün Togdı 10. Karahanlı Türkçesiyle yazılmış Kur’an tercümeleri ile il-
b. Ersig gili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
c. Küsemiş a. Karahanlı Türkçesiyle yazılmış dört Kur’an çevirisi
d. Odgurmış vardır.
e. Ögdülmiş b. Hepsi satır-arası Kur’an çevirileridir.
c. Rylands nüshası Türkçe ve Farsça çeviriyi içerir.
d. Anonim Tefsir iki dillidir.
e. TİEM’deki nüshalar üzerine çalışma yapılmıştır.

1. e Yanıtınız yanlış ise “Karahanlı Devletinin Kısa Tari- b. cAbd al-Karim), doğu kağanını (Arslan Han) mağlup ede-
hi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. rek, sülâlenin bu kolunu ortadan kaldırmış ve bütün devleti
2. d Yanıtınız yanlış ise “Yusuf Has Hacib ve Eseri Kutad- İslamlaştırmayı başarmıştır (960).
gu Bilig” bölümünü tekrar okuyunuz Bundan sonra saltanatın sürekli değişen isimleri Karahan-
3. b Yanıtınız yanlış ise “Kutadgu Bilig’in Edebî Değeri ve lı devletinin bir bütün içinde yönetilmesine engel olmuştur.
İçeriği” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Birlik sağlama girişimleri, Kaşgar’da 1014-1024 yılları ara-
4. c Yanıtınız yanlış ise “Kaşgarlı Mahmud ve Eseri Divanü sında hüküm süren Yusuf Kadır Han (öl. 1032) zamanın-
Lugati’t-Türk” konusunu yeniden gözden geçiriniz. da artmasına rağmen onun bu çabaları boşa çıkmış, oğulları
5. b Yanıtınız yanlış ise “Kutadgu Bilig’in Edebî Değeri ve 1047’de Karahanlı Devleti’ni paylaşmışlardır. Kaşgar’da 1056
İçeriği” konusunu yeniden gözden geçiriniz. yılına kadar hüküm süren Süleyman Arslan Han boğularak
6. c Yanıtınız yanlış ise “Divanü Lugati’t-Türk’ün Edebî De- öldürülmüş, yerine geçen İbrahim bin Muhammet idarede
ğeri ve İçeriği” konusunu yeniden gözden geçiriniz. aciz kalmıştır. Nihayet 1069 yılında oğlu Tavgaç Ulug Buğra
7. b Yanıtınız yanlış ise “Divanü Lugati’t-Türk’ün Edebî De- Kara Hasan Han idareyi ele almıştır. Buğra Han babası gibi
ğeri ve İçeriği” konusunu yeniden gözden geçiriniz. hem adaletli ve dürüst yönetimi hem de bilim ve sanat adam-
8. c Yanıtınız yanlış ise “Edib Ahmed Yüknekî ve Eseri larını korumasıyla ün salmıştır.
Atebetü’l-Hakâyık” ve “Atebetü’l-Hakâyık’ın Edebî De- Tavgaç Ulug Buğra Han’dan sonra Karahanlı Devleti’nde bir
ğeri ve İçeriği” konusunu yeniden gözden geçiriniz. kaç hakan daha değişmiştir. Son olarak, doğuda III. Mehmed
9. b Yanıtınız yanlış ise “Edib Ahmed Yüknekî ve Eseri Han (öl. 1211), batıda Mehmed Han (öl. 1182), Fergana böl-
Atebetü’l-Hakâyık” konusunu yeniden gözden geçiriniz. gesinde Osman Han (öl. 1212) hüküm sürmüşlerdir. Doğu-
10. b Yanıtınız yanlış ise “Karahanlı Türkçesiyle Yazılmış dan gelen Moğol asıllı Kara Hıtaylar 1212 yılında Karahanlı
Kur’an Tercümeleri” konusunu yeniden gözden ge- Devleti’ni yıkmışlardır.
çiriniz. Bu devletin hüküm sürdüğü topraklar 1047’deki bölünme-
den önce şöyleydi: Doğuda, Doğu Türkistan’ın batı bölü-
mü; kuzeyde Tarbagatay dağları, Balkaş gölü, Aral gölü; batı-
da Karakum çölü, Amuderya ırmağı; güneyde Hindistan ve
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Hindikuş, Pamir ve Karakum dağları. Fergana bölgesi ise, bu
Sıra Sizde 1 alanın ortasında bulunmaktaydı. 1047’den sonra da devle-
İlk müslüman Türk devleti olan Karahanlıların (840-1212) tin batı bölümünü Maveraünnehir bölgesi, Fergana bölgesi-
türeyişi, köklerinin nereye dayandığı konusunda çeşit- nin bir bölümü, Buhara, Semerkand ve Amu Derya’nın yuka-
li görüşler ileri sürülmüştür. Karahanlılar Asya Türklerinin rı kesimi; doğu bölümünü ise, eski adıyla Şaş (bugünkü Taş-
XV. yüzyıla kadar kurdukları devletler arasında Uygur ve kent), Talas ve İsficab oluşturmaktaydı. Bu coğrafya içinde
Karluklardan sonraki dönem içinde yer alırlar. Doğu ve Batı Semerkand, Buhara, Otrar ve Taşkent önemli kültür merkez-
Türkistan’da hüküm süren İslamî ilk Türk devletinin anıldı- lerini oluşturmaktaydı.
ğı ‘Karahanlı’ adı, V. V. Grigorev’in 1874’te Maveraünnehir ve
Karahanlılara dair yazdığı makalesinde kullandığı “Karacha- Sıra Sizde 2
niden” tabiriyle yaygınlaşmıştır. Kara-Hanlılar tabiri ise, bu Kutadgu Bilig 940 yıllık geçmişi olan İslamî Türk edebiyatı-
sülâlenin unvanlarında geçen kara sözünden ortaya çıkmak- nın ilk en büyük verimidir. 6645 beyitlik didaktik bir man-
tadır. Örneğin, Kara Han, Kara Hakan, Arslan Kara Hakan, zume olan eser, aruzun fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûl vezniy-
Tawgaç Bugra Kara Hakan vb. le yazılmıştır.
Karluk Türkleri 747-840 yıllarında Uygur birliğine bağlı bu- Yusuf Has Hacib eserini meydana getirirken gerek na-
lunmaktaydılar. Uygur-Karluk birliğinin 840 yılında çökme- zım örgüsü, gerekse epik üslup açısından Firdevsî’nin Şeh-
sinden sonra İslamın kabulünden önce kurulan Karahan- nâme’sinden etkilenmiş, O’nun Farsçada yaptığını Türkçe-
lı Devleti’nin kurucusu Bilge Kül Kadır Han’dır. Satuk’un İs- de yapmıştır. Firdevsî’nin Fars-İslam biçimine dönüştürdü-
lamiyeti kabul etmesi (932), devletin batı kısmında İslami- ğü İran destanını Yusuf, Türk destan geleneğini bir tarafa bı-
yetin resmen kabulüne sebep olmuştur. Bugra Han unvanı- rakıp Fars-İslam hükümdarlık ideallerini alarak yapmaya ça-
nı taşıyan Satuk, 955 yılında ölmüş ve Artuç’ta (Bugünkü lışmış ve bunları Orta Asya Türk edebiyat geleneği ile birleş-
Kaşgar’ın kuzeyi) defnedilmiştir. Satuk’un oğlu Baytaş (Musa tirmiştir.
Kaynaklar
Eserindeki anlatım tarzı genel olarak karşılıklı konuşmaya Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig I Metin. Ankara: Türk Dil
dayanmaktadır. Yusuf Has Hacib eserinde dört soyut kavra- Kurumu Yayınları.
mı kişileştirmiş, bu kişilere de uygun adlar vermiştir: Arat, R. R. (1975). Kutadgu Bilig II Çeviri. Ankara: Türk Dil
Kün Togdı (hükümdar) adaleti, Ay Toldı (vezir) ikbali, Ög- Kurumu Yayınları.
dülmiş (vezirin oğlu) anlayışı, Odgurmış (vezirin kardeşi) ise Arat, R. R. (1951). Atebetü’l-Hakayık. İstanbul: Türk Dil Ku-
dünya işlerinin sonunu temsil eder. Eserin ilk yarısı bu ka- rumu Yayınları.
rakterlerin ilk üçü arasındaki ilişkileri anlatır. Eserin ikinci Atalay, B. (1985-1986). Divânü Lûgat-it-Türk Tercümesi I,
yarısı ise, daha çok muhalif karakter olan Odgurmış üzerinde II, III. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
yoğunlaşır ve sufilik ya da İslam mistisizmine ilişkin dinî te- Atalay, B. (1986). Divânü Lûgat-it-Türk Dizini “Endeks”.
maları gündeme getirir. Kutadgu Bilig didaktik bir eser olma- Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
sına rağmen yer yer şiirselliğin ve lirizmin görülmesi (özel- Birtek, F. (1944). Divan-ı Lügat-it-Türk’ten Derlemeler I, En
likle eserin başındaki Tanrı ve Peygamber övgüleri, bahar Eski Türk Savları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
tasviri ve hükümdar övgüsü bölümleri) Yusuf Has Hacib’in Dankoff, R. (1983). Wisdom of Royal Glory (Kutadgu Bilig)
duyarlı bir şair olduğunu göstermektedir. Dört kişi arasında A Turko-Islamic Mirror for princes, Chicago.
geçen münazarayı andıran eser, eski dönemlerden kalma ata- Dilaçar, A. (1972). 908. Yıldönümü Dolayisiyle KUTADGU
sözleri ve bilgelik ifadesi taşıyan deyimlerle süslenmiştir. BİLİG İNCELEMESİ. TDK Ankara: Türk Dil Kurumu
Yayınları.
Sıra Sizde 3 Eraslan, K. (1994). “Divânü Lugati’t-Türk’te Aruz Vezniyle
Divanü Lugati’t-Türk ansiklopedik bir sözlüktür. İçerik ola- Yazılmış Şiirler”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belle-
rak bize o dönemdeki Türk boyları, bu boyların kullandıkları ten 1991, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Türkçe arasındaki farklılıklar ve en önemlisi de sözcükler hak- Eraslan, K. (1994). “Divânü Lugati’t-Türk’te Aruz Vezniyle
kında bilgi veren geniş bir sözlüktür. Türk Lehçeleri Divanı an- Yazılmış Şiirler”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belle-
lamını taşıyan DLT, eserin yazarının yaşadığı dönemdeki Türk ten 1991, Ankara Türk Dil Kurumu Yayınları
toplulukları ve onların dili hakkında ses, biçim, anlam ve söz- Ercilasun, A. (1984). Kutadgu Bilig Grameri-Fiil, Ankara:
varlığı konusunda bilgiler vermektedir. Araplara Türkçe öğret- Gazi Üniversitesi Yayınları.
mek, sözvarlığı, anlatım özelliği, külterel zenginlik açısından Hunkan, Ö. S. (2007). Türk Hakanlığı, Karahanlılar (766-
Türkçenin Arapçadan hiç de geri kalmayan bir dil olduğunu 1212), İstanbul, IQ Yayınları
göstermek amacıyla yazılan eser, Türkçenin en önemli kültür Kelly, J., Dankoff, R. (1982 ve 1985). Mahmud al-Kaşgarı,
hazinesidir. DLT’nin temel sözvarlığını Kaşgarlı’nın kendisinin Compendium of the Turkic Dialects (Dıwan lugat at-
de mensubu olduğu dönemin ve ülkesinin yazı dili olan Ka- Turk) I, II, III. Sources of Oriental Languages and Lite-
rahanlı (Hakaniye) Türkçesi, yazarın kendi tabiriyle “Türkçe” ratures 7, Turkish Sources VII, Cambridge: Harvard Uni-
oluşturur. Bunun yanı sıra Hakaniye Türkçesinin yayılma ala- versity Press.
nına en yakın boyların dillerine ve tamgalarına yer verilmiş- Ölmez, M. (1995) “Çağdaş Türk Dillerinde Kutadgu Bilig Çe-
tir. Bunların belli başlıları Çigil, Yağma, Yemek, Karluk, Oğuz, virileri”, Kebikeç 1, 43-52.
Bulgar, Suvar, Argu, Kençek, Basmıl’dır. Kaşgarlı Mahmud ese- Tekin, T. (1989). XI. Yüzyıl Türk Şiiri Divanu Lugati’t-
rini oluştururken bir alan araştırıcısı gibi çalışmış, Türk’teki Manzum Parçalar. Ankara: Türk Dil Kurumu
Türk dilinin lehçelere göre dilbilgisi kurallarını başarıyla ilk Yayınları
kez belirlemiştir. Tekin, T. (1986): “Karahanlı Dönemi Türk Şiiri”, Türk Dili,
DLT sadece bir sözlük olarak değerlendirilmemelidir. Türk Türk Şiiri Özel Sayısı I (Eski Türk Şiiri). Sayı 409/Ocak
Edebiyatının XI. yüzyıldaki durumunu, edebî yapısını ve özel- 1986.
liklerini de öğrenmemize yarayan eşsiz bir eserdir. Kaşgarlı Yavuz, K. (2009). “Yusuf Has Hacib ve Kutadgu Bilig”, İ.Ü.
Mahmud, dilbilgisi özelliklerini verirken nasıl kendi mensubu Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 37,
olduğu lehçenin dışına çıkıp diğer lehçelere de yer vermiş- İstanbul.
se edebiyat malzemesini sunarken de aynı yolu izlemiş; sade-
ce kendi mensubu olduğu boyun edebiyat malzemesini değil,
aynı zamanda kendi döneminde yaşamış olan ulaşabildiği bü-
tün Türk boylarına ait edebî malzemeyi de yazıya geçirmiştir.
4
Amaçlarımız
 XII-XIII. yüzyıllarda gelişen batı Türk edebiyatının Türk edebiyatı tarihi için-
deki yerini belirleyebilecek,
 XIII. yüzyılda Anadolu’da Türkçenin durumunu ve ilk Türkçe şiir/eser yazan-
ları tespit edebilecek,
 XIII. yüzyıla kadar Anadolu’da yazılan karışık dilli eserleri ve bunların özellik-
lerini sıralayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Anadolu Selçuklu Devleti • Türkçenin Önderleri
• Anadolu Beylikleri • Anadolu’da yazılan İlk Türkçe
• Anadolu’da Yazılan İlk Farsça Eserler
Eserler • Karışık Dilli Eserler
• Anadolu’da Türkçeye Yöneliş
İçindekiler
• GİRİŞ: TÜRKLERİN ANADOLU’YA

XII-XIII. Yüzyıllar GELİŞİ
VIII-XIII. Yüzyıllar Batı Türk Edebiyatı I: • XII-XIII. YÜZYILLARDA ANADOLU’DA
Türk Edebiyatı GELİŞEN EDEBİYAT
Anadolu’da Gelişen Türk Edebiyatı
• ANADOLUDA TÜRKÇEYE YÖNELİŞ
VE TÜRK EDEBİYATININ ÖNCÜLERİ
XII-XIII. Yüzyıllar Batı Türk
Edebiyatı I: Anadolu’da Gelişen
Türk Edebiyatı
GİRİŞ: TÜRKLERİN ANADOLU’YA GELİŞİ

Türklerin Oğuz boyları, X. yüzyıldan itibaren Sirderya, Maveraünnehir, Harezm ve Hora- Anadolu’da kurulan ilk beylikler:
Çaka Beyliği (İzmir, 1081-1097)
san bölgelerine yerleşmişler, XI. yüzyılda batıya yaptıkları göç ve akınlarla egemenlikleri- Dilmaçoğulları Beyliği (Bitlis,
ni Azerbaycan, Irak ve Anadolu’ya kadar genişletmişlerdir. Batıya yapılan bu akınlar Alp 1085-1192)
Danişmendliler Beyliği (Sivas,
Arslan (1063-1072) zamanında giderek artmış, Şirvan’ın ele geçirilmesiyle Ermenistan ve 1072-1178)
Gürcistan’daki Bizans nüfuzu ortadan kaldırılmıştır. 1060’da Konya’ya, 1067’de Kayseri’ye, Saltuklu Beyliği (Erzurum,
1068’de Ammûriye’ye (=Emirdağ) ve 1070’de Hunas’a (=Honaz/Denizli) gelen Türkleri gö- 1072-1202)
Artuklu Beyliği (Diyarbakır ve
ren Bizans İmparatorluğu, bu tehlikeli durumu ortadan kaldırmak için Romen Diyojen’in Mardin, 1101-1409)
komutasında büyük bir ordu hazırlamıştır. Bu ordu, önce Firigya ve Kapadokya’yı geri al- İnaloğulları Beyliği (Bitlis,
1103-1183)
mış, hatta Ermenistan’ı da kurtarmaya çalışmıştır. Ancak, Alp Arslan’ın 1071 yılında ka- Mengücekoğulları Beyliği
zandığı Malazgirt zaferi, Türklere bütün Anadolu yollarını açmıştır. Türkler, 1071-78 yıl- (Erzincan, 1072-1228)
Erbil Beyliği (Erbil, 1146-1232)
ları arasında Sivas, Kayseri, Konya, Ankara, Alaşehir, İzmir ve Ayasluk (=Selçuk) gibi bü- Çubukoğulları Beyliği (Harput,
yük merkezleri ele geçirmişlerdir. Malazgirt zaferinden sonra kalabalık topluluklar halin- 1085-1097).
de Anadolu’ya yerleşmeye başlayan Türkler, üç dört yıl içinde Anadolu’nun büyük bir kıs-
mını fethederek ilk beylikleri kurmuşlardır.
Anadolu Selçukluları
Malazgirt zaferinden sonra üç dört yıl içinde Anadolu’nun büyük bir kısmının fethedil-
mesinde önemli rolü olan Süleyman Şah, büyük bir mücadeleden sonra Bizanslılardan
İznik’i alıp başşehir yaparak Anadolu Selçuklu Devleti’ni kurmuştur (1075-1080). Süley-
man Şah’tan sonra oğlu I. Kılıç Arslan (1092) devletin başına geçmiştir. Kılıç Arslan’dan
sonra hükümdar olan I. Mesud zamanında Konya, Niğde, Afyonkarahisar, Eskişehir, An-
kara, Çankırı, Kastamonu bölgeleri ve doğuda Elbistan yöresi ile bazı yerler Selçuklu ha-
kimiyetine girmiştir.
I. Anadolu birliğini kendi adlarına kurmak isteyen Danişmendliler beyliği, Anadolu
Selçukluları tarafından 1175’te ortadan kaldırılmıştır. Daha sonra Saltuklular 1201’de ve
Mengücekler 1228’de istekleri ile Anadolu Selçuklularına katılarak Anadolu’da Türk birli-
ğinin büyümesine ve güçlenmesine katkı sağlamışlardır.
Alâeddin Keykubâd dönemi (1220-1237), Anadolu Selçuklu Devleti’nin her yönden
en yüksek devri olmuştur. Bu dönemde Anadolu’da siyasî birlik ve asayiş sağlanmış, top-
lum huzurlu bir hayata kavuşmuştur. Alâeddin Keykubâd, vefatından önce gelen Moğol
istilasını, -kısa bir süreliğine de olsa- akıllıca siyasî tedbirlerle geciktirmiştir. Bu dönem-
de, Anadolu’nun siyasî ve iktisadî yönlerden güçlü oluşu, büyük merkezlerde ilim ve san’at
faaliyetlerinin gelişmesini sağlamıştır. I. Alâeddin Keybkubâd’ın ölümünden sonra (1237)
Selçuklu Devleti’nin yükseliş devri sona ermiş ve yerine geçen oğlu II. Keyhüsrev ile bir-
likte çöküş dönemi başlamıştır. II. Keyhüsrev’in hükümdarlık zamanında devletin sınır-
ları, Erzurum’un doğusundan başlayarak Van gölüne iniyor, oradan Âmid (=Diyarbakır)
önündeki Dicle’ye, güneyde Urfa ve Ayıntab’ın (=Gaziantep) kuzeyinden geçerek Maraş’ın
güneyindeki Nur dağlarına uzanıyor, batıda Dalaman çayından başlayıp Denizli önünden
geçerek kuzeyde Sakarya’ya ulaşıyordu. Çukurova’daki Ermeni Krallığı, Halep Eyyûbî Me-
likliği, Artuklular, Trabzon Rum Devleti, İznik Bizans Devleti bu dönemde Anadolu Sel-
çuklu Devleti’ne tâbi oldu. Ancak devlet maddi bakımdan güçlü olsa da manen çökmüştü.
II. Keyhüsrev zamanında Malatya bölgesinde Baba İshak’ın önderliğinde çıkan ayaklan-
mada (1240) Selçuklu ordusu önce yenilmiş daha sonra bu ayaklanma kanlı bir şekilde
bastırılarak Baba İshak öldürülmüştür. Azerbaycan’daki Moğol kumandanı Baycu Noyan,
Anadolu’ya yürüyüp Selçuklu ordusunu Sivas’ın kuzeydoğusundaki Kösedağı eteklerinde
mağlup etmiştir (1243).
Bu yenilgi üzerine Moğollara yıllık vergi vermeyi kabul ederek anlaşma yoluna giden
Anadolu Selçuklu Devleti, bundan sonra kendini toparlayamamıştır. Sultan II. Mesud’un
1308’de ölmesiyle birlikte Anadolu Selçuklu Devleti yıkılmıştır.
Anadolu’ya Türklerin gelişi ve Selçuklular ile ilgili olarak Osman Turan’ın Selçuklular Za-
manında Türkiye (İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2010) adlı kitabına başvurabilirsiniz.
Anadolu Beylikleri
XIII. yüzyılın ortalarına doğru Selçuklu ordusunun Kösedağ’da Moğollara yenil-
mesinden sonra Anadolu Selçuklu Devleti zamanla eski gücünü ve otoritesini iyice
kaybetmiştir. Anadolu Selçuklu Devleti’nin zayıflaması ve Moğol baskısının zaman-
la azalmasından faydalanan Türkmen beyleri de bulundukları bölgelerde yavaş ya-
vaş Selçuklularla ilişkilerini keserek bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. Anadolu Sel-
çuklularının hakimiyetindeki topraklarda kurulan bu beyliklere Tavaif-i Mülûk veya
Anadolu beylikleri denilir. Bunların çoğu Bizans İmparatorluğu’na yakın uçlarda
ve kıyı bölgelerinde kurulmuştur. Selçuklu-Moğol idaresinin daha kuvvetli olduğu
Orta Anadolu’da kurulan beylik sayısı ise daha azdır. Anadolu’da kurulan bu beylik-
ler şunlardır: Karamanoğulları Beyliği, (Ermenek, 1256-1483), Lâdik (İnançoğulla-
rı) Beyliği, (Honaz/Dalaman, 1261-1368), Sâhip Ataoğulları Beyliği, (Afyonkarahi-
sar, 1275-1341), Menteşeoğulları Beyliği, (Milas/Muğla, 1280-1424), Karesioğulları
Beyliği, (Balıkesir, 1297-1360), Germiyanoğulları Beyliği, (Kütahya, 1300-1429), Eş-
refoğulları Beyliği, (Beyşehir/Seydişehir, XII. yüzyılın ikinci yarısı), Saruhanoğulları
Beyliği, (Manisa, 1302-1410), Aydınoğulları Beyliği, (Birgi/Ayasluk (Selçuk), 1308-
1426), Alâiye Beyliği, (Alanya, 1293-1471), Hamîdoğulları Beyliği, (Isparta, 1301-
1423), Dulkadiroğulları Beyliği, (Maraş, 1339-1521), Eratnaoğulları Beyliği, (Sivas-
Kayseri, 1335-1381), Çobanoğulları Beyliği, (Kastamonu, 1227-1309), Candaroğul-
ları Beyliği, (Kastamonu, 1292-1462), Pervâneoğulları Beyliği, (Sinop, 1277-1322),
Tâceddinoğulları Beyliği, (Niksar, 1348-1428), Kadı Burhâneddin Ahmed Beyliği,
(Kayseri, 1381-1398).
Türklerin Anadolu’ya gelişi ve burayı yurt edinme süreçleri hakkında bilgi veriniz.
1
4. Ünite - XII-XIII. Yüzyıllar Batı Türk Edebiyatı I: Anadolu’da Gelişen Türk Edebiyatı 87
XII-XIII. YÜZYILLARDA ANADOLU’DA GELİŞEN EDEBİYAT

Anadolu’nun Müslüman Türklerle başlayan tarihinde Türklerin daha önce yaşadıkları
Doğu ve Batı Türkistan, Horasan ve İran bölgelerinde kazandıkları birikimlerin büyük
yeri vardır. Bilim adamları, Anadolu’daki devlet ve divan geleneği, kayıt ve hesap usulleri,
dinî yönelişler, edebî ve mimarî tercihlerde Karahanlı, Gazneli ve Selçukluların devlet ge-
lenekleri ve âdetlerinin etkisi olduğuna işaret ederler. Aynı şekilde Anadolu, Selçuklularla
yeni kimlik kazanmaya başladığında Türklerin daha önce bulundukları coğrafyalarda ge-
lişen şiir anlayışı ve zevki de bu yeni vatana taşınmıştır. Dolayısıyla Anadolu’da Farsçanın
ilgi görmesi, bu dilde yazılan edebî eserlerin okunması ve Farsça eserlerin yazılması do-
ğal bir şekilde devam etmiştir.
Anadolu’da Yazılan İlk Farsça Eserler

Karahanlılar (840-1211), Gazneliler (963-1186) ve Büyük Selçukluların (1038-1194)
hâkim olduğu coğrafyalardaki şiir ve şairle ilgili düşünceler, Anadolu’da da paylaşılmış-
tır. Konya’da Keyhüsrev b. Kılıç Arslan’a ithaf ve takdim edilen Râhatu’s-Sudûr’da şöyle de-
nilmektedir: “Her devirde iyi ad ve şöhret; adaletli davranan, iyi adamlarla düşüp kalka-
rak onlarla anlaşmayı tercih eden, şairler ve fazıl nedimlerle oturan kimseden kalır. Çün-
kü ad ve yayılmış şöhret, onlar sayesinde ebedîleşir.” Bu husus bu şekilde kabul gördüğü
için yine onun ifadelerine göre “şairler, doğru bir hükümdar ve büyük mükâfatlar bulma-
dıkça övgüye girişmezler” ve sultanlar, “şairler kendileri için kasideler yazsın da başka-
ları ezberlesin diye mal bağışlarlar”. Bu nedenle önceki dönemlerde olduğu gibi Anado-
lu Selçukluları zamanında da sultanların çevresinde de şairler bulunmuş, bunlardan sa-
natıyla öne çıkanların bazılarına melikü’ş-şu’arâ (=şairlerin sultanı) unvanı verilmiştir.
I. Alâeddin Keykubâd, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev ve II. İzzeddîn Keykâvûs’un hizmetle-
rinde bulunan Emîr Ahmed-i Kâni’î (öl. 1273’ten sonra) ile Erzincanlı Nizâmeddîn Ah-
med ve Muhiddîn Ebu’l-Fezâil’in bu ünvanı taşıdığı bilinmektedir. Hatta kaynaklarda dev-
let adamlarının da şiir söylediğine dair bilgiler mevcuttur. Sultan Alâeddin Keykubâd’ın
şahsiyeti ile ilgili kayıtlar, onun aynı geleneğin takipçisi olduğunu göstermektedir. İbn Bîbî
(öl. 1285’ten sonra), Alâeddin Keykubâd (slt. 1220-1237)’ın musikî ve şiirle ilgilendiği-
ni ve zaman zaman şiir söylediğini belirtir. Osman Turan’ın İslâm Ansiklopedisi’nde ver-
diği bilgilere göre Sultan Alâeddin sık sık Gazzâlî’nin Kîmyâ-yı Sa’âdet’ini ve Selçukluların
ünlü veziri Nizâmülmülk’ün Siyâset-nâme’sini okurdu. Gazneli Sultan Mahmûd’a ve Kâbûs
b. Veşmgîr’e hayranlık duyardı. Şihâbeddîn Sühreverdî, Necmeddîn-i Râzi’ye tavsiyede
bulunurken onun hakkında şöyle demiştir: “Ey genç, din sever, ilimden tam nasîbedâr,
ilim ve tasavvuf erbabına bağlı Keykubâd’ın himayesine gir, onu ve halkı faydalandır.”
Muhyiddîn-i Arabî (öl. 1240), Evhadüddîn-i Kirmânî (öl. 635 h. 1238-1239 m.), Mevlânâ
Celâleddîn-i Rûmî (öl. 1273) ve Fahreddîn-i Irâkî (öl. 1289) gibi şiirleri de bulunan bir çok
bilgin ve sûfî Sultan Alâeddin zamanında ve sonrasında Konya’da bulunmuştur.
İbn Bîbî, el-Evamiru’l-Alâîye (yazılışı 1281)’de II. Kılıç Arslan’ın (slt. 1155-1192) oğlu
Berkyaruk Şah’ın Hûrzâd ve Perî-Nijâd isimli bir mesnevi yazdığını övgüyle anlatır ve be-
yitlerinden örnekler verir. Ayrıca kaynaklarda I. İzzeddîn Keykâvûs (slt. 1211-1219), II.
Süleyman Şah ve I. Gıyaseddîn Keyhüsrev’in de şiir söyledikleri, şairleri korudukları ve
onlara ödül verdiklerinden söz edilir.
Saray çevresinde önceki yüzyıllarda büyük ilgi gören ve önemli yer edinen şiir, daha
sonra özellikle XI. asrın ikinci yarısı itibariyle yavaş yavaş iki kutuplu olmaya başlamış-
tır. Anadolu’da Alâeddin Keykubâd zamanında farklı şekillerde yazan şairler aynı anda
himaye görmüştür. Bu dönemde Kâni’î-yi Tûsî (öl. 1273’ten sonra) saray çevresinin şai-
ri, Mevlânâ ise tasavvufî geleneğin şairi olarak anılan iki ayrı tarzın öncüsüdür. Başta I.
Alâeddin Keykubâd olmak üzere çeşitli Selçuklu sultanlarını öven Kâni’î, 1221’de görüş-
tüğü Sultan Alâeddin’in emriyle 30 defter hacminde Farsça manzum bir Selçuk-nâme yaz-
mıştır, ancak bu eser günümüze ulaşmamıştır. Alâeddin Keykubâd, Konya’ya 1229 yılın-
da gelen Bahâeddîn Veled’i ve oğlu Mevlânâ’yı hürmetle karşılamıştır. Bahâeddîn Veled’in
vefatı üzerine Mevlânâ onun yerine layık görülmüştür.
Farsça yazılmış eserlerde Türklere, soylarına, tercih ve hedeflerine dair ifadeler de bu-
lunmaktadır. Anadolu Selçuklu sarayı şairlerinden Kâni’î’nin Sultan II. İzzeddîn Keykâvûs
(slt. 1245-1257) için yazdığı Farsça bir kasidesinde Selçukluların (Türklerin) namuslu, şe-
refli, yiğit ve usta binici oldukları, bu millete mensup olan hemen herkesin bir sanatı oldu-
ğu, ünlerinin doğu ve batı ülkelerine yayıldığı ve insanlığın onlar sayesinde huzur buldu-
ğu belirtilmiştir. Aynı yılların şairi Mevlânâ’nın eserlerinde de buna benzer, Türk’ü ve ça-
balarını öne çıkaran, Alp Arslan ile Sultan Mahmûd’dan bahseden çok sayıda beyit vardır.
Anadolu’daki ilmî ve edebî tercihleri, bunun yanı sıra Türkçe konuşulan çevrelerde
Arapça ve Farsça eser yazılmasını, Anadolu’dan önce yaşanan bölgelerde oluşan gelenek-
le açıklamaya çalışmak daha doğrudur. Tarihî seyir içerisinde Türkler tarafından büyük
rağbet gören Farsça ile Anadolu’da, Anadolu Selçukluları ve Beylikler döneminde çok sa-
yıda Farsça eser yazılmıştır. Tespit edilen ve bilinen eserlerin sayısı, yazılmış olanların ya-
nında oldukça azdır. Çünkü o dönemde çok sayıda din ve bilim adamının Anadolu’ya gel-
mesiyle İslam dünyasındaki ilmî ve edebî gelenek de Anadolu’ya taşınmıştır. Selçuklu sul-
tanlarının yanı sıra Karaman, Germiyan ve Candaroğulları gibi Anadolu beylikleri, miras
aldıkları geleneğe sahip çıkarak ilim, edebiyat ve sanat erbabına kucak açmış, onların eser
yazmalarını teşvik etmişlerdir.
Farsça şiire ve geleneğe bu şekilde yakın duran nesiller Anadolu’da günümüze kadar
Türkçenin yanında Farsça da eserler yazmışlardır. Anadolu Selçukluları ve Beylikler dö-
neminde Farsça yazılmış olan eserleri, bu açıdan da değerlendirmek gerekir. Bu ilk dö-
nemlerden günümüze ulaşabilen Farsça eserler bazı bilim adamları tarafından tespit edi-
lip sıralanmıştır. Büyük bölümünün yazarları ve kitap adları şu şekildedir:
Hubeyş (Hüseyn) b. İbrahim et-Tiflîsî’nin (öl. 1231) II. Kılıç Arslan için yazdığı alfa-
betik rüya tabirnâmesi Kâmilu’t-Ta’bîr ile Sihhatü’l-Ebdân, Kânûnu’l-Edeb, Kifâyetü’t-Tıb,
Usûlu’l-Melâhim (Melhemet Danyal) ve Beyânu’n-Nücûm isimli eserleri.
Nizâmî’nin (öl. 1214?), Mengücek hânedanından Fahreddîn Behrâmşâh’a (slt. 1169-
1225) ithaf ettiği Mahzenü’l-Esrâr isimli mesnevisi.
Sühreverdî-i Maktûl’ün (öl. 587/1191) muhtemelen II. Kılıç Arslan’a ithaf ettiği Pertev-nâme.
Muhammed b. Gâzî’nin Süleyman Şah (1196-1204) adına tamamladığı Marzubân-
nâme’nin bir tür yeniden yazımı olan Ravzatu’l-Ukûl’u ve İzzeddîn Keykâvûs b.
Keyhusrev’in (1211-1220) arzusuyla 40 hadisle hikmetli sözlerden ve bunların izahından
oluşan Berîdü’s-Sa’âde’si (tamamlanışı 1209).
er-Râvendî Muhammed b. Ali’nin 1203’te başlayıp iki veya üç yılda tamamladığı ve
Gıyâseddîn Keyhusrev’e ithaf ettiği Selçuklu tarihi Râhatu’s-Sudûr ve Âyetü’s-Sürûr.
Burhân-i Anevî Kadı Burhâneddin Ebû Nasr b. Mes’ûd’un Sultan I. İzzeddîn Keykâvûs’a
(1211-1220) takdim ettiği manzum tarih Enîsü’l-Kulûb.
Ebû Hanîfe Abdulkerîm’in Muhyiddîn b. Kılıç Arslan adına hazırladığı Mecma’ur-Rübâ’îyât.
Necmeddîn Dâye’nin, 1223’de Sivas’ta tamamladığı tasavvufî eseri Mirsâdü’l-İbâd.
Kâni’î Ahmed b. Mahmûd et-Tûsî’nin İzzeddîn Keykâvûs (öl. 1278-1279) için yazdı-
ğı manzum Kelile ve Dimne. Şairin ayrıca ele geçmemiş 30 ciltlik manzum Selçuklu Şeh-
nâmesi adlı eseri de bilinmektedir.
Muhammed b. el-Hüseyn al-Mu’înî’nin 1252’den öce yazılmış olması gereken Kur’an-ı
Kerim ve dinî konularla ilgili Beşâ’rü-n-Nezâ’ir adlı eseri.
Sadreddîn Konevî’nin (öl. 1274) Tabsıratü’l-Mübtedî’si.
Sa’îdeddîn Muhammed b. Ahmed Fergânî’nin (öl. 1279-1280) tasavvufî konulu eserle-
ri Menâhicu’l-İbâd ile’l-Me’âd ve Şerh-i Kasîde-i Tâ’iyye.
İbn Bîbî’nin (öl. 1285’ten sonra) 1281’de tamamladığı Selçuklu tarihi el-Evâmirü’l-Alâ’îye.
XIII. yüzyılın sonlarında Aksaray’da yaşamış olan sûfî şair Seyfeddîn Muhammed el-
Fergânî’nin Divan’ı.
Kutbeddîn eş-Şîrâzî’nin (1311) Kastamonu Beyi Hüsameddîn Çoban’ın oğlu
Muzafferüddîn Yavlak Arslan’a ithaf ettiği heyet, hendese ve tabiî ilimlerle ilgili
İhtiyârât-i Muzafferî.
Sultan Veled’in (öl. 1312) çağdaşı Nâşirî’ye ait tasavvufî eserler Fütüvvet-nâme ve İşrâkât.
Ebû Bekr b. ez-Zekî’nin (öl. XIV. asrın ilk yarısında) mektuplardan oluşturduğu
Ravzatu’l-Kuttâb.
Kerîmeddîn Mahmud Aksarâyî’nin 1323’te İlhanlılar’ın Anadolu valisi Timurtaş adı-
na yazdığı Müsâmeretü’l-Ahbâr ve Müsâyeretü’l-Ahyâr.
Niğdeli Kadı Ahmed’in 1371-1372’de İlhanlılardan Ebû Sa’îd adına yazdığı el-Veledü’ş-Şefîk.
Anonim Târîh-i Âl-i Selçûk (yazılışı 1363’ten sonra).
Azîz b. Erdeşîr-i Esterâbâdî’nin Sivas hükümdarı Kadı Burhâneddin Ahmed adına
1397-1398’de yazdığı Bezm ü Rezm.
Hoca Dehhânî’nin büyük ihtimalle III. Alâeddin Keykubâd’un (öl. 1302?) emriyle naz-
mettiği 20 bin beyitlik Selçuklular Şeh-nâmesi ile Yârcânî’nin Alâeddin Bey (1356-1391)
isteğiyle yazdığı Karaman Şeh-nâmesi varlıkları bilinen fakat ele geçmeyen önemli Fars-
ça eserlerdendir.
Rûmî nisbesi yanında Belhî ve Konevî nisbeleriyle de anılan ünlü sûfî Mevlânâ
Celâleddîn’in (öl. 1273), aile fertlerinin ve takipçilerinin söyleyip yazdıkları Farsça eser-
ler ise, XIII. ve XIV. asrın hacim ve muhteva açısından şaheserleridir. Sultan Veled’in oğlu
Ulu Ârif Çelebi’nin (öl. 1320) Divan’ı, Sipehsâlâr’ın Risâle’si (yazılışı 1300’lü ilk yıllar),
Ahmed Eflâkî’nin (öl. 1360) Menâkibu’l-Ârifîn’i (Mevlânâ hakkında yazılan eserlerin ve
Mevlevîliğin kaynaklarının başında gelen bu eserin tamamlanış tarihi 1318’dir) bu tür eser-
lerdendir. Bu arada Anadolu’da bulunup Farsça eser veren etkili sûfîlerden Evhadüddîn-i
Kirmânî (öl. 1238) ve Fahreddîn-i Irâkî (öl. 1289) de burada anılmalıdır. Hacı Bektaş-ı
Velî ise manzum ve mensur çevirileri bulunan Makâlât’ını Arapça yazmış olmakla birlikte
halk arasında, özellikle köylü ve göçebe çevrelerinde büyük ilgi görmüştür.
XIII. yüzyılda Anadolu’da yazılan ilk eserlerin Farsça olmasının sebeplerini belirtiniz.
2
ANADOLU’DA TÜRKÇEYE YÖNELİŞ VE TÜRK EDEBİYATININ
ÖNCÜLERİ
Anadolu’ya XI. yüzyıldan itibaren gelmeye başlayan Türkler, 1071’de yapılan Malazgirt
Savaşı ile buradaki varlıklarını kabul ettirmişlerdir. Zamanla bir Türk yurdu haline gelen
Anadolu’da gelişen Türk edebiyatının temelinde ise, Türklerin daha önce yaşadıkları Orta
Asya ve İran bölgelerinde kazandıkları birikim ve ortaya koydukları edebî eserlerin önem-
li yeri vardır. Türk edebiyatının Anadolu’da gelişimine geçmeden önce Orta Asya’da Türk-
çenin ve Türk edebiyatının genel durumuna değinmek gerekir.
Türk Edebiyatı’nın Anadolu’dan Önceki Genel Durumu

Türklerin Anadolu’ya gelmeden önce, İslâm medeniyetine girdikleri dönemde, dil ve ede-
biyatlarının gelişmiş bir durumda olduğu görülür. Bunun en bariz örneklerinden biri Ku-
tadgu Bilig’tir. Üç binin üstünde kelime kullanılarak yazılan ve İslâm dairesine girerken
Türk edebiyatında birden bire ortaya çıkan bu büyük eserde 3200 civarında kelime var-
dır. Bunların 360’ı Arapça, 77’si de Farsça’dır. Geriye kalan 2823 kelime de Türkçedir. Ka-
rahanlılar döneminde Kutadgu Bilig gibi bir eserin birden karşımıza çıkması, Türk edebi-
yatının zengin ve büyük bir edebiyat, Türkçenin de işlenmiş, üstün ve büyük bir dil oldu-
ğunu göstermektedir.
Türklerin İslâm dini ve kültürüyle karşılaşmalarından sonra Türk edebiyatında Arap ve
Fars edebiyatındaki -başta Arap alfabesi olmak üzere- nazım şekilleri ve türleri, aruz vez-
ni ve yeni kafiye sistemi ile edebî eserler yazılmaya başlanır. Bu durum ise, Türk edebiyatı-
nın zamanla zenginleşmesine ve gelişmesine katkı sağlamıştır. Türk şairleri, şiirde önem-
li bir ahenk unsuru olan aruzun hece vezni ile benzer ve ortak yönlerine dikkat etmişler;
heceye yakın, özellikle on birli hece veznine uyan aruz kalıplarını tercih etmişlerdir. An-
cak Türkçede uzun ünlü olmadığı için aruz vezninin uygulanması, imâle ve med (=imâle-i
memdûde) gibi normal ünlünün uzatılmasına yol açan durumları da beraberinde getirmiş-
tir. Bu sebeple normal ünlüler vezin gereği uzatılmaya başlandığı gibi Arapça ve Farsçada
görülen uzun ünlülerin de bazen kısa okunması (zihaf) gerekmiştir. İlk zamanlar Kutad-
gu Bilig gibi eserlerde açık ve anlaşılır bir dil kullanılırken, Türkçe kelimelerin (hece yapısı-
nın) aruza tam olarak uymamasından dolayı, zamanla Arapça ve Farsçadan alınan kelime-
ler artmıştır. Bu kelimelerin bir kısmı Türkçenin bünyesine uygun hale getirilse de sayıları-
nın giderek artması, dilin açık ve anlaşılır durumunu ortadan kaldırmıştır.
Türklerin Orhun alfabesinden sonra kullandıkları Uygur alfabesi, Karahanlılar döne-
minde satır altı Kur’ân tercümelerinde ve Atabetü’l-Hakayık gibi eserlerde de karşımıza
çıkar. Uygur alfabesi, yazım benzerliğinden dolayı Arap alfabesine geçişi kolaylaştırmış-
tır. Ancak bu alfabe çeşitliliği Selçuklu ve Gaznelilerde görülmez. Bu devletler dönemin-
de doğrudan Arap alfabesi kullanılmıştır. Bu dönemlerde Arapça ve Farsçanın baskın çık-
ması ve bu dillerin kuralları oturmuş bir imlâsının olması, henüz böyle bir imkânı bulun-
mayan Türkçeyi ikinci plâna itmiştir. Bu durum ise, Türkçe ile eser yazmayı zorlaştırmış-
tır. Kâtipler Arapça ve Farsçanın imlâsını ve kelimelerin nasıl yazılacağını bildikleri için
Türkçeye itibar etmemişlerdir. Karahanlı devletindeki hükümdarların dil şuurunun gö-
rülmediği bu devletlerde hükümdar, halk ve ordu Türk olduğu halde Farsça resmî ve edebî
dil, Arapça da ilim dili olarak benimsenmiş, Türk hükümdarı kendi dilinde yazılan şiirler-
le değil Farsça manzumelerle övülmüştür. Bütün bunlardan dolayı Türkçe eserlerin yazıl-
maması, bu dönemlerde Türkçenin sadece konuşma dili olarak kalmasına sebep olmuştur.
Karahanlılar döneminde edebî faaliyetler, devletin yıkıldığı 1212 yılına kadar kesintisiz
devam etmiştir. Hoca Ahmed-i Yesevî’den (öl. 1166) sonra gelen ve onun yolun izleyen şair-
lerin başında yer alan Hakim Süleyman Ata (öl. 1187), Zengi Ata, Seyyid Ata ve Şeref Ata gibi
sûfîler Yesevîlik’i devam ettirdikleri gibi Türkçe eserler de vererek halkı aydınlatmışlardır.
XIII. yüzyılın başında Moğol istilası baş göstermiş ve Necmeddin-i Kübrâ (öl. 1221)
gibi büyük sûfîler bunlarla mücadele ederken şehit düşmüşler, ancak bunların öğrencile-
rinden (=dervîşler) bazıları Anadolu’ya gelmişlerdir. Bu Yesevî ve Kübrevî dervişlerinin
Anadolu’da Türk kültür ve edebiyatının yerleşip gelişmesinde önemli katkıları olmuştur.
Anadolu Selçukluları Döneminde Genel Edebî Durumu

Anadolu, 1071’den sonra Selçuklularla yeni bir döneme girmiştir. Türkler, yukarıda belirtil-
diği üzere daha önce bulundukları bölgelerde geliştirdikleri devlet ve divan geleneğinin ya-
nında edebî birikimlerini ve şiir anlayışlarını da doğal olarak bu yeni vatana taşımışlardır.
Yesevî ve Kübrevî dervişleri yanında pek çok ilim adamının da Anadolu’ya gelmesiyle
Anadolu’da kültür merkezleri oluşmaya başlamıştır. Necmeddin-i Kübrâ’nın öğrencilerin-
den Necmeddin-i Dâye Sivas’a, Baba İlyas-ı Horasanî Amasya’ya, Hacı Bektaş-ı Velî Sulu-
ca Karahöyük’e, Mevlânâ Celaleddin-i Rûmî’nin babası Bahâeddin Veled Karaman’a gel-
miştir. Bahâeddin Veled daha sonra I. Alâeddin Keykubâd’ın daveti üzerine Konya’ya yer-
leşmiştir. Muhyiddin-i Arabî, Evhahüddîn-i Kirmanî, Şeyh Nasuriddin Mahmud el-Hoyî
gibi âlim ve mutasavvıflar da Anadolu’ya sonradan gelmişlerdir.
Bir fıkıh âlimi ve doktor olan Ahi Evren (1171-1262) ise, Hoy şehrinden gelerek
Kayseri’ye yerleşmiştir. Ahilikin kurulup gelişmesinde büyük emeği bulunan, İslâmî inanç
ve fütüvvet ilkelerine bağlı kalarak tekke ve zaviyelerde öğrenci-hoca ilişkilerini düzen-
leyen Ahi Evren, gittiği yerlerde esnafı teşkilatlandırmış ve Anadolu ahilerinin başı ka-
bul edilmiştir. Bir süre Denizli ve Konya’da bulunmuş daha sonra Kırşehir’e yerleşmiştir.
Menâhic-i Seyfî adlı Farsça eserini Seyfeddin Tuğrul’a sunan Ahi Evren, Moğolların bas-
kısıyla Kırşehir emiri Nureddin Caca tarafından 1262 yılında şehit edilmiştir. Ahilik ise,
bundan sonra kendi yolunda ilerlemesine devam etmiştir.
Anadolu Selçuklu hükümdarlarından I. Gıyaseddin Keyhusrev (1192-1195, 1205-
1211), I. İzzeddin Keykâvus (1211-1220) ve I. Alâeddin Keykubâd (1220-1237) iyi yetiş-
miş, ilim ve kültür yönünden dirayetli ve edebî zevk sahibi hükümdar idiler. Bunlardan I.
Gıyaseddin Keyhusrev’in cihan hâkimiyetinden başka köklü bir millî tarih şuuru vardı. I.
İzzeddin Keykâvus, şair bir hükümdar olup Farsça şiirler yazıyordu. I. Alâeddin Keykubâd
ise Oğuz töresine bağlı, Türkçeden başka Arapça, Farsça ve Rumca da bilen bir sultan idi.
I. İzzeddin Keykâvus gibi Farsça manzumeler yazan Alâeddin Keykubâd, Bahâeddin Ve-
led gibi bazı ilim adamı ve şairlere yakınlık gösterip bunları himaye etmiştir. Bu sultanın
âlim, sanatkâr ve şairleri teşviki ile memleketteki ilim ve kültür hayatı gitgide canlanarak
yüksek seviyelere ulaşmıştır.
XIII. yüzyılda Anadolu’da edebî faaliyetlerin Farsça eserlerle devam ettiği görülür. Bun-
da Genceli Nizamî (1141-1209) ve Attar gibi büyük şairlerin tesiri de vardır. Nizamî ve At-
tar ile XIII. yüzyılın başlarına kadar gelen bu faaliyetler, edebî zevkin ve ruh inceliğinin ge-
lişmesinde etkili olmuştur. Ortak İslâm edebiyatı içinde yer alan bu şair ve yazarların daha
sonraki yüzyıllarda Türk edebiyatı içinde, özellikle Türk tercüme edebiyatında büyük etki-
lerinin olduğu görülür. “Ben Farsça söylüyorum, fakat aslım Türktür” diyen ve Türk ede-
biyatını da yönlendiren Mevlânâ’nın Nizamî ve Attâr’dan etkilenen şairler arasında ayrı bir
yeri vardır. Mevlânâ’nın Anadolu’da (Konya) bulunması ve halkın Türk oluşu, onu Türkçe
söylemeye yöneltmiştir. O, çok az olmakla birlikte yazdığı Türkçe şiirler ve mülemmalar ile
Nizamî ve Attar’dan ayrılır. Mevlânâ’nın Türkçe şiir ve mülemmalar söylemesi, artık Türk-
çe yazma zamanının geldiğini de ortaya koyan önemli bir gelişmedir. Mevlânâ’dan sonra,
onun meclisinde bulunan Hoca Ahmed Fakih (öl. 1252), Türkçe şiirler söylemeye başla-
mış, Sultan Veled ise, Türkçe şiir söylemede bir hayli ileri gitmiştir. Bunları, XIV. yüzyılda,
Yunus Emre, Gülşehrî ve Âşık Paşa gibi şairler izlemişlerdir.
Anadolu’da Türkçeye Yaklaşım ve İlk Türkçe Eserlerin Yazılma

Süreci
Gazneliler ve Selçuklular döneminde Arap harflerinin kullanılmasına bağlı olarak ge-
rek resmî belgeler gerekse edebî metinler Arapça ve Farsça yazılmıştır. İmlâ bakımından
belirli bir kurala göre yazılan bu diller, Arap harflerini kullananlar tarafından üstün gö-
rülmüştür. Bunun yanında Arapça ve Farsça, Selçuklu’dan Cumhuriyet dönemine kadar
Anadolu’da yabancı bir dil olarak da görülmemiştir. Hatta kimi zaman bu dillerin öğreni-
mi Türkçeden önce gelmiştir.
XIII. yüzyıla girerken Arapça ve Farsçaya göre ikinci planda kalan Türkçe, edebiyat
dili ve resmî dil olmada, en azından yarım yüzyıl bir kayba uğramıştır. Mevlânâ’nın Türk-
çe şiirleri ve mülemmaları bu devirde Türkçenin lehinde bir işaret gibi algılanmıştır. Sul-
tan Veled de hem bundan dolayı hem de Mevlevî dergâhlarında Türkçeye ihtiyaç olduğu-
nu farkederek Türkçeye yönelmiştir. Ancak O, Türkçenin anlatımda kıt, işlenmeye muh-
taç bir dil olduğunu da görmekte gecikmemiş ve bu durumu aşağıdaki beyitlerinde açık-
ça dile getirmiştir:
Türk dilin bilürmiseydüm ben Kim göresin cânun içre Tanrı’yı

Söz ile bellü göstereydüm ben Gösteresin kamusına Tanrı’yı
Tatça aydam ne kim dilersiz siz Türkçe bilseydüm ben aydaydum size
Bulasız kimseyi ki bulduh biz Sırları kim Tanrı’dan değdi bize
Yukarıdaki beyitlere göre, Türkçe şiirlerini (beyitlerini) saf ve sade dille yazdığı açık-
ça anlaşılan Sultan Veled, halk arasında Türkçe konuşulduğu halde, edebî ve işlenmiş bir
dilin (Türkçenin) olmadığından yakınır. Diğer yandan Anadolu Selçukluları dönemin-
de Türkçe yazanların hor görülmesinden dolayı şair ve yazarların Türkçe eser yazmak-
tan utanıp çekinmeleri ile karşılaşılmıştır. Bu da Karahanlı devletindeki edebî faaliyetlerin
zıddına olarak Türkçe işlenmiş, büyük eserlerin yazılmasını geciktirmiştir.
Karaman Bey’in oğlu Mehmed Bey’in (öl. 1277) 13 Mayıs 1276 tarihinde “şimden girü
hiç kimesne kapuda ve divanda ve mecâlis ve seyrânda Türkî dilinden gayrı dil söyleme-
yeler” şeklinde alınan divan kararını okuması ve bu karardan sonra Yazıcıoğlu Ali’nin
Selçuk-nâme’sinden öğrendiğimize göre, “defterler dahı Türkçe yazılacaktır” şeklinde emir
vermesi, Türk yazı dilinin asıl başlangıcı olmuştur. Bu kararın alındığı dönemde, gramer
kuralları ve imlası gelişmiş olan Arapça ve Farsça, eğitim ve edebiyat dili olarak kullanıl-
maktadır. Anadolu’da yaygın konuşma dili olan Oğuz Türkçesinin Karahanlı Türkçesi gibi
Uygur harfleri ile yazılmış, devam eden bir yazılış şekli (kuralları yerleşmiş bir imlâsı)
yoktur. Bundan dolayı Arapça ve Farsça Selçuklu devletinde ön plâna geçmiştir. Bu diller
karşısında bulunan Türkçenin henüz tespit edilmiş gramer kuralları ve yaygınlaşmış bir
imlâsının bulunmayışı, Türkçe eser yazmak isteyenlerin karşılaştıkları büyük bir zorluk-
tur. Kâtipler Türkçenin imlasını bilmedikleri için çok sıkıntı çekmişlerdir. Türkçe kelime-
lerin yazımında çeşitlilik görülmüş, bir kelime birkaç şekilde yazılmaya başlanmıştır. Baş-
langıçta bu zorluklar görülse de Oğuz Türkçesi zamanla yazılan eserler sayesinde konuş-
ma dili olmasının yanında yazı dili haline gelerek edebî dil özelliği kazanmıştır.
Anadolu’da Türkçenin Önderleri

Karaman Bey’in oğlu Mehmed Bey’in bir vezir olarak okuduğu ferman ve “defterler dahı
Türkçe yazılacaktır” emri, (Bkz. Yazıcızâde Ali, Tevârih-i Âl-i Selçuk, s. 832) dönemin şair
ve yazarlarının Türkçe eser yazmalarında etkili olmuştur. Bu dönemde Türkçe eser ya-
zanların başında Gülşehrî (öl. 1317’den sonra), Yunus Emre (öl. 1320) ve Âşık Paşa (öl.
1332) gelmektedir.
İlk eseri Felek-nâme’yi Farsça yazan Gülşehrî, Mantıku’t-Tayr’ı ve diğer şiirlerini ise
Türkçe yazmıştır. Böylece Türkçe eser yazmada öncü durumuna gelen Gülşehrî, Türkçe
eser yazanların hor görüldüğü bu dönemde, Türkçeye olan sevgi ve bağlılığını açıkça or-
taya koymuş bir şairdir. Türkçeye gönül veren Gülşehrî, kimsenin Türkçe yazmaya iltifat
etmediği ve Türkçe yazanların da özür dilediği bir devirde Türkçe yazmakla övünmüştür.
Şairin bu özelliğini,
Mantıku’t-Tayr’ı ki Attâr eyledi Ben bu Türkî defterin çün dürmeyem
Pârisîce kuş dilini söyledi Pârisîcesi-y-ile degşürmeyem
Anı Türkî sûretinde biz dakı Kimse böyle tonlu söz söylemedi
Söyledük bülbül gibi Tanrı hakı Kimse bundan yig kitâb eylemedi
beyitlerinde açıkça görmekteyiz. Ayrıca şair,
Çün murassa’ söylene te’lîfümüz Değme ilmün sırrını çün söyledük

Kimseden utanmaya tasnîfümüz Değmesinden bir risâle eyledük
Çün Süleymân bülbüle kıldı itâb
Kim kıla tasnîf bundan yig kitâb
derken, devrin diğer şair ve yazarları gibi Türkçe yazmaktan utanıp çekinmediğini, ken-
disinden üstün bir kitap yazanın da bulunmadığını belirtir. Gülşehrî bundan sonra eser-
lerini hep Türkçe yazmış ve bu dilin büyük bir savunucusu olmuştur. Ancak Ahmedî (öl.
1413), Gülşehrî’nin övünmelerini tenkit eden bir şair olarak karşımıza çıkar.
Anadolu’da gelişen Türk edebiyatının temelinde yer alan şairlerden biri de Yunus
Emre’dir. O, Türkçeyle ilgili anlatımının kıt oluşu, gramerinin tespit edilmemiş olması, iş-
lenmemiş, soğuk ve kaba bir dil şeklindeki düşüncelerin hakim olduğu bu yüzyılda, dili-
mizin gücünü keşfeden ve gönülleri aydınlatan şairdir. Garib-nâme’nin yazıldığı tarihten
on sene önce, 1320 yılında ölen Yunus Emre, söze büyük önem veren bir şair olup Türk-
çeyi gönül dili haline getirmiştir. Anlattıkları ve söyledikleri ile akılları ve gönülleri aç-
mış, söylenecekleri en güzel şekilde dile getirmiştir. Onun söyledikleri Türkçenin anla-
tım gücünü zenginleştirmiş ve insanımızın gönül dünyasını açmıştır. Yunus, bunu Türk-
çe kelimelere yüklediği yeni anlamlarla gerçekleştirmiştir. Bu bakımdan Yunus’un şiirle-
ri okuyucuya birden bire açılmaz. Onları yorumlamak için büyük bir bilgi birikimi yanın-
da Yunus’un dünyasını da bilmek lazımdır. O, yukarıda belirttiğimiz gibi şair ve yazarların
yakındıkları Türkçedeki anlatım kıtlığını ortadan kaldıran şairdir. Yunus, ilâhî aşk içinde
hiç kocamadığı gibi, şiirleri de hiç eskimemiş ve hep taze kalmıştır. Risâletü’n-Nushiyye ile
Divan’ınında açık bir dil kullanan şairin Divan’ındaki dili, mesnevisine göre daha coşkun
ve akıcıdır. Onun asıl kendini ve iç hâlini anlattığı dil, Divan’ındaki dilidir. Bu bakımdan
Yunus, çağdaşlarını söyleyişte çok gerilerde bırakmıştır. Yunus’un dili sürekli parlayan, ya-
nıp harelenen, yanardöner bir hal içinde olan akıcı ve yaldızlı bir dildir. Bu dil, halkın be-
ğenip o zamandan günümüze kadar sahip çıktığı Türkçedir. Kısaca Yunus, asrında ve ede-
biyatımızda tektir ve hiç sönmeyen bir yıldız gibidir.
Devrin Türkçe üzerine düşünen ve yeni fikirler ortaya koyan diğer büyük şairi, şiirlerini
dil bilinci ile yazan Âşık Paşa’dır. Âşık Paşa, Batılı dil bilginlerinin ancak XVIII-XIX. yüzyıl-
larda üzerinde durdukları “dilin oluşumu/ortaya çıkışı” konularını onlardan dört-beş yüz-
yıl önce daha geniş olarak dile getirmiştir. Bu yönüyle “genel dilbilimci” özelliği taşıyan şair,
anlatımı da “dille (sözlü) anlatım” ve “kalemle (yazılı) anlatım” olmak üzere ikiye ayırmıştır.
Âşık Paşa, 10613 beyti bulan ve XIV. yüzyılın en büyük mesnevisi olan Garib-nâme’de
yalnız Türkçe üzerinde değil, genel dilbilimin alt dallarından biçimbilim (=morfoloji; söz-
cüklerin oluşumu) içerisinde yer alan konular hakkında da görüşler ileri sürmüştür. Sesin
ciğerden hava üzerine binerek kelimeler halinde ağızdan döküldüğünü belirten şair, ayrıca
yazı ve resmin yanında bütün sanatları gözden geçirip bu sanatlarla ilgili tespitlerini “göz-
den giren elden çıkar” şeklinde kısa ve öz olarak ifade etmiştir. Gözleme büyük yer veren
Âşık Paşa, bu eserinde, aşağıda örnek olarak verilen beyitlerde görüldüğü gibi, Türkçe ile
ilgili bazı tespit ve görüşlerine de yer vermiştir.
Kim alursa bu kitâbı yâdına

İre cümle ma‘ninün bünyâdına
Gerçi kim söylendi bunda Türk dili

İlla ma‘lûm oldı ma‘nî menzili
Çün bilesin cümle yol menzillerin

Yirmegil sen Türk ü Tâcik dillerin
Kamu dilde var-ıdı zabt u usûl

Bunlara düşmiş idi cümle ukûl
Türk diline kimsene bakmaz-ıdı

Türklere hergiz gönül akmaz-ıdı
Türk dahı bilmez idi ol dilleri

İnce yolı ol ulu menzilleri
Bu Garîb-nâme anın geldi dile

Kim bu dil ehli dahı ma‘nî bile
Türk dilinde ya‘ni ma‘nî bulalar

Türk ü Tâcik cümle yoldaş olalar
Yol içinde birbirini yirmeye

Dile bakup ma‘niyi hor görmeye
Tâ ki mahrûm kalmaya Türkler dakı

Türk dilinde anlayalar ol Hak’ı
Kamu dilde var-durur ma‘ni sözi

Görene gizlü degül ma‘nî yüzi
Ma‘ni ehli ma‘ninün kadrin bilür

Kanda kim bulsa ana rağbet kılur
Çok acâyib çok garâyib kimseler

Söylenür dilde neler vardur neler
Ma‘niyi bir dilde sanman siz hemân

Cümle diller anı söyler bî-gümân
Cümle dilde söylenen ol söz-durur

Cümle gözlerden görenler göz-durur
Âşık Paşa, yukarıdaki beyitlerde görüldüğü gibi Türkçenin Arapça ve Farsça gibi dillerden
farkı olmadığını, her dilin mutlaka doğruyu, güzeli ve gerçeği (Hakk’ı) anlattığını belirtmiştir.
Türkçeye hor bakılmasından yakınan Âşık Paşa, her dilin kayıt altına alındığını, gra-
mer kurallarının tespit edilip sözlüklerinin yazıldığını, ancak Türkçe üzerinde kimsenin
çalışmadığını üzülerek ifade eder. Türklerin dilbilimini bilmediklerini ve kendi dilleri
üzerinde çalışmadıklarını vurgulayan Âşık Paşa, Türkçeye büyük hizmette bulunan, dili-
mizin ve milletimizin eksik taraflarını görüp ikaz ederek devrinde Türkçeye ilk sahip çı-
kanlardan biridir. Her şeyden önce onda bir “dil” ve “gramer bilinci” vardır. O, bu şuura
diğer dilleri inceleyerek ulaşmış ve Türkçeyi bu açıdan değerlendirmeye çalışmıştır. Türk-
çenin en önde gelen eserleri arasında bulunan Garib-nâme’si ise, Türkçe üzerinde çalış-
mak isteyenler için hazine değerinde bir malzemeye sahiptir.
Türkçe, Karahanlı dönemi hariç, yönetim Türk hakanında ve Türk milletinde oldu-
ğu halde, iki yüz yıla yakın bir zaman Arapça ve Farsça karşısında geri plânda kalmıştır.
Edebî ve resmî dil hep Farsça olmuştur. Arapça ise, din ve bilim dili olarak Farsçadan üs-
tün tutulmuştur. Bu durum XIII. yüzyılın ortalarına kadar sürmüş, ancak bundan son-
ra halkta bir uyanış başlamıştır. Türk halkı Arapça ve Farsça gibi anlamadığı dillerde de-
ğil kendi anladığı dilde kitapların yazılmasını istemiştir. Toplumun bilginler ve edebiyat-
la uğraşanlardan Türkçe eserler yazmaları yönündeki bu talepleri giderek artmıştır. Her
yönü ile Türk olan bir devlette Türkçenin garip hali, XIV. yüzyılın bilgin ve edipleri yanın-
da beylerini de harekete geçirmiş;tir. Germiyanoğulları, Aydınoğulları ve İsfendiyaroğul-
ları beylikleri ile beylik olarak kurulan ve zamanla büyük bir devlete dönüşen Osmanlıda
daha kuruluşundan itibaren Türkçeye büyük önem verilerek şair ve yazarların Türkçe telif
veya tercüme eser yazmaları teşvik edilmiştir. Anadolu beyliklerinde ve Osmanlıda Türk-
çeye verilen önemle birlikte toplumda Türkçe eserlere olan talep, Âşık Paşa, Yunus Emre,
Gülşehrî, Tursun Fakih ve Şeyyâd Hamza gibi şair ve yazarların daha XIV. yüzyılın başın-
da dil bilinci ile eser vermelerinin önünü açmıştır. Türkçe telif ve tercüme eserlerin yazıl-
ması, bu asırdan itibaren sonraki yüzyıllarda artarak devam etmiştir.
Anadolu Selçukluları döneminde edebî eserlerin Farsça yazılması bir gelenek olarak devam
ederken Mevlânâ ve Sultan Veled’in yer yer Türkçe beyit ve şiirler yazmalarının, Gülşehrî’nin 3
ise Türkçe eser yazmasının sebeplerini açıklayınız.
Anadolu’da Yazılan İlk Türkçe Eserler

Anadolu’ya yerleşen Türklerin büyük bir kısmı Oğuz Türkleri olduğu için, burada konu-
şulan dilin temelini, yukarıda da belirttiğimiz gibi Oğuz lehçesi oluşturmuştur. Oğuzlar
dışındaki Türk topluluklarının hem sayılarının az olması hem de Oğuz Türkçesine yakın
bir dil konuşmalarından dolayı Oğuz lehçesi, Anadolu’da büyük bir değişikliğe uğrama-
mış, zamanla gelişerek “edebî dil” hâlini almıştır.
XII-XIII. yüzyıllarda, eski Türk destanları, Dede Korkut hikâyeleri ile Ebû Müslim
ve Battal Gazi gibi Müslüman kahramanların etrafında gelişen menkıbeler, Anadolu’yu
Türkleştirmek ve İslamlaştırmak için büyük mücadele veren Oğuz boyları için önemli
manevî güç kaynağı olmuştur. Böylece Anadolu, bu yüzyıllarda Türklerin dinî-menkıbevî
destan edebiyatı geleneklerini sürdürdükleri uygun bir ortam hâline gelmiştir. Bunun so-
nucunda XIII. yüzyılda Anadolu’da Danişmend-nâme, Battal-nâme, Ebû Müslim gibi dinî- XIII. yüzyılda yazıldığı tespit
edilen Battal-nâme gibi
tarihî, menkıbevî destanlar ortaya çıkmıştır. Destancı ozanlar ile Anadolu ve Rumeli’nin Danişmend-nâme de 1245’te
fethinde önemli rolü olan alp eren denilen veliler, Türk halkına manevi güç vermelerinin II. İzzettin Keykâvus’un emriyle
Münşî-i Sultânî Melik İbn Ûlâ
yanında eski dönemlerin inanç ve geleneklerinin İslamî bir şekle dönüştürülerek yaşatıl- tarafından yazılmıştır. Ancak, bu
masında önemli katkıda bulunmuşlardır. metin bugün mevcut değildir.
Daha sonra II. Murad’ın emriyle
Bizanslılara karşı savaşmış Müslüman bir Arap kahramanı olduğu ileri sürülen Battal Tokat dizdarı Ârif Ali, Danişmend-
Gazi etrafında meydana getirilen Battal-nâme; Danişmend Ahmed Gazi’nin kahraman- nâme’yi manzum ve mensur
olarak yeniden kaleme almıştır.
lıklarının menkıbe ile karışık olarak anlatıldığı Danişmend-nâme, Anadolu’nun fethi sıra-
sında Türk gazilerini cesaretlendirmek için oluşturulmuş destanî halk hikâyeleridir. Fetih-
ler sırasında orduda savaşan, savaş sonrasında köy köy dolaşarak destanlar ve şiirler oku-
yup hikâyeler anlatan ozanların meydana getirdiği sözlü edebiyat geleneğine ait bu verim-
ler, Anadolu’nun ilk devirlerinde halkın edebî eserlere olan ihtiyacını karşılamıştır.
XIII. yüzyılın ortalarından itibaren Anadolu’da bağımsızlıklarını ilan etmeye başlayan
beyler, Selçukluların aksine, Arap ve Fars kültürüne fazla ilgi göstermemişler, gelenekleri-
ne ve kendi dillerine önem vererek yaptıkları savaşlar ve siyasî mücadeleler sırasında bile
ilim adamlarını, şairleri, edipleri ve sanatkârları korumuşlardır. Bazı Türk beyleri, Arapça
ve Farsçayı iyi bilmelerine rağmen Türkçe yazmayı tercih etmiştir. Bütün bunlardan dola-
yı Anadolu’da beylikler dönemi, Türk dili ve edebiyatı için verimli bir sürecin başlaması-
nı sağlamıştır. Bunun sonucunda çeşitli konularda telif ve tercüme yüzlerce eser yazılmış-
tır. Daha sonra, beylikler dönemi Türk dili ve kültürü üzerinde kurulan Osmanlının yük-
selişi ile birlikte bu dönemin Türkçesi (=Batı Oğuzcası) de gelişerek klâsik eserlerin veril-
diği bir edebiyat dili hâlini almıştır.
Fuad Köprülü, Ahmed Fakîh’in Çarh-nâme’sini, Anadolu’da, XIII. yüzyılda yazılan ilk
Türkçe eser olarak kabul etmiştir. Ancak, Köprülü’den sonra Ahmed Fakîh ve eserleri üze-
rine yapılan çalışmalara göre, Ahmed Fakîh adını taşıyan farklı yüzyıllarda yaşamış deği-
şik kişilerin varlığı ve bunların birbirine karıştırıldığı da söz konusudur.
Gülşehrî’nin XIV. yüzyıl başlarında yazdığı Mantıku’t-Tayr’ında kendisinden önce

yazıldığını haber verdiği, yazarı bilinmeyen manzum bir Şeyh San’ân Kıssası ile Şeyyâd
İsâ’nın Salsal-nâme ve İbni Alâ’nın Selçuklu Sultanı İzzeddin Keykâvus’un emriyle yazdı-
ğı Dânişmend-nâme, Anadolu Selçukluları devrinde yazıldığı hâlde bugün elimizde bu-
lunmayan Türkçe eserlerdir. Fuad Köprülü’nün XIII. yüzyılda yazıldığını belirttiği Salsal-
nâme, bir kahramanlık hikâyesi olup, Salsal adlı bir devin Hz. Ali ile yaptığı savaşta yeni-
lerek yok olduğunu anlatmaktadır. Bu hikâyede anlatılanlar, daha sonra çeşitli şairler ta-
rafından da yazılmıştır.
Anadolu’da XIII. yüzyılda yazıldığı bildirilen yukarıdaki eserleri, XIV. yüzyılda Yunus
Emre’nin Divan’ı ile Risâletü’n-Nushiyye’si, Gülşehrî’nin Mantıku’t-Tayr’ı ve Âşık Paşa’nın
Garîb-nâme’si ile Tursun Fakih’in Gazavât-ı Bahr-ı Ummân ve Sanduk adlı eseri takip eder.
Nasreddin Hoca (öl. 1284), XIII. yüzyılda Selçuklular devrinde yaşamış Türk miza-
hının büyük bir temsilcisidir. Onun hakkındaki yetersiz ve rivayetten öteye gitmeyen
bilgilerden dolayı tarihî kişiliğini tespit etmek güçtür. Bugüne kadar yapılan çalışmala-
ra göre Nasreddin Hoca, Sivrihisar’ın Hortu köyünde doğmuş, babasının ölümünden
sonra Akşehir’e gitmiş ve orada ölmüştür. Fıkralarına göre Nasreddin Hoca, toplumun
her kesimindeki insan tipinin temsilcisi olup kimi zaman kadılık ve müderrislik yaptı-
ğı görülür. Nasreddin Hoca, bazen ciddî geçim sıkıntısı çeken saf bir insan olarak kar-
şımıza çıksa da o, daima sergilediği hazır cevaplılığı ile Türk zekasının, nükte ve mizah
gücünün millî bir sembolü olmuştur. Nasreddin Hoca fıkraları, Osmanlı devleti idare-
sinde yaşamış milletler arasında, özellikle Balkanlarda çok yayılmış ve birçok yabancı
dile de çevrilmiştir. Ayrıca bu fıkraların şerhleri de yapılmıştır.
Karışık Dilli Eserler

XII. yüzyıldan itibaren Doğu ve Batı Türkleri arasında yeni ve birbirinden farklı yazı şi-
veleri meydana gelmeye başlamıştır. Orta Asya’da Hoca Ahmed Yesevî (öl. 1166) ve onun
takipçilerinden Hakim Süleyman Ata (öl. 1187), Zengi Ata (XIII. yy.) ve Seyyid Ata (öl.
1302) veya Şeref Ata (XIII. yy.) gibi sûfîler Doğu Türkçesiyle eserler yazmışlar ancak, o dö-
nemde yaşanan çeşitli sosyal ve siyasî olaylardan dolayı günümüze fazla edebî eser ulaş-
mamıştır. Diğer yandan Anadolu’da yazılan ilk eserlerin büyük bir kısmının Farsça ve
Arapça olması, XI-XIII. yüzyıllar arasında, Oğuz Türkçesinin yazılı eserlerde yer almadığı
düşüncesini doğurmuştur. Bu görüşe göre Oğuz Türkçesi, Anadolu’ya gelen göçebe Oğuz-
ların ancak XIII. yüzyılda başlayan çabaları ile kurulabilmiş bir yazı dilidir. Oğuz Türkçe-
sinin XI. yüzyılın ikinci yarısındaki dil yapısı hakkında en sağlıklı bilgiyi veren Kâşgarlı
Mahmud’un Divanü Lügati’t-Türk’üdür. Bu eserde verilen bilgilere göre, XI-XIII. yüzyıllar
arasındaki Oğuz Türkçesinin Karahanlı yazı dili özellikleri ve bir dereceye kadar da Kıp-
çak Türkçesi özelliklerinin karışmasından meydana gelmiş, geçiş dönemine özgü karışık
bir dil olduğu görülmektedir. Türkçenin Orta Türkçe Devri içinde yer alan bu dönemde
kimi eserlerin dili her iki bölgeye ait dil unsurlarını bir arada taşımıştır. İşte Oğuz Türkçe-
sinde görülen Karahanlı-Harezm Türkçesine ait ortak özellikler XIII. yüzyılın sonlarında
azalmış ve bu Türk şivesi giderek bir “edebî dil” özelliği kazanmıştır.
Haliloğlu Ali’nin 1303’te hece vezniyle ve dörtlüklerle yazdığı Kıssa-i Yûsuf adlı ese-
ri ile Fahreddin bin Mahmûd İbni’l-Hüseyn’in yazdığı Behçetü’l-Hadâyık fi Mev’izeti’l-
Halâyık, XIII. yüzyılda yazılan karışık dilli -hem Doğu Türkçesi hem eski Anadolu Türk-
çesi özellikleri bulunduran- Türkçe eserlerdir. Tam adı ve künyesi Fahreddin bin Mahmûd
ibni’l-Hüseyn ibni Mahmûd et-Tebrîzî olan yazar, Behçetü’l-Hadâyık (=Behçetü’l-Hadâ’ik)
adlı eserini bugün Kayseri’ye bağlı ve eski adı Karahisar-ı Develi olan Yeşilhisar’da yazmış-
tır. Müellif eserini 1270 yılında yazmaya başlamış ve 1286 yılında bitirmiştir. Bu durum-
da Behçetü’l-Hadâyık fî-Mev’izeti’l-Halâyık, on üçüncü asrın son çeyreğinde, on altı yılda
yazılan bir eser olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu eser, baştan sonuna kadar nesir olmayıp
içinde yeri geldikçe anlatılan konu ile ilgili manzumelere de yer verilmiştir.
Şeyh Ali b. Muhammed’in 1303’te istinsah ettiği, “meclis” adı verilen ve başlıkları Arap-
ça olarak yazılmış kırk bir bölümden oluşan Behcetü’l-Hadâ’ik, Arapça ve Farsça bilme-
yen vâizlerin isteği üzerine, Arapça ve Farsça çeşitli vaaz kitaplarından faydalanılarak ya-
zılmış, XI. yüzyıl Türkçesi ile XIII. yüzyıl Anadolu Türkçesi arasında köprü vazifesi gören
bir eserdir. Bunlardan başka, Şeyyâd Hamza’nın Mecmuatü’n-Nezâ’ir’de bulun bir gaze-
linde de Doğu Türkçesi özellikleri bulunmaktadır. Bu durum da, Anadolu’ya birbiri ar-
kasından gelen Oğuzlar ve diğer Türk boyları vasıtasıyla, Doğu Türkçesinin yazı geleneği
ile Anadolu’da gelişen dil ve edebiyat arasındaki bağların sürdürüldüğünü göstermektedir.
Resim 4.1
Mevlânâ’nın
Mesnevî’sinden ilk 17
beytin olduğu sayfa.
[Konya Mevlânâ
Müzesi’nde 51 no
ile kayıtlı olan aslî
nüshanın Kültür
Bakanlığı tarafından
yapılan tıpkı
basımından (1993)].
Özet
XII-XIII. yüzyıllarda gelişen batı Türk edebiyatının sonra halkta bir uyanış başlamıştır. Türk halkı Arap-
1 Türk edebiyatı tarihi içindeki yerini belirlemek. ça ve Farsça gibi anlamadığı dillerde değil kendi anla-
Anadolu’nun Müslüman Türklerle başlayan tarihin- dığı dilde kitapların yazılmasını istemiştir. Her yönü
de Türklerin daha önce yaşadıkları Doğu ve Batı Tür- ile Türk olan bir devlette Türkçenin garip hali, XIV.
kistan, Horasan ve İran bölgelerinde kazandıkları bi- yüzyılın başında bilgin ve ediplerin yanında beyleri
rikimlerin büyük yeri vardır. Aynı şekilde Anadolu, de harekete geçirmiş; Germiyanoğulları, Aydınoğul-
Selçuklularla yeni kimlik kazanmaya başladığında ları ve İsfendiyaroğulları beylikleri ile beylik olarak
Türklerin daha önce bulundukları coğrafyalarda ge- kurulan ve zamanla büyük bir devlete dönüşen Os-
lişen şiir anlayışı ve zevki de bu yeni vatana taşınmış- manlıda daha kuruluşundan itibaren Türkçeye büyük
tır. Bunların yanında Anadolu Selçuklu Devleti’ni ku- önem verilerek şair ve yazarların Türkçe telif veya ter-
ran Türklerin yazı dilinin gelişmemiş olması ve söz- cüme eser yazmaları teşvik edilmiştir. Anadolu bey-
lü edebiyat dışında edebî geleneklerinin bulunmama- liklerinde ve Osmanlıda Türkçeye verilen önemle bir-
sı, Selçuklu sultanlarının İran’ın Sasanî devri saray ge- likte toplumda Türkçe eserlere olan talep, Âşık Paşa,
leneğini örnek almaları, kimi zaman Arapçanın kimi Yunus Emre, Gülşehrî, Tursun Fakih ve Şeyyâd Ham-
zaman da Farsçanın resmî dil olması, Farsçanın edebî za gibi şair ve yazarların daha XIV. yüzyılın başında
dil, Arapçanın da bilim dili olarak kullanılması sonu- dil bilinci ile eser vermelerinin önünü açmıştır. Türk-
cu Anadolu’da ilk zamanlarda Farsça ve Arapça çok çe telif ve tercüme eserlerin yazılması, bu asırdan iti-
sayıda eser yazılmıştır. Ancak Anadolu’da Türk nüfu- baren sonraki yüzyıllarda artarak devam etmiştir.
sunun zamanla artmasına bağlı olarak Türk edebiya- Anadolu’da Türkçeye yönelişin başında Mevlânâ bu-
tı da gelişmeye başlamış, Arapça ve Farsça eserlerin lunmaktadır. İlk kez Mevlânâ’nın eserlerinde kar-
Türkçeye çevrilmesinin yanında bu dönemde ilk kez şılaştığımız mülemmâlar ile Türkçe beyitler, Sultan
Türkçe eserler de yazılmıştır. Veled’de manzume boyutuna ulaşmıştır. Bunları müs-
XII-XIII. yüzyılda yazılan ilk eserlerin çoğu Arapça, takil eserler yazan Ahmed Fakih, Gülşehrî, Yunus
Farsça ve bu dillerde yazılan eserlerden çeviri olsa da, Emre ve Âşık Paşa takip etmiştir.
bu dönemde Mevlânâ’nın ve Sultan Veled’in Farsça
eserlerinde bulunan az sayıda Türkçe beyitler ve şiir- XIII. yüzyıla kadar Anadolu’da yazılan karışık dilli
ler, Ahmed Fakîh ile Hoca Dehhânî’nin yazdığı Türk- 3 eserleri ve bunların özelliklerini sıralayabilmek.
çe şiirler Anadolu’da gelişen Türk edebiyatının önü- XI-XIII. yüzyıllar arasındaki Oğuz Türkçesinin
nü açmış, bunlardan sonra Yunus Emre, Âşık Paşa ve Karahanlı-Harezm yazı dili özellikleri ve bir derece-
Gülşehrî başarılı eserler vermişlerdir. Bu dönemde ye kadar da Kıpçak Türkçesi özelliklerinin karışma-
yazılan az sayıdaki Türkçe eserler, Türk edebiyatının sından meydana gelmiş, geçiş dönemine özgü karışık
gelişmesine zemin hazırlamaları ve öncülük etmeleri bir dil olduğu görülmektedir. Oğuz Türkçesinde görü-
bakımından oldukça önemlidir. len Karahanlı Türkçesi ile ortak özellikler XIII. yüzyı-
lın sonlarında azalmış ve bu dil giderek bir “edebî dil”
XIII. yüzyılda Anadolu’da Türkçenin durumunu ve ilk özelliği kazanmıştır.
2 Haliloğlu Ali’nin Kıssa-i Yûsuf’u ile Fahreddin bin
Türkçe şiir/eser yazanları tespit edebilmek.
Türkçe, Karahanlı dönemi hariç, Gazneliler ve Büyük Mahmûd ibni’l-Hüseyn ibni Mahmûd et-Tebrîzî’nin
Selçuklular dönemlerinde olduğu gibi Anadolu Sel- Behçetü’l-Hadâyık fi Mev’izeti’l-Halâyık adlı eseri
çukluları zamanında da yönetim Türk hakanında ve XIII. yüzyılda yazılan karışık dilli Türkçe verimler-
Türk milletinde olduğu halde Arapça ve Farsça kar- dir. Şeyyâd Hamza’nın Mecmu’atü’n-Nezâ’ir’de bulu-
şısında geri plânda kalmıştır. Edebî ve resmî dil Fars- nan bir gazeli de karışık dilli bir manzume olarak kar-
ça, bilim ve eğitim dili ise Arapça olmuştur. Yazılı me- şımıza çıkmaktadır.
tinlerin ve edebî eserlerin Arap harfleriyle, Arapça ve
Farsça yazılması, şair ve yazarları henüz imlâsı ve gra-
mer kuralları tespit edilmemiş olan Türkçe ile eser
yazma konusunda sıkıntıya sokmuştur. Bu durum
XIII. yüzyılın ortalarına kadar sürmüş, ancak bundan
1. Aşağıdakilerden hangisi Anadolu’da ilk alınan yerlerdendir? 6. Aşağıdakilerden hangisi zamanla gelişip batı Türk edebi-
a. İznik yatının edebî dili olmuştur?
b. Kayseri a. Harezm Türkçesi
c. Konya b. Karahanlı Türkçesi
d. Alanya c. Oğuz Türkçesi
e. Şirvân d. Kıpçak Türkçesi
e. Çağatay Türkçesi
2. Bizanslılardan 1075-1080 yılları arasında İznik’i alıp baş-
şehir yaparak Anadolu Selçuklu devletini kuran sultan aşağı- 7. Anadolu’da yazılan ilk Türkçe eser aşağıdakilerden
dakilerden hangisidir? hangisidir?
a. Süleyman Şah a. Bezm ü Rezm
b. Alp Arslan b. Târîh-i Âl-i Selçuk
c. I. Kılıç Arslan c. Makâlât
d. Melikşah d. Fihî-mâ-fîh
e. I. Rükneddin Mesud e. Behçetü’l-Hadâyık
3. İbn Bîbî’nin (öl. 1285’ten sonra) 1281’de tamamladığı 8. Aşağıdakilerden hangisi Yesevîlik’i devam ettirenlerden
Selçuklu tarih kitabının adı aşağıdakilerden hangisidir? biri değildir?
a. Selçuklu Şeh-nâmesi a. Hakim Süleyman Ata
b. Tabsıratü’l-Mübtedî b. Zengi Ata
c. İskender-nâme c. Seyyid Ata
d. el-Evâmirü’l-Alâ’îye d. Şeref Ata
e. İhtiyârât-i Muzafferî e. Şair Ali
4. Kâni’î Ahmed b. Mahmûd et-Tûsî’nin İzzeddîn Keykâvûs 9. Menâhic-i Seyfî adlı Farsça eser aşağıdakilerden hangisi-
(öl. 1278-1279) için yazdığı manzum eser aşağıdakilerden ne aittir?
hangisidir? a. Sultan Veled
a. Kelile ve Dimne b. Zengi Ata
b. Târîh-i Âl-i Selçûk c. Ahi Evren
c. Bezm ü Rezm d. Seyfeddin Tuğrul
d. Ravzatu’l-Küttâb e. Şeref Ata
e. Şerh-i Kasîde-i Tâ’iyye
10. Aşağıdakilerden hangisi Anadolu’da gelişen Türk Edebi-
5. Mevlânâ hakkında yazılan eserlerin ve Mevlevîlik kaynak- yatının öncülerinden biri sayılamaz?
larının başında gelen eser ve yazarı aşağıdakilerden hangisidir? a. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî
a. Karaman Şeh-nâmesi - Yârcânî b. Sultan Veled
b. Menâkibu’l-Ârifîn - Ahmed Eflâkî c. Ahmed Fakîh
c. Risâle - Sipehsâlâr d. Tursun Fakîh
d. Fütüvvet-nâme - Nâşîrî e. Bâkî
e. Beşâ’rü’n-Nezâ’ir - Muînî

1. e Yanıtınız yanlış ise “Türklerin Anadolu’ya Gelişi” Sıra Sizde 2
konusunu yeniden gözden geçiriniz. XIII. yüzyılda Anadolu’da yazılan ilk eserlerin Farsça olma-
2. a Yanıtınız yanlış ise “Anadolu Selçukluları” konusunu sının başlıca sebeplerini şöyle sıralamak mümkündür: a)
yeniden gözden geçiriniz. Anadolu, Selçuklularla yeni kimlik kazanmaya başladığında
3. d Yanıtınız yanlış ise “Anadolu’da Yazılan İlk Farsça Türklerin daha önce bulundukları coğrafyalarda gelişen dev-
Eserler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. let ve divan geleneklerini, kayıt ve hesap usulleri, dinî yöne-
4. a Yanıtınız yanlış ise “Anadolu’da Yazılan İlk Farsça lişler, edebî ve mimarî tercihleri, şiir anlayışı ve zevki de bu
Eserler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. yeni vatana taşımaları, b) Anadolu Selçuklu devletinde Fars-
5. b Yanıtınız yanlış ise “Anadolu’da Yazılan İlk Farsça çanın zaman zaman resmî dil olması, c) Anadolu’ya gelen
Eserler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Türkler arasında hakim dil konumunda olan Oğuz şivesinin
6. c Yanıtınız yanlış ise “Anadolu’da Yazılan İlk Türkçe bu dönemde henüz “edebî bir dil” özelliği kazanamamış ol-
Eserler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ması, d) Fars edebiyatında XI. yüzyılda Şeh-nâme gibi önem-
7. e Yanıtınız yanlış ise “Anadolu’da Yazılan İlk Türkçe li ve büyük bir eserin yazılması ve XIII. yüzyılda bu edebiya-
Eserler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. tın edebî geleneği olan gelişmiş bir örnek olması, e) Hakanî-i
8. e Yanıtınız yanlış ise “Türk Edebiyatının Anadolu’dan Şîrvânî (ö. 1198), Ferruhî-i Sîstânî, Nizâmî-i Gencevî (ö.
Önceki Genel Durumu” konusunu yeniden gözden 1212-14?), Mu’izzî-i Semerkandî (ö. 1224-1227 yıllarında),
geçiriniz. Emîr Hüsrev-i Dihlevî (1253-1324) ve Mevlânâ Celâleddîn-i
9. c Yanıtınız yanlış ise “Anadolu Selçukluları Dönemin- Rûmî (ö. 1273) gibi Türk asıllı şairlerin Farsça başarılı eser-
de Genel Edebî Durum” konusunu yeniden gözden ler yazmaları doğal olarak Anadolu’da bu dilde eserlerin ya-
geçiriniz. zılmasını ve ilgi görmesini sağlamıştır.
10. e Yanıtınız yanlış ise “Anadolu’da Türkçenin Önderle-
ri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 3
1071’den sonra Anadolu’daki Türk nüfusu hızla artmıştır.
Buna bağlı olarak Türk halkı Arapça ve Farsça gibi anlamadı-
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ğı dillerde değil kendi anladığı dilde kitapların yazılmasını is-
Sıra Sizde 1 temiştir. Bu durum bilgin ve ediplerin yanında beyleri de ha-
X. yüzyıldan itibaren Sirderya, Maveraünnehir, Harezm ve rekete geçirmiş; Germiyanoğulları, Aydınoğulları ve İsfendi-
Horasan bölgelerine yerleşen Türklerin Oğuz boyları, XI. yaroğulları beylikleri ile Osmanlıda daha kuruluşundan iti-
yüzyılda batıya yaptıkları göç ve akınlarla egemenlikleri- baren Türkçeye büyük önem verilmesini sağlamıştır. Halk-
ni Azerbaycan, Irak ve Anadolu’ya kadar genişletmişler- tan gelen talep ve beylerin teşvikleriyle şair ve yazarlar, eser-
dir. Türkler 1071’de elde ettikleri Malazgirt zaferinden son- lerini Türkçe yazmışlardır. Bu gelişmeler, Âşık Paşa, Yunus
ra kısa bir sürede Bizanslılardan İznik’i alıp başkent yapa- Emre, Gülşehrî, Tursun Fakih ve Şeyyâd Hamza gibi şair ve
rak Anadolu Selçuklu devletini kurmuşlardır (1075-1080). yazarların daha XIV. yüzyılın başında dil bilinci ile eser ver-
Anadolu Selçuklu Devleti, I. Alâeddin Keykubâd dönemin- melerinin önünü açmıştır. Türkçe telif ve tercüme eserlerin
de (1220-1237), her yönden en yüksek seviyeye ulaşmış, an- yazılması, bu asırdan itibaren sonraki yüzyıllarda artarak de-
cak I. Alâeddin Keykubâd’ın ölümünden sonra (1237) devle- vam etmiştir.
tin yükselişi sona ermiş ve çöküş dönemi başlamıştır. Selçuk-
lular 1243’te Moğollarla yaptıkları Kösedağ savaşında aldık-
ları yenilgiden sonra Anadolu’daki siyasî otoritelerini gitgi-
de kaybetmişlerdir. Bunun üzerine uçlarda bulunan beylik-
ler Selçuklularla ilişkilerini keserek bağımsızlıklarını ilan et-
meye başlamışlardır. Böylece Anadolu’da beylikler dönemi
başlamış, Sultan II. Mesud’un 1308’de ölmesiyle birlikte Ana-
dolu Selçuklu Devleti yıkılmıştır. Anadolu’da Selçuklulardan
itibaren Türk nüfusu giderek artmış, beylikler döneminde de
bu durum devam etmiş ve Anadolu’da birçok şehir Türk kül-
tür ve medeniyetiyle yeni bir çehreye bürünmüştür.
Kaynaklar
Açık, N. (2002). Eski Türk Edebiyatında Mevlevîlik Etkisi Jalâlu’ddîn Rûmî (1925-1940). The Mathnawî, nşr. R. A. Nic-
ve Mevlevî Şairler, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Anka- holson, I-VII, London.
ra: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Karaismailoğlu, A. (1996). “Selçuklu Sarayında Şiir ve Şair”,
Ahmed Paşa Divanı (1966). haz. Ali Nihad Tarlan, İstanbul. V. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri, Bil-
Akün, Ö. F. (1994). “Divan Edebiyatı”, TDVİA, 9, İstanbul: diriler, Konya.
TDV Yayınları. Karaismailoğlu, A. (2007). “Mesnevî’de Türk Adı ve Kulla-
Aşkar, M. (2005). “Molla Fenari’nin ‘Şerhu Dîbaceti’l- nım Özellikleri”, Mevlânâ Araştırmaları 1, Ankara: Ak-
Mesnevî’ Adlı Risalesi ve Tahlili”, Tasavvuf İlmi ve Aka- çağ Yayınları.
demik Araştırma Dergisi-Mevlânâ Özel Sayısı, Yıl: 6, Kartal, A. (2005). “Anadolu’da Farsça Şiir Söyleyen Türk Şair-
S. 14, Ankara. ler (XI-XVI. Yüzyıllar)”, Türkler, V, Ankara.
Ateş, A. (1940-1945). “Hicrî VI-VIII. (XII-XIV.) asırlarda Kartal, A. (2006). “Anadolu’da Türk Edebiyatının Gelişimi”,
Anadolu’da Farsça Eserler”, Türkiyat Mecmuası, VII-VIII. Türk Edebiyatı Tarihi I, Ankara: KTB Yayınları.
Bâkî Dîvânı (1994). haz. Sabahattin Küçük, Ankara: TDK. Kartal, A. (2006). “Anadolu’da Türk Edebiyatının Öncüleri”,
Cahen, C. (1979). Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türk- Türk Edebiyatı Tarihi I, Ankara: KTB Yayınları.
ler, trc. Yıldız Moran, İstanbul. Kartal, A., Şentürk, A. A. (2004). Üniversiteler İçin Eski
Canpolat, M. (1968). “Behçetü’l-Hadâ’ik’ın Dili Üzerine”, Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Dergâh Yayınları.
TDAY Belleten 1967. Kemâleddîn Efendi (1313). Mevzû’âtu’l-’ulûm, I-II, İstanbul.
Çelebioğlu, A. (1998). “XIII-XV. Yüzyıl Mesnevîlerinde Koca, K. (1997). İzzeddin Keykâvüs (1211-1220), Ankara:
Mevlânâ Tesiri”, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları, İs- TTK Yayınları.
tanbul: MEB Yayınları. Koç, M. (2011). “Anadolu’da İlk Türkçe Telif Eser”, Bilig, Ba-
Çelebioğlu, Â. (1998). Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları, har, Sayı 57, Ankara.
İstanbul: MEB Yayınları. Korkmaz, Z. (1995). Türk Dili Üzerine Araştırmalar I, An-
Çelebioğlu, A. (1999). Türk Edebiyatında Mesnevi, İstanbul. kara: TDK Yayınları.
Değirmençay, V. (2005). Kâni’î-yi Tûsî ve Kelîle ve Dimne’de Köprülü, M. F. (1926). “Selçukiler Devrinde Anadolu Şairle-
II. İzzeddin Keykâvûs’a Methiyeleri, Erzurum. ri, Hoca Dehhânî”, Hayat Mecmuası, Ankara 1926, S. 1.
Demirci, İ., Teslim, E. (2006). Mevlâna Hakkında Şiirler Köprülü, M. F. (1943). “Anadolu Selçukluları Tarihinin Yerli
Antolojisi, Konya: İl Kültür ve Turizm Md. Yayınları. Kaynakları”, Belleten, VII.
Duru, N. F. (2000). Mevleviyâne, İstanbul. Köprülü, M. F. (2003). Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara: Ak-
Eflâkî, (1986-1987). Ariflerin Menkıbeleri, I-II, trc. Tahsin çağ Yayınları, 5. bas.
Yazıcı, İstanbul. Kuban, D. (1993). “Ortaçağ Anadolu - Türk Sanatı Kavramı
Erdoğan M. (2009). “Klasik Türk Şiirinde Mevlânâ Medhiye- Üzerine”, Malazgirt Armağanı, Ankara.
leri ve Mecmua-i Medâyih-i Mevlânâ”, Mevlânâ Araştır- Külliyât-ı Şems yâ Dîvân-ı Kebîr I-X, (1957-1967). Tahran:
maları-3, Ankara. İntişârât-ı Dânişgâh-i Tahrân
er-Râvendî, Muhammed b.Ali, (1957-1960). Râhatu’s-sudûr Mansuroğlu, M. (1947). Anadolu Türkçesi (XIII. Asır)
ve âyetu’s-surûr, trc. Ahmed Ateş, I-II, Ankara. Dehhânî ve Manzumeleri, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Türk
Genceî, T. (1987), “Çarhnâme’nin Müellifi ve Tarihi Hakkın- Dili ve Edebiyatı Mezunları Cemiyeti Yayını: 2, İstanbul.
da Notlar”, Türk Kültürü, S. 286, Ankara. Mansuroğlu, M. (1956). Ahmed Fakîh, Çarhnâme, İstanbul.
Gölpınarlı, A. (1992). Dîvân-ı Kebîr I, Ankara. Mazıoğlu, H. (1972). “Selçuklular Devrinde Anadolu’da Türk
Gölpınarlı, A. (1999). Mevlânâ Celâleddin Hayatı, Eserleri, Edebiyatının Başlaması ve Türkçe Yazan Şairler”, Malaz-
Felsefesi, İstanbul: İnkılâp Kitabevi. girt Armağanı, Ankara: TTK Yayınları.
Hüseyn Muhammedzâde-i Sadîk (1369). Seyrî der eş’âr-i Mazıoğlu, H. (1974). Ahmed Fakı, Kitâbu Evsâfı Mesâcidi’ş-
Türkî; Mekteb-i Mevlevîye, Tahran. Şerîfe, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayını.
İbn Bîbî (1956). el-Evamiru’l-alaiyye, Faksimile, Ankara, Mazıoğlu, H. (2009). “Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî’nin Türk-
İbn Bîbî (1957). el-Evamiru’l-alaiyye, nşr. Necati Lugal- çe Şiirleri”, Eski Türk Edebiyatı Makaleleri, Ankara:
Adnan Sadık Erzi, cilt I, Ankara. Türk Dil Kurumu Yayınları.
İbn Bîbî (1996). el-Evâmiru’l-alâiyye, haz. Mürsel Öztürk, Mengi, M. (2000). Eski Türk Edebiyatı Tarihi Edebiyat
I-II, Ankara. Tarihi-Metinler, Ankara: Akçağ Yayınları. 6. Bas.
Mevlânâ (1992). Divân-ı Kebîr, I-VII, çev. Abdülbaki Gölpı-

narlı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları
Mevlânâ Celâleddin (1992). Dîvân-ı Kebîr I-VII, haz. Ab-
dulbaki Gölpınarlı, Ankara: Kültür Bakanlığı.
Mevlânâ Güldestesi (tarihsiz), hzl. Feyzi Halıcı-Bahar Gök-
filiz, Ankara: Yücel Ofset.
Muhammed Emin Reyâhî (1369). Zebân ve Edeb-i Farsî der
Kalemrov-i Osmanî, Tahran.
Öçal, Ş. (2009). “Mevlânâ ve Kemalpaşazâde’de Varlık Kavra-
mı ve Işık Sembolü”, Mevlânâ Araştırmaları 3, Ankara.
Önder, M. (1973). Mevlâna Şiirleri Antolojisi, İstanbul: Işık
Yayınları
Sertkaya, O. F. (1989). “Ahmed Fakîh”, TDVİA, 2, İstanbul.
Şeşen, R. (2004). “Selçuklular Devrindeki İlme Genel Bir Ba-
kış”, III. Uluslar Arası Mevlâna Kongresi (5-6 Mayıs
2003), Bildiriler, Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları
Tatçı, M. (1990). Yunus Emre Divanı Tenkitli Metin, Anka-
ra: Kültür Bakanlığı Yayınları
Tekcan, M. (2007). Hakim Ata Kitabı, Beşir Kitabevi, İstanbul.
The Mathnawi of Jalálu’ddín Rúmí I-VIII, (1925-1940), by
Reynold A. Nicholson, ed. from the oldest mss. Available;
with critical notes, tr. and commentary, London: Luzac & Co.
Turan O. (1998). Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Ve-
sikalar, Ankara.
Turan, O. (1997). “Keykubâd I, Alâ al-Dîn”, İslâm Ansiklo-
pedisi, VI, Eskişehir: MEB Yayınları
Turan, O. (2010). Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul.
Tursun Fakîh (2007). Gazavât-ı Bahr-ı Umman ve Sanduk
(Cumhur-nâme), Haz. Mehmet Gümüşkılıç, Ankara.
Uzunçarşılı, İ. H. (1948). “XII. ve XIII. Asırda Anadolu’daki
Fikir Hareketleri İle İçtimaî Müesseselere Bir Bakış”, III.
Türk Tarih Kongresi Tebliğleri, Ankara.
Uzunçarşılı, İ. H. (2003). Anadolu Beylikleri, Ankara.
Yavuz, K. (1983). “XIII-XVI. Asır Dil Yadigarlarının Anadolu
Sahasında Türkçe Yazılış Sebepleri ve Bu Devir Müellifle-
rinin Türkçe Hakkındaki Görüşleri”, Türk Dünyası Araş-
tırmaları, S. 27, İstanbul.
Yavuz, K. (1986). “Ahmed Cevdet Paşa’nın Abidin Paşa’ya Yaz-
dığı Mektup”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, İstanbul.
Yavuz, K. (2000). “Türk Edebiyatında Mesnevî’den İlk Tercü-
me Hikâyeler ve Bazı Dikkatler”, Uluslararası Mevlânâ
Bilgi Şöleni, (15-17 Aralık 2000), Ankara.
Yavuz, K. (2007). Muinî, Mesnevî-i Muradiye, cilt I-II, Kon-
ya: Selçuk Üniversitesi Yayınları.
Yavuz, K. (2007). Gülşehrî’nin Mantıku’t-tayr’ı (Gülşen-
nâme), Ankara: Kırşehir Valiliği Yayını.
Yazıcızade Ali, (2009). Tevârih-i Al-i Selçuk ( Selçuklu Tarihi,
Haz. Dr. Abdullah Bakır), İstanbul: Çamlıca Basım Yayın: 59.
5
Amaçlarımız
 XIII. yüzyılda Anadolu’da tasavvuf edebiyatının ortaya çıkışı ve yayılma sebep-
lerini belirleyip önemli temsilcilerini sıralayabilecek,
 XIII. yüzyılda Anadolu’da yaşayan şair ve yazarlar ile bunların eserleriyle ilgili
değerlendirmeler yapabilecek,
 Klâsik Türk şiirinin Anadolu’da XIII. yüzyılda ortaya çıkan ilk örneklerini
tanıyacaksınız.
Anahtar Kavramlar
• XII-XIII. Yüzyıllarda • Sultan Veled
Anadolu’da Gelişen Tasavvufî • İbtidâ-nâme, Rebâb-nâme,
Türk Edebiyatı İntihâ-nâme
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî • Ahmed Fakîh
• Mesnevî, Divan-ı Kebir, • Çarh-nâme, Kitâbu Evsâfı
Fîhi Mâ-Fîh, Mecâlis-i Seb’a, Mesâcidi’ş-Şerîfe
Mektûbât • Hoca Dehhânî
İçindekiler
• GİRİŞ: ANADOLU’DA GELİŞEN
TASAVVUFÎ TÜRK EDEBİYATI
XII-XIII. Yüzyıllar Batı Türk • MEVLÂNÂ CELÂLEDDÎN-İ RÛMÎ
VIII-XIII. Yüzyıllar Edebiyatı II: XII-XIII. Yüzyıllarda • SULTAN VELED
Anadolu’da Gelişen Tasavvufî Türk • AHMED FAKÎH
Türk Edebiyatı
• DİNDIŞI (LÂ-DİNÎ) KLÂSİK TÜRK
Edebiyatı
ŞİİRİNİN İLK ÖRNEKLERİ
• HOCA DEHHÂNÎ
XII-XIII. Yüzyıllar Batı Türk
Edebiyatı II: XII-XIII. Yüzyıllarda
Anadolu’da Gelişen Tasavvufî
Türk Edebiyatı
GİRİŞ
Selçukluların siyasî hâkimiyet kurmak amacıyla yaptığı sürekli savaşlar, taht kavgaları,
Moğol istilâsı ve ardından Moğollara ödenen ağır vergiler sonucunda düzen ve asayişin
bozulması üzerine yaşama gücü oldukça zorlaşan Anadolu halkı, uzun süre barış ve huzur
yüzü görememiştir. Böyle bir ortamda ortaya çıkan Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî (öl. 1273),
Sühreverdî (öl. 1234), Âhî Evren (öl. 1261), Muhyiddîn-i Arabî (öl. 1240) ve Sadreddîn-i
Konevî (öl. 1274) gibi mutasavvıf şahsiyetler, Farsça ve Arapça yazdıkları eserlerle, oku-
muş çevrelerde tasavvufu yaymışlardır. Bunların yanında Anadolu’ya Horasan’dan gelen
Yesevî dervişleri dinî, tasavvufî düşünceleri halk arasında yayarak onları ilâhî aşkın hu-
zuru ile rahatlatmaya çalışmışlardır. Bunun sonucunda hem şehirlerde oturan halk hem
de göçebe Anadolu insanı, manevî güç bulduğu tasavvufa yönelmiş ve tekkelerin etrafın-
da toplanmıştır.
XIII. yüzyılda tekkelerin yaygınlaşmasını sağlayan siyasî ve sosyal gelişmelerin yanında
Arapça ve Farsça ile İslam kültürünü iyi öğrenmiş aydınların bulunması, Anadolu’da dinî-
tasavvufî edebiyatın başlayıp gelişmesini ve bu edebiyatın önemli temsilcilerinin yetişmesini
sağlamıştır. Bu dönemde ilmî eserlerin Arapça ve edebî eserlerin de Farsça yazılması, bu dil-
leri bilmeyen Türk halkına dini ve tasavvufu kendi dilleriyle öğretme ihtiyacını doğurmuştur.
Bütün bunların sonucunda Anadolu’da İslamiyeti Türkçe olarak anlatan bir dil ile buna da-
yalı bir tasavvuf edebiyatı ortaya çıkmıştır. Şehirde yetişmiş aydın tabaka sufileri Farsça şiir-
ler söylerken, Anadolu’ya yayılan Yesevî, Haydarî ve Bektaşî dervişleri de Türkçeyi kullanarak
tekke edebiyatını meydana getirmişlerdir. Anadolu’da ortaya çıkan bu dinî-tasavvufî edebiya-
tın ilk temsilcileri, Mevlânâ, Sultan Veled ve Yunus Emre’dir. Mevlânâ, eserlerini Farsça yaz-
makla birlikte az sayıdaki Türkçe şiirleri ve mülemmaları ile Türk edebiyatını yönlendirmiş,
onun meclisinde bulunan Hoca Ahmed Fakîh (öl. 1252) de Türkçe şiirler söylemeye başla-
mıştır. Mevlânâ’nın oğlu Sultan Veled Türkçe şiir söylemede bir hayli ileri gitmiş, onu Yunus
Emre, Gülşehrî, Âşık Paşa, Elvan Çelebi ve Şeyyâd Hamza gibi şairler izlemiştir.
MEVLÂNÂ CELÂLEDDÎN-İ RÛMÎ

Mevlânâ’nın ataları, bugün Afganistan’ın kuzeyinde ve Özbekistan sınırına yakın bir böl-
gede bulunan Belh şehrinde yaşamaktaydı. Mevlânâ’nın doğduğu bu şehir, Horasan’ın
önemli merkezlerinden biriydi. Horasan, bugünkü sınırlara göre Türkmenistan’daki Merv,
İran’daki Nişabur ve Afganistan’daki Herat ve Belh şehirlerinden oluşmaktaydı. İslam ön-
cesine yakın asırlardan itibaren Türklerin hâkimiyetinde bulunmuş olan bölge VIII. asrın
başlarından Moğol istilasının yaşandığı 1220 yılına kadar Türk, Fars ve Arap çevrelerin
106 VIII-XIII. Yüzyıllarda Türk Edebiyatı
buluştuğu ve İslamiyetle kaynaştığı önemli bir merkezdi. Belh ve çevresi, uzun süre Gaz-
neliler (963-1186) ile Selçukluların (1038-1194) idaresinde kalmış, 1198’de Gûrlular’ın ve
1206’da Hârezmşâhlar’ın hâkimiyetine girmişti. Belh’in kuzeyindeki bölgeler ise Karahan-
lıların (992-1211) etki alanı içerisindeydi.
Ailenin Horasan’dan hareketle dolaştığı bölgelerde Hârezmşahlar, Abbasi Halifeliği
(750-1258), Eyyûbîler (1171-1252), Mengücüklüler (yıkılışı 1228) ve ve sonuçta vardığı
Konya’da ise Anadolu Selçukluları hakim durumdaydı.
Mevlânâ’nın babası, Hüseyin oğlu Sultânu’l-Ulemâ Bahâeddîn Muhammed, Belh şeh-
rinde âlim ve arifleriyle meşhur bir ailedendi ve büyük bir üne sahipti. Annesinin adı Mü-
mine Hatun’dur.
1207’de Horasan’ın Belh şehrinde doğan Mevlânâ’nın asıl adı Muhammed olup bü-
tün kayıtlara göre babası da aynı adı taşımıştır. Babası Sultanü’l-ulemâ lakabı ile anılan
ve dönemin tanınmış âlimlerinden Muhammed Bahâeddîn Veled’dir. Mevlânâ’nın lakabı
Celâleddîn’dir. Dedesi Hüseyin’in lakabı da Celâleddîn idi.
İslam dünyasında hürmet belirtmek için önemli kişilerin isimlerinin önünde kullanı-
lan “efendimiz” anlamındaki “mevlânâ” lakabı, Mevlânâ Celâleddîn Muhammed’le birlik-
te özel bir isme dönüştü. Hüdâvendigâr, Hünkâr, Hazret-i Mevlânâ, Mevlevî, Şeyh, Mollâ-
yı Rûmî, Rûmî ve Hazret-i Pîr lakap ve unvanları da Mevlânâ için kullanılmıştır. “Hazret-i
Mevlânâ” ve “Hazret-i Pîr” gibi saygı hitapları, Mevlevî çevrelerinde ve Anadolu’da daha
çok tercih edilmiştir. Bugün İran ve Pakistan’da “Mevlevî”, Batı’da “Rûmî”, onun için kul-
lanılan lakaplardır.
Doğduğu şehre nispetle Belhî (=Belhli) sıfatı, bilhassa ilk kaynaklarda babası ve ken-
disinin adlarının yanında yer almaktadır. Mevlânâ çocukluk döneminin dışındaki yılla-
rının hemen tamamını, önceki asırlardaki isimlendirmeyle “Diyâr-ı Rûm”da geçirdiği ve
bu bölgedeki Konya’yı vatan edindiği için “Rûmî” (Rum ülkesinden; Anadolulu) sıfatıyla
anılmıştır. Bunların yanı sıra vatan edindiği şehre işaret etmek üzere XIII. asırdan itibaren
Konevî (Konyalı) sıfatı da adıyla birlikte birçok eserde yer almıştır.
Mevlânâ çocukluk veya ilk gençlik yıllarındayken, Belh’te ve çevresinde siyasî istik-
rar bozulmuştu. Bunun üzerine babası Bahâeddîn Veled 1219 yılı civarında Belh’ten ayrıl-
mayı gerekli gördü. Çünkü Belh şehrinin Moğollar tarafından istila edildiği 1220 yılında
Arabistan’a doğru yol almaktaydılar.
Belh’ten ayrılan Bahâeddîn Veled, önce Nişabur’a gelmiştir. Burada devrin büyük
sûfîlerinden Feridüddin Attar ile görüşmüştür. Attar, bu görüşmede Esrar-nâme’sini, bir
rivayete göre de Mantıku’t-Tayr adlı eserini Muhammed Celaleddin’e hediye etmiştir.
Daha sonra Bağdat’a ulaşan Bahâeddîn Veled, bir müddet sonra hac için Hicaz’a gitmiştir.
Hicaz’dan Şam yoluyla önce Malatya’ya sonra Erzincan’a, oradan da Larende’ye (Karaman)
gelmiş ve yedi sene burada kalmıştır. Ailenin Karaman’da yedi yıl kadar süren ikameti es-
nasında Mevlânâ’nın annesi Mümine Hatun ile ağabeyi Alâeddin Muhammed vefat etti.
Kabirleri bugün Karaman’da Mâder-i Mevlânâ (Aktekke) Camii’nin içindedir.
Bahâeddîn Veled ailesiyle birlikte, bazı rivayetlere göre Sultan Alâeddin Keykubâd’ın
ısrarlı davetleri üzerine, 1228’de Karaman’dan gelerek Selçuklu devletinin başkenti
Konya’ya yerleşti. Altuniye medresesinde hocalık yapan ve vaazları ile çevresinde saygın-
lık kazanan Bahâeddîn Veled, 85 yaşındayken Konya’da 1231 yılında vefat etti.
Bahâeddîn Veled, on yedi veya on sekiz yaşındaki Mevlânâ’yı Karaman’da 1225 yılın-
da kafilenin üyelerinden Semerkantlı Lala Şerefeddin’in kızı Gevher Hatun’la evlendirdi.
Mevlânâ Celâleddîn Muhammed’in hayatı boyunca üç oğlu ve bir kızı oldu. Büyük oğlu
Bahâeddîn Muhammed Sultan Veled (1226-1312) ile ondan bir veya iki yaş küçük oğlu
müderris Alâeddin Muhammed’in (öl. 1262) anneleri, Semerkantlı Şerefeddin’in kızı olan
Gevher Hatun’dur (öl. Karaman’da 1229’dan önce). Diğer oğlu Selçuklu sarayında hazine-
5. Ünite - XII-XIII. Yüzyıllar Batı Türk Edebiyatı II: XII-XIII. Yüzyıllarda Anadolu’da Gelişen Tasavvufî Türk 107
darlığa kadar çeşitli görevlerde bulunan Muzafferüddin Emîr Âlim (öl. 1277) ve kızı Me-
like Hatun’un (öl. 1306) anneleri ise, Gevher Hatun’un vefatından sonra evlendiği Konya-
lı Kira Hatun’dur (öl. 1292). Mevlânâ’nın çocuklarının kabirleri, kendisinin ve babasının
yanlarında, aynı türbe içinde bulunmaktadır.
İlk eğitimini babasından alan Mevlânâ, ciddî bir tahsil görmüş ve tasavvufî bir ter-
biyeden geçmiştir. Belh’ten Anadolu’ya gelirken uğradıkları Şam’da Muhyiddin-i Arabî,
Sadeddin-i Hamavî, Osmanü’r-Rûmî, Necmeddin-i Kübrâ’nın müridlerinden olan
Evhadüddin-i Kirmanî ve Sadreddin-i Konevî gibi sûfîlerle sohbet etmiş, onlardan dersler
almıştır. Arapça ve lugatla ilgili ilimler başta olmak üzere, fıkıh, hadis ve tefsir gibi ilim-
leri tahsil ederek zamanın önde gelen âlimleri arasında yerini alan Mevlânâ, yukarıda adı
geçen bilginlerden başka yine Şam’da iken Mevlânâ Kemâleddin bin Adim’den de ders al-
mıştır. Babası vefat ettiğinde 24 yaşında olmasına rağmen medresede onun yerini alma-
sı uygun görülmüştü, ama o yine de tahsiline devam etti. Mevlânâ, babası hayattayken
1221-1228 yılları arasında eğitimini tamamlamak için Halep ve Şam’a gitmiştir. Ancak
1225 yılında Karaman’da evlendiği ve sonrasında art arda iki çocuğunun dünyaya geldiği
gözden uzak tutulmamalıdır. Daha sonra babası Bahâeddîn Veled’in öğrencisi olan Sey-
yid Burhâneddin Tirmizî, Mevlânâ’ya tasavvufla ilgili bilgileri öğretmiş ve onun düşünce
dünyasının şekillenmesinde etkili olmuştur. Seyyid Burhâneddin Tirmizî’nin 1240 yılın-
da Kayseri’ye dönüşünden sonra Mevlânâ, Konya’da dersler vermiş ve onun tavsiyesi üze-
rine yeniden Şam ve Haleb’e giderek eğitimini tamamlayıp Konya’ya dönmüştür. Mevlânâ,
Seyyid Burhâneddin Tirmizî’nin ölümünden sonra içine kapanarak çevresinden kopmuş
ve yalnız kalmayı tercih etmiştir. Onun bu hâli, Şems-i Tebrizî ile karşılaştığı 1244 yılına
kadar devam etmiştir.
Mevlânâ’nın hayat hikâyesinde Tebrizli Şems’in özel bir yeri vardır. Karşılaşmaları
ve birbirlerine olan sevgileri etrafında çok şeyler anlatılmış ve yazılmıştır. Kaynaklarda
Konya’daki karşılaşmalarıyla ilgili farklı rivayetler vardır. Bunlarda zihinsel bir genişleme
ve ruhsal bir etkileşim söz konusudur. Ayrıca bu rivayetlerde tasavvufî ve şairce anlatımın
önemli bir yeri vardır.
Şemseddin Muhammed-i Tebrizî, Konya’ya ilk olarak 29 Kasım 1244’de gelmiştir.
Şems ile tanışmasından sonra Mevlânâ’nın maneviyâtı üzerinde büyük değişiklik meyda-
na gelmiş, onun eski sûfîyâne anlayışlarında değişiklikler olmuştur. Hatta yalnız Şems’in
dostluğu ile yetinmeye başlamıştır.
Mevlânâ’nın yalnız Şems’in varlığı ve dostluğu ile yetinmesi ve aralarındaki samimi-
yet, Mevlânâ’nın öğrenci ve müritlerinde, kendileriyle önceki gibi ilgilenilmediği için bü-
yük hoşnutsuzluğa ve Şems’ten yakınmalarına sebep oldu. Bunun üzerin Şems, 11 Mart
1246’da Konya’yı terk ederek Şam’a gitmiştir. On altı ayı biraz aşan bu zaman diliminde,
aralarında gerçekleşen anlaşma ve sevgiden sonra bu ayrılış Mevlânâ’yı son derecede etki-
ledi. İlgi ve himaye bekleyen müritler yaptıklarından pişman olup çare aradılar. Onu ara-
maya giden Sultan Veled’le 15 ay kadar sonra Şam’dan birlikte geri döndüler. Ancak bera-
berlik uzun sürmedi. Daha sonra Mevlânâ’nın ortanca oğlu ile Şems arasında eskiden beri
devam eden karşılıklı nefret, bu defa Şems’in sessizce ve kesin olarak 1247-1248 yılı içe-
risinde Konya’dan ayrılmasına sebep oldu. Şems, gelişmeler üzerine Sultan Veled’e “Bu se-
fer öylesine bir gitmek istiyorum ki hiç kimse benden bir nişan bile bulamayacak” demişti.
Şems’i aramaya çıkan Mevlânâ, Şam’a, bazı rivayetlere göre ise Tebriz’e kadar gidip gelmiş-
se de ondan haber alamamıştır (Köprülü, 2003: 270).
Şems’den ayrılmanın üzüntüsüyle kendisini daha fazla şiire veren Mevlânâ, bu hasretle
48 bin beyti bulan Divan-ı Kebir’i yazmaya başlamıştır. Şems’e olan sevgisinden eserinde
Şems ve Hâmûş kelimelerini mahlas olarak kullanmıştır. Divan’ı, Şems’e izafeten Divan-ı
Şems adı ile anılmıştır.
Mevlânâ, arayış ve üzüntülerden sonra kendisine “nâib ve halife” olarak Konyalı ku-
yumcu Şeyh Selâhaddin’i seçti. Onunla on yıl bir arada bulundu ve bu arada oğlu Sultan
Veled’i Şeyh’in kızı Fatıma Hatun’la evlendirdi. Şeyh Salâhaddin 29 Aralık 1258 günü vefat
etti. Daha sonra, Mevlânâ’nın eserlerinde Şems-i Tebrîzî’den sonra üstün sıfatlarla en çok
andığı ikinci kişi olan Ahî-Türkoğlu Hüsâmeddin Hasan onun hemdemi ve halifesi olarak
büyük kabul gördü. Mevlânâ, Hüsâmeddin Çelebi’nin ısrarıyla, müritlerine sülûk âdâbını
öğretmek amacıyla Mesnevî’yi yazdı.
Yaşadığı dönemde her zaman saygı gören, her sınıf halk arasında yüzlerce mürit ve sevgi-
Mevlânâ, Hüsâmeddin Çelebi’yi li kazanan Mevlânâ, 17 Aralık 1273 tarihinde Konya’da vefat etti. Onun yerine Hüsâmeddin
Mesnevî’sinde anmış ve eserini
ona ithaf ederek ismini Hüsamî- Çelebi halife oldu. Mevlevî tarikatının ilk şeyhi olan Hüsâmeddin Çelebi, Mevlânâ’nın ölü-
nâme koymuştur. münden 12 yıl sonra 1284 yılında vefat etmiş ve yerine Sultan Veled geçmiştir.
Dönemin birçok devlet adamı, Mevlânâ’yı sık sık ziyaret eder, kimi zaman mektuplar-
la ulaştırdığı ricalarını yerine getirirlerdi. Mevlânâ’nın ve takipçilerinin Anadolu’da son-
raki yüzyıllarda Beylikler, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerinde daima itibar gördüğü,
birçok beyin ve sultanın Mevlevî olduğu, Osmanlı sultanlarının ve devlet adamlarının ge-
rek irsî, gerekse gönül bağları sebebiyle bu ilişkiyi sürdürdükleri, Mevlevîhâneleri koru-
yup imar ettikleri pek açıktır.
Mevlânâ’nın Edebî Kişiliği ve Eserleri

Mevlânâ’nın âleme ve varlıklara dikkatli bir bakışı vardır. Bu yüzden hemen her şey onun
şiirlerine konu olmuştur. Recaizâde Ekrem’in “zerrâttan şümûsa kadar her şey şiirdir”
sözü Mevlânâ’da asırlar öncesinde kendini göstermiştir. Eserlerinde daha çok tasavvufla
ilgili konular üzerinde durur. Tasavvufun temel noktası olan “vahdet-i vücûd” (=varlığın
birliği) ve ilahî aşk konularını geniş olarak ele alır. İnsanın kazanacağı erdemler ve yaşa-
yacağı ilahî aşk ile “insan-ı kâmil” mertebesine ulaşacağını belirten Mevlânâ, anlatıların-
da halkın hayatına da yer verir. Şiirlerinin şekline ve sanat yönüne fazla önem vermedi-
ği görülen Mevlânâ’nın terci-bendinin bentlerindeki beyit sayıları birbirinden farklıdır.
Kendine özgü buluş ve anlatımı ile dikkat çeken Mevlânâ, şiirlerini özünden ve hissede-
rek söyler. O, dönemin edebî geleneğinden farklı olarak konuları serbest bir şekilde işle-
miştir. Farsça yazmakla birlikte şiirinde Türk zevki hemen kendini gösterir. Bazı gazelle-
ri, musammat gazel örnekleri olarak karşımıza çıkar. Mısraların ortada ve sonda kafiyele-
nerek bir beytin dört mısra haline getirilmesi de Mevlânâ ile başlamıştır. Bu durum daha
sonraki şairlerde özellikle Yunus Emre ve Nesîmî’de yaygın şekilde kendini gösterecek ve
Türk şiirinin Eski Türkçeden gelen bir görünümü olacaktır.
Mevlânâ’nın eserlerini kaplayan aşk ve vecdin daha önceki örneklerini, Ahmed-i
Gazzâlî (öl. 1123-24) ile ünlü şairler Senâ’î (öl. 1131) ve Şeyh Attâr (öl. 1220?) dile getir-
miştir. Bizzat Mevlânâ eserlerinde Senâî ve Attâr’ı anmakta ve onlardan beyitler ve görüş-
ler aktarmaktadır.
Mevlânâ’nın bütün eserlerindeki ana fikir ve bakış tarzı hemen aynıdır denebilir.
Divan-ı Kebir’de kimi manzumelerde ilave özellikler bulunduğu söylenebilse de, farklı özel-
liklerden bahsedilemez. Gazellerinde eğitici-öğretici beyitler olduğu gibi, Mesnevî’sinde de
heyecan ve coşku dolu beyitler az değildir. Ayrıca bütün eserlerinin arasında bilgi, söyleyiş
ve üslup açısından var olan beraberlikler çok belirgindir. Söz başlarındaki edebî girişler dı-
şında sözündeki açıklık ve içtenlik, konuşma diline olan yakınlık Farsça ve Arapça beyit-
lerinin, aynı zamanda beyitleri arasındaki Türkçe ve Rumca ifadelerinin ortak özelliğidir.
Onun şiiri, Horasan üslubu veya Türkistan tarzı diye bilinen Moğol öncesi Horasan ve
Mâverâünnehir şairlerinin üslubunun özelliklerini taşımaktadır. Ancak kelime ve cümle yapı-
ları itibariyle Horasan üslubunun özellikleri Mevlânâ’nın şiirinde öne çıksa da bazı dil özellik-
leriyle muhteva ve anlam zenginliği bakımından Irak üslubuyla buluştuğu noktalar da vardır.
Mevlânâ’nın şiiri, genel üslup özelliklerinin yanında kendine ait hususiyetlere de sa-
hiptir. Onun şairlik amacıyla şiir söylemediği, şiirine özen gösterip beyitlerini süslemedi-
ği, vezin ve kafiyeye takılıp kalmadığı araştırmacılarca hep söylenegelmiştir. O, çok iyi bil-
diği edebî geleneği de pek önemsememiştir. Kullanılmayan bazı sözcük ve tabirler onun
şiirinde yer bulmuştur. Şiirin, kafiyenin ve veznin kayıtlarından rahatsız olduğunu, ken-
disi dile getirmiştir. Hatta kendi ifadesiyle filozof da değildir, şair de. Ancak bütün bunla-
ra rağmen ve bunlarla birlikte onun şiiri aşkla, coşkunlukla, şiiriyetle, fikirle, hikmet ve ir-
fanla iç içe benzersiz bir şiirdir.
Mevlânâ’nın en önemli iki eseri, her ikisi de manzum olarak yazılan Mesnevî
(=Mesnevî-i Ma’nevî) ile Divan-ı Kebir’idir. Bunların dışında kalanları ise başkaları tara-
fından derlenen mensur eserlerdir.
1. Divan-ı Kebir: Mevlânâ, hemen tamamı gazel, tercî’ ve rubailerden oluşan Divan-ı
Kebir, diğer adıyla Külliyât-ı Şems’te özellikle ilahî aşkını, gönül derdini, tasavvufî konu-
ların yanında sabır, hoşgörü, insanlara iyilik etmek ve yardımda bulunmayı, mazmun
ve remizlerle şiirin imkânlarını kullanarak anlatmıştır. Ayrıca mecazî aşka da yer veri-
len rüba’îlerde gerek ilâhî gerekse mecazî aşk, teşbih, istiare ve sembollerle anlatılmak-
tadır. Divan-ı Kebir, duygu yüklü ve oldukça hacimli bir eser olup içinde yer alan şiirle-
rin büyük bir kısmı Şems-i Tebrizî’ye duyulan sevginin ve hasretin terennümüdür. Ay-
rıca Selahaddin-i Zerkub ve Hüsâmeddin Çelebi için söylenmiş şiirler de bulunmakta-
dır. Bu şiirler içinde rüba’îler dikkat çekmektedir. Yer yer Mesnevî’de olduğu gibi öğreti-
ci ve eğitici beyitler de içeren gazellerini, 50’yi aşkın farklı vezinde söylemiştir. Üstün bir
ahenge ve musikiye sahip olan gazelleri, bugün bütün dünyada anlam zenginliği ve derin-
liğiyle ilgi odağı olmaktadır. Mahlas yerinde Tebrizli Şems’in adının birkaç şekilde Şems,
Şems-i Tebriz (Şems-i Tebrizî, Şemsü’l-Hakk-ı Tebrizî) vb. bulunması nedeniyle bu eser
için daha çok Divan-ı Şems-i Tebrîzî adı kullanılmaktadır. Kırk bin civarında beyitten olu-
şan ve çeşitli yazma nüshaları bulunan eserin ilk tenkitli yayımı, B. Furûzânfer tarafından
Külliyât-i Şems yâ Divan-ı Kebir adıyla yapılmıştır. Değişik dillerde yapılmış çevirileri bu-
lunan Divan-ı Kebir, Mithat Bahari ve Abdülbaki Gölpınarlı tarafından Türkçeye çevril-
miştir (Mithat Bahari, Divan-ı Kebir’den Seçme Şiirler, İstanbul 1959; Abdülbaki Gölpınar-
lı, Divan-ı Kebir Tercemesi, 5 cilt, İstanbul 1957-1960). Divan-ı Kebir’in batı dillerine yapıl-
mış çevirileri arasında en tanınmış olanı Nicholson’un yaptığı çeviridir (R. A. Nicholson,
Selected Poems From the Divanı Shamsi Tebriz (edited and translated with an itroduction,
notes and appendices), Cambridge 1898).
Divan-ı Kebir’den bir gazel

“Gel, birbirimizin kıymetini bilelim, sonra ansızın birbirimizden ayrı kalmayalım.
Mademki inançlı kişi inançlı kişinin aynasıdır, niçin aynamızdan yüz çeviriyoruz.
Asil cömert kişiler dostlara canlarını feda ettiler. Çekiştirmeyi bırak. Biz de insanız.
“Kul e’ûzu” ve “Kul Huvellahu”yu birbirimizin sevgisine niçin dua diye okumuyoruz.
Kötü niyetler dostluğu karartır. Niçin onları gönülden kovmuyoruz.
Öldüğümde beni hoşça anacaksın, niçin ölüyü severiz de diriye düşmanız.
Mademki ölümden sonra barış yapacaksın, niçin ömür boyu senin üzüntünle sıkıntı içindeyiz.
Şimdi öldüğümü kabul et, barış yap, anlaş. Çünkü biz barışta ölüler gibiyiz.
Mademki mezarımın üzerini öpeceksin, yanağımı öp, şimdi aynı özellikteyiz.
Ey gönül, ölü gibi sus! Bu dilden dolayı benlikle itham edilmekteyiz.”
Mevlânâ’dan bir rüba’î

“Dostuyla hoş geçinen dostsuz kalmaz. Müşteriyle iyi anlaşan iflas etmez.
Ay geceden ürkmediği için böyle parlak kaldı. Gül de dikenle uyuştuğu için bu kokuyu elde etti.”
2. Mesnevî: Anadolu’da asırlar boyunca birlikte okunan Farsça önemli birkaç kitap-
tan biri, Mevlânâ’nın Mesnevî’sidir. Türkçeye çok sayıda çevirisi yapılan ve şerhler yazı-
lan Mesnevî’yi ezberleyip icazet aldıktan sonra dinleyicilere okuyup açıklayan kişilere
Mesnevîhân (Mesnevi okuyan) unvanı verilmiştir.
Mesnevî, Mevlânâ’nın sırdaşı Hüsâmeddin Çelebi’nin ısrarları üzerine yazılmıştır.
Hüsâmeddin Çelebi’nin bir eser yazma isteği üzerine Mevlânâ eserin ilk on sekiz beytini
kendisi yazmış, daha sonra o söylemiş ve Hüsâmeddin Çelebi yazmıştır. Altı defter/cilt ve
yaklaşık yirmi dört bin beyit civarında olan Mesnevî’ye hatimeyi (=sonucu) Sultan Veled
yazmıştır(Bkz. K. Yavuz: “Cevdet Paşa’nın Abidin Paşa’ya Yazdığı Mektup”, Türk Dili ve Ede-
biyatı Dergisi, S. 26-27, 1986, s. 441.). Mevlânâ ikinci defterin ilk beyitlerinde bu deftere 13
Mayıs 1264 günü başlandığını açıkça ifade etmektedir.
Mevlânâ tarafından Hüsâmî-nâme adı ile de anılan bu eser, tarikata mensup olanları
(müritleri) ve acemileri irşat etmek ve toplumun eğitimi için yazılmıştır. Mevlânâ, bilgi-
lendirici ve öğretici bir yol izlediği, dinî ve tasavvufî bilgileri, yaşadığı yıllara kadar hayata
geçen anlayış ve tavırları konu edindiği, özellikle hayatının son on beş yılının ürünü olan
Mesnevi’si ile asırlar boyu öncü ve kılavuz kabul edilmiştir.
Mevlânâ’nın Mesnevî’si ile Divan’ı arasında benzerlikler de vardır. Abdülbaki
Gölpınarlı’nın tespitlerine göre bazı gazelleri Mesnevî’deki hikâyelerin özeti durumun-
dadır. Ayrıca anlatım açısından Mesnevî didaktik olmasına rağmen lirizm yönü de bulu-
nan bir eserdir.
Kaynak olarak Kur’an ve hadislere dayanan Mesnevî’de konunun gelişine göre Kelîle
ve Dimne’den, Mantıku’t-Tayr’dan hikâyelere yer verilmiş, Hakîm Senâî’nin Hadîkatü’l-
Hakîka’sından da yararlanılmıştır. Mevlânâ hikâyelerini doğrudan değil, başka hikâyelerle
zincirleme olarak, iç içe bir şekilde anlatır. Böylece konu içinde konuyu, hikâye içinde
hikâyeyi devam ettirerek sonuca en iyi şekilde ulaşır. Bu anlatım tarzı başka şairlerde gö-
rülmez. Eserin düzenine, dilin kullanılışına ve nazmın temizliğine fazla önem verilmemiş
olması, “şekilcilik”ten ve sanat düşüncesinden tamamıyla uzak kalındığına işarettir. Türk
edebiyatında Mesnevî kadar başka bir eser etkili olmamıştır. Hatta Mevlânâ’nın ölümün-
den 44 yıl sonra Gülşehrî Mesnevi’den hikâyeler alarak tercüme ve şerh etmiştir. Değişik
zamanlarda gerek bölümler halinde gerekse bütün olarak, Mesnevî’nin Türkçe, Farsça ve
Arapça tercüme ve şerhleri yapılmış, çeşitli dillere çevrilmiştir. Kendinden sonra dinî-
ahlâkî konularda yazılan çok sayıda eseri etkileyip onlara kaynaklık etmiş olan Mesnevî,
yüzyıllar boyu Mevlevî tekkelerinde okutulmuştur.
Osmanlı döneminde Mesnevî’nin tamamını tercüme veya şerh edenler; Sürûrî (öl.
1562), Sûdî (16. yy.), Şem’î (öl. 1600’den sonra), İsmail Rüsûhî Dede (Ankaravî) (öl. 1631),
Yûsuf Dede (öl. 1669), Nahîfî (öl. 1738), Şâkir Mehmed (öl. 1836), Mehmed Murâd (öl.
1847)’dır. Sürûrî’nin oldukça hacimli olan şerhi, Farsça; Yûsuf Dede’nin Ankaravî’den özet-
leyerek yaptığı şerh, Arapça; diğerleri Türkçe’dir. Nahîfî ve Şâkir Mehmed’in eserleri, man-
zum tercümedir. Mesnevî’nin bir kısmının -özellikle birinci cildinin (=defterinin)- çok sa-
yıda tercüme ve şerhi yapılmıştır. Sultan II. Murad devri şairerinden olan Muînî bunların
başında gelir. Mesnevî’ye yapılan manzum, mensur pek çok çeviri ve şerhler ile Mevlânâ’nın
diğer eserleriyle ilgili yapılan çalışmalar, Türk tasavvuf edebiyatının fikrî yönden işlenme-
sinde, dil ve edebiyatın gelişip zenginleşmesinde önemli katkı sağlamışlardır.
Mesnevî bütün dünyada çok ilgi toplamış ve üzerinde asırlar boyu tespiti neredeyse
imkânsız sayıda şerh, tercüme, seçme, konulara göre tasnif ve sözlük çalışmaları yapılmış-
tır. 280’i bulan öğüt amaçlı hikâyeleri de birçok çalışmaya konu olmuştur. Mesnevî’de Fars-
ça beyitlerin arasında yüzlerce Arapça beyit de bulunmaktadır.
Mesnevî’nin ilk 18 beytinin günümüz Türkçesi ile düzyazıya çevirisi

“Dinle, bu ney nasıl şikâyet ediyor; ayrılıkları nasıl anlatıyor:
Beni kamışlıktan kestiklerinden beri feryadımla kadın erkek -herkes- ağladı.
Özlem derdini anlatmak için, ayrılıktan parça parça olmuş sine istiyorum.
Vatanından ayrı kalan, tekrar kavuşma anını arar.
Ben her toplulukta ağladım, iyilere ve kötülere eş oldum.
Herkes kendi düşüncesine göre bana arkadaş oldu, içimdeki sırları araştırmadı.
Sırrım ağlayışımdan ayrı değil, fakat göz ve kulağın bu aydınlığı yok.
Beden ruhtan, ruh bedenden ayrı değil; ancak bedenin ruhu görmesine izin verilmemiştir.
Bu neyin sesi ateştir, hava değil. Bu ateşe sahip olmayan, yok olsun.
Neye düşen, aşk ateşidir. Meye düşen de aşk coşkunluğudur.
Ney, dostundan ayrılanın arkadaşıdır. Perdeleri, bizim karanlık perdelerimizi yırttı.
Ney gibi zehir ve panzehiri kim gördü? Kim ney gibi dost ve istekli gördü?
Ney çok ıstıraplı yolu anlatıyor; Mecnûn’un aşk hikâyelerini anlatıyor.
Bu anlayışın sırdaşı, idraksizdir ancak. Dilin müşterisi, kulaktır ancak.
Kederimizde günler vakitsiz oldu. Günler, yanışlarla yoldaş oldu.
Günler giderse gitsin, korku yok. Sen kal. Ey, kendisi gibi pâk bulunmayan!
Balıktan başkası suya doyar. Rızksız olanın günü uzar.
Olgunun hâlini, ham kişi anlamaz. Öyleyse söz kısa olmalı, vesselâm.”
Mesnevî’den bir hikâye

“Dört Hintli bir camiye girdi, namaz için rüku ve secde ettiler.
Her biri bir niyetle tekbir alarak acizlik ve dert hâliyle namaza başladı.
Müezzin geldi. Birinin ağzından” Ey müezzin! Ezan okudun mu? Vakit var mı?” diye bir söz çıktı.
Diğer bir Hintli istekle “Hey! Konuştun ve namazın bozuldu” dedi.
Üçüncüsü, ikinciye “Ey amca! Onu niçin kınıyorsun? Kendine söyle” dedi.
Dördüncüsü “Elhamdülillah; ben, o üçü gibi kuyuya düşmedim” dedi.
Neticede dördünün de namazı bozuldu; ayıp söyleyenler, yollarını daha çok kaybetti.
Kendi ayıbını gören cana ne mutlu! Ayıp söyleyen, ayıbı kendine satın alır...
Başında on yara varsa, merhemini kendine kullanman gerekir...
Aynı ayıp sende yoksa emin olma; o ayıp sende de görülebilir...
Ey benim güzelim! Sakalın bitmemişse, çenesinde sakalı çıkmayan başkasını yerme.”
3. Fîhi Mâ Fîh: “Onun içindeki odur” veya yorumla, “ne varsa onda var” anlamına ge-
len bu eserde, Mevlânâ’nın bazı sohbetleri sırasında sorulan sorulara verdiği cevaplara; tasav-
vuf, din, ahlak ve felsefe ile ilgili görüşlerini anlattığı, dünya, insan ve şiir anlayışından söz
ettiği konuşmalarına yer verilmiştir. Bu eser de, diğer eserlerinin çoğunda olduğu gibi Sul-
tan Veled ve ona bağlı kimseler tarafından tutulan notlar olup vâkıât (=ders notları) türünün
Anadolu’daki ilk örneğidir. Söyleniş zamanları belli olmayan eserin bölümleri, yazmalar ve
yayımlarda biraz farklılık arz etse de birbirine yakındır. Fîhi mâ fîh Mevlânâ’nın diğer eserle-
rinden, babasının Ma’ârif’inden ve Tebrizli Şems’in Makâlât’ından izler taşımaktadır.
Fîhi Mâ Fîh’in Meliha Tarıkâhya (Anbarcıoğlu) ve Abdülbaki Gölpınarlı tarafından
yapılmış iki Türkçe çevirisi bulunmaktadır (Meliha Ülker Tarıkâhya, Fihi-ma-fih Tercü-
mesi, İstanbul 1954; Abdülbaki Gölpınarlı, Fihi Ma Fih, İstanbul 1959).
4. Mecâlis-i Seb’a: Mevlânâ’nın yedi vaazının yakın çevresi tarafından kaydedilip bir
araya getirilmesiyle meydana gelen bir eserdir. Her vaazda ele alınan bir hadis, çeşitli ör-
nekler ve hikâyelerle açıklanmıştır. Mevlânâ’nın bu eseri, gerek üslup ve gerekse konular
yönünden diğer eserleriyle benzerlik ve bütünlük taşımaktadır. Eserde Divan-ı Kebir’den
ve Mesnevî’den beyitler de bulunmaktadır. Bu eser, Ahmed Remzi Akyürek tarafından

metin ve Türkçe çevirisiyle birlikte yayımlanmıştır (Ahmed Remzi Akyürek, Anadolu Sel-
çukileri Mevlevi Betikleri I, İstanbul 1937). Ayrıca Abdülbaki Gölpınarlı’nın yaptığı Türk-
çe çevirisi de bulunmaktadır (Abdülbaki Gölpınarlı, Mecalis-i Seb’a, Mevlânâ’dan Tercü-
me, Konya 1965).
5. Mektûbât: Mevlânâ’nın devlet adamlarına, dönemin ileri gelenlerine, dostlarına ve
oğullarına yazdığı 150 kadar mektubun toplanmasıyla meydana gelen bir eserdir. Mektûbât
(=mektuplar), yazıldıkları yıllarla ilgili önemli bilgiler içermektedir. Mevlânâ’nın mektupla-
rında insanlara öğüt verdiği ve onları hayra teşvik ettiği görülür. Mevlânâ’ya sorulan soru-
lara cevap olarak yazılan bazı mektuplarda dinî ve ilmî konulara da yer verilmiştir. Mektup-
larda ayet ve hadislerden alıntılar yapılarak anlatılan konu delillendirilmiştir. Ayrıca mek-
tupların kimisinde şiir ve hikâyelere de yer verilerek anlatıma bir çekicilik de getirilmiştir.
6. Mülemmaları ve Türkçe Şiirleri: Mevlânâ’nın bir Türk şairi olduğunu gösteren
bu şiirler, bazı araştırıcılar ve ilim adamları tarafından zaman zaman yayımlanmışlarsa
da, Hasibe Mazıoğlu tarafından topluca yayımlanmıştır. Bunlar içinde bütün halde ve en
uzun olan şiir,
Ussun var-ısa iy gâfil aldanmagıl zinhâr mala

Şol nesneye ki sen koyup gidersin ol girü kala
matla’ı ile başlar ve,
İy Şems dile Hak’dan hakı biz fâniyüz oldur bâkî

Kamular anun müştakı tâ hod kim ol kimün ola
beyti ile sona erer. Mevlânâ’nın Şems mahlasını kullandığı bu şiiri, dört müstef ’ilün vez-
ninde yazılmış bir musammmat gazel olarak karşımıza çıkar. Bu örneğe göre, Türk edebi-
yatında musammat şiir yazan ilk şairin de Mevlânâ olduğu anlaşılmaktadır.
Mevlânâ ve eserleri ile ilgili geniş bilgi için Abdülbaki Gölpınarlı’nın Mevlânâ Celâleddîn
Hayatı, Eserleri, Felsefesi (İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1999) adlı kitabına başvurabilirsiniz.
Mevlânâ’nın Türkçe şiirinden beyitler

müstef ’ilün müstef ’ilün müstef ’ilün müstef ’ilün
1. Ussun var-ısa iy gâfil aldanmagıl zinhâr mala

Şol nesneye ki sen koyup gidersin ol girü kala
2. Seni unudur dostlarun oğlun kızun avratlarun

Evvel malun üleşeler hisâb idüp kıldan kıla
3. Kılmayalar sana vefâ bunlar bay ola sen gedâ

Senün uçun virmeyeler bir pâre etmek yoksula
4. Bir demlige ağlaşalar andan varup paylaşalar

Seni çukura gömişüp tîz döneler güle güle
5. Ol kim gide uzak yola gerek azık alıbile

Almaz-ısa yolda kala irmeye hergiz menzile
...
Beyitlerin düz yazı ile dil içi çevirisi
1. Ey gâfil (insan), aklın varsa sakın malına güvenip aldanma, sen dünyadan gidince
onların hepsi geride kalacak.
2. (Ey insan, sen öldüğün zaman), dostların, oğlun, kızın ve hanımın seni unuturlar;
önce inceden inceye hesap ederek malını paylaşırlar.
3. (Artık) bunlar zengin, sen de fakir olursun, sana vefa göstermezler; senin adına ha-
yır için yoksullara bir parça ekmek bile vermezler.
4. Senin için bir an ağlaşırlar, seni mezara gömüp çabukça güle güle dönerler, sonra gi-
dip hemen (malını) bölüşürler.
5. Uzak yola gidecek kişi, yolculuk için yanına yiyecek almalıdır. Yanına azık almadan
yola çıkan kişi yolda kalır ve varacağı yere ulaşamaz.
Mevlânâ’nın ve Mesnevî’sinin Türk Edebiyatındaki Yeri

Mevlânâ düşünceleriyle ve sanatıyla bilgin, ârif ve şair kimliklerini buluşturmuş, dün-
ya değerlerine iltifat etmeyen âşık bir şair kimliği oluşturmuştur. Mevlânâ gerçekte fikir-
leriyle, şiirdeki tercihleriyle ve aynı zamanda az sayıdaki Türkçe dizeleri ve ifadeleriyle
Anadolu’daki Türk şiirinin kaynağında önemli bir yer edinmiştir.
Mevlânâ’nın Türk edebiyatında önemli bir yeri vardır. Bunu iki maddede ele almak
mümkündür:
1. Şahıs olarak Mevlâna’nın Türk edebiyatındaki yeri.
2. Mesnevî’sinin Türk edebiyatındaki durumu ve Türk şair ve yazarların Mesnevî’yi ele
alış şekilleri.
Türk edebiyatında Mevlânâ’nın şahsına eserlerinde yer veren pek çok şair ve yazar var-
dır. Mevlânâ’yı üstat ve mürşit (=rehber) olarak kabul eden şair ve yazarlar, ona olan hür-
met ve hayranlıklarını söylemekten geri kalmamışlardır. Bu sevgi ve hayranlığın ilkine
Şeyyâd İsa’da rastlanır. Şeyyâd İsa Ahvâl-i Kıyâmet adlı mesnevisinde başta Mevlânâ olmak
üzere Sultan Veled ile Ârif ve Âbid Çelebi’lere yer vermiştir. Bunlarla bilişmenin ve birlikte
olmanın şart olduğunu, bu sayede ebediliğe yol bulunacağını dile getirmiştir. Yunus Emre
ve Gülşehrî de Mevlânâ’ya şiirlerinde yer vererek onu övmekten geri kalmamışlardır. Yine
XIV. yüzyıl şairlerinden Elvan Çelebi, onun hakkında aşağıdaki beyiti söylemiş,
Ol ma’ânî denizinün dürci

Ol vilâyet vücûdınun burcı
Kastamonulu Şâzî de,
Evliyâlar ulusu kutb-ı zamân

Mevlânâ geldi cihâna bî-gümân
beyti ile zamanın önde gelen şahsiyeti olduğunu belirtmiştir. Kirdeci Ali ve İzzetoğlu gibi
dönem şairleri tarafından da Mevlânâ’dan şiirlerde söz edilererek büyüklüğüne vurgu ya-
pılmıştır. Bunlardan İzzetoğlu;
Sen dilersen Mevlânâ’ya iresin

Şâh Celâlüddîn’i dahı göresin
derken; Kirdeci Ali de,
Bunu diyen Kirdeci Ali-durur

Dünyada Mevlânâ’nun kulı-durur
beytinde Mevlânâ’ya gönülden bağlı olduğunu belirtir. Bu durum daha pek çok şairde
görülür.
Mevlânâ ile gençlik yıllarında görüşmüş olması muhtemel Yunus Emre (öl. 1320)
onun adına şiirinde yer vermektedir:
Mevlânâ Hudâvendigâr bize nazar kılalı

Anun görklü nazarı gönlümüz aynasıdır
Gülşehrî, 1317’de tamamladığı Mantıku’t-Tayr’da yararlandığı Mevlânâ’yı şu şekilde

anmaktadır:
Görmedik bir er cihândan gitmedi

Ol Celâleddîn cihândan gitmedi
Yazıcıoğlu Mehmed (öl. 1451) Anadolu’da halk arasında en çok okunan kitaplardan
ünlü eseri Muhammediye’de (yazılışı 1449) Mevlânâ’nın Mesnevî’sinin,
İştiyak derdini anlatmak için, ayrılıktan parça parça olmuş sine istiyorum.
anlamındaki 3. beytini dizelerine şöyle aktarmıştır:
Gönül bir sîne ister kim firâk odına yanmışdur

Ki şerha şerha olmışdur yanup derd-i dilârâdan
Ki tâ şerh-i firâk idem beyân-ı iştiyâk idem
Ki vasf-ı ihtirâk idem degülse seng-i hârâdan
Hüdâyî (öl. 1480) ise,
Ey dil istersen eğer kâmil ola noksânun

Secdegâh it eşiğin Hazret-i Mevlânâ’nun
Sıdk ile sâlik olan silk-i Celâleddîn’e
Şübhesiz vâsıl olur rahmetine Rahmân’un
diyerek Mevlânâ’nın yüce bir kişi olduğuna işaret eder.

Osmanlı döneminda daha pek çok şairin Mevlânâ’yı okuyup örnek aldıkları açıktır. Bu
durum hemen bütün şairler için geçerlidir. Şairlerin Mevlânâ’dan ve eserlerinden etkilen-
diğini gösteren bütün beyitleri burada vermek mümkün olamayacağı için sadece Ahmed
Paşa (öl. 1492), Bâkî (öl. 1600) ve Şeyhulislâm Yahyâ’dan (öl. 1644) aldığımız birkaç beyti
aşağıda örnek olarak veriyoruz.
Bâkî, aşk meydanında Hazret-i Mevlânâ’yı ve Mevlevîleri görmektedir:
Arsa-i aşkda gör Hazret-i Mevlânâ’yı

Turmayup dahi döner üstine yoldaşları
Ahmed Paşa ve Şeyhülislâm Yahyâ ’nın dilinde ney ve neyistan;
İnledürdi gökleri feryâdı gönlüm nâyınun

Ne neyistândan kesildügin eger ifşâ kılam (Ahmed Paşa)
Ney gibi bir âşık-ı demsâz buldum kendüme

Sırr-ı aşkı söylerem hem-râz buldum kendüme (Şeyhülislâm Yahyâ)
Sarîr-i bâğ-ı cennetdür nevâ-yı nây uşşâka

Semâ itsün sadâ-yı feth irişdi cân-ı müştâka (Şeyhülislâm Yahyâ)
Osmanlı âlimlerinin de Mevlânâ’ya ilgisi büyük olmuştur. Örnek olarak Osmanlı’nın

ilk şeyhülislâmı kabul edilen Molla Fenârî (ö.834/1431), Şerhu Dîbâceti’l-Mesnevî adlı ri-
salesiyle Mesnevî’nin önsözünü Arapça olarak şerh etmiş, Mevlânâ’yı yücelterek anmıştır.
Ünlü bilginlerden şeyhülislam Kemalpaşazâde (ö.1534) de Mevlânâ’nın adını anarak veya
anmayarak eserlerinde Mevlânâ’nın şiirlerinden alıntılar yapmış, ondan yararlanmıştır.
Ünlü kazasker ve bilginlerden Taşköprüzâde Isâmeddîn Efendi (öl. 1561) ve onun Arapça
eserini ilavelerle Türkçeye tercüme eden oğlu Kemâleddîn Efendi (öl. 1621) de, bilimler
hakkında bilgi veren Mevzû’âtu’l-’ulûm isimli eserde Mevlânâ’yı “Hanefi mezhebinin ken-
disiyle şereflendiği ve aydınlandığı büyük bilginlerden ve değerli şeyhlerden biri, Konyalı
Hazret-i Mevlânâ Celâleddîn’dir” diyerek tanıtmaktadır.
Türk edebiyatının büyük şairleri Nef ’î ve Şeyh Gâlib’e gelinceye kadar çok sayıda şair
Mevlânâ’ya şiirlerinde yer verirler ve onu övmekten geri kalmazlar. Aynı durum halk ede-
biyatı içinde yer alan şairlerde de görülür.
Yukarıda adları geçen şairlerin bir bölümü doğrudan doğruya şiirlerinde Mevlânâ’ya
yer verirken, bazıları da eserlerine, bilhassa Mesnevi’sine yönelmişlerdir. Bu şairler, Türk
edebiyatının devirlerine göre, önde gelen simalarıdır. Bunlardan biri olan Gülşehrî,
Mantıku’t-Tayr adlı eserinde Mesnevi’den beş hikâye tercüme ederek şerhini yapmıştır.
Yine XIV. yüzyıl şairi Âşık Paşa Garîb-nâme’sindeki para bulan Türk, Arap, Fars ve
Ermeni’nin buldukları para ile üzüm almak istemelerini anlattığı hikâyelerini Mesnevî’den
almıştır. Buna benzer durumlar başka şairlerde de görülmektedir. Bunun yanında
Mesnevi’yi geniş bir şekilde ele alıp tercüme ve şerh eden şairler de vardır. Bunların ilki
Sultan II. Murat devri şairlerinden olan Muînî’dir. Mu’înî, Mesnevî’nin birinci cildinin ta-
mamını tercüme ve şerh etmiştir. Mesnevî’nin hemen her yüzyılda Türkçe tercüme edil-
mesi ve şerhinin yapılması günümüze kadar devam etmiştir. Bu durum, Anadolu’daki
Türk edebiyatının gelişmesinde ve şekillenmesinde Mevlânâ ve eserlerinin başlıca kay-
naklardan biri olduğunu göstermektedir.
Mevlânâ’ya bağlı olan, Mevlevî sıfatını kullanan şahsiyetler yanında Mevlânâ’yı sevip
sayan pek çok kişinin kendileri veya şiirleriyle ilgili eserler kaleme alınmıştır. Örnek ola-
rak Mevlevî şairleri bir arada tanıtmak için XVIII. asırda Sâkıb Dede (öl. 1732), Sefîne-i
Mevlevîye; Esrâr Dede (öl. 1796) Tezkire-i Şu’arâ-yı Mevlevîye adlı kitapları kaleme al-
mıştır. Yakın yıllarda Farsça Mekteb-i Mevlevîye ve Türkçe Mevleviyâne gibi eserler ile
Mevlânâ şiirleri antolojileri yayımlanmıştır. Anadolu’da Mevlânâ sevgisi ve hürmetiyle ya-
zılan şiirler, binlerle ifade edilecek sayıdadır. Bu tür şiirleri bir araya getirmeye çalışanlar
da olmuştur. Asıl adı Mecmua-i Medâyih-i Mevlânâ olan hacimli bir eser, Osmanlı Şiirin-
de Mevlânâ Övgüleri ve Mevlevîlik Unsurları adıyla 2009 yılında yayımlanmıştır. Mecmu-
ayı hazırlayan Vâsıf Efendi hakkında bilgi hemen yok gibidir. 1898 yılında hayatta olduğu
anlaşılan Vâsıf Efendi, bu mecmuada 600 civarında şiiri bir araya toplamıştır.
Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin ve Mesnevî’sinin Türk edebiyatındaki önemi hakkında bil-

gi veriniz. 3
SULTAN VELED
Mevlânâ’nın büyük oğlu olan Sultan Veled, 1226 yılında Lârende’de (=Karaman) doğmuş-
tur. Çocukluğunun ilk yıllarını dedesi Bahâeddîn Veled ile birlikte geçiren Sultan Veled,
ilk eğitimini babasından almıştır. Konya’da ve Şam’da çeşitli âlimlerden, özellikle baba-
sından medrese ilimlerini öğrendiği gibi, Seyyid Burhâneddin Tirmizî, Şems-i Tebrizî,
Hüsâmeddin Çelebi’ye kadar birçok büyük sûfîyle ve zamanın âlimleri ve şairleriyle sürek-
li münasebetlerde bulunarak ilim ve sülûk yönünden yükselmiştir. Onun yetişmesinde,
inanış ve duyuş tarzı ile düşüncelerenin şekillenmesinde babasının büyük bir etkisi vardır.
Sultan Veled, eserlerini Farsça yazmakla birlikte epeyce Türkçe şiirleri de bulunmak-
tadır. Bu açıdan O, Ahmed Fakîh ile birlikte, Anadolu Türk edebiyatında bir öncü duru-
mundadır. Sultan Veled’in sistemli bir tarikat haline getirdiği Mevlevîlik, Anadolu Türk-
lüğünün yetiştirilmesinde ve terbiye edilmesinde önemli rol oynamış, Mevlevî dergâhları
bir okul gibi halkın aydınlatılmasında büyük hizmetler görmüştür. Tarikatın ilk şeyhi de
Hüsâmeddin Çelebi olmuş, 1284 yılında vefat etmesi ile yerine Sultan Veled geçmiştir.
Mevlevilik zamanla yayılmış, Bursa ve Edirne başta olmak üzere, Osmanlı devleti içinde
itibar görerek gelişmiş, hatta padişahların da ilgisini, yardımını ve desteğini görmüştür.
1312 tarihinde vefat eden Sultan Veled, az da olsa, gerçek manada Türkçe gazel ya-
zan ilk şairdir. İlk olması bakımından bazı aksaklıklar bulunsa da bu şiirler edebî yön-
den önemlidir. O gazellerinde daha ziyade babasının etkisi altında, topluma hitap eder.
Sultan Veled’in Farsça yazdığı bilinen beş eseri bulunmaktadır. Divan’dan başka İbtidâ-
nâme, Rebâb-nâme, İntihâ-nâme mesnevileri ile nesir olarak yazdığı Ma’ârif adlı eseri var-
dır. Manzum eserlerinin toplam beyit sayısı 30.000’e ulaşan Sultan Veled’in devrinde velûd
(=çok eser veren) bir şair olduğu görülür.
1. Divan: Beyit sayısı yaklaşık 12700 olan, kaside, gazel, terci-bend ve rüba’î gibi çeşit-
li nazım şekilleri yer alan bu büyük eserde otuza yakın vezin kullanılmıştır. Divan’ın ga-
zeller bölümünde Türkçe-Farsça-Rumca yazılmış mülemma manzumeler de bulunmak-
tadır. Şiirler vezinlere ayrılarak alfabetik bir sırada yazılmıştır. Divan’daki Türkçe beyitleri
Veled Çelebi ile Feridun Nafiz Uzluk tarafından yayımlanmıştır (Veled Çelebi (İzbudak),
Divan-ı Türki-i Sultan Veled, İstanbul 1925; Feridun Nafiz Uzluk, Divan-ı Sultan Veled, İs-
tanbul 1941). Mecdut Mansuroğlu ise daha sonra Divan ve mesnevilerde yer alan Türkçe
şiirlerin tamamını eklediği bir inceleme bölümüyle tekrar yayımlamıştır (Mecdut Mansu-
roğlu, Sultan Veled’in Türkçe Manzumeleri, İstanbul 1958).
Sultan Veled’in Türkçe bir gazeli

mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün
1. Sinün yüzün güneşdür yoksa aydur
Canum aldı gözün dakı ne aydur
2. Binüm iki gözüm bilgil canumsın
Bini cansuz koyasın sen bu keydür
3. Gözümden çıkma kim bu yir sinündür
Binüm gözüm sana yahşı sarâydur
4. Ne okdur bu ne ok kim degdi sinden
Binüm boyum sünüydi şimdi yaydur
5. Temâşâ çün berü gel kim göresin
Nite gözüm yaşı ırmak u çaydur
6. Sinün boyun bu dağdan ağdı geçdi
Cihân imdi yüzünden yaz u yaydur
7. Bu gün ışkun odından ıssı alduh
Bize kayu degül ger kar u kaydur
8. Bana her gice sinden yüz bin assı
Binüm her gün işüm sinden kolaydur
9. Veled yohsuldı sensüz bu cihânda
Seni buldı bu kezden beg ü baydur
Gazelin düz yazı ile dil içi çevirisi

1. Senin gözün güneş mi yoksa ay mıdır? Gözün canımı aldı, daha neler söylemektedir?
2. Benim iki gözüm gibi (değerli) olan, bil ki sen canımsın. Beni eğer cansız koyarsan,
beni benden alırsan bu benim için çok iyidir.
3. Sen hiç gözümden gitme, daima gözümün önünde dur; gözüm senin için çok gü-
zel bir saraydır.
4. Senin bakışlarından (saplanan) bu ok, nasıl bir oktur; bu yüzden süngü (mızrak)
şeklindeki boyum yay gibi (iki büklüm) oldu.
5. Beni görmek için yakına gel de, gözyaşımın nasıl ırmak ve çay gibi aktığına bak.
6. Senin boyun bu dağı aşıp geçti. Âlem senin yüzünden şimdi bahar ve yaz mevsimi-
ni yaşamaktadır.
7. Bugün aşk ateşinden sıcaklık aldık. İster kar isterse yağmur olsun bizim için endişe
edecek bir durum yoktur.
8. Bana senden her gece yüzbin fayda dokunmaktadır. Sen olduğun sürece benim her
işim kolaydır.
9. Veled, sensiz bu cihanda yoksul (fakir) bir kimseydi. Bu sefer seni bulduğu, sana ka-
vuştuğu için beğ ve zengindir.
2. İbtidâ-nâme: Sultan Veled’in 1291 yılında yazdığı ilk mesnevisi olan ve 8760 beyit-
ten oluşan bu eserde 76 Türkçe beyit bulunmaktadır. Fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün vezninde
yazılan eserin kaynağı Mesnevî’dir. Sultan Veled bu eserinde, insanın kendisini bilmesini
öğütlediği gibi, ölmeden önce ölmeyi, ölümsüzlüğe ulaşmak için Tanrı’ya bağlanmayı, aşk
ateşiyle pişmeyi ve nefsin kötülüklerden nasıl arınması gerektiğini anlatır. Bunları yapabil-
mek için de bir mürşide (=rehbere) ihtiyaç olduğunu belirtir. İlk baskısı Tahran’da Veled-
nâme adıyla 1936’da yapılmış olan bu mesnevi, Abdülbaki Gölpınarlı tarafından Türkçeye
çevrilmiştir (Sultan Veled, İbtidâ-nâme, Çev. Abdülbaki Gölpınarlı, Ankara 1976).
İbtidâ-nâme’den Türkçe beyitler

fe’ilâtün mefâ’îlün fe’ilün
(fâ’ilâtün mefâ’îlün fâ’lün)
1. Bu hadîsi buyurdı Peygamber

Kankı kişi ki dirligin ister
2. Kendüzinden gerek kim evvel öle

Dirligün ma’nisin ölüp bula
3. Ölmedin tiz ölün ağun göge

Kim sizi ay ile güneş öge
4. Ol kim öldi ölümsüz ol kaldı

Uçmağı bu cihânda nakd aldı
5. Kim ölürse bu gün diri ola

Ol kim ölmez yarın yavuz ola

1. Peygamber, ebedî hayatı, sonsuz yaşamayı isteyen kişi için bu hadîsi söyledi.
2. O kişi ölmeden önce ölmeli (öleceğini düşünmeli), böylece ölerek ebedî hayatın hik-
metini anlamalı.
3. Haydi ölmeden önce hemen ölüp göklere yükselin de sizi ay ve güneş övsün..
4. Bu şekilde benliğini öldüren kişi, ölümsüz oldu ve cenneti bu dünyada satın aldı.
5. Kim bugün ölürse, sonsuz hayata kavuşur, zaten şimdi ölmeyen yarın kötü olacak.
3. Rebâb-nâme: 8000 beyit olan ve 1300-1301 yılında yazılan bu eser, Mesnevî vezni
(=fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün) ve etkisi ile yazılmıştır. İbtidâ-nâme ile hemen hemen aynı ko-
nular işlenen eserin ondan farkı, burada Mevlânâ hakkında geniş bilgi verilmesidir. Sul-
tan Veled bu eserinde Tanrı’ya ulaşma yollarından, aşktan ve dünyanın “Hakka dost olun-
ması” için yaratıldığından bahseder ve babasının büyüklüğüne, değerine işaret eder. Eser-
de 162 Türkçe beyit bulunmaktadır.
Rebâb-nâme’den Türkçe beyitler

fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün
1. Mevlânâ’dur evliyâ kutbı bilün

Ne kim ol buyurdısa anı kılun
2. Tanrı’dan rahmetdür anun sözleri

Körler okırsa açıla gözleri
3. Kangı kişi kim bu sözden yol vara

Tanrı anun müzdini bana vire
4. Yok idi mâlum davarum kim virem

Dostlığın mâl ile bellü gösterem
5. Mâl kim Tanrı bana virdi budur

Kim bu mâlı isteye ol usludur

1. Evliyanın kutbu (=ulusu) Mevlânâ’dır, bunu iyi bilin (ve) o ne buyurduysa onu yapın.
2. O’nun sözleri Tanrı’dan rahmettir. Körler okursa gözleri açılır.
3. Hangi kişi bu sözden hareket ederek doğru yola giderse, Tanrı onun karşılığını bana versin.
4. Malım ve davarım yok ki vereyim (de) dostluğumu mal ile belli edeyim.
5. Tanrı’nın bana verdiği mal budur (ve) bu malı isteyen akıllı kişidir.
4. İntihâ-nâme: 8300 beyiti bulan bu eser Sultan Veled’in üçüncü mesnevisidir. Bu da
Mesnevî vezni ile yazılmış büyük bir öğüt kitabıdır. Eserde, Hak yolcularının uyanık ol-
maları, şeytana ve nefse uymamaları anlatılır. İntihâ-nâme, Muhyî tarafından XIV. yüzyıl-
da aynı vezinle Mesnevî-i Veledî adıyla Türkçe manzum olarak tercüme edilmiştir. Muhyî
bu eserinde dinî ve tasavvufî konuları ele almasının yanında, başta Şems ile Mevlânâ mü-
nasebeti ve Mevlânâ’nın diğer sohbet arkadaşlarına yer vermiştir.
5. Ma’ârif: Farsça mensur bir eser olup, elli altı bölümden meydana gelmiştir. Eserde
Senâî ve Mevlânâ’dan şiirlere de yer verilmiştir. Sultan Veled’in dinî, ahlâkî öğütlerinin yer
aldığı bu eseri, Meliha Tarıkâhya (Anbarcıoğlu) tarafından Türkçeye çevrilerek yayımlan-
mıştır (Sultan Veled, Ma’ârif, Çev. Meliha Tarıkâhya, Ankara 1949).
6. Türkçe Şiirleri: Divan’da 129, İbtidâ-nâme’de 76 ve Rebâb-nâme’de 162 beyit olmak
üzere 367 beyiti bulan bu şiirler bir araya getirildiğinde Ahmed Fakîh’in Kitâbu Evsâfı
Mesâcidi’ş-Şerîfe’si büyüklüğünde bir eser olabilecek niteliktedir. Bu şiirler, devrinin dil
özelliklerini yansıtması ve Sultan Veled’in Türk edebiyatı içindeki yerini de tayin etmesi
yönünden önemlidir. Divan ve mesnevilerde yer alan bu şiirlerin tamamını Mecdut Man-
suroğlu, bir dil incelemesi ile sözlüğünü de vererek yayımlamıştır (Mecdut Mansuroğlu,
Sultan Veled’in Türkçe Manzumeleri, İstanbul 1958).
AHMED FAKÎH
Yapılan araştırmalara ve çeşitli görüşlere göre Türk edebiyatında birkaç Ahmed Fakîh adı
ile karşılaşmaktayız. Bunların birincisi Konya’da yaşayan ve 1221 yılında vefat eden Hoca
Fakîh veya Fakîh Ahmed’dir. İkincisi 1251 yılında ölen ve Bahâeddîn Veled’in öğrencisi
olan Ahmed Fakîh’tir. İkinci Ahmed Fakîh’in hayatı, Mevlânâ’nın hayatı ile paralellik gös-
terir. Fuad Köprülü, Mecdut Mansuroğlu ve Hasibe Mazıoğlu, Çarh-nâme’nin şairi ola-
rak bunu gösterirler. Menâkıbü’l-Ârifîn adlı eserin yazarı olan Eflâkî bu iki şahsı birbiri-
ne karıştırarak ikincisini, birinci Ahmed Fakîh gibi göstermiştir. 1251 yılında ölen Ah-
med Fakîh için torunu Seyyid Ahmed 1288 yılında ayrıca bir de türbe yaptırmıştır. İşte
Eflâkî’nin bahsettiği Ahmed Fakîh bu olmalıdır. Tasavvufî yönü bulunan ve İslamî ilimle-
re sahip bu şair için Yunus Emre bir şiirinde yer alan aşağıdaki beyitte,
Ahmed Fakîh Kutbuddin Sultan Seyyid Necmüddin

Mevlânâ Celâlüddin ol kutb-ı cihân kanı
şeklinde yer vermekte ve ona Kutbuddin demektedir. Ancak bunlardan başka XIV. yüz-
yılda yaşamış olan üçüncü (Karamanlı) Ahmed Fakîh ile ne zaman öldüğü bilinmeyen ve
Akşehir (Konya)’de mezar taşı bulunan dördüncü Fakîh Ahmed de bulunmaktadır. Son
araştırmalar Çarh-nâme ve Mesâcidi’ş-Şerîfe’nin, dil özellikleri yönünden XIV. yüzyılda
Karamanlı Ahmed Fakîh tarafından yazılmış olabileceğini göstermekle birlikte, şimdilik
bu konu, başka belgelere muhtaç olup tam olarak aydınlatılmış değildir.
Edebiyat tarihleri ile farklı kaynaklarda verilen birbirinin benzeri bilgilere göre,
Horasan’da doğan Hoca Ahmed Fakîh, Konya’ya gelerek Mevlânâ’nın babası Bahâeddîn
Veled’den fıkıh dersleri almış, bundan dolayı kendisine Fakîh denmiştir. Hac için Hicaz’a
giden ve Hac dönüşünde iki ay Kudüs’te kalan Ahmed Fakîh, Kitâbu Evsâfı Mesâcidi’ş-
Şerîfe adlı eserinde Hicaz yolculuğunu anlatmıştır. Kaynaklara göre Ahmed Fakîh’in
Çarh-nâme ile Kitâbu Evsâfı Mesâcidi’ş-Şerîfe’den başka eseri bulunmamaktadır.
Çarh-nâme, Eğirdirli Hacı Kemâl’in Câmi’ü’n-Nezâir adlı nazire mecmuasında
yer alan, kaside nazım şekli ile yazılmış 83 beyti elimizde olan eksik bir manzumedir.
Câmiü’n-nezâir’in sonundaki listeye göre 100 beyit olması gereken eserin son 17 beyti bu-
lunan yaprağının eksik olduğu anlaşılmaktadır. Mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün vezni ile ya-
zılmış olan Çarh-nâme, yüzyılın diğer eserlerinde görüldüğü gibi insan kaderi, insanla-
rın kardeş oldukları ve Tanrı’ya kulluk için yaratıldıkları, feleğin acımasızlığı ve dünya-
nın faniliği, ölümün gerçekliği gibi dinî-tasavvufî konuların işlendiği ve insanların hayatta
olanlardan ibret alarak iyilik yapmaları gibi öğütlerin verildiği, öğretici yanı öne çıkan bir
manzumedir. Yer yer sosyal konulara da temas edilen eserde özellikle Anadolu’da 1239 yı-
lından sonraki kargaşa ve bölünme zamanları, insanların acımasız davranışları işlenmiş-
tir. Aynı durum daha sonra Yunus Emre’de de görülmektedir.
Câmi’ü’n-Nezâir’de “Çarhname-i Ahmed Fakîh der bî-vefâî-i Rûzgâr” başlığı ile veri-
len bu kasideyi bilim dünyasına ilk defa tanıtan ve yazarı hakkında bilgi vererek yayım-
layan Fuad Köprülü’dür (M. Fuad Köprülü, Anatolische Dichter in der Seldschukenzeit II.,
Ahmed Faqîh, Körösi Csoma Archivum, II/1-2, 1926, s. 20-38). Daha sonra Mecdut Man-
suroğlu tarafından dönemin dil özellikleri dikkate alınarak yeni harflerle yayımlanmıştır
(Ahmed Fakîh, Çarh-nâme, yay. Mecdut Mansuroğlu, İstanbul 1956).
Kitâbu Evsâfı Mesâcidi’ş-şerîfe, Ahmed Fakîh’in ikinci eseridir. Aslı Londra, British
Museum’da olan bu eser Hasibe Mazıoğlu tarafından bulunmuş ve yayımlanmıştır. Tek nüs-
ha olan eser 347 beyitlik küçük bir mesnevidir. Çarh-nâme gibi mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün
vezni ile yazılan bu eserde hece vezni ile yazılmış dörtlükler de bulunmaktadır. Yapı bakı-
mından Kutadgu Bilig ile benzerlik gösteren eser, Türk edebiyatında yazılmış ikinci Türk-
çe mesnevidir. Anadolu Türk edebiyatında ise bir ilk olarak karşımıza çıkmaktadır. Kitâbu
Evsâfı Mesâcidi’ş-Şerîfe dil yönünden açık ve sade olup gerçekçi bir anlatıma sahiptir. Za-
man zaman dünyanın geçiciliği, iyilerle arkadaş olunması ve sabrın elden bırakılmaması
gibi öğütlerle dikkat çeken eserde, Peygamberin Medine’ye hicreti ve ravzası, Hazreti Ebu-
bekir ve Hazreti Ömer’in mezarları, Mekke, Kabe’yi tavaf edişi, Hacerü’l-esved ve Harem’in
özellikleri gibi konulara yer verilmiştir. Kubeys Dağı ile Hıra Mağarası’nı anlatan Ahmed
Fakîh, Kudüs, Mescid-i Aksa, Kubbetü’s-sahra, Makam-ı Halil hakkında bilgi verdikten
sonra Şam şehrinden övgüyle söz eder. İçerik yönünden bir çeşit seyahatname gibi görü-
nen eseri, hacca dair yazılan ilk Türkçe mesnevi olarak da değerlendirmek mümkündür.
Çarh-nâme’den beyitler
mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün
1. Dirîgâ çarhun elinden hezârân

Ki kılmışdur mu’attal bunça kârân
2. İşid imdi bu ahvâli i kardaş

Çün ümmetdür biri birine ihvân
3. Yavuz sanmaya kardaş kardaşına

Hakîkatdur bu sözüm bana inan
4. İşitdün ise sözüme kulak dut

Gidermegil sözümi kulağundan
5. Bilür misin niçün geldün cihâna

Seni kullığ içün yaratdı Sultân
...
1. Bunca işi geçersiz (muattal) kılan feleğin elinden binlerce eyvâh.
2. Ey kardeş, şimdi bu olup bitenleri (ahvâli) işit, zîrâ ümmet birbirinin kardeşidir.
3. Kardeş kardeşi için kötü şey düşünmesin. Bu sözüm gerçektir, bana inan.
4. Bu sözümü işittinse kulak ver de sözümü aklından çıkarma.
5. Bu dünyaya niçin geldiğini biliyor musun? Tanrı (sultan) seni kulluk için yarattı.
XIII. yüzyılın sonu ile XIV. yüzyılın başlarında yaşamış olan Yunus Emre (öl. 1320)
hakkında kitabınızın 7. ünitesinde bilgi verilecektir.
DİNDIŞI (LÂ-DİNÎ) KLÂSİK TÜRK ŞİİRİNİN İLK ÖRNEKLERİ

XIII. yüzyılda Selçuklu sarayında gerek Fars kültür ve edebiyatının gerekse Bizans saray
kültürünün etkisiyle, sultanlar ve emirler şaraplı ve sazlı eğlence meclisleri kurmuşlardır.
Bu durum, İran edebiyatının “lâdînî” (=din dışı) özellik taşıyan aşk ve şarap şiirlerini bilen
“seçkinler sınıfı” için aynı tarz ve mahiyette, tamamıyla san’at amacıyla yeni Türkçe şiirler
yazılmasına sebep olmuştur. Anadolu’da bu tarz şiir yazan şairlerin ilki, Selçuklular döne-
minde sarayda bulunduğu bilinen Hoca Dehhânî’dir (Köprülü, 2003: 291).
HOCA DEHHÂNÎ
Hayatı hakkında fazla bilgi bulunmayan Hoca Dehhânî, elde bulunan tek kasidesine göre
Anadolu’ya Horasan bölgesinden gelmiştir. III. Alâeddin Keykubâd (1298-1302) devrin-
de Selçuklu sarayında bulunan ve saraydaki meclislere (=eğlence toplantılarına) katılan
Dehhâhî, Sultan tarafından Farsça bir Selçuklu şeh-nâmesi yazmakla görevlendirilmişse
de bu eser bugün elde yoktur. Şair, Sultan III. Alâeddin Keykubâd’a sunduğu kasidesinde,
Horasan’a dönmek istediğini belirtir. Şairin,
Yüz urup tapuna geldi icâzet vir ana şâhâ

Ki yine devletünde ben görem milk-i Horâsân’ı
beytinde dile getirdiği bu isteğine ulaşıp ulaşmadığının yanında nerede, ne zaman ve na-
sıl öldüğü de bilinmemektedir. Dehhânî’nin Sultan I. Alâeddin Keykubâd (1221-1237) za-
manında yaşadığı da ileri sürülmüştür. Ancak, Türk şiirinin Anadolu’daki gelişme seyri ile
Dehhânî’nin geniş ve zengin anlatıma sahip Türkçesi dikkatle incelendiği zaman bunun
mümkün olmadığı görülür.
Dehhânî, devrinin şiir zevki olan ve sanat yönü ağır basan şairlerindendir. Şiirlerin-
den iyi bir eğitim gördüğü, Farsçayı ve Fars edebiyatını çok iyi bildiği, saray ve zevk şairi
olduğu anlaşılır. O dînî, edebî ve tasavvufî bilgisi yüksek bir şairdir ancak, onun şiirlerin-
de edebî taraf ağır basar. Çağdaşı şairlerden farklı bir yol izleyen ve şiirlerinde tasavvufa
yer vermeyen Dehhânî, yaşadığı zamanı elden geldiğince zevk ve eğlence içerisinde geçir-
mekten yana olduğunu şiirlerinde vurgulamıştır.
Dehhânî, İran şiirinin edebî sanatlarını ve mazmunlarını Anadolu’da yeni kurulan
Türk şiirinde kullanmasıyla, klâsik edebiyatımızda divan şiirinin temelini atan şair ola-
rak dikkati çeker. Türk edebiyatında ilk defa Türkçe kaside yazan ve Anadolu’da sultanla-
ra ilk kez kaside sunan şair Dehhânî’dir. Ayrıca bu kaside Selçuklu sultanlarına sunulan
son kaside olmuştur.
Arap edebiyatındaki kasidelere benzer planda yazılan bu kaside, baharı anlatan bir ne-
sip ile başlar. Bu ilk kısım, on iki beyitten meydana gelir. Şair on üçüncü beyitten sonra on
altıncı beyite kadar Sultan III. Alâeddin’i övmüştür. On yedinci beyitte sözü kendine geti-
rir ve on sekizinci beyitte şiirinden bahsederek övünür. On dokuzuncu beyitte de memle-
keti olan Horasan’a gitmek için padişahtan izin ister. Daha sonra padişahı öven ve ona dua
eden şair yirmi dördüncü beyitte padişahlığın din, adalet, yiğitlik ve ihsanlarla yapılabi-
leceğini belirtir. Yirmi beşinci beyitte gördüğü iyilik ve lütufları dile getirerek, son beyit-
te sağ olduğu müddetçe padişah için nice defterle divanı onun adına yazıp dolduracağını
söyler. Dehhânî’nin mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün vezniyle yazdığı kasidede fiil-
leri çok kullanmasından kaynaklanan hareketli bir üslûbu vardır. Bu kasidede olduğu gibi
gazellerinde de aynı hareketli üslupla karşılaşırız.
Kasidesinde, daha sonraki şairlerin şiirlerinde yer verdikleri İran kahramanlarından
söz etmeyen Dehhânî için örnek kahraman Hazreti Ali’dir. Dehhânî, Türk edebiyatında
İran kahramanlarına ilk kez şiirlerinde yer veren Gülşehrî’den bu yönü ile ayrılır.
Edebiyat dünyasına ilk defa Fuad Köprülü tarafından tanıtılan Dehhânî’nin elimizde
dokuz gazeli vardır. Bu gazeller ile kasidesi, Mecdut Mansuroğlu tarafından yayımlanmış-
tır (İstanbul, 1947). Bu yayına göre, Dehhânî şiirlerinin ilk dördünü, mefâ‘îlün mefâ‘îlün
mefâ‘îlün mefâ‘îlün, beşincisini mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün, altıncısını mefâ‘ilün fe‘ilâtün
mefâ‘ilün fe‘ilün, yedincisini mef ‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlü fe‘ûlün, sekizincisini mef ‘ûlü
fâ‘ilâtün mefâ‘îlü fâ’ilün, dokuz ve onuncusunu ise fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün vez-
ni ile yazmıştır. Şiirlerinde çok vezin kullanması ve Farsça tamlamalara yer vermesi, şairin
dile ve vezne olan hâkimiyetini göstermektedir.
Dehhânî’nin şiirlerinde, şekil bakımından, İslam öncesi Türk şiirinin özellikleri görü-
lür. Şiirlerinin çoğu musammat veya musammata benzer bir şekilde karşımıza çıkar. Şi-
irlerinde kendine mahsus bir hünerle, kelimeleri seçerek yerli yerine koyması, onun ince
zevkini göstermesi bakımından önemlidir. Devrinde kendisine dil yönü ile en yakın şair
Gülşehrî’dir. Dehhânî’nin,
Aceb bu derdümün dermânı yok mı

Ya bu sabr itmegün oranı yok mı
beyti ile başlayan gazeli ile Gülşehrî’ye tesir ettiği açıkça görülür. Gülşehrî de Şeyh-i San’an
Hikâyesi’nde benzer duyguları aynı kelimelerle dile getirmiştir. Bu söyleyiş ve edâ yönü ile
görülen etki, Gülşehrî’nin Dehhânî’yi okuduğunu göstermektedir.
Açık bir dil kullanmasına rağmen Hoca Dehhânî’nin şiirlerini anlayabilmek için belir-
li bir edebî bilgi ve birikime sahip olmak gerekir. Bugün sadece on şiiri bulunsa da eski şi-
irin daha sonra kullanılacak olan unsurlarına bu şiirlerinde yer veren Dehhânî, az sayıda-
ki şiirleri ile divan şirininin sınırlarını çizmiştir. Türk edebiyatında tesiri on altıncı yüzyı-
la kadar devam eden şairin bazı beyitleri Bâkî’yi, bazı beyitleri de Nedîm’i çağrıştırmakta-
dır. Gazellerini genellikle yedi ve dokuz beyit olarak yazan Dehhânî’nin, kasidesi de dâhil,
eldeki şiirlerinin toplam beyit sayısı doksan dörttür. Şairin bu kadar şiirde, otuzdan fazla
Farsça tamlamaya yer vermesi, devri için dikkat çekici bir durumdur. Hâlbuki devrin di-
ğer şairleri eserlerinde Dehhânî gibi yabancı tamlamalara yönelmezler ve Türkçeyi tabiî
hali ile kullanırlar. Hoca Dehhânî, her ne kadar şiirlerinde Farsça tamlamaları dönemine
göre fazla kullanmışsa da üstün sanatı ve akıcı üslûbu ile kendini kabul ettirmiş bir şairdir.
XIV. yüzyıl Anadolu şairlerinden Yarcânî’nin Karamanoğulları Şeh-nâmesi’nde,
Dehhânî’nin Sultan Alâeddin Keykubâd’dan Firdevsî’nin Şeh-nâme’si biçiminde bir
şehnâme yazması için emir aldığı ve bu emir üzerine 20.000 beyitlik Farsça bir Selçuklu
Şâh-nâmesi yazdığı kayıtlıdır. Ancak, bu eser henüz ele geçmemiştir.
Dehhânî’nin bir gazeli

mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün
1. Aceb bu derdümün dermânı yok mı

Ya bu sabr itmegün oranı yok mı
2. Yanaram mumlayın başdan ayağa

Nedür bu yanmagun pâyânı yok mı
3. Güler düşmen benüm ağladuğuma

Aceb şol kâfirün îmânı yok mı
4. Delüpdür cigerümi gamzen okı

Ara yürekde gör peykânı yok mı
5. Su gibi kanumı toprağa kardun

Ne sanursın garîbün kanı yok mı
6. Cemâl-i hüsnüne mağrûr olursın

Kemâl-i hüsnünün noksânı yok mı
7. Begüm Dehhânî’ye ölmezdin öndin

Tapuna irmegün imkânı yok mı
Gazelin düz yazı ile dil içi çevirisi

1. Acaba bu derdimin çaresi bulunmaz mı? Yahut bu sabr etmenin bir ölçüsü, bir sı-
nırı yok mu?
2. Mum gibi baştan ayağa yanıyorum. Bu nedir? Bu yanmanın sonu gelmeyecek mi?
3. Düşman benim ağlamama güler. Acaba o kâfirin îmânı yok mudur?
4. Yan bakışının oku (oka benzeyen yan bakışın) ciğerimi deldi. Ara da yürekte temre-
ni olup olmadığını bir gör.
5. Kanımı su gibi toprağa karıştırdın. Garibin kanı yok mu sanıyorsun?
6. Yüzünün güzelliği için gururlanıyorsun, güzelliğin bir kusuru yok mu, bu güzelliğin bir gün
sona ermeyecek mi?
7. Beyim, Dehhânî için ölmeden evvel huzuruna kavuşmasının, yanına gelmenin
imkânı yok mudur?
Özet
XII-XIII. yüzyıllarda gelişen batı Türk edebiyatının retiyle Divan-ı Kebir’i yazan Mevlânâ, eserinde Şems
1 Türk edebiyatı tarihi içindeki yerini belirlemek. ve Hâmûş kelimelerini mahlas olarak kullanmıştır.
Anadolu’nun Müslüman Türklerle başlayan tarihin- Divan’ı, Şems’e izafeten Divan-ı Şems adı ile de anıl-
de Türklerin daha önce yaşadıkları Doğu ve Batı Tür- mıştır.
kistan, Horasan ve İran bölgelerinde kazandıkları biri- Mevlânâ’nın en önemli iki eseri, her ikisi de man-
kimlerin büyük yeri vardır. Aynı şekilde Anadolu, Sel- zum olarak yazılan Mesnevî (=Mesnevî-i Ma’nevî)
çuklularla yeni kimlik kazanmaya başladığında Türk- ile Divan-ı Kebir’idir. Fîhi Mâ Fîh, Mecâlis-i Seb’a
lerin daha önce bulundukları coğrafyalarda gelişen şiir ve Mektûbât ise başkalarının düzenlediği, özellikle
anlayışı ve zevki de bu yeni vatana taşınmıştır. Bunla- öğrencileri ve sevenleri tarafından derlenen mensur
rın yanında Anadolu Selçuklu Devleti’ni kuran Türk- eserlerdir.
lerin yazı dilinin gelişmemiş olması ve edebî gelenek- Divan-ı Kebir: Gazel, tercî’-i bend ve rüba’îlerden
lerinin bulunmaması, Selçuklu sultanlarının İran’ın oluşan Divan-ı Kebir’de (=Külliyât-ı Şems) ilahî aşk,
Sasanî devri saray geleneğini örnek almaları, kimi za- gönül derdi, sabır, hoşgörü, insanlara iyilik etmek ve
man Arapçanın kimi zaman da Farsçanın resmî dil ol- yardımda bulunmanın önemi gibi konular anlatılmış-
ması, Farsçanın edebî dil, Arapçanın da bilim dili ola- tır. Divan-ı Kebir, duygu yüklü ve oldukça hacimli bir
rak kullanılması sonucu Anadolu’da ilk zamanlarda eserdir. 40 binden fazla beyitten oluşan ve çeşitli yaz-
Farsça ve Arapça çok sayıda eser yazılmıştır. Ancak ma nüshaları bulunan eser, değişik dillere de çevril-
Anadolu’da Türk nüfusunun zamanla artmasına bağ- miştir. Divan-ı Kebir, Mithat Bahari (1959) ve Ab-
lı olarak Türk edebiyatı da gelişmeye başlamış, Arapça dülbaki Gölpınarlı tarafından Türkçeye çevrilmiştir
ve Farsça eserlerin Türkçeye çevrilmesinin yanında bu (1957-1960). Divan-ı Kebir’in batı dillerine yapılmış
dönemde ilk kez Türkçe eserler de yazılmıştır. çevirileri arasında en tanınmış olanı Nicholson’un
XII-XIII. yüzyılda yazılan ilk eserlerin çoğu Arapça, yaptığı çeviridir (Cambridge, 1898).
Farsça ve bu dillerde yazılan eserlerden çeviri olsa da, Mesnevî: Mevlânâ’nın başta Kur’an’ı ve hadisleri kay-
bu dönemde Mevlânâ’nın ve Sultan Veled’in Farsça nak olarak alıp tarikata mensup olanları (müridleri)
eserlerinde bulunan az sayıda Türkçe beyitler ve şiir- ve toplumu eğitmek için yazdığı bu eserde, konunun
ler, Ahmed Fakîh ile Hoca Dehhânî’nin yazdığı Türk- gelişine göre Kelile ve Dimne’den, Mantıku’t-Tayr’dan
çe şiirler Anadolu’da gelişen Türk edebiyatının önü- hikâyelere yer verilmiştir. Ayrıca Hakîm Senâî’nin
nü açmış, bunlardan sonra Yunus Emre, Âşık Paşa ve Hadîkatü’l-Hakîka’sından da yararlanılmıştır. Fâ’ilâtün
Gülşehrî başarılı eserler vermişlerdir. Bu dönemde fâ’ilâtün fâ’ilün vezniyle yazılan ve yaklaşık yirmi dört
yazılan az sayıdaki Türkçe eserler, Türk edebiyatının bin beyit olan Mesnevî’nin hatimesini (=sonucu) Sul-
gelişmesine zemin hazırlamaları ve öncülük etmeleri tan Veled yazmıştır. Mesnevî’nin gerek bölümler halin-
bakımından çok önemlidir. de gerekse bütün olarak, Türkçe, Farsça ve Arapça deği-
şik zamanlarda tercüme ve şerhleri yapılmış, eser çeşitli
XIII. yüzyılda Anadolu’da yaşayan şair ve yazarlar ile dillere çevrilmiştir. Kendinden sonra dinî-ahlâkî konu-
2 bunların eserleriyle ilgili değerlendirmeler yapabilmek. larda yazılan çok sayıda eseri etkileyip onlara kaynak-
Mevlânâ, Ahmed Fakîh, Sultan Veled ve Hoca lık etmiş olan Mesnevî, yüzyıllar boyu Mevlevî tekkele-
Dehhânî, XIII. yüzyılda Anadolu’da gelişen ve batı rinde okutulmuştur. Sürûrî, Sûdî, Şem’î, İsmail Rüsûhî
Türk edebiyatı adı ile anılan edebiyata öncülük ede- Dede, Yûsuf Dede, Nahîfî, Şâkir Mehmed ve Mehmed
rek yön veren şair ve yazarlardır. Bu yüzyılın ortaları- Murâd, Mesnevî’nin tamamını tercüme veya şerh et-
na doğru doğan Yunus Emre’nin asıl verimli dönemi mişlerdir.
XIV. yüzyılın başlarına rast gelir. Fîhi Mâ Fîh: “Onun içindeki odur” veya yorumla, “ne
Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî:1207’de Horasan’ın Belh varsa onda var” anlamına gelen bu eserde, Mevlânâ’nın
şehrinde doğan Mevlânâ, 17 Aralık 1273 tarihinde bazı sohbetleri sırasında sorulan sorulara verdiği ce-
Konya’da ölmüştür. Şems-i Tebrizî ile tanıştığı1244 yı- vaplara; tasavvuf, din, ahlak ve felsefe ile ilgili görüşle-
lından sonra manevî yönden büyük değişiklik yaşa- rini anlattığı, dünya, insan ve şiir anlayışından söz et-
yan Mevlânâ, Şems’in 1247 yılında Konya’dan ayrıl- tiği konuşmalarına yer verilmiştir.
masından sonra kendisini şiire vermiştir. Şems’in has-
Mecâlis-i Seb’a: Mevlânâ’nın yedi vaazının yakın XIII. yüzyılda Anadolu’da tasavvuf edebiyatının orta-
çevresi tarafından kaydedilip bir araya getirilmesiyle 3 ya çıkışı ve yayılma sebepleri ile önemli temsilcilerini
meydana gelen bir eserdir. Eserde Divan-ı Kebir’den sıralayabilmek.
ve Mesnevî’den beyitler de bulunmaktadır. XIII. yüzyılda Anadolu’da tasavvuf edebiyatının orta-
Mektûbât: Mevlânâ’nın devlet adamlarına, dönemin ile- ya çıkışı ve yayılmasının başlıca sebepleri; a) Selçuk-
ri gelenlerine, dostlarına ve oğullarına yazdığı 1+50 ka- lular döneminde Anadolu’da siyasî hâkimiyet kur-
dar mektubun toplanmasıyla meydana gelen bir eserdir. mak için yapılan sürekli savaşlar, taht kavgaları ve
Mülemmaları ve Türkçe Şiirleri: Ayrı bir eser halin- Moğol istilâsı sonucunda düzen ve asayişin bozulma-
de olmayan ve Farsça eserleri içinde yer alan bu şiir- sıyla yaşama gücü oldukça güçleşen, uzun süre barış
ler, bazı araştırıcılar ve ilim adamları tarafından za- ve huzur yüzü göremeyen Anadolu halkının sığına-
man zaman yayımlanmışsa da, Hasibe Mazıoğlu tara- cak bir yer araması, b) Böyle bir ortamda ortaya çıkan
fından topluca neşr edilmiştir(2009). Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Sühreverdî, Âhî Evren,
Sultan Veled: 1226 yılında Lârende’de (=Karaman) do- Muhyiddîn-i Arabî ve Sadreddîn-i Konevî gibi muta-
ğan Sultan Veled, 1312’de vefat etmiştir. Mevlevîlik, Sul- savvıf şahsiyetlerin ve Horasan’dan gelen Yesevî der-
tan Veled zamanında tarikat haline gelmiş ve zamanla vişlerinin dinî ve tasavvufî görüşlerini toplumun çe-
yayılmış, Bursa ve Edirne başta olmak üzere, Osmanlı şitli kesimlerinde anlatmaları ve bu görüşlerinin yer
devleti içinde itibar görerek gelişmiş, hatta padişahların aldığı eserler yazmalarıdır.
da ilgisini çekmiş, yardımını ve desteğini görmüştür. Bu dönemde eserlerin Arapça ve Farsça yazılması, bu
Sultan Veled, eserlerini Farsça yazmakla birlikte az da dilleri bilmeyen Türk halkına dini ve tasavvufu ken-
olsa Türkçe beyitlere ve şiirlere de yer vermiştir. Bu di dilleriyle öğretme ihtiyacını doğurmuştur. Bütün
açıdan o, Ahmed Fakîh ile birlikte, Anadolu’da başla- bunların sonucunda Anadolu’da Türkçe ile anlatılan
yan Türk edebiyatında öncüdür. Sultan Veled’in Farsça bir din ve tasavvuf edebiyatı ortaya çıkmıştır. Şehir-
manzum olarak yazdığı Divan, İbtidâ-nâme, Rebâb- de yetişmiş aydın tabaka sufileri Farsça şiirler söyler-
nâme, İntihâ-nâme mesnevileri ile nesir olarak yazdı- ken, Anadolu’ya yayılan Yesevî, Hayderî ve Bektaşî
ğı Ma’ârif, adlı eseri vardır. Manzum eserlerinin top- dervişleri de Türkçeyi kullanarak tekke edebiyatının
lam beyit sayısı 30.000’e ulaşan Sultan Veled’in devrin- meydana çıkmasına öncülük etmişlerdir. Anadolu’da
de velûd (=çok eser veren) bir şair olduğu görülür. ortaya çıkan bu dinî-tasavvufî edebiyatın ilk tem-
Ahmed Fakîh: Horasan’da doğan Ahmed Fakîh, silcileri, Mevlânâ, Sultan Veled ve Yunus Emre’dir.
Konya’ya gelerek Mevlânâ’nın babası Bahâeddîn Mevlânâ, eserlerini Farsça yazmakla birlikte az sayı-
Veled’den fıkıh dersleri almış, bundan dolayı kendi- daki Türkçe şiirleri ve mülemmaları ile Türk edebi-
sine Fakîh denmiştir. Ahmed Fakîh’in kaynaklarda, yatını yönlendirmiş, onun meclisinde bulunan Hoca
Çarh-nâme ile Kitâbu Evsâfı Mesâcidi’ş-Şerîfe adlı iki Ahmed Fakîh (öl. 1252) de Türkçe şiirler söyleme-
eseri bulunduğu ve 1251’de öldüğü belirtilmektedir. ye başlamıştır. Mevlânâ’nın oğlu Sultan Veled Türk-
Hoca Dehhânî: Elde bulunan bir kasidesin- çe şiir söylemede, babasına göre bir hayli ileri gitmiş,
den Anadolu’ya Horasan bölgesinden geldiği, III. onu bu yüzyılın sonunda Yunus Emre, XIV. yüzyılda
Alâeddin Keykubâd (1298-1302) devrinde Selçuklu ise Gülşehrî ve Âşık Paşa gibi şairler izlemiştir.
sarayında bulunduğu ve saraydaki meclislere (=eğlen-
ce toplantıları) katıldığı anlaşılan Dehhâhî, Farsçayı ve
Fars edebiyatını çok iyi bilen, dînî, edebî ve tasavvufî
bilgisi yüksek bir saray şairidir. Şiirlerinde tasavvufa
yer vermeyen Dehhânî, yaşadığı zamanı elden geldi-
ğince zevk ve eğlence içerisinde geçirmekten yana bir
anlayışa sahiptir. Bugün elde sadece bir kaside ile do-
kuz gazeli bulunan Dehhânî, İran şiirinin edebî sanat-
larını ve mazmunlarını Anadolu’da yeni kurulan Türk
şiirinde kullanmasıyla, klâsik edebiyatımızda divan şi-
irinin temelini atan şair olarak dikkati çeker.
1. Aşağıdakilerden hangisi Anadolu’da ilk alınan yerlerdendir? 6. Aşağıdakilerden hangisi zamanla gelişip batı Türk edebi-
a. İznik yatının edebî dili olmuştur?
b. Kayseri a. Harezm Türkçesi
c. Konya b. Karahanlı Türkçesi
d. Alanya c. Oğuz Türkçesi
e. Şirvân d. Kıpçak Türkçesi
e. Çağatay Türkçesi
2. Bizanslılardan 1075-1080 yılları arasında İznik’i alıp baş-
şehir yaparak Anadolu Selçuklu devletini kuran sultan aşağı- 7. Anadolu’da yazılan ilk Türkçe eser aşağıdakilerden
dakilerden hangisidir? hangisidir?
a. Süleyman Şah a. Bezm ü Rezm
b. Alp Arslan b. Târîh-i Âl-i Selçuk
c. I. Kılıç Arslan c. Makâlât
d. Melikşah d. Mirsâdü’l-İbâd
e. I. Rükneddin Mesud e. Çarh-nâme
3. İbn Bîbî’nin (öl. 1285’ten sonra) 1281’de tamamladığı 8. Aşağıdakilerden hangisi Mevlânâ’nın mensur eserlerin-
Selçuklu tarih kitabının adı aşağıdakilerden hangisidir? den biridir?
a. Selçuklu Şeh-nâmesi a. Mektûbât
b. Tabsıratü’l-Mübtedî b. Divan-ı Kebir
c. İskender-nâme c. Mesnevî-i Ma’nevî
d. el-Evâmirü’l-Alâ’îye d. İbtidâ-nâme
e. İhtiyârât-i Muzafferî e. İntihâ-nâme
4. Kâni’î Ahmed b. Mahmûd et-Tûsî’nin İzzeddîn Keykâvûs 9. Aşağıdaki şairlerden hangisi Mevlânâ’nın Mesnevî’sini
(öl. 1278-1279) için yazdığı manzum eser aşağıdakilerden manzum olarak Türkçe tercüme etmiştir?
hangisidir? a. Yûsuf Dede
a. Kelile ve Dimne b. Şem’î
b. Târîh-i Âl-i Selçûk c. Nahîfî
c. Bezm ü Rezm d. Rüsûhî
d. Ravzatu’l-Küttâb e. Sûdî
e. Şerh-i Kasîde-i Tâ’iyye
10. Hoca Dehhânî ile ilgili aşağıda ifade edilenlerden hangi-
5. Mevlânâ hakkında yazılan eserlerin ve Mevlevîlik kaynak- si doğrudur?
larının başında gelen eser ve yazarı aşağıdakilerden hangisidir? a. Şiirlerini hece vezni ile yazmıştır.
a. Karaman Şeh-nâmesi - Yârcânî b. Şiirlerinde İslam öncesi Türk şiirinin özellikleri
b. Menâkibu’l-Ârifîn - Ahmed Eflâkî görülmez.
c. Risâle - Sipehsâlâr c. Şiirlerinde İran kahramanlarına yer veren ilk şairdir.
d. Fütüvvet-nâme - Nâşîrî d. Bugün elde bulunan şiirleri bir kaside ile dokuz
e. Beşâ’rü’n-Nezâ’ir - Muînî gazeldir.
e. Mürettep bir divanı vardır.
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

1. e Yanıtınız yanlış ise “Türklerin Anadolu’ya Gelişi” Sıra Sizde 1
konusunu yeniden gözden geçiriniz. X. yüzyıldan itibaren Sirderya, Maveraünnehir, Harezm ve
2. a Yanıtınız yanlış ise “Anadolu Selçukluları” konusunu Horasan bölgelerine yerleşen Türklerin Oğuz boyları, XI.
yeniden gözden geçiriniz. yüzyılda batıya yaptıkları göç ve akınlarla egemenlikleri-
3. d Yanıtınız yanlış ise “Anadolu’da Yazılan İlk Farsça ni Azerbaycan, Irak ve Anadolu’ya kadar genişletmişler-
Eserler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. dir. Türkler 1071’de kazandıkları Malazgirt zaferinden son-
4. a Yanıtınız yanlış ise “Anadolu’da Yazılan İlk Farsça ra kısa bir sürede Bizanslılardan İznik’i alıp başkent yapa-
Eserler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. rak Anadolu Selçuklu devletini kurmuşlardır (1075-1080).
5. b Yanıtınız yanlış ise “Anadolu’da Yazılan İlk Farsça Anadolu Selçuklu Devleti, I. Alâeddin Keykubâd dönemin-
Eserler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. de (1220-1237), her yönden en yüksek seviyeye ulaşmış, an-
6. c Yanıtınız yanlış ise “Anadolu’da Yazılan İlk Türkçe cak I. Alâeddin Keykubâd’ın ölümünden sonra (1237) devle-
Eserler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. tin yükselişi sona ermiş ve çöküş dönemi başlamıştır. Selçuk-
7. e Yanıtınız yanlış ise “Anadolu’da Yazılan İlk Türkçe lular 1243’te Moğollarla yaptıkları Kösedağ savaşında aldık-
Eserler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ları yenilgiden sonra Anadolu’daki siyasî otoritelerini gitgi-
8. a Yanıtınız yanlış ise “Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî” de kaybetmişlerdir. Bunun üzerine uçlarda bulunan beylik-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. ler Selçuklularla ilişkilerini keserek bağımsızlıklarını ilan et-
9. c Yanıtınız yanlış ise “Mevlânâ’nın Eserleri ve Edebî meye başlamışlardır. Böylece Anadolu’da beylikler dönemi
Kişiliği” konusunu yeniden gözden geçiriniz. başlamış, Sultan II. Mesud’un 1308’de ölmesiyle birlikte Ana-
10. d Yanıtınız yanlış ise “Hoca Dehhânî” konusunu yeni- dolu Selçuklu Devleti yıkılmıştır. Anadolu’da Selçuklulardan
den gözden geçiriniz. itibaren Türk nüfusu giderek artmış, beylikler döneminde de
bu durum devam etmiş ve Anadolu’da birçok şehir Türk kül-
tür ve medeniyetiyle yeni bir çehreye bürünmüştür.
Sıra Sizde 2
XIII. yüzyılda Anadolu’da yazılan ilk eserlerin Farsça olma-
sının başlıca sebeplerini şöyle sıralamak mümkündür: a)
Anadolu, Selçuklularla yeni kimlik kazanmaya başladığında
Türklerin daha önce bulundukları coğrafyalarda gelişen dev-
let ve divan geleneklerini, kayıt ve hesap usulleri, dinî yöne-
lişler, edebî ve mimarî tercihleri, şiir anlayışı ve zevkini de
bu yeni vatana taşımaları, b) Anadolu Selçuklu devletinde
Farsçanın zaman zaman resmî dil olması, c) Anadolu’ya ge-
len Türkler arasında hakim dil konumunda olan Oğuz leh-
çesinin bu dönemde henüz “edebî bir dil” özelliği kazana-
mamış olması, d) Fars edebiyatında XI. yüzyılda Şeh-nâme
gibi önemli ve büyük bir eserin yazılması ve XIII. yüzyılda
bu edebiyatın edebî geleneği olan gelişmiş bir örnek olma-
sı, e) Hakanî-i Şîrvânî (ö. 1198), Ferruhî-i Sîstânî, Nizâmî-i
Gencevî (ö. 1212-14?), Mu’izzî-i Semerkandî (ö. 1224-1227
yıllarında), Emîr Hüsrev-i Dihlevî (1253-1324) ve Mevlânâ
Celâleddîn-i Rûmî (ö. 1273) gibi Türk asıllı şairlerin Farsça
başarılı eserler yazmaları doğal olarak Anadolu’da bu dilde
eserlerin yazılmasını ve ilgi görmesini sağlamıştır.
Kaynaklar
Sıra Sizde 3 Açık, N. (2002). Eski Türk Edebiyatında Mevlevîlik Etkisi
Mevlânâ fikirleriyle, şiirdeki tercihleriyle ve aynı zamanda ve Mevlevî Şairler, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Anka-
az sayıdaki Türkçe dizeleri ve ifadeleriyle Anadolu’daki Türk ra: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
şiirinin kaynağında önemli bir yer edinmiştir. Mevlânâ’nın Ahmed Paşa Divanı (1966). haz. Ali Nihad Tarlan, İstanbul.
Türk edebiyatındaki yeri ve önemini iki madde halinde ifa- Akün, Ö. F. (1994). “Divan Edebiyatı”, TDVİA, 9, İstanbul:
de etmek mümkündür: TDV Yayınları.
1. Şahıs olarak Mevlâna’nın Türk edebiyatındaki yeri ve önemi. Aşkar, M. (2005). “Molla Fenari’nin ‘Şerhu Dîbaceti’l-
2. Mesnevî’sinin Türk edebiyatındaki durumu ve Türk şair ve Mesnevî’ Adlı Risalesi ve Tahlili”, Tasavvuf İlmi ve Aka-
yazarların Mesnevî’yi ele alış şekilleri. demik Araştırma Dergisi-Mevlânâ Özel Sayısı, Yıl: 6,
Türk edebiyatında pek çok şair ve yazar, Mevlânâ’yı üstat
S. 14, Ankara.
ve mürşit olarak kabul ederek eserlerinde şahsına yer ver-
Ateş, A. (1940-1945). “Hicrî VI-VIII. (XII-XIV.) asırlarda
mişler, ona olan hürmet ve hayranlıklarını söylemekten
Anadolu’da Farsça Eserler”, Türkiyat Mecmuası, VII-VIII.
geri kalmamışlardır. Bu şairlerin başında Şeyyâd İsa, Yu-
Bâkî Dîvânı (1994). haz. Sabahattin Küçük, Ankara: TDK.
nus Emre, Gülşehrî, Kirdeci Ali, İzzetoğlu ve Elvan Çe-
Cahen, C. (1979). Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türk-
lebi gibi Mevlânâ ile aynı veya yakın dönemde yaşamış şa-
ler, trc. Yıldız Moran, İstanbul.
irleri saymak mümkündür. Yazıcıoğlu Mehmed (öl. 1451)
Çelebioğlu, A. (1998). “XIII-XV. Yüzyıl Mesnevîlerinde
Anadolu’da halk arasında en çok okunan kitaplardan
Mevlânâ Tesiri”, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları, İs-
ünlü eseri Muhammediye’sine (yazılışı 1449) Mevlânâ’nın
Mesnevî’sinden mealen beyitler aktarmıştır. Aynı şekilde Ah- tanbul: MEB Yayınları.
med Paşa (öl. 1492), Bâkî (öl. 1600), Şeyhulislâm Yahyâ (öl. Çelebioğlu, Â. (1998). Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları,
1644), Nef ’î (öl. 1635) ve Şeyh Gâlib (öl. 1799) gibi çok sayıda İstanbul: MEB Yayınları.
şair şiirlerinde Mevlânâ’dan, eserinlerinden ve Mevlevîlerden Çelebioğlu, A. (1999). Türk Edebiyatında Mesnevi, İstanbul.
büyük övgüyle söz etmişlerdir. Değirmençay, V. (2005). Kâni’î-yi Tûsî ve Kelîle ve Dimne’de
Osmanlı âlimlerinin de Mevlânâ’ya ilgisi büyük olmuş- II. İzzeddin Keykâvûs’a Methiyeleri, Erzurum.
tur. Örnek olarak Osmanlı’nın ilk şeyhülislâmı kabul edilen Demirci, İ., Teslim, E. (2006). Mevlâna Hakkında Şiirler
Molla Fenârî (ö.834/1431), Şerhu Dîbâceti’l-Mesnevî adlı ri- Antolojisi, Konya: İl Kültür ve Turizm Md. Yayınları.
salesiyle Mesnevî’nin önsözünü Arapça olarak şerh etmiş, Duru, N. F. (2000). Mevleviyâne, İstanbul.
Mevlânâ’yı yücelterek anmıştır. Şeyhülislam Kemalpaşazâde Eflâkî, (1986-1987). Ariflerin Menkıbeleri, I-II, trc. Tahsin
(ö.1534) de Mevlânâ’nın adını anarak veya anmadan eserle- Yazıcı, İstanbul.
rinde Mevlânâ’nın şiirlerinden alıntılar yapmış, ondan yarar- Erdoğan M. (2009). “Klasik Türk Şiirinde Mevlânâ Medhiye-
lanmıştır. Taşköprüzâde İsâmeddîn Ahmed Efendi (öl. 1561) leri ve Mecmua-i Medâyih-i Mevlânâ”, Mevlânâ Araştır-
ve onun Arapça eserini ilavelerle Türkçeye tercüme eden maları-3, Ankara.
oğlu Kemâleddîn Efendi (öl. 1621) de, bilimler hakkında bil- er-Râvendî, Muhammed b.Ali, (1957-1960). Râhatu’s-sudûr
gi veren Mevzû’âtu’l-’ulûm isimli eserde Mevlânâ hakkında ve âyetu’s-surûr, trc. Ahmed Ateş, I-II, Ankara.
bilgi verip değerlendirmelerde bulunmaktadır. Genceî, T. (1987), “Çarhnâme’nin Müellifi ve Tarihi Hakkın-
Mevlânâ’nın eserlerinde bulunan düşünce, yorum, mazmun da Notlar”, Türk Kültürü, S. 286, Ankara.
ve deyimlere sonraki şairlerde aynen veya benzer şekilde gö-
Gölpınarlı, A. (1992). Dîvân-ı Kebîr I, Ankara.
rülebilmektedir. Türk edebiyatının büyük şairleri Nef ’î ve
Gölpınarlı, A. (1999). Mevlânâ Celâleddin Hayatı, Eserleri,
Şeyh Gâlib’e gelene kadar çok sayıda şair Mevlânâ’ya şiirle-
Felsefesi, İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
rinde yer verirler ve onu övmekten geri kalmazlar. Aynı du-
Hüseyn Muhammedzâde-i Sadîk (1369). Seyrî der eş’âr-i
rum halk edebiyatı içinde yer alan şairlerde de görülür.
Türkî; Mekteb-i Mevlevîye, Tahran.
Mevlânâ, Mesnevî’de ve Divan-ı Kebir’de zaman zaman Türk-
İbn Bîbî (1956). el-Evamiru’l-alaiyye, Faksimile, Ankara,
çe yazdığı ibâreler, mülemmalar ve beyitler ile XIII. yüzyıl-
İbn Bîbî (1957). el-Evamiru’l-alaiyye, nşr. Necati Lugal-
da kendinden sonra Ahmed Fakîh ve Sultan Veled de görül-
düğü gibi Türkçe şiirlerin yazılmasına rehberlik ederek önü- Adnan Sadık Erzi, cilt I, Ankara.
nü açmıştır. Mesnevî’nin yazıldığı günden bu yana hemen her İbn Bîbî (1996). el-Evâmiru’l-alâiyye, haz. Mürsel Öztürk,
yüzyılda Türkçe tercümesi ve şerhinin yapılması, Anadolu’daki I-II, Ankara.
Türk edebiyatının gelişmesinde ve şekillenmesinde Mevlânâ ve Jalâlu’ddîn Rûmî (1925-1940). The Mathnawî, nşr. R. A. Nic-
eserlerinin başlıca kaynaklardan biri olduğunu göstermektedir. holson, I-VII, London.
Karaismailoğlu, A. (1996). “Selçuklu Sarayında Şiir ve Şair”, Mevlânâ Celâleddin (1992). Dîvân-ı Kebîr I-VII, haz. Ab-
V. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri, Bil- dulbaki Gölpınarlı, Ankara: Kültür Bakanlığı.
diriler, Konya. Mevlânâ Güldestesi (tarihsiz), hzl. Feyzi Halıcı-Bahar Gök-
Karaismailoğlu, A. (2007). “Mesnevî’de Türk Adı ve Kulla- filiz, Ankara: Yücel Ofset.
nım Özellikleri”, Mevlânâ Araştırmaları 1, Ankara: Ak- Muhammed Emin Reyâhî (1369). Zebân ve Edeb-i Farsî der
çağ Yayınları. Kalemrov-i Osmanî, Tahran.
Kartal, A. (2005). “Anadolu’da Farsça Şiir Söyleyen Türk Şair- Öçal, Ş. (2009). “Mevlânâ ve Kemalpaşazâde’de Varlık Kavra-
ler (XI-XVI. Yüzyıllar)”, Türkler, V, Ankara. mı ve Işık Sembolü”, Mevlânâ Araştırmaları 3, Ankara.
Kartal, A. (2006). “Anadolu’da Türk Edebiyatının Gelişimi”, Önder, M. (1973). Mevlâna Şiirleri Antolojisi, İstanbul:
Türk Edebiyatı Tarihi I, Ankara: KTB Yayınları. Işık Yayınları
Kartal, A. (2006). “Anadolu’da Türk Edebiyatının Öncüle- Sertkaya, O. F. (1989). “Ahmed Fakîh”, TDVİA, 2, İstanbul.
ri”, Türk Edebiyatı Tarihi I, Ankara: KTB Yayınları. Şeşen, R. (2004). “Selçuklular Devrindeki İlme Genel Bir Ba-
Şeyhûlislam Yahya Divan (2001). Haz. Hasan Kavruk, kış”, III. Uluslar Arası Mevlâna Kongresi (5-6 Mayıs
Ankara 2003), Bildiriler, Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları
Kartal, A., Şentürk, A. A. (2004). Üniversiteler İçin Eski Şeyhülislislâm Yahyâ Divanı (2001). Haz. Hasan Kavruk,
Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Dergâh Yayınları. Ankara.
Kemâleddîn Efendi (1313). Mevzû’âtu’l-’ulûm, I-II, İstanbul. Tatçı, M. (1990). Yunus Emre Divanı Tenkitli Metin, Anka-
Koca, K. (1997). İzzeddin Keykâvüs (1211-1220), TTK Ya- ra: Kültür Bakanlığı Yayınları
yınları. Ankara. Tekcan, M. (2007). Hakim Ata Kitabı, Beşir Kitabevi, İstanbul.
Korkmaz, Z. (1995). Türk Dili Üzerine Araştırmalar I, An- The Mathnawi of Jalálu’ddín Rúmí I-VIII, (1925-1940), by Rey-
kara: TDK Yayınları. nold A. Nicholson, ed. from the oldest mss. Available; with
Köprülü, M. F. (1926). “Selçukiler Devrinde Anadolu Şairle- critical notes, tr. and commentary, London: Luzac & Co.
ri, Hoca Dehhânî”, Hayat Mecmuası, Ankara 1926, S. 1. Turan O. (1998). Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Ve-
Köprülü, M. F. (1943). “Anadolu Selçukluları Tarihinin Yerli sikalar, Ankara.
Kaynakları”, Belleten, VII. Turan, O. (1971). Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul.
Köprülü, M. F. (2003). Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara: Ak- Turan, O. (1997). “Keykubâd I, Alâ al-Dîn”, İslâm Ansiklo-
çağ Yayınları, 5. bas. pedisi, VI, Eskişehir: MEB Yayınları
Kuban, D. (1993). “Ortaçağ Anadolu - Türk Sanatı Kavramı Turan, O. (2010). Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul.
Üzerine”, Malazgirt Armağanı, Ankara. Uzunçarşılı, İ. H. (1948). “XII. Ve XIII. Asırda Anadolu’daki
Külliyât-ı Şems yâ Dîvân-ı Kebîr I-X, (1957-1967). Tahran: Fikir Hareketleri İle İçtimaî Müesseselere Bir Bakış”, III.
İntişârât-ı Dânişgâh-i Tahrân Türk Tarih Kongresi Tebliğleri, Ankara.
Mansuroğlu, M. (1947). Anadolu Türkçesi (XIII. Asır) Uzunçarşılı, İ. H. (2003). Anadolu Beylikleri, Ankara.
Dehhânî ve Manzumeleri, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Türk Yavuz, K. (1986). “Ahmed Cevdet Paşa’nın Abidin Paşa’ya Yaz-
Dili ve Edebiyatı Mezunları Cemiyeti Yayını: 2, İstanbul. dığı Mektup”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, İstanbul.
Mansuroğlu, M. (1956). Ahmed Fakîh, Çarhnâme, İstanbul. Yavuz, K. (2000). “Türk Edebiyatında Mesnevî’den İlk Tercü-
Mazıoğlu, H. (1972). “Selçuklular Devrinde Anadolu’da Türk me Hikâyeler ve Bazı Dikkatler”, Uluslararası Mevlânâ
Edebiyatının Başlaması ve Türkçe Yazan Şairler”, Malaz- Bilgi Şöleni, (15-17 Aralık 2000), Ankara.
girt Armağanı, Ankara: TTK Yayınları. Yavuz, K. (2007). Muinî, Mesnevî-i Muradiye, cilt I-II, Kon-
Mazıoğlu, H. (1974). Ahmed Fakı, Kitâbu Evsâfı Mesâcidi’ş- ya: Selçuk Üniversitesi Yayınları.
Şerîfe, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayını. Yavuz, K. (2007). Gülşehrî’nin Mantıku’t-tayr’ı (Gülşen-
Mazıoğlu, H. (2009). “Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî’nin Türk- nâme), Ankara: Kırşehir Valiliği Yayını: 12.
çe Şiirleri”, Eski Türk Edebiyatı Makaleleri, Ankara:
Türk Dil Kurumu Yayınları.
Mengi, M. (2000). Eski Türk Edebiyatı Tarihi Edebiyat
Tarihi-Metinler, Ankara: Akçağ Yayınları. 6. Bas.
Mevlânâ (1992). Divân-ı Kebîr, I-VII, çev. Abdülbaki Gölpı-
narlı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları
6
Amaçlarımız
 “Harezm”in anlamını ve tarihini açıklayabilecek,
 “Harezm Türkçesi” kavramını tanımlayabilecek ve bu lehçenin tarihî gelişim
sürecini açıklayabilecek,
 Harezm Türkçesi ile yazılmış eserleri tanıyabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Harezm • Nehcü’l-Ferâdîs
• Altın Ordu Türkçesi • Mi‘râc-nâme
• Harezm Türkçesi • Mu‘înü’l-Mürîd
• Hüsrev ü Şîrîn • Mukaddimetü’l-Edeb
• Kısasü’l-Enbiyâ • Dâsitân-ı Cumcuma
• Muhabbet-nâme
İçindekiler
• GİRİŞ: HAREZM VE TARİHİ

VIII-XIII. Yüzyıllar Türk Harezm-Altın Ordu • HAREZM TÜRKÇESİ
• HAREZM TÜRKÇESİ ESERLERİ
Edebiyatı Türkçesi ve Edebiyatı
• HAREZM-ALTIN ORDU TÜRKÇESİ
ESERLERİ
Harezm-Altın Ordu
Türkçesi ve Edebiyatı
GİRİŞ: HAREZM VE TARİHİ

Harezm, Arap tarihçileri tarafından bugün Özbekistan ve Türkmenistan sınırları içinde ka-
lan Ceyhun (Amu Derya) ırmağının döküldüğü Aral gölünün güneyinde ve bu nehrin her
iki tarafında uzanan bölgeye ve bu bölge halkına verilen addır. Arap istilasından sonra ise bu
ad sadece ülke adı olarak kalmış, burada yaşayan halka ise “Harezmî” adı verilmiştir.
Harezm, Semerkand ve Buhara gibi merkezler dışında geniş bozkır ve çöllerle kaplı
Batı Türkistan’ın ortasında önemli bir yerleşim merkezidir. Doğusundaki Kırgız bozkırla-
rı ve Kızılkum çölü, batısındaki Karakum çölünün ortasında Ceyhun nehri ve deltası, böl-
ge için hayat kaynağı olmuş ve verimli toprağı ile tarih boyu halkları kendine çekmiştir.
Harezm bölgesini önemli kılan bir başka özelliği de İran, Hindistan ve Çin gibi Asya
ülkeleri ile Güney Rusya ve Sibirya bozkırlarını birbirine bağlayan yolların kavşak nokta-
sında bulunmasıdır. Bu bakımdan Harezm aynı zamanda önemli bir ticaret merkezidir.
Ayrıca Ceyhun ırmağı ile kanallar doğal barikat görevini üstlenmiş bir taraftan diğeri-
ne geçişi engellemesiyle bölgenin askerî bakımdan savunulmasını kolaylaştırmıştı. Bundan
dolayı gerek Samanoğulları ve Gazneliler gerekse Selçuklular zamanında bölgeye vali ola-
rak tayin edilenler, kısa zamanda bağımsızlıklarını ilân ederek hanedanlıklar kurmuşlardı.
Harezm ve Harezmlilerle ilgili ilk tarihî bilgiler Herodot’a aittir. Ona göre Harezmli-
ler Amu Derya nehri üzerinde her tarafı dağlarla çevrili bir ovada yerleşik idiler. Kaynak-
larda bu kavmin yaşadığı ülkenin başkenti “Horasmia” olarak geçmektedir ki bu isim yani
“Harezm”, XIII. yüzyıla kadar Kat şehri için kullanılmıştır. Kat, Amu Derya’nın sağında
yani sağ Harezm’de yer almaktadır. Sol Harezm’in merkezi olarak da Gürgenç (Arapça:
Curcânîya, Türkçe: Ürgenç, Köhne Ürgenç) şehri gösterilir ve bu şehir, özellikle Arap ta-
rihçilerinin eserlerinde “Türk kapısı” olarak adlandırılmıştır (Togan, 1951: 15) .
“Harezmşah” İslam’dan önceki zamanlardan itibaren bu bölgeye hâkim olanlara veri-
len bir unvandır. Harezm’de Pers İmparatorluğu yıllarından başlayıp 995’e kadar hüküm
süren hanedanlık Afrigoğulları’dır. Bîrûnî’nin, Âsâru’l-Bâkiye adlı eserindeki, Harezm ta-
rihiyle ilgili rivayetlerde bu Harezm sülalesinin atasının Afrig adlı biri olduğu, ayrıca eski
Harezm halkının ayrı dili, dini bulunduğu, ayrı takvim, ölçü ve para sistemi kullandıkları,
Arapların ülkeyi işgal etmesi ile bu kültürün yok olduğu bildirilmiştir.
Bu devir Harezm kavminin dili üzerine yapılan araştırmalar bu dilin yani Harezmce-
nin Avesta, Soğd, Yagnob ve Osset dilleri gibi doğu İran dili olduğunu ortaya çıkarmıştır.
Bozkırlardaki komşuları olan Türk boyları ile de alışveriş yapan Harezm halkı, ticaretleri-
ni diğer İslam ülkeleri hatta Hindistan ile de sürdürerek çok zenginleşmiş, arna ve yab de-
nilen sulama kanalları ile de tarım alanında ileri bir seviyeye ulaşmıştır.
Harezm bölgesi, 717 yılında Emevîlerle birlikte İslam orduları tarafından fethedilmiş
Afrigoğullarından İskecmük yalnızca şahlık unvanı olan yetkileri kısıtlanmış harezmşah
olarak bırakılmıştır.
995 yılında Samanoğulları, ticaret merkezi olan Gürgenç’i kendilerine bağladılar. Ayrı-
ca buraya vali atadılar; bu vali zamanında Samanoğullarının hâkimiyet sahası genişledi ve
ilk Harezmşahlar döneminin başkenti olan Kat şehri zaptedildi. Afrigoğullarının son tem-
silcisi ise öldürülerek başkenti Gürgenç olan yeni bir hanedanlık kuruldu.
X. yüzyılda Arap coğrafya ve tarihçilerinin kaydettikleri “kılavuz, kara tigin, bagırkan,
barkan, çakıroguz, karasu, temirtaş” gibi Türkçe kelimelerin yaşamakta oluşu, Abbâsîler
devrinde Basra valisi sübaşı el-Hâcib el-Harezmî et-Türk gibi Türk valilerin yönetimde
bulunuşu ile bu dönemde söz konusu bölgede Türklerin varlığı ortaya çıkmaktadır. Yine
Arap tarihlerinde Gürgenç ve daha batıdaki Zencan’a “Türk kapısı” denilmesi bu dönem-
de bölgedeki Türklerin önemini vurgulaması bakımından önemlidir. Ayrıca XI. yüzyılın
ikinci yarısında Kaşgarlı Mahmud’un sözlüğünde (Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I, (Çe-
viren: B. Atalay), s. 357) “Harezm’de yerleşmiş bir Türk boyu” karşılığı olarak Küçet ismi-
nin geçmekte oluşu da bu konuda önemli bir tanıktır.
1017 yılında ise Gazneliler, Harezm’i zaptederek kendi idarelerini kurdular. Komutan-
larından Altuntaş’ı buraya vali tayin ederek yeni bir Harezmşahlar dönemini başlattılar.
Altuntaş’ın ölümünden sonra oğlu Harezmşah Harun, Gazneli Mahmud’un yerine geçen
Sultan Mesud’a isyan etmiş ve Buhara havalisinden Selçuklu Türkmenleri ile işbirliğine gi-
rişmişti. Bu dönemde Cend emiri Sultan Şah Melik, Selçukluları bir gece baskınında boz-
guna uğratmış ve Harezmşah Harun’u da öldürmüştü. 1041 yılında Cend emiri Gürgenç’e
girerek Gazne hükümdarı Sultan Mesud ve kendi adına hutbe okutmuştu. Bu arada Sel-
çuklular Horasan’da Gaznelilere karşı parlak zaferler kazanmışlar ve nihayet Dandanakan
muharebesi ile Gaznelileri Horasan’dan sürmüşlerdi. Harezm’den sürülen Altuntaşoğulla-
rı Horasan’a giderek Selçuklulara sığınıp yardım istemişlerdi. Bunun üzerine Selçuklu sul-
tanları Tuğrul ve Çağrı kardeşler Harezm’e giderek Şah Melik’i mağlup etmişler ve böylece
Harezm, Selçuklulara geçmişti. Mangışlak seferinden sonra Gürgenç’e uğrayan Alp Ars-
lan, Harezm’in idaresini oğluna vermiş ise de daha sonra gerek kendi döneminde gerek-
se Sultan Melikşah döneminde Harezm bu sultanların tayin ettiği valiler tarafından ida-
re olunmuştur. Bu elden ele dolaşan idarenin Kıpçak ve Kanglı boylarından olan komu-
tanların eline geçmesiyle bölgeye bir süreden beri yerleşmeye başlayan Oğuzların yanısı-
ra Kıpçak ve Kanglıların da yerleşmesi Harezm’in etnik yapısındaki değişimi Türklerin le-
hine çevirmişti.
Sultan Melikşah zamanında sultanın taştdarı Anuştigin Harezm mutasarrıfı ve valisi
olarak tayin edilmişti. Fakat Anuştigin ülkeyi fiilen idare etmemiş, Kıpçak Türklerinden
Ekinci bin Koçkar asıl görevi üstlenmişti. Bu dönemde Harezm’in Türkleşme işi tamam-
lanmış, böylece Harezm’de Kıpçak, Kanglı ve Oğuz Türkçelerinin karışımı “Harezm Türk-
çesi” de oluşmuştur. Fakat gerek Gazneliler gerekse Selçuklular zamanında idare ve ordu
Türklerde olmasına rağmen Türkçe yazı ve edebiyat dili olamamıştı. Bu durum Kutbüddîn
Muhammed ile başlayan son Harezmşahlar döneminde gerçekleşmiş ve Harezm Türkçe-
si, eserlerini vermeye başlamıştır.
Anuştigin Garçai, Reşîdüddîn’in Câmi‘ü’t-Tevârîh’ine göre Oğuzların Begdili boyuna
mensuptur. Reşîdüddîn, Harezmşahlar bahsinde esas itibarı ile Cüveynî’ye dayanmasına
rağmen bu bilgi Târîh-i Cihângüşâ’da bulunmamaktadır. Bu nedenle F. Köprülü Câmi’ü’t-
Tevârîh’teki bu kaydı kabul ederken Z. V. Togan Anuştigin’in Kanglı Türklerinden oldu-
ğuna dair açıklamalarda bulunmuştur (Kafesoğlu, 1956: 39-40).
1097 yılında Selçuklu hükümdarı Sultan Sencer, Anuştigin’in oğlu Kutbüddîn
Muhammed’i Harezmşah tayin edince Harezm’in en parlak devri başlamış ve 1231 yılına
6. Ünite - Harzem-Altın Ordu Türkçesi ve Edebiyatı 133
kadar hüküm sürecek olan Harezmşahlar hanedanının temeli atılmıştır. Atsız (1127-1156)
devrinde yarı müstakil bir devlet hâline gelen Harezm, İl Aslan (1156-1172) ve Alâeddîn
Tekiş (1172-1200) zamanında güçlenip gelişmiş, Alâeddîn Muhammed (1200-1220) dev-
rinde imparatorluk olmuş iken Celâleddîn Muhammed’in (1220-1231) kötü idaresi sonu-
cunda Cengiz Han’ın yönettiği Moğol güçlerine yenilmiştir.
Cengiz Han’ın ölümünden sonra (1227) dört oğlu arasında yapılan taksimde Harezm
bölgesi -doğu kısmı hariç- en büyük oğlu Cuci’nin payına düşmüştür. XIV. yüzyılda Cuci
Hanlığının yönetimi Kongrat Türklerine geçmiştir. Bu yüzyılda bölgeyi gezen İbn Batuta
buradaki çarşı-pazar, medrese ve camilerin güzelliğine ve halkın iş bilirliğine dikkat çek-
miştir. Kongratlardan Hüseyn Sûfî’nin Çağatay ulusuna bırakılan Harezm’in doğu tarafla-
rını (Kas ve Hive) işgal etmesi ile Timur, 1373 yılında Harezm’e yürümüş ve yağmalamış-
tır. Timur’un ölümünden sonra (1405) Özbekler (Şeybânîler) Harezm’i işgal etmişlerdir.
XVI-XIX. yüzyıllar arası Harezm’in gerileme devresi olmuştur. Hanlıkların yöneti-
minde bölgede ilim ve kültür hayatı gerilemiş, XVII. yüzyılda Kalmuk saldırıları ile ticarî
faaliyetler altüst olmuş ve nihayet 1873’te de Ruslar bölgeyi tamamen ele geçirerek Batı
Harezm Hanlığı Ruslara tabi olarak yönetilmiştir. Bolşevik ihtilalinden sonra hanlığa son
verilerek 1920’de Harezm Halk Cumhuriyeti, 1921’de Harezm Sovyet Sosyalist Cumhuri-
yeti kurulmuştur. 1924’te ise Hive Hanlığı’nın doğu tarafı Özbekistan, batı tarafı ise Türk-
menistan Cumhuriyetlerine bırakılmıştır. (Kafesoğlu, 1956; Ata, 2002)
Harezm bölgesinin tarihi hakkında kısa bilgi veriniz.

1
HAREZM TÜRKÇESİ
Harezm Türkçesi, XI-XII. yüzyıllarda gerek etnik yapı gerekse siyasî hayat bakımından
Türkleşen Harezm bölgesinde Oğuz, Kıpçak ve Kanglı boylarının yerleşik hayata geçme-
lerinin sonucu olarak Türk dilinin doğu kolunu teşkil eden Karahanlı (Hakaniye) Türkçe-
si temelinde, güneybatı kolunu teşkil eden Oğuz Türkçesi ve kuzeybatı kolunu teşkil eden
Kıpçak Türkçesinin bu bölgede karışıp kaynaşmasından oluşan Türkçeye verilen addır.
Böylece bölge halkının etnik yapısı gibi oluşan dil de karma bir şekil almıştır.
Harezm bölgesine yerleşen Oğuz, Kıpçak ve diğer Türk boylarının ağızlarından alınan
unsurlarla Harezm Türkçesinin özellikle şekil bilgisi ve kelime hazinesi bakımından ka-
zandığı farklı yapı, onun en başta gelen dil özelliğini teşkil etmektedir.
Karahanlı Türkçesinden Çağatay Türkçesine geçiş devrini teşkil eden Harezm Türk-
çesi teriminin belli bir dönemin Türkçesi için ad olarak kullanılması, Ali Şir Nevâî’nin
Mecâlisü’n-Nefâis adlı eserinde Harezmli bilgin Hüseyn Harezmî’nin, Kasîde-i Bürde’ye
Harezm Türkçesinde şerh yazdığını bildirmesi ile ortaya çıkmıştır. Bu, Kemal Eraslan’ın
Mecâlisü’n-Nefâyîs (TDK Yayınları, 2001) üzerine yaptığı çalışmada şöyle geçer: “Mevlânâ
Hüseyn Hˇârezmî: ... Mevlânâ Celâlüddîn-i Rûmî kuddise sırruhu Mesnevî’siga şerh bi-
tipdür. Ve Kasîde-i Bürde’ga dagı Hˇârezmîçe Türkî tili bile şerh bitipdür.”
Harezm bölgesi, Sirderya’nın aşağı kesimiyle birlikte daha Moğol çağından önceki de-
virlerde doğudaki Kaşgar’ın yanında ikinci bir edebî merkez olarak önemli bir yer tutmuş-
tur. Bu bölge, Altın Ordu çağında da önemini muhafaza etmiş ve 1220’de Moğolların isti-
lasından 1379 yılına kadarki sürede siyasî bakımdan Altın Ordu’ya bağlı kalmıştır. Bu ba-
kımdan Moğol akını, burada İslamî Türk edebiyatının gelişmesine engel olmamıştır. XIII.
yüzyıl sonlarında Harezm’de gelişen kültür faaliyetine, XIV. yüzyılda Altın Ordu’nun baş-
kenti Saray ve Kırım da katılmış, Harezm’den birçok bilgin, şair ve yazar Altın Ordu’ya göç
ederek bu bölgede konuşulan Türk yazı dilinin Altın Ordu sınırları içinde de yayılmasını
sağlamıştır. Bundan dolayı Samoyloviç’in “Altın Ordu edebî dilinin inkişafında Harezm’in
rehberlik edici rol oynadığı” tespiti oldukça yerindedir (Samoyloviç, 1935: 46). Böylece
Altın Ordu sahasında konuşulan mahallî şiveye Harezm Türkçesinin de katılması ile Türk
dilinin Kıpçak kanadında yeni bir yazı dili ortaya çıkmıştır. Harezm Türkçesi rehberliğin-
de oluşan Altın Ordu veya Cuci ulusu edebî dilinin Harezm bölgesinde oluşan yazı dilin-
den farklı olacağı ortadır. Ancak bugüne kadar Türk dilinin bu sahasında, bu farkları or-
taya koyacak çalışmalar yapılmamıştır.
Bu kadar geniş bir sahada kullanılan bu edebî dil, birlik sağlayamamış, eski ve yeni şe-
killer yerli ağız özellikleri ile karışmıştır. Bu dil evresi Timurlular devrinde sona ermiş ve
yerini Çağatay Türkçesine bırakmıştır.
F. Köprülü, XIV. asırda Türkistan, Horasan, Harezm ve Altın Ordu’da yazılmış bütün
eserleri Çağatay Türkçesi kapsamında ele almıştır. Ona göre bu bölgelerde ortaya konu-
lan eserlerde lehçe farkları vardır, fakat dil ve edebiyat tarihini devrelere ayırırken filo-
lojik karakterleri ihmal etmemek gerekli ise de birinci şart toplayıcı tarihî ve edebî ka-
rakterleri göz önünde bulundurmaktır. Bu bakımdan Çağatay Türkçesinin meydana ge-
lişinde sözünü ettiği ortak karakter Cengiz istilasıdır. Köprülü, XV. yüzyıl Çağatay ede-
biyatını hazırlayan ve edebî karakterleri bakımından ondan tamamıyla farksız olduğunu
kaydettiği XIII. ve XIV. yüzyıl eserlerini ilk Çağatay devri içinde ele alıp değerlendir-
miştir. Ancak bu dönemi de “Timur devrinde edebî inkişaf ”, “Altın-Ordu’da edebî in-
kişaf ” ve “Hˇarizm’de edebî inkişaf ” olmak üzere alt başlıklara bölmüştür. Ona göre
“XII. asır Hakaniye Türkçesi ile XV. asır klâsik Çağataycasını birbirine bağlayan bu uzun
devirde önce Çağataylar ve İlhanlılar memleketlerinde, daha sonra Hˇarizm ve Altın-
Ordu sahalarında edebî bir faaliyet başlamış ve bu inkişaf Timurlular devrinde XV. as-
rın ilk yarısında büsbütün kuvvetlenerek, bu asrın son yarısında Nevâî ve arkadaşlarının
himmeti ile klâsik Çağataycayı vücuda getirmiştir.” Köprülü, ilk Çağatay devri eserleri
(Bu devir içinde yer aldığı bildirilen Hüsrev ü Şîrîn, Muhabbet-nâme, Cumcuma-nâme
“Altın Ordu’da”, Alî’nin Kıssa-i Yûsuf’u, Rabgûzî’nin Kısasü’l-Enbiyâ’sı, Mu‘înü’l-Mürîd,
Nehcü’l-Ferâdîs ise “Hˇarizm’de edebî inkişaf ” maddelerinde işlenmiştir.) arasındaki ba-
riz farkları, bu devirde siyasî ve edebî muhtelif merkezlerin bulunmasına, şair ve mu-
harrirlerin farklı etnik gruplara ve coğrafî sahalara mensup olmasına ve bunlar arasın-
daki kültür farklarına bağlamıştır (Köprülü, 1945: 275, 285).
V. V. Barthold ise Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler (İstanbul 1927) çalışmasında
Çağatay Türkçesinin Moğol istilası sonucunda teşekkül etmiş olduğunu fakat Türkistan’ın
Altın Ordu’ya değil bilakis Altın Ordu ve Harezm sahalarının Türkistan’a tesiri ile bu edebî
Türkçenin oluştuğunu ileri sürmektedir. Barthold böylece bizim de kabul ettiğimiz bir gö-
rüşü yani Harezm ve Altın Ordu Türkçelerinin Çağatay Türkçesine geçiş devresi teşkil et-
tiğini dile getirmiştir.
Harezm Türkçesinin Orta Asya Türk yazı dili içerisinde özel bir devre teşkil ettiği-
ni ortaya koyan Türkologlardan biri de A. N. Samoyloviç’tir. Samoyloviç, Kutb’un Hüs-
rev ü Şîrîn’i ile Harezmî’nin Muhabbet-nâme’sinin dil özelliklerine dayanarak Orta Asya
edebî dilini üç döneme ayırmış ve Harezm Türkçesine Oğuz-Kıpçak Türkçesi adını ver-
miştir (Samoyloviç, 1928): 1. faaliyet merkezi Kaşgar olmak üzere Karahanlı veya Haka-
niyye Türkçesi dönemi (XI-XII. yy.), 2. Seyhun’un aşağı kıyıları ve Harezm merkez olmak
üzere Oğuz-Kıpçak dönemi (XIII-XIV. yy.), 3. Timur çocuklarının idaresi ile başlayan Ça-
ğatay bölgesinde Çağatayca dönemi (XV-XX. yüzyıl başları).
A. Caferoğlu, “bu çağ Türk dünyasının geniş bir sahaya yayılmasına rağmen, Türk-
ler arasında kendini hissettirecek derecede müşterek bir yazı dili olmuş ve bu dilde bir
edebiyat vücuda getirilmiştir” dediği dönemi yani Müşterek Orta Asya Türkçesini türlü
kültür merkezleri ve Türk boylarının etnik ve diğer özellikleri bakımından üç devreye
ayırmıştır (Caferoğlu, 1984:74): 1. Karahanlılar devrinden itibaren Kaşgar şivesinde inki-
şaf eden Türkçe ki buna hem Hakaniye hem de Doğu Türkçesi adı verilmektedir, 2. Batı
Türkistan’ın Seyhun ırmağının aşağı mecrası ile Harezm’in muhtelif merkezlerinde geli-
şen Harezm (Altın Ordu) Türkçesi, 3. Orta Asya Türkçesinin en parlak devrini teşkil eden
Çağatay Türkçesi.
Tarihî ve çağdaş Türkçeleri bir arada değerlendiren J. Benzing, Philologiae Turcica
Fundamenta (Wiesbaden 1959. Türkçeye çeviren: Mehmet Akalın, Tarihi Türk Şiveleri,
Ankara 1988) adlı çalışmasında Doğu Türkçesi-Uygurca grubunda çağdaş Türkçelerden
Özbekçe ve Uygurcayı ele almış tarihî Türkçeler için ise şunları ifade etmiştir: “Bu grup
için de elimizde VIII. ve IX. yüzyıllardan (Eski Uygurca) kesintisiz olarak gelen ve XIII.
yüzyıl Çağataycası ile modern devirde (Özbekçe ve Yeni Uygurca) oldukça zengin tarihî
malzeme vardır: Buraya Karahanlı ve Harezm Türkçesi de girer.”
K. H. Menges de Fundamenta’daki “Türk Dillerinin Sınıflandırılması” adlı yazı-
sında Orta Türkçe dönemi dillerini şöyle göstermiştir (Tarihi Türk Şiveleri, s. 8): “Kaş-
garlı Mahmud’un lügati ve Karahanlı İmparatorluğu metinleri tarafından temsil edi-
len Uygurcadan Çağataycaya geçiş dönemindeki bir doğu lehçesi ve Harezm (XI. ve XII.
yüzyıllar)’deki bir kuzeydoğu lehçesi.”
Yukarıda da görüleceği üzere Harezm Türkçesi, Ali Şir Nevâî’den başlayarak bazen
Samoyloviç’te olduğu gibi farklı isimlendirmelerle (Oğuz-Kıpçak gibi) de olsa Orta Türkçe
dönemi içinde ayrı bir devre olarak ele alınıp değerlendirilmiştir. Ancak bu dönem eserle-
rinin yayımının geç zamanlarda yapılması ve bugüne kadar bile ayrıntılı bir Harezm Türk-
çesi gramerinin ortaya konulamamasından dolayı, bu eserler yukarıda adı geçen Türko-
loglar tarafından Orta Türkçe döneminin farklı devrelerinde ele alınıp değerlendirilmiştir.
Örneğin; Harezm Türkçesinin en kapsamlı eseri olan Rabgûzî’nin Kısasü’l-Enbiyâ’sını A.
Caferoğlu, Orta Türkçe döneminin ilk grubunda yani Hakaniye Türkçesi içinde ele almış,
Atebetü’l-Hakâyık ve Ahmed Yesevî’nin hikmetleri ile bir arada değerlendirmiştir. Cafe-
roğlu, bu eserler arasındaki dil farklılıklarını ise eserlerin yazıldığı sahalara ve buralarda
kazanmış olduğu yeni dil unsurlarına bağlamıştır. Yine aynı eseri, J. Thúry, Millî Tetebbu-
lar Mecmuası II’deki “Ondördüncü Asır Sonlarına Kadar Türk Dili Yadigârları” başlıklı
çalışmada, Çağatay edebiyatının ilk ürünü olarak değerlendirmiş ve bu fikri Ş. Süleyman
Efendi de destekleyerek Lugat-i Çagatay ve’t-Türkî ‘Osmânî adlı sözlüğüne bu eserden pek
çok kelime almıştır. Ancak Kısasü’l-Enbiyâ’nın yazıldığı dönemde henüz Çağatay Türkçe-
si edebî bir dil hâlini alıp eser vermeye başlamamıştır.
Yine dönemin önemli eserlerinden Nehcü’l-Ferâdîs’in dili için de Türkologlar arasında
ihtilaf vardır. Z. V. Togan, eserin Harezm Türkçesiyle kaleme alındığını beyan ederken, A.
N. Nadjib (“Nehcü’l-Feradis ve Dili Üzerine”, Çev. Nazif Hoca, Türk Dili ve Edebiyatı Der-
gisi, 1977, s. 22), Ş. Mercânî ile aynı görüşü paylaşmakta yani eserin Volga Bulgar Türkçe-
si ile yazıldığını tanıklarıyla ispat etmeye çalışmaktadır.
Kısaca, bugüne kadar dil tarihi ve edebiyat tarihi çalışmalarında Harezm Türkçesi ve
bu Türkçe ile yazılmış eserler konusunda fikir birliği olmamıştır.
J. Eckmann, Fundamenta’daki “Harezm Türkçesi” maddesinde dönemin eserleri-
ni “Muhabbet-nâme (Mah), Miftâhü’l-‘adl (Mif), Mi‘râc-nâme (Mi’r), Muînü’l-Mürîd
(MM), Nehcü’l-Ferâdîs (NF), Kisas-i Rabgûzî (Rab.), Hüsrev ü Şîrîn (HŞ)” olarak göster-
miş ve bu eserlerle ilgili kısa bilgiler vermiştir. PhTF’nın II. Edebiyat cildinde (1964:275-
296) ise Eckmann, bu saha ve bu dönem eserlerini Kiptschakische Literatur ana başlığı al-
tında a) Die Literatur von Chwarezm und der Goldenen Horde maddesinde işlemiş ve yu-
karıdaki eserlere satır-arası Kur’an tercümeleri ile Dâsitân-ı Cumcuma’yı da eklemiştir.
Bu yazıda eserlerin yazıldığı yer, müelliflerin yetiştiği bölge dikkate alınarak
Mukaddimetü’l-Edeb, Rabgûzî’nin Kısasü’l-Enbiyâ’sı, Nehcü’l-Ferâdîs, Mu‘înü’l-Mürîd ve
Satır-arası Kur‘ân Tercümesi Harezm Türkçesi eserleri olarak ele alınmakta, bunun ya-
nında aynı sebeplerle Kutb’un Hüsrev ü Şîrîn’i, Muhabbet-nâme, Mi‘râc-nâme, Dâsitân-ı
Cumcuma ve Altın Ordu sahasına ait yarlık ve bitikler ise Harezm-Altın Ordu eserleri baş-
lığı altında işlenmekte, bu eserlerin benzer ve farklı gramer özellikleri ortaya konulmakta-
dır. Altın Ordu sahası eserleri için “Harezm-Altın Ordu” ismini kullanma nedenimiz Al-
tın Ordu Türkçesi ile Harezm Türkçesini biri birinden ayıran ölçütlerin ortaya konulama-
mış olmasıdır.
Harezm Türkçesi ve Altın Ordu Türkçesi hakkında bilgi veriniz.

2
HAREZM TÜRKÇESİ ESERLERİ
Zemahşerî ve Mukaddimetü’l-Edeb’i
Mukaddimetü’l-Edeb, ünlü tefsir ve lügat âlimi Mahmud bin Ömer ez-Zemahşerî tarafın-
dan yazılıp Harezmşah Atsız bin Muhammed bin Anuştigin’e sunulmuştur.
Harezmşah Atsız (1099-1156) 1127 yılında Sultan
Resim 6.1
Sencer tarafından babası Kutbüddîn Muhammed’in ölü-
Mukaddimetü’l- mü üzerine Harezmşah ilân edilmiştir. Devrin ilim dili
Edeb’in 1257 yılında
istinsah edilen
olan Arapçaya ilgi duyan Atsız, lügat âlimi Zemahşerî’den
Yozgat nüshasının ilk kendisinin saray kütüphanesi için bir sözlük yazması-
sayfaları nı istemiş ve Zemahşerî de bu isteği yerine getirmek
için Mukaddimetü’l-Edeb adını verdiği eserini yazmıştır.
Zemahşerî, eserin önsözünde “devrin hükümdarı Ha-
rezmşah Atsız’ın Arap dilini öteki dillere tercih ettiğini ve kendisine, çok zengin olan sa-
ray hazinesi için bir nüsha yazmasını emrettiğini, kendisinin de bu emre uyarak kitabı yazıp
Atsız’a ithaf ettiğini ve kitabının bütün memleketlerde makbûle geçerek Atsız’ın yüce adının
her zaman, her yerde ve bütün dillerde anılmasını istediğini” belirtmektedir.
Mukaddimetü’l-Edeb’in yazılış tarihi eserin hiçbir nüshasında kayıtlı değildir. Fa-
kat Atsız’ın hüküm sürdüğü yıllar (1127-1156) ve Zemahşerî’nin ölüm tarihi (1144) göz
önünde bulundurulursa yazılış yılının 1128-1144 yılları arasında olduğu düşünülebilir.
Mukaddimetü’l-Edeb’in Harezm Türkçesi, Farsça, Moğolca, Çağatayca, Osmanlıca gibi
pek çok dile satır altı tercümesi yapılmış nüshası bulunmaktadır. Ancak sözlüğün oriji-
nali kayıp olduğu için Harezmşah Atsız’a sunulan eserin herhangi bir dilde tercümesi-
nin olup olmadığı, tercümesi var ise hangi dilde yapıldığı bilinmemektedir. Fakat ese-
rin ithaf edildiği kişi yani hükümdar Atsız Türk’tür (Kafesoğlu, 1956:38-42) ve bu neden-
le orijinal nüshadaki satır altı tercüme büyük bir ihtimalle Türkçe yani dönemin Türk-
çesi ya da eserin yazıldığı dönem ve bölgede Türkçeden sonra en çok konuşulan Farsça
veya Harezmîce olmalıdır. Mukaddimetü’l-Edeb’in “Önsöz”ünde Atsız’ın yüce adının bu
kitap sayesinde “bütün dillerde” her zaman ve her yerde anılmasını istediğini anlatan ifa-
dede “bütün diller”den kasıt bu üç dil olmalıdır. Z. V. Togan, “Zimahşerî’nin doğu Türk-
çesi ile “Mukaddimetü’l-Edeb”i” (Türkiyat Mecmuası XIV, 1964, İstanbul 1965, s. 81) baş-
lıklı çalışmasında eserin orijinal yazmasındaki tercümeyi tespit etme konusunda şu açık-
lamayı yapmıştır: “Zimahşerî’nin Türkçe glossarının aslî ilk şeklini tespit etmek için onun
aynı kitaba yazdığı Horezmce ve Farsça glossarlarını da ele alarak her üçünü karşılaştır-
mak şarttır. Türkçe glossar gibi Farsçası da, ya Zimahşerî’den tamamen müstakil olarak
yeniden yapılmış yahud da Zimahşerî’nin bu farsça glossarı zaman ve mekâna göre tadi-
lata uğramıştır.”
Mukaddimetü’l-Edeb, Arapça öğretmeyi amaçlayan, Arapça kelime ve kısa cümleler-
den oluşan pratik bir sözlüktür. Bu nedenle ele alınan kelime ve kısa ibareler arasında her-
hangi bir ilgi bulunmamaktadır.
Alfabetik sırada olmayan bu sözlük beş bölümden oluşmaktadır: İsimler, Fiiller, Harf-
ler (Edatlar), İsim Çekimi, Fiil Çekimi. Bu bölümler arasında fiiller, eserin ¾’ünü oluş-
turmaktadır. Mukaddimetü’l-Edeb’de son üç bölüme çok az yer verilmiştir. Sözlüğün Ha-
rezm Türkçesi ile yapılmış tercümelerinin hiçbirinde bu son üç bölüm yer almamaktadır.
Eski Türkçe ve Orta Türkçe dönemi sözlüklerinde bulunmayan, hapaks (=hapax) Hapaks (hapax) : Bir eserde
sadece bir defa kullanılmış
durumundaki pek çok kelimenin yer aldığı Mukaddimetü’l-Edeb, bu yönüyle Divanü (kelime) veya tek bir kelimede
Lugati’t-Türk’ten sonra Orta Türkçe döneminin en zengin kelime hazinesini içine alan bir görülen şekil.
sözlüktür.
Mukaddimetü’l-Edeb’in Nüshaları: Eserin Harezm Türkçesi ile bilinen yirmi nüsha-
sı vardır.
1. Yozgat Kütüphanesi, 396 (10 cumadi’ü’l-evvel 655/25 Mayıs 1257)
2. Berlin Devlet Kütüphanesi, Nr. Ms. Orient Fol. 66 (Safer 681/1282)
3. Paris Supplément turc, 287 (XII. yy.)
4. Şuşter Nüshası (XIII. yy): Nuri Yüce’nin bu nüsha üzerindeki çalışması Türk Dil
Kurumu tarafından 1988 yılında yayımlanmıştır.
5. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Edebiyat nr. 4655 (veya A.Y.114), (715/1315)
6. Rampur Saray (Rezâiye) Kütüphenesi, 3810 (XIV. yy)
7. Topkapı Sarayı, Ahmed III, 2243 (XIV. yy.)
8. Topkapı Sarayı, Ahmed III, 2740 (XIV. yy.)
9. Topkapı Sarayı, Ahmed III, 2741
10. Millet Kütüphanesi, 2009 (749/1348)
11. Beşir Ağa, 648 (14 Rebîü’l-evvel 797/1394)
12. Damat İbrahim Paşa Kütüphanesi, 1149 (738/1338)
13. Atıf Efendi, 2768 (799/1397)
14. Yeni Cami Kütüphanesi, Hatice Turhan Yazması, 322 (769/1367)
15. İstanbul Arkeoloji Müzesi, 1619 (1340)
16. Manisa Kütüphanesi, 2850, (25 Ramazan 800/1398)
17. British Museum, Add 7429 (760/1359)
18. Kastamonu Kütüphanesi, 2487
19. Hive, (1338)
20. Taşkent, 2699 ve 3807
Rabgûzî ve Kısasü’l-Enbiyâ’sı
Rabgûzî, “Ribat Oğuzlu” olmasına rağmen eserini o zamanın ortak edebî dili olan Harezm
Türkçesi ile yazmıştır. Yazar hakkında kendi açıklamalarından başka bilgi bulunmamaktadır.
Kendisinin “Ribat Oguzlug” yani Oğuzlarla meskun Ribat adlı mevkiden olduğunu
belirten yazarın, Rabgûzî mahlasını bundan dolayı aldığı anlaşılmaktadır. Bu yer için kay-
nak çalışmalarda sadece “henüz yeri tespit edilmemiş” ifadesi kullanılmıştır. “kervansa-
ray” anlamına gelen “Ribat” yer adının Oğuzlarca meskun olduğu anlaşıldığından burası-
nın F. Sümer’in Eski Türklerde Şehircilik (TTK Yayınları, Ankara 1994, s. 87-88) adlı çalış-
masında “Seyhun kıyılarından Cend yakınlarında” açıklaması ile geçen Çirik Ribat olma-
sı ihtimal dahilindedir
Rabgûzî, tÀrìò yeti yüz toúuzda it yılınıñ evvelinde úaãıd yetildi kim peyġÀmber
úıããalarıġa (“tarih yedi yüz dokuzda it yılının öncesinde peygamber kıssalarına maksat
ulaştı” 2v13) diyerek esere başlama tarihini vermiştir. Sonra da,
Uyúu buzdum üzüm üzüm sözni tüzdüm tünle men

Erte úoptum òÀme urdum emgedim tün kündüzi
Uyku bozdum tane tane sözü düzdüm geceleyin ben

Sabah kalktım kalem vurdum zahmet çektim gece gündüz
beyitlerinden anlaşılacağı gibi çektiği sıkıntıları dile getirmiş, yetti yüz on erdi yılġa bitildi
bu kitÀb (“yedi yüz on idi yıla, yazıldı bu kitap”) diyerek eserini bitirme tarihini vermiştir.
Yazar, 710H.=1310M. yılında tamamladığı bu eseri, aşağıdaki mısralarda ve açıklamala-
rında görüldüğü üzere Nâsırüddîn Tok Buga’ya sunduğunu belirtmiştir:
Resim 6.2 Barıp ıdtım NÀãırü’d-dìn Toú Buġa Beg tapġıça

Aysu Ata’nın Tileyür mü tilemes mü belgülüg bilsün özi
yayımladığı Kısasü’l-
Enbiyâ’nın kapağı. Gidip gönderdim Nâsırüddîn Tok Buga Bey’in hizmetine
İster mi istemez mi apaçık bilsin kendisi
Bu kitÀbnı tüzgen, ùÀ‘at yolında tizgen, ma‘ãiyet

yÀbÀnın kezgen, az azuġluġ köp yazuúluġ, Ribat
Oġuzluġ, BurhÀn oġlı úÀdì NÀãır settera’llÀhu ‘aybehu
ve nevvere úalbehu.
Bu kitabı yazan, ibadet yolunda dizen, asilik çölü-
nü gezen, ibadeti az, günahı çok, Rıbat Oğuzlu, Bur-
han oğlu kadı Nasır, Allah onun ayıplarını örtsün ve
kalbini nurlandırsın.
Kısasü’l-Enbiyâ, adından da anlaşılacağı üze-
re peygamberlerin hikâyelerini konu alan bir eser-
dir. Başta Hz. Muhammed olmak üzere İslam dininin
doğruladığı diğer peygamberler ile Avac bin Annak,
Harut ve Marut gibi Kur’an’da da adı geçen bazı kıssaları içerir. Eserde Âdem peygamber
kıssasına âlemin yaratılışını konu alan bölümden sonra geçilmiştir.
Yazarının, izlegen bat tapúay, işitken bat bilgey tep Ķıãaã-ı Rabġūzì at berdük (“izleyen
hemen bulacak, işiten hemen bilecek diye Kısas-ı Rabgûzî –diye- ad verdik” 3r3-4) dedi-
ği eserde özellikle her kıssanın başlangıcındaki secili ifadelerle dinî konulara bediî bir şe-
kil verilmiştir:
Anı topraúdın yaratġan, úudret birle törütgen, ediz kökke aġġan, uçmaó içre kirgen,
ÓavvÀ teg cüft birilgen, İblis vesvesesiŋe ilingen, yaruú uçmaódın adrılġan, úaraŋġu
dünyÀge ingen, üç yüz yıl ‘alemnÀ enfüsenÀ (VII-23) tip yıġlaġan, ve lÀ-taúrebÀ hÀzihi
eş-şecere (II-35) òiùÀbın işitgen, sümme ectebayehu rabbühü (XX-122) tÀcın başınġa
urġan, inne’llÀhe ısùafÀ Àdeme (III-33) òil‘atin kedgen, escedü’l-Àdem (II-34) kerÀmeti
birle mükerrem bolġan, ve ‘alleme Àdeme’l-esmÀ-i küllehÀ (II-31) teşrìfini bulġan Ādem-i
ãafì ol òalìfe-i vefì (5r21-5v5)
Onu topraktan yaratan, kudret ile türeten, yüce göğe ağan, cennet içine giren,
Havva’leyin eş verilen, İblis vesvesesine yetişen, aydınlık cennetten ayrılan, karanlık
dünyaya inen, üç yüz yıl ‘alemnÀ enfüsenÀ diye ağlayan, lÀ-taúrebÀ hÀzihi eş-şecere hi-
tabını işiten, sümme ectebayehu rabbühü tacını başına vuran, inne’llÀhe ısùafÀ Àdeme
elbisesini giyen, escedü’l-Àdem bağışı ile bağışlandırılan, ve ‘alleme Àdeme’l-esmÀ-i
küllehÀ şerefini bulan Âdem-i safî, o halife-i vefî.
Ayrıca yazar söz ustalığını kıssalarla ilgili olarak verdiği Arapça, Türkçe ve Arapça-
Türkçe şiirlerle de pekiştirmiştir. Eserde toplamı 484 dize tutan 43 Türkçe şiir bulunmak-
tadır. Eserdeki manzum parçalar çoklukla kaside şeklinde yazılmıştır. Peygamberlere ve
din büyüklerine yazılan kasideler dışında aşk, tabiat ve burçlarla ilgili konuların işlendiği
gazeller de bulunmaktadır. Bu şiirlerin bir kısmı Arapçadan satır-arası tercümedir. Kıssa-
ların içerisinde en çok anlattığı ve en fazla kaside yazdığı peygamber Hz. Muhammed’dir.
Bu şiirler incelendiğinde bunların, Süleyman Çelebi’ye Vesîletü’n-Necât adlı mevlidi yazar-
ken ne derece kaynaklık ettiği daha iyi anlaşılacaktır.
Aşağıda verdiğimiz burçlarla ilgili manzum parça ile Kutadgu Bilig’de geçen aynı ko-
nulu şiir arasındaki benzerlik dikkat çekicidir.
On eki ükek yeti aúrÀn úılıú On iki burç yedi benzer mizaç
Eŋ ilki úozı uy erendend úarçıú En ilki koç, boğa, ikizler, yengeç
Kür arslan ma buġday başı ülgü ol Aslan ve başak, terazidir
Çıyan hem yay oġlaú könek hem balıú Akrep hem yay, oğlak, kova hem balık
Yana yetti yulduz bularda yörir Ve yedi yıldız bunlarda yürür

Sekendiz oŋay ol kürüd hem yaşıú Zuhal, Müşteri, o Merih hem Güneş
Sewit arzu yalçıú yaġı teg bolur Zühre, Utarit, Ay düşman gibi olur
Toúuşdın usanma kediben yarıú Savaştan usanma giyerek zırh
Nazım şekli bakımında Kısasü’l-Enbiyâ’daki manzu-

Resim 6.3
melerin önemli bir özelliği de halk edebiyatının etkisiy-
le Kutadgu Bilig ve Atebetü’l-Hakâyık’ta da karşılaştığımız GrØnbech’in
yayımladığı Kısasü’l-
mani-tuyuğ şeklindeki dörtlüklerin bulunmasıdır. Man-
Enbiyâ’nın kapağı
zumeler için eserin genelinde Divan şiirinde en sık rastla-
nan aruz ölçüleri kullanılmakla birlikte pek çok aruz hata-
sı mevcuttur. Eserin yazıldığı dönemlerde aruz ölçüsü kul-
lanımının henüz olgunlaşmaması, bunun yanı sıra hece
veznine yatkınlık dolayısı ile şiirlerde hece ölçüsünü takip
etmek daha kolay olmaktadır.
Kısasü’l-Enbiyâ’nın Nüshaları: Eserin bilinen on bir nüshası vardır.
1. London, British Museum Add. 7851.
Eserin dil özelliklerini yansıtması bakımından en iyi ve en eski nüshasıdır. K.
Grønbech, 1948 yılında 249 varaklık bu nüshanın tıpkıbasımını yapmıştır. Bu nüs-
haya dayanarak Aysu Ata 1997 yılında eserin çevriyazılı metnini ve dizinini iki cilt
olarak hazırlamış, H. Boeschoten, M. Vandamme ve S. Tezcan ise, 1995’te eserin di-
ğer nüshalarıyla karşılaştırmalı metnini ve İngilizceye çevirisini yayımlamışlardır.
2. Leningrad Nüshaları.
a. Leningrad, Public Library. T.H.C. 71 (16. yy?).
b) Leningrad, Or. Inst. C245 (1600).
c) Leningrad, Public Library Dorn 507 (Kaufman derlemesi, 17. yy.).
d) Leningrad, Or. Inst. D45 (18 yy.).
e) Leningrad, Or. Inst. D46.
f) Leningrad, Or. Inst. D43.
3. İsveç Nüshaları.
a) University Library of Uppsala, Sweden, Nova 578 ve 580.
b) University Library of Lund, Sweden, Universitätsbibliothek.
4. Paris Nüshası.
Paris, Bibliothèque Nationale, Suppl. turc 1012 (18. yy.).
5. Bakü Nüshası
Bakü, Azerbaycan Cumhuriyeti İlimler Akademisi Yazma Eserler Enstitüsü (16. yy.).
İslâm ve Mu‘înü’l-Mürîd’i
Harezm sahası eserlerinden biri de Mu‘înü’l-Mürîd’dir. Eserde yer alan ve aşağıda verilen dört-
lüklerde, yazarın adının İslâm olduğu ve bu eseri 713/1313 tarihinde yazdığı anlaşılmaktadır.
Bu kaç söz ayıtġan atı İslÀm ol Bu birkaç söz söyleyenin adı İslâm’dır
Tilegi Àòir vaút islÀm ol Dileği son deminde İslâm’dır
Atam baba İslÀm veliyyü’l-verÀ Atam Baba İslâm, ermiş kişi
Özi õikri tilde tümen aslam ol Kendi zikri dilde binlerce kazançtır
İdi birdi tevfìú bu bir kaç kelÀm Allah yardım etti, bu birkaç söz
Oruç ayı içre me boldı tamÀm Tam oruç ayı içinde oldu tamam
TÀrìò yitti yüz on üç irdi yılı Tarih yedi yüz on üç idi yılı
SelÀmun ‘aleyküm ‘aleyküm selÀm Selamun aleyküm aleyküm selam
İlk dörtlükten müellifin Baba İslâm’ın İslâm adlı oğlu olduğu anlaşılabilir. Bu dörtlüğe
dayanarak J. Eckmann da Mu‘înü’l-Mürîd için “Harezm Türkçesi” adlı çalışmasında ese-
rin müellifini “İslâm” olarak vermiştir. Fakat Z. V. Togan, bu dizelerden müellifin adını ta-
yin etmenin güç olduğunu belirtmiştir (Togan, 1928:322).
Ebulgazi Bahadır Han ise Şecere-i Terâkime adlı eserinde Mu‘înü’l-Mürîd’in müelli-
fi olarak Şeyh Şeref Hâce’yi göstermiştir. Mu‘înü’l-Mürîd için Ebulgazi Bahadır Han’ın
Şecere-i Terâkimesi’ndeki bu açıklamalar Aşkabad Türkmen rivayetinde tespit edilen
Revnaku’l-İslâm için de aynı biçimde tekrar edilmektedir.
F. Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi çalışmasında Z. V. Togan gibi Mu‘înü’l-Mürîd’in mü-
ellifi hususunda kararsızdır ve şöyle söylemektedir: “Acaba kendisine İslâm diyen şair
Şeyh Şeref midir? Yoksa Türkmen an’anesi bu eseri Şeyh Şeref ’e isnadda hata mı ediyor?”
Mu‘înü’l-Mürîd, dinî-tasavvufî konuların ele alındığı didaktik manzum bir eserdir.
Şah-nâme, Kutadgu Bilig ve Atebetü’l-Hakâyık gibi mütekarip bahrinde fe‘ûlün fe‘ûlün
fe‘ûlün fe‘ûl vezninde dörtlüklerle yazılmıştır.
“… bilhassa Harezm’deki o eski edebî an’anelerin deymumetini (=süreklilik) göstermek
itibarıyle de Mu‘înü’l-Mürîd’in pek mühim bir mevkii vardır.” diyen F. Köprülü Mu‘înü’l-
Mürîd’in, az sayıda eseri içine alan fakat Türk dili tarihi konusunda Karahanlı ve Çağa-
tay Türkçelerine geçiş dönemini kapsayan Harezm Türkçesi dairesindeki önemini vurgu-
lamıştır (Köprülü, 1926: 343).
Dil ve üslubu açısından geniş halk kitleleri için yazıldığı anlaşılan Mu‘înü’l-Mürîd’in
bugüne kadar bilinen tek nüshası Bursa Orhan Kütüphanesi, No:1605’tedir. Eser, adı ge-
çen kütüphanede bulunan mecmuanın 186-211. varakları arasında yer almaktadır. Bu
nüshanın fotoğrafları Agah Sırrı Levend tarafından Türk Dil Kurumu’na bağışlanmış-
tır. Tamamı 26 varak olan bu nüshanın her sayfasında ortalama 16-17 satır yer almak-
ta olup metinde hareke işaretleri daha çok okumada güçlük çıkarabilecek yerlere konul-
muştur. Mu‘înü’l-Mürîd’in Türk Dil Kurumu’nca tıpkıbasımı yapılmışsa da, eseri yayı-
na hazırlayan Ali Ulvi Elöve ile bir anlaşmazlık ortaya çıktığından basılan tıpkıbasım ki-
tap hâline getirilmemiş, fakat pek çok bilim adamına dağıtılmıştır. Eser üzerinde Recep
Toparlı’nın 1988 yılında Atatürk Üniversitesi yayınlarından olan çalışması vardır. Ali Feh-
mi Karamanlıoğlu’nun profesörlük takdim tezi olarak hazırladığı Mu‘înü’l-Mürîd üzerine
çalışması, 2004 yılındaki ölümünden dolayı yayımlanmamıştır. Karamanlıoğlu’nun eser
üzerindeki notları 2006 yılında yayına hazırlayan Osman Fikri Sertkaya’dır. Eser üzerinde
en son çalışma ise 2008 yılında Recep Toparlı ve Mustafa Argunşah tarafından yapılmıştır.
Mu‘înü’l-Mürîd’in bu nüshasında Cevâhirü’l-Esrâr adlı eserden alınmış 7 dörtlük ile
kime ait olduğu belli olmayan bir kıssa ve dizeler de yer almaktadır. Esas eserin kenarın-
da yer alan bu eklemelerin kimin tarafından ve ne zaman yazıldığına dair herhangi bir ka-
yıt yoktur. Fakat bu alıntılar konu itibarıyla Mu‘înü’l-Mürîd’le aynıdır. Cevâhirü’l-Esrâr
konusunda F. Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi adlı kitabında şu açıklamayı yapmıştır: “Ki-
min tarafından, nerede ve hangi zamanda yazıldığına dair elimizdeki parçalarında ne de
sair tarihî menbalarda hiçbir malumata tesadüf edilmemektedir. Yalnız kıtalardan biri-
nin son mısraında Hıtay, Hind, Mogal, Rus, Çerkes, As’lardan bahsetmesi ya Altınordu’da
veya onunla pek alakadar olan Harezm’de yazıldığına bir delil olabilir... Bundan başka
eserin lisanî mahiyeti, mevzu’u, şekil ve vezin itibariyle edebî hususiyetleri, onu Mu‘inü’l-
Mürid’den pek farklı olmayan bu eser, bize 14. asır esnasında Harezm’de, dinî-sofiyâne
mahiyette bir klâsik Türk edebiyatının kuvvetle inkişaf ettiğini gösterebilir. Bu eserin Şeyh
Şeref ’e aid olması da şüphesiz faraziyye olarak hatıra gelmektedir.”
Kerderli Mahmud b. Ali ve Nehcü’l-Ferâdîs’i

Nehcü’l-Ferâdîs’in yazarı, Kerderli Mahmud bin Ali’dir. Yazar, eserinden anlaşıldığına göre
tefsir, hadis, fıkıh, ferâiz, megâzi, menâkıp gibi ilimlere yabancı olmayan biridir. Bu itibar-
la medrese eğitimi görmüş olup tarikat ehlidir. Ele alıp örnek verdiği ayet ve hadisler doğ-
ru ve yerinde görünmekte olup eseri sağlam kaynaklara dayanmaktadır. Nehcü’l-Ferâdîs,
1358 yılında Saray’da yazılmış bir kırk hadis tercümesidir. Dört bölüm halinde düzenle-
nen eserde aynı konuda birbiri ile ilgili olan hadisler onar onar ele alınmıştır. Eser, tertibi
ve hadis sayısı yönünden Kırk hadis türünün Türkçedeki ilk örneğidir.
Eckmann bu konuda Tıpkıbasım çalışmasında şöyle demektedir: “Nehcü’l-Feradis
nüshaları üzerinde incelemeler yapanlar, umumiyetle eserin müellifi olarak Kerder-
li Mahmud bin Ali’yi, yazılış yeri olarak da Harezm’i kabul etmektedirler. Kerder eski
Harezm’de Ürgenç şehrinin kuzeydoğusunda eskiden beri birçok ilim ve din adamları-
nın yetiştiği mühim bir kültür merkezi idi. Müellifimiz de bunlardan biri pekâlâ olabilir.
Eserin dili de onun Altın Ordu Devleti’nin daha çok doğu kısmında yazıldığına delâlet
eder. Mamafih bu hususta kesin bir hüküm verebilmek için, müellif adını ve yazılış yerini
de açık olarak bildiren yeni bir nüshanın veya başka bir kaynağın ortaya çıkmasını bek-
lemek lâzımdır. Yazılış tarihine gelince, Mercanî nüshasındaki 1358 ve Yeni Cami nüsha-
sındaki 1360 istinsah yılları termus ante quem olarak kabul edilmelidir. Yani eser bu ta-
rihlerden önce yazılmıştır.”
Eserin yazarı, yazılış yeri ve tarihi ile ilgili ilk bilgiler, Şihabettin Mercânî’nin şahsî kü-
tüphanesinde bulunan fakat sonradan ortadan kaybolan Nehcü’l-Ferâdîs nüshasında ka-
yıtlıdır. Ş. Mercânî, Kitâbu Müstefâdi’l-Ahbâr fî Ahvâli Kazan ve Bulgar adlı tarihinin ilk
cildinde eserle ilgili kısa bilgi vermiştir. Bu nüsha 759H.=1358M. yılında Saray’da istinsah
edilmiştir. Nüshanın sonundaki “Mahmûd bin Alî es-Sarâyî menşe’en ve’l-Bulgarî mevli-
den ve’l-Kerderî” kaydını Ş. Mercânî, müellif kaydı olarak kabul etmiştir. Eserin dili için
de “Osmanlıca, Çağatayca ve Türkmence ve Kazakçadan farklı bir dil” dediği “Bulgarca”
yani eski Volga Bulgar Türkçesi kaydını düşmüştür.
Z. V. Togan da Mahmûd bin Alî es-Sarâyî el-Kerderî’yi Nehcü’l-Ferâdîs’in müellifi ola-
rak kabul eder. Ancak Ş. Mercânî’nin eserin dili ve yazılış yerine dair söylediklerine ka-
tılmaz. Çünkü eserin Yeni Cami nüshasında müstensih kaydı bulunmaktadır. Ayrıca bu
nüshada Nehcü’l-Ferâdîs’in istinsah ve müellifin ölüm tarihi de yer almaktadır. Nehcü’l-
Ferâdîs’in Yeni Cami nüshası, müellifin ölümünden üç gün sonra yani 6 Cemaziye’l-evvel
761 (25 Mart 1360, Çarşamba) tarihinde tamamlanmıştır. Buna göre müellifin ölüm tari-
hi ise, 22 Mart 1360, Pazar olarak hesaplanabilmektedir.
Nehcü’l-Ferâdîs’te yer alan bu bilgilerden yola çıkarak Z. Velidî Togan, “Harezm’de Yazıl-
mış Eski Türkçe Eserler” adlı çalışmasında “bu eser Harezm Türk lehçesinde yazılan ve mü-
ellifi 761’de Harezm’de vefat etmiş olan bir eserdir, bu müellifin menşe itibariyle de Harezm-
li olması icab eder” demiştir. Çünkü Togan’a göre; Harezmli olan müstensih, müellifin ölü-
münden üç-dört gün sonra ölüm kaydını düşebiliyor ise demek ki müellif de aynı yerden-
dir yani Harezmlidir. Ayrıca yapılan araştırmaya göre Z. V. Togan, eserin Yeni Cami nüsha-
sında kullanılan kağıdın türünün aynı dönemde Harezm bölgesinde yazılmış eserlerin ka-
ğıdına benzediği ve Nehcü’l-Ferâdîs’te Altın Ordu ve Bulgar bölgesinin âlimlerinin değil ge-
nellikle Harezm bölgesi âlimlerinin eserlerinden alıntılar nakledildiği üzerinde durmuştur.
Resim 6.4 F. Köprülü, Nehcü’l-Ferâdîs’in müellifi konusun-

da Türk Edebiyatı Tarihi’nde Z. V. Togan’ın fikirlerine
Nehcül’l-Ferâdîs’in
tıpkıbasımının1. ve 2. “şimdilik” kaydı ile katıldığını ifade ederken daha son-
sayfaları raki İslâm Ansiklopedisi “Çağatay Edebiyatı” maddesinde
Mahmûd bin Alî için “Harezm civarında Kerder kasaba-
sına mensup olup, sonradan Saray şehrine hicret eden ve
761H.=1360M.’de ölen” açıklamasını yapmıştır.
E. N. Nadjib, “Nehcü’l-Feradis ve Dili Üzerine” adlı ça-
lışmasında Leningrad SSCB İlimler Akademisi Şarkiyat
Enstitüsünde 316 numarada kayıtlı nüshadaki Mahmûd bin
Alî bin şeyh es-Sarâyî menşe’en ve’l-Bulgarî mevliden ve’l-Kerderî ‘akden ifadesinden müellifin
“Saray şeyhinin oğlu, Bulgar doğumlu, Kurder (Kerder) ile ilgisi bulunan Ali oğlu Mahmud”
olduğunu ileri sürmüştür. Yine Nadjib’e göre Kürder bir Kazak aşiretidir ve müellif de bu aşi-
rettendir. Ayrıca eserin nüshalarının Harezm ve Orta Asya’da ortaya çıkmayışını, yazılış ye-
rinin Volga boyu (Saray şehri) olduğuna bağlamış, daha sonraki devirlerde eserin özellikle
Povolj’ya Tatarları arasında geniş yankı bulmasını buna delil olarak göstermiştir. Ona göre, Z.
V. Togan’ın ifade ettiği gibi Yeni Cami nüshasındaki harekelerin Harezm Türkçesine göre yapıl-
ması da eserin Harezm’de yazıldığını göstermeye delil değildir. Çünkü bu harekelerde kullanı-
lan mürekkep farklıdır ve sonradan Harezmli biri tarafından kendi şivesine göre konulmuştur.
Dinî ve didaktik nitelikte bir eser olan Nehcü’l-Ferâdîs, Harezm Türkçesinin dil özel-
liklerini tespit etmek için en önemli kaynak eserlerden birisidir. Eser, kısaca dünya ve ahi-
rette mutlu olmanın yollarını ortaya koyan Müslümanlık bilgilerini içermektedir. Bunu
ortaya koyarken de yazar sanat amacı gütmemiş ve sade bir dil kullanmıştır. Ayrıca yazar,
dinî konuları ele alırken akıcı hikâyelerle eserini süslemesini bilmiştir.
Eser dört “bâb” ve her “bâb” da onar “fasl”dan oluşmaktadır. İlk bölümde Hz.
Muhammed’in hayatı ve ailesi, Peygamber’e vahiy gelmesi, sahabelerin müslüman oluşu
ve bu arada çektikleri zorluklar ile Mekke’den Medine’ye göç, Hz. Muhammed’in mucize-
leri, yaptığı savaşlar ve vefatı konuları işlenmektedir. İkinci bölümde, Hz. Ebu Bekr, Ömer,
Osman, Ali, Fatıma, Hasan ve Hüseyin, Ebu Hanife, İmam Şafi, İmam Malik ve İmam
Hanbel ile ilgili hadiseler ve onların erdemleri anlatılır. Üçüncü bölüm, Hakka yaklaştıra-
cak, dördüncü bölüm de Hak’tan uzaklaştıracak amellere ayrılmıştır.
Eserde her fasıl bir hadisle başlamış, arkasından bunun Türkçeye tercümesi yapılmış,
sonra da zamanın tanınmış İslam âlimlerinin bu hadisle ilgili görüşlerine ve aktardıkları
hikâyelere yer verilmiştir. Müellif, bilinen bazı hikâyelerde istediği değişikliği yapmaktan
sakınmamıştır. Ayrıca gerektiği yerde Türkçe tercümeleri ile birlikte zaman zaman ayetle-
re de başvurulmuştur.
Abdülkadir Karahan, Nehcü’l-Ferâdîs’i, İslâm Türk Edebiyatında Kırk Hadis Toplama,
Tercüme ve Şerhleri adlı eserinde kırk hadis tercümesi olarak değerlendirmiştir. Aynı şe-
kilde yazar da ortaya koyduğu eserinin kırk hadis tercümesi olduğunu bildirmekte ve şöy-
le demektedir:
Úayu mü‘min ve muvaóóid úırú óadìåni menim óadìålerimdin işitmegenlerge tegürse

bilmegenlerge ögretse Óaú ta‘ÀlÀ ol kimerseni ‘Àlimler zümresinde bitigey taúı úıyÀmet
kün bolsa ÀmennÀ ve ãaddaknÀ şehìdler cümlesinde úoparġay taúı úayu kimerse men
aymamış óadìåni menim aymaġanımnı bilip úaãd birle menim üze yalġan sözlep
peyġÀmber ‘aleyhi’s-selÀm aydı tese tamuġdın olturġu yerini ÀmÀde úılsun tep aydı. Bu
óadìåge temessük úılıp úırú óadìå cem‘ úılduú, PeyġÀmber ‘aleyhi’s-selÀm óadìålerindin
mu‘temed kitÀblardın. … Takı tegme bir faãl evvelinde bir óadìå keltürdük peyġamber
‘aleyhi’s-selÀm óadìåleridin kim mecmu‘ı úırú óadìå bolur.
Hangi iman eden ve Allah’ın birliğine inanan kırk hadisi benim hadislerimden işitme-
yenlere ulaştırırsa bilmeyenlere öğretirse Yüce Allah o kişiyi âlimler grubunda yazacak ve
kıyamet günü geldiğinde -inandık ve yürekten bağlandık- şehitler grubunda diriltecek ve
hangi kişi benim söylemediğim hadisi, benim söylemediğimi bilip kasıtla benim hakkımda
yalan söyleyip “Peygamber ‘aleyhisselam söyledi” derse “cehennemden oturacak yerini ha-
zırlasın” diyerek konuştu. Bu hadise bağlanıp kırk hadis topladık, Peygamber ‘aleyhisselam
hadislerinden ve güvenilir kitaplardan. … Ve her bir bölüm öncesinde tamamı kırk hadis
olan Peygamber aleyhisselam hadislerinden bir hadis getirdik.
Nehcü’l-Ferâdîs’in Nüshaları: Eserin bilinen dokuz nüshası vardır.

1. İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Cami kısmı, 879: Eserin dil özelliklerini
veren en iyi nüshasıdır. Harekelidir. Bu nüshanın tıpkıbasımı Janos Eckmann tara-
fından 1956 yılında yapılmış olup Eckmann bu çalışmanın ardından hemen eserin
çevriyazılı metnini hazırlamaya koyulmuşsa da vefatı üzerine onun çalışmalarını
bir araya getirip yayımlayan Hamza Zülfikar ve Semih Tezcan olmuştur. Aysu Ata
ise bu eserin üçüncü cildini, 1998 yılında Dizin-Sözlük adı ile yayımlamıştır.
2. Şihabettin Mercânî Nüshası.
3. Paris Bibliothèque Nationale, 1020.
4. Yalta Nüshası.
5. Kazan Nüshaları.
a. Kazan Üniversitesi Kütüphanesi, 60261.
b. Kazan Devlet Üniversitesi Kütüphanesi, 3060 (445b).
c. Kazan Devlet Pedagoji Enstitüsü, 12100.
6. Leningrad Nüshaları.
a. Leningrad SSCB İlimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü, 316.
b. Leningrad SSCB İlimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü, B2590.
HAREZM-ALTIN ORDU TÜRKÇESİ ESERLERİ

Kutb ve Hüsrev ü Şîrîn’i
Kutb (=Kutub) hakkında fazla bilgi yoktur. Eserinden edebî bilgilerle donanmış, med-
rese eğitimi görmüş bir şair olduğu anlaşılmaktadır. Kutb mahlasını kullanan şairin adı
belli değildir. Nizâmî’nin Hüsrev ü Şîrîn adlı mesnevisini ilk defa Türkçeye çeviren şair
Kutb’dur. 4370 beyit olan eserini 1341-42 yılında yazdığı göz önüne alınırsa, şairin XIV.
yüzyılın ikinci yarısında öldüğü söylenebilir. Kutb, Hüsrev ü Şîrîn adlı eserini, Altın Ordu
hükümdarı Tını Beg Han ile eşi Melike Hatun adına yazmıştır. Aşağıdaki dizelerde Kutb,
adına kitap yazdığı kişileri şu şekilde övmektedir:
Ulus il erkligi sulùÀnı úanı Ulus ve memleket sultanı hânı

CihÀn òalúı ten ol ten içre cÀnı Cihan halkı ten, o ten içre canı
Òanımız Tını Beg şÀh-ı cuvÀn-baòt Hanımız Tını Beg bahtı açıkların
Kim uş andın úuwanur tÀc hem taòt Ki işte ondan taç ve taht öğünür
…………
Ne Òüsrev kim bu kün hem Òüsrev-i Çin Bu nasıl padişahtır, bugün Çin ülkesinin hükümdarı
Kerek ögrense pÀdişÀhlıúnı sindin Padişahlığı senden öğrenmiş olmalı
Úaçan Òüsrevde bar irdi bu sìret Ne zaman Hüsrev’de bu hâl ortaya çıktı
Melek tig úayda ol Şìrìnde ṣūret Orada Melek gibi Şirin’de suret
Tümen Òüsrev úuluñ bolsa yarar kim Onbinlerce Hüsrev kulun olursa
Bu Şìrìn şahã birle sen mülÀzım Bu Şirin kişinin yanındasın
Bu òalúnıñ çın SüleymÀnı sen iy şÀh Bu halkın gerçek Süleyman’ısın ey şah
Kim uş Belúìs tig yanıñda bar mÀh Ki işte Belkıs gibi yanında bir ay var
Kutb, eserini Nizâmî’nin aynı adlı mesnevisinden tercüme etmiştir. Ancak esere yapı-
lan ilaveler ve eserin hacmi bakımından kelimesi kelimesine bir çeviri olmadığı anlaşıl-
makta ve Kutb’un şairlik yeteneği de ortaya çıkmaktadır.
Kutb, Hüsrev ü Şîrîn’in Farsça orijinalinden farklı tarihî ve sosyal ilişkileri eserine ka-
tarak bu unsurlarla onu Altın Ordu halkının hayatına uygun hâle sokmuştur.
Bugüne kadar kaynaklarda herhangi bilgiye ulaşılamayan Kutb için Eckmann, “Ha-
rezm veya Mâverâünnehir menşeli” ifadesini kullanmıştır. F. Köprülü ise eserin dil özel-
liklerinden yola çıkarak Kutb’un menşeini tespite çalışmış ve eserde edebî Hakaniye lehçe-
si tesirlerinin çokluğundan dolayı Maveraünnehir civarından olduğunu belirtmiştir.
Faruk Kadri Timurtaş, “Türk Edebiyatında Husrev ü Şirin ve Ferhad u Şirin hikâyesi”
(Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 1959, s. IX) adlı yazısında Kutb’un bu eserinin Türk edebi-
yatında bugüne kadar bilinen 21 Hüsrev ü Şîrîn veya Ferhâd u Şîrîn mesnevisinin ilki ol-
ması bakımından önemli olduğunu vurgulamıştır. Ayrıca romantik bir mesnevi olan Hüs-
rev ü Şîrîn, yazıldığı saha ve dönemde konusu itibarıyla da ilk olması bakımından dikkat
çekicidir.
Altın Ordu sahasında yazıldığı bilinen ilk edebî eser olan Hüsrev ü Şîrîn’in bugüne ka-
dar gün ışığına çıkan tek nüshası Paris Bibliothèque Nationale (Mss. Turcs A.F. 312)’dedir.
Bu nüsha 1383 yılında Berke Fakih adlı bir Kıpçak tarafından İskenderiye’de Altın Boga
adına istinsah edilmiştir. Bu bilgiler, eserin sonunda esas metnin dilinden farklı olmayan
66 beyitlik ilavede müstensih tarafından şu şekilde verilmektedir:
Bitidim kitÀbnı òaùÀsın bakıp Yazdım kitabı hatasına bakarak

Bu zaómet çekgenim bilgeysen oúıp Bu zahmeti çektiğimi okuyarak bileceksin
Ataġım ma Berke Faúìh tip ançaú

Lakabım da Berke Fakih diyerek öylece
Özüm mü‘min ve müslim aslım Úıpçaú Özüm mümin ve Müslüman, aslım Kıpçak
..
Munuñ birle meşhūr Mıãırda özüm Böylece ben Mısır’da meşhur

Faúìh tip ayurlar ay iki közüm Fakih diyerek söylerler ey iki gözüm
Altın Boġa atlıġ bir big úatında Altın Boga adlı bir bey katında
Turur men mülÀzım uş òıdmatında Ayrılmadan dururum işte hizmetinde
TÀrìò yiti yüz seksen bişinde Tarih yedi yüz seksen beşte
Sefer ayınıñ yigirmi bişinde Sefer ayının yirmi beşinde
Yol üzre ni bolsa bitidim kitÀb Yol üzerinde ne olursa kitap yazdım
Òatımnı øa’ìf tip úılmaġıl ‘itÀb Yazdıklarımı güçsüz diyerek beni ayıplama
Abdülkadir İnan’ın “XIII.-XIV. Yüzyıllarda Mısır’da Oğuz-Türkmen ve Kıpçak Lehçe-

leri ve “Halis Türkçe” (Türk Dili Belleten, 1953) adlı makalesine göre Berke Fakih’in bu ila-
ve manzumesi başkası bulununcaya kadar Mısır’da yazılan ilk Kıpçakça metin sayılabi-
lir. Mısır’da Memluk Kıpçakçasının yazı dili olarak ortaya çıkmasında Altın Ordu’dan göç
eden muhacir ve mültecilerin ne derece rol oynadığı ise tarihî kaynaklarda yerini bulmuş-
tur. Memluklular devrinde idarî ve askerî sahayı ellerinde tutan bu zümre, Harezm Türk-
çesi tesirinde Altın Ordu’da yazılmış eserleri de beraberlerinde getirmişlerdir. A. İnan’ın
çalışmasında Berke Fakih’in -ve benzerliği dolayısıyla eserin geneli için- dil özellikleri hu-
susunda Memluk Kıpçakçasının geleceğine dair yapmış olduğu şu açıklama da bizce bu
konuyu aydınlatıcı olması bakımından oldukça isabetlidir: “Berke Fakih ve benzerleri ta-
rafından getirilen bu Harezim-Altınordu yazı geleneği Mısır Türkçesinde yerleşmeye mu-
vaffak olamamıştır. Berke Fakih’den sekiz yıl sonra (1391)’de “Gülistan bittürkî” yazarı
Seyfî Sarayî bu eserini Bozkır Kıpçakçasına yakın bir Resim 6.5
dilde yazmıştır. ... Berke Fakih ise Orta Asya’nın klasik
Zajaczkowski’nin
yazı dili ile yazmaya özenmiştir. ... Kıpçak lehçesi ge- yayımladığı Hüsrev ü
rek Altınordu Devleti’nde ve gerek Mısır’da istikrarlı bir Şîrîn’in kapağı
yazı dili olamamıştır. Altınordu sahasında önce Hare-
zim Türkçesinin ve sonraları da Çağatay yazı dilinin te-
siri altında bocalamıştır.”
Eserin dil hususiyetleri konusunda çalışması bu-
lunan N. Hacıeminoğlu ise bu konuda şunları aktar-
maktadır: “Umumiyetle Altın Ordu sahasında yazılmış
“Kıpçakça” bir eser olarak kabul edilen “Hüsrev ü Şirin”
hem Harezm yazı dilinin hem de Çağatayca’nın husu-
siyetlerini taşımaktadır. ... elimizdeki metin fiil çekimi
şekilleri bakımından Çağatay öncesine yakın olmakla
beraber, ses hususiyetleri ve kelime hazinesi bakımın-
dan Kıpçakça’da rastlanan hususiyetleri taşımaktadır.”
Hüsrev ü Şîrîn’in metin yayınına dair çalışmalar A.
İnan, A. Zajaczkowski ve N. Hacıeminoğlu’na aittir. Za-
jaczkowski, üç ciltlik çalışmasının ilkinde Hüsrev ü Şîrîn’in transkripsiyonlu metnini, ikin-
cisinde tıpkıbasımını, üçüncüsünde ise sözlüğünü vermiştir. Hacıeminoğlu, Kutb’un Hüs-
rev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri adlı çalışmasında ise giriş bölümünden sonraki imlâ, ses
ve şekil hususiyetleri konularının ardından Hüsrev ü Şîrîn’in transkripsiyonlu tam metni-
ni vermiştir.
Harezmî ve Muhabbet-nâme’si
Muhabbet-nâme, 754H.=1353M. yılında Harezmî tarafından Sir Derya’da Muhammed
Hâce Beg’in Sıgnak’taki sarayında yazılmış, Altın Ordu sarayı etrafında oluşmuş klâsik
edebiyata örnek teşkil eden manzum bir eserdir. Muhabbet-nâme’nin sonundaki Farsça
hikâyeden şairin Harezm’den Altın Ordu’ya geldiği, o devirde Altın Ordu adına Sıgnak
eyaletini idare eden Muhammed Hâce Beg’in isteği üzerine kışı onun sarayında geçirdi-
ği ve söz konusu eseri yazdığı anlatılmaktadır. F. Köprülü’nün yazdığı “Çağatay Edebiyatı”
(İslâm Ansiklopedisi, C. III, 24. cüz, s. 281) maddesine göre Muhammed Hoca Beg, Berdi
Beg Han’ın saltanatı (1356-1360) zamanında Moskova’ya kaçan Hânzâde Muhammed’dir.
Sevgi ve sevgilinin güzelliği konularının işlendiği Muhabbet-nâme’de bazı bölümler
Farsça yazılmıştır. Hatime bölümünde eserin adı, yazılış yeri, müellifi ve yazılış tarihi ve-
rilmektedir:
Muóabbet-nÀme sözin sizge aydım Muhabbet-nâme sözünü size söyledim

Úamuġın Sìr yakasında bitidim Hepsini Sîr civarında yazdım
...
Oúıpan fÀtióÀ ür kıble yanı Okuyarak Fatiha kıbleye doğru üfle

Sivünsün bende Òºarezmì revÀnı Sevinsin kul Harezmî’nin ruhu
Bu defter kim bolupdur Mıãr úandı Bu defter Mısır’ın şeker kamışı oldu
Yiti yüz illi tört içre tükendi Yedi yüz elli dörtte tamamlandı
J. Eckmann’a göre bu eserin dili için Samoyloviç’in söylediği “Oğuzca-Kıpçakça” hük-

mü isabetsizdir ve eserin Arap alfabesiyle yazılmış olan Londra nüshasının dili büyük
çapta Çağatayca Türkçesinin tesirinde kalmıştır. Eckmann, T. Gandjei’nin Muhabbet-
nâme’nin tenkitli metin neşri ve İtalyancaya tercümesini tanıttığı yazısında ise Muhabbet-
nâme’yi Harezm-Altın Ordu edebiyatının başlıca eserlerinden biri olarak görmektedir (J.
Eckmann, 1979:187).
Muhabbet-nâme’nin Nüshaları: Eserin biri Uygur harfleriyle olmak üzere dört nüs-
hası bulunmaktadır:
1. British Museum Or. 8193’te Uygur harfli metin mecmuanın 160a-173b yaprakları
arasındadır.
Şçerbak, 1959 yılındaki çalışmasında Uygur harfli nüshanın bulunduğu yazma
hakkında bilgi verdikten sonra bu nüshanın transkripsiyonlu metnini ve tercüme-
sini vermiş, ayrıca eserin dil özellikleri üzerinde durmuştur.
2. British Museum Add. 7914’te Arap harfli bir mecmuanın 290b-313b varakları
arasındadır.
T. Gandjei, Uygur ve Arap harfli bu iki nüshanın tenkitli metnini, Uygur harfli
nüshanın tıpkıbasımını ve metnin İtalyancaya tercümesini vermiştir. E. N. Nadjib
ise Muhabbet-nâme’nin Arap harfli nüshasının transkripsiyonunu, tercümesini, dil
özelliklerini, sözlüğünü ve nüshanın tıpkıbasımını vermektedir.
3. İstanbul, Millet Kütüphanesi, Arabî, No:86’da kayıtlı Arapça tefsirin haşiyesinde-
dir. Ayrıca yine bu tefsirin haşiyesinde Hocendî’nin Letâfet-nâme’si de yer almak-
tadır. Ketebe kaydı olmayan bu nüsha hakkında ilk olarak F. Köprülü bilgi vermiş-
tir (Köprülü 1926:362).
XIV. ve XV. yüzyılda yazıldığı tahmin edilen Letâfet-nâme vezin, şekil, tertip ve
konu itibarıyla Muhabbet-nâme’nin naziresi sayılabilecek niteliktedir. Hocendî,
Emîr-zâde Mahmud Tarhan’a takdim ettiği bu eserini Harezmî’nin Muhabbet-
nâme’sine cevap olarak yazdığını eserinde bildirmektedir.
4. İstanbul, Millet Kütüphanesi, Ali Emirî, Manzum No:949.
Muhabbet-nâme’nin üzerinde son ilmî çalışmalar Clauson ve O. F. Sertkaya’ya
aittir. Sertkaya Türkiyat Mecmuası’ndaki yazısında İstanbul Millet Kütüphanesi,
Arabî No:86’daki nüshayı esas alarak eserin tenkitli metnini yayımlamıştır. Ayrıca
çalışmanın giriş bölümünde Muhabbet-nâme’nin nüshaları ve üzerinde yapılan ça-
lışmalar hakkında bilgi vermiştir.
Hüsâm Kâtib ve Dâsitân-ı Cumcuma’sı

Dâsitân-ı Cumcuma veya Cumcuma-nâme, Hüsâm Kâtib tarafından edebî bir gaye güdül-
meden geniş halk kitleleri için Altın Ordu’da 770H.=1368-1369M. yılında mesnevi nazım
şekli ile yazılmış dinî lirik bir hikâyedir.
Cumcuma-nâme, nazım şekli, vezni ve muhtevası bakımından Attâr’ın aynı isimli ese-
rinin tercümesidir. Fakat İsa peygamber ile Kesikbaş hikâyesini anlatan bu eser, cennet ve
cehennem konularının daha ayrıntılı olarak ele alınması ile asıl metinden ayrılmaktadır.
F. Köprülü, Altın Ordu sahasına ait olan Cumcuma-nâme’ye bizzat o muhitin yetiştir-
diği biri tarafından yazıldığı için büyük bir önem vermektedir (“Çağatay Edebiyatı”, İslâm
Ansiklopedisi, C. III, 24. cüz, İstanbul 1945, s. 282). Ona göre aynı sahaya ait olan Kutb’un
ve Harezmî’nin eserleri yazarlarının doğrudan doğruya o muhitin yetiştirdiği kişiler ol-
madığı için yerli mahsullerden sayılamaz.
Altın Ordu’daki müslüman Türkler tarafından çok rağbet gören bu eser, 995/1548 yı-
lında Kırım Hanı Sahib Giray bin Hacı Giray’ın emri ile Harezm-Altın Ordu Türkçesin-
den Anadolu Türkçesine çevrilmiştir.
Samoyloviç, eserin Leningrad Asya müzesinde iki nüshasının daha bulunduğunu bil-
dirmektedir. Samoyloviç’e göre bu nüshalardan birisi Vahidî’nin Ulûm Akademisine he-
diye ettiği kitaplar arasındadır (Samoyloviç, 1935:36). Ayrıca Cumcuma-nâme’nin XVIII.
yüzyıl Çağatay Türkçesine tercüme edildiği nüshası Paris Bibliotheque Nationale (Suppl.
Turc. No:973, 88v-103v)’dedir.
Eserin tam metnini ihtiva etmeyen neşri Kazan’da yapılmıştır: Hikayat Cumcuma Sul-
tan fi Nubuvvat İlyas alayhi’s-salam, Kazan Üniversite Matbaası 1289H.=.1872M.
Mi‘râc-nâme
Mi‘râc-nâme, gerek dil ve üslup ge- Resim 6.6
rekse işlediği konu açısından Nehcü’l-
Uygur alfabesiyle
Ferâdîs’e benzeyen anonim bir eserdir.
yazılmış, Mi‘râc-
Miraç olayını anlatan bu eser, konula- nâme.
rın sıralanışı itibarıyla Nehcü’l-Ferâdîs (MS Paris,
ile aynı olmakla beraber sadece gök Bibliotheque
Nationale, Suppl.
tasviri konusundaki ayrıntılarda ay- Turc 190)
rılmaktadır. Eserin mukaddimesin-
de bu kitabın Nehcü’l-Ferâdîs (veya
Nehecü’l-Ferâdîs) adlı bir eserden ter-
cüme edildiği ifade edilmektedir. Eck-
mann, buna dayarak Mi‘râc-nâme’nin
Farsça yazılmış Nehcü’l-Ferâdîs’ten
tercüme edilmiş olabileceği üzerin-
de durmuştur. Mi‘râc-nâme’de işlenen
konu, Türk-İslam edebiyatında edebî
tür olarak ilgi çekmiş ve pek çok man-
zum mirac-nâme yazılmıştır.
Mi‘râc-nâme’nin Uygur harfleri
ile yazılmış tek nüshası Paris Bibliot-
heque Nationale (Suppl. Turc No:190,
1v-69r) bulunmaktadır. Bu nüsha Ma-
lik Bahşı tarafından 840H.=1436M.’da
Herat’ta istinsah edilmiştir. XV. yüzyılın ilk yarısında istinsah edilen bu eser, bir XIV. yüz-
yıl eseri olarak kabul edilmektedir. Köprülü de bu eserin Timur devrine ait olması ihtima-
lini vurgulamaktadır.
Necip Asım, 1918 yılındaki Hîbetü’l-Hakâyık adlı çalışmasında bu nüshanın 1672-
1673’te A. Galland tarafından eski kûfî yazısı ile yazılmış bir yazma zannedilerek 25 kuru-
şa satın alınıp Paris’e götürüldüğünü, Uygur harfleri ile yazılı olduğundan metnin çözüm-
lenemediğini ancak arada yazılmış olan Arapça kısımlardan miraca dair bir eser olduğu-
nun anlaşıldığını ifade etmektedir. Eserin Fransızca tercümesi ile beraber Arap harfleriy-
le yazılan metni A. Pavet de Courtille tarafından yayımlanmıştır: Mirâdj-Nâmeh, Le ma-
nuscript Oigour de la Bibliothéque Natonale, Paris 1882. Osman Fikri Sertkaya, 1968 yılın-
da Mi’rac-nâme (Metin, İndex, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi; Türk Dili ve Ede-
biyatı Bölümü mezuniyet tezi, İstanbul 1968) üzerine bitirme tezi hazırlamıştır.
Mi‘râc-nâme’nin Arap harfleriyle Çağataycaya tercüme edilmiş nüshası İstanbul Sü-
leymaniye Kütüphanesi (Fatih No:2848, 1v-12v)’dedir. Bu nüsha 13 Ekim 1511 tarihin-
de Nûreddîn Alî bin Kiçkine Seyyid Alî et-Talikanî tarafından Mısır’da istinsah edilmiştir.
Harezm bölgesinde yazılan eserleri konuları yönünden tasnif ediniz.

3
Özet
“Harezm”in anlamını ve tarihini açıklamak. bölgesi -doğu kısmı hariç- en büyük oğlu Cuci’nin pa-
1
Harezm, bugün Özbekistan ve Türkmenistan sınırları yına düşmüştür. XIV. yüzyılda Cuci Hanlığının yö-
içinde kalan Ceyhun (Amu Derya) ırmağının dökül- netimi Kongrat Türklerine geçmiştir. Kongratlardan
düğü Aral gölünün güneyinde ve bu nehrin her iki ta- Hüseyn Sûfî’nin Çağatay ulusuna bırakılan Harezm’in
rafında uzanan bölgeye verilen addır. Bu bölgede ya- doğu taraflarını (Kas ve Hive) işgal etmesi ile Timur,
şayan halka ise Harezmî denilir. Semerkand ve Buha- Harezm’e yürümüş ve yağmalamıştır (1379). Timur’-
ra gibi merkezler dışında geniş bozkır ve çöllerle kap- un ölümünden sonra (1405) Özbekler (Şeybaniler)
lı Batı Türkistan’ın ortasında önemli bir yerleşim mer- Harezm’i işgal etmişlerdir. XVI-XIX. yüzyıllar ara-
kezi olan Harezm, Doğusundaki Kırgız bozkırları ve sı Harezm’in gerileme devresi olmuştur. Hanlıkların
Kızılkum çölü, batısındaki Karakum çölünün ortasın- yönetiminde bölgede ilim ve kültür hayatı gerilemiş,
da Ceyhun nehri ve deltası ile bölge için hayat kayna- XVII. yüzyılda Kalmuk saldırıları ile ticarî faaliyet-
ğı olmuş ve verimli toprağı ile tarih boyu halkları ken- ler altüst olmuş ve nihayet 1873’te de Ruslar bölgeyi
dine çekmiştir. tamamen ele geçirmiş, Batı Harezm Hanlığı Ruslara
Harezm’in tarihi: Harezm’de Pers İmparatorluğu yıl- tabi olarak yönetilmiştir. Bolşevik ihtilalinden sonra
larından başlayıp 995’e kadar hüküm süren hane- hanlığa son verilerek 1920’de Harezm Halk Cumhu-
danlık Afrigoğulları’dır. Harezm bölgesi, 717 yılın- riyeti, 1921’de Harezm Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
da Emevîlerle birlikte İslam orduları tarafından fet- kurulmuştur. 1924’te ise Hive Hanlığı’nın doğu tarafı
hedilmiş Afrigoğullarından İskecmük yalnızca şah- Özbekistan, batı tarafı ise Türkmenistan Cumhuriyet-
lık unvanı olan yetkileri kısıtlanmış harezmşah ola- lerine bırakılmıştır.
rak bırakılmıştır. 995 yılında Samanoğulları, ticaret
merkezi olan Gürgenç’i kendilerine bağlayıp bura- “Harezm Türkçesi” kavramını tanımlamak ve bu dilin
ya vali atamışlardır. Bu vali zamanında ilk Harezm- 2 tarihî gelişim sürecini açıklamak.
şahlar döneminin başkenti olan Kat şehri ele geçiri- Harezm Türkçesi, XI-XII. yüzyıllarda gerek etnik
lerek Afrigoğullarının son temsilcisi öldürülmüş ve yapı gerekse siyasî hayat bakımından Türkleşen Ha-
başkenti Gürgenç olan yeni bir hanedanlık kurul- rezm bölgesinde Oğuz, Kıpçak ve Kanglı boylarının
muştur. 1017 yılında ise Gazneliler, Harezm’i zaptede- yerleşik hayata geçmelerinin sonucu olarak Türk di-
rek kendi idarelerini kurmuşlar ve komutanlarından linin doğu kolunu teşkil eden Karahanlı (Hakani-
Altuntaş’ı buraya vali tayin ederek yeni bir Harezm- ye) Türkçesi temelinde, güneybatı kolunu teşkil eden
şahlar dönemini başlatmışlardır. XI. yüzyılın ortala- Oğuz Türkçesi ve kuzeybatı kolunu teşkil eden Kıpçak
rında Selçuklulara geçen Harezm’i, Selçuklu sultanla- Türkçesinin bu bölgede karışıp kaynaşmasından olu-
rının tayin ettiği valiler yönetmiştir. Harezm yöneti- şan bir Türkçedir.
minin Kıpçak ve Kanglı boylarından olan komutan- Harezm Türkçesinin Oğuz, Kıpçak ve diğer Türk boy-
ların eline geçmesiyle bölgeye bir süreden beri yerleş- larının ağızlarından alınan unsurlar ile şekil bilgisi ve
meye başlayan Oğuzların yanısıra Kıpçak ve Kanglı- kelime hazinesi bakımından kazandığı farklı bir ya-
ların da bulunması bölgenin etnik yapısındaki değişi- pısı bulunur. Harezm Türkçesi bu özelliği ile Doğu
mi Türklerin lehine çevirmiştir. Kıpçak Türklerinden Türkçesinin, Karahanlı Türkçesinden Çağatay Türk-
Ekinci bin Koçkar zamanında Harezm’in Türkleşme- çesine geçiş dönemini oluşturmaktadır.
si tamamlanmış, böylece Harezm’de Kıpçak, Kanglı XIII. yüzyıl sonlarında Harezm’de gelişen kültür faa-
ve Oğuz Türkçelerinin karışımı “Harezm Türkçesi”de liyetine, XIV. yüzyılda Altın Ordu’nun başkenti Saray
oluşmuştur. Atsız (1127-1156) devrinde yarı müstakil ve Kırım da katılmış, Harezm’den birçok bilgin, şair ve
bir devlet hâline gelen Harezm, İl Aslan (1156-1172) yazar Altın Ordu’ya göç ederek bu bölgede konuşulan
ve Alâeddîn Tekiş (1172-1200) zamanında güçlenip Türk yazı dilinin Altın Ordu sınırları içinde de yayıl-
gelişmiş, Alâeddîn Muhammed (1200-1220) devrinde masını sağlamıştır. Böylece Altın Ordu sahasında ko-
imparatorluk olmuş iken Celâleddîn Muhammed’in nuşulan mahallî şiveye Harezm Türkçesinin de katıl-
(1220-1231) kötü idaresi sonucunda Moğolların ha- ması ile Türk dilinin Kıpçak kanadında yeni bir yazı
kimiyetine girmiştir. Cengiz Han’ın ölümünden sonra dili ortaya çıkmıştır. Bu kadar geniş bir sahada kulla-
(1227) dört oğlu arasında yapılan taksimde Harezm nılan bu edebî dil, birlik sağlayamamış, eski ve yeni
şekiller yerli ağız özellikleri ile karışmıştır. Bu dil ev- Hüsrev ü Şîrîn, Altın Ordu şairi Kutb’un Altın Ordu
resi Timurlular devrinde sona ermiş ve yerini Çağatay hükümdarı Tını Beg Han ile eşi Melike Hatun adına,
Türkçesine bırakmıştır. Nizâmî’nin aynı adlı eserinden tercüme ve ilaveler
yaparak muhtemelen 1341-2 yılında yazdığı tahmin
Harezm Türkçesi ile yazılmış eserleri tanımak. edilen bir mesnevidir. Eser, Türk edebiyatında bugü-
3
Harezm Türkçesi ile yazılan eserler, Mukaddimetü’l- ne kadar bilinen 21 Hüsrev ü Şîrîn veya Ferhâd u Şîrîn
Edeb, Kısasü’l-Enbiyâ, Mu‘înü’l-Mürîd, Nehcü’l- mesnevisinin ilkidir. Altın Ordu sahasında yazıldığı
Ferâdîs, Hüsrev ü Şîrîn, Muhabbet-nâme, Dâsitân-ı bilinen ilk edebî eser olan Hüsrev ü Şîrîn’in bugüne
Cumcuma ve Mi‘râc-nâme’dir. kadar gün ışığına çıkan tek nüshası Paris Bibliothèque
Mukaddimetü’l-Edeb, Arapça öğretmeyi amaçlayan, Nationale (Mss. Turcs A.F. 312)’dedir. Bu nüsha
Arapça kelime ve kısa cümlelerden oluşan pratik bir 1383 yılında Berke Fakih adlı bir Kıpçak tarafından
sözlüktür. Zemahşerî tarafından yazılıp Harezmşah İskenderiye’de Altın Boga adına istinsah edilmiştir
Atsız bin Muhammed bin Anuştigin’e sunulmuştur. Muhabbet-nâme, 754H.=1353M. yılında Harezmî
Kısasü’l-Enbiyâ, Nâsırüddîn bin Burhânüddîn tarafından Sir Derya’da Muhammed Hâce Beg’in
Rabgûzî tarafından yazılmış ve Nâsırüddin Tok Sıgnak’taki sarayında yazılmış, Altın Ordu sarayı et-
Buga’ya sunulmuştur. Peygamber hikâyelerini konu rafında oluşmuş klâsik edebiyata örnek teşkil eden
eserde başta Hz. Muhammed olmak üzere Kur’an’da manzum bir eserdir. Sevgi ve sevgilinin güzelliği ko-
geçen bazı peygamber kıssaları anlatılmıştır. Ya- nularının işlendiği Muhabbet-nâme’de bazı bölümler
zar, eserde kıssalarla ilgili olarak Arapça, Türkçe ve Farsça yazılmıştır.
Arapça-Türkçe şiirlere yer vermiştir. Eserde toplamı Dâsitân-ı Cumcuma veya Cumcuma-nâme, Hüsâm
484 dize tutan 43 Türkçe şiir bulunmaktadır. Kâtib tarafından edebî bir gaye güdülmeden geniş
Mu‘înü’l-Mürîd, İslâm tarafından 1314’te yazılmış halk kitleleri için Altın Ordu’da 770H.=1368-1369M.
didaktik mahiyette bir eser olup dinî-tasavvufî ko- yılında mesnevi nazım şekli ile yazılmış dinî li-
nularda bilgi vermeyi amaçlamış manzum bir eser- rik bir hikâyedir. Cumcuma-nâme, nazım şekli, vez-
dir. Atebetü’l-Hakâyık gibi aruzun mütekârib bahri- ni ve muhtevası bakımından Attâr’ın aynı isimli ese-
nin fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûl vezninde dörtlüklerle rinin tercümesidir. Fakat İsa peygamber ile Kesikbaş
yazılmıştır. hikâyesini anlatan bu eser, cennet ve cehennem konu-
Nehcü’l-Ferâdîs, Kerderli Mahmud bin Ali’nin eseri larına daha ayrıntılı olarak yer vermesi bakımından
olup Türkçe yazılmış ilk kırk hadis kitabıdır. Dünya ve asıl metinden ayrılmaktadır.
ahirette mutlu olmanın yollarını ortaya koyan bilgile- Mi‘râc-nâme, gerek dil ve üslup gerekse işlediği
rin yer aldığı dinî ve didaktik nitelikte bir eserdir. Ya- konu açısından Nehcü’l-Ferâdîs’e benzeyen anonim
zar sade bir dil kullandığı bu eserini akıcı hikâyelerle bir eserdir. Miraç olayını anlatan bu eser, konuların
süslemiştir. Dört bölümden meydana gelen eserde her sıralanışı itibarıyla Nehcü’l-Ferâdîs ile aynı olmak-
fasıl bir hadisle başlamış, arkasından bunun Türkçe- la beraber sadece gök tasviri konusundaki ayrıntı-
ye tercümesi yapılmış, sonra da zamanın tanınmış İs- larda ayrılmaktadır. Mi’rac-nâme’nin Uygur harfle-
lam âlimlerinin bu hadisle ilgili görüşlerine ve aktar- ri ile yazılmış tek nüshası Paris Bibliotheque Nati-
dıkları hikâyelere yer verilmiştir. Müellif, bilinen bazı onale (Suppl. Turc No:190, 1v-69r) bulunmaktadır.
hikâyelerde istediği değişikliği yapmaktan sakınma- Bu nüsha Malik Bahşı tarafından 840H.=1436M.’da
mıştır. Ayrıca gerektiği yerde Türkçe tercümeleri ile Herat’ta istinsah edilmiştir. XV. yüzyılın ilk yarısın-
birlikte zaman zaman ayetlere de başvurulmuştur. da istinsah edilen bu eser, bir XIV. yüzyıl eseri olarak
kabul edilmektedir.
1. Harezm bölgesi günümüzde aşağıdaki ülkelerden hangi- 4. Nehcü’l-Ferâdîs ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi
lerinin sınırları içindedir? doğrudur?
a. Azerbaycan-Türkmenistan a. “Cennetlerin Açık Yolu” anlamına gelen eserin İs-
b. Türkmenistan-Özbekistan tanbul Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki nüshası, ha-
c. Kırgızistan-Kazakistan rekeli oluşuyla Harezm döneminin dil özelliklerini
d. Türkiye-Azerbaycan tespit etmek için en önemli kaynak eserlerden biridir.
e. Tataristan-Başkurdistan b. Eser, mensur olarak yazılmış fakat yazar söz ustalığı-
nı konuyla ilgili verdiği Arapça ve Türkçe şiirlerle de
2. Harezm Türkçesi ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi pekiştirmiştir.
yanlıştır? c. Eserin Leningrad ve İsveç’te de nüshaları vardır.
a. XI-XII. yüzyıllarda Oğuz, Kıpçak ve Kanglı boyları d. Nehcü’l-Ferâdîs, ünlü tefsir ve lügat âlimi Mahmud
ile Türkleşen Harezm bölgesinde oluşan dildir. bin Ömer ez-Zemahşerî tarafından yazılıp Harezmşah
b. Bölgenin etnik yapısı gibi oluşan dil de karmaşık bir Atsız bin Muhammed bin Anuştigin’e sunulmuştur.
şekil almıştır. e. Eser, dinî-tasavvufî konuları ele almış ve bu konular-
c. Türk dilinin doğu kolunu teşkil eden Karahanlı Türk- da bilgi vermeyi amaçlamış manzum bir eserdir.
çesi temelinde şekillenmiştir.
d. Harezm Türkçesi, kendisinden önce gelen Köktürkçe 5. Aşağıdakilerden hangisinde Mukaddimetü’l-Edeb’in ko-
ile kendisinden sonra gelen Çağatayca arasında geçiş nusu ve yazarı doğru verilmiştir?
dönemi Türkçesidir. a. Aşk / Kutb
e. Türk dilinin güneybatı kolunu teşkil eden Oğuz Türk- b. Didaktik / Kerderli Mahmud bin Ali
çesi ve kuzeybatı kolunu teşkil eden Kıpçak Türkçesi- c. Dinî / Nâsırüddîn bin Burhânüddîn Rabgûzî
nin bu bölgede karışıp kaynaşmasından oluşan Türk- d. Dinî-tasavvufî / İslâm
çeye verilen addır. e. Sözlük / Mahmud bin Ömer ez-Zemahşerî
3. Rabgûzî’nin Kısasü’l-Enbiyâ adlı eseri ile ilgili aşağıdaki 6. Bu kaç söz ayıtgan atı İslâm ol
ifadelerden hangisi yanlıştır? Tilegi ahir vakt İslâm ol
a. Eser, peygamber hikâyelerini konu almaktadır. Atam baba İslâm veliyyü’l-verâ
b. 1310 yılında yazılmış ve Nâsırüddîn Tok Buga’ya su- Özi zikri tilde tümen alsam ol
nulmuştur. Yukarıdaki dörtlük hangi esere aittir?
c. Eser, baştan sona manzum olarak kaleme alınmıştır. a. Hüsrev ü Şîrîn
d. Eserin dil özelliklerini yansıtması bakımından en iyi b. Mu‘înü’l-Mürîd
nüshası, British Museum (Londra)’dadır. c. Nehcü’l-Ferâdîs
e. Ahmet Caferoğlu, eseri Karahanlı Türkçesi içinde d. Mukaddimetü’l-Edeb
alarak Atebetü’l-Hakâyık ve Ahmed-i Yesevî’nin hik- e. Muhabbet-nâme
metleri ile bir arada değerlendirmiştir.

7. Kutb’un Hüsrev ü Şîrîn’i için aşağıdakilerden hangisi 1. b Yanıtınız yanlış ise “Harezm ve Tarihi” konusunu ye-
söylenemez? niden gözden geçiriniz.
a. Hüsrev ü Şîrîn, Altın Ordu hükümdarı Tını Beg Han 2. d Yanıtınız yanlış ise “Harezm Türkçesi” konusunu
ile eşi Melike Hatun adına yazılmış mesnevidir. yeniden gözden geçiriniz.
b. Kutb, eserini Nizâmî’nin aynı addaki mesnevisinden 3. c Yanıtınız yanlış ise “Kısasü’l-Enbiyâ” konusunu ye-
tercüme etmiştir. niden gözden geçiriniz.
c. Türk edebiyatında bugüne kadar yazılan yaklaşık 20 4. a Yanıtınız yanlış ise “Nehcü’l-Ferâdîs” konusunu ye-
Hüsrev ü Şîrîn ve Ferhâd u Şîrîn mesnevilerinin ilkidir. niden gözden geçiriniz.
d. Hüsrev ü Şîrîn’in bugüne kadar bilinen tek nüshası 5. e Yanıtınız yanlış ise “Mukaddimetü’l-Edeb” konusu-
İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir. nu yeniden gözden geçiriniz.
e. Hüsrev ü Şîrîn’in nüshası 1383 yılında Berke Fakîh 6. b Yanıtınız yanlış ise “Mu‘înü’l-Mürîd” konusunu ye-
adlı bir Kıpçak tarafından İskenderiye’de istinsah niden gözden geçiriniz.
edilmiştir. 7. d Yanıtınız yanlış ise “Hüsrev ü Şîrîn” konusunu yeni-
8. Harezmî’nin Muhabbet-nâme’si üzerinde aşağıda isimle- den gözden geçiriniz.
ri verilen araştırmacılardan hangisi çalışmamıştır? 8. c Yanıtınız yanlış ise “Muhabbet-nâme”konusunu ye-
a. Janos Eckmann niden gözden geçiriniz.
b. Osman Fikri Sertkaya 9. a Yanıtınız yanlış ise “Mi‘râc-nâme” konusunu yeni-
c. Hendrik E. Boeschoten den gözden geçiriniz.
d. Tourhan Gandjei 10. b Yanıtınız yanlış ise “Harezm Türkçesi Eserleri” ko-
e. Sir Gerard Clauson nusunu yeniden gözden geçiriniz.
9. Mi‘râc-nâme’nin mukaddimesinde aşağıdaki eserlerden

hangisinden tercüme edildiği belirtilmiştir?
a. Nehcü’l-Ferâdîs
b. Kısasü’l-Enbiyâ
c. Mu‘înü’l-Mürîd
d. Muhabbet-nâme
e. Mukaddimetü’l-Edeb
10. Harezm Türkçesinin ilk eseri aşağıdakilerden hangisidir?

a. Mu‘inü’l-Mürîd
b. Mukaddimetü’l-Edeb
c. Kısasü’l-Enbiyâ
d. Nehcü’l-Ferâdîs
e. Kur’an Tercümesi
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Sıra Sizde 1 Sıra Sizde 2
Bugün Özbekistan ve Türkmenistan sınırları içinde kalan Harezm Türkçesi, XI-XII. yüzyıllarda gerek etnik yapı ge-
Ceyhun (Amu Derya) ırmağının döküldüğü Aral gölünün rekse siyasî hayat bakımından Türkleşen Harezm bölgesinde
güneyinde ve bu nehrin her iki tarafında uzanan bir böl- Oğuz, Kıpçak ve Kanglı boylarının Türk dilinin doğu kolu-
ge olan Harezm, Semerkand ve Buhara gibi merkezler dı- nu teşkil eden Karahanlı (Hakaniye) Türkçesi temelinde, gü-
şında geniş bozkır ve çöllerle kaplı Batı Türkistan’ın orta- neybatı kolunu teşkil eden Oğuz Türkçesi ve kuzeybatı kolu-
sında önemli bir yerleşim merkezidir. Doğusundaki Kırgız nu teşkil eden Kıpçak Türkçesinin kaynaşmasından oluşan
bozkırları ve Kızılkum çölü, batısındaki Karakum çölünün bir dildir.
ortasında Ceyhun nehri ve deltası, bölge için hayat kayna- Harezm bölgesi, Sirderya’nın aşağı kesimiyle birlikte daha
ğı olmuş ve verimli toprağı ile tarih boyunca halkları ken- Moğol çağından önceki devirlerde doğudaki Kaşgar’ın ya-
dine çekmiştir. nında ikinci bir edebî merkez olarak önemli bir yer tutmuş-
Harezm bölgesini önemli kılan bir başka özelliği de İran, tur. XIII. yüzyıl sonlarında Harezm’de gelişen kültür faali-
Hindistan ve Çin gibi Asya ülkeleri ile Güney Rusya ve Si- yetine, XIV. yüzyılda Altın Ordu’nun başkenti Saray ve Kı-
birya bozkırlarını birbirine bağlayan yolların kavşak nok- rım da katılmış, Harezm’den birçok bilgin, şair ve yazar Al-
tasında bulunmasıdır. Bu bakımdan Harezm aynı zamanda tın Ordu’ya göç ederek bu bölgede konuşulan Türk yazı di-
önemli bir ticaret merkezidir. linin Altın Ordu sınırları içinde de yayılmasını sağlamıştır.
Ayrıca Ceyhun ırmağı ile kanallar doğal barikat görevini Böylece Altın Ordu sahasında konuşulan mahallî şiveye Ha-
üstlenmiş bir taraftan diğerine geçişi engellemesiyle bölge- rezm Türkçesinin de katılması ile Türk dilinin Kıpçak kana-
nin askerî bakımdan savunulmasını kolaylaştırmıştır. Bun- dında Harezm-Altın Ordu Türkçesi adıyla yeni bir yazı dili
dan dolayı gerek Samanoğulları ve Gazneliler gerekse Sel- ortaya çıkmıştır.
çuklular zamanında bölgeye vali olarak tayin edilenler, kısa Altın Ordu sahası eserleri için “Harezm-Altın Ordu” is-
zamanda bağımsızlıklarını ilân ederek hanedanlıklar kur- minin kullanılma nedeni, Altın Ordu Türkçesi ile Harezm
muşlardır. Türkçesini biri birinden ayıran ölçütlerin ortaya konulama-
Harezm bölgesinde yazılan eserlerin dili üzerine yapılan mış olmasıdır.
araştırmalar bu dilin yani Harezmcenin Avesta, Soğd, Yag-
nob ve Osset dilleri gibi doğu İran dili olduğunu ortaya çı- Sıra Sizde 3
karmıştır. Harezm bölgesinde yazılan eserleri içerikleri ve özellikleri
yönünden;
a. Dinî-ahlâkî, tasavvufî, didaktik eserler: Kısasü’l-Enbiyâ,
Nehcü’l-Ferâdîs, Mu‘înü’l-Mürîd, Dâstân-ı Cumcuma, Mi‘râc-
nâme
b. Edebî eserler: Hüsrev ü Şîrîn, Muhabbet-nâme
c. İlmî eserler: Mukaddimetü’l-Edeb şeklinde sınıflandırmak
mümkündür.
Yararlanılan ve Başvrulabilecek
Kaynaklar
Ata, A. (2002). Harezm-Altın Ordu Türkçesi, İstanbul. 4. Boeschoten H. E. – Vandamme, M. – Tezcan, S. (1995).
Barthold, V. V. (1927). Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Al-Rabghûzî. The Stories of the Prophets, I. Critically
Dersler, İstanbul. Edit; II. Translate, Leiden.
Caferoğlu, A. (1971). Türk Dili Tarihi, İstanbul: 2.cilt, 3. baskı. 5. Grønbech, K. (1948). Rabguzi, Narrationes de Prophe-
Eckmann, J. (1959). “Das Chwarezmtürksiche”, Philologiae tis, Cod. Mus. Brit. Add. 7851 [=Monumenta Linguarum
Turcicae Fundamenta I, Wiesbaden: 113-137 (Çeviri- Asiae Maioris 4], Kopenhagen.
si: M. Akalın, “Harezm Türkçesi”, Tarihî Türk Şiveleri, 6. Hacıyeva, N. (1994). “Rabguzi’nin Kısasü’l-Enbiya Eseri-
Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları:73, Seri: nin Bakü Yazması”, Türk Dili, S. 514.
IV, S.A. 21, Ankara 1988). 7. Hüseyn, Ş. (1881). Kısas-ı Rabguzi, Kazan.
Eckmann, J. (1964). “Kiptschakische Literatur”, Philologi- 8. İlminskiy, N. I. (1859). Kısas-ı Rabguzi, Kazan.
ae Turcica Fundamenta, Wiesbaden: 275-296 (“Kıpçak 9. Fåzilov E. İ.- Yunusov, A. (1991). Qisasi Rabguziy, Taşkent.
Edebiyatı”, Türk Dünyası Edebiyatı, Çev. H. Açıkgöz, İs- 10. Katanov, N. F. (1898). Rabguzi Kısasu’l-Enbiya türki,
tanbul 1991: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı). Taşkent.
Ercilasun, A. B. (2008). Türk Dili Tarihi, Ankara, 5. baskı. 11. Schinkewitsch, J. (1926-1927). “Rabguzi’s Syntax”,
Hacıeminoğlu, N. (1997). Harezm Türkçesi ve Grameri, Mémoires de la Société Fino-Ougrienne II, S. XXIX, S.
Ankara. XX, (Türkçeye Çeviren: S. Paylı, Türk Dili Belleten III,
İnan, A. (1953). “XIII.-XIV. Yüzyıllarda Mısır’da Oğuz- S. 8-9-10-11, 1947).
Türkmen ve Kıpçak Lehçeleri ve “Halis Türkçe”, Türk 12. Thúry, J. (1903). Török nyélvemlek a 14. század végéig,
Dili Belleten. Budapeşte, (Türkçeye Çeviren: R. Hulusi, “Ondördüncü
Kafesoğlu, İ. (1992). “Harzemşahların Soyu Meselesi”, Ha- Asır Sonlarına Kadar Türk Dili Yadigârları”, Millî Teteb-
rezmşahlar Devleti Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu bular Mecmuası, II)
Yayınları.
Köprülü, F. (1926). Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul. Nehcü’l-Ferâdîs Üzerinde Yapılmış Belli Başlı Çalışmalar
Köprülü, F. (1945). “Çağatay Edebiyatı”, İslâm Ansiklopedi- 1. Ata, A. (1998). Nehcü’l-Ferâdîs. Uştmahlarnıñ Açuk Yolı
si, C.3, 24. cüz, İstanbul. (Cennetlerin Açık Yolu). III. Dizin-Sözlük, Ankara:
Sağol, G. (2002). “Harezm Türkçesi ve Harezm Türkçesi ile Türk Dil Kurumu Yayınları:518.
Yazılan Eserler”, Türkler, C. 5, Ankara 2002. 2. Eckmann, J. (1956). Nehcü’l-Feradis: I. Tıpkıbasım, Ön-
Samoyloviç, A. N. (1928). K istorii literaturnago sözü Yazan. J. Eckmann, Ankara: Türk Dil Kurumu Tıp-
sredneziatsko-turetskogo yazıka, Leningrad. (Çeviren: kıbasımlar Dizisi:35.
A. İnan, Ankara Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yıl- 3. Eckmann, J. (1956). Nehcü’l-Ferâdîs. Uştmahlarnıñ Açuq
lık Çalışmaları I). Yolı (Cennetlerin Açık Yolu): II Metin, (Yayımlayanlar:
Samoyloviç, A. N. (1935). “Cuci Ulusu veya Altın Ordu Edebî S. Tezcan, H. Zülfikar), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayın-
Dili”, Türk Dili, S. 12. ları: 518.
Thúry, J. (1331). “Ondördüncü Asır Sonlarına Kadar Türk Dili 4. Eckmann, J. (1959). “Das Chwarezmtürksiche”, Philologi-
Yadigârları”, Millî Tetebbular Mecmuası II, İstanbul. ae Turcicae Fundamenta I,
Wiesbaden, (Çevirisi: M. Akalın, Tarihî Türk Şiveleri, (“Ha-
Kısasü’l-Enbiyâ Üzerinde Yapılmış Belli Başlı Çalışmalar rezm Türkçesi”) Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Ya-
1. Arifgan, G. H. (1916). Rabguzi Kısasu’l-Enbiya, Starıy yınları:73, Seri: IV, S.A.21, Ankara 1988)
Taşkent. 5. Eckmann, J. (1964). “Die Kiptschakische Literatur I. Die
2. Ata, A. (1997). Nâsırü’d-dîn bin Burhânü’d-dîn Literarur von Chwarezm und der Goldenen Horde”, Phi-
Rabgûzî. Kısasü’l-Enbiyâ (Peygamber Kıssaları). I. lologiae Turcicae Fundamenta II, Wiesbaden.
Giriş-Metin-Tıpkıbasım, TDK Yayınları:681-1; II. Di- 6. Eckmann, J. (1988). “Nehcü’l-Feradis’in Bilinmeyen Bir
zin, TDK Yayınları: 681-2, Ankara. Yazması”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1963,
3. Ata, A. (2008). “Rabguzi’nin Kısasü’l-Enbiyâ’sında Naz- Ankara.
mın Gücü”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C. 7. Karamanlıoğlu, A. F. (1968). “Nehcü’l-Feradis’in Dil Husu-
V. S.2, Ankara. siyetleri I, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, S. XVI.
8. Karamanlıoğlu, A. F. (1969). “Nehcü’l-Feradis’in Dil Hu- 10. Yüce, N. (1977). “Eine neu entdeckte Handschrift der
susiyetleri II”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, S. XVII. “Muqaddimat al-Adab” von az-Zamaòšari mit chwo-
9. Karamanlıoğlu, A. F. (1970). “Nehcü’l-Feradis’in Dil Hu- resmtürkischer Übersetzung”, ZDMG Suppl. III, 2, Wi-
susiyetleri III”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, S. XVIII. esbaden.
10. Karamanlıoğlu, A. F. (1971). “Nehcü’l-Feradis’in Dil Hu-
susiyetleri IV”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, S. XIX. Mu‘înü’l-mürîd Üzerinde Yapılmış Belli Başlı Çalışmalar
11. Sağol, G. (1988). Nehcü’l-Ferâdîs. İlk İki Bap. Giriş- 1. Ata, A. (1988). “Recep Toparlı, Mu‘înü’l-Mürîd”, Atatürk
Metin-Sözlük-Dizin-Arapça İbareler, (Doçentlik Ça- Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları No:15, Er-
lışması). zurum, LXXII+287s., Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uy-
12. Tülücü, S. (1994). NEHCÜ’L-FERADİS – Uştmahlar- gulama Merkezi Dergisi, S.10.
nıng Açuq Yolı (Cennetlerin Açık Yolı). Mahmûd b. 2. Bodrogligeti, A. J. E. (1976). “The Autorship and sources of
Alî el-Kerderî, II. Metin, Çevriyazı: J. Eckmann, Yayım- the Mu‘ìnü’l-Mürìd”, Tractata Altaica, Wiesbaden.
layanlar: S. Tezcan – H. Zülfikar, Türk Dil Kurumu Ya- 3. Halimov, N. – Göklenov, Ç. (1995). Şıh İslâm Şeref Hoca
yınları:518, XI+312+1s.”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Horezmi. Mu‘inu’l-Mürid, Aşgabat.
Belleten 1991, Ankara. 4. Karamanlıoğlu, A. F. (2006). Şeyh Şeref Hace. Mu‘înü’l-
Mürîd (Transkripsiyonlu Metin-Dizin-Tıpkıbasım),
Mukaddimetü’l-Edeb Üzerinde Yapılmış Belli Başlı İstanbul: Beşir Kitabevi.
Çalışmalar 5. Toparlı, R. - Argunşah, M. (2008). Mu‘înü’l-Mürîd, An-
1. Benzing, J. (1968). Das Chwaresmische Sprachmateri- kara: TDK Yayınları.
al der “Muqaddimat al-Adab” von Zamaxšarî. I. Text, 6. Toparlı, R. (1988). Mu‘înü’l-Mürîd, Atatürk Üniversitesi
Wiesbaden. Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları No:15, Erzurum.
2. İmam, M. K. (1342/1963-1343/1965). Abu’l-Kâsım
Mahmûd b. ‘Omar az-Zamahşarî: Pîşrev-i Adab ya Hüsrev ü Şîrîn Üzerinde Yapılmış Çalışmalar
Mukaddimat al-Adab (The Oldest Arabic-Persian phi- 1. Hacıeminoğlu, N. (1968). Kutb’un Hüsrev ü Şirin’i ve Dil
lological dictionary). Part I: Nouns, Part 2: Verbs, Part Hususiyetleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
3: Index, Tehran. 2. İnan, A. (1953). “XIII.-XIV. Yüzyıllarda Mısır’da Oğuz-
3. İshak Hocası Ahmed Efendi. (1313/1895), Aksa’l-ereb fî Türkmen ve Kıpçak Lehçeleri ve “Halis Türkçe””, Türk
tercemeti Mukaddimeti’l-Edeb, I-II, İstanbul. Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten.
4. Poppe, N. (1938-1939). Mongol’skiy slovar’ Mukaddi- 3. İnan, A. (1951). “Kutb’un Hüsrev ü Şirin’inden Örnekler”,
mat al-adab I. II, Moskva-Leningrad; III, Ukazateli, Türk Dili Belleten, S. III, No:14-15, Ankara.
Moskva-Leningrad. 4. Eckmann, J. (1958). “Tourkhan Gandjei, II “Muhabbat-
5. Poppe, N. (1951). “Eine viersprachige Zamaxšari- nâma” di Horazmì: Annali dell’istituto Universitario Ori-
Handscrifts. I. Das Çagataitürkische Sprachmaterial”, entale di Napoli”, Nuova Serie, Vol VII, Roma; Türk Dili
ZDMG 101, Wiesbaden. ve Edebiyatı Dergisi, C. IX (1 Kasım 1959).
6. Togan, Z. V. (1951). Documents on Khorezmian Cultu- 5. Gandjei, T. (1957). II “Muhabbat-nâma” di Horazmì: An-
re. Part I. Muqaddimat al-Adab with the Translation nali dell’istituto Universitario Orientale di Napoli”, Nuo-
in Khorezmian, İstanbul. va Serie, Vol VI, Roma.
7. Togan, Z. V. (1965). “Zimahşerî’nin doğu türkçesi ile 6. Gandjei, T. (1958). II “Muhabbat-nâma” di Horazmì: An-
“Mukaddimet-ü’l-edeb”i”, Türkiyat Mecmuası, C.XIV nali dell’istituto Universitario Orientale di Napoli”. Nuo-
(1964), İstanbul. va Serie, Vol VII, Roma.
8. Ülkütaşır, M. Ş. (1949). “XI. yüzyıldan günümüze kadar 7. Nadjib, E. N. (1961). Horezmî. Muhabbet-name, İzdanie,
yazılmış başlıca sözlüklerimiz”, Türk Dili-Belleten, Seri: teksta, transkripsiya, perevod i issledovanie, Moskova.
III (Ocak-Aralık 1948), S. 12-13, İstanbul. 8. Sertkaya, O. F. (1972). “Hworezmî’nin Muhabbet-
9. Yüce, N. (1988). Mukaddimetü’l-Edeb. Hºarizm Türkçe- nâme’si”, Türkiyat Mecmuası, C. XVII.
si İle Tercümeli Şuşter Nüshası. (Giriş – Dil Özellikle- 9. Şçerbak, A. M. (1959). Oguz-nâme, Muhabbet-nâme,
ri –Metin – İndeks), Ankara. pamyatniki drevne uygurskoy i staro uzbekskoy
pis’mennosti, Moskova.
Muhabbet-nâme Üzerinde Yapılmış Çalışmalar

1. Clauson, S. G. (1962). “The Muhabbat-nâma of
Xwarazmî”, Central Asiatic Journal, VII.
2. Eckmann, J. (1979). “Harezm Türkçesi”, Tarihî Türk Şi-
veleri (Çeviren: M. Akalın), Ankara.
3. Eckmann, J. (1957). “Tourkhan Gandjei, II “Muhabbat-
nâma” di Horazmì: Annali dell’istituto Universitario Ori-
entale di Napoli”, Nuova Serie, Vol VI, Roma.
4. Samoyloviç, A. N. (1928). K istorii literaturnago
sredneziatsko-turetskogo yazıka, Leningrad; “Cuci
Ulusu veya Altın Ordu Edebî Dili”, Türk Dili, S. 12, 1935.
5. Zajaczkowski, A. (1958). Najstarsza wersja Turecka Hus-
rav u Şirin Qutba I, Warszawa.
rav u Şirin Qutba II, Warszawa.
rav u Şirin Qutba III, Warszawa.
8. Zajaczkowski, A. (1960). “Kutb’un Hüsrev ü Şirin adlı eseri
hakkında”, VIII. Türk Dil Kurultayında Okunan Bilim-
sel Bildiriler, Ankara.
9. Zajaczkowski, A. (1958). “Sur quelques proverbe Turcs du
“Husrev-u-Sirin” de Nizami, Jean Deny Armağanı, Ankara.
7
VIII-XIII.YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI
Amaçlarımız
 Mevlânâ’nın Türkçe, Farsça-Türkçe (mülemmâ) beyitlerinden seçilmiş örnek
metinleri okuyup günümüz Türkçesi ile nesre çevirebilecek,
 Sultan Veled’in Türkçe manzumelerinden seçilmiş örnek metinleri okuyup gü-
nümüz Türkçesi ile nesre çevirebilecek, beyitlerde ele alınan konuları açıklaya-
bilecek,
 Hoca Dehhânî’nin manzumelerini okuyup günümüz Türkçesi ile nesre çevire-
bilecek, manzumelerin vezin ve kafiyelerini belirleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî • Mülemmâ
• Sultan Veled • Gazel
• Hoca Dehhânî • Kaside
• Beyit
İçindekiler
• MEVLÂNÂ’NIN TÜRKÇE, FARSÇA-

TÜRKÇE BEYİTLERİ
VIII-XIII.Yüzyıllar Türk XII-XIII. Yüzyıllar Batı Türk • SULTAN VELED’İN TÜRKÇE
Edebiyatı Edebiyatı: Metinler MANZUMELERİ
• HOCA DEHHÂNÎ’NİN ŞİİRLERİNDEN
SEÇMELER
XII-XIII. Yüzyıllar Batı
Türk Edebiyatı: Metinler
MEVLÂNÂ’NIN TÜRKÇE VE FARSÇA-TÜRKÇE BEYİTLERİ
Mevlânâ’nın Türkçe Beyitlerinden Örnekler

(Hasibe Mazıoğlu, Eski Türk Edebiyatı Makaleleri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2009’dan)
1. ‫ اوصك واريسه اى غافل الدامناغل زهنار ماله‬Uããuñ var-ısa iy àÀfil aldanmaàıl zinhÀr mÀla
‫ شول نسنه يه كه سن قويوب كيدرسني اول كريو قاله‬Şol nesneye ki sen úoyup gidersin ol girü úala
müstef èilün müstef èilün müstef èilün müstef èilün
us: (t.i.) akıl, fikir.
şol: (t.s.) şu.
aldanmaàıl: aldanma. Kelimenin sonundaki -gıl eki, bugün kullanılmayan eski bir
emir kipi ekidir.
zinhâr: (f.e.) sakın, asla anlamında uyarı bildirmek için kullanılan Farsça bir ünlemdir.
àÀfil: (a.s.) dikkatsiz, ihtiyatsız, ilerisini düşünmeyen.
ol: (t.s.) o.
Beytin kafiyesi: mÀla-ala kelimelerindeki –al harflerinden meydana gelen mürdef kafiyedir.
Kafiye hakkında geniş bilgi için Eski Türk Edebiyatına Giriş (Eskişehir: Açıköğretim Fakül-
tesi Yay., 2011) ve M. A. Yekta Saraç’ın Klâsik Edebiyat Bilgisi, Biçim-Ölçü-Kafiye (İstanbul:
3F Yay., 2007) adlı kitaplara başvurabilirsiniz.
Beyitin Düzyazıyla Diliçi Çevirisi ve Açıklamalar

Ey gâfil, aklın varsa geride bırakıp gideceğin (dünya) mal(ın)a sakın aldanma.
Mevlânâ, Farsça şiirlerinde olduğu gibi bu ve aşağıda yer alan diğer üç beyitte, dünya
hayatının geçici olduğunu belirtmiş; insanların hayattayken kazandıklarını yanlarında gö-
türemeyeceklerini vurgulamıştır. Bu sebeple, ölümlü olan insanın bir gün bırakıp gideceği
dünyaya ve dünya malına gereğinden fazla önem vermemesi ifade edilmiştir.
2. ‫ سىن اونيدر دوستلرك اوغلك قيزك عورتلرك‬Seni unudur dostlaruñ oàluñ úızuñ èavratlaruñ
‫ اول مالك اولشه لر حساب ايدوب قيلدن قيله‬Evvel mÀluñ üleşeler óisÀb idüp úıldan úıla
èavrat: (a.i.) kadın, eş, hanım.

Beyitin Düzyazıyla Diliçi Çevirisi ve Açıklamalar

(Ey gâfil!), dostların, oğlun, kızın ve eşlerin seni(öldükten sonra) unutup öncelikle malı-
nı inceden inceye hesap ederek paylaşırlar.
Mevlânâ, ilk beyite bağlı olarak bu ve aşağıdaki beyitlerde dünya hayatından bir sah-
neyi, bir insanın ölümünden sonra yaşananları resmeder gibi oldukça açık bir şekilde dile
getirmiştir.
3. ‫ قيلمايه لر سكا وفا بونلر باى اوله سن كدا‬Úılmayalar saña vefÀ bunlar bay ola sen gedÀ
‫ سنك اوچون ويرمه يه لر بر پاره ايتمك يوقسوله‬Senüñ üçün virmeyeler bir pÀre etmek yoúãula
bÀy: (f.s.) zengin. gedâ: (f.s.) yoksul, dilenci.

pâre: (f.i) parça. etmek: (t.i.) ekmek
Beyitin Düzyazıyla Diliçi Çevirisi

Bunlar (malını mülkünü bıraktığın çocukların, eşin) zengin olurlar, sende ise bir şey kal-
maz. Hatta bunlar sana vefalı davranıp da senin (adına hayır) için yoksullara bir parça ek-
mek (bile) vermezler.
4. ‫ بر دملكه آغالشه لر آندن واروب پايالشه لر‬Bir demlige aàlaşalar andan varup paylaşalar
‫ سىن چوقوره كومشوب تيز دونه لر كوله كوله‬Seni çuúura gömişüp tìz döneler güle güle
dem: (f.i.) an, vakit. tìz: (f.s.) tez, çabuk, hemen
Beyitin Düzyazıyla Diliçi Çevirisi

(Bunlar senin ölümüne) bir anlık ağlarlar sonra seni mezara gömüp (senin geride bırak-
tığın) malını bir an önce paylaşmak için gülerek dönerler.
Mevlânâ’nın Uããuñ var-ısa iy àÀfil aldanmaàıl zinhÀr mÀla/Şol nesneye ki sen úoyup gider-
1 sin ol girü úala beyitinde üzerinde durduğu konu hakkında bilgi veriniz.
Mülemmâ: Mısraları veya bir
kısmı Türkçe-Farsça, Türkçe- Mevlânâ’nın Farsça-Türkçe Mülemmâ Beyitlerinden Örnekler
Arapça, Farsça-Arapça, Farsça-
Türkçe vb. farklı dillerde yazılmış
(Hasibe Mazıoğlu, Eski Türk Edebiyatı Makaleleri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara
manzumelerdir. 2009’dan)
1. ‫ من كجا شعر كجا ليكن مبن در ميدمد‬Men kücÀ şièr kücÀ lìkin be-men der mìdemed
‫آن يكى تركى كه آيد كويدم هى كيمسن‬ Án yeki Türkì ki Àyed gÿyedem hey kimsen
fÀèilÀtün fÀèilÀtün fÀèilÀtün fÀèilün
men (f.z.): ben. kücÀ (f.e.): nasıl, nereye.

lìkin (a.e.): ama, fakat, ancak, şu kadar var ki. be (f.e.): ile.
der (f.e.): –de, içinde. demed (demîden, f.f.): bitmek, çık-
mak, sürmek, yetişmek.
Àn (f.z.): o. yekì (f.i.): biri, birisi.
Àyed (Àmeden, f.f.): geldi. gÿyed (güften, f.f.): söylemek.
Beyitin Düzyazıyla Günümüz Türkçesine Çevirisi

Şiir nerede, ben neredeyim, şiirden uzaktayım. Lâkin bana şair diyorlar. Türk’ün biri gel-
di bana “hey sen kimsin?” dedi.
7. Ünite -XII-XIII. Yüzyıllar Batı Türk Edebiyatı: Metinler 159
2. ‫ هر دم خبشم كوىي بار كيت منم قامتدن‬Her dem be-òışm gÿyì bar git menüm úatumdan
‫ من روى سخت كرده نزديك تو طورر من‬Men rÿy-i saòt-kerde nezdìk-i tÿ turur men
mef èÿlü fÀèilÀtün mef èÿlü fÀèilÀtün
dem (f.i.): zaman, vakit. be (f.e.): ile.

òışm (f.i.): hışm: öfke, be-hışm: öfke ile. gÿy (güften, f.f.): söylemek.
úat (t.i.): yan, taraf, çevre. rÿy (f.i.): yüz.
saòt-kerde (f.b.s.): katı, sert (duyarsız, yüzsüz) davranan. tÿ (f.z.): sen.
nezdìk (f.s.): yakın, yan.

Her zaman öfkeyle yanımdan git dersin. Ben yüzsüzlük edip senin yanında dururum.
3. ‫ من يار با وفامي بر من جفا قيلورسن‬Men yÀr-ı bÀ-vefÀyem ber-men cefÀ úılur sen
‫ با آنچون اين جفاها سندن قاچن قاچر من‬BÀ-Ànçün ìn cefÀhÀ senden úaçan úaçar men
mefèÿlü fÀèilÀtün mefèÿlü fÀèilÀtün
yÀr (f.i.): dost, sevgili. bÀ (f.e.): ile.

Ànçün (f.b.s.): onun için. ìn (f.e.): bu.
cefÀhÀ (f.i.): cefalar.

Ben vefalı bir dostum, sen cefa ediyorsun. Bu cefalarla senden nasıl kaçarım?
4. ‫ ماهست منيدامن خورشيد رخت يانه‬MÀhest ne-mìdÀnem òÿrşìd ruòet yÀ ne

Bu ayrılıú odına nice cigerüm yana
‫ بو ايريلق اودينه نيجه جكرم يانه‬mef èÿlü mefÀèìlün mef èÿlü mefÀèìlün
mÀh (f.i): ay; mÀhest: aydır. nemìdÀnem (f.f.): bilmiyorum.

Òÿrşìd (f.i.): güneş. ruò (f.i.): yanak, yüz, çehre.
ruhet (senin): yanağın. od (t.i.): ateşin Türkçesi.

Yüzün ay mıdır yoksa güneş midir, bilmiyorum. Bu ayrılık ateşine ciğerim daha ne ka-
dar yanacaktır?
5. ‫ مردم زفراق تو مردم كه مهه دانند‬Mürdem zi-firâú-ı tÿ merdüm ki heme dÀnend
‫ عشق اودى هنان اوملز يانر دوشيجك جانه‬èAşú odı nihÀn olmaz yanar düşicek cÀna
mef èÿlü mefÀèìlün mef èÿlü mefÀèìlün
mürde (f.s.): ölmüş, ölü. tÿ (f.z.): sen.
zi (ez, f.e.): –den. heme (f.s.): hepsi, herkes.
firÀú (a.i.): ayrılma, ayrılık. dÀnend (f.f.): bilirler.
nihân (f.s.): gizli, saklı.

Senin ayrılığından öldüğümü herkes biliyor. Aşk ateşi bir cana düşünce (canı yakınca)
gizlemek mümkün değildir, belli olur.
Mevlânâ’nın Türkçe Bir Manzumesi

‫ اكر كيدر قارينداش يوقسه ياووز‬Eger geydür úarındaş yoúsa yavuz
‫ اوزك يولده سكا بودر قيالووز‬Özüñ yolda saña budur úılavuz
‫ جوباىن برق طوت قورتلر اوكوشدر‬Çubanı berú ùut úurtlar üküşdür
‫ ايشيت مندن قاراقوزم قارا قوز‬İşit menden úara úuzum úara úoz
‫ اكر طاتسن و كر رومسن و كر تورك‬Eger Ùatsen ve ger Rÿmsen ve ger Türk
‫ زبان ىب زبانرا بياموز‬ZebÀn-ı bì-zebÀn-rÀ beyÀmÿz
(Dilsizlerin dilini öğren)
Mevlânâ’dan Türkçe Beyitler

…. ….
‫ اول كم كيده اوزاق يوله كرك آزيق آليبيله‬Ol kim gide uzak yola - gerek azıú alıbile
‫ آملازيسه يولده قاال ايرميه هركز منزله‬Almaz-ısa yolda úala - irmeye hergiz menzile
‫ ويردى سكا ماىل چاالب تا خريه قيالسني سبب‬Virdi saña mÀlı Çalab - tÀ òayra úılasın sebeb
‫ خري ايله ده قيل حق طلب وارمادن اول مالك ييله‬Òayr eyle de úıl óaú ùaleb - varmadan ol mÀluñ yile
‫ بوكون سوينرسني بينم آلتومن آقچه م چوق ديو‬Bugün sevinürsin benüm - altunum aúçam çok diyü
‫ آكمازمى سني اول صوكى كم حمتاج اوالسني بر پوله‬Añmaz mısın ol ãoñı kim - muótÀc olasın bir pula
‫ آصى ايتميه مالك سنك خوش اوملايه حالك سنك‬Aãã’itmeye mÀluñ senüñ - òoş olmaya óÀlüñ senüñ
‫ نسنه ايرميه ألك سنك كر صومنادكسه ال اله‬Nesn’irmeye elüñ senüñ - ger ãunmaduñsa el ele
‫ اول مال ديديكك مار اوله حقا كه كورك دار اوله‬Ol mÀl didigüñ mÀr ola - óaúúÀ ki gÿruñ dar ola
‫ هركز مدد بوملايه سني چوره باقوب صاغه صوله‬Hergiz meded bulmayasın - çevre baúup saàa ãola
‫ آلتون ايسه آنده چوراق اوله سكا آنده طوراق‬Altun ise anda çoraú - ola saña anda ùuraú
‫ نيلر طاشم قيلدم ياراق آنلر سكا قارشو كله‬N’eyler ùaşum úılduñ yaraú - anlar saña úarşu gele
‫ مال سرمايه اولسه آزيق حقه اينانورسني باييق‬MÀl sermÀye olsa azıú - Óaúú’a inanursın bayıú
‫ ياب آخرت دنياىي ييق تا ايره سني خوش منزله‬Yap Àòiret dünyÀyı yıú - tÀ iresin òoş menzile
‫ چون اوله الكده درم كوج ييتدكجه قيلغل كرم‬Çün ola elüñde direm - güç yitdükçe úılàıl kerem
‫ اوكود بودر كه بن ديرم دولت آنك اوكود آله‬Ögüd budur ki ben direm - devlet anuñ ögüd ala
‫ ايتمه مالك اوله تلف حق برى بيك ويرر خلف‬Eytme mÀluñ ola telef - Óaú biri biñ virür òalef
‫ اولغل سلف قيلمه علف ويرمه قامو ضايع اوله‬Olàıl selef úılma èalef - virme úamu øÀyiè ola
‫ ديلر ايسك عيشى ابد طوتغل نه ديديسه احد‬Diler-isen èayşı ebed - ùutàıl ne didiyse Aóad
‫ اندن ديله هر دم مدد تا ايريشه سني حاصله‬Andan dile her dem meded - tÀ irişesin óÀãıla
‫ بويله بويوردى مل يزل بيلك بوىن قيلك عمل‬Böyle buyurdı Lem-yezel - bilüñ bunı úıluñ èamel
‫ ترك ايلكز طول امل اومياكز هر بر باطله‬Terk eyleñüz ùÿl-ı emel - uymañuz her bir bÀùıla
‫ يوقسول ايسك صرب ايلهكلكر باى ايسك خري ايلهكل‬Yoúãul iseñ ãabr eylegil - ger bÀy isen òayr eylegil
‫ هر بر حاله شكر ايله كل حق دونده رر حالدن حاله‬Her bir óÀle şükr eylegil - Óaú dönderür óÀlden óÀle
‫ دنيا آنك آخرت آنك نعمت آنك حمنت آنك‬DünyÀ anuñ Àòret anuñ - nièmet anuñ miónet anuñ
‫ طامو آنك جنت آنك دولت آنك كه آىن بوله‬Ùamu anuñ cennet anuñ - devlet anuñ k’anı bula
‫ حقا بكا نه مال كرك ديلكم اىي حال كرك‬ÓaúúÀ baña ne mÀl gerek - dilegüm iyi óÀl gerek
‫ نه قيل كرك نه قال كرك كندوزىن بيلن قوله‬Ne úìl gerek ne úÀl gerek - kendüzini bilen úula
‫ بن بر ىب جامن اى الَه باوالق جوق ايله دم كناه‬Ben bir bi-cÀnum iy İlÀh - yavlaú çoú eyledüm günÀh
‫ يازوقلرمدن آه آه نه شرح ايدم كلمز ديله‬Yazuúlarumdan Àh Àh - ne şeró idem gelmez dile
‫ اى مشس ديله حقدن حقى بز فانييز اولدر باقى‬İy Şems dile Óaú’dan óaúı - biz fÀniyüz oldur bÀúì
‫ قامولر آنط مشتقى تا خود كه اول كيمك اوله‬Úamular anuñ müştaúı - tÀ òod ki ol kimüñ ola
Mevlânâ’nın Farsça şiirlerinden örnekler ve Düzyazıyla Günümüz Türkçesine çevirileri
‫ بيكانه مكريد مرا زين كومي‬Beni yabancı sanmayın, ben bu yerdenim

‫ در كوى مشا خانهٴ خود ميجومي‬Sizin ülkenizde kendi evimi arıyorum
‫ دمشن نيم ارچند كه دمشن رومي‬Düşman gibi görünüyorsam da düşman değilim
‫ اصلم تورك است اكر نه هندو كومي‬Gerçi Hindçe konuşuyorum ama aslım Türk’tür.
‫ هر روز خوش است منزيل بسپردن‬Her gün bir yerden göçmek ne iyi
‫ چون آب روان و فراغ از افسردن‬Bulanmadan, donmadan akmak ne hoş
‫ دي رفت و حديث دي چودي هم بگذشت‬Ne kadar söz varsa düne ait
‫ امروز حديث تازه بايد گردن‬Şimdi yeni şeyler söylemek lazım
‫ تو در جهان غريبی غربت چه میکنی‬Sen yâdeller dünyasında ne arıyorsun yabancı

‫ قصد کدام خسته جگر میکنی مکن‬Hangi hasta gönüllüyü kasdediyorsun etme
Mesnevî’nin İlk Üç Beyiti ve Türkçe Çevirisi
‫ بشنو اين ىن چون حكايت مى كند‬Dinle, bu ney neler hikâyet eder,

‫ از جداييها شكايت مى كند‬ayrılıklardan şikâyet eder.
‫ كاز نيستان تا مرا بربيده اند‬Beni kamışlıktan kestiklerinden beri feryâdımdan

‫ از نفريم مرد و زن ناليده اند‬erkek ve kadın müteessir olmakta ve inlemektedir.
‫ سينه خواهم شرحه شرحه از فراق‬Aşk derdini şerhedebilemek için,

‫ تا بكومي شرح درد اشتياق‬sinemi ayrılık acılarıyla parça parça etmek isterim.
SULTAN VELED’İN TÜRKÇE MANZUMELERİ

Sultan Veled’in Bir Gazeli ve Çevriyazısı
(Sultan Veled’in manzumeleri, Mecdut Mansuroğlu, Sultan Veled’in Türkçe Manzu-
meleri, İstanbul 1958 ve Büyük Türk Klâsikleri, C.1, İstanbul 1985’dan.)
1. ‫ سنك يوزك كونشدر يوقسه آيدر‬Senüñ yüzüñ güneşdür yoúsa aydur

‫ جامن آلدى كوزك دقى نه ايدر‬CÀnum aldı gözüñ daúı ne aydur
2. ‫ بنم ايكى كوزم بيلكل جامنسني‬Benüm iki gözüm bilgil cÀnumsın

‫ بىن جانسوز قويه سني سن بو كيدر‬Beni cÀnsuz úoyasın sen bu keydür
3. ‫ كوزمدن جيقمه كيم بو ير سنكدر‬Gözümden çıúma kim bu yir senüñdür

‫ بنم كوزم سكا خيشى سرايدر‬Benüm gözüm saña yaòşı sarÀydur
4. ‫ نه اوقدر بو نه اوق كم دكدى سندن‬Ne oúdur bu ne oú kim degdi senden

‫ بنم بومي سوكويدى مشدى يايدر‬Benüm boyum süñüydi şimdi yaydur
5. ‫ متاشاچون برو كل كم كوره سني‬TemÀşÀ çün berü gel kim göresin

‫ نته كوزم ياشى ايرماق و چايدر‬Nite gözüm yaşı ırmaú u çaydur
6. ‫ سنك بويك بوداغدن آغدىكچدى‬Senüñ boyuñ bu daàdan aàdı geçdi

‫ جهان اميدى يوزكدن ياز و يايدر‬CihÀn imdi yüzüñden yaz u yaydur
7. ‫ بوكون عشقك اوديندن اسى آلدوخ‬Bu gün èışúuñ odından ıssı alduò
‫ بزه قايو دكل كر قار و قايدر‬Bize úayu degül ger úar u úaydur
8. ‫ بكا هر كيجه سندن يوز بيك اصى‬Baña her gice senden yüz biñ aããı
‫ بنم هر كون ايشم سندن قواليدر‬Benüm her gün işüm senden úolaydur
9. ‫ ولد يوخسولدى سنسز بو جهانده‬Veled yoòsuldı sensüz bu cihÀnda

‫ سىن بولدى بو كزدن بك و بايدر‬Seni buldı bu gezden beg ü bÀydur
mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün
Sultan Veled’in Senüñ yüzüñ güneşdür yoúsa aydur / CÀnum aldı gözüñ daúı ne aydur bey-
tinde üzerinde durduğu konuyu açıklayınız. 2
Gazelin Düzyazıyla Dil İçi Çevirisi ve Açıklamalar

1. Senin yüzün güneş ya da ay mıdır? Canımı alan gözün daha ne söyler?
dakı (t.b.): dahi, daha; eydür(t.f.): söyler, der.
Sultan Veled, bu beyitte muhatabın (sevilenin) güzellik unsurlarından yüzü ve gözleri
üzerinde durmuştur. Sevgilinin yüzünü şekil ve parlaklık yönünden güneşe ve aya benze-
ten (teşbîh-i belîğ) şair, gözün ise (gamzeler ile) canını aldığını (istiare) belirtmiştir.
2. İki gözüm! (İyi) bil ki sen, benim canımsın; beni cansız koyman benim için çok iyi-
dir. Şair, bu durumu (sevgilinin canını aldığını) zaten birinci beyitte de ifade etmektedir.
Bilgil (t.f.): bil. –gil: 2. tekil kişi eki; koyasın: bırakasın, bırakıp gidesin; key: (f.e.) na-
sıl, ne zaman, ne vakit; iyi.
Sevdiğinin canını aldığını, kendi canından geçtiğini, benlikten sıyrıldığını söyleyen
şair, bunun kendisi için iyi bir şey olduğunu anlatıyor.
3. Senin yerin (evin) olan gözümden çıkıp gitme, hep gözümde kal; benim gözüm se-
nin için çok güzel bir saraydır.
Kim (t.e.): ki; yahşi(t.s.): güzel.
Önceki beyitte benlikten geçtiğini belirten şair, bu beyitte de gözünün sevgiliye yara-
şır bir saray olduğunu (teşbih) ve sevgilinin bu “göz sarayı”ndan çıkmamasını istemekte-
dir. Bu durum, şairin dâimâ sevgili ile olduğunu anlatmaktadır.
4. Bana olan nazarın (=bakışın: ok, açık isti’âre), nasıl bir oktur? O bana değince mız-
rak (gibi düz) olan boyum (teşbîh) yay (gibi iki büklüm) oldu(teşbîh).
süñü(t.i.): süngü, kargı, mızrak.
Klâsik şiirde sevgilinin nazarı (=bakışı) oktur ve âşığı göğsünden vurur. İşte Sultan Ve-
led bu beytinde sevgilinin okları (yan bakışları, isti’âre) sonucunda boyunun iki büklüm
olduğunu, yani büyük bir ızdırap çektiğini ifade etmektedir.
5. Gözyaşımı seyredebilmek için yakına gel de onun nasıl ırmak ve çay gibi aktığına
bak. Âşığın gözyaşı kanlı akar. Kanlı gözyaşının akması tasavvufta maddeden sıyrılmaktır.
çün(f.e): için; nite(t.e): nasıl. Irmak ve çay kelimelerinin arasındaki u, Türkçede bağla-
ma edatı olarak kullanılan ve edatına karşılık gelmektedir. Farsçada bu edatla anlam veya
görevce yakın ve eş anlamlı kelimeler bağlanır. Sonu ünsüzle biten kelimelerden sonra u,
ü şeklinde kullanılan/okunan bu edat, ünlü ile biten kelimelerden sonra vü şeklinde oku-
nur: ebrû vü hâl. Böyle kelime guruplarına ise, terkîb-i atfî (bağlama gurubu) denir: dil ü
cân, bâğ u bostan gibi.
6. Senin boyun bu dağı aşıp geçti. Dünya şimdi senin yüzünden bahar ve yaz mevsi-
mini yaşamaktadır.
yaz(t.i.): bahar mevsimi, ilkbahar; yay(t.i.): yaz mevsimi.
Sevdiğinin boyunun dağı aşacak kadar uzadığını, bundan dolayı her tarafta sevgiliyi
gördüğünü (mübâlağa) söyleyen şair, bu yüzden (yüzü güneş ve ay gibi olan sevgili sebe-
biyle; boyunun uzaması sebebiyle) dünyanın bahar ve yaz mevsimini yaşadığını ifade et-
mektedir. Çünkü sevgilinin bulunduğu yer cennettir.
7. Bugün senin aşk ateşinden ateş (sıcaklık) aldık. İster kar isterse yağmur olsun bizim için
endişe edecek bir durum değildir. Sevgilinin ilgisi şairi başka varlıklardan uzaklaştırmıştır.
ışk(a.i): aşk, ıssı(t.i.): sıcaklık; kayu(t.i.): kaygı, endişe, tasa.
Aşkını ateşe benzeten şair (teşbîh-i belîğ), bu aşk ateşine sahip olduğu ve sevgili ile bu-
lunduğu için soğuğun (yağmurun, karın) kendisini etkilemeyeceğini ve bundan dolayı da
endişe edilecek bir durumun olmadığını belirtmektedir.
8. Bana senden her gece yüzbin fayda dokunmaktadır. Sen olduğun sürece benim her
işim kolaydır.
assı(t.i.): yarar, kazanç, kâr.
9. Veled, sana kavuşmadan önce fakirdi, yoksuldu; artık seni bulduğu için bundan son-
ra bey ve zengindir.
beg(t.i.): bey, bây: (f.s.) zengin.
Klâsik şiirde şairlerin (âşık) en önemli varlığı sevgilidir. Sevgiliye ulaşan, gönlünde
onun aşkı bulunan şair, mutlu ve huzurlu olur, çünkü sevgiliyi bulmuştur. Âşık için de sev-
gili her şeydir. Bu da zenginlik ve beylik demektir. Hayatının merkezinde bir sevgili bulu-
nan şair için üstesinden gelinemeyecek hiçbir zorluk yoktur.
Sultan Veled’in Türkçe Bir Gazeli ve Çevriyazısı
1. ‫ قره قاشلر قاره كوزلر جامن الدى جامن الدى‬Úara úaşlar úara gözler cÀnum aldı cÀnum aldı
‫ مسلمانلر ندر بو كم بكا كلدى بكا كلدى‬MüsülmÀnlar nedür bu kim baña geldi baña geldi
2. ‫ مسلمانلر عاشق الدم سجى ايچدم دلو اولدم‬MüsülmÀnlar èÀşıú oldum süci içdüm delü oldum
‫ دوكلى چغرك كوترو دوا قيلدى دوا قيلدى‬Dükeli çaàıruñ götrü devÀ úıldı devÀ úıldı
3. ‫ سىن كوردم سكا كلدم امل دوتغل اوده دوشدم‬Seni gördüm saña geldüm elüm dutàıl oda düşdüm
‫ اسم ويردى دلو اولدم بىن تاكرى سكا صالدى‬İsim virdi delü oldum beni Tañrı saña saldı
4. ‫ نه داتلودر سنك عشقككه بندنكوكلمى الدى‬Ne datludur senüñ èışúuñ ki benden göñlümi aldı
‫ اكا بر جان فدا قيلدم ايكى بيك جان بكاكلدى‬Aña bir cÀn fedÀ úıldum iki biñ cÀn baña geldi
5. ‫ انككن جاىن نورليدى عيسىكىبكوكه اغدى‬Anuñ kim cÀnı nÿrluydı èÌsì gibi göge aàdı
‫ قاراكو جانلو ير اوزره اشك كىب كرو قالدى‬Úarañu cÀnlu yer üzre eşek gibi girü úaldı
6. ‫ سىن بولدم سكا كلدم كوزن اچدم يوزك كوردم‬Seni buldum saña geldüm gözüm açdum yüzüñ gördüm
‫ اسم ويردى دلو اولدم بىن عشقك سكا صالدى‬İsim virdi delü oldum beni èışúuñ saña ãaldı
7. ‫ سىن كوردم كچر ايدك جامن يولن اچار ايدك‬Seni gördüm geçer idüñ cÀnum yolın açar idüñ
‫ عاشقلرى سچر ايدك قاالنك يولدرم چالدى‬èÁşıúları seçer idüñ úalanuñ yuldurum çaldı
8. ‫ اولوكچى سىن سور سىن ايسرت سوزك سويلر‬Ulu kiçi seni sever seni ister sözüñ söyler
‫ كونشكىب يوزك طوغر قامو عامل نورك طولدى‬Güneş gibi yüzüñ ùoàar úamu èÀlem nÿrun ùoldı
9. ‫ خاليقلر جاىن سچك بو دنيادن برو قاچك‬ÒalÀyıúlar cÀnı seçüñ bu dünyÀdan berü úaçuñ
‫ كوزى اچككوزى اچككورك تاكرى نلر قيلدى‬Gözi açuñ gözi açuñ görün Tañrı neler úıldı
10. ‫ ولد كلدى سزه ايدر نه ايسرتسز سزكله در‬Veled geldi size aydur ne istersiz sizüñledür
‫ كم اصلويسه بىن بيلدى دكز اولدىكوهر بولدى‬Kim uãluysa beni bildi deñiz oldı güher buldı
mefÀèìlün mefÀèìlün mefÀèìlün mefÀèìlün
Gazelin Düzyazıyla Dil İçi Çevirisi

1. Kara kaşlar ve kara gözler canımı aldı. Müslümanlar bu bana olan hâl nedir?
2. Müslümanlar, âşık olup şarap içtim ve deli oldum. Bütün içkileri alıp giderek sev-
gili beni iyileştirdi.
3. Seni görüp sana geldim; aşk ateşine düştüm, elimi tut. Tanrı beni sana gönderdi ve
bana (âşık) ismini verdi.
4. Aşkın öyle tatlıdır ki, gönlümü benden aldı. Ona bir can verdim, bana iki bin geldi.
5. Canı nurlu olan sevgili, Hz. İsa gibi gökyüzüne çıktı. Canı karanlık kişiler (kötü-
ler), eşek gibi yeryüzünde geri kaldı.
6. Seni buldum, sana geldim. Gözümü açınca yüzünü gördüm. İsim verdi, deli ol-
dum, aşkın beni sana gönderdi.
7. Seni canımın yolunu açıp geçerken gördüm. Âşıkları seçiyordun. Seçmediklerini
yıldırım çarptı (Âşık olmayanlar mahvoldu).
8. Büyük küçük herkes seni sever, seni ister ve senin sözünü söylerler. Yüzün görü-
nünce sanki güneş doğar ve bütün âlem nurunla dopdolu olur.
9. Ey insanlar, canı tercih edin ve dünyadan uzaklaşın. Gözünüzü açıp Tanrı’nın ne-
ler yarattığını görün.
10. Veled gelip size “ne istiyorsunuz” diyor. O sizinledir, kim akıllı ise Veled’i bilmiş ve
(böylece sanki) deniz olup incilere kavuşmuştur.
Sultan Veled’in İbtidâ-nâme’sinden Beyitler ve Çevriyazısı
1. ‫ بو حديثى بويردى پيغمرب‬Bu óadìåi buyurdı Peyàamber

‫ قانقى كيشى كه ديرلكك ايسرت‬Úanàı kişi ki dirligin ister
2. ‫ كندوزندن كرك كم اول اوله‬Kendüzinden gerek kim evvel öle

‫ ديرلكك معنيسن اولوب بوله‬Dirligüñ maènisin ölüp bula
3. ‫ اوملدن تيز اولك اغك كوكه‬Ölmedin tìz ölüñ aàuñ göge

‫ كم سزى اي ايله كونش اوكه‬Kim sizi ay ile güneş öge
4. ‫ اول كم اولدى اوملسز اول قالدى‬Ol kim öldi ölmesüz ol úaldı

‫ اومچاغى بو جهانده نقد الدى‬Uçmaàı bu cihÀnda naúd aldı
5. ‫ كم اولرسه بو كون ديرى اوله‬Kim ölürse bu gün diri ola

‫ اول كم اوملز يارن ياوز اوله‬Ol kim ölmez yarın yavuz ola
6. ‫ دنيانك ديرلكى كچر قاملاز‬DünyÀnuñ dirligi geçer úalmaz

‫ تاكريدن كم ديريسه اول اوملز‬Tañrı’dan kim diriyse ol ölmez
7. ‫ كرتو ديرلك اوملسز اوملكدر‬Kirtü dirlik ölmesüz ölmekdür

‫ تاكرى برله مهيشه اوملقدر‬Tañrı birle hemìşe olmaúdur
8. ‫ بو جهان سومكن كمشمكدر‬Bu cihÀn sevmegin kemişmekdür

‫ عشق اودندن مهيشه بشمكدر‬èIşú odından hemìşe bişmekdür
9. ‫ كندودن ياوزى كدرمكدر‬Kendüden yavuzı gidermekdür

‫ اول كم ايتمز بوىن نه ايراقدر‬Ol kim itmez bunı ne ıraúdur
10. ‫ اوملكك معنيسى بودر كى بيل‬Ölmegün maènisi budur key bil

‫ نفسك اولدر كم اوالسني بسمل‬Nefsüñ öldür kim olasın Bismil
feèilÀtün mefÀèìlün feèilün
(fÀèilÀtün mefÀèìlün fÀèlün)
İbtidâ-nâme Beyitlerinin Düzyazıyla Dil İçi Çevirisi

1-2. Peygamber bu hadisinde, “Dirliğini isteyen kişinin hayatın anlamını ölerek bul-
mak için ölmeden evvel ölmesi gerekir.” buyurdu. (İnsan, hayattayken mutlak bir
gün öleceğini düşünmeli ve hem dünya hem de âhiret hayatını buna göre değer-
lendirmelidir.)
3. (Haydi çabuk) ölmeden önce kendinizi (nefsinizi) öldürün ve göğe yükselin de sizi
ay ile güneş övsün.
4. Bu şekilde benliğini öldüren kişi, ölümsüz oldu ve cenneti bu dünyada satın aldı.
5. Kim böyle ölürse bugün diri olur; böyle benliğini öldürmeyen ise, yarın (kıyamet
günü) kötü olur.
6. Dünya hayatı geçicidir. Tanrı’da diri olan (Tanrı’nın hayat verdiği) ölmez.
7. Gerçek yaşamak, ölmeden önce ölmektir. Böyle (düşünen ve yaşayan) kişi her za-
man Tanrı ile birliktedir.
8. Ayrıca bu dünyayı sevmeyi bırakıp, dâimâ aşk ateşinde pişmek ve sevgili (Tanrı) için
yanıp yakılmaktır.
9. Kendindeki kötülüğü gidermek de böyledir; bu şekilde olmayan kişi, ölümsüzlük-
ten uzaktır.
10. İşte ölmenin anlamı budur, bunu iyi bil. Bu, nefsi öldürmek demektir. Sen de nef-
sini öldür ve tertemiz ol.
“Nefsi öldürmek”, nefsin hoşuna giden güzel şeylerden uzak durmaktır. Nefsin istek-
lerini yerine getirmeyenler bunun sonucunda dünyayı sevmez, hırs göstermez, inat etmez,
hiç öfkelenmez bir hale gelebilirler. Tasavvufta nefis terbiyesi olarak kabul edilen “nefsi öl-
dürmek” yerine, onun hayra yönlendirilme(nefsin tezkiyesi)si daha makbuldur. Birinci-
si, huysuz atı, yemini kısıp zayıflatarak ona hâkim olmaya; ikincisi ise, yemini yeteri kadar
verip, ancak onu iyi bir eğitim(terbiye)den geçirerek böylece hedefe (güçlü bir atla) daha
kısa zamanda varmaya benzer.
Sultan Veled’in Rebâb-nâme’sinden Beyitler ve Çevriyazısı
1. ‫ موالنادر اوليا قطىب بيلك‬MevlÀnÀ’dur evliyÀ úuùbı bilüñ

‫ نه كم اول بويرديسه اىن قيلك‬Ne kim ol buyurdısa anı úıluñ
2. ‫ تاكريدن رمحتدر انك سوزلرى‬Tañrı’dan raómetdür anuñ sözleri

‫ كورلر اوقورسه اچيله كوزلرى‬Körler oúursa açıla gözleri
3. ‫ قانغى كيشى كم بو سوزدن يول واره‬Úanàı kişi kim bu sözden yol vara
‫ تاكرى انك مزديىن بكا ويره‬Tañrı anuñ müzdini baña vire
4. ‫ يوق ايدى مامل داوارم كم ويرم‬Yoú idi mÀlum davarum kim virem
‫ دوستلغن مال ايله بللو كوسرتم‬Dostlıàın mÀl ile bellü gösterem
5. ‫ مال كم تاكرى بكا ويردى بودر‬MÀl kim Tañrı baña virdi budur
‫ كم بو ماىل ايسته يه اول اوصلودر‬Kim bu mÀlı isteye ol uãludur
fÀèilÀtün fÀèilÀtün fÀèilün
Rebâb-nâme Beyitlerinin Düzyazıyla Dil İçi Çevirisi

1. Evliyanın kutbu Mevlânâ’dır, bilin (ve) o ne buyurduysa onu yapın.
2. O’nun sözleri Tanrı’dan rahmettir. Körler okursa gözleri açılır.
3. Hangi kişi bu sözden hareket ederek doğru yola giderse, Tanrı onun mükâfâtını
bana versin.
4. Belli bir malım mülküm yok ki verip dostluğumu mal ile belli edeyim.
5. Tanrı’nın bana verdiği mal budur (ve) bu malı isteyen kişi akıllıdır.
HOCA DEHHÂNÎ’NİN ŞİİRLERİNDEN SEÇMELER

Dehhânî’nin Kasidesi ve Çevriyazısı
(Büyük Türk Klâsikleri, C. 1, İstanbul 1985’ten)
1. ‫ صون اى ساقى كوله كوله بزه اول راح رحياىن‬Sun ey sÀúì güle güle bize ol rÀó-ı reyóÀnı
‫ كه كل يينه بزمشدر بوكون صحن كلستاىن‬Ki gül yine bezemişdür bugün ãaón-ı gülistÀnı
2. ‫ مجال صورت ليلى كله مى ويردى جمنوندر‬CemÀl-i ãÿreti Leylì güle mi virdi Mecnÿn’dur
‫ كه بلبل كوكه ايرردى بو دم دردندن افغاىن‬Ki bülbül göge irürdi bu dem derdinden efàÀnı
3. ‫ عجب دكل اكر بلبل قيلورسه نغمهٴ داود‬èAceb degül eger bülbül úılursa naàme-i DÀvÿd
‫ كه كل استنه دومتشدر سوكود چرت سليماىن‬Ki gül üstine dutmışdur sögüd çetr-i SüleymÀnı
4. ‫ چو يوسف مصر شهرنده عزيز اولدىكل و بلبل‬Çü Yÿsuf Mıãr şehrinde èazìz oldı gül ü bülbül
‫ اوش ايدر كيجه و كوندز فغان چون پري كنعاىن‬Uş ider gice vü gündüz fiàÀn çün pìr-i KenèÀnì
5. ‫ اكر اوق اورماديسه كل يينه بلبل يوركنه‬Eger oú urmadıysa gül yine bülbül yüregine
‫ نيچون قانه بوالشوبدر سراسر مجله پيكاىن‬Niçün úana bulaşupdur ser-À-ser cümle peykÀnı
6. ‫ كل صورى كل سوسن كل نسرين كل رعنا‬Gül-i ãÿrì gül-i sÿsen gül-i nesrìn gül-i raènÀ
‫ بو دروديله بزمنشدر جهانك چار اركاىن‬Bu dördiyle bezenmişdür cihÀnuñ çÀr erkÀnı
7. ‫ بو دورىل كللر ايسرتسك بقا باغنده وار ايسته‬Bu dürlü güller isterseñ beúÀ bÀàında var iste
‫ دريغا كم وفا ايتمز بزه بو عامل فاىن‬DirìàÀ kim vefÀ itmez bize bu èÀlem-i fÀnì
8. ‫ بو كل دورنده عمركى كچورمه ضايع اى غافل‬Bu gül devrinde èömrüñi geçürme øÀyiè iy àÀfil
‫ كه كل دورى بكى تيزجك كچر بو عمر دوراىن‬Ki gül devri bigi tìzcek geçer bu èömr devrÀnı
9. ‫ مدام ايچ بر ياكاغى كل ايله نكار كلستانده‬MüdÀm iç bir yañaàı gül nigÀr ile gülistÀnda
‫ كه قارشوكه قيله هر دم ياكاقلرله كل افشاىن‬Ki úarşuña úıla her dem yañaúlarla gül-efşÀnì
10. ‫ بو مومسده كل و ميله كشى بسلمه سه جانن‬Bu mevsimde gül ü meyle kişi beslemese cÀnın
‫ صان اىن بر قورى كوده كه يوقدر عقلى و جاىن‬äan anı bir úuru gevde ki yoúdur èaúlı vü cÀnı
11. ‫ جهان جنت اولوب سراسر كر اينامنازسك‬CihÀn cennet olup durur ser-À-ser ger inanmazsañ
‫ كوزك نركس كىب اچ كور كه كلدر حور و غلماىن‬Gözüñ nergis gibi aç gör ki güldür óÿr u àılmÀnı
12. ‫ مكر بزم شهنشهدر لطافتده بوكون كلشن‬Meger bezm-i şehenşehdür leùÀfetde bugün gülşen
‫ كاولوبدر بلبل و قمرى ندمي و هم خوش احلاىن‬K’olupdur bülbül ü úumrı nedìm ü hem òoş-elóÀnı
13. ‫ شهنشاه فلك رفعت عالء دين و دنيا چون‬ŞehenşÀh-ı felek-rifèat èAlÀ-i dìn ü dünyÀ çün
‫ كه قتل ايتدى على بكى جهانده نسل مرواىن‬Ki úatl itdi èAlì bigi cihÀnda nesl-i MervÀn’ı
14. ‫ على واردر اكر هر كم كوره ظاهر ديلر ايسه‬èAlì-vÀrdur eger her kim göre zÀhir diler ise
‫ على كىب كوز اچوب كور جهانده شري مرداىن‬èAlì gibi göz açup gör cihÀnda şìr-merdÀnı
15. ‫ سليمان روحى شاد اولدى كه فتنه ديويىن بنده‬SüleymÀn rÿóı şÀd oldı ki fitne dìvini bende
‫ برياغوبان بزمشسك سليمان بكى دوراىن‬Bıraàuban bezemişsin SüleymÀn bigi devrÀnı
16. ‫ ايا شاه فلك رفعت كه دامي خبت ايله دولت‬EyÀ şÀh-ı felek-rifèat ki dÀyim baòt ile devlet
‫ قيلور دركاهكه سجده اورر طوپراغه پيشاىن‬Úılur dergÀhuña secde urur ùopraàa pìşÀnı
17. ‫ ايشيدوب ادكى شاهم سفر قيلدم بو اقليمه‬İşidüp aduñı şÀhum sefer úıldum bu iúlìme
‫ ايرشدم يوزكى كوردم ديدم ذى وجه نوراىن‬İrişdüm yüzüñi gördüm didim zì-vech-i nÿrÀnì
18. ‫ مهيشه تا بو مومسده مجال طلعت كونك‬Hemìşe tÀ bu mevsimde cemÀl-i ùalèati günüñ
‫ سنك يوزك بكى شاها بزه مز باغ و بوستاىن‬Senüñ yüzüñ bigi şÀhÀ bezemez bÀà u bostÀnı
19. ‫ سخاوتده شجاعتده دخى ادك ايشيدردم‬SeòÀvetde şecÀèatde daòı aduñ işidürdüm
‫ سىن حق مستدام ايتسن سورسني ديىن امياىن‬Seni Óaú müstedÀm itsün seversiñ dìni ìmÀnı
20. ‫ مروتده نه كم واردر بنم حقمده قيلدك سن‬Mürüvvetde ne kim vardur benüm óaúúumda úılduñ sen
‫ وفانك معدىن اولدك سخانك لطف ايله كاىن‬VefÀnuñ maèdeni oldun seòÀnuñ luùf ile kÀnı
21. ‫ يوز اوروب طاپوكه كلدى اجازت وير اكا شاها‬Yüz urup ùapuña geldi icÀzet vir aña şÀhÀ
‫ كه يينه دولتكده بن كورم ملك خراساىن‬Ki yine devletüñde ben görem mülk-i ÒorÀsÀnı
22. ‫ حبمد اهلل كه مدحك ايده بوكون جملس ايچنده‬Bi-óamdillÀh ki medóüñ eyde bugün meclis içinde
‫ دهانندن در معىن دوكر سوزيله دهاىن‬DehÀnından dür-i maènì döker söziyle DehhÀnì
23. ‫ يريى دورر قوالغكده دوتاسني سوزمك درن‬Yiri durur úulaàunda dutasın sözümüñ dürrin
‫ كه اول دردن خجالتده قالوبدر در عماىن‬Ki ol dürden òacÀletde úalupdur dürr-i èUmmÀnì
24. ‫ ديلكم بو دورر سندن بو دوردى صاقاللغل حمكم‬Dilegüm bu-durur senden bu dördi ãaúlaàıl muókem
‫ مهيشه دين ايله عدىل شجاعتله خوش احساىن‬Hemìşe dìn ile èadli şecÀèatla òoş iósÀnı
25. ‫ ديرى اولدقجه بن قولك ايشيده سك ايا شاهم‬Diri oldukça ben úulın işidesin eyÀ şÀhum
‫ سنك مدحكله دولدرم نيجه دفرتله ديواىن‬Senüñ medóüñle dolduram nice defterle dìvÀnı
26. ‫ كمال دولتك كوىن بزه سن باغ دنياىي‬KemÀl-i devletüñ güni bezesün bÀà-ı dünyÀyı
‫ دخى نقصان حزانندن اهلم صاقالسن اىن‬Daòı noúãÀn óazÀnından İlÀhum ãaúlasun anı
mefÀèìlün mefÀèìlün mefÀèìlün mefÀèìlün
Sun ey s Àúì güle güle bize ol r Àó-ı rey óÀnı / Ki gül yine bezemişdür bugün ãaón-ı
3 gülistÀnı beytinin kafiyesi hakkında bilgi veriniz.
Kasidenin Düzyazıyla Dil İçi Çevirisi

1. Ey sâkî! Bize gülerek o fesleğen (=güzel) kokulu şarâbı sun; çünkü gül, bugün gül
bahçesini yine süslemiştir.
2. Leylâ, yüz güzelliğini güle mi verdi? (O yüzden) Bülbül şimdi Mecnûn (gibi) olup
derdinden feryâdını gökyüzüne ulaştırdı.
3. Eğer bülbül Hz. Dâvûd (peygamber) gibi nağmeler çıkarırsa şaşılmamalı, zira
söğüt, Süleymân’ın çadırı (gibi) gülün üstünü kaplamıştır.
Söğüt ağacı, gülün üzerine kapandığından dolayı bülbül sesini duyurmak için
feryat eder.
4. Gül, Hz. Yûsuf gibi Mısır şehrinde azîz olunca, bülbül, Kenan’ın pîri (Hz. Ya’kûb)
gibi gece gündüz inler.
5. Eğer gül, bülbülün kalbine ok atmadıysa (diken sokmadıysa), niçin temreni baştan-
başa kana bulaşmıştır?
6. Kırmızı gül, zanbak (mor gül), yaban gülü (penbe gül), sarı ve kırmızı gül. İşte
dünyanın dört yanı bu dört çeşit gülle süslenmiştir (bezenmiştir).
7. Eğer istiyorsan, ölümsüzlük bahçesinde bu türlü güller var, sen onlardan iste; an-
cak ne yazık ki bu ölümlü dünyâ bize vefâ kılmaz.
8. Ey gâfil! Bu gül devrinde (gençlik döneminde) ömrünü boş yere geçirme; çünkü bu
hayât gül zamanı gibi çabuk geçer.
9. Gül bahçesinde bir gül yanaklı güzelle dâimâ iç de o sevgili her an karşında (âdetâ) ya-
naklar(ıy)la güller saçsın.
Beyitte “müdam” kelimesi şarap anlamına da gelecek şekilde tevriyeli olarak kullanılmıştır.
10. Bu mevsimde insan canını gül (güzel) ve şarapla beslemezse, onu, aklı ve canı ol-
mayan bir kuru gövde say.
11. Dünya baştanbaşa cennet gibi olmuştur; eğer inanmazsan gözünü nergis gibi aç
da o huri ve gılmanların gül olduğunu gör.
Dünya, cennete benzetilince güller de huri ve gılman olarak düşünülmektedir.
12. Bugün gül bahçesi güzellikte sanki şâhlarşâhının meclisidir; kumru ve bülbül
de onun nedîmi ve şarkıcısıdır.
13. Gökler gibi yüce olan şâhlarşâhı, dinin ve dünyanın yücesi (olan Alâeddîn)
artık Mervân neslini Hz. Ali gibi (kahraman bir şekilde) ortadan kaldırdı.
Mervân (öl. 685), Muaviye (d. 602/öl. 680) tarafından Medine’ye atanmış bir validir.
Muaviye’nin halifelikten çekilmesinden sonra Emevîlerin dördüncü halifesi olmuş-
tur(684). Mervan’ın babası El-Hakem, Hz. Muhammed’in en büyük düşmanların-
dan biriydi. Mekke fethedilince müslüman olan Hakem, Peygamber’i taklit etmeye
kalkıp kendisine de Kur’an ayetleri gibi vahiy geldiğini iddia edince Taif ’e sürgün
edilmiştir.
14. Kim dünyada Hz. Ali gibi (kahraman) birini görmek isterse, gözünü açıp Ali gibi
(olan) yiğitlerin arslanını, yiğitler yiğidi kahramanı görsün.
15. Süleyman’ın ruhu şâd oldu, zîrâ fitne devini bağlayarak Süleyman gibi (Hz
Süleyman’ın yaptığı gibi) dünyâyı süslemişsin.
16. Ey felek derecesinde yüce olan şâh, baht ve devlet dâima senin dergâhına alınları-
nı toprağa koyarak secde ederler (Baht ve devlet sana muhtaçtır.).
17. Şâhım şanını duyup yola düştüm, bu memlekete geldim; yüzünü gördüm, “ne gü-
zel nûrânî yüz” dedim.
18. Ey padişah, güneşin doğuşunun güzelliği, bu mevsimde bağ ve bostanı senin yü-
zünün süslediği kadar süsleyemez.
19. Cömertlikte ve cesurlukta şanını duyurdum; sen dini ve imanı seversin (bundan
dolayı) Allah seni tahtında devamlı kılsın.
20. Ne kadar iyilik varsa sen benim için yaptın, zaten sen vefânın ocağı, cö-
mertlik ve iyiliğin de kaynağısın.
21. Yüzümü sana tutarak huzuruna geldim; ey şâh ona (bana) izin ver de yine senin
sâyende Horasan ülkesini göreyim.
22. Allah’a şükür bugün Dehhânî mecliste senden bahs edip seni överek sözleriyle
hikmet incileri dökmektedir.
23. Sözümün incisini kulağında tut, yeridir, zîrâ Ummân incisi bile o inciden utanır.
Umman, Maskat’tan Umman’a kadar uzanan güney Arabistan kıyılarına verilen
addır. Aden’den çıkan inci de en meşhur incidir. İşte benim sözlerim o inci ile -gü-
zellikte ve değerde- karşılaştırılırsa Umman incisi utanır.
24. Senden dileğim, din, adâlet, cesâret ve iyilik yapmak gibi dört önemli şeyi sağlam
bir şekilde korumandır.
25. Ey pâdişâhım, ben yaşadıkça bu kulunun senin övgünle birçok defter ve dîvân
doldurduğumu duyacaksın.
26. Senin devletinin güneşi dünyânın bağını süslesin ve Allah’ım onu yokluk sonba-
harından saklasın.
Dehhânî’nin Bir Gazeli ve Çevriyazısı

(Büyük Türk Klâsikleri, C.1, İstanbul 1985’ten)
1. ‫ هبار ايريشدى و قيلدى جهاىن نوراىن‬BahÀr irişdi vü úıldı cihÀnı nÿrÀnì

‫ كلك تفرج ايدمل كل و كلستاىن‬Gelüñ teferrüc idelüm gül ü gülistÀnı
2. ‫ عجب مى سحر اوقيوب سحر ييلى اوردى‬èAceb mi siór oúıyup seóer yili ürdi
‫ كه جنت ايتدى كل ترله باغ و بوستاىن‬Ki cennet itdi gül-i terle bÀà u bÿstÀnı
3. ‫ قدح املده و ساقى ندمي و قارمشه كل‬Úadeó elümde vü sÀúì nedìm ü úarşuma gül
‫ ديسون حسود كوروبن ذى عيش سلطاىن‬Disün óasÿd görüben “õì-èayş-ı sulùÀnì”
4. ‫ كچرمه فرصىت بوينك اكوب بنفشه كىب‬Geçürme furãatı boynuñ egüp benefşe gibi
‫ كه كل بكى كچر اوش تيز عمر دوراىن‬Ki gül bigi geçer uş tìz èömr devrÀnı
5. ‫ سجى يريك قانيدر يري يومتادن سن ايچ‬Süci yirüñ úanıdur yir yutmadın sen iç
‫ بو كل دمنده كه قارون حمتشم قاىن‬Bu gül deminde ki ÚÀrÿn-ı muóteşem úanı
6. ‫ چو عمر باقى دكلر كل و شراب ايله خوش‬Çü èömr bÀúì degüldür gül ü şarÀb ile òoş
‫ بو باقى عمركى سر تا كه عمردر فاىن‬Bu bÀúì èömrüñi sür tÀ ki èömrdür fÀnì
7. ‫ نيچه ندمي و نيچه دوست ديدى قمرى بكى‬Niçe nedìm ü niçe dost didi úumrı bigi
‫ يارندن ايرو دوشلدن بو رمسه دهاىن‬YÀrinden ayru düşelden bu resme DehhÀnì
mefÀèilün feèilÀtün mefÀèilün feèilün
Gazelin Düzyazıyla Dil İçi Çevirisi

1. Bahar geldi ve dünyayı aydınlattı (nurlandırdı); artık gelin (de) gül ve gülbahçesini
(gezip) dolaşalım.
2. Acabâ sabah yeli nasıl (bir) sihir okuyarak esti de bağ ve bostanı taze güllerle cen-
net haline getirmiştir?
3. Kıskanç olan kimse (beni) kadeh elimde, sâkî yanımda (nedîm), gül (ise) karşımda
görünce (bu hale) “sultanlara yaraşır ne güzel bir yaşama” desin.
4. Menekşe gibi boynunu büküp fırsatı kaçırma; zîrâ gül gibi bu hayatın zamanı ça-
buk geçer.
5. Şarap yerin kanıdır, bu gül mevsiminde onu yer yutmadan sen iç.
6. Ömür (dünya hayatı) ebedî değildir. Bundan dolayı kalan ömrünü gül ve şarap ile
hoş bir şekilde geçir.
7. Dehhânî, sevdiğinden ayrı düştüğünden beri hep arkadaş ve dost dedi(yani kum-
runun sürekli “ku, ku” çekmesi gibi onları dilinden düşürmedi).
1-2. sorular aşağıdaki beyite göre yanıtlanacaktır. 5-7. sorular aşağıdaki beyite göre yanıtlanacaktır.
‫اوصك وارايسه اى غافل الدامناغل زهنار ماله‬ ‫متاشاچون برو كل كم كوره سني‬
‫شول نسنه يه كه سن قويوب كيدرسني اول كريو قاله‬ ‫نته كوزم ياشى ايرماق و چايدر‬
1. Yukarıdaki beyitin kafiyesi aşağıdakilerden hangisinde 5. Yukarıdaki beytin vezni aşağıdakilerden hangisidir?
doğru olarak verilmiştir? a. mütefāèilün feèūlün mütefāèilün feèūlün
a. mürdef kafiye b. mefāèilün fāèilün mefāèilün fāèilün
b. mücerred kafiye c. mefāèilün feèilātün mefāèilün feèilün
c. müesses kafiye d. mefāèilün mefāèilün feèūlün
d. müreddef kafiye e. feèilātün feèilātün feèilātün feèilün
e. mukayyed kafiye
6. Yukarıdaki beyitte aşağıdaki sanatlardan hangisi vardır?
2. Yukarıdaki beytin vezni aşağıdakilerden hangisidir? a. iştikâk
a. mef èūlü fāèilātün mef èūlü fāèilātün b. tevriye
a. müstef èilün müstef èilün müstef èilün müstef èilün c. tezâd
c. müfteèilün müfteèilün müfteèilün müfteèilün d. cinâs
d. mef èūlü mefāèìlü mefāèìlü feèūlün e. teşbîh
e. fāèilātün fāèilātün fāèilātün fāèilün
7. Yukarıdaki beytin ikinci mısra’ındaki ‫كوزم ياشى ايرماق و‬

3-4. sorular aşağıdaki beyite göre yanıtlanacaktır.
‫چايدر‬ ifadesinde aşağıdaki edebî sanatlardan hangisi bulun-
‫ماهست منيدامن خورشيد رخت يانه‬ maktadır?
‫بو ايريلق اودينه نيجه جكرم يانه‬ a. mübâlağa
b. istihdâm
3. Yukarıdaki beyitteki ‫ ايريلق اودينه‬ifadesinde bulunan
c. tezâd
edebî san’at aşağıdakilerden hangisidir?
d. tevriye
a. teşbîh-i mufassal
e. îcâz
b. teşbîh-i belîğ
c. teşbîh-i mücmel
8-10. soruları aşağıdaki beyite göre yanıtlayınız.
d. tenâsüb
Ḳara ḳaşlar ḳara gözler cānum aldı cānum aldı
e. isti’âre
Müsülmānlar nedür bu kim baña geldi baña geldi
8. Yukarıdaki beytin vezni aşağıdakilerden hangisidir?
4. Yukarıdaki beyitte benzeyen ve kendisine benzetilen var-
a. mefāèìlün feèilātün mefāèìlün feèilātün
lıklar aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir?
Benzeyen Kendisine Benzetilen b. mefāèìlün mefāèìlün mefāèìlün mefāèìlün
c. mef èūlü mefāèìlü mefāèìlü feèūlün
a. ‫خورشيد‬ ‫منيدامن‬
d. mefèūlü fāèilātü mefāèìlü fāèilün
b. ‫ماه‬-‫خورشيد‬ ‫رخ‬ e. mefāèilün mefāèilün mefāèilün mefāèilün
c. ‫جكرم‬ ‫ايريلق اودينه‬ 9. Yukarıdaki beytin birinci mısra’ında aşağıdaki edebî

d. ‫جكرم‬ ‫ماهست‬ san’atlardan hangisi bulunmaktadır?
a. teşbîh
e. ‫رخ‬ ‫ماه‬-‫خورشيد‬ b. açık isti’âre
c. kapalı isti’âre
d. teşhîs
e. tevriye

10. soruyu aşağıdaki beyite göre yanıtlayınız. 1. a Yanıtınız yanlış ise “Mevlânâ’nın Türkçe Beyitlerin-
den Örnekler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
‫عجب مى سحر اوقيوب سحر ييلى اوردى‬
2. c Yanıtınız yanlış ise “Mevlânâ’nın Türkçe Beyitlerin-
‫كه جنت ايتدى كل ترله باغ و بوستاىن‬ den Örnekler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
10. Yukarıdaki beyitte anlatılan konu aşağıdakilerden hangisidir? 3. b Yanıtınız yanlış ise “Mevlânâ’nın Farsça-Türkçe
a. bağ ve bostanın cennet gibi olması Mülemmâ Beyitlerinden Örnekler” konusunu yeni-
b. Seher yelinin sihr okuması den gözden geçiriniz.
c. gülün terlemesi 4. e Yanıtınız yanlış ise “Mevlânâ’nın Farsça-Türkçe
d. gülbahçesinde sabahleyin seher yelinin esmesi ve Mülemmâ Beyitlerinden Örnekler” konusunu yeni-
güllerin açılması den gözden geçiriniz.
e. seher yelinin ürmesi 5. d Yanıtınız yanlış ise “Sultân Veled’in Bir Gazeli ve
Çevriyazısı, Gazelin Düzyazıyla Dil İçi Çevirisi” ko-
nusunu yeniden gözden geçiriniz.
6. e Yanıtınız yanlış ise “Sultân Veled’in Bir Gazeli ve
7. a Yanıtınız yanlış ise “Sultân Veled’in Bir Gazeli ve
8. b Yanıtınız yanlış ise “Örnek 5: Sultân Veled’in Bir Ga-
zeli ve Çevriyazısı, Gazelin Düzyazıyla Dil İçi Çevi-
risi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
9. c Yanıtınız yanlış ise “Örnek 5: Sultân Veled’in Bir Ga-
zeli ve Çevriyazısı, Gazelin Düzyazıyla Dil İçi Çevi-
risi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
10. d Yanıtınız yanlış ise “Dehhânî’nin Bir Gazeli ve Çev-
riyazısı” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan ve Başvurulabilecek

Kaynaklar
Sıra Sizde 1 Büyük Türk Klâsikleri (1985). C.1, İstanbul.
Uããuñ var-ısa iy àÀfil aldanmaàıl zinhâr mÀla Mazıoğlu, H. (2009), Eski Türk Edebiyatı Makaleleri, An-
Şol nesneye ki sen úoyup gidersin ol girü úala kara.
beyitinde şair, dünyaya ait bütün güzelliklerin ve dünya haya- Mansuroğlu, M. (1958). Sultan Veled’in Türkçe Manzume-
tının geçici olduğunu, akıllı olan kişilerin bu gerçeği unutma- leri, İstanbul.
maları gerektiğini belirtmektedir. Onan, N. H. (1991). İzahlı Divan Şiiri Antolojisi, İstanbul.
Sıra Sizde 2
Senüñ yüzüñ güneşdür yoúsa aydur
Cânum aldı gözüñ daúı ne aydur
beytinde şair, muhatabın (sevilenin) güzellik unsurlarından
yüzü ve gamzesi (imalı yan bakış) üzerinde durmaktadır.
Sıra Sizde 3
Sun ey sâkî güle güle bize ol râh-ı reyhânı
Ki gül yine bezemişdür bugün sahn-ı gülistânı
beytinin kafiyesi; reyhânı-gülistânı kelimelerindeki –ân
harflerinden meydana gelen mürdef kafiyedir.

Ve 13. Yüzyıllar Türk Edebiyatı

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ve 13. Yüzyıllar Türk Edebiyatı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2367

Copyright © 2011 by Anadolu University

UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ

Genel Koordinatör Yardımcısı

Grafik Tasarım Yönetmenleri

Ölçme Değerlendirme Sorumlusu

Kitap Koordinasyon Birimi

VIII-XIII. Yüzyıllar Türk Edebiyatı

Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde 17.100 adet basılmıştır.

VIII-IX. Yüzyıllar Türk Edebiyatı: Göktürk ve Uygur Dönemi 1. ÜNİTE

Arap ve Fars Edebiyatları .............................................................. 34 2. ÜNİTE

FARS (İRAN) EDEBİYATI ........................................................................................ 44

3. ÜNİTE Karahanlı Dönemi Türk Edebiyatı................................................. 60

4. ÜNİTE XII-XIII. Yüzyıllar Batı Türk Edebiyatı I: Anadolu’da Gelişen

XII-XIII. Yüzyıllar Batı Türk Edebiyatı II: XII-XIII. Yüzyıllarda 5. ÜNİTE

Harezm-Altın Ordu Türkçesi ve Edebiyatı......................................130 6. ÜNİTE

XII-XIII. Yüzyıllar Batı Türk Edebiyatı: Metinler.............................156 7. ÜNİTE

GİRİŞ: GÖKTÜRKLERİN KISA TARİHİ

TÜRK EDEBİYATININ EN ESKİ ÖRNEKLERİ

GÖKTÜRK DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI

Kül Tigin Yazıtı (684-731)

Kül Tigin Yazıtı’ndan

Kül Tigin Yazıtı’ndan Alınan Metnin Bugünkü Türkçeye Çevirisi

Bilge Kağan Yazıtı (683-734)

Tunyukuk (Tonyukuk) Yazıtı

Tunyukuk Yazıtı’ndan Alınan Metnim Bugünkü Türkçeye Çevirisi

II. Altın Köl Yazıtından Bir Bölüm

II. Altın Köl yazıtından alınan bölümün bugünkü Türkçeye çevirisi

Eski Türk Yazıtlarının Edebî Değeri

bonça bitig bitigme “Bunca yazıyı yazan

Şu ifadeler de birbirine paralel, şiirsel ifadelerdir:

körür közüm körmez teg gören gözüm görmezcesine

bilge kagan ermiş, akıllı hakanlar imiş

bilge ermiş erinç, akıllı imişler şüphesiz

ilgerü kün tugsıkḳa doğuda güneşin doğduğu (yere),

āçsık tosık “açlık ve tokluk”,

Orhon Yazıtları Üzerine Yapılan Yayınlar

UYGUR DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI

Uygurların Kısa Tarihi

ESKİ UYGUR EDEBİYATI

BUDİST UYGUR EDEBİYATI

Bu tür öyküler U III ve U IV’te de yer alır (PhTF II, s. 224).

Şinasi Tekin’in Yayımladığı Çalışmanın Baş Kısmından:

Metnin Bugünkü Türkçeye Çevirisi

Resim 1.8 Sūtralara sonradan eklenen, “uydurma” veya “uyar-

Budist Uygur eserlerini sıralayıp bu eserleri kısaca tanıtınız.

Bögü Kağan’ın Mani Rahipleriyle Görüşmesinden

Metnin Bugünkü Türkçeye Çevirisi

HRİSTİYAN UYGURLARA AİT METİNLER

Hz. İsa’nın Çocukluğundan

Metnin Bugünkü Türkçeye Çevirisi

DİNDIŞI UYGUR EDEBİYATI

kurug tagda kaplan bolmaz ağaçsız/kuru dağda kaplan olmaz

Uygurca Hasat Metni

Metnin bugünkü Türkçeye çevirisi

ötgürü satzun (15) men yėg bürtnüŋ inim içim kam

Metnin Bugünkü Türkçeye Çevirisi

Eski Türk Harfli Irk Bitig’den

Metnin Bugünkü Türkçeye Çevirisi

ESKİ UYGUR ŞİİRİ

tap tap tamızık çatur çutur eden meşale

tünerig tünçüle basar tėyür Karanlık gece gibi çöker derler