Ege niversitesi Trk Dnyas Aratrmalar Eist

TRK DNYASI NCELEMELER DERGS IV

mvefstesi Basm* Bornova - ZMR 2000

Ege niversitesi Trk Dnyas Aratrmalar Enstits Yayn

TRK DNYASI NCELEMELER DERGS

iv
Osmanl Devleti'nin Kuruluunun 700. Yldnmne Armaan
OSMANLI

DEVLETl'NN

7 0 0 . KURULU YIL D N M

Ege niversitesi Basmevi Bornova - zmir 2000

Sahibi: Ege niversitesi Trk Dnyas Aratrmalar Enstits adna Mdr Prof. Dr. Fikret TRKMEN

Yayn Kurulu : Prof. Dr. Fikret TRKMEN Do. Dr. Zeki KAYMAZ Do. Dr. Metin EKC Yard. Do. Dr. Hasan KOKSAL Yard. Do. Dr. Turan GKE Yard. Do. Dr. Alimcar NAYET

Yazma Adresi: Ege niversitesi Trk Dnyas Aratrmalar Enstits Mdrl 35100 Bornova-ZMR Telefon ; 0232-3390229 Belgegeer: 0232-3427496

ISSN 1301-2045

NDEKLER Osmanl Dneminde Trk Mizah Osmanl Devleti le Trk Dnyasnn Dil ve Kltr likileri Mehmet SARAY Timur KOCAOLU M. Akif ERDORU Mehmet ERSAN Cneyt KANAT Galip EKEN Adnan GRBZ Hanlklar Dneminde Osmanl Devleti'nin Trkistan Siyaseti Trkistan'da Osmanl Trk Subaylarnn Faaliyetleri (1914-1923) Anadolu'da Aliller ve Ahi Zaviyeleri Mentee Bey Ailesine Ait Vakflarn Osmanllar Zamanndaki Dununu (XVI. Yzyl) aldran Sava Esnasndaki Osmah-Safev Mcadelesinde Memlk Devleti'nin Tutumu Osmanl Sosyo-Ekonomik Tarihinin Kaynaklarndan Vakf Muhasebe Defterleri XV-XVI. Yzyllarda Osmanl Anadolu Toplumunda Gayr- Mslimlerin Durumu: 21 37 57 65 75 17 1 11

Fikret TRKMEN Ahmet Bican ERCLASUN

Turan GKE Cahit TELC Mutala KARAZEYBEK Zekeriya TRKMEN

Amasya rnei 83 XV-XVI. Yzyllarda Uak Kazas Piyade ve Msellem Tekilt 91 Canik Mulassl Vezir Elhac Ali Paa'nn 1779 Tarihli Muhalleri Defterleri 159 Kanun Dneminde Yazlm Bir Trh-i l-i Osman Mustafa Kemal Paa'un Mfettilik Grev Blgesinden Geri arlmasna Neden Olan Gelimeler Nevruz ve Osmanl'da Yaatldna Dair in Kaynaklarndan T'ung Ten ve Bunun Trk Tarihi Asndan nemi Makrzfnin Kitb Es- Sulk'undaki Osmanllar e lgili Kaytlar 225 257 277 289 301 183

199 209 219

Muzaffer TEPEKAYA Eyp SARITA Cneyt KANAT

Turgay UZUN nci Kuyulu.ERSOY Hasan KOKSAL Narin KSE

Osmanl Devleti1 ndc Milliyetilik Hareketleri zmir Saat Kulesi Trk Kltrnde Vasiyet Gelenei "Pir Sultan ve Hzr Paa" Hikayesi

Alimcan NAYET Ali EROL Hfz TOZ Mehmet TEM2KAN

Osmanl ve Cumhuriyet Dneminde Trk-Uygur likileri zerine (1861-1934) iire Yansyan Tarih Hisar irlerinde Taril ve Mazi Fikri Alev- Bekta iirinde Osmanl Devleti eviriler Gktrklerde Gelenekler ve Dini nanlar Ki tabi yat Gney-Dou Avrupa Aratrmalar Dergisi 12 (1982-1998) Prof. Dr, Cengiz Orhonlu Hatra Says

319 325 339 349

Eyp SAR1TA

361

Turan GKE

.375 379

Blent AKYAY

Mahir AYDIN, Osmanl Eyleti 'm/en nc Bulgar arlna

Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi Say IV, zmir 2000, ss, 1-10.

OSMANL DNEMNDE TRK MZAHI

Fikrel TRKMEN* Glme, yzyllarca insanolunun en nemli davran biimlerinden birisi olmutur. Filozoflar, psikologlar, biyologlar, sosyologlar ve lalk bilimciler bu konu zerinde durmular, glmenin sebeplerim, sosyal ve psikolojik fonksiyonlarn ve toplumlarn sosyal yaplarndaki rollerini aklamaya almlardr. Glme konusunda. Bat'da antik dnemden gnmze kadar eitli teoriler ileri srlm ve bu teorilerle glmenin analizi ve snflamas yaplmaya allmtr'. Bu teorileri genel olarak grupla toplamak mmkndr. Bunlar; "'stnlk", "'Ztlk'1 ve "Rahatlama" teorileridir. Genel zellikleri itibariyle, bu teorilerin her biri glmenin tek bir ynne veya zelliine dikkat ekmektedir. Bu teorinin birletikleri nokta ise glmenin hayat bir neme sahip olmasdr. Bunu "glen yaar" eklinde sloganlatrmak mmkndr. Monro. bu teorileri inceledikten sonra glmenin sebeplerini dokuz balk altnda toplamtr. Bu dokuz balk da kendi iinde iki ana grupta toplanr. Bunlar; "Mizah" ve "4Ni1kte"dir. Trke'de mizah, ntikle, fkra, glme gibi terimler gnlk hayatmzda ayn anlamda kullanlmakla birlikte, aratrmaclar bunlarn ayn anlamda olmayp birbirinden farkl olduunu hakl olarak belirtmektedir. Monro'ya gre; Mizah ve nktenin tanmlarn ksaca u ekilde yapmak mmkndr; "Mizah" kendi iinde glnl tarif eden, olayn iinde sanki kazara olan bir eye bal komik durumdur. "Nkte" ise7 iki durum arasnda kyaslama yaparak, bu kyaslamada sanatkre ve hayal gcn birletirmek suretiyle yaratlan yeni bir 3 durumdur . Osmanl dnemi mizah anlaynn ve mizah tiplerinin salam bir zemine oturtulup incelenebilmesi iin yukarda szn ettiimiz mizah teorilerine ve bu Teorilerin tasnif ettii glme eitlerine ve zelliklerine gz atmak gerekmektedir. Prof. Dr., E. . Trk Dnyas Aratrmalar Enstits Mdr. Beiyne,- D. E. Laughler, Htmor and Play: Hcmdbook of Sacla! Physchofagy. Ed. LindrayAronson. Toronto: Univeristy of Toronto, 1968. Glme teorileri hakknda bu kitapla uldka geni bilgi bulunmakta olup. kitabn Trke evirisi yaknda yaymlanacaktr. Monro. D. H. Argumenl of Lcughter. Malbournc: Malbourne Unversity Press. 1951. Trkmen, Fikret. "Nasreddin Hoca Fkralarnda Sz ve Hareket Komii, Hocaya Ait Fkralarn Ayrt Edilmesi in Bir Metod Denemesi1', /. Milletler Aras Nasreddin Hoca Sempozyumu Bildirilen, Ankara, 1990, ss. 361-369.

2 3

Fikret Trk/neti Bylece. Osmanl izahndaki tiplerin hangi zellikleri ile yaadklarn daha salkl olarak aklamak mmkn olacaktr. Yukarda sz edilen glme teorilerinden "stnlk Teorisi", Aristo'nun "Poetika" adl eserinden gnmze kadar eitli bilim adanlan tarafndan ilenmi ve gelitirilmitir. Bu teorinin temelinde "bazlarnn veya kendimizin daha nceki halimizle, o andaki halimizi kyasladmzda kendimizi daha stn grmemizden doan bir duygu" olduu gr vardr. Szgelimi, yolda giderken birinin dtn grdmzdeki glmemiz, bizim o duruma dmediimizin sevincidir. Bu durum feri ve toplum hayatnda ok yaygn olan glme durumlarn aklayabilir4. Bir baka teori ise, "Ztlk" yahut "Uyumsuzluk Teorisi'" adyla anlmakta olup. Kant, Schopenhauer ve Spencer gibi byk filozoflarn da iinde bulunduu "Endieli br bekleyiin aniden hie dnmesi" (Kant), "S/r nesne ile o nesnenin deerini deitiren soyut kavram arasndaki mnasebetsiz durum" (Schopenhauer) veyahut ''Birleik uyumsuzlua kar normal reaksiyon" (WiIImaun). olarak zetlenen bu grlere gre, birbirlerine zt veya birbirleriyle ilgisiz iki fikrin birlemesi "glmeyi1' dourmaktadr. Glmeyle ilgili nc teori ise, "Rahatlama Teori"sdir. Descartes, stnlk ve ztlk teorileri iin ""tellike"i birden bire ortadan kalkmasyla duyulan "haz"m nemi yerine "ktle kar kaytsz olduumuzda veya ondan zarar gelmeyeceini anladmzda meydana gelen sevin' olarak glmeyi tarif etmekledir. Glmeyi, "Bir mcadeleden galip kma, dmann etkisizliinin farkna varna, dil ve da\'ram zerindeki sosyal baskdan kurtulmann yaratt rahatlk" olarak tarif eden bilim adanlan da bu teorinin taraftarlar olmulardr. Btn bu belli bal teorilerden ksm farkllklarla birlikte esasta bu teorilerden birine yakn olan daha pek ok gr glmeyi aklamaya almtr. Mesela; Fred'un Psiko-Analitik teorisi gibi. Bu grler glme iin sosyal fonksiyonu ferdi farkllklar (zek; cinsiyet. milliyet gibi) kollektif motivasyon, corafi evre, kltrel farkllklar ve bunun gibi unsurlara dikkat ekmi, sonunda yeni baz grler de ileri srlm ve yle bir izelge ortaya konmutur/1.

Trkmen, Fikrci; "Mizahta stnlk Teorisi ve Ntsreddin Hoca Fkralar", Nasreddin Hoca Latifelerinin erhi (Burhaniye Tercmesi), zmir: Akademi Kitabeyi. 1999, s. 21-28. Gregory, .C.; TheNature ofLaughter, London, 1924'den F. Trkmen, a.g.e. s. 13. Fowler izelgesi, Hazrlayan: Prof. Dr. Fikret Trkmen, Nasreddin Hoca Latifelerinin erhi (Burhaniye Tercmesi)., zmir: Akademi Kitabevi, 1999, s. 20.

Osmanl Dneminde Trk Mizah

et Mzal Nkte Hiciv Ac aka Tahkir roni

Moltf \t \m.u
Kefetme Aydnlatma Dzeltme Izdrap Verme itibar Zedeleme Kendi evresine Has Olma Kendini Kantlama Kendini Rahatlatma
tll.111 l flUidl i

junpak

Kelime ve Fikirler Ahlak ve Davran Hata ve Zaaflar Kt Muamele Gereklerin Sylenmesi Ahlak Dmanlk

Srpriz Vurgulayarak Etkileme Tersine evirme Dorudan Syleme Efsaneletirme

Zeki Kendinden Emin Kurban ve Seyirciler Halk Daha Dar Bir evre Saygdeer Kendisi

istihza Alay

Ak Seik Ortaya Koyma Ktmser

Bu izelge incelendiinde grlecektir ki btn dnyada glme konusu olan olaylar sekiz balk altnda toplanmakta ve bu balklar altndaki olaylarn motif ve amalan, alanlar, metot ve kullandklar ara ile dinleyicileri farkldr, O halde biz ister yeni metotlar isterse eski metotlar kullanalm, Osmanl dnemi mizahn incelerken bunlar dikkate almak zorundayz. Anadolu halk kltrn incelerken karmak bir yapyla karlarz. Bu yapnn temel talann iyi oturtamazsak kuracamz binann salam olduundan emin olamayz. Seluklu ve Osmanl dnemlerinde yaayan veya yaratlan fkra tiplerinde dou ile batnn, otanlik Trk kltr ile slmiyet ve Hristiyanln, eski Anadolu kltrlerinin harman olduunu grrz. Halk kltrnn btn alanlarnda bu kannak yap dikkati eker. Anadolu Trk kltr dn ald bir konuyu kendi bnyesine uydurmu ve kendi ihtiyacna uygun olarak kendi geleneim yaratmtr. Bunun yzlerce rnei vardr. Arap ve Fars kltrnden slm deerler olarak aldnnz pek ok konu, tr ve ekil yine ayn ihtiyalar (dil. sosyal yap, corafya vb.) sebebiyle yeniden ilenerek milllelirilmi ve yeniden yorumlanmtr. Mesela; Hsrev irin mesnevisi alnm Hsrev, Ferhat yaplm (Ali ir Neva), dala sonra halk hikyesi eklinde, halkm ihtiyalar dorultusunda yeni bir ekil olarak ortaya konmutur. ranl bir meslektan bir kongre srasnda ''Milliyeti bilinmeyen bir airin eserlerine baknz;

Fikre! Trkmen

eer tek dille yazmsa o Arap'tr. ki dille yazmsa ranl (Fars)dir. dille eser vermise o Trk'tr" demiti7. Aydn zmrede alman konu dil olarak hem Arapa hem Farsa hem de Trke yazlrken lalk kltr ald tesiri kendi vcuduna uygun hale getirir. Aynen beslenmemizde eti, st, meyveyi yiyoruz, onlar nasl vcudumuzda bizim kasmz, bizim kanmz oluyorsa halk da ald her eyi kendi vcuduna uydurup Trkletiriyor8. Bykler kklere t vermek, onlar kendi grg ve tecrbelerinden faydalandrmak istedikleri zaman tutulacak veya tutulmayacak yollar fkralarn, kssalarn, ataszlerinin bazen de masallarn altnda gstermek isterler. Fkralarn gnlk hayal iindeki rol hakknda baz lelmihler o kadar aktr ki fkrann tamam bile anlatlmaz. "Hoca'nn ye krkm ye demesi" gibi veya "Temel'in umas" gibi demek yeterlidir. Zaten dikkat edilirse halk arasnda bu tip yzlerce deyim vardr. Bunlar topluma yol gsteren bir k durumundadr. Kimse bunlarn Fars'dan veya Arap'tan alndn dnemez bile. Bizim fkralarmzda yukardaki Fovvler izelgesinde gsterilen btn zellikler mevcuttur. Ayrca bunlar sadece glme ihtiyacmz karlamazlar, bu fkralar bizim dnya grmzn nirengi talardr. D etkilere verdiimiz ortak tepkilerimizin hikmet kaideleridir. Osmanl dnemi mizah derken, aslnda Anadolu'dan btn imparatorluk corafyasna yaylan ve oralarda kabul gren, benimsenen mizah kastediyoruz. Bu mizah iinde Nasreddin Hoca gibi gemii de toplayp gelen cihanmul bir hret ile Bekri Mustafa, ncili avu, Yenieri. Bekta, Softa. Karadenizli, Andavall gibi imparatorluun aynas olan byk ehir ve tara tipleri de bulunmaktadr. Hatta bulann dnda mahall tipler olan yrk, ingene, gmen, acem gibi tipler sadrazam, suba, kad, asker gibi meslek tipler bu mizahn birer paralandrrlar. Bunlarn iinde antik Anadolu kltrn ve mizahm hatrlatan mesela; Noel Baba veya Ezop kltrnn izlerini ne Sabaz'm ne de Dioyson'un tesirlerini Anadolu mizalnda orijinal haliyle bulabiliriz. Zira. Anadolu'daki ba bozumu enlikleri veya rn kaldrma elenceleri yerlerini Scluklrmm ko katma ve mesir elenceleri almtr'. Bylece yukarda sylediimiz gibi, Anadolu mizah dardan ald tesirleri kendi kazannda eritmi ve yem bir senteze ulamr. Osmanl mizahn snflandrmak, imparatorluun yapsn paralel esaslar deerlendirerek mmkn olabilir. Bu konuda yazlan eser ve makalelerin mahiyeti de bu gre uygundur. slmiyet'ten nceki Trk toplumunda kissal, din ve ahlak mahiyetteki szlere 11. yzylda Divan Lugati't Trk'te "kiilt" veya "k" dendiini

s
9

Trkmen, Fikret: "Anadolu Mizahnda Baz ran ve Arap Kkenli Mizah Tipleri", zmir: Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi I, 1996. ss. 1-7. Geni bilgi iin bkz. Fikret Trkmen; a.g.m.
ngren. Ferit; Cumhuriyetin 75. Ylmla Trk Mizah ve Hicvi, stanbul: Bankas Yaynlan,

Osmanl Dnenimde Trk Mizah ve bu tr tarif ederken "halk arasnda ortaya kp insanlar gldren ey, halk arasnda gln olan nesne" eklinde bir ifade kullandn biliyoruz10. slmiyet'ten sonra mizah anlatrken kssa, mizah, nkte, latife vb. terimler kullanlm ve zellikle latife, fkra karlnda olmak zere yaygnlk kazanmtr. Mevlna'mn "Mesnevi"si, Glehr'nin "Mankfl Tayr", Lami elebi'nin "Lelifnne"si bu tr eserlerden ilk akla gelenlerdir11. Daha sonraki yzyllarda fkra teriminin de kullanlmaya baland grlmekledir. 19. yzylda letif sznn yam sra "fkart" kelimesinin de kullanld ve bylece "fkra" teriminin yerlemeye balad grlr. Osmanl mizah elbette bu latifelerden ibaret deildir. mparatorluun corafyasndaki btn mizah trleri Osmanl mizahnn birer unsuru olmutur. Karagz, Orta Oyunu, Meddah gibi aline oyunlar ile harekete bal komiklikler yapan eitli meslekler (kuklaclar, sihirbazlar vb.) bu mizahn dier unsurlar olmulardr. Mizahta ders verme, elence ve hogr gibi fonksiyonlar srekli yeni trlerin ortaya kmasna sebep olmutur. 19. yzyldan itibaren Bat tesiri ile giren tiyatro, karikatr, iir. halta sinema mizah eitleri saylan trlerdir. Osmanl dnemine kiileri ve cemiyetteki aksayan ynleri hiciv yoluyla eletiren, ou zaman sembolik bir anlatm tarzyla yazlm mesneviler de vardr. Bunlar iinde ilk akla gelenler unlardr; 15. yzylda cyh'nin "Harname"si, 16. yzylda Fuzul'nin "ikayelname"si, 17. yzylda Nef 'nin "Siham- Kaza"s. Osmanl mizahnda hem szl hem de yazl gelenek birlikte gelimitir. Szl gelenein en nemli mizah tipi olan Nasreddin Hoca Seluklu dnenimde yaamasna ramen (1208-1284). halk onu Osmanl dnemine tar ve 15. yzylda Timur'un karsna karr. Bylece. Hoca'mn bir devrin deil btn devirlerin tipi olduunu gstermek ister. Karagz, Orta Oyunu ve Meddah gibi halk temaasnn lemel tipleri de Osmanl mizahnn deimez tipleridir. Ferit ngren. Cumhuriyetimizin 75. Ylnda Trk Mizah ve Hicvi adl eserinde, "Osmanl mizah bir ortaa mizahdr ve btn ortaa ilgileri gibi. bir takm lonca rgtlenmeleri iinde gelimitir"12 demektedir. rnek olarak sadece Karagz' ve Bekta fkralarm alrsanz, birini Nakibendlie dierini Bektalie balar ve hakl karsnz. Ancak, Osmanl mizahnn iinde, yukarda da belirttiimiz gibi, iirden fkraya uzanan ve hibir lonca ile ilikisi olmayan ok zengin halk mizah da Osmanl mizahdr. Kendi evresinde kalm nice mahall fkra tipleri. eitli meslekleri konu alan fkra tipleri, blge tipleri vb. saysz tipleri lonca ve tarikata balamak doru olmaz. Herkesin bana gelebilecek yzlerce olay fkralara konu olabilmektedir. Bunlarn Osmanl dneminde olmas da mmkndr, hepsinin lonca kanalyla bir tarikata balanmas mmkn deildir.

111
11

12

Diva Lgati" l-Trk, Cill 1, s. 357. Geni bilgi iin bkz. Prof. Dr. Dursun Yldrm; Trk Edebiyatnda Bekta Tipine Bal Fkralar (hscdeme-Metm) Ankara. 1976. ss. 1-28. gro, Ferit; a.g.e. ss. 39-71.

Fikret Tiirbnen

'

F. ngren, Osmanl Mizah blmnde Karagz ve Orta Oyunu'm esas alarak, Osmanl mizahnn temel zelliklerim; a. Tarikatlarca artlandrlan ve gdlen bir mizahtr. b. Durgun ve deimez bir yapya sahiptir. c. Osmanl mizah ifte kltre dayaldr.
I

d. Osmanl mizalu szl bir mizahtr. e. Osmanl imzalmda ak saldk anlmaya deer bir zelliktir eklinde maddeletirmek anlalmay kolaylatracaktr. Osmanl mizahnn hep stanbul yaratmalar olarak kalmas gr de tam doru saylmaz13. zellikle stanbul bata olmak zere byk ehirlerden uzakta, Anadolu'da ortaya kan yzlerce tip bu gr rtr. Merutiyet mizah, yine ayn yazarn incelemesinde, Osmanl mizah olarak ele alnm ve yeni trler ve yeni artlarla nasl gelitii anlatlmtr14. Btn devirlerde Osmanl mizahnda grlen temci zelliklerini ve tiplerini inceleyecek olursak, yle genel bir sralama yapabiliriz: slm tesirle oluan fkralarda, din yasaklar, hurafeler, cahil din adanlan ve hakszlkla mcadelede ilah hogrnn snrlan zorlanarak Tanr : ya sonlur. Burada bir isyandan ok Dede Korkut'taki Deli Dmnn'da. Tannmn bir aksakal Trkmen gibi tasavvurunda, karlatmz insan-Tanr ilikisi karmza kar. Allah'la samimi O'mm sonsuz rahmetine ve hogrsne snma vardr. Bu tr mizahta insan zorbalk karsndaki aresizliine, Allah'a snma, zm O'na havale etme gibi bir kurtulu yolu bulur. 'Bir hidivin kullarna bak, bir de kendi kuluna" diyen fkrada tenkid, ilh ynde deil, beerin lszlndedir. Peygamberden salte dervie kadar uzanan geni bir yelpazede yer alan eyhmrd, evliya, hoca, imam, alund vb. din ahsiyetlerle ilgili olaylar bu fkralar alabildiine bir hogryle hicvedilir. Fkralarn bir blmnde idareciyle halk kar karya gelirler. Bu tr fkralarda halk kendisini lemsilen bir tip karr, adaletsiz, rveti idareciler bu fkra tiplerini karlarnda bulurlar. Faik Read'm "Klliyal- Lelif adl eserinde, bu tiplerin hem snflandrlmas yaplm hem de gzel rnekler verilmitir. Faik Read. Osmanl dnemindeki bu tipleri otuz bir kadar fasl diye sylemesine ramen bir zeyl olmak zere 27 gruba ayrmtr15. Trk fkralarnn tamamna yakn byk bir ksmnda olaylar gerek hayat sahnelerinden alnmtr veya gerekleebilir niteliktedir. Genel olarak tek konuludur. Espri tek olay zerinde kurulmutur. Zaman zaman tek konu yerine katmerli diyebileceimiz espri zinciri birden fazla halkal olabilir. Ancak, bunlar mantk silsilesi
13

14

15

ngren. Ferit; a.g.e. s. 59. ngren, Ferit; a.g.e. s. 60-68. Faik Read; Klliyat-! Leif, (Haz. Ahmet zalp), stanbul: Kitabevi, 1995.

Osmanl Dneminde Trk Mizah

ve dinleyicilerin eilimi dorultusunda sonradan eklenmi izlenimini verir. Karadeniz fkralarnda bu lip olanlara daha sk rastlanr. 'Temel ile Dursun Trabzon'dan Rize'ye giderler. leri uzar, havann da gzelliinden istifade ederek bir kayk kiralayp balk tutmaya karar verirler. Kaykla 100-150 metre alp, oltalarn denize atarlar. Ksa bir srede epeyce balk yakalarlar. Temel. Dursun'a "Buraya iaret koy da leden sonra yine gelelim. ok bereketli bir yer"' der. Bir sre sonra kyya yanarlar. Temel Dursun'a syledii yere iaret koyup koymadn sorduunda. Dursun "Koydum, koydum, sakzm kayn kenarna yaptrdm" der. Fkra burada bitecek sanlrken, bitmez ve "Sen her zaman byle yapyorsun, leyin ayn kay kiralayacamz nereden biliyorsun?" der. ', Bu ve benzeri fkralar Osmanl dneminde de vardr. Osmanl dnemi mizah edebiyatnn en nemli zelliinin dil olduu kansndaym. Ksa ve youn anlatm tarznn, halk dili ile olmas hatta en ince ve en anlaml kelimelerle anlatlmas, Osmanlca dediimiz aydn dilinin yerine halk dilinin tercih edilmesi, ksaca yaayan Trke'nin kullanlmas mizahn en nde gelen zelliidir. Hatla baz yerli ivelerin fkralar iinde kullanlmas dilimizi canl klan ve zenginletiren nemli bir unsur olmutur16. Osmanl dnemindeki fkralar zerinde yaplan almalarn says fazla deildir. Bunlarn ou da 19. yzyln ikinci yars ile Cumhuriyet dneminde yaplan almalardr. 19. yzylda stanbul'daki Cavlak Tevfik ve Faik Read'm derlemeleri17 bunlar arasnda en nde gelenlerdir. Aznlklar iinde de zellikle Ermenilerin bu konudaki hizmetleri nemlidir1*. Ayrca yazarlar bilinen ve bilinmeyen pek ok Letaif mecmuas bu dnemin mizah anlayn yanstrlar19. Bu genel fkralar dnda, yaadklar kesin olarak bilinen kiilerin yaratt fkra tipleri de Osmanl mizahnn unsurlardr. Her ne kadar yaad dnem, Osmanldan evvel ise de Nasreddin Hoca'ya atfedilen fkralarn bu dneme de damgasn vurduu inkar edilemez bir gerektir. Bu damga bazen onun tesiriyle, yeni tiplerin ortaya kmasyla, ou zaman da bizzat kendi fkralarnn yaamasyla kendim gsterir. Halk ne kadar zaman geerse gesin O'nu yanndan ayrmaz. Gerektiinde trene bile bindirir. Bu yzden Hoca her devrin tipidir. Osmanl dneminin dier nemli tipleri ncili avu ve Bekri Mustafa'dr. Bu dnemde Osmanl topra zerinde mesela Krm'da Ahmet Akay gibi mahall tipler ile baz ran ve Arap tipler de saylabilir.

Yldrm, Dursun; CLg.e., ss. 9-10. aylak Tevfikan Letaif-i Muntahabe (Tarihsiz); Faik Read'm Gencine-i Letaif (1882), Mecnna- Letaif (1315) ve Klliyt-! Letaif (1910). Yeniden dzenlenmi ekli. Haz. N. Ahmet zalp, KiilliyN Letaif stanbul 1995. Apkyan, Mihran; Letaif-i Asar, Constantinople, 1884. stanbul Ktphanesi'ndeki Muhtelif Yazmalar, (Lelaif. Mdhike, Muntahabat- Letaif, Navthm'l Letaif adlan ile)
7

Fikret Tilrkmen ncili avu gerekten yaam, asl ad Mustafa avu olan bir tiptir. I, Ahmet (1603-1617) dneminde yaad ve ran'a giden bir elilik heyetinde yer ald ve : padiaha musahiplik yapt bilinmektedir. Hicr 1042 de (1632-33) lm ve 20 Edirnekap mezarlna gmlmtr . Fkralarnn tamam saray ve saray evresine ait insanlarla ilgilidir. Saray evresini iyi bildii ve padiah yakn olduu da bilindii iin. halk saray evresine ait tenkid ve dncelerini ona soy 1 etmitir. Doum ve lm tarihinin ve yerinin deiik gsterilmesi, her devir ve her evrenin onu kendilerinden biri kabul etmesi ve sahiplenmesiyle ilgilidir21. Bekri Mustafa ise, IV. Murat dneminde yaam, kanun ve kurallara fazla nem vermeyen, ikiye dknl ve hazr cevapll ile tannan bir tiptir. kiye dknlnden dolay "Bekri11 lakabn ald ve gen yanda ld bilinmektedir. Yaad yllarda bile IV. Murat'n iki yasana kar gelmesiyle tannm, dnemin temsilcisi olmutur. ok yaygn bir hret kazanm, Karagz ve Orta Oyumf nda Bekri Mustafa. Matiz, Tuzsuz Deli Bekir, Tek Byk gibi adlarla onma girmi ve oyunun sonunu tatlya balamtr. Hatta, Haneri i Hanm Hikayesi'nde yine Bekri Mustafa adyla oyuna dahil olmutur. hreti Osmanl toprann bir ok yerine ulam. Balkan lkelerinde de mehur olmutur22. Bu iki tip, yani ncili avu ve Bekri Mustafa, Osmanl dnenimin yasaklarna kar kan ve daha ok gnlk hayatn konularm ileyen tiplerdir. Bekta tipi ise Osmanl dneminin din inanlar dolaysyla, Snn Mslmanlardan farkl bir dnya gr ve yaaym benimseyen zmrenin szcs olmutur. Bekta, Allah'a inanan. O'nun buyruklarm yerine getirmeye alan, nce bir espri anlayna sahiptir. O'nun kar kt ya da yle grnen yz softala, yobazla kardr. O'nun tenkidleri gerek bildii, inand Allah'a deildir. O. softalarn kendi inan ve menfaatlerine uygun yarattklar hogrsz bir zihniyete kar mcadele eder. zellikle eriat ehlinin ekilci ve takliti tutumuna kar kar. nsan-Tanr ilikisini efendi-kul ilikisi gibi deil, samim ve saf bir ekilde birbirlerine naz geen iki dost gibi yorumlar23. Bekta fkralarnda fke ve saldr yerine inanlmaz derecede sadelik ve hogr vardr. Bekta tipi fkralarda her zaman ste kar. Karsndakinin hazmszlm, anlayszln ve iliini hafife uyararak alaya ald iin kulland metod srekli bir baarl sonu verir. Bekta fkralarnda, fkrann senaryosu din grnr, ancak asl anlatlmak islenen konu dnyevdir. Din bu fkralarda ancak bir vesiledir24. Aslnda bu zmrenin, yani Bekta demlen zmrenin iine btn Anadolu girer. Orada Snn-Alev ayrm grlmez. Bu yzden, Bektailik kavramna saf Anadolu insannn tamamm
20

Yldrm. Dursun: a.g.e., s. 24. " Koz. Sabri; En Gzel Bekri Khstafu-hcili avu Fkralar, stanbul, 1983, ss. 73-75. ~ Kantemir, D.; Osmanl mparaioiumn Ykseli ve k Tarihi, stanbul, 198 ile Vasile Aleksadri'nin (1821-1890) "Sultan Gazi IV. Murat ve Bekri Mustafa" adl manzumesi bu gr kuvveti endi rmekted ir. Ekz. Sabri Koz, a.g.e., s. 9. 23 Boratav, Pertev Naili; 'Baktfilk ve Bekta Fkralar zerine Birka Sz", Metin EloluOuz Tansel. "Bekta Dedikleri", stanbul. 1983, (nsz). 24 Boratav, Pertev Naili; "Baktlik ve Bekta Fkralar " s. 11.

Osmanl Dneminde Trk Mizah

sokmak, onlara atfedilen fkralarda Nasreddin Hoca'y. Bekri Mustafa'y, hatta gnmzde ok yaygn olan Karadeniz fkralarm grmemek mmkn deildir. Osmanl mizah iinde sadece Anadolu'da yaratlan tipler bulunmaz. Aldar Kse gibi, Kemine gibi, Ahmet Akay ve Esenpolat gibi eitli Trk boylarna ait tipler de girer. Bu (ipler iinde Kemine ve Esenpolat Trkmen, Ahmet Akay Krm, Aldar Kse Dou Trklerinin ortak tipleridir. Yine bir baka fkra grubunu Mahall Tipler oluturur. Dar bir evrede bilinen Kayserili, cmigczekli, Erzurumlu, Oflu vb. tipler bu gruba dahildir. Aznlk tipleri ise, imparatorluun corafyasnda yaayan etnik ve din bakmdan farkl olan eitli gruplarn yaratt tiplerdir. En yaygn olanlar Rum, Yahudi ve Ermeni tipleridir. Yabanc kaynakl tipler iinde ran, Arap kkenli mizah tipleri de Osmanl corafyasnda, zellikle Anadolu'da, geni bir yaylma imkan bulmutur 1 . Araplardan uha, Ebu Nuvas ve Behltil Dn (Behll Dnende) nde gelen ve Anadolu halk fkralaryla karan nemli tiplerdir. Bunlarn dnda akl hastalan, mevlev. yrk, kyl, cimri, hasta, sakat vb. tiplerle ilgili fkralar Osmanl mizahnn zenginliini tekil ederler. Bu fkra tiplerinin ortak zellikleri epik kanunlara tab olmalardr. Yani unutulan kahramann btn zelliklerinin parlayan kahramana yklenmesidir. Mesela; Aldar Kse'nin fkralarndan bazlar Bekta'ye veya mahall bir tipe ait fkralar. Nasreddin Hoca'ya mal edilebilmekte bazen de bunun tersi olmakladr. Osmanl mizahnda halk mizahnn yan sra padiah, vezir, vali, kad, air. musahip vb. kiilere ait yzlerce latife bulunmakladr. Bunlarn kahramanlarnn isimleri bellidir. mparatorluun son dnemlerinde, zellikle Bat ile ilikilerin iyice gelitii dnemde. Bal'dan evrilen pek ok fkra da Osmanl mizah iinde yerini almtr. Bunlardan bir ksm aynen evrilmi bir ksm da Trk toplumuna uyarlanmtr. Yine Osmanl toplumunda ok nemli bir yeri olan ordu ile ilgili pek ok latife bulunmaktadr. Yenierilerin. Sipahilerin, kumandanlarn birbirleriyle ve evreleriyle ilikilerini konu alan fkralar da olduka fazladr. Grld gibi ok zengin bir dnyay yanstan Osmanl mizalnda insan kusurlar, sosyal arpklklar, hakszlklar, adaletsizlikler ince bir zek ve sade bir slupla hicvedilir. Sabri Esat Siyavugirin syledii gibi, "Sz, ancak aslnda tuhaf olan beer zaaflarla, cemiyet eriliklerinin tehirinde son perde inerken, neticeyi hlsa 26 etmeye yarar" . Fkralarda olmayacak, akim almayaca bir olaan diilik yoktur. Dekor son derece doaldr. Oyuncular her zaman ve her yerde rastlanan insanlardr. Sahneye kanlar halkn kendisinden, konu ise hayatn kendisidir. Osmanl fkralarnda keskin bir
Trkmen, Fikret; "Anadolu Mizahnda Baz ran ve Arap ", ss. 1-7. Siyavugil, S. Esat; "Folklorda Sahnede ve Resimde Trk", Yeni Trkiye, stanbul, 1959, s. 383 vt.

Fikret TttrKfhm

realite duygusu, akln kolayca kullanabilecei sonuca varma meyli, kaideler ve kesin lavrlar ile yasaklar karsnda, pheci bir tavr taknmaya zorlar. Kaideci softa, karsnda Bektai'yi bulur. Ayn durum padiahlara, vezirlere, kadlara velhasl btn iktidar sahiplerine ynelir. Ancak burada fkra alisi, kendi kimliini kaybedip bu dnya grnn, bir davran lksnn sembol olurlar. Osmanl fkralarndan rnekler vermeyi de dndk. Ancak bu yaznn erevesi ok genileyecekti. Bu yzden okuyucunun bu metinleri dipnotlarda gsterdiimiz bibliyografyadaki kaynaklardan veya her hangi bir latife kitabndan okumasnn daha uygun olaca gryle bu fikrimi/.dcn vazgetik. Sonu olarak. Osmanl mizahnda imparatorluk zelliklerinden biri olan renkli bir mozayik dikkatimizi eker. Her millet bu mozayik iinde yerini alr. Bu mizahn iinde masaldan tiyatroya uzanan eitli trler karmza kar. Hayat sahnesinde bu trlerin hepsi fonksiyonlarm ifa ederler. Ancak, Osmanl potas bu tiplerin hepsim incitmeden, sonsuz bir hogryle yan yana yaatmay baarmtr. Byle olmasayd. stanbul'da konumas, karakteri, yaay ve zihniyeti birbirinden ok farkl teb, tek bir meddahn azndan nasl dile gelirdi? Meddah, salsnda, Osmanl'y temsil etmiyor mu? Osmanl'y bir de bu ynyle yeniden incelemek, onun hogrsnn en ok akis bulduu mizahm ele almak uzun ve yorucu bir alma gerektirmektedir. Ancak kacak sonucun bu yorgunlua fazlasyla deecei de kesindir.

10

Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi Say IV, izmir 2000, ss. 11-16.

OSMANLI DEVLET LE TRK DNYASININ DL VE KLTR LKLER"

Ahmet Bica ERCLASUN*

ok uzun zaman gemeden belli llerde anlamamz imkn var. Azerbaycanl Trklerle hemen birka saat iinde anlaabiliyoruz. Trkmen ve zbeklerle belki be gn, belki bir hafta sonra %70-80 anlama seviyesine kyoruz. Kazaklarla. Krgzlarla bu sre bir az daha uzun oluyor, hafta veya bir ay kadar. Bakurtlarla belki bir ay sonra %70-80 anlama seviyesine kyoruz. Onlar da buraya geldii zaman, ayn ekilde bu dediim sreler zarfnda bizlerle anlaabiliyorlar. Tabii bu kadar zaman ayr kaldktan sonra, yzyllarca ayr kaldktan sonra, bu kadar ksa srede anlaabil memizin sebepleri nelerdir diye dndm ve iki nemli sebep buldum. Birisi tarih boyunca Trk boylarnn zannettiimizden fazla birbirleriyle karmasdr. ok defa Anadolu'ya bizler sadece Ouz Trkleri olarak geldiimizi dnrz, ama daha ran'a dah girmeden Sirderya boylarnda. eyinin boylarndaykcn Kpak Trkleriyle bol lde kartk. Divan- Lgati't-Trk'de Kagarl Mahmul sk sk Ouz aznn zelliklerini sylerken Kpaklarla birletiriyor. Ouzlarda ve Kipaklarda byle diyor. nk orada biz komu yayorduk. Bugn Kazaklarda baz Ouz destanlarnn kalm olmasnn sebebi budur. Kazaklarn atalar olan Kpaklarla orada birlikte yaamalardr. Onlar da bir miktar Anadolu'ya geldikten sonra hem Kafkaslar zerinden hem Balkanlar zerinden eitli defalar Anadolu'ya Kpak unsurlar geldi. Elbette oradaki Trklerin iinde de Kpak unsurlar. Ouz unsurlar, Karhk Trkleri ile Kpak Trklerinin kart yerler, zellikle zbekistan, zbeklerin bulunduu blgelerde esasmda zbekler tabi Karahanllar oluturan Karlk Trklerinden Kartuklar meydana getiren Yama gibi iil gibi Toks gibi Trklerden oluuyor, ama Cengiz Han'dan sonra onlar aatay ulusu adn aldlar ve daha sonra kuzeyden gelen Kpaklarla da kartlar, yani Trk boylar ok ksaca anlatmaya altm gibi tarih boyunca sk bir ekilde birbirlerine kartlar. Onun iin bugn Orta Asya'daki veya dil Ural blgesindeki Trklerin alt birimlerini aratrdmz zaman aslnda Kpak olmayan unsurlar Kpak Trklerinin Bu yaz, 27 Nisan 1999 tarihinde Ege niversitesi Trk Dnyas Ararmalan Enstits tarafndan dzenlenmi olan ''Osmanl Devleti ve Trk Dnyas" adl panelde sunulmu tebliin bant zmdr. Prof. Dr.. Trk Dil Kurumu Bakan.

Ahmet Bcan ErclUstt

arasnda grebiliyoruz veya Ouz Trklerinin arasnda Ouz olmayan unsurlar grebiliyoruz bir sebebi bu. kinci bir sebebi; tarih boyunca eitli Trk boylarnn aralarndaki kltr mnasebetlerinin tam olarak kesilmemi bulunmasdr. Trk boylan arasnda kltr mnasebetleri, dil ve edebiyat ilikileri frsat bulduka her zaman olmutur. Biz Anadolu'ya geldikten sonra zaten bir sre Trkistan Trkleriyle birlikte yaadk. Anadolu Seluklu hemen kurulmakla beraber, Byk Selklu'ya tbiydi balangta. Byk Seluklu mparatorluu bir yandan Anadolu'daki Trkleri, bir yandan da ran ve ran tesindeki Trkleri iinde bulunduruyordu. Yani Byk Seluklu mparatorluu bir bakma Anadolu ile Bat Trkistan' mtereken idare eden belki de tek siyas Trk Devleti idi. Byk Seluklu mparatorlufndan sonra da Anadolu'ya yeni aknlar geldi. Cengiz Han'n ve ocuklarnn nnden kaan Trkler Anadolu'ya geldiler. Bunlar 13. yzylda geldiler. Bence 11. yzyldaki birinci dalgadan sonra 12. y/.ylda da elbette zaman zaman grlen glerden sonra asl byk g bu nc g dalgasyla ortaya kt. Yani 120(j'da Cengiz Han'n, imparator Cengiz unvann alyor, o tarihlerde Trkistan'a yapt seferlerle birlikte ortaya kan g dalgalan. ran zerinden Anadolu'ya gelen g dalgalan asl byk gleri oluturuyor. Anadolu Seluklularnn da sonunu hazrlayan bu alanlar, aslnda Anadolu'da beylikler devrini de hazrlam oluyor. Yani Anadolu Seluklularn sarsyor, ama beylikler devrini de hazrlyor ve bu beylerin ou da bu nc dalgada geliyor. Osmanl Beylii de dahil olmak zere Trkiye'ye pek ou da bu dalgayla geliyor. Belki bu nc dalga olmasayd, yani Cengiz'in ve ocuklarnn nnden kaarak gelen dalga. Anadolu'da belki de Trk olarak yaama imknn bulamayacaktk. Anadolu Seluklularnn resm dilinin, edebiyat dilinin Farsa olduunu, bilim dilinin Arapa olduunu hatrlaynz. Ama bu nc dalga Anadolu'yu o kadar ok Trkle doldurdu ki, bu yeni beyler de zaten Arapa Farsa bilmiyorlard ve hepsinde Trke devlet dili oldu. Bunlardan Karamanolu Mehmet Bey'i ok iyi biliyoruz, ama Osmanl Beylii ! nde de Germiyanolu'nda da, Candarohrnda da hepsinde devlet dili, resm dil Trke oldu. Edebiyat eserleri Trke yazlmaya baland. 13. yzyldan itibaren Arapa'dan eserler Trkeye evrilmeye baland. Hatta aatay Trkesfnden Trkeye eserler aktarlmaya baland. 13. yzyldan itibaren 13.-14. yzyllarda bu mnasebetler ok sk idi. Henz Safev Devleti ortaya kmad zaman ok sk mnasebetler vard. Osmanl air ve yazarlar Dou Trkesi'nden eserleri Bat Trkes'ne eviriyorlard. 14. yzylda, hatta "'bolga-olga" meselesi diye bizim dil tarihimizde geen, baz eserler de kark dilli eserler olarak adlandrlr yani bunlar Dou Trkcsi'nin hem de Kuzey Trkesi'nin hem de Bat Trkesfnin (Osmanl) zelliklerini birlikte tayan eserlerdir. Daha sonra Kpak sahas, Kpaklarm bir ksm 1250'de Msr'da bir devlet kurdu. Onlar da 15. yzyla doru. zellikle Suriye'de olan uzantlar, yava yava Ouzcalat. Onlarn Trkesi Ouzcalat ve orada da Kpak ve Bat Trkesi kark dilli eserler ortaya kmaya balad. Yani biz Msr Memlklar ile bir de gneyden Kpaklarla temasa gemi olduk. Ancak Safev Devleti kurulunca gerekten Osmanl topraklan ile Trkistan topraklan arasnda ok cidd bir engel ortaya kt. Safev Devleti Jni kuran elbette 12

Osmanl Devleti le Trk Dnyasnn Dil Ve Kltr likileri*

Trklerdi. al smail de Trkt ana aradaki mezhep fark ve o zamanki anlay, cidd bir ekilde kltr balarmz, siyas balarmz daha ok engelledi. Biliyorsunuz ama buna ramen kltr ilikileri devam etmitir. 15. yzyln ikinci yansnda Temr'n kurduu hanedanda yetien Ali ir Neva, Trk dnyasnn, belki de Trk iir tarihinin en byk ismi. Ali ir Neva 15. yzyln ikinci yarsnda, 1463'den itibarca eserlerini meydana getirmeye balyor. Al ir Neva'nin eserlerinde baz Ouz zellikleri gryoruz. zellikle Nesi m'yi okuduunu ok iyi biliyoruz. Bizim Anadolu sahasnda. Dou Anadolu. Suriye sahasnda, Azerbaycan sahasnda bulunan ve son derece lirik iirler yazan Nesim, Trkistan'a ve Ali ir Neva'ye tesir etmitir. Neva'den sonra aksi ynde bir tesir Osmanl sahasna doru geliyor ve btn Osmanl airleri Neva'yi stad olarak kabul ediyorlar. Osmanl airleri tarafndan pek ok rnek de Neva'den alnyor. Neva aatay Trkesiyle, Dou Trkesiyle eserler yazan, hem manzum hem mensur otuzdan fazla eser meydana getiren, adeta baz trlerin kurucusu kabul edilen byk bir air. Mesel airler tezkeresini Trke olarak ilk defa Neva yazm. lk airler tezkeresini, yani airlerin hayat hikyelerini ksa da olsa anlatan bu edeb tr, ilk defa Neva yazm ve Neva'den rnek alarak Osmanl airleri de 16. asrdan itibaren airler tezkereleri yazmaya balamlar. Neva'nin iirleri Osmanl sahasnda tanzir ediliyor. Osmanl airleri onun iirlerine nazireler yazyorlar ve aatay Trkesiyle nazireler yazyorlar. Yani Osmanl airleri aatay Trkesiyle Neva'nin iirlerine karlklar veriyorlar. Safev Devleti henz yok. Yani ayrlmamz Neva zamannda, ama Neva'den hemen sonra, Neva'nin lmyle birlikte, Safev Devleti'nin kuruluu var. Pek ok Osmanl airi Neva'nin dilini renmek iin zel gayret sarf ediyor, Neva'nin dilim reniyor. Neva'nin dilini renmek iin zel szlkler yazlyor. Abuka szl diye bir szlk var Osmanl sahasnda. Osmanl ktphanelerinde ok miktarda bulunuyor bu szlk. Abuka szl denmesinin sebebi ilk kelimesinin abuka olmasdr. Abuka kelimesi, koca anlamnda. Bu szln bilinen bir yazar yok, anonim. Bu neyi gsteriyor? Bu eser Osmanl sahasnda bu kadar yaygn. Demek ki. Osmanl airleri Neva'nin eserlerini. Dou Trkesi'ndeki iirlerini anlamak iin zel olarak bir szlk meydana getirmiler ve bu szlk ok miktarda Osmanl ktphanelerinde bulunuyor, Ama bu szlk olmasa bile, Kaygusuz Abdal'dan itibaren 15. yzyl ile 19. yzyln ilk yansna kadar Osmanl airlerinin aatay Trkesiyle Neva'ye nazireler yazdm biliyoruz. Yani Abuka szl olmasa bile, Osmanl airlerinin aatayca iirleri elimizde. Nedim dahil olmak zere, Osmanl airleri aatayca iirler yazmlar. Nedim'in, iir yazacak lde aatayca bildiini dnrseniz, Osmanl Trklerinin Dou Trklerine, Trkistan Trklerine olan alkasnn hi kesilmediini rahata anlayabilirsiniz. Elbette oralardan bilim adanlan ve airleri gelmiler. Zaten Neva devri, Neva domadan nce Temur'un olu ahruh (1405-1447). biz de Fetret Devri arkasndan elebi Mehmet ve II. Murad, o devirlerde dnyann siyaset merkezi, kltr merkezi olan Herat ve SemerkaiuTdadr. Yani Temur'un olu zamannda dnyann en gl blgesi Bat Trkistan, Herat ve Semerkand ehirleridir. alnn'un olu Ulu Bey de Semerkand'da hkmet etmektedir. Bir bakma o devir, baz batl aratrclar tarafndan Trk Rnesans olarak adlandrlmaktadr. O devirde unutulmu olan Uygur yazs adeta yeniden diril tihnitir. 13

' -.

-},.-",

Ahmet Biean Ercilasun

Ata yadigr bir yaz olarak Herat'ta ve Semerkand'da yeniden diriltilmi, Uygur yazsyla yazan hattatlar, eski eserleri Kutadgu Bilig gibi, Miraname gibi. AtabetiTlHakayk gibi eski eserleri Uygur harfleri ile yeniden yazmaya balamlardr. Byle bir cereyan da domutur. Onun iin rnesans diyorlar. Yani Bati'nn eski Yunan'a dnmesi gibi, Bat Trkistan'daki Trk aydnlan da eski Uygur yazsna dnp bu eserleri yeniden Uygur yazsyla yazyorlar. Daha nce de sylediim gibi, siyas ve meden olarak en yksek derecesine varm Bat Trkistan. Bu stnlk FatnYden itibaren, 1450'den itibaren, yani asrn ikinci yansnda. Dou Trklerinden Bat Trklerine geiyor, Osmanl'nn ykselmesiyle ve Trkistan'da da Temuroullan'mn zayflamas ve nihayet asnn sonunda yklmasyla, stnlk Dou Trklnden Bat Trklne geiyor ve bu defa dnyann en byk siyas gc de Bat Trkl, Osmanl Trkleri oluyor. Ama o hadiselerle birlikte tpk Amerika'ya olan beyin g gibi Avrupa'dan Amerika'ya olan, bu defa Bat Trkistan'dan Osmanl'ya doru bir beyin g oluyor ve hem ilim adanlan hem baz airler stanbul'a geliyorlar. Ali Kuu bunlardan biri, Cemal diye bir air var, aatayca divaru var, onlardan biri, oralardan gelmiler. Bunlar da Osmanl'da aatayca'ya olan ilgiyi diri tutuyor, salam tutuyor. Hatta Fatih zamannda stanbul saraynda eyhzade Bahsi diye Uygur yazsn bilen bir kiinin olduunu biliyoruz. Abdrrezzak eyhzade Bal, Fatih'in saraynda, stanbul saraynda, Fatih ldkten sonra da Bayezid zamannda stanbul saraynda, Uygur yazsyla birtakm eserler yazlar. Dnebiliyor musunuz, Fatih'in lm 1481, bu tarihlerde stanbul'da Uygur yazsn bilen birisi var ve Uygur yazs oktan lm. 3-4 asr nce Arap yazma gemiiz, ama demin sylediim Bat Trkistan'daki akm stanbul'a da gelmi ehzade Bah Abdrrezzak ehzadeba'nn eliyle oturmu ve Atabet'l-Hakayk adh kitab, bir satrn Arap harfleriyle kendi eliyle bir satrm Uygur harfleriyle yazm. Topkap Saray'nda o kitap bulundu. Necip Asm tarafindan o kitap bulunmasa, bunu bilemeyeceiz. Kutadgu Bilig'in Uygur harfli bir nshas var. Ayn kimse o nshay da Tokat zerinden stanbul'a getirtiyor. Yani Yavuz Sultan Selim zamanna kadar, 16. asnn balanna kadar uzanyor. Ondan sonra onun da herhalde bir ka talebesi varsa 16. asr ortalarnda belki de artk Osmanl sahasnda Uygur yazsn bilen yok, ama aataycay bilen insanlar 19. yzyl bana kadar var. 19. yzyl ortalanndan itibaren de yeni bir akn eklinde tekrar aatayca'ya dnlyor ki, onu biraz sonra anlatacam. Bu arada dil Ural Trkl ile olan mnasebetlerimiz, Trkistan Trkl ile olan mnasebetlerimize gre coraf bakundan o kadar engelle kar karya deil. Yani Safev yok. Safev, Osmanl ile Trkistan'n arasm kesiyor, ama biz daha Krm Hanl Jn aldunz zaman, Fatih Sultan Mehmed zamannda. Knn Hanl'n aldmz zaman, dorudan doruya dil Ural Turklyle. yani Tatarlarla ve Bakurtlarla komu hale geliyoruz. Krn Hanl bir Osmanl topra ve bu vastayla Tatarlarla ok daha yakn mnasebetlerde bulunuyoruz ve onun iin Kazan'a devaml olarak Osmanl'nn eserleri gidiyor. Orada o eserler el yazmas olarak oaltlyor, okunuyor. Bunlar arasnda Kesik Ba Hikyeleri, Muhammediyeler gibi eserler vastasyla, Tatarlar ve Kuzey Trkleri stanbul Trkesiyle yazlm eserleri daha fazla okuyorlar. Bizim Trkiye'de domu olan "gelecek zaman"mz "'olacak, gelecek" eklinde oluuyor ve bu gelecek zaman dil Ural Trklerine de gidiyor. Ancak 14

Osmanl Devleti le Trk Dnyasnn Dil Ve Kltr likileri*

zbeklerde biraz daha az kullanlp. Kazaklardan Krgzlara kadar tam olarak uzanmyor. 19. yzyl ortalarna gelince yeni tarzda br mnasebet balyor. Bu defa bilim yoluyla, yani daha nce airlerin nazireler yazmas eklindeyken, 19. yzyl ortalarnda bu defa bilim yoluyla bir mnasebet balyor. Ahmet Vefik Paa ecerc-i Trk' aatay Trkesi'nden Osmanl Trkesi'ne eviriyor. Demek ki. Ahmet Vefik Paa da Trkiye'de Osmanl Trkiyesi'nde Trkolojinin nemli kurucularndan biri. Eserinin, yani szlnn adna Lehe-yi Osman diyor. Osmanlca, Trke'nin bir lehesidir ve Trke'nin bir baka lehesi ise Lehe-yi aata. Ayrca Osmanl Trkesi'ne Ebul Gazi Bahadr Han'n mehur eserini de Ahmet Vefik Paa eviriyor. Hzla Trkislanla ve dil Uralla olan edeb, ilm mnasebetler hzla gelimeye balyor. Bu sefer daha farkl bir mecrada. Avrupa'da da Trkolojinin gelimesi bize tesir ediyor ve ok luzh bir ekilde gelimeye balyor. Biraz nce arkadalarmzm anlatt subaylarm dier Trk boylan arasna gnderilmesi yoluyla vb. ilikilerin tesisi o tarihlerde olmaya balyor. Bir yandan mehur eyh Sleyman Efendi bugnk zbekistan'dan stanbul'a geliyor ve stanbul'da zbekler tekkesini kuruyor, ki bu zbekler tekkesi Mill Mcadele'de stanbul'dan Ankara'ya adam karan bir tekilt olarak alyor ve zbek pilav da o tekke sayesinde bizim Osmanl mutfana giren bir yemek oluyor, yani yemee kadar ulayor. eyh Sleyman Efendi sayesinde kumlan iliki asrn solanndadr. Dier taraftan da I89O'l yllara geldiimiz zaman artk stanbul'da Azerbaycan'dan gelmi. Trkistan'dan gelmi insanlar grmeye balyoruz. Asker Tbbiye'de Azerbaycan'dan km. St. Petersburg'da matematik okumu. Rus ve Avrupa edebiyatm bilen, biraz yal bir insan Hseyinzde Ali Bey, stanbul'a asker tbbiyeye geliyor. Dier rencilerden biraz daha yaa byk olduu iin birdenbire etrafnda hle oluuyor. Tahmin ediyorum ki. o Hseyinzde Ali Bey'in yakt atele, daha sonra bu renciler 190 asker tp rencisi olarak, o zamann Trk byklerine merutiyetin ilk yllarnda mracaat ederek Trk Ocaklarnn almasn isleyeceklerdir. Merutiyet yllarnda arlk burslu renciler var. Merutiyet yllarnda dorudan doruya ttihatlarn verdii burslarla Trkiye'de, stanbul'da okuyan renciler vardr. Mesel; bizde mzeciliin kurucusu olan Hamit Zbeyir Koay, Tatar Trklerindendir. ttihatlarn verdii burslarla stanbul'da okuyan ve sonra da Trkiye'de kalan byle Trkler var. Onlara burs vermiler. Buna karlk, Trkiye'den de subaylar gittii gibi, biraz nce de Timur arkadamzn anlatt gibi, oraya okul mdr olarak gitmi, Dou Trkistan'da Kemal lkul gibi. ki onlarn da hatralar yaymlanmtr. Dou Trkistan'da okul mdrl yapan, orada renciler yetitiren, oradan stanbul'a gelerek hem Azerbaycan'dan hem Bat Trkistan'dan, hem dil Ural blgesinden ve hem de Dou Trkistan'dan stanbul okullarna gelerek okuyanlar var. Yani 1990'dan sonra balayan mnasebetlerimize benzeyen o kadar younlukta, o kadar sk mnasebetler merutiyet yllarnda oluyor. Ama bugnn klen dnyasn da, bugnn imknlarm da, vastalarn da hesaba katnz. O zamann, o ibtida artlarna ramen, bu kadar youn bir trafik stanbul ile dil Ural ve Trkistan Trkleri arasnda vard. Bunlarn hatralar arada 70 yllk Sovyet dnemine ramen o blgelerde unutulmam, nesilden nesile devam ederek bugnlere kadar gelmitir. 1990'larda 15

Ahmet Bican Ercilasm

onlarla karlatmz zaman o hatralarn, merutiyet devrindeki ilikileri gsteren bu hatralarn devam elliini gryoruz. Galiba bu mnasebetler bundan sonra da hi kesilmeyecek, kesilmeden devam edecek. Elbette imdi ok daha rahat imknlarla bu ilikilere devam edeceiz. zbekistanli, u anda yaayan byk air Cemal Kemal'in dedii gibi, 'iki gn gelip de Trkiye'ye kalnca artk Rusa-Trke szlmz atp birbirimizle anlama imknna kavuacaz."

[6

Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi Sav IV, zmir 2000, ss. 17-20.

HANLIKLAR DNEMNDE OSMANLI DEVLET'NN TRKSTAN SYASET*

Mehmet SARAY 1967 yl sonunda rahmetli Togan Hocam ile Kafesolu Hocam bendenizi ngiltere'ye bu konularda tahsile gnderdiinde aklmdan hep u geerdi: Acaba bu zerinde altm tarihin corafyasn ve Trkistan Trkleri diye bildiimiz bugnk Trk cumhriy eti erindeki kardelerimizi bir gn ben grebilir miyim? in akas bu bir hayaldi. Ama bildiiniz gibi siyas gelimeler yle geliti ki sonunda yalnz bendenizin deil hemen hepimizin byk ryalar ve hayalleri gerekleti ve kardelerimizle elele tutuabildik. Bugnleri ben grdm iin, iin akas, hasbelkader 32 yldr da bu konularda alan bir hocanz olarak diyorum ki; herhalde ben artk ok mutlu ve bahtiyar bir insaum, dala nce hayal edemeyeceim eyleri grdm iin. imdi ben bu duygulanm ifade ettikten sonra sevgili genlere unu syleyeceim: Ltfen ok iyi yetiin ve mutlaka karde cumhuriyetlere gidin. Hayatnzn veya be ylnda bu sahalarla ilgili ekonomi olur, ticaret olur. eitim olur, kltr olur, siyaset veya ne isterseniz, hangi dalda yetiirseniz oralarda mcadele edin. Sovyet sisteminin zihinleri fevkalade alabora eden bir eitim sistemi neticesinde, kardelerimiz u anda araylar iindedir. Eer biz kardesek -ki yle diyoruz- o zaman yiite gidelim ve onlan elinden tutalm ve onlara bir karde bir kardee nasl yardm etmesi lzm geliyorsa -ama onlarn asla ve asla gururlarn incitmeden ve onlarn lkelerinin hakimi olduunu unutmadan, byk aabey havasna da girmeden- bu kardelerimizle lgili mutlaka hayatnzda bir eyler yapn. imdi Osmanl Devleti"nin Trkistan'da kurulan devletlerle ilikileri konusunda diyeceksiniz d: acaba bu iliki nasl oldu? Diyar- Rum'a giden, orada Osmanl Devleti : ni kuran bizim Trkmen kardelerimizdir, diyerek Ulu Bey'le birlikle, tarihimizin en bilge hkmdarlarndan birisi, byk ilm almalara imzasn atm, tarilimizin gerekten byk astronomi ve matematik alimi Ali Kuu Trkiye'den davet gelince heyecanlanyor, gideyim diyor; Diyar- Rum'da kardelerim limde, fende Bu yaz. 27 Nisan 1999 tarihinde Ege niversitesi Trk Dnyas Aratrmalar Enstits tarafndan dzenlenmi olan "Osmanl Devleti ve Trk Dnyas" adl panelde sunulmu tebliin bant zmdr. Prof Dr., stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi retim yesi.

Mektnet Baray

ok ileri gitmi, biraz da orada ilmini arttraym diyor. Yani bu iki olayla unu demek istiyorum; hi br devirde Trk nam n Asya'ya geldii gnden itibaren tarihimizin hi bir devrinde ilikilerimiz, alkalannz kesilmemi!ir, devaml olmutur. Benim doentlik tezim, Osmanl Trkiyesi'nin Trkistan devletleriyle olan ilikileridir. Bu ktphanenizde olmas lzm. Burada tm belgeler gsteriyor ki, btn asrlar boyunca kardelerimizle Osmanl Devleli'nin ilikileri olmu, hem de ok eitli alanlarda. Ben burada, bunlardan bir zeti size takdim etmeye alacam. Giri ksmnda yle demiim: Bilindii gibi bugnk Trkiye Trklerinin ve Osmanl Trklerinin atalar olan Ouzlar, yani Trkmenler, Seluklu ailesi nderliinde 11. yzyln ikinci yarsnda Anadolu'ya gelmilerdi. Bu devirden balayarak Anadolu Trkleriyle Trkistan Trkleri arasnda kopukluklar olsa da devaml ilikiler olmutur. Bu ilikiler ekonomik alandan ziyade sosyal, kltrel ve politik alanlarda olmutur. 15. asrdan itibaren bu ilikilerde ii ran'n ayr bir rol vardr. 19. asra kadar ran, Osmanl Trkleri ile Trkistan Trkleri arasnda politik ve kltrel ilikilerde daima birinci sebep olarak gsteriliyor. Bunu bendeniz henz tamamlanm olan 'Trk-ran Mnasebetleri" kitabnnda izah ettim. O da yaknda kyor. 1783'den itibaren Osmanl Devleti'nin Trkistan siyasetinde byk bir deiiklik olur. Bunun sebebi Krm'n kaybedilmi olmasdr. Karadeniz'in Rusya'ya bir nevi kaps olmas dolaysyla, aldndan tehlikeyi sezer ve devlet ricali Trkistan devletlerine rica eder, fermanlar gider, Moskof sulhu bozmutur. Krm'daki mslumanlar, Trkler esarete dmtr. Bu, ayn zamanda Osmanl Devleti ile ilgili diri nk tarihimizde btn Trk devletleri, olduu ama bilhassa Osmanl Devleti sulhten yana olmutur. Yaplan beynelmilel antlamalar ilk ineyen asla ve asla Trk devletleri ve zellikle Osmanl Devleti olmamtr. Sulhu bozduu iin kardelerimize mektup gidiyor; diyor, bu sulhu tekrar tesis edelim. Bunun sebebi tabi, Rusya'nn ve in'in ve ngiltere'nin Orta Asya diye bildiimiz Trkistan illerini devletleraras hukuku hie sayarak birden inemesi meselesi vardr. Burada da devletimiz kardelerimizle ilikiye girer, bu dertlerden nasl kurtulacaz, bunun arelerini aramaya balar. imdi burada bir soru gelebilir; pekiyi Rusya, in ve ngiltere niin bu blgeye ynelmiti? Rusya, Trkistan illerinin ekonomik ve ticar potansiyelini ele geirmek. denizlerde yenemedii ngiltere'yi Orta Asya zerinden tehdit etmek iin bu igali yapmtr. in ise Dou Trkistan' hem smrmek ve hem de Rus igaline kar bat blgesinin emniyetini salamak iin bu igali yapmt. ngiltere'ye gelince Trkistan lkelerini aldktan sonra Hindistan smrgesini tehdit ederler endiesiyle o blgenin emniyet yaps olarak grd Afganistan' iki defa igal etmi, paralam ve bu lkenin gnmze kadar gelen problemlerinin yaratcs olmutur. Bu ki igal esnasnda ki, ben bunu ayrca da Ttirk-Afgan likileri kitabmda izah ettim, her kabilesiyle iliki kuruyor, her bir kabileyi birbirine kar kullanyor. Afganl kardelerimiz, asla bir millet olamadlar. Bilhare cumhuriyetin ilk yllarnda Atatrk'n byk gayretleri ile orada modem devlet olumaya balam idi, millet uuru gelmeye balamt. Sonradan, ite bildiiniz gibi Sovyet igali ve imdiki dramatik durum, meseleyi izah ediyor.

18

Hanlklar Dneminde Osmanl Devleti nin Trkistan Ziyareti Bu arada ngiliz siyasetini anlatan "Afganistan ve Trkler", Rus siyasetini anlatan bu arz ettiim kitap ve in'in siyasetini anlatan "Dou Trkistan" kitab var. Bunlar sizin ktphanenize hediye ediyorum. Genler oradan alp okuyabilirler. Ruslarn, inlilerin ve ngilizlerin Trkistan lkeleriyle Afganistan'a ynelik igal hareketleri ister istemez Osmanl Devleti ile Trkistan devletleri ve Afganistan arasnda, lzl bir diplomatik ilikiye sebep olmutur. lkeleri yabanclar tarafndan igale uraynca Buhara, Hokand, Hive, Kagar, Afganistan ve Trkmenistan liderleri yardm rica eden mektuplar ve elilerle Osmanl Devleti'ne bavurmulardr. Trkistan devletlerinin Osmanl Devleti'nden istedikleri yardmn banda silah ve asker gelmekledir. Top, tfek, barut ve mermi imalinde gerekli malzemeler ve bunlar imal edecek ustalar istemilerdir. Kagar hari maalesef Bat Trkistan'daki Hokand, Hive ve Buhara'nm bu isteklerine msbet bir cevap verilememii ir. Halbuki konu Osmanl hkmetleri tarafndan son derece ciddiye alnm, ilgili meclislerde gnlerce grlm ve yardm karan da alnmtr. Ne var ki Trkistan devletleri ile Osmanl Devleti arasnda, ii ran'n geit vermez bir set gibi bulunmas ve Kafkaslarn Ruslar tarafndan igal edilmi olmas gibi sebeplerle, istenen asker malzemeyi gnderecek bir yol bulunamamtr. Silah yardm haricinde istenen asker yardm ise hi mmkn olmamtr. Zira bu yardmlarn istendii devirlerde Osmanl Devleti'nin hem Rusya ile sulh halinde olmas ve hem de Rusya'dan ekinmesi dolaysyla, asker yardm mmkn olmamtr. Bu istekte bulunan lkelerin temsilcilerine gnll toplama tavsiyesinde bulunulmu bundan da istenen netice alnamamtr. Yukarda arz ettiimiz silah ve asker yardmla birlikte Osmanl Devleti'nden idareci talebinde de bulunulmutur. lkelerini idare etmek zere ya bir Osmanl paasmm ya da bir Osmanl ehzadesinin gnderilmesini istemilerdir, 1820'lerde ve 187O'lerde istenen bu idareci zmresine Osmanl kaytlarnda nasl bir cevap verildiine dair maalesef l bir bilgi yok. 130 milyon dosya var Babakanlk arivimizde. Arkadalar, ben Dileri'nde altm, TIKA'da vazife grdm srada Trkmen kardelerimizi getirmitim arivlerimizle ilgili. Verilen bilgiye, arivlerin bandaki yetkililerin verdii bilgiye gre bu malzemenin drtte biri lalihazrda aratrmacya aktr. imdi bu ayptr. 700. yln kutladmz Osmanl Devleti'nin arivlerinin drtte nn hl okuyucuya ak olmamas hem kendimiz in hakszlktr, hem Balkanlar hem Ortadou hem Kafkaslar ve Trkistan illeriyle ilgili aratrma yapmak isteyenler iin de hakszlktr. Zannederim bu vesileyle bu konu sk sk dile gelir ve devlet yetkililerimiz bunun br tedbirim alr. Asker yardmn haricinde bu karde lkelerin Osmanl Devleti'nden diplomatik yardm isteklerini de gryoruz. Rusya'nn devletleraras hukuku hie sayarak lkelerine saldrd, byk madd zarara ve insan kaybna sebep olduunu dile getirerek bunun durdurulmas iin Osmanl Devleti ile ngiltere'nin tavassutta bulunmasn istemilerdir. Onlarn bu isteklerine maalesef nasihatten baka bir cevap verilememitir. Trkistan devletlerinin Osmanl Devleti'nden istemekte olduu konularn banda, slm dininin halifesi olmas hasebiyle din istekler gelmitir. Hac vazifesini ifa edebilmeleri iin Trkistanl mslmanlarn belirli gzerghlardan emniyet iinde seyahat etmelerinin salanmas ve buralarda onlara madd yardmda bulunulmas iin yaplan ricalarn hemen tamam yerine getirilmitir. Bu hususta 19

Mehmet Saray

Osmanl yetkililerinin olduka cmert davrandklarn mevcut ariv belgelerinden anlamaktayz. Trkistan devletlerinin liderleri sk sk Osmanl idarecilerinden, lkelerindeki medreselerinin salkl bir biimde alabilmesi iin ders kitaplar isteinde bulunmulardr. Onlarn bu isteklerinin de tamamna yakm yerine getirilmitir. Sevgili genler, 1820'li yllarda Trkistan'da ok ho bir rekabet yaanr. Hokand'n banda mer Han vardr. Buhara'nn banda Haydar al vardr. Bu iki Trk hkmdar sanki asrlar sonra Ul Bey'i taklit edercesine birbirleri ile ka medresede ders verdikleri hususunda yan halindedirler. Medreselerine Osmanl medreselerinden kitap, malzeme rica ediyorlar. Biz u u ilimlerle urayoruz, rencilerimize medresede bunun malzemesini vennek lzn ve bize yardmda bulunun diyorlar. Bunlar sevinle, ben size unu ifade edeyim bu yardmlar da gidiyor, ama bu gzellikler kltrel ve biraz ilm. Tabi siyaset, stnlk meselelerine gelince nce Haydar ah Osmanl Devleti'ne biat ediyor, bunu gren mer Han o da eli gnderiyor, o da biat etliini sylyor. Biat, sevgili genler mslman bir toplumun, hilafet makamn temsil eden Osmanl Devleti'ne balanyor ve onun tbiyetine giriyor, onun vatandalna giriyor demektir. imdi bu gzel hadiseyi sizlere anlattktan sonra son cmlemi burada ifade edeyim. Trkistan devletlerinin Rus igaline uradktan sonra. srarla lkelerinde Osmanl Devleti'nde olduu gibi slahat yapmak istediklerini dile getirerek bu hususla acilen yardm talebinde bulunulmutur. dadi, rdiye, hukuk, tp ve mhendislik dallarnda okul almas iin retmen ve renci talebinde bulunulmutur. Buhara emiri ve meclisinin gnderdii mterek raporda diyor ki: "Siz bizim kan kardemizsiniz. biz bir cehaletin iine dtk. Moskof geldi. met-i mslman ezdi" diyor. Sefirlerinizden "rendik ki Osmanl Trkiyesi'nde byle byle reformlar yapmsnz, ltfen bu reformlar yapacak hocalar ve idarecileri bizlere de gnderin. Sizlerin sayesinde bu Moskof zulmnden kurtulalm" der ve fevkalade, inam gerekten alatacak dramatik cmlelerle sona erer. ' Ben, sevgili genler, kymetli hocalarm, byle alt gzel hocamz sevgili bakanmz bir araya toplaynca, imdi zaman yar var ben izin verirseniz, burada sayn bakann kazna uyaym ve soru olursa onu ben memnuniyetle cevaplamn.

20

Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi Say IV, zmir 2000, ss. 21-35.

TRKSTAN'DA OSMANLI TRK SUBAYLARININ FAALYETLER (1914-1923)*

Timur KOCAOGLU Osmanl Padiah Sultan Abdlazz Han (saltanat: 1861-1876)'n ferman ivla askeri yardm ile birlikle Osmanl ordusmcUm istihkam subay Miralay Ali Kuzun Bey. piyade subay Mehmet Yusuf Bey, svari subay erke Yusuf Bey. topu subay smail Hakk Bey ve baka drt emekli subay Enderun'dan Mrad Efendi bakanlnda KagarEmiri Yakp Han (saltanat: )'a 1874 (Hicri 1291) ylnda gnderilir. Yukarda adlarn saydmz bu Osmanl subaylar Trkistan hanlklarna gnderilen ilk ciddi Osmanl asker heyetinde grev almlardr. Sayn tarihimiz Prof. Mehmet Saray Osmanl subaylarnn Dou Trkistan'a gnderilmelerini Osmanl ve ngiliz devlet arivlerine dayanarak detayl bir ekilde gzler nne sermitir,1 Saray'n nemle beri gibi, daha nce 1863-1873 yllan arasnda Trkistan'n gney blgelerine vuku bulan Rus yaylmacl karsnda Hokand ve Hve hanlklariyle Buhara emirliinin Osmanl devletinden yardm ricalarna. stanbul'daki saray ii karkl ve d glkler dolay isiyle Osmanl devleti gerekli karl verememiti. Sultan Abdlaziz Han'n saltanat srasnda Kagarha varan Trk subaylarnn bilahare Trkiye'ye dnlerinde Padiah Abdlhamid'e sunduklar layihalardan (raporlardan) Yzba Ali Kazm Bey'inkh de sayn Melunet Saray yaymlamr. Ali Kazm bey'in Padiaha sunduu lahihadan rendiimize gre, Ali Kazm bey nce Yakb Han tarafndan Yarken t valisi olan Molla Yunus'un emrine verildiinde. Yarkent ehrinde bir lopu tabum kurarak topuluk eitimi verir. Ali Kazm bey raporunda Yarkent'teki lopu taburundan 'stanbul askeri gibi gayet mu'allem oldular" diyerek de vgyle szeder. Ali Kazm bey bu tapu taburundan baka, daha sonra Yarken!'te 3.000 kiilik Trkiye'deki Nizam-i Ccdid'c uygun olarak bir alay meydana getirir ve onlar eitir.2 Dou Trkistan'n liderlerinden rahmetli sa Yusuf Alptekin'in verdii Bu makale, 27 Nisan 1999 tarihinde Ege niversitesi Trk Dnyas Ararmalar Enstits tarafndan dzenlenmi olan "Osmanl Devleti ve Trk Dnyas" adl panelde tebli olarak sunulmutur. Do. Dr., Ko niversitesi retim yesi.
Mehmet Saray. Dou Trkistan Trkleri Tarihi I: Balangtan 1878'e Kadar, stanbul: Kitabevi, 1997, s. 165-172 ve -'Ekler 1 blmndeki ariv belgeleri, s. 253-295. A.g.e., s. 254-255.

Timur Kocaolu bilgiye gre, Bedevlet Yakub Han Trkiye'den gelmi olan subaylarn yardniyle 80 bin kiilik bir ordu kurar. sa Yusuf Alptekin'in bu konuda verdii u bilgi ok ilgi ekicidir: "Dedem Kasm Hac Muhammed Ali Olu [Trk subaylarnn eittii) bu orduda la Mini grm ve muhaberelere katlm bir askerdi. Birka yerinde yaras olduunu grmtm. Biz be yalarnda iken, hatralarn anlatr ve heyecanland zaman, bizi ayaa kaldrarak, 'Rahat, hazrol, mar, bir-ki, bir-ki...' tarznda komut verir, eski gnlerini ydederdi. Merhum 85 yanda vefat etmiti."3 Rahmetli sa Yusuf Alptekin beyin anlatt dedesiyle ilgili bu kk hatra paras bile, 1874-1876 arasnda Trk subaylar taralndan eitilen Trkistanl askerlerin bu aziz hatralarn kendilerinden sonraki gen kuaklara nasl aktardklarn gstermesi bakmndan ok nemlidir. Osmanl subaylarnn 19.uncu yzyln kinci yansnda, ya'ni 1870Merde Dou Trkistan'da byk bir baaryla gerekletirdikleri bu resm grevden sonra, biz Trkistan'n herhangi bir blgesinde Osmanl devleti tarafndan resmen grevlendirilmi baka Trk subaylarn grmyoruz. Ancak, resmen grevlendirilmi olmasalar da, talihin bir cilvesiyle Osmanl Devletinin son gnlerinden, ya'ni 1918'den 1923'e kadar, bu kez Bat Trkistan Ma ok sayda Osmanl Trk subay ile karlayoruz. 1914'te Kafkasya cephesindeki Osmanh-Rus savalarnda, zellikle Ardahan'da ok sayda Osmanl askeri ve subay Rus ordusuna esir derler. nce Kafkasya "daki eitli askeri esir kamplarnda bulundurulan Osmanl askerleri ve subaylarnn bir blm daha sonra Sibirya'daki Krasnoyarsk elrmde bulunan askeri esir kampna yollanr. Krasnoyarsk kampndan kaabilen Trk subaylar eitli gruplarda ve tarihlerde Kazak Trklerinin deve kervanlariyle bugnk Kazakistan topraklarm boydan boya geerek, Takent'e ularlar. Onlardan bir blm Takent'te kalarak eitli yararl faaliyetlerde bulunur. Bir blm de, 1920'de yeni kumlan Buhara Cumhuriyeti'ne gider. 1922 ve 1923 yllar arasnda bu Osmanl subaylarndan byk bir blm Trkiye'ye dnmtr. Ama, maalesef onlarn ok az kendi canl hatralarn yaynlayabildi.4 Bat Trkistan'da ve zellikle Buhara Cumhuriyeti'nde bulunmu ve oralarda hem eitim lemde askerlik alannda ok nemli hizmetler yapm olan Osmanl subaylarndan Raci akrz ile tanma ve onun azndan hatralarm yazma imkanna salp oldum. Rahmetli Rci beyin hatralarn 1971'de yazdm halde, bu hatrat ancak 5 1987'de Trk Dnyas Tarih Dergisi'nin 1 ile 11 saylarnda yaynlanabildi.

3 4 5

sa Alptekin, Dou Trkistan Davas. stanbul: Ota Yaynlan, 1973(2. Bask 1975); s. 129. Tahsili ybar, Sibirya'dan Serendib'e, stanbul, 1950. "Trkistan'da Trk Subaylar (1914-1923)"; Anlatan: Raci akrz, Yazan: Timur Kocaolu. Tfirk Dnyas Tarih Dergisi (stanbul), Saylar: 1-11 (1987). 1971 'de haftada iki gece imdi rahmetli o Um Raci akrz'n evine gidiyor ve o anlatrken, not alyordum. Daha sonra, eve giderek notlarmda dzeltmeler yaparak, daktilo makinesinde temize ekiyordum. Herhalde drt veya be a)' iinde Raci beyin hatralarn tamamlayabildik. Kendisinin elinde Kaikasya, Sibiiya ve Trkistan Ma ekilmi ok sayda fotoraf ve ariv belgesi vard. Elindeki btn

22

Trlcistan'da Osmanl Trk Subaylarnn. Faaliyetleri (1914-1923)

Raci akroz gibi Osmanl subaylarnn ok az bir ksm hatralarn yaynladklar iin, bu konuda eitli kaynaklara bavurmamz gerekiyor. Yaynlanm kaynaklar arasnda, deerli tarihi Prof. Zeki Velid Togan'n 1969da baslm olan hatralar, Trkistanl Abdullah Receb Baysun'un 1945'te stanbul'da baslan Trkistan Mill Hareketleri adl eseri nemJi bir yer tutar. nk, hem Togan hemde Baysun o sralarda, ya'ni 192-1922 yllan arasnda Bat Trkistan'da Osmanl subaylar ile yakn ilikilerde bulunmu iki nemli grg tandr.5 Osmanl subaylarnn Bat Trkistan'daki faaliyetleri hakknda en nemli belgeler ise, henz gn na kmamtr. 1922 ve 1923'ten sonra Trkiye'ye dnen o eski Osmanl subaylar herhalde bu konuda resm makamlara kiisel raporlarn sunmu olmallar. Babakanlk ve Trkiye Byk Millet Meclisi arivlerinde bulunan bu belgelerin zerindeki yasaklama sresinin biran nce kaldrlmasn dileriz. kinci nemli ariv belgeleri ise, bugn zbekistan ve Moskova'da bulunmakladr. Bolevik Rusyas gizli polisi EKA (erezviayni IComissiya "Fevkuladde Komisyon") zellikle Takent'teki Osmanl subaylarn yakndan izledii iin onlarn raporlamda olduka yararl detaylar bulunabilir. Ayrca, Buhara Cumhuriyeti de 1920 ve 1923 yllar arasmda ok sayda Osmanl subayn eitim ve askerlik alannda nemli grevlere getirdii iin Buhara Cumhuriyeti'nin arivlerinin de bu bakmdan dikkatle incelenmesi gerekir. Ksmen eski EKA ve ksmen de Buhara Cumhuriyeti arivlerinden yararlanan baz yazarlar Sovyet dnenimde baz edeb eserler yazdlar. Onlar arasnda Tacik yazan Celal kram'nin 1979'da Denbe'de yaynlanan Garnizon T aslim Nemieved ("Garnizon teslim Olmayacak") adl piyesi ile zbek yazan Halmirza krov'un 1982'de Takent'te yaynlanan Kl Kprik ("Kl Kprs", ya'ni "Srat Kprs") adl roman ve Tatar yazarlarndan Tevfk Eydi'nin 1991'de Kazan'da yaynlanan lan Uv ('"Ylan Zeliri") adl romann anmak lazm7. Bu piyes ve romanlardaki karakterler arasmda Osmanl Trk subaylar da nemli yer alyorlar. Osmanl subaylarnn kiilii ve faaliyetleri, Tacik yazar tarafndan ok olumsuz bir ekilde sunulurken, zbek ve Tatar yazarlar tarafndan ise, olumlu olarak yorumlan dikkatimizi eker. Tabii, Sovyetler Birlii paralanarak. Bat Trkistan'da be bamsz cumhuriyet ortaya ktktan sonra, Osmanl Trk ve Trkistan ilikilerini ele alma zerindeki yasak da kalkm oldu. Buna bir rnek vermek islenin. Benim 1987'de stanbul'da yaynladm Raci akrzH hatralar tam onbir yl sonra 1998'de Takent'te kan Cihan Edebiyat adl dergide Trkistan'da Trk Ofitserlerf adyla biraz ksaltlm olarak s yaynland.

fotoraf ve belgelerin birer filmini ikmaina ve bu hatralar yaynlama yetkisini bana verdii halde, bu 1987'ye kadar mmkn olmad. Zeki Velidi Togan, Hatralar, stanbul. 1969 (Dizinli yeni bask: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar. 1999); Trkistanl Abdullah Receb Baysun, Trkistan Mill Hareketleri. stanbul, 1945. Celal krama "Garnizon Taln NemievecF, Edebiyat So\>eti (Denbe). No. (1979), s. 1746; kr 1 lalmirzayev "Kl Kprik", ark Ynlduz (Takent), No. 9-12 (1982) ve daha sonra kitap olarak yaynland: kr Halinirzayev, Kl Kprik, Takent: Gafur Gulan, 1984; Tevfk Eydi, lan Uv. Kazan: Tatarstan Kitap Neriyat, 1991. Cihan Edebiyat (Takent), No. 6 (1998).
23

Timur Kocaolu 1918 ve 1923 arasnda Bat Trkistan'da yalnzca daha nce Ruslara esir dm eski Osmanl subaylarn bulmuyoruz. Bilhassa, 1920 ve 1922 arasnda ok st dzeyde Osmanl paalanyla da karlayoruz. Osmanl generalleri arasnda tabiiki ilk nce 1 Trkistan'a Baku zerinden 1921'de varm Enver Paa ve daha sonra Cemal Paa dr. Onlardan ayr olarak, Tekilat-i Mahsusa'nm nemli yelerinden Hac Selim Sami, Emrullah Bey. Demeli Adil Hikmet Bey. Hseyin Bey. Bursal brahim Beyler de Trkistan'a giderler ve onlar "Be Trkler" diye n kazanrlar. Deerli szl tarih yazar Cemal Kulay Ana-Vatan'da Son Be Osmanl Trk adyla 1964'te yaynlad eserinde, bu be Osmanl Trknn Trkistan'daki faaliyetleri hakknda onlarn azndan ilgi ekici bilgiler verir.9 Burada Ankara hkmeti ve Mustafa Kemal Atatrk'n zel direktifleri ile 1921'de Trkistan'a gnderilen Soysall smail Suphi bcy'in Takent'teki Trkistanl aydnlar arsndaki faaliyeti ve zellikle ksaca TMB diye anlan "Trkistan Mill Birlii" adl gizli tekilatn kuruluundaki katksn da burada belirtmeliyi/.. Enver Paa'nn Trkistan'da Ekim 1920 ile Austos 1922 tarihleri arasnda iki yldan biraz az, ama ok hareketli ve heyecanl faaliyeti maalesef Trkiye'de detayl bir ekilde ortaya konulmu deildir. Tekin Erer gibi baz yazarlarn Enver Paa hakknda 1970'lerde yay miad klan gereklere dayanmayan "hamas'" kitaplarndan yararlanlma imkan ok azdr.10 evket Sreya Aydemir ise. Enver Paa hakkndaki ciltlik eserinde, Trkistan blmn ok ksa ve sathi olarak gemitir.11 Enver Paa hakknda bildiimiz en ciddi alma Japon bilgim Prof. Masayuki Yamaucl tarafndan 1991'dc Tokyo'da yaynland.12 Masayuki Yamauchi bu eserinde Ankara'da Trk Tarih Kurumu'unda saklanan Enver Paa'ya aid 21 dosya iindeki zel evraklar ve mektuplar Latin alfabesiyle Trke olarak yaynlamtr. Yamauchi'nin yaynlad mektuplar arasnda. Enver Paa'nn 28 Ocak 1922'de arki Buhara'da Ahcar kynden Berlin'deki arkada Kamil Bey'e gnderdii mektuptaki aadaki satrlar, Enver Paa'mn Trkistan'da bir yandan Ruslarla arprken, bir yandan da orann lerisi iin nasl planlarla kafasnn dopdolu olduunu gstermektedir: "Burada, arki Buhara'da, Darvaz vilayetinde da iinde ve derelerde halk tarafndan ibtid iletilmekle olan altn ma'deni var. Sonra, demir, kmr, petrol, yakut, kurun ma'deleri var. Acaba Almanya'dan buraya hesabna emn bir ma'den mhendisi gndermek imkan olmaz m? Eer Gnler bu iler iin yardm aresini bulursa ok iyi olacaktr. Byk Parebellum tabancalardan hi olmazsa 10 tane gndermeyi unutma. Sonra, acaba bir Zepplin (balonu) ile burayla te'sis-i rabta mmkn olamaz m, ve kaa mal olur? Buradan parasn vermek mmkndr. Oradakilere selam. Babanm ellerinden perim. Enver."13

11

13

Cemal KuLay, Aa-Vatan 'da Son Be Osmanl Trk, stanbul: Tarih yaynlar, 1964. Tekin Erer, Enver Paa 'tun Trkistan Kurtulu Sava, stanbul: Mayta Yaynevi, 1973. evket Sreyya Aydemir, Makedonya 'dar Orta Asya'ya Enver Paa, I-Ill. stanbul: Remzi Kitabevi. 1970-1972. Musayki Yamauchi, The Green Crescent Uncler the Red Star: Enver Pasha in Soviet Russkt 1919-1922, Tokyo, 1991. Masayuki Yamauchi, cug.e., s. 293-294.

24

Trkistan 'da Osmanl Trk Subaylarnn Faaliyetleri (1914-1923) Masayuki Yaraaucli'nin Enver Paa hakkndaki baka bir eseri de Honud 14 Olmayan nsan: Enver Paa adyla geen yl stanbul'da yaynland. Bugn elimizde mevcut kaynaklara, zellikle benim yaynladm Rci akrz'n hatralarna dayanarak, nce Ruslara esir derek Sibirya'daki Krasoyarsk esir kampna gnderilen ve daha sonra eitli gruplar halinde oradan kaarak Takent ve Bulara'ya geen 300 kadar Osmanl subaynn Trkistan'daki faaliyetlerinin balca ki alanda yonlandm gryoruz. Bunlardan biri, sivil eitim, ikincisi ise Buhara ordusunun temelini atmak iin giriilen askeri eitimdir. Osmanl subaylar Takent elrinde ve Buhara Cumhuriyeti'nde daha nceden mevcud olan cedit okullarnda grev alm, yeni okullar amlar, Osmanl Devleti'nde grdkleri son modern retim ve eitim yntemlerim Trkistan'da uygulamaya sokmulardr. kinci alan olan askeri eitimde ise, Osmanl subaylar zellikle gen Buhara Culuriyeti'nin milli ordusunun kumlusunda ok nemli katklarda bulunmulardr. Trkistan'da faaliyet gsteren Osmanl subaylar: Raci akrz'n hatralarnda aadaki Trk subaylarnn adlar geer:15 Albay Arif (engelkyl),fi Yarbay Ziya Bey,17 Kurmay Binba Nuri Bey, Binba Osman Bey (Harputlu), Binba Rfat. Binba Hsn, Yzba Faik (Edirneli), Yzba Galib, Yzba kr. Yzba Cemal, Yzba Sait Bahri, Yzba Emin, Talat (Edirneli), stemen Yunus (Musullu),18 stemen Ziya Bey.19 Svari stteneni Cavit Bey, stemen Mehmet Sadk (Samsunlu). stemen Nafi (Manastrl)20, Topu mlazim-i evveli Haydar evki, Talisin ybar. Kazim Bey, Hilmi (Aksarayl), mlazim-i evvel Sleyman Sami, Assubay Sait Ahrari,21 Yedcksubay Halil (Bartnl), Mehmet (AistosH). smail Hakk (Kayserili), Tfeki Arif, Sait Cemal, Matarac Rfat.

14

Masayuki Y;tnauchi, Honud Olmayan man: Enver Paa, stanbul: Balam Yaynlan. 1998. 15 -Trkistan'da Trk Subaylar (1914-1923)", a.g.k. 16 Arif Bey Trkiye'ye dndkten sonra Baytng soyadn alr, bir ara Antalya Valilii yapar ve daha sonra Ali etrnkaya'nm Nafa vekillii srasnda onun mstear olur. 17 Ziya Bey 1915'te 9. Kolordu 83. Alay komutanyd. s stemen Yunus (Musullu) milis kuvveti olarak kurulan Buhara Ordusunun kumandam olur. 19 Ziya Bey Trkiye'de Bayburt Kaymakam olur. "" stemen Nafi Bey Trkistan'da Enver Paa'm yaverlii grevini yapar, daha sonra Trkiye'ye dnnce "Atuf1 soyadn alr O Zeki Velidi Togan, Hatralar (Yeni Bask). Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1999, dizin, s. 597. 1 Sait Ahrari aslnda Trkistan'n Hoccnt ehrindendir, Trkiye'de okuyarak Osmanl ordusunda assubay olmutu.

25

3'

Resim 1: Trkistan'daki Yenilik (Cedirilik) hareketinin nderlerinden Mnevver Kari (2. Srada soldan 4. Sakall) bir grup Trk subaylar ve baka Trkistanl aydnlar ile (Takent. 1919).

5-

S. 7 I

Resim 2: 1920'de Takent'teki Turan mektebi retmenleri ve s_nf mmessilleri (orta srada oturanlardan sadan 2. Raci akrz ve 3. Yzba Galip Trk subaylardr).

Resim 3: Takent'te retmenlik yapan Osmanl subaylar ve Trkistanl retmenler (ilk srada soldan 1. Hilmi, 2. Raci akrz, 3. Yzba Galip Trk subaylardr)

Resim 4: Buhara Cumhuriyeti"nin arcoy ehrindeki retmen Okulu hocalar: Oturanlardan soldan 1. ve 4. (Raci Bey) Trk subaylardr.

S)

JEtesim 5: Buhara Cumhuriyeti Maarif Nazrl (Milli Eilim Bakanl) tarafndan Trk subay Raci akrz'e verilen retmenlik yllarn gsteren resmi belge (Belge Arap yazsiyle zbeke ve Rusa olmak zere iki dildedir).

"T*.

Resim 6: Osmanl subaylarnn idaresinde Takent'te sahneye konan bir piyesten sahne.

Timur Kocaoh

o^^^

Resim 7: Buhara Milli Ordusunu kuran Osmanl subaylarndan Musullu Yunus Bey.

Kesim 8: Osmanl Subaylrinin yetitirdii Buhara Cumhuriyeti ordusundan bir takm.

Resim 9: Buhara ordusundan baka bir grn.

F
Trkistan'da Osmanl Trk Subaylarnn Faaliyetleri (1914-1923)

Resim 10: Buhara Ordusu bandosu. Austos 1920'de Buhara'ya ksa bir gezi yapan Cemal Paa, Osmanl subaylan tarafndan kurulan Buhara Milli Ordusunu tefti ederek, ok memnun kalmt. Milli Bando Cemal Paa'y Trk marlar alarak seJamlamt. nden ikinci srada soldan 3. Raci akrz ve 4. Trk subaylardr.

35

Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi Say IV, zmir 2000, ss. 37-55.

ANADOLU'DA AHLER VE AH ZAVYELER1

M. AkifERDOGRU Anadolu'da onti ve ondrdncii yzyllarda mevcudiyetlerini ve faaliyetlerim bildiimiz ahi tekilat zerine imdiye kadar yaplm antrmalar, zlerek belirtmek gerekir ki ahi tekilatnn mahiyetini ve yayld corafi sahay i/ah imekten uzaktr. Aslnda, tekilatn kuruluu zerine kymetli bilgilere sahip olmamza ramen, daha sonraki yzy Hardaki durumunu zellikle Osmanl zamanndaki geliimini bilememekleyiz. Bunun balca sebebi Osmanl tarihilerinin bu konu zerine yeterince eilmemi olmalardr. Halbuki, onbe ve onaltmc yzyllarda yazlm Osmanl belgelerindeki kymetli bilgiler bu tekilat zerine k saar. Bu bilgiler dikkatlice deerlendirildii zaman, sannn, tekilat ve onun dayand fikirlerin Osmanl dneminde kazand yeni mahiyet izah edilmi olacaktr. Ayrca. Anadolu ve Rumeli'nin bir ksmnda yaylm olan bu tekilatn hem Trk zellii tamas hem de cmertlik, misafirperverlik ve mertlik gibi gzel insan hasletleri hem mslmanlara hem de gayrimslimlere alam olmas, tarihiler dnda, en dier yerli aratrmalarn konuya ilgi duymalarn salamalyd. Bu bildirimde, asl olarak, ondrdncii yzyl mezar talarnda ve onbc ve onalUc yzyl Osmanl belgelerinde rastladm ahiler ve onlarn tesis etdikleri zaviyeler zerine zet bilgiler sunacam. imdiye kadar yerli ve yabanc tarihilerin ahi tekilat zerine ileri srdkleri grleri ksaca zetlemekte fayda vardr. Bu nemli tekilat zerine ilk ciddi yorumlar merhum Prof. Fuat Kprl'ye aittir. Bu tekilat yazarken onun kulland zgn kaynaklarn ilki, Ihn Bal t ula seyahatnamesi, Akpaa Tarihi, fivvetnaneler, EttiLkVmnMenaktb'l-Arfm'i, Hac Bekta'm MakalaV, Takprlzadc'nin akayk- Numaniye'si ve htatk't-Tayr'n ondrdncii yzyln ilk yarsnda yetien byk Trk airi Glehri'ce yaplan Trke evirisi gelmektedir. Kprl, 'onnc yzyln mesleki tasavvuf bekarlar zmresi' olarak yorumlad ahiler zerine ayr bir kitap hazrladn beyan etmise de byle bir kitab ne yazk ki neredcmemtir. Ona gre. ftuvvef meslekine salik olan ahiler, soy ktklerini. Hz. Ali vastasyla Hz. Muhammed'e kadar ulamakladrlar. Bunlar sadece bir esnaf topluluu deildir. Ayrca. Anadolu'da bu yzyllarda 'ftuvvet tarikat' adyla bir tarikat la mevcut deildir.
15-16 Ekim 1997 tarihleri arasyndu Krehir'de dzenlenmi oh 10. Ahilik Haftas'uda okunmu bildiri. Do. Dr., Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi.

M. Akif Erdont

Batn bir tarikat olarak doan alillerin 1360-1361 yllarnda Ankara'nn Osmanllar eline gemesinden sonra, siyasi nemlerinin kalmadna iaret eder. Yine, o: 'Anadolu 'da slamiyet' isimli nl makalesinde, ahilerin Osmanl ncesinde gelitiklerini. slam leminin her sahasnda gze arpan esnaf tekilatna bal olduklarn ne srer. Osmanl devletinin kuruluunda bunlarn byk bir amil olduklarn aklar. zellikle 'Ahyan- Rum ' denilen zmrenin Osmanl merkez idaresi kuvvetlendikten sonra sadece esnaf tekilat mahiyetinde kaldn ifade eder. Bunlarn, 'anari devre/erin de' kuwet ve kudrel kazandn, devlet kuvvetini deil, mahalli halk idaresini temsil ettiklerini ileri srer. Anadolu Seluklu sultam I. zzeddm Kcykavus'un fvvet tekilatna girmesinden sonra, Anadolu ehirlerinde ahiliin kuvvetlendiini. biraz tasavvufi bir renk aldui. alpler ve sipahiler arasnda mnasebet peyda eliklerini belirtir. Merhum Kprl'nn ahiler zerine beyan ettii bu grler kukusu/. kymetini hain muhafaza etmektedir, ancak ondrdnc yzyldan sonra, ksacas ahilerin Osmanl denetimine girmesinden sonra, ahiliin ne ekil bir mahiyet kazand hala aklanmas gereken karmak bir mesele olarak kalmakladr. Kprlmden baka, mteveffa Prof Claude Cahen'in ahiler zerine belirttii grlerin ise ayr bir kymeti bulunduu kukusuzdur. Onun zmek istedii sorunlardan ilki, onikinc yzylda Anadolu'da ahi tekilatnn ya da ahilerin olup olmaddr. nk, bilindii gibi., ilk ali 1216-1217 tarihlerinde Antalya'da yazlm bir vakfname ad geen Ahi Eninddin Mahmd bin Yusufdur. kinci ahi, 1262-1263 tarihlerinde Divrii'de len Ali Abdurrahman'dr. ncs ise onnc yzyl balarnda Konya'da yaadn bildiimiz Al Natur isimli ahidir. 'Sevakb'lMeiakh' adl eserde, Ahi Natur'un Mevlana Celaleddin-i Rum'nin mridi olduu zaman yz on yanda olduu yazldr. Acaba Anadolu'da isimlerini yukarda belirttiim bu ahilerden daha nce yaam bir ali var mdr? Bu sual hakikaten tekilatn kkenlerini ve yayld crafi sahay gstermesi bakmndan nem tannaktadr. Prof. Cahen, bu ahilerden baka, ilk ahi olarak, hakknda ileride daha fazla bilgi vereceimiz Konya yaam Urmiyeli Al Trk' kabul etmekledir. Zira. Al Trk, 1284 ylnda vefat etmi olan Hsamcddin elebi'uin byk babasdr ve dier ahilerden daha nce al tekilatna girmi olmaldr. Eflaki'nn eserinde ad geen Al Ahmed, Ali Bcdreddin, Ahi Emir Ahned-i Bayburl, Ahi Kaysar, Ali Muhammed Seyyidabadi ve Ahi oban gibi ilk ahiler zerine Prof. Cahen ksa bilgiler vermitir. Eflaki'nin eserinde bu ahilerdenden baka. Ahi Basara. Ali Muhammed Divane, Ahi Musa. Ahi Mustafa. Ahi Muzafferiiddin, Ali Polad ve Ahi Sddk'm ad gemektedir. Mevlana'nm Mektuba! adl eserinde ad geen Emir Ali Mehmed, Cemaleddin Al Gherta ve Ahi Evravn da onnc yzyln ortalarnda yaam olabileceklerim Prof. Cahen ifade etmilerdir. Onun bu husustaki temel gr udur; 1243 ylnda vukubulan Kseda savandan sonra Ahiler ile Ftyan, Moollara kar birlemilerdir. Tarih-i al-i Seluk'da Ali Alned ve Ali Alnedal adl iki Konyal ahinin ad yazl olduunu bildirmitir. Yine o, ilkinin 1297-1298, ikincisinin de 1294 veya 97 yllarnda vefat etliklerini belirlemitir. Ahmcdah'n vefatndan sonra Konya rindlerinin (oulu: rnud) basma Al Sddk'n olu Al Mustafa gemitir. Cahen'e gre ikinci nemli mesele de Konya'da allerin siyas olarak Moollar m yoksa Trkmenleri n tuttu klandr? Bu hususta Prof. Cahen'in esasl yorumunu hakikaten kabul etmek 38

Anadolu 'da Ahiler Ve Ahi Zaviyeleri gerekiyor: 'ahi/er hibir siyasi gc olmayan fakat iktidar boluu bulunan zamanlarda karklklar km ehirlerde n sray alan, dzenli ordunun eksikliklerini iamamlayab'en nemli bir tekilatdr. Ahiler Seluklu ynetimine bal grnyorlar. Disiplinsiz harelcetleri genellikle kendilerine saldranlara kardr. Onlarn vatan sevgisi ok fazladr. Ahiler ynelimi dorudan doruya ele geirdikleri zaman Moollarn; Konya'nn hayaln tehil ettikleri zaman da Trkmenlerin byk dmandrlar \ Aklanmas gereken dier bir sorun da ahiler ile esnaf arasndaki ilikiler balangc ve malyedir. Bu konu benini bildirimin snrlarn aaca iin zerinde durmuyorum. Bu nemli Trk tekilat zerine dikkate deer bir takm aratrmalar Prof. Franz Teasclmer tarafndan yaplmtr. Ona gre ahi, on ve odrdnc yzyllarda Anadolu'da loncalar halinde tekilatlanm fluvve deallerini uyarlayan gen erkek derneklerinin lideri iin kullanlm bir kelimedir. Uygurca'da ve Kagarl Mahmud Lgat'nda bu kelime 'ak' eklinde gemekledir. Onnc yzyl sonlarnda Anadolu Seluklu devleti paralanrken. Orta Anadolu ehirlerde ortaya kan ekyalarn (rmtd) liderlerine de bu isim verilmitir. Lonca yeleri tararndan seilen ahi babann Ahi Evran'n neslinden geldii iddia olunur. Debbalarn ahi babas btn lonca tekilatnn badr. Krehir'in ahi abbalar esnaf loncalarn dolaarak icazetname verililerdi. Ahiliin dier ynleri de incelenmitir. Osmanl ariv bilgileri Muallim Cevdet'in kymetli eserinde bulunabilir. Prof. Dr. Neet aatay'n aratrmalar da tekilatn inan ve gelenek tarafna yneliktir. Prof. Dr. Mikail Bayram, zellikle Ahi Evren'in hayatm aratrrken ahi tekilatn kuruluu zerine Arapa ve Farsa yazma eserlere dayanan yeni kymetli yorumlamalarda bulunmutur. Modern aratrmalara ramen, baz konular hata aklanamamtr. rnein, Ahi Evran ve ilk alillerin hayatlar henz aydnlatlmayan konular arasndadr. Arap ve Fars topraklarnda ahiliin yaylmamasnm sebepleri bilinmemektedir. Bence dier nemli bir mesele de Fuat Kprl'nn balangta batini olarak zikrettii ahi tekilatnn, ok ksa bir sre ierisinde, Osmanl dneminde, devletin denetimi altnda bir snni mahiyet alddr. nk biliyoruz ki eyh Edcbal gibi ahiler Osmanl devletinin kumlusuna katkda bulundular. On ve odrdnc yzyln Trk beyleri ve I. Murad, 1. Bayezid, elebi Mehmcd gibi Osmanl padialan ahi tekilatn canii gnlden desteklediler. Yukarda isimlerini belirttiim modern ve zgn kaynaklara ilave olarak, zamanmza kadar ulam Osmanl ariv belgeleri ve mezar talan, ahi tekilat zerine k samaktadr. Ancak bu kaynaklar aratnnaclarca ne yazk ki yeterince kullanlm deildir. Her ne kadar, bu tekilat onnc yzyl Anadolusu asndan son derecede neme haiz ise de, Trkiye Cmlriyeti'nin kuruluuna kadar izlerini, esnaf tekilat eklinde srekli olarak devam ettirdii iin. Modern Trkiye'nin kuruluu asndan da nemlidir. Ahilere ait mezar talan bu konuda yeterince kullanlmam zgn kaynaklarn banda gelmektedir. Bir ksm zamanmza ulaabilmi bu zerine Arapa yazlar hakkedilmi bu mezar talarnda en azndan ahilerin isimleri ve vefat tarihleri bize bildirilmektedir. Fevkalade bir misal, Konya'da Hsameddin elebi'nin kabir kitabesidir; bu yaztta, Konya'da Ahi Trk olarak bilinen mhim bir kiinin nesli ortaya 39

M. Aicif Erdoru koymakladr: 'Bu trbe eyhlerin eyhi, ariflerin nde geleni, doru yolun (islam) ve bilginin imana, dokuzuncu gn hazinelerinin anahtarcs, yeryznn hazinelerinin gvenilir kiisi, zamann dostu, erdemin babas, Hakkn Ahi Trk olarak da bilinen Urmiyeli (ran Azerbaycan 'nda) Hasan olu Mehmed olu Hsameddin Hasan 'indir. Allah ondan ve onlardan raz olsun. Onlarn ruhunu kutsal klsn. 683 ylnn aban aynn 24. Gn'. Kabir kitabesinde mevcut btn bu bilgiler ahilerin tarihi iin son derecede kymetli birinci eldir. Bu sebeple, bu yaztlarn vakit geirilmeksizin hemen toplanlmas ve deerlendirilmesi gereklidir. Bu talardan ahilerin vefat tarihleri tesbit edilebilmektedir. rnein, Nide'de trbesi bulunan Gndodt olu Ahi Eyyup 745( 1344) ylnda vefat etmitir. Ankara'da Ali ercfeddin trbesi 731 (1330-1) na edilmitir. Kabir kitabesine gre Hsameddin cl-Hseyni olu Ali Mehned (erefeddin) 731 ylnda vefat etmi ve Patma, Zehra, Hz. Ali, on imam in dua edilmesini vasiyet etmitir. Ali ererddin'in olu Ali Hseyin'in lahdi ok basit ifadeyle yazlmtr; 'Ahi erefeddin olu Ahi Hseyin Allah onu affetsin yl 731', Ahi Hseyin'in kz Aye Hatun Iahdinde ise: 'Masume, Allah 'in rahmetine gark olmu Ahi Hseyin kz Aie vefat etmitir. Allah onu affetsin. 833 ylnn Zilkade ay' yazlmtr. Ali Elvan olu Emir Paa'mn kabrinde: 'Ahi Elvan olu Emir Paa kk dost erkek alemine gmtr: Kabri iyi ve (emiz olsun. 702 yl Rcbitewel aynn gurresi' yazldr. Ahi Elvan kz Seher Hatun"un kabir tanda: 'Ahi Elvan kz Hac Seher Hatun dnyadan kadnlar alemine gmtr. 843 ylnn Ramazan aynda'. Grld gibi Ali Elvan ve Ali crefddin ailesiyle ilgili mezar talamadaki ifadeler son derecede basit ve anlalrdr. Ondrdnc yzyla ait Ankara'da mezarlklarnda olan bir ka ali mezar ta Konya mzesi eski mdrlerinden merhum Yusuf Akyrt larafmda tesbit edilmitir. Ahi Arif olu Ali Yusufun kabir tanda: 'Ahi Arif olu Ahi Yusuf sene 787 (1385)'. Ali Ali olu Ahi Yusufun kabir tanda: 'Ahi Ali olu Ahi Yusuf merhum mafur Fena aleminden Beka alemine gmtr. Sene 789 (1387)\ Ali Murad kz Falma hatun Iahdinde: 'Keykubad olu Hseyin olu Ahi Murad kz Hac Falma nafure, sa'ide, ehide, merhume br dnyaya intikal etmitir'. Ali Sinanddin kabir tanda; 'Ahi Sinanddin Mlk dnyasndan Ahirete gmtr'. Ahilere ait bu mezar talan kukusuz son derece kymetlidir. Bilinmeyen yeni ahilerin simleri mezar talan sayesinde ortaya karlabilir. Nitekim, merhum R. Melul Meri. Akelir mezarlnda ahilere ait mezar talarn tesbit etmiti. Mezar talar ve bir ka Arapa vakfname bir ok Ankaral ahinin ismini bilmemize olanak tanmaktadr: smail olu Ahi shak, Ali shak olu Scyyid cmscddin Ahi Yakup. Scyyid emseddin Ahi Yakup olu Ali Hsameddin Hseyin {dier ad: Ali Fahrcddin), Hsameddin olu Ahi erefddin Mehmed. Ali erefeddin Mehmed olu Ahi Hasm, Ahi erefeddin Mehmed olu Ali Yusuf. Ali erefeddin Mehmed olu Ahi Hseyin, Nizamiiddin Hezar olu Mccdddin sa olu Ahi Elvan Mehmed. Ali Suca, Ahi Ali, Ali Melik, Ahi Sinan, Ali Sinan olu Ali elebi, Ali Yakup, Ali Arif, Ahi Arif olu Ali Yusuf. Al A1, Ali Ali olu Ahi Yusuf, Keykubad olu Hseyin olu Ahi Murad, Ahi Sinanddin. oban olu Ahi Yakup. Hac Ahi Hsam, Al Hsam olu Hac Ali Murad, Hac Ali Murad olu Hac emseddin Ali 40

Anadolu'da Ahiler Ve Ahi Zaviyeleri

Ahned, Ahi Adil, Ahi Mamak. Ahi Mamak olu Ahi Mahmud sadece isimlerini bildiimiz ahilerdir. Ahi tekilatn, onaltmc yzyl sonlarna kadar kazand mahiyet zerine Prof. Halil nalck9in yorumu: 'Za\>iye kuran eyhler farkl tarikatlara balydlar, ancak bunlarn ou 'ahi' unvann tamaktaydlar. Bunlar. Rumeli'nin yeni fethedilmi topraklarnda yzlerce zaviye kurdular. Ahi fikri bir tarikat olmaktan daha ziyade sosyal bir tekilat idi. 1330 'da Anadolu 'yu ziyaret etmi olan Ibn Battta bunlarn canl bir tasvirini yapmtr. Ondrt ve onbeinci yzyllarda bu akm, ahilik ad altnda, Anadolu toplumunda hkm sren bir etkendi. ehirlerde her zanaat kmesi setikleri bir ahinin bakanl altnda ftwe esaslarna gre tekilatlandrlmt. Bu dnemde Anadolu 'da gl bir merkezi otorite olmadndan dolay ahiler birka kamu hizmetini icra ettiler ve ehirlerde siyasi bir g oldular. Hakikaten balangtan beri slam esnaf loncalar ynetici askeri ve idari snfa zt olarak halk temsil etmitir. lk zamanlarda ahiler Osmanl devlet ve toplumunda nemli bir rol oynadlar, ancak merkezileme ve yetkilerin bymesiyle devlet, ahileri gitdike kendi denetimi altna ald. ehirlerde ahi akm basit bir esnaf lonca tekilat oldu. Ama ne yazk ki flUuvve ahlak zanaat loncalarnda devam etti. Esnaf loncalarn devletin kurduunu ve denetlediini veya sosyal olarak farksz bir toplum oluturduklarn sylemek bir abartdr. Yakdo toplumumla eski zamanlardan beri ortak ideal ve alakaya sahip cemaatler kendilerini belli bir rnee gre tekilatlandrmlar dr. Ayn rnek ve ayn terminoloji Osmanl saraynda, orduda, medreselerde, tarikatlarda ve esnaf loncalarnda bulunabilir. Byle tekilatlanm bir cemaatin en nemli yesi d dnyay temsil eden ve d ilere ynelmi olan erkektir. Bu kiiye Osmanllar kethda, Araplar eyh derken, ondrdnc yzyl Anadolusu 'nda da ahi denilmitir. Esnaf loncalarnda zanaatkarlar kendileri adna hkmetlerle baarl ilikiler kuracak ve esnaf loncas nizamlarn icra edecek kendi yelerinden bir kiiyi kethda olarak setiler. Kethudasz bir esna/loncas bamsz addedilmeyeceinden dolay hu seim ok nem tayordu. Bu esnaf loncas ierisinde bir kme zanaatkar ayr bir grup kurmak istediklerinde bir kethda seerler ve onlar bamsz bir esnaf loncas olarak kaydedecek olan mahalli kadya giderlerdi. Ustalar eer isterlerse kethday grevinden alrlar ve yeni birinin seiminde hkmetin mdahelesine daima kar koyarlard. Kad veya beylerbeyinin onlar zerine kethda setii kiileri reddettiklerine dair bir ok vesika vardr. Hakikaten merkezi hkmet esnaf loncalarnn yetkilerine sayg duymada sknt hissetmitir. Bu ortaa toplumunda bu cemaatler mevcudiyetlerini korumak iin din ve ahlak mazeret aramlardr. Bylece her zanaat loncasnn banda bu ahlak ve dn yetkiyi temsil eden bir eyh bulunmutur. Arap topraklarnda eyhler esnaf loncalarnn asl idarecileri olmalarna ramen, Anadolu ve Rumeli 'nin orta ksmlarnda din bir nder mevkiinde kalmlardr. eyhler esnaf loncalarnda nemli bir rol. oynadlar. raklk ve ustalk merasimlerinde loncalarda ceza verme ve bildirmede bunlar bakanlk yapyorlard. evh ftvve ahlakn ok iyi bilen esnaf loncasnn tecrbeli ustalarndan seiliyordu. eyh mersairnleri ynelen bir grevliydi. Hkmetler kethdalar vastasyla esnaf lonca!aryla irtibat kurar; kethda loncalarn hkmete deyecei vergileri tahsil eder ve hkmete derdi. Osmanl zamannda kethda ahinin yerini aldnda esnaf 41

M. Akif Erdoru loncalarnn dini zellii zayflad. Esnaf loncalarnn yneticileri, sahip olduklar yetkileri muhafaza etmek iin devleti lonca ilerinde daha faal grev almaya davet etmeye baladlar'. Ahilerin onnc yzyln ilk yarsndan itibaren Anadolu ve Rumeli'nin bir ksmm gerekten vatan tutmu Trkler olduklar Osmanl vesikalarndan anlalmaktadr. Bunlar Anadolu ehir ve kylerinde Trkleme ve slamlamay tevik etmekle kalmamlar, ayn zamanda en cra ky ve ehirlere kadar giderek kurduklar zaviyelerle buralarn iskanm ve ehirlemesini de salamlardr. Nitekim, 'Menhic 'l-na' adl mneat mecmuasnda onlar iin vgler yazldr. Eserin 'litab aliya" ksmnda, ahiler iin, gariblcrin snd kii (rnelce-i gureba), cmerlerin efendisi (seyyid'l-eshiya), sadakat ve safa kayna (naden'sdk. ve's-safa), vefa ve cmertliin kayna (menba- cud ve'l-vefa), mertlerin sekin kiisi (zbde-i erbabii'lmirfivve), erefli kiilerin vnleni (tnejum'i'l-ashab), yaradlanlann en gzeli (alsen'l-halk), vakar sahibi (muvakkar), en efkatli efendi ftudavend-i efak), diledii ii yapmakta serbest olan saygn kii (cenab- menab- mutlak) sfatlar kullanlmtr. Alilerin ehirlerde oynadklar ticari rol imdiye kadar yaplan aratrmalarda daha n plana karld iin krsal kesimde yaptklar iskan faaaliyetler genellikle unutulmutur. Osmanl ncesine ait kaynaklar bunlarn bu rolleri zerine fazla bilgi verilmemesine karlk, Osmanl belgelerindeki bilgiler alilerin Anadolu ve Rumeli'nin iskan zerindeki rollerini aydlatmaya kafidir. Belki misafirperverliklerini ounlukla zaviyelerinde misafirlerine gsterdikleri iin bu ynleri ihmal edilmi olabilir. nk biliyoruz ki bunlarn Anadolu ve Rumeli'de kurduklar zaviyeler henz bir harita zerine yerletirilmediinden dolay onlann yaylma sahalar ve buralardald faaliyetleri zerine bilgilerimiz kttr. Halbuki, ahiler sadece zaviyeler ina etmediler, bunlardan baka zellikle ehirlerde mahalle, mescit, cami gibi slami mabetler ve idari birimler de kurdular. Ayrca bir hususu belirtmek islerim: dier ehir ve kylerdeki ahilere nazaran daha ok bilgi ve belge bulunduundan dolay Ankara ahileri zerine ok ey yazlmtr. Halbuki. Ankara dndaki ehirler de ahiler asndan ok nemlidir ve bu ehirlere ail belgeler incelendiinde pek ok ehrin Anakara kadar nemli olduu ortaya kacaktr. Ahilerin Anadolu ehirlerinin iskan ve ehrletirlmes zerinde oyadkan ilev zerinde zellikle durmak istiyorum. Ankara, Kayseri, Konya, Nide gibi Orta Anadolu ehirlerinde ahilerce kurulmu mahallelere bolca rastlamaklayz. rnein, Kayseri ehrinde Ali Malmud ve Ahi sa adm tayan mahalleler vard ve bunlar mevcudiyetlerini en azndan oualtmc yzyln sonlarna kadar devam ettirebidiler. En dikkat ekici bir mek de Krehir merkezdeki Ahi Evran mahallesidir. Debbalann piri olarak kabul edilen Ali Evran adna, muhtemelen onnc yzyln ortalaruda Krehir merkezde bir mahalle kurulmutur. Bu mahalle ehrin en zengin ve en kalabalk bir mahallesi olarak hayatm devam ettirmitir. Ali Osman Karaman ehrinde. Ali Reis, Ahi Celal Ali Malmud, Ahi Yadigar isimli ahiler Akehir merkezde mahallelerini kurulmulardr. Ahi Paa ve Ahi Mustafa isimli mahaller Nide ehir merkezinde yer almaktayd. Yine Ahi adn tayan bir mahalle shaldi ehrinde (Sultanda, Akehir yaknnda) bulunmaktayd. Ankara ehri bu bakmdan son derecede ilgi ekicidir. nk, onaltmc yzyl sonlarna kadar en azndan yedi ali 42

Anadolu 'da Ahiler Ve Ahi Zaviyeleri

mahallesi Ankara ehir merkezinde yer almaktayd. Ahi Tura, Ahi elebi, Ahi Elvan, Ahi Kiibey. Ahi Hac Murad, Ahi Mahmud ve Ahi sa mahalleleri Ankara ehir merkezinin nemli malaleleri arasndayd. Dier Anadolu elrleri bu adan incelendiinde, ayn dununun o ehirlerde de mevcut olduu kolaylkla gzlemlenmektedir. rnein, Ktahya ehir merkezinde Ahi Armaan, Ahi zzeddin ve Ali Mustafa isimli al mahallesi onaltnc yzyla kadar varlklarm devam ettirebilmilerdi. Antalya'da Ahikz Mescidi mahallesi, Tire ehrinde Al Sinan mahallesi bildiimiz al nahallelerindendi. Ahilerin zaviye kurucu zellikleri dier zelliklerine gre daha ok bilinmektedir. Ibn Battuta seyahatnamesini okuyanlar, nl gezginin Anadolu'yu bu zaviyelerde yatp kalkarak geirdiini ve onlardan memnuniyetle szettiini ok iyi bilirler. phesiz, Anadolu'da kurulmu olan al zaviyelerinin says Ibn Battuta'mn belirttiinden daha fazladr. Onnc yzyln ilk yarsndan daha sonraki dnemlerde bunlarn saysnn daha da artm olmas tabii bir durumdur. rnein Ibn Batuta seyahatnamesine onbe civarnda bir al zaviyesinden bahsetmekte ve hatla bunlarn birkann adn zikretmem ekledir. Denizli'de Al Sinan ve Al Duman. Pein'de Ahi Ali, Nide'de Ahi Caruk. Sivas'da Ahi Bak Ahmed. Gmhane'de Al Meceddin, Erzincan'da Ahi Nizameddin, Erzurum'da Ali Duman, Tire'de Ahi Mehmed, Bergama'da Ahi Sinan. Brsa'da Al emseddin, Kastamonu'da Al Nizaneddn ve Sinop'da Al zzeddin elebi nl seyyahmzn hafzasnda kalm olan ahi zaviyeleridir. Burada bir noktay belirtmekte fayda vardr: ayn zaviyeler zamanla isim deitirmi ve zaviyeyi ileten son ahinin isn Osmanl kaynaklarna aksetmitir. rnein, Ibn Batluta'nm Pein'de var olduunu syledii Ali Ali zaviyesi, onaltnc yzyl Osmanl kaynaklarnda Al Hseyin zaviyesi olarak yazlmtr. Ali Ali zaviyesinin ismi Osmanl belgelerinde gememektedir. Yme Tire'de olduunu syledii Al Mehmed zaviyesinin ismine onluna yzyl kaynaklarnda ne yazk ki rastlayamamaktayz. Ayn durum Kastamonu'da olduum syledii Al Nizaneddn zaviyesi iin de geerlidir. Btn bu tutarszlklar belki de vakf messesiyle ilgili olabilir. nk Osmanl katipleri ounlukla vakfa sahip ahi zaviyeleri kayda geirmilerdir. Vakf olmayan al zaviyeleri muhtemelen evakf defterlerine yazlmamtr. Vakfa sahip ahi zaviyelerinin birkann en azndan isimlerini burada vermeyi faydal bulmaktaym. ncelikle u hususu da belirtmek gerekir: Al zaviyeleri sadece Anadolu'da ehirlerde kurulmu deildir. Bununla beraber Rumeli'nin kylerinde de al zaviyelerine rastlamaktayz. elr merkezlerinin ounda ahi zaviyeleri mutlaka bulunmaktayd. Bunlar ehre bal kylere de zamanla yayldlar. Bunlarn kylere ne zaman yayldklar da aratrlmas gereken ayr bir konudur. nk, herhangi bir tarikata bal olmadklarm gre, onaltnc yzyl sonlarna kadar ok sayda al zaviyesinin kurulmas ve bunlarn bir vakfa salp olmalar sadece devletin_ denetiminde olmalar ve Osmanl sultanlarnn hogrsyle izah edilemez. Hele merhum Prof. Fuat Kprl'nn ahilerin ilk yllanndaka batini karakterde olduklar daha sonra snni zellie brnerek Osmanl devletinin denetimi atma girdikleri gr de bu meseleye eklenirse konunun daha izaha edilmeye ok muhta olduu aka grlecektir.zellikle Osmanl vakf defterlerini incelediinde kk de olsa bir vakfa salp olan birok al zaviy esiyle karlalmaktadr. Bu zaviyelerin 43

" M. AkifRrdoru n

kurucular ve iletenler kukusuz etnik ve kltr asndan Trk olan hayrsever gen erkeklerdir. Erkek ahs isimlerinin hepsinin Trke oluu bu gr desteklemekledir. phesiz Ali Naturt, Al Cank gibi Trke olup olmadm bilmediimiz baz erkek ahi ahs isimlerine vesikalarda rastlamaktayz; ancak bunlar bu grmz etkiyecek kuvvetli deliller kesinlikle deildir. Mentee civarn incelersek, onaltnc yzylda onsekizden fazla ali zaviyesi olduunu grrz. Al Hseyin, Ali Sinan, Ahi Yalya, Al Hasan Bey. Ali Resul. Al ne Hoca. Al Yunus, Al Receb. Al Nasuh. Al Beklenilir. Ahi AL Ali Salk, Ahi Halilolu Ahi Musa, Ali Melmed, Ahi Sleyman. Ali mer. Al Safa, Ahi Mukbil isimlerini bildiiniz ama hayatlar hakknda pek fazla birey bilmediimiz Mcntccli allerdir. Pein, Ula, Mekri (imdiki Fethiye) gibi idari ve adli merkezler ve bunlara bal kylerde zaviyelerini kurmu bulunuyorlard. Zaviye sahipleri tarla, ba, bahe, dkkan gibi gelir getirici eylere sahiptiler ve bunlar iin devlete r ve hara vermekteydiler. ehirdekilerin gelir kaynaklar ise kylerdeki!ere gre biraz daha farkl olabilirdi. rnein, Pein merkezdeki Ali Hseyin zaviyesi drt eve ve bir adet ahra sahip bulunuyordu. Sla sancanda ise bu zaviyelerden ok vard. Ahi oban. Ahi Fekki, Ali Mahmud, Ali slam, Al lyas alas Al Yusuf, Ali Bayrambeyi, Al Yunus, Ahi Yumsolu Ahi Bahi, Ali Debba. Ahi Polad. Ahi smail ve Ahi mmel Balat ve ine etrafnda varln bildiimiz vakfa salp ahi zaviyeleriydi. simlerini verdiin ilk zaviye Balat merkezde yer almaktayd. Aydn sanca dahilinde ise (zmir dahil) yirmi adetden fazla al zaviyesi vard. Ali Osman ve Al ubua zmir merkezde yeralan ahi zaviyelerinin isimleriydi. Bunlara ek olarak Al Hac, Ahi smail. Al Sleyman, Kirii baba, Al baba. Ali Halil. Ali Mahmud. Al Mustafa, Ahi dede, Al Sinan, Ahi Hamza olu Al ivaz, Ahi Yuva, Al atr, Al ivaz. Ahi Babuku Tire. Birgi. Gzellsar, Kestei. Bozdoan ve Ayasulu ve bunlara bal kylerde mevcut olan al zaviyeleriydi. Al baba, Al Kayser. Al shak, Ahi Sle. Al Keskin, ve Ali Ali zaviyeleri Sanman sancanda Akhisar. Demirci, Nf (Kemalpaa). Gzelhisar dahil, kurulmulard. Teke blgesinde kurulmu ali zaviyelerine gelirsek: mehur seyyah Ib Battuta Anadolu'yu ziyaretine bu blgeden balamt. Dolaysyla bu blge ahilerle tant ilk yer olmas bakmndan nem tamaktadr. Ahikz zaviyesi Anlal'yada. Al Nalc zaviyesi Istanos'da (Korkuteli). Ahi Yusuf olu Al Mustafa ve Ahi Sivri zaviyeleri Elmal'da bulunmaktayd. Denizli sancanda Ali Alaeddin. Al Paa, Ahi Duman, zaviyeleri yer alyordu. Karalsar- Sahip (Afyon) ve Hanid sancaklarnda da ahi zaviyeleri bulunmaktayd: Ali Ulubcy. Ali Receb, Ahi Hasan, Ahi Hseyin, Ali Sinan, Al Seluk, Ali Necmeddin, A Arap. Al Hzr, Al Osman, Ali Sinan, Al Karaolu Ali Mustafa ve Al Ahmed uhud. Sandkl, Bolvadin ve Afyon merkez ve bunlara bal kylerde yeralm al zaviyeleri olduunu bilmekteyiz. Al Hamza, Al Turgud, Ahi Ahmed. Al Mahmud. Ali Eyyup, Ali Mchmedi, Ali Yakup, Al mer, Ahi Hseyin, Al Ali, Ali Melmed, Al Trbeyi, Ahi Mustafa Burdur ve sparta yrelerinde isimlerini bildiimiz ahi zaviyelerine sahipliler. Ktahya elr merkezinde Ali Mustafa. Al Armaan. Ahi Gvegi, Ahi Ramazan ve Ali Arslan zaviyeleri mevcuttu. Kastamonu'da Ahi orba (sonra orva). Ahi Arslan ve Al zaviyeleri bulunmaklayd. Orta Anadolu elrlerinin durumu zellikle Ankara ehri ve civar bu hususta ok ilgi ekicidir. Ahi omak, Al Evran. Al erefiiddin, Ali Yakup, Al 44

Anadolu 'da Ahiler Ve Ahi Zaviyeleri

Elvan, Ahi Malmud, Ahi Hsam, ve Ahi Selman simli ahi zaviyeleri Ankara ve civarnda bulunmaktayd. Ahi Evran zaviyesinden bir adeni de Ankara'da alm olmas manidardr. Ahi alken, Ali sa, Ahi Segid, Ali eyh Ali, Ahi Mesud, Ahi Sadi, Ali Kemah Ali Yakup, Ali Paa. Ali Malmud, Ali Sleyman, Ahi Cemal, Ali Hoca mer. Ahi Polad zaviyeleri Hatunsaray, Larende (Karaman), Seydiehir, Beyehir, Akehir. Nide, Aksaray'da bulunmaktayd. Kayseri ehir merkezinde Ali sa ve Ali Devletyar zaviyeleri yeralmaktayd. orum, Amasya, Sivas, Samsun ve Tokat civarnda isiilcrii burada zikretmeyi gerekli grmediim otuzbeden dala fazla ahi zaviyesi bulunmaktayd. Samsun. Arguma, orumlu ve Artukabad'da Ali Evran adyla anlan dn zaviye phesiz nemliydi. Zira. bu durum, Ahi Evran'a ait zaviyelerin Ankara, Samsun, Sivas ve Krehri arasndaki sahada yaygnlk gsterdiine iaret etmektedir. Buraya kadar sraladm isimler, Anadolu elri ve kylerinde ok sayda ahi zaviyenin kurulmu olduunu ak bir delilidir. Bunlarn bir ksm Osmanllar dneminde kurulmu ve desteklenmi olsa bile. nemli bir ksm Osmanl ncesinde zellikle beylikler zamannda ina edilmitir. Osmanl ncesi beylerin ahi zaviyelerinin kendi topraklan zerinde kurulmas ve geniletilmesini descklediklcrini vesikalaryla bilmekteyiz. stinasz Osmanl ncesinin btn beyleri, ahileri ve onlarn hayri faaliyetlerini kaytsz artsz desteklediler. Halta bunlardan bazlar bizzat kendileri bu zaviyelerden kurdular. Osmanl belgeleri Osmanl ncesinde kurulmu ahi zaviyelerine atflarda bulunmaktadr. rnein, Manisa Demirci'deki Ali shak zaviyesine Saruhanolu lyas Paa vakflar yapmt. Rumeli'den de bir rnek vermek isterim: Ahi D inek zaviyesi Dimetoka'nm Kasaplar mahallesinde yer almaktayd ve Sultan Yldnm Han (I. Bayezid) bu zaviyeyi bizzat ina ettirmiti. Kardelik, yiitlik ve cmertlik kurallar zerine kurulmu olan bu ali zaviyelerinde, Osmanlnn denetimine girdikten sonra, eer grevli kiiler grevlerini ihmal ederlerse, devlete hemen azledilirlerdi. byk beylerce kurulmu olsa bile. Bu durum, Osmanl sultanlarnn ahi zaviyelerini sosyal ve itimai bir messese olarak kabul ettiklerinin bir iareti olarak deerlendirilmelidir. Bu zaviye kurucularnn isimleri bizim bir noktaya dikkat etmemizi nermektedir: ahi zaviye kurucularnn olarak yazlan isimler aslnda zaviyenin kumcusunun gerek ismini de yanstmamaktadr. Ali Paa. Ahi Baba. Ali Koca gibi isimler ahiler verilen unvanlar olmaldr. Bu durum kadnlarn en azndan resmen bu tekilat ierisinde resmen rol oyanamadmn bir iaretidir. Ali zaviyelerin arasnda sk fikri ve siyasi bir irtibatn olup olmad hakknda incelediimiz Omanl belgelerinde ne yazk ki bilgi bulunmamaktadr. Ancak nazari olarak en azndan kendilerine yakn blgelerde yeralan ahi zaviyeleliyle irtibat halinde olduklar kabul edilebilir. Yolcular ve misafirler dnda, kyller ve gayrimslimlerle olan kileri zerine de bilgilerimiz yoktur. Ahi zaviyelerinin kurulduu kylerin ok bir bir ksmnn mslman Trk kyleri olduu dikkate alnrsa, nazari olarak deil, alilerin gayrimslim kyllerle ne gibi bir mnasebet ierisinde olduklar bilinmeyen ilgi ekici bir nokta olarak kalmaktadr. Bununla beraber ahi zaviyelerinin i ileyii hakknda birtakm bilgilere sahibiz. Yunanl tarihi Prof. Arnakis bu hususta u bilgiyi vermektedir: 'Ahi zaviyeleri mahalli dayanma merkezleri deil, ayn zamanda kltre! ve dini merkezlerdi; yolcular iin barnak yerleriydi. hvan, akam olunca zaviyede toplanr, kazanlarn buraya getirir, yemek da\>etlerine katlarak grup hayatn burada
45

M. AkifEr-doA devam ettirirdi. Zaviyenin tamiri, yolculara sunulan ziyafetlerin ve yemeklerin paras zaviyenin hazinesinden denirdi. Her cemaat ahi olarak hitap edilen bir ban idaresi altnda idi'. Alilcrin cami ve nescidler ina ettikleri ok bilinen bir husustur. nk, onlar slam dininin Anadolu ve Rumeli'de yaylmas iin ok gayret sarfetmilerdir. Bu hususta en dikkal ekici rnek Ankara'daki Yeil Ahi, Ali Yakup. Ahi Elvan ve Ahi erefddin camileridir. Ankara'nm Hac Murat mahallesinde bulunan Yeil Ali camii, Ankara'nn en eski camilerinden biri olmaldr. 1252-1296 tarihleri arasnda Ali Hsameddin tarafndan yaplmtr. Arslanhane camii olarak da bilinen Ankara'daki Ali erefddin camii, 1290 tarilinde ina edilmitir. Bu cami, halen mevcut kitabesine gre. Ahilii resmen kabul eden Seluklu sultanlarndan Mesud bin Keykavus'un saltanat zamannda. Tanrfmn ve futvvet ve mrvvet sahibi ihvann yardmyla yaplmt. Bilindii zere, Ali erefuddn, sandukas zerindeki yazya gre, 28 Receb 751 (1350) tarilinde vefat etmiti. Onun iin seilmi elkab udur: 'merhum, mafur, said, murtaa, Hz. Muhammed neslinin vnlen kiisi, futvvet ve mrvvet ehlinin sultan, muazzam ahi, Allah ve slamiyetin erefli kulu, slamiyet in ve m si'umanlarn , cmertlerin elia.klarn babas (ebu esha) Ahi Hsameddin el-Hseyni olu merhum Mehmed (Ahi erefeddin)'. Sandukas zerindeki bu yazya gre Ali erefddin byk ahi olup onlarn sultandr. Babasnn da ahi olduu ve Ali Fahreddin ismiyle de maruf olduunu hindinin zerindeki yaztdan anlamaktayz. Ahi Elvan'a gelince, bu ahinin asl adnn bir kitabeye gre Hac Elvan Mehmed Bey bin El-Hacc Mecdddin sa bin Nizanddiu Hezar olduu anlalmaktadr. Camii 731-762 (1331-1361) yllan arasnda ina edilmi olmaldr. Al Elvan Mehmed kabir tanda yle vasflandrlmtr: 'merhum, said, ehid, Hac Mecdddin olu Mehmed Bey, Allah ona rahmet eylesin, sene 784 (1382) '. Ayn cami, dier bir kitabesine gre, elebi Sultan MehmedMn sultanl zamannda 810 ylnda (1407-8) tamir edilmitir. Ancak bu kitabede elebi Sultan Mehmed'in lakaplar dikkatlice kitabeye hakkedildii halde, ali unvannn yazlmam olmas anlalmaz bir durumdur. Ankara'da ahilere ait bir nc camiden de szetmek isterim: Ahi Yakup camii. Bu cami Osmanl belgelerinde Ahi Yakup mescidi ismiyle de anlmaktadr. 1291 ylnda ina edildii bildiimiz bu camii, 1392 ylnda Ahi Yakup tarafndan tamir edilmi ve bu isini almtr. Ta vakf kitabesine gre Ahi Yakup bin Ali elebi bin Ahi Sinan mescidi, 794 (1392) ylnda Al Suca, Al Melik. Al Ali, Ali erefeddin ve Al Yakup'un. yardmlaryla tamir edilmitir. Bir senede elli dirhem buday imamna, yirmi dirhem buday mezzinine, 2/3 (slseyn) buday camiin kandil ya iin ayrlmtr. Bitt'm bu kitabelerin ierii Ankara'daki Alillerin slam dinini yayc ve hayrsever zelliklerine iaret etmektedir. Mescid ina etmi olan ahilere gelince; rnein, Antalya merkezde Ali Yusuf kendi adm tayan bir mescid ina etmiti. Al Ali Mekrde. Ahi Armaan, Ahi zzeddin, Ali Mustafa Ktahya merkezde, Ali Tura (zamanla Al Tura), Ali Hac Murad Ankara'da; Ali Kz Antalya'da kendi isimlerini tayan birer mescid ina ettirmilerdi. Ali Arlar, Ali Armaan, Al Mustafa ve Ahi zzeddin kendi isimlerini tayan mescidlerini Ktahya merkezde kurmulard. Bu misallarin says kukusuz ok daha artrlabilir. Ancak btn bilgilerden bu ahilerin Allah, slam dini, nslmanlar ve aller iin altklarnn aka anlalmas gerekir. 46

Anadolu 'da Ahiler Ve Ahi Zaviyeleri

Ahilerin medrese ina etliklerine dair gzel rnekler Ankara ve Antalya'da bulunabilir. Ankara'da Ahi Yeil medresesi ondrdnc yzyl sonlarnda Ahi Ahmed tarafndan yaptrlm olmaldr. Korkteli'de Hdrolu Ahi, muhtemelen Karnini zamannda kendi adyla bilinen camiin yanna all oda ve bir dershane yapm ve kendini buraya mderris tayin etmitir. Ahilerin vakf kumcu zellikleri de nemle belirtilmelidir. Btn ahiler, Anadolu ve Rumeli'de frsatm bulduka resmi yollardan vakflar kurdular. Bunlar ya zaviyeleri, ya cami ve mescidleri ya da medrese ve mezarlarnn korunmas dncesiyle vakf kurmulardr. Vakf kurmakla hem kurduklar tekilatm devamlln salam oldular hem de belirli bir paray ellerinde bulundurduklarndan dolay halk iinde itibar ve nfuz kazandlar. Bu bakmdan, Osmanl sultanlar frsat bulduka ahi vakflarm denetlemeyi her zaman istediler. Vakf paralan vakfnamesinde yazl artlara aykr harcayan ve grevini ihmal eden yneticiler grevlerinden hemen alndlar. Aynca bundan ok daha nemlisi, batini faaliyetler ierisinde bulunan, yani devletin resmi ideolojisi olan snni inana aykr faaliyetde bulunmalarna asla zin verilmedi. Vakf kuran ahilere rnek olarak, Ahi Ali, Ahi Baba, Ahi elebi. Kcmaltttabib olu Ahi elebi, Ahi Durmu, Ahi Sinan gibi hayrsever ve yiit kiiler stanbul mekezde vakflarn kurdular. Al Veliyddin ve Ahi Ali Konya'da vakflarn kurdular. Koyadakiler Sultan Cem ve Sultan Mustafa tarafndan denetlendi. Yine, Kastannonrdaki Ahi orva zaviyesinin Rebilevvel 703 (1303) tarihli vakfnamesinin artlan bilinmektedir. Ahi Malmud olu Mustafa ve Ahi Adah Ankara'da vakf kurmu ahilerdendi. Baka bir misal: Ahi Orhab Bey olu eyh Al Mehmed Muharrem 898 (Ekim 1492) tarihli Arapa vakfnamesinde Adana Karaisal kazasna bal olan Karaktl mezraasmn gelirlerim Hz. Muhammed ve dier mminlerin ruhuna Kur'an okunmas iin vakfetmiti. ehirlerde yaayan ve faaliyet gsteren ahiler zirai kaynaklardan daha ok dkkan, mukataa, ev, nakid, arsa gibi gelir kaynaklar zerine vakflarn ina eltiler. Kylerde yaayanlar tarla, ba. bahe, deinnen gibi gelir kaynaklar zerine vakflarn temellendirdiler. Zengin vakflara sahip olan ahiler, eitli grevlilere de aylklar baladlar. Bylelikle bir stihdam imkan da yaratm oldular. Gerei sylemek gerekirse, tasarruf ettikleri vakf paralar. yani ahi vakflarnn dier vakflar ierisinde igal ettii mevki henz bilinmeyen konular arasndadr. Alillerin yem zira alanlar am olmalar ziraat tarihi bakmndan nemlidir. Ahiler iftlikler, balar, baheler ve tarlalar amlar ve ziraati desteklemilerdir. Osmanl belgelerinden bu hususta ok bilgi karlabilir. rnein, Ankara'da Ahi Minnet iftlii, Aya kynde Ahi Bayr iftlii, Gerede'de Al Mahmdoullar iftlii. Daday'da Al Fethddin bahesi, Tavas'da Ahi ne Hoca iftlii ahilerin zirai faaliyetlerine gzel bir misaldir. Al eyh adnda bir kyn (karye) dari olarak Ankara'ya bal olduu malumunuzdur. En iyi rneklerden biri Konya'ya bal Basara isimli kydr. Bu kyn Eflaki'nin eserinde ad geen Ahi Basara tarafndan kurulduu bugn gn na km bulunmaktadr. Dier bir misal: Ahi Evran dervilerinin zira faaliyetleridir. Krehir ve civarnda yer alan yirmisekiz adet kyn malikane hisseleri Krehir'deki Ahi Evran zaviyesinin vakf idi. Bu kylerden alman kiralar zaviyenin eyhi, vakfn mtevellisi ve nazr ve msafirler iin harcanlmas art koulmutu.

4T

M. Alcif Erdont

Dulkadrolu Alaaddin Bey bu zaviyenin vakflarna eklemeler yapm, bylece vakfn zenginlemesini salamt. Som olarak, yukarda verdiimiz zet bilgiler, ahi tekilatnn tarihinin henz yeterince aydnlatlmam olduunu ortaya koymaktadr. Bir an evvel en azndan tekilatn Osmanllar zamanlarnda kazand mahiyet gn na karlmaldr. 1530 ylnda Anadolu'da Ahiler Hdavendigar ahileri Ahi Ali Ahi Alizadc Ahi evlad Ahi Aslhan Ahi Atlu Sinan Ahi Beir Ahi Bey Ahi Cebe AIi elebi Ahi elebi veled-i Yahi bey Ahi Davud Ahi Dndar Ahi Evra Ahi FcLhddin Ahi Gndz Ahi Hamza Ahi Hdr Ahi lyas Ahi Kemal Ahi Mahmud Ahi Muhyiddin Ahi Musa evlad Ahi Mustafa Sarthan ahileri Al Hzr Aydn ahileri Biga ahileri Ahi Bayezid Ahi Fak AIi Yunus Karesi ahileri Ahi Burak Ahi Hamza Al Mehmed AIi Mustafa bin AIi Ali AIi Yunus Mentee ahileri Ahi Ali Ahi Bayram bey Ahi Bektemr Ahi oban Ahi Debba Ahi Evren AIi Falma Aslbey AIi Paa Ahi Rknddin Ahi Rstem Al Sadr Ahi Sevindik Al S uan AIi Tuzcu Ahi veled-i Malm ud Ahi Yusuf AIi Ali AIi Baba AIi Dede AIi Eyman Ahi Germiyan Ahi Hac AIi Halil Ahi Hayreddi AIi srail Ahi vaz AIi Kara Al Malm ud AIi Mutala Ahi Osman Ahi Papuu AIi Sleyman Ahi atr Ahi Yava Ahi Yegan

Anadolu'da Ahiler Ve Ahi Zaviyeleri

Ahi slam Ahi Feki Ahi Halil Al i Hasan Ahi Hseyin Ahi Hoca Ahi paa Ahi lyns Al ne Hoca Ahi slam Ahi smail Ahi Mahmud Ahi Mehmed Hseyin

Ahi Mukbil Ahi Musa Ahi Nasuh Mi mer Ahi Polad Ahi Rasul Ahi Receb Ahi Safa Ahi Sali.uk Ahi Sinan Ahi Sultan Ahi Sleyman Ahi mmet Ahi Yalya

Ahi Yunus Teke ahileri Ali bin Hzr Ahi Devlelhan Ahi Mustafa bin Ahi Yusuf Ahi Nalc Ahi Sevri AhiYakub Ahi Yusuf AhiKz

Ktahya ahileri Ali Aladdin Ali Ali Ahi Bayezid Ali Bekta Ali Carullah Ali akr Ali al Ahi elebi Ali Dudu Ali Durmu Ahi Ece Ali Elvan Ali Erbasan Ali Eraf Ahi Gvegi Ahi Hac

Ahi Halil Ahi Hayreddin Ali Hoca Ali zzeddi Ahi Mahmud Ali Mehmed Ali Murad Al Mustafa Ali Paa Ahi Seyd Ahi Sinan Ali Skmen Ahi Timur Ahi Timurta Ali Tokat Ahi Yahi Ahi Yalya

Ali Yakub Ali Yol beyi Ahi Yusuf Ahi Ziyareti Kar ah i sarSahib ahileri Ahi Boldac Ahi Hayran Ahi smail Ahi Kabil Al Receb Ahi San Ahi Seluk Ahi Sinan Ahi mmet

49

M. Akif Erdon Sultann ahileri Ahi Bereket Ahi Beyrk Ahi dris Ali vaz Bamid ahileri Ahi AH Ali Eyyub AhHamza Ahi Hasan Ahi Hseyin Ali lyas Ahi Mahmud Ahi Mehmed Ankara ahileri Ali Adilah Al Bayezid Ali elebi Ahi omak Ahi Muhammedi Ahi Muhyiddin Ali Mustafa Ali mer Ali Paa Ahi emseddin Ali Trbeyi Ali Yakub Ahi Yusuf Ali Elvan Ali Evran Ali Hac Murad Ali Halife Ahi Hsam Ahi smail Ali Mahmud Ali Mesud Ali Minnet Ahi S elman Ahi erefddin Ahi Tura Ali Yakub AlYcil

Konya ahileri Al lyas Ahi Ali Al Murad Al eyh Ah Ahi Turud Ali Veliyyddin Beyehir ahileri Ali Mesud Ahi Segid Akehir ahileri Ahi Celal Ali Hoca mer

Ahi Mahmud Ali Reis Ahi Sleyman Al Yadigar Ali Yakub Larende ahileri Ali Osman Ahi eref Aksaray ahileri Ahi Sinan Ahi Sleyman Nide ahileri Al Kasm

Ahi Mahmud Ali Mustafa Al Paa Al Pir Almed Ali Mehmed Pir

Kayseri ahileri Ahi Devletyar Ahi sa Ahi Mahmud el ahileri Ahi Efendi AhiOlu

Anadolu 'da Aliller Ve Ahi Zaviyeleri

Bolu ahileri Ahi Ata Ahi Ayvad Ahi lyas Ahi Ctineyd Ali Eref Ahi brahim Ali smail Ali Bayezid Ahi Karamanollar
1 T

Ahi Musa Ahi Mustafa Ahi Nusret Ahi Timurcu Kastamonu

a h i l e r i A h i A l i

ankr ahileri Ahi Bey Ahi elebi Ahi Durak Ahi vaz Ali eydi bin Mahnud Kocaeli ahileri Ahi oban Ahi Erdicik AMSavc

^^^ Ahi Bayezid Ali Fethddin Ahi Mihal

A h i u r b a

A h i

Ahi Malmud

KAYNAK, KTAP VE MAKALELER Mustafa AKDAG, Trkiye'nin ktisadi ve itimai tarihi, cilt:l 1243-1453, Ankara 19793 , Trkiye'nin iktisadi ve itimai tarihi, cilt: 2 1453-1559, Ankara 19792 Himmet AKN. Aydnoullar Tarihi Hakknda Bir Aratrma, Ankara 1968. M.Yusuf AKYURT, Trk Asar- Atka Binalarna Aid Tarihi Mecmua, IV, Ankara 1943-1944 (yaymlanmamtr). , Trk Asar- Anka Binalarna Aid Tarihi Mecmua, VII, Ankara 19461947, (yaymlanmamtr). ANKARA Evkaf Defteri, TKGMA, no. 558. C. Van ARENDONK- Bichr FARS, Ftvvet, slam Ansiklopedisi, s.700-1. G. G, ARNAK1S: Futuwwa Traditions in the Ottonan Empire Aklis, Bektashi Dervishes, and CrafLsmen, Journal of Near Eastern Studies, vol XII, Number: 4, October 1953, s. 238. AYDIN Evkaf Defteri,Tzpu ve Kadastro Genel Mdrl Arivi (=TKGMA), no.571. Gabriel BAER, Trk Loncalarnn Yaps ve Bu Yapnn Osmanl Sosyal Tarihi in nemi. Tarih Aratrmalar Dergisi, 1970-1974, VUI-XII/14-23, &v. Sami Ferliel, Ankara 1975, s. 99. , Guilds in Middle Eastern History, Studies in the Economic History of the Middle Kast, ed. M. A.Cook, London 1970, s. 11-30. 51

M AkifErdon . L. BARKAN-E.H.AYVERD. stanbul Vakflar Tahrir Defteri 953 (1546) Tarihli, stanbul 1970. IBN BATTUTA (enseddin Ebu Abdullah Muhammed bin Abdullah bin brahim et-Timci Ql-Lcvati),Tuhfeti'n-Nuzzar fi Garaibi'l-Emsar ve Acaibii'l-Esfar, erif Paa evirisi. bn Baruta Seyahatname sinden Semeler, haz. smet Parmakszh. Ankara 1982. Mikail BAYRAM; Ahi Evren Kimdir? Hayat ve Eserleri, Trk Kltr, say: 191, Ankara 1978. , Sadreddin Konevi ile Hace Nasreddin Tusi'nin Mektuplatklar ddias zerine, Tarih Dergisi, smail Hakk Uzunarh 'ya Armaan, Ankara 1979.
f Ahi Evren'in ldrlmesi ve lm Tarihinin Tesbiti, Tarih Enstits Dergisi, 12, stanbul 1982, s. 521-40. ,Ahi Evren ve Ahi Tekilat 'tun Kurulusu, Konya 1991. , eyh Evhadii'd-din Hami d el-Kirman ve Evhadiyye Tarikat, Konya 1993.

Claudc CAHEN, Osmanllardan nce Anadolu'da Trkler, Trkesi: Yldz Moran, stanbul 1979. -. lk Ahiler Hakknda, ev. Mrsel ztrk, Belleten, L/197, Ankara 1986, s. 591-601 (Sur les Iraces des premiers Aklis. Fuad Kprl Armaan, stanbul 1953; s.81 "deki yazsnn Trke evirisi). Muallim CEVDET, leyi ala Fasl al-Ahiyya el-Ftyan al-Turkiyya fi Kiiab alRhla li-Ihn Battta, stanbul 1932. Neet AATAY, Ftvvet Ahi Messesesinin Menei Meselesi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 1/1, Ankara 1952, s.58-68 , Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, Konya 1981 (ikinci bask). , Ahilik Nedir, Ankara 1990. M. AYIRDA, Vakf Belgeierme Gre Kayseri'de Ahi Evran ve Ahilikle lgili Baz Kaytlar, Trk Dnyas Tarih Dergisi, 72, Aralk 1992, s.48. Katip ELEB, Cilannma, stanbul 1145. Halime DORU. XV!. Yzylda Sullann Sancanda Ahiler ve Ahi Zaviyeleri, Ankara 1991. Halil EDHEM, Ankara'da Alilere Aid ki Kitabe, TOEM, VII/37-42, 1 Kanmevvel 1332, s. 312-15. EDRNE Evkaf Defteri, TKGMA, no. 562. M.Akif ERDORU, Karaman Vilayeti Zaviyeleri. Tarih ncelemeleri Dergisi (=TD), IX, zmir 1994, s. 89-158. , Defter-i Evkaf- Liva-i Teke.. TD, X, zmir 1995,s. 92-185.

Anadolu'da Ahiler Ve Ahi Zaviyeleri

Some Observations on tle urban populalion of Karaman province in ; tlc reig of Murad III with regard to tbe Mufassal Defters, Hisloire economigue el Sociale de l'empire ooman el de la Turguie (1326-1960), Acles du sixieme congres intemational lenu Aix-en-Provence du ler au 4 julet 1992,sous la responsabilitc de Daiel PANZAC, Paris 1995, s. 341-47. _ Osmanl Ynetiminde Beyehir Sanca (1522-1584), zinir 1998. Semavi EYCE, Ahi erafeddin Canii, TDVA, 1, stanbul 1988, s. 531-32. , Ahi erafeddin Trbesi. TDVA, 7, stanbul 1988, s. 532. F. GIESE, Das Problem der Entstelmng des osmanischen Reiches, ZS, II. ss. 246-271 Trke Tercmesi TM, I, ss. 151-171. Abdlbaki GLPINARLI, Burgazi ve Ttvvet-Name'si, ktisat Fakltesi Mecmuas, 15/ l-4r stanbul 1955, s. 76-154. Halil NALCIK, Tle Ottoman Empire, Londra 1972. 2 1 Malbakh, E , s. 809-813. Almet KALA, Ftvvet ve Ahiliin Douu, Trk Dnyas Aratrmalar, 65, Prof. Dr. Bahaeddin gel"e Armaan, Nisan 1990. s. 273-82. KARAHSAR- Sahip Evkaf Defteri, TKGMA, no. 575. KASTAMONU Evkaf Defleri, TKGMA. no. 554 ve 555. Ziya KAZICI, Ali Baba, TDVA, I, stanbul 1988, s. 527-8. KRE!R Mufassal Defteri, TKGMA, no. 139. Ylmaz KURT, Hoca Ahmed Yesevi'nin Rum Eyaletindeki Zaviye Kurucular zerindeki Etkileri, Milletleraras Hoca Ahmet Yesevi Sempozyumu Bildirileri (26-29 Mays 1993), Kayseri 1993, s. 255-270 M.Fuad KPRL, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar. Ankara 19814. S. 215-6. , Osmanl Devletinin Kurulusu, Ankara 198S3. M.Fuad KPRL -F. BABINGER, Anadolu'da slamiyet, ev. Ragp Hulusi, yay. haz. Mehmet Kanar, stanbul 1996, s. 53-4. H. Baki KUNTER, Kitabelerimiz, Vakflar Dergisi II, Ankara 1942, s. 434-35. KTAHYA Evkaf Deften, TKGMA, no. 560. Louis MASSIGNOK Snf, slam Ansiklopedisi, s. 555-56. R.Melul MER. Akehir Mezartalan, Trkiyat Mecmuas, V. s. 141-212. Hemedanl Celaleddin MUHAMMED, Sevakbu'l-Menakb, ev. Dervi MAHMUD Mesnevihan, Zilkade 998/EyliH 1590, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Ktphanesi. Yazma Eserler, no. 425. 166 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri (937/1530), Ankara 1995. 43H Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defleri (937/ 1530), Ankara 1993.

M. AkifErdoru 438 Numara/ Mhasebe-i Vilaye-i Anadolu Deften (937/ 1530), II, Ankara 1994. 387 Numaral Muhasebe-i Vilayet- Karaman ve Rum Defteri (937/ 1530), I, Ankara 1996. M.Ylmaz NGE, Ahi Evran Zaviyesi, TDVA, 1, stanbul 1988, s. 530-31. Mentee Evkaf Defteri, TKGMA: no. 569. Tahsin Z. Mrad I. le Emir Sleyman'a Ail ki Vakfiye. Tarih Vesikalar, 1/4, Birincikanun 19447 s. 241-44. Mrsel ZTRK, Hac Bekta- Veli, TTK Belleten, L/198. Ankara 1987. s.885894. W. RUBEN, Krehir'in Dikkatimizi eken Sarf al Abideleri. A. Yaplar. ev. Abidin til, TTK Belleten, XI/44, 1947, s. 603-40. SARUHAN Evkaf Defteri TKGMA, no. 544. SILA Evkaf Defteri, TKGMA? no. 156. lhan AHN, Ahi Evran Vakfiyyesi ve Vakflarna Dair, Trklk Aratrmalar Dergisi, I, stanbul 1985, s. 325-41. Osmanl Devrinde Ahi Evra Zaviyesinin Husussiyetine Dair Baz Mlahazalar ve Vesikalar, Ahilik ve Esnaf: Konferanslar ve Seminer, MetinlerTartmalar, stanbul 1986, s. 159-74. , Ahi Evran, TDVA, 1, stanbul 1988, s. 529-30. Mehmet EKER, thn Bahtta 'va Gre Anadolu 'mm Sosyal-Kltre! ve ktisad Hayat le Ahilik, Ankara 1993. EYH Ahi Mehmed bin Ahi Orhan Bey'in Muharrem 898/ Ekim 1492 Tarihli Arapa VAKIFNAMES, TKGMA, Cedid Vakflar, no. 77. Ahmet MRGL, XVI. Yzylda Amasya ehri, TD, XI, zmir 1996. s.77110. Franz. TAESCHNER, slam Ortaanda Futuvva (Ftvvel Tekilat). ktisat Fakltesi Mecmuas, 15/1-4, ev. Fikret Iltan, slanbul 1955, s. 3-32. . Krehir de Ahi Evran Zaviyesinin Mtevellisine ait bir Berat, Vakflar Dergisi, 111, 1956. s. 93-6. . Akli, El2. 1, Leiden 1960, s. 321-323. , Akli Baba, El2, 1, Leiden 1960, s. 323-24. , Akli Evvran, El , L Leiden 1960, s. 324-5. slamda ftu w et tekilatnn douu meselesi ve tarihi ana izgileri. TTK Belleten XXXV1/142, ev. Semahat Yksel 1972; s. 222. C. Hakk TARIM, Krehir Tarihi zerinde Aratrmalar, Krehir 1938. , Tarihte Krehri-Glehri, 1948. Almcd TEVHD. Ankara'da Ahiler Hkmeti, TOEM, IV/19-24, I Nisan 1329, s. 1200-4. 54
2

Anadolu'da Ahiler Ve Ahi Zaviyeleri TRK Ansiklopedisi Ahiler, 1, Ankara 1946. s. 236-7. F. Nafiz UZLUK, Fatih Devrinde Karaman Evaleti Vakflar Fihristi. Ankara 1958. Ali Sain LGER Krehir'de Trk Eserleri, Vakflar Dergisi, II, 1942, s. 25660. M. etin VARLIK, XVI.Yzylda Ktahya Aratrmalar Dergisi, 3, stanbul 1988. s. 189-271. ehri ve Eserleri, Trkltik

55

Trk Dfivas incelemeleri Dergisi Say IV, zmir 2000, ss. 57-63.

MENTEE BEY ALESNE AT VAKIFLARIN OSMANLLAR ZAMANINDAK DURUMU (XVI. YZYIL) Mehmet ERSAN* Mentee Beylii, bugnk Mula yresinde. XIII. Yzyln II. Yansnda kurulmutur. Beyliin kurucusu, 1261 ylnda blgeyi sahilden itibaren ele geiren Mentee Bey dir. Mula, Meri (Fethiye), Aydn (Tralles), Sultanhisar (Nyssa), Milas. Fke-Feke (Finike), Pein, Balat, ine'de hkm sren Mentee Beyliinin topraklar I. Bayczid zamannda Osmanl idaresine gemi; ancak Ankara Savai'ndan sonra Timur tarafndan yine kendilerine iade edilmitir. Beylie, II. Murad son vermi (1424) ve topraklar Osmanl hakimiyetine girmitir. Yazmzn konusunu tekil eden Mentee Bey ailesine ait vakflarla ilgili olarak kullandmz defterler hakknda ksaca bilgi vermenin uygun olaca kanaatindeyiz. 1. Babakanlk Osmanl Arivi Tapu-Tahrir Tasnifi 166 numarada kaytl 1530 Ylma Ait cml-Muhasebe Defteri1, Kanun Sultan Sleyman'n tahta knn onuncu ylnda dzenlenmitir. Bu defter, tanzim ekli olarak dier icmallerden, kylerin nfuslarnn da veriliyor olmas nedeniyle ayrlmaktadr. erisinde Hdavendigr. Biga, Karasi, Samhan, Aydn, Mentee, Teke ve Aliye livalar mevcut olup, tbk basm olarak da neredilmitir. 2. Mentee Beylii evkafyla ilgili defterler arasnda 970/1562-63 ylnda tanzim edilmi olan Mentee Sanca Evkaf Defteri Babakanlk Osmanl Arivi TapuTahrir Tasnifinde 338 numarada kaytl olup3. Kanun Sultan Sleyman'n sultanlnn son dneminde kaleme alnmtr. 148 sahifeden oluan deflerde Mentee Sancann Balat, Pein, Mula, Tavas, Kyceiz, Meri, epni, Pmaz, Mazon ve Bozyk gibi hemen btn kaza ve kylerde mevcut olan cami, mescit, medrese, zaviye, trbe ve emelerle bunlara tahsis edilen vakflar yer almaktadr.

Yrd. Do. Dr., Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi. Bundan byle B.O.A., TD. 166. 166 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri, (937/1530), Dizin ve Tpk Basm, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Yayn, Numara 27, Ankara 1995. Bundan byle B.O.A., TD. 338.

Mehmet Ersan 3. Tapu Kadastro Genel Mdrl Kuyud- Kadime Arivi, 569 Numarada kaytl defter4. 991(1583) ylnda, tanzim edilmitir. Defter ierisinde Pein, Bozyk. Mula, Tavas, Kyceiz, Prnaz, Meri ve Mazo kaza ve nahiyelerine ait vakflar yeral maktadr. 4. Muhtemelen 1573 ylnda Sla Sancana dahil edilen5 Balat'taki vakflara ail Menlee Evkaf Defterlerinde bilgi bulunmadndan, buradaki vakflar ile ilgili olarak 1583 ylnda kaleme alnan ve Tapu Kadastro Genel Mdrl Kuyud- Kadime Arivi, 156 numarada kaytl bulunan Sla Livas Defteri kullanlmtr. B defter, evvela Aydn Sanca'ndan drt kadln ayrlarak. Sla Sanea'nn tekil edildii ve o esnada henz Menlee Sancamdan ayrlmam bulunan ine ve Balat kazalarnn da, daha sonra ayrlarak, yeni sancaa dhil edilmelerinin ardndan yaplan tahrirlerini ermekte olup. evahir-i Muharrem'lharam sene 991 ( 14-23. 11. 1583 ) tarihini tamaktadr7 Kaynaklarmz tekil eden evkaf defterlerinde Mentee Beylii'nde vakf tesis eden hanedan yeleri olarak, Ahmed Gazi Bey. tlyas Bey, brahim Bey. Mclmcd Bey ve Ahmcd Bey*in adlar grlmektedir. Hanedana mensup olmakla birlikte. Beyliin kurucusu Mentee Bey. Mentee Bey'in oullan Mesud Bey, Kirman Bey ve Zervan Bey, Mesud Bey'in oullar Orhan Bey, Selman Paa, Selahaddin Bey, Said Bey, Yahi Bey. brahim Bey, brahim Bey'in olu Musa Bey, Ahmed Bey'in olu Leys (veys) Bey ile Leys Bey'in olu lyas Bey'in evkaf kaydna rastla namam iir*. Sz edilen bu hanedan mensuplarnn imar faaliyetlerinde bulunduklar, bir takn eserler vcuda getirdikleri ve hayr kurumlan bina etliklerine phe yoktur. Mesela Orhan Bey'in, Pein "de. Hzirah'm, Data'da, Ahmed Ga/.i Bey'in Eski ine'de, Orhan Bey olu brahim Bey'in Mula'da, lyas Bey'in Balal'ta cami in ettirdikleri bilinmektedir. Yine Eski ine'de bulunan brahim ve Hzr Bey Trbesi ile Pein'de bulunan Orhan Bey Trbesi Mentee Bcylirnc ait eserler olup evkaf kaydna rasllaamamtr. Bu eserlere banisi lyas Bey olan Pein'deki Yelli (Kepez) Medrese ile Kzlhan'i ve banisi Orhan Bey olu brahim Bey olan Balat'taki Tiyatro Han ile Pireli Han' da ilave e n ek gerekir. XVI. Yzyla ait, incelediimiz evkaf defterlerinde. Mentee oullarnn bina ettii eserlerden yalnzca 2 cami. 4 medrese. 2 imaret. 1 Mevlevihane, 3 zaviye, 1 trbe, 1 kervansaray, 1 nescd'in vakf kaytlar bulunmaktadr.

4 5

5 7

Bundan byle TKGM. KK. TD. 569. Feridun Emocen " Aydn", Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, IV. stanbul 1991, s. 236. Bundan byle TKGM. KK 156. TKGM. KK 156, vr.la.
ecere iin bkz. Remzi Duran, Mentee Beylii Mimarisi I-II (Metin, ekil ve Resimler). Tztnr 1995, s. 85, ( Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits slm Tarihi ve Sanatlar Anabilim Dal, Baslmam Doktora Tezi).

58

Mentee Bey Ailesine Ait Vakflarn Osmanllar Zamanndaki Durumu (XVI. Yzyl)

Bu vakflarn gelir kaynaklarm genel olarak muhtelif araziler, 2 dkkan, 5 hamam, 18 deirmen, 1 scrhane, 2 harim, 200 aka nakit para, Milas ve Balat yahanesinden yllk 13 batman ya, yllk 900 akalk zemin, 2 kt'a hevchane ile muhtelif ba-bahc ve kylerin hsllar oluturmakladr. Menlecollar hanedan ailesinin evkafnda loplam 12 ky bulunmakladr. 1562 ve 1583 yllarnda tanzim edilen defterlere gre 614 hane. 2 mcerred, 3 inamhatip, 3 muhassl, 1 salib-i berat, 1 pir; cemaat ve reayalar da 142 hane, 9 nefer, 1 sahib-i berat, 3 iman-hatip bulunan bu kylerin, toplam hsl 13.771 aka olup,, bu hsl ierisinde bata buday olmak zere arpa, yulaf, avdar ve susam gibi zirai rnler dikkati ekmektedir. 530 ylnda tanzim edilen defterdeki kaytlarda, sz konusu kylerde 665 hane, 1 muhassl. 7 gebran, 4 ortak bulunmaktadr. Cemaat ve reayalar ise 154 hane olup. toplam gelir 39.008 aka olarak gsterilmektedir. Genel olarak verilen bu bilgilerden sonra evkaf defterlerinde yer alan kaytlarn verdii malumat lsnde vakflar tek tek ele alarak sz konusu dnemdeki durumlarn ortaya koymak mmkndr. 1 Ahmed Gazi'nin Peirde bulunan Medrese ve maret ile Milas'da bulunan Cam'ni evkaf. Pein'de bulunan Ahmed Gazi Medresesi, Mula ili Milas ilesine 5 km. mesafedeki Pein'de, kalenin gneyinde, Orhan Bey cam'ni hemen kuzeyinde9, 777/1375-76 yllarnda Ahmed Gazi Bey tarafndan ina ettirilmitir10. Yine Ahmed Gazi Bey tarafndan yaptrlan ve Cemaziyelahir 780 (Ekim 1378)'de tamamlanan Milas'taki Ahmed Gazi (Ulu) Cami, Hoca Bedreddin Mahallesi'nde, Balavca Deresi kenarnda, bugnk Milas Mzesi'nin karsnda bulunmaktadr11. Ahmed Gazi'nin Pein'de bulunan ve gelir tahsis ettii eserlerin den birisi de, kendi adm tayan imaretidir. Ancak bu imaretin bugn kalnts bulunmamaktadr12. Sz konusu evkafn, 1530 ylnda tanzim olunan defterde hasl 65.468 . masraf ise 56.833 aka olarak kaydedilirken13. 1562 ylna ait defterdeki kaytlarda. Bozcayk karyesi. Pein Ovas Reayas cemaati ve Meri'ye tabi Gebran cemaati ile Karaova karyesinin gelirleri yannda muhtelif araziler, 2 dkkan, 2 hamam, 1 serhane. Milas yahanesinden ylda 6 batman olmak zere toplam geliri 70.468, masraf ise 54.647 aka olarak gsterilmektedir14.

> )
II 12 13 M

Duran , s. 197.

u Duran, s. 206.

Duran, s.139. Duran, s. 285. B.O.A.. TD. 166, s. 492-493. B.O.A. TD. 338, s. 41-46.

Mehmet Ersan 1583 ylnda tanzim edilen defterdeki kaytlara gre hasl 73.928 aka olan evkafa Bo/.yk ve Esenlus'a tabi olan Karaova kyleri vakfedilmitir. Ayn deftere gre evkafn masraf 65.485 akadrL\ Bu durumda evkafn gelirlerinde bir art gzlenmektedir. 2. Evkaf- maret ve Medresi-i lyas bey Balal'da. lyas Bey Camii'ui hemen kuzeyinde, ksmen cami ile irtibatl olarak ina edIen !6 lyas Bey medresesinin yapmna 1404'de balanmlar. Binann tamamlanma tarihi kesin olarak tespit edilememekle beraber. XV. yzyln ilk eyreinde tamamlandn sylemek mmkndr17. lyas Bey'in Balat'taki imaretinin ise yap kalntlar tespit edilememektedir1*. 1530 ylnda tanzim edilen defterde evkafn geliri 9 ky, 1 hamam, 1 deirmen, 26 kt'a zemin olup yllk geliri 49.476 aka, gideri ise 35.919 akadr10. 1562 ve 1583'de tanzim edilen defterlere gre Bafa (Mersendkapu), Karanlar (veya Murtadlar), ukurcal, lisuluk. Karaviran, Amanlar ve buraya bal Bayramalam ve ullahlar ile Alacalar ve ona bal Mandalyat. Deirmenderesi, Kzlkilise. Papazlk ve erin kyleri ile Bafa kynde 2. erin kynde 1 cemaatin gelirleri vakfedilmitir. Ayrca muhtelif ba, bahe, otlak ve iftliklerin yansra kst- haman, 17 deirmen. Balat yahanesinden ylda 3 batman ya, Varvil tuzlasndan ylda 6 mdd tuz (1.800 aka). 900 akalk zemin. 2 harm. Pein kazasna tabi Karaca Ayd adl mevkide bulunan eltik tarlasnn gelirinin yarsndan oluan evkafn yllk hsl 54.816 aka, gideri ise 35.919 akadr. Ancak, 1562 ve 1583 yllarnda tanzim edilen defterlerde bulunan "Defter-i Atik'de Varvil Tuzlasrndan tahsis edilen yllk 6 md tuz ile Balal Yahanesi"nden tahis edilen yllk 3 batman yan artk alnmad ve vakfa ait eltik tarlasnn da ekilemez duruma gelmi olduu" ifadeleri20, vakfn gelirlerinde bir azalma olduunu gstermektedir , 3. Vakf- Mevlevihane-i Ahmed Gazi Balat'la bulunan Ahmed Gazi Mevlevi hanesine, 1530 ylnda tanzim edilen deftere gre. Afar kynn gelirleri le 1 para zeminden oluan 980 aka 21 vakfedilmitir . 1562 ve 1583 ylnda tanzim edilen defterlerdeki kaytlara gre Balata bal Afar kynn gelirleri, muhtelif ba ve bahe, bir deirmenden gnlk 1 aka. Varvil Tuzlasndan ylda 1 md tuz olmak zere, yllk toplam 4.000 akadr Ahmed Gazi zamannda alc vaz yermi diye kayd olunun Afar kynden bir hisse khne
15 16

17 18
10 20 21

TKGM. KK. TD. 569, s. 1-7. Duran, s. 214. Duran, s. 223-224. Duran, s. 285-286. B.O.A., TD. 166, s. 511-512. B.O.A. TD. 338, s. 5-12; TKGM. KK. TD. 156, v. 75b-81b, 84a. B.O.A.. TD. 166, s. 512-513.

60

Mentee Bey Ailesine Ait Vakflarn Osmanllar Zamanndaki Dununu (XVI. Yzyl) defterde kaytldr22. Deirmenin harap oluu, Varvil Tuzlas'nda tuzun almamay ve dier gelirlerin tahsil edilemeyii sebebiyle gelirlerin azald anlalmaktadr. 4. Vakf- Cami-i brahim bey Balal'da, antik Milet tiyatrosunun dousunda, brahim Bey Hamam'nn hemen yaknnda bulunan Cami. brahim Bey'in. Mentee Beylirnin banda "Ulu Bey" olarak bulunduu 1337-1358 yllar arasnda ina edilmi olmaldr". 1530 ylnda tanzim edilen defterde, vakfn hasl 52 dnm arazinin geliri olan 810 aka olarak gsterilirken24, 1562 ve 1583 yllarnda tanzim edilen defterlerde muhtelif ba-bahe ve 2 deirmen (deirmenlerden biri harap), keti-i Kayyel, 2 kf a hevehnenin gelirinden oluan yllk 4,080 aka kaytldr25. 5. Vakf- Zaviye-i lyas Bey Milas civarnda bulunan zaviyeye lyas Bey, 1562 ylnda tanzim edilen deftere gre muhtelif araziler, Milas ya hanesinden iki batman ya olmak zere yllk 200 akalk gelir tahsis etmitir 6 . Vakfn gelirinde 1530 ve 1583 ylnda tanzim edilen defterlerdeki kaytlara gre bir deiiklik grlmemektedir27. 1583'deki defterde Hamza adl bir ahsn tasarrufunda olduu kaytldr28. 6. Vakf- Zviye-i lyas Bey 1530 ylnda tanzim edilen defterde vakfn gelirleri 1 iftlik, 1 deirmen, 1 para zeminden oluan 1.200 aka29 iken, 1562 ylnda tanzim edilen defterde 1 iftlik, 3.5 mdlk yer, 1 deirmenin gelirlerinden oluan yllk 1.720 akaya ulat grlmektedir30, 1583 ylnda tanzim edilen defterde, Cafer b. Turali tasarrufunda bulunan vakfn gelirinde bir deiiklik yoktur31. 7. Vakf- Trbe-i Mentee Bey Fethiye'de Aknc lkokulu "mm hemen yaknnda. Tekke Gl Cam'nin 32 dousunda bulunan Mentee Bey Trbesi, Ahmed Gazi Bey tarafndan Meri'de XIV. yzyln ikinci yarsnda, 1360-1391 yllar arasnda yaptrlan medreseyle ayn 33 dnemde ina edilmi olmaldr . B.O.A. TD. 338, s. 13-14,; TKGM. KK. TD. 156. v. 81b-82a. Duran, s. 128. 24 B.O.A.. TD. 166, s. 513. 25 B.O.A. TD. 338, s. 15; TKGM. KK. TD. 156, v. 82b. 26 B.O.A. TD. 338, s. 59. 21 BOA.. TD. 166, s. 520; TKGM. KK. TD. 569, s. 20. 38 TKGM. KK. TD. 569, s. 20. 29 B.O.A., TD. 166, s. 550. 30 B.O.A. TD. 33$. s. 115. 31 TKGM. KK. TD. 569, s. 72. 32 Duran, s. 179. 33 Duran,*. 182-183.
u n

Mehmet Ersan

Mentee Bey trbesine, 1530 ve 1562 yllarnda tanzim edilen defterlere gre toplam geliri 400 aka olan 5.5 mdlk 17 pare yer vakfedilmi olup, Hamza Fakih 35 tasarrufunda bulunmaktadr . 1583 ylnda tanzim edilen defterde vakfn gelirinde bir 36 deiiklik grlmyor . 8. Vakf- Medrese-i Ahmed Gazi Yeri tespit edilememitir. Ancak, Fethiye (Meri)'de Mentee Bey Trbesinin gneyinde, trbeye bitiik eski duvar kalntlar tespit edilen bir yap kalnts bulunmaktadr. Fethiye'de bundan daha eskiye giden bir yap veya kalnts bulunmadndan bu kalntum bu medreseye ait olduu dnlebilir37. Meri nahiyesinde bulunan medreseye, 1530 ylnda tanzim edilen deftere gre toplam geliri 3.500 aka olan araziler tahsis edilmi38, 1562 ylnda tanzim edilen defterdeki kaytlara gre ise toplam geliri 5,500 aka olan ve eltik ile meyve bahelerinden oluan muhtelif araziler vakfedilmitir39. 1583 ylnda tanzim edilen defterde de yllk gelir 5.450 aka olarak gsterilmektedir40. 9. Vakf- Kervansaray- Mehmed Bey Meri nahiyesine bal Alhora kynde bulunan kervansarayn vakf kaydna. 1530 ylnda tanzim edilen defterde rastlayamadk. 1562 ylnda tanzim edilen defterde 200 aka nakit vakfedildii41 ve 1583 ylnda tanzim edilen defterde de ayn deerin mevcut olduu grlmektedir42. 10. Vakf- Medrese-i lyas Bey Pein'de, Mentee Beylii yerleimini gneyden evreleyen byk surlarn dnda, merkeze yaklak 1.5 km. mesafede bulunan 43 medresenin ina tarihine k tutacak yazl bir belge mevcut deildir44. Ancak yapnn XIV. yzyln ortalarna tarihlenmesi uygun grlyor45. 1530 ylnda tanzim edilen defterde vakfn gelirleri muhtelif arazi ve Mula'da bulunan 1 deirmenin gelirlerinden oluan toplam 4.500 aka iken 46 , 1562 ylnda
34 35

34

3 37
38 39 40 41 42 43 44 45 46

B. O.A..TD.l 66 . s. 570. B.O.A. TD. 338, s. 130. TKGM. KK. TD . 569, s. 89. Duran , s. 286. B.O.A.. TD. 166, s. 569. B.O.A. TD. 338, s. 126. TKCM. KK. TD. 569, s. 85. B.O.A. TD. 338. s 139. TKGM. KK. TD. 569, s. 98. Duran. s. 208. Duran. s. 211. Duran. s. 213. B.O.A., TD. 166. s. 495.

62

Mentee Bev Ailesine Ait Vakflarn Osmanllar Zamanndaki Durumu (XVI. Yzyl) tanzim edilen deftere gre, yllk geliri 1500 aka olan 4.5 iftlik yeri, Mula'da 1 hamamn gelirlerinden oluan 4.125 akadr47. 1583 ylnda tanzim edilen defterdeki kaytlarda da 4.125 aka olarak grlmektedir48. 11. Vakf- Zviye-i Mehmed Bey Nefs-i Leye'dcki Bozyk nahiyesinde bulunan zviye'ye, 1530 ve 1562 ylnda tanzim edilen defterlere gre hasl 400 aka olan arazi ve zeytinlik vakfedilmitir49. 1583 ylnda tanzim edilen deftere gre yine hasl 400 aka olan 6 pare yer, 1 bae, toplan 1.5 iftlik miktar yer vakfedil mistir Talib olu Salih tasarrufunda dr 50 . 12. Vakf- Mescid-i AhmedBey Pein'de bulunan mescide, 1562 ylnda tanzim edilen defterdeki kaytlara gre Acsu (Aytemur) ky ile muhtelif arazi, ba-bahe vakfedilmitir. Toplam gelir olarak 3.550, masraf ise 2.880 aka kaydedilmitir51. 1530 ve 1583 ylnda tanzim edilen defterlerde de verilen deerler ayndr*1 . Sonu olarak toplam geliri 149.459 akaya ulaan sz konusu vakflarn gelirlerinden en fazla payn medrese, imaret ve camilere (138.989 aka) tahsis edildii grlmektedir. Bunlar 4.000 aka ile mevlevihne, 2.320 aka ile zaviye, 3.550 aka ile mescid, 400 aka ile trbe ve 200 aka ile kervansaray takip etmektedir. Bununla birlikte, tahsis edilen bu gelirlerin bir ksm artk tahsil edilemedii in XVI. yzylda vakf gelirlerinde bir azalma olduu gzlenmekte ve vakf tesis edilen binalarnda harap olduu grlmektedir. Bu durum hemen ayn blgede bulunan Aydiollar Beylii ile mukayese olunduunda bir benzerlik arzettii de grlr53

47

BOA. TD. 338, s. 53. *8 TKGM. KK. TD. 569, s. 14. 49 B.O.A. TD. 338. s. 70. 50 TKGM. KK. TD. 569, s. 34. 51 B.O.A. TD. 338, s. 48. 52 B.O.A., TD. 166, s. 493; TKGM. KK. TD. 569. s. 9. 5i Mehmet Ersan " Aydmoullan Ailesine Ait Durumu' 1 CEPO XBT da sunulan tebli.

Vakflarn

XV-XVI.

Yzyllardaki 63

Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi Say IV, zmir 2000, ss. 65-74.

ALDIRAN SAVAI ESNASINDAK OSMANLI-SAFEV MCADELESNDE MEMLKDEVLET'NN TUTUMU

Cneyt KANAT* Osmanllarn Memlk Devleti*ni malup ederek Msr' 1517'de fethetmeleri, bu devletin slam lkelerindeki yaylmas tarihinin en byk blmn oluturur ve yldan daha ksa srede gereklemitir. Osmanllar'm Doudaki ve Gneydeki yaylma alam olan iki Mslman devletten birisi, kendilerinin son verdii snn Memluk Trk Devleti, dieri ise. yeni kurulmu olan Safev Devleti idi ki, Osmanllar aldran'da mthi bir darbe vurmu olmasna ramen o yaamay srdrebilmi ve Osmanl Devleti'nin Dou snr boyunca yzyllarca deimez bir tehlike kayna olarak kalmtr. Osmanllar, Memlk Devletine son verdikten sonra, ok ksa bir srede Msr. Hicaz. Suriye, Irak ve Dou Anadolu ile Kuzey Bat ran' topraklarna katabildiler. Ek bir abayla da Kzl Deniz ve Basra Krfezinde de hakimiyetlerini kurmaya altlar. Bu fetihler ayrca onlarn bir ok deiik etki ve fuzlannm Kuzey Afrika lkelerine yaylmasn salad1. te bylesine nemli hadiselerin ortaya kmasna zemin lazrlaya Msr'n fethinden az nce, Osmanllar ile Safevler aldran Sava (1514) ile kozlarm paylamlard. aldran savanda mcadele eden bu iki devlet, yani Osmanllar ile Safeviler, aslnda Memlk Devleti'nin varln tehdit eden ciddi birer tehlike idiler. Bu sebeple onlarn birbirleriyle mcadele etmesi ve g kaybederek ypranmalar, Memlk Devleti'nin gelecei asndan iyi bir gelime gibi gzkyordu. Ancak bu ki gl devletin mcadelesinden istifade edebilmek akllca bir siyasetin uygulanabilmesi ile mmkn olabilirdi. Bu hadiselerden yaklak bir asr nce Memlk tahtnda oturan Berkuk. Osmanl Devleti ile olan ilikilerinde ok dikkatli olmu ve bu devlet ile slm 1 Dnyas nn liderliini yapma mcadelesi vermi olmasna ramen, Timur tehlikesi sebebiyle ilikilerinde esneklie azami derecede zen gstermiti. zellikle Berkuk'un u szleri O'un siyasi dehasm ve gelecei grmedeki kabiliyetini aka ortaya koymaktadr; u Ben Timur'dan korkmuyorum, nk O'na kar herkes bana yardm ediyor, ancak bn Osmadan korkuyorum." Berklik'un bu korkusunda ne kadar hakl olduu yaklak olarak birbuuk asr soma Osmanl Devleti'nin Memlkler'e son

*
1

Yrd. Do. Dr., Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi. Davd A valem, "The End of Ihe Mamlk Sltanatc", Studa Islamica, S. LXV. Paris, s. 126.

Cneyt Kanat vermesiyle ortaya km oldu . Berkuk'un yukardaki sz sylemesinden bir asr sonra ran'dan Safevler Devleti ortaya kyor ve bu kez belki de Safevler in hkmdar ah smail, yllar nce Timur'un cmad rol stlenmeye hazrlanyordu. Ancak bu esnadaki anlarn Timur, Yldrm Bayezid ve Berklik zamamndakinden ok daha farkl olduu gelien olaylar ile zaman iersinde ortaya kacakt. Memlk Devleti ile Osmanl Devleti arasndaki ilikiler II. Bayezid devrine dek ufak tefek srtmeler bir kenara braklrsa genellikle iyi olmu ve hatta Timur'un Suriye'yi tehdit ettii srada, Yldrm Bayezid ve Toktam ile Timur'a kar bir iltifak giriiminde bile bulunulmutu3. Ancak bu dosta mnasebetler zellikle 1485' den 1490'a kadar be sene devam eden savalar ile sona ermitir. Bu esnada iki devlet arasnda yaplan bar ise, baz kk problemler gzard edilirse yaklak onbe sene devam etmiti4. Daha sonra II. Bayezid'n yerine tahta Yavuz Sullan Selim gemi ve bu srada Memlk Sultan' olan Kansuh el-Gr O'nunla iyi ilikiler kurmak istediinden O : nun tahta kn tebrik iin deerli hediyeler ile birlikte Emir lr Sn olan, Emir Aktay et-Tavl'i eli olarak gndermitir5. Bu eli, Yavuz Sultan Selim tarafndan huzura kabul edilmi ve ok iltifat grmtr6. Ancak her iki tarafn da samimi olmad fakat siyasetleri gerei srdnneye gayret etlikleri bu iyi gibi gzken ilikiler aldran Sava'mn hemen ardndan Dulkadir Bey'i Aluddevle meselesi ile ilgili olarak tekrar bozulacaktr7. Muhakkak ki durumun bu noktaya gelmesinden nceki, yani aldran Sava arefesindeki Memlk-Osmanh mnasebetlerini bu sava esnasndaki Memlk Devleti'nin tavrn daha iyi anlayabilmek in ayrntl olarak ele alacaz. Buna ek olarak zellikle Dulkadir Bey'i Aluddevle'nin aldran Sava ncesinde Osmanllar' bir kenara brakp.. Safcv ve Memlkler ile birlikte hareket edip mmkn olduu kadar da bunu el altndan yapmaya almasnn8 yaratt karkl ortaya koymak zorundayz. Ayn ekilde Memlk Devletini ciddi anlamda tehdit eden ve en az Osmanllar kadar tehlikeli olan Safevler'in durumunu da gz ard edemeyiz.
2

Cneyt Kanat. Memlk-Thnurlu Mnasebetleri (1382-1447), Baylmam Doktora Tezi, E. . Sosyal Bilimler Enstits, zmir 1996, s. 233. 3 Takiy ed-Dn Ahmed b. li el- Makrz, Kilb es- Suluk l.i- Ma'ifet Dvel el- Mutk, 1U-2, nr. Sad Abdulfettah sur, Kahire 1971, s. 813; b Hacer el-'Askaln, nha' el-Gmr biEbn' el-'Umr. El, nr. Muhammet! 'Abd el-Mud Han, 2. Bask, Beyrut 1986, s. 199-200; Nsreddn Muhainmed b. Abdurrahm b. el-Furt, Trih hn el-Furt, DC-2, nr. Koslantin Zcrg-Necl Izzeddm, Beyrut 1938. s. 381-382; Rbu'l-Mehsn Yusuf b. Tagriberdi, enNcfm ez-Zhre f Mulfk Msr ve 'l-Kahire, XII, nr. Dar el-K.utub el-Msriyye, b. y. ve t. y., s. 796. 4 smail Hakk Uzunarh, Osmanl Tarihi, 4. Bask, Ankara 1983, s. 187-195. 5 bn lys, Bedi' ez-Zuhrj Veki' ed-Duhr, IV, nr. Muhammed Mustafa, Kahire 1984, s. 324. " Sdlam Tansel, Yavuz Sultan Selim, Ankara 1969. s. 168-169. 7 Ccll-zde Mustafa, Selim-Nme, Haz. Ahmet Uur-Mustafa uhadar, Ankara 1990, s. 397: W. W. ClilTord, ''Some Observations on Ihe Course of Mamluk-Safevi Relatios (15021516/908-922) II". Der slam, Band 70 Heft 2, Bern-New York 1993. s. 27]. $ bn Znbl, Ahi ret el-Memlk, nr. Abdulmena'm mir. b. y. ve t. y., a 19; Refet Yina. Dulkadir Beylii, Ankara 1989, s. 96. 66

aldran Sava Esnasndaki Osmanh-Safev'i Mcadelesinde Memlk Devleti 'nn Tutumu

Akkoyunlu Devleti'ni ortadan kaldrarak Azerbaycan, Irak- Acem, Irak-i Arap ve ran' ele geirip Ceyhun nehrine kadar snrlarm genileten ah smail, 1510'da zbeklerde kar da galip geldikten sonra iyice glenmiti. Bylece artk O, Memlkler 9 iin de ekinilmesi gereken bir dman idi . nk ah smail, Batrdaki verimli topraklar zerindeki Memlk hakimiyetine kar tarihi ran muhalefetini yeniden canlandracak ve lhanllar ile Timurlular'n yerini almaya alarak bu ideoloji ile kendisine yeni bir hz katacakt. ran'da baarl bir devlet kurma ile geen on yllk srede cesaretlenen Safev tehlikesi, 1512 ylnda sadece Anadolu'da deil, Suriye. Hicaz ve hatta Msrn kendisinde bile Memlk otoritesine kar koymaya hazr bir Ial almt10. Bu noktaya gelmeden bir sre nce. daha II. Bayezid hkmdar iken 1507 ylnda Osmanl'nn dou snrlarndaki Safev tacizine kar, Osmanllar byk bir orduyu Ankara'da toplarken, dier taraftan ehzade Korkut bakanlndaki bir heyeti de Memlk Devleti'ne gndererek ah smail'e kar birlikte hareket etme isteklerini ilettiler. Bu istek Kuzey Halep'teki Safev basksn rahatlatmak iin Memlk Sultan elGr tarafndan uygun grld. Bundan yalnzca bir ka ay sonra Osmanl elileri tCalire'yc tekrar gelerek al smail'e Kar ittifak kulisini devan ettirdiler. Yine bu esnada Suriye'den gelen haberde ah smail'in askerlerinin Frat' geerek, Memlk Devleti topraklarnn yaknlarna kadar ulat ve bunun zerine Aluddevle'nin, Trkmenleri toplayarak onlarn zerine yryp harb ettii bildiriliyordu11. Bu hadiseden bir ka yl sonra 916 yl Cemadi el-la aynda (Austos/EyII-1510) Bire naibinden Sullan'a gelen haberde; O'mn al smail'e mensup bir grup nisam yakalad ve onlarn elinde al smail'den baz Frenk krallanna yazlm bir mektup olduu ve bu Mektupta da al smail'in bu krallara, onlann denizden kendisinin ise karadan olmak artyla Memlk Devleti zerine yrmeyi teklif ettii bildiriliyordu12. Bu son gelime, yani Safevler'in Batl deniz gleri ile ittifak kurma isteini ifade eden gizli mektubun Memlkler tarafndan ele geirilmesi, Yavuz Sultan Selinvden nce Memlkler ile Osmanllar arasnda yaplan ittifakn ana sebebi oldu. Memlk Devleti, kendi istihbarat birimlerinin mdahalesi ile ortaya kan bu durumdan sonra, Osmanllarn uzun zamandr devam eden ikili ibirlii davetini kabul elli. Hatta bir Memlk elisi ksa bir sre sonra stanbul'a giderek, Osmanllar'dan gelecee dnk, Safevlefe kar destek lafep etti. stanbul-Kahire eksenindeki bugne kadar olan ilk kayda deer gelime ise 1511 Hazirannda Memlk-Osmanh ortak askeri operasyonunun Frat'n Bat kysndaki Safev mfrezesini srmesi ile ortaya kt. te bu stratejik geliim, al smail'e kar 1514 ylnda kesin tavrn koyan yeni Osmanl 13 sultan Yavuz Selim tarafndan da muhafaza edilmeye alld . Ve bundan sonra da Osmanl, Safev ve bazen de Dulkadirli elilerinin Kahire'ye olan youn trafii balad. imdi bu gelimeleri srasyla ve mmkn olduu kadar zetleyerek vermeye alalm.

H. Uzunarl, a.g.e., s. 258-259. W, W. Clifforcl, "Some Observations on ihe Course of Mamluk-Safevi Relalions (15021516/908-922) I", Der slam, Band 70 Hefl2, Berlin-New York 1993, s. 247. 11 bnys, Bedi'ez-Zuhr, IV, s. 118-119,122; W. W. Clifford, cg.m. II, s. 268-269. 12 bn ys, Bed'i ez-Zuhr, IV, s. 191; David Ayalon, cLg.m., s. 131. Vi W. W. Clifibrd. a,g.m II, s. 169-170. 67
10

Cneyt Kanat

Safev hkmdar al smail ile Memlk Devleti arasndaki mnasebet genellikle istikrarsz bir ekilde devam ediyordu. Daha 917 yl Rebi'l-Evvel aynn 18'inde (15 Haziran 1511 ) ah smail'in elisi Kahire'ye gelmi ve O'nun mektubu le iinde bir mushaf ve seccadenin de bulunduu eitli hediyeler sunmu olmasna ramen bir yl sonra 918 yl Muharrem aynda (Marl/Nisan-1512) Halep naibinden alnan haberden, Safev nc birliklerinin Bire civarnda grld ve Bire askerlerinden bir grubun bu askerler ile karlat reniliyor ve Memlk Sultan'nn da bu habere ok cam sklyordu14. Yine ayn tarihlerde Aluddevle'nin elisinin Kahre'ye gelerek Sullan'a eitli hediyeler takdim etmesi de dikkat ekicidir15. 918 yl Rebi'l-hir aynn 12'sinde (27 Haziran 1512) yaklak iki yl nce ah smail" e eli olarak gnderilmi olan Tem ur Bey el-Hind Kahire'ye geri dnd. O yolculuu esnasnda yanndaki adamlarndan bir ksmn ve atlarn kaybetmi, bu yzden byk skntlar ekmiti. Temur Bey'den renildiine gre; al smail O'na fazla itibar etmeyip ikramda bulunmayarak, kendisini yalnzca bir kez huzura kabul' etmi ve Sultan'n gnderdii cevab mektubu Temur Bey'e vermeyip kendi elisi ile gndermiti. Temur Bey Siryakos Hankah'na geldii zaman Sultan'a haber gndererek yannda ah smail'in elisinin de olduunu bildirdi. Sultan eliyi karlamak zere. Muhtesib olan ez-Zeyn Berckat b. Musa'y grevlendirdi. Daha sonra ah smail'in elisi, Kan Bey es-Sullk'n evine yerletirildi. ki gn sonra ayn 14'nde (29 Haziran) Sultan eliyi kabul etti ve bu esnada eli krk tane hamaln tad eitli hediyeleri Sultava sundu. Eli ile birlikte al smail'in iki Emir'i de Sultan'n huzurunda idi ve o srada Safev hkmdarnn mektubu Kansuh el-GrTye verildi. Mektup hemen orada okundu, ancak iindeki ho olmayan szler ile baz i laflar Sultan'n cann skt. Daha sonra eli ve yanndakiler ikametghlarna dnd. 918 yl Cemdi el-la aynn SMnde (22 Temmuz 1512) Sultan ah smail'in elilerini tekrar kabul ederek onlara hila't giydirdi ve cevab mektubunu da verdi. Bu mektupta Sultan al smail'e O'nun kulland sluptan daha sert bir slup ile cevap veriyordu. nk Memlk Sultam'na gre ah smail bunu hem elisine kt davranmak hem de yazd mektupla fazlasyla haketmiti. Bylece Sultan ile ah smail arasnda bir gerginlik de balam oluyordu. Bu elilerin geri dnnden bir yl sonra Halep naibinden gelen haberde; ah smail'in, dmanlarndan baz Tatar Melikleri ile savat, otuz bin askerinin ld ve kendisinin de yaralanarak ortadan kaybolduu ve nerede olduunun bilinmedii 16 renilmi ve Sultan bu habere ok sevinmiti . Doruluk derecesi pheli olan bu son haberin bizim iin nemi ise; bu habere Memlk Sultan Kansuh el- Gr'nin ok sevinmi olmasdr. Yani aldran sava ncesinde ah smail'in ypranmas Sultan memnun etmiti. Gerekten Osmanllar ile Safeviler'in kar karya gelmesinden nce Safcviler ile Memlkler arasnda teati edilen Yukarda bahsedilen tarihte gelen eli ayrca gzel grnml bir sand Sultan%a takdim etmi ve bu sandn iinden zbek Han'n ba kmt. Yine lin ys'n ifade ettii zere ah smail'in gnderdii mektupta baz tehditkr beyitler vard. Bu sebeple de Safev elisi arland evden darya fazlaca karlmam ve her hangi birisiyle grmesi de yasaklanmt. b ys. Bett'i ez-Zuhkr, IV. s. 219, 220, 221, 230. 15 tbn ys, Bet/ 'i ez-Zuhr, IV, s. 252. 16 tbn ys, Bed'i ez-Zuhr, IV, s. 265-266, 271, 311. 68
14

aldran Sava Esnasndaki Osmanh-SafevMcadelesinde Memlk Devleti'nin Tutumu

elilik heyetleri herhangi bir geliine kaydedememiler ve iki devlet arasndaki ilikiler 17 souk olarak kalmt . Geri ah smail muhtemelen, zellikle gnderdii son elilik heyetiyle Osmanllara kar aaca savaa itirak etmesi in Memlk Sullan'na bir teklifte bulunmutu. Ancak el Gri belki de slam alemi ile kendi halknn tepkisinden ekindii iin Osmanllara kar mcadele eden Safeviler ile birlikle hareket edip savamay reddetti18. Memlk Sultan Kansuh el- Gr her ne kadar resmen Safeviler yannda yer almay reddetmi ise de, az sonra anlatacamz zere, zellikle Alddevle vastasyla el altndan Safeviler lehine baz giriimlerde bulunacaktr. Osmanl ve Metnikler'in Anadolu zerindeki kavgalarnn artmas, douda dorudan bir ran tehlikesinin olmamas ile alakalyd. Bununla birlikte ne zaman doudan bir tehlike yeniden ortaya ksa. Osmanllar devaml Kahire ile yaknlamaya alyorlard. te bu sebepten 1390 ylnda Bayezid Timur'a kar Memlk yardmm almak iin Gneydoudaki arzularn bir kenara koydu. 1470'te II. Mehmet benzer bir ekilde Kahire ile olan kavgasn. Uzun Hasan ile olan mcadelesinde Memlk desteini almak iin bir kenara brakp dzeltme yoluna gitti. ok ilgintir ki bu deimeyen yazg sonucunda II. Bayezid ve ok ksa bir sre iin I. Selim, ah smail tarafndan ortaya karlan tehlike karsnda Memlkler ile ibirlii yoluna bavurmak zorunda kaldlar. Bu arada Memlkler ise sk sk Anadolu'daki ran yaylmasna kar olan direnileri organize edip destekliyorlar ve bu Osmanl bavurularn da dikkatlice karlyorlard1'"1. ah smail zerine yrmeye karar veren Yavuz Sultan Selim'in Memlk Devletine gnderdii eli, 920 yl Rebi'l Evvel aynn 23'nde ( 18 Mays 1514) Kahire'ye geldi. Osmanl hkmdar. Kansh el- Gri'yc gnderdii mektupta; aka ah smail zerine yryeceini syleyerek birlikte hareket edip Safevilere kar ittifak yapmay neriyordu. Bu teklif ile, artk Memlk Devleti gelinen bu noktada bir karar vermek zorundayd. 920 yl Rebi'l Ahir aynn 14'nde (9 Haziran 1514) daha nce Osmanl Devletine eli olarak gnderilmi olan Emir Akbay et- Tavl'in de geri dnmesi ve ondan alman bilgilerin de deerlendirilmesinden iki gn sonra, ayn 16'smda Memlk Sultan Kansuh el- Gr byk emirlerine haber salarak onlar toplantya davet etti. Akam saatlerine kadar devam eden toplantda Selim ile al smail arasndaki savata taraf olunup olunmamas ve asker gnderilip gnderilmemesi uzun uzun grlp tartld. Alnmas gereken karar kolay bir karar deildi. Hem Memlk Sultan hem de Emirler alnacak olan kararn kendi devletlerinin gelecei iin ne kadar nemli olduunun farknda idiler. nk her iki devlette yani hem Osmanllar hem de Safeviler kendileri iin tehlikeliydi ve bu savatan galip kacak olan devletin kendi zerlerine yrme ihtimali de mevcut idi. Meclis btn bunlan deerlendirdikten sonra u karara vard: Hazrlanacak olan bir Memlk ordusu Haleb'e gnderilecek ve bu ordu Haleb'te durarak Osmanllar ile Safeviler arasnda cereyan eden mcadelenin ne ekilde sonulanacan bekleyecek ve Memlk ordusu bu savaa katlmayp bunlardan herhangi birisi kendilerine saldrmayp mdahalede bulunmad takdirde; tarafsz
17 ls

19

S. Tansel. a.g..e., s. 113. Enver Zaglame, el-Memdlikfib/hsr, Kahire, b. t. y.. s. 84; W. W. Clifford, a.g.?n. II. s. 272. W. W. Clifford, a,g. m. II, s. 276.

69

Cilneyl Kanat

kalacakt . Bu kararn alnmasndan sonra ayn 22'sinde (17 Haziran) Memlk sultan Osmanl elisine hila't giydirerek geri dnmesi iin izin verdi. Ayrca onun yanma hem ona refakat etsin hem de haberlerin doruluunu aratrsn diye Devadr Aynal Bay' verdi. Gnderilen eliye verilen mektup ile alnan karar da Osmanl Sultanna 21 bildiriliyordu . Bylece Yavuz Sultan Selim Memlk Devletim Safeviler karsnda yanma alamam, ama en azndan onun tarafszln salayarak kendisini iki ate arasnda kalmaktan kurtarmt. Selim bu srada ok politik davranarak. ehzade Ahmed'in oullarndan Sleyman ve Aleddin'in Memlklere sndklarnda. Memlk Sultannn bunlara ok yaknlk gstermesini bile sineye ekerek sabrl davranmasn bilmi ve muhtemelen her eyin bir zaman ve sras olduunu dnmtr. Osmanl elisinin geriye gnderilmesinden sonra, 920 yl Cemd el- l aynn 13'nde (6 Temmuz 1514) Sultan daha nce alman karar gerei byk bir orduyu, Haleb'e gidip Osmanllar le Safevler arasndaki durumu izlemek ve o blgeyi kontrol allnda tutmak zere grevlendirdi22. Daha sonra, ise ayn ayn 27'sinde Yavuz Sultan Selim tarafndan bir eli daha geldi ve bu eli gelirken yamnda 25 hamaln tad deerli armaanlar getirmiti. Memlk Sultan da Selim'in bu elisine ok itibar edip ikramda bulunmutu. Hatta 920 yl Recep aynn 6'snda (27 Austos 1514) dzenlenen askeri oyunlarn izlenmesi esnasnda, O'nun byk Emirlerin stnde ve kendi yannda bir yerde oturmasma izin vermitir. Bu trenlerin ardndan byk bir ziyafet verildi ve Sultan eliye hila't giydirerek ona geri dnme izni verdi. Ancak bu srada Kansuh el- Gr, Emirler tarafndan uyarld. Selim'in yannda bulunan elisi Aynal Bay geri dnmeden elinin gitmesine izin verilmemesi sylendi. Sultan da bu uyary dikkate alarak eliyi alkoydu23. Ayn gnlerde Kahire'de ilgin bir olay cereyan etti ki biz bu hadiseden al smail'in bo durmayp Memlk Devleti'nde olup bitenlerden haberdar olmaya altn anlyoruz. Buna gre; o srada yeni bir Osmanl elisi gelmi, Salihiyye'de iken bohasn aldrm ve dunundan haberdar edilen Sultan'm emriyle bu boha tekrar bulunup kendisine verilmi somada eli Sultan'm huzuruna kmt. Ancak Sultan onu daha nce gelen Osmanl elisinin yanna gnderince birinci gelen eli bu ahsn Osmanl elisi olmadm sylemiti. Her eye ramen bir mddet Kahire'de kalan bu ahs bir sre sonra Sultan'm eitli ihsanlarna nail olmu ve izin isteyerek oradan ayrlmt. Ancak yolda eline geen hediye ve paralarn yansm arkadana vermeyi reddedince arkada geriye Sultan'm yanna dnm ve o alsn Osmanl elisi olmadn ve tam tersine al smail'in yamnda ikamet eden bir kii olup al smail'in onu casus olarak Msr'da ne olup bittiim rensin diye gnderdiini itiraf etmitir. Bu durumun ortaya kmas zerine Sultan hemen emir vererek onu yolda yakalatm ve hapse koydurmutur. Grld zere ah smail, muhtemelen Osmanl ve Memlk devletleri arasndaki bir ittifak ihtimalinden kukuland iin casuslar vastasyla bu
20

20

21 22

2:)

bn ys, Bed'i ez-Zuhr, TV, s. 372-373, 375-376; Nikolay vanof, el- Feth el-Omn LVU Ktr el-Arabiyye, Arapa t e r c m e ; Yusuf Ataullah, Beyrut 1988, s. 59; b r a h i m Ali Tarhan, Devlet el-Memlk el-erkise, Kabil'e 1960, s. 174. bn ys, Bed 'i ez-Zuhr, IV, s. 378, 381. bn y s : Bed 'i ez-Zuhr. IV, s. 3 8 1 . bn ys. Bed'i ez-Zuh; IV, s. 392.

70

aldran Sava Esnasndaki Osmanl-Safev Mcadelesinde Memlk Devleti"nin Tutumu

durumdan haberdar olmak istemitir . Bir sre sonra ise Yavuz Sultan Selim'e daha nce eli olarak gnderilen Emir Aynal Bay'm geri gelmesi zerine, Osmanl elisine deerli hediyeler verilerek kendisi geri dnmek zere yolcu edildi. Selim'in yanndan gelen Emir Aynal'dan ise; Osmanl Sullanrmn kendisini ok iyi karlad, kelamna itibar edip ikramlarda bulunduu renildi. Ayrca Osmanl Sultam* mn Emir Aynal ile gnderdii mektup okundu. Burada Selini'in askerlerinin okluu ve kuvveti ile lgili baz bbrlenme emareleri vard ancak Sulan bunlar dikkate almad25. Osmanl hkmdar Yavuz Sultan Selim tahta ktktan sonra, daha Trabzon valisi iken mcadele etmeye balad Safevlere kar bir sefer yapmaya karar verdi. Bir mddet sonra balanlan hazrlklar tamamlannca 20 Mart 1514 Pazartesi gn Edirne'den yola lald. Osmanl ordusu ubuk ovasna geldiinde, Yavuz Sultan Selim Dulkadir Beg'i Alauddevle'ye. her eye ramen bir mektup gndererek onu al smail zerine yapt sefere davet etti. Ancak Alauddevle yalln bahane ederek bu teklifi reddetti26. Dulkadir Beg'nin bu teklifi reddetmesi gayet tabii idi. nk zaman ierisinde Osmanllardan uzaklam ve Yavuz Sultan Selinfin tahta kn dahi tebrik etmemiti. te o tarihten beri ikili bir politika takip etmeye alan Alauddevle, aslnda karlar gerei Memlk Devleti ile olan dostluunu ilerletmi ve ounlukla onlarn yannda yer almtr27. Bunlara ek olarak olaylarn geliimine baktmzda, daha 1512 ylnda Alauddevle'nin Kahire'ye elisi vastasyla gnderdii hediyeler arasnda al smail'e ait olup onun tarafndan Dulkadir Beg'ine hediye edilmi olan bir hrkann bulunmas, Alauddevle ile al smail arasnda artk dostluk tesis edildiini ve bunun daha sonra bir ittifaka dntn gstermektedir28. Muhakkak ki Alauddevle ile al smail arasndaki bu dostluun tesisinde Yavuz Sultan SelinTin. Dulkadir Beg'nin yeeni ahsuvar olu Ali Bey'i himaye etmesinin byk pay vard. nk Alauddevle'nin ahruh'u veliaht tayin etmesine kzan Ali Bey, Osmanl Sultan II. Bayezid'in yanna snm, Yavuz Sultan Selim'in tahta kmasndan sonra da Trakya'da irmen Sancak Beyliine tayin edilmiti29. te btn bu sebepler dolay s ile Osmanllardan yz eviren Alauddevle aldran seferi esnasnda Osmanllar ile birlikte hareket etmemi ve zellikle Memlk Sultan Kansuh el Gr'den ald talimat le Osmanl kuvvetlerine yiyecek ve hayvan yemi satn yasaklayarak Yavuz Sultan Selim'i zor durumda brakmt. Bundan baka Memlk kuvvetleri de Osmanllar'm erzak tayan deve kollarn vurmutu3". Bu durum zerine Selim, Kansuh el Gr'ye
24 15

24

bn lys, Bed 'i ez-Zuhr, IV, s. 385, 394-395. bn ys, Bed 'i ez-Zuhr, IV, s. 396. 36 Hoca Sadettin Efendi, TacU't-Tevrih IV, Haz. smet Parmaksjzolu, Eskiehir 1992, s. 181182; S. Tansel, a,g.e., s. 31, 38, 42. J7 Cell-zdc Mustafa, Selim-Nme, s. 392-393; Refet Yinan, a.g.e., s. 95-96. 28 bn ys, Bed'i ez-Zuhr, IV, s. 252. bn lys yukarda bahsedilen hrkann Uzun Masan'dan ah smail'e getiim sylemektedir. Jilileri Kahire'ye geli tarihi ise Refet Yinan tarafndan 1511 olarak verilmektedir. Bkz. Refet Yinan, a.g.e., s. 95-96. Refet Yinan, a,g.e., s. 96; M. C. ehabeddin Tekinda, "Yeni Kaynak ve Vesikalarn I Altnda Yavuz Sultan Selim'B ran Seferi", Tarih Dergisi, XVII, S." 22, stanbul 1968, s. 5960. u bn Zflnbl, Ahiret el-Memlfk, s. 19; S. Tanscl. a.g.e., s. 110-113; Refet Yinan, a.g.e., s. 96. 71

Cneyt Kanat

mektup yazarak Alauddevle'in yaptklarm ona bildirmiti. Memlk Sultan ise ona verdii cevapta; Alauddevle'nin emirlerine itaat etmediini sylyor ve gcnz yeli yorsa siz ona engel olun ve kendisini katledin diyordu. Ancak Kansuh el Gr bunun ardmd?.n hi vakit kaybetmeyerek gizlice br elisi vastasyla Alauddevle'ye gnderdii bir mektupla ise yaptklarndan dolay ona teekkr ediyor ve kendisini Sclim'e kar savamak zere kkrtyordu31. Muhtemelen Yavuz Sultan Selim btn bu olup biteni hissettii ve Memlk Sultannn tarafszlndan yzde yz emin olmad iin, Sivas'ta iken ordusundan 40 bin kiiyi ayrm ve skender Paa olu komutasnda, onlar kendisinin arkasnda Sivas ve evresinde kalmak zere brakmt. Osmanl Sultannn byle bir ihtiyat kuvvetini bu blgede brakmasnn sebeplerinden birisi Memlk Ordusunun kendi ordusunu arkadan vurma tehlikesiydi. Dier bir sebep ise; OsmanhSafev atmas srasnda Anadolu'da kabilecek muhtemel bir isyann nlenmesine ynelik bir ledbir olmasyd32. Ancak bu ihtimallerden her ikisi de gereklemedi ve Osmanllar ile Safevler ( 2 Recep 92) 23 Austos 1514 aramba gn savaa tututular ve ayn gn neticelenen savatan Osmanllar byk bir zafer kazanarak ktlar33. Savan sona ermesinden yaklak olarak bir hafta sonra. Kahire'de cereyan etmeye balayan hadiseler ise ok ilgintir. nk Kahire'ye, Osmanl Ordularnn Safevilere kar galip geldiine dair belli aralklarla kez haber gelmi olmasna ramen. Memlk Sultan bu haberlerden ilk ikisine bir trl inanmak istememitir. Ancak her eye ramen sevinmi gzkmekten de kendisini alamamtr. lk gelen haberle ilgili bilgiler ibn yas'ta aynen u ekildedir "920 yl Recep aynn 1 (Tunda (31 Austos 1514) halk arasnda Osmanl Sultan Sclim'in ah smail'i hezimete uratt ve Erzincan ile Tebriz'i ele geirdii haberi yayld. Ancak Sultan bu habere gvenmedi ve tki doruluu tespit edilinceye dek tereddt iinde kald ve davul aldrmad. Fakat Sultan byle bir haberin yaylm olmasna sevindi ve btn camilerde bu sebeple Kuran- Kerimler okunup hatun indirilmesini emretti. Bunun zerine mam c-fi'nn makamnda 70, mam el-Lcys bin Sad'in makamnda birok halim indirildi. Ayn ekilde; ibn el-As, Almed bin Tolun, E/,her ve Kahire'de bulunan btn camilerde hatim indirildi. Btn bu camilere, indirilen hatimlerden dolay Sultan tarafndan paralar gnderildi. Ayrca fakirlere ziyafetler verildi." Bu haberin ardndan yaklak iki hafta sonra, 920 yl aban aynm drdnde (25 Eyll 1514) tekrar bir habercinin gelerek Selim'in al smail'i hezimete uratt ve Diyarbekir ile Tebriz'i ele geirip ah smail'i bir demir kafes ierisine koyarak lkede dolatrd haberini getirdiini ancak yine Memlk Sultannn bu bilgiye tibar etmeyip inanmadm gryoruz34. Anlalan o ki. Memlkler bu bilginin doru olduunu bir trl kabul etmek istemiyorlard ve belki de Timur'un Bayezid karsnda kazand Ankara sava Memlkler ansnda Safeviler'in galip geleceine dair dnceler akla getirmiti35.
J1

tb Znbt, A/;/re/ el-Menlk, s. 19. Ccll-zade Mustafa, Selim-Nme, s. 368; M. C. ehabeddin Tekindag, ag.m., s. 59-60; Retet Yinan. a.g.e., s. 96. 31 S. Tansel, a.g.e., s. 55-60. 34 ibn lys, Bed'i ez-Zuhr, IV. s. 393. 396. 35 W. W. Clifford, a.g.m. 11, s. 271. 72
32

aldran Sava Esnasndaki Osmanh-Safev Mcadelesinde Memlk Devleti 'nirt Tulumu

zellikle ikinci gelen haberdeki demir kafes ile ilgili sylentiler Ankara Sava ile aldran Sava arasnda kurulan ilikinin aretidir. Memlk Sultam Kansuh el Gri tarafsz gibi gzkp el altndan destekledii Safevilerin malup olduuna dair gelen haberlere inanmak istemiyor olsa da, kendisi ile ayn mezhebten olan Osmanllarn galibiyetine sevinmi gibi gzkerek belki de halkn basks ile eitli camilerde hatim indirilmesi emrini vermiti. Ayrca onun bu haberlerin doru olmadn dnerek bu esnada kendisini bu ekilde teselli etmi olmas da mmkndr. Ancak bir sre sonra 920 yl Ramazan aynn nde (22 Ekim 1514) gelen haberciden aldran Sava ile ilgili kesin ve teferruatl bilgiler alndnda bu haberin don olduu kabul edilmi ve bunun sonucunda Memlk Sultam davul aldrmad gibi Memlk Emirleri de Osmanl hkmdar Yavuz Sultan Selim'in hametinden ve iddetinden rahatsz olarak bundan sonra onun tarafndan Memlk Devleti taraflarna doru ne olacan merak etmeye baladlar36. Ayn ayn 29'unda ise Sultan Selim'in elisi Kahire'ye gelerek hem kazanlan zaferi haber vermi hem de Osmanl Sultam'nn mektubunu ve fetihnamesini Kansuh el Gir'ye takdim etmiti- Sultan da eliye lila'l giydirmi, ve ona eitli hediyeler vermiti. Bu eli daha sonra 920 yl evval aynn 20'sinde (8 Aralk 1514) geri dnmek zere yola kmt. Bu hadiselerin grg ahidi olan ib yas ise eserinde; "Bu esnada Memlk Sultam, Selim'in bu zaferinden dolay kalede davul aldrmad ve yine Kahire'in sslenmesi emrini vermedi, bunun sebebi de anlalamad.'" diyerek Sullan'm tavr karsndaki hayretini dile getirmitir. Gerekten bundan nceki Memlk Sultanlarnn, Osmanllar'in Avrupa'da salad baarlara, stanbul'un fethine ve zellikle Sultan Kaytbay'n, II. Mehmet'in Uzun Hasan' bozguna urattnda gsterdii tepkiyi ve samimi sevinci hatrlarsak. Kansuh el Gri'nin tavrm ib yus'n yadrgamasn garip karlanamayz37. Ancak yazmzn en banda da ifade elliimiz zere artlar bu kez ok ama ok farklyd. nk artk aldran Sava'ndan sonra Alauddevle meselesini de halleden ve onun ban Kahire'ye gnderen Yavuz Sultan Selim'in nnde kendisinin Suriye ve Msr'a yrmesine engel olacak hibir tali kuvvet kalmamta. aldran sava ncesinde Osmanl Devlet le Memlk Devleti arasndaki samimi olmayan yaknlamann eklen olduunu her iki devletin hkmdar da gayet iyi biliyordu. Bu anda Memlk Devleti ile Safeviler'in arasnn da iyi olmamasna ramen Kansuh el Grf nin Alauddevle'yi kullanarak el altndan onlar lehine tavr almas ama tarafsz gibi gzkmesi Memlkler'in karlarna daha uygun dyordu. nk savamaya hazrlanan bu glerden her ikisi de Memlk Devleti iin byk tehlike oluturmaktayd. Bu sebeple de muhtemelen Memlkler; Osmanllar ile Safeviler'in bu mcadele esnasnda birbirlerini ciddi anlamda oyalayp ypratacama inanmakta idiler. Eer bu dnceleri gereklemi olsa idi, kendileri iin byk birer tehlike olan bu devletlerden galip geleni de bundan byle korkulur olmaktan kacakt. Anc;k olaylar beklenildii gibi gelimedi ve Osmanllar. Safcvilcr'i bir gn iinde hezimete uratarak bu mcadeleden daha da glenmi olarak ktlar30. Bu sebeple de Yavuz'un ah * Ibn tys, Bed'i ez-Zuhr, IV, s. 398. bn lys, Bed 'i ez-Zuhr, IV, s. 404. JS S. Tanscl, iug.e.. s. 113-114.
37

73

Cneyt Kanal smail'e kar kazand zaferi duyan Memlk Sultan ve Emirleri artk srann kendilerine geleceinden endie ederek ok zldler ve Sultan bu zntsne bal olarak davul aldrmayp Kahire'yi de ssletmeyerek memnuniyetsizliini aa vurdu. nk Kansuh el Gr Memlk Devleti'nin beksnn Osmanllar ile Safeviler 39 arasndaki mcadelenin seyrine bal olduunu ok iyi biliyordu . Gereklen de bu hadisenin zerinden yalnzca yl getikten soma Memlk Sultan ile Emirlerinin korktuu ey balarna gelmi ve Osmanl hkmdar Yavuz Sultan Selim, izledii siyaset ile yl gibi ksa bir sre sonra Memlk Devleti'ne son vererek btn Suriye ve Msr' Osmanl topraklarna katmt.

33

74

Kazn Yaar Kopraman, i:Msr Memlkleri". Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, VI, stanbul 19S9;s. 258.

Trk Dnyas incelemeleri Dergisi Say IV, zmir 2000, ss. 75-82.

OSMANLI SOSYO-EKONOMIK TARHNN KAYNAKLARINDAN VAKIF MUHASEBE DEFTERLER*

Galip EKEN" Tarihiler asndan Osmanl tatili! belki de en bol kaynaa sahip bir alma alandr. Bu duan balangla kaynak sknts ekmemek asndan bir avantaj olarak grlse bile bu kaynaklarn tasnif edilerek tarihilerin hizmetine sunhnamasndan dolay baz sakncalarnn olabilecei de sylenebilir. Son yllarda zellikle Babakanlk Osmanl Arivindeki tasnif almalar ile yeni kaynak gruplarndan haberdar olan tarihiler bir yandan bu belgelerden faydalanrken bir yandan da kabilecek yeni kaynak gruplarn merak etmektedirler

Osmanh tarihinin nemli bir kaynak grubunu vakfiyeler ve vakflar ile ilgili kaytlar oluturmaktadr ki bunlarn nemli bir ksm Vakflar Genel Mdrl arivinde bulunmaktadr. le yandan yine vakflarla ilgili pek ok belgenin zel ahslarn elinde bulunduunu biliyoruz. Bununla birlikle vakflar ile ilgili asl kaytlar XV. ve XVT. Yzyllara kadar uzanan "evkaf7 defterleridir. Bu defterlerden Osmanl Devletine bal lkelerden hemen hepsi iin bulmak mmkn olaca sanlmakladr. Defterler. Osmanl lkesinde bulunan vakflarn mal varlklar ile bunlarn gelirlerinin kullanm konusunda ayrntl bilgiler sunmakladr. Bu tr defterlerin bir ksm Vakflar Genel Mdrl, bir ksm da Tapu kadastro Genel Mdrl arivlerinde bulunmaktadr. Ancak daha sonraki donemler iin de phesiz bu tarz defterler tutulmu olmalyd. XV. ve XVI. Yzyllarda tutulan bu defterlerin XIX. Yzyl iin muadili denebilecek yine eyalet yahut sancaklar baznda tutulan defterlerin var olduu son zamanlarda yaplan incelemelerden anlalmaktadr. 1835 (H. 1251) yllarnda tutulmaya balanan ve Tanzimat'n hemen ncesine denk gelen bu "Vakf Muhasebe Defterleri " dikkatli bir nazar ile incelenirse hakikaten vakf tarihimiz, kltr , medeniyet ve iktisat tarihimiz asmda son derece nemli bilgileri ierdii anlalacaktr.

Bu inceleme 25-27 Eyll 1998 tarihinde stanbul niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits tarafndan dzenlenen X. Mill Trkoloji Kongresine tebli olarak sunulmutur. Yrd. Do. Dr., Cumhuriyet niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Sivas.

Galip Eken XVI. yzyla ait evkaf defterleri zerine bata mer Ltf Barkan olmak zere son zamanlarda tahrir defteri arlkl ehir tarihi incelemesi yapan aratrmaclar 1 almlardr . Ancak burada zerinde duracamz Tanzimat dnemine ait olduunu ifade ettiimiz vakf muhasebe defterleri zerine hemen hemen hi alma yaplmamtr. DEFTERLERN TESPT : Bu defterlerin ncelikle tespitinin yaplmas gerekmektedir. u ana kadar sadece Eyalet-i Rum'a bal Sivas, Tokal ve Amasya sancaklarnn Vakf muhasebe defterleri tespit edilebilmitir."1 "Hi phesiz ayn tarifi ve mnyeuc 'lger "Anabm'Osman ehirleri iin de bu defterlerden tutulmu olmaldr. Sivas, Tokat ve Amasya'ya ya ait olan Vakf Muhasebe Defterleri Milli Ktphane'deki "er'iyye Sicilleri " kataloglar iinde bulunmaktadr4. ounun eriyye Sicilleri iinde bulunabilecei sanlan bu defterlerin dier ehirlere ait olanlar. Sicillerin dikkatli bir nazarla incelenmesi ve te yandan vilayetlerimizdeki vakf mdrlklerinin arivleri bu gaye ile taranmas sonucu ortaya kartlabilecei kuvvetle muhtemeldir. DEFTERN TANITIMI: D$ Grn Yukarda da belirtildii gibi d grn itibariyle er'iyye Sicili defterleri tarznda tutulmutur. Yaz stili de sicil yazlarnn ayndr. Buradan lareketle muhtemelen bu defterler de mahkeme katipleri tarafndan tutulmutur. Bu defterlerin tutulu ekli bakmndan baz farkllklarnn olduu gzlenmektedir. Mesela Tokat'a ait defterdeki her bir kaytn yan tarafna hangi vakfa ait olduuna dair der kenarlarn dld grlrken Amasya'ya ait defterde bu durum sz konusu deildir. rnek tekil etmesi asndan Tokat defterinin ilk belgesinin der

Bu konuda bkz. mer Ltt Barkan, Ekrem Hakk Ayverdi, stanbul Vakftan Tahrir Defteri 953 (1546) Tarihli, stanbul, 1970; Fatma stek, H. 984 (h4. 1576) Tarihl Defter-i Evkaf Rma Gre Tokat Merkez Kazas Vakf Kaytlar, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 1985 (Baslmam Yksek Lisans Tezi); ehir tarihi almalarnda bu kaynaklarn kullanmna rnek olarak bkz. Ferudun M. Emecen, XVI Asrda Manisa Kazas, Ankara, 1989, s. 86-109. Bu noktada mer Demirel. Sivas ehir Hayatnda Vakflarn Rol (1700-1850), (Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara, 1991; adl doktora almasnda bu defterde nemli oranda faydaland grlmektedir. Bu defterlerden Sivas'a ait olan zerinde mer Demirel, Amasya'ya Adnan Grbz, Tokat'a ise Galip Eken almaktadr. Tokat'a ait Vakf Muhasebe Defteri Milli ktphane eri'yye Sicilleri Katolou 53 numaraldr; Amasya'ya ait olan ise 73 numaraldr.; Sivas'a ait olan ise Sivas Kongre Mzesi'sinde iken er'iyye Sicilleri ierisinde numarasz defterler serisi ierisinde idi, ancak u anda Mill Ktplane'de ve Sivas er'yye Sicilleri ierisinde olduu anlalan defterin u an iin numarasn bilemiyoruz.

Osmanl Sosya-Ekonamik Trihinin Kaynaklarndan Vakf Muhasebe Defterleri kenar olarak "Eskici Kuritolu menziline cri olan ma'i lezizin mtevellisi ve evkaf tarafndan verilen lemessk kayd" m grmekteyiz. Tokat defterinin ilk kaytlarnn allnda "es-Seyyid Hseyin el-Mevlev" , esSeyyid Ebbckir Nzr- Mu'accell ..." gibi kaytlardan defterin tutulduu srada i banda bulunan kad ve mu'accell nazrnn ismi verilirken, Amasya defterinde benzeri kaytlara rastlanmamaktadr. Yine Tokat defterindeki her kaytn altnda verilen tarihler Meri tarihe gre verilmi iken, Amasya defterinde her bir kayt iin her hangi bir taril dlmedii, sadece vakfn gelir ve giderlerine esas tekil eden yllar Rum tarihe gre belirtildii gzlenmektedir. Muhteviyat Osmanl devletinde vakflarn idaresi genel itibaryla II. Mahmud dneminde 1826 ylnda kurulan "Nezaret-i Evkf- Hmayn"a devredilmiti. Haremeyn vakflar ise Evkaf Nezaretinin kurulduu srada eskiden olduu gibi yine Darssade aalarnn elinde bulunuyordu. 1836 ylnda Haremeyn vakflarmm idaresi ile megul olmak zere nce Haremeyn-i erifeyn Evkaf Nezreti knlduysa da daha sonra bu nezaretin, Evkaf Nezretinin bir ubesi haline geldii grlr5. Ve bu arada tarada vakf idaresinde sorumlu olmak zere Muaccelat Nazrlar yahut Muaccelat Mdrlklerinin kurulduu anlalmaktadr.6 Elimizdeki defterler 1835 ylndan itibaren tutulmu olup, her belgenin hemen hemen ayn ya da yakn balklarla balad grlmektedir. rnein "Nezret-i evkf- hmyn- mlkne mlhak evkfdan olup ..." tarznda ya da vakf eer Haremeyn vakf ise bu kez "Haremeyn-i muhteremeyn hazine-i celilesine tbi evkfdan..." eklinde kaytlarn tutulduu mahede edilmekledir. Vakfn evkaf nezretine yahut haremeyn evkafna ait olduu belirtildikten hemen sonra vakfn bulunduu mahal tanmlanmaktadr; Mesela "...medine-i Tokat'ta vki' Marul suyu vakfnda..." (Tokat Defteri s.l); bir baka rnek: "...medine-i Amasya'da vaki Mevlevihane ..."(Amasya Defteri s. 2) gibi. Vakflarn idaresi ve bu arada gelir ve giderlerinin hesab bata vakfn mtevellileri olmak zere tarada bulunan "Mu'acceat Nazrlar" veya "Mu'accelt Mdirler'nce birlikte yrlldklerine ahit oluyoruz. Bu durum ise defterlerdeki kaytlarda "Haremeyn-i erifeyn nezretinde olan evkfdan medine-i Tokat'da vki' akr Salar vakfnn 254 senesine mahsuben vcda gelen r-i mahsulat narifct-i er' ve mu'accelt nazr atufetl el-Hac Surri Efendi ma:rifetiyle bi't-tahkik ..." (Tokat s.7) eklinde grlmekle. Baz kaytlarda da varidat muhasebe ve masarifaln tahkik Bu konuda bkz. Bahaeddin Yediyldz, "Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul, 1986, C. 13, s. 103; ayrca bkz. Nazif ztrk, Trk Yenileme Tarihi erevesinde Vakf Messesesi, Ankara, 1995, s. 77-80; Ahmet Akgndz. slam Hukukunda Ve Osmanl Tatbikatnda Vakf Messesesi, Ankara, 1988, s. 282- 284; Ali Akyldz, Tanzimat Dnemi osmanh Merkez Tekilatnda Reform, stanbul, 1993, s. 146-160. Bkz. Nazif ztrk, a.g.e. s. 81; Ahmet Akgndz. a,g.e. K.284.

Galip Eken

edilip masraflarn demesi yapldktan sonra baki haslatn ''mtevelli, zaviyedar ve mrtezika "gibi grevliler arasnda pay edilmesi belirtilmektedir (Tokat Defteri s. 158: Amasya defteri s.2). Vakfn yekun gelirleri ortaya kartldktan sonra ncelikle Evkf- Hmyn iin r Laliakk.uk ettirilip bunun, toplan varidattan dld grlmektedir. Bunun hemen akabinde masraf kalemleri olarak grlen giderlere gelince genel itibariyle "ilindik", duhan ve kahve masraf ile nakliye masrafnn giderleri olduu anlalmaktadr. Tokat deflerinde yukarda zikredilen kaytlarn hemen altnda vakfn gelir ve giderlerinin 1252-1253 gibi bir ya da iki yllk bir srecin belirtilip altna Meri tarih Arapa olarak gn ay ve yl itibariyle drlrken. Amasya defterinde sadece ilgili vakfla alakal tutulan muhasebenin bir yllk yahut iki yllk sreci belirtilmektedir. Mesela Amasya'daki Ahi madddin ve Ahi Mulyiddin vakflar ile ilgili kaydn iinde "...51 ve 52 senelerine mahsuben ..:' kaydnn dnda bakaca bir tarih dlmemitir. Yine Amasya Mevlevihanesne ait muhasebe kaydnda buraya ait vakfn "mtevellisi olan eyh Mehmed Efendi ile 254 senesi mart ihtidasndan ubat gayetine dein muhasebe defteridir ki ber vech-i ati zikr ve beyan olunur" baresi bulunmaktadr (Amasya s.2). Bundan sonra gelir yerleri ile birlikte vakfa bal gelir kaynaklan kaydedilmektedir. Vakflarn en nemli gelir kaynaklarnn banda da hi phesiz vakf kyleri ve buralardan elde edilen hububat gzkmektedir. Ayrca kylerin bal olduu nahiye kaza gibi idar birimlerde belirtilmektedir. Amasya'da bulunan bir vakfn gelir kaynaklar iinde Sivas'n bir kynn gelirleri de bulunabilmektedir. Ya da Tokat merkezdeki bir vakfn irad arasnda Artukabad yahut Turhal gibi Tokat sancann kazalarna bal kylerinin bulunduu grlmektedir. Ky gelirlerine bakldnda bunlarn daha ziyade hnta(buday), a'ir(arpa) olduu grlr. Bununla birlikte gelirlar arasnda burak, mercimek , fi? yulaf, soan gibi deiik rnler de bulunmaktadr. Tokat defterinde kylerin isimlerin hemen yan banda bal olduu idar birim ile birlikte topran tam, yann, yahut rab' malikne dununu da net olarak belirtildikten sonra ka keyl hububat ve bunlardan ka kuruluk gelir elde edildii kayl edilmitir. Ayrca bu hububatn l birimi olarak keyl yahut kilenin hemen altnda ""md" n de bir l birimi olarak kullanld grlmektedir. Gelirlerin kaydedilmesinin akabinde "cem'an yekn" dnemin para birimi olan kuru ile verilmektedir. Yalnz burada zerinde durulmas gereken baka bir nokta vakfa bal kylerin gelirleri Tokat defterinde olduu gibi verilirken, Amasya defterinde bu gelirlerin r verilmektedir. "'aar karye-i Kerbansaray temam malikne der nahiye-i Gldiken vakf- mezbur hasl hnta keyl..." gibi. Pek tabii olarak vakf mallan sadece tarlalardan ibaret olmayp han hamam, dkkan, para gibi dier kymet ifade eden menkul ve gayr- menkuller de bulunmaktayd. Bunlardan gayr- menkullerin kiraya verilerek yllk icarlarndan faydalamld gibi paralar da gelir getirmek amacyla borca verilmekteydi. Bu babdan da olduka kymetli bilgiler bulunmaktadr. Mesela Tokat'ta el-Hac Mehmed bin 78

Osmanl Sosyo-Ekonomik Tarihinin Kaynaklarndan Vakf Muhasebe Defterleri

Hamza vakurun, gelir kalemleri iinde Cami-i Kebir "nezdinde" ki Han'n bulunduu ve 1252 ve 1253 yllar iin 150'er kurutan 300 kuru, yine ayn vakfn "akar iinde Cedid mahallesinde bulunan "menzil''den mezkur yllar iin 15'er kurular 30 kuru icar geliri elde edildii anlalmaktadr.(Tokat Defteri sayfa 153) Gelirler net olarak ortaya konduktan sonra "Minle'l-ilract" ad altnda masrifat ksmna geilmekte burada ise harcamalar yine ak bir ekilde ortaya konmakladr. ncelediimiz her iki defterde de yeknattan muntazaman ''tertib-i maa ve harc- muhasebe masraf" dl inektedir. Vakfn arda kalan gelirleri ihtiya halinde vakfedilen camii, raesdd. medrese gibi hizmet binalarnn bakm ve onarmna sarf edilmektedir. Yine bu gelirler vastasyla vakfn camii mescid, zaviye gibi hizmet binalarnda vazife yapan imam. mezzin, ferra. eradar, hafz, czha, hattat, ehkn, tabbah gibi grevlilerin cretleri dendikten sonra baki haslat mtevelli ve evlad- vkfa tahsis edildii gzlenmektedir7. Sonu olarak Tanzimat dnemine ait olan bu defterler eer Osmanl geneli in yaplmsa bir defa XIX. Asrda var olan vakflarn eski tabirle '"bilemamiha" ortaya konmasna vesile olacaktr. Dolaysyla ilk olarak, XV. Yzyldan ve hatta Selukludan itibaren ihdas edilen vakflarn devamllklar konusunda esasl bir bilgiye salip olurken dier yandan da variklanna alt olunan vakflarn gelir ve gider dalmlar da ok net olarak grlecektir. Bu da vakf tarilimiz asndan olduu kadar iktisat tarihimiz asndan da ayr bir nemi haiz olsa gerektir. Gelirlerdeki artma, eksilme yahut vakfn kendine yetmeyecek hale gelmesini ortaya koymasnn tesinde, l ve para birimimizdeki deiim le, para gelirlerinin harcama istikametlerinin oram da aka ortaya konacaktr.

Bu tr kaytlara deUerin pek ok sayfasnda rastlanacandan defter numaralar verilme gerei duyulmamtr. 79

Galip Eken

EKLER Amasya Defterinden Bir rnek: Sayfa 179. Nezret-i evkf- hmyna mlhak evkfdan medie-i Amasya'da ka'i Ali elebi ibn-i merhum Mcyyed elebi Vakf-i erifinin b-bert- "l mtevellisi olan Seyyid Muhyiddin Halife ile ikiyz elli drt senesi mart ibtidsmdan ubat gayetine dein varidat ve mesrifat vaki' muhasebesi defteridir ki ber-vech-i at beyan Mahsul-i rad- vakf- erif m. (mezkur) Ber-y mahsul "ar- vakfn, (mezkur) temam malikne der- karye-i Seviye(?) ve Bayrack Alani(?) der- naliye-i Argun der- liva-i mezbur Hnta kile f 55 md 17,5 962,5 kuru (Cem'a Yekn) 1400 kuru a'ir ve saire kile fi 25 md 17,5 437,5 kuru

Minhe'l-hract ber-y mesrif-i hne ve ber-nu'tad- cret-i nakliye ve maa 395 kuru naa- muharrer b-a'r- hums- mahsul ba!de?l-mesaiif'l-mu'tde 200 kuru harc- mhasebe-i aklm 25 kuru aklm- hazine 25 kuru mdir-i mu'accelt 50 kn 645 kum Mizan 1400 kuru ird 645 kuru mesrifat 755 kum Fazla-i vakf- mezbur bi-cihet-i art- vkf ve ber-mceb-i vakfiye-i erife me'mul-beh c\'ld- vkfdan batn- e^'\'ele meruta bulumu olduundan ekber evld vkfdan mum-ileyh Muhyiddin Halife'ye teslim klnm olduu erh virildi

Osmanl Sosyo-Ekonomik Tarihinin Kaynaklarndan Vakf Muhasebe Defterleri

Tokat Defterinden Bir rnek: Sayfa 151. (Der-kenr) Ahi Muhiddin vakf defteri , . .. Nezrel-i cvkf- Humyn- mlklneye mlhak evkfdan medine-i Tokad'da vaki Ah Muhyiddin evkafnn elli iki senesinde zira'at ve ibu elli senesinde vcda gelen r-i mahsult ma'rifet-i er' ve Muaccelt Nzn 'atufetl Ebbekir Aa ma'rife ve mtevelli-yi vakf ma'rifeliyle bil-tahkk zahire ilrc olunarak terkm olunan varidat ve mesrift defteridir ki ber-vech-i at zikr olunur hurrire fi yevm'l-hmis irn ehr-i zilkde-i erife sene selse ve hamsn ve mieteyn ve elf Karye-i Sahr tbi' kaz-i Artukbd te'mm mlikne- vakf- mezbr Hnta rub/156 Kuru 1672,5 a'ir rub/148 Kuru 462,5 Karye-i Berkircek tbi' kaz- mezbr te'mm mlikne-i vakf- mezbr Hnta nb/471 Kuru 3238 a'ir rub/153 Kuru 478,5 Komanal an muzfat- Tokad te'mm

Karye-i Seyideli tbi' nhiye-i mlkne-i vakf- mezbr Hmta rub/74 Kuru 508,5 a : ir rub/64,5 Kuru 225

Mezra' Kasel (?) tbi' nahiye-i mezkr mlikne-i vakf- mezbr Hnla nb/30 Kuru 206 a'ir rub/25 Kuru 78,5 Yekn 6269,5 - 627 5642,5 - 880 4782,5 - 673 408975 - 500 3589,5 - 579,5 Hisse-i tevliyet an-haslal- mezra-i r ve r-i mahsult 81 Ber-nutad- Kadm hakim Efendilere virile gelen bera-y muhasebe Zehyir-i mezkrun Tokad'a nakliye mesrif Karyelerin ta'irine me'nur hnelerine ve mesnflerine virilen r-i mahsul an caib- evkf- Hmyn

Galip Eken

3010 1505

Hisse-i evldiyet msf- mahsl ber-mceb- art- vkf

Vkf- nuunileyhin sene-i nerkmeye mahsuben alt bin ikiyiiz aln dokuz buuk kuru varidatndan ber-vech-i muharrer masnfat hisse-i evldiyet ve tevliyeti fiir u nihde bak bin beyz be kuru dal f ber-mceb amel-i kadm dokuz cihet itibr olunarak ba-beravt be nefer ell-i nrtezika meyanelerinde taksim olunmudur.

,82

Trk Dnyas incelemeleri Dergisi Sav IV, zmir 2000, ss. 83-90.

XV-XVL YZYILLARDA OSMANLI ANADOLU TOPLUMUNDA G AYRI MSLMLERN DURUMU: AMASYA RNE*

Adnan GRBZ Giri Geni bir corafya zerinde kurulu olan Osmanl mparatorluu'nda Hristiyanlar bata olmak zere bir ok dine mensup topluluun yaad tarih bir olgudur. Osmanl medeniyetini oluturan temel elerden birinin de din olduu gereinden hareketle; Osmanl lkesinde, ibadetlerin yerine getirilmesi, gerekli messeselerin kurulmas gibi alanlarda tam bir inan ve vicdan hrriyetinin sergilendii de bilinmektedir. Klasik dnem Osmanl toplumunda, Musevilerin sinagog ve havralar dnda; Hnsyanlarn, Katolik Kilisesi, Ermeni Katolik Kilisesi, Gregoryen Ermeni Ortodoks Kilisesi, Grek Ortodoks Kilisesi, Rum Ortodoks Kilisesi, Sryani Ortodoks Kilisesi, Protestan Hrstiyan Kilisesi, Keldan-Nestur Kiliseleri, Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi, Gregoryen Ermeni Ortodoks Patriklii gibi st kurulularnn da bulunduu ibadethaneleri bunun bir delili olarak ileri srebiliriz. Osmanl Devleti rnin, bu ok eitli gayr-i muslini unsurlar dikkatle muhafaza ettii, asla asinile yoluna gitmedii, devletin knden sonra bu unsurlarn asl zelliklerinden hi bir ey kaybetmeksizin tarih sahnesine zinde bir ekilde kmalarndan da aka anlalabilir. Osmanl toplumunda devletin gayr-i mslimlerle olan ilikilerini nfus yaplan ve ekonomik durumlar olarak iki kategoride incelemek mmkndr. Nfus Yaplan Son yllarda Osmanl toplumunun eitli ynlerinin incelendii aratrmalarda artk Osmanllarn mparatorluk bnyesine kattklar blgelerde karlatklar gayr-i

Bu yaz 25-28 Eyll 1998 tarihinde stanbul niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits tarafndan dzenlenen X. Milli Trkoloji Kongresine sunulan tebliin gelitirilmi ekldir. Yrd. Do. Dr..Cumhuriyet niversitesi Fen-Edebiyat Fakllcsi Tarih Blm.

Adnan GUrblz mslim nfusu kl zoruyla ve hemen mslnan olmaya zorlamadklar ortaya km 1 bulunmaktadr . Mesela, Osmanl idaresine girmesinin zerinden altm yllk bir sre gemi olmasna ramen 1520'li villam Trabzon Sanca'nda nfusun hl yzde 2 seksenbelik kesiminin gayr-i mslim olarak grnmesi manidardr . Yine mesela, Gneydou Anadolu Blgesinde 1514'l yllar civarnda Osmanl hkimiyetine giren Mardin ehrinde, fethi mteakip dzenlenen tahrir defterinde gayr-i mslim nfusun zamanla daha byk bir ounluu tekil ettii, buna karlk mslmanlarn ayn art oranna ulaamadklar grlmektedir3. nceleme konumuz olan Amasya ehrine gelindiinde: Amasya ehri, 1520 yl tahrir defterinde 48'i mslman ve 4'ii gayr-i mslim olmak zere 52 mahalleden mteekkildir. Gayr-i mslim nfusun yaad mahallelere, ehrin ok yaknnda bulunan Dragobid, Ziyre, Ls. Kelkis ve Aalk gayr-i mslim kyleri ile ehir iinde cemaat halinde yaayan Nasriyye. Yaludiyan ve Zimmiyan taifelerinin yerleme yerini de dalil edersek, gayr-i mslim mahalleleri olarak addedebileceimiz yerleme says 12'yi bulmaktadr. Be kyn de dahil olduu 12 mahalle gayr-i mstimler tarafndan kurulmu olup. bunlarn hi birinde nslmanlarla gayr-i nuslinler kark olarak otumuyorlardi4. 1520 yl tahrir deflerinde Amasya ehrinde 60 mahallede, 1990 toplam nefer yaamaktadr. Bu toplam nefer nfusun %78'ini 1555 nefer nfusla mslmanlar tekil ederken; geri kalan %22'lik ksm 435 nefer nfusla Ermeni, Yahudi ve Rumlardan

Mesela bkz. Bilal Eryilmaz, Osmanl Devleti 'tide Gayr-i Mslim Teb 'ann Ynelimi, stanbul 1990. s. 24-51; .Ltfi Barkan, "Research on the Ottoman Fiscal Surveys", ed. M.A. Cook, Studies in the Economic Histoy the Middte Ecm, London 1970, s. 163-171; Slanford J. Shaw, 'The Otloman Census System and Popuiation", Internaonal Journal ofMiddle East Studies, 9(1978), s. 325-338; Yavuz Ercan, -'Trkiye'de XV. ve XVI. Yzyllarda Gayrimslimlerin Hukuki, timai ve ktisadi Durumu", Belleten, XLV7188(1983), s. 1119-1150; Gilfcs Veinstem, 'Tetiliten Sonraki Osmanl Millet Sistemi zerine Baz Dnceler", /. Uluslararas stanbul'un Fethi Sempozyumu, 24-25 Mays 1996, stanbul 1997, s. 137-142. 1486 yln ihtiva eden tahrir deUerinde Trabzon elmnde mslman hane 258, gayr-i mslim hane 901 iken; 1523 yl tahrir defterinde 1005 mslman haneye karlk 6012 gayr-i mslim hane grnmektedir. Bu dununda ehrin nfus yekn mslmanlarda %14.32, gayr-i mslimlerde %8S.68 olarak ortaya kmaktadr, bkz. Heath W. Lowry, Trabzon ehrinin slmlama ve Trklemesi 1461-1583, ev. Demet ve Heath Lowry, stanbul 1981. s. 43, 93, 118. ehrin nfusu, 1518 yl tahrir defterinde mslmanlar 3594 hane, gayr-i mslimler 4616 hane; 1526 yl tahrir defterinde mslmanlar 4610 hane, gayr-i mslimler 6202 hane; 1540 yl tahrir defterinde ise. mslmanlar 5511 hane, gayr-i mslimler 8432 hane olarak grnmektedir. ehirde, 1518 ylndan 1540 ylma mslmanlarn nfus art oram %34'de kalrken, gayr-i mslimlerin nfus art oran %56 olarak gereklemitir, bkz. Nejat Gyn, XVI. Yzylda Mardin Sanca, Ankara 1991. s. 86. 88. 103. Babakanlk Osmanl Arivi(BOA), Tapu Deften 387, s. 353-354.

84

.W-XVI. Yzyllarda Osmanl Anadolu Toplumunda Gnyr- Mslimlerit Durumu: Amasya rnei meydana gelen gayr-i mslimler tekil etmektedir. Gayr-i miislimlerin %17 si ki, 435 : 5 nefer nfusun 73 Yaludi. kalan da H'nstiyandr . Amas> a ehrinde mahalleler nfus oranlamas itibariyle kk birim yaplanmas halinde olup, ortalama mahalle basma 33 nefer nfus dmektedir. Bu oran mslman mahalle bana 32 nefer, gayr-i mslim mahalle bana ise 36 nefer olarak ortaya kmaktadr. Bu mahallelerden 39'unun 40, 14'nn 20 neferin zerinde nfusa sahip olduklar grlrken, sadece 2 mahalle 80'in zerinde nefer nfus barndryordu. Amasya ehrinin en byk mahallesi 94 nefer nfusa sahip Dere Mescid iken, onu srasyla 91 neferle Sofular, 72 neferle amlular ve gayr-i mslim olmak zere 73 neferle Savadye mahalleleri takip etmektedir. Bir arada yaayan Yahudi cemaati de 73 nefer nfusla byk mahalle yaplanmas iinde grnmektedir. Amasya ehrinin en kk mahalleleri ise, 7 nelerle Avkuniye, 9 neferle Alaca Mescid, 10'ar neferle Kba ve Mevlna Sofu. 11 neferle Hzr Be mahalleleridir. Gayr-i mslim olmak zere 8 neferle zimmi taifesinin birarada yaadklar birim yaplanmas da nfus younluu itibariyle en kk birimi oluturmaktadr. Amasya ehrinin nfusu 1520 tahririnden 1576 yl tahririne kadar %67 orannda art gstermek suretiyle 3326 nefer nfusa ulamtr. Bu oran, mslmanlarda 2551 nefer nfusla %64 orannda iken, gayr-i mslimlerde 775 nefer nfusla %78 orannda gereklemitir. Gayr-i mslimler arasnda ise, Hnstiyanlar %97 orannda artarak 362 nefer nfustan 712 nefer nfusa art gstermi, Yahudiler 73 nefer nfustan 63 nefer nfusa dmek suretiyle %14 orannda azalmlardr6. 1520 ylndan 1576 ylma ortalama mahalle bana den nefer nfus says mslman mahallelerde 52, gayr-i mslim mahallelerde ise 60 nefer olmak suretiyle bir art gstermilerdir. Buna gre, iki mahallel50 neferin, 7 mahalle 100"n ve 11 mahalle de 80'in zerindedir. te yandan 24 mahalle 40'm ve 7 mahalle de 20'nin altnda nefer nfusa sahiptiler. Amasya ehrinin en byk mahalleleri, ehrin dnda mslman ve gayr-i miislimlerin kank olarak bulunduklar Dragobid, Ziyre, Ls , Kclkis ve Aalk kyleridir. ehir iinde Dere Mescid Mahallesi 94 nefer nfustan 152 nefer nfusa, gayr-i mslimlerc ait olan Savadiye Mahallesi de 73 nefer nfustan 129 nefer nfusa ulamlardr. Kbcez Mahallesi 35'den 109 nefer nfusa, Mehmed Paa Mahallesi 64'den 105 nefer nfusa art gsteren byk mahalleler olarak grlrken; eyh elebi Mahallesi 7 nefere, Kba Mahallesi 13 nefere den en kk mslman mahalleler olmulardr. Mslman mahalleleri gibi klen bir baka gayr-i
!

XVI. yzylda Kayseri, Karaman. Amasya. Trabzon ve Erzurum ehirlerinin merkez alnarak Anadolu'nun nfus durumunun incelendii bir aratrmada; ad geen ehirlerden sadece Amasya'da' Yahudi nfusun yaad belirtilmekledir, bkz. Roald C. Jennigs, "Urban Population n Analolia in the Sixteenth Centry: A Sldy of Kayseri, Karaman, Amasya, Trabzon and Erzurum", Uernalional Journal of Middle east Sludies. 7(1976), s. 21-57. Bu Yahudi nfusun byk bir ihtimalle 1492-1496 spanya ve Portekiz srgn Yahudiler olduu dnlebilir, bkz. Moshe Sevilla-Sharon, Trkiye Yahudileri, stanbul 1993, s. 4042.orlaya BOA, TD 2, s. 466480. Tapu Kadastro Genel Mdrl, Kuyud- Kadime ArivifKKA), Tapu Defteri 26, s. 1 a- ] 4b. 45

Adnan Grbz

mslim mahallesi de 21'den 16'ya den Nasriyye cemaatinin bir arada yaad yerleme birimi olmutur. Tahrir defterlerinden takip edebildiimiz kadaryla Kanun devrinin ilk balarnda, Amasya ehrinde 48'i mslman ve 7'si gayr-i mslim olmak zere 55 mahalle bulunmaktadr. ehirdeki 7 gayr-i mslim mahallesinden 2'si cemaat ve biri de taife eklinde yerlemi bulunmaktadr. ehrin hemen yaknnda bulunan 5 gayr-i mslim kyn de ilave edilmesiyle ehirde 60 mahallenin varl ortaya kmaktadr. 1576 ylna gelindiinde ise. Meyyedzde ve Alaca Mescid mahallelerinin Yakutiye Mahallesi ile; Yrg Paa Mahallesi'nin Gk Medrese Mahallesi ile birlemeleri sonucu mahallenin eksilmesi ve Avkuniye Mahallesi ile 8 nefer nfusa sahip zinmi taifesinin bir arada yaad yerleme biriminin ortadan kalkmalarna karlk; ah elebi ve Hzr Bey mahallelerinin sonradan kurulmalar ile ehirdeki mahalle says 53 olarak karmza kmaktadr. Buna ehir yaknndaki 5 gayr-i mslim k} de ilave edilse bile mahalle saysnn 1520 tahririne gre 60 : tan 58'e dt grlr. ehirde, 1520 ylnda mslmanlarla gayr-i mslimlerin kark olarak bir arada yaadklar mahalle yokken, 1576 ylnda 6 mahallede birden mslmanlarla gayr-i mslimlerin bir arada yaadklar grlmektedir. Bu mahalleler. Dede Kasn 28 nefer nfus, 26 mslman-2 gayr-i mslim; Bayezid Paa 59 nefer nfus. 58 mslman-1 gayr-i mslim; Mescid-i eriba Mahmud Bey 44 nefer nfus. 42 mslman-2 gayr-i mslim; Eski Kethda 34 nefer nfus, 25 mslnan-9 gayr-i mslim. ehir mahallelerinin drtte birinde sadece gayr-i mslimler bulunmakla beraber, ounluu her zaman mslmanlar oluturmaktaydlar. Bununla birlikte, gayr-i mslimlerin her ne kadar az da olsa mslmanlarla kark halde bir arada oturmalar dikkat ekicidir. 1576 tahririnde dier bir dikkat ekici durum da 1520 tahririnde sadece gayr-i mslimlerin oturduklar ehrin mahallelerinden saylan Dragobid ve Ziyare kylerinde mslmanlarla gayr-i mslimlerin kark olarak bir arada oturuyor olmalardr. Buna gre Dragobid 109 nefer nfusa sahip olup bunun 4' mslman-105'i gayr-i mslim; Ziyare ise, 339 nefer nfusa sahip olup, 101'i mslman-238'i de gayr-i mslimler oluturmaktadr. Amasya ehrindeki gayr-i mslimlerin XVI. yzyl boyunca mslmanlara gre daha fazla oaldklar grlmektedir. Gayr-i mslim nfusun art onun %78 iken. mslmanlarn art oram %64 olmutur. Bunun sonucunda gayr-i mslim nfusun kendi inde art oran %22'den %23'e ykselmitir. Gayr-i mslim nfusun iinde Hnsliyanlar %97 orannda artarken. Yahudiler %14 orannda bir azalma gstermiledir. Hrsliyanlarm art oran toplam ehir nfusu iinde %19'dan %22'ye kmtr. ehirde, 1520 ylnda talimini olarak 5907'si mslman ve 211 Ti de gayr-i mslim olmak zere 8018 kiinin yaamakta iken; 1576 ylnda ise, 8907"si mslman ve 2571 'i de gayr-i mslim olmak zere 11478 kiinin yaad anlalmaktadr. Bunun sonucu olarak ehir nfusunun yaklak %43 orannda bir art gsterdii Grlmektedir7.

XV-XVI. yzyllar boyunca Osmanl Anadolu'sunun eitli ehirlerinde ortaya kan tahmin nfus oranlan karlatnldnda Amasya'nn nfus itibariyle nde gelen ehirler arasnda yer

86

XV-XV. Yzyllarda Osmanl Anadolu Toplumunda Gayr- Mslim terin Durumu: Amasya rnei Sonu olarak, klasik dnem Osmanl toplum yaps zerinde gerekletirilen talrir defterlerine dayal aratrmalarda,. Osmanl nfus saymlarnn ortaya koyduu gerek, XVI. yzyl boyunca genel nfusun nzla arttm ve bu arta gayr-i mslim unsrun da byk miktarda katkda bulunduklarn gstermektedir. Bu katknn sadece doal art yoluyla olmad, bir takm gler dolaysyla da gerekletiini bilmemiz gerekiyor. Bilhassa 1492-1496 yllar spanya ve Portekiz srgn Musevilere Osmanl idaresinin kucak amas, lke snrlan iinde yerlemelerini ve yaamalarn kolaylatracak tedbirleri alp bu yolda idari dzenlemeler yaplmas, insanseverliin ve baka inanta olanlara sayg gstermenin tarih iinde ilk ve bu boyutta belki son rneini oluturmutur. Ekonomik Durumlar XV-XVI. yzyllar boyunca Osmanl ekonomik hayalnda XVII. yzyla gelinceye kadar byk apl deiiklikler grlmemektedir. Osmanl'nn salip olduu geni corafya zerinde gerekleen i ve d ticareti devlet, sk bir denetini altnda \TiTO\tQTiYiekledVi. Osmanln ekonomisi kendi ke&dme, ^etaa br &''raK& W\W#..dwwMs& dolay bu denetimin salanmas da kolaylamaktadr. stelik, dnya ticaret yollan da XVII. yzyln sonuna kadar Osmanl Devleti'nin kontrolndedir. Gayri mslim unsurun bu ok dzenli ekonomik hayat iindeki yerine gelince; Osmanllar Anadolu'yu idareleri altna aldklarnda bu corafya zerinde her tarafa dalm ok miktarda Ermeni, Rum ve Musev topluluu buldular. Bu topluluunun ekonomik hayatn btn nemli i kollarnda st seviyeden bir faaliyet iinde bulunduklar bilinmekledir. Bunlardan bilhassa Ermenilerin Osmanl corafyas zerinde her noktada ipek ticaretinde baarl olduklar grlmektedir. Osmanllar, Ermenilerin ticaretteki bu yeteneklerinden yararlanmak islediklerinden dolay onlara kendi blgelerinde din zerklik salamlardr8. Dier yandan Ermenilerin ekonomik dummlann ve geleceklerini etkileyen ok nemli bir olay da Osmanl-ran mcadelesi olmutur. Yavuz Selim'in sava sebebiyle Anadolu'da faaliyet gsteren ranl tccarlar hapsettirip, mallarn msadere ettirmesi ve ran ipek yolunu kapattrmas ile balayp gelien olaylar sonunda, Ermenilerin, daha nceki bilgi birikimleriyle ranl tccarlarn yerim alarak Osmanl ipek ticaretine hakim olmalarna yol amtr .

tir .MJI-UI Jwa>: .T5fOUln .1.15(10 ji.vaunda JJUMUISV -Kijvsfiri,- .1.UK10 jien 3500 civarnda bir nfusa; Tokat, 7500'den 14000 civarnda bir nfusa ortalama %50 art gstermek suretiyle sahip bulunduklar grlmektedir, bkz. Adnan Grbz, WXV-XVL Yzyllarda Sivas ehrinde dari ve Ekonomik Yap1", Vakflar Dergisi, XXVI(1997). s. 95; M.Akif Erdoru, "XV-XVII. Yzyllarda Kayseri Zimmileri", Tarih Boyunca Kayseri Sempozyumu Bildirileri, Kayseri 1997, s. 71; lhan ahin-F eridim Emecen, "XV. A srm kinci Yarsnda Tokat ehri", eyhlislam bn Kemal Sempozyumu, Ankara 1986, s. 41-51. mparatorluun ilk baehri olan Bursa'da bulunan Ermeni Patriklii, stanbul'un fcedilmesinden sonra cemaatiyle birlikte stanbul'a getirilmek sureliyle yerletirilmitir, bkz. Hsat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ennei Meselesi, Ankara 1950. s. 89. Osmanl corafyasnda cereyan eden ipek ticareti ve buna gayr-i mslim unsurun katks konusunda geni bilgi iin bkz. Halil nalck, "Osmanl Pamuklu Pazar, Hindistan ve 87

Adnan Grbz Ermeniler, sfahan'dan balayp Akdeniz'e kadar uzanan blgede son derece faal bir ticaret a meydana getirmilerdir. Bu stnlklerinin dier bir sebebi de. eski ipek yolu zerinde hemen her nemli durakta yerlemi bulunan soydalarndan nakit sermeye salayabilme zelliklerine sahip bulunmalaryd. Nakit sermayeye hakimiyetleri ksa zamanda Osmanl iltizam sistemi iine girmelerine yol am, bilhassa imparatorluun nemli giri noktalarnda mesela Erzurum ve Badat'ta ipek ve gmrk nukataalarm ele geirmelerini salamtr10. Ermenilerin Osmanl topraklarnda hamam iletmeciliinden kuma boyaclna, madencilikten baharat ticaretine kadar her trl ekonomik faaliyetin iinde bulunduklar anlalmaktadr1!. Osmanl toplumunda, Ermenilerden farkl olarak dier bir gayr-i muslini unsur olan Rumlarn da belirli baz i kollarnda n plana ktklarm gryoruz. Bu i kollar bilhassa inaat ve gemi yapm sektrnde younluk kazanmtr. Mesela, 1553-1557 yllan arasnda imparatorluk apnda bir devlet teebbs olan Sleymaniye Camii inaatnda eitli mesleklerden toplam 3523 ustann altn ve bunlarn 18 Urunun byk ounluunun Rum olmak zere Hnsliyan lebaya mensup bulunduklar bilinmektediru. , Rumlarn byk lde istihdam edildikleri dier bir devlet teebbs de "Tersanc-i Amire"dir. 1645' yllarda stanbul tersanelerinde gemi yapm iinde alan ustalarn byk ounluunun Rum olduklan ve bunlan gnlk cretlerinin 12-16 ake arasnda deien iyi bir gelire sahip bulunduklar grlmektedir13. "Milel-i selse" denilen Ermeniler ve Rumlardan baka Osmanl Anadolu'sunda yaayan dier bir gayr-i muslini unsur olan Musevilerin. Osmanl topraklarnda belirli bir ka blgede, bilhassa stanbul, Bursa, Selanik gibi byk ehirlerin yansra Mardin, ngiltere: Pazar Rekabetinde Emek maliyetinin Rol", Osmanl jmpamtorhtu Toplum ve Ekonomi, istanbul 1993, s. 259-318; Dou Anadolu'da sren Osm anl-ran sava dolaysyla ok sayda ErmenPnin daha emniyetli i blgelere, bilhassa Kayseri'ye g edip yerletikleri de bilinmektedir. Ermenilerin says 1523-1554 yllan arasnda %421, 1550-1583 yllar arasnda ise %1781 orannda art gstermitir, bkz. R. Jermings, "Urban Population in Anatota", s. 34. 10 Badat ipek gmrk mukataas 1645 yl iin 9.5 milyon akeye Ermeni skender'e, Badat gmrk mukataas ise, yine ayn miktara Ermeni ato'ya 1633 yl iin ak artmla yoluyla tevcih edilmilerdi, bkz. BOA, Maliyeden Mdevver Defler 4397, s. 123: 9829. s. 115: Osmanl mparatorluu"nda sermaye birikimi ve bu sermayenin hangi alanlarda kullanld hususunda bkz. evket Pamuk, Osnanh-Trkiye ktisad Tarihi }500-1914. 2. bsk., stanbul 1990, s. 75-76: Cokun C. Aktan, 'Osmanl ltizam Sistemi", Trk Dnyas Aratimalar, 71(1991). s. 73-79. " Geni bilgi iin bkz. A.hsa Ba, Osmanl Ticretiide Gayr-i Mslimler, Ankara 1983, s. 113-117; Dural Ylmaz, "Osmanl Devleti'nde Ermenilerin Himayesi", lini ve Sanal, 6(1985), s. 43-45. 12 mer L. Barkan, Sleymaniye Camii ve mareti naat, I, Ankara 1972, s. 172-174. 13 dris Bostan. Osmanl Bahriye Tekilat, XVII. Yzylda Tersane-i Amire, Ankara 1992, s. 145-149; XV1-XV11. yzyllarda gemi sektrnde alan ustalarn aldklar cretlerin Akdeniz dnyas iinde Osmanl ile dier lkeler arasndaki bir mukayesesi iin bkz. Murat izaka, slam Dnyasnda ve Batda Ortaklklar Tarihi, ev. ehnaz Laykel. stanbul 1999, s. 76-111. 88

AT'-XVI. Yzyllarda Osmanl Anadolu Toplumunda Gayr- Milslimlerin Dununu: Amasya rnei Tokat ve Amasya ehirlerinde kk nfuslar halinde yaadklar bilinmektedir . Bunlarn da ekonomik ynden, Osmanl ticar potansiyeli iinde yer aldklar ve daha ok ynl dokuma sanayii sektrnde ura verdikleri grlmektedir. Musevilerin, Ermenilerden daha geni lde Osmanl ticareti iinde mkataa sistemine girdikleri ve nemli paylar elde ettikleri anlalyor. Mesela.. Halep gmr nukataasnm bir mslma ile ortaklaa olmak zere Musev sermayedar Yalya'ya 1619 yl iin 1380000 akeye tevcih edildii; yine, Ankara'da sof cenderesi ve boyahane mukataasm 1592 yl iin 1100000 akeye Mayer adl bir Musev'ye tevcih edildii grlmektedir15. Ynl dokuma sanayii sektrnde ihtisas derecesinde bilgi birikimine sahip olan Musevilerin, Osmanl idaresi tarafndan bilhassa Selanik'e yerletirildikleri ve yenieriler iin uha dokumakla mkellef tutulduklar bilinmektedir16. Selanik ehrinin 1478 yl tahrir defterinde Museviler'in kaytl olmadklarna baklrsa bunlarn yukarda bahsi geen spanya srgn Sephardim Musevileri olduu anlalyor. O dnemde spanya ynl dokuma sanayii Avrupa'nn en ileri dokuma tekniine sahipli. Sephardim Musevileri srgn sonucu Selanik'e bu ileri teknii getirmek suretiyle Osmanl sanayiinin gelimesine byk oranda katkda bulunmular ve Osmanl ordusunun byk bir blmnn giyim im bu sayede zmlemilerdir. XVI. yzyln banda Selanik Musevileri, 96000 zira'(arn) uha dokumakla mkellefken, bu miktar XVII. yzyln banda 28000 zira'ya kadar karlmtr17. Amasya ehrinde yaayan gayr-i mslim topluluunun ekonomik yap iindeki durumlarna baktmzda; 1520 yl tahrir defterinde Amasya ehrinin padiah ve mirliva haslar arasnda paylatrlm olan vergi gelirleri toplamnda 33000 akelik yer igal eden 'mizan-1 harir" mukataasm Musev Joachn'e 1540 yl iin tevcih edildii belgelerden izlenebiliyor1". 1576 yl tahrir defterinde ayn mizn- harir mukataasmn yllk vergi gelirinin 45000 akeye ykseldii; bozahane mukatasnn da 500 akelik vergi geliri bulunduu ve Avram adl bir Musev'ye 1580 yl iin iltizama verildii grlyor14. ehirde gayr-i mslim nfus ok fazla olmamasna ramen, arap retimi ve tketimi ile ilgili 1576 tahririnde. "Bc-i hamr- gebrn ve yahudiyn- nefs-i ehr. haneden gelen hararn batmanndan bir ake ve hamr iin gelen zm hamimden er ake alnur, fi sene 8000 ake" eklinde geen kayttan anlaldna gre ehir merkezinde yaayan gayr-i mslim unsurdan arap retimi ve tketimi ile ilgili yllk 8000 ake bc alnmaktadr. Bu kayda ilaveten Rum Eyaleti kanunnamesinde, "Hamr
14

M. Sharon, Trkiye Yahudileri, s. 34-59. BOA, Maliyeden Mildevver Defter 75X9, s. 25; 4088, s. 42; M. izakea. Ortaklklar Tarihi, s. 128-130; zer Ergeni;. "1600-1615 Yllan Arasnda Ankara ktisadi Tarihine Ait Aratrmalar", Trkiye ktisat Tarihi Semineri Metinler/Tartmalar, Ankara 1975, s. 145-163. 16 Val SaYlon, ''Yenieri uhas ve . Bayezid'in Son Yllarnda Yenicen uhas Muhasebesi", Gneydou Avrupa Aratrmalar Dergisi, 2-3(1974), s. 417. 17 H. mlaL "Osmanl Pamuklu Pazan", s. 283-285; H. SahiJlioglu, "Yenieri uhas", s. 415. 18 BOA. Tapu Defteri 387, s. 137; Maliyeden Mildevver Defter 6229, s. 47. 19 KKA. Tapu Defleri 26, s. ^Maliyeden Mildevver Defter 6818. s. 56.
15

14

Adnan Grbz hasl olan yerlerde sipahi iki ay menapoliya dutub hanm sata, gcile kefere zerine brakmaya ve menapoliya dutmak istiyecek keferenin flarn mhrliyeler ve iki ay menapoliya iin yllk hangi ayn ihtiyar idcrlcrse ol aylarda satalar" eklindeki hkm, 20 gayr-i mslim reayann ticari faaliyetleri ile ilgili bir fikir vermektedir . Amasya ehrinde 1576 yl itibariyle yaayan 775 nefer nfusa sahip gayr-i nslimlerden alman ve "speneir ad altnda geen ba ya da cizye vergisinin miktar da 8000 ake olarak grnmektedir31. Sonu Osmanl topraklarnda yaayan ve "Milel-i selase'1 denilen belli bal gayr-i mslim unsurdan Ermeni, Rum ve Yahudilerin, byk bir imparatorluun koruyuculuu altnda Osmanl ekonomisiyle btnlemek suretiyle devletin en ok ihtiya duyduu sermaye sahibi bir konuma ykseldiklerini gryoruz, Gayr-i mslim unsurun bunun karlnda sadece cizye vergisi ve ticarette nslmanlardan % orannda daha fazla dedikleri gmrk vergisi mkellefiyetleri bulunuyordu. Bu ekonomik btnlemenin iki taraf iin de faydal sonular dourduu grlmektedir. Gayr-i muslini unsur, serbeste ticaret yaparak zenginleirken, gerek cizyelerini deyerek ve gerekse ak artrma yoluyla devlet teebbs nukalaa ve iltizam ihalelerine girerek devlet hazinesine byk gelirler salamlardr. Osmanl'nn XVT. yzylda gerekletirdii gayr-i mslimlere ynelik istihdam siyasetinin bugn dahi bir ok gelimi lkeye rnek oluturabilecei dnlebilir.

2 21

KKA, Tapu Deften 14. s. 4b. KKA, Tapu Defteri 26, s. 18a;. Osmanl Devleti'nde yaayan gayr- mslim unsurun demi olduklar vergiler ve mkellefiyetleri hususunda geni bilgi iin bkz. Yavuz Ercan, ''Osmanl mparatorluu "uda Gayrimslimlerin dedikleri Vergiler ve Bu Vergilerin Dourduu Sosyal Sonular", Belleten, LV/213(1991), s. 371-391.

90

Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi Sav IV, zmir 2000, ss. 91-157.

XV-XVI. YZYILLARDA UAK KAZASI PYADE VE MSELLEM TEKLTI

Turan GKE' Giri Osmanl Devleti'nin kurulu devri asker rgtnde son derece nemli bir yer igal eden yaya ve msellem tekilat, gemii Seluklu devrine kadar uzanmakla beraber, Orhan Gazi dneminde (1324-1362) kurulmutur1. Kaynam byk lde yrkler ile Trk kyllerinin oluturduu yaya ve msellemler, kendilerine tahsis edilmi olan iftliklerde, yaya-msellem ve yamafdm&m mteekkil ocakk\r halinde tekilatlanmak suretiyle., btn Anadolu ve Rumeli sathna yaylmlardr. Bunlar, ikcilerin sefere atl olarak itiraki ve nisbeten daha geni imknlara sahip olmalar dnda, memur olduklar vazife itibariyle ayn staty hiz olmulardr2. Balangta, tasarruflarnda bulunan iftliklere mukabil, emir vk olduunda muharip bir g olarak fiilen sefere katlan yaya ve msellemler, zamanla, zellikle Yenieri Oca'nin kurulmas ile birlikte, kapkulu askerinin yaygnlamas sonucunda geri hizmete ekilerek, nemli mr hizmetlerin ifsna memur edilmilerdir. Bu durum, ocak nizmnn bozulmasyla, XVI. asrn sonlarnda tekiltn lavna kadar devam etmitir3. Aada zikredilecek olan ilgili tahrir defterleri, ksaca temas edilmi olan yaya ve msellem ocaklarnn Anadolu Eyleti bnyesinde en yaygn olduu alanlardan birisinin de Uak kaza diresi olduunu gstermektedir. Nitekim, mrye veya vakfa tahsis edilmi olup, mufassal limar ya da evkaf lahrir defterlerine kaydedilmi bulunan arazi ve nfusla kyaslandnda da, Uak kazasnn piyade ve msellem defterlerinde kaytl, olduka nemli bT yaya ve msellem potansiyelini bnyesinde barndrd anlalmaktadr. te bu almada, szkonusu potansiyelin ortaya konulmas suretiyle. Yrd. Do. Dr., E.. Trk Dnyas Aratrmalar Enstits retim yesi. 1. Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatnda Kapkulu Ocaklar I Acemi Oca ve Yenieri Oca, Ankara 1984, s. 1-5; Halime Doru, Osmanl mparatorluu 'nda YayaMiisellem-Taya Tekilat (XV-XVJ. Yzylda Sultanmi Sanca), stanbul 1990, s. 1-8. Feridun M. Emecen, XVI. Asrda Manisa Kazas, Ankara 1989, s. 142-143. Tafsilat iin bkz. Muzaffer Arkan, XV. Asrda Yaya ve Msellem Ocaklar (Toprak Tasarrufu. Vergi Muafiyetleri ve /fizme/),(A..D.T.C.F. Yaymlanmam Doentlik Tezi), Ankara 1966; Ayn Mellif, "Yaya ve Msellemlerde Toprak Tasarrufu", Atatrk Konferanslar Vm'( 1975-1976), Ankara 1983, s. 175-201; II. Doru,/lym eser, s. 8-50.

Turan Gke

Uak kazasnn sdece bir yn aydnlatlmaya allacaktr. Bir baka ifadeyle, Osmanl piyade ve msellem tekiltnn Uak kaza dairesindeki kk bir kesiti ortaya konulacaktr. Ancak, buna gemeden nce, konumuza zemin tekil eden kaza diresi ve esas kaynamz oluturan piyade ve msellem tahrir defterleri hakknda ksa bilgi vermek yararl olacaktr. 1953 ylnda yaplan idar dzenleme le Ktahya'dan ayrlmak suretiyle tekil edilmi olan bugnk Uak ilinin essm oluturan ve 1429'da Germiyan-ili'nin ilhkyla. nih olarak Osmanl hkimiyetine girmi olan Uak4, klasik Osmanl idar taksimatna gre. Anadolu eyletine tab Ktahya sancana bal, kaza statsnde bir idri birim olarak dzenlenmitir5. Bal bulunduu sancan orta kesiminde yer alan Kaza, kuzeyde ayn sancaa tab Altnta. Gediz ve Simav, batda Selendi ve Kula, gneyde Lzkyye (Denizli) ve Honaz, gney-batda eyhlii (ivril) kazalar, douda ise Karahisr- Shib sanca ile mahdud bir alan kaplamaktadr. Buna gre: mezkr asrlarda Kula kazas dhilinde bulunan Eme hri olmak zere, bugnk Uak ilinin merkez ile. Banaz, Karahall, Sivasl ve Ulubey ilelerinin igal ettii alandan ibaret olan kaza diresi. Ona Anadolu'yu Bat Anadolu'ya balayan i-Bat Anadolu eii zerinde olduka nemli bir yer igal etmektedir1. I. Kaynaklar 1. Piyade Defterleri Aada ayrca iaret olunaca zere, piyade tekilt tibariyle Karahisr- Shib Yaya SancaYna tab olan kaza iftliklerinin de kaydedilmi bulunduu mufassal piyade tahrir defteri bulunmaktadr7. Bunlardan ilki, Knn dneminde, Mustafa bin Hayreddin'in emnetinde ktib Mustafa bin Mehmed tarafndan tahrir edilmi olup. 952 (1545) ylnda tamamlanmtr". kinci ksmnda Karamsar msellem iftliklerinin kaydedilmi olduu defter toplam 351 shifeden ibaret olup. Uak kazasna tab olan nahiyeler s. 210-265 arasnda kaydedilmitir. kincisi, emn tyin olunan

"
7

Bkz. Mustafa etin Varlk, Germiyan-odlan Tarihi (1300-1429), Ankara 1974; Haim Tmer. Uak Tarihi, istanbul 197], 20-23; Besim Darkot, "Uak", slm Ansiklopedisi, 13, s. 74. XVI. yzylda Uak kazasnn idar laksimt ve ksa bir deerlendirme in bkz. Mustafa etin Varlk, "XVI. Yzyl Osmanl dar Tekiltnda Ktahya", Trklk Arahrmalan Dergisi 2 (stanbul 1986), a. 201-239; Ayn mellif, XVI. Yzylda Ktahya Sanca (Atatrk niversitesi, Yaymlanmam Doentlik Tezi). Erzurum 1985. s. 284-288; Ayn mellif, "XVI. Yzylda Ktahya Sanca'nda Yerleme ve Vergi Nfusu", TTK Belleten LU/202 (Nisan 1988), s. 144-148. Tafsilat iin bkz. 13. Darkot, "Ayn madde", s. 73-74; Ali Cevad, Memlik-i Osmniyenin Tarih ve Corafya Lgati, Dersaadet 1313, s. 548-549; eraseddin Sami, KmsU'l-lm, H, stanbul 1306, s. 1306; IV, s. 3155. Karahisr- shib yaya sancana it 859/1455 tarihli en eski defterde (Babakanlk Osmanl Arivi Mliyeden Mf-ldevver Deflerler (=BOA.MAD}-4) Uak kazas piyadeleri bulunmamaktadr. Babakanlk Osmanl Arivi Tapu Tahrir Defterleri (=BOA.TD)-237.

92

XV'XVI. Yzyllarda Ufak Kazas Piyade ve Msellem Tekilt Karahisr- Shib kads Mevln" Mehncd tarafndan 967 (1559-1560) tarihinde tamamlanmtr9. Yine ikinci ksmda Karahisr- Slib msellemlerinin kaydedilmi olduu defler, toplam 278 shifc olup, Uak kazas 27b-29a, 84b-105b varaklar arasnda yer almaktadr. Yine ayn ekilde., Karalisr- Shib msellemlerinin de yazlm olduu nc defter ise, ahkm- mliye ktiplerinden Ktip Ahmed marifetiyle 987 (1579) ylmda tamamlanmtr10. Toplam 353 shifeden ibaret olan defterde Uak kazas 72-76 ve 250-306. shifeler arasnda kaydedilmitir. 2. Msellem Defterleri Msellem tekilt itibariyle Ktahya sancana bal olan Uak kazas msellemlerinin de kaydedilmi bulunduu toplan yedi mufassal msellem tahrir defteri bulunmaktadr. Bunlardan en eskisi,, gurre-i Muharrem 862 /19-29 Aralk 1457 tarihli olup, Uak kazas 51-57. shifeler arasnda kaydedilmitir1 J. Yine XV. yzyla it olan ikincisi aban 894/Temmu/, 1489 tarihlidir12. Uak msellemleri defterin 54-60. shifeleri arasnda yer almaktadr. XVI. asra it msellem defterlerinden ilki 927/1520152Harihlidir. 344 shifeden ibaret olan defterde, Uak kazas 249-299 arasnda kaydedilmitir13. Mustafa bin Hayreddin'in emnetinde, Rumeli defter ktiplerinden Mustafa tarafndan tahrir edilmi olan ikinci defler, 952/1545 tarilli olup. loplara 168 sahiledir14. Uak msellemleri 132-168. shifeler arasnda kaytldr. Sabk Ktahya kads Sleyman bin Ahmcd'in eminliide 968/1560-61 tarihinde kaydedilmi olan nc defter15, toplan 155 sahife olup, Uak kazas 123-155 arasnda bulunmaktadr. Ayn dnenul*. Ktahya livasnn iimar ve evkaf talrirlenni de gerekletirmi ola Dergh- l mteferrikalarndan Mehmed RhimTnin emnetinde. Defler-i Hkn ktiplerinden Ktib Kasm tarafndan, evil-i Reblhr 979/23 Austos-1 Eyll 1571 tarihinde tamamlanm olan drdnc defterl 196 shifeden ibarettir. Uak msellemleri 155-193. shifeler arasnda yer almaktadr. Divan ktiplerinden Muhanmed tarafndan 988/1580 ylnda tamamlanm olan son defter17 ise toplam 164 shife olup, Uak kazas 132-164 arasnda kaydedilmi bulunmaktadr. Piyade ve msellem tekiltnn lavedilmesi zerine, timar ve zeamete tahsis edilmi olan mcnsh yaya ve msellem iftliklerinin kaydedilmi olduu mensh piyade 15 ve msellem defteri , tarihsiz olmakla beraber, 1582-1583 yllarnda tanzim edilmi

BOA TD-320. BOA.TD-574. Ayn defterin ayn arivde mkerrer nshas bulunmaktadr: BOA-TD-574m, s. 78-82,262-318. 11 stanbul Belediyesi Atatrk Kitapl, Muallim Cevdet Yazmalan-0.93. 12 stanbul Belediyesi Atatrk Kitapl, A^a/frm Cevdet Yazmalan-0.72. 13 BOA.TD-103. ' 14 BOA.TD-242. 15 BOA.TD-328. 16 BOA.TD-5/7. 17 BOA TD-589. 18 Tapu ve Kadastro Genel Mdrl Kuyd- Kadme Arivi, Tapu Tahrir Defleri (=TKGM.KKA.n:>)~/58.
10

Turan Gke olmaldr. Toplam 353 varakdan ibaret olan defterin ilk blmnde (v. lb-261b) nensl piyade iftlikleri kaydedilmitir. Uak kazas mesh yaya iftlikleri, "eyhl ve Uak" ile "Banaz" dan oluan iki nahiyeye bal olarak, 86b-140b ve 160b-167a varaklan arasnda kaydedilmitir, ikinci ksmda ise Ktahya mensh msellem iftlikleri yazlm olup, Uak msellemleri 307a-318a ve 349b-35Ob varaklar Uak msellemlerine tahsis edilmi bulunmaktadr. II. Piyade Tekilt 1. dar Taksimat Giri ksmnda da iaret olunduu zere,. Sipahi sanca itibariyle Ktahya'ya bal kaza statsnde bir idar birim olan Uak, ilgili defterlerden anlald kadaryla, piyade tekilt bakmndan olduka farkl bir dunun arzetmektedir. Uak piyadeleri, kaza diresi itibariyle hem-hudud olduu. Anadolu eyletine tab 12 yaya sancandan19 birisi olan Karahisar- Shib sancana bal olarak tekiltlanmtr20. Fatih dneminde, 1455 ylnda tanzim edilmi olup, XV. yzyldaki durumu aksettiren deftere gre Karahisar- Shib yaya sancana bal olarak 10 nahiye kaydedilmitir'. Bunlar ierisinde Uak piyadelerine rastlanmamas ve sz konusu asra ait baka bir defterin de bulunmamas dolaysyla, Uak yaya tekiltnn XV. yzyldaki dunmunu yeterince aydnlatma imkn bulunmamaktadr. Buna mukabil, kaynaklar arasnda zikredilmi olan 154522, 155923 ve 157924 tarihli defterler, XVI. asrdaki durumu gayet ak bir ekilde ortaya koymaktadr. Buna gre, sancak piyadeleri, her biri nahiye25 addedilen ayr niteler halinde kaydedilmi
19

20

22 23 24 25

Sancak tevcih defterlerinde (Topkap uray Mzesi Arivi, Defter (=TSMA.D)-5'246 (M527); Babakanlk Osmanl Arivi Mliyeden Mdevver Defterler (=QOA.MAD)-563 (M. 1568-1574)'den kl. I. Metin Kuntt Sancaktan Eyalete 1550-1650 Arasnda Osmanl meras ve l daresi, istanbul 1978, s. 131-132, 137-138; M. Feridun Emeeen-lhan ahin, "Osmanl Tara Tekiltnn Kaynaklarndan 957-958 (1550-1551) Tarihli Sancak Tevcih Defteri T, TTK Belgeler XIX/23 (Ankara 1998), s. 65-66.) kaydedilmi bulunan Anadolu yaya sancaklar unlardr: Ktahya, Karahisar- Shib, Karesi, Biga, Mentee, liamid, Bolu, Aydn, Hdavendigar, Ankara, Sultann. ler Bulduk tarafndan hazrlanm olan doktora tezinde, XVI. yzylda sancan genel idri yaps erevesinde, yaya ve msellem sancak tekiltna da deinilmitir: XVI. Asrda Kara Hisar- Sahib Sanca (A.. Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Doktora Tezi), Ankara 1993, s. 76-88. Karahisar~ Shib sancann genel idar taksimat hakknda ayrca bkz. Mustafa Karazeybek, "Osmanl Tara Tekiltnda Karahisr- Slb Sacaf um dr Yaps", A X # . Sosyal Bilimler Dergisi W\ (Afyon Nisan-2000), 100-115. BOA.MAD-4: Karahisar (ehrhd), Sincanlu, Sandklu, hd, Tutman Da, Gii Sincanl, Kayrhisan,. Eli, Barnh. la. BOA.ro-2.?7. BOA.TD-320, BOA.TD-574. O s m a n l tara tekiltnda en yaygn idar nitelerden birisi olarak "nahiye" h a k k n d a bkz, Tayyb Gkblgn, " N a h i y e " , slm Ansiklopedisi IX. s. 37-39; Nejat. Gyiin, XVI. Yzylda Mardin Sanca, Ankara 1991, s. 38-39; Feridun M. Enecen, Avn eser, s. 110.

94

XV~XV1. Yzyllarda Uak Kazas Piyade ve Msellem Tekilt

bulunan 31 idri birim oluturmulardr; Mirliva hssrna tab olarak, Karahisar, Ulusincanlt, Kayirhisar, hd, eyh i ve Uak ile Ulugobek: ser-piydegna tab olarak Kayrhisar, Barnlu, Oyna, Kayrhisar, Kayrhisar, Barnl, Sincanlu, Kz/ta, Dulmcmda, Sandklu, Sandkht- dger, Eli, Yalak, la, Homa, Geyikler, Yalak, Eli, Sandkla, Sandkht- dier, Uak, Banaz, Uak, Uak-1 dier nahiyeleri kaydedilmitir. Byk ounluu sipahi sanca tibariyle de Karahisr- Shib'c tab olan niteler yannda. Uak. Ulugobek. Banaz, Yalak. eyhl. Homa ve Geyikler Ktahya sancana bal. Karahisr- Shib hududunda yer alan nahiyelerdir. Burada dikkati eken nemli hususlardan biri de. klasik Osmanl idri taksimatna gre kaza addedilen br idri nitenin, sadece kendisine tbi olan nahiyeler deil, bizzat kazaya isim tekil eden ayn ad allnda birka ayr nahiye olarak kaydedilmi olmasdr. Ayn adla, 4Ter nahiye olarak kaydedilmi olan Kayrhisar ve Sandkla ile 3 nahiye olarak yazlm bulunan Uak bunun en tipik rneklerini tekil etmektedirler. Yukarda, defterlerde kaydedili srasna gre aynen aktarlm olan nahiye isimlerinden de anlalaca zere, aratrna alanmz tekil eden Uak kaza diresinde bulunan piyade iftlikleri biri mirliva hss. dier drd de ser-piyde olmak zere, her biri nahiye addedilen toplam 5 nite hlinde tekiltlanmtr. Bunlar, mirliva hssna tahsis edilmi olan Ulugobek (bugnk Ulubey), ser-piyde olarak kaydedilmi olan Uak, Banaz, Uak ve Uak- dier nal i yeler in den ibarettir26. Osmanl idri taksimatnda geerli olan umm kaideye uygun olarak. Uak kaza diresinde bulunan piyade iftliklerinin nahiyelere taksiminde de, hem iftliklerin murkebesi hem de hizmet vk olduunda yaya-banm sevk ve idaresinde kolayca toplanlarak hizmete eilmesi kaygsyla, coraf btnln dikkate alnd anlalmaktadr37. Mirliva hssna dhil olan eyhl ve Uak bal altnda kaydedilmi olan iftliklerin tamam Uak kaza diresi hricinde. eyhl'ye tab iskn yerlerinde bulunduundan, konumuzun dnda kalmaktadr38. 2. Piyade iftlikleri ve Nfus Durumu lgili piyade defterlerinde yer alan kaytlanl aktarlmasyla hazrlanm olup, ek olarak verilmi olan listelerden karlan toplu sonulan deerlendirmek suretiyle Uak yaya iftliklerinin genel durumunu netletirmek mmkndr ncelikle, kaza dairesindeki her bir idar nitede kaydedilmi olan iftlik adedi ile yaya-yamak ve sair unsurlardan mteekkil nfus durumunu bir icmal tablo zerinde ifade etmek gerekirse, yle bir sonu ortaya kmaktadr;

Ayn isim altnda kaydedilmi olan nitenin ayrdcdilebilmcsi iin, aada yaplacak olan deerlendirmelerde, ilki (1), dierleri ise "ikinci'" ve "nc" olarak belirtilecektir. Sultaun sancandaki ayn dunun iin bkz. H. Doru, Aym eser, s. 55-57. BOA.7D-2J7, s. 57-74; BOA.TD-320, v. 21a-27a; BOA.7P-574, s. 56-71. 95

Turan Gke

XV-XVL YZYILLARDA UAK KAZASI PYADE FTLKLER VE NFUS DURUMU

Kf'-v Adedi Nclik Adedi

Tail

Nahiye

i'eri'i

YHVIIY;.ii.;S\

Rt.sk-

SuK""

Im;in

Mius- Ma-M ll
VS-

Di-

G-

M lirde

Tahmin Nfus,

I 17 4
4

il
113 1.4'23

1S45

Ulugbek Uak(l) 3aaz Uak (2) Uak (3)

y 34 21

.121

1579

9 U1uj>bek 6 32 Jak(l) 13 S Biiaz 14 26 Uak (2) 11 28 Uak (3) roplani=,,.!; :: 47;.:.. :IB.;

S 14 16 10 -40 3

25 2L>
122 '

403. . 209 368

LAM

65 21S 121 204

2MI

41

7
.>

145 62
136 145 52t

110 411 177, 301 422'

m<>
75 243 116 1S9 237

4 6 24 -

32
134

44 96 153
.#,:;:

4 1 3
:,*i :

,:#<&:.;,

29 16 10 7 S 7A : ,35 . 95 1 2 2 21 7 4 2 4 3 1 11 1> 1 3 11 1 25 ;,:4:,: 73:. :.n: 20

20

1 4 4 9

16 14

7 34

54 180
II

363 1.2!1'>

627
1,104 "1.1(51

7X1
1.280

153 Sn
65.4

56 162 66 123
124 :531

4.4<>4 330/ 1:233 531 903 1.266 4.263

\ .33! 5.22 422 1.519 709 1.121 269 5.269

Aada verilmi olan listelerden de ayrntl bir ekilde takip edilebilecei zere. 1545'de Ulugbek nahiyesinde 3 kyde 9, Uak (l)'da 6 kyde 34. BanazMa 14 kyde 21, ikinci Uak'da 16 kyde 29, Uak- dier olarak kaydedilmi bulunan nc Uak'da ise 10 kyde 29 iftlik olmak zere, toplam 49 kyde 122 iftlik tespit edilmitir. rm olan ksmlarndaki kaytlar tibariyle eksik olduu iin icmal tabloya yanstlmam olan ikinci deftere gre, 1559'da Ulugbek'de ayn durumun muhafaza edildii grlmektedir. Bununla birlikte, Uak (l)'da 6 kyde 32, Banaz'da 14 kyde 20, ikinci Uak!da 14 kyde 26, nc Uak'da 9 kyde 28 olmak zere, toplam 46 kyde 115 iftlik tespit edilebilmitir. Ulugbek ve Uak (l)'daki durumun muhafaza edilmi olduu 1579'da dier nhiyelerdcki ky ve iftlik saylarnda kk baz deiiklikler grlmektedir. Buna gre, Banaz'da 13 kyde 18, ikinci Uak'da 14 kyde 26, nc Uak'da ise 11 kyde 28 olmak zere, kaza genelinde toplam 47 kyde 113 iftlik tespit edilmektedir. Gerek durumu tam olarak yanstmayan 1559 tarihli rakamlar bir yana, 1545'den 1579'a kadar geen zaman ierisinde, Uak piyadelerinin fa etmi olduklar mr hizmetlere mukabil tasarruf ettikleri ocak tbir ; olunan iftlik saysnn 122'den 113 e dm olmas dikkati ekmektedir. Bunda, aada ayrca iaret olunaca zere, zira ya da yaya-yamak kapasitesi itibariyle yeterliliini yitiren iftliklerin mevkufa kaydedilmi olmas nemli rol oynamtr. Kayiam yrk-Trkmen teekklleri ile Trk kyllerinin oluturduu sz konusu piyade iftliklerinin nemli bir ksm z Trke isim tcmaktadr. Keza, listelerdeki ahs isimleri ile mruf olan iftlikler dikkate alndnda, ocam kumcusu yayann ismim alm olan iftliklerin saysnn olduka fazla olduu dikkati ekmektedir. iftliklerin tab olduu iskn yerlerinin byk ounluu, ayn zamanda has, zeamet veya tmara tahsis edilmi olmas dolaysyla, dier mufassal defterlerde de tesadf edilebilen raiyyet ky olmakla beraber, sadece yaya ve msellem defterlerinde 96

XV-XVI. Yzyllarda Uak Kazas Piyade ve XJii.seileni Tekilt veya yalnz piyade defterlerinde kaydedilmi bulunan kyler de mevcuttur. Bnyesinde barndrd iftlikler itibariyle yaya ve msellem ky konumunda bulunan Uak (1) nahiyesine tab Gm, Karlk ve Blkas ile birlikte. Baaz'a lb Kutimr ve ne; ikinci Uak'da Marnakayas ve slce; nc Uak'da Mstecb, ark, Eymirsevin, Hisarz karyeleri, birer piyade ky olma zellii tamaktadr. Kuruluuna yakn zamanlarda bir piyade oca 1 yaya ile 1 yamakdan ibaret kk bir nite olarak ngrlm olmakla beraber29, elimizde bulunan ilgili kanunnme hkmleri ile XV ve XVI. yzyllardaki fiili durumu yanstan tahrir defterleri, bunun zaman ierisinde nemli lde deimi olduunu gstermektedir. Nitekim, Ftih, U. Byezd ve Yavuz Sultan Selim dnemlerine ait knunnmelerdeki ilgili hkmlerin30, her ocakta 6-7 nefer yaya-yamak bulunmasn mir olduu grlmektedir. Keza, deiik blgelerle lgili tetkikler de. bunu teyid etmektedir31. Aada verilmi olan listelerden de ayrntl bir ekilde takip edilebilecei zere, hepsi XVI. asra tarihli olan defterlere gre: Uak piyade iftlikleri 5-14 yaya-yamakdan olumaktadr. N-resde, pr-mall ve ir unsurlarn da dhil edilmesiyle, iftliklerin nfusunun 5-34 nefer arasnda deimekle beraber. 7-15 nefer arasnda younlat grlmektedir. 1545*de Uak piyade iftliklerinde bu minval zere, tahmin32 4.4643.228 civarnda bir gerek nfusa tekabl eden. toplam 1.488 nefer tespit edilmitir. Bunun 121'i (% 8.13) mirliva lss olan Ulugbek'de, 403' (% 27.08) ser-piyde olan Uak (l)'da. 209't (% 14.04) Banaz'da. 368'i (% 24.73) ikinci Uak'da. 387'si (% 26) de nc Uak'da kaydedilmitir. Eksik olduu iin gerei ifade etmekten uzak olan 1559 tarihli rakamlar bir yana, 1579'da Uak piyade iftliklerinin toplam nfusu % 4.50 nisbetinde bir azalma gstererek, tahmin 4.263-5.267 gerek nfusa tekabl eden, 1.421 nefere dmtr. Bunun 110'u (% 7.74) Ulugbek, 41 l'i (% 28.92) Uak (1). 177:si (% 12.45) Banaz, 301'i (% 21.18) ikinci Uak, 422'si (% 29.69) de nc Uak'da kaydedilmitir. 1545 rakamlar tibariyle, toplam nfusun % 54.36rsn tekil eden 809 neferini yaya-yamak yazlm olanlar tekil etmektedir. Bunlarn 65'i (% 8.03) Ulugbek. 218'i "(% 26.94) Uak (1), 12T (% 14.95) Banaz, 204' (% 25.21) ikinci Uak, 201'i (% 24.84) de nc Uak'da bulunmakladr. 1579'da bu say % 6.30'luk bir artla 860'a ykselmitir. Bunun 75'i (% 8.72) Ulugbek. 243' (% 28.25) Uak (1), 116's (%

M. Arkan, "Ayn makale", s. 176. Bkz. Mclmed Arif, "Knunnme-i l-i Osman*', TOPMlvesi (stanbul 1329), s.46; Almed Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri ve Huhld Tahlilleri 2. Kitap II. Byezid Devri Kanunnmeleri istanbul 1990, s.62-65; Selani Pulaha-Yaar Ycel,/. Selim Kanunnmesi (1512-1520) ve XVI. Yzyln kinci Yansnn Kimi Kanun/an, Ankara 1988, s. 31-32. Bkz. M. Arkan, "Ayn makale", s. 176: F. Emecen. Ayn eser, s.144, 310-325 (Ekler, LisleIII-V); H. Doru, Ayn eser, s.65 vd.; Vehbi Gnay, XV-XVL Yzyllarda Bergama Kazas (E.. Sosyal Bilimler Enstits Yaymlunmam Doktora Tezi), zmir 1999, s. 282-83. Gerek nfusa d h* bir fikir verebilmek in, tablolarda verilen tahmin nfusun ilk stununda verilmi olan, "nefer x T, ikinci stnde! verilmi olan da "hne x 5 + n-resde/mttcerred/ sagir" formlne gre hesaplanmtr.

Turan Gke

13,48) Banaz, 189'u (% 21.97) ikinci Uak, 237'si (% 27.55) iinc Uak nitesinde kaydedilmitir. Anadolu piyade ocak nizamna gre, her iftlik defterlere "yaya" ya da "eeryaya" olarak kaydedilmi bulunan bir kii zerine kaydedilmitir. Devlete kar sz konusu yaya ykml tutulmakla beraber, iftlii muayyen sayda yamak ile birlikte tasarruf etmekle ve bunun karlnda ykml olduu vazifeyi nbetlee yerine getirmektedirler. Bir baka ifadeyle, her ocakta yaya kaydedilmi olan birisinin bulunmasna ramen, o yl nbeti gelip sefere ve ir hizmete een yaya. dierleri yamak konumundadr. Bu itibarla. Anadolu'da yaya kavramnn genel anlamda, hem yayalar, hem de yamaklar iin kullanlm olduunu ifde etmek mikndr33. 1545 ve 1579 tarihlerinde Uak piyade iftliklerinde tespit edilmi olup. ilgili listelerin yayayamak stununda kaydedilmi bulunan yaya-yamak nfusun bir ksmn "eer-yaya"\nr oluturmaktadr. Hem yukarda iaret edilmi olan dunun, hem de her iki tarihte de bunlarn saylarnn iftlik saylarna eit olmas sebebiyle, tabloda ayrca verilmemitir. Bu minval zere yaya kaydedilmi olanlar, kaza piyadeleri yaya-yamak nfusunun 1545'de "122 nefer ile % 15.08'ini, 1579'da ise 113 nefer le % 13.13'nti oluturmakladrlar. Defter kaytlarna gre, iftliklerde yaya yazlm olanlarn, genellikle iftlik dnda bir iskn yerinde bulunduu anlalmakladr. Bunlarn meskn olduu kyler, umumiyetle listelerde de belirtilmi olan, iftliin tab olduu, iskn yerleri almakla birlikte, kaza dhilinde iftlik civarnda, hatta kaza hricinde her hangi bir ky de olabilmektedir. Szgelimi. 1545'de Ulugbek nahiyesine tab iftliklerdeki yayalarn ounun tab olduklar Ulugbek ve Emekse karyelerinde yazlm olmakla beraber, Osman karyesine bal Gbek iftlii yayas nm Uak'a tab Tekye kynde yazlm olmas3*, bu konuda nemli bir fikir vermektedir. Keza, ayn tarihte, Uak (1) nahiyesine tab Kzlhisar ky hudutlar dahilindeki slak iftlii yayasnn eyt kazasna tbi mer karyesinde bulunduuna dir kayt da bir baka rnek tekil 35 etmekledir . Uak piyadelerine ait her (i defterde de bu fiil durumun olduka yaygn bir ekilde tatbik edilmi olduu grlmektedir. Ek olarak verilmi olan listelerden ve genel durumu yanstmak iin hazrlanm olan tablodan da dikkat ekecei zere, dorudan yaya ve yamak yazlm olanlar dnda, iftliklerde kaytl nfusun nemli bir ksmn da, henz hizmete eecek, yani yamak kaydedilecek yaa gelmemi olmalar dolaysyla "n-resde" statsnde yazlm olanlar tekil etmektedir. Uak piyadelerinin de dhil olduu her defterde de yalar ile birlikte "n-resde" kaydedilmi olanlarn toplam says 1545'dc 4Ti (% 7.75) Ulugbek, 145'i (% 27.41) Uak (1), 62'si (% 11.72) Banaz, 136's (% 25.70) ikinci Uak, 145 'i (% 27.41) de nc Uak'da olmak zere 529 olarak tespit edilmitir. Bu rakam ayn tarihle kazann toplam yaya-yamak nfusunun % 35.55'ini tekil etmektedir. 1559'daki durumu listelerde verilmi olmakla beraber, eksik olmas sebebiyle genel deerlendim!eve alnmayan n-resde says 1579'da % 13.23 Tafsilat i bkz. M. Arkan, "Aym makale", s. 176-177.
BOA.TD-237, s. 75-78. BOA.TD-237, s. 210.

XV-XVI. Yzyllarda Uak Kazas Piyade ve Msellem Tekilt

nisbetinde azalarak. 459 a dmtr. Mezkr tarihle, kazann toplam yaya-yamak nfusunun % 32.30'unu tekil eden bu zmrenin 32'si (% 6.97) Ulugbek, 134'ii (% 29.19) Uak (1), 44' (% 9.58) Banaz, 96's (% 20.91) ikinci Uak, 153' (% 33.33) de nc Uak'ta kaydedilmitir. Genel durumunu ifade etmeye altmz, 1545 ve 1579 tarihli defterlerde n-resde kaydedilmi olanlarn ir hususiyetlerine iaret etmeden nce, ya gruplarna dalmm bir tablo zerinde deerlendirmek gerekirse, yle bir sonu ortaya kmakladr; UAK KAZAST PYADE FTLKLERNDE "NA-REIDE" KAYDEDLM OLANLARIN YA " SUPLARINA DAILIMI ,
Tarih
2
7 S r 22 21 73:
1J.7-J.

Nal iv*:

1 9 11 3 13 14 50
,45

i
9 17

4 1 27 11 21 17 77 13 5 5 10
33"
7.14
21.21

(>

i
2 8
5

S 2 13 1 6 11
33

y 1 7 4 9 7 28'
V2 *
1

' 10 3
1

11

\2

13 2
T

14

15

Toplam

1545

Uak Banaz Uak Uak Toplaw= % Ulugbek Uak Banaz Uak Uak Tophi)= %

in
20 19 75.
14.17

8 17 13 23 15 76
M.-'J

2 13 7 4 12

1
4 1 2 2 J
1,711

42. .
1 2 2 4
n .75

i.

144 62 .. 136 145 529:.

1 ()()

8 14

2 6 13
2."(i

1 4 9
1,7 fi

3 1
i.^1

38. 34
" 18

::'
(1.1 S
-

.41

II IS
-

6 8 3 6 9 32
'')!

3 20 23 30

1579

6 8 fi 5 6
31:.
d .70

8 26 9 18 37

2 12 2

3 3

4 5
S
5 41

87:
LS.Sf-3

7 13

9 4 4 8

3 2 1 (

6 27

5
26

1 4 2 5

> :

35
<)!)

:32 : 134 . -AT.-.96.. 153

2?

12

462
]00

Tablodan. 1545 tarihli defterde kaydedilmi olan 529 n-resdenin 1-16 arasnda deien ya gruplarna dalm olmakla beraber, daha ziyade 1-5 ya arasnda younlam olduu anlalmaktadr. Sz konusu 1-5 ya gruplarnda bulunanlar, toplam rakamn %66.35'ini tekil etmektedirler. Geri kalan % 27.59'unu tekil eden 146's 6-10. % 6. 04'n oluturan 32'si ise 11-16 ya gruplarmda bulunmaktadr. Nresde kaydedilmi olanlarn ya gruplarna dalmnda, bir nceki tarihe gre nemli lde bir farkllamam! grld 1579'da ise 1-12 arasnda deien yalarda bulunan 462 neferin % 21.42'sini tekil eden 99'u 10, % 21.21 'ini oluturan 98'i 5, %18.83'ne tekabl eden 87'si de 2 ya grubunda yer almaktadr. Geri kalan 33' (% 7.14) 4, 32'si (% 6.92) 1, 31'i (% 6.7) 3, 25'i (%5.41) 6, 25'i (%5.41) 8, 13' (% 2.81) 1: 12'si (% 2.59), 6's da (1.29) 9 ya grubunda bulunmaktadr. 1545'de 11-16, 1579'da ise 10-12 yalarmda bulunanlara genellikle "yaraynca/yaradukda eer" kaydmnn dlm olduu dikkati ekmektedir30. Bu dununda, kes olmamakla beraber, hizmete eme Belirli yalarda bulunan n-resdderl ilgili olarak dlm olan bu tr notlara, zellikle 1579 tarihli defterde sklkla tesadf edilmektedir: BOA.TD-574mt s.272-273, 283, 290, 292, 305-306. 99

Turan Gke ykmllnn balang, dolaysyla knunnmelerdeki "yayann bir ve iki hidmete kabil olanlar olsa anlar dahi yamak yazl uh nvbetlerinde ve Klarnetlerinde o/a/ar'' hkm 7 fehvasnca yamak yazlma ya tabannn, 1545'de 15-16 iken, 1579Tda 12'ye dm olduunu ifade etmek mmkndr38. Bununla birlikte, sadece 1545 tarihli defterde n-resdelerde ayr, "sagr" olarak kaydedilmi olan, toplam neferin sadece % 1.61 "ini tekil eden zmreye de aret etmek gerekir. Piyade iftliklerinde kaydedilmi olup aadaki listelere ve bunlardan hareketle dzenlenmi olan genel tabloya yansm olan unsurlardan birisi de pr-mall kaydedilmi olanlarn tekil etlii zmredir. Bu cmleden olarak, her iki tarihte de 73 nefer tespit edilmitir. Bu da, topa m yaya-yamak nfusun 1545'de % 4.90'ina, 1579'da ise % 5.13'ne tekabl etmekledir. Saylar az olmakla beraber, muhassl ve imam yazlm olanlar da yaya iftlikleri nfusu ierisinde tesadf edilen, iki nemli zmreyi tekil etmektedirler. 1545'de 1 'i Ulugbek, 4' Uak (1), 9'u da Uak- dier olarak belirtilmi olan nc Uak nahiyesinde olmak zere, toplan nfusun % 1.20'sini tekil eden 18 muhassl kaydedilmitir. 1579'da ise 2'si Uak (1), l'i Banaz, l'i de yine nc Uak nitesinde olmak zere, muhassl says 4'e dmtr. Dier taraftan, 1545'de hi br imam kaydna tesadf edilememekle beraber. 1579'da 4' Uak (1), l'i Banaz, 3'ii de nc Uak nahiyesinde olmak zere, toplam 8 imam tespit edilmitir. Listelerde ve yukarda verilmi olan tabloda, dier stununda belirtilmi olan, 1545'de 35, 1579'da 17 neferin nemli bir ksmnn derbend muhafz olarak kaydedilmi olduu grlmektedir. 1545'de, bu cmleden olarak, Uak (l)'a tab Kzlcasgd karyesi lyas iftliinde 2. Karlk karyesi Hsrev/Yuvaca Eref iftliinde 4, Milgarb karyesi Eynebegi iftliinde 10, ikinci Uak'da Gkkaya karyesi akr iftliinde 4. nc Uak'da Eymirscvin karyesi Karesi iftliinde 2, Akkilise karyesi Glolu iftliinde 1 olmak zere, toplan 23 nefer dorudan "derbend muhafz" olarak kaydedilmitir. Bunlardan 19'u Ktahya sanca, Gcdus nahiyesinde bulunan Kzlca, 4' de yine ayn sancak hudutlar dahilinde olan Yalak derbendine muhafz tyin edilmilerdir31. Yine ayn tarihte, ayn stunda verilmi olanlardan 5'inin erif, l'inin dervi, l'ini de tmar-eri olarak kaydedilmi olduunu da belirtmek gerekir. Tahrir ilemi srasnda, iftliklerde tespit edilerek deftere kaydedilmi olan mevcut yaya-yamak ve sair unsurlardan oluan nfus dnda, "gib" ve "mrde" olanlar da sarahatle kaydedilmi bulunmaktadr. Ocak halkndan olmakla beraber, tahrir esnasnda bulunamad iin gib yazlanlar, '"atik" ve "cedid" olarak iki kalemde belirtmek suretiyle, hem nceki tahrirde, hem de yeni yaplan talrirde bulunamayanlar ayrntl olarak tespit edilmitir. Ek olarak verilmi olan listelerde aynen aktarlm

37 38

S. Pulaha-Y. Ycel, Ayn eser, s. 31 -32. Anadolu'nun dier baz yerlerindeki dunun iuin bkz. F. Kmecen. Ayn eser, s.144-145; Turan Gke, Al7/ ve XIII. Yzyllarda lAzhyye (Denizli) Kazas (E. . Sosya! Bilimler Enstits Yaymlanmam Doktora Tezi), zmir 1994, s. 329-330; V. Gtinay, Ayn tez, s. 283-284. 39 BA.TD-237, s. 212, 222-223, 230, 257. 100

XV-XVI. Yzyllarda Uak Kazas Piyade ve Msellem Tekilt olmakla beraber, genel durumu yanstan tabloda tek kalemde kaydedilmi olan, Uak ! piyadelerinin toplan gib saysnn, 1545 de 95 iken, 1579'da %78.94 nisbetinde r azalarak. 2() yc dm olmas olduka dikkat ekicidir. 1545'de lespit edilmi ; olanlarn 45'i gib-i alk, 50\si de gib-i cedid olarak yazlmtr. 1579 da tespit edilenlerin tamam ise yeni tahrirde tespit edilmi anlamnda, gib-i cedid olarak kaydedilmitir. Mevcut yamak saysnn daha shhatli bir biimde tespiti dncesiyle40, yine atik ve cedid olarak iki kalemde verilmi olan mrde kaytlan da olduka nemlidir. zellikle lm olan, gemi ocak ahvdma iaret etmesi bakmndan ayr bir ehemmiyeti hiz olan "mrde'' miktarmm daha byk rakamlara bali olduu grlmektedir. Bu cmleden olarak, 1545'de tespit edilmi olan 654 neferin 334' miirde-i atik, 320'si de milrde-i cedid olarak kaydedilmitir. 1579'da tamam cedid olarak yazlm olan mrde says 531 nefer olarak tespit edilmitir.
I

3. iftliklerin ktisad Durumu ve Toprak Tasarrufu lgili aratrmalarda ortaya konulmu olduu zere, balangta gnde bir aka "ulufe" ve "avnz- dvn iye" den muafiyet karlnda sefere memur edilmi olan yay alam statleri. Yenieri ocann kum masndan sonra nemli bir deiiklie mruz kalmtr. Sz konusu deiiklikle, ulufe bedeli olarak kendilerine arazi tahsis edilmi olan yayalar, ban zaman buralarda ziratla megul olmular, ayrca "avnz- dvniyye ve teklif-i rfyye" den muaf tutulmulardr. Ksaca ifde etmek gerekirse, nceleri yar asker bir staty hiz olan yayalar, ancak bu gelimelerle birlikte, tasarruflarnda bulunan iftliklerin muafiyetle kendilerine tevcihi ile birlikte, Uim bir "askef stat kazanabilmilerdir 4 1 . Hizmetleri mukabili piyadelere "yayalk .yer'den tahsis edilmi olan arazi, genellikle, bykl verim kabiliyetine gre deien, bir iftlik 42 yerdir. Anadolu eyleti yaya ve msellem kanunnmesinde yer alan hkme gre 4 ', bir btn piyade iftlii, "eyii yerde yetmi veya seksen dnm, orta hall yerde yz dnm, alak yerde yz otuz ve yz elli dnm" den ibarettir. Bununla birlikte, aada verilmi olan listelerden de takip edilebilecei zere, konumuzu tekil eden Uak piyade iftlikleri dnm miktarnn genellikle mezkr ller civarnda younlam olmakla beraber. zellikle zammclcri ile birlikte kaydedilmi bulunan nemli bir ksmnn, st snr tekil eden 150 dnmn zerinde bir yere sahip olduu grlmektedir. Bu cmleden olarak, 1545'de Ulugbek'dcki 9 iftlikden 4' (% 44.44)' 180, l ' i 170, l ' i 100, l ' i 90: Uak (l)'daki 34 iftlikden l'i 60. 2 s i 70, l'i 90, 6's (% 17.64) 100, 5'i (% 14.70) 120, 3' 140, 3' 150, l ' i 170, 3' 180, l ' i 190, 4' {% 11.76) 200, l ' i 250, l ' i 310. l ' i 330; Banaz'daki 21 iftlikten 2'si 50, 160, 5'i (% 23.80) 70, 3' 80, l ' i 100 : l ' i 140,

F. Emecen. Ayn eser, s. 145. Bkz. M. Ankan, "Ayn makale", 180-181. Genel anlamda ciltlik hakknda bkz. mer Ltfi Barkan, "Ciltlik". slm Ansiklopedisi, . s. 392-397; Halil nalck, "iftlik", EP, U, s. 32-33. A. Akgndz, Ayn eser, s. 31. 101

Turan Gke 2'si 150. M 200. l"i 250. T 310, Vi 370; kinci Uak'daki 29 iftlikden Ti 100. 2"si 140, 3' 180, 2'si 190, 2'si 200, 4' (% 13.79) 250, l'i 270, 3' 300I'i 320, l'i 330, 4' (% 13.79) 350, l'i 370, l'i 380, l'i 450, Ti 500, Vi 700; nc Uak'daki 29 ! iftlikden 4' (% 13.79) 80, 2 si 90, 4' (% 13.79) 100, 2'si 130, 2'si 140. 6's (% 20.68) 150, l*i 180, l'i 190, 2'si 200, l'i 340, l'i 380, l'i de 1.500 dnm yerden ibarettir. Bu rakamlar, Uak piyade iftliklyerinin dnm miktarnn, nahiyeler arasnda nemli farkllklar gsterdiini de ortaya koymaktadr. Nitekim, nrliv hssna tahsis edilmi olan Ulu gbek'teki iftliklerden sadece 2's 70-150 dnm arasnda . 7'si (% 77.77) ise 150 dnmn zerinde bir yer igal etmektedir. Uak (l)'da 21 "i (% 61.76) 50-150. 13" (%38.23)" 150 dnmden fazladr. Banaz'daki iftliklerin 15'i (% 71,42) 50-150, 6's (% 28.57) 150 dnmn zerinde kaydedilmitir. Keza. nc Uak nahiyesinde de iftliklerin 20'si (% 68.%) 80-150, 9'u da ( % 31.03) 150 dnmden fazladr. Bu bakmdan. Ulugbek'dc olduu gibi, olduka farkl bir grnm arz eden ikinci Uak Ma ise sadece 3 ifflik (% 10.34) 100-150 dnm iken, 26 iftliin (% 89.65) 150 dnmn zerinde bir yer igal ettii grlmektedir. Ek olarak verilmi olan listelerden de takip edilebilecei zere, iftlik dnm miktar itibariyle Uak piydelirinin arzetti bu zellik, tekiltn lavna kadar cidd bir deiiklik gstermeksizin muhafaza edilmitir. Dnm miktar itibariyle genel olarak deerlendirilmi olan Uak piyade iftliklerinin, her bir idri niteyi ayr ayr belirtmek zere. 1545 ve 1579 tarihlerindeki says, toplam dnm miktar ve hsl bir tablo zerinde deerlendirmek gerekirse, yle bir sonu ortaya kmaktadr; XVI. YZYILDA UAK KAZASI PYADE FTLKLERNN TOPLAM DNM MKTARI VE HSILI Tarih Nliyu
ULigbck

1545

1579

Uak (I) Bat az Uak (2) Uak (3) ToplamUlugbek Uak(1) Ban az Uak (2) Uak (3) Toplam^

iftlik Adedi 9 34 21 29 29 122 9 32 18 26 28

: 1 1 3

Dnm Miktar 1.810 5.11 2.787 8.320 5.330

23.357 "

%
7.74 21.87 11.93 35.62 22.81

Hsl 2.370 S. 260 4.870 10.570 6.950 33.020 2.340 7.400 3.920 9.510 6.710 29.880

%
7.17 25.0) 14.74 32.0! 21.Ol

100
8.63 23.09 11.13 36.70 20.43

1.750 4.680 2.257 7.440 4.141 20.268 : :

100
7.S3 24.76 13.11 31.82 22.45

100

100

Tablodan da takip edilebilecei zere, Uak kaza diresinde. 1545'de tespit edilmi olan 122 iftliin toplam dnm miktar 23.357'dir. Bunun % 7.74'n tekil 102

XV-XVI. Yzyllarda Uak Kazas Piyade ve Msellem Tekilt eden 1.810'u mrliv hssia, talsis edilmi olan Ukgbek nahiyesinde bulunmaktadr. Ser-piyde olarak kaydedilmi olan geri kalan miktarn 5.110'u (% 21.87) Uak (1). 2.787'si (% 11.93) Banaz, 8.320'si (% 35.62) ikinci Uak, 5.330'u (% 22.81) da nc Uak nitesinde bulunmaktadr. lgili defterin eksik olmas sebebiyle. 1559'daki durum genel deerlendirmeye dhil edilememitir. Aradan geen zaman ierisinde, 1579"da % 13.22 nisbetinde azalarak 20.268'e dm olan toplam dnm miktarnn 1.75'si (% 8.63) Ulugbck'de, 4.680'i (% 23.09) Uak (1)', 2.257'si (% 11.13) Banaz, 7.440' (% 36.70) ikinci Uak, 4.141 'i (% 20,43) de nc Uak nahiyesinde yer almaktadr. Uak piyade iftliklerinin toplam hsl 1545'de 33.020 aka olarak tespit edilmitir. Bunun % 7.17'sini tekil eden 2.370'i hssa tahsis edilmi olan Ulugbek nahiyesinde olup. bakisi Ser-pyde olarak kaydedilmi olan drt nahiyeye dalm bulunmaktadr. Bunun 8.260' (% 25.01) Uak (1), 4.870'i (% 14.74) Banaz, 10.570'i (% 32.01) ikinci Uak, 6.950'si {% 21.04) de nc Uak nahiyesine aittir. Aradan geen zaman zarfnda, iftlik adedi ve dnm miktarnda da grlen de paralel olarak, % 9.50 nispetinde azalarak 1579'da 29.880 akaya dm olan hsln 2.340? (% 7.83) Ulugbek, 7.400' (% 24.76) Uak (1), 3.920'si (% 13.11) Banaz, 9.51 (Tu (% 31.82) ikinci Uak, 6.710l (% 22,45) da nc Uak nitelerinde kaydedilmitir. iftlik hsllar, genellikle "hsl- go/ll" veya "hsl- 'ani 'i-gaiie ve gaynht" ifadeleriyle tek kalemde kaydedilmi olduundan, byk ounluu tekil ettii anlalan hububat dnda, ir zira mahsllerin retimiyle ilgili tafsilata inme imkn bulunmamaktadr. Bununla birlikte, genel olarak Osmanl kr kesiminde olduu gibi, piyade iftliklerinde de tesadf edilebilen tek kk apl sna teekkl olan deirmenlerin resmlcriylc birlikte ayrca kaydedilmi olduu grlmekledir. Bu cmleden olarak, 1545'de tespit edilmi olan iki deinilenden btn yl almas dolaysyla 60 aka "resm-i siylra tbi olan biri, ikinci Uak nahiyesi, Nusret44; "fmrb" olarak kaydedilmi olan dieri ise ayn nahiyeye bal Karabolu karyesi. Mihmad4' iftliinde bulunmakladr. 1579'da iftliklerde olup. yayalarn tasarrufunda bulunan deinilen says 4'c kmtr. Bunlardan ikisi, bir nceki tarihle harb olmakla beraber, ihya 46 47 edilmi olan mezkr Mihnad ve Nusret iftliklerinde bulunan deirmenlerdir, ikisi 4a 49 de nc Uak. Eymirscvin karyesi lyas ve Baba karyesi Evran iftliinde kaydedilmitir. Dieri ise Ulugbek nahiyesi, Emekse kyne tab Yaya Hoca iftliinde bulunmaktadr50. Alt ay yryen, 30 akahk resimle kaydedilmi olan, Evran iflliidcki hri, sz konusu deirmenlerin tamamnn 60 aka "resm-i siyb" ile btn yl faal olduu anlalmakladr.

44 45 4fi

47

BOA.TD-237, s. 237. BOA.TD-237, s 239. BOA.TD-574m, s. 293. BOA.TD-574m, s.291. BOA.TD-574m, s. 309. BOA.TD-574m.s. 311. BOA.TD-574m, s. 81. 103

Turan Gke Defter kaytlarna gre, Uak piyade iftliklerinin tasarrufu ile ilgili olarak belirtilmesi gereken nemli noktalardan birisi de. ihtiyca binen, baz iftliklere 51 "zamme" ad altnda ilveler yaplm olmasdr . Esasen btn yaya sancaklarnda yaygn bir ekilde tatbik edilmi oldu anlalan bu uygulamay gerektiren durumlar arasnda, iftliin zamanla kanun llere gre klm olmas veya ocak nfusunun 52 artmas zerine yetersiz hale gelmesi ile su baskn, saz ve ayr olmas gibi nedenlerle "bl-hs!" olarak, zr kabiliyetini yitirmesi33, en fazla zikredilen sebeplerdir54. Sz konusu gerekelerle yaplan zammelerin, ocak ziydeleri ile nevkufata kaydedilmi olan iftliklerden yazlm olduu anlalmaktadr. Eksik olan 1559 tarihli defter dnda, 1545 ve 1579 tarihli defterlerde bu husus gayet ak bir ekilde kavdedilni bulunmaktadr. Bu cmleden olarak, 1545'de Ulugbek nahiyesinde Gbek iftliine nevkufatdan Orhan iftlii zammolunmutr. Uak (1) nahiyesinde, ayn minval zere, toplam 5 iftlie zamme tahsis edilmitir: hepsi nevkufatdan olmak zere, Mlirsel iftliine Akdere, Yunus iftliine Karlk kynde Yamanbegi, Yahi iftliine Banaz nahiyesi ukurviran kynde ubua, Mahmud iftliine Karlk kynde Alice, Eynebegi iftliine Bana/.'a tab Emiraziz kynde Mesud iftlii zamnol un mutur. Banaz nahiyesinde, ou mevkufatdan olmak zere toplam 8 iftlie zamme kaydedilmitir. Bu cmleden olarak. Haclar'da ldutan iftliine Kuzviran'da shak iftlii. Ayrukavak'da Osman iftliine Almaca iftlii, Enrazz'de Bayrambegi iftliine Olakalannda Murad iftlii, Krt'de Kara shak iftliine Halil iftlii, Gkkaya'da Yahya iftliine Oulca bin Hasan iftlii, Kabaaa'da Hzr iftliine Gndomu iftlii, Kuzviran'da Aslhan iftliine nebegi iftlii, Dumlupmar'da ullu iftliine Dutluca'da srail ve brahim iftlikleri zamnolmmustur, ikinci Uak nahiyesinde 3 iftlie zamime yazlmtr. Ksrce iftliine Baluca'da Karaca Uruz iftlii, Emeksc'deki Hamza Bl iftliine Taluca'da Haydar iftlii. Baluca'daki Balladr iftliine Gerdeme'do rice iftlii zaumolunmutur. nc Uak nahiyesinde ise 5 iftlie zamme yazlmtr. Bu cmleden olarak, ark Maki Byezid iftliine AkkiliseMe Karesi iftlii (2 eer), Scndcl iftliine Melikah iftlii, Ilyas iftliine ...

Dvn- Hmyun ktiplerinden yaya ve msellem muharriri Hamza'ya hitaben yazlm olan bir hkmde, ziyde yerlerden zayf ocaklara zamme yazlmak suretiyle ihya edilmesi hususunda gereinin yaplmas emredilmitir ( 23 Muharrem 986/1 Nisan 1578 tarihli hkm: BOA.MD-34, 67/146.). 52 Mesela, 1545sde nc Uak'da Karesi (BOA.7D-2J7, s. 257 ); 1579"da yine ayn iftlikle birlikte Mihmad iftliine (BO A.TD-374m, s. 309, 316), "yeri az oldu erilden" zamme yazld kaydedilmitir. 1545"de Uak (l)'da Yunus, Yah; nebegi, ikinci Uak"da Hamza Bal, nc Uak'da Bayezid, Glolu (BOA.TD-237, s. 253-254, 258); 1579"da Uak (l)'da Yunus, nc Uak'da Byezid, Glolu (BOA.TD-574m, s. 269. 306, 311) iftliklerine zamme yazlmasnn gerekesi de "ziyde olduklar sebepde" eklinde belirtilmitir. 53 1545'de Ulugbek'de Gbek, Uak (l)'da Mrsel (BOA.TD-237, s.77, 211); 1579'da Uak (!)'da Kse Halil, Banaz'da Jldutan, akr. Yals, ullu; nc Uaknda brahim (BOATD574m, s. 268, 279, 283-284; 316) iftliklerinin zamaneye ihtiycnn "6/W\w/"olmalarndan kaynakland belirtilmitir. 54 Tafsilat iin bkz. M. Arkuu, "Ayn makale", s. 182-185. 104

XV-XI/L Yzyllarda Uak Kozas Piyade ve Msellem Tekilt

iftlii, Karesi iftliine Sevin iftlii, Akkilise'deki Glol iftliine Sarucaolu iftlii (2 eer) zammolmmutur. 1579 tarihli deftere gre, Ulugbek : de Gbek iftliine mevkufadan Hzr iftlii zammolunmutur. Uak (l)'da yine 5 iftlie zamne yazlmtr. Bunlar, ayn ekilde kaydedilmi olan Miirsel. Yunus ve ebegi iftliklerinin dnda, Kzlcasgd'de Hseyin iftliinin zaimnolunduu Hasan, Kzlhisarda mevkfat- cedidden Melik iftliinin zanmolunduu Kse Halil iftliklerinden ibarettir. Banaz'da zannc yazlan iftlik says 6'ya dmtr. Bunlar, ayn ekilde kaydedilmi olan ldulan. akr. Yahya, ullu ve Osman iftlikleri ile Kuzviran'da mcvkufat- khneden ncbegi iftliinin zammolunduu slk- dier iftliklerinden ibarettir. kinci Uak nahiyesinde zamme yazlm olan 3 iftliin durumu aynen devam etmitir. Keza, zanmc yazlan iftlik says deimeyen nc Uak nahiyesinde de. ayn ekilde kaydedilmi olan Byezid, Sendel, Karesi ve Glol iftlikleri ile Banaz'a tab Suszviran'da ubua iftliinin zammolduu, Olakalan'ndaki Murad iftlii beJirti] ini tir. Bunlann dnda, baz iftlikler de. dorudan dronya "'br gr/b iki eskim vermek" zere kaydedilmilerdir. Eklerde verilmi olan listelerde iaret edilmi olan numaralardan da takip edilebilecei zere, ayn tarihte. Ulugobek'de Yaya Entir-Knk Halil; Uak (l)'de Sevindik-lyas. Milmad-Bleref. Yah-eyh Zekery. ZckeryHseyin, Yuvaca Eref-Aydemr. Banaz'da shak-Okcu Osman; ikinci Uak'da NsretKse Yusuf. Savc-Mi lunad; nc Uak'da Ali-Hasanbegolu, Eildutan-Resl, UznYurtbegi, Turbeg-Hzr, Tavus Ali-brhim, Hasan-Cllh Ali iftlikleri bu minval zere kaydedilmilerdir. Banaz nahiyesi Gkkaya karyesinde Hzr iftlii ile bir grlmek zere kaydedilmi olan Begtemr iftliinin ilvesi mstesna, 1579 tarihli defterde durumun aynen muhafaza edilmi olduu grlmektedir. Ksaca temas edilmi olan, iftlie yaplan ilvelerin dnda, iaret olunmas gereken nemli noktalardan birisi de i gcne yaplan takviyelerdir. Uak piyadelerinin yazl bulunduu her defter kaytlanln tedkikiyle, muhtelif sebeplerle, nfusu azalm olan iftliklere, ok yaygn bir biimde, ayn idri nitede veya dier nahiyelerde bulunan ocak halkndan "hliy virtten" kaydlyla birlikte yamak ilvesi yaplm olduu anlalmaktadr. Yaya-yamak nfusu bu minval zere dier iftliklerden aktarlan yamaklarla tekmil olunan iftlik says olduka fazladr. Piyade ve msellem tekilt bnyesinde tatbik edilen Osmanl toprak nizmna gre. btn bu ve benzeri uygulamalarla kendini gsteren gayretlere ramen, yeniden canlandrlmak suretiyle iler hle getirilemeyen harap iftlikler mevkuf kaydedilmitir. nceleri, nukataaya verilen ve geliri mevkufular tarafndan toplanarak hazineye aktarlm olan bu iftlikler, zamanla, ekin karlnda sancak beyleri veya yayabalarna tahsis edilmeye baland anlalmaktadr. Nihayet, bunlarn nemli bir ksmnn bu yolla umara dhil edilmi ve ksmen rey eline gemi olduunu da belirtmek gerekir 55 . te, Uak piyade iftlikleri zerinde dururken iaret edilmesi gereken nemli noktalardm birisi de, mevkufa kaydedilmek suretiyle, byle bir

Bkz. M. Ankan, "Ayn makale", s. 198-201. 105

Turan Gke gelimeye maruz kalm olan iftliklerdir. Uak piyadelerinin de kaytl bulunduu bir defter mevcut olmad iin, mevkuf iftliklerin de XV. yzyldaki durumu mehul kalmaktadr. 1545'de Uak kaza diresinde, bu minval zere mevkufa kaydedilmi olan toplam 67 iftlik tespit edilmektedir. Bu cmleden olarak, Ulugbek'de "el-mevkf- khne" olarak 3 iftlik kaydedilmitir56. Bunlardan, Bayndr iftliinin nsf Yaya Halil, nsf da Ula'da Umml iftliine zamme yazlmtr. Orhan iftlii de Osman karyesindeki Gbek iftliine zammolunmutur. Uak (1) nahiyesinde "mevkufat- cedid" olarak 2, "mevkufat- atik'' olarak da 7 iftlik kaydedilmitir". Bunlardan 4' yukarda belirtilmi olan iftliklerin bazlarna zamme yazslm, 2si de yaya-ba hssma tahsis edilmitir. Banaz'da ise. 3 ! cedid, 26"s atik olmak zere toplan 29 iftlik mevkufa kaydedilmitir58. Bunlardan l l ' i dier toprak ihtiyac olan iftliklere zamnolunmu. l'i de yaya-ba hssma tahsis edilmitir. kinci Uak nahiyesinde tespit edilen l'i cedid, 15'i atik 16 iftlikten 7'si dier iftliklere zamme yazlrken. 4'nn yaya-ba uhdesinde bulunduu anlalmaktadr"1". nc Uak'da tespit edilmi olan 2'si cedid, 8 : i atik toplam 10 mevkuf iftlikten 3 ' baka iftliklere zammolumnumr60. Uak kaza dairesindeki mevkuf iftlik says. 1579'da 69"a kmtr. Bunlardan Ulugbek'te bulunan 3 iftlikten 2'si zamme yazlmtr61. Uak (l)'ta bulunan 16 iftlikten 6's zamme olarak baka iftliklere. 4' de yaya-ba hssma tahsis edilmitir63. Banaz'da bulunan 31 iftlikten sadece 9'u ihtiyac olan dier iftliklere zammolunmutur63. Kcz, ikinci Uak nahiyesindeki 19 iftlikten sadece 5'i 6J . nc Uak'da bulunan 6 iftlikten de l'i zamme yazlmtr65, 4. Uak Piyfidelerinin Tyin Edilmi Olduklar Mr Hizmetler Eksiksiz ortaya koyabilme imkn bulunmamakla beraber, mhimme defterlerindeki ilgili kaytlardan hareketle, Uak yayalannm da dalil olduu Karahisr- Shib piyadelerinin tyin edilmi olduklar hizmetleri ksmen de olsa tespit etmek mmkndr. Bununla ilgili olarak tespit edilmi olan 26 Cemziyelevvel 967/23 ubat 66 1560 tarihli hkmden , Karahisar- Shib piyadelerinden 730 neferden ibaret olan bir nbellisinin, "zad u zevde"lcn ile birlikte Bilecik madeninde demir top yuvala hizmetine tayin edilmi olduklar anlalmaktadr. Karahisr- Shib sanca kadlarna. Bilecik madenine tayin ohman nbetti baz yayalarn grevi ihmline dir 17 Zilhicce

BOA.TD-237, s. 79. BOA.TD-237, s. 224-225. 58 BOA.7D-237, s. 234-235. 59 BOA.TD-237, s. 249. SU BOA.TD-237, s. 265. ! BOA.TD-574m, s. 82. 62 BQA.TD-574m. s. 276-277. 03 BOA.TD-574m, s. 286-287. 64 BOA.TD-574m, s. 301-302. 65 BOA.TD-574m, s. 317. 66 Bir sureti Karahisr- Shib piyadeleri begi Mehmed Beg'e yazlan hkm: Babakanlk Osmanl Arivi Mhimine Defteri (=BOA.MD)-3, 278/812-a. 106
57

56

XV-XVJ. Yzyllarda Uak Kazas Piyade ve Msellem Tekilt 972/16 Temmuz 156567 ve Bilecik madeninde hizmet eden msellem ve piyade beylerine, bu hizmete layin edilmi olan yaya ve msellemlerin eksik gelmesi zerine, hizmetin aksamas ile ilgili 24 Zilhicce 972/23 Temmuz 1565 tarihli hkm". Karahisar piyadelerinin 1565nde tekrar ayn hizmetle istildam edilmi olduklarn gstermektedir. Karahisar sanca piyadeleri beyine hitaben yazlm olan hkmden anlald kadaryla*'9, 1572 ylnda sancan bir ve ikinci nbellileri yaya-balan, mukaddemleri ve altar aylk zad s zevdeleriyle, tekrar Bilecik madeni hizmetinememur edilmilerdir. Yine, Karahisar-1 Shib piyadeleri beyine, 5 Reb'levvcl 980/16 Temmuz 1572 tarihli bir hkm70, sancak piyadelerinin bir betlisinin. hazrlanan top yuvalan yalya indirme hizmetini if etmek zere, Ali Paa'ya teslim edilmesini mir bulunmaktadr. Keza, bir sureti Karahisar piyadeleri beyine yazlm olan dier bir hkm 7I de, sancak yayalarnn 730 neferden baret olan bir ve iki nbektllerinin 14 Zilkade 980/18 Mart 1573'de lekrar. ayn madende yuvalak hizmetine memur edilmi olduklarn gstermektedir. 23 Muharrem 972/31 Austos 1564 tarihli bir hkmden72. Karahisar- Shib yayalarnn Mamriyc kalesi tamiri hizmetinde istihdam edilmi olduklar anlalmaktadr. Karahisar- Shib piyadelerinin bir nbetlisi, 11 evval 981/3 ubat 1574 tarihli hkmle73. Tobhne-i mire hizmetine memur edilmilerdir. Karahisar- Shib piyade beyine hitaben kaleme alnm olan bir hkmden de74, 21 Cemziyelevvel 982/8 Eyll 1574"de. sancak yayalarnn bir betlisinin Tcrsnc-i mire hizmetine tyin edilmi olduklar anlalmaktadr. 24 evval 984/14 Ocak 1577;dc, Uak piyadeleri de dhil olmak zere, Karahisar- Shib yayalarnn tyin edilmi olduklar grevlerden birisi de, Ayasofya'nn tamiri hizmetidir75. Keza, sancan bir nbetli piyadesinin "Ayasofya-i kebr hareminin laihirT ve yaplacak olan zaviye hizmetine tyinini mir olan 19 Muharrem 990/13 ubat 1582 tarihli hkm76, Karahisar yayalarnn tyin edilmi olduklar en son Mzmetin de yine Ayasorya ile ilgili olduunu gstermektedir. Mhimine defterlerinde yer alan baz hkmler, dier yaya sancaklarnda da 77 olduu gibi , Karahisr- Shib piyadelerinin de. zaman zaman tyin edilmi olduklar hizmetlerin ifsnda ihml gstererek, cidd aksamalara yol atklarm ortaya koymaktadr. 17 aban 967/15 Mays 1560 tarihli, Anadolu vilyeti kadlarna yazlm
67
fS

9 70
71

72 73
74 75 76 77

BOAMD-, 642/1412. BOA.MD-6, s. 658/1447. 22 Zilhicce 979/6 Mays 1572 tarihli hkm: BOAMD-16, s. 82/347,183/350. BOA.MD-22, s. 116/242. BOA.MO-22, s. 185/448. BOA.MD-6, s. 43/86. BOAMD-23, s. 263/555. BOA.MD-26, s. 202/560. Karahisar- Shib piyadeleri beyine hkm: BOA.MD-29, 84/203. Karahisar-i Shib piyadeleri beyine hkm: BOA.MD-46, s. 328/751. Bkz. Taran Gke, Ayn tez, s. 342-344.
107

Turan Gke olan bir hkm 78 , Bilecik mdeni hizmetine tayin edilmi olan Karalisar piyadelerinin, iftliklerinin yazlmasnn ferman olunmas zerine, ir sancaklarda olan piyadelere muaf olduklarn bildirmcleriylc. toplanm olan yayalarn dalmalarna ve gitmemekle direnmelerine sebep olmak sreliyle, btn Anadolu yayalar arasnda nemli bir probleme yol am olduklarn gstermektedir. 17 Zilhicce 972/16 Temmuz 1565 tarihli. Karahisr- Shib sanca kadlarna yazlm olan bir hkm79 . Karahisar yayalar beyi Hseyin'in ifdelerine binen, ayn hizmete lyin olunan nbetli baz yayalarn ilaat etmedikleri ve baz sipahilerin de yayalarn karlmasna man olduklarm ortaya koymaktadr. Keza. ksa bir sre sonra, 23 Zilhicce 972/23 Temmuz 1565 tarihinde. Bilecik mdeninde liznel eden msellem ve piyade beylerine yazlm olan bir hkm deKU, ayn hizmete lyin edilmi olan piyade ve msellemlerin noksan gtrlm olmasndan dolay, nemli aksamalarn yaandna iaret etmektedir. Sancak dhilinde yaya-balar ve yayalardan "ehl-i bert" olanlarn, crm l cinayet ve resm-i anlsne la leb olunmas zerine, "ehl-i bert olduk" diyerek, dememekte direndiklerini gsteren 21 evval 966/27 Temmuz 1559 tarihli, Karahisar- Shib yayalar beyine yazlan hkm81, bir baka nemli probleme iaret etmektedir. Dier taraftan, mhimine defterlerinde yer alan baz hkmler de. yayalarn muayyen baz yollara ba vurarak, hizmetten kamaya altklarn ortaya koymaktadr. Nitekim, 3 Safer 982/25 Mays 1574 larihli. Karamsar-! Shib piyadeleri beyi Hasan'a yazlan bir hkmde82, piyade olmakla beraber, yeni tahrirde bir vesileyle derbendei, kprc, doanc, cm meremmeteisi. seyyid ve sdullah yazlm olanlarn teftii emrolunmaktadr. Ke/.. 25 Safer 982/16 Haziran 1574 tarihli, Karahisar- Shib sanca kadlarna yazlm olan hkmM3dc, ayn ekilde, sancak dhilinde baz piyadelerin, yerlerine "gib : ' kimseleri, bazlarnn da kendilerini derbendei. kprc, ehl-i berat, siphi-zdc ve muhassl yazdrarak, bazlarnn da baka ocaa kaydolunarak hizmetten kamalar zerine, memur edilmi olduklar mr hizmetin aksamasna yol atklarndan ikayetle, tefti olunup, bu hususlarda suiistimali grlenlerin tespit edilerek, nbetlerinde hizmete gnderilmelerini mir bulunmaktadr. Yaya ve yamaklarn suiistimali dnda, bizzat yaya sancak beylerinin ortaya koyduklar problemlere dir kaytlara da tesadf edilebilmektedir. Uak kadsna hilben. 12 Muharrem 967/14 Ekim 1559 tarihinde sdr olan. Karalisar yaya sanca beyi Mehmed'in "tarh-i salt. ve rik-i hanr" olup, halkn Cuma namaznda olduu srada, nescid civarnda bulunan evinde kurduu mecliste "fsk u fcur'' zere olduuna iaretle, tefti olunmasn mir hkm84, bunun tipik bir rneini tekil etmekledir. Daha da oaltlabilecek olan bu hkmler, btnyle Anadolu piyadelerinde olduu gibi, Uak yayalar da dhil olmak zere, Karahisar- Shib piyadelerinin. 'H BOA.MD-3, s. 376/1116. BOA.MD-6, s. 642/1412. 80 BOA.MD-6, s. 658/1447. 81 BOA.MD-3, s. 64/150. 82 BOA.MD-24, s. 270/718. 83 BOA.MD-26, s. 25/68. 84 BOA.MD-3, s. 152/409. 108
79

XJXVJ. Yzyllarda Uak Kazas Piyade ve Msellem Tesiri lf

zikrolunan tarihlerde ne lde zaafa uram olduunu gstermesi bakmndan olduka nemlidir. 5. Yaya ve Msellem Tekiltnn Kaldrlmas ve Mensh Piyade iftlikleri Kuruluu ile birlikte, nceleri muharip bir g olarak, geri hizmete ekildikten sonra da baz mr hizmetlerin ifsnda nemli rol oynam olan piyadeler, bir taraftan hemen yukarda temas edilmi olan suiistimallerin n almanayacak kadar yaygnlamas, dier taraftan da Osmanl asker sisteminde kendini gsteren deiimin etkisiyle"" tm fonksiyonlarn yitirmesi sonucunda, XVI. asrn son eyreine girildiinde, Devlet asndan halledilmesi gereken cidd bir problem hline gelmitir. zellikle, iftiiklerdeki yaya-yamak saysnn azalmasyla, haymana taifesinden yamak kaydedilmesi, yaya ve yamaklarn, iftliklerin bulunduu yerlerin dnda, ehir ve kasaba gibi. sair iskn yerlerinde meskn olmaya balamalar gibi gelimelerle ocak nizmnn iyice bozulmu olmas, tekiltn lavnda nemli rol oynamtr. Dier taraftan, Devlet'in, yukarda iaret edilmi olunan deiimin gerei olarak, ulfeli ve ateli silah kullanabilecek asker saysn artrma yoluna giderek, XVI. asrn sonlarna doru, en nemli eylet askeri konumunda bulunan tmarl sipahileri geri hizmete ekmeye balamas, piyade ve msellemlerin temel fonksiyonlarm lamamiyle yitirmelerine yol amtr. Bu da, tabiatyla, tekiltn lav srecini hzlandrmtr86. Ek olarak verilmi olan mensh piyade ve msellem iftlikleri ile ilgili listelere esas olan Karalisar- Shib sanca mensi piyade ve msellem defteri tariisiz olmakla beraber. zellikle mhimine defterlerinde yer alan bz kaytlar, tekiltn kaldrld tarihi yaklak olarak tespit etmemize imkn vermektedir. Yukarda da iaret olunduu zere, mevcut kaytlara gre, 19 Muharrem 990/13 ubat 1582'dc tyin edilmi olduklar Ayasofya'nn tamiri hizmeti87, Karahisar yayalarnn memur edildii son grev olmutur. Nitekim, bundan yaklak drt ay sonra, 29 Cemziyelevvel 990/21 Haziran 1582 tarihinde sdr olan hkmler518, yaya ve msellem tekiltnn btnyle ref i ile yaya ve msellemlerin rey yazlmasn mir bulunmaktadr. Bu cmleden olarak, ayn tarihli, bir sureti Ktahya ve Karahisar- Shib sancaklarnda piyade ve msellem tahrrine memur edilmi olan, Dergh- li mteferrikalarndan Blye 89 yazlm olan hkm , mezkr tarihte. Ktahya ve esas konumuzu tekil eden Uak da dhil olmak zere, Karalisar- Shib sanca yaya ve msellemlerinin rey kaydedilmek zere, ref olunduunu ortaya koymaktadr. Sz konusu hkm dorultusunda, neshedilerek, zeamet ve tmara tahsis edilmi olan Karahisar- Shib piyade iftliklerinde kaytl yaya ve yamaklar, ifa etmi olduklar liznetlere mukabil sahip olduklar her trl muafiyetten arndrlmak suretiyle normal raiyyet statsne indirilmilerdir. Bu sree mensh piyade ve msellem deflerine Sz konusu deiini iin bkz. Halil nalck, "'Militan' and Fiscal Transformatipn in the Ottoma Empire, 1600-1700", Archivum Ottomanicum VI (1980), s. 283-337. Tafsilat iin bkz. H. Doru, Ayn eser, s. 50-54. BO AMD-46, s. 328/751. BOA.MD-47, 164/359, 396 vd. Ayrca bkz. F. Enecen, Ayn eser, s. 152; Zeki Ankan, XVXVI. Yzyllarda Hamil Sanca, zmir 1988, s. 97. BOA.MD-47, s. 164/394.

109

Turan Gke

kaydedilmi olan Uak yayalarnn durumu, ek olarak verilmi olan listede ayrntlaryla takdim edilmi olmakla beraber, genel bir deerlendirme yapmak gerekirse, yle bir tablo ortaya kmaktadr; UAK KAZASI MENSH PYADE FTLKLERNN GENEL DURUMU

li
Uak Banaz
49 28

mm*.
144 47 191:
252.536 1.256

Muaf
i

Tahmin Nros
1 1
;

53.669

179

689 106
, . $

Ali 52
& :

Toplam^

77:": :

30&20S: ,1,435.:. : - 7 9 5 - :

90 21 111

3.768 50] 4.305

4.372 1.164 5.059

Tablodan ve aada verilmi olan listeden de anlalaca zere, piyade tekilt itibariyle 5 nahiyeye taksim edilmi olan Uak piyadeleri, nesholudktan sonra, Uak ve Banaz olmak zere, sadece iki nahiyeye tab olarak kaydedilmitir. Bu cmleden olarak, 33'ii mevkuf olmak zere, Uak piyadelerinin tasarrufunda bulunan toplam 190 iftlik neshedilerek, titnar ve zeamete tahsis edilmitir. Bunlardan 90! (% 47.36) zeamete, 100'ii (% 52.63) de timara kaydedilmitir. Ayn Ali Efendi'ye gre90, Uak piyade ve msellem iftliklerinin de dhil edilmi olduu, Ktahya sancanda, mensh iftliklerin tahsis edilmi olduu 78 zeamet, 87 tiraar bulunmaktadr. Uak mensh piyade iftliklerinin toplam hsl, 252.536's Uak, 53.669'u Banaz'a tab olmak zere, toplam 306.205 aka olarak tespit edilmitir. Bu iftlikler zerinde tespit edilmi olup, raiyyet statsnde, r ve resme lb olarak deftere kaydedilenlerin says, 1.256's dorudan Uak, 179'u da Banaz'a tab olmak zere, tahmin 4.305-5.059 gerek nfusa tekabl eden 1.435 neferdir. Bunun 795'i (% 55.40) bennk; 529'u (% 36.86) mcerred, 11 Ti (% 7.73) de muaf olarak kaydedilmitir. Raiyyet statsne indirilen yaya-yamak nfus ierisinde, mensh piyade defterinde zel statlerine binen muaf kaydedilmi olanlardan 7'si imam, T kayym, 25'i siph, 21 'i siphi-zde, 8'i seyyid-erif, 14' de pr-na'll kaydedilmitir. Ayrca, Kzlcasd'deki Balladr iftliinde "'an-nesl-i Aydn Baba" ifadesiyle kaydedilmi bulunan nefer ile Uak kazasyla ilgili ksmn sonunda kaytl 12 nefer kprc de muaf yazlanlar ierisinde nemli bir yer tutmakladr.

90

Kavnn-i l-i Osman der Hulsa-i Mezmn-i Defter-i Dvn (Nr. M. Tayyib Gkbilgin), istanbul 1979, s. 46. 110

XV-XVL Yzyllarda Uak Kazas Piyade ve Msellem Tekilt . Msellem Tekilt 1. Idr Taksimat Sancak tevcih defterlerinden anlald kadaryla. Anadolu msellemleri, sipahi ve yaya sancak tekiltndan olduka farkl bir idar taksimata tab tutulmutur. Buna gre, "elviye- miisellemn- Anadolu" birbirine yakn olan muhtelif livalarn biraraya getirilmesiyle olutunlan 4 sancaa taksim edilmitir. Esas konumuzu tekil eden Uak msellemleri de bunlardan ''Liv-i Msellemn- Ktahya ve Karahisr- Shib ve Hamid" sancana bal olarak tekiltlanmtr91. Uak msellemleri de dall olmak zere, Ktahya msellemleri ile ilgili en eski kaytlar ihtiva eden 145792 ve 1489y3 tarihli defterlere gre, Uak kaza diresinde bulunan msellem iftlikleri, balarnda bulunan ser-askere bal bulunan niteye taksim edilmitir. Bunlar, ser-asker kaydedilmi olan Uak ile ona tbi olarak yazlm bulunan Ulugbek ve Banaz nahiyelerinden ibarettir. Ayn birimlerin muhafaza edilmi olduu XVI. yzylda Yav nahiyesinin de ilvesiyle, Uak msellemlerinin taksim edilmi olduu idar nite says drde kmtr. Bu durum, msellem tekiltnn lavna kadar, XVI. yzyl boyunca deimemitir. 2. Msellem iftlikleri ve Nfus Durumu Kaynaklar ksmnda tavsif edilmi olan msellem defterlerinde yer alan kaytlarn aktarlmasyla hazrlanm olup. ek olarak verilmi olan listelerden karlan toplu sonular deerlendirmek suretiyle Uak msellem iftliklerinin genel durumunu netletirmek mmkndr. ncelikle, kaza dairesindeki her bir idri nitede kaydedilmi bulunan iftlik adedi ile msellem-yamak ve ir unsurlardan mteekkil nfus durumunu bir icmal tablo zerinde ifade etmek daha uygun olacaktr; XV-XVI. YZYILLARDA UAK KAZAST MSELLEM FTLKLER VE NFUS DURUMU
tarih Nahiye. Adetli iftDiMii- Yi- N- M(l- Mu- Derlik Sefer en sel- nak resi-; cur- hassl JCIE Ma*- er Adedi let fi . t red M vs. 2 S 95 10 s 75 .1 4 4 23 19 10 6 44 y 35 ,33-: M 129:
''-:<'

G- jvurib de

Tatnnfl:
Nfus

:
;

I
. .

11 47,1. 115 220 810- .

Uak Jl gbek 1457 3anaz PiJlan:

2M5 69 132

- : - : . .

'

Sancak tevcih defterlerinde (JSMA.D-5246 (M. 1527); BOA.MAD-563 (M. 1568-1574)'den nkl. . Metin Kunt, Aym eser, s. 131S 137; M. F. Emecen-. ahin, "Ayn makale", s. 64-65; Bkz. Mustafa etin Varlk, "XVI. Yzeni Osmanl dari Tekilatnda Ktahya", s. 207-208.) kaydedilmi btjnan dier Anadolu msellem sancaklar unlardr: Liv-i Aydn ve Sanhan ve Mentee ve Karesi ve Biga ve Hiidvendigar ve Kocaili ve Sultatn, Liv-i Bolu ve Kastamonu ve Ankara ve Kankr, Liv-i Teke ve Aliye. stanbul Belediyesi Atatrk Kitapl, Muallim Cevdet Yazmalan-0.93. stanbul Belediyesi Atatrk Kitapl, Muallim Cevdet Yazmalan-0.72. 111

Turan Gke
Uak .Jlunbck 14X9 3a naz T)>laii)= Jak Jlebek 1520 3anaz Vav Ti>i)laj]i= I5U. ' 20 11 20 4 27 4 3 S 52 6 13 32 .: 20. 37: .' 22 4(J8 18 s 9 5 3 8 150 8 6 .460 14 I 17 48 1.111 45 20 10 S 45 S Jak .1 .1 3 Jlugbek : s 123. 8 3anaz 6 S Yav 17 527 14 1 20 Top]m= . 48 i.zd 45: 334 S Jak S .1 5 3 Jlu.abek . 56 3ail!H 6 8 MS 305 14 Yav 1 17 : ; rOPam'sS :v :: :; :- :':2:': J4& S 1 3 : 45i' Jak 10 18 455 s 3 5 .91 Jlu gbek aaz 6 S '151 454 15 Yav 1 17 I1.191 46' Toplan 20 -S N 4-RO S Uak 10 5 Jlugbek 3 . 90S Bana?. 6 9 154 4S9 15 Yav 1 17 -4<iT o p l a m : - . -20..:: 123 7 22 1 44 1 :18i. . ..; 16S 185 23 44 3S 4 57 7CI 11 196 21D 28 465 5fi3 ;.IO 192 51 2 71 26 26S 225 <J20_. 463.. 222 84 1 46 5 V 76 67 219 M* 173' : * : : 303 162 5 26 59 1 105 32 1 287 143 7 754. 363 14 28i.) 162 67 16 39 99 323 14S 7G9 : 365
; .

1545

1560

1 2 3 fi 2 12 1 i .12 1 12
- -

1
%$'-

L4 1 2 0 '26 21 .1 3 17 4< S 2 4
:

2 S 2 12

4 ::4 4 1 13 T 20 24 7 13 34 7 17 7 3 21 : 48' : 1 3

22 y 9

40
14f 45 3.3 166 434 I8S 44 71 i 9$ 501 331 71 91 377 701 :I5 54 84 352 SOS 251 46 65 [OH

::;".:

1571

1 1 . -

M- :" I4'' 4 2
$ " '

'6

1580

:'%%&'

, 1 - . .

. . - : :

16 1 S 3 ..28.-

2. 4 1

4 3

: $ : . '

3-

450 . '722 131 15 fi 260 687 1.LI3 1 1.224 l.'20-S 279 297 450 426 1.3 S 0 1.348 3.333 .1.279 1.395 L 1.557 24,3 32-5 3S4 536 1.531 1.735 3;<O3 4.153 L0U2 1.330 168 261} 354 507 915 1.257 2.439 3.354 .1.485 I.S07 347 273 453 623 1.362 1.670 3.573 4.447 1.44U 1.752 270 336 614 462 1.467 1.S53 .3,039 :4.605,

Aada ek olarak verilmi olan listelerden de ayrntlaryla takip edilebilecei zere, 1457:de Uak kaza diresinde bulunan nahiyede toplan 20 kyde 33 msellem iftlii tespit edilmitir. Bunlardan 18'i (% 54.54) Uak, 10'u (% 30.30) Banaz, 5'i (% 15.15) de Ulgbek nliyesinde kaydedilmitir. Ky saysnn deimemi olduu 1489'da iftlik says 37'ye kmtr. Bunun 2()"si (% 54.05) Uak, I3' (% 35.13) Banaz, 4' (% 10.81) de Ulugbek'te tespit edilmitir. Sipahi vakf ve piyade tahrir defterlerinde bulunmayan, bnyesinde barndrd iftlikler ile tipik bir msellem ky hviyetini hiz olan Yav karyesinde bulunan iftliklerin oluturduu ayn adl nahiye ile birlikte, 152O'dc 48 iftlik tespit edilmitir. Bunun 18'i (% 37.5) Uak, 17"si (% 35.41) Yav, 8'i (% 16.66) Banaz, 5 ; i (% 10.41) de Ulugbek nahiyesinde bulunmaktadr. 1580'de Banaz'daki ocak miktarnn 9'a kmas hricinde, sz konusu iftlik says ve nahiyelere dalmnn XVI. yzyl boyunca hibir deiiklik arzetneden ayniyle muhafaza edilmi olmas, kaza dairesindeki msellem tekiltnn istikrrn gstermesi bakmndan, olduka dikkat ekicidir. Piyade ocaklaryla ilgili olarak da iaret edilmi olduu zere, kaynam byk lde yrk-Trkmen teekklleri ile Trk kyllerinin tekil etmesi ve genellikle kurucularnn ismiyle mruf olmalar dolaysyla, msellem iftlik adlannm ekseriyetini de z Trke isimler oluturmaktadr. Uak msellem iftliklerinin kaydedilmi olduu, sz konusu iskn yerlerinin byk ounluu, has, zeamet veya timara tahsis edilmi olmas dolaysyla, ayn zamanda mufassal tahrir defterlerinde de bulunan rey kyleridir. Ancak, sdece 112

XV-XVI. Yzyllarda Uak Kazas Piyade ve Msellem Tekilt

piyade ve msellem defterlerinde tesadf edilebilmesi dolaysyla, yaya-msellem ya da yalnz msellem ky konumunda bulunan iskn yerleri de mevcuttur. Daha nce de iaret olunduu zere, ayn zamanda raiyyet ky olanlarla birlikte, hem yaya hem de msellem ky olan Kzlhisar'in dnda, Yav, Grdk ve Yurtbegi. yalnz msellem defterlerinde kaydedilmi bulunan iskn yerleridir. Kaynam ayn adl yrk-Trkmen teekklnn oluturduU4 ve ayn zamanda ait olduu dar niteye de isim tekil eden Yav ky, zamanla daha geni apl, daim bir iskn yerine dnmek suretiyle, Uak merkez ileye bal bir ky olarak, varlm ayn adla bugne kadar devan ettirmi bulunan en tipik msellem ky zelliini tamaktadrr. Keza, ayn adl iftlie bal olarak teekkl etmi bir msellem ky olarak kaydedilmi bulunan Yurtbegi karyesi de dier nemli bir rnei oluurnaktadr. Giri ksmnda da iaret edilmi olduu zere, nisbelen daha fazla imknlara sahip olup, atl olarak sefere itirak etmeleri dnda, vazfe itibariyle yayalarla ayn staty hiz olan msellemler de balangla 1 msellem ve 1 yanak'dan oluan ocaklar hlinde tekiltlanm olmakla beraber, somaki tarihlere ait kanunnmeler ve fiil durumu yanstan defterler, bunun zamanla nemli lde deimi olduunu gstermektedir. Aada verilmi olan listelerden de tafsilatyla takip edilebilecei zere, XV. asrn ikinci yansnda ortalama 3-8 mseem-yamaktan oluan iftliklerdeki nfusun, n-resde, pr-ma'll ve ir unsurlar da dhil olmak zere, neferen 5-34 arasnda deitii griilinektedir. 1457'de Uak msellem iftliklerinde bu minval zere, tahmin 486-800 gerek nfusa tekabl eden 162 nefer tespit edilmitir. Bunun 95'i (% 58.64) Uak. 44 : (% 27.16) Banaz, 23' (% 14.19) de Ulugbek'te kaydedilmitir. 1489'da % 41.35'lik bir artla, 150'si (% 65.50) Uak, 52'si (% 22.70) Bana?, 27'si (% 11.79) Ulugbek'te olmak zere, yaklak 687-1.113 gerek nfusa lekbl eden 229 nefer kaydedilmitir. Yav nahiyesinin de mevcut olduu 1520'de % 385.15 gibi byk bir artla, 3.333-3.279 civarnda bir gerek nfusu ifade eden, 1.111 nefere ykselmi ofan msellem-yamak saysnn 46O' (% 41.40) Yav. 408'i (% 36.72) Uak, 15'si (% 13.50) Banaz, 93' (% 8.37) Ulugbek iftliklerinde meskn bulunmaktadr. nceki defterlerde tespit edilememi olan Yav hri olmak zere, yaklak 30 yllk bir zaman zarfnda, dier nahiyenin nfusunda grlen %184.27'lik art dikkati ekmektedir. Nitekim, 1545'de sadece % 8'lik bir artla, 3.603-4.153 gerek nfusa tekabl eden 1.201 neferin tespit edilmi olmas da bunu teyid etmektedir. Bunun 527'si (% 43.88) Yav. 465'i (% 38.71) Uak, 128'i (% 10.65) Banaz, 81'i (% 6.74) de Ulugbek'te kaydedilmitir. Yaklak on be yllk aradan sonra, 1560'da Uak msellem nfusunun % 32.30'hk bir dle, 334' (% 41.08) Uak, 305'i (% 37.51) Yav, 118*i (% 14.51) Banaz. 56'si (% 6.88) da Ulugbek'te olmak zere, 813 nefer olarak tespit edilmi olmas da olduka dikkat ekicidir. Tablodan da takip edilebilecei gibi. btn idri birimlerde grlen d, zellikle % 42.12 oranyla Yav nahiyesinde daha cidd boyutlarda yaanmtr. Aada ayrca zerinde durulacak olan, ayn yln tespitlerine dayanan cedid mrde saysnda grlen, olaan st saylabilecek art, bu dn

Bkz. Cevdet Trkay, Babakanlk Arivi Belgelerine Gre Osmanl imparatorluunda Oymak Airet ve Cemaatler, stanbul 1979, s. 765. 113

Turan Gke

zah bakmndan byk nem taunaktadr. Nitekim, 1545'de 270 olarak tespit edilmi olan cedid mrde saysnn, hem genel nfusun, hem de yaya ve msellem ocaklar nfusunun nemli oranda art eiliminde olduu on be yllk zaman zarfnda % 56.38'Iik bir artla 619'a ykselmi olmas, 1560'da msellem ocaklar nfusunda grlen dte, dier faktrlerle birlikte, salgn hastalk ve benzeri fetler sonucu yaanm olmas muhtemel lmlerin etkili olmu olabileceini dndrmektedir. Uak msellem nfusunun 1571'de % 46.49'luk bir art gstererek, tekrar 1545 yl rakamlarna yakn bir seviyeye ulam olduu grlmektedir. Mezkr tarihte tespit edilmi olan, tahmini 3.573-4.447 civarnda bir gerek nfusa tekabl eden 1.191 neferin 495'i (% 41.52) Uak, 454' (% 38.08) Yav, 151!i (% 12.66) Banaz, 91'i (% 7.64) de Ulugbek'te kaydedilmitir. Ocaklarn lavedilmesinden yaklak iki yl nce.. 1580'de sadece %1.84'lk bir artla, yaklak 3.639-4.605 gerek nfusu ifade eden, 1.213'e ulam olan neferin 489'u (% 40.31) Yav, 480'i (% 39.57) Uak, 154' (% 12.69) Banaz, 9O' (% 7.41) da Ulugbek nahiyesinde tespit edilmitir. Uak msellem iftliklerinin bulunduu drt nahiyenin eksiksiz kaydedilmi olduu XVI. yzyl defterlerinden tespit edilmi olan rakamlarn gstermi olduu bu dalm, bnyesinde barndrd iftlik ve msellem-yamak nfus potansiyeli itibariyle Uak ve Yav nahiyelerinin nemli bir yer tuttuunu ortaya koymaktadr. Bunlar Banaz ve Ulugbek nahiyeleri takip etmektedir. Uak msellem iftliklerinde tespit edilmi olup toplam rakamlarla ifade edilmi olan nfusun terkibine gelince; yukarda da yayalarla ilgili olarak iaret edilmi olduu zere, her msellem iftlii defterlere "msellem" ya da "ekn" olarak yazlm olan bir kii zerine kaydedilmitir. Balangta muharip bir g olarak katldklar sefer, geri hizmete ekildikten sonra da if ettikleri mr hizmetlere mukabil kendilerine tahsis edilmi olan iftlikleri dier yamaklarla mterek tasarruf eden msellemler, sz konusu hizmetleri "be-nevbef tbir olunan nbetlee yerine getirmektedirler. Bu itibarla, bir msellem ocanda kaytl muayyen sayda yamaktan srasyla hizmete een biri msellem, dierleri yamak konumunda bulunmaktadr. te, Uak msellem iftliklerinde tespit edilmi olan nfusun essn, bu minval zere msellem veya yamak kaydedilmi olanlar tekil etmekledir. 1457:de tespit edilen 162 neferin 31'ini (% 19.13) msellemler, %79.62'sini tekil eden 129'unuyamaklar oluturmaktadr. Geri : kalan 2 nefer ise pr-ma'Il kaydedilmitir. 1489 da kaydedilmi olan 229 neferin 32'si msellem, 189'u yamak. 8'i ise mcerred statsnde yazlmtr. iftlklerdeki nfusun daha tafsilatl bir ekilde kaydedilmi olduu 1520'de, 1.111 neferin 45'i (% 4.05) msellem, 465'i (% 41.85) yamak yazlmtr. Geri kalan 601 neferin 503' (% 45.27), henz hizmete eemeyecek yata olmalar dolaysyla ''n-resde", 66's (% 5.94) mcerred, 6's (% 0.54) muhassl, 26;s (% 2.34) pr-ma'll olarak kaydedilmitir. 1545'te tespit edilmi olan 1.201 neferin 45'i (% 3.74) msellem, 620'si (% 51.62) yamak, 463' (% 38.55) n-resde. 3'ti (% 0.24) mnhassl, 12si (% 0.99) derbendei.. 46's (% 3.83) pr-ma'll yazlmtr. 1560'da 813 neferin 45'i (% 5.53) msellem. 608'i (% 74.78) yamak, 1751 (% 21.27) n-resde. l'i mcerred. 2'si muhassl. 12si (% 1.47) derbendei, 14' (% 1.72) de pr-mall kaydedilmitir. 1571'de tespit edilmi olan 1.191 neferin 46's (% 3.86) msellem, 754'"(% 63.30) yamak, 363 ! (% 30.47) nresde, 14' (% 1.17) mcerred, l'i muhassl, 5' (% 0.41) derbendei, 6's (% 0.50) pr114

XV-XV1. Yzyllarda Uak Kazas Piyade ve Msellem Tekilt

mail yazlmtr. Nihayet, 1580'de yazlm olan 1.213 neferin 46's (% 3.79) msellem, 769'u (% 63.39) yamak, 365'i (% 30.09) n-resde, 28'i (% 2.30) de prma'll olarak kaydedilmitir. Yukardaki tablodan ve genel olarak iaret edilmi olan bu rakamlardan da anlalaca zere, dorudan msellem veya yamak yazlm olanlar dnda, iftliklerde kaytl nfusun nemli bir ksmn, henz yamak yazlarak, hizmete eecek yaa gelmemi olmalar dolaysyla "n-resde"statsnde kaydedilmi olanlar tekil etmektedir. Msellemlerin muharip karakterini muhafaza etmi olduu anlalan XV. yzyla ait defterlerde n-resde yazlm olan her hangi bir nfusa tesadf edilememekle beraber, XVI. yzylda gerekletirilmi olan tahrirlerin tamamnda ayr bir kategori olarak kaydedilmi olduu grlmektedir. Yukarda da genel nfusa nisbetleri ile birlikte iaret edilmi olduu zere, toplam saylar 1520'de 503 iken, 1545'de % 7.95 orannda azalarak 463'e dmtr. Keza, yaklak on be yllk zaman zarfnda grlen % 62.63 'Uik bir d sonucunda 173 nefer olarak tespit edilmi olmas da dikkat ekicidir. 157Tde tekrar % 109.82'lik bir artla 363'e ykselmi olan n-resde says 1580'de 359 nefer olarak tespit edilmitir. Defterlerde, bulunduklar yalar ile birlikte kaydedilmi bulunan n-resde 1 erin ir hususiyetlerine temas etmeden nce, nhiyelerdeki younluunu da gz nnde bulundurmak suretiyle, ya gruplarna dalmm bir tablo zerinde deerlendirmek, genel bir fikir vermesi bakmndan yararl olacaktr; UAK KAZAS MSELLEM FTLKLERNDE "N-RESDE" KAYDEDLM OLANLARIN YA GRUPLARINA DAILIMI

z
Uak Ulu gbek 1520 3 a naz Ya v Toplam^ % Jak Ulugbek Bauz i'av rplam^
% -. s
-

4 23 8 5 31

f>7

y 2 6

7.
: * :

..:;

'M.
15 i 3 16 35.
'CM

41 11 14 49
115 2JO

2S 3 1 31

16 5 5 S

44

:W
3.77

12 2 5 15 34- '
-:TS

22 3 10 26 61
12.C

13 1 10 9
33. C.50

'iri.
11 2 5 16 34'
.73

13 5 1 5 7 .83.57

14 1
-

,,*; 185 38 70
- '

S.7.1

17 2 5 14

38.
7_M

1 3 5
a M

'

1J2

2J0 503 100 V)l 20 26 225 463 100 84 5 :i7 63+4*

17 1 2 29 49
1058

1545

1 6 2R 53
11, H

21 1 fi 2<) 57
iMi

27 4 3 31
*>?
m

12 1 3 16 32:
..s

19 1 2 21 43 *w 4 1 4
:.! ; .: 5.20

18 1 3 18 40 7 -

17 1 15 33:-:
7.J1

1 1
1

5 5

2 1 2

1 2 1
4

1 3 1 4
!>*

1
1)21
-

2 7 i.s 2 1

13..59

1.07 : - .

1.T7

OM

1560

Jak UliHbek 3anaz " av

15 2 2
.2

11 5 10
2S-I.S.U

15 1 3 12

1 13

u -

13 1 7

6 1 6

1
-

1 1
'

r ^

1
:: ,:

..3

\.n17.91

24-

: 24- :i3':
-13.S7 7.51

r:
0.57:

;;

.173
100

&

= .

.K..1R

.1.;.

;w

115

Turan Gke

1571

Uak Ulugbek Banaz Yav Toplam= % Uak Uugbek Banaz Yav Toplu m=
'/(.

13 1
1) : 33
(

18 3 7 14 42
11.^7

16 4 19

14 3 3 21 41
I

6 3 2S
55
I5.|.'.

22

11

17 3 5 1 U

2 4 7 33 *.w 12 2 12 29
7.M

7 1 1
1 4 ..

13 1 6 20
5,50

1
2

4 1 1 1 7 7

1 -

162

24+2* 143 303 00

62

n- .

4.2
1157
!)

u,
3 1
4

V
.2

.;>

3.8i

3 1 2
fi
I, M

1580

23 1 2 21 47
i:,s7

7 2 5

2 2 19

54 6 18 45
123

;v2
S. 7 S

.14.

13 2 10 20 '45 '
113;

2 1 5

20 2

1 10

8
2.11

3a

2 9

16 39 148

1
U.27

3(O :
100

.*>

* Ya belirtilmemi. v

Tablodan da lkip edilebilecei zere, msellem iftliklerinde n-resde kaydedilmi olanlarn, ya gruplarna dalmnda, talrirler arasnda nemli farkllklar grlmektedir. 152'de tespit edilmi olan ve yalan 3-14 arasnda deien 503 nresdenin 115'i (% 22.86) 3, 67'si (% 13.32) 4, 61'i (% 12.12) 8, 44' {% 8.74) 5, 38*i (% 7.55) 11, 35'i (% 6.95) 10, 34' (% 6.75) 7, 33' (% 6.56) 9, 19'u (% 3.77) 6, 18'i (% 3.57) 13, 5'i (% 0.99) de lavan tekil eden 14 ya grubunda bulunmaktadr. 1545:de 1-16 ya arasnda kaydedilmi olan 463 nelerin yomlk srasna gre, 65'i (% 14,03) 5, 63'(% 13.60)2, 57'si (% 12.31) 4, 53' (% l".44) 3, 49'u (% 10.58) 1, 43' (% 9.28) 7, 4()' (% 8.63) 8. 33' (% 7,12) 9, 32^si (% 6.91) 6, kalan 28'i (% 6.04) ise 10-16 ya gruplarnda bulunmaktadr. Yukarda da iaret edilmi olduu zere, 1560'da Uak iftliklerin deki msellem-yamak nfusuna paralel olarak. 173'e dm olan ve yalar 1-14 arasnda deien n-resdelcrin 3l'i (% 17.91) 3, 28'i (% 16.18) 1, 26's (%15.02) 2, 24' (% 13.87) 4, 24' (% 13.87) 5, 13' (% 7.51) 6, 9'u (% 5.20) 7, 8'i (% 4.62) 8, 3*(%1.73) 10.2'si(% 1.15) 12, l' (% 0.57) de 14 yanda kaydedilmitir. Ayn stal ile ilgili ya tavannn en dk olduu 157Tde tespit edilmi olan 363 neferin 55'i (% 15.15) 5.'42'si (% 11.57) 2, 42'si (%11.57) 3. 41 i (% 11.29) 4, 36's (% 9.91) 6, 35'i (% 9.64) 7, 33' (% 9.09) 8, 297si (% 5.50) 10, 14' (% 3.85) 9, T si (% 1.92) 12, 3' (% 0.82) de 11 ya grubunda bulunmakladr. 1580"de tespit edilmi olan ve yalan 1-13 arasnda deien 365 n-resdenin 123' (% 33.69) 5, 47'si (% 12.87) 2, 45 i (% 12.32) 9, 33' (% 9.04) 11, 32'si (% 8.76) 3, 29'u (% 7.94) 8, 14' (% 3.83) 4, 14' (% 3.83) 7, 9'u (% 2.46) 12, 8'i (% 2.19) 10, 6's (% 1.64) 1, 4' (% 1.09) 6, l'i (% 0.27) de 13 ya grubunda kaydedilmitir. iftliklerde, msellem-yamak nfus yannda, n-resde statsnde kaydedilmi olanlarla ilgili olarak, ayrca belirtilmesi gereken nemli hususlardan birisi de, bunlarn ya tavanlar, baka bir ifdeyle, yamak yazlmak suretiyle, fiilen hizmetle mkellef tutulma ameliyesinin ya tabandr. Tablo zerinde ifade edilmi olan rakamlardan da anlalaca zere, 1520 ve 1560'da 14, 1545'de 16, 1571!de 12, 1580'de ise 13 yan zerinde bulunan ocuklar n-resde statsnden karlarak yamak stlsnde kaydedilmilerdir. Nitekim, defterlerde, sz konusu n-resde tavan ya gruplarnda bulunanlarla ilgili kaytlar arasnda tesadf edilen "yaraynca/yaradukda eer" ifdeleri 116

XV-XVl. Yzyllarda Uak Kazas Piyade ve Msellem Tekilt de bunu leyid etmektedir95. Bu durumda, piyadelerde olduu gibi, artlara bah olarak, zamanla deimekle beraber, Uak mselemlernde de n-resde yazlma tavann. ortalama 13-14 yalarnnn tekil etmi olduunu, bunun zerinde bulunanlarn ise yamak yazlarak, fiilen hizmete emekle mkellef tutulduklarn ifde etmek mmkndr. M seli em-yamak veya n-resde statsnde bulunanlar dnda, 152O"de Uak iftliklerinde kaytl nfusu tekil eden kategorilerden birisini de "tniicerred" kaydedilmi olanlarn oluturduu, grlmektedir. Mezkr tarihte, bu cmleden olarak.. 28'i yav. 23' Uak, 11'i Bana/, ve 4' Ulugbek'de olmak zere, toplam 66 nefer tespit edilmitir. Kanunnmelerle tyin edilmi olan nizma gre, Raiyyet statsnde bulunanlardan, bekr olup, mcerred resmi ad allnda bir vergiye tab olanlar belirtmek iin kullanlan96 bu tbirle dierlerinden ayrdedilmi olan bir kategorinin, askeri olup. muaf durumda bulunan msellem iftliklerinde kaytl olanlarla ilgili olaak ifde etmi olduu staty, sadece defter kaytlarndan hareketle, lam olarak akla kavuturmak mmkn olmamaktadr97. Bununla birlikle, kanunnmelerde yer alan "yamak mcerred oba yigirmi be aka harlk virr" hkm 98 , bununla ilgili nemli bir fikir vermektedir. Nitekim, buradan hareketle, n-resde yazlm olanlardan, yukarda iaret edilmi olan ya tavannn zerinde olup, yamak vazfesi grmekle beraber, bekar olan kimseleri belirtmek iin kullanlm olduunu ifade etmek mmkndr. Piyade iftliklerinde olduu gibi, msellem iftliklerinde tesadf edilen farkl kategorilerden birisi de "sagr" kaydedilmi olanlardr. Sadece 1571 tarihli defterde, 7 ! si Yav, 5'i Uak, l'i Banaz ve l'i Ulugbek'te olmak zere, toplam nfusun % 1.17'sini tekil eden 14 nefer sagr tespit edilmitir. Ayrca iaret edilmesi gereken nfus gruplarndan birisi de 1489 tarihli defter mstesna, btn defterlerde kaydedilmi olup, aadaki listelerde ve yukarda verilmi olan icmal tabloda, pr-ma 'll stununda tek kalemde belirtilmi olan yal ve mariz kimselerdir. Bu cmleden olarak, 1457'de '2, 152O'de 26, 1545'de 46, 1560'da 14, 1571 "de 6, l58O'dc2S nefer tespit edilmitir. Az sayda olmakla beraber, dier nemli bir zmreyi de 152'de 6. 1545"de 3, 1560'da 2, 1571'de 1 nefer olarak tespit edilmi olan muhassllar tekil etmektedir. Keza, piyade ocaklarnda da olduu gibi, bz iftliklerde "derbender statsnde kaydedilmi olanlara da ayrrca iaret etmek gerekir. Bu cmleden olarak, Banaz nahiyesinde, 1545 ve 156O'da 12, 1571'de ise 5 nefer tespit edilmitir. 1545'de ukurviran'da Ggolu iftliinden 1 nefer Kzlca, Dumlupmar'da Gl Hseyin
;5 96

93

BOA.7D-5/, s. 164-165, 17lvd. Bkz. Halil nalck, "Osmanllarda Raiyyet Rsumu", Belleten XX/92 (Ankara 1959), s. 586-588. Nitekim, farkl blgelerdeki yaya ve msellem iftlikleri ile ilgili baz aratrmalarda da nresdelerle birlikte ayrca kaydedilmi ola mcerredlerle ilgili rakamlar verilmekle beraber, her hangi bir aklama getirilmedii grlmektedir: Bkz. H. Doru, Ayn eser, s. 132. 136. 164, 168; ler Bulduk. Ayn tez, s. 223. Knmnme-i l- Osman (M.rif nr.), s. 46. 117

Turan Gke iftliinden 10, Kayck'da Elvan iftliinden 1 nefer Yalak derbendine muhafz tyin edilmitir". 1560'da mezkr Ggolu iftliinden derbend muhafz kaydedilmi olan 6 neferin, daha sonra kendi iradeleriyle feragat ederek, Banaz'da bir kpr hizmetine "kptiictT tyin edilmi olduklar anlalmaktadr100. Gl Hseyin iftliinden muhafz kaydedilmi olan 6 nefer de Yalak derbendine tyin edilmitir101. 1571'de yine 102 ayu iftlikten ayn derbende 5 nefer muhafz kaydedilmitir . Bunlann dnda, iftliklerde farkl statlerde kaydedilmi olup, listelerde ve tabloda dier stununda verilmi olanlar ierisinde, shib-i berat ve siphi-zde olanlar nemli bir yer tutmakladr. Piyade iftliklerinde olduu gibi, msellem iftliklerinde de tahrir srasnda tespit edilerek deftere kaydedilmi olan msellem-yamak ve ir unsurlardan oluan mevcut nfus ile birlikte, "gib" ve "mrde" olanlar da isnen kaydedilmi bulunmakladr. "Atik" ve "cedid' olarak, iki kategoride belirtilmi olan sz konusu gib ve mrde kaytlan, yayalarla ilgili olarak da iaret edilmi olduu zere, iftlik nfusunun daha shhatli bir biimde tespiti ve gemi ocak halkna k tutmas bakmndan olduka nemlidir. Bu cmleden olarak, 1489:da sdece Banaz nahiyesinde 4 nefer gib kaydedilmitir. 1520'de 6's cedid, 14' atik 20, 1545'de 35'i atik. 43' cedid 78, 1560'da 45'i atik, 3' cedid 48 gib tespit edilmi iken, bu saynn 1571'de sadece 2'si atik, 2'si cedid 4, 1580'de ise hepsi cedid 3'e dm olmas, piyade iftliklerinde olduu gibi103, msellem iftliklerinde de, 1570'lerden itibaren daha sk bir denetimin iletilmi olduuna irel etmektedir. Bir bakma ocaklardaki gemi yaya-yamak nfusu ifde eden mrde bal altnda 1489'da 40 nefer kaydedilmitir. 1520'de 189'u atik, 445'i cedid olmak zere 434'e km olan bu say. 1545'de 231'i atik, 270'i cedid 501, 1560'da 2517i atik. 619'u cedid 870, 1571'de 628'i atik, 177'si cedid 805, 1580'de ise 149'u atik, 411'i cedid 560 olarak tespit edilmitir. Yukarda, msellem-yamak nfus ile ilgili olarak da iaret edilmi olduu zere, devaml arli gsteren msellem iftlikleri nfusunun 1545'e nisbetle 1560'da % 32.30'Iuk bir d gstermesinin izah balonundan, 1560'da tespit edilmi olan, zellikle cedid mrde saysnn 628?e km olmas olduka manidar grnmektedir. 3. Msellem iftliklerinde ktisad Durum ve Toprak Tasarrufu nceleri, tpk yayalarda olduu gibi, ulfeli asker konumunda olan msellemler, zellikle Yenieri ocann kurulmasndan sonra, muharip bir g olarak itirak ettikleri sefer, bu hviyetini yitirip, geri hizmete ekildikten sonra da if ile
99

BOA.TD-242, s, 151-153. BO A.TD-328, s. 139. 101 Bunlardan 3'nn, evvelden Kzlca derbendinde hizmet etmelerine ramen, sonradan kendi iradeleriyle Yalak derbendine yazldklar anlalmaktadr: BOA.TD-328, 140. 102 BOA.7IJ-5/, s. 176-177. Uak piyade iftliklerinde 1545'de 95 neler gib tespit edilmi olmasna ramen bu say 1579'da 20'ye dmtr (Bkz. Yukarda ilgili ksm.). 118
100

XV-XVI. Yzyllarda Uak Kazas Piyade ve Msellem Tekilt

ykml tutulduklar mr hizmet karlnda, "mseHemiik yer" olarak, kendilerine lahsis edilmi olan iftlikleri tasarruf etmekte idiler. Olduka farkl bir staty hiz olan Rumeli ve Teke-ili msellemleri dmda, konumuzu tekil eden Uak msellemleri de dhil olmak zere, Anadolu msellemleri, toprak tasarrufu bakmndan Anadolu yayalanyla hemen hemen ayn staty hizdirler104. Nitekim, ilgili kanunnme hkmlerinde bu dununun gayet ak bir ekilde ifde edilmi olduu grlmektedir1"5; Ve bir ocakda msellemin knn- kadm zerine birer iftlik yerleri vardr ot iftlikde vk' olan galltdan ve badan ve haeden ve deirmenden kimesneye 'r ve rsum virmez ve ol yer satlmak ve tapuya virilmek caiz deildir ve koyunlar 'detine ve bak rsumlarna kimesne dahi etmez..." Byle bir staty haiz olan iftliklerde kaytl msellemler ve yamaklar, yayalarda da olduu gibi, mterek mutasarrf olup, devlete kar ykmllklerini "benevbef tbir olunan nbetlee yerine getirmekle idiler106. Aada ek olarak verilmi olan listelerden de tafsilatyla takip edilebilecei zere, Uak msellem iftliklerinin kaplad alann piyade iftliklerinden daha byk olduu anlalmaktadr. Sefer veya hizmete msellem olarak emeleri hasebiyle, at ve sr tehizatn masraflarnn yayalara oranla daha yksek olduu gz nnde bulununduanda, bu dunun nonna} karanmhtr. MJekJjn, ocaklarn alan lleriyle birlikte kaydedilmi olduu defterlere gre, XVI. yzylda Uak'ta bulunan msellem iftliklerinin dnm miktarnn 90-700 dnm arasnda deimekle beraber, daha ziyde 100-300 dnm arasnda younlat grlmektedir. Nitekim, 152O'de 46 iftlikten 7'si (% 15.21) 150, 5'i (% 10.86) 100, 5'i 200, 5'i 250, 5'i 300, 3' (% 6.52) 600, 2'si (% 4.34) 400 dnmden ibarettir. Dier 14 iftlik ise, 90, 110, I30r 154, 160, 180, 190, 260, 330, 35O: 430, 520, 550 ve 700 dnm olarak kaydedilmitir. 1545'de kayda deer bir deiiklik olmamakla beraber, 1560'da, iftlik dnm miktarlarnn 100-450 arasnda deitii grlmektedir. Nitekim, mezkr tarihte Yav nahiyesinde birlikle yazlm olan iki iftlik ile birlikte tespit edilmi olan 45 iftliin % 71.11 'ini tekil eden 32'sinin 150, 5'inin (% 11.11) 100, 2'sinin (% 4.44) 200. 2'sinin 250, I'inin 110, Tinin 130, Tinin 300, Tinin de 450 dnmden ibaret olmas olduka dikkat ekicidir. Keza, listelerden de takip edilebilecei zere, 1571 ve 1580 tarihlerinde de iftliklerin dnm miktar itibariyle arzcttikleri bu zelliin byk lde muhafaza edilmi olduunu da belirtmek gerekir. Dnm miktar itibariyle genel olarak deerlendirilmi olan Uak msellem iftliklerinin sair hususiyetlerine gemeden nce. ek olarak verilmi olan listelerden hareketle, her bir dri niteyi ayr ayr belirtmek suretiyle, 1520, 1545, 1560, 1571 ve 1580 tarihlerindeki toplam says, dnm miktar ve hslm bir icmal tablo zerinde ifde etmek gerekirse, yle bir sonu ortaya kmaktadr:
u

104

105
106

M. Arkan, "Ayn makale", s. 187. Ayrca bkz. S. Pulaha-Y. Ycel, /. Selim Kanunnmesi,, s. 31-32; A. Akgndz, Ayn eser, s. 62-65. Knunnme-i 4 Osman (M. Arif nr), s. 45. M. Arkan, "Ayn makale'1, s. 188. 19

Turan Gke XVI. YZYILDA UAK KAZASI MSELLEM FTLKLERNN TOPLAM DNM MKTARI VE HSILI : Tarih NUye iftlik Adedi 20 4 13 : -.V 37 ""..". 18 5 8 17 Dnm Miktar ; .".

Hsl 4.550 550 : 5.100 6.305 1.890 2.520 5.650 16365 5.965 1.860 2.550 5.500

1489

1520

1545

1560

1571

1580

Uak Ulugbek Ban az Toplam= :: " '' Uak 4.524 Ulugbek 1.490 Ban az 1.450 Yav 4.490 :-Toplair=!:.""'" T.:'. 1";:'"1 "''" : ^ g .. . .; 11.954 Uak 18 4.444 Ulugbck 1.440 5 Buaz 8 1.700 Yav 17 6.440 Tplam= 14.024 "48" 18 2-960 Uak Uk gbek 5 750 Banaz 8 1.150 Yav 17 2.330 7.190 : : Toplarn^:- ^it.;;'";.'^:1 ;;- 4 8 Uak 18 2.860 Ulugbek 5 750 Banaz 8 1.150 Yav 17 2.880 TbptottPi-"--1-1:-':^:^::.1 T.#W..:. Uak 18 2.910 Ulugbek 750 5 Banaz i.270 9 17 2.630 Yav Triplai mi=^^;^g|^Si mmmm i e : ^ h ^ 5 6 ^ ::.;;::.::

'. '".-.:.

37.84 38.52 11.54 12.46 12.12 5.39 34.52 37.56 100 100 37.57 31.68 M.71 i 0.26 16.06 12.12 34.64 45.92 100 00-" 1 5 . 8 7 5 41.16 40.00 4.280 10.43 9.34 1.000 15.99 1.690 15.79 32.40 34.85 3.730 100 100 : 10.700 38.65 37.43 4.530 8.53 9.81 1.000 14.41 15.05 1.690 38.39 37.69 4.500 T72tf : W m43.16 38.49 4.360 9.90 9.92 1.000 16.79 4.85 490 34.78 42.07 4.250 100 ; : i f l a O O :>;. ; l o o ;
1

1457 tarihli defterde kaydedilmi olan iflliklerin dnm miktar ve hsllar kaydedilmemi olduu iin tabloya da yansmamtr. Keza. 1489 tarihli deflerde de iki nahiyedeki iftliklerin sdece dnm miktarnn yazlm olmas dolaysyla, labloya aktarmakla beraber, genel dununu yanstmaktan uzak kalmtr. Aada ek olarak verilmi olan listelerden ve bunlardan hareketle hazrlanm olan, yukardaki icmal tablodan da takip edilebilecei zere, XVI. yzyla it defterlerde btn ifktlikler, dnm miktar ve hsllar] ile birlikte kaydedilmi olduu iin, kaza genelindeki durumu eksiksiz tespit ve zaman ierisindeki geliimini takip etmek mmkn olmaktadr. Buna gre, 152O'def nahiyelere dalm ve nisbetleri tablo zerinde belirtilmi olan 48 iftlikten mteekkil 11.954 dnm nsellemlik yerden elde edilen 120

XV-XVI. Yzyllarda Uak"Kazs Piyade ve Msellem Tekilt.

16.365 aka hsl kaydedilmitir. 1545:dc toplan iftlik dnm miktnmn % 17.31'lik bir artla 14.024'e km olmasna ramen, hsln % 2.99 nisbetinde azalarak, 15.875'e dm olmas olduka dikkat ekicidir. Bununla ilgili olarak, asl iaret edilmesi gereken nemli noktalardan birisi de 1560'da iftlik dnm miktarnn % 48.73Mk dle 7.190'a, bunun tabi bir sonucu olarak da toplam hsln % 32.59'kik dle 10.700'e gerilemi olmasdr. Mezkr tarihte Uak msellem iftliklerinin dnm ve hsl miktarnda grlen b nemli dle. zellikle Ulugbek, Yavi ve Uak nhiyelerindeki dn etkili olduunu ifade etmek gerekir. Bu lde nemli bir deiikliin grlmedii 1571'de 7.640 dnm, 11.720 aka hsl, 1580'de ise 7.560 dnm, 10.100 aka hsl tespit edilmitir. Piyade ocaklarnda olduu gibi: msellem iftliklerinde de hububat retiminin hkimiyetine bal olarak, toplam gelirin genellikle "hs- gallt" eklinde tek kalemde kaydedilmi olmas dolaysyla, yetitirilen zira mahsllere dir ayrntya inilememektedr. Bununla birlikte, sdece 156()'da Uak nahiyesi, Krt karyesine tab Krt Sleyman iftliinde107, alt ay faal olduu anlalan bir deirmenin mevcut olduunu da belirtmek gerekir. iftliklerin dnm miktar itibariyle arzeimi olduu sz konusu hususiyetlerine bal olarak, piyade iftliklerinde yaygn olarak grlen zamme uygulamasna ihtiya duyan msellem iftliklerinin olduka ndir olduu grlmektedir. Nitekim. 1545'de yerleri az olduundan, Ulugbek nahiyesinde Kara Yals iftliine mensh vakf olan Ak Aydn iftlii10", Banaz nahiyesinde Tursun iftliine ise ayn nahiyeden Bekir Fakih iftlii109 zamme kaydedilmitir. Yav nahiyesindeki Hac Mstecab iftliine. yerlerinin "b-hsF* olmas sebebiyle, Simav eri-balnda mevkuf olan lyasolu iftliinin zamme verilmi olduu anlalmaktadr1 lL>. '1580'de Ulugbek nahiyesinde Kara Yahi111 iftliine k Aydn iftlii, Banaz'da Bekir Fakih 113 iftliine ubua iftlii zamme kaydedilmitir. Dier taraftan, defter kaytlarndan anlald kadaryla, yamak says itibariyle ziyde olmakla beraber, ayrlmaya rz gstermeyen veya bir grlmek zere kaydedilmi bulunan iftlikler, fazlalklarna nukbil iki veya daha fazla ekn vermekle mkellef tutulmulardr. 1520'de Uak nahiyesinde Saray kaidesindeki Milmadbegolu iftlii ile bir grlmek zere yazlm olan Kk Yusuf m, Yav nahiyesinde de Hac Mstecab iftlii114 iki ekn vermekle mkellef tutulmutur. 1545'de Uak'da ayn minval zere kaydedilmi bulunan Kk Yusuf115 iftliinden

BOA.7D-32S.s- 131. BOA.TD-242, s. 148. 109 BOA.TD-242, s. 154. 110 BOA.TD-242, s. 165. 111 BOA.7D-589, s. 147. 112 BOA.TD-589, s. 152. 113 BOA.7D-0.S.254. !4 BOA.TD-103, s. 295. 115 BOA.TD-242, s. 134.
108

107

121

Turan Gke

baka. Yayla116 iftlii de ziyde olduu sebepten iki emek zere kaydolunmutur. Yav nahiyesinde, bir nceki tarihte iki emek zere kaydedilmi olan Hac Mslecab117 iftlii se yerlerinin b-hsl olmas sebebiyle, Simav eri-bahnda mevkuf olan lyasolu iftliinin zanme verilmesine karlk, yine ayn ekilde yazlmtr. 1560'da bunun dana da yaygnlat grlmektedir. Nitekim, Uak nahiyesinden Bykolu akr m iki, Yayla iftlii119 emek zere yazlmtr. Yine aym nahiyeden Kk Yusuf iftlii120, 1520!de olduu gibi. Mihmadbegolu iftlii ile bir grlp, iki emekle mkellef tutulmutur. Aym tarihte, Yav nliyesinden Hac Mstecab iftlii121 ile ullu 122 , tpman 1 2 3 , Krk Hasan 124 ve Gedik12'' iftlikleri ikier emek zere kaydedilmilerdir. 1571'de Uak nahiyesinde, iki emek zere yazlm olan Kavack iftliinin126 ilavesiyle birlikte 4, Yav nliyesinden de Esenli iftliinin127 ilvesiyle 5 iftliin ayn minval zere kaydedilmi olduklar grlmekledir128. 1580'de gerek yamak, gerekse iftlik ziydesinin artmasyla, Uak'da Mihmadbegolu iftlii ile bir grlen Kk Yusuf129, ziyde olduklar sebeplen Bykolu akr130. Dgncoh ljl , Kavack132 ve Krt Sleyman133 iftlikleri iki, Yayla154 iftlii ise emekle mkellef tutulmutur. Baaz'da Bekir Fakih msellemleri ile bir grlen Barnak lyas 135 iftlii de iki ekn vermek zere kaydedilmitir. Yav nahiyesinde ise ziyde olduklar sebepten tpnar136, Esenli 137 , Krk Hasan 138 , Hac Mstecab139 ve Gedik140 iftlikleri 2,

BOA.TD-242, s. 141. BOA.TD-242, s. 165. 118 BOA.TD-328, s. 125. 119 BOA.TD-328, s.129-130. 120 BOA.TD-328. s. 124. 121 BOA.TD-328, s. 151-152. 122 BOA.TD-328, s.145-146. 123 BOA.TD-328, &.141. 124 BOA.TD-328, s. 149-150. 125 BOA.7D-32S,s.I54-155. 126 BOA.TD-511, R. 160. 127 BOA.TD-511, s. 186. 128 BOA.TD-511, s. 183, 185-186, 188, 193. l 2 '' BOA.TD-589, s. 134. 130 BOA.TD-589,^. 134. 131 BOA.TD-589, s. 135. 132 BOA.TD-589, s. 137. 133 BOA.7-JS9, s. 141. 134 BOA.TD-589, s. 140. 135 BOA.TD-589, s. 148. 136 BOA.TD-589, s. 158. 137 BOA.TD-589, s. 159. 138 BOA.TD-589, s. 160. 139 BOA.7D-JP, s. 160. 140 BOA.TD-589, s. 164. 122
117

XV-XVL Yzyllarda Uak Kazas Piyade ve Msellem Tekilt ullu iftlii ise emeye memur edilmilerdir. Gke murad iftlii ile bir grlen 142 Hurid iftlii de iki emek zere kaydedilmitir. Uak msellemlerinin mutasarrf olduklar iftliklere mukabil, zerlerine den nkellefiyetleriyle ilgili olarak, ayrca iaret olunmas gereken zelliklerden birisi de 14 baz msellemlerin "kendi ihtiyrlanyla hrme emeye mltezim" olmalardr . 144 143 Nitekim, Uak'da Krt Sleyman , Yav'da tpnar iftlikleri msellemlerinin 1520, 1545 ve 1560 tarihlerinde brmc emeye mltezim olduklar grlmektedir. 1545 ve 1560'da, Ulugbek nahiyesinde Kara Yals146 iftlii de "cebel emek" 147 zere kaydedilmitir. Piyade ksmnda da iaret edilmi olduu zere, muhtelif sebeplerle boalm ve tekrar mmur hle getirilme imkn kalmam olan iftliklerin mevkufa yazlmas kmn gereidir. Uak piyade iftliklerinin aksine, msellem iftliklerinden, listelerde kaydedilmi olan faal iftlikler dnda, bu minval zere harb olup mevkuf kaydedilenlerin says olduka dktr. Nitekim, nceki defterlerde tesadf edilememekle beraber, 1545!de sdece Banaz'da Bekir Fakil iftlii148 mevkf- atik olarak kaydedilmitir. 1560'da Banaz nahiyesinde, atik Bekir Fakil iftlii yannda, cedid yazlan ubua iftliinin de mevkufa kaydedilmi olduu grlmektedir149. Yav nahiyesinde, daha nce Mrid iftliine zamme yazlm olan Gke Murad iftlii de, sz konusu iftliin zammeye ihtiyc kalmam olmas sebiyle mevkufa yazlmasyla150, mezkr tarihte, Uak kazasnda mevkuf msellem iftlii tespit edilmitir. 1571 tarihli defterde Banaz nahiyesinde ayn ekilde kaydedilmi olan iki iftlie ramen 151 , Yav nahiyesinde, daha nce mevkuf kaydedilmi olan Gke Murad iftliinin, "evld- msellem ile ta'mr" olunarak, faal hle getirilmi olduu anlalmaktadr152. 158O'de ise mevkuf iken, tamir olunarak faal hle getirilmi olan Bekir Fakih ftlii53hri tutulursa, sdece bu iftlie zamme yazlm olan ubua iftliinin mevkuf yazlm olduu grlmekledir. Mevkufa kaydedilen az sayda iftliin de "evld- msellem ile" tamir olunarak faal hle getirilmesi, Uak msellem
141

BOA.TD-589, s. 154. BOA.TD-589, s.163. 143 Bir tr zrh olan "'bilriime" ve "hunime eme*' mkellefiyeti hakknda bkz. Nicoara Beldiceanu, XIV, Yzyldan XII. Yzyla Osmanl Devleti'nde Tmar, (ev. Mehmet Ali Khhay), Ankara 1985, s. 87-89. m BOA.TV-/OS, s. 263; BOA.TD-242, s. 142; BOA.TD-328, s. 131. 145 BOA.TD-103, s. 288; BOA.TD-242, s. 159-160; BOA.TD-328, s. 146. 146 BOA.TD-242, s. IW\ BOA.TD-328, s. 136.
142
14

141

Zrhl bir asker mkellefiyet olan "cebelii eme" ite ilgili olarak bkz. N. Beldiceanu, Ayn eser, s. 90.

148

BOA.TD-242, s. 154. BOA.TD-328, s. 179. 150 BOA.TD-328, s. 155. 151 BOATD-5//,s. 179. 152 BOA.7D-5i7,s. 193. 153 BOA.TD-589, s. 152.
149

123

Turan Gke' iftliklerini, nemli bir ksmnn mevkuf yazlm olan piyade iftliklerinden ayran nemkli zelliklerden birisi olarak grnmektedir. Yeri az olan iftliklere yaplan bu tr ilveler yannda, defterlerde sklkla tesadf edilen ilgili kaytlardan154, yamak ihtiyac duyan iftliklere de ayn ocan "evld- msellemlerinden7' veya dier iftliklerin "hric-ez-deftef olanlarndan "lliy virilen"' kayd altnda, i gc takviyesi yapld anlalmaktadr. Kanunnmeler deki ilgili hkmlere gre 155 , msellemlerin, msellemlik yer dnda sipahi yerinde ziratla megul olmalar hlinde, " 'rlerin ve iki dnme bir aka yer resmin" demekle mkellef tutulmu olduklar anlalmaktadr. Siph yerinden ba tasarruf etmeleri hlinde ise "onar aka resm" vermek durumunda braklmlardr. Konumuzu tekil eden mselemlerin de yazl bulunduu 152 tarihli defterde tesadf edilen ilgili kaytlar, Uak msellem iftliklerinde bulunan yamaklardan bir ksmm da bu minval zere toprak tasarruf ettiklerini gstermektedir. Nitekim, ayn defterde, her bir iftlikte, sipn toprandan yer tasarruf edenler ismen kaydedildikten sonra, "mezbrn msellemler ki karye-i mezbreden dutduklar yern 'rn ve resmin ve bae ve ban 'rn veya haracn karye-i mezbreye mutasarrf olana vireler ber-mceb-i emr-i hmyn"156 kaydnn dlm olmas da bunu teyd etmektedir. Ayn defter kaytlarna gre, Uak'da 9, Ulugbek'de 2, Banaz'da 3, Yav'da 2 olmak zere toplam 16 iftlikte bu minval zere, yer tasarruf edildii anlalmaktadr. Bu cmleden olarak, Uak nahiyesinde Karacaahmed iftliinde137 3, Nuh iftliinde158 2, Yurtbegi iftliinde159 3, Emr iftliinde160 2. Kavack iftliinde'61 2, Yenice iftliinde162 12. Kara Halil iftliinde163 1, Yurlbegi iftliinde164 1; Ulugbek nahiyesinde ubua iftliinde165 3, Cnglolu iftliinde166 8; Banaz nahiyesinde Barnak lyas iftliinde1"7 2. Blibeg iftliinde'01* 1, Gazi iftliinde169 7, Dursun iftliinde170 2; Yav nahiyesinde ullu iftliinde171 2, Esenli

154

155 156 157 15B 150 160 161 162 163 164 165 M 167 168 m t7() 171

BOA.TD-103, s. 272-273, 277, 281 vd.; BOA.TD-242, s. 143. 145. 147, 150; BOA.TD-328. s. 124-126, 128, 141, 150; BOA.TD-511, s. 155-157. 159 vd. Bkz. Kmnnme-i l-i Osman (M. rifnr), s. 45. BOA.TD-103, s. 251-252 vd. BOA.TD-103, s. 251. BOA.TD-103, s. 252. BOA.TD-103, s. 253. BOA.TD-103, s. 255. BOA.7ZM0J, s. 257. BOA.TD-103, s. 259. BOA.TD-103, s. 260. BOA.3TM03,s.262. BOA.TD~W3,.s.21Q. BOA.TD-103, s. 274. BOA.7D-/0J,s.276. BOA.TD-103, s. 278. BOA.TD-103, s. 280. BOA.7D-;05,s.282. BOA.TD-103, s. 287.

124

XV-XVL Yzyllarda Uak Kazas Piyade, ve Msellem Tekilt iftliinde172 1, Hac Mstecab iftliinde173 2 neferin, r ve 1-130 aka arasnda deien resim vermek suretiyle, sipahi yerinden toprak tasarruf ettikleri anlalmaktadr. 4. Uak Msellemlerinin Tyin Edilmi Olduklar Mr Hizmetler Ynkarda iaret edilmi olduu zere, baz iftliklerde dorudan derbendci ve kprc yazlm olan yamaklarn dnda, Uak msellemlerinin de dhil olduu Ktahya msellemlerinin, geri hizmete ekildikten sonra, tekiltn lavna kadar tyin edilmi olduklar mr hizmetleri, piyadelerde olduu gibi, ksmen de olsa mhimme defterlerindeki ilgili kaytlardan hareketle tespit etmek mmkndr. Tespit edilebilen en eski tarihli kayda gre174, Ktahya msellemlerinin 735 neferden ibaret olan bir nbetlisi 26 Cemziyelevvel 967/23 ubat 1560 tarihinde Bilecik mdeninde top yuvala hizmetine tyin olunmutur. Yaklak iki ay sonra, gurre-i aban 967/27 Nisan-6 Mays 1560 tarihinde, Ktahya sanca kadlarna hitaben sdr olan bir dier hkm 175 , sz konusu mden hizmetinde istihdam emredilmi olan msellemlerden bir ksmnn, inatla hizmet yerine gitmemi olduklarn gstermektedir. Keza, 22 Ramazan 979/7 ubat 1572176 ve 21 Safer 980/3 Temmuz 1572177 tarihli hkmlerden de, daha sonra ayn hizmete tyin edilmi olan Ktahya sanca msellemlerinin bir ksmnn, tahrir esnasnda kendilerini raiyyet, siphi-zde, derbendci, kprc ve bre kaydeUirmeleriyle, demir top yuvala hizmetinin aksamasna yol atklar anlalmaktadr. Bu hkmler ayn zamanda, kprc ve derbendci olanlar hri, dierlerinin msellemlik vazifesine tyin edilmelerini mir bulunmaktadr. 14 Zilkade 980/18 Mart 1573 tarihli hkme gre 178 , Ktahya msellemlerinin bir ve ikinci nbetlileri olan 831 nefer, Saruhan ellicileri ile birlikte yine aym mden hizmetine tyin edilmilerdir. Aym tarihli bir dier hkmde179 de ocaklar mahsll olan msellem taifesinin subalara para verip, hizmete varmadklar belirtilerek, bunlarn cezalandrlmalar istenmitir. 28 Zilhicce 981/20 Nisan 1574 tarihli bir hkm' 80 , Ktahya msellemlerinin, yine Saruhan ellicileri ile birlikte ayn hizmete memur edilmi olduklarn gstermektedir. Ktahya sanca msellemleri beyine yazlan bir dier hkme gre 181 , sancan elliciler ile 831 neferden ibaret olan bir nbetlisi 22 Rebnilhr 982/11 Austos 1574 tarihinde aym hizmet erevesinde, lop yuvalarn iskeleye indirme grevine tyin edilmilerdir. Son olarak, Ktahya

172 173

BOA.TD-103, s. 290. BOA.TD-103, s. 295. 174 Ktahya msellemleri beyi Kasm Bey'e hkm: &OAMD-3, s. 278/812-f. 175 BOAMD-3, s. 346/1019. Ktahya sanca kadlarna hkm: BOA.TD-16, s. 258/505. 177 Ktahya sanca msellemleri beyine hkm: BOAMD-19, s. 180/378. 178 Ktahya msellemleri beyine hkm: BOA.MD-2. s. 185/448. 179 Yrk ve msellem taifesi olduu yerlerin kadlarna hkm: BOA.MD-21, s. 186/451. 180 Manisa ve Nif ve Mendahorya kadlarna hkm: BOAMD-24, s. 145/395. 181 BOA.MD-26, s. 148/388. 125

Turan Gke msellemleri beyine yazlan iki hkm , 1577 ylnda sancak msellemlerinin 831 nefer olan ikinci nbeti ilerinin, ellicilerle birlikte ayn mden hizmetinde istihdam edilmi olduklarn gstermektedir. Ktahya msellemleri, ndir de olsa, bunun dnda, daha farkl mr hizmetlere de tyin olunmutur. Szgelimi, 3 Cemziyelevvel 982/21 Austos 1574'de sdr olan 183 bir hkm , msellemlerin acele gnderilmeleri istenilen, bir yl sonraki nbetlisinin istihdam edilmi olduklar "mathah- mire" binas hizmeti bunlardan birisidir. Keza, Ktahya msellemlerinin bir nbet tisinin. 1 aban 982/16 Kasm 1574 tarihinde memur edilmi olduklar, stanbul'da Ayasofya'nn meremmeli hizmeti de bu erevede, bir dier rnei tekil etmektedir184. 5. Msellem Tekiltnn Kaldrlmas ve Mensl Msellem iftlikleri Daha nce, piyade tekilt ile ilgili ksmda, 1582'de "ummen yaya ve msellem tekiltnn re fi" ne dir yeterli bilgi verilmi olduundan, burada ayrca zerinde durulmayacaktr. Msellem tekiltnn, piyade tekilt ile birlikte lavedilmesi zerine gerekletirilmi olan mensh piyade ve msellem tahririyle, iftlikler sipl yerine dhil edilerek, timar ve zeamete tahsis edilmi, zerlerinde kaytl msellem-yamak! ar da f ettikleri hizmetlere mukabil sahip olduklar her trl muafiyetlerden arndrlmak suretiyle, raiyyet kaydolunmulardr. Uak kazas da dhil olmak zere, timar ve zeamete tahsis edilmi olan Ktahya sanca mensh msellem iftlikleri ve raiyyet statsne indirilmi olan msellem-yamak nfus da ayn minval zere tahrir edilerek, deftere kay dolu nntur. Kaynaklarda tavsif edilmi olan bu defterde yer alan Uak mensl msellem iftlikleri ile lgili kaytlar, aada ek olarak verilmi olan listede tafsilatyla ifde edilmitir. Burada, sdece mensh iftlikler ile zerinde meskn nfusun genel durumunu yanstan toplam rakamlar bir icmal tablo zerinde deerlendirmek yeterli olacaktr; UAK KAZASI MENSH MSELLEM FTLKLERNN GENEL DURUMU
; .;.; : N f u s .

182

di Biriln

Ky Adedi

iftlik Adedi

Dnm Miktn

Hfisd

Ntftren 742 76 113

; - : ;

Bemk

Mucurred

Muaf

Talrnii Nfus 1

Uak ma'a Yav

Ulugbek Ban az !'Tplanri;i

15 3 6

34 5 8

5.244

83.584

759 1.150

13.944 19.719

398 48 69

283 19 28

61 9 16

2.226 228 339

2.578 304 453

28 Rebttlevvel 985/15 Haziran 1577 ve 21 Reblhr 985/8 Temmuz 1577 tarihli hkmler: BOA.MD-., s. 216/620, 363/858. Ktahya msellemleri beyine hkm: J&OAMD-26, s. 169/454. IS4 Ktahya msellemleri beyine hkm: BOA.MD-26, s. 317/912. 126

XV'XVL Yzyllarda Uak Kazas Piyade, ve Msellem Tekilt

Tablodan da anlalaca zere, Yav nahiyesinin "Nhiye-i Uak ma'a nhiye-i Ya\>r bal altnda, tek nite olarak kaydedilmi olmas dolaysyla, nahiye hlinde yazlm olan Uak kaza diresinde, 24 kyde, 34' (% 72.34) Uak ve Yav, 5"i (% 10.63) Ulugbek, 8'i (% 17.02) Banaz'a tab toplam 47 mensh iftlik kaydedilmitir. Toplam dnm miktarnn 7.153 olduu anlalan ve hepsi zeamet ve timara tahsis edilmi olan iftliklerin hsl yekunu, 83.584' (% 71.28) Uak ve Yav, 13.944' (% 11.89) Ulugbek, 19.719'u (% 16.81) Banaz'a it olmak zere, 117.247 aka olarak tespit edilmitir. Bu rakamlar, yukarda verilmi olan icmal tablodaki, tekiltn lavndan nceki son tahrir verilerini yanstan 1580 yl rakamlaryla mukayese edildiinde, iftlik says ile dnm miktarnn birbirine yakn olmasna ramen, hsllarn ok byk bir art gstermi olduu dikkati ekmektedir. Sz konusu mensh iftliklerle beraber, asker olmaktan karlarak raiyyet statsne indirilmi olan msellem-yamak nfusun toplam 931 nefer olduu anlalmakladr. Bu da tahmin 2.793-3.335 civarnda bir gerek nfusa tekabl etmektedir. 742'si (% 80.23) Uak ve Yav, 76's (% 8.16) Ulugbek, 113'(% 12.13) deBanaz nahiyesinde kaydedilmi olan sz konusu 931 neferin 515 : i ( % 55.31) bennk. 330'u (% 35.44) mcerred, 86's (% 9.23) da muaf statsnde kaydedilmitir. Muaf kaydedilmi olanlarn % 48.83'n tekil eden 42'si pr, ma Tl ve benzeri sebeplerle mariz olanlar tekil enekledir. 10 siph (% 11.62) ve 7 imam (% 8.13) da muaf zmre ierisinde nemli bir yer tutmaktadr. Sdece bir fikir vermek iin, daha nce de iaret edilmi olan "nefer X 3" formlnden hareketle, sz konusu 931 neferin, lahmn 2.793 civnnda bir gerek nfusa tekabl ettiini ifde etmek mmkndr. Ayrca, 1582-83 yllarndaki dununu yanstan bu rakamlar, daha nce verilmi olan 1580 yl rakamlaryla karlatrldnda, kaytl nefer itibariyle 1.213'den 93Te gerilemi olan toplam nfusun yaklak % 23.24 nisbetinde bir d kaydetmi olduunu da belirtmek gerekir. Sonu XV-XVI. yzyllarda Uak kazsnm bir ynn, bir baka ifdeyle, kurulu devrinin karakteristik asker messeselirenden biri olan Osmanl yaya ve msellem tekiltnn, Anadolu'daki kk bir kesitini akla kavuturmay amalayan bu alma, mezkr kaza diresinde olduka nemli bir piyade ve msellem potansiyelinin mevcut olduunu ortaya koymu bulunmaktadr. lgili tahrir defterlerine gre, mirliva hssma tahsis edilmi olan Ulugbek ile birlikte, ser-piydeye bal, nahiye addedilen toplam be idar niteye taksim edilmi olan Uak piyadeleri, 1545'de "yaya _yerz"nden tahsis edilmi olan 49 kyde 22, 1579'da ise 47 kyde 113 iftlik zerinde kaydedilmi bulunmaktadr. Bunlann nfusu, 1545'de 809'u yaya-yamak olmak zere, lahmn 4.464-5.228 gerek nfusa tekabl eden 1.421, 1579!da ise 860" yaya-yamak, yaklak 4.263-5.269 gerek nfusu ifde eden 1.421 nefer olarak tespit edilmitir. 127

Turan Gke

Mkellef tutulduklar mr hizmetlere mukabil, kendilerine tahsis edilmi olan, alam 100-150 dnm arasnda younlaan iftliklerin toplam dnm miktar 1545'de 23.357, 1574'de 20.268 olarak tespit edilmitir. Bu iftliklerden hsl olan toplam gelir ise, 1545'de 33.020,1579'da29.880 aka tutmaktadr. Geri hizmete ekildikten sonra, muayyen zamanlarda, Bata Bilecik mdeni olmak zere, eitli mr hizmetlerde istihdam edilmi olan Uak piyadeleri. 1582 ylnda, btnyla Anadolu yaya ve msellem tekillmn refi ile birlikte raiyyet yazlarak, iftlikleri zeamet ve timara verilmitir. Sipahi sancanda olduu gibi, Ktahya'ya bal olarak tekilatlanm olan Uak msellemleri, hepsi "ser-asker"e bal olmak zere, Uak, Ulugbek, Banaz ve Yav'dan oluan, drt nahiyeye taksim edilmitir. Bunlar, XVI. yzyl defterlerine gre, 20 kyde "msellemlik yer" den tahsis edilmi olan 48 iftlik zerinde kaydedilmilerdir. Uak msellemlerinin, XV. yzyln eksik defterlerinde 162-229 nefer arasmda deien nfusu, 1520'de 1.111, 1545'de 1.201 iken, 1560'da 813"e dmtr. Bununla birlikle, 1579'da nfusta grlen artla, 1571'de 1.191, 1580'de ise 1.213 nefer olarak tespit edilmitir. Mutasarrf olduklar iftliklerin toplam dnm miktar. 1520'de 11.954, 1545'de 14.024, 1560"da 7.190; 1571'de 7.640, 1580'de 7.560 olarak tespit edilmitir. Bunlardan hsl olan gelir ise 1520'de 16.365, 1545'de 15.875, 1560'da 10.700, 1571'de 11.720, 1580'de 10.100 aka olarak hesab edilmitir. Piyadelerde olduu gibi, Bilecik mdeninde top yuvala bata olmak zere, deiik mr hizmetlere tyin edilmi olan Uak msellemleri de 1582'de ref olunarak, raiyyet statsnde kaydedilmilerdir. iftlikleri de '*raiyyet .yen"'olarak, zeamet ve timara verilmitir. Sonu olarak, ayn zamanda, birer ky-alt iskn yeri olma zelliini tayan yaya ve msellem iftliklerinden bir ksmnn, Yavi ve Yurtbegi rneklerinde olduu gibi, zamanla ky niteliinde birer yerleim birimine dnmek suretiyle varlklarm devam ettirmi olmalar, bunlarn iskn tarihi bakmndan da olduka nemli olduunu gstermektedir.

128

XV-XVT. Yzyllarda Uak Kazas Piyade ve Msellem Tekilt EKLER A PYADE FTLKLER I BOA.TD.237'YE GRE 1545'DE UAK KAZASI PYADE FTLKLER NHYE- ULUGOBEK(Hssa-i Mrmrn- Kualisr- Sbib)
Dnm 'Hsl Nefere n Pr ViiyuNa- Sagjr Mu- Ma- Dier <>aii> Yakassi! ll resde At ak vs. i k d 3 7 6 8 1 5 8 6 4 6 5 7 8 S5
1

skn Yeri

iftlik

MiU-dt: Al fc
1

(1

Yaya Gvendik $cvh Hzr lugbek

Krk Ilalil Yaya E n r (1) (1)

350 180
SO

3S0 250 250 350 250 150

10 15 6 13 12 20 16 16 13

4 4 2 1 4.
fi

Osman

Emekse 3. Ky

Yaya Kk Selcen Gbek Yaya smail Y;ya Hoca ? iftlik :

170 130 100 90 350

SO

1 3 1 1 1 1 7

1 -

1 2

2 2 2. i

to
7

2 2 1 1 '. T-" -

ln
400 200

5 6 4 36

1 4

3 41

1 18

U80. ;2.290 ; 121 .

NAHYE- UAK (Ser-piyde) Ishak Yiit Sevindik (2) Tunrul Mrsel Turac? Tlyas (2) Mihmad (3) Bahdr brahim Dier brain Yaya Halil Hasan Kse Halil Yunus Bleler (3) Yahi
160 100 200 120 120 140 200 100 190 100 150 90 70 120 SO 100 200 250 190 250 190 210 250 450 210 200 190 200 180 200 170 220 180 350 11 7 7 12 10 5 16 7 12 11 \6 11 13 9 23 7 17 7 6 6 6
.1

6 5 6 4 6

3 2 1 4 4 7 1 4 4 11 3 5 5 12 1 8

1 -

1 3 -

1 2 dm

1
: ' -

4-.
-

2
;1 . 2 .1
? -'

.1

Kzlhisar

1 1 2

: -

5-

Kzlcasgd

2 1 1 1 2 -

-3 - 1
-

22 1 -

r
2

2'

C 7 4 9 6 8

1 . -

8
T

Orta

A 3 4
3

129

Turan Gke eyh Zekery Yals brahim Arslan Uruz Turas Zckcrya (5) Hdr Yahi Hseyin (5) Yahi YurLcu Sedel Mahnuu Hsrev/Yuvaca Eref Eymr Eynchegi 34 ilik
150 60
180 170 130 280 S .1

6
.1 6

2 -

1 1 2

2 2 5 -

100 230 220 290 190 290 290

250 250 410

Gm

15
S 11)

9 2
2

1 1

7 6 5

4
9

2
i

100 140
120

s
5 6 10
S

] I 2 2

7
3-

5 6

200
140 330

5
2 17

Karhk

31 7
7 11

12
6 6 6

70 120 250 100

150

100
190 370 150

1
1 2 11 2 14

4 dm

3
4 0 ? 1

1 4

1
1

.1

4 2.1

23
')

8
7 14

290 470

K fi

Bulkas? ^Ky.

310

40

10 d m

5.I1U

S 2tYU

40?

21S

14.V

ir.

17

[9

15

77

NAHIYE-BANAZ
Balarbulduk Emirabiid Susuz Ayn kavak Emir Aziz Kn Gkkaya Dutluca Kuzviran Hoca Ahine d Tegmr Hisarbcgi Errn d u tan Osman Biivvamlu Bayram begi Kara shak Timur Yalya Hisarbegj akr
100 70 50

180
140 100 160

8 7 4
15 6 10 6

5
5 4 .1

3 ] 1 3

3.
1 4 1 1
1 -

.1.

. 3
i ' ^ 1

K O
[40 200 180

2.

250
300 250 430

6
7

.1 51
4 1

2
9 -

G
6 4 6 6 S 4 .T

310 150

12 11 9
8 12

1
1 1

1 1

2
3

260 190 320

120

so
1511 50
370

2
2 3 3 3 4 8 7 6 1 -

1 1

1 4
] -

4 dm

1.:" :
-

1
1 5

500 150
400

14 13 8 15 14 16 5
7

7
7 4

shak (1) shak Oru Gazi Dunl pnar Cullu Kzlca Oku Osman ne? Yahya Ku^limur Culiah

63 250
70 SO fil 70

2 -

4 ^
1

6 1 7

190 250 150 150 170

7 7 5
4

2
1

1 -

70 84

1
3

3
1

130

XV-XV1. Yzyllarda Uak Kazas Piyade ve Msellem Tekilh

Kayck 14 Ky

Gvendik 21 Cinlik

70 2.7*7

15
4.-S 7 0

9
?n.O

3 4

.1

4 4:

.I

14

16

35

NAHYE-I UAK
Knk Ululeg

Sunkur

Karal olu Almatk

Dutluca

Krtcik Ula AkgeiHi Kayalu Emeks Manakayas Iluca Ll Balma K--jlcasgud 16 Ky

Knk shak Nusret(l) Bekir Msr'ir Savc (2) Mihmad (2) Kse Yusuf fi) Grele Siilcymanolu drs Kerem Yals Tiign Belfis? Musa Bekir Sendel Timur Yunus Is Beti EyiK Gazi ] Derk emi Hamza Bfl Atgezdren Kara Halil Eyncbegi Orhan Bahdr Adil 29 iftlik

270 250 200 200 140

M)

300 300 27 250 2S0 250 350 400 440 350 250 750 370 550 300 400 4S0 400 170 290 310 340 500 300 490 350 260 570
100 HI.7)

10 13 18 10

6 6 7 5 6 S 7 6 6 7 7 6 G
6

2 7 10 4 2 0 7 9 4 3 15 4 9 2 3 6
:

2 1 1 .

1 1

4 '* 4

1
1

1 t
1

2 2

s
14 15 15
10

1 1 -

1 1 -

190 350 330 300 180 700 300 500 250 350 350 350 100 14U 320 190
37li

4-.

fi

2 1 2 1 1 2
V3.fi

4 : > 1 - 2 1

4 4 1 1

11 22 12 15 8 10 15 14 S 7 11 7 36 17 14 7 fi 15 9 368

1 1 1 1 1

; > .
4

I -

.1

8 8 R 5 10 7 18 !) 6 5 8 7 204

5 1 7 1 .1

7
3

14 ') 4 -

3 1 1 2 1 1 1 1 ]

7. 2

250
38IJ

:
4

300 180 450

2tl

.4

S, 320

zn-

]3

14

75

NAHYE- UAK
Sevin Ali (lj
Hasanhegolu (1) 80 140 150 80 90 160 220 240 100 180 180 12 11 7 9 10 11 7 6 6 4 6 > 4 5 i 5 3 I 1 1 .3
3
:; :-$-'-;;#-

Mstecab

2 .

~P
9
.1

Eymir.f'ivtn;

Yayla Mustafa Temiirhan

1
J

131

Turan Gke Bayezd Hzr (4) Sende] Eek Almcd Ilvas Resul Karesi Bildulan (2) Resul (2) M ki lo i u? Glolu Evran (3) israil Mustafa Turbcgi (4) Tavus Ali (5) vaz Hasan (61 Cllah Ali (6) Mmin Yurtbegi (3) ibrahim (5)
13 C

250 2S0 300

M

34 17 11
9

14 5 7 7 / 5 5
6

15 11 2 2
1

1 2

3 1 1 1 1

J80 190 150 150 130

3S

6 7 4 6 5 6
.1

2 -

ark

300 250 390 120

?

11 11 7 15 10 11 32 7 15 15 15 20 17 13 19 G !>

5 4
4

2 4 S 5 3 2 4
7 ^

80
>

1 3 1

1 .-

Eymirsevn

80 340 150 200 140 200 1500 150 150

100

170 640 250 270

200

7 15 5 7 7 8 11 6

Ak.kili.Si;
1

10 1
4 4

2 ! 2 1 1 1 I 1 t)

Uk-r

1
'

4 5 2

- .

Baba

250 1000 250 i 40

180

G 8 7 6 10 8 2 5 145

i air ] Sffif

. -

4 .1 1

1 1 1 -

1
-

Hsaiz Orta Sorkun Geri

1 1 4 3
[ 4

4 3 5 4

100 100
100

150 SO 160
(> ')> M

e
7

s
21li

:.(] Koy

2yCifilik dm=Derbeud muhafz

.10

')"?

ti
BOA.TD-320'YE GRE 1560'DA UAK KAZASI PYADE FTLKLER NHYE- ULUGOBEK (Hssa-i Mrnrn-i Karahisr- Shib)
" D- Nv- " VilVIt-' IV.h'it Vilm;>k

sk;m Yeri ifllik

Yavii Gvendik evh Hzr Krk Halil Yaya Rmr Yaya Kk Slcen Gbek Yaya smail Yaya Iloa 3 Koy - 9 iftlik

lii]

Hsl

ri'tli1

Pir - lassj M u;m 101 vs.

-

Oih
iti

M irde

L'rd \l.ik f.\-<]

id

?5

3:J

180 180 150 90

}

250
1

11 11 y 10
1

7 7
1

4 4 1 2 7 3 19- "

2 'i
>

-4

4 6
>

[Jlugbek

250 250 180 ) 400

2f'fl

3sman
3 m ekse

9 7 7 ? 9 9
55

1
-

i 4 -

6 .6 7 ti

1 > -1 1 -

'

350
SO j .4SCI

13 14

1 !

L 1

ti

1.9 7; 76

24

132

XV-XVI. Yzyllarda Uak Kazas Piyade ve Msellem Tekilt

NHYE- UAK (Ser-piydc)

tahak Sevindik Yieil Mrsel TunnJ Bahdr Mihnad Turac Bal e Fer Yahi brahim Dier hnnim Halil Hasan Kse Halil Yunus eyh Zekerya brahim Arla n Yahya Uruz Turas Zekerya Hseyin Hzr Yahi
Yurtu S e de
ICO
>

250 7 190

9 7

2
1

1
4 K 6 6

7 -

7 -

: -

?;

7
1 -

'? 1
? -

i
1
4

Kzlhisar

101)

120
120 130

210
190

5 12
fi

3 3

1 7

2 1
1

4
6
n

200 210

9
)

KiziJcisoguJ

100
? 100 ISO

6
1

2
7 1

1
?

31
i.

7 7 7

ISO 350 7 200

}

7 12

4
3
7

7 150
7 170 120
>

7
16 7

8 7
G 7

3 ?
7 3 1 7
?

7 7 1

1
? 1 7
)

' -

7
3 ? 2 7

77'

') .

2
7 -

Ona

T
!

270
170 7 7 230

15

9
5

"2 >

2
4 > '

1
*

a
1

7
>

>

?
7

7
7

7 -

7
.1

180
170

1 3

11 3
4
1

Gm

320
100 7

7
6 7 14

eo
>

6 > 7 5 9 '>
12 7 6 7 7

7 5 2
7
_1

7 1 -

S i 7 -

2 2 ?

100
IV) 0

120
250

1.

.2
1. 7

.1.
4:

1 )

140 ! 150 70 120 200 100 150

250
1

11 7 21
8

5 ?
.1

Karlk

200
100

4
7

15
1 I.

1 2
T

1 1 -

2 1

130
270

6
10 7

Bul kas?

Mahnud Eref / Yuvaca Eref A yl emir Eyebegi n iftlik

1
4 -

150 290 470

>

s
dm
-

.5

210

10 >

2 7 7
)

4
;

12 dm

6 Ky

.1.290

5.3 70

211

148

46

. 1

18

55

N AHYE-I BAN AZ
Bakrbulduk Susuz Eymirbd'.' Haclar Kzlca Dutluca Gkkaya Hoca Ahmed Beplemr Emin Hisarbcpi kiuum Oku Osman Ishak Hisarbegi akr Yahi
100 70 180 140
1

8 4 7 7

6
4 7

7 -

o 7 -

1
7 3 9

1 .
1

6 ? 1 '

7
50

3; >
i' 2
11

100 250 150

7 7 /
6 7 S
>

140 70 63 50
200
)

150 120 250

7

14 <) 12 15 17
1

7
2

2
2

1 -

6 B
7

1 ?

7 6
3
? :

1 7

1 7
?

. ?

5
'?

133

l ,\_

Turan Gke
84 ISO 70 J70 250 7 il 7 2

Kutinur D mi pnar Kayck Krt Ey ne Ayrukavak Kuzvian

Culhh uliu Gvendik Kara shak Timur Yahi Osman Bayramlu Ishak- dier Oruzi 20 ifJik

2 1 1

150
2(50 130 7 300

8
S

150
80 7 200

13
? 8 6

7 8 6 7
7

2 -

1 i -

1 3
3 1

1 !
7

1
7 7

5 5
7

? 1 -

6
6

180 250
7 l.S)37'

250 400
>

2 1 >
-40

2 5

6'
4'

7 4 7

6
7 153

5
'

5
7

?'

14 Ky

3.250

104

13

37

NAHTYE-I UAK
Knk Ulugbek Hasan shuk Nusret Bekir Misafir Savc Kse Yusuf Mihnd Ks re e Sleyman olu kiri Kerem Yahi Taggn Melfis? Musa Bekir Sende! Timur Isa Beg Hamza Bli Alpezdren Kara Halil
Eyebtij 270 250
7 200 140 7 350 190 t 3 EK) 180 7

.300
300 7 250

13
7 11 9 7 8 6 ?

6 7 7
fi 6 7

2 7 3 7 7 7

] 7

7 3 tim 7

1 7 1
)

4
i

4
3 7 2
4.
) .

1 7 7 -

Sorkun

3;
3
7 3' 6
>

250
7 400

7
1 7

Karabolu Almack

350

7 6

1 1 1
7

11 5
'?.

350 250
7

9
8 7

9
7 7 1 ? -

? -

5
4 >. !

5
2
I

7 -

7 -

7 -

300
500

Dutluca

250
350

370 550 300 7

480 400

6 y 9
7

5
7

8
7 8 9 7
18

1 2 1 7 2

1 7 7 1
'i

1 3 -

S. 4 >
i 12 7

Krecik Akgeil E m ekse Manakayasi

IIUCII

13 9
i

1
>

350
7 370 7

7
4

7
500
T

7
7

7 7 -

24
)

2 7 ? -

? 7

7
6 1

7
7 7 1

380
300 7

LSI
Kztlcasgd

430 350
7

14

Balca Ula Kayalu 14 Ky..

dil Orhan Bahdr Yunus Dirkemi 26 iftlik:

e
7

150 450
100 190

280 570 170

340 7,130

S
11

9
7

1 6 8 8
7

7 -

7 -

5
>

10 6
? 1

? !

7 4

2 2

1 '7 '

3 6 i

il
4 1

5.570

.197

1.51

33

.5

10

04

134

XV-XVl. Yzyllarda Uak Kazas Piyade ve Msellem Tekilt NAHIYE-I UAK

Sevin Ali Hasanbegolu Yayla Byuzid Hzr Semte! Minnetol Mustafa Temrha Hek Ahmed Ilyas Resul Karesi Bin di na? Resul G;lol Evra srail Baba Mustafa Trbeni Tavus Ali 80
140 '.' 60 ? 150
7
:

180 220

11 7

Msleriib

100 '?
250

7 7 10
}

6 7 ? 6 7
6
7

6: 9
2
6 >
7

}
1 ?
7
1

7 ; ; -

'i

7 1 ? 7

3
1
1

:3

7 7 7

ark

?
7 7 7 9: 3' 3' 7
,1

>

7 7
SO SO

7
7 -

7
>

7
i -

':'

90 90 150 150 7 250 80 i 230 ? 200 7 200

7

S 6 ]2 11 ? 6 16
1

e
6 S 6 7 6 7
)

2 4 2 7 9
;

1
4"

Eymisevin

Akkilise

240 300 ? 420 120 7 400 7 290

'1

7 ? 7 7

7 7 7 3 7

7 7 1 7 2 7
T
>

2 7 )

: -

"7

1 7 7 7 7 1 1

4 3 7 (5
.1

34
7

fi )

15 7 7
j

14
T

4
1

4 7
.T

7
7

'? ? 1

250
/

15
7

ivaz
Hisar z Orta S>rku Geri Hasan Cllah Ali Mmin ibrahim Yurtbcgi
9 Koy

150 150 7 100 100 100 2.470

250 140
1

10 11
?

150 160 SO 4.010

If) 14 (J 213

8 '.' S 7 ? 7 S 7

7 8 ? , 7 4 7 3
4

7. 7 10 7 4 T'

7
.1

3 ? -

7 1

4
1

1 1 1 11

7 1

7
1 i 1 6

t
.1

10 .2

2
4 69.

28iflIik

:m

.!)

135

Turan Gke III BOA.TD. 574 / 574m'YE GRE 1575>'DA UAK KAZASI PYADE FTLKLER NHYE- ULUGOBEK (Hssa-i Mrlv-i Karahisr- Shib)
skan Vi.-i'i iCllik Yaya Gvendik eyh Hzr Krk Halil/ smkc Yaya Enr Yaya Kk jSclcai Gbek YitVii smail Yaya ]KK:II J--Ciil.uk - , . Dnm .vSO 180 180 170 150 100 "XI 350 ISO M fsl .SO 250 250 250 250 150 150 400 260 IX'ren 10 14 S 14 10
YI-

i,,,,, liam ja.ssl VI.'Ii! MuPir 3 5 1 5 2 6 7 3 vs.

)ier

Gib

Miirde

1 ' 9 8 I0 8 8 in

1 "

Ulugbek

,-Vlik t'eti Atik il id 2 4 11 f\ / 4 7 > II.'

4

s
16 y 13

3m.k,,

m?.

2.349-, , U.,,: :,.:., 1%:-,: . :,*

. .1.

A,

NAHYE- UAK(Ser-piyde)
s hak Sevindik Miirsel Turul flvas Baludr Mirmud Turacj Baleler Yahi brahim Di;cr Ihrali HHIII MiLSll Kse Halil Yunus cyl Zekcr\' brahim Arla Yahya , 180 200 120 120 200 130 100 140 100 120 100 150 90 170 220 150 150 160 17(1 60 250 280 110 130 45i 200 210 250 ISO 190 200 180 370 360 150 2S0 130 320 100 7 12 11 6 14 10 (7 7 12 11 15 22 11 12 26 13 VJ 15 ')

K.zlhisar

Kii^lcasg]

Orta

8 7 6 9 1 7 6 6 S 7 9 S y 7 12 S 7 7

1 2 2 .1 2 2 3 2 5 a 1 4 13 :> 10 6 1

1 -

t-,
i
'1 -

1 2
-

1
--

6 1 2
~

2 1 4

1 1 1 1
-

.4 S
-

':"-.

'

1 -

1 1 1
-

Gm

6; 72 16. .-K) A.-/ i .

: - . * : - .

-:

136

XV-XV1. Yzyllarda Uak Kazas Piyade ve Msellem Tekilt 10

[4

Karlk

\ 'm/ Turas Z^kerya Hseyin Hdr Yahi Yai Yrk Mahmud Eref / Yuvaca Eref Aydemir liyifiegi 32 CElliir ' v.

150 10 140 140 i 20 200

240

1 5 7
8 6 7

230
29 250 23U 25U 200

lu 9
<J

2 6
0

1te. 2 1 .-

1 1

3
4

2 1
2 y
1+1
-

* :

150 70 200 100 150

33U

6
T

21 9 11 17 16 36

100 270 150 2yo

47 0

6 6 10 7 15

3 5

4
5

-7

Bulkas'.' fi Ky h=hatib

9 11

~F
:: A,13

;.T,4p:0;;

NHVE-BANAZ
Bakrbldk Susu 7. Haclar Ey mir Aziz Kzlca Dutluca 0okkaya Kutimr Dml pnar Kayck fyne Ayrukavak Ku KVraj r.i Kov Hca Ahmed BHtemr n 11 iki Lan 'l'imur Bayramb( Oku Osman Asi ha Uisarbegi akr Yals Cellat Hu Gvendik Yahi Osman Bayraml Asl)la- dgcr Om-zi 100 70 80 140
KO 150 70

63 50 200 150 84
SO 70

70 200
18(1

250 70

180 140 180 250 130 24U 150 150 120 250 320 170 250 150 150 300 250 400 140
J.92

11 7 y s 7 17 11 7 11 28 9 9 9 5 7 11 8 7 177

6 7 5 7 5 6 7 7 8 6 / 7 5 7 7
.1

4 3 1 1
.1

1 1 1 2

.-

3 .1.

16

1 -

.1 1 - .4 - f\ - : - : - D
\

2 1 4 3 1 1

1 .-

3 2T
4

:5
]_

5 6
il e-

1 11 a
-

NAHIYE- UAK
Knk Ulutfbek Masan Asi han N'usrel? Bekir Misafir Savc Kse Yusuf Milmd Ksrce 270 250 270 200 140 180 350 30 330 300 300 270 250 250 250 400 350 460 10 35 10 16 12 9 10 7 13 6 9 8 S 7 7 7 S 6 4 5 1 7 5 2 3 7
-

1 1 -

Sorkun

' - .

Karabolu

,:.7..:.

? 7 U 2' 2 3 \ 5:.

137

Turan Gke
Almaek Sleyman olu Evres? Kerem Yals Tagu Belks? Musa Yem? Sen del Timur Isa Beg HamzaBl Algezdre Kara Halil Eynebegi Orhan Bahdr Yunus
300 180 700 300 500 250 350 350 350 140 370 250
3 SI)

350 150 750 370 550 300 400 480 400 230 500 300 430 350 280 57D
17li

Duduca

Krecik Akecil Emek s e Mamakavas Eslce

Ll

S 8 15 6 13 7 13 15 10 8 28
][)

1 5 1 5 1 4 7
4

1
4

8 6 5 7 6 7 7 G 7 13 7 y 5 7 8 7

1 -

1 2 1 1 1 1 -

. 1
9

9
;
-

1 10 ^ 8 4 4 2 1 -

41 .1

300
SO

7
-

S i 4 3

Baluca Ula

450 100

10 11 11 X

:l"4--k^!:::..".::.! NAHYE-I UAK

Sevi [iv
Ali 140 150 S O 130 15i 150 90 150 150 170 250 80 80 130 150 200 140 200 531 150 150 100 100 100

,:Ol::,

,P,:

;:?:-.,

so

18(1

16 7 11 13 35 !<! 0 14 9 20 15 9 7 15 12 31 18 22 15 19 14 13 11 14 12 14

7
6 7

Miistecab

Hasanl ogolu Yayla Byczid Hzr ark Sende] Minnetoglu Mustafa ]7,ek Almed liva s Ey mi rs e vin Resul Karesi Bindinan? Resul Gen lii olu Akkili.se Evran srail Mutala Turbegi Tavus Ali ivaz
Hasan Cellat Ali Mmin brahim

220 240 100 250 250 150 170 180 240 300 250 420 !2U 160 430 290 200 250
1000

9 1 4 5 11 3 2 6 3 9 S 2
1 4

2 1 1 4 2 2 -

2 1

: ' &

1 ^
.16

a
8 7 6

1
-

.4. 3 .8 7 2 1 2 7 9
M

6 S S 7 7 6 7 17 10 8 10 9 11

- .

2 -

r -

2 1 4 1 2 2 1 1

1 dm

. i

9 7 12 3 9 3 6 3 5
5

1 -

Baba

1 -

1 1 1
-

9
-

Htsarz Orta Sorkun Geri

250 140 180 150 160

7
8 8 7 7

1
;

3
4

138

XV-XVI. Yzyllarda Uak Kazas Piyade ve Msellem Tekilt

Olakalam

Murad M a r e m ah YvachrV 1..KY: ..28. O f t H k " ,..."

180 80
4.4I:

250

16
16 422

12 S 2.57 8 3 1

.-

-"

ao
0:710-

25

11

IV TKGM.KKA.T0-158'E GRE UAK KAZASI MENSH PYADE FTLKLER

:.k Yeri S ojiti d Jgm

iftlik nehoca Scyh Zckcry brhim \ sl an srl 'avus Aii "urbegi ivran vlustafa vaz -lasanbegoh

Dnm 150 50
]0

Ilsi 1.200 2.000 2.300 2.500 2.600 2.600 2.S0 2.500 2.200 1.386 2.700 2.200 2.600 2.213 2.500 3.000 999 2.965 2.326 3.219 2.567 2.706 300 250 3.259 2.803 2.345 1.850 2.106 2.312 2.184 2.452 1.899 2.500 200 600 2.639

Pr Ma'lnl Di vin )M NtflTtlI Ik'imk Milccr m u m .M- Mpll Sipihi Kevvid Vs, luisl -mi zdc. Seril 1

17 12 . 16 . 10. 22 . 21 . 24 .11 10 . 11 8 12 9 "..M 14 13

6 6 5 4 10 10 10 7 6 S 6 8 6 7 6 17 7 5 7 6
-

8 5 7 6 10 11 14 4 4 3 2 4 3 7 8 17 6 1 5 1 4 5 2 3 6 3 3 2 7 2 S -

3 1 1 -

2 2 3 1 -

170 203 1.500 200 150 147 150 161 140 82 80 100 190 50 700 300 500 250 350 200 350 100 200 91 100 120 150 10 150 230 30 103

1 2 3 1

Baba

Vlstech Sorkun Mckilise

A'
Vay la Sevine VI L mi i Glnlt Karesi i e r e m Yahi Tagun 3eli

1 -

Dutluca

vls Bekir Bayambegi (M)

6 1.2 T
15
,

1 1 -

amfakih (M) Kiirtcik

S ende1 Femu' 3S1 Eref Yahi Halil .Iasan Kse Halil

12 7. - O-.12: 13

o ;
9.

3ria

Yunus Ilr ahim Jgrr Tb rahim

16
9"

.18
" " .

7 5 5 6 10 4 7 9 7 7 6

3 -

M n.d. Karakeili! Vlamak "illiah Ali

^2-::".

139

Turan Gke
Yahi

Mi (M) V'ah- Dger Hsrcv .d. Yuvaca Eref Turas Hzr Yulcu Uruz Sckcrya seyin Mahmud Sendel (M) Sevindik shak tfrsel Tnn] YiitYahya Yakfib -Izr(M) Femrhan
PeiTirha Yurt be gi

200 150 152 100 100 102 81 150 40 140 200 120 200 180 120 120 138 60 150 100 90 100 100 150
SO

2.359 400 3.000 2. i 00 2.410 2.220 1.666 2.200 2.434 2.547 2.530 409 2.634 2.331) 2.798 2.760 600 2.00U 560 490 300 300 2.550 2.200 3.000 500 3.000 2.335 2.300 2.000 2.598 2.556 2.560

-.10-:-;

9 8 5 7 7 6 6 4 6 4 7 4 S

1 7 4 3 1 4 2 5 3 6 6 2 7 1 4 12 7 8 3 3 3 3 16 7 9 4 4 2

1 1 -

1 i.

I 1 -

11
1 ,,

. JO . " "10 8
-.-10_j
< ) ' -

Karlk

-9
"12

1 1 -

12

: i 4
.6--.->
1

Kzlhisar

15. '
7 .

5 6 8 5 15 5 6 11 7 8 7 9 8 10 5 10 6 8 12 6

10

:
; :

3 ke

1 J 4 1 2 1 -

1 -

.-_:.;

. .

; - "

"

dlgarb <Sfirviran

brhjm Aydemr nebeg Cara Dvd Yaya Gvendik

shak elce n Gbek

21 ' .14 28:

'".v.',

1 1 2

143 350 250 100 90 180 SO i 70 150 80 177 81 90

n

:--9:V 9.
1.4
:

14
24 .
. . 1 4 .

Ulugbck

eyh 1 lzr

Krk Halil Yaya Umur Orhan (M) ayram (M) iyntlir (M) 3smau Yaya Klik Bildi nu? lesil csl-i dier Mustafa lyas ek Ahned Aydn (M)
Sevin

i i
300 2.566 1.400 2.542 2.500 2.220 2.300 150 150 2.022

& .
:

1 -

'

;: 1 3

: ;

,15;j 8'
:

." K:-:
:$.?!

4
3 7 6 2

yuiratfvEi

Okcuoner (M) Karesi

150 100

.. .l-5'":" 1 : 1 :: . 9
. :

140

XV-XVI. Yzyllarda Uak Kazas Piyade ve Msellem Tekilt

Kse- V'usf Gl ece Mihmd
Karaholu

350

3.0S5 1.000 2.200 778 410 300 1.510 150

. :

12

"?
" ~
. .

7 4
5 :

Hafiluca

ne Gazi ne Gz- dier Be^irFkih (M) Abcil (M) Turbegi (M) Bahdr Orhan
Karaalnz

6'J7 46 80

<o ;

" "

4 2 1 2 3
6 6 4 7 1 2 4 17 6 1 7 3 10 3 3

1 -

3 -

4 2 -

1 -

200 100 250 150 25 200 200 140 SO 350 300 SO

S

2.500
2.035 300 1 2 2 2 26 d 234 252 ""Sy
1

'7

5 5 7

Nsrc
S un kur

Bcglu Misafir Savc Kara Halil Stleymnnolu tlis olu Mklulu Byc/itl Hzr Sondil Hasm D rk em i Isce Ha niza BSI Yaya smail Yaya Hoca Atgczdrcn al al tu Ilyas Bahdr Mhnd Adil

10 13 1*
j

7 7
7 4

11 uca Almatk

3 0S5 2 2OG 2 201) 2 207

Ifc
6 10

7
34
6 \6 5 6

1 -

ark

80 165 148 150 68 100 250 350 148 254 100 200 130 100 250 40 40 41 5S 100 70 120 140 100 250 300 270 100 -

2 mn
2.2OU 2 -1^2 "32 3 131 3 060 2 ->2O 2M3 2 33, 400 2 210 2 21 1 1.0X4 400 350 300 273 273 132 133 2.400 2.500 500 150 1.300 2.600 2.535 592 215 215

Hisarz Kayalu aakala Emekse Manakayas

16 7 12 11 IA

2 -

1 -

5 R 14
8 5 5

10 -

11

3 1 1 4 5 2 4 6 -

1 -I

7
. . _

2 6

Kj^lcasgd

H.ce Vuvac Akdepe Ali Mahmd (M) Hseyin (M) Haydar (M) Isa Beg Yunus Af ab (M) Alice (M) M ur a d Eynebegi Hasan SOznnc Halil (M) Deltkulu (M") Durabda]

"

'

'

Taslu Akgegilii Ula ukurca Ol akalan [.l Knk

, !

s.
) . .

. -

4 4 6 5 6 -

9-' 9 12 ' - ; .

1 -

.SerSbd

141

Turan Gke
Karacahisar
7

erde me Eymir Aziz Mjremsh Mor uca Svaslu Sazak Sgdl

aL

irice (M) Mesud (M) Yuvacliir Ms Bayndr (M) Daraca (.M) Karagiivcnlk Sleyman Oulbegi 144 iftlik

215 150 80 150 80 80 150 150 150

215 300 340 1.618 2.000 557 250 2.400 2.600

2.4OU

.
. '

- .

3 3 6 5 1 477

27

>

2>

. 11
~ .

2 7 10 10 9 (*)

20

1 -

15 10 1.256

' 49 Koy

13

2i

NAHIYE-I BANAZ
11 doan Baktrbuklk

l doan Huca Alime d Bcgtemr Ongzi Ak Beg Byczid shak shale- dier brahim (M) Halil (M) Lauk (M) smail (M) Polad (M) Hoca (M)
Batak Hseyin (M)

140 100 70

2.600 2.420 2.645 2.066 500 450 400 2.150 120 250 350 310 300 300 200 2.100 2.200 250 400 2.300 2.066 2.S86 370 3.333 519 2.200 600 2.320 300 2.000 34S 2.226 2.000 2.290 300

11 ,
7 -
9

no
.90 200 70 78 70 50 200 80 150 34 80 63 180 80 70 70 80

Kuz viran

2 6 7 4 -

4 5 5

. _ .

' 5- ; " ,
. . > . ,

5 -

: -

" .

. \

" . - : " : "

Oturak

. V - -

1 3 6 9 4

K. ayck Kutimr Doanck Kal'a

Gvendi k Ciillah Kurd (M) Aydn (M) Yahi Hisarbegt akr Oyumken Bayramlca i Suyu uca Hasan'? Enin Okct shak Yaya israil ll Milmd ve Yaylaca Temiir Oku Osman Yahi Halil

.6 6 . > '.
)

5 6 5 4 6 6

1 1 -

1 2

Gkkaya

10

e
13 11 .
: . ; . .

Emiraziz

Susy. D utluca Dumlu pnar

6 6 10 5 6 7

2 1 2 1 2 -

7
-

" .

12 : - .. - f i . :
'.-'.9-:-

1 -

1 -

2 -

Kzlca ne Kel anin

'7

':

142

XV-XVl. Yzyllarda Uak Kazas Piyade ve Msellem Tekilt

Krt
}

KM lshak

Manastr Oynkavak ukurviraa Ovack Oi akala Kabaaa

Fil S i 26 Kilv

Rteoglu (M) eyh . Osman Bayramlu ubua(M) Sliheddm(M) Murad Gndomu (M) Har (M) Ilyas Kse (M) Afifi fil il;
1

70 150 80 70 160 170 -

400 200 250

6 4 -

1
:;I

2.400 2.200
500 300 450 400 250 250

10
7 -.

4 3 -

-"
-

'' S'S-

* +

';

t:*;:;; "4. '

1 |1 / t
-

(M; \k\kui

143

Turan Gke

MSELLEM FTLKLER

r
MC.TD-0.93'E GRE 1457'DE UAK KAZASI MSELLEM FTLKLER NHYE- UAK
skan Yeri fCfrviran iftlik Kanca Ahmcd Nuh Yurtbegi Kk Yusuf 3yk olu akr il Masan Bmr Yenice Dgcolu Kava ak Kara Halil Yayla Yurtbegi Krt Sleyman Kara Bayczkl Slib Mihnadbegolu Sarcakavak 18 iiitlik 6 6 6 4 6 7 4 4 4 6 fi 4 5 5 6
MLsolll'lli

Yann k

Mu-

Pir. Mall UYe

Grdk Geri Kzlhisar A.var Y'urtbegi Krt Balalan Yi re piren Saray 10 Ky

5
7

5
95

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 I 1 1 1 18

5 4 5 3 5 5 3 3 3 5 4 3 4 4 5 4 6 4 75

Durbe IKI .Yltb. -

2 .

NAHYE- ULUGOBEK
Tulluca Emekse Dmerek Sivas A Koy Yunus ubua Byklu Kara Yahi Cnglojlh 5'iflIik fi 5 7 1 1 1 I 4 5 4 6 4 19 -

23

NAHYE- BANAZ
Kuzviran Gkkaya Doan Barnak Ilyas 3 8 1 1 2 7 -

XV-XVI. Yzyllarda Uak Kazas Piyade ve Msellem Tekilt ukurviran orumpnar Dumlupnar Ggolu Blibeg Gl Hseyin Dursun ubua Gazi Elvan Bek" Fakih . . . . . . 3 . 5 6 7 3

1 1 1
1 1 1 1 9

Kayek

4 5 44

2 4 5 6 2 3 4 -

6-Ky. ,.:,,:,,,,, 1 , 0 - C i l t l i k

35

n
MC.TD-0.72'YE GRE 1489'DA UAK KAZASI MSELLEM FTLKLER NHYE-UAK
skan Yeri

Cinlik Karaca Almed Nuh Yurbegi Kk Yusuf 3yk olu akn t Hasan Emr Yenice 3gncolu Kavauk Kara Halil Yayla Yurtbegi Krl Sleyman Kara Bayezid Sasa Mihmadbegolu Sancakavak Kara Yahi Kesmik ve Dndur 20 ifUik

Hsl

N--

Msellem

nak 5 7 5 S 4 6 6 6 8 S

Vii-

Mii-

Mliiisil

Mall bT-

er- Ditr Mnk' Gib Muh.

bi'itl -

Kfirvirau

CJCI"

Cz] hisar ^var Yuribcpi Kr! 3 i halan Yiregiren S ar av Jmerek

Yav UKy. '

400 300 300 200 500 200 300 250 200 600 200 400 600 100 i.SK

7 10

ne
-

1
1

6
9 5 7 S 7 9 9 6 5

1 1 1
1 1 1 1

1 2 1 1 1 1 -

1
1

1
1 1 1 1 1

5
4 8 7 7 5 5 5 8 6

1 1 1 2 1 7
1

9
9 8 6 6 7 10 7

2 1
1 1 1 -

1 1 1
1 1

150

20",

123

7-:-

_.,;.-r-L.;.-;:. .-:-L

145

Turan Gke NAHYE! ULUGOBEK Dutluca Emckse Sivs Yunus ubua Bvklu Cinmloh 100 100 100 250 7 6 8 6 1 1 1 1 6 5 6 .> *

2 4 3 9

ffcaiftUfc.-.- .- -.55NAHIVE-BANAZ Kuzviran Gkkaya ukurviran oruinpmar Doan Barnak llyas Ggolu Blibe Gl Hseyin Dursun* ubua Yolma Boladolu Harman A1 Gazi Elvan Bekir Fakih 13:ittak.;. .,,,
:

:.aa,-

Dumlupnar

" : :

6 6 4 4 9 6 3 7 6 ,5;::

1 1 1 I i 1 -

5 5 3 3 5 3 7

: . : : :

1 2 1 2 3 -

1 3 -

Kayck

1 -

5 -

: 4

6 Ky.

:>44 _

: : : - .

: - : : - :

: : : > :

: : . :

TI T BOA.TD-103'E GRE 1S2O'DE UAK KAZASI MSELLEM FTLKLER NHVE-UAK

Hsl nilm f'cv selkt! mali Bettor-

Mfl- bi'i ger

skan Yeri

iftlik

d il l>v Mu Sn s h.

Gib Atik

Mi-dc Atik Cedit! 4 4 4 6 1 3 2

3 4 4
1

FCfrviran 3rdk

Saraca Almed Nuh Yurtbeiit Cck Yusuf Byk olu akr 11 Hasan mr

SO 100 150 150 250 110 160

350 190 150 250 270

22(1 281)

26 22
S

17 21 14 20

1 1 1 1 1
] 1

12

11+2* >i+4 6+1 5+1 10 5 13

9 9 S 9 8 6

1
T

1
-

4 5 .s

146

XV-XVI. Yzyllarda Uak Kazas Piyade ve Msellem Tekilt

Geri Cmlhisar A.var Yurlbe^i Krt 3alalam Yireairun 5:ray

Yenice. dnc olu Cavack Kara Halil Yayla Yurlbcgi rt Sleyman Cara Bavezid Shib VUlunalbegolu San.u:a kavak

SO 300 400

250 350 450 390

35(1 350 600

31 19 27 13 36
27 28

1 1
1 1 1 1 1

13 7 >) 10 13 9 > 7
9 11

15 '3+2 12+4
-j

2
-

1 1 -

4 4

3
7 9 3

300 200

20+1 15+2 14+?, 5 6+1

9+1

1 2 1

1 ^
4 1 4

3
6

2sn
30(1

1 -

4
10

250
550 154 60 4..2J

.180 500 425

55(!

17
17 24 27
4'JIS

I 1
1 1

5
-

1
d

10
16S

13+2 1*5 . +23.

\ 7
<()

su

10 Ky. . .,- ,.- l&.U$k,.,,, ....

NAHIYE-I ULUGOBEK
Dutluca Emekse Dnerck Yunus ubua Byk! u Kara Yahi CmtMojU S OKl'k
300 350 250
430 1150 1.4 yo

350

m
.580 500 2K0
1 Jv>! 1

14 20
18 13

1 I
1 i 1

9 10
S 7

4 9 7+2 8+1
HH-I

4
4 6 4

1 S 2
7
.1

23
''

10
u

1
1 1

6
?A

3 Koy

2;

NAHYE-TBANAZ
Kuzviran Gkkaya ukur viran oru rapnar Durulup nar Kayck 6 Ky Doan Barnak lyas G olu Blibeji Gl Hseyin Dursun G3zi llvan ildik
150 190 180 20'.) 150 300 281) 350 300 370 430

e
13 12
T")

1 1

7 ;

8 7 5+1 11 + 2 12+2 10+2

H+-
)

1 1 2 2
-

1 1 ] 1

3
9 S
1

5
4

1
1 1 1 1 1

5
7

3
4
.1

330 100 15')

1 -45()

200
2'JO

22 23 25 17
15

7 10
10 6 57

.S 6 1 4
.1

7
3

8
44

+ 11

NAHIYE-I YAVl
Ya^lupmar Sleyman ah Msolu Gtizelolu ve Gbeji ullu
Tipi nar 600
400 100

700 450 170 550 220 800 500 170

I0

23 23 31
24 44

1 1 1

10 15 12
13

3+3
(1

! 1 1 -

1 1

6
.1

10

IS 9 22+3 27+5 8+1 13+] 1S+4 13+1

6
1

7 5 7

200

1
1

Yavi

200

no
100

Esenli Kirl Halil Krk Hasan Olanbegi

soo
10

54 22
25 36
30

1 1 1
1

17 19 12 10 13
14

1
1

2 4 4 S

9
6 7 8 2 11

3 -

520

450

147

Turan Gke
Eac Msleeab Yayaolu Kmgi ve Kazanc Mahmd rlurid ve Gke Murad Gedik T Ky [7ftik 250 700 200 300 90
4.4i>0 350

43
28

1 1

22 10

17+1 13+3

2 -

1 -

s
4

13
8

500

450
SO 5. fi 5LI

l'J

1
1

12 17
196

14+] 23+5

1 2

46
46"'

2 10

14

210 .+23 .

61

*+...=mcerred BOA.TD-242'YE GRE 1545'DE UAK KAZASI MSELLEM FTLKLER NHYE- UAK
HMa101 Muti
n e K J I ' J Q Ahmed 150 100 350 3:i 1
]>

IV

IIs

skan Yeri

ifik

nm

N;-

Mli-

YLma!<

N-

VI,,S7

stl-

r e si de h a s -

^C

M (irde Atik reci id Alk Codid

.
11

1 -

Klirvran

Gtdk 3 eri Kzlhisar A.var Yurtbegi Krt 3a halan Yiretiiren 5arn v

O : - K y ::-;;. ...-.-

Nuh Yunbesi Kk Yusuf Bvk opl akr l Masan imiir Yenice Dnc olu Kavatk Kara Halil Yunhegi Yayla Krt Sleyman Kara Bayezid
Sim

170
150 150 110 160 150 300 400 300 250 200 300 250

130 250 250

270 22!

27
16 S 26 10 14 25

1
1 1

1
1 1

15 7 7 8 7
7 15

2
2

1 1
3

;" 5 2
1

.1

!4

s
1 5
-

3 6 5
7

3
1 -

2 1 -

1 -

2
4 y 4

2
10 1

280
250

i
1

K 9 14

350
390 350 350 600 380 50(1 425 550 , , .

25
30

1
1 1

Nlilmaibeg-olu Sum fa kavuk m-TtUb: : .

550 154
600

11 28 70 27 19 26 34
2 fi

1
1 1 1 1

13 14 10 17 34 12 10
14

1 I 2 1

9 3S 13 8 M fi
11

1 1 2 1 .21

5 5 7 11

3 4
4 10

I
2 1

s
1

.1

6
7

13 12

5 ') <)
yi-*

5
3

;*,

' -465

. .i ..- .:23,.

, ^ -

..2-:,

13

,.-93,-

NAHIYE-I ULUGOBEK
Dutluca Eraeksc Yunus ubua Byk]
300

300 250

350 350 3S0

10 S 11

3 6

1 1 -

3 -

1
1

10
S

2 1
.1

148

XV-XV1. Yzyllarda Uak Kazas Piyade ve Msellem Tekilt) Kan Yahi Cglolu .JJiiilik
430 160 500 2H0 20 22 ::-.-:l,, 1 1 12 15
...Siv-

ri 4 ..,20

1
1 -

Dinilerek 3 Ky. .

m
7
. 1.7..

27

NAHYE- BANAZ
Kuzvira Gkkaya ukurviran onmpmar Dumlupar Dursun Doan Barnak yas G olu Blilcj GLIU Hseyin 150
190 SO

300
2S0

11 11 B
23 26

1
1

2
3 8

2 1 1

8
7 : 4

5 2 2 3

350 300 370

460

1 1
1

\T~
7
11

200
270

3
d

11

3 1 9 -

m
-

8
3 1 i
.1

111

Gazi
Ka vck 6 Ky Elvan Sitllk "

460 100 150 1.70

s
13
S

G 1
_"l

200
290

2.;
11

1
1

1
1

1 8

4 S

2 2
41

128

s.'

71

26

3D

H~

NAH1YE-IYAVI
Yalupnar S ley mandal) Msolu G/.elolu ullu Itpnar Bscl Kirl Halil Krk Hasan Olaboei Hac Msticah Yayaolu Emgi ve Kazanc Malnud Ilurid ve Gkco Murad Gedik L,Ky.,-...-., 1 7 O W i k - . .
fi A 40 300 450 180 60li 400 !0[i 700 130 12(1 fiOO 100 100 500 200 70(1 700 400

17
21

I
1

11 15 20 19 30
27 S y

.1

2
1 1 3 I

1 1 1

7 1 !

3 4 6

5
S

170 550 220

31 33 72
62 46
\\)

1
1 1 1 1 1 1 1 I

2
1

12
39 34 24 S 23 l'J 18

7 ! 2 1 2
1 4 1 S 13

son
50 U

7 17
S 10

5 7
3

170
ICO 450

Yav

51 41 36 26

25 21 15
14

2 2 -

8
'

6
.1

250
500

17 12

"

24
4S

1
1

15
29

5 14

3 3

2 3

fi
5

7
12

527

J8

7S

120

1.49

Turan Gke

V BOA.TD-328'E GRE 1560'DA UAK KAZASI MSELLEM FTLKLER NHYE- UAK

DRm
[l-ul Vffcn'i

skitn Yeri

iftlik

Mwlk'm

Yumak

N- M- i'ivndf

i! s- Ma- jt-iid er ll Vtul sl l>. e

Gb

Mrtie

Atik. ;><jki Aiik Cttlkl

3 6 -

tanca Ahmet! Kfrvran Nuh Yurtbegi Kk Yusuf 3vk olu akr it Hasan mr Y I nice L) gnc olu i^avack Kara Halil Yurtbegi Yavla K.n Sleyman Kara Bayezid Ssa Milimadbcgol Sarucakuvak S iftlik

150 100 150 150 250 110 150 150 150 150 150 150 450 150 150 150 100 150

350 190 200 7 350 220 200 250

200 200 200

14

I S 10 19 9 9
16 19 .11 11
11

1 1
1

13 10 7 7 18 7 7 11 12
11

4
-

1
-

I 1
-

10 14 10 11 12 5 8 15 9 18 4 17 29
1.1

Gr dk 3eri ECzlhsar Avar Yurtlegi Krt Bal lalan Yirepiien Saray 10 Ky

200 550 250 220 250 250 200

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 18

1 -

1 1 1
)

5 7 2 9 10 1 3 3 4 4 10 6 7 5 8

4 -

4 19 9 11
10+1

1 -

52 26 20 17 18 18 335

10 12 40 13 11 11 11 11 222

6
4

1 1 1 -

6 6
4+

5 1

7 15 23 16

?..'.) W) 4.2K0

17

Ur, 245'

NAHIYE-IULUGOBEK
Tutluca Emck.sc Dmerek Yunus ubua Bvklu Kara Yahi Cnglol 150 150 150 150 150 200 200 200 200 200 S 11 10 15 12 1 1 1 1 1 7 10 7 11 11 ?Mk

2 3

3 7 7
10

2 14 6 10 12

1 2 i-::;.

'M9y. M*; .s;

im.

..27.;:

NAHIYE-I BANAZ
Kuzvicai Gokkaya ukur viran oru m pnar Dumlupnar Doan Bamak Ilyas Ggiol BSlibeg Gl Hseyin Durdun 150 150 150 150 150 150 200 200 200 200 200 200 14 7 17 \3 19 10 1 1 1 1 1 1 9 6 10 9 12
'1

4 3 -

6 6 1 1 -

5 2 2
j

4 7 3 15
,1

150

XV-XVI. Yiizyllaria Uak Kazcis Piyade ve Msellem Tekilt

K vck 6 Ky ;

Gazi Elvan iftlik

100 15(1

200 2 0 fi

23

1 1

13 8

12
HfS

12
8

.7-6

17...
: % . -

.11.

..,3.,,

61;

NAHIYE-IYAV
Yalupnar Sleymanah MCsoglu Gzeloglu ullu Tipi nar Esenli Kirl Halil Krk Hasan OglanbeR Hac Misleoal Yayaolu Eragi ve Kazanc Mahnud Hurid ve Gke Murad Gedik 1 .Ky 17.QAUk 150 150
100 150 1.1(1 200 150 100 300

220 200 170

200 220 S00 200

15 13
14 22 32 42

1 1
1 1 1 1 1

10 12 11
13 24

4 1

s
7 7 S 7 2 A

M
1" 11 IX

1 -

2 2 1 1

3 4

12
4 19 14

49

2
1 -

17
S d

170
400

22 20
21

1
]

2
1 1 -

150 250 150

200 150 200

15
21

1
1

9 13 11

s
'1

2 -

17
12

27 28 7 2S 11 15
7

13

150 200
2,'.HI

200 300
.1.7 .0

20

1 1

13

35

27 2:y

6 6
67

2 3

7 KK

11 26

14

!8

W BOA.TD-511'E GRE 1571'0E UAK KAZASI MSELLEM FTLKLER NHYE-FUAK

Dnm Hs! N-ftTlMl

MiiSPI-

Iskan Veri

iftlik

k'in.

N- MitYamak resitk' ISSll til

CIH

e
er

Mui

Gil)

Mttrdt

Div -c i ara ta Ahmed Kh YurtbcgL Kk Yusuf 3yik olu akr

t HiNan 150 35U

Atik .Yditl Atik

i') -

fCfrviran

Grdk

100 150 150 150 110

150 150 150

iyo 200 250 350 220

200 200 200

s
2(5 15 17

1 1

14 14

10+1*
5 3+1 10 1

1
1

Kz h isar

Enr 3g neti olu avack

34 { ; 9 26 27

1
1

9 11 23 7
7

14 10 11 12

13
3 4

1 -

1
1 1

24
21

1 4

1 1 -

.1 S

2 10

9 18

151

Turan Gke
Geri A.v-jar Yurihegi Krt Baha lam Yiro.niren Saray Yenice; Kara Halil Yurbcjy Yayla Krt Sleyman Kant Bayezki Shib Mlunadlegolu S anca kavak IS.VU 1.(4. 150 150 150 450 150 150 150 !00
151}

250 200 200 550 250 220 250 250 200

-i. 5 S)

24 18 IS 69 48 36 29 31 3S

I 1 1 1 1 1 1 1 I
M

14 12 15 41 19 15 21 17 19

8+1

4
25+1

1 1

:
20

1 -

1
-

7
13
l+1

15 4 17 27 13 7 15 23 15 242

4 2 12
S

.11 1 3 73 .

10 Ky.

:;V+5:.:,::

NHYE- ULGBEK
Dutluca Enekse Dmeek :3"Ky Yunus ubua Bvklu Kara Yals Cnglolu f> ciniifc
15(1

150 150 150 150

20 200 200 200 200

l.f'.IO

S 15 14 25 29 t

1
1

1 1 1 5

7 10 12 12 13 5')

4 1 12 9+1
2ft,l

1 1

2 14 0 10 12 44

4 3 3

NAHIYE-I BANAZ
Kuzviran Ckkaya ukurviran oru m pnar Dumktpmar Is.avn.ik 6Kn\ Doan Yark lyas G olu Blibei! Gl Hseyin Dursun Gfz Elvan 8 iftlik 150 150 150 150 150 150 100 150
1,1.1li

200 200 200 200 200

2(10

10 17 28
S

200 290

33 12 21 12 15i

1 1 1 1 1 1 I 1

9 11 20 13 14 11 16 11
'D

5 7 4
12+1

4 7
.1

15
:

7 12 61

4 4 7 1 1 S

23

NAHIYE-I YAVI
Yalupmar Slevmanah M s olu Yrkolu ullu tpnar
ISNM1

15n 150 100 150 130

20U

Yavi

Kirl Halil Krk Masan Olan Legi Hac Mstecab

15 100 300 150 500

220 200 170 200 220 300 200 170 400 200 500

IS
S

23 27 34 5'J 30 17 51 23 29

1 1 1 I 1 1 1 1 1 ! 1

14 13 15 15 22 37 19 11 32 Ifi 20

3 4
fi+l 10+1

[g+i

10

5
18
6

12 4 19 14 47 27 2S 7 28 22 15

1 2 1 S 13 6 7 3 7 S

152

XV-XVI. Yzyllarda Uak Kazas Piyade ve Msellem Tekilt

Yayaolu Emgi vo Kazanc Mahmud Ihrkl ve kce Muratl Gedik Gke Munul 1 Ky 17 iftlik

150

2U0

17

11

1511
200

220
31lf)

33 4'J 26
454

1 1

15 26 21 2S7

17
2* 2.

il 29

5 7 -

5f":0
'.SKO 4 3'.!'i

.-

Mi +7

71 -

vn
BOA.TD-589'A GRE 1580'DE UAK KAZASI MSELLEM FTLKLER NHYE-UAK
TS1I;I Yeri ifllik Dnm na [ven Mil3C-

Yumak

lo

Moreide aSsl

S:
MaIEll Divne

)t-rh Dicvd er Muh

Ci l
Mik l.Vhl

Miinle
A ilk

Cedld
."1

daraca Ahmel C lir viran Suh Yunbe.ei GRk iik Yusuf Byk olu akr l Hasan miir Geri Kzlhisar 'Vvar Yurt beni <n 3alal;m Y ire ; i ren Mirav 10'Ky . Yenice D n t olu Kavacik Kara Halil Yulei Yayla Kn Sleyman Kara Bayezid Sahih Mihmadlegok SariK-akavak , lS.Cfllt.-T :;:.::,

150 00

350 190 200 250 350 250 25( 2H0 200 200 200 550 250 220 250 250
200

25 28

1 1 1 1 1 1 1 1
]

13 13 11 12 10 9 ') 13 21 20 1! 12 41 21 13 14 13 15

11 12 S 5
10

3
-

150
SO

17
S

3 3 4 2 4

16 7 7 9 6 5 8 9 10 7 7 21
11

250 110 150 150 i 50 150 150 150 400 150 150 !50 100 15D

32 11 11 20 32 26 17 20 66 49 25 26 26 31

1 1

1 - . -

1 6 7 5 4 6 23 23 11 10 H 12

3 1

1 1 1 1 1 1 1 1
1

1 1 4 1 1

2 12
.1

11
-

17 12 S 14

3
D

4J&J ...480,

.s

230 . ..-102...

61

190

NAHIYE-IULUGOBEK
Dul ka Emekse Yunus uhua Bvkl 150 150 150 200 200 200 14 16
4

1 1 1

11 14 13

2 1 -

4
4 -

7 4

153

Turan Gke
1 Kara Yahi
\ D\m>a-*V \ 150
ISO 200 200 1.00 fi

22
24 'Ki

I
1

13

7 6

1
1 i

- l3 -\
Ki

3kuj

5 ildik

750

(')?

16

NAHYE-IBANAZ
Kuzvirau Gokkaya ukur vi [an orumpnar Dumlupnar Doan Bamak Ilyas G olu Blibcf! Gl Hseyin Dursun Gazi Blva Bekir kili Q .iftlik:.: .
150 150 150 150 150 150 100 150
1211 t .270 200 200 200 200

s
21

200
200 200 290 2 UD

15 14 23 15 25
17 19

1 1 1 1 1 1 !
1 1

16 14 12 10 11 12 14
10 12

1
.1

1 4 7 2 1

4
4 7 7

2 3

10 2 9
4
l'l

1 1 2

5
S S

n
-

Kayck

A,

20 /..4' 1

--Ky..

490.

148

99 . . 39..

----

NAHYE-IYAVI
Yal pnar Slevmanah Msolu Gz el olu
ULI

150
150 100

Yavi

Tip man Esenli Kirl Halil Krk Hasan Olan begi Hac Miistcoab Yayaol Emgi ve Kazanc Mhhmucl THrid ve Gkcc Murad Cietik Ckcc Murad 17 iftlik

150 130 200 150 100 300 150 250 150

220 200 170 200 220

800

25 20 24 28
S

1 1 1 1
]

200 170
400

62 34 19
36

1 1 1 1 1 1

16 12 l 15 47 37 23 12 33 17 24 12

8 7 7 11 33 24 10 4 2 4 10

1 I 5 3 5 6 1 3 4

e n
13 20 10 4 17 7 4 5

1 2 -

200 250
200

22 35 21

r >

150
200

220 30 500

22
45 15
im

1 1 1 15

15 31 13 323

5 7

11 12 S

.too
2.f3

13 1 14K

"1 K y

58.

154

XV-XVI. Yzyllarda Uak Kazas Piyade ve Msellem Tekilt

TKGM.KKA.TD-158'E GRE UAK KAZASI MENSH MSELLEM FTLKLER

;&&.-.::::: skn Yeri irilik Ditnllm Hsl
. : : ; : : : - ; ;

vin

: \ Mu-U'l So,yyuleril' evh 1 1 1 2 i 1 2 3 1 1 2 1

l* )V;")1

Sck M T - M- 'sipahi rwl zade na 1HSsil

e vs.

Dier

Yol he JI i Saray

Yol be I; i ^ihmiidbegolu Iac Mstecab ip inan Yaluptar Gzelol OlaLegi lurid ve Gke Muratl

150 100 250 150 150 150 150 150 100 100 300 200 200 150 150 150 400 150 150 110 250 150 100 150 150 80 100 150 300 :o4 150 150

2.700 2.000 1.380 6.100 3.984 3.132 2,933 3,406 3.299 2.'J98 2.38-1 3,400 3.533 4.656 2.516

19 24 31 5 J. 18 21 2U 25
. 21

11 13 18 20 8 4 11 4 15 4 25 16 26 8 19 17 37 9 4 7 7 4 19 S 6 7 17 15 9 13 9

6 10 12 27 5 11 8 12 10 12 5 3 12 30 4 7 9 18 11 2 2 5 2 16 5 3 6 10 3 S 5 4

1 1 1 -

2 2 1 -

2 1 1 1 2 2 2 1 1

i 1 2 1 1 3 2 4 1 -

Yav

Skvmaal vlsolu Zirl Halil s.ii'ik Hasan Gedik ullu Vayaolu Emgi ve Kra Mahmud Bsenli

30 30 58 15

Saray Vurbepi Yircgiren

Gnlk Kt Cfrvran barlk

"jkcez <iKilKis;r jcr

Siirueakavak Yayla 3 asa imr l Hasan 3vkoglu akr <k Yusuf <rl Sk'ynai] N'uh Trbesi Kancaahned Asllat Beirolu 3gimalolu kavack Yenice Karabayezi Kan l-Iiilil 34-lik

3.332 26 4.327 11 J 2.000 . :o 1.500 20. 2,600 7 2.200 9 1.020 16 615 a 3.832 42 3.600 17 3.000 10 1.215

1 1 1 1 .T

1 -

650 715 7K) 650 3.200

13-. - 28' 20 [0 21 "14

3 l al an

1 -

. Ky

5.244. 83.5S.7

,39;s-. ..-283

s.

155

Turan Gke

ULUGOBEK
Dutluca ekst D inere k Yunus pulluya Bvklu Cnglol Kara Yahi SIdik i 50 150 150 159 150 759 2 3 2 3 194 100 yo 4110 14 14 14 12 9 9 8 II) 4fc 2 4 4 4
!9 -

2 T5M

m
15
7(3

4 ! 5

1 2

.Ky

U.'M4

BANAZ
Gokkaya
Dunlpuir

Kuz vira Kavck

HctZLim|jjjai

ukurviran (5 -Ky
.::Kaz3':!rj!iL:':

Barmak lvas Gl Hseyin Dursun Doan G2 Elvan Balibe.n CuRiol 8 iftlik

150 150 150 150 100 150 150 150 1.150

2.79S 2.452 2.506 2.664 1.059 2.60O 2.440 2.600 19.719

i7.i'.:

21

"

.1.3.
1419 17
8

15! P

I? 2 10 9 S 9 6 12 60
55

5
3 1 4 < ) 2 2 2 'S

2 2 -

3 1 ]

2 I -

1 !

4
/ .

158

XV-XVL Yzyltana b'ak Kazas Piyade ve Msellem Tekilt

XV-XVI. YZYILLARDA UAK KAZASI PYADE VE MSELLEM KYLER

ARETLER

Pyae NJ/uveMo-kf Q] Msdlu Nalm1 Merkep PvJe Kdyu Mwltem Kovu - * ^ r .\|crsu!r

LEK ; 1 : 5 M I H C IM1

157

Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi Say IV, izmir 2000, ss 159-182.

CAJNK MUHASSILI VEZR ELHAC AL PAA'NIN 1779 TARHL MUHALLEFT DEFTERLER

Cahit TELC* Canik nuhassh Ali Paa1, Dcrgh- Ali kapuc ba hr mdan Fatsal Ahmed Aa'nn olu olarak 113? (1720-21) senesinde stanbul'da dnyaya gelmitir. Daha sonra Canik tarafna gelmitir. Babasnn blgede yapu zulmier yznden, onunla beraber 1741 senesinde. Ankara'ya srtm, V"H% d<s babasmuA &timmd<M.\ soua. tekrar Canik'e dnmtr. 1768'de Osmanl Rus harbine katlm ve 1769 senesinde Hotin tarafna gnderilmitir. 1772 senesinde Amasya sanca kendisine malikne olarak verilen Ali PaaTya, vezirlik rtbesi ihsan olunmutur. Daha sonra Krm Seraskerliine getirilmesi Ayn blgede bulunan apan Oh Mustafa Bey"in de kskalna sebep oldu, Zaten o tarihe kadar Caikli Hac Ali Paa ailesine blgede verilen grevler ile, apan oullan, hkim olduklar corafyaya bir anlamda sktrlmlar idi. Hac Ali Paa'nn Krm seferine kmas ve oradan eli bo dnmesi, devleti honut etmemiti. Bir de stne Ali Paa'nn. yazd mektuplarnda kendi kabahatlerini kapatmaya matuf ifadeler kullanmas da merkezi idareyi rahatsz etmi idi. Bu sebepler ile, Caniklioullar ile apanoullan arasnda vuku bulan bu kavgalar srecinde devlet. apanoullar tarafnda yer almtr. Eyll 177J"da stanbul'dan apanolu Mustafa Bey'e gnderilen bir fermanda, Hac Ali Paa'dan din ve devlete bir fayda olur niyetiyle, kendisine vezrel ihsan olunduu ve imdiye kadar hi kimse iin uygulanmad halde, on sekiz yandaki olu Mikdad'a da ayn rtbe verildii gibi. kendisinin Krm seraskeri tayin edildii fakal O, derya mevsimi getikten sonra Krm tarafna gidip baar salayamadan eli bo dnd, ve ayrca yazd birok mektupta baarszlm gizlemee gayret maksadyla tahamml edilemeyecek szler sylemekte olduu ve apanoullann rakib kabul ederek ya apanolunu idam edersiniz ya da ben fecrine gidip izale ederim dediinden bahisle, Dr.; E. . Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Blm. Ahmed Vasf Efendi, Mehtsinii'l-sr ve Hahikil'l-Ahbr, Yay. Mcteba lgrel, stanbul 1978 s. 277; Ahmed Cevdet, Tarih-i Cevdet, C. III, Dersaadet 1309, s. 145. Mehmed Sreyya, Sicill-i snn, C.m. Dersaadet 1309, s. 548; Bemard Levis, "Djamkl Hadjdji Ali Pascla" E12, II, 548; zcan Mert "Caikli ilac Ali Paa Ailesi'- TDl'. A. C. VE. 151-54. zcan Meri, a.g.m.. s. 151.

Cahil Telci bu asinin yakalanarak idam olmas ve bann stanbul'a gnderilmesi Mustafa Bey'den 3 islenmektedir . Bunun zerine Mustafa Bey birka bin kiilik kuvvetle hareket ederek Bafra tarafna ynelmi. Hac Ali Paa'nm az miktardaki nc kuvvellcri bozmutur. Hac Ali Paa'nn asl kuvvetleri Mustafa Bey'in askerlerinden fazla olduu halde O. muharebeye girimemi ve Bafra'daki kendi konan yakm, yanma maiyeti ve 4 hazinelerinin bir ksm ile olu Battal Hseyin'i de alarak Knn tarafna firar etmitir . Bunun zerine devlet firarilerin unvanlarn geri alarak mallarn da msadere etmi idi". Daha sonra afv edilerek yeniden vezret payesi verilen Ali Paa. 15 aban 1199 ( 23 Haziran 1785 ) tarihinde Erzurum'da lm ve orada defn edilmitir15. Muhalleft ve Msadere: Osmanl ynetimi bandan beri muhtelif sebeplerle devlet ynetiminden uzaklatrlan ldilcrin geride braktklan menkul ve gayr menkullerini zaptetmekte idi. Ancak bu ilem XVHX Yzylla beraber, maliyede meydana gelen skntlara da bir are olarak addedilmitir. Bylece, servetine el koyabilmek maksadyla ad zengine km baz kiiler7 muhtelif sebeplerle devlet ynetiminden uzaklatrlarak cezalandrlmakta ve mallarna da el konulmakta idi*. Msadere ilemi, muhalleft zabtedilecek olan kiinin emval ve eyas ile alacaklar ve borlarnn grevlendirilen memurlar vastasyla mahallinde saylarak defterlere geirilmesi ilemi ile balamaktadr. Daha sonra bu defterler merkeze getirilerek, stanbul'a getirilmesi istenilen eya ile mahallinde, yerli rayiten satlmas istenilenler iaretlenir. Mahallinde satlan eya ve sat fi atlar daha sonra ayrca bir deftere kaydedilir ve yine stanbul'a gnderilerek hazineye giren ya da stanbul'da satlanlar da ayrca defterlere kaydedilirlerdi. Muhallcfln kaydedildii mufassal
3 4 5 6

BOA.MD.m,x.37. smail Hakk Uzunarh "aptn Oullar" TTICBelleten, XXXVIII /15.S.223. Vsf, s. 278. Hafz Hseyin Ayvansarat, Vefyt- Seltin ve Mehir-i Rical Haz. Fahri etin Derin. stanbul 1978,3. 162. D'Ohsson, Trklerin er dnda byk yazlk malikneler yapmyor olduklarn ifade ederken bunun sebebini kiinin zenginliinin ortaya ykmas tehlikesi olarak ifade eder. 18. Yzyl Trkiye.sinde rf ve Adetler, cv. Zerinin Yksel (ty), s. 157. Kitabn bu evirisi hakkndaki tenkiti iin, Kenel Beydilli 'gnatius Mouradgea D1 Ohsson" T.D.V. A ,1X,49697. Cavid Baysan, XVTIT. yzyl msadere ilemini "hazine mzayakasna kar, ml bir Icdbir mline getirilmek sureti ile, sfistimU edilmitir'" ifadesiyle anlatr bkz: " Msadere'' slam Ansiklopedisi, VHI. 659-673. Yine hemen ayn dnemin bir slahats olan Penah Efendi de "Nizam her ne gne olur ise kati ve nefy ve msadere le mutlak olmaz san 'at ile olur" demek suretiyle bu uygulamay knar, Aziz Berktir "Mora ihtilali Tarihesi veya Penah Elendi Mecmuas 1769'" Tarih Vesikalar. C.IL S. 8, s.158: Aada 10 numaral dipnotla gsterilen eserinde Ata, Kdremid ayan Mrid-zde Mehmet! Aa'nm, zerre kadar kabahati yok iken sadece " servet-i bisyrna tama" en ehid" edilerek muhalleatmm aimmasm tenkid eder (s.204)

16

Cam'kMhasst Vezir Elhac Ali Paa'nm 1779 Tarihli hfhalleft Defterleri deflerler ile bu fruht defterlerindeki mallar ve de ayet, muhalleftdan. mahallinde bir devlet grevlisine verilen unsurlar varsa, onlarn teslim senedi erinin biri biriyle denk olmas, hesap olunduu zaman mufassal muhalleft defleri ile fruht defterleri ve senedlcrinin toplamnn denk kmas, ilemin nemli noktalarndan idi. Zaman zaman bu konuda problemlerin ortaya kt, muhaliefat zabt ile grevlendirilen kiinin. muhallelatdan baz yerlere verdikleri karlnda, sened almamas/alamamas sebebiyle, baz mallarn kendi zimmetinde kald durumlar da ortaya kmakta idi. Msadere usulnn devrin kaynaklarnda zaman zaman iddetle tenkid edildiini grmekteyiz". Neccde: II, Malmud devrinde yasaklanan msadere, Tanzimat Fermanyla kaldrlmtr10. Ali Paa'nn Muhalld't Ali Paa'nm 1779 senesinde Krm tarafna kamasndan sonra, devlet tarafndan btn unvan ve dirlikleri geri alnrken, emvali de mir tarafndan zabt edilmitir. Ancak yukarda ifade edildii gibi Ali Paa kaarken hazinelerinden bir ksmn, ve muhtemelen nemli bir ksmn da beraberinde gtrmtr. Bizim tcsbil edebildiimiz kadaryla toplam defter halinde msadere edilen muhalleatn byk ksmn, bizim D 1 olarak ksalttmz defter iermektedir11. Bu defter zerinde, suret halinde hazrland ifade edilmektedir ki biz iki surelini tesbit edebildik12. Bunun dnda D II 1 3 ve D1II14 olarak ksalttmz iki kk defler daha bulunmaktadr, Muhalleft m zabt ile grevlendirilen kiiler (memur-1 zabl- emval) dergl- li kapucbas Mehmed ile ktib Abdi Efendi'dir15. Ayn zamanda, apanolu Mustafa Bey'in de bu msadere ileminde grev aldklarn anlyoruz. Metinden ve aada verdiimiz tablolardan da anlalaca zere, Ali Paann kendi konan yakarak kamas ile muhalleft m zabt edilmesi arasnda geen zaman ierisinde halk, paaya ait, zellikle hayvanat ve zahirenin nemli bir ksmn yama hmtr. Ali Paa kaarken konam yakarak kal iin bu yangn mahalli de ahali yardmyla kazlarak, yangndan kalanlar da zabt edilmitir (D I. ra. 13) '' Muhalleft ve msadere ileminin tatbikatnda dikkat eken hususlar ve bir muhali e taun miri iin zabt edilmesi srecini, bizim burada bahsedeceimiz Ali Paa ile ayn blgeye. Samsun civarna ait baka bir muhallefal rneinde inceleyen bi alma iin bk/,. Yavuz Cezar " Bir Ayann Muhalleft, Havza ve Kpr Kazalar Ayan Kr smail- Olu Hseyin, Msadere Olay ve Terekenin ncelenmesi" TTK. Belleten, XLI/161, ss. 41-78. Baz muhali el at tam zabtnn, devrin kaynaklarnda yansmasna dair rnekler iin, Cahit Telci *' Aydn Muhassl Abdullah Paa ve 1148/1735 Senesinde Zabt Edilen Muhalleft]" Tarih ncelemeleri Dergisi XVI ( Baskda ). 10 Tuyyar-zde Mehmed Ata, Tarih-iAta., C.3. Dersaadcl 1293 Muharrem/1291 K.sni, s.204. | BOA. D.BMMHF. 13693. 12 Defterin ikinci sureti BOA. D.BM.4932 numarada bulunmaktadr. 13 BOA. D.BMMHF. 13694. 14 BOA. D.BMMHF. 13695.
15

BOAD.BMA932, S.1,12.

161

Cahit Telci Muhallfatn byk bir ksmnn erisinde yer ald defterde, altn olarak kaydedilen kalemlerin dndaki unsurlar, sadece miktar olarak belirtilmi, kymet olarak kaydedilmemi olduklar iin, muhallefn lamaminm kymeti konusunda kesin bir ey syleyebilmek mmkn olmayp, ancak baz tahminler yrtlebilir. Bu sebeple, 16 daha nce baka bir muhalleft ile ilgili almamzda yaptmz gibi, burada da mulalleft, defter ierisinde yer alan unsurlarn miktarna gre inceleyeceiz.

D I KISALTMALI DEFTERDEK UNSURLARIN DKM Tr Altn ve aka Mcevher eya Kuma, kuma eya ve giyecek Muhtelif cins krkler Saat Kymetli talarla ssl eya Nargil. tebih, ayna Mutvak eyas Silah Bayrak-sancak-mehler Kitap At taknlan At iftlik Dierleri TOPLAM Defter iinde ka kere zikredildii 6 51 17 1 3 6 8 13 18 1 9 5 5 16 165 Kymeti (.giri) .'' 294.643 w -

Mal ve eyann dkmnden de grlecei zere deflerde, 5 tanesi, ierisinde muhtelif hayvan've zahirclcriyle beraber saylan iftlikler olmak zere toplam 165 kalem unsur yer almakladr. Paann serveti dier mallarn maddi kymetleri belli Cahil Telci " a.g.m." Rakamlar toplandnda 295 .428 kmaktadr- Bunun sebebi, 775 gru kymclindcki kaltak bargirlerini buraya almamamzdr 162
1

Catik Muhassl Vezir Elhac Ali Paa'nu 1779 Tarihli Muhalle/t Defterleri olmamakla beraber, sadece para olarak, yaklak 300.000 kuru kymelindedir. Bu servet, devri ierisinde hi de kmsenemeyecek bir mebladr ki mverrih Vasf da paann emvalinin zabtndan bahsederken servetiyle ilgili olarak "nkd- b-hadd 18 payn"' tanmlamasn kullanr . Muhalleiat ierisinde en nemli yekn kuma ve kumatan mamul giyim ve ev eyalardr. Kuma olarak 1 top Trabzon bezi bulunmaktadr. Bunun dnda muhtelif trlerde giyim eyalar ile seccade, minder, yastk gibi ev eyalarm sylemek mmkndr. Ancak aada grlecei gibi bu miktar dier defterde daha fazladr. Bu yzyln genel bir zellii olarak krke rabeti Ali Paa'da da gmek mmkndr ki bu defter ierisinde 17 balk altnda, toplam 27 tane mhteli f cins krknn yer aldn gryoruz19. Dil deki 6 krkle beraber toplam 33 krk bulunmaktadr. Silahlar beklenilen kadar deildir. Bu meyanda birer aded topuz, eber, gaddare. 21 tfek, birer tane. mzrak, kl ve haner, 11 tane Trabzon ii fieklik, birer tane de pilov ve pitov kuburu bulunmaktadr. Yine tablodan grlecei zere mulallefat ierisinde, byk ounluu koyun ve kei olmak zere 7.550 civarnda da canl hayvan bulunmaktadr ki. bu bile bal bana bir servet oluturmaktadr.

FTLKLERDE MEVCUT CANLI HAYVANLAR VE TAHMN BEDELLER

" Aded- '

Tr Ksrak Tay Bargir Merkeb Ester Kara sr kz Kara sr dana Kara sr inek Camus kz.
lf 19

Talimim bedel (gun) 20 20 5 5 5 15 10 10 20

:;

'Tallmrr Toplam kymet (Guru'! 9.020 1.840 170 40 20 765 80 8.740 1.940

~~4TP'
92 34 8 4 51 8 874 97

20

Vsf S.27S. XVII. Yzyln ikinci yansnda Osmanl lkesinde seyahat eden Thevenot, Trklerin krke olan tutkularndan bahisle, orta halli olanlarn bile samur bir krke sahip olmak in seve seve drt veya be yz kuru sarf edebildiklerini syler. Jean Thevenot, 1655-56 'da Trkiye, ev. Nuray Yldz, stanbul 1978, s. 83. Mende, 7 tanesi, "sr ve ksrak1' olarak kaytl bulunup, bu 7 hayvanm lamam ksrak olarak kabul edilmitir. 163

Cahit Telci

Cams inei Cam us dge Can us dana Malak Koyun -kei TOPLAM

217 57 3 24 5.621 7.541

15 15 15 15

3.255 855 45 360 22.484 49.614

Aslnda defterlerden sadece bir tanesinde hayvan flatlanyla ilgili bilgi bulunmaktadr"1. Burada 3 aded camusn beheri 15 gnmtan toplam 45 gun ve 33 tane kara srn da beheri 10 gurulan toplan 330 guru ettiine dair bir bilgi bulunmaktadr. Geri unu burada nemle vurgulamak gerekir ki eyalarda da olduu gibi bilhassa canl hayvan fatlar konusunda kesin bir eyler syleyerek mali bir yekn kartmak mmkn deildir. Bunlarn fiatlar. hayvann kilosu, salk dununu, gsterii. alcnn ve satcnn o andaki vaziyeti, satn yapld yer. iklim gibi bir ok deikene baldr. Ayn zamanda Ali Paa'nn nulallefldakj bu iki fatu Pazar fiat olmad da muhakkaktr. Fakat biz ayn muhallefat ierisinde, o anda oluan bir fiat ile kar karya bulunduumuz iin, dier canl hayvanlarn takriben bedelleri ne kadar olabilir dncesinden hareketle, bylesi bir fiat yaklamnda bulunduk. Elimizdeki camus ve inek fiann zerine, te bir art ilave ederek kz fiat ve inek Kalnn yarsndan az olarak da koyun ve kei falu dndk. Tay ve ksrak fatm da ortalama olarak, bir kz fiat civarnda hesab etlik. Bylece Ali Paa'nn muhalicfl ierisinde bulunan yaklak 7.550 hayvann, tahminen bedeli, 50.000 guru civarnda olabilir. FTLKLERDE MEVCUT RNLER iftlik Ad Tr Asl En giz Hinta air Msr Buday Uzunkoz Hint a Kabluca air Kaldalipa air 2.176 320 472 160 Keyi-i Istanbul Yamalanan 1.624 320

:i

Kalan 552 000

472
80 40

200

160

noo

BOA. D.BMMHFA3695, s. 2. 164

Can i k Mukassi h Vezir Elhac Ali Paa'nm 1779 Tarihli Muhallejat Defterleri

Kanlcak Kelene

air

KKK)

3.000

000

Tablodan da grld zere paann firar ile muhallefatm zabt arasnda geen zaman ierisinde mevcut tahln nemli bir ksm yamalann tr. Bu zahire dnda daha henz dlmemi olan bir miktar daha zahire bulunmaktadr ki hakiki miktarlarn bilememekteyiz. Bu zahire, defterde 3 tepe hnta ve birer tepe de air ve kabluca olarak belirtilmitir 2 . D T KISALTMALI DEFTERDEK UNSURLARIN DKM Tr Kuma ve kuma eya Muhtelif cins krkler Mutvak eyas Silah At lakm Dierleri TOPLAM Defter, iinde .ka; kcre.&il$^Idii..;..... ,..;..; ^ v i n t i . .v|

7
6 7 6 1

4
31

Tablodan da grlecei zere bu defter ierisinde mevcut eyalar arasnda kuma ve kuma eyalar ilk srada yer almakladr. Metinlerden de anlalaca zere kuma trleri imparatorluk corafyasnn muhtelif yerlerine ait olup, am, Haleb, Tosya. Ankara'nn muhtelif cins kumalarndan toplam 11 top kuma mevcuttur. Ayrca da birer tane Selanik seccadesi ile Badat, abas ve 20 tane de Fransz ukas toplam 7 balk altnda kaydedilmitir. Krkler de muhtelif trde olup semmur, zerdeva, vaak, kaplan krkleri olarak tavsif edilmi, toplam 6 balk halinde ve 6 adet olarak kaydedilmilerdir. Silahlar, 6 madde halinde, muhtelif cins 9 tfek, 2 tfek kuburu, 1 kalkan ile 1 tane de yataan bandan olumaktadr. Ancak blgesel anlamda nemli bir g olan Ali Paa'nm aslnda daha fazla silahnn olduu da muhakkaktr. Mutvak eyalar ise bakr leen, ibrik,matara ile gm glabdan, buhurdan, kahve tepsisi,, kahve sinisi, zarf gibi eyalardan mteekkildir. Defter ierisinde, bu dneme ait bir ok muhalleftda tesadf edilen mercan bir tebih de bulunmaktadr.

. 1 3693. s.5.

165

Cahit Telci

D m KISALTMALI DEFTERDEK UNSURLARIN DKM

T r ' " ' ' ;-

DefKr'lirte-^a"" ere ::fym^(gitl^ zikredildii 7 1 1 1 2 12 192,5

"""""

Kuma ve kuma eya Mutvak eyas Si lal Kitap Canl hayvan TOPLAM

on
40 11 375 668,5 (743.5 yazlm}

Bu defter Ali Paa'nm mhalleft ierisinde tm kaydedilenlerin kymetlerinin de verildii yegne defterdir. Ancak deflerde ok ey kaytl deildir. Kuma eyalar bu defterde de en ok yer bulan unsurlardr. Toplam 7 balk altnda 49 tane kuna eya kaydedilmitir. Bunlar, beheri 2 guru'tan 48 gm eden 24 tane khne kadife yastk, beleri 6,5 guru'tan 6 adet ilte ( 39 guru ). beheri 13 guru'tan 2 tane orta kilimi (26 guru ), beheri 4 guru'tan 4 tane minder (16 guru). beheri 6,5 guru'tan 4 tane khne mak'ad (26 grn ) . 3 guru'tan 2 tane ba yal ( 6 guru ) ve 4,5 guru'tan 7 tane yorgan ( 3L5 gn ) dr. Defter ierisinde iki kalem halinde toplam 36 tane canl hayvan kaytldr. Bunlar beheri 15 guru'tan 3 adet camus ( 45 guru) ve beheri U) guru'tan 33 tane byk ve kk kara sr (330 guru ) dr. Defter ierisinde silah olarak ise sadece 1 tane ve 40 guru deerinde Banyakri pitov bulunmaktadr ki bu tr silah da dnemin birok muhalleatuda grmek mmkndr. Yine bu defter ierisinde 828 keyl hnta, 868 keyl alef, 436 keyl kabluca ve 122 keyl de msr bulunmaktadr. Sonu olarak Ali Paa'nm. muhalleftnm btnn deerlendirecek olursak, nakit ve canl hayvan varl olarak, yaklak 350.000 guru kymetinde bir mebla ile karlamaktayz. Bunun /.erinc. ayrca dier eyalar ve defterde kaytl 5 iftlii de ilave edersek, ki bu iftliklerin de vasf ve bedelleri belli olmad iin deerleri konusunda bir ey sylemek mmkn deildir, servetinin, defterlere akseden ksmnn 400.000 guru civarnda bir yekn tuttuunu sylemek mmkndr. Ancak katmda servetinden nemli bir ksmn beraberinde gtrd de muhakkaktr.

166

Canik K'luhassth Vezir Elhac Ali Paa 'nr 1779 Tarihli Muhalle/t Defterleri

D.BM.MHF. 13693 ( D i )

Bundan mukaddem Canik muhassl iken firar eden Elhac Ali Paa'nn bi : lcmle cmvl ve eya ve nkd ve zinmt ve gulm ve cevri ve hayvant ve sair cins mal illa' olunur her nesi var ise t[z"|ahre hrc ve memlr ve mmz defteri der alizeye irsal ohnmak babnda sdr olan emr-i lin mcebince frari-i myrnileyh makam olan Canik Sancafnda vaki Bafra kasabasnda kin alik sarayna bade'l-vusl taraf- lazrct-i vcli"n-niinnclerinden tayin buyrulan divn ktibi Elhc Abdi Efendi ve dergh- li kapucbalarda hss- mezbra memur apar-zde Mustafa Be ve sabka Krn defterdar olub Bafra kasabasnda mevcud Mustafa Aa ve ir bi'1-cmJc ahli marifetleri ve marifel-i akeri ve marifet-i er' ile hne-i nezbrun harem baesi dernunda krgr malzen-kan de mevcud olan ukd ve cy-y ire ve Canik Sanca'nda vki iftlik ve dernlarmda olan hayvant ve bazan bir miktar malttr ile baz alli-i kuraya verdii hayvant ve sirenin mfredat defteridir. Marnileyhin Bafra kasabasnda kin atik hanesi dernunda krgr mahzende mevcud bulunan 1) Cmle marifetiyle tadd olunan beyaz aka, torba aded:32. fiy: 2.500. guru: 2) 3) Kapan ile vezn olunan beyaz aka torba aded: 49 fiy: mih, guru: Hazine bayla bnlnub feth olunmakszn hli zere terk olunan torba adcd: 44 , gn: 4) Tdd olunur ken baz denkler dernunda zuhur eden malut altn guru: 5) Firari-i marnileyhin i kadan Halil Aa yed'inde bulunan fndk ahunu mukaddem apar-zde Mustafa Be alz cdb [....] guru hesabyla mir-i mumaileyh tarafndan teslim olunan fndk altm aded: 895, be hesb- guru: 3.580 3.473 85.000 80.100" 122.500

/ tobramn biri safi para olnala yz gunts ziyadesi vardr ]

167

Cahil Telci

6)

Vilayet tarafndan marnileyltin firarndan sonra baz kesna ber kazyye-i emanet verilb badehu furuht olunan bargrn- kaltak, re's ; 31 fy beher re's: 25 guru; 775

YEKUN GURU : 295.428r Kese-i Rum: 590. ksur guru : 428 7) Firari-i marnileyhin Fatsa kasabasnda mevcud imhasndan kal' eltirdikten sonra Piiici-zde Ellac Hasan Aa'ya fruht edb balasyn alz eyledii temessk kt'a 8) er yaprakl sn beyaz elenk aded: 9) Ortasnda bir ll ve bir ziinriidi bir yaprakl matla' elenk, aded: 10) Nulas, kyye: 7.140 Batman : 1.190; fiy beher batman: 40, gun: 11) Ortasnda ve kenarlannda beer zmrd ve drt la'l ile mzeyyen 12) Be yaprakl sm inalla' elenk, aded: 13) Marnileyhin muhlerik hanesi cmle marifetiyle hafr olundukta hurda ve kle zuhur eden sm, kyye 14) Sm matla' sade ve kalemkr narg seri 15) Simlice mukavva nargil seri 16) Smli fafur nargil seri 17) Sm matla ve su hanesi sm beyaz ve lale avizeli yedi mdevver yaftalaranuda ku resm vaz' smsiz, aded; 18) Sm beyaz kalemkr glabdan, aded: 19) Etraf gayet hurda incil mdevver ve mebbek kpe, ift: 20) Sm matla gayet hurda firuze tal kefere nisas takm? , aded: 21) ihane sm beyaz su tas. aded: 22) Sm beyaz, 1...] kutu, aded: 23) Sm beyaz [...], aded: 24) Sm zencirli ve nianlarnda ikier nercanh tebih, aded: 25) Hurda Ia'l ta ile mzeyyen on yedi mebbek kitabeli [...] sm islelai, aded: 26) Sm beyaz kalemkr l...| badem resmli ayine, aded: 168 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 700 8 1 1 1 4.761 * 1 227 1

Canikkiuhass Vezir Elhac Ali Paa 'um 1779 Tarihli Muhalle/t Defterleri 27) Alt sra pul resin sm zencirli reaya nisalarna mahsus altunboaz avizesi: Marnileyhin i olan ba avuu yedinde olub kad efendiye Teslim eyledii, 28) Matla iki bal avu kua, ift: 29) Ba avu cvgn simleri 30) Sm beyaz mkemmel avu cvgn. aded: Marnileyhin kahveci yama Mehmed yedinde kahin teslim Eyledii: 31) Yalnz altm sagr ve hurda elmas e mzeyyen mebbek ahun zarf, aded: 32) Mi ve krmz ve beyaz tal mebbek altun zarf, aded: 33) AL mahallinde minekr jll mebbek altun zarf, aded 34) Kema'yar sm matla1 dz yaftal birer zencirli krmz pskll sineben ma 'a balk?, aded: 1 35) Sm matla' ifte peeli beyaz pskll kalemkr yalnz sinebend 1 36) shakbc-zde'nin lalas yedinde bulunan sm beyaz pul avizeli sade balk, aded: 37) Sm topuz, aded: 38) Sm eber. aded: 40) Simlice ikesi gaddare. aded: 41) Sm beyaz rikab- esb ift: birbirine uymaz: I, kem a'yar sm matla': 1 42) Birer yanlan beyaz sm kaplama temiir rikab ift: 43) Pirin at bal, aded: 44) Pirin rikab ift: 45) Temr rikab- esb, ift: 46) Temr rikab- atkm, ift: 47) Km aheni, aded: 48) Sm matla' [...] katan btn kaplama kalemkri ve kleli sar dibah resen? Kt'a: 49) Pirin zerine cbeca altm kakmal rikb- esb tek: 1, ift: 1 2 .. . % 1 1. % $ % 30 1 3 1 3 1 1 1 1 X I 1

39) Sm matla' donanmal ve kabzal aa ve ir-mhi gaddare, aded: 6

Cahit Telci 50) Sm matla' n nim ve orhanesi ? btn kaplama kalemkr ve krmz kadifeli [...] kt'a: 51) Khne kaltak aded; 4, taylara mahsus: 2 52) Mor uka zerine serapa matla' kabaral sagr Midill haesi, adcd: 53) Mor uka zerine sm matla kabara Iae, aded: 54) Gezi uka zerine sm matla beyaz kabaral, aded: 55) Surmai kadife zerine kezlik kabaral. aded: 56) Mor uka zerine etraf erid resin ve sm matla" kabaral hae, kt'a: 57) Mor uka zerine sagr kebr gl resm sm beyaz kabaral hae, kt'a: 58) Mor uka zerine iki nm mdevver gllerinin ortalarnda minakr sm malla' kalemkr mseccem kebr kabara ve saak mahallinde sm beyaz, zencire avize sm beyaz mdevver pullu sagr hae, kt'a: 59) Khne sagr am haesi, kt'a: 60) Trkmn ul sepet , aded: 61) Sm matla' ihane fota ? sancaa avise [silik | Mushaf- erif, cild: 62) Sm beyaz sancak bayra tepelii, aded: 63) Sm matla sancak alemi ve tahtnda yine sm matla bir toplu bilezik 64) halkal sm beyaz alem ubuu ? topu. aded; 65) Sm beyaz resm [silik ]kabaraJ enr sofras, aded: 67) Derrenleri altm kakmal ve smli karg mzrak, aded: 68) Sancak bayra, aded: 69) Beyaz sanda! Yrk bayra, adcd: 70) Nefti uka zerine serapzerdz khne seccade,aded: 71) Trabzonkri klabdarca fienklik, aded: Bafra sakinlerinden Deh Hseyin yed'nde bulunan Bafra sakinlerinden Krekli Abdullah yed'nde bulunan kzoglu Hasan yed'nde bulunan 72) Kunda btn sm matla ve bazen mercan ile mzeyyen ve
170

1 f, 1 4 1 1 1 1

1 1 1 1 1 1 I 1 % 2 1 1 % 1 1 1 %

66) Altm kakmal ve smli revgani ve r kue demren mzrak, aded: 1 .

Canikhihassh Vezir Elhac Ali Paa'mn 1779 Tarihti Muhalle/t Defterleri

on dokuz sm matla' [...] ve nian mahalli altu kakmal hre demirli ihane tfenk, aded: 73) Kunda ir-ni ve sm matla ve beyaz kabaral ve niangh mahalli 74) Altm kakmal hre demirli ihane tfenk Bafral Deli Hneyin yed'inde bulunan shak Be-zde yed'inde bulunan Abdullah yed' inde bulunan Akg/olu Hasan yed*inde bulunan Krekciba yed'inde bulunan Bafral Sara Ali yed'inde bulunan Sugurolu Osman yed'inde bulunan 75) Kaval nefer tfenki, aded: 76) Klme pitov, aded: 77) Mor uka zerine beyaz kabaral pitov kuburu, ift: 78) Serasere kapl srt semmr ve zavat ? krk, aded: 79) Gezi ukaya kapl srt semtur erkn krk, aded: 80) Sar ve fstk ve yeil ukaya kapl Rumili semmur paas iftlik kunt krk. aded 81) Yeil ukaya kapl Anadolu nfesi hrdevat krk, aded: 82) [...] ukaya kapl beyaz tavan kunt krk, aded: 83) Mi- aliye kapl vaak koline yemin ? krk, aded: 84) Penbe kermesuda kapl mstamel kakm bini krk, aded. 85) Gezi atlasa kapl zerleva? paas imtcn mst'aracl krk. aded: 86) Gezi ve siyah kermesuda kapl i ? siyah sincab bini krk, aded: 2 1 1 87) Yeil ukaya kapl vaak khne nimten krk, aded: 88) Yeil ukaya kapl bol yenli Anadolu nfesi sagr krk, aded: Aktekye karyesinden gelen krklerin miktar 89) Kermesud kapl nfe krk, aded: 90) ukaya kapl hrvani klme krk, aded: 91) Kapsz koline sincab krk, aded: 1 1 1 5 1 1 1 1 1 6 1 I 1 1 1 1 1 1 1

171

Cahil Telci

Bini Seyis yed'inde bulunan 92) Semmur kuntu krk, adcd: 93) Cd kafa kuntu krk aded: 94) Mstamel kaplan postu, aded: 3; sade: 2 95) Elvan ali kerrake, aded: 96) Bir zebil derununda sarayda ncdfn bulunan iflikkapu taklidi bini, aded: 97) Gezi sof kerrake, aded: 98) Altm harcl?beer emseli beyaz ali kenake, aded; 99) Beyaz hareli cevizi sof kerrake, aded: 100) Derziba yed'inde bulunan iftilekapu bini, aded: 101) Mstamel gzi krk kab. aded: 102) Kabala ukas 12, mai:27, mi-i Fransz: 14, aded: 103) Battal Be-zde Tayyar Be'ingulam yed'inde bulunan yalnz azl sm beyaz kara kapl ? kalia, aded: 104) S i yal aas entari, aded: 105) Zerdzkri khne boa. aded: 1 1 3 % % 1 4 1 53 1 t s 4

Bafra kasabasna tbi Salar nm karye yolunda bir seis yed'inde buldum Deyu Alemdaryed'iyle teslim olunan 106) Balk ve kabza ve kn btn sm matla' kl, adcd: 107) Kabzas ve kn sm inatla' haner, aded: 108) Sm khne saat, aded: Sunkur olu Osman yed'inde bulunub teslim olunan 109) Mercan tebih, aded: 110) Mstamel kufeli entari,aded: 111) Khne akur, aded: Bafra kasabasna tbi Aktekye karyesinden gelen 112) Havl, aded: 113) Destml sini. adcd: 114) Khne uka cbbe., aded: 115) Khne enmri, aded: 17.2 I ,1 1 1 :| t I 1 1

CanikMuhassd Vezir lilhac Ali Paa 'nn 1779 Tarihti Mhalleft Defterleri 116) Tencere, adcd: 117) Kapak, aded: 118) Elvan cezir ihram Cedid ve eridli, aded: Msla'mel Khne 119) Msta'mel sagr kilim, aded: 120) Tarakl sandal mtist'amel yorgan yz. aded: 121) Pebe meml ubuklu ktn ke iltesi ve me'a kfeli mor puide 122) Penbe memlu gezi kfeli ke iltesi, aded: 123) Beyaz zerine kfe leme mak'ad, aded: 124) eritli ve yeil pskll [...] mak'ad. adcd: 125) Khne al mak'ad, aded: 126) iftlik kaftan, aded: 127) Khne Trkmen Kilimi, aded: 128) Yapa memlu gayet khne kadife yasdk, ift: 138) Yapa memlu ayak yasdk, aded: 130) Yapa memlu minder, aded: 131) Surmfn uka yol dolamas, aded: 132) uka yelek, aed: 133) Destar [...] aded: 134) Trabzon bezi, top: 135) Koline atlas boa : aded: 136) Yorgan me'a areb, aded: 137) Mstamel klabdanl kadife yasdk. adcd: 138) Mstamel uka mak'ad, aded: 139) Koline ayak yastk, aded: 140) Msume! ve khne Selanik kiesi. aded: Marnileyhin aLc Mehterbas yed'inde bulunan 141) Nakkare, aded: 1 7 0
:

2 1 4 3 4 $' 1 1 1 % 1 4 t 5 3 % 1 2 4 1 1 |$! 10, 8 % ;3

142) Surna, aded: 143) Kaba suma , adcd:

Cahit Telci 144) Kaba evre, aded: 145) Boru, aded: 146) Zil, aded: 147) Kam gl, aded: 148) Kaba llesi, aded: 149) Surna ve evre llesi, aded: 150) Talim dd, aded: 151) Kemik surna azl, aded: 152) Smli ny, aded: 153) [...]santur, aded: 154) Pirin boru ve azl, aded: 2; ikestl bulunan Badad Kulas dinekle arif lenk esb, re's: 156) Yine frari-i marnileyhin esblerinden i ukadar, yed'inde bulunub mukaddem apar-zde Mustafa Be'inahz etmekle badehu tarafmza teslim olunan perian tabir olunur kara esb, re's: Akakanad Kula esb 158) Yine marnileyhin kendye mahsus esblerinden apar-zde Be'in firarndan sonra bulunan Bolu Dorusu dinekle arif doru Esb, re's 159) Yine apar-zde Be'in adamlarndan Sunkur olu Osman yed'yle gelen al esb. re's: 160) Marnileyh hn-i firarnda vilayet marifetiyle baz kurraya ber veh-i emanet verilen bargir (apar-zde Mustafa Be'in hn-i vrudunda yamaya gittiini haber verdiler ) n's: 161) i f t I i k t - E n g i z [ Firari-i marnileyhin olu merhum (silik) zade smail Be'e ibu iftlik pederimden mntakil deyu ahali haber verirler.] 22 1 1 1 1 157) Mumaileyh apar-zde Be'in orumlu Mehmed yed'inde bulunan 5 9 f 22 40. 60 %; 10 1 1 i 1

155) btida Bafra kasabasna vrudumuzda marnileyhin esblerinden

174

CanikMuhass Vezir Elhac Ali Paa'nm 1779 Tarihli Muhalle/t Defterleri iftlik-i mezbr derumnda olan hayvant

l l l l l l l a .
Cams inei Malak Cam us kz Kara sr kz Kara sr inei Yine iftlk-i mezbr hademelerinden Ebce Mehmed zabtnda olan ki sak Hnta air Msr Buday

Ru-:S

'Fuplan :;;! 20 82 24 10 6 13

82 24 10 ift 6 33 10

Keyl-i 2.176 320 472 320 000

istanbul! 552 000 472

1.624

162)

iftlik-

Uzunkoz

iftJik-i mezbr Kethdas FeyzuUah zabtnda olan hayvant Tr Camus kz Kara Sr kz Kara Sr nei Bargir Anam ve Kei Kebe, aded: Kilim, aded: 2 ..m.

Tok 1 -

j 2 100

175

Cahil Telci

Evni-i Nhas Tencere, aded: Taba ? ve sallan ve ir nhas, aded: Mevcud der anbar- iftlik air, Keyl-i stanbul Hnta, Keyl-i stanbul Kabluca, Keyl-i slanbul Dlmemi zehairin mikdar Hnta tepesi, aded: air tepesi, aded: Kabluca tepesi, aded:

200
80 40

163)iflik-i

Kaldalipa

iftlik-i mezbr derununda olan Hayvant

T'rii

;||f ||f;ifgg|i. j To[>? a II

10 1 18 160 10

Camus inei Camus kz Kara sr air, keyl-i stanbl

13 160

1 5 000

164) iftlik-i Kanic ak \ iftlk-i mezbr firar Ali Paa-zde shak Be'in vei olu Abdurralman Aa-zde Hasan Be'in kendi pederinden nntakil olduuna binaen marnileyh vaz- yed etmeyb .... yed'inde olduunu cmle ahali haber verirler. 1

176

Cam'k Mhassth Vezir Elhac Ali Paa 'um 1779 Tatihli Muhalle/t Defterleri

iftlik-i mezbr kethdas Sleyman zabtnda olan hayvant:

I^TM'I K 's :-:

Ciius kz Kara sr kz Kara sr inei Camus inei Sr ve kebr ksrak 165) i f t l i k - i

,:,, : ,,,,>,,,,,:,:,: r ^-,,,,,:,:, w: ^ ; |||

1

8 13 7 K e l e r i

1 -

[iftlik-i nezbr firari Ali Paann [silikj Abdrrahman Aa'mn ladcmelerinden ve [silik] ser ukadrn- lazret-i elriyri [silik] hazretleri biraderi Halid Aa benimdir [silik] olduunu m'ir yedimde senedim vardr lakin frari-i marnileyh cebren zabt eyledi deyu ihbar ve senedini
ihraz eder.]

iftli-i mezbr hademelerinden Evkatl Hasan zabtnda olan: I P Canus nc Canus danas ? Kara sr Bafra kasabas anbannda mevcud bulunan ir. keyl-i stanbul 12 3 5 3.000 3.000 Toplotn ;;. |
pi.ijn. -

12 3 5 000

177

Cahil Telci

YEKUN Tr Rrs

t
c k
] -

ift

Tayin ata giden

Yamaya giden

Canus kz Camus inei Cam us dgesi

284 57

34 19 6 30 -

1
76

4
7 174 -

Kara sr kz Kara sr inei 284 Kara sr tanesi 8 Ganem ve kei Esb Ksrak Tay Bargir Ester sayas Merkeb sayas
::

1 -

210 4 230 92
10 4

3 35 26 8

Wi:i::^!llllllll 1 il
3.938 4.044 40 792

verilen 3.192 2.844 00 000 746 200 40 792

Hm ta

air Kabluca Msr Buday

[Bafra kasabasnda ve etraf kurada askir kesir olduundan hnta ve irin keml keli olmala medr- masarifimiz ilin (bir kelime okunamad) mezkr zehairi bazan tanzim ettirdiine erh verildi.J

Tr Saian ve tencere ve ir evn-i nhas ' As y b

178

AdeJ
61

Canik Muhasslt Vezir Elhac Ati Paa 'tn 1779 Tarihli Muhalle/at Defterleri

Kebe Kilim

1 1

Firan-i marnileyhin mal olmak zere Cnik sanca'n d a vaki kura ahalilerinde anam ve kei ve hayvant- ire: [ Hayvant- mezkrun bu larafla fiinhtu nurad olnub ancak talibi olmadna binen defter-i mfredat mucebince yerl yerinden, [bir kelime okunamad] talisi 1 olunmayub lakin bazen slk oldukta marnileyh lin- firarnda apar-zde Mustafa'nn askir-i vefire ile girdii esnada hayvant- mezkrun ekserisi yamaya gittiini haber verirler.]

Koyun ve k\ Ksrak Kara sr Camus

5.31 1 214

237 100

Sabka Canik muhassl iken firar eden El-lac Ali Paa'nn nkud ve eya ve iflkt ve hayvanablda serd ve beyn olunduu zere olub lkin lyinl verilen deyu iaret olunarak aa? Verilen dergh- ali Kapucbalanndan avuba- Esbak Melmed Aa Hazretleri Bafra kasabasna vndundan sonra apar-zde Mustafa Be kullarnn askirinc badehu bahalarn eda eylemek artyla verilen hayvant olub kasabaya bir.... geldiine binaen bir re"sinin bahasn alz edemeyb mr-i mmileyr zimmetinde kald muhat- ? ilm-i lileri buyruldukta ol bbda enir ferman devletl intetl ve merhametl efendim sultanm hazretlerinindir. Bcnde-i Melmed Ser- bevvbn-i dergl-i li memur- zabt- emvl-i mezkr

179

Cahit Telci

D.BM.MHF. 13694

(Dil)

Sabka Canik mulassl iken firar eden El-Hac Ali Paa'nn Kethdas Abdullah Kethdann Samsun'da kin hanesinde mevcud bulunub b enr-i erif-i li cnib-i niriyn zabl ve marilel-i er'le tahrr olunan bi'l-cmle cvni ve sm ve ir eyasndan ayn der aliyyeye nakl olunacak lfenk ve evni-i sm ve sirenin defleridir.

Aded 1) Sim Kaplu ehnc tfenk 2) Sim pladinli ehne lfenk 3) Sin pladinli kaval tfenk 4) Simli pitov kuburlar, ift 5) Sim kapl vezne ? 6) Sim kapl En'amkisesi 7) Sim glabdan me'a. buhurdan 8) Sin kahve tepsisi 9) Sim kahve ibrii 10) Sim Yataan ba 11) Nhas matla' leen me'a ibrik 12) Nlas matla'malara 13) Sim su tas 14) Sim zarf 15) Sim raht me'a resme Oluna verdii 16) Sim karal kalkan 17) Mercan tebih 18) Mstamel semnmr paas kuntu krk 19) Mstamel semrmr paas beden krk 20) Zerdeva paas mstamel bini krk 21) Atlasa kapl vaak bini krk 22) Zerdeve krk tulum
180

3 4 2 1 2 1 2 I I 1 2 % 3 1 1 I 1 1 1 1 1

CanikMuMssh Vezir Elhac Ali Paa'mn 1779 Tarihli Muhalle/t Defterleri 23) Pulad kolak 24) am gezisi, top: 25) Haleb ieklisi, top: 26) Tosya alisi, top: 27) Ankara alisi, top: 28) Nin Fransz ukasi 29) Selanik seccadesi 30) Kaplan postu 31) Khne Badad abas
#

1 4 3 2 2 . 20 1

Vech-i mcrul zere blda mezkr olan sim ve krk ve eyay saire sdr olan emr-i lin mucebince ayn der alizeye irsal olunmak zere olnala ibu mahalle erh verildi

Mhr

D.BM.MHF. 13695 (Dili) Sabka Caik muhassl iken firar eden Elhac Ali Paa Kethdas Abdullah Aa'm Samsun'da kin hanesinde mevcud bulunup b emr-i erif-i lin cnib-i miryn zabt ve ma'rifel-i er'le lalrir ve defter olunan bi'1-cmle emval ve eyasndan aynen der aliyyeye nakl olunacaktan maada bi'1-mzyede frult olunan ecns zeir ve hayvant ve sirenin mfredat defteridir.

1) ifa-i erif, cild: 2) Banyakr Pitov

1 1

11 40

ki aded Oda demeleri 3) Kadife khne yasdk 24 4) ilte 6 5) OrVaYiYim 2

48

6,5 Yi

39
1

Cahit 7elci

6) Minder 7) Camus: ru's: 8) Kara sr kebr ve sagu\ru's 9) Salan ve tencere ve sr evnHniihas, kyye 10) Khne mi uka mak'ad 11) Ba yasdi 12) Mstamel yorsan YEKUN

4
15 10

16 45 330

3 33

.
4 2 7 6,5 3 4,5

100 26 6 31,5 743,5

ECNAS Z E HA R

Hnta Alet' Kabluca Msr YEKUN

Key[- istanbul 828 436 122

Fiy 25 12 12 15

Para 20.700 10.416 5.232 1.830 38.178

YEKUN GURU CEM'AN YEKUN

954

Para: 18

1.697,5 Para:18

Vcch-i meriih zere blda zikr olunan eya ve ecns zchire vaz' olunan fiy mcebince bi'1-mzyede frult ve iktiza eden bahalar alz ve kabz olunmala ibu mahalle erh verildi. Mhr

Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi Say IV, zmir 2000, ss. 183-198,

KANUN DNEMNDE YAZILMI BR T A R H - L- OSMAN

Mustafa KARAZEYBEK' Osmanl tarihinin ilk dnemleri iin en nemli kaynaklardan olan Tevrh-i li Osmanlar zerine zamanmza kadar muhtelif almalar yaplm, bir ksm da yaynlanmtr. Ancak, zerinde altmz Trh-i l-i Osman1 ile ilgili olarak herhangi bir inceleme yaplmam, dier Tevrh-i l-i Osman'lara gsterilen ilgi bu esere gsterilmemi ve gzard edilmitir. Baka nshasn tespit edemediimiz bu eser. Knm Sultan Sleyman zamannda Tevrh-i l-i Osman geleneine uygun tarzda sade bir dil ve slupla yazlmtr. Eserde, Osmanl ailesinin Anadolu'ya gelerek Osmanl Beylii'ni kurmas ile balayp: Knfm'nin II. ran seferinin H.956 (M. 1549) ylma kadarki dnen iinde meydana gelen olaylar ele alnmtr. Dnemi, dier Tevrh-i l-i Osmanlara nazaran daha geni ve bilhassa Kanun dnemi itibariyle dierlerinden daha teferruatl ve orijinal bilgilerle anlatan eser. mellifinin kimlii dnda muhteva itibariyle de dikkate ayandr. Anonim olarak bilinen eserin, dier eserlerle yaptmz karlatrmalar neticesinde nl tarihi ve nakka Matrak Nash'a ait olabilecei ihtimali belirmitir. ayet bu kanaat doru ise eserin neminin olduka artaca phesizdir. Zira bu durumda Matrak Nasuh'un bu zamana kadar bilinmeyen bir almas ortaya km olacakf ayrca para para yazd mufassal Utana' el-Tevrf adl eserini ksaltp daha sade bir slpla kaleme ald yolundaki kanaatleri kuvvetlendirecek ve Rstem Paa'ya izafe edilen bu tr almasnn ikinci bir telifi olarak karmza kacaktr.

Tarih Uzman, Afyon Kocatepe niversitesi Trh-i Ahi Osman, TSMK, Revan Ktb.s nr. 1099. Bu eser zerinde tarafmzdan yaplan inceleme iin bkz. Mustafa Kanzeybek, Trh-i l-i Osman, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yenia Tarihi Anabilmdal, Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1994.

Mustafa Karazeybek Bu almamz; Trh-i l-i Osman'n fizik zellikleri, muhtevas, mellifi, yazld dnem ve kaynaklarnn tespiti hususlarndaki deerlendirmelerimiz ile dier baz Tevrh-i l-i Osmanlarla yaptmz mukayeseleri ihtiva etmekledir. A. Trh-i l i Osman'n Fizik zellikleri ve Muhtevas Eser, 17.5 cin. eninde, 28 cm. boyunda, miklepli kahverengi deri ciltli, yapraklar aharl kat olup eserin tm salamdr. Siyah mrekkeple nesih hattyla yazlm 209 varakdan mteekkildir. Batan sona kadar mrekkep ve yaz sitilinde hibir farkllk yoktur. Eserin banda ve sonunda beer salife boluk vardr. Her salife 9.8 cm. uzunluunda 27 satrdan olumakladr. Sahifelerdc metnin etraf krmz mrekkeple izilmitir. lk sahifenin renkli mzeleb ser-levhasi vardr ve bunun inde eserin ismi olan 'Trh-i l-i Osman" yazldr. Her varakta "reddde" 2 mevcut tur. Metinde bulunan btn balklar, yet-i kermeler, rakamla yazl tarihler krmz mrekkeple yazlmn". Fazla olmamakla beraber baz sahifclerin kenarlarnda metne ilaveler yaplmtr. Bu ilavelerin bir ksm metnin yaz ve mrekkebine uyarken, bazlar hem mrekkep hem de yaz karakteri olarak farkldr. Eserin, ba ve sonu tam olmakla birlikte muhtevas incelendiinde Fatih dnemi hadiselerinin anlatld ksmda eksiklik olduu anlalmaktadr. Eserin muhtevasnda; nce Allhu Tel'ya hamd ve Rasl Muhammed Mustaf (s.a.v.)'ya, etb1 ve ashabna sait selm getirdikden sonra "Sultan Sleyman ah Han bin Sultan Selim Han'n" ecddndan 'Vilyet-i Rm'a11 gelen Osman Gz'nin atalarndan ve nerelerde yaadklarndan ksaca bahsetmektedir. Arkasndan Osman Gz'n Vilyet-i Rm'a geli sebeplerini zikretmektedir. Daha sonra Osman Gz dnemi ile Osmanl tarihini anlatmaya balayarak. Kanun Sultan Sleyman'n II.ran seferinin sonlarnda H.956 (M. 1549) ylnda Serasker Ahmed Paa'mn Grcler zerine sefere gnderilmesi hdiselerine kadarki Osmanl tarihine ait olaylar nisbelen sade bir dil ve slupla; dier Tevrh-i l-i Osmanlara nazaran daha teferruatl bir ekilde nakletmektedir. Trh-i l-i Osman'n iine ald bu geni zaman diliminde; Ftih dnemi hadiselerinde daha nce de sylediimiz gibi eksiklik bulunmakladr. Metinde varak 98b ile varak 99a arasnda konularda kopukluk olduu grlmektedir. Nitekim v.98b'dc Ftih'in ran zerine sefere kma karar vererek yapt sefer hazrlklar anlatlrken: v.99a'da Ftih'in vefalndan sonra yerine geen Sultan Bayezid'i tahldai indirmek dncesiyle Cem Sultan'n Msr'dan tekrar Anadolu'ya gelmesi olaylarna geilmektedir. Bu iki olay arasndaki dnemle ilgili olarak herhangi bir bilgi bulunmamakladr. Eserde batan sona kadar btn yapraklarn ikinci sahifelerinin alt ksmnda '"reddde" bulunmaktadr. 98b'nin altnda bulunan "reddde" "ol" kelimesidir. Ancak 99a'nm balangc "sultan" kelimesi ile balamaktadr. 98b'nin Reddde: Osmanllar zamannda vcuda getirilen birok yazma eserde, varaklarn ikinci sah itelerinin sonunda, metnin sol alt kesine bir sonraki sahifenin metninin ilk kelimesi yazlrd ki buna "reddde" denilirdi. Bu usl herhangi bir ekilde sahifelerii karmas halinde sahileleri dzenlemek maksadyla kullanlmakta idi. 184

Kaniim Dneminde Yazlm Bir Trh-i l-i Osman

sonunda anlatlan konu bitmeden, bir sonraki sahifenin banda bir anda baka bir konunun ortasndan devam etmesi ve 98b'nin sonundaki "reddde"nin de bir sonraki sahi Penin ilk kelimesi ile birbirini tutmamas; aradaki dnemin de eserde mevcut iken daha sonra herhangi bir sebepten aradan karak kaybolduunu gstermektedir. Varak numaralarnda eksiklik olmamas ve yazmann cildinde bozukluk grlmemesi bu sahifelerin ok nceden kaybolduu dncesini akla getirmekledir. Eserde, Osmanl tarihi ile fazla alakal olmamakla birlikte stanbul'un tarihi ve Ayasofya'nn ina edilmesi hakknda geni bir blm de mevcuttur. Ftih Sultan Mehmed'in stanbul'u fethi anlatlrken "Der-beyn- hikyet-i ibtid-i imret-i ehr-i Kostanniyye"(y.(A%..) bal altnda garip rivayetlerle gayet uzun bir ekilde stanbul'un tarihi anlatlmaya balanmaktadr. Yine bu konu ierisinde Ayasofya'nn inasndan da bahsedilmektedir. Arkasndan slm tarihine ksa bir giriten sonra Mslmanlarn tarih boyunca stanbul'u fethetmek iin yaptklar seferler sra ile anlatlarak hdiseler Ftih'in stanbul'u fethetmesine kadar getirilmektedir. Daha sonra "...biz girii Sultan Mehemmed Hn hikyesine gelelim" (v.88a.) denilerek Ftih dnemi hadiselerinde kalnd yerden devam edilmektedir. B. Trh-i l-i Osman'n Mellifinin Tespiti Trh-i l-i Osman; Anonim Tevrh-i l-i Osmanlar tarznda kaleme alnm olup, anonimlerin zelliklerini tamaktadr. Eserin muhtevasnda mellifi hakknda ak olarak verilmi bilgi yoktur. Ancak dier Tevrh-i l-i Osmanlarla, zellikle nl tarihi Matrak Nasuh'un Osmanl tarihine dair yazm olduu eserlerle yaptmz mukayeseler srasnda ortaya kan benzerlikler mellifin tespitinde bize yol gsterici olmutur. Nitekim, stanbul Arkeoloji Mzesi Ktphanesi'nde bulunan ve Hseyin Gazi Yurdaydn tarafndan Matrak Nasuh'a ait olduu tespit edilen Sleyman nme3 ile Trh-i l-i Osman'n ilgili blmleri her yn ile birbirine benzemektedir. Trh-i l-i Osman'n mellifi eserini vcuda getirirken; baka kaynaklardan faydalanarak kaleme ald blmleri srekli olarak "rvlerden" naklettiini belirtmektedir. Mhadelerine dayanarak yazdm dndmz blmlerde ise bu ifadeyi kullanmad grlmektedir. Eserde "rv" ibaresinin kullanlmas; Kanun Sultan Sleyman dnemi hadiselerinde H.954 (M. 1547) senesinde Osmanl Devleti ile Almanya ve Avusturya devletleri arasnda yaplan sulh antlamas bahsine(v. 77b) kadar devan etmekte ve bundan sonra bir daha kullanlmamaktadr. Trh-i l- Osman ile Matrak Nasuh'un S (i! ey mannme'si arasndaki benzerlik, ayn konunun anlatld ksmdan4 itibaren balamaktadr. Her iki eserde szkonusu antlama bahsinde balayan benzerlik Trh-i. l-i Osman'n sonuna kadar devam etmektedir.

Hseyin Gazi Yurdaydn, "Matrak Nasuh'un Hayal ve Eserleri ile lgili Yeni Bilgiler", Belleten, XX1X/114, (Nisan 1965), s. 329-354. 4 Matrak Nasuh, Siileymannme, istanbul Arkeoloji Mzesi Ktb.; nr. 379, v. 81b. 185

Mustafa Karazeybek Mellifin bizzat kendi maha deleri ne dayanarak kaleme ald kanaatini uyandran eserin bu son ksmnn, Matrak Nasuh'un eserindeki ayn blmlerle, konunun zn deitirmeyecek baz ufak farkllklar haricinde kelimesi kelimesine birbirini tutmas; Trh-i l-i Osman'n Matrak Nasuh'a ait olabilecei dncesini akla getirmekledir. Dier bir husus ise eserin dili ve slubunda ortaya kmaktadr. Trh-i. l-i Osman nisbeten sde bir dil ve ifade tarzyla kaleme alnm olup, sonlarna doru ifadenin biraz daha arlamas dnda ba ile sonu arasnda herhangi bir farkllk gstermemektedir. Bandan sonuna kadar konu balklarnn tespitinde., olaylar anla tarznda ve kullanlan ifadelerde deiiklik yoktur. Bu ynyle eserin tmnn tek bir ahs tarafndan kaleme alnd anlalmaktadr. : Trh-i N Osman'n Matrak Nasuh'un eseri ile benzerlik gsteren blmlerinin dili, anlat tarz ve kulland ifadelerin eserin dier blmleri ile de pek farkllk gstermemesi ve tamam itibaryla birbirine uymas; Trh-i l-i Osman'n Matrak Nasuh'a ait olabilecei dncesini kuvvetlendirmektedir. Ayrca, eserin yine Matrak Nasuh'a ait Bey- Menzil-i Sefer-i Irakeyn-i Sultan Sleyman Han isimli eserle^ karlatrlmas srasnda da Sleymannme ile yaplan karlatrma sonularna benzer bulgular elde edilmitir. ncelikle, Trh-i l-i Osman ile Menzilntne'nin mukaddimeleri karlatrldnda her iki eserin girilerindeki ifadelerin benzerlii ayn kalemden kt kanaatini uyandrmaktadr. Matrak'nm btn eserlerinde ortak zellik olarak grlen; hadiseleri anlatrken konuya uygun olarak bazen iir bazen de yet-i kerimeler koyma hususu Trh-i l-i Osman'da da grlmektedir. Hatta, Menzilnme'de farkl yerlerde zikredilen yet-i kermelerden on biri Trh-i l-i Osman'da benzer konular anlatlrken zikredilmitir. Dier larafdan MenzUnme'dcki bilgiler zetlenerek ve ifadeler sadeletirilerek Trh-i l-i Osman'a aktanlmtrfi. Sleymannme ve Menzilnme ile Trh-i l-i Osman arasndaki benzerlikler Matrak Nasuh'un Mectna' el-Tevrh'inin Osmanl tarihini iine alan son cildini akla getirmektedir. Matrak Nasuh zerine geni bir aratrma yapan H. Gazi Yurdaydm, onun Taber'nin nl eserini Arapa aslndan Mecma' el-Tevrh ad ile Trke'ye evirdiini ve Taber Tarihi'm bittii yerden devam ederek 958/1551 ylna kadar getirdiini belirtmektedir. Bununla birlikte Osmanllara kadar olan dnemi iine alan cilt yazmann mevcut olmasna ramen IV. cilt olarak nitelenebilecek Osmanl devrinin btn olaylarn iine alan bir cildin tespit edilemediim, ancak bu devrenin muhtelif blmlerine ait birtakm yazma nshalarn mevcudiyetine aret etmektedir7.
5

6 7

Nash's-Silh (Matrak), Beyt- Menzil-i Sefer-i Irakeyn-i Sultan Sleyman Han, (er. H. G. Turdaydn), Ankara 1976. ki eser arasndaki benzerlikler iin eserlerin mukayesesi bahsine baknz. Ayn Eser, s. 2-6.

186

Kaniim Dneminde Yazlm Bir Trh-i l-i Osman

Ayrca H. Gazi Yurdaydn, Nasuh'u Rstem Paa'nn tevikleriyle Mecma' elTevrKi ihtisar etmek sreliyle sade bir dille ikinci bir versiyon olarak Cami' elTevrh'i kaleme aldn ve Nasuh'm Cami' el-Tevrh!m giriinde Taber Tarihi'nin tercmesinin ardndan birtakm tarih eserlerden faydalanarak yazmaya devam ettiini, Ouz Han'n evld ve ensbmdan balayarak Seluklular, Ccngizoullar, Osmanllar ve son olarak da 957/1550 ylma kadar yaad zamann hkmdan Kanun devrinin tarihini yazdn sylediinden bahsederek bunun Osmanl tarihi blmnn Rslen Paa'ya izafe edilen eser olduunu vurgulamaktadr8. Onun beyanlar erevesinde szkonusu nshann benzerliklerinin bir tesadf eseri olamayaca dnlebilir. Ancak bu konuda daha detayl bir alma yapma ihtiyac olduunu da belirtmeliyiz. Bu arada zellikle unu ifade edebiliriz ki; bizim zerinde altmz Trh-i l-i Osnun'm genel zellikleri ve Nasuh'm eserleri ile yaptmz mukayeseler sonucunda ortaya kan benzerlikler, bu eserin byk ihtimalle Cami' el-Tevrh'in Osmanl tarihine ilikin blm olabileceini gstermektedir. Dier bir deyile Trh-i l-i Osman; Matrak Nasuh'un para para kaleme ald Osmanl tarihine dair eserlerinin, manzum ve adal ifadelerden byk lde arndrlarak halkn anlayabilecei sade bir dille ve ayn zamanda bilgilerin zetlenerek muhtasar ekilde aktarld yeni bir versiyonudur. Bu tarz, Tcvrh-i l-i Osnanlarm halk iin yazlm elmalar mantna da uygun dmektedir. C. Trh-i Al-i Osman'n Yazld Dnemin Tespiti Eserin kaleme alnd tarih ve dnem hakknda yazlm herhangi bir yaz bulunmad gibi, bu konuda muhtevasnda da net bir bilgi mevcut deildir. Bununla beraber dnemin yaklak olarak tespitinde bize yardmc olacak baz ipular mevcuttur. Trh-i l- Osman'n ithaf ksmndaki ifadelerden Knm Sultan Sleyman'n o dnemde hayatla bulunduu anlalmaktadr. Mellifin, eseri yazma gayesini belirtirken "es-Sultn bin es-Sultn bin es-Stdtn Sleyman ah Han bin Sultan Byezid Han"m ve ecdadnn yaptklarn ortaya koyacan ifade etmesi (v.I), eseri Knm dneminde kaleme aldn dndrmektedir. kinci bir husus ise; mellifin Kanun dnemine kadar her konu balndan sonra verdii bilgileri rvlerden veya ehl-i tevrhden naklettiini srekli olarak belirtirken. Kanun dneminden itibaren bu ifadeleri kullanmay terketmesi, mellifin kendi mahadelerine dayandn dndrmektedir ki bu da mellifin Knn dneminde yaadna delalet etmektedir. Bunlarn yannda; eserde Ayasofya'nm yaplmas vakalar anlatlrken kullanlan br ifade bize daha doru tahmin yapma imkan vermektedir. Mellif, Ayasfya'nm yapm iin harcanan altn miktarndan bahsederken yle demektedir: "... Ayasofya'mn binas harcna yz sbeke altm hare olunup ve her sbekenin kymeti iim yz bin altm bah vaz' olunmudur. Eyle olduu takdirce dokuzyz
Matrak, Beyn-MenziL s. 21-25; H. G.Yurtlaydn, "Ayn Makale", s. 349-353.

187

Mustafa Kavazeybek kene yzbin altm hare olunmudur dirler. Zikr olan hesb zre imdiki hlde bir allunn ktvneti ki altm ake olmudur, ol zamann ahunu veznde eer bit zamann altunu gibi kys olunur ise zikr olunan yz sbeke altma kymet takdir olunan elli drt bin kene yz bin ake olur.."(v. 78a). Buradaki ifadelerde; mellifin eseri kaleme ald dnemde bir altnn kymetinin altm ake olduu grlmekledir. Bir altnn (Sultan ve Flori) rayicinin 1560'da 58-60 ake, 1563'de 60 ake olduu ve bu tarihden I584'e kadar resm kurun 60 ake olarak kald, 1584'de 85 akeye kt bilinmektedir9. Bu bilgiler nda, eserin en geni zaman dilimi olarak 1560 ile 1584 yllan arasnda kaleme alnm olmas gerektii ortaya kmaktadr. Ancak "imdiki hlde bir ahunun kymeti ki altm ake olmudur" ifadesinden, altnn fiyatnn 60 akeye yeni kt anlalmaktadr ki bu itibarla yaklak bir tahmin ile eserin 1560 yllarnda kaleme alnd dnlebilir. D. Trh-i l-i Osman'n Kaynaklar Trh-i l-i Osman'n kaynaklann tespit ederken eseri iki blmde incelemek gerekmektedir. lk blm; batan Knn Sultan Sleyman'n tahta kma kadar, ikinci blm ise Knn'nin clusundan sonuna kadardr. Dier bir ifade ile mellifin yaad dnem ncesi ve idrk ettii dnemdir. Mellif, kendinden nceki dnemler iin mevcut muhtelif eserleri kullanm ve kendi dnemini maha deleri ne dayanarak ilave etmitir Mellif, kulland kaynaklarn isimlerini vermemektedir. Ancak eserini vcuda getirirken: baka kaynaklardan faydalanarak kaleme ald blmleri srekli olarak "rvlerdcn 1 naklettiim belirtmitir. Balangtan Knn'nin clusuna kadarki blm mellifin kendisinden nce kaleme alnm muhtelif kaynaklardan yararlanarak yazd blmdr. Bu ksmda istisnasz her konu balndan sonra "Rvler yle rivayet ederler ki", "Ehl-i tevrh yle rivayet ederler ki'\ " Rivyetde gehnidir ki", "Rviyn- tevrh yle rivayet ederler ki" gibi fadeler kullanarak konuya girmekledir. Mellifin bu blmde "rvV ibaresini kullanmakta titizlik gstermesi; onun bakalarndan naklettii olaylar ile kendi nahadelerine dayanarak yazd blmleri birbirinden ayrmak dncesinden kaynaklandn akla getirmekledir. Mellifin "ravf ibaresi kullanmadan zikrettii ilk konu; Knn'nin tahta k ile ilgili ksa bir blmdr. Buradan itibaren H. 954 (M.1547) senesine kadar birka konu hari yine "rvr ibaresiyle konular nakledilmektedir. Eserin bundan sonraki ksm ise olaylarn en teferruatl ekilde anlatld ve dier eserlerde bulunmayan geni bilgiler ihtiva eden. ayn zamanda Matrak Nasuh'un Sleymannmesi'nin Arkeoloji Mzesi Ktphanesi'nde bulunan nshas ile birbirine benzeyen ksmdr. Bu blmde "rvT ibaresi de bir daha kesinlikle kullanlmamaktadr.

Halil Salilliolu, Kum hmdan XVII. Asrn Sonlarna Kadar Osmanl Para Tarihi zerinde Bir Deneme, Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, stanbul 1958, s.l 66 ve tablo 9.

188

Kanun Dneminde Yazlm Bir Trh-i-i Osman

Mellif genel olarak Anonimleri taslak olarak alm, onlardan aktard bilgileri dier muhtelif eserlerle takviye ederek geniletmitir. Bu eserler arasnda kpaazde Tarihi1", Ner'nin Kitb- Cihan-nm's\n ve Hadd'nin Tevrh-i l-i Osman'm12 sayabiliriz. Aada rnek olarak verilen metinler karlatrldnda bunu grebilmekteyiz.

Trh-il-i Osman (v.la-lb)

"Hmn ehrin Cengiz Han harb itmidi, pdihlar Osman Gz'nin dedesi Sleyman h'd, ol aradan vilyet-i Rm'a gelmee niyyet eyledi, zr kim dyim meyli gazaya idi. ol sebebden Sleyman ah bahdr elli bin mikdn Trkmn evi ile Erzincan yolundan vyet-i Rm'a kadem bastp Amasya tarafna gep ol etraflarda alt yl mikdn kjfr- me 'inler ile gazalar idp nice yerler feth itdikden sonra kbel'1-mr dnp Halcb vilyetine kup Ca'ber nm kal'a nne gelp b- Frat'dan gzer itmek iiin bir yere urayup gemek isteyicek ittifak kaz-i kudret ol sunun gzer itmek in uraduu yirin kenar yr ve amk olman bind atyla suya batp lkmu'Ill ile suyu te gemedin dr- fenadan saray-i bekaya gp ol arada cism-i pkin b- Frat'dan kanp hk-i zemine defn idp Frat'a Mezar- Trk diy nm virdiler ki henz ol nmla mehurdur."

Anonim Tevrh-i l-i Osman (s. 89) "Mnn ehrinn pdih Sleyman al idi kim Osman'm dedesidr. l-i Seluk ve l-i Abbs tefrika olman Sleyman ah dahi Mhn ehrinden kopup Rm vilyetine gelmee niyet itdi. Ve hem iild kim Rm vilyetinde gazalar olur, Sleyman ah dahi memleketinden kopup Erzincan'a geldi. Erzincan'dan Rm vilyetine girdiler. Amasiyye taraf kim Rmlerdr, ol tarafdan ok gazalar ildiler. Rm vilyetinden hayli vilyetler aldlar. Akbet andan gp Haleb'e kdlar. Ca'ber kal'as dirler bir kal'a vardur, gelp ninc kondlar. Frat rma suyu nlerine geldi. rma gemek dilediler. Yol iz bilmezler gmel yrkleridi. Gafilin Frat rmana uradlar. Sleyman ah atn depli. gemek istedi, ni hoz yar mi. Sleyman ah alile Furat rmana boild. Eceli andayidi. chd old. Halk di, rmakdan kardlar. 01 Ca'ber kalasnm ninde defn ildiler. imdiki halde ana "Mezr- Trk" dirler."

iu

Ak Paaolu Tarihi, (Haz. N. Atsz), stanbul 1992. Mehmed Neri, Kitb- Cihan-nm, (Haz. Faik Reit Unat ve Mehned A. Kyme), I-II, Ankara 1987. 12 Hadd, Tevrh-i N Osman, (Haz. Necdet ztrk), stanbul 1991.
11

189

Mustafa Karazeybek Ak Paaolu Tarihi (s. 13) "Sleymanah Gaziyi ileri ekdiler ki o, ger evlilerin ulularndandi. Elli bin kadar ger Trkmen ve Tatar evini onun yanma verdiler. "Varn, Rm'da (=Anadoln'da) gaza edin" dediler. Sleymanah dahi kabul etli. Geldiler. Erzurum'dan Erzincan'a indiler. Erzincan'dan Rm (-Anadolu) lkesine girdiler. Rm (=Anadolu) lkesinde alt yl durdular. Etraflar fethettiler'." Hadd'nin Tevrh-i Al-i Osman' (s. 22-24) Sleynn-h o kavtnn hn imi Ger-evllern sultam imi Dil candan gazaya niyyet eyler Okur akllan cem'iyyet eyler 0 yer Trkmau evi yigirmi bin var Kimi Trkmanidi kimisi Ttr 01 gerler iderler nip iderler Cihan ehl-i kfre teg iderler Amsiyye nevhsinde ok yer Birez eylediler vakt olmadn feth serhadd-i Rm'a ceng aradan ki cem' Rm'a olup azm Geh idp kh u sahrnun ikrn Geh seyrn ider cyun kenarn Birez gn ol arada eglenrler Seferdr danurlar, glentirler Dilerler kim ol aradan geler Furat rman asra geeler Geit bulup bular cy- Furat'a Seherden kim svr oldilar ata Sleymn-h hemn-dem depdi at Ki ya'n alile gee Furat' ni yarmi ud n-gehn Kaza irp ayrd atdan an Getrler ah CaLber-karas'na Be-resm-i er'i korlar anda sine Yapup bir trbeyi bnyd iderler Ana imdi Mezr- Trk dirler

Gaza

kasdna

Gerler ol aralardan yegne Haleb'den yana olurlar revne rerler n Haleb nhiyyesine Furt rma, Ca'ber-kal'as'na Sleymn-h konar bir sebzezra rp leger tolar hep ol diyara Burumla birlikte eserde, Nihat Azanat tarafndan Anonim Tevrh-i l-i Osman(Giese neri)'m kaynaklanndan olduklar tespit edilen Yahi Fakih'in 190

Kmm Dneminde Yazlm Bir Trh-i Al-i Osman Menkbnme 'si, Trih Takvimler ve Ahmed'nin Dsitn- Tevrh-i Mlk-i l-i 13 Osman'ndan da faydalanlm olmas kuvvetle muhtemeldir. stanbul'un tarihi ve Ayasofya'n inas hakkndaki bilgiler ise; Anonim. Tevrh-i l-i Osman'daki bilgiler ile byk bir benzerlik gstermektedir. Ayrca bu konularla ilgili olarak l'nin Knl'I-Ahbr'mda, Yusuf b. Musa Balkesirli'nin Trh-i Ayasofya isimli eserinde14 ve Ali el-Arab tlyas'n Tevrh-i Ihd-i ehr- stanbul ma 'a Ayasofya-i Kebr isimli eserinde1'"1 benzer bilgiler bulunmakladr. Bu durum; stanbul ve Ayasofya'nm tarihi hakknda deiik eserlerde bulunan bilgilerin ayn kaynaklara dayandm gstermektedir. Tih' l' Osman'daki 1. ran seferi ile ilgili bilgiler Matrak Nash'un Beyn- Menzil-i Sefer-i Irakeyn-i Sultan Sleyman Han simli eserine dayanmaktadr. Menzilnme'deki bilgiler Trth- l-i Osman'a aktarlrken, metin ierisindeki iir, yet-i kerme, vg ve yerme ifadelerinden byk lde arndrlm, teferruat atlanarak konular zetlenmi ve ifadeler sadeletirilmitir. Trth-i l-i Osman'da H.954 (M.1547) senesinde Osmanl Devleti ile Almanya ve Avusturya devletleri arasnda yaplan sulh antlamas bahsinden(v,177b.) eserin sonuna kadar olan blm ise daha nce belirttiimiz gibi Matrak Nasuh'un stanbul Arkeoloji Mzesi Ktphnesi'nde bulunan Sleymannmesi'ndz ayn konunun anlatld ksmdan itibaren byk lde ayndr. S'kymannme'deki bilgiler, konunun zne taalluk etmeyen baz ksmlar atlanarak ufak baz cmle farkllklar ile Trh-i l-i Osman'a alnmtr. Trh-i l-i Osman'n bu son ksm. Matrak'mn eserinin tekrar kaleme alnm ekli olarak grnmektedir. E. Trh-i l-i Osman'n Baz Osmanl Tarihleriyle Mukayesesi a) Beyn- Menzil-i Sefer-i Irakeyn-i Sultan Sleyman Han \)Trh-i l'i Osman'n ilk sahifesi ile Menzilnme'nin ilk sahifesi karlatrldnda eserlerin giriinin ifade tarzlar aada verdiimiz rnekte de grld gibi birbirine benzemektedir. Trh-i l-i Osman (v. 1) "kr-i sips ve ftanul u M-kys ol hlik-i cinn ins ya'n hazret-i Hud-y te'l cellet-l'uh ve ammet ni'am'uhya olsun kim nev'-i beeri lemi ademden fez-yi vcda getriip teklf-i a'ml-i feryiz-i ibdl- sliha ile mkellef eylemein sebeb-i kat'- derece-i liye
Vi

Menzilnme (Giri ksm, s. 211-213) "Hamd <u> sips- b-kys u lo l k d i r u muta< v e kayyftm _cellet kudretuhu ve tabet y e z i hikmetuh- hazretine olsun kim iktizy- ezel ve <te'vd-i> takdr-i lem-yezelsinden ry- zenni tre ve

M 15

Anonim Tevrh-i Al- Osman (Gie.se neri). (Haz. Nihat Azamat), istanbul 1992, s. XIVXVTH. Yusufb. Musa Balkesirli, Trh-i Ayasofya, Sleymuniye Ktb., Yazma Balar r. 2057/2. Ali el-Arab lyas, Tevrh-i bd-i ehr-i stanbul ma'a Ayasofya-i Kebr, Sleymaniye Ktb., Esad Efendi, nr. 1803/4. 19]

Mustafa Karazeybek klmdr vfr- teslmt- zkiyt ol server-i kyint ve mefhar- mevcudat ef'i ust fi yevn-i ;rast Rasl-i Huda ya'n Muhammed Mustaf sallallht aleyhi vesellem hazretlerinin zerine olsun ki, tyife-i ust ve zmre-i tata arsa-i arasda efa'at-i b-gyeti mebzuldr ve dahi l-i et.hu' ve ashb u ey't zerlerine otsun ki lerbiri mukted-y er'-i erf mtebeyyin ve pv-yi dn-i mnf metindir rdvnullhi te'l aleyhim ecma'n ve ba'dem talrr-i n-aklm ve b'is-i tasdr-i erkm- anber-i fam oldur kini. hazret-i sultn'l-guzt ve'Imchidin ktil'l-keferet ve'l-mrikn ve kmi''z-zanthk ve'1-mlhidn sultn'lherreyn ve'l-hahreyn burhn'l-narkn ve'1-marbn hdim'l-haremeyni'ertfeyn mlik'l-memlik alcl-itlk valiy'l- vilyet bi'l-irs ve'I-ishkk a'n halfete-i haifellhi'l- meliki'1-mennn essutn bin es-sultn hin es-sultn Sleyman Han hin Sultan Selim Han bin Sultan Byezid Han ..." 'ayn-i bern hre iden zulmet-i deycr ve err u r-i ndde-i sumn- saltanat- cihna mh; vcd- pdih- kiver-penh ve kevkib-i mevkib-i leker ve siphile giderdi ve vfr- 'inyet-i karniye ve keml-i kudret-i milesinden cihet-i kaf- mevdd- kfr u zall ve def <u> ref'-i dire-i fesd u cidal ... ol server-i kinat meflar-i mevcudat ... habh-i <hud> hazret-i Muhammed Mustaf zerine olsun kim ... ve dahi l <u> ashb- erbb- hidyet ... zerine olsun kim ... sultn'lberreyn ve 'l-hahreyn hdim 7haremeynV-erfeyn pdih- cihan hsrev-i devr-i zaman melz- ehli mn Sultn bin Sultn Sultn Sleyman Hn bin Sultan Selim Hn hin Sultn Byezid Hn ..."

2) Nisbelen ar bir ifade tarzi ile yazlm olan Menzilnme'oki bilgiler, metin ierisindeki iir; yet-i kerme, vg ve yerme ifadelerinden byk lde arndrlarak sade bir dille Trh-il-i Osman'a aktarlmtr. 3) Matrak'nn btn eserlerinde ortak zellik olarak grlen; hadiseleri anlatrken konuya uygun olarak bazen iir bazen de ayet-i kermeler koyma hususu Trh-i l-i Osman'da da grlmektedir. Hatta Menzlnme'de farkl yerlerde zikredilen yet-i kerimelerden on biri Trh-i l-i Osman'da benzer konular anlatlrken zikredilmitir. Mesel, Menzilnme'de Knn'nin 1534'de I. ran seferine hareketinde stanbul'dan skdar'a gemek iin iskeleye indii srada gemilerin denizdeki grnlerini tasviri ve gemiler ile denizden gemesi anlatlrken iki kere zikrettii yet-i kerme16, Trh-i l-i Osman'da Knn'nin 1548'de II. ran seferi iin skdar'a gemek zere iskeleye inip kadrgalara binmesi anlatlrken de zikredilmektedir17.

[ I ^ J I Denizde yryen dalar gibi gemilerfO'nm varlnn dellidi-.]". Rahman, 24 (Matrak, Beyn-t MerzH, s.22i-222). Trh-i l-i Osman, v. 178b; Ayn yetlerin zikredilmesi hakknda aynca bkz. Ayn Eser, v. 31a, 113b, 178a, 180a, 184a, 185b, 198b, 203b, 206a; Kr. Matrak. Beyn- Menzil, s. 154, 212, 220, 227, 252, 258. 265, 266, 269. 192

KrnDneminde Yazlm Bir Trh- l-i Osman

Yine Menzilnme'dt I. ran seferi srasnda h'n sulh iin gnderdii elilere verilen cevapta h'n kurtulu resi ifade edilirken zikredilen yet-i kerme; Trh-i l-i Osman'da 11. ran seferi srasnda ah Tahmas'n olu smail Mirza'nrn sulh maksadyla padiaha gnderilmek /.ere Van Belcrbeisi skender Paa'ya gnderdii mektubundan bahsedilirken de1K zikredilmektedir. 4) Dier bir husus; Menzilnme's Irakeyn Seferi teferruatl olarak anlatlrken Trh-i l-i Osman'&d ayn bilgiler zetlenmitir. Menznme'de yarm samfede anlatlan bir husus Trh-i I-i Osman'da bir-iki satrda ifade edilmektedir. Bu dimim hem konunun zetlenmesinden hem de kullanlan ifade tarzmn sadeletirilnesnden kaynaklanmaktadr. Aada verdiimiz rnek bunu ak bir ekilde gstermektedir. Trh-i l-i Osman (v. 149b) sltn- serasker bralm Paa hazretleri dahi mahrsa-i stanbul'dan bladd ve bpyn asakir-i b-girn ile vilyet-i Anadolu'ya gep diyr- Arab'a kup ve ehr-i Haleb'e klamak un girp karr eylediler. Menzilnme (s. 213-214) 'Makarr- hilfet-i cihnbni ve mesned-i hkflmet-i fermn-revn ve py-gh- blcd refi' ve tahtgh- ercmend
ine' canibinden; Beyt: L^U^ '3JJL* j>*-kJl j L^ljb y.y .yl I

cbiyle umr- (merhnun) zuhnna ve emr-i mu'zamun husCline pv ve rehniim olan kim-i makm- hsrev-i shibkrn ve eker-ke-i Sleymn- zaman (Vezr-i a'zam ve Runili beylerbeyisi brahim Paa) 'zz evket ve nusret u sancak tavk- 'azamet u bayrak bhet 'izzet ve dergh- sipihr-i ihlim ve brgah- gerdn kyamdan nice biri bahdrn- siph u dilrn- fursat-nigh ve rn- peleng-i ceng ve mbrizn- neberd-hcng suvr- ceng-sz "askeriyle mukaddim irsal olub semt-i mtislile ks- (irtihli) cihet-i intikle lub dahi tevecch-i hmyn- zafer-rehber-i meym ile sene (tokuz-yz krk reb''l-hirinn onunda) mecma'- eryi'-i Muhammediyye ve menba'- mezhib-i slmyye ve mevzi'-i meskin-i sultniyye ve rsihu'l-eyvniyye ve kadmu'1-esasiyye ve azmu'-niyye ve etraf ehsin-i inehsin-i (bahrle) ve eknaf tezyin-i mezyin-i nehile mzeyyen olan medne-i rnetne-i Kostantniyye'den (tevecch idb) kat'- nenzil ve (tayy- merlil ile) serhadd-i vilyet-i 'Arab ve mahrse-i ma'mre-i Haleb canibine varub subh- devlet-i kmurn ve ahter-i sa'deti d~cihn ile vusul bulcak evn- edyid-i iddet-i it ve zamn- savlet-i burdel-i hiddet-i hev (cvn) karb olman 'asker-i zafer-relberile klamas lzm (bel mhim) olduu eclden (mumaileyh) mahrse-i (mezbrda) ve medne-i (mehurda) klayup andan sonra ..."

b) Matrak Nasuh'un SleymannmesVnin stiinbul Arkeoloji Mzesi Ktphanesi'nle Bulunan Nshas

Matrak, Beyn- Menzil, s.265; Kr.. Trh-. l-i Osman, v, 206a.

193

Trh-i Al- Osman' dier Osmanl tarihleri ile yaptmz karlatrmalarda aralarnda net olarak irtibat kurabildiimiz eserlerden birisi de Matrak'nn szkoimsu eseri olmutur. Bu iki eser arasndaki iliki de eserlerin tm zerinde deildir. Her iki eser arasndaki benzerlik, H.954 (M.1547) senesi olaylarndan balamakla ve bu durum Trh-i l-i Osman'n sonuna kadar devam etmektedir. Bu iki eserde balklar ufak baz farkllklar haricinde kelimesi kelimesine ayndr. Olaylarn anlatmnda ise Matraki'mn eserindeki konunun zn etkilemeyen baz ksmlar atlarak, basit cmle farkllklar ile Trh-i. l-i Osman'a alnmtr. Nadiren baz olaylar Matrak'da balk altnda anlatlrken ayn konu Trh-i l-i. Osman'da balk konulmadan anlatlmaktadr. Eserin bu ksm, Matrak1 nn eserinin byk lde tekrar mahiyetinde yeniden kaleme alnm ekli olarak grnmektedir. Sylediimiz hususlar aada verdiimiz metinler karlatrldnda ak bir ekkilde ortaya kmaktadr. Trh-i l-i Osman (v. 177b-178a) "Haber-i mt'abetkerden serdr- vilyet-i Alaman ve cizye firistden be-dergh- hazret-i Sleymn- zemn ....te cnibde ol cey ve bed-k ve salbet ve mehabet' end ile mehur olan Alaman vilyetlerinin kral- bed-fi'l Frando nm olan bed-encmn kalb ve salb-i bed-nihdlarna nassl-i sihm- ehl-i slm'dan r'b u hirs mstevli olup heman dem pdih- memleket-knn ymn-i himetleri berekttnda tav'an bel rav'an it'at-i'rn izhr idp y>." zillet ile tahkir olan syir Sleymannme (v. 81b-82a) "Haber-i mt'abet-kerden serdr- vilyet-i Alaman ve cizye firistden be-dergh Sleymn- zemn ...te cnibde vfr- aded ve huzr- uded ve cey-i bed-kt-i salbet ve mehbetendi ile mehur olan Alaman vilyetinin kralt bed- fi'li ve sipehslr- nekbet-mli Frando nm ki heme ol bed-nihdn gmrh- tuyrlar saydgh- gazada sr- krzr- ecnd ile buluu gelp glen-i vilyetlerine ve kiver-i memleketlerine y ayan basdurmazlard. Kalb-i salb-i bednihdlarma nassl-i sihm- ehl-i islm'dan n'h hirs mstevli olup hemati dem padil- memleket-knn ymn-i himmetleri berekttnda drr-i muvafakati feth dere-i muhalefeti fesli idp muslahat- hl selamete yakindur diy tav'an bel rav'an it'at-i'rn izhr u sadkat-ihtissn aikr idp
jjji-lv> *-*jJo t\f- 'iij>rj \, Janj t ^- zilleti ile

kefere ve fecereden kendlerin add idp elsile dergh- tlempenha otuz bin sikke temm'layr altn gnderp istd'-yt emn taleb eyledikde..."

tahkir olan syir kefere-i fecereden kendlerin add idp eliyle dergh- lem-penh ve brgh- sa'det destgha otuz bin sikke temm'l-ayr ahun gnderp istid'-y emn taleb eyledi" Sleymannme (v. 95a)

Trh-i l- Osman (v. 184a-184b)

Knn Dneminde Yazlm Bir Trih-i i-i Osman "Der-beyn- haber-i cenk-kerden-i mer-i h- gmrh ve inhiztn-yften an-tyife-i gc-rh Bu cnibden hazret-i sultn- selttn-i cihan ferman-Termy- heft-akln cnib-i Tebriz'e tevecch idp kasaba-i Hoy'dan azmet-i hmynla gp gider iken advvi-i marurun mukaddema zikr olunduu zre Karadere canibinden girz idp h- bed-hh tarafna giden mer-i Ba\\e.^m4en Bedirkan ve Abdullah. Whs/t\\w. Ban. ve. Kaytmaz, ve Muzaffer ve Hac Be ve ..." Trih-i l-i Osman (v. 197a) "Der-beyn- pke-i firistden-i Elkas be-sdde-i sidre-i ess Ve pdih- lem-penh mahrsa-i Haleh'de iken gir sene 956 dokuzyz ellialt Saferinin yirmisinde Elkas Mirza ahd-i sadkati teedd ve peymn ve kavid-i ubdiyyeti te'kd itmek in pdih- zllu'llh hazretlerinin sitne-i sa! detine seferinin ibtidsle intihasn vk'u zre bundan evvel arz eylemi idi...'7 "Haber-i cenk-kerden-i mer-i h- bed-ahvl ve inhiznyften an-tyife-i nekbet-ml Bu cnibden sultn- seltni'7-islm askir-i sreyyintizm kasaba-i Hoy'dan azimet idp gider iken dman- makhnn Karadere canibinden kaup giden mer-i kalle ve kber-i zcYlesinden Bedirhan ve Abdullah Flan ve Hseyin Caa ve Kaytmaz ve Muzjffer ve Hac ve..?'' Sleymannme (v. 122b) "Haber-i pke-i firistden- i Elkas <\.i-sdde-i sidre-i ess Sene sitte ve hamsn ve tis'a mi'e Saferinin yirmisinde sbk slk- beyna getirilen ahvl muhakkak ve makl-i musaddak zre Elkas Mirza safka- ahd ve sadkati teedd ve peymn ile kav'id-i ubdiyyetini te'kd ve teld itmek in sultn- zHu'llh hazretlerinin sitn- gerdn- iktidarna seferinin ibtids ile hatimesin vuku 'u zre ale't-tafsl iftith idp rlmitmidi..."

c) Anonim Tevrh-i Al~i Osman(Giese neri) Trh-i l-i Osman'n dier eserler ile mukayeselerine gelince; Matrak Nasuh'un eserleri bir tarafa braklacak olursa, dier eserler ierisinde en fazla irtibat kurabildiimiz Anonim Tevrh-i l-i Osmanlar olmutur. Anonimlerle yaplan karlatrmada, Trh- l-i Osman'n mellifinin Anonim Tevrh-i l-i Osman'lar taslak olarak kulland anlalmaktadr. Eserin bandan, Knn'nin II. ran seferine kadarki dnemde II.Murat dnemi hari Anonm'in bilgileri ile byk benzerlik ierisindedir. Konularn anlatl sras ve olaylarn seyri birbiri ile ayndr. Anonimi erdeki bilgiler baz ifade farkllklar ile Trh-i l-i Osman'a alnmtr. Verdiimiz ksa rnekler de bunu gstermektedir. Trh-i Al-i Osman (v. 13a) Sultan Orhan Kal'a-i znik'i feth idp ve kendye taht idp oturup karr eyledi.
;i

Anonim Osman (s.17) "Andan

Tevrih-i sonra

Al-i Orhan 195

Mustafa Karazeybek

Olu Sleyman h'a zniknid sancan virp Taraklu Yenicesi ve Gynk ve Mudurnu vilyetlerine lavle eyledi ve bir olu dahi ki Murad Han Gz'dir ana Burua sancan virp ..." Trh-iAl-i Osman (v. 40b) "... s elebi karnda Ms elebi ile bir nice zemn cenk eylediler hir'1-emr Ms elebi glib olup karnda s elebi'i ortadan gLriip andan kends Burusa'ya gelp oturup birka gn karr i dince dein ki Mr Sleyman ki Yldrm Hn'n ulu oludur, asker cem' idp Burua zerine hcum idicek Ms elebi Mr Sleyman'a mukabil olamayup Burusa'dan kup kaup Karaman vilyetine gidp..."

znikmid'i olu Sleyman Paa'ya virdi. Yenice'ye ve Gynk'e ve Mutrn'ya havale olmud ve Burua sancan oh Murad Gaz'ye virdi..." Anonim Tevarh-i Osman (s. 50,51) Al-i

"... s ve Ms Karesi li'ndc birbirin kovagitdi. Ahir'lenr Ms s'y bulup aradan gtrdi. Andan Ms elebi Bursa'ya vard. Andan Emir Sleyman Bursa'ya geldi. Andan Ms elebi kad. Karaman'a eitdi..."

Bunun yannda umumiyetle konular Anonim'de ksa ve zet; Trh-i l-i Osman'da daha teferruatldr. Anonim'de birka cmle ile bahsedilen baz hadiseler Trh-i Al-i Osman'da ayr balklar altnda zikredilmektedir. Mesel: Bursa'nn fethi, Osman Gazi'nin vefat, l.Murad'm ldrlmesi ve yerine Yldrm Bayczd'in gemesi hadiseleri Anonim'de ksaca geilirken ayn konular Trh-i l-i Osman'da uzun bir ekilde anlatlmaktadr. Yine birok yerin fethi Anonim'de sadece fcthcdildikleri belirtilerek geilirken Trh-i l-i Osman'da nasl fethedildikten ayr ayr nakledilmektedir. Mesel; Balkesir. Bergama ve Edirne'nin fetihleri hakknda Anonim'de sadece "nevhleri ile fethedildi" denilirken, Trh-i l-i Osman'da nasl fethedil dikleri ayrntl olarak anlatlmaktadr. Bunun yannda Trh-i l-i Osman, Anonim, e nazaran daha fazla konu iermekledir. Trh-i Al-i Osman'n mellifinin mahadelcrine dayanarak kaleme aldm dndmz konular, zellikle II. ran seferi hazrlklarndan eserin sonuna kadarki blm Anonimler ile mukayese edilemiyecek kadar geni ve teferruatldr. Ftih Sultan Mehmed dneminde Trh-i l-i Osman'da bulunan stanbul'un tarihi ve Ayasorya'nn inas bahsi Anonim'de de vardr. Bu konularda her iki eserdeki bilgiler birbirine benzemektedir. Trh-i l-i Osman (v. 67a) "... hir'1-emr ol kzn temmet ahvlinden haberdr olup kend saraynda olan htnu pula lapdu sebebden hatemi nbvvet elinden gidp ve ol kza ol mertebe myil olduundan tr kendyc bunca akabeler vakf olup tc [] tahl elden
196

Anonim Tevarh-i l-i Osman (s. 80) hir'1-emr Sleyman Peygamber ol kz puta tapdu ccilden Sleyman Hak tarafn koyup ol kza gnl virdi ecilden akbet bunca vak'alara urad. Tacndan tahtndan

KnnDneminde Yazlm Bir THh- Al-i Osman

gidp krk gn temam eytn- recm emri ile o dv- sakm talt- Sleyman'da mukAm olup ve Sleymanlk idp ve kend bu kadar zaman vre ve sergerdn olduuna..."

vre olup bir dv sihr idp Sleyman'un tahtna gep hkm-i hkmet idp krk gn tamm Sleyman tahtndan ayrlup avarelik ekdi..."

Bu konularda eserler aralarndaki iark; daha nceki konularda olduu gibi Anonim'deki bilgilere nazaran Trh-i l-i Osman'n daha fazla bilgi ihtiva etmesidir. stanbul'un tarihi ve Ayasofya'nn inas hakknda her iki eserde bulunan bilgilerin ayn kaynaklardan alnd anlalmaktadr.

d) Ltf Paa Tarihi

Trih-i l-i Osman'n bandan fetret devrine kadarki dnemle Fatih dnemindeki stanbul'un tarihi ve Ayasofya'nm inas bahsi le Knn Sultan Sleyman'n saltanatnn ilk dnemleri hakkndaki bilgiler ve anlat tarzlar birbirine yalandr. Ancak Trh-i l-i Osman, Ltf Paa Tarili'm gre dala geni bilgi vermektedir. Dier dnemler hakknda verilen bilgiler ise farkldr, zellikle Trh4 kl' Osman'n son ksmnda mellifin kendi mahadelerine dayanarak yazdm dndmz ksmlardaki bilgiler Ltf Paa Tarihinden ok daha mufassaldr. Kanaatimizce iki eser arasndaki benzerliklerin sebebi, melliflerin ayn kaynaklan kultanmalarndandr. Trh-i I-i Osman (v. 1 a-1 b) "... Sleyman h bahdr cllibin mikdr Trkmn evi ile Erzincan yolundan vilyet-i Rm'a kadem basup, Amasya tarafna gelp ol etraflarda alt yl mikdr kiiffr- nel'nler ile gazalar dp nice yerler feth itdikden sonra kbet'1-mr dnp Halcb vilyetine kup Ca'ber nm kal'a nne gelp b-i Frat'dan gzer itmek in bir yere urayup gemek steyince; ittifak kaz-i kudret ol sunun gzer itmek in uraduu yirin kenar yr ve arak olman bind atyla suya batup fenadan saray- bekaya gp..." e) kpaazde Tarih? Trh-i l-i Osman ile kpaazde Tarihi arasnda olaylar zinciri ve ihtiva ettikleri bilgiler asndan benzerlikler bulunmaktadr. Her iki eserde baz farkl konu ve rivayetler mevcul olmakla birlikte Osmanllarn ilk dnemlerine ait birok konu Ltti Pa^a, Tevrh-i At-i Osman, (er. l Bey), istanbul 1341. kpaazde, Tevrh-i l-i Osman, (ner. l Bey), stanbul 1332. 197 Ltj Paa Tarihi (s. 18) "... Sleyman al kim Osman'n dedesidir. 01 fetertda Rum vilyetine azm ve niyyet-i cezm idp doru Erzincan'a gelp Erzincan'dan Rum vilyetine ki Amasya tarafdr gelp anda hayl zaman gaza ildi. Andan gir Haleb'e kd. Haleb'den Ca'ber kal'asna revnc olup ve Frat suyun gemek kasdn eyledi. Kaza ve kader u slb zerine car oldu kim syir halkdan gedin kend urayup n hod yr imi atyla bile belrsz

Mustafa. Karazeybek

hakknda verdikleri bilgiler birbirine benzemektedir. Ancak anlat ve ifade tarzlar farkldr. Bilgilerin birbirlerine benzemesinin sebebi; Tni-i l-i Osman'n mellifinin kpaazde'y kaynak olarak kullanmas ve Osmanllarn ilk dnemlerine ait kaynaklarn kstl olmas nedeniyle kaynaklarn mellifler tarafndan mtereken kullanlmasndan olmaldr. Tnh-i l-i Osmari&ak stanbul'un tarihi ve Ayasofya'nn inas konular isetkpaazck^'de mevcut deildir. Trh-i Al-i Osman (v. 5b) "...Samsa avu dimekle mehur bir knesne varidi, bahdr er idi ve hem Osman al Gz'nin sbkdan cmekdar yoldalarndan idi, aya zre durup Osman ah Gz hizmetine ba koyup yir-yurl idimek itin birka pare ky laleb idikde, Osman al Gz dahi kabul idp kal'a-i Lefke civarnda Yeniehir suyu kenarnda bir kal'ack varidi ol hisarcuka tbi1 olan il [] vilyeti mezkr Samsa avu'a ihsan eylediler..." Akpaazada Tarihi (s. 24) "...Samsa avu geld eydr; bu vilyeti bana ver kim bunlar yine yg olmular. Osman Gz eydr; vilyetin ba ; zsm virmezin, zr bunlun vilyetinden karmazam. lefke yannda dere aznda Yeniehir suyunun kenarnda bir hisarck vard an Samsa avu'a virdi..."

Netice olarak Trth-i l-i Osman; Matrak Nasuh tarafndan Mecma'ilevrh'in deiik bir versiyonu eklinde kaleme alnan Cmi'fi'f.-ievrth'\n Osmanl tarihine hasredilen ikinci cildi olmaldr. Yaklak olarak 1560 tarihlerinde yazlm olan eser; Matrak'nn daha nce Osmanl tarihine dair yazd muhtelif eserleri zetleyerek halkn anlayabilecei sade bir dille yeniden kaleme ald tek ciltlik farkl bir eseridir. Bu bilgiler Nasuh'un yazd tahmin edilen ve kendisinin de yazdn ifade ettii ancak gnmze kadar tespit edilememi mstakil bir Osmanl Tarihinin varln ortaya koymaktadr.

198

Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi Say IV, zmir 2000, s*. 199-208.

MUSTAFA KEMAL PAA'NIN M FETTLK GREV BLGESNDEN GER ARILMASINA NEDEN OLAN GELMELER

Zekeriya TRKMEN' GR Mtareke Dneminde kumlan asker mfettilikler ierisinde phesiz en nemlisi IX. Ordu (in.Ordu) Kafalar Mfettilii idi. Bu mfettilik gerek Anadolu'daki ordunun yeniden tekiltlanmas hususunda, gerekse lkenin kurtarlmasnda byk rol oynayacak olan Mustafa Kemal (ATATRK) Paa'run emrinde bulunmasndan dolay son derece nemli idi. Mondros Atekes Antlamas imzalandktan sonra, Adana'dan hareketle 13 Kasm 1918'de stanbul'a gelen M.Kemal Paa, lkenin iinde bulunduu kt artlardan kurtulabilmesi iin siyas yollardan zm aramann faydal olacana inanyordu.O stanbul'a geliinden, 1919 yl Nisan ayma kadar geen be aylk sre iinde eitli temaslarda bulundu.1

Dr., Genelkurmay ATAE Bakanl, Atatrk Aratrma ve Eitim Merkezi. M. Kemal Paa, istanbul'daki faaliyetlerinde esas olarak hkmet kurmak, olmazsa kurulacak hkmete Harbiye Nazn olmak, ya da mebus olarak meclise girmek arzusunda idi. O, bu faaliyetleri srasnda ayrca tttihad ve Terakki Cemiyeti yetkilileri ile yaknlamay, Meclis-i Meb'usn eski reisi Ahmet Rza Beyle temas kurmay dnd gibi: dnemin nde gelen asker-devlet adamlarndan Ahmet zzet Paa ile de temasa gemek niyetinde idi. Bk.. Sina Aksin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, stanbul 1983, s. 125-133. te yandan, M. Kemal'in bu dncelerini uygulamaya kaymas mmkn olmad. Bu dnemdeki faaliyetlerini bilahare Falih Rfk'ya anlatan M. Kemal Paa: "' Ar ve kafi bir kararn doruluuna inanmak iin vaziyeti her kesinde mtalaa etmek, tereddde yer brakmamak, baka ihtimal kalmadna inanmak iin mtareke esnasmdadrt-be ay (13 Kasm 1918 - 16 Mays 1919) stanbul'da kaldm'1 belirtmiti. Bk., Falih Rfk Alay, Atcailrk'iin Bana Anlattklar, stanbul 1955, s.97. Mustafa Kemal Pasa bu srada ngilizlerle de temasta bulunmaktan geri kalmamt. O, basn yoluyla ngilizler'den yana bir tavr sergileyerek onlarn phelerinden uzak durmay planlar ve 17 Kasm 1918Me Minberde , 18 Kasm 1918Me Vakil'de yaymlanan mlakatnda; ngilizler'in Osmanl Milleti'ne gsterdii iyi niyet ve dostluktan uzun uzun bahsetti. Geni bilgi iin bk., Jaeschke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, s.99; Atatrk'n Sylev ve Demeleri (ASD.), c.m, (1961), s.l. Hatla

Zekeriya Trkmen

M. Kemal Paa, stanbul'da bulunduu sre zarfnda politika gerei, ngilizlerle mnasebetlerde bulunmaktan ekinmiyor, saray ve evresiyle olan ilikilerinde de dikkatli davranyordu. Nitekim, bu srada stanbul'da ynetimin kar olduu eylere kendisinin de kar olduunu gsteriyor ve siyas taktikler sergiliyordu. Bu arada belirtmek gerekirse, kendisi, bir sre Padiah Vahdettin1 yaverliini yapm", dier taraftan anakkale'deki baarsndan dolay herkese tannm bir generaldi. te bu durumu ok iyi deerlendiren M. Kemal Paa, stanbul'da kald sre iinde bir ka kez (15 Kasm, 29 Kasl ve 20 Aralk 1918 tarihlerinde padiah ile grme frsatn buldu. Keza, M. Kemal Paa'mn yukarda izah edilmeye allan tasar ve dnceleri ok ince dnlm fikirlerdi. O, bu laktiklerinin bir sre sonra ortaya kan gelimelere baklrsa zararm deil, faydasn grd. stanbul'da srdrlen uzun temaslarn sonunda M. Kemal Paa'nn ordu mfettii olarak Anadolu'ya gnderilmesi uygun grld3.M. Kemal Paa. 30 Nisan 1335 (1919) tarihinde IX. Ordu Kt'at Mfettiliine tayin olundu4.Ayn gn Harbiye Nazn (Milli Savunma Bakam) akir Paa tarafndan sadaret makamna, yaplan bu tayin hakknda bilgi verildi5, bundan sonra, IX. Ordunun iae ve ikmli iin vilayetlerle yazma balatld6. Mfettilik talimatnamesine gre, M. Kemal'in grevi, Samsun ve evresindeki ekyalk hareketlerini engellemek, sonra da Anadolu'nun eitli yerlerinde beliren kuva-y milliye veya uralar ortadan kaldrmak, tilaf Devletlerinin istekleri dnda bir harekette bulunmamak, onlarn ikayet ettikleri olaylar nlenmekti.

4 5 6

bu srada M. Kemal ngiliz casusu Rahip Frew'le temas kurdu. Bk., Jaeschke, Ayn eser, s.97; S. Sreyya Aydemir, Tek Adam, c.I. (1969). s.372. M. Kemal Paa 23 Eyll 1918 tarihli irade ile yaveran- hazret-i ehriyarlige getirildi. Bk., Babakanlk Osmanl Arivi, Babali Evrak Odas (BOA.BEO.), Harbiye Giden nr: 340052. 9 Austos 1919 tarihinde de yaverlik rtbesi kaldrld. Bk, BOA.BEO., Harbiye Giden nr: 343882. Mirliva Mustafa Kemal Paa ile Sultan Vahdettin arasnda padiahn elzadelik dneminde Almanya seyahati vesilesiyle bir yaknlk kurulduunu Tekilat- Mahsusa'nn lideri olan Hsamettin Erlrk de eserinde izah eder. Bk., Hsamettin Ertrk, Milli Mcadele Senelerinde Tekilat- Mahsusa, Gnkur. Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl (ATAE) Ktphanesi, Daktilo Metin, s.87 vd. Hsamettin Ertrk, Aym eser, s.88 vd; Bu konu daha sonra yaplan aratrmalarda da ele alnmtr. Mesela David Fromkm batl gz ile olaylara yaklaarak, bu srada btn gelimelerin M. Kemal Paa'nn lehine olduunu ifade eder. M. Kemal'in mfettilik iin Samsun -yolculuunu bir yerde XX. yzyln en byk politik yolculuu olduunu belirtir. Bk., Bara Son Veren Bar, (ev. Mehmet Harmanc), istanbul 1994, s.404, BOA. BEO., Harbiye Giden nr:342765; BOA. Dosya Usul rade Tasnifi (DUT.), nr: 68/11. n. Kur. ATAE Arivi: 1 -1, Kls:l 1, Ds: 164, F: 1;BOA. Harbiye Terliat, Tevcihat nr: 67/5. BOA. Dahiliye ifre Kalemi (DH.FR), nr:99/55; ayrca bk., Midhat Sertolu, "Mill Mcadelede M. Kemal ile lgili Bilinmeyen Belgeler", Belgelerle Trk Tarihi Dergisi (B'ITD.), Sy:14, (Kasm 1.968), s.5-41.

200

Mustafa Kemal Paa 'tun Mfettilik Grev Blgesinden Geri anlmasma Neden Olan Gelimeler Mustafa Kemal Paa'nn Samsun'a Hareketi ve Blgedeki Faaliyetleri ngilizlerin Endieleri 15 Mays 1919 gtini vedalamak iin Babli'ye giden M. Kemal Paa, orada, zmir'in igal haberini ald ve hkmet erknn da byk bir tela ierisinde buldu, Ertesi gn (16 Mays) yaplan selamlk resmine Bahriye Nazn Avni ve Erk- Harbiye-i Umumiye Reisi (Genelkurmay Bakan) Cevat Paa ile birlikte tkatldktan sonra7, -leden sonra- saat 16.00'da Bandrma Vapuruna binerek maiyeti i k \ Samsun'a hareket etti9. M. Kemal Paa gnlk bir yolculuktan sonra 19 Mays 1919*da Samsun'a vard. Paa ilk i olarak mntkasnda bulunan Sivas, Van, Erzurum, Trabzon. Ankara, Kastamonu, Mamretilaziz (Elaz), Diyarbekir vilayetleri ile Erzincan mstakil mutasarrfl ve 15. ve 20. Kolordu komutanlklarna iki numaral emrini yaynlad. Bu emrinde, Samsun'da bir ka gn kalacan, memleketteki asayisizlik ve ekyaln sebepleri hakknda gerekli bilgiyi toplamaya alacan, bu konuda valilerin kendisine yardmc olmalar gereini hatrlatmakta di10. M. Kemal'in Samsun'da bulunduu 24 Mays tarihine kadar, mfettilik ile hkmet arasndaki yazmalarn gayet normal devam ettii fakat, zaman zaman gr ayrlklarnn ortaya kt grlyordu. Havza'ya geiinden sonraki gnlerde gr ayrlklar daha da artt. M. Kemal Paa, Samsun'daki igal hadisesi ile zmir'in igaline kar duyulan tepkiyi 20 Mays tarihli iki ayr telgraf ile sadarete bildirdi". Paa, telgrafnda, bu tr saldrlarn hkmete

ASD. , c.I, s.15; Jaeschkc, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, c.I, s.32; br ksm kaynaklarda selamlk grmesinin 15 Mays'ta yapld belirtilmektedir. Bk., kdam nr: 7998, 16 Mays 1335; Yusuf Hikncl Bayur, Atatrk, c.I, Ankara 1970, s.303; Miralay Mehmet Arif, Ayn Eser, s.25; Mustafa Kemal Paa'nn maiyetinde unlar bulunuyordu: M. Kemal Paa'nnmaiyetinde ili. Kolordu Komutam Erkn- Harp Miralay Re'let (Bele Paa) Bey, Erkn- Harp Miralay, Mfettilik kurmay bakan Manastrl Kzm (Dirik Past) Bey, Tabip Miralay brahim Tal (ngren) Bey, Erkn- Harp Kaymakam Mehmet Arif Bey (Ayc), Erkn- Harp Binbas Hsrev (Gerede) Bey, Topu Binba Kemal (Doan) Bey, Tabip Binba Refik (Saydam) Bey, Yzba Cevat Abbas (Grer), Yzba Mmtaz (Tnay), Yzba smail Hakk (Ede), Yzba Ali evket (ndersev), Yzba Mustafa Vasf (Ssoy), stemen Hayati, stemen Arif Hikmet (Gereki), stemen Abdullah (Kunt), Temen Muzaffer (Kl), Birinci snf ktip Faik (Aybars), Drdnc sim I" ktip Memduh (Atasev) Beyler bulunuyordu. Bk., Fethi Tevetolu, Atatrk'le Samsun'a kanlar, s. 16. Alemdar nr:86-l 396, 17Mays 1335; Jaeschkc, Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri, s.117. Gn. Kur. ATAE Arivi: 1-1, Kls:ll,Ds: 164, F:22,19 Mays 1919. Babakanlk Osmanl Arivi Daire Bakanl Yay., Atatrk'le lgili Ariv Belgeleri, Ankara 1982, Belge nr:25; M. Kemal Paa ayn yoldaki telgraflar Harbiye Nezaretine de gndermiti. Bk., Harp Tarihi Vesikalar Dergisi (HTVD.), Sy:4, (1953), vesika nr:68. 201

Zekeriya Trkmen nlenmesi iin gerekli tedbirlerin alnmasn ve kendisinin de bunlardan haberdar
1 f

edilmesini istedi \ stanbul'da ise, IX. Ordu Kt'aal Mfettii M. Kemal Paa'nn geni bir subay kadrosu ile Samsun'a gitmesinden ve orada mill galeyana neden olmasndan dolay n ngilizler in kukusu giderek arll. ngiliz gal Kuvvetleri Karadeniz Ordusu Komutan General Mnc, 19 Mays 1919 gn Harbiye Nazrna gnderdii ifrede duyduklar kukulan anlatt. Milne, IX. Ordu dald halde ona bal birlikler iin bir mfettiin geni bir kurmay heyetiyle gnderilmesinin asl amacnn ne olduunu renmek istedi. General, ayrca bu hey'elin, niin Sivas'a doru hareket etmekte olduunu merak ettiini belirterek bu konunun aklanmasn istedi*3. Nitekim, yukardaki bu ngiliz tepkisine kar Osmanl hkmeti iki ayr cevap verdi. lk cevap Harbiye Nezareti tarafndan verildi. Erkn- Harbiyc-i Umumiye Reisi Cevat Paa'nn imzas olan bu belgede IX. Ordu Mfettiliinin Konya'da kumlan Yldrm Kt'aat (II.Ordu) Mfettiliinin benzeri olduu ve belirli bir merkezi olmad akland. Mfettilikten beklenen grevlerin ise unlar olduu belirtiliyordu: Geni bir blgeye dalnu olan birliklerin genel durumlarm yerinde incelemek, blgedeki tfek, srg kolu ve top kamalarnn toplanp belirlenen yerlere gnderilmesini salamak, blgede her hangi bir asayisizlik olayna yer vermemek14.Cevat Paa'mn ngilizlerce verdii bu cevaba baklrsa M. Kemal Paa'mn Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisi tarafndan korunduu anlalmakta idi. te yandan, Sadrazam Damat Ferit ise; ayn zamanda Hariciye Nazn sfat ile 25 Mays'la Milnc'e verdii cevapta; M. Kemal'in Anadolu'da grevlendirilmesinin ilk nedeninin Galthorpe'n 21 Nisan 1919 tarihli notas olduunu vurguladktan sonra, lkedeki asayisizlik, skn ve asayiin her hangi bir ekilde bozulmasn nlemek amacyla bu ordu mfettiliinin kurulduunu ve dou vilayetlerinde grev yapacan belirtmekte idi' 5 . Samsun'da bulunan ngiliz istihbarat subaylar ise, stanbul'daki ngiliz Yksek Komiserliine ordu mfettiinin almalar hakknda devaml raporlar veriyorlard. Yzba Hurst. 21 Mays tarihli raporunda Samsun yresindeki ete faaliyetlerinden ve ehre Rusya'dan 500 Rum'un getirilip yerletirildiinden bahsettikten sonra, M. Kemal'in blgeye var ve tefti gezileri hakknda nemli bilgiler aktaryordu10. te yandan M. Kemal Paa da. sadarete gnderdii raporlarnda ngiliz faaliyetleri hakknda 17 bilgiler vermekte idi .Nitekim M. Kemal, asayisizlik hakknda 21, 22 ve 24 Mays 18 tarihlerinde be ayrntl rapor gnderdi .Bu raporlarda jandarmann takviye edilmesini istedi; Harbiye Nazn evket Turgut Paa da 26 Mays tarihli cevab telgrafnda bunu

12 13

14 15 16

17 IK

Mithat Sertoglu. "Mill Mcadelede Ata'nn Bilinmeyen Bir Telgraf]", BTTD, Sy:5, s.9. Gn. Kur. ATAE Arivi: 1-1, Kls:11,Ds:l 64, F:29; HTVD., Sy:I, vesika nr;l 5; ayrca bk.Jaeschke, Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri, s.269-270. HTVD, Sy:l, vesikanr:16. Jaescbke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, s.267-269. Yzba Hursftan Amiral Calthorpe'a gnderilen bu mufassal rapor iin bk. Bilal N. imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, c.I, Ankara 1992, s.4-5. BA.BEO., Dahiliye nr:343451. HTVD-, Sy:4. (1953)vesikanr:69, 71, 77; ASD., c.IV, nr:12.

202

Mustafa Kemal Paa 'nn Mfettilik Grev Blgesinden Geri arlmasna Neden Olan Gelimeler

yapacana dair sz verdi .Bu yazmalar srasnda M. Kemal, lkede asayiin salanabilmesi iin devlete jandarma saysnn 75.000 kii olarak gsterildiini ve 20 kendi teklifinin de buna uygun olduunu belirtmekte idi .Halbuki mtareke hkmleri gerei jandarma says 43.000 civarna indirilmek durumunda idi. Aynca Canik livasnda asayiin salanabilmesi iin de, halktan bir ka bin askerin silah altna alnmasn teklif eden Paso, bu durumun tilaf temsilcilerine kabul ettirilmesini de islemekte idi 21 . Nitekim bu istekler, 28 Mays 1919 tarihli Hey'et-i Vkel toplantsnda etraflca grld ve uygun bulunarak22, alman karar ayn gn Damat Ferit tarafndan M. Kemal Paa'ya ifre edildi. Damat Ferit ifrelelgrafnda. jandarmann arttrlmas hususunau aklamay getirmekte idi: " Devletin halen muhta olduu jandarmaya kayd keyfiyetinin de bir vaztfe-i vataniyye ifsndan ibaret olduunun, icap eden mahallerde ahaliye hsn-i suretle ifnam tenn-i maksada hadim olacana binen, cihet-i mlkiyye ve askeriyye tarafndan ana gre Icdbir ve tcebbst- lazineni ifasyla icab miktar jandarmann kayd ve istihdam esbabnn istikmli, Hey'et-i Vkelca kararlatrlm ve Harbiye ve Dahiliye Nezaretleri'ne tebligat yaphmlr."23 Mustafa Kemal Paa'mn Mfettilik Blgesinden Geri arlmas M. Kemal Paa'mn Samsun'a gidiinden sonra ngilizler kendisinden phelenmeye baladlar. M. Kemal'in mfettilik mntkasndaki tutumu. ngilizlerin kukularm daha da arttrd. ngilizler, Sadrazama ve hkmete bask yaparak nlemler alnmasn isledi. Bu srada memleketin eitli yerlerinden gelen telgraflar, hkmete gven duyulmadm belirtiyordu. Nitekim, igal olaylar karsnda pasif davranan hkmete halk ho bakmyordu.Bu srada Paris'e bar grmelerine giden Sadrazam, hkmet bakanlna, M. Kemal'in ordu mfettiliine atanmasna bandan beri kar kan eyhlislam Mustafa Sabri Efendi'yi brakt. Bu durumdan yararlanmak isteyen ngilizler hemen devreye girerek M. Kemal'in geri arlmas yolunda hkmete bask yapmaya balad. 3 Haziran 1919 gn M. Kemal Paa nemli bir giriimde bulundu. Osmanl murahhaslarnn 1 Haziran'da Paris Bar Konferansna arldnn, hkmet tarafndan bildirilmesi zerine mfettilik mntkasndaki kumandan ve valilere "'kiiye zel" olarak bir telgraf ekti. Bu telgrafnda, halkn tepkisinin tilaf Devletleri tarafndan dikkate alnmak mecburiyetinde olduu, yaplan miting ve sairenin hedefine ulat belirtiliyordu. Ayrca Yuanhlar'm zmir'i igal ettikleri bir zamanda milletin istekleri ile Paris Konferansna gidecek hey'etin istekleri arasnda bir uygunluk bulunmas gerekiyordu24. te yandan, bu konferanstan ksa bir sre nce 26 Mays
19 20 21

19

11

BOA.MVM..nr:215.s.132. ^ BOA.DH.FR., nr:99/385.

24

HTVD.,Sy:4. vesika nr: 78,82. BOA.BEO., Harbiye Giden nr:343181; HTVD., Sy;4, ayn vesikalar. Gn-Kur.ATASE Arivi:] -1, Klsll, Ds:l 64, F:48-l; BOA.BEO., Harbiye Giden nr: 343 181.

Kemal Atatrk. Nutuk, c.l, s.27-29.

203

Zekeriya Trkmen 1919'da toplanan Saltanat urasnda, hemen herkes mill bamszln korunmas ve 25 millet adna alnacak kararlarn bir mill uraya verilmesi gerei istendii halde . hkmetin srtn dayadL Hrriyet ve tilaf Frkas adma konuan Sadk Bey, ngiltere 26 himayesini teklif ediyordu . unu da belirtmek gerekirse, M. Kemal'in 3 Haziran'da Havza'dan Harbiye Nezaretine gnderdii telgraf. tilaf Devletleri istekleri dorultusunda hareket etmek durumunda kalan hkmete bir bakaldr niteliinde idi. M. Kanal bu telgrafnda; "'tilaf Devletleri milletimizin hukuk ve istiklaline riayetkar kalmadka ve millet ve devletin tamami-i masuniyetinden emin bulunmadka... tezahrl- milliyeyi men' ve tevkif iin nefsimde ve hi kimsede kudret ve takat gremeyeceim gibi, bu yzden kacak olay ve gelimeler karsnda sorumluluk kabul edecek ne kumandan, ne mlkiye memuru ve ne de hkmet tasavvur edemiyorum27 diyordu. Mustafa Kemal'in Grevden Alnmas Yolunda ngiliz'lerin abalar, Hkmetin Tutumu Bu srada ngiliz istihbaratndan Yzba Hurst ise. Merzifon'dan Amiral Galthorpe'a gnderdii ifre telgrafta. III. Ordu Mfettiinin faaliyetleri birer birer sralyor; M. Kemal'in "telgraJhalencri deta tekeline alm olduunu'' ifade ediyordu28.Hursl'tan gelen bu raporlar, ngiliz igal kuvvetleri komutanln harekete geirdi. General Milne, 6 Haziran 1919'da Harbiye Nezaretine verdii notada M. Kemal Paa ile maiyetinin derhal stanbul'a arlmasn istemiti. ngiliz komutana gre. o gnn kritik artlar iinde tannm bir Trk generalinin, emrindeki subaylarla birlikte Anadolu'da dolamas huzursuzluk yaratacak nitelikte idi. Ayrca asker ynden bir faaliyette bulunmasna da gerek yoktu29. Milne'in bu eniri yannda Galthorpe da 8 Haziran (1919) tarihinde Osmanl Harbiye Nezaretine gnderdii ifre telgrafta, Samsun mntkasndan i kesimlere gitmek iin hazrlanan M. Kemal Paa'mn geriye arlmasn istedi30. Bu maksatla ngiliz Asker Ataesi Deedes, 8 Haziran'da Sadrazam ve Dahiliye Nazn Vekili eyhlislam Mustafa Sabri Efendi ile bir grt. Bu grmede Sabri Efendi, M. Kemal'in geri arlmas yolunda istekte bulunduklar iin ngilizler'e teekkr dahi etti. Sadrazam vekiline gre, Anadolu'daki hareketin ardnda Harbiye Nezaretinin bulunduu bir gerekti. Deedes. Anadolu'daki milliyeti hareketin bir ittihatlk hareketi olarak yorumlanmas konusunda Sabri Efendi ile hem

26

Tayyip Gkbilgin. Milli Mcadele Balarken, s.95-119. Sina Aksin. Ayn eser, s.339-340. HTVD.. Sy:5, (1953), vesika nr:95; Kemal Atatrk, Nutuk, c.I, s.26. 28 Bilal imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, s.I, s.15-23. 29 HTVD., Sy:l, vesika nr: 17; vesikann ngilizce metni iin bk. HTVD., Sy:19, (1957), vesika nr:494. 30 BOA.DH.KMS., Ds:53-1, nr:43, F:2; Bilal imir, Ayn eser, c.L s. 10. 204
27

Mustafa Kemal Paa 'mn Mfettilik Grev Blgesinden Geri arlmasna Neden Olan Gelimeler fikir idi. ngiliz Generali bu srada ngiliz Muhipler Cemiyetinin kurucular arasnda yer 31 alan Sait Molla ile de bu konuda grmekte idi . Bu gelimelerin olduu esnada, ngilizler'in kararl tutumlar karsnda akna dnen Osmanl hkmeti, elikili tavrlar sergiliyordu. Hkmetin sivil kanad ngiliz gr ve istekleri dorultusunda bir politika izlerken, asker kanada baklrsa, farkl bir gr iinde bulunduklar anlalr. Nitekim Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisi Cevat Paa, Milne'nin notasna 8 Haziran tarihinde u cevab verdi: "M. Kemal Paa'mn IX. Ordu Kt1 alan mfettiliine tayininde en etkili sebeplerden biri ngiltere Devleti mmessilinin Bbliye verdii bir nota olmutur. Bu nota zerine Sadrazam (Damat Ferit), siyas mmessil ile grm ve bir mfetti gnderileceini sylemi, her hangi bir itiraza maruz kalmamtr. Hususiyle o sralarda silahlarn toplanmad ve nakledilmedii hakknda bir ok ikayetler de vard. Binaenaleyh ikayetin nn almak, hem de hkmetin mtareke hkmleri gerei mes'ul olduu asayi ve inzibat teinin etmek amacyla hkmetin karar ile lke ayr mfettilik mntkasna taksim edilmi, her mntkaya da bir mfetti tayin olunmutur.M. Kemal Paa da bunlardan biridir. Talep ve tasvip buyurduunuz ekilde Yakup evki Paa'mn yerine tayin edilmitir. Ancak bar kadrosu olduundan ordu komutan deil, ordu mfettii unvanna sahiptir.,. Byle bir mfettiin vilayetleri dolamasnn halk rahatsz m, yoksa teskin mi edeceinin takdirini memleketin lectibeli bir asker evld ve mes'ul nazr olarak acizlerine tcrkcdilmesii rica eder ve sekiz aydan bu yana devam eden bir mtarekeden soma artk Trkler ve Mslmanlara ltfen gven duymanz rica ederim,.."32. Cevat Paa'nm cevabndan da anlaldna gre, bu grevlendirmede yani mfettilik mes'elesinde ngiliz temsilcilerinin arzusu da dikkate alnm; te yandan, Damat Ferit ile ngiliz siyas mmessili Ryan grp anlamlard. Bu gelimeler olurken Havza'da bulunan M. Kemal, buradaki faaliyetlerinden dolay. ngilizlerin kukularn daha da arttrmakta idi. Paa tarafndan Sadrazam ve hkmete gnderilen telgraflarda ngilizlere kar nlemler alnmas isteniyordu. te bundan dolay M. Kemal Paa ile hkmet arasnda ilk kovalamaca ve sinir sava balam oldu. Harbiye Nazr evket Turgut Paa, ngilizler'in isteini kabul eden Meclis-i Vkela (Bakanlar Kurulu) kararma uyarak M. Kemal'den 8 Haz.iran'da, " elindeki istimbotlardan biri ile hemen stanbul'a dnmesini" istedi33.te yandan, hkmetin sivil kanadnn M. Kemal'in stanbul'a hemen dnmesi yolundaki almalar karsnda. evket Turgut Paa, M. Kemal'in bakente dnmesi hakknda hi bir aklamada bulunmuyordu. M, Kemal gnderdii telgrafta, arlma gerekelerim sorduktan sonra, kmr ve benzin skntsndan dolay gecikeceim ileri srerek34, gerek nedeni renebilmek iin de Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisi Cevat Paa'ya
31 32

Bilal imir, Ayn eser, s.11-14. Gn.Kur.ATASE Arivi: 1-1, Kls:l 1, Ds: 164, F:76, 76-1, 76-2; Ayrca bk.HTVD., Sy:l (1952), vesika nr: 18-a,b,c; Gotthard Jaeschke. Milne'in notasna Harbiye Nazrnn cevap verdiini syleyerek hataya dmtr. Halbuki cevab veren imzasndan da anlald zere Cevat Paa'dr. Kr., Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, s. 125. 33 HTVD.,Sy:l, vesika nr:I9. 34 HTVD..Sy:l, vesika nr:20. 205

"'-"

ZekeriyaTrfcfnen

bavuruyordu. Nitekim Cevat Paa, 11 Haziran tarihli cevabnda; M. Kemal Paa'ya gizlice mes'elenin gerek nedeni yle aklad: "Sizin gibi kymetli bir generalin Anadolu illerinde dolamas kamuoyunda iyi bir etki uyandracandan bahisle 35 stanbul'a arlmanz ngilizler istedi" . Dier taraftan Harbiye Nazn evket Turgut Paa da M. Kemal'e ayn tarihte (11 Haziran) gnderdii telgrafnda; "stanbul'a 36 davetiniz hkmetin karar sonucudur." diye aklamakta idi . Bu yazmalar devam ederken. Hariciye Nezareti Vekletinden Dahiliye Nezaretine yazlan bir tezkireden anlaldna gre, M. Kemal'in grevine Meclis-i Vkela karan ile son verilecei belirtiliyor; ayrca btn mlkiye memurlarnn, bundan haberdar edilmeleri gerei zerinde duruluyordu37. Bylece hkmet ile mfettilik unvan ve yetkilerini brakmak istemeyen M, Kemal Paa arasnda zamanla giderek iddetlenen yeni bir yazma dnemi balad ve bu tam bir ay srd. ngilizlerin kesin ve srarl istekleri karsnda, M. Kemal Paa'nm grevinden azledilmesi an meselesi haline geldi. O, hkmetin ngiliz istekleri karsnda boyun ediini grnce, bir telgrafla padiaha mracaat etti. M. Kemal Paa'nn bu telgraf gayet uzun yazlm bir ikayetname idi. Bu telgrafnda sk sk saltanat makamna balln vurgulamakla birlikte, Anadolu'daki millet, kumandan ve memurlarm dncelerine nfuz ettiinden milletin batan aaya uyank bulunduunu, devletin istiklalini, saltanat ve hilafet haklarm korumak iin gl bir azim ve imanla donanm olduunu belirtiyordu. te yandan bu srada yaynlanm olan padiah'n son hatt- hmynu, milletin azmim arttrmt. M. Kemal'e gre, stanbul'da bulunan korkaklarn ahlkndan yararlanmasm bilen yabanclar; devlet, millet ve padiahna ballk ve fedakrlkla hizmet kabiliyetinde olanlar ortadan kaldrmak istiyorlard. ayet kendisi bakente dnecek olursa; Ah" hsan, Yakup evki Paa, Fethi Bey vb. kumandan arkadalar gibi ngilizler tarafndan tutuklma candan kukulanyordu. Ona gre hkmet, kendisini aldatarak merkeze ekmek istiyordu. M. Kemal bilahere telgrafnda u aklamalarda bulunuyordu: "... Eer icbar edilirscm, memuriyet-i ciznemden istifa ederek kemgn Anadolu'da ve sine-i milletle kalacan ve ve/.if-i vataniyyeme bu kere daha sarih hatvelerle devam edeceim. Ta ki, millet mazhar- istikll ve saltanat ve hilafet-i muazzama-i hmynlar masun- indiras olsun.. "3H. Bu telgrafn M. Kemal'in azlini geciktirmek yannda bir faydas da, kendisini Padiah 39 Vahdetlin'e mill direniin szcs olarak tantmak oldu . M. Kemal Paa 11 Haziran tarihinde Erzurum'da bulunan 15.Kolord komutam Kzm Karabekr Paa'ya gnderdii ifre telgrafta ise, btn bu gelimeleri anlatm ve "milletin hukuk ve istiklalini tayin urunda millet ile beraber almaktan" yana olduunu belirtmiti. Ayrca kendisinin, mmkn olduunca zaman kazanmak ve kararghn memleket dahiline sokmak amacnda olduunu ifade etmiti40. Bu srada
35
36 37 38 39 40

ATTB., c.IV, Ankara 1964. s.29. HTVD.,Sy:L, vesikanv:22. BOA.DH.KMS., Ds:53-1, nr:43, F:2. ASD..C.1. s.15-17. Sina Aksin de bu grtedir. Bk. Ayn eser, s.346. K z m Karabekir, stiklal Harbimiz, s.44.

206

Mustafa Kemal Paa 'mn Mfettilik Grev Blgesinden Geri arlmasna Neden Olan Gelimeler evket Turgut Paa, 15 Haziran'da M. Kemal'e "stanbul'a davetiniz hkmetin 41 karandr." ifadelerini ieren telgrafn tekrar gndermiti . Harbiye Nazr evket Turgut Paa. adeta bu iten yani M. Kemal Paa'nm stanbul'a arlmas hususundan nezaretinin sorumlu tutulmasn istercesine, bu annn hkmet tarafndan yapldn tekrarlyordu. Paa'nn telgrafnda isteksizce bir ar ifadesi gizli idi. Btn bunlardan da anlald zere, M, Kemal Paa'nm hareketi ordu mensuplarnca kalben destekleniyordu. Btn bu gelimeler olurken, hkmet, bu defa Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin telgraflarnn ileme konmasn yasaklad.Posta ve Telgraf Mdr Refik Halit (Karay) Bey, 16 Haziran tarihinde btn posta tekilatna yaynlad genelgesinde, bu demeklerin telgraflarnn kabul edilmemesini tebli etli. Dahilye Nazn Ali Kemal ise, igallerden dolay duyulan znl ne kadar byk olursa olsun, bu aamada hkmetin ne Yunanllarla, ne de bakalaryla savaabilecek bir gc olmadm, bit nedenle "Lkuva-y milliye" adyla birlikler hazrlamann felaketlere neden olacam ileri srmekte idi 42 . AH Kemal'in bu dnemde politikas kuva-y milliye kart-bir yerde laince-ve bekle gr, olanlar kabul et eklinde idi. Bunun zerine M. Kemal Paa, Posta ve Telgraf Mdriyetine gnderdii 20 Haziran tarihl yifrede bu gelimelerden dolay hkmeti protesto elli. Refik Halit Bey'in ifadesiyle; t;...Anadolu'da o iddetli mdahale, stanbul'da bu acele mukabele..." M. Kemal ile balarn kopmasna zemin hazrlad43. Bir mddet sonra da 7/8 Temmuz, 1919 tarihinde stanbul hkmeti ile Anadolu arasndaki ilikiler tamamen kopacak ve Mustafa Kemal Paa nderliinde Anadolu Trk kendi basma Mill Mcadele hareketini yrtmek iin harekete geecekti.

SONU Osmanl ordusunun tasfiyesinin dnld bir srada tekil edilmi olan ve olaanst bir dnem olmas itibaryla geni yetkilerle donatlm bulunan ordu mfettilikleri ngiliz propagandas, basks ve tazyiki, dier yandan hkmetin beceriksizlii yznden lav edildi. Geri Osmanl hkmeti, ekonomik krizden dolay mfettilik tekilatna son verildiini aklarsa da, bu pek inandrc deildi. Geri planda tilaf Devletleri temsilciliklerinin basklan ve zellikle ordu mfettilerinin Anadolu'da kuva-y milliye hareketini rgtlemeleri, halk igal ve ilhaklara kar uyandrmaya almalar byk mitler balanan bu yaplanmalm sona ermesinin nedenleri arasnda idi. Ordu mfettilikleri, 3-3,5 ay kadar sren grevleri esnasmda mill hareketin Anadolu'da yaylp dal budak salmasnda nemli bir grevi yerine getirmiti. Bunlarn bana tayin olunan gen ve dinamik komutanlarn, memleketin iinde bulunduu HTVD.,Sy:l. vesika nr:22. Refik Halit Karay, Mine! Bb lelMihrap, stanbul 1992, s. 156-159. Refik Halit Karay, Ayn eser, s. 160-161; Karabekir. Ayn eser, s.48vd; ayrca geni bilgi iin bk.. Metin Ay. Mareal Ahmet izzet Paa (Askeri ve Siyasi Hayati), Ankara 1997, s.204205.
207

Zekeriya Trkmen durum ve dier gelimeleri, olaylarn gidiatn ok iyi tahlil etmeleri sonucu, bu teekkllerin Anadolu'da birlik ve beraberlik ruhunu salayarak, dmana kar mukavemet duygusunun olumasnda nemli roller stlendiini ifade etmek gerekir. stanbul'un orduyu ayakta tutma fonksiyonunu yitirmesinin ardndan Anadolu'da giderek dallanp budaklanan bir hareketle ordu yeniden- fakat bu defa Anadolu merkezli
. . . .44

- yaplanmann ierisine girdi . Nitekim, Damat Ferit hkmetin ecziyet ve beceriksizlii, tilaf Devletlerinin etkisinden kurtulamamas Anadolu'da halkn bann aresine bakmas iin yeni bir politikann belirlemesini gndeme getirdi. te bu dnemde halk, Anadolu'da Kuva-y Milliyeci komutanlar etrafnda birleerek yresel mcadeleleri balatt. Yresel mcadeleler ksa bir sre sonra da Mustafa Kemal Paa nderliinde topvekun "Mill Mcadele" hareketine dnt.

44

Milli. Mcadele yllarmda ordunun yeniden yaplanmas hakknda geni bilgi iin bk.. Zekeriya Trkmen. Mtareke Dneminde Ordu ve Yeniden Yaplanma (1918-1920), (M.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Baslmam Doktora Tezi), stanbul 1996. 208

Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi Say IV. zmir 2000, ss. 209-218.

NEVRUZ VE OSMANLI DA YAATILD1INA DAR

Muzaffer TEPEKAYA Nevruz; Orta Asya'da yaayan Uygur, Trkmen, zbek, Azeri, Kazak. Krgz gibi Trk topluluklar ile Anadolu ve Balkan Trkleri'nin ve iranllarn "yemgn" ve ylba olarak kabul ettikleri gndr.1 Trk Dnyasnn ortak kltr unsuru olan Nevruz, en eski dnemlerden bugne kadar yaayagelntir. Diva- Lgat-it Trk'te, On iki Hayvanl Trk Takvimi'nde ylba 21 Mart., yani Nevruz'dur. Trkler bugne "yenign" demektedirler.2 Takvin- Celali* de sene ba ve ilk bahar balangc olan bu gn. Rumi takvime gre 9 Mart'a tesadf etmekte ve Nevruz olarak kabul edilmektedir.3 Trklere ait bu kaynaklara gre, Trklerde ylba ve baharn balangc Mart aydr, Nevruz'dur. On iki Hayvanl Trk Takvimi zerine Trkiye'de doktora yapan ranl Ebulfez Nebey, On iki Hayvanl Trk Takvimi'nin balangcnn 21 Mart tarihi ve Nevruz gn olduunu ok net ve ak bir ekilde belirtmitir.'' Yine Batl Trkolog ve Sinologlar, On iki Hayvanl Trk Takvimi'in Trklere zg ve onlarn icad olduunu sylemilerdir. Bunlardan nl Fransz Sinolou Abel Remusat (1788-1832). ;'Bu takvim Trklerin biricik buluudur" derken, bir baka Fransz Trkolog ve sinolou Edouard Chavannes (1865-1918). "Kim ne derse desin her yn ile Trk dncesine uygun olan bu takvim, Trklerin kendi buluudur ve in'e M.48 ylnda Trkler tarafndan sokulmutur'5 demektedir. Trk Dnyasnda en eski dnemlerden beri Nevruz, ylba, baharn balangc, Ergenekondan k, yenign olarak da kullanlmtr.6 Nevruzlu, Nevruz Ky, Nevruz Yard. Do. Dr., Celal Bayar niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi. Nuraniye- Erkin H.Ekrem,'Tl ygurlarda Nevruz Kutlamalar" Anayurttan Atayurda Trk Dnyas, say: 12, Ankara 1997, s.73. Kagar Mahmud, Divan-U Lgat-it Trk, c.I, (ev:Besirn ALalay), Ankara 1939, s.347, M.Abdlhah ay, NEVRUZ Trk Ergenekon Bayram, 8.bask, Ankara 1999, s.69. emseddin Sami, Kamus- Tfirki. Dersaadet 1317, s.1474-1475; Aydn Vilayeti 1304 tarihli salnamesi, zmir Aydn Vilayet Matbas,s.33. Reat Gen, "Trk Tarihinde ve Kltrnde Nevruz" Anayurttan Atavurda Trk Dnyas, say:12; Ankara 1997, s. 1-2. Neet aatay, "Eski Trklerde Takvim", Anayurttan Atayurda Trk Dnyas, say: 12, Ankara 1997, s.55. ay, A.g.e., ss.503-508.

Muzaffer Tepekaya Yaylas gibi yer isimleri; Nevruz, Nevmzay, Atabeg Nevruz. Nevruz Han gibi ahs ! isimleri ve baharn simgesi Nevruz iei de bitki ismi olarak Trk Kltr Tarihi ndc yerini almtr. Buna ilaveten Nevruz iei tabii zelliini, nemli ve anlaml bir molif 7 olarak, Trk ssleme sanatlarnda yaklak bin yldr srdrmektedir. Nevruz iei motifi M..l.Binc ait Altun Y mezarlarnda bulunan (Paznk V.Kurgan). Kagnl boylarnn kullanld kannn stne gerilen renkli keelerden mteekkil adr rtsnde yer almtr.8 Tarihten bugne gelen seyir ierisinde peynir veya kmz tulumunda, hal kilim motiflerinde. Hoca Ahmed Yesevi Trbesi'ndc, giyim kuam ve ev eyalarnda Nevruz iei motifini grebiliyoruz.9 Nevruz gelenei Orta Asya Trk topluluklarnda ok eski tarihlere kadar inmektedir.10 in kaynaklarnda Hunlarn, Milattan yzlerce ytl nceleri, 21 Mart tarihinde hazr yemeklerle kra ktklarn, bahar enlikleri yaptklarn, bu bahar enliklerinin o gnden bugne deimeden gelen det ve gelenekler olduunu reniyoruz.'1 Ts-ma-chian'n yazd Shih-ehi adl kitabn "Hm Tezkeresi" blmnde "Her yln birinci ay olan (ylba) mart aynda Hunlarn btn beyleri Chan-y ordugahna toplanp kendi adetlerine gre eitli kutlamalar ve ibadetlerde bulunduklar"13 yazldr. Yine in kaynaklarnda Gklrkleri otlarn yeermesini yani ballar yeni yln balangc olarak kabul ettikleri belirtilmektedir.13 Ergeekon efsanesine gre her ylbanda, Ergenekon'dan k gnnde demir dverek eitli kutlamalar yaplrd. Bu da in kaynaklarnda yer alan "Gktrkler her yl Atalar maarasnda Gktann ve Yersu'Iara kurbanlar vererek kutlama trenleri yapar" yolundaki gr ile ayndr.14 Belgelerde Nevruz geleneklerinin Uygurlar da da varlna alt oluyoruz, 840 ylnda Turan blgesine g eden Uygurlar, Wang-yen-te'ni anlattklarna gre ilkbaharda toplu olarak civardaki mabetlere gitmekte idiler.'5 Uygurlar da dier Trk topluluklar gibi yeni yl kutlamalarn Mart aynda dzenlemilerdir. Bu gelenek dala sonra din, mitolojik ve folklorik bir zellik kazanm ve Uygur Trklerinin vazgeilmez adetleri arasna girmitir.10 ada Uygur resminde Uygurlarn Nevruz kutlamalarn temsil eden tablolar yaplmtr.17

Remzi Duran. "Trk Ssleme Sanatlarnn Ortak Motifi Nevruz iei" Ege niversitesi Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi, say:2, zmir 1998, ss. 125-173. B Emel Esin, Islamiyeiten nce Trk Kltr Tarihi ve slama Giri (Trk Kltr El-Kitab II.cild 1/b'den Ayr Basm) stanbul 1978, s.332; Duran, A.g.rn, s.137. 9 Duran, A..m, ss.137-140. 10 M.Abdlhalk ay, Trk Ergenekon Bayram NEVRUZ, Ankara 1985, s.51. " Cren, A.g.m., s.2. 12 Nuraniye-Erkin H.Ekrem, A.g.m., s.74. 13 Nuraniye-Erkin H.Ekrem, A.g.m., s.75. 1 Nuraniye-Erkin H.Ekrem, A.g.m, s.75 15 zkan zgi, in Elisi Watg-yen-ie'nin Uygur Seyahainatnesi, Ankara 1989. s.65. 16 Nuraniye-Erkin H.Ekrem, A.g.m, s.76. 210

Nevruz ve. Osmanl da Yaratldna Dair XI.yzylda mehur Seluklu veziri Nizam-l Mlk. Siyaselnamesinde Nevruz'un ylba olduunu18 ve Trkler arasnda yaygn olarak kutlandn belirtir.11'1 El Brn. ayn yzylda Nevruz'un canl bir ekilde Trkler arasnda yaratldndan sz etmitir.20 Babumme'de (H.910) 1505 yl ile lgili hatralda Ramazan bayram ile Nevruz bayranmn 1-2 gn gibi bir mddetle birlemesinden bahsedilmektedir.21 Ali r Nevarde eserlerinde Nevnz ad verilen musiki makamlarndan ve Nevnz'da okunan iirlerden sz eder.32 Tm bunlar 14 ve 15. yzyllarda Nevruz geleneinin yaadnn delilidir. Fransz seyyah Gabriel Bonvalot, 1881-1882 yllarnda Orta Asya'y dolam ve seyahat hatralarn bir eserde toplamtr- Bu eserde Ramazan ve Kurban bayramlar gibi bayramlar yannda ylba bayram da yaplmakta olduundan bahsedilmektedir.23 Gn olarak ylba bayramndan bahsederken, ilkbaharn yaklamakta olduu zaman belirtmektedir.24 Nevruz ;Trk edebiyatnda. Trk iirinde, Trk musikisinde ve Trk sanatnda konu ve motif olarak her devirde kullanlmtr.25 Trk edebiyatnda Nevruz mnasebetiyle yazlan iirlere Ncvruziye ad verilmektedir. Bektailerde Nevruziyeler dergah bahelerinde, krlarda okunmaktadr.26 Divan edebiyat airleri ise, caize almak iin Nevruz dolaysyla devlet byklerine Nevruziyeler sunarlard.27 Alt yzyllk Divan Edebiyatnn mahsul olan gazel, kaside vb. gibi iir trlerinde, birok airimizin divanlarnda din-Tasavvuf Trk edebiyatnda28 konu ve motif olarak yer almtr. Trk edebiyatnda Trk airlerin iirlerinde Nevruz'un ylda bir defa geldii vurgulanm ve ylba gnne iaret edilmitir. Fuzuli'nin; "Her gn aar gnln zevk-i visaln yetleden, Geri gller amaa her ylda bir nevruz olur. " Mahmut Tezcan, "Trk Cokusunun Simgesi NEVRUZ ' Anayurttan Aayurda Trk Dnyas. say:12, Ankara 1997,8.27. 18 Nizam'1-Mlk, Siyaset name. (Haz: Mehmet Altay Kymen), Ankara 1982, s. 53 19 Nizam'1-Mlk. A.g.e, s.53; Gen, A.g.m., s.2. 20 Gen, A.g.n, s.2. 21 Reit Ahmeti Arat, Vekay, Babur'un Hatrat, II, Ankara 1946, s.162. " Nuraniye-Erkin H.Ekrem, A.g.m., s.76. 23 Gabriel Bonvalot, EsirYurt Orta Asya 'dan (terci Reat Uzman), stanbul 1976, s.72. 24 Bonvalot, A.g.e., s. 114. 35 Zeynelabidin Makas, TUrk Milli Kltrnde Nevruz, istanbul 1987, ss.9-52. Duran, A.g.m., ss. 136-140. 26 Bedri Noyan, "Nevruz Erkan", Ege niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, l, Prof.Dr.Harun Tolasan zel Says, izmir 1983, s. 117. , 27 ay, A.g.m..'.s.450. 28 Abdurrahman Gzel, "XIV-XV.>'zyl Edebiyatnda Nevruz ve Nevruziyeler", Trk Kltr Nevruz Uluslar aras Bilgi leni (Sempozyumu) Bildirileri (Ankara 20-22 Mart 1995) Ankara 1995, s.99. 211
1

Muzaffer Tepekaya

Nev' Efendi'nin; "Nevruz kim bu bezm iine ylda bir gelir Hrmetsiz itdi an da hu khne rzgar";

Nef'nin;
"Ylda bir ahr bu dem-i ferhunde aceb mi, Olmazsa her eyyamda ger lem-i nevruz " Sultan IV.Murad'in; "Ey gnlgl devridr vakt-i nev-i Nevruzdur Can balar deme bu dem dem-i firuzdur. " beyitleri Nevruzla ilgili gzel rneklerdir.29

'

Trk Dnyas edebiyatnda da Nevruzu konu alan iirlere sklkla rastlamak mmkndr. Bbr ah'in; "Yzi nevrim vasl lychn Babr ganimet tut ki imindin yahi bolmas bolsayz nevruzu bayramlar" ?Q

Kuzey Azerbaycan Trlderinden air Bal a AzerolTmm; "Nevruz bayramdr, ilk bahar gelir. Kn el-aya yr demek. Fakat ele bil ki, ona ar gelir, Yara teslim olup geri ekilmek"
31

XIX. yzyl balarnda yaayan mehur Trkmen airi Mahdum Gulu'nun; "Olmad bende nasibin istedim gzden seni, Dedn:gesn k bulurum ben taze Nevruz 'dar seni"?2

29

30 31

Mjgan Cunbr, "'Klasik Edebiyatmzda N e v r u z " Trk Kltrnde Nevruz Uluslar aras Bilgi leni {Sempozyum) Bildirileri (Ankara 20-22 Marti 995), Ankara 1995, ss.37-42, ay, A.g.e., 8.bask, s.448-449. BilalYcel. Bbur Divan.Ankanl995, s.129. rfan n v c r Nasrattmolu,arfa Kuzey Azerbaycan iiri Antolojisi, Ankara 1984, s,80.

212

Nevruz ve Osmanl da Yaratldna Dair dizeleri bu rneklerden birkadr. Osmanllarda Nevruz gelenei hemen her dnemde grlmtr. Gerek sarayda gerekse halk arasnda Nevruz cokuyla kutlanmtr. Glbahar Valde Sultan, olu Bayezid (II.Bayezid, 1431-1512);a nevruz dolaysyla bir tebrtkname gndermitir.33 Sultan I.Mahmud dneminde nevruzun tarih tespitinde kullanld grlmektedir. Dnemin Ba Defterdar Atf Efendi H.1152/M.1739"dan itibaren maalarn ve vazifelerin Muharrem ayndan balamayp Mart ayndan balamasna karar vermitir.34 Osmanl Saraynda Mneccimbalann en nemli grevleri her yl takvim tertip edip Nevruz sabah padiaha, sadrazama ve dier devlet ricaline dzenledikleri bu takvimi "Nevruz Pikesi" olarak sunmalaryd.33 Yine Nevruziye denen eitli baharattan yaplm macunlar, padiah ailesine ve byklere sunulurdu.36 Bunlarn karlnda padiah ve sadrazam"Nevruziye'' ad verilen bir takm hediyeler datrlard.37 Nevruz kutlamalar Osmanl Devle'nde bir Trk halk gelenei olarak devan ettii gibi. Nevruz sabahlar yeni yl takviminin sunuluu da bir Osmanl saray deti olarak yerleerek srmtr. Osmanl dneminde Nevruz kutlamalar rnek tekil etmesi bakmndan, Naima Tarihinde Veziri Azam bir Mustafa Paa'nn IV.Mehmed'e sunduu Nevruziye ile birlikte sadarete tayini dolaysyla verilen bilgiler ilgi ekicidir. "Cumadiye V ulann On ikinci sebl gn ba 'de 'l-gump ems evvel-i hamele tahvil idup Nevruz oldu ...Vezir kanun zere Nevruziyye pikei ile sadret pikeni cem idp birden irsal eyledi. Tophane nnde mceddeden bina olunan kalyon Nevruzdan sonra tamam olup deryaya indirdiler. Vezir ve mfli ve vkel cem ve yevm-i mehd old." Bu bilgiler gstermekledir. Nevruzun Osmanl saray hayalnn bir paras olduunu

Osmanl Devleti'nde her byk sava iin sefer hazrlklar yaplrken taradaki askerlerin arlarak Ord-y Hmayun'un da toplanma zamana olarak da Nevruz gn beirlenmilir.Mora Seferi iin taradaki askerlerin Edirne Salmnda Nevruz- Finize'de Ordu-y Hmayuna ilhak olmalar islenmektedir3'1. Ayn ekilde Sarartan
32

33 w

35

3S

39

Orazpulat Eke Baharl: "'Nevruz-Yeni Yl", Anayurttan Atayurda Trk Dnyas, say:8, Mart 1995, s.42. aatay Uluay, Harem //, 2.bask, Ankara 1985, s. 158. Faik Reit Unat, Hicri Tarihleri Miladi Tarihe evirme Klavuzu, .bask, Ankara 1988, s,159. Mjga Cunbur, "Bir Osmanl Mneccimbann NevnzTebrikleri", Nevruz ve Renkler, (Yay.haz: Sadk Tural-Elmas Kl) Ankara 1996, s.122. Ali Haydar Bayat, Manisa fviesirBayram ve Darifas, Manisa 1981, s.21. smail Hakk Uzunarh, Osmanl Devleti'nin Saray Tekilat, 4.bask. Ankara 1988, s.371372, Bayat. A.g.e... s.21. Naima Tavih- Naima- Ravzalu'l Hseyin fi Hulsati Ahbri'l-Hfkayn, 3.bask, Matbaa-i Amire, istanbul 1283, C.VI, s.65-66, Cunbur, A.g.m.. s. 122-123. Babakanlk Osmanl Arivi, Divan Kalemi (A.DVN), 685/39 213

Muzaffer Tepekaya Sancai'ndan Mora Seferi iki Nevruz- Firuze'de yani 21 MarTta toplanmak zere 40 asker arlmaktadr. Prut Seferi'nde "Harp ilanndan sonra vilayeti erdeki askere 41 Nevruz yani 21 Mart tarihinde, Edime salmna gelmeleri" istenmitir. Avusturya 42 Seferi'nde de ayn ekilde askerler Nevruz gn toplanmak zere arlmlardr. 19.yzylda Osmab lkesinde Nevruz gelenei canl bir ekilde devam etmitir. Bunun ilk rneine mehur tarihi Ahmet Cevdet Paa'mn Tarih-i Ccvdeti'nde rastlyoruz. Ahmet Cevdet Paa,Yenieri isyanlarm anlatrken; "Bu olayda Sadrazam Hurit Paa ekiyay bastrmaa urarken, eyhlislam Durrzade Abdullah Efendi yerinden kprdamyor, ufack bir ilgi gstermiyordu. Bu durumuna baklarak 10 Rebilhir 1229 (21 Mart 1814) aramba gn grevinden zakla trld. Arpal olan Manisa'ya srld. O gn ise nevruzdu. Zulmel-i gamla seilmez geceden gndz Byle eyyam- gamn byle olur nevruzu Deyimiyle kar yaar seri frtna olmakla o gn Abdullah efendi skdar'a geemedi. Fndkl'da akrabasndan birinin evinde kald. Ertesi gn karya geerek srgn yerine gilli."43 fadelerini kullanmaktadr. Mneccimbalar padiah ve sadrazama Nevruz takvimini sunarken yanlarnda Nevruziye ad verilen macunlarm takdim eden hekimbalar da bulunmaktadr. Nitekim 1821 ylnda Mneccimba Rakm Efendi ile Anadolu Kazaskeri Payel Hekimba Mustafa Behet Efendi birlikte Bab- Ali'ye gidip sadrazamn huzuruna kabul olunmular, biri takvimini, br de Nevruz macununu sunmutur. Onlara kahve, glsuyu ve buhur ikramndan sonra hil'atler giydirilmi, atiyyeler sunulmutur.44 Yine Yaknada vatan airimiz Namk Kemal'in Nevruz adl iiri,Trk Edebiyatnda Nevruz geleneinin Osmanl'da srdn gsteren en gzel delillerden biridir. NEVRUZ 4 5 Bayram getrd eref- makdem-i nevruz.
I

Hem hurrem-i di/, yine hem mkrem-i nevruz. At khne libs- gam teedd-i srret, Hem d-i safa sr yr hem lem-i nevruz. Olsam iki yzden nola ekker e-i buse,
40 41 2

43 44 45

Manisa Seriyye Sicilleri. C.176,s.1 13/1 Akdes Nimet Kural, Pnt Seferi ve Bar 1123 (1711), Ankara 1951. s.256 Crulne Finkel, The Alministration of Warfare:Tle Otlaman MU'ttay Chantpaigus n Hungaty. 1593-1606, VVien 1988.S.49-50 Ahmed Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet. c.V,dal Neriyat, stanbul 1993,s.2580. Uzunarl. A#.e., s.367. Namk Kuma fin iirleri, stanbul 1957, s.81-82.

214

Nevruz ve Osmanl da Yaratldna Dair d- ramazan oldu bugn hemdem-i nevruz. Bir tfl- yetn-i elemiz etmeyiz ikbl, Bin d-i srr olsa eer tev'em-i nevruz. Gnlm gibi hamyze ke-i bse-i dim. Namk gibi hem tene-i cm- ccm-i nevruz. Tebrik edelim bir mel-i lurd cemle, din erefi oldu yine munzam-i nevruz. Uka zann- keseni d-i safadr. Her tavr televvnde velkin dem-i nevruz. Nmk Kemal .

Osmanl Devleti'nin son dnemlerinde Nevruz trenleriyle ilgili olarak Sultan n.Abdllamifin kz Aye Osmanolu hatralarnda; "Nevruz bahann ilk gn olduundan bir gn nceden Eczahane-i Hmayun'da hazrlamm Nevruz macunu denilen zerine altn tozu dklm krmz renkte Nevruz ekeri hazrlanr, tllerle bal gzel kseler iinde Hanedan azasna, vkelya, mevki sahiplerine, bendegna datlrd"46 diye bahsetmektedir. Nevruz kutlama mill mill lan mill bir gelenek olmaktan teye geerek milletleraras bir boyut kazanmtr. Nevruz mnasebetiyle ran ah stanbul'daki elilik kanalyla Osmanl Hkmdarna hediyeler sunmutur. Bu hediyeler, kuma tablolar iinde kymetli porselenler ve ssl kutular iinde macun ve ran usul eitli ekerlerdir. Mabeyn-i Hmyn "a getirilen bu hediyeler yannda bizzat Hkmdara takdim edilmek zere Nevruz ekerinin zerinde ran ah'nn resmi bulunan kk ran almlaryla Sultan Il.Abdhamid'in adnn yazld Nevruz ekerleri sunulurdu.47 Ay m dnemde Tahran Sefaretinden Osmanl Hariciye Nezaretine gelen 21 Mart 1303 (1886) tarihli telgrafnamede Nevruz mnasebetiyle ran alu'na Avrupa hkmdarlarnda lebriknameler geldii bildirilmektedir.** Konu Hariciye Nezareti tarafndan Sadrete bildirilmi.45 Sadrazam 50 Mehncd Kamil Paa da padiaha iletmitir. Bunun zerine Sultan Il.Abdlhamit tk ran ah'na Nevruz mnasebetiyle tebrikname gndermitir. Nevmz bakent stanbul'da kutland gibi tarada da kutlanmaktadr. Nitekim : Aydn Vilayeti H. 1304 (1887) tarihli salnamenin Sanman Sanca ksmnda; Nevruz un Mart dokuzuna tesadf ettii ve Mesir ilamyla kutland geni bir ekilde

Aye Osmanolu. Babam Sultan Abdlhamil (Hatralarm), 3.bask, stanbul 1986, s. 106. Osmanolu, A,g.e., s. 106, y.A.g.e.. s.275. Babakanlk Osmanl Arivi, Yldz Sadaret Hususi Maruzat (Y.AHus); 200/110-1 BabakanhkOsmanl Arivi, Y.A.Hus, 200/110-2. Babakanlk Osmanl Arivi, Y.A.Hus. 200/110-3. 215

Muzaffer Tepekaya

anlatlmaktadr. Maisa Sanca merkezinde H.1304/M.1887 tarihinde Mesir adyla kuanan Nevruz trenlerini anlatan belgeyi aynen veriyoruz: "Manisa mn Mesiri Her sene Mart'm dokuzuna msadif olan nevruzda Manisa'da "Mesir" namyla bir cemiyet olduu ve yevra-i mezkrde oraya her taraftan klliyetli lalk topland malumdur. Bu babda ba'z malumat i'tas mnasib grlmtr. Mhmat- tarihiyeye nazaran Manisa elri kadineu imdiki mevkinin arki cihetindeki da zerinde messis ohb halbuki oras pek sarp ve talk bir mahal olduuna ve cennetmekn Knn Sultan Sleyman Han Hazretlerinin zaman- saltanatlarnda kesb-i vsat itmee baladna mebi ehrin hl- haznndaki mevki'ne akli lzumu tahakkuk eylemi ve bu lzum zerine dan altnda en evvel hakn- mnileyli hazretlerinin vadeleri Hafize Sultan hazretleri tarafndan elhlet hazih mevcud ve ma'mur olan "Sultan" Camii" erifi ile ittisalindeki medreseler bina ve bir de bimrhne te'sis ve in olunmutur. Bundan sonra ehrin imdiki mevki'inde haneler insna balanub alran Halunye cami'i erifi dah bina klnm ise de emr-i nakil bir suret-i matlubede srat peyda edemediine mebni bu bubda bir are teharri edilmi ve bu srada Hamiliye canri erifndeki tlhnede icray- tdababetle megul bulunan ve ders'detde defin-i hk-i trnk ve Merkez Efendi nmyla lretyb olaj eyl Ms Muslihiddin kuddise srra hazretlerinin re'y ve tensibleri ile tbb- kadim ahkmna tcvfgan bir ma'cun tertib ve bunun kk kk katlara sarlarak her sene nevruzda slif'z-zikr Sultan cami'i erifinin kubbesinden halka salmas ve bu sebeble bir cemi'yet akd iderek oralarn git gide enlendirilmesi tasvib edilmidir. O vakitten beri bu veehle her sene cemiyet akd dilmekdc ve cami'i erifin kubbesi zerinden halka ktlara sarl macunlar salmakdadr. Bu macunlardan mnasib miktarnn her sene hk-i py- evket-i ihtivay hazret padiahiye ve vkely- fihm hazeratna takdim-i dahi de'bi kadimden olub ancak bu suret be on seneden beri terk edilmi ve halbuki Sultan-u nrun ileyha nisill lanedan- saltanat- seniyyeden olan bir muhaddere-i mulueremenin ve eyh-i nrun ileyh gibi bir zt- mukaddesin tasvib ve tertib kerdeleri olan de'bi mstahsenin unutulup gitme nezd-i smTi hazret-i velyetpenlide mnasib grlmeyerek malallindcn det-i kadimesi veehle ma'cunlar celb ve dcrs'dete takdim olunmaa balamtr. Bu ma'culann tevlndc halka bir itikd- umum olub bu da na'cunu eki eden zta senesi iinde ylan tasallut idemeyeceinden ibaret ve ma'cun dahi tide gsterilecei zre krk trl edviyc-i nebliyeden mrekkeptir. Mesirde Manisa "ya hariten henan krk bin nfus ahli gelir ve Magnisa'nm seksen bin neferden ibaret halkyla birleerek yzyirmi bin kiilik azm bir cemiyet akd edilir. Ma'cunun lerkib edviye-i atiyeden ibarettir. Karanfil, yeni bahar, zencefil, kolonga, karabiber, knn tartar, kini, havlcan, kebabiye, hindistan cevizi, anason, hiyarenbe, sakz, zaTeran. tarn, dl-kahar. p ini, hardal, mrr- saf esmri, iksir, ivid, meyan bal, kalem-i
Aydn Vilayeti 1304 tarihli salnamesi, ss.330-332.
s

5l

216

Nevruz ve Osmanl da Yaratldna Dair brid, tiryak, san halil, kara halil. razyane (rezene), kimyon, zerdeay. tarn iei, Hindistan iei, rek otu, dr- flfl, ravend, limon tuzu, kakule, sinameki, vanilya, portakal kabuu, topalak kk, eker"52 Kastamonu'da kan Krolu gazetesinin 2 Nisan 1330 (1914) tarihli nshasnda Mill Bir Bayram" bal altnda manetten verilen Nevruz kutlamas anlatlmaktadr."Gazetenin verdii bilgiden anlaldna gre Nevruz kutlamasmTtirk Gc Cenyeti Kastamonu ubesi tertip etmitir. Bu kutlamalarda; "Bizzat Saltanat- Osmaniye'de Trkler; ta eski cengaver ve kadirinas ecdadn istihlaf ederek nasl ki islamiyetin hadimi ve Osmanlln messis ve hamisi olmu iseler bugnk Trkler de o necabet-i ftriye sakasiyle senelerden beri bnyesine sri olan zaafyeti tehis ederek eslfna hayr-l halef olmak azmine koyulmulardr54 denilmektedir. Yine ayn gazetenin Trk Gc Kastamonu ubesinin mracaat zerine kard ilavesinde Nevruzdun Trklerin en eski bayram olduu ve Ergenekon'dan k simgeledii vurgulanarak Nevruzu yaatmak iin tm Kastamonulular Nevruz trenlerine davet eder.55
CL

Trk Gc Cenye Kastamonu ubesi'nin Krolu gazetesi vastasyla daveti zerine. Kastamonu'da halk ve resmi zevatn katlmyla Nevruz, yani Ergenekordan k gn cokuyla kutlanmtr.56 Ayn ekilde ertesi yl, yani 1331 Mart'nda Ergenekon Bayram ad altnda Nevruz kutlamalar yaplmtr.57 Nevruz kutlamalarnn bir baka rneini de Konya'da kan Trk Sz gazetesinden reniyoruz. Saim Sakaohr nun aratrmalar sonucu ortaya kan Nevraz trenleri 21 Mart 1918'de Konya Valilii ve Konya Trk Oca Bakam tarafndan organize edilmitir. Tren Aladdin Tcpesi'nde toplanan halk ve resmi zevatn katlm ile gereklemitir. Trende mill kyafetler giymi bir heyet Ergenekon adnda bir beste seslendirmilerdir. Daha sonra renciler iirler okumu ve gnn mana ve ehemmiyetini anlatan konumalar yaplmtr.58 Nevruzla ilgili ilk aratrmalar II.Memtiyet dneminde yaplmtr. merSeyfeddin Mart Dokuzu veya Nevruz olarak bilinen bu mill gelenekle lgili olarak 18 Mart 1914'de bir makale neretmi59 ve bugnn Trk genliinin mill

53 54

55 56 57 ss

59

Aydn Vilayeti 1304 tarihli salnamesi, ss.330-332. sytA.g.e., s.286. Krolu Gazetesi, 2 Nisan 1330, say:254, Mclme Serhat Ylmaz, "Kastamonu'da Bir Nevruz Kutlamas", Duygu. say:6, a.5-7. (Mart 1997) Krolu Gazetesi, 2 Nisan 1330, say:254'e ilave. ay.A.g.e., ss.2X8-293. Krolu Gazetesi, 26 Mart 1331- 2 Nisan 1331, Say:305-306. Saim Sakaolu, "Konya'da 1918 Yl Ergenekon Bayram71, T/rk Kltrnde Nevruz Uluslar aras Bilgi leni (Sempozyumu) Bildirileri (Ankara 20-22 Mart 1995), Ankara 1995. s.89-90; Trk Sz Gazetesi, 24 Man 1918. mer Seyfeddin, 'Trklerin Milli Bayram, Yeni Gn: Mart 9", Tant, C.16, (18 Mart 1914), s.3-4; ay, A.g.e., s.285. 217

Muzaffer Tepekaya

bayram olduunu vurgulamtr. II. Merutiyetle birlikte Trk Ocaklarnn nclnde Ergenekon, Nevruz bayram kutlamalar yaygnlatrlm ve iktidarda 61 bulunan ltihatve Terakki Partisi bu bayram devlet treni haline getirmitir. zellikle 1914'den sonra lke genelinde dala ok kutlanmaya balanan Nevruz ve Ergenekon ! Bayram, ttilal ve Terakki nin bu dnemde uygulad Trklk politikasnn bir neticesidir. Grld gibi Osmanl Devleti'nh, saray evresinde olduu gibi Manisa. Kastamonu ve Konya merkezlerinde de cokulu bir ekilde Nevruz kutlamalar tertip edilmektedir. Nevruz kutlama gelenei Cumhuriyet dneminde de devam etmitir.

60

ner Seyfeddin, A.g.m, s.4.

61

ay, A.g.e.. R.2H5.

218

Trk Di'tnvas incelemeleri Dergisi Sav IV, zmir 2000, ss. 219-223.

N KAYNAKLARINDAN T'UNG TEN VE BUNUN TRK TARH AISINDAN NEM

Eyp SARITA* T'ung Tie klasik in tarih kitaplar arasnda nemli bir yer tutan zel tarih kitabdr. in hkmdar Hsen Tzung'm saltanat dneminin (742-756) siyaseti, toplum hayat, dini trenleri ve askerlik sistemi gibi kurumlan ile loponomi ve Asya ktasnda yaayan eitli kabilelere ait bilgiler ieren T'ung tien. ayn zamanda bir in tarih klliyatdr. Zamann saray babakan Tu You bu eserin yazandr. Tu You'nrn dier ad Chiin Hsiang'dr. 734-812 yllar arasnda yaamtr. Yeni T'ang Hanedan Yllrnn (Hsin T'ang Shu) 147. blmnde Tu Younun biyografisi bulunmaktadr. Yksek makamlara sahip olmu bir aileye mensup olan Tu You, daha gen yandayken "Chn Kan" ve "Wai Kan1' gibi nemli rtbelere ykselmi ve bu arada Ling Nan ve Hna Na blgelerinin st dzey askeri komutanln da yapmtr. Te Tzung, Hsn Tzung ve Hsien Tzung gibi in hkmdarlar zamannda in'in nde gelen siyasetisi, maliyecisi ve tarihisi olarak da tannr. Yeni T'ang Hanedan Yllmdaki Tu You'nun biyografi sindeki kayda gre. Tu You yksek bir makamda bulunmasna ramen devaml olarak kitap okurdu. T'ung Tien'i imparatora sunduunda ondan byk vgler almtr.' Tu You kaymakam yardmclndan babakanla kadar ykselmi, politika alanndaki ykseli ve dleri tam anlamyla kavram, para, tahl, tuz ve demir iyeriyle ilgili ynetim ilerini de iyice renmitir. D olay siyi a onun politika ile ilgili zengin deneyimleri T'ung Tien'i tamamlamasnda byk katklar olmutur. K'ai Yen saltanat dneminin (713-741) son yllarnda tarihi Liu Cluh eitli tarih belgelerinden faydalanarak 35 blmden oluan "Chen Tien" adn verdii bir tarih kitab yazmt. te, Tu You. bu eseri incelemi ve adgeen eserin yetersiz olduu sonucuna vararak, sayca ok daha fazla tarih belgelerini kullanarak, 200 blmden oluan yeni bir tarih kitab yazmtr. Liu Chh'mn ';Chcng Tien:' adl eseri temel alarak yazlan T'g Tien hacim ve ierik asndan olduka byktr2.Tu You szkonusu Ar. Grv., E. . Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.
Ou Yang Hsiu-Sung Ch'i, Hsin T'ang Sh (Yeni T'ang Hanedan yll), Chung Hua Shu Ch, Beijing, 1986, cilt xv, blm 166, s.5089. Ou Yang Hsiu... a.g.c. s.5089.

Eyp Sarta kitabn yazmak iin 30 yldan fazla bir sre harcayarak eserini 801 ylnda 3 tamamlamtr . Tu You kitabn yazarken "Shh Chi", "Han Sim", "Chin Shu", "Sung Shu", "Nan Ch'i Shu". "Bei Ch'i Shu", "Wei Shu" ve "Sui Shu" gibi resmi in yllklarndan : faydalanm, bunun yannda "Sui Kan Hs L'\ "Si Ch'ao Yi Li", "Ta T'ang Y Li' , '"K'ai Yen Li", "T'ai Tzung Clcng Yao" ve "T'ang Liu Tien" gibi klasik eserlere de mracaat etmitir. T'ung Tien'in tamamlanmas le in'de biyografi yazarl ve tarihi olaylar kaydetme konusunda in tarihiliinde yeni bir ekol balatlm oldu. T'ung Tien'in etkisiyle in kaynaklan arasnda nemli bir yer tutan "T'ung Chlf ve "Wen Hsien T'ung K'ao" adl eserler birbiri arkasndan yazlm, bu sayede in tarihinin eitli dnemlerinin sistem ve kurumlarnn aratrlmas iin uygun bir ortam olumutur. Tu You'ya gre, lke ynetimi bakmndan en ok nemli olan ekonomik durumdur. Bu yzden yazar szkonusu eserinde ekonomik konulara byk yer vermitir. Dolaysyla T'ung Tien'de en ok, eitli dnemlerin ekonomik durumlarn anlatan blmler iin zel blmler ayrlmtr. Kitapta bu tr konulara arlk verilmesinin bir dier nedeni de, yazarnn ayn zamanda iyi bir maliyeci olmasndandr, Tu You ekonomi tarihine ok nem vermitir. Bu yzden eserinde bu konuya daha fazla arlk vermitir. Bu nokta onun ne kadar bilgili olduunu gstermektedir4. Toplam 208 blmden oluan T'ung Tien'de konular 9 byk ksma ayrlmtr: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. S. 9, Yiyecekler-20 blm. Memur Seme Sistemi-6 blm. Meslekler-22 blm. Trenler-100 blm. Mzik-7 blm Askerlik-15 blm Cezalar-8 blm. Ynetim Birimleri-14 blm. uurlar Koruma-16 blm.
:

Bu 9 blm de kendi aralanda kk blmlere ayrlmtr. Blmler aklanrken eitli devirlerdeki durumlar hakknda da bilgi verilmektedir. 9 Blmn dzenlenme sistemi Tu You'nun siyasi fikrini de ortaya koymaktadr. Ona gre bir lkede ban ve skuneti salamak iin halkm yiyecek ve giyecek iltiyacmn lam olarak salanmas gerekmektedir. Halkm yiyecek ve giyecek gibi ihtiyalar yeterince karland srece onlarn medeni olmalar ancak mmkn olabilir5. Cnang Ta K'e -Wang Hs Kuang, Chung ko Li Shth W en Hsien I iiten (in Tarihi Belgeler Bilimi), Shaanhsi JenMin Chiao Y Ch'u Pan Shh, Hsi 'An, 1991, s.206. Meng Cl'ing Yen, Chung Ko Ku Tai Shl Ch 'ang Shh (Eslci in Tarihi Hakknda Genel Bilgiler), Chung Kuo Ch'ing Nien Ch'u Pan Shh.Beijing, 1979, s. 168. Tu You, Tung Tien, Chung Hua Shu Cim, Beijing, 1993, cilt 1, .s. 2.

in Kaynaklarndan T"mg Ten Ve Bunun Trk Tarihi Asndan nemi

T'ung Tien ile dier eski tarih kaytlan ayn deildir. yle ki astronomi, hukuk, Be Element ve Budizm gibi konular dier tarih kaytlarna nazaran belli bir sistem dahilinde kaydedilmitir. T'ung Tien'de yer alan siyasi sistem, ekonomik oluumlar ve ynetim birimlerinin kurulular gibi konular ok eski alardan itibaren ayrntl bir ekilde Tang hanedan imparatoru Hscn Tzung'n saltanat yllarna (742-756) kadar zetlenmitir. T'ung Tien ok fazla sayda tarihi belge iermektedir. yle ki bu belgelerin pek ou bugn elimizde deildir. Clrin (M..221-M..207), H a n (M..206-M.S.229) ve Devlet (220-280) dneminden itibaren al hanedanlk boyunca, yaklak 900 tanhi belge T'ung Tien'den derlenmitir. Bu nedenle klasik in tarihi aratrmalar asmdan T'"ng Tien ok deerli bir kaynaktr. Eserin hacminin drtte birinden fazlas TMang Hanedan ile ilgilidir. Bu ynyle de Kk Trk devri aratrclar iin ok byk bir nem arzetmektedir. Bunun yannda memur ve unvan kaytlan ve ticari belgelerle, zel aluslara hitaben yazlan imparator fermanlar, ynetim birimlerinin kanunlar ve T'ien Pao saltanat yllann ieren (742-756) istatistik kaytlarnn hepsi birinci elden tarih belgeleridir. Yukarda adgeen belgeler T'ang hanedan tarihini aratrmak isteyenler iin ana kaynaktrlar. Fakat bu belgeler tasedfen seildii iin kullanlrken ok dikkatli olmak gerekmekledir. Baz nemli belgeler ise kullanlmamtr. Bir ksm belgeler de kontrol edilmeden esere alnmtr. rnein askerlik sanat ile ilgili kaytlar blmnde strateji tc taktik, sava hilesi ve sava yntemlerine ilikin konulara dikkat ekilmi, askerlik sistemi ile ilgili konulara nem verilmemitir. Dier taraftan T'ung Tien snr blgelerinde yerleik milletler ve dier d lkelerin durumlarn aydnlatmaya arlk verilirken, savunma sistemleri ve teknikleri konusu ihmal edilerek herhangi bir kayt verilmemitir. Sung Hanedan (960-1279) tarihilerinden Cheng Ch'iao ile Ma Tuan Lin, T'ung Tien'i temel alarak "T'ung Chl" ve "Wen Hsien T'ung K'ao" adl nl eserlerini yazmlardr. Bu kitaplarn da yazlmasyla T'ung Tien de dahil olmak zere "San T'ung ( T'mg: T'ung Tien. T'ung Chh ve Wen Hsien T'ung K'ao) deyimi kullanlmaya balanmtr. Sung, Ye (1272-1368), Ming (1378-1644) ve Cl'ing (1644-1911) hanedanlan dneminde T'ung Tien'in basklar yaplmtr. Bunlar arasnda Cl'ing dneminde baslan '"Chiu T'ang Pen" adn tayan nshas en ok kullanlandr. in dnda, Kore'de baslan nshas da kayda deer niteliktedir. Gnmzde mevcut en eski T'ung Tien nshas Kuzey Sung dnemine (960-1127) ait nsha Japonya Kraliyet Kitaplnda sakldr. Bu nsha 1981 ylnda yeniden baslmtr6. T'UNG TIEN' TRK TARH LE LGL BLMLER
Wu Feng-Tsung T'ai Pen, Chung Kuo Ta Pai K'e Ch'et Slu, Chung Kuo Li Shh (in Ansiklopedisi-in tarihi cildi), Chung Kuo Ta Pai K'e Ch'en Slu Ch'u Pan Sluh, Beijin" 1994, s. 722-723

221

Eyp Sartta

Trklerin en eski devirlerini oluturan Hun dneminden balayarak kk Trkler, Uygurlar ve bir ksm Kk Trk hakimiyeti altnda bulunan baz Bat Trkistan ehir devletleri baklanda pek ok kayd bu eserde bulmak mmkndr. Szkonusu eser, in'in resmi yllklar arasnda yer almamasna ramen slmiyetten nce Trk tarihinin eitli devirlerine dair olduka ayrntl bilgiler iermektedir. Toplan 5 byk ciltten oluan T'ung tien'deki Trklerle ilgili tarih kaytlar beinci ciltte yer almaktadr. Bu kaytlar Hmlar, Kk trkler ve Bat Tiirkistan-Uygurlar olmak zere ksma ayrlmaktadr.. a) Hunlar: Bu eserdeki Hun tarihi ile ilgili kaytlar 194.-195. blmlerde yer alr. Hunlar ksm, onlarn atalar olduu kabul edilen Tilerle balatlmaktadr.Huni ar o dnemde in'in kuzeyinde yaadklar iin. T'ung Tien Hun blmn "'Kuzey Tiler 1" bal ile balatmaktadr. Bu blm eserin 5302-5332. sayfalan arasndadr. 195. blmde ise Kuzey Ti'ler 11 ksmnda, Hunlar 11 (5333-5346) sayfalar) ve Gney Hunlan hakknda kaytlar vardr (5347-5464). 197. blmde yaklak 3 sayfa Kao ChVlarla ilgili bilgiler bulunmaktadr (5398-5400).

'

Ayn blmn 5401-5431. sayfalar arasndaki Kk trkler 1, 198. blmde kk Trkler 11 (5432-5461), 199. blmdeki Kk Trkler 111 ise 5442-5463. sayfalar arasndadr. Bu kitaptaki Hunlar ve Kk Trkler ile ilgili kaytlar olduka aymtldr. Kitabn baz yerlerinde dier in kaynaklarna atflar yaplarak aklamalar eklenmitir. phesiz, bu aklama ksmlar her blmn sonundadr ve sonraki ada tarihiler tarafndan, aratrmaclara kolaylk olmas iin eklenmitir. Atfta bulunulan tarih kitaplar sadece resmi in yllklar olmayp, baz zel tarih kitaplar da yer almaktadr. 199. blmde ayrca T'ien Le'lar (Tlesler), Hseh Yen T'uo'lar (Sir Tardular), ve Pu Ku, T'ung Po, Pa Ye Krlar (Bayrktlar). Hu Hseh ve A Ttiehler gibi Tles boylan ile ilgili ksa da olsa. kaytlar bulunmaktadr. 200. blmde bir Hun boyu olan Hs'ler, Pa Hsi Mi'ler (Basmllar). Uygurlar, Ku Li Han ve Chich Ku'lar (krgzlar) gibi Trk boylar tantlmaktadr. Yeni ve Eski T'ang Hanedan Yllklarnda Uygurlarla ilgili kaytlar olduka geni olmasna ramen, T'ung Tien'de Uygurlara sadece bir sayfa kaydn ayrlm olmas dikkat ekicidir. Dier taraftan Pu Ku'lar, A Polar, Basmllar ve Ku Li Hanlar ile ilgili T'ung Tien'de zel ksmlar yer alrken, bu boylar hakknda Eski ve Yeni T'ang Hanedam Yllklarndaki bilgiler zel blmler halinde olmayp, dank bir ekilde bulunmaktadr. lkemizde Orta Asya Trk tarihi ile megul olup da kaynak dili ince olan tarihiler, n kaynaklarndaki Trk tarihine ilikin kaytlarn sadece kendilerini ilgilendiren ksmlarm kullanarak aratrmalarn yapmaktadrlar. Oysa. gerek resmi in yllklarnda ve gerekse zel in tarih kitaplarnda Orta Asya Trklerinin siyasi ve kltr tarihlerine dair olduka fazla miktarda kayt bulunmaktadr. stelik bunlarn hi 222

in Kaynaklarndan T'uug Te Ve Bunun Trk Tarihi Asndan nemi

birisi sistematik bir biimde dilimize evriyip, dier Trk tarihi ve aratrclarn istifadelerine henz sunlmamr. Burada alma konusu yaptmz T'mg Ticn'de yer alan Trk tarihinin eitli devirlerini kapsayan ksmlarnn evrilmesi kltr tarihimiz asndan son derece faydal olacaktr. Bu sayede T'mg Ti en'de yer alan Trk tarihi ile ilgili bilgiler, resmi in yihklanndaki ve dier dillerde yazlm kaytlarla karlatrma olana ortaya kacaktr. Bylelikle Orta Asya Trk tarihilii alannda nemli bir grev yerine getirilmi olacaktr.

223

Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi Say IV, zmir 2000, ss.225-256.

MAKRIZI'NIN KITAB ES- SULK'UNDAKJ OSMANLILAR LE LGL KAYITLAR

Cneyt KANAT*

phesiz Osmanl dnemine ait, Trke olarak yazlm olan yerli kaynaklarn dnda, yabanc dilde yazlm birok deerli ve nemli bilgileri iltiva eden kaynaklar mevcuttur. Yabanc dilde yazlm olan bu kaynaklar arasnda, Arapa olanlar da byk nem tamaktadrr. Ancak, zellikle Anadolu'daki Trk tarihi ile ilgili kaytlarn bulunduu bu kaynaklarn byk blm, Trke'ye evrilmemi ve aratrmaclarn istifadesine sunulamamtr. Osmanl Devleti hakknda Memlk kaynaklarnda eitli bilgiler ve kaytlar bulunmaktadr. te bu kaytlar gnmz tarihileri iin her zaman kullanl ve orijinal olma zelliim korumutur. Bu kayaklarn byk bir blm, iinde bulunduumuz yzyl ierisinde neredilmitir. Bunlarn en nemlilerinden birisi de, iinde bulunduumuz yzylda neredilmi olan, Makrz'nin Kitb es-Sulk liMa'rilel Dvel el-Mulk isimli eseridir1. Arapa olarak yazlm olan bu dnemdeki kaynaklar ierisinde bulunan kendi tarihimizle ilgili bilgiler, tarihiler tarafndan zaman zaman blmler halinde, bazen de bir kaynan tamamen taranp tm kaytlarn ayklanarak tercme edilmesi eklinde, Arapa bilmeyen tarihilerin de istifadesine sunulmutur. Bizim bu almadan amacmz da; Makrz'nin Kitb es-Sulk:unda Yrd. Do. Dr, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi. Eserin kullandmz basklan unlardr; Takiy ed-Dn Ahmed b. Ali el-Makrz, Kilb esSulk li-Ma'rifet Dve! el-Mlk, C. 141. ner; Muhammed Mustafa Ziyade, Kahire C. 1-1/2 1956, C. 1-3 1970 ikinci bask, C. II-1/2 1941, C. II-3 1958, C. 111-IV, ner; Sad Abdltettah Ar, Kahire 1971-72. zellikle Memlk devri Arapa kaynaklarnda bulunan Anadolu ve Osmanllar ile ilgili kaytlanl bir ksm baz aratrmaclar tarafndan Trke'ye kazandrlmtr. Bu trden u ana kadar yaplm olan almalar ise unlardr; evkiye nalck, "bn-i Hacer'de Osmanllara Dair Haberler", Ankara niversitesi Dil ve Tanh-Corafya Fakltesi Dergisi, C. VI. S. 3, Ankara 1948, ss. 189-195; Ayn yazar ayn makale II, C. VI, S. 4, ss. 349-359; Ayn yazar ayn makale III, C. VI, S. 5, ss. 517-529; Kazm Yaar Kopraman. el- 'Aytt'nin 'Iku'U Cuman 'nda XV. Yzyla Ait Anadolu Tarihi le lgili Kaytlar, baslmam doktora tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1971; Kazm Yaar Kopraman, "Ikdu'l-Cumvda Karan an -Oullarna Dair Kaytlar", Prof. Dr. smail Aka Armaan, izmir 1999, ss. 43-54. Bunlarn dnda bizim yksek lisans tezi olarak yaptmz bir almamz var ki, biz bu yazy o almann bir blmn tekrar gzden geirip kullanarak hazrladk. Bkz. Cneyt Kanat, Makrz'nin Kitb es-Sulk'unda Osmanllar, Karamanollar ve Bat

Cneyt Kanat

bulunan ve taraflnzdan Trke'ye evrilmi olan Osmanllar ile ilgili kaytlarn, bilim adanlan tarafndan kolaylkla kullanlabilmesini salamaktr. Makrz'nin bir Memlk tarihisi olmas ve bahsedilen eserinde zellikle Memlk Devleti tarihini yazmak istemesi sebebiyle, eserindeki meselelerin byk bir blmn Memlk Devleti'ni yakndan ilgilendiren olaylar meydana getirmekledir. Ancak muhakkak ki bu devletin komularyla olan ilikilerine de byk lde yer verilmitir. zellikle Osmanl Devleti:in Ankara savandan sonra fetret devrini atlatp gl bir devlet olmaya balamas ile, iki devlet arasndaki ilikiler artm ve Makrz de eserinde bu hadiselere yer vermitir. Fakat bunlarn yansra mellif. Osmanl Devleti'ni ilgilendiren baz nemli olaylar da gz ard etmemitir ki bunlara en gzel mek ayrntl olarak anlatt Ankara sava olmaldr. 766 (1364-1365) ylnda Kahirede doup 27 Ramazan 845 (9 ubat 1442) tarihinde veal eden Makrz'nin3 en nemli eserlerinden birisi olan Kitb es-Sulk, Msr'n Arap fethinden kendi zamanna kadar olan ve Msr'da kurulmu olan iki devlet yani; Eyybler ve M emlkler devletlerinin tarihini ihtiva eder. Bahsedilen eserden bizim Trke'ye evirdiimiz kaytlar ise, hem mellifin yaad dneme ait olmas hem de Osmanl Devleti'nn erken dnemine tekabl etmesi asndan byk nem tamaktadr. Kullandmz metinlerin Trke'ye evirisi esnasnda bazen glklerle karlatk. Bunun en nemli sebeplerinden birisi ise eserin bundan alt yzyl nceki Arapa ile yazlm olmasyd. Bu sebeple cmleler iersinde bazen ortaya kan kopukluklar [ ] kare parantez ierisinde yaptmz ilaveler ile tamamlamaya altk. Yine Trke'ye girmi ve halen kullanlan stlahlar da aynen yazdk ve Arapa asllarm da ( ) normal parantez erisinde verdik. Ayrca metinler ierisinde geen, zellikle Trke isimlerin okunmasnda zorluklarla karlatk. Bunun sebeplerinden en nemlisi de herhalde eserin mellifi olan Makrz'nin Trke bilmemesi ve Trke isimleri zaman zaman farkl ekillerde yazmas id. Bahsedilen ve zmekte sknt ektiimiz baz isimlerin okunuunda emin olamadmz zaman ise ismin arkasna koyduumuz soru iaretiyle (?) bunu belirtmeyi uygun grdk. Mellifin kullandmz eserinde hadiseler yl yl ve yllar da ay ay olmak kaydyla anlatlmaktadr. Bu sebeple biz de yaptmuz evirilerde bu kronolojik sray koruduk ve metinleri ayn ekilde sras ile vermeye altk. Buna bal olarak ekte verdiimiz Arapa metinleri de ayn sraya gre dizdik.

Anadolu Beylikleri ile ilgili Kaytlar, baslmam yksek lisans tezi, E. . Sosyal Bilimler Enstits, zmir 1991. 3 Memlk Devri melliflerinden olan Makrz'nin hayat ve eserleri ile ilgili geni bilgi iin bkz; Muhammed Mustafa Ziyde, "Makrz ve adalar", ev. Cneyt Kanat, Tarih ncelemeleri Dergisi. S. VI, zmir 1993, s. 221-227; Sad Abdulfettah 'Aur: "Edva' Cedide ala elMuverrih Ahmed b. Ali el-MakrM ve KitbStihi", lem el-Fikr, Kuveyt 1983. S. II. s. 455457. 226

Makrh'n Kitb es- Slk'undaia Osmanllar le ilgili Kayalar C. ili, s. 574, y. 760h./1358-59 . Osmanl sultan bn Osman'n elileri geldi ve Mevred el-Cebs yoluyla byk meydana indirildiler, C. m, s. 749, y. 793h./1390-91. Haberci geldi ve Osmanl sultan Hondgr Ebu Yezid7 b. Osman'n KayserTye geldiini ve oray aldn bildirdi. C. IH, s. 763, y. 794h./1391-92. Bu ayda (Rebi!l-Ewel=Ocak-ubal 1392)8 Emr Hasan el-Gecgen(?), Hondgr Bayezid b. Osman iin |lazrlanm olan] armaan ile birlikte Anadolu (Rmf memleketine gitti. C. IH, s. 790, y. 795h./l392-93. Bu ayda (Zilk'de=Eyll-Ekin 1393) Osmanl sultan Bayezid Beg 10 b. Murad Beg b. Osman'n elileri Emir Hsaneddn Hasan el-Gecgen ile beraber geldiler, Yanlarnda ilerinden birisi beyaz bir Atmaca olan deerli hediyeler vard. Eliler bn Osman'n hastalnn tedavisi iin Kahire tabiblerinden birinin hazrlanmasn istediler ve tabib emseddn Mhanmed b. Muhammed es-Sagr tayin edildi. Yolculua hazrland ve O'na bn Osman'n ihtiya duyduu ilalar verildi.
5 6 4

Daha nce 1 noiu notta verilmi olan kullandm/ eserin tam knyesi bundan byle aynen veya ksaltlm olarak tekrar edilmeyip, yalnzca ayn eserden alnp evrilmi olan metinlerin cildi: C, sayfas: s ve yl: y olarak ksaltlm ekliyle birbirinden bamsz olan her metnin banda verilecektir. Makrz, eserinde Osmanl sultanlarndan bahsederken genellikle ya Bursa Melki ya da Rm Meliki veya Rm Hkimi tabirlerini kullanyor. Biz metinler arasnda btnln sanlamas iin bundan byle bu ifadelerin, getii yerde Osmanl sultan tabirini kullanacaz. Nair metinde kelimeyi cebs olarak okumu, ancak kelimeyle ilgili verdii notta bu kelimenin baka yazmalarda cey olarak getiim de belirtmitir, Bkz. Makrz, Sulak, C. III, s. 357, not 3. Bayezid isim Makrz tarafndan deiik yerlerde "Yezid" olarak yazlp kullanlmtr. Mellif, genellikle paragraf balarnda veya yeni bir meseleyi anlatmaya balarken, "bu ylda'" yada "bu ayda" diye sze balyor, ay ve yl belirtmiyor. Ancak, biz daha nceki sahifelerden kastedilen ay bulup parantez ierisinde gsteriyoruz. Makrz, eserinde Anadolu ile ilgili bahislerde ''Rm" kelimesini kullanm ve bununla Anadolu'yu kastetmitir. Bu sebeple bundan byle bu kelimenin getii yerlerde Anadolu tabirini kullanacaz. Rm ifadesi ile Anadolu'nun kastedilmei dier Memlk devri melliflerinde de grlr. Bkz. Mustafa uhadar, "tb Tagribirdum Hayat ve Eserleri", Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, S. 3, Kayseri 1989. s. 364. Mellif zaman zaman "Beg" unvann y ile yazlm ekliyle "Beyk" olarak bazen de y kullanmadan "Beg" biiminde yazmtr. Biz yine metinlerde btnlk olmas iin bundan byle bu kelime getiinde "Beg" olarak yazacaz. 227

CUneyt Kanat

C. III, s. 813, y. 796h./1393-94. Bu ayda (Cemdi'cl-EweI=Marl-Nisai 1394) Osmanl sultan bn Osman'n elileri Kahire'ye geldi. C. m, s. 817, y. 796h./1393-94. Sultan'a [yani Memlk Hkmdar Berkk'a] yardm iin ikiyz bin11 hazrlam olan bn Osman'n elileri geldi. bn Osman'a gvcnebilmesi iin gelecek olan cevab beklemektedir. C. III, s. 865: y. 798h./1395-96. Osmanl sultan Hondgr Eb Bayezid b. Mrad Beg b. Osman'n elisi Hanef fakih Sefer ah, Cemdi'el-Evvel (=ubat -Mart 1396) aynda Kahire'de vefat etti. C. III, s. 873-74, y. 799/1396-97. Ayn odokuzunda (Rebi'l-Ewel=21 Aralk 1396) Anadolu memleketinden Tolu mi Ali al geldi. Hondgr bn Osman'a bir mektup ile gitmiti. O1nun elAkiros12 muharebesini ye bu muharebede zafer ve ganimetler elde ettiini, saysz canllar ldrdn, emseddn Mhammed b. el-Cezer'nin13 bn Osman'a ulatn ve sultann kendisine mulleem ikramlarda bulunarak gndelik yzelli altn dirhem baladm haber verdi. O'nunla ilgili haber yle idi; Kahire'den kat zaman bn Osman'a katlmak istedii iin skenderiye'den gemiye binip gnde Antakya'ya vard. O, Dimak'ta Anadolu halkndan olan ve Hac M'min diye tannan bir adama dersler okutmutu. Bu kii sonra bn Osman'n en byk dostlarndan biri oldu. Antakya valisi O'na ikramda bulundu ve bn Osman'n Anadolu'da bulunan ve Pay- taht olan Bursa'ya gnderdi. Bursa halk O'nu karlad ve bn Osman'n huzuruna kt. [Sultan] O'na zikredilen creti verdi, dokuz tane at ile kle ve cariyeler sundu ve ikramda bulundu. Bundan sonra O, byklerden sayld.

228

Burada bahsedilen ikiyz biin ne olduu, ytni para m yoksa asker mi olduu belilmemi, yalnzca rakam verilmitir. Burada geen isim. el-Ekros veya cl-Akiros olarak okunabilir. . Hakk Uzunarl, "Balkesir'in pek yaknnda eski ad Akiros veya Akiraus olan bir ehir bulunmutur" demekte ve kelimeyi bu ekilde yazmaktadr. Bkz Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara 1984. s. 97. Arapa metnin aslnda, bahsedilen ahsn ismi yazlrken muhtemelen bask hatas olarak Cezeri deki Cim hailinin noktas dmtr.

Makrz'nin Kith es- Sulk'tndaki Osmanllar te lgili Kaytlar

Yine vezir Tacedd Abdurrahim b. Ebu akir'in Dimak'tan kat ve 14 Beyrut'tan bn Osman'n yanma gittii , [sultann] O'na ikramda bulunduu ve gnlk elli dirhem balad haberi geldi. C. III, s. 879, y. 7991./1396-97. Bu ayn yirminde (aban=22 Mays 1397) Osmanl sultam bn Osman'n elileri Bulak' 5 sahiline geldiler. Onlar hacib, Sultan'n atlan ile bu allara binsinler ve kendileri iin hazrlanan eve gidebilsinler diye karlad. Ayn yedisinde (Ramazan=4 Haziran) tbn Osman'm elileri kendileriyle gnderilen armaanlar [Sultan'a] verdiler. C. III, s. 906, y. 800h,/1397-98. Bu ayda (Zilka'de=Temmuz-Auslos 1398) Sivas hkimi Kad Burlaneddn ile Trkmenler'den bn Bozdoan'n evlatlarnn muharebe ettikleri haberi geldi. Yaplan savata Kad Burlaneddn ldrld, yerine olu geti ve Trkmenlerin Sivas'ta oturmalarn yasaklad. Babas le ilgili haberler yleydi; Osman b. Kara Ylk etTrkman O'na muhalefet etti ve O'na her zaman verdii armaanlar gndermedi. Kad Burhaneddn ise O'nu nemsemedi. nk. O nemli emirlerden deildi. Kara Ylk, Amasya ile Erzincan'a gelip giderdi. Bir gn Sivas'n yaknndan bir yaylaya gidiyordu. Oradan geerken Kad Burhaneddn'n de orada olduunu duyunca bu dunundan ok rahatsz oldu ve acale ile atna binerek askerlerinin bana geip O'nu yakalamak zere harekete geti. Gece olurken Kara Ylk maiyeti ile O'na saldrd ve Kad Burhaneddn' eliyle yakalad, sonra da ldrd ve Sivas' kuatt. Sivas halk da buna iddetle savaarak kar koydu ve bu durumu Bayezid b. Osman'a, onlara [yardma] gelsin diye yazdlar. [Osmanl sultan da] onlara doru yola koyuldu. Kara Ylk bunun zerine Azerbaycan'da bulunan Timurlenk'in yanna gitti ve orada O'nun maiyyetinde kald. C.III, s. 965, y. 801h./1398-99. Bu ayda (ewl=Haziran-Temmuz) Osmanl sultan Bayezid b. Osman'n am memleketinden gemek zere hareket ettii ve Acem lkesi hakimi Timurlenk'in Hind memleketlerini ele geirdii haberi geldi.
16

Burada gitti anlamndaki fiil muhtemelen yanl olarak sat ile yazlmtr, ancak biz onu sin ile yazlm kabul edip yle tercme ettik. Bulak, Kahirede N kysndaki gezinti yerlerinden birisidir. Bkz. Kazm Yaar Kopraman,
Msr Memlkleri Tarihi, Ankara 1989, s. 221. Burada am isminden kastedilen yer; O dnemdeki Suriye blgesidir. Bugnk am ehri ise daha nce gemi olduu zere Dimak ismiyle anlmtr.

229

Cneyt Kanal C. III, s. 971, y, 8011./1398-99. [Zilhicee'nn] onnde (-16 Austos 1399) Osmanl sultan b Osman'n Elbistan' (Ablastin)17 ald ve sonra Suriye blgesine doru yrmeye niyetlendii haberi geldi. Emirler, kadlar ve devletin sl yneticileri ayn onbeinde (18 Austos) sultann sarayna arldlar. Onlara, Osmanl sultan bn Osman'n kardeini18 asker ile gnderdiini ve O'mm Malatya ile Elbistan' aldn, Sadaka b. Sl'nin O'ndan katn ve Zilka'denin yirmisekizinde (=1 Austos) ehir teslim alndktan sonra da Darende'yi kuattm ieren nmeler okundu. Orada bulunanlar O'na kar savamak zere ittifak edip daldlar. Daha sonra Sultan'm memlklar bu haberlerin doruluunu inkar edip "bu bizi Kahirc'dcn karmak iin bir hiledir" dediler ve haberin doruluunu aratrmak zere Emr Ahur'y Sudun et-Tayyf grevlendirdiler. C, III, s. 972, y. 801h./1398-99. J5\V ayoir ^htcc^/tgusrtff-^li' iSfff krair el-Tayyar; aratrlmas iin posta (berd) atyla gitti ve ayn yirmisinde (Zilhicce-23 Austos 1399) Dimak'a girdi. Bunu zerine. Sltan'n Suriye birliklerine, bn Osman'n memleketine sefer hazrlnn emri karlp ilan edildi ve sonra Sudun et-Tayyr Haleb'e doru yneldi. C. III, s. 979, y. 802h./1399-1400. bn Osman'n Malatya'ya gittii oray kuatt ve orada ez-Zhiriyye [Memlklarndan]20 omak'm 21 bulunduu, ayrca Suriye'deki airetler arasnda fitne ve harplerin olduu ve binlerce insann katledildii haberleri geldi. Yine bn Osman ile ilgili olarak gelen haberler unlard: Sivas hkimi Kad Burhaneddn katledildii zaman Sivas lalk Bayezid b. Osman' yardma ard ve O

Urfah Mathieu ve dier Ermeni mverrihlerin Ablusta, Sryani Milail'in Ablastayn. Abu'lFarae'm Ablastin, Ykt Hamavi'nin AbLislayn, 'Ayn'nin ve dier Memlk mverrihlerinin Ablustayn, Seluklular tarihine dair eserler yazan melliiler ile XIV. ve XV. asrlardaki kan mverrihlerinin Abustan ekil ve telaffuzu ile yazdklar bu ismin XVI. asrdan itibaren, bn ys hari dier btn mellifler tarafndan Ablistan veya Elbistan eklinde yazld grlmektedir. Bkz. M. Halil Yinan, '"Elbistan", / A., C. IV, s. 223. Makrz de kullandmz eserinde bu ismi zaman zaman Abustan veya Ablustayn olarak yazyor. Fakat bazan doru ekliyle Elbistan olarak da yazmtr. 18 Metinde Osmanl sultannn kardei diye verilen isim lam olarak okunamam ve byle bir ahs lesbil edilememilir. 19 Sultann veya byk emirlerin ahularndan sorumlu olan grevlidir. Bu kii Yzler Emri rtbesinde olup tane Tablhane Emri ile ok sayda Onlar Emri kendisine yardmc olurdu. Bkz. Kazm Yaar Kopraman, Msr Memlklcri Tarihi, s. 34. 20 Ez-Zhiriyye Memlklar, yani e-Mek ez-Zhir Rerkk'un satn alp azad ettii memlklar. 31 omak isminin okunuuyla ilgili olarak bkz. .1. Savaget, "Noms et Sunems de Mamelouks", Journal Asiatiq_ue, 1950, 238, s. 47. 230

17

MakrzVnin Kitb es- Suluk 'undaki Osmanllar le lgili Kaytlar

da sratle ok saydaki askeriyle birlikte oraya gitti, Sivas' ald. Orada olu Selnan'22 brakp Erzincan'a gitti. Bunun zerine Erzincan hkiminin olu Tuhr, Timurlenk'e kal. bn Osman O'un maln ald ve haremindeki kadnlar kendi devlet adamlarna verdi, sonra memleketine dnd. C. III, s. 1027, y. 803h./1400-01. [Mmarrcivn ] altsnda (=27 Austos) Timurlenk'in Dimak'tan Sivas'a indii ve Sivas' alarak Sleyman b. Bayezd'n halknn byk bir blmn katlettii. Kara Yusuf b. Kara Muhammed'in, Anadolu memleketinden Bursa ynnde olduu haberi berd yoluyla geldi. [Muharremin] dokuzunda (=31 Aralk) bn Osman'n elileri geldi, getirdikleri mektuplara cevaplar yazld ve geri gnderildiler. C. 111, s. 1031, y. 8031./1400-01. Bu ayda (Rebi'l-Ewel=Ekim-Kasm 1400) nceki yl Irak'a da gelmi olan Timur'un elisi, eyhler, kadlar ve enrler iin olan beraberindeki mektupla geldi. [Mektubun ierii uydu;] O Rahbe'de elilerini katledenlerden intikam almak istiyordu. Ancak sonra [insanlarn Hiudislanda fesatlkla ilgili olarak yaptklar kendisine bildirildiinde Hindistan'a dnd ve Allah'ta O'nu onlara kar muzaffer kld. Ez-Zhir [Berkk'm[23 lm O'na bildirildiinde ise geri dnd ve Kerec'e saldrd. Daha sonra ise delikanl olan Bayezid b. Osman'n terbiyesizlii anlatlnca O'na bir ders vermeye niyetlendi, Sivas'ta ve memleketinin dier yerlerinde duyduklarnz yapt. C.UI, s. 1056, y. 803U./1400-01. Ayn (Receb=ubal-Mart 1401) sonunda bn Osman'n Anadolu memleketinden Kay seriye ulat haberi geldi. C. III, s. 1069, y.803h./1400-01. Bu ayda (Zillicce-Temmuz-Austos 1401) Osmanl sultam bn Osman'n elileri armaanlar ile geldiler. Bu armaanlarn ierisinde; On kle, on at, on para ynden rlm elbise, gm kadehler ile aralarmda tabaklar ve bunun ben/.cri eyler olan on para gm vard. Ayrca emirler iin de ok sayda armaanlar
22

Makrz burada Sleyman ismini Seltnan eklinde yazmtr, fakat yine muhtelif yerlerde ayn isim Sleyman olarak ta gemektedir. Memlk Devleti'nde kendisinin de mensup olduu erkezler'i i bana getirmee muvaffak olan Berkk"un741 (=1340-1341) ylnda doduu kabul edilmektedir. lk sultanl ise 1382 yl balarnda olmutur. kinci sultanl da 1390 ylnda gereklemitir. 13ekk"un lm tarihi olarak da 801 yl evvali'nin 15. Cuma gecesi (=20 Hazmn 399) kabul edilir. Daha geni bilgi iin bkz. M. C. chabeddn Tekinda, Berkuk Devrinde Memlk Sultanl, stanbul 1961, s. 41-42. 231

Cneyt Kanat

bulunmaklayd. Daha sonra ayn yirmisinde (=1 Austos) O'ndan gelen mektup okundu. C. III, s. 1091-1092, y. 805h71402-03. Dou Meliki zatim Timur Kerkim (Gregen) ile Osmanl sultam Hondgr Bayezid b. Murad b. Osman'n vakas bu ayda (Mularrem=Auslos-Eyll) idi. Bu hadise zet olarak yleydi; O [Timur] Irak'tan Anadolu memleketine doru gitti. bn Osman da askerlerini Akehir -yani beyaz elr- kentinde istihdam etti. Atl askerlerinin adedi yediyzbine, yaya askerlerinin adedi ise yzbine ulayordu. Tatbikat gnnde ortaya kan izdihamdan yinnibe asker ayaklar altnda ezilerek ld. [Bayezd] yaklak olarak onbe gn sonra O'nmla karlamay istedii iin gitti. Timurlenk O'nu kandrmak in yle bir haber gnderdi; "Sen Allah yolunda cihad yapan bir insansn, benim istediim seninle savamak deil, ben senden yalnzca Osmanl memleketindeki babann ve dedenin topraklan ile yetinmeni isliyorum ve benim amacm Anadolu Emir i Sultan Ebu Sad'in zamanndaki Emir Ereta'nm topraklarn almaktr". Buna aldanan bn Osman bar yapmaya meyletti ve Timurlenk'in Kemah'a gidip oramn ahalisini katlettii, namuslarna el uzatp her yeri harap etlii haberi kendisine gelinceye dek de bu aldatmacay hissetmedi, ibn Osman, Timurlenk'in kendisini aldattm anlad zaman O'nun yaknna kadar gitti. Timurlenk de O'nu yanltp geri ekildi. Bayezid ise O'nun kendisinden korktuunu zannetti. Timurlenk Bayezid'm arkasndan ve O'nun farkedemiyecei bir yoldan Anadolu memleketinde sekiz gn yolculuk yaptktan sonra Amriyye'ye -bu gn oras iin Engriyye denirulat ve oray kuatarak atee verdi. Bu haber bn Osman'a bildirildiinde hemen harekete geerek birlikleri ile yola kt ve sekiz gn sonra oraya ulat. Fakat oraya geldiinde askerleri darmadank., allar ise telef olmutu. Kendisi de ok yorgun dmt. bn Osman, oraya ulatnda Timurlenk O'nun ve askerlerinin yorgunluktan bitkin bk halde olduunu rendii zaman O'nmla savamamak iin hi bir sebep gremedi ve Muharrem aynn birinci gnnde (1 Austos Sal) alma binerek savamak zere harekete geti ve ayn beinde Pazar gn (=5 Austos Cumartesi) sabahn lk saatlerinden akam saatlerine dek iki ordu harp etti. O srada Timurlenk de yksek bir yerden askerlerini dzenleyerek kontrol ediyordu. Anlatlanlara gre her iki ordudan da seksen bin kii ldrlnceye dek ayn yerde savald ve bu esnada Timrlenk'in askerlerine kar galip olan taraf Osmanllar idi. Gnn son saatlerinde Timurlenk bir tuzak hazrlad, bunlar yaklak yzbin askerdi. Emr Sleyman b. Bayezid b. Osman'n askerlerinin byk bir blm arpma esnasnda krld ve askerlerinin geriye kalan 24 25 te biriyle babasna katld, bylece Meynene ortaya kt ve Kalb'in stne doru yneldi. Bunun zerine Emr Sleyman yaklak yzbin askeriyle birlikte payitaht olan Bursa'ya doru kat. Timurlenk'in askerleri, bn Osman'n bulunduu yeri ve beraberindekileri ember iine aldlar ve O'nu esir ederek Timurlenk'in huzuruna

24

25

Meymene, Arapa bir kelime olup, ordunun sa tarafndaki kuvvetlere verilen isimdir. Bkz. Corci Zeydan, slam Medeniyeti Tarihi, C. I, stanbul 1976, s. 265. Kalb Arapa bir kelimedir ve ordunun ortasndaki yani merkezdeki ana kuvvetlere verilen isimdir. Bkz. smet Kayaoh. slam Kurumlan Tarihi, Ankara 1980, s. 57.

232

Makrz'nin Kitb es-"Sulk'undaki Osmanllar le lgili Kaytlar getirdiler. Bu srada bn Osman'n askerleri blnm ve tamamen paralanmt. Eer gece olmasayd, Timurlenk'in askerleri onlardan hibirini sa brakmayacakt. bn Osman Timur'a getirildii zaman O'nu ayakta tuttu ve azarlad, sonra da ilgililere teslim etti. Ertesi gn. Timur malup olan orduyu takip etmeleri iin askerlerini gnderdi ve sonra O'na yaklak olarak bin yaral getirildi. Timur'un taraftarlar Anadolu memleketine dalarak her taraf yamaladlar. nsanlara eitli ikenceler yaparak onlar esir ettiler ve ldrdler. Bursay'da yaktlar. Bu alt ay boyunca byle devam ei. Emr Sleyman b. Bayczid b. Osman Bizans (KostanUniyyc) topraklarna geti. C, 111, s. 1109, y. 805171402-03. Osmanl sultan Hondgr Bayezid b. el-Emr Murad b. el-Enr Orhan b. el-Emr Osman, Zilka'de aynda (=Mays-Haziran 1403) Timurlenk'in yannda esir olduu halde vefa etti. C . I V . s . 142, y. 813h t /1410-ll. Bu ayda (Cemadi'el-Evvel=Eyll) Emr Sleyman b. HondgT Bayezid b. Murad b. Orhan b. Osman, kardei Musa elebi ile yapt savata, O'nu hezimete uratt. Musa Eflak'a kat. Sonra Sleyman O'm kuatt. Bu srada kardelen Grei 2 5 Bursa'da oturuyordu.

26

Makrz taralndan muhtelif yerlerde zaman zaman Kirii, bazen de Muhammed Grei olarak verilen isimden Emr Sleyman ve Musa eebi'nn kardei Mehmet elebi kastedilmektedir. Bkz. . H. Uzunarh, Anadolu Beylikleri, s. 20. Yukanda geen Kirii veya Grei olarak okunmaya msait olan kelime . H. Uzunarh tarafndan Anadolu beylikleri isimli kitabnda (s. 20 not. 1) Kirii, dier taraftan baka bir eserinde yine Makrz'den yapt alntlarda Grei olarak okunmutur. Bkz. . H. Uzunarh, Osmanl Tarihi, C. I. Ankara 1982, s. 353, 357. Btn bunlarn yann Uznoarl. slm Ansiklopedisi Mehmed I. Maddesinde Kirii veya Grei lakab ile ilgili olarak aynen u bilgileri vermektedir; "Arap ve Bizans tarihileri elebi Melmed'e Kirii lakabn vermektedirler (bn Tagribirdi, al-Manhal al-Stl, Nuruosmaiiye Kulp., nr. 3429, var. 249 ve al-Nucm al-Zhira, s. 550 ve Vaciz al-Kalm, Zehch Zeyli, Kprl Kutup., tr. 1189. s. 89 ve Sna at al-ln: Bibi. Nat., Arapa yazm. Nr. 4439, s. 128'de Sultan elebi diye ma'ruf ve Kirii lakab ie mlekkab Mehmed bey' iki unvan ile beraber ve Makrz, Ayasofya nshas, nr. 3376'da 813-814, 818-819 vekay arasnda ve Phrantz.es. Bonnlab., s. 85). Arap mverrihleri hkmdar olmadan evvel kiri ile boulmak istenmi olduunu ve Bizans tarihileri de kardelerinden korkarak, yay yapan bir kiriinin yannda rak olduunu yazyorlar. Sonradan bir ok garp mverrihleri de elebi Mehmed "i Kiri lakab ile zikretmilerdir. (Gibbons, Trke trc. Ragb Hulusi, s. 26,). Bu lakabn dorusunun onun mcadeleleri dolays ile "Grei" demek olduu ve yukarda gsterildii gibi, bir lakabn da Sultan elebi veya elebi sultan olduu anlalmaktadr (bu hususta bkz. Tahrir defteri, nr. 453, s. 50; Neri, Tarih, nr. T.T.K., s. 350)". Biz bu iki tr okunu eklinden, Makrz genellikle kef harfinin zerine tre koyarak Grei biiminde yazdndan ve metinler arasnda btnl salamak iin Greci'yi tercih ediyor ve o ekliyle kullanyoruz. 233

Cneyt Kanat

C. rv,s. 159, y. 813./1410-11. Enr Sleyman b. Osman'n, kardei elebiyi [Musa elebi] Eflak lkesinde muhasara ettii ve yine kardei Mhamned Grcci'nin [Meluned elebi] Anadolu memleketine olu Murat' vali tayin ettii. bn Karamarnn, bn Genniyatvm memleketini muhasara ederek yakt ve bn Dulkadir'in de Elbistan da ziraat men ettii haberleri geldi. C.IV.s. 162,y. 8131./1410-11. Bu ayda (Zilka'de=ubat-Mart) Osmanl sultannn elileri Haleb'e geldi. C. IV, s. 171, y. 813h./1410-ll. E mr Sleyman b. Bayezid b. Osman ldrld. Kardei Musa Anadolu lkesine (el-Cezire er-Rmiyye) ve civarna lakim oldu. Mulammed b. Osman Rumca'da Bursa denilen Yeil Ky'e ve civarna hakim oldu. C. IV, s. 173, y. 814h./1411-12. Karaman hkimi cl-Emr Nsreddn Muhanmcd b. el-Emr Alaaddin b. Karaman ve Ucat sahibi el-Emr Musa elebi b. cl-Emr Bayezid b. Murad Han bn Orhan (Azman)27 b. Osmanck [idi.] C. IV, s. 179, y. 814h./1411-12. -Bursa hkimi olan- Musa elebi b. Bayezid b. Osman'n, kardei Sleyman' katlettii ve btn topraklarn ald sonra da dier kardei Greci'nin zejine doru yrmeye niyetlendii haberi geldi. C. IV, s. 190, y. 8l4h./l41l-l2. Bu ayda (aban=Kasm-Aralk) Grei b. Bayezid b. Murad b. Orhan b. Osmanck ile kardei Musa elebi arasnda anlamazlk kt ve Muhammed Grei. kardei Musa elebi'y e Bizans (Kostantniyye) topraklarnda yenildi. C. IV, s. 200 r y. 814h./l4ll-12. Bu ylda Emr Musa b. Osman stanbul'u (Kostantniyye) kuatt ve oradan bir ok memleketi feth ederek bol miktarda ganimet ele geirdi ve Hristiyan birliini bozdu.

27

Burada her zaman Osman'dan nce Orhan diye geen isim herhalde basm hatas sonucunda Azman olarak yazlmtr.

234

fflakrz'mn Kitb es- Sutk'mdaki Osmanllar le lgili Kaytlar

C. IV, s. 204 y. 815h./1412-13. Anadolu Memlekcti'ni geri kalan ksmnn sultan el-Emr Musa elebi b. Bayezid Hondgr b. Murad Han b, Orhan b. Osmanck idi. C. IY7 s. 253, y. 815h./1412-13. Bu ylda Enr Musa b. Osman Hristiyanlar'm lkesine girdi, oralar yakt, esir ld ve (tir ok ey] ele geirdi. Sonra dndnde stanbul hkimiyle |Manuel L Palaiologos]. kardei Muhammed b. Osmarm kendisine kar olduklarm grd. Emirler de O'm destekledi. [Bylece] onlarn arasnda byk harpler oldu. C.IV, s.275,y. 8I61./1413-14. Bu ylda Emr Muhammed b. Osman kardei Musa'y katlettikten sonra Bursa'ya sahip oldu. Yine ayn ylda Emr Mulunmed b. Karaman Bursa ehrine saldrd ve oray yakarak kalesini kuatt ve hatta az kalsn ele geirecekti. [Fakat] Emr Musa'ma katledildii kendisine bildirildiinde memleketine gitti, C. IV, s. 299, y. 8181./1415-16. Osmanl sultan Muhammed Grei b. Hondgr Bayezid b. Murad Han b. Orhan b. Osmanck idi. O, Emr Muhammed Beg b. Karaman'i [ele geirmek] istedii iin Bizans (Kostanm'yye) topraklarndan dnmt. Bunun zerine Karamanoullan devletinin idarecileri ('Ayan) de O'na kamt. bn Karaman ise [bu srada] el-Versak2B topraklarna snd ve kendini orada savundu20. C. IV, s. 310,y.-818h./1415-16. Mulammed Beg Grei b. Osman'n Konya hkimi Muhammed b. Karaman ile savat, O "m yendii ve bn Karaman'm elinde yalnzca Konyamn kald, geri kalan topraklarnn ounu ise Muhammed Grei b. Osman'n ald haberi geldi. C. IV, s. 339,y. 818h./1415-16. Bu ylda Mustafa b. Osman stanbul'dan Eflak'a geti ve Muhammed Grei bundan rahatsz oldu.

Versak, Trk oymaklarndan birisinin ismidir. Bkz. Faruk Smer, Ouzlar, stanbul; 1980, s. fi 14. t. H. Uzunearh, kitabnda Karaman sererini anlatrken yukardaki blm Makrz'den aynen alp tercme ederek kullanmtr. Ayrca, Karaman seferinin TSFuoim takvimlerde 817,818 ve 819 senelerinde (1414-1416) (Nur- Osmaniye nshas ve Osman Turan neri olan ve T. T. K. tarafndan bastrlan takvim s. 20 ve 56) olduunun grldn belitmitir. Bkz. Uzunarl,
Osmanl Tarihi. C. I, s. 353. 235

Cneyt Kanat

C. IV, s. 366, y. 819h./1416-17. Bu ayda (aban=Eyll-Ekim) Bursa hkimi Sleyman b. Bayezid b. Osman'n armaanlar geldi. O'nun elisi misafir evine (Dr ed-Diyfe) yerletirildi. Sonra armaanlar kabul edildi ve O'na armaan lazrlaninas iin emir karld. C. IV, s. 369, y. 8l9h./141fi-l7. Bu ayda (evval-Kasm-Aralk) Osmanl sultan Muhammed Grei b. Bayezid b. Osman, Kastamonu Hkimi sfcndiyar b. Bayezid ile savamak zere harekele geti ve O'nu Sinop adasnda30, aralarnda kendi ismine hutbe okutaca ve para bastracana dair anlama oluncaya dek kuatma altnda tuttu ve daha sonra serbest brakt31. sfendiyr Kastamonu'ya dndnde, Muhammed Grei adna hutbe okuttu. Fakat veziri Hondsalar Ali kendisi iin ina edilen camide Onun ismine hutbe okunmasna muvafakat etmedi. Bylece o camide sfendiyr adna hutbe okundu, geri kalan camilerde ise Muhammed Grei adna hutbe okundu ki bu durum -yani ayn anda ayn ehirde iki sultan adna hutbe okutulmas - ok garip idi. C. IV, s. 375, y. 819h./1416-17. Bu ylda bn Osman ile Hristiyanlar arasnda byk harpler oldu, Hristiyanlar [bn Osman'n] oniki gemisini ele geirdiler ve Mslmanlardan drtbin kii ldrdler. C. IV, s. 384-385. y. 8201./1417-18. Bu ayn drdnde (Safer=23 Mart) Sultan [eyh el-Mahmdi] Kahire dndan, geri kalan askerler ile Suriye'ye don yola kt. O'nunla birlikte halife, bakadlar, (Kudl cl-Kudl)32 ve iinde bulunduumuz ylda gelen eliler, yani, Kara Yusuf un elisi. Sleyman b. Osman'n elisi, Erzincan hkimi Pir mer'in ve bn Ramazan'm elisi vard. C. JV.S.4O3, y. 8201./1417-18. Sultan, [Muhammed b. Karaman'm elileri arasnda bulunan kad] Muslihddn'i emretti. O'da geldi. Sultanla konutu ve O'na Osmanl sultam Sleyman b. Bayezid b. Osman'n mektubunu takdim etti.

Makrz, aslnda bir yarn ada olan Sinob'u burada Siob adas olarak ifade etmitir. . H. Uzunarl, eserinin Candar Beyleri ile mnasebet blmnde yukardaki metni Makrz'den evirerek kullanm ve bu muharebe ile ilgili Osmanl tarihlerinde herhangi bir bilgiye rastlanmadn belirtmitir. Bkz. Osmanl Tarihi. C. I, s. 357. 2 Fmler ile Eyybler'i bir ok tekilatna varis olan Merdklerde en yksek din sfata sahip olan ve er'i kaza ile hukuki ilere bakan Kad cl-Kudt, Dr el-Adl'de rf kazaya memur Bacibler'in yatmda, mezhebi ile alakal davalar ru'yet etmek suretiyle, hal- fasl ederdi. Bkz. ehabeddin Takinda, a.g.e., s. 147. 236
31

311

Makrzi 'nin Kilb es- Suluk 'undaki Osmanllar le lgili Kaytlar

C. IV, s. 431, y. 820h./1417-18. Bu ylda Osmanl sultan bn Osman, Konya'ya saldrd ve Muhammed b. Karaman' kuatt. Fakat Onu ve askerlerim neredeyse yok edecek ok iddetli bir sel felaketine inanz kaldklar iin ehri terk etti. C. IV, s. 490, y. 822h./1419. Anadolu memleketinde gnein tutulduu gnde [meydana gelen] iddetli zelzele ile ilgili haberler geldi. Zelzelenin iddetinden Erzincan (Erzcnkan) ehrinin yans ve ok sayda insan helak oldu. Yine Bizans (Kostanniyye) binalarndan bir ou ykld. bn Osman da Bursa'da yeni bir saray ve bir ka dkkan ina ettirmiti. Fakat bunlar ve evresindekiler de ykld. Ayrca hibirisi sa kalmayacak ekilde bir ok canl da yok oldu. Avrupa (Frenk) lkelerinden olan Giril (Akitu) ve Venedik'te (el-Bundikyye) veba salgn o kadar yayld ki iki [ehir] boald. Avrupallar'in Osmanl sultan bn Osman le savamak iin bir araya geldiklerinin haberi geldi. C. lV,s.519,y. 823h./1420. Errir Kockr33 el-Kerdem. Osmanl sultam bn Osman'a gitmek zere eli olarak hazrland. Gtrecei mektup bn Karaman'm yakalanmas ve tutuklanmas [ile ilgili mevzular] ieriyordu. C. IV, s. 522, y. 823h./1420. Bu ayn yirmi seki zinde (Safer=15 Mart) Dr el-Adi'deki Eyvan'da huzura kabul gerekleti ve Osmanl sultan Mhammcd Greci b. Osman'n elileri ve hediyeleri takdim edildiler, C. IV, s. 524, y. 823l./1420. [Sultan] bu ayn yedisinde (Rcbi'l-Ewel= 23 Mart) Peembeyi Cuma'ya balayan gecede adet olduu zere peygamberin doum yldnm do)ays ile tren dzenledi. Devlet adamlarnn., ilim adamlarnn, kadlarn, emirlerin. bn Osman'n elilerinin. bn FenarTnin hazr bulunduu muazzam bir geceydi. C. IV, s. 548, y. 8241./1421. Osmanl sultan, Muhammed Grei b. Hondgr Bayezid b. Osman idi. C. IV, s. 599, y. 8241./1421. Osmanl sultan Gyaseddn Ebf 1-Feth Muhammed Grei b. Bayezid b. Murad b. Orhan b. Osman, Bursa'da vefat etti. Kendisinden sonraki Osmanl sultan ise olu

Kokar isminin okunuuyla ilgili bfcz. J. Sauvaget a.g.n.. s. 52. 237

Cneyt Kanat

Hongr Murad elebi (elebi)34 Muhammed Grei b. Bayezd Hondgr oldu. Bu da Receb aynda C=Temnmz-Austos) idi. C. IV, s. 625, y. 825hV 1421-22. Bu ayda (Zilhicce=Kasun-Aralk) Bursa eluin yaknnda iki kale halk arasnda arpmalar oldu. Bu kalelerden birisi Anadolu lkesi Mslman]arna dieri de Hrisyanlara ait idi. arpmalar gnlerce, hatta baz geceler bile srd ve bazen Hristiyan kalesinden gelen banmalar Mslmanlarn yreklerini hoplatacak ekildeydi. Mslmanlar bir sabah uyandklarnda Hristiyan kalesindeki btn insanlann ve hayvanlaru helali olduunu grdler ve kaledeki hereyi kolaylkla teslim aldlar. C. IV; s. 625-626, y. 825h./421-22. Murad b. Muhammed Grei b. Osman, Rcceb aynda (=Haziran-Temmuz) Bursa'dan stanbul'a -yani Kostantmiyye'ye- gitmek zere yola kp aban aynn ilk gn (=21 Temmuz 1422) oraya ulat ve oradaki aalarn byk bir blmn kesti. Sonra elre yiyecek girmesini tamamen menetti. Ramazan aynn nde Cuma gn (=21 Austos Cuma 1422) gn olan arpma dnda herhangi bir olay olmad. Bu arpma ehir halk ile hcum edenler arasnda ok iddetli bir ekilde srd. Tam bu srada Muhammed Beg b. Karamann memleketinde olan kardei Mustafa geldi. Sonra Murad"n askerleri O"a muhalefet etti ve onlar yzellibiu kiiden azala azala yaklak yirmibiu kii kaldlar. Mustafa stanbul'a iltica etti. Murad, Yaklak bir ay daha orada kald ve [daha sonra] askerlerinin kendisine muhalefet etmesinden dolay aciz duruma dt35. C. IV, s. 634, y. 826h./1422-23. Bu ayda (RebiHil-Ahir^Mart-Nisan) Mustafa b. Osman stanbul'dan znik'e geti ve oray bir mddet kuattktan sonra ele geirdi. [Bunun zerine] kardei Murad

35

Arap alfabesinde harfi olmad iin bu isini Makrz tarafndan elebi eklinde yazlmtr. stanbul'un 1). Murad tarafndan kuatlmasn anlattn yukardaki metin, . H. Uzunarl tarafndan eserinin ''stanbul'un Muhasaras" isimli blmnde ayrntl oUtrak biraz farkl bir ekilde anlatlmaktadr. Bu metinle ilgili olarak bizim iin nemli olan Uzunarlrnm ayn saylann 2 numaral notunda yazdklardr; "stanbul'un II. Murad tarafndan yaplan bu muhasaras hakknda bizim larihlerimzdeki bilgi, Kk Mustafa elebi vakas iinde yarm satrdan ibarel olup bu hususta Rm ve ve ecnebi tarihlerinde malumat vardr." Uzunarl, Osmanl Tarih isimli eserinde Makiz'nin Kitb es-Sulk'unu kaynak olarak kullanm ve zaman zaman alnllar yapmtr. Ancak her naslsa yukarda tercme ederek verdiimiz istanbul'un kuatlmas ile ilgili blm gzden karm ve yukardaki notta da belirttii gibi bizim U1rihlerimi7.de ayrntl bilgi olmadndan Rm ve ecnebi tarihlerinden faydalanmtr. Bizim yukanda verdiimiz metin ise Uzmarl'mn Rm ve ecnebi tarihlerinden faydalanarak yazduu syledii blmle baz kk ayrntlar hari olmak kaydyla byk oranda benzerlik gstermektedir. Bkz. : H. Uzmarl, Osmanl Tarihi, C. I, s. 389-390.

238

Makrz '}i Kitdb es- Slk 'undaki Osmanl lar le lgili Kaytlar

askerleriyle O'mm zerine yrd. O'nunla savat ve sava kazanarak [Mustafa'y] ldrd. Sonra Bursa'ya dnd- Bylece bu meseleden kurtulmu oldu. C. IV, s. 656, y. 827h./1423-24. B ayn yirmialtsmda (Muharrem=30 Aralk) Bursa hkmdar Murad b. Osman'n elileri armaanlar ile birlikte geldi. C. IV, s. 747-748, y. 8301./1426-27. Bu ayda (cwal=Tcmmuz> Austos) Anadolu lkesinden Bursa hkmdar Murad b. Muhammed b. Grei b. Bayezd b. Osman'n, Ankeros36 -Hristiyan Rmlar'dan bir grup- muharebesi iin asker toplad ve savat sonra askerlerinden bir ounun ldrld ve hezimete urad haberi geldi. C. IV, s. 776, y. 8311./1427-28. . -

Bu ayn yirmidokuzunda (Cemadi"el-Alr=25 Nisan) Bursa'daki Osmanl sultan Murad Bcg b. Grei Muhammed b. Bayezd' m elileri mektup ve armaanlar ile birlikte geldiler. Sultan, askerlerine, O'lan karlamalarn emrederek, buraya gelmelerinden dolay trenler tertip etti. Osmanl Melikleri [ehzadeleri] ile ilgili haberler geldi; Osmanl sultan Hondgr Bayezid b. Murad b. Osman geride drt erkek evlat brakmt. Bunlarda en by Sleyman olmak zere Muhammed, sa ve Musa'dr. Sleyman sultan oldu ve stanbul (Kostantmiyye) topraklannda.ii Edime ve Gelibolu'ya yerleti. Kardei sa ise Bursa ehrinde ikamet etti, daha sonra savatlar ve sa ldrld. Sleyman, babasnn memleketine sahip kt. [Bunun sonucunda] kardei Musa Sleyman'n zerine yrd ve O'nunla savat. Sleyman ldrld. Sleyman'dan sonra, Musa Edirne topraklarna hkim oldu. Bursa'ya yerlemi olan kardei Muhammed Greci'yle savat ve bu savata Musa ldrld. Muhammed Grei lnceye dek Osmanl sultan olarak kald ve O'ndan sonra yerine olu Murad Beg b. Muhammed Grei geti. C. IV, s. 821-822, y. 833h./1429-30. Anadolu lkesinden Bursa etrinde veba salgnnn kt bir ekilde olduu ve hergn lenlerin saysnn binbeyz kiiyi a haberi geldi. C.TV, s. 880. y.836h./U32-33. [Bu yl] Osmanl sultan Murad b. Muhammed Grei b. Osman idi.

36

Bu kelime muhtemelen daha nce geen Akiros isminin faikl ekilde yazm eklidir. Bu kelimenin okunuu ile ilgili olank bkz. not. 12.

239

Cneyt Kanat

C. IV, s. 957, y. 839h./1435-36. skender b. Kara Yusuf Akehir'e indi. Akelir valisi O'nun hizmetine girdi. Fakat sonra Ahmet Cuki'ye (?), skender'in kendisiyle birlikte olduunu bilsin diye gizlice haber gnderdi. Bunun zerine skender hi bir eyin farkna varmad ve askerlerin ani baskm le [karlat]. Ancak beraberindeki bir grupla kaabildi. Cki O'nunla birlikte olan her eyi ganimet olarak ald ve dnd. skender. Osmanl sultam Murad b. Muhammed Grei b. Osman'a gitmek istedii iin ona doru yneldi. Tokat'a ulatnda orann hkimi Erko, skender'in geldiini rensin diye Murad'a durumu bildirdi. Bunun zerine [Osmanl sultan] O'na ok sayda elbiseler, cariyeler, kleler, hayvanlar ve onbin dinar gnderdi. Tskender ve beraberindekiler se Tokat'a ok kt muamele yaparak oray harab ederek her eyi aldlar. Neticede Erko ile skender arasnda tartmalar olduu iin Erko Murad'a mektup yazp lkesindeki tahribat ve hrszlklar O'na bildirmek zorunda kald. Bu [haber Murad'a] ok dokundu ve hediyelerin geri gnderilmesi iin emir verdi. [Sonra] asker gndererek bn Karaman ile dierlerine skender'e kar savalmas ve O'nn oradan uzaklatrlmas iin mektup yazd. Sonuta skender Frat lkelerine doru giderek, onlardan kat. C. TV, s. 959, y. 8391./1435-36, Bu ayda (Rebrl-Evvel=Eyll-Ekim) Anadolu memleketinden Bursa ehrinde veba salgnnn artt, ehirde ve civarnda yaklak drt ay devam ettii haberi geldi. C. IV, s. 991, y. 840;h./1436-37. Anadolu memleketinin Mslman hkmdar, Bursa ve Gelibolu hkimi Hondgr Murad b. Muhammed b. Greci b. Yldrm Bayezd b. Murad b. Orhan b. Erden Ali b. Osman b. Sleyman b. Osman idi. C. IV, s. 997-998, y. 840171436-37. Bu ayn beinci gn; Pazar' Pazartesiye balayan gecede. (Rebi'l-Ewcl-]7 Eyll Pazartesi) Kal'al l-Cebel'de ikamet ediyor olan Sleyman b, Orhan Beg b. Muhanmed Grei b. Osman ve kz kardei ehzade ve bereberindekiler kayboldular. Bu. Sullan |Barsbay'n] olu el-Ceml'nin hizmetinde bulunan Sleymand. O'nunla ilgili haber yle idi; Anadolu memleketinden Bursa ve dier yerlerin sahibi olan Osmanl sultan Murad b. Grei, kardei Orhan Beg'i yakalad ve gzlerine mil ekerek O'nu bir mddet hapsetti. Hapishanedeyken O'nun hizmetinde bulunan klelerinden birisinin ismi Doan'di. O gizlice hapishaneye [Orhan] iin tebdl-i kyafet iinde bir cariye soktu. [Bu cariye) Orhan'dan bu ocuu ve dierini [Dnyaya gelirdi]. Kle, Orhan lnceye dek bu ocuklar sr olarak saklad. [Ve sonra] bu kle ismi Sleyman ve kardei ehzade olan bu ki ocuu ve annelerini alarak Haleb ehrine kat. Sullan otuzall [yani 8361./1432-1433] senesinde Haleb'e gelinceye kadar orada ikamet eltiler. Sonra sultann huzuruna karldlar. Sultan onlara ihsanda bulundu ve Haleb kalesine yerletirdi. Sultan onlar sonra Kahire'ye gnderdi. [Kahire'de] onlan Kal'at l-Cebel'de bulunan Kaat'es-Shib olarak bilinen yere yerletirdi. Onlara elbise

Makrz 'nir Kitb es- Suluk 'mdaki Osmanllar le ilgili Kaytlar

verdi ve Kahire'de yrrlkte olan dirhemden her ay yirmiiki bin dirhem tahsis etti. Onlarn Kahirc'ye inmesini yasaklamad. [Bu srada] Sultan, Sleyman b. Orhan'a olu el-Ceml'ye hizmet etme grevini verdi. Bylece sultann olu ala bindiinde O da O'nunla biniyordu ve Sleyman'n gzetimi altnda oluyordu. [Hatta] istedii zaman sultann olunun evinde yatabiliyordu. [Bu durum Sleyman ve beraberindekileri 37 kayboluncaya kadar [devam etli] . C.IV.s. lOOl.y. 840h./1436-37. Bu ayda (Cemdi'el-Ewel=Kasm-Arahk) Osmanl sultan Muhamned Grei b. Bayezd b. Osman'n elisi armaanlar ile geldi. C. IV, s. 1064, y. 8411./1437-38. El-Emr Sleyman b. Orhan Beg b. Mhammed Grei b. Osman [bu ylda] ld. Dedesi Muhammed Grei Anadolu memleketinin hkmdar id. Amcas Osmanl sultan Murad b. Mhammed Grei, babas Orhan Beg'i tutuklatp O'nu lnceye dek hapsetmiti. Sleyman doduktan sonra babasmn klesi Onn kararak [Memlk] sultan el-Ercf Barsbay'a gitti. Barsbay O'na iyi davrand ve O n u bytt. Sonra babasmn klesi Anadolu memleketine gitmek istedii in O'nu kard. Fakat Barsbay tarafndan yakaland ve hapsedildi. Barsbay daha sonra O'nu serbest brakt ve kz kardei ehzade ile evlendi. C. IV, s. 1112, y. 8421./1438-39. Bu ayda (Ramazan-ubat-Marl) skenderiyeden, Kalalon taifesinin, Anadolu sahillerine ve Suriye sahillerine gitmek iin, oniki gemi ina ettirdii ve Osmanl sultan Murad b. Osman'n yz gemi ina ettirdii haberi geldi. C. IV, s. 1189, y. 843h./1439-40. Bu ayn onaltsmda (Zilka'de=19 Nisan) Osmanl sultan Hondgr Murad b. Muhammed Grei b. Bayezd b. Osman'n elisi geldi. Murad b.

Yukarda aUtlan mesele ile ilgili geni bilgi iin bkz. . H. Uzunarl, "Memlk Sultanlar Yunma ltica Etmi Olan Osmanl Hanedanna Mensup ehzadeler'. Belleten C. XVII, S. 68, Ankara 1953, s. 522-529. 241

Cneyt Kanat

EK C. III, s. 574, y. 760h./l 358-59.

u - \

C. III, s. 749, y. 793h./1390-91.

C. ffl, s. 763, y. 794h713yi-92.

C. III, s. 790, y. 795f./1392-93.

C. III, s. 813, y. 796h./1393-94.

. MJJ\ Ux- ^ P ^ l J--j SJAUI J i - I

C. III, s. 817, y. 79h./1393-94.

242

Maktzf'nin Kith es- Sulk'indaki Osmahlar te lgili Kaytlar

C. IH, s. 865, y. 798hJ1395-96.

C III, s. 873-74, y. 799/1396-97.

J 3 ,JJ L _ i

.X yl *;ji

Ji 1 A-- i ! ^

C. III, s. 879, y. 799h./I396-97.

lM j J

. -i .

243

Cneyt Kanat

C. III, s. 906, y. 800h,/1397-98. J>\si!,-.. Ijbl lSJj\ ^ JtpJjj y\ JNJT t -b,Jt s AJJ O

il j . . O] *U j l T U ^j I 4.1* ^jJU. -JT/!! illilj

L,"i-* ^s _*. I '. -UP A ;;

C. III. s. 965, y. S01hyi398-99.

C. III, s. 971, y. 80Ih7I39S-99.

HJI ^I j>_ji-- J ^ I J

P L IjU S I J l i ;i.'Jj ?

iUstL

244

Makrizi'nin Kiih es- Suluk 'undaki Osmanllar le lgili Kaytlar

C. III, s. 972, y. 801h./1398-99.

l-

C. III, s. 979, y. 802h./1399-400.

^J*

-* ^

< l i l

C. III, s. 1027, y. 803l./1400-01. 1,-1; . ..I _- ie- J iil J; j l lirf , ! - -^ - J - -\

C. III, s. 1031, y. 8(>3h./1400-01.

t-

-*

; jilliO^ xLi ; _. *J Jli . .sil v a ^JNJ JI L* -^IJJ \I Jiil II

245

Cneyt Kanat

C. III, s. 1056, y. 803h./1400-01. -_,)\

C- III, s. 1069, y.803h./l 400-01.

C. III, s. 1091-1092, y. 805h./l 402-03.

. -u>. j

AJLIIJI

^ ili

_^!

!> Jlu ;J.c- iLi t-1-

24.6

b/laknz'mn Kith es- Sulk'ttndaki Osmanllar le. lgili Kaytlar

l! JLc !j^,

s jUJI LJ Jij ; U^'^ - i_.*& jJl li J lliijj i j y JjJl li J J J s ^ l j JJ ; .U ti\ ~=* AJI S J ^ L P J J L i j\c"fi JJI ill iLi UwU*i - . i . - ^ OIJ" ; * ,rL_* kijki; * ; t *^i a-U>- JJ <~^ A i^ J J I J : A * , i l ,. J I J < j - J I i l i .1 ^Sj '\~*> . . l*._.t L* . L'JJs : ^ j l i - -b Jjf J j ; _-~l i l p J J ^ T L J J * , Js^i. i / j : ^1 JI jL_-!l Jj /,- * - . l ^ ^ ! 1 * . J >N1 L kj I ti,.?- 'T\I Jjl - ir O*'s ; a 5 L_p c" / tiJ , * J ' J ^ I . ^P , ; JJ i r ^ U - - JJ c-Lill '^J . . t " ^ 4_i : >' ,J,f ^ jO\ >T J j

*J\J I'JJ -U>- I

.ij / JI j^p /JIJ *^r 1 lj - -b- *.-- Sjjjl JJI I

*il

-^

<'fi

247

Cneyt Kanal

C IH, s. 1109, y. 805h./1402-03.

C. IV, s. 142, y. 813tk/I410-ll.

J J
J

l-* J J . ^;-: -='

C.IV,s. 159, y. 813h./1410-U.

C. IV, s. 162, y. 8I3h./1410-ll. VJ C.IV.s. 171, y. 13h71410-U.

i.j

C. IV, s. 173, y. 814h71411-12. -1 ^

248

Makvzt'nm Kitb es- Suluk 'undaki Osmanllar le lgili Kaytlar

C IV, s. 179, y. 814H71411-I2.

C. IV. s. 190, y. 814hJ14U-12.

C IV, s. 200, y. 814h71411-12.

, L jLaJ.il J^ 1 j j . j tJj-^T f^ c*}

C. IV, s. 204, y. 815hJ1412-I3.

j , ^'1
fJ

;i ; ^ ^

C. IV, s. 253, y. 815h7t4I2-13.

C. IV, s. 275,y.816hyi413-I4.

ii J

249

Cilneyi Kana!

C IV, s. 299, y.818hV1415-16.

- j l j , . J. _J

-l*j.: j

_-'l -=-V S> ' J* S :J-'1!

C. IV, s. 3l, y. 818h71415-6.

-i Tj -J

C I V , s. 339, y. 818h./1415-16.

C. IV, s. 366, y. 819lu/14 ti-17.

C. IV, s. 369, y. 819hJ1416-17.

^ j I_=-UJ j\U j ; -u>; L j i ^ J / * - * - ^ ^ .; 1 ^ J j

250

Makrz'nin Kitb es- Slk'udaki Osmanllar le lgili Kaytlar

C.IV,s.375,y.819h./14I6-17. -J jj-\
5 I. I * J I P -y sj^3^ JHI * C/) *y. "-^'^ V*J -W-

C. IV, s. 384-385, y. S20h74I7-18.

. SUsiil l^i j JJ^l *uj fU.ll

C. P/, s. 403, y. H2QhJ14l7-l8.

,j

C. IV, s. 431, y. 820h./1417-l8.

C. IV, s. 490,y.822h./14I9.

251

Cneyt Kanat

C.rV,s.519,y.823h./1420.

C. IV, s. 522, y. 823h./142.

^ s - l j ; J.U JIOJ J'j^Ni i . - ^

C. IV, s. 524, y. 823h./ 1420.

C. IV, s. 548, y. 824h./1421.

C. IV, s. 599, y. 824h71421.

/,; j

252

Makrtzf 'nin Kitdb es- Suluk 'undaki Osmanllar le lgili Kaytlar

C. IV, s. 625, y. 825h71421-22

C IV, s. 625-626, y. 825hJI 421-22.

C. IV, s. 634, y. 826hJ1422-23.

l
I J ^

I
,.
*J

^'

,'

t
' I

l^N^ i M i ' .

C. IV, s. 656, y. 827h. 1423-24.

_ I
J.

t*'

^J

-*

253

Cneyt Kanat

C. IV, s. 747-748, y. 830h./l 426-27.

C, IV, s. 776, y. 83lhJl427-28.

- ^ t -*

C. IV, s. 821-822, y. 833h./1429-30.

C. IV, s. 880, y.83S./1432-33.

C. IV, s. 937, y. 8391)71435-36,

Jil ^i t

^JtJ : jic-j . *J... j l T U

254

Makrz'nin Kib es- Suluk'undaki Osmanllar le lgili Kaytlar

J^U J-JI^ iiv^" ^ il ^

i T

' ^NjU. illi

C. IV, s. 959, y. 839h71435-36.

C. IV, s. 991, y. 840,h71436-37.

r j j

! l J^ILI

^O1- J

- - ^ (^J* ^ O'- ^-^i a V C f.JH

C. IV, s. 997-998, y. 840h71436-37. -'JsJ\ iL) J

.i U.I . ^ J J U ^S J I f.jy ' : * ,i

!j 1

25

Cneyt Kanat

^" [ J 1 ~~r^~ OilUl f-^' {^~ V

jy-1 rULl =JJJ 4>o^ J l o ^ j '

C. IV, s. 1001, y. 840hJ1436-37.

C. IV, s. 1064, y. 84Ih./I437-38.

->*

C. IV. s. U12, y. 842h./1438-39.

. -jji j-^j -t=J

C. IV, s. 1189, y. 843tJ 1439-40.

256

Trk Dnyas incelemeleri Dergisi Say IV, zmir 2000, ss. 257-275.

OSMANLI DEVLET'NDE MLLYETLK HAREKETLER

Turgay UZUN*

1839 Glhane Hatl- Hmaym ile balayan Tanzimat'la birlikte mparatorluk iinde yaayan gayrimslim ve Mslmanlar eil haklara sahip olmulardr. Osmanl devlet adanlan, bu tavizin, geleneksel olarak zerk gayrimslim cemaatlerin devlete ballklarn artracam umut etmilerdir. Oysa Batl devletler yeniden salamlatrd klan kapitlasyonlardan hemen yararlanarak, Hristiyan tccarlar himayelerine alp vergi bakl ve yrrlkteki Osmanl yasalarndan korunma gvencesi salamlardr. Tanzimatn zellikle vergi alanndaki merkczilctirici nlemleri, Hristiyan nfusun youn olduu Balkan yarmadasnda toplumsal huzursuzluklarn ve milliyeti hareketlerin nedenlerinden biri olmutur. Merkezileme ve Batllama dorultusunda atlan admlar gayrimslimlerin aksine Mslman topluluklarda hemen bir ayrlk hareketi dourmam, Halifelik kurumu ve slmn "btnletirici" etkisi milliyeti hareketlerin gcn azaltmtr. MSLMAN UNSURLARDA MLLYETLK HAREKETLER Osmanl mparatorlundaki Trk olmayan Mslman topluluklarn ounun, toplumsal ve idari yapdaki birinci snf rollerine karn, idari-askeri yapnn zlmesi ve lke dndan gelen ideolojik etkiler nedeniyle bir milliyeti hareketin inde olduklar grlmektedir. mparatorluun birliini, slmi duygularla destekleyerek, Trkler dndaki Mslman halklan milliyeti hareketlerini engelleme abalar da ie yaramam, zellikle Arap ve Arnavut ulusal topluluklarnda grld gibi. slm mmetilii, bir Osmanl kimliini yaratma projesinde ok az baarl olmutur.

Dr., Mula niversitesi, BF, Kamu Ynelimi Blm

Turgay Uzun ARAP BAIMSIZLIK HAREKETNN GELM Osmanl Devleti'nde Mslman unsurlar iinde on dokuzuncu yzyldan itibaren oluan milliyeti bamszlk hareketleri iinde ilk hareket ve milliyeti bilinlenme ilk nce Araplarda ortaya kmtr. Arapa konuanlarn bir ulusu oluturmalar ve bu ulusun bamsz ve birlemi olmas gereklii ancak yirminci yzylda anlalr hale gelmi ve siyasal g kazanm olmasna ramen, bu srecin balangc daha eskilere gitmektedir. Araplarda ilk milliyeti hareketler Suriye'de yaayan Araplar arasnda dala ok kltrel ve edebi faaliyetler eklinde balamtr. Arap aydnlan Batdan rendikleri milliyeti dnceleri genlere aktararak bu ynde bir harekelin domasnda nemli rol oynamlardr. Abdurralman El Kevakib Rfat El Tahtavi. Muhamned Abdul gibi aydnlar Arap milliyetiliinin oluumunda nemli rol oynamlardr.' Osmanl Devleti ! nin iktisadi ve askeri alanda gerilemesi ve Batl devletlerin etkileriyle on dokuzuncu yzyln ikinci yarsndan sonra Vahiabi hareketi. Mehmet Ali Paa syan ve benzeri hareketler ideolojik btnln sarslmasna yol amtr.3 nceleri Osmanl Devleti ierisinde ayn mmet toplumuna bal olarak yaayan Mslman unsurlar, devletin zayflamas ve bamszlk dncelerin yaygnlamas sonucu bu mmet ba yerini ulus bilincine brakm, Arap milliyeti hareketi bazen youn bir anli-Trk temas dorultusunda geliine gstermitir. Dier yandan Hristiyan Araplarn da milliyeti hareket iinde nemli rol olduu grlmektedir. zellikle misyonerlik faaliyetleri Mslman Araplarn Hristiyanlnlmasma deil, ulusal bilinlerinin uyandrlmasma ynelik olarak uygulanmtr.3 Osmanl Toplumundu Araplar Arap topluluu, Osmanl imparatorluu iinde byk bir nfusa sahip olmasna karn, devlet brokrasisinde ok daha az oranda yer almtr. rnein, 215 Osmanl sadrazamndan hibiri Arap kkenli deildir. 78 Trk ve 31 Arnavut sadrazama karlk, sadece sadrazamn Arap kkenli olma olasl vardr. Kaptan- Derya'lar iinde Arap olan yoktur. Badeflerdarlar arasnda bir, reislkitaplar arasnda ise drt Arap vardr. Mslman Araplar devletin adli ynetiminde geleneksel bir yere sahip olmu olsalar da. bu dini hiyerarinin dala st kademelerinde yine stanbul'da yetitirilmi ve yksek idari mevkilere bal insanlar grev yapm, Tanzimat la birlikte yasal sistemin giderek laikletirilmesi ulemann roln de zayflatmtr. 4 Ancak Osmanl brokratik yaps
1

2 3

lher Ortayl, "Osmanl mparatorku'nda Arap Milliyetilii", Tanzitnaltan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi. Cilt:4, letiim Yaynlar, stanbul, 1983, s.1033-34. Ortayl, a.g.m.,s.l33 Araplar arasntlak Hristiyan misyonerlerinin faaliyetleri, iin bkz. Hsham Sharabi, Arab Enicdlecuah and the West Tle Fonnative Years. Baltimor, 1960. Hasan Kayal, Jn Trkler ve Araplar Osmanlclk, Erken Arap Milliyetilii ve slamclk (1908-198), Tarih Vakf Yurt Yaynlan, istanbul, 1998, s.2!.

258

Osmanl Devleri 'tide Milliyetilik Hareketleri

iinde etnik gruplarn temsili noktasnda bir kayrmann veya bir n yargnn varlndan sz etmek gtr. Nitekim ok deiik etnik gruplardan olan ok sayda st dzey kaimi grevlisi devlet rgt iinde yer alabilmitir. Kayal da bu dorultuda Araplarn brokrasi inde az sayda temsil edilmesini, Arap vilayetlerinin mparatorlua daha ge katlm olmas, tmar sisteminin Arap topraklar feth edildiinde, yava yava ilemez hale gelmi olmasndan dolay sekinlerin imparatorlukla btnleme yollarndan birinin fiilen kapanm olmas, Arap blgelerinin bakente uzakl ve zellikle airet blgelerinde zerk ynetimlerin devan etmesi gibi tarihsel nedenlere dayandrmaktadr.5 Araplar her zaman iin istisna bir ekilde dillerinin bilincinde olmular ve onunla gurur duymulardr. slm ncesinde de Araplarn bir eit rk duygulanmlar olduu grl inektedir. Osmanl Devleti inde yaayan Araplarn peygamber ile ayn soydan gelmeleri ve Kur'an'la ayn dili konumalar onlara doal bir ayrcalk vermitir. Araplarda mevcut bulunan kavmiyet bilinci. Arabistan'daki Valmabi Krall ve Mehmet Ah Paa'mn ksa egemenlii Araplarn bamszlk ve milliyeti hareketler iine girmelerinde etkili olmutur. Bu etkenlerinde etkisi ile mparatorluun Balkanlardaki tebaas arasnda milliyetiliin yaylmasyla, on dokuzuncu yzyln ikinci yarsnda Trkler ve Araplar arasnda farkllk bilincinin gelitii grlmektedir. Bununla beraber, ak bir Arap milliyetilii on dokuzuncu yzyln sonlarna kadar siyasal hedefleri olan nemli bir hareket olarak ortaya kmamtr. Bu noktaya kadar Araplarn eylemleri, padiah destekleyerek Mslman unsurun egemenliini srdrmek ve hi bir fark gzetmeksizin btn tebaaya eit haklar tanyan br anayasal monariyi kurmak arasnda deiiklik gstermitir.6 Arap Milliyetiliimle deulujik Etkiler Arap milliyetilii konusunda yazlm temel eserlerden olan George Antonis'un "Arap Uyan" (The Arab A\vekining) adl eserinde, Arap milliyetiliinin balangc on dokuzuncu yzyln ilk yars olarak ele alnmaktadr. Antonius. Arap milliyetiliinin aamal geliimini, 19 yzyln ortalarndan Birinci Dnya Savana, 1916 ylndaki Arap isyanyla dorua ulamasna, hatta daha sonrasna kadar gtrmektedir. Arap aydnlar arasnda da zellikle mparatorluun son dneminde kendi geleceklerinin ne olaca ya da ne olmas gerektiine ynelik tartmalarn yaand grlmektedir. Bu dorultuda Arap milliyetiliini savunan eitli dergi ve gazetelerle birlikte bu amac savunan rgtlerin kurulma sreci yaanmtr. Suriye'nin. Msr'n ve Lbnan'n, bamszl iin alan rgtlerin ortak amac, Osmanl egemenliinden kurtularak kendi topraklarnda bamsz bir lke yaratmaktr.
5 6

Kayal, a.g.e.. s.22. Albert Hourant, ada Arap Dncesi, ev.:Latif Boyac-Hseyin Ylmaz, nsan Yaynlar, istanbul, 1993s.287.
Kayal, fl.5.c, s.6.

259

Turgay Uzun

On dokuzuncu yzyln sonlarnda ise baz Arap aydnlar, slmi fikirleri farkl bir modernlemeci tarzda vurgulamaya balamlardr. Bu akmn nde gelenlerinden Muhamned Abdl ve pek ou ulemadan olan taraftan, liberal dncelerin slmla badaabilecei dncesine daha sistematik olarak yaklamlardr- Abduh'un slmi modernizmi (Selcfiyyc), Gen Osmanl8 dncesini besleyen benzer toplumsal, ekonomik ve siyasal skntlara tepki olarak gelimitir. Selefi modemizm, Tanzimat sonras dnemde Msr ve Suriye'de gelierek Abdlhamid dneminin siyasal ve toplumsal rahatszlklarna kar km, bylece Abdlhamid'e kar gelien beral hareketin daha sonraki evresiyle kesimitir.9 Abdlhainid'in iktidara gelmesi ve muhalefete kar baskc bir politika izlemesi, dier btn muhalif gruplarda olduu gibi Arap'lar da yeni bir yaplanmaya gidilmesine yol amtr. Padiah'n zellikle yayn hayat zerinde srdrd sansr ve srgn politikas, pek ok gazetecinin Avrupa ve Msra gitmesine neden olmutur. Muhalif aydnlarn Avrupa bakentlerinde, Paris'te, Londra'da rgtlenmeleri ve muhalif yaynlar karmalar Abdlhamid iktidarna kar olan Gen Osmanl hareketi ile balayan ve Jn Trklerle devam eden muhalefetin glenmesini salamtr. Muhalefetin, liberal-neru bir rejim istei ancak Padiahn gcnn azaltlmas ile mmkn olabilecektir. Bu nedenle Padiahn sahip olduu Halifelik makam muhalefetin nndeki en byk engel olarak ortaya kmtr. Muhalefetin Padiahn halifelik makamna olan salpliini rtme stratejisi bir anlamda dinsel ballklarla engellenmeye allan Mslman ayrlk hareketin de iine yaramtr. Halifeliin ve "din kardeliinin" birletirici etkisinin azalmas zellikle Arap milliyeti hareketinin belirli bir ivme kazanmasna yol at sylenebilir. Arap kentlerinde milliyeti hareket, gerek rgtsel gerekse entelektel anlamda bir gelime dnemine girmitir. Bunlara bata gelen rnek olarak gsterilebilecek olan Suriye'nin bamszln savunan bir Arap milliyetisi Butrus el-Bustan ve onun kard dergi "ez-Zinan". Osmanl vatan iinde birlik ars yaparken "Osmanl bizim vatanmzdr;ancak memleketimiz Suriye'dir" demektedir. 1875'de Bustan halkasndan Hristiyan Araplar gizli bir dernek kurarak, Suriye'nin Lbnan'la birlikte zerkliini ve Arapa'nn resmi dil olarak kabul edilmesini istemilerdir. Sriyeciligin ilk ve en inanm taraftarlarndan biri olan Bustani, Suriye'nin entegrasyonunun baanh olabilmesinin bir anayasal dzenlemeye bal olduuna inanmamtr.10 Butrus el Bustani, Rfat Tahtavi. Abdurrahman Kavvakebi gibi Arap aydnlarnn tarih yorumlan

Gen Osmanl hareketi ve Jn Trk hareketinin ou zaman birbiri yerine kullanlan terimler olduu grlmektedir. Ancak Gen Osmanl hareketi gerek dnemsel gerekse de dnse] adan Jn Trk harekelinden farkllk gsterir Gen Osmanllar, dnemsel olarak Abdlhamid dneminden nceki bir hareketi ifade etmesine karn Jn Trk Hareketi Abdlhamid ile ayn dnemi paylar. 9 Kayal, a.g.e., s.25. 10 Kayal, a.g.e., &A%. 260

Osmanl Devleti 'nde Milliyetilik Hareketleri

tamamen anti-Trk ve rkla dayanan bir Arap milliyetilii olarak kendisini 11 gstermitir. Dier bir Suriyeli Arap olan Mann Bulu Nuceym, Suriye'nin hepsinin bir gn btnyle bamsz olacan, yazd eserlerde vurgulam. 1861'de ilk Arap gazetecilerinden olan Halil cl-Huri, "Harabat- Suriyye" adl eserinde Suriye halknn farkllm ortaya koyan bir kitap yazmtr. Yine Suriye milliyetisi olan Necip Azuri bu akm iinde nemli bir yere sahiptir. 1905'de Paris'te yazd "Le Revcil de la Nation Arabe" adl kitapta Araplarn farkl bir ulus olduunu ve Hristiyan veya Mslman Araplar arasndaki ayrln d gler tarafndan karldn syleyerek tm Araplar arasnda bir birlik kurmaya almtr. Azr'ye gre Arap ulusu. Trklerden bamsz olmaldr. Daha nceki yazlarna gre Trk kartlm daha ok vurgulamakla ve Trklerin Araplar "mahvettiini" sylemektedir. 12 Hristiyan Araplar arasnda partiklarisl milliyeti dncenin Mslman Araplara gre daha fazla yayld ve taraftar bulduu grlmektedir. Bunun nedeni olarak slm'n evrenselci ve ulusal-st bir nitelie salp olmas ile Halifelik kurumunun birletirici zelliinin hala etkin olabilmesi gsterilebilir, Baz Arap milliyetilerinin, slm'n bu evrenselci niteliine karn, milliyetilik ve islm' badatrma abas iine girdikleri de grlmektedir. ali el Husr ve Abd-el Rahman el-Baz/.az gibi milliyeti dnce adamlar, slm ve milliyetilii birletirmi ve Arap kimliine sahip olma ile Mslman olma arasnda dorudan bir iliki kurmulardr. Dier yandan radikal bir Arap milliyetisi olan Michel Eflak, Arap milliyetiliinin aslnda slm anlamna geldiini ve peygamberinde bir Arap milliyetisi olduunu sylemitir.13 Bu tip ideologlarn, ayn Yahudilikte olduu gibi slm' Araplara has bir "ulusal din" haline getirerek, milliyeti idealleri nnde engel olarak grdkleri evrensel slm anlaym ama amacnda olduklar sylenebilir. Arap ulusal bilincinin ykselmesinde. zellikle Abdllanid ynetimi dneminde Arap genlerinin, Suriye ve rak'n byk ehirlerinde kurulan devlet okullarnda eitim alarak yabanc dil renmeleri ve yeni dncelerle tanmalar nemli bir etken olarak saylabilir. Bu okullardan mezun olan genler, devlet brokrasisi iinde deiik mevkilerde grev alm ve farkl etnik kkene salip kiilerle bir arada yaamalar sonucunda Arap kimliine salip olma ve farkl bir etnik kimlie salip olma duygusu glenmitir. Bamszlk yanls milliyeti bir Arap aydn grubun olumas ve bu dnceyi savunan rgtlerin ats altnda birlemeleri Osmanl Devleli'nde Arap milliyeti hareketinin glenmesinde nemli bir etki yapmtr. Devlet tarafndan Arap vilayetlerinde Arap genlerine Osmanllk dncesini alamak iin verilen eitim milliyeti uyan nleyememi, ancak greli de olsa-dier blgelerde

11

n 13

Ortayl, a.g.m.. s.81. Hourati. a.g.e., s.301-302. Ernesi Daws, From Ottomanistn lo Arab'sn, Universily of IHinos Press, Hliois, 1973, s. 174.

261

Turgay Uzun

olduu gibi- bir Osmanllk anlayn yerletirmi. Arap blgelerinde Osmanl eitimi alm bir brokrat kadronun yerlemesini salamtr. Nitekim daha sonra bu eitimli kadrolar yeni Arap devletlerinin kurulmasnda nemli roller stlenmilerdir. Arap ulusal hareketinin olumasnda Abdlhamid dneminde ortaya kan Trk akuitn da bir itici g oluturduu sylenebilir. Bununla beraber, Trk milliyetilii dncesinin ortaya kmas ve gelimesinde. Mslman un sur tan n ve zelde Araplann milliyeti hareketlere girimelerinin de rol olmutur.14 Osmanlc ve Pan-slmist politikalarn. Mslmanlarn ayrlk hareketlerini engelleyememesi zerine Trklk, yeni ve gl bir alternatif olarak ortaya kmtr. Milliyeti Arap rgtlerinin Kuruluu Fikri alanda olduu gibi rgtsel alanda da Arap milliyeti hareketi bu dnemde nemli gelime ierisindedir. Arap milliyetilii ve Araplann bamsz bir devlete salip olmas srecinin balarnda ounluu Suriyeli Araplardan oluan bir grup 1912'de Osmanl dari Adem-i Merkeziyet Partsi'ri kurmulardr. Dahil sonra bu partiye katlm bir grup 1913 ylnda Paris'te bir Arap kongresi dzenlemi, bu kongrede Araplarn idari ve siyasal zerkliini ngren neriler kabul edilerek Osmanl ynetimine bildirilmitir. O dnemde iktidar elinde bulunduran ttihat ve Terakki ynetiminin bu nerilere cevab Araplar tatmin etmeyince, Araplann bamszlk istedii ve bunun da ancak g kullanarak mmkn olabilecei gr arlk kazanmtr. zeli ilde 1908 sonras dnemde, Arap milliyetiliini gizli veya ak ekilde ama edinmi ve Osmanl Devletinden ayrlarak ayr bir Arap Devleti kurma ynnde faaliyet gsteren bir ok rgt kurulmutur. Suriye Osmanl Cemiyeti, (Paris 1908), ha el Arabi (Al kha-stanbul 1908), El Mntcdi-l Edebi (stanbul 909), Cemiyel-l ha el Osmani (Kahire 1909), El tthad-l Lbnani ( Kahire 1909). Cemiyet-l Kahtaniye (stanbul 1909), El Fatat (Beyrut 1912), Cemiyet-i slahiye (Beyrut 1912), El "la 15 Merkeziye (Kahire 1912), El Ahd (stanbul 1913) bu rgtlerin bata gelenleridir. Osmanl Devleti indeki Trk olmayan Mslman halklar birbirine balayan din unsurunun ve Halifenin otoritesinin giderek zayflayarak etnik farkllklarn n plana kmas Arap ulusal harekeline belirli bir ivme kazandrmtr. mparatorluun kurtanlmas ve dinsel ballk temelinde bir birlik kurulmas dncesini savunan Arap aydnlanln da bulunmasna ramen. zellikle ttihat ve Terakki dnemi sonlarna doru bu birlikten yana olan grlerin giderek g kaybettii ve Trk kart, Arap siyasal birliinin kurulmasn amalayan eylemlerin younluk kazand sylenebilir. Bu grleri savunanlar Osmanl Devleti'nin taraf olduu savan Araplar lehine sonulanmasnn ancak Trklerin yenilgisi sonucu ortaya kabileceini ve zellikle
14

13

Zekeriya Kurun, "I. Merutiyet Dnemi Trk Milliyetiliinin Gelimesinde Arap Milliyetiliinin Rol" 'fiirk Yurdu Dergisi, Cilt:l[),Say:32, Nisan 1990, s.l5. Milliyeti Arap rgtleri ve bunlara ilikin belgeler hakknda bkz, Tark Zafer Tutaya. Trkiye'de Siyasi Partiler, Ciltli, iletiim Yaynlan, stanbul, 1998, s. 623-634.

262

Osmanl Devleti'ndeKdiliyetilikHareketleri

Fransa ve ngiltere'nin Arap siyasal birliinin kurulmasnda kendilerine yardmc olacaklarn dnmlerdir. Bu gruplar da Fransa ve ngiltere yanllar olarak iki gruba ayrlmlardr. Bunlarn ortak endiesi bamszlk sonras kurulacak Arap Devletinin hkmdarnn kim olaca ynndedir. Bu sre iinde Mekke erifinin ailesinin ynelim dncesi ne km ve Adeu-i Merkeziye! Partisi'nin grlerine uygun olarak eyaletlerin federasyonundan oluan ve bamsz bir Irak ve Hicaz ile bir tr gevek iliki iinde olan bir Suriye kurma dncesi g kazanmtr. Ancak Lbnan Araplarnn, Mekke erifi'ne gvenmemeleri nedeniyle, ngiliz himayesine kar kmalar, lam bamsz bir Lbnan kurma filerini ne karm ve bir ok Lbnanl Hristiyan Fransz ordusuna katlmtr. Bu arada Mekke erifi de Trk egemenliine kar birleen Arap milliyetisi rgtlerle birlik olarak Osmanl Devleti'ne isyan etliini aklayarak Hicaz'n bamszln ilan etmi ve bir Arap Ordusu kurmutur. Suriye, Lbnan ve Filistin'in ngiliz ve Franszlar tarafndan igal edilmesi ile birlikte bu blgelerde bir igal ynetimi kurulmutur. Bu blgelerde igal glerinin denetiminde Araplarn da ynetime katlmas salandysa da, ngiliz ve Franszlar kendi karlar iin Arap milliyetiliim bir ara olarak kullanmlardr. Osmanl ynetimi altnda yaamak istemeyen ve Mslman Trklerin kendilerini ezdiini syleyen Araplar, yaadklar topraklanl, zellikle kutsal saylan ehirlerin bile Hristiyan devletlerin igali altna girmesine gz yummular, hatta igal ordularna katlp Trk askerleriyle savamaktan ekinmemilerdir. Sonu olarak Arap milliyeti hareketi kendi devletlerini kurma amacna ulalysa da birleik bir Arap devleti kurma dncesi gereklememitir. Bu sre iinde ngiliz ve Franszlarla Osmanl Devleti'ne kar birleen Arap milliyetileri, Osmanl Devleti'nin yenilgisinden sonra yine kendi topraklarnn smrge haline getirilmesine ve yzyllardr Araplarn yaad topraklarda, tarihsel hasmlan olan Yahudilere bir vatan oluturulma sna tank olmulardr. Osmanl Padiah Abdlhamid'i, Filistin topraklann satn almak iin gelen Yahudi zenginlerine "bu topraklan kendi kanmzla aldk, ancak aldmz bedele size verebiliriz" szlerinin zerinden ok gemeden Araplar, kendilerine olan olumsuz etkisi uzun yllar srecek bir Yahudi Devleti'nin kuruluuna zemin hazrlamlardr. ARNAVUT ULUSAL HAREKET Mslman unsurlarn milliyetilik hareketine bir dier rnek de Arnavut ulusal hareketidir. mparatorluk iinde Mslman Trk ve Araplardan sonra geni bir etnik topluluu oluturan Mslman Anavutlann Osmanl Devleti iinde nemli ve etkin bir topluluk olduu grlmekledir. Osmanl mparatorluu'ndan en son ayrlan Arnavutluk, yirminci yzyln balarnda hala ortaa geleneklerini ve yaam artlanni devam ettiren bir lkedir. Arnavut halk arasnda bamszlk noktasnda bir gr birlii olmamasna ve bu halkn Hristiyan ve Mslman Arnavutlar olarak ikiye ayrlmasna ramen, 1908'den 1913'e kadar milliyeti Arnavut harekeli srekli olarak eylem yapan aktif bir hareket grnmndedir, Arnavutluk bamszlk hareketi, 1908 devrimi sonrasnda, 263

Turgay Uzun Mentiyet'in eitliki politikasn yeterli bulmam, yeni vergi konulmas sonrasnda ivme kazanmtr.
I

Byk ounluu Mslman olan Arnavutlarn yaadklar topraklarn gneyinde geni bir Ortodoks aznlk, daha dalk ve airetlerin yaad kuzeyde ise 16 daha kk bir Katolik aznlk bulunmaktadr. Arnavutlarn genelde mparatorlua sadk olduklar kabul edilmi. Arnavutlar iinden ok sayda yksek rtbeli subay yetimitir. Arnavutlarn evresinde oluan gelimeler onlar da etkilemi, bamszln kazanan Yunan Devletinin gneye, Srp devletinin kuzeye yaylmas Mslman Arnavut cemaati arasnda. Osmanl mparatorluunun, onlarn karlarm zorba komularna kar konyamayabileceine ilikin korkularn ortaya kmasna yol amtr. 1878'de bir grup Arnavut aydn. Arnavuta'y yaygnlatrarak ve Srbistan ile Yunanistan ve belki de Bulgaristan arasnda blnme tehdidine kar savaarak Arnavut ulusal bilincini glendirmeyi amalayan "Prizren Lgas"n kurmutur. 1880'lerin balarnda Naim Frasheri gibi aydnlarn nclnde gney Arnavutlukta. Arnavuta eitim yapan bir ok okul amlar, kk ve entelektel evreyle snrl kalmasna ve kitlesel olmamasna ramen bu hareket, yeni ve nemli bir etki olulurmulr. l7 Arnavut milliyeti aydnlarnn at okullarda bamsz Arnavut devletinin kurulmas gerektii dncesi yaylmaya allm,, bu eitim ve bilinlendirme sreci yerini daha sonra, eylem srecine brakmtr. Arnavutluk bamszlk srecinde, milliyeti rgtlerin nemli yeri bulunmaktadr. Arnavut denekleri, Krt dernekleriyle beraber stanbul'da ilk kumlan rgtler olmulardr. Bu rgtler iinde Bakim Cemiyeti, dernekleme tarihi iinde en etkin ve en tannm demektir. Bu dernein grnen amac, "mill dil olan Osmanlca ve Arnavuta'nn retilmesi ve yaygn la t in ma s dr. Ancak gerekte bu rgt ayrlk Arnavut hareketinin eylem organ olmu ve 1909 isyannda da aktif rol oynamtr. l8 Siyasal amal ilk Arnavut gerilla hareketi (Bulgar devrimci gruplarnn faaliyetlerine kar direni), 1899'da Hac Molla Zeka tarafndan kurulmutur. 1905'de ise, ok sayda Arnavut kasabasnda Osmanl ynetimine kar bir ayaklanma dzenlemek iin Arnavut devrimci komiteleri oluturulmutur. 1908 Jn Trk devrimine kadar, ttihat ve Tcrakki'nin Makedonya da'ki baz yeleri ile Arnavut Devrimci Komiteleri'ndeki benzerleri arasnda iliki kurulmutur. skp'teki ttihat Terakki ubesi genellikle Arnavutlardan olumaktadr. Bu arada Mithat Frasheri y Selanik'te tm Arnavut halkma devrimi destek ars yapmaktadr.

Osmanl Dnemi Arnavutluun toplumsal yaps ve ayrlk hareketler hakknda geni bilgi iin bkz. Nuray Bozbora, Osmanl Yneliminde Arnavutluk ve Arnavut Uhtshttnn Geliimi, Boyut Yaynlan, stanbul, 1997. 17 Hugh Poulton, Top Hal, Grey Wolf and Crescen, Hurst&Company, London, 1997. a.g.e., s.81. 18 Tunaya, a.g.e., s.564. 19 Poulton, a.g.e.. 82. 264

16

Osmanl Devleti 'tule. Milliyetilik Hareketlen

Osmanl Devlcti'ne kar geni apl ilk bakaldr harekeli 1910 yl Nisanmda balam ve Malisricr (Malisya blgesinin Kalolk Arnavutlar) tarafndan bir yl sonra tekrar alevlendrmitir. Bn yllarda hkmet isyan bastrmak zere evket Turgut ve Cavit Paa'lan greviendirmitir. Ayaklanma hzla bastrlm, isyanclarn silahlan toplanmtr. Padiahn ortam yumuatmak iin "Kosova Sahrasnda namaz klmas yeterli olmam, 1912 ylnda iki Arnavut derebeyi sa Bolalin ve Yakoval Bayram Sur ve arkadalar Sait Paa hkmetine isteklerini saptayan sert bir bildiri vermilerdir. 2 Bu srada stanbul'da hkmet darbesi olmu, ttihat Terakki hkmeti devrilmi ve yerine Gazi Ahmet Muhtar Paa hkmeti kurulmutur. Yem hkmet isyanclarn artlarn kabul ederek Arnavutluk sorunun zldn ilan etmi, skynetimi kaldrm ve genel af karlmtr. Bunalm sresince Arnavutlar bir ka kez bamszlk ilan etmitir. Birinci Dnya Sava srasnda ABD Bakan Wilson Arnavut ulusunun koruyucusu olmu ve 1924 ylnda ilan edilen cumhuriyet^ Bakan Zogu'nun krallm ilan etmesiyle monariye dnmtr. n Arap ve Arnavut ulusal harekeerinin ortaya koyduu gibi, Mslman unsurlarda milliyeti hareketin olumasnda, Bat'dan gelen milliyeti dncelerin nemli pay olduu sylenebilir. Avrupa'nn eitli blgelerinde eilim gren Mslman genlerin milliyeti dncelerle lkelerine dnmeleri ve dnceleri yaymalar, bir ulusal hareketin olumasna yol amtr, Dier yandan mparator!uun zlme srecine girmesiyle birlikte ortaya kan ekonomik ve siyasal bozulmann, Arap ve dier Mslman kentlerinde kendini hissettirmesiyle balayan zm araylar sonucu, milliyetilik ve ulusal devlet kurma dncesi, gl bir seenek olarak kendini gstermitir. Bu seenein glenmesi ve rgtlenmesi srecinde, Batl devletlerin ayrlk Mslmanlarn hareketlerini ideolojik ve lojistik anlamda desteklemesi, Mslman unsurlarda milliyeti hareketlerin glenmesini salamtr. Bu etkenler kadar olmasa da, Jn Trk devrimi sonras glenen Trklk dncesinin, bata Arap ulusal hareketi olmak zere, dier Mslman unsurlardaki ulusal hareketlerin oluumunda elkisi olduu sylenebilir. Mslman topluluklarda milliyeti hareketlerin orlaya kmasyla, mparatorluun dalmasn nleyecek bir seenek olarak grlen slamclk, bu niteliini kaybetmi, yerini Trk milliyetilii ideolojisine brakmtr. GAYRMSLMLERDE MLLYETLK HAREKETLER Osmanl Deyleti'nin gayrimslimlerle ilgili politikas, "millet" anlayna dayanmaktadr. Millet anlay toplumlarn birbirleriyle olan ilikilerini belirleyebildii gibi; devletle olan ilikilerini de belirlemektedir. Osmanl toplumu "Mslman" ve "gayrimslim" olmak zere iki ana gruptan olumutur. Bireylerin toplumdaki
Tunaya, a.g.e., s.562. Tunaya. a.g.e.. s.562.

265

Turgay Uzun statlerini ve devletle olan ilikilerim belirleyen ya din ya da mezhep olmutur. Osmanl toplumu inan temelinde eitli milletlere ayrlmtr. Din farkll kriterine gre idari ve ruhani anlamda rgtlenen gayrimslim topluluk Osmanl Devle'nde iki temel toplumsal yapdan ikincisini oluturmaktadr. Toplumsal Yap erisinde Gayrimslimler Osmanl Devle'nde gayrimslim aznlklarm hem siyasal hem de ekonomik adan glenmesi, Rumlarn. Ermenilerin. Sryanilerin kltrel dzeylerinin ykselmesini ve kendilerini dierlerinden ayran cemaat bilinlerinin gelimesi sonucunu dourmutur. Btn bu cemaatlerin Osmanl ncesi varolan bamszlk hatralar tekrar canlanm, gayrimslim aznlklarn kltrel seviyelerinin ykselmesi, Avrupa'da eitim almalar ve yabanc dil bilmeleri onlarn devlet kademelerinde yer almasn kolaylatrmtr. Tanzimat'n ilanna kadar Avrupa'ya gayrimslim renci gnderilmemesine karn, Tazimatn ilanyla, 184-0'da Avrupa'ya renime gnderilen ilk grubun ounluunu gayrimslimlerin oluturmas dikkat ekicidir. n Zengin Rum ailelerinin ocuklar devlet yaps iinde nemli mevkileri neredeyse tamamen doldurmulardr. Avrupa'da eitim gren zengin aznlk ocuklar oralarda yeni filizlenen ve moda olan milliyeti fikirlerle lkeye dnmler ve bu fikirleri kendi cemaatlerine anlatmaya balamlardr. Osmanl Devletinde yaayan gayrimslim aznlklarn sahip olduu haklar asndan 1856 Islalat Ferman yeni haklar ve zgrlkler getirmesi bakmndan nemli bir balangc temsil etmektedir. Bu fermanla beraber, gayrimslim vatandalarn kamu lzmetlerine. sivil ve askeri okullara girebilmeleri, kendi aralarndaki uyumazlklarn kendi dinsel otoritelerince zmlenebilmesi;, her dinsel toplumun rubam bakan ile devlet tarafndan grevlendirilecek bir memurun . tm vatandalar ilgilendiren sorunlarda dzenlenen toplantlara (Mcclis-i Vala-y Ahkam- Adliye) katlabilmeleri gibi hususlarda yeni zgrlkler tannmtr. 1856 Islahat Fermam, Osmanl ynetim yaps zerinde de nemli etkiler yapmtr. Ferman halkn ynetime katlmasn tevik ederken, bunun tara ynetim birimleri olan vilayet, liva ve nahiye dzeyinde gereklemesini belirtmesi bakmndan

Avrupa lkelerine gnderilen 11 kiilik gruptan sadece ikisi Mslman gerisi gayrimslimdir. Bunlardan birisi fen renimi dierleri tp renimi yapmak zere gnderilmitir. 1847-1856 yllar arasnda gnderilen 32 kiinin 24' Mslman, 8'i gayrimslimdir. 1856 ylnn sonuna kadar Fransa'ya toplam 56 renci gnderilmitir. 1856-64 yllan arasnda 38'i Mslman 23' gayrimslim 61 kii gnderilmitir. Bu renciler lkeye geri dndklerinde, bata Sadrazamlk olmak zere, deiik Nazrlklar, Bykelilikler, Silahl Kuvvetler ve eilim kurumlarnda grev almlardr. Ekmeleddin nsanolu, "Osmanl Bilim ve Eitim Anlay", 150. Ylnda Tanzimat, Atatrk Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu Yaynlan, Ankara, 1992. s.123. 266

Osmanl Devleti 'tide Milliyetilik Hareketleri

nem tamaktadr.""

Osmanl toplumsal yapsn biimlendiren millet sisteminin, gayrimslim topluluklara idari ve dinsel haklar ve zgrlkler getirmesine kar, bu topluluklarda dier etkenlerle birlikle milliyetilik akmlarnn glenmesi noktasnda elverili bir zemin hazrlamtr. Millet sistemi, farkll ve eitlilii yok etmek deil, korumak islemektedir. Kltrel ynden eitlilik iinde btnl amalamaktadr. te bu noktada bir paradoks ortaya kmaktadr. Millet sislen, farkllklar btnlk iinde korumak amacyla oluturulmu olmasna ramen, gayrimslim topluluklarn kendi farkllklar zerinde ykselen bir milliyetilie ve ulus devlet srecine giden yolu amtr. Millet sistemi gayrimslimleri Osmanl toplumuna entegre etmeyi amalayan bir sistem olduu halde yaanan sre sonunda, bu toplumlarn ayrlk hareketlerini kolaylatran bir unsur haline gelmitir. Ancak yine de tek basma bir hogr ve zgrlkler sistemi olan mllet sistemini Osmanl Devleti'nin paralanmasndan sonmlu tutmak yanl olacaktr. Tanzimat reformlar amalad Osmanl ulusu yaratma amacna ulaamam, bu arada milliyetilik de gayrimslim halklar etkilemeye devam etmitir. Tanzimat ile eit hale gelen gayrimslim halkn nderleri, sahip olduklar otoritelerini kaybetmeye baladklar srada, bu halklarn iinden kan milliyeti liderler, din adamlarnn kaybettikleri otoriteyi kendilerine aktarmay baarmlardr. Devletin giderek daha fazla toprak kaybetmesi ve o gne kadar Trklerle eit haklara salp Mslman halklarn da ayrlk hareketlere girimeleri, Osmanlclk ve slamcln k karsnda bir engel oluturamayaca dncesini glendirmitir. Osmanl Devletindeki gayrimslim topluluklar ierisinde, Ortodoks cemaatte "ulusal sorun"un daha canl olduu grlmektedir. stanbul Rum Patrii 1433'den bu yana btn Ortodoks cemaatinin sivil bakan olmu ve on dokuzuncu yzyldan itibaren stanbul'un Fener semtindeki Rumlar, Osmanl Hkmeti zerinde byk nfuz sahibi olmulardr. Rumlar dinsel ynetimlerini aamal olarak tm Kilise rgtne yaymlardr. u Rumlar zellikle yabanc dil bilmelerinden dolay bir ok st brokratik grevlere sahip olmulardr. Ancak Yunan ayaklanmasndan somaki dnemde Fenerli Rum aristokrasisi gzden dm ve Babali'nin kadrolarna dier gayrimslim unsurlar ve Trkler de girmeye balamtr. rnein Ermeni Divan- Hmayun tercmanlarndan Sallak Abro Efendi Osmanlcasmn zenginlii ve yapt telif ve tercmelerde ktisat bilimine ait bulduu Trke karlklaryla tannmaktadr. On dokuzuncu yzyln son eyreinde eitim reformu geiren Museviler de bu dnemden itibaren Babali brokrasisinin nemli mevkilerinde grlmeye balamlardr. Bu brokratlarn iinde rnein Moiz Fresko gibi branice harflerle "stad" adl Trk dilinde gazete karanlar,

23

Turgay Uzun-Bayram Cokun, Trkiye'de Yerel Ynetimlerin Geliimi, Nitelii ve Mula li Yerel Ynetimlerinin Uygulamada Karlatklar ortlular, Mula niversitesi Yayn, Mula, 1999, a.35. Hourani, a.g.e., s.298.

2S7

Turgay Uzun

Missalidis gibi Yunanca harflerle Trke dergi karan ve roman yazanlar (Temaa-i Dnya), Ermem harfleriyle roman ve iirler yazanlar. Baronyan Agop gibi hem Ermenice hem Trke gazete karanlara da rastlanmakladr ("Tadron" veya "Tiyatro" gazetesi). On dokuzuncu yzyln bu kltrel plurazmi, einseddn Sami gibi hem Arnavut hem Trk milliyetiliinde ayr bir yeri olan, daha dorusu bir Osmanl imparatorluk milliyetisi tipindeki aydnlarn da ortaya kmasna neden olmutur.25 yi eilim grm ve ekonomik ynden gelimi gayrimslimler, kltrel anlamda kendilerini Osmanl toplumu iinde ispatlamlar, toplumsal yaam iinde nemli ilevlere sahip olmulardr. Kltrel farkllklarm Osmanl toplumsal yaamna eklemleyen gayrimslimler, kamu ynetimi alannda da nemli mevkilere ykselebilmilerdir. Gayrimslimler, mparatorluun dalma srecine girmesiyle, sahip olduklar ekonomik gc ve toplumsal alandaki yerlerini byk oranda kendi ulusal hareketleri dorultusunda seferber etmilerdir. Osmanl Devleti'nin son dnemlerinde Avrupal devletler lke iinde yaayan gayrimslimlerin koruyuculuunu o kadar ileri dzeye gtrmlerdir ki. sanki kendi vatandalar olan kiileri yabanc bir lkenin ynetiminden kurtarmaya alyormu gibi, hukuk d koruma yntemleri gelitirmilerdir. Gayrimslimlere ynelik hi bir askeri tehdidin olmad eyaletlerde bile, Avrupal devletlerin etkisi hissedilmitir. Etrafnda kendilerine yabanc statsne sahip baz ayrcalklar tannan Osmanl Hiristiyanlar ya da Yahudilerden oluan bir grup zmm toplanan her Avrupa konsolosluu bir etki merkezi olmutur. Avrupa korumas, bireyleri aarak btn milletleri kapsar duruma gelmi, kapitlasyonlar, on altnc yzyldan beri Fransa'ya. Osmanl topraklarndaki Avrupa Katolikleri, Kiliselerini ve rahiplerini himaye hakk vermitir. Ortodoks ve dier Hristiyan cemaatler on sekizinci yzyl boyunca refah, kltr ve nfus asndan gelimitir. Yabanc devletlerin himayesi onlara sadece siyasal kazanla salamakla kalmam, onlar Avrupa'yla yaplan ticarette araclar yaparak ticari ve mal adan kalkndmtr.2 Ticari ve hukuki ayrcalklar getiren kapitlasyonlar aznlklarla beraber yabanclarn da Osmanl Devleti iinde daha ok yatrm yapmasn salam ve bu da onlar devlet iinde bamsz bir iktisadi g haline getirmitir. Bu nedenle denilebilir ki, yabanc sermayelim Osmanl mparatorluu'ndaki bu snrsz egemenlii bu lkenin ekonomik ve kltrel geriliinin ba nedenlerinden birim oluturmutur. Yabanc sermaye yatrmclar, Trk sanayiinin gelimesine yardm etmek yle dursun, bu sanayiinin oluma durumundaki ekirdeklerini yok etmi, lkeyi kendi fabrika ve atlye rnlerinin pazan durumuna getirerek Trk zanaatlnn temellerini ykmlardr. Dier yandan Trk tann ekonomisini kendi sanayileri iin hammadde kayna durumunda tutarak feodal ilikileri korumaya aba gstermi ve bu sistemin

25

llbcr Ortayl, "Osmanl1 Kimlii", Cogio Dergisi, Yap Kredi Yaynlar, Say: 19, Austos1999, stanbul s.80. 20 Hourani, a.g.e., s.57.

268

Osmanl Devleti 'nde Milliyetilik Harelcetleri

dayanaklarn desteklemilerdir. Giderek ekonomik adan palazlanan gayrimslim halklar, dnsel alandaki yeni gelimelerin de etkisiyle bir siyasal bamszlk hareketine girimilerdir. 1805'de Srp bamszlk hareketi, byk lde Rusya'nn desteiyle ortaya km ve baarya ulam, bunu 1821'de Mora'da patlak veren Yunan isyan izlemi ve bu hareket 1830'da Yunanistan'n bamszlk ilan ile 28 sonulanmtr. 1856 Islahat Ferman'nn aznlklara iktisadi ve Toplumsal alanda yeni haklar getinm' ve bunlar da milliyeti hareketlere uygun bir hareket alam salamtr. Nitekim I848'dc balayan Bulgar isyan, bamsz Bulgar devletinin kurulmasna giden sreci balatm. 1858'de Bosna-Hersek'in bamszlk hareketi balam, 1897'de Girit bamszln ilan etmitir. Osmanl Devletinde gayrimslimlerin milliyeti bamszlk hareketlerine ynelmeleri Osmanl'da slamclk akmnn ortaya kmas ve glenmesi sonucunu dourmutur 9 ERMEN HAREKETNN GELM Gayrimslim aznlklarn milliyeti hareketlerinde eylemscl ve toplumsal anlamda Ermeni hareketi daha deiik konumda bulunmaktadr. Ermeniler Osmanl Devleti iinde brokratik kadrolarda st dzey mevkilere kadar ykselmiler30, iktisadi alanda da gelimi bir topluluk oluturmular, dier etnik unsurlarla, zellikle Trk toplumu ile iyi ilikiler kurmular ve kltrel etkileim iinde bulunmulardr.31 Ancak Tanzimat sreci ile gayrimslim aznlklarn elde ettii haklar Ermenilerce bamszlk amacyla kullanlm. Osmanl Devletine kar iinde para-militer gruplarn yer ald silahl bir bamszlk hareketi balatlmtr. Ermeni harekelinin dier hareketlerden ayran nokta. youn olarak bamszlk amacna ynelik askeri yntemin kullanlm olmasdr. Dier Gayrimslim halklarn bamszlk hareketlerinin de silahl bir hareket nitelii gsterdii grlmekteyse de, bunlar Ermeni hareketi gibi halklar arasnda topyekn bir A.M. amsutdinov, Mondros'tan Lozan'a Trkiye Ulusal Kurtulu Sava Tarihi 1918-1923, Doan Yaynlan, stanbul, 1999, s.11-12. Yunan bamszlk sreci hakknda bfcz. Tark Zafer Tunaya, a.g.e., s.530-533. kr Haioglu, ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk (1889-1902), letiim Yaynlan, stanbul 1985,s.628. Osmanl brokratik yap.s idinde bir ok Ermeni st dzey kamu grevlerine kadar ykselebilmilerdir, Bunlardan bazlar unlardr: Ayan Azas Mareal Ohannes Kuyumcuyan, Maliye Bakam ve Hazine-i Hassa Nazn; P.T.T Bakanlar Mareal Karabet Artin Davut Paa ve Andan Tmger Yaver Paa; Bayndrlk Bakanlar Bedros Hallayan, Avukat Kirkor Fiuapyan, Kirkor Agafyan; Hazie- Hassa Nazrlar Mikael Portakalyan Paa ve Sakz Ohannes Paa. Dier yandan 1876 ve 1908 Merutiyet Meclislerinde ok sayda Ermeni milletvekili de bulunmaktadr. Ermem ve Trkler arasndaki kltrel iliki konusunda bkz. Fikret Trkmen, "Tarih Boyunca Trk-Ermeni Kltr likileri", Trk Tarihinde Ermeniler, Dokuz Eyl niversitesi Yaynlan, zmir, 1983, s.57-67 . 269

27

Turgay Uzun atmay beraberinde getirmemi ve geni bir alana yaylmamtr. Bu nedenle Ermeni hareketi tarihsel kklere de inen, byk oranda Mslman ballan yaad yerleri kendi toprak alm olarak kabul eden bir harekettir. Btn bu nedenlerden dolay Ermeni hareketi kendisinden sonraki dnemlerde de etkisini gsteren bir sorun olma zelliine brnmtr. Osmanl Toplumunda Ermeniler Anadolu'nun demografik yapsna bakldnda Ermeni nfusun, hemen hemen her vilayette az veya ok bulunduu grlmektedir. Ancak Anadolu'daki Ermeni nfusun says hakknda bata Trk, yabanc ve Ermeni kaynaklarnda deiik rakamlar verilmektedir. rnein Badaljan 1870'de tm Osmanl topraklan iinde milyon Ermeni nfusun yaadm, bunun iki buuk milyonunun alt vilayette toplandn belir im ektedir.32 Yine Ermeni bir yazar olar Hovannisian, 1914 ylndan nce btn Trkiye'deki Ermeni nfusun iki milyondan az ancak, bir buuk milyondan fazla olduunu ifade etmektedir. "" Anadoluda'ki Ermeni nfusu en geni ekilde incelemi olan Vital Cuinct'e gre. tm imparatorlukta yaayan Ermeni nfusu 1,475.01 l'dir. u 1896 tarihli Osmanl kaytlan ise, Osmanl Devleti snrlar iinde yaayan Ermeni nfusu 1.160.000 olarak gstermektedir. Vergi ve askerlik yznden kimliini saklayan ve yazlmayanlarla birlikte bu say 1.300.000'e yaklamakladr 35 Ermenilerin askerlik grevinden muaf tutulmalar dier gayrimslim cemaatlerde olduu gibi, Ermenilere de nemli bir avantaj salann, Mslmanlar birbiri ardna kan savalarda krlrken. Ermeniler byk bir ekonomik g olma yolunda ilerlemilerdir. 3 Bu dorultuda Sovyet Ali ev, Ermeni ve Rum burjuvazisinin, zellikle imparatorluun d ticaretinde nemli pay olduunu belirtmekte ve bunlarn ngiliz ve Fransz sermayesini de desteklediklerini ifade etmektedir.37

H. Bacaljan. Berlin Kongresinde Etmeni Meselesi (Ermenice), Erivan, 1955. s.122; Tessa Hofman. 'Die Arneniche Frage' aufdem Berliner Kongress at Sowpetanninscher Sicht Sdos-Forschungen, XX1XX.: Mnchen, 1980, s.220-226, akt, Cevdet Kk, "XIX. Asrda Ermeni Nfusu", Trk Tarihinde Ermeniler. Dokuz Eyll niversitesi Yaynlar, izmir. 19S3, s.78. 33 R.G. HovannisLin, Armenia on the Road ofthe Independence, Los Angeles, 1967, s. 37, akt.: Kk, a.g.m, s.78. 34 Vital Cuinet, La. Turquie, d'Asie, Paris. 18924894. akt. Kk, a.g.m.. s.78. 35 Kk. a.g.m, s.79. 36 Ermeniler zellikie stanbul'da ekonomik birer g haline gelmilerdir. stanbul Ermenilerinin daha ok matbaaclk ve gazete tekelini elinde bulundurduklar grlmektedir. Artin Bezeiyan, Keolu Agop devlete kredi aacak dzeyde zengin Ermelilerdendir. Dier yandan Ermeni tccarlardan bir grup, devletten yetki alarak tahsildarlar cemiyeti kurmu ve vergi toplama yetkisi almlardr. Bu gruplar Osmanl Bankas ve irket-i Hayriye hisselerinden bir ounu da elinde bulundurmaktadr. Bkz. Mehmed Hocaolu, Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, Anda Yaynlan, istanbul, 1976, s.XXl. 37 G.Z.Aliev, Turtsiyct v Period Pravleniya Mladoturok. Moskova, 1976, s.275, akt.:Aydn Ser, "1915 E r m e n i Ayaklanmalarnda arlk Rusya'snn Rol", Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, Cilt:33, Say: 1-2, Ankara, 1990, s.459. 270

Osmanl Devleti 'nde Milliyetilik Hareketleri

Ermeniler Hristiyan olmalarna ramen Gregoryen, Katolik ve Protestan mezheplerine ayrlm, bu nedenle de aralarnda bir savam balamtr. Padiah II. Mahmut Fransa eliliinin araclyla 1830 tarihinde Ermeni Katolikl erini bir topluluk olarak kabul etmitir. 1850 ylnda da Osmanl Devleti ngiliz elisinin basksyla 38 Ermeni Protestan topluluunu da bir ferman. le tanmtr. Ermenilerde milliyetilik hareketlerinin balamasnda en nemli etkenlerden birisi, yurtdna zellikle Fransa'ya giden Enncmlerin milliyeti dncelerle stanbul'a dnmeleridir. Fransz bakentinden dnen Ermeniler, kendi cemaatlerinin ikiye blnm olduunu grmlerdir Bu gruplarn ilki Minas ve Canik adl iki Ermeni milliyetisinin yannda yer alanlar, dierleri ise. Agop Gckyan'm akl hocaln yapt Kevork Yeremya, Baos Ddyan, Karabet Balyan . Mrd Cezayirliyan'm oluturduu gruptur. 1839 Glhane Hatl Hmayunu ikinci grubun genilemesini salam ve 1847 ylnda Rum Patrikhanesi'ne, kendi cemaatlerinin ilerini yrtme yetkisi veren muhtrann Ennenileri de kapsayacak ekilde geniletilmesi abas bu iki grubun birletirilmesine yol amtr. Bu istein kabul sonras Ermenilerin kendilerini temsil edecek biri ruhani, dieri cismimi olmak zere iki meclise sahip olmulardr. i Ermenilerden bazlar bu gelimeyi yeterli grmeyerek kendilerine daha ok zerklik getirecek bir dzenlemenin yaplmas iin almaya balamlardr. Bu grubun amac. Ermeni aznln kendi kendisim idare edebilecek bir duruma gelebilmesdir. 1848'de Meclis-i Maarif oluturulmas, 1851'dcEncmen'i Di. 1854 Krm Savann kmas Ermeni milliyeti hareketine ivme kazandrm, Ermeniler kendi isteklerini ieren bir nizamname hazrlayarak Sadr- Azam Mustafa Reit. Ali ve Fuat kabinesine iletmi ve bunun (Nizamname-i Ermeniyan) kabul edilmesini salamlardr. 4lJ Bu belge Ermenilerin siyasal ve toplumsal varlklar asndan yeni bir dnemin balangc olmutur. Nizamname-i Ermeniyan41, Ermeni toplumunun devlet iindeki durumu bakmndan deil de. Patriin yetkilerinin, mutlak olmaktan karlarak Ermeni cemaati le bllmesi noktasnda, toplumun lehinde, ancak Patrikhane'nin aleyhinde bir durum yaratmtr. Kendi hak ve imtiyazlarnn erozyona uradm gren dnemin Patrii uhacyan ve Keresteciyan gibi patrikler grevlerinden istifa etmilerdir. Bunlarn her

Halil Metin, Trlciye'nin Siyasi Talihimle Ermeniler ve Ermeni Olaylar, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1992, s.34. Hoeaolu, a.g.e.. s.23. Hocaolu. a.g.e., s.23. Bu nizamname 6 bend ve 95 maddeden olumaktadr. Ermenice metinde Ermenileri Tekilat- Esasiyesi., beinci bendinde Ermeni milletvekilleri deyimi yer almtr. Bu ynetmeliin yaps Ermenilerin bamszla hazrlanmas yolunda nemli bir adm attklarm gstermektedir. lgin olan ise bu ynetmeliin devlet tarafndan onaylanm olmasdr. Bkz. Hoeaolu, .#. e., s.27. 271

Turgay Uzun

ikisi de ileri tarihlerde Emiyazin Katolikosluuna seileceklerdir.

42

E r m e n i N i z a m n a m e s i ile Patrikhane ve kendi cemaati arasnda sregelen otorite savam cemaat lehine sonulanm ve Patrikhanenin kendi otoritesini yeniden kuma yolunda, Osmanl Devleti'nden ayrlarak bamsz bir Ermenistan devleti kurulmas tek seenek olarak seilmitir. Bu seenein seilmesinde Osmanl Devleti iinde yaayan t m Hristiyanlarn tek bir cismani lidere balanma ve Ermeni Patriinin sadece ruhani bir lider olarak kalmas timali de nemli rol oynamtr. Ermenilerin Osmanl ynetimine kar strateji belirleme srecinde dier g a y r i m s l i m topluluklara Osmanl Devletine kar silall bamszlk mcadelesi iine girdikleri ve bazlarnn bu mcadeleden baaryla ktklar g r l m e k t e d i r Rumeli'de Bosna-Hersek'te ayaklanma balam, bu ayaklanma Bulgaristan'a da sramtr. Bu tip bamszlk amal ayaklarn alarm artmas Ermeni hareketinde de bir yol ayrmna girilmesini hzlandrmtr. Ermeniler ya Osmanl ynelimine ve Trklere kar m c a d e l e d e n vazgeecek veya dier gayrimslim cemaatler gibi bir bamszlk hareketine balayacaklardr. Bulgaristan sorununun z m iin 1876 yluda toplanan stanbul K o n f e r a n s m d a Ermeniler ngiliz temsilci Salisbury'ye O s m a n l hkmetinin Ermenilere yapt basklar, bunlara kar alnmasn istedikleri nlemler ve destek isteklerini ieren b i r rapor sunmutur. Bu konferansn d o r u d a n Ermenileri ilgilendirmemesi nedeniyle E r m e n i l e r bu giriimden bir sonu alamamlardr. stanbul Konferansnn ardndan R u s y a ' n m Osmanl Devleti'ne sava amas. Padiah II. Abdlhamid'in de bunu gereke gsterip Anayasay geersiz sayarak Meclisi datmas bir bask dnemini getirmi, Ermeilerde bu d n e m i n artlarndan yararlanmlardr. E r m e n i milliyetileri Padial II. A b d l h a m i d ve h k m e t e kar silahl mcadele y n t e m i n i benimseyen gizli dernekler kurarak tedhi hareketlerine girimilerdir. Bu d n e m d e Rusya'nn, gneye i n m e politikas iinde, Ermeni bamszlk hareketini kullanma y n n d e nemli gayretler harcad grlmektedir. Ruslar, ar Petro d n e m i n d e Hristiyan Grc ve E r m e n i Prenslikleri d n e m i n d e kurduu ilikiler ve onlarn hamiliini stlenmesinden beri, Osmanl Devleti'ne kar Ermenileri kulland grlmektedir. Ruslarn 1813 ve 1828'de ran'a ve 1828-1829'da Osmanl Devleti'ne kar Kafkaslarda yapt savalarda Ermeni asll subaylarn nemli etkileri olmutur. Daha sonra Rus askeri okullarnda eilim alan bu subaylar, Ermeni etelerinin k u r m a y kadrolarn o l u t u r m u t u r . 4 3
42

43

Kamuran Grn, "Trkiye'de Ermeni Sorununun Yarab", Trk Tarihinde Enneniler, {Trk Tarihinde Ermeniler Sempozyumu'na Sunulan Bildiri), Dokuz Eyll niversitesi Yaynlan, No:2, zmir, 1983, s.21. Bu Ermeni glerini rgtleyen Ermeni asll Rus subaylar arasnda General Rtbesine ykselmi olanlar Yermoov, Tergegusov ve Lazaryev. Mslmanlara ynelik katliamlar ynetmiler ve Kafkas direnii olarak anlan eyh amil hareketinin balamasna neden olmulardr. Bkz. M e h m e t Saray, Tiirk-Rus Mnasebetlerinin Bir Analizi. Mill Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1998, s.164-165.

272

Osmanl Devleti 'nde Milliyetilik Hareketleri

T. Abdlhamid, hem d destekilerini Ermenilere kar, Ermenileri birbirine, dier yandan Ermenilerin yaadklar blgelerdeki halk Ermenilere kar kullanarak bu 4d isyanlar bastrmtr. Ermenilerin bu dnemdeki ilk byk ayaklanma hareketi 4S Zeytun adl bir kasabada ortaya kmtr. 1862 ylnda radikal milliyeti Ermeniler bir ayaklanma balatm ve bamsz Ermenistan' kurma isteklerini aka lan etmilerdir. Ayaklanmay balatan grubun nde gelenleri stanbul'a geldiinde Ermeniler tarafndan cokuyla karlanmtr. Ayaklanma zerine zellikle Fransa'nn basklar ile bir komisyon kurulmu, Patrik Varjabetyan'da bu komisyonda yer almtr. Hkmetin Zeylun'a kaymakam tayin etmesi ayaklanmay durduramam, karklklar devam etmitir.46 Ermeni rgtlerinin Kuruluu ' ' '

1870-1880 tarihleri arasnda, Van blgesinde "Araratl", Merkezleri Mu'ta bulunan "Okul Sevenler". "Doulu" ve "Kilikya" demekleri kurulmu, ve 1880 ylnda bu demekler bir at altnda birlemi ve "Ermenilerin Birleik Demei" adm almtr. 1879'da "Milliyeti Kadnlar Dernei", 1880'de Erzurum'da "Silahllar Dernei", Kafkasya'da "Gen Ermenistan Demei", 1872'de Van'da "ttihat ve Halas Dernei" ve"Karaha Dernei" kurulmutur. 47 1873 ylnda Portakalyan adl bir Ermeni ini Ermeni ihtilal grubunu kurarak "Asya" adl bir gazete yaymlamaya balamtr. Daha sonra Araratyan komitesi bamszlk yanls Ermenilere daha uygun bir zemin haline gelmitir. "Cemiyet-i Tedrisiye", "Cemiyci Hayriye" adlan allnda kurulan gruplar, milliyeti hareketin rgtlenmesinde nemli roller oynamtr. 1862 ylnda "Umumi Hayriye Cemiyeti" adyla baka bir demek kurumutur. Bu demein amac. Adana, Mara ve evresini imar etmektir. Ancak gereklen bu demeklerin bamszlk ve zerklik amalar da vardr. "Araratyan", "Tabkutrarinas". "Tervliyan", "Kilikya" adnda demeklerde bu yolla milliyeti hareketi rgtlemek in faaliyette bulunmaktadr. Bu demeklerden Araratyan, Trk ve Rus Ermenileri arasnda nemli bir kpr oluturma ilevim yerine getirmekledir. Bu demek ve lideri Portakalyan Trk-Rus savanda karlkl yardmlar rgtlemi, Portakalyan, giriimleri sonunda Van'da milliyeti dnceleri yaymak ve gelitirmek iin nl Ermeni Kilisesini amtr. Daha sonra i ekimeler sonunda Fransa'ya giden Portakalyan, Pariste "Armenia" gazetesini kartarak milliyeti hareketin szcln yapmaya balamtr.4S

44

46 47 48

Recep ahin, "Tarih Boyunca Trk Devletlerinin Ermeni Politikalar", Trk Tarihimle Ermeniler, (Trk Tarihinde Ermeniler Sempozyumuna Sunulan Bildiri). Dokuz Eyll niversitesi Yaynlan, No:2, zmir, 1983, s. Zeytun, yeni ad Sleymanl olan Kahramanmara ilinin kuzeyinde bir kasabadr. Hocaolu, a.g.e., s.30, Metin, a.g.e.. s.87. HocaoliL s .,g.e.. s30. 273

Turgay Uzun

1829 ylnda Yunanl krn ayaklanma sonucunda bamszlklarm kazanmalarnn. Ermeni milliyeti hareketine olumlu bir etki yapt sylenebilir. Bu aamadan sonra Ermenilerin bamszlk ynndeki faaliyetleri artm, zellikle kiliseler, milliyeti hareketin rgtlendii ve genlere aktarld yerler olmutur. Ermeni ruhani liderlerinden Van Bapiskoposu Mgrd Hrmyan, daha sonra onun yerine gelen Nerscs Varjabetyan dneminde milliyeti hareketin yeni bir ivme kazand grlmektedir, Ermeni bamszlk hareketine destek bulma ynnde bu iki patrik zellikle Avrupa'da etkili almalar yapmlardr. Bu dnemde Bosna-Hersek. Srbistan ve Bulgaristan'da milliyeti karakterde isyanlarn kmas da Ermenileri bu yolda cesaretlendirmitir. Ayestefanos Antlamasyla bu yerlerin bamszlklarna kavumas ve Osmanl Devletipnin iine dt dunun. Ermenilerin bir an nce bir isyan hareketi balatma ynndeki isteklerini artrmtr. Ermeni Komitelerinin Oluumu Ermeni bamszlk hareketinde, bu harekelin odaklarm oluturan komitelerin nemli rol olnulur. Bu komitelerden ilki olan Hnak Komitesi.. 1887 ylnda Kafkas Ermenilerinin nderliinde Avcds Nazarbekian ve ei Manan Vardaniyan tarafndan Marksist ilkeler dorultusunda kurulmutur. 4"' lk olarak Trkiye Ermenistan1! diye adlandrdklar blgeyi temel faaliyet alam olarak belirlemilerdir. rgtn amac, Osmanl Devleti snrlar iinde bamsz Ermenistan i kurmak ve daha sonra Rus ve ran Ermenistan1 yla birleerek efsanevi ideal olan "Byk Ermenistan" kurmaktr. rgt, ngiliz hkmetinin salad destek sonucu merkezini Londra'ya kaydrm, daha sonrada stanbul'da bir temsilcilik am ve tm milliyeti rgtler bu komiteye balanmtr. Byyen rgt, srasyla zmir, Halep ve dier byk kentlerde rgtlenmitir. Ermeni milliyeti hareketinin bir dier nemli rgt, 1890 ylnda Kafkasya'da kurulmutur. Komitenin asl ad, "Ermeni htilal Cemiyetleri ttifakMr. rgtn tam ad federasyon anlamna gelen "Tanakstyun" dur. Rusya Ermenilerinin katlmyla kurulan komite, Hnak komiteleriyle birleerek Rusya'dan Trkiye'ye giren etelere yardm amacn tamaktadr. Tanak komitesi. Trkiye'ye silahl Ermeni glerini sokmak, Trkiye Ermenilerini silahlandrarak bir bamszlk hareketini balatma amac gtmektedir. Ermeni milliyeti hareketini rgtleyen iki byk rgt, bu sre ierisinde gr ayrlna dmlerdir. Marksist ideolojiyi benimseyen Hnaklarla. Trkiye'de ii snfnn bulunmadn ve bu nedenle de Trkiye Ermenilerinin bu harekete katlmnn az olacan syleyen Tanak Komitesi arasnda ideolojik ve yntemsel farkllklar nedeniyle gr ayrlklar olumutur. Bu nedenden dolay iki rgt .1896 ylna kadar iki ayr rgt olarak faaliyetlerini srdrmtr. Tanak Komitesine bal gler 1890 ylnda Erzurum ve evresinde eitli silahl eylemlerde bulunmular. nc Trk kolordusu ile atmalara giren rgt militanlar, Mslman kylerine

Halil Metin, a.g.e., s.90. 274

Osmanl Devleti 'nde Milliyetilik Hareketleri

yapt basknlarla srekli bir atma ortam yaratmay bir strateji haline getirmi ve. 1896 ylnda silahl eteler Trk-Rus snrm gemilerdir. Bu sre iinde Ermeni glerin Rusya'dan yardm ald grlmektedir50 Tanak Komitesi'iin kumcusu olan Clristopher Mikaelyan, Ruslarn gizli bir rgl olan Norotonovlets'de uzun zaman alm, Tanak komitesi'nin programn buradan adapte etmitir. Tanak Komitesi, tznde, kendisine ''sosyalist demokrat", "sosyalist devrimci", "milliyeti", "adem-i merkeziyeti" gibi tutarsz tanmlamalar getiriyorsa ve Ermeni toprak sahiplerini, din adamlarn, tccarlar, ii snfm smrmekle sulamsa da, ii ve kyllerle beraber yapsnda bunlara da yer vermekten kanmamtr.5' Tanak Komitesinin programndan, amalarn gerekletirmek iin silahl mcadele yolunu setikleri ve bir terr rgt kimliini tadklar grlmektedir Dier yandan Tanaklar ilk programlarnda bamszlktan hi sz etmemiler ve Hmak Parlisi'nden kesin izgilerle ayrlmlardr.5i Tanak komitesi blgedeki Krt airelleriyle ibirlii iinde bir ayaklanma balatmaya altysa da bunda baarl olamamtr. Ancak Tanak Komitesi'nin Makedon ve Bulgar milliyeti rgtleriyle bir ittifak salama giriiimi baaryla sonulanm, Ermeni genlerine Makedon ve Bulgar rgtleri tarafndan asker eitim verilmesi ve askeri yardm salanmas konusunda antlama yaplmtr. Ermeni glerin saldrlar Birinci Dnya Sava sonras mtareke dneminde zellikle Fransz ve Rus igal glerinin yardmyla dala da artm ve Ermeniler Kars, Ardahan ve havalisini igal etmifer.bu yrelerde katliamlar yapmlardr. Kurtulu Sava srasnda Ankara Hkmeti bu glere kar 9 haziran 1920:de Dou Cephesini oluturmu ve Kazm Karabekir Paa komutasndaki ordu, Kars ve Ardahan blgesini kuriarmtr. Ermenistan'la yaplan Gnr Antlamas ile de atekes ilan edilmi, Rusya'da Ekim Devrimi sonrasnda Ermenistan'n Sovyetler iinde yer almas ile de Ermeni milliyeti hareketi uzun bir sre iin ortadan kalkmtr.

Ermeni hareketi ve 1915 Ermeni ayaklanmalarnda Rusya'nn etkisi konusunda bkz. Ser. a.g.m.. s.459-466.
51

lociiolu. ct-g.e., s.34.

52

Ser, a.g.m. s .461.

275

Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi Say IV, izmir 2000, ss. 277-287.

ZMR SAAT KULES

nci Kuyh ERSOY* 19. yzylda, Osmanl Devleti fnin ekonomik, sosyal ve toplumsal deiimlerine paralel olarak, kentlerin fiziksel ehrelerinin de farkllamaya balad izlenir1. Bu farkllamalar arasnda, kentlerde oluturulmaya balanan idari merkezler ve bu merkezlerde ina edilmeye balanan hkmet kona, belediye gibi yeni yap trleri ile eitli meydan tasarmlan gze arpar. Kent siluetlerine de)' e olarak katkda bulunan saal kuleleri de, bu balamda nemli yaplar olarak karmza kar. Aydn Eyaletine bal bir kent olan zmir, 1850'den itibaren, bu eyaletin merkezi olmutur. 19. yzyln kinci yansndan itibaren bu deiimlerin etkilerini dmmsayan kentlerden biri olarak nem tar. Konak Meydan olarak tamnan meydann tasarm da. o dneme kadar uzanr. Batsndan denize alan meydan, dier ynden de Sankla' Hkmet Kona ve depo yaplaryla evrelenmiti3. Osmanl'nn prestij yaps olan Sankla 1827-28 yllarnda tamamland dnemde, bu alanda herhangi bir meydan yoktu4. Bu blge, 1867-72 yllan arasnda ina edilen Hkmet Kona ile nem kazanmaya balad5. nndeki geni bahe dzenlemesiyle de dikkati eken Hkmet Kona "mn bulunduu mahal, Konak adyla anlmaya baland6. 18. yzyla tarilendirilen Yal Camii ve bugn ayakta olmayan medresesi7 bu oluumdan sonra, bu

* Do. Dr, E.. Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm. retim yesi. 1 Kent yapsndaki deiimler iin bkz. S. Aklre, 19. Yzyl Sonunda Anadolu Kenti Mekansal Yap zmlemesi, Ankara 1978.; S.Dcncl, Batllama Srecinde stanbul 'da Tasanm ve D Mekanlarda Deiim ve Nedenleri, Ankara 1982.; M.adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentleri'nin Sosyal ve Ekonomik Yaplan, Ankara 1991.; P.Dumont-F.Georgeon (Ed), (av. A.Berktay), Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri, stanbul 1996. 2 T. Baykara. zmir ehri ve Tarihi, zmir 1974, s. 55. 3 Konak Meydam'mn eski durumunu gsteren kartpostal resmi iin bkz. 19. Yzyl zmir Fotoraftan, stanbul 1 997, s. 43. 4 Klayla ilgili geni bilgi iin bkz. N.lker, "zmir Sarklasmm Yapm almalar", X. Trk Tarih Konresi 'nden aynbasm (Ankara 1994), s. 2439-2446. 5 Hkmet Kona iin bkz. T.Baykara, zmir ehri ve Tarihi, zmir 1974, s. 52. Sonradan ortadan kaldrlan havuzlu n bahenin grnm iin bkz. . Atay, Osmanl'dan Cumhuriyete zmir Palmlan, zmir 1998, s. 192. 7 Tarihlendirme iin bkz. M.Aktepe, "Osmanl Devri zmir Camileri Hakknda n Bilgi", Tarih Enstits Dergisi. S.3 (Ekim 1972), 1973, s. 211-212.

nci Kvh Ersoy alan iinde kald . Hkmet-i Seniyye ve Kla-y Hmayun Meydan olarak da 0 adlandrlan bu alana temel kimliini kazandran ve genellikle neo-klasik slnp zellikleri yanstan bu yaplardan sonra, zmir iin simgesel bir deer tayan ve kent 10 siluetine dey bir e olarak katkda bulunan Saat Kulesi ina ettirildi . Konak Meydamlm denize bakan tarafnda yer alan ve Sultan II. Abdlhamit'in tahta knn 25. yldnm kutlamalar nedeniyle, 1901 ylnda ina ettirilmi olan Saat Kulesi11, Oryantalist eilimli yaplarn kentteki en antsal rneidir (Res. 1). Yapmn inaat nazarln, eski sadrazamlardan zmir Valisi Kbrsl Kamil Paa'mn olu bahriye mirlivas Said Paa'mn yapt12 ve bir inaat komisyonu kurulduu13 anlalmaktadr. Yapnn inas srasnda, bir maketinin yaptrld ve maketin inaat komisyonu yesi Belediye Reisi Eref Paa ve Kamil Paa'nn olu Said Paa eliyle gnderilmesi konusunda 10 Mart 1307/23 MarL 1901 tarihli bir emir msveddesi bulunmaktadr14. Bugn Topkap Saray'nda bulunan ve Saat Kulesi ile ayn zellikleri tayan 1902 tarihli maketin sanats. stanbullu Kuyumcu Zingulli Usta'drL\ 90 cm. yksekliindeki som gmten yaplm makel, deerli talar ve altn yaldzla sslenmitir. Maketin zerindeki Franszca ya/.tlan. kulenin mimarnn zmirli S.Raymond olduu anlalmaktadr16. Ancak. Saat Kulesrnin grnmnn bulunduu bir kartpostalda, yapnn mimarnn M. Raynond Pere olarak verilmektedir17. Yap hem maketin yaztnda, hem de yukarda zikredilen emir msveddesinde, yap zmir'de ina edilen adrvanh Saat Kulesi olarak tanmlanmtr. Her kat kendi iinde bir btnlk gsteren Saat Kulesi, ha biimli bir platform zerinde ykselir. 25 m. yksekliindeki 4 katl kuruluun kaidesi, sekizgen planl olup okgenin keleri merdivenlerle ulalan birer su yaps olarak tasarlanmtr (Res. 1-2)
8

Konak Meydatfnm 1910 yllarndaki grnm iin bkz. . Atay, ag.e.. zmir 1998, s. 9, Bir gazete haberinde, inaat devam eden Saat Kulesi'nin yeri bu ekilde belirtilmitir. Ahenk Gazete.si'nde kan bu haber iin bkz. N. lker, "'zmir Saat Kulesi", Lak: S. 7 (t990 ), s. 11. 10 Saat kuleleri hakknda toplu ve geni bilgi iin bkz. H.Acun. Anadolu Saca Kuleleri, Ankara 1994. 11 N. lker. "Saat Kulesi", s. 10. 12 H. Giiltekin, zmir Tarihi, zmir 1952, s. 60. 13 Yapnn zmir Valisi Kbrsl Kamil Paa olu Said Paa ve Belediye Reisi Eref Paa "dan oluan bir komisyon tarafndan yaptrld konusunda bilgi iin bkz. 11 Acun, a.g.e., s. 24. 14 Babakanlk Arivi. Kemal Paa Evrak, 86/13 1210 numarada kaytl yapnn maketi ile ilgili belgenin iranskripsyonu iin bkz. H.Acun, a.g.e. , s. 2415 stanbul Beyolu'ndaki kuyumcu atelyelerinde yaplan maketle ilgili bilgi iin bkz. G.Sonat, "E. Abdlhamife Hediye iden Gm Maketler'", Sanat Dfinyannz, S.37 (Temmuz 1998). s.23.; Ayrca bkz. K..i, 'Topkap Saray Mzesi Suat Seksiyonu", Sanat Dnyamz, S.12 (Ocak 1978), s.5. S.Raymond'n. zmir'deki Alman Konsolosluk binasn da ina eden mimar olduu belirtilmektedir. Bkz. .Alay, Tarih inde zmir, zmir 1978, s. 133. 17 M. Raymond Pere'nn, baz evantenlere ev planlar izdii ve bugnk Alman Konsolosluu binasnn da mimar olduu belirtilmektedir. Bkz. 19. Yzyl zmir Fotoraftan, s. 42, 194; . Atay, a.g.e., s. 183. 278
9

zmir Saat Kulesi (ek. l-3) s . zeri birer kubbeyle rtlm baldaken tarznda ina edilmi bu kurulularn alt kesimine dikdrtgen biimli birer havuz yerletirilmitir (Res.3). Ortasnda birer fskiye bulunan havuzlarn tarafnda da. birer yalak yerletirilmi ve bu ayaklara havuzdan birer lleyle suyun akmas salanmtr1 y. Bu nedenle de, halk arasnda Havuzlu Ant olarak da isimlendirilmitir. Baldakenin kubbeleri, cephelere yerletirilen ve alttan Morcsk balkl silindirik stunlarla desteklenen birer at nal kemerle tanmaktadr. Kemer kelikleri bitkisel kvrk dallar ve palnet motifleriyle bezenmitir. Tatan yaplm ok ucu biimli birer alemle biten kubbelerin d yzeyleri de, ilerinde birer palmet bulunan baklava motifleriyle bezenmitir. Yapnn eksenlerde yer alan kaplar, sivri at nal kemerli birer aklk eklinde olup sekizgenin kelerine yerletirilmi birer ayakla baldaken kurulu gsterir. Sivri at nal kemerler, orijinalinde ift renkli tala rlmken, onarmlar sonucunda tek renkli tala ina edilerek bugnk grnmlerim almlardr". Kemer keliklerinde, st kesimlerinde birer ay ve yldz motifi bulunan bitkisel arabeskler grlr. ki tarafnda yer alan dey dikdrtgen pano yzeyleri geometrik motifler ve aralarndaki palmet motifleriyle bezenmitir. Alt kat cepheleri silmcli bir saak ve onun stnde yer alan ajurlu palmet eridiyle son bulur. Kelerdeki baldakenler ile eksenlcrdcki aklklarn kemer keliklerindeki Oryantalist bitkisel motifler, saak zerinde yer alan palmetlerle birlikte cephe sslemesinin ana unsurlarn oluturur. Alt blme gre daha alak ve dar tutulmu olan ikinci kat. kelerde iki, cephelerde drt kemer aklnn oluturduu at nal formlu, dilimli kemerlerle hareketi en dirilmir (Res.4). Kemerleri tayan silindirik stunlar. Moresk balklara sahiptir. Kemer kelikleri bitkisel arabesklerle dolgulandrlnutr. Yine sekizgen plan gsteren ve gvdenin etrafm bir galeri eklinde evreleyen bu blm, alt blmde olduu gibi silmcli bir saak ve zerindeki tatan palmet dizisiyle son bulut. Galerinin zerinden ykselen ve eksenlerde geni, kelerde dar sekiz kenarl bir plan tasannu gsteren gvdenin yzeyleri baklava motifleri ime yerletirilmi be kollu yldzlarla dolgulandnlmtr (Res.4). Geni kenarlarnn ortasna, stuneier zerine oturan dilimli kemerli, birer aklk ve bu aklklarn nne de konsollarla taman ve mkebbireleri anmsatan birer kk ss balkonu ina edilmitir. Bu aklklardan gneybatdaki hari, dierleri birer yalanc aklk eklindedir ve nlerini kapatan duvar yzeyi bitkisel arabesk bezemelerle sslenmitir. st kesimde de, deniz cephesi hari dier cephelerde, ss balkonlaryla ayn hizada yuvarlak madalyon ine birer ay-yldz motifi ilenmitir. Yapnn ilk inasnda, ay-yldz motiflerinin yerinde, Osmanl Armas ve II. Abdlhamit'in turasnn bulunduu bilinmektedir21. - Yapnn izimleri, Ankara Vakflar Genel Mdrl Arivi'nden alnmtr. - Fskiyelerden bazlar gnmze ulaamamtr. 20 - Saat Kulesi'nn eski durumunu gsteren kartpostal resmi iin bkz. 19. Yzyl zmir
19
21

IB

Fotoraflar, s. 42. - 15 Haziran 1927 ylnda karlan "Mill ve Resmi Binalarda Bulunan Tura ve Medhiyelerin Kaldrlmas" hakkndaki 1057 sayl kanundan sonra arma ve turalarn karld bilinmektedir. Bilgi iin bkz. N.lker, a.g.m., s. 13.

inci Ktytlu Ersoy Gvdeden, da takn st blme gei mukarnas srasyla salanmtr (Res.5). Cephelerin tamam yine taa oyulmu bitkisel ve geometrik motiflerle sslenmitir. Geni cephelerinde, Alman mparatoru II. Wilhem tarafndan hediye 22 edilmi birer saat yer almaktadr . Da takn saak ve stnde yer alan mazgallardan soma daralarak ykselen kule, st blmde, dier blmlerde olduu gibi sekizgen bir baldaken eklindedir23. Bir alemle son bulan kubbeyle rtl baldakendeki saak st sslemesi, bir alt blmdekiyle ayn karakteri tar. Tamamen dzgn kesme tala ina edilmi yapnn, kelerindeki havuz ve kumalar mermerden yaplmtr. Stunlardan 40 ianesi Marsilya'dan getirtilmi24 yapda, saatlerin bulunduu blme ulam, zemin kattaki odadan balayarak ykselen bir merdivenle salanmaktadr. Kurulu zellikleri ile bezemenin btnleerek ahenkli bir etki brakt yapda gerek form gerek kullanlan biimler, slaini karakterin n plana kmasna neden olmutur. Bu karakteriyle de. Saat Kulesi, Oryantalist slubun zmir'deki en nemli temsilcisidir. Moresk sln balklar, yuvarlak ve sivri at nal kemerlerle, dilimli kemerler: kat cephelerini soandran silmeler zerindeki palmet ve mazgal dizileri: da talan st blme geii salanyan sra mukarnas dizisi: cephe yzeylerinin dantelinsi a gibi baklava motifleri iine yerletirilmi be kollu yldzlarla dolgulandrlmas. kemer keliklerindeki ve cephelerdeki bitkisel ve geometrik motifler, kayna KaJire'deki Fatimi ve Memluk yaplaryla, Endls'teki yaplarda aranabilecek biimlerin eklektik anlayta ele almm gstermektedir. 1881-83 tarihli Mekteb-i Sultani (Mithatpaa Endstri Meslek Lisesi)25, 1893 tarihinden sonra ina edilen Salepiolu Camii26 ile Vali Rahmi Bey Dnemi'nde 19131918 tadilleri arasna larihlenen Kemeralt, orakkap (Basmahane), Keeciler (Aafartalar) ve Kemer (Yeniehir) karakollar gibi yaplar, zmir'deki Oryantalist eilimli yaplarn ilgin rneklerindendir7. Ancak, bu yaplarda Oryantalist zellikler, dier Bal slup zellikleriyle biramda kullanlmtr. Kuzey Afrika ve Endls yap ayrntlaryla slami Revivalizm diyebileceimiz bir yaklamla ele alnm Saat Kulesi H.Acun. a.g.e., s. 26. 1974 ylndaki depremle yklanbu blm, 1976 ylnda onarlmtr. Bkz. N. lker, 'zmir Saat Kutesi", s. 14. 24 18 Haziran 190! ve 18 Eyll 1901 tarihli Ahenk gazetelerinde kan haberler iin bkz. N. lker, "izmir Saat Kulesi", s. 11,13. 25 Yapyla ilgili geni bilgi iin bkz. .Kuyulu, "zmir Mektcb-i Sultanisi (Mithat Paa Endstri Meslek Lisesi Binas), IV. Uluslararas Trk Kltr Kongresi (3-7 Kasm 1997 Ankara), bask da. 26 Tarihlendine iin bkz. MAktepe. "Osmanl Devri Camileri Hakknda n Bilgi", Tarih Enstits Dergisi, S.4-5 (Austos 1973-74), istanbul 1974, s. 136. 27 zmir'deki Oryantalist eilimli yaplan konu alan bir aratrmamz, Austos 1999'da Hollanda'nn Utrecht kentinde dzenlenen A7. Uluslararas Trk Sanallar Kongresi nde bildiri olarak sunulmutur. "Kemeralt. orakkap, Keeciler ve Kemer Polis Karakollar rnekleriyle zmir'de Oryantalist Eilimli Yaplar" balkl bildirimiz, ad geen kongre metinleri arasnda yaynlanacaktr. 280
23

zmir Saat Kulesi ise. daha ok Ba Oryantalizmini hatrlatan tarzyla, sadece zmir'in deil, Trkiye genelinde de Oryantalist slubun en antsal temsilcilerinden biridir.

281

nci Kuyulu Ersoy

5m

Plan

ek. 1 - zmir Saat Kulesi

zmir Saat Kulesi

.,

-r-

5m

Dou-Ba Cephesi

ek. 2 - zmir Saat Kulesi

nci Kuydu Ersoy

5m

A-A .eiti

ek. 3 - zmir Saat Kulesi 284

zmir Saat Kulesi

"

Res. 1 - zmir Saat Kulesi

Res. 2 - zmir Saat Kulesi 285

nci Kyulu Ersoy

Res. 3 - zmir Saal Kulesi

=***.

J-

Res. 4 - zmir Saat Kulesi

286

zmir Saat Kulesi

Res. 5 - zmir Saat Kulesi

Res. 6 - izmir Saat Kulesi

287

Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi Say IV. zmir 2000, ss.289-299.

TRK KLTRNDE VASYET GELENE

Hasan KOKSAL' Vasiyet: "Birini (ana-babamn. stadn, idarecinin vs.) bir bakasna (ocuklarna, akrabalarna, talebelerine, kendi yolunu devam ettirenlere) ltn ncesi yazl veya szl olarak brakt nasihat"1, "Kiinin, maln lm sonrasna balayarak bir ahsa teberru yoluyla temlik (mlk kazandrma) etmesini ifade eden bir erim"2dir. Halk eitiminde ve sosyal huzurun salanmasnda geleneklerin nemli bir fonksiyonunun bulunduu herkese kabul edilen bir gerektir. Konu olarak setiimiz "vasiyet gelenei'", aileden devlete kadar uzanan kurumlarda grlen bir uygulamadr. Bunun esasm rica, dilek, bir neslin tecrbesini dier bir nesle ulatrma, ibret alnacak fikir tekil eder. : Aslnda dilimizde yaayan binlerce "ata sz", "kssa", "didaktik iir" ve yzlerce ahlk kitab birer vasiyet niteliindedir. Mesela ilpend-name;' ad altnda kaleme alnm manzum ve mensur bir ok eser vardr. Bunlarda ahlaki tler yer alr3. Modern Edebiyal'taki Vecize (Maxime)ler ayn amal rnlerdir. Konumuzu datmamak iin bu bir biriyle i ie bulunan didaktik mahiyetteki bir baka almada ele almay dnyor, vasiyet konusuna geiyoruz. Vasiyet konusunda Hunlar devrine kadar kan Ouz-nme'de ilk bilgilere rastlyoruz. Ouz Han, alt olu ile birlikte dnyay fethedip cihangir olduktan sonra ana yurduna (yurt-i asli) dner. Bir "Ulu Kurultay" toplar. Binlerce hayvan keserek byk bir toy yapar. Altn bir ota kurar. byk olu Boz-oklar sada, kk olu -oklar solda oturur. "Ey oullarm! ok savatm; artk yalandm. Dmanlar alattm, dostlar sevindirdim. Gk-Tanr 'va borcumu dedim. " der.

Yard.Do.Dr, E. . Trk Dnyas Aratrmalar Enstits. Edebiyat Bilimi Szligi, Kazan 1990, s. 32. slmda nan, badet ve Gnlk Yaay Ansiklopedisi, C, 4, stanbul 1997, s. 440. Leved, Agh Sun, mmet anda Ahlk Kitablarmz, Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten 1963, Trk Dil Kurumu Yaynlar: 234, Ankara 1988, s. 91.

Hasan Koksal

Yurdunu oullar arasnda bler. Ok-yay ilikilerine gre -oklar'n bozoklar'a tabiiyetini bildirir. Treye ve birlie bal kalmalarm vasiyet eder4. Uygurlara ait hukukun eitli alanlarndaki hukuk ilikileri dzenleyen belgeler arasnda vasiyetnamelere de rastlyoruz. "Ksk ylnn sekizinci aynn on sekizinci gnnde ben Timi Arca hastalandmdan ve hastalmn gittike fenalasaan dnerek ben karm Silang'a u yazy braktm: '"Benim lmnden sonra, baka bir kimse ile evlenmeden, evimi ynetip olum Altm-Kaya'n eitimi ile urasn. Oullarm Kosang ile Esen-Kaya vey annemiz bizimdir, alacaz diye, ie karmasnlar. Eer alacaz diye dava ederlerse, byk orduya (?) bir altn yastk, ehzadelere birer gm yastk, i hazineye bir at vermek yoluyla ar cezaya arptrlsnlar ve szleri gemesin. Ben vasiyetnameyi Stz'a, Ked-Kaya Tukung, Tkele ve Kimts bata olmak zere, cemat ile Tavgag-Yeke. kici bata olmak zere, halk ve yaknlarmdan Asana, onlar huzurunda verdim. Tank nge, Tank Kara-toym. Bu tamga benimdi. Ben Kaysn sorup yazdm. Bu tamga ben, Tavga-Keke'nindir. Bu tamga ben Asaa'mndr. mls altnda yazdm."5. Bu belgede vasiyeti yapan, kimi miras olarak kabul ettiini ve terekesinde kimlerin hakk olamayacan gsteriyor. Ayrca vey oullarnn, analklar ile evlenmelerine vasiyetname ile engel olunabilecei anlalmaktadr. slmiyet ncesi Trklerde yerleik medeniyete geildikten sonra "velayet hakk", "trampa", "faizle ve kefaletle bor alma", "yarclk", "evlat edinme" vs. gibi konularda yerleik kltr hukukunun gelimi olduu grlmekledir6. Trkler bir yandan douda yerleirlerken, dier yandan da batda Mslmanlarla iliki kurmulardr; gerek sava, gerekse bar yoluyla slmiyet Trkler arsnda yaylmaya balamtr. XT-XIII. yzyllarda siyaselnmeler ve ahlk-grg kurallarndan bahseden didaktik mahiyetteki kitaplar (Nizam'l-mlk'n Siyasetnme'si, Yusuf Has Hacib'in Kutad-gu Bilig'i) zellikle dikkati eken eserlerdir. Anadolu kapsn Trklere aan sultan Alparslan'n Roinenos Diogenes ile Malazgirt Meydan Muharebesinle kmadan yapm olduu u vasiyet-hitbe bu gelenein devlet katnda sk bir ekilde uygulandm gstermektedir: "Ey askerlerim! Eer ehid olursam, bu beyaz elbise kefenim olsun. O zaman ruhum gklere kacaktr. Melik ah' yerime tahta karnz ve ona bal kalnz. Zaferi kazanrsak nmzde ok hayrl gnler olacaktr7. gel, Bahaddin, Trk Mitolojisi /, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1971, s. 206; Tanen, Aydn, Trk Devlet Gelenei, Milli Eilim Bakanl Eitim Dizisi: 30 stanbul 1997, s. 211. ok, Prof. Dr. Cokun-Mmcu, Do. Dr. Ahmet, Trk Hukuk Tarihi, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yayn: 388, Ankara 1976, s. 32. ok-Mumucu. a.g.e., s. 29-34.

290

Trk Kltrnde Vasiyet Gelenei Malazgirt Meydan Muharebesi'nde esir ald ve yapt antlamadan sonra serbest brakt Rotnenos Diogenes'in tahttan indirildii ve gzlerine mil ekildiini haber alan Alparslan, bu dununa ok zlm, beylere ve askerlere u vasiyethitabe'de bulunmutur. "Bundan byle arslan yavrular olunu?.; yeryznde, gece-gndz kartal gibi uunuz ve Rumlara merhamet etmeyiniz"8. Seluklu dnemine ait dier bir vasiyetname Sultan Alaeddin Keykubad'a aittir. 1237 ylnda bir ziyafet sofrasnda zehirlendii anlalm ve Celaleddin Karatay'a:

"Benim iim sona erdi, kendimden midim kalmad, Kemaleddin Kinyar'

ar, ona memleket meseleleri hakknda vasiyetler yapacam" demi, fakat az sonra konuma melekesini kaybetmitir9. Vasiyet konusunda bir baka rnek de Memlk Devleti Sultan' en-Nasr Muhammed'in hasta iken verdii vasiyettir. en-Nasr Muhammed daha nce veliaht tayin ettii olu Amk'un 1340 ylnda vefat etmesi zerine, hasta yatanda mernn byklerini toplayarak kendisinden sonra olu Seyfeddin Ebu Bekr'i sultan yapmalarn vasiyet etmi ve onlar da bu vasiyete uymulardr11"1. 1071 Malazgirt Zaferi'nden hemen sonra Merv'den Dou Anadolu'ya gelip yerleen bir Trk grubunun, Ouzlar'm 24 boyundan bir olan Kay airetinin reisleri Ertrul Gzi'n, olu osnan Gzi'ye, Osman Gzfnin, olu Orhan Gi'ye sunduklar vasiyetleri ve Osman Gzi'nu kayn babas eyh Edebali'nin vasiyetleri bu trn devlet geleneinde ciddiyetle uygulandm; Asya-Avrupa-Afrika ktalarndaki pek ok devlete 600 yldan g-fazla adil bir lde davranarak, onlarn dil ve dinlerini devlet gvencesi alma alarak rnek davranlar gsterdiklerini grmekteyiz. Bu vasiyetnameleri aaya alyoruz: ERTURUL GZ'NN VASYETNAMES: "Bak oul; Beni fcr, eyh Edebali'yi krma. O bizim boyumuzun dr. Terazisi dirhem amaz. Bana kar gel., ona kar gelme! Bana kar gelirsen zlr, incinirim, ona kar gelirsen, gzlerim sana bakmaz. Baksa da grmez olur.

tbn'1-Esir, el-Kmil Fi't Trh Tercmesi, Cilt:U), eviren: Dr. A. zaydn, Bahar Yay. stanbul, s. 71. Turan, Osman, a.g.e., s. 188489. Turan, Osman, Seluklular Zamanmla Trkiye Tarihi, stanbul 1984, 2. Bask, s. 389. Kopraman. Kzm Yaar. Msr Memlkta teri, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, C. VI, stanbul 1989, s. 491.

Hasan Koksa!

SzmzEdebali iin deil, senceiz iindir. Bu dediklerimi vasiyet .say.'.. " ERTURUL GAZ OSMAN GZ'NN VASYETNAMES: Bak oul! ALALH- Tela'mn emirlerine muhalif bir s ilemeyesin. Bilmediini eriat (slm) ulemasndan sorup anlayasn! Sana itaat edenleri ho tutasnl Askerine in 'ami, ihsan eksik etmeyesin ki, insan ihsann klcazdr. Zalim olma! Alemi adaletle enlendir ve ALLAH in cihad terk etmeyerek beni ad el. Ulemaya rivayet eyle ki, eriat (din) ileri nizam bulsun! Nerede bir ilim ehli duyarsan, ona rabet, ikbal ve hilm gster! Askerine ve malna gurur getirip, eriat (Kur 'an) ehlinden uzaklama! Bizim mesleimiz ALLAH yoludur. Ve maksadmz, ALLAH'm dinini yaymaktr. Yoksa kuru kavga ve cihangirlik da 'vasi deildir. Sana da bunlar yarar. Daima herkese ihsanda bulun! Memleket ilerini noksansz gr! Hepinizi ALIAH- Teala 'ya emanet ediyorum"11. OSMAN GAZ EYH EDEBAL'NN VASYETNAMES: -'Oul! nsanlar vardr, afak vaktinde doar, akam ezannda lrler. Avun olum, avun. Glsn, kuvvetlisin, akllsn, kelmlsn. Ama; Bunlar nerede, nasl kullanacam bilmezsen, Sabah rzgarnda sa\'rulur gidersin. fken ve nefsin bir olup akln yener. Daima sabrl, sebatl ve irdene sahip olasn. Dnya senin gzlerinin grd gibi byk deildir. Btn fethedilmemi srlar, bilinmeyenler, grnmeyenler, Ancak; senin fazilet ve erdemlerinle gn na kacaktr.

11

Brn, Vecdi, Nasl ldler, tken, stanbul 1981, s. 14.

292

Trk Kltrnde Vasiyet Gelenei Anan, atan say. Bereket, byklerle beraberdir. Bu dnyada nancn, kaybedersen, yeilken orak olur, llere dnersin. Ak szl ol. Her sz stne alma. Grdn syleme, bildin bilme. Sevildiin yere sk gidip gelme, kalkar muhabbetin itibar olmaz. kiiye ac: Cahiller arasndaki lime, Zenginken fakir dene, Hatrl iken itibarm kaybedene. Umuma ki yksekte yer tutanlar, Aadakiler kadar emniyette deildir. Hakl olduunda mcadeleden korkma. Bilesin; atn iyisine doru, yiidin iyisine deli derler... " EYH EDEBAL slam Trk destan olan Saltk-nme'de de vasiyet gelenei ile karlayoruz. Sar Saltuk'a bir yahudi hile ile bir zehirli su iirir ve arkasndan gnderdii bir fedai ile hanerletir. Sar Saltk lmn yaklatn anlaynca abdeslini alr ve kefenini giyerek eranm yanma gelir. Sar Saltk g/ilere kendisi iin on iki tabut yaptrmalarn vasiyet eder. Bu tabutlarn her birisi Eski Baba'daki Sar Saltuk tekkesinde bir gn bekletildikten sonra na'n almaya evreden gelen beylere verilecektir. San Saltuk'un bylece tekkede bekleyen her bir tabutta ayr ayr grlecektir. Sar Saltuk'un ls ykanp tabuta konduktan sonra, tabut kendiliinden, hi bir kimsenin yardm olmadan musallaya doru yrr. Gaziler, San Saluk'un vasiyeti zerinde ihtilafa derler. Bu tartma esnasnda. Sar Saltuk tabutun iinden bir na'ra alarak vasiyetinin dna kmamalarn ster' 13 . Krgzlarn milli destan Manas'ta da ayn gelenekle karlayoruz. Manas hasta yatarken krk yiidini arr ve onlarn huzurunda Vezir Bakay'a vasiyetini bildirir: Ey benim kardelerim Abeke ile Klfif Vasiyetimi yapn, olun bana birer ej Altma da bir davak, hazr olsun, ev Bakav!
12 13

Semerkant Dergisi, Ocak 2000. Yce, Kemal, Saltuknme, Kltr ve Turizm Bak. Yay.:832, Anakara 1987, s. 377-378. 293

Hasan Koksal Maiyetimle herkes- hazr olsun, ey Bakay! lmek zereyim ben, gelin imdi, ey Bakay! Bamla ayam, ekin imdi, ey Bakay! Yakup olu gen Manas bylece gp gitti! Bay 'in tek olu Bakay, bakt Han gp gitti! Onun cenazesini kama koydu gitti! Bir da gibi Manas ' mezara koydu gitti/u Ayn destanda Yakup Han'n vasiyetnamesini de hazrlayan yine Vezir Bakay'dr 15 . Bu tarih aklamalardan anlald gibi Trk toplumunda vasiyet, kk ok eskilere dayanan bir gelenektir. imdi, vasiyetin gnmzde uygulanan ekillerine bakalm. Gnmz toplumunda, vasiyet konusunda bir takm l ve kaytlar getirilerek yaknlarn korunmas, kamu dzenin salanmas, hak ve devler arsnda denge kurulmas hedeflenmitir. Trkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu nder Atatrk'n vasiyetnamesi, olduka anlaml bir tarih vesikasdr. Hasan Rza Soyak, anlarnda diyor ki: "... ok sakindi... Hem yazyor, hem de baz kelimeleri deitiriyor, cmleleri mnalarna hi halel gelmeden ksaltyor ve sadeletiriyordu. Esiz muhakeme ve zarafeti burada da kendini gstermiti, ok ince dnyordu. Mesela; bir maddede kendilerine ayaklk balanmasn vasiyet ettii hanmlardan beinin soyad yazl idi., yalnz Bayan Afet'in soyad yoktu; o, ailesinin soyadn kullanmyordu; henz baka bir ad da almamt; bunu grnce dierlerinin soyadlarn yazmad" 16 . Atatrk'n bizzat kaleme ald vasiyetnamesi ekil ve muhteva olarak yledir: VASYETNAME: Ankara 28 (A:A)-Atatrk'n bugn alan vasiyetnamesi aadadr: "Dolmabahe 8.9.1938 Pazartesi; malik olduum btn nukt ve hisse senetleriyle ankaya'daki menkul ve gayri menkul emvalimi Cumhuriyet Halk Partisi 'ne tideki artlarla terk ve vasiyet ediyorum: . Ntkut ve hisse senetleri imdiki i Bankas tarafndan nemalandrlacaktr.

14 :5

16

gel, a.g.e., s. 531. gel, a.g.e., s. 505. Levendolu, Mazhar, Atatrk'n Vasiyeti, stanbul 1968, s. 125.

294

Trk Kltrnde Vasiyet Gelenei

2.

Her seneki nemadan bana nisbetleri erefi mahfuz kaldka yaadklar mddete Makbule'ye ayda 1000, Afet'e 800, Sabiha Gken'e 600, lkii'ye 200 lira ve Ruhye ile Nebiye 'ye 100'er Ura verilecektir. Sabiha Gken 'e bir evde alnabilecek ayrca para verilecektir. Makbule 'tiin yaad mddete ankaya 'daki oturduu ev de emrinde kalacaktr. smet nn'nn yksek tahsillerini kmal iin, muhta olduklar yardm yaplacaktr. Her sene nemadan mtebaki miktar var yarya Trk Tarih ve Dil Kurumlarna tahsis edilecektir. K.ATATRK" 1 .

3. 4. 5. 6.

Bu vasiyetnamenin notere teslim ediliini Hasan Rza Soy ak yle anlatmaktadr: "...Bir gn sonra emrettii saatte noter geldi. Kendisine haber verdim. Biraz vakit kazanmam istedi. Zaten bizimde yapacak ilerimiz vard. Alt katta bir odava girdik, bir zabt yazdk. Bunda Dr. Neet. mer rde/p ve ben ahit oluyorduk. Atatrk 'ten haber gelince st kata ktk, yatak odasna girdik. Kendisi yataktan km, tra olmu, ykanm, ipek ve robdambr giymi. Boynuna gene koyu vine renginde ipek bir earp balamt. Denize nazr pencerelerin nne koydurduu bir ezlongun zerine oturmu, sigara iiyordu. Bizi grnce hafife kmldad, "Buyursunla" dedi. Tam karsna koydurduu sandalyelerde mze de ver gsterdi, oturduk. Hatrmda kaldna gre noterle; stanbul 'daki noter mevcudu ve o sene yeni kan noterlik kanunu zerine konutuk. Getirilen kahvelerin iilmesini bekledi, sonra nndeki sigara masasnn zerine koyduu kapal zarf ald; 'Bu benim vasiyetimdir, icap ettii zaman kanuni muamelesini yaparsnz', diyerek notere verdi. Derhal kalkp odadan ktk. karken pembetemiti"1*. baktm, zerinden bir yk kalkm gibi ferahlam, yz

zellikle ebeveynler, yeni kurulacak bir yuvann ayakta kalmas ve mutluluu iin her trl tedbiri nceden ald gibi, kendileri lmeden nce dndkleri yolun devam etmesi iin varislerine -zellikle mali konularda- bulunacaklar tasam Har hakknda steklerde bulunurlar. ou kez yazl hale getirilen bu beyanlar, hukuki bir belge saylmakla birlikte, edeb bir kymete de sahiptirler.

17

18

Olcay Gazetesi, Say:2024, Trabzon 29 2. Terin (Kasm) 1938, s.l. Soyak Hasan Rza, "Atatrk Vasiyetnamesini Nasl Hazrlamt?", Tarih Corafya Dnyas, Say:9-10, 10 Kasm 1939, s. 249.

295

Hasan Koksal

Edeb metinlere gemeden nce slm Miras Hukukfnda "lme Bal Tasarruflar" bal altnda ele aldmz ivvasiyet"i izaha alalm: Kiinin kendi malnda hayatta iken diledii gibi tasarrufla bulunmas gibi, bu mal lme bal bir tasarrufa konu edebilme hakk ve irade hrriyetinin tab bir sonucudur. Fukahann deerlendirilmesine gre, lme bal tasarruflar iinde vasiyetler nemli bir yer tutar. slm Miras Hukukf nda, miras brakann herhangi bir kimse ile miras mukavelesi yapmas mmkn deildir. slm Miras Hukuku'nda. byle bir messese kabul edilmemitir". Ancak tereke (len kimsenin miras olarak brakt her ey) zerindeki haklarn sralanmasnda vasiyetlerin, borlarn denmesinden sonra yer ald bilinmektedir20. Hanefi mezhebine gre vasiyet, bir kimsenin sahip olduu maln aynn veya menfaatini ba eklinde lme bal olarak temlik edebilir. Yalnz slm Hukukfnda bu serbestlik snrsz deildir; kiinin miras olarak brakt mallarn ancak te birini vasiyet edebilir. Bu hususta mezhepler arsnda birlik vardr 21 . Hz. Peygamber. Veda hacc srasnda iddetli bir hastala tutulan lecei zannyla malnn tamamn hayr hizmetlerine vakfetmek isteyen Sa'd bin Ebu Vakkas'a izin vermemi, ancak inalnn te birini vasiyet etmesine msaade etmitir22. Kur'an'da vsiyetin caiz olduu genel bir ifadeyle duyurulmaktadr. "Miraslarda taksim, sonradr"22. lenin borcu denip vasiyeti yerine getirildikten

"Ey iman edenler! Sizden birinize lm hali geldii zaman vasiyet vaktinde iinizden adalet sahibi iki kiiyi ahit tu/un "u. Ayetleri, vasiyetin messese olarak tslm hukukunda caiz olduu aklanmaktadr. Hz. Peygamber de mslmanlar vasiyette bulunmaya, salnda yapamad baz hayr ve iyilikleri vasiyet yoluyla olsun yerine getirmeye tevik etmitir. Hatta Hz. Peygamber'in, "Bir mslmann vasiyet edebilecei bir eyi varsa, vasiyetnamesi yannda yazl olmad halde iki gece geirmelidir." Diye buyurduu rivayet edilmitir 3 . Vasiyette bulunmann din hkm, kural olarak nendup (eriata yaplmas uygun grlen) ve mstehap (beenilen) olmakla birlikte belli artlarda farz, mekrun

20 21 22

23 24
25

Aklan, Hamza, Mukayeseli slm Miras Hukuku, aret Bilimsel Aratrma Dizsi/9. Erzurum 1989, s. 71. Aklan, a.g.e., s. 7 1 . Aktan, a.g.e.. s. 7 1 . Aktan, a.g.e.. s. 72. Nisa, 4/11-12. Maide. .VI06. Aktan, a.g.e., s. 79.

Trk Kltrnde Vasiyet Gelenei (yaplmas eriata ho grlmeyen) hatta haram hkm de olabilir25. Mesela vakf. eme, okul. hastane, ktphane, camii... gibi btn insanlara yararl yatrmlar salnda yaptrma frsat bulamayanlarn bu ynde vasiyette bulunmas mstchap grlmtr. Buna karlk, br mslmann salnda demesi gerektii fakat deyemedii mal karakterdeki din ve meden borlarnn, lmden sonra denmesini ve hak sahiplerinin haklarnn verilmesini vasiyet etmesi ise vaciptir 7 . slmiyette gayri meru bir i ve faaliyet iin vasiyette bulunma caiz olmad gibi bu tr vasiyetlerin yerine getirilmesi de caiz deildir. Yaplan bir vasiyetin hukuken geerli olmas iin vasiyette bulunann akit ehliyetine sahip bulunmas; vasiyet yaplann vasiyeti kabul ettiini belirtmesi gerekir2". Vasiyette bulunan kimse lmeden nce vasiyetten vazgeebilir. Yani kii yapt vasiyetine bal kalmak zorunda deildir 9 . Bu durum dikkate alnnca vasiyetin braklan mallara taallukunun lmden sonra gerekleecei sonucu ortaya kmaktadr. Geride kalanlarn bu vasiyeti yerine getirmeleri hem din hem de hukuk bir bortur. Vasiyetin yerine getirilmesi mirasn paylalmasndan nce gelir. Lehine vasiyet edilen kimse, vasiyette bulunann hsm olabilir, ancak mirass olamaz. Baka bir syleyile mirasya vasiyet olmaz. Eer kendisini mirastan mahrum edebilecek baka bir miras bulunuyorsa byle bir mirasya vasiyet caizdir. Mesela olu sa olan baba. yetim torununa vasiyette bulunabilir^1. Mzik dnyasnn yakndan tand merhum Sadi Hoses bir gn, bestekr Yusuf Nalkesevin evine gider. Yusuf Nalkesen'in hanm, o gn kalburabast tatls yapmtr. Sadi Hoses, ok sevdii bu tatly yer ve houna gider. O an Yusuf Nakeseir e vasiyette bulunur: "ldm zaman, mezarla gelen cemaate yetecek kadar kalburabast tatls yaptr ve onlara yedir. erbetini de benim mezarmn toprana dk". Sadi Hoses ldnde Yusuf Nalkesen bu vasiyeti yerine getirir31. Yine nl bestekr Reat Aysu, lmeden nce u vasiyeti yapmtr: "Kendi beste/ediim cenaze marm, cenazemde alnsn... Bu vasiyet, ge duyulduu iin ldkten sonra Devlet Klasik Trk Mzii Korosu tarafndan "Reat Aysu'yu Anma Programlnda yerine getirilmitir32.

26

27 28 29 30 31 52

slmda nan badet ve Gnlk Yaay Ansiklopedisi, "Vasiyet" Maddesi, Cilt:4, stanbul? 1997, s. 440-442. Ayn yer. Ayn yer. Aktan, a.g.e., s. 72. Aklan, a.g.e.. s. 74. Bilgiyi aktaran: Emirolu, Sami, zmir Klasik Trk Mzii Korosu Viyola Sanats. Emirolu, Sami. 297

Hasan Koksal

eitli meslek gruplarndan olup da toplum tarafndan sevilen-saylan ahsiyetler ilgi oda olduklar iin, mrlerinin son dneminde kendilerinden arzular sorulur. renilen bu istek yerine getirilir. Rntgen Mtehasss Dr. Ccmalettin Alptekin, orada bulunan air Yaln Banrica, air ahin andr, Sanat Engin r, Sami Emirolu ve aile efradna: "Ben ldm zaman, benim olumla ayn mezara gmm ve mezar tama da u drtl yazn: Baba olu kavutuk, sonunda bir kabirde, Her yolun balangc, sonuymu baka yolun; Bu toprak ynndan, geerken biraz durun, Allah rzas iin, bir fatiha okuyun! Yaln BENL CAN Baba: Dr. Cemalettib Alptekin (1928-1992) Oul: Tahsin Eren Alptekin (1960-1981) Trk San'at mziinin paas diye namlandnlm Zeki Mren'in vasiyeti ilgintir: "Ben ldkten .sonra, Mustafa Kandrah benim mezarmn banda klarnet alsn... "Bu vasiyet de yerine getirilmitir33. Byk Ozan Ak Veysel'in sazna vasiyeti, alegori san'atnn da tipik rneini tekil etmektedir. Ben gidersem sazm sen kal dnyada Gizli sr/arm aikar etme Ll olsun dillerin, syleme yda Garip blbl gibi huzar etme. Gizli dertlerimi sana anlattm altm sesini sesime kattm Bebe gibi kollarmda yaylattm Hayali hatr et, beni unutma. Sen petek misali Veysel de ar nlesir beraber yapardk bal
Emirolu, Sami.

Trk Kiiltriinde Vasiyet Gelenei

Ben bir insan olu san bir dut. dal Ben babam, sen ustan unutma. Bu gelenekler, topluluklarn tarih sahnesine ktklar andan bugne kadar geirdikleri hayal servenlerini, mitolojilerini ve inanlarn kaytlara geirmemi bir ok ynleriyle ve bir btn halinde muhafaza etmeyi salamtr. Elemanlar bakmndan eitlilik arzeden kltrmz bir btn olarak ele alp deerlendirmek, bizleri byk bir devlet olduumuz sonucuna gtrr.

299

Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi Sav IV, zmir 2000, ss.301-318.

"PR SULTAN VE HIZIR PAA" HKAYES

Nerin KSE* *Bir toplumda farkl snflarn varl, bu snflar arasndaki eitli atmalarn, elikilerin, anlamazlklarn da olmas demektir. Zaten snflamann Temelini de bu atma, eliki ve anlamazlklar oluturmaktadr. O sebeple ortaya kan eitli ayaklanmalar, ekyalk hareketleri ya da baka trden olaylarn doduu ortamn niteliini tamas, bir baka ifadeyle bu tr hareketlerin farkl snflan bnyesinde barndran toplumlarda grlmesi bu durumun toplumlarn ihtiyalarna gre ortaya kan ve ekillenen, onlarn arzu ve beklentileriyle kltrel yaplarn da ortaya karan anlat trlerine de aksetmesine yol aacaktr. Bu sebeple Trk toplumunda XV. yy.dan itibaren farkl snflarn grlmeye balamasyla teekkl ellii kabul edilen halk hikyelerimiz (Boratav II ss;76-77) de de bu tr olaylarn tespit edilmesinden, hatla Pir Sultan Abdal gibi bir dnem Trk Edebiyatna damgasn vurmu airin hayat evresinde bir halk hikyesi teekkl etmesinden daha tabi bir ey olamaz. te yazmzn konusu da Pir Sultan Abdal'n hayatn konu alan ve onun lmyle ilgili bilgilerin de yer ald "Pir Sultan Abdal ve Hzr Paa Hikayesi" de byle bir anlatdr ve dnemin siyasi ve sosyal durumundan pekok eyi aksettirmekledir. O yzden hikye zerinde incelemeye balamadan nce hikyenin kahraman olan Pir Sultan'm yaad dnem ve o dneme gelinceye kadar Osmanl mparatorluu'nun genel durumu hakknda ksa bir bilgi vermeyi uygun buluyoruz. X1TI. Yzylda Anadolu corafi, siyasi, tarihi, kltrel ve ekonomik bakmdan olduka ilgin bir tablo grnmndeydi. Orta Asya, ran ve Harezm ile Msr ve Suriye arasnda geit durumunda olmas doudan gelen bitmez tkenmez bir trafie yol am, bir asr boyunca devam eden Mool istils ise bu trafiin bir insan seli halini almasn salamtr. Seluk Devle'nin askeri ve iktisadi durumunu daha ok Moollar'n bu acmasz saldrlan sarsm; hkmetin merkeze uzaktaki yerlerin denetimini ve halk zerindeki etkisini zayflatmtr. (Glpnarl 1, ss:413-414: Kprl I. s:200) Taht kavgalar, toprak idaresinde rvetin nlenememesi, savalar vb. (z; ss: 18-90) idari ve askeri kudretin bozulmas birtakm isyanlarn, zellikle topraklarn kaybeden beylerin bakaldsna da zemin hazrlam; ran ve

Do. Dr., E. . Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm retim yesi

Nern Kse

Trkistan'dan pekok sufinin Anadolu'ya gelip ou Batni karakter tayan eit eit tarikat ve mezhep crbabyla birlikte yarattklar yeni hava ile hkmetin etkisi daha da azalmtr. Anlalaca zere bu kark dunun halk ve dareciler arasnda u ya da bu sebeple sivrilmi pek ok kimsenin bu gruplar araclyla kuvvetlenme, kuvvetlerini konuna vb. hesaplarna son derece uygundur. Mesela 1240'ta glkle bastrlan Babailer syan le 1278'te Konya'y zaptederek adna hutbe okutan ve ehzade olduunu iddia eden Cimri syan bize, Seluklu Devleti'ndeki idari ve askeri knt ile XIII. yy. Anadolu'smdaki yeni ve ilgin bir dini havann haberini de vermektedir (Glpnrl II. S:414J. nk Snni ya da deil (Rum Abdallar, Kalenderiler, Camiler. Haydariler. Alp Erenler vb.) btn yeni tarikat, mezhep ve inanlar temsil eden ve ou gezginci olan bu kimselerin geliiyle slm dini byk bir toleransn hakim olduu geni bir dnce akm halini almtr (Kprl I, ss:2OQ-255; Glpnarhl. ss:413-414). Bu durum XIV ve daha sonraki yzyllarda da devam etmi; slamiyet, kayna Yesevi'nin Hikmet'lerine dayanan ve Yunus'un cokun lizmiyle beslenerek tekkelerde eyhlerin, esnaf tekiltlarnda ahilerin, snr boylarnda alp-erenlerin ve dier eitli gruplarn araclyla farkl ekillerde yorumlanp hzla yaylmaya balamtr. Bir baka ifadeyle ktlk ve alk, isyanlar taht ve toprak kavgalar, bozulan ekonomiyi dzeltmek iin konulan ar vergiler ve dunundan stifade etmek isleyenlerin yamalar vb. Anadolu'da her trl inan eklinin yerleip yeermesine elverili bir durum yaratm; " Zmre Edebiyatlar" dediimiz "kendi inan ekilleri dorultusunda ibadeti ngren, bu zmrenin erkn ve usllerini ieren nutuklarn, ilhilerin, nefeslerin sylenip alnd yeni bir edebiyat tr ortaya kmtr (Kprl 1 ss:337357); Glpmarl II. Ss:359-375; Boratav:ss:5()-51). *Tasavvuf Halk Edebiyat. *Alevi-Bekt.ai Halk Edebiyat *Melmi-Hamzavi Hlk Edebiyat olarak gnpta inceleyebileceimiz Trk Edebiyatnn bu sahasnda (Glpnrl II. S:36O). A Icvi-Bcklai Edebiyat, nemli bir yer igal eder. klarn gerek iir trleri ve konular, gerekse ekseriyetinin iinde bulunduklar evre bakmndan Alevi Bektai airlerle paralel bir zellik gstermelerinin (Kprl II, ss: 184-187) yanna tasavvufu kaynak edinmeleri (Glpmarl I, ss:361-362) halk edebiyatmza bu iki snfnn benzer ya da ayn rnleri yaratmalarna yol amtr. Saz airlerinin bazlarnn da bu inan tarzm temsil ettileri dnlecek olursa bu yaknln ve nemin sebebi daha iyi anlalm olur. Yunus'u kaynak edinmi olmasna ramen kullandktan terimlerin Alevi ve Bektailik'in erkn ve usuln yanstmas, iir (nefes, nutuk, devriye vb.) lerin kendi inanlaryla rl olup kutsal tandklarnn nenkabelerini anlatmas, tasavvuftaki "Varlk Birlii" yerine "Ali ve Ehl-i Beyt Sevgisi"nin n plna gemesi, mslman inan ve ibadetlerine kar tevil ve knamada bulunmalar, Tanr ile inceden inceye

302

"Pir Sultan Ve Hzr Paa" Hikayesi

alay edilmesi, ran'a ve Erdebil Derghna candan ballnn grlmesiyle bu cdcbiyal Tasavvuf! Halk Edcbiyal'ndan hemen ayrlr (Glpnarh II, ss:362-37I). Alcvi-Bektai Edebiyal'mn en nemli simas, en lirik airi kukusuz Pir Sultan'dr. iirlerinde bu inanc yaymaya almasna, bu uurda hayatndan olmasna ramen tasavvuf, pek nemli bir yere sahip deildir. Beklentileri, yaay ve hayat, yol vermeyen dalar tepeler, sk aal ormanlar, iekler, balar baheler, hayvanlar, dnya ve lm. insan sevgisi vb. Ksacas herey onun iirlerinde kendilerine yer edinmilerdir. Ayrca Dede Korkut'tan Kaygusuz'a, Yunus'ta Hayati'ye kadar pekok ustann etkisi aka grlen Pir Sultan Dadalolu. Krolu. Kerem. Sefil Ali, Deni Ali, Kul Mustafa, Gevheri gibi dier Alevi airlerini etkilemekte gecikmemitir (Glpnarh I, ss;418-419; Aslanolu, ss:60-64). Hem kendi, hem de daha sonraki alarn Alevi airleri Pir Sulum tarznda sylemeye almlar; hatta kendisiyle ayn ad tayan be air daha ortaya kmtr. Bu sebeple Pir Sultan'n olmayan ancak onun gibi gsterilen pek ok nefes tesbil edilmitir (Aslanolu, ss:67-86). Ksacas Tasavvuf Halk Edebiyat iin Yunus ne ise. Alevi-Bektai Edebiyat iin de Pir Sultan, odur. Pir Sultan hayat boyunca Alevilik'in en gl savunucularndan olmu: btn nefeslerinde bu inanca ait erkn ve uslleri. Hz. Ali'ye ve ah smali'c ballklarn dile getirmi (Aslanolu, ss:417-423; Glpnarh 1. Ss:58-66); hkmetin yllar boyu Alevilcr'e bask uygulamas hatla ldrtlmesi (Aslanolu, ss:43-53: Ural. ss: 111-142) bile onu bu yolundan alkoyamamtr. Pir Sultan'n hayatnda III. Murat dneminde Sivas valisi olan Hzr Paa'nm ayr ve nemli bir yeri vardr. Dncelerinden vazgemedii, stelik vazgemeye niyelli olmadn aka sylemekten ekinmedii iin onun tarafndan hapse attrlm ve idam edilmi (Ural; ss:120-142; Aslanolu, ss:48-53; Glpnarh, ss:417418): dier Pir Sultan Abdallar ise sanki kendi balarndan gemi gibi bu olay anlatan iirler sylemilerdir (Aslanolu, ss:67-68). Bunlarn sonunda Pir Sultan'n hayat dcstanlam; baz olaylarn etrafnda efsaneler teekkl etmitir. Nitekim lm ve lm sebebi. Hzr Paa ile olan ilikileri, deyi sylencesi vb. le ilgili hususlarda anlatlanlar (Aslanolu, ss:30-54; Glpnarh 1, ss:417-418) onun halk tarafndan ne kadar sevildiini, bir ermi gibi kabul edildiini gstermektedir. zellikle III. Ahmet zamannda Sivas valiliinde bulunmu olan Hzr Paa ile olan mnasebeti iirlere konu olmu; bu yolda bir kitap olabilecek hacimde rivayetler ortaya kmtr. te makalemizin konusu olan "Pir Sultan ve Hzr Paa Hikyesi" de bunlardan biri olup mahalli bir saz airinin tasnif ellii halk hikyesi olarak karmza kmaktadr. Hikyenin musannifi Ali zzet lci aslen Sivas'n Su ehri kynden olup 63 yandadr ve kln, kahvelerde saz alp syleyerek srdrmekledir. 5 yldan beri zmir'in Torbal ilesinde yaayan Ali zzet lci "Kul zzet" mahlasm kullanmaktadr. Alevi olan ve "kul" lakabyla bunu aka ortaya koyan, uzun yllar ad geen olayn getii evrede yaayan Ali zzet lci, bir mddetten beri farkl bir yrede oturmasna
303

Nerin Kse

ramen hafzasndan silinmeyen "Pir Sultan' lm" meselesini bir halk hikyesi haline getirmitir. nce vakay anlatan nesir ksmm dzenlemi: uygtm yerlerine de (1 no.lti varyanttaki iki trk hari) Kul zzet'n, ldrl k enlik'in "Salman Bey Hikyesi'ni tasnifini hatrlatan (Boratav; ss: 127-128) bu lkayesindeki trklerinde bile Pir Sullan'm etkisi aka grlmektedir. Nitekim hikyede 3' lek drtlk 11 trkden:

"Pir Sultan Ve Hzr Paa " Hikayesi

Muhaned Ali'dir var mdr ayn Pirimi sevenler eker mi kaygu, Maherde toplanr biltamam kamu Ol Nebi Muhammed Pirim Ali'dir drtlnde: Gelstin ikrarna beli diyenler Anladm derdim Muhammed Ali'dir smim annca salal vernler Merebim virdim Muhammed Ali'dir (Aslanolu, s:164; 85 no.lu deyi)diye balayan deyiini: Ey bana kimsin diyen Evvel Allah'tanz bir Nmma Haydar derler li Abadanz biz eklinde baylayan 2 drtlkten ibaret trksnde: Gel gzelim kama benden Yad deiliz blblz biz Biz yol ehli kardalarz . Erkn iinde yoluz biz (Aslanolu, s:231, 158 no.lu deyi) misralanyla balayan deyiin; ilk drtlnn son iki msra ayn olan: Hak yonunu eri tuttun, Evvel r/.a demedim mi? Bu bir rza lokmasdr, Yiyemezsin demendim mi? Diye balayan 4 drtlkten ibaret trksnde: Gzel k evrimizi ekemezsin demedim mi? Bu bir rza lokmasdr Yiyemezsin demedim mi? (Aslanolu, s: 197, 121 no.lu deyi) msralaryla balayan deyiinin; Hzr Paa bizi berdar etmeden. Aln kaplar ah'a gidelim Siyaset gnleri gelip yetmeden Aln kaplar ah'a gidelim diye balayan ve ilk dtl ayn olan trksnde de:
305

Nerin Kse

Gnl kmak ister ah' kkne Can boyanmak ister Ali Mkne Pirim Ali on'ki imam akna Aln kaplar ah'a gidelim (Aslanolu, ss;13-132. 47 no.lu deyi) deyiinin ak tesirini grmemek mmkn deildir. 1 no.lu varyanttaki yle bir zamane geldi ki devran Zalimler sultandr Hak agh olsun Elimde zincir var dilimde efgn Halimi iiten dil mahzun olsun drtlyle balayan ve 2 bentten ibaret olan trk. Kul zzet'in kendisine; Gerei istersen ktip byle yaz Hem gece hem sabah ah'adr niyaz nallah yklr u kanl Sivas Ktip ahvalimi ah'a byle yaz drtlyle balayan dier trk ise tamamen Pir Sultan'a aittir (ztelli, S. 18.) 2 no.lu varyantta ise 3 irk ile iki drtlk vardr ve Mukammed Ali'dir var mdr ayn diye balayan ilk drtlk hari, hepside Pir Sultan'a aittir. Hikyenin her iki varyalndaki trklerin hepsi de (1 no.lu varyanttaki tek drtlk hari) koma dzeninde sylenmitir. Edebiyatmzn en ok sevilen iir tr ve saz airlerimizin ister nefes, ister nutuk, isterse devriye vb. olsun btn iirlerinde kullandklar bir biim olduunu (Elin, ss:189-223; Dizdarolu, ss:68-84) da ortaya koyan bu dimim Hz. Ali'ye olan balln konu eden ilk drtlkle, kendisini sevenlerin ve halkn Hzr Paa'ya kar duygulan, Pir Sultan'n azndan sylenen trklerde gayet ak bir ekilde grlmektedir. (Dizdarolu, ss: 102-122) Zaten trklerimi/, toplumun herhangi bir olay karsndaki yergisini; sevincini ve tasasn, yani tulum ve tepkisini gsteren en gzel i ade yoludur. Gelelim anlatnn konusuna... Hikyenin adndan da anlalaca zere vaka. Pir Sultan ile Hzr Paa arasndaki ilikileri anlatan olaylarla ilgili olup, zeti ksaca yledir: "Horasan erenlerinden Kul Fam ve ei Bahar iek'in (1 no.lu varyantta Cemile olarak gemektedir) yedi yldr evli olmalarna ramen ocuklar olmamtr. Gnlerden birgn yavrularn arayan ancak bir trl bulamayan bir kazn "yeti Allah" diyerek dileine-kavutuunu gren Kul Fan evine dnnce olanlar karma anlatr ve sabaha kadar "kendilerine bir evlt vermesi iin Allah'a dua ederler. Gel zaman, git zaman Cemile Hatun'un uzun sal, badem tenli bir olu olur. Kul Fam sevincinden ne yapacan bilemez; sofralar kurdurur, mjdeciye de bir ak ko hediye eder. 3G6

"Pir Sultan Ve Hzr Paa" Hikayesi

Bir hikmet gsterene kadar ad konulmayan ocuk ksa zamanda "drt kap. krk makamn srrna vakf olur ve yedi yanda iken de erenler sohbetine girer. Orada Banaz'n usta Kul Himmet'in ulu kiisi Seyid Necmettin'in nnde syledii bir drtlkle hikmetini gsterir ve Kul Fah oluna Haydar adn koyar. Usta ozan da saz ile birlikte oradan gider; bir daha da grnmez. Giderek nefesinin ve saznn kerameti her yere yaylan Haydar babasnn evini dergh edinir ve etraf mridleriyle dolar, taar. Bunlarn iinde Tokat'tan gelen Hzr isimli abdestsiz namaza duran, destursuz dergha gelen mridini ise Pir Haydar'm "Sar Kad" ve "Kara Kad" adl kpekleri bile sevmezler. Bu arada amca kz Balm Sultan'Ia evlenen Pir Haydar haktan ar vergiler alan ve onlara zulmeden Sivas Valisi Ayvaz Paa'nn huzuruna karak "yaptklarnn ulan verici olduunu" syler . Duyduklarna ok sinirlenen paa ona kuk denek vurdurup ellerini zincirletir ve katrna ters bindirerek Banaz'a yollar. Bunlar yetmezmi gibi Hzr "stanbul'a gidip mederese okuyarak Sivas'ta adaletin temsilicisi olmay dndn" belirtmitir. Haydar ona "yol verir" ve "eline, beline, sahip olmasn" syler. Gel zaman git /.aman stanbul'da tahsilini tamamlayan ve Sivas'a vali tayin edilen Hzr Bana/. Ky'nden haracn alamaynca Pir Sultan' ayana anr. Pir Sultan bu davete cevap vermezse de eli-kolu zincirlenir ve srye srye konaa getirilir. Durum ok arna giden Pir Sultan, Hzr'n olay bilmezden gelmesi zerine hiddetlenir ve "yaptklarnn kt olduunu" syler. Bunu gren Hzr Pir Sultan'a "Sivas'a girmesinin yasak olduunu" ifade eder ve onu kovar. Uzun sre ilden ile dolaan Pir Sultan vatan hasretine dayanamayp geri geldiinde Banaz'da ta ta stnde kalmamtr. Hzr Paa'dan hesap soran ve ondan "Banazllar bana itaat etmedi, haram yediler" cevabn almaca "o halde iki hell, iki haram yemek piirir. Greceksiniz benim illerim yemeyecekler, seninkelerse yiyecekler" teklifini yapar. Hzr Paa sylenileni yapar ve : Pir Stan'n dedikleri aynen gerekleir. Bunu gren Hzr Paa daha da hiddetlenir ve Pir Sultan'a "iinde ah kelimesi gemeyen bir iir syle, seni affedeyim, yoksa asarm" der. Ancak Pir Sultan'in Ykln kaplar ah'a gidelim redifli deyii, onun sonunu hazrlar ve Hzr Paa, halkn gz nnde aslr. Bugn Banaz halk "onun lmedii" konusunda efsaneler. hikyeler anlatrlar.

3.07

Netin Kse

Anlalaca zere "Pir Sultan ve Hzr Paa Hikyesi", XVI. yy klarndan ve Alevi-Beklai Edebiyat'in nderi Pir Sultan'n hayat hikyesi olup., mahalli bir saz airi tarafndan halk Hikyesi haline getirilmitir. O sebeple hem anlat geleneinden, hem de gerek hayattan pekok unsuru bnyesinde barndraca, tabidir ve bunlarn basnda da Dede Korkut gelmektedir. *Hereyden nce Pir Sllan'n annesinin ad Bahar iek, bize Dede Korkut'tak Bams Beyrek'in bekkertme nianls Banu iek (Ergin; s:122)i hatrlatmaktadr. Ancak "Gke iek", "iek". "Bahar", "San iek" gibi isimlerin bu gn Anadolu'da hala yayor olmas bu durumun kaynan Dede Korkut'un hikayedeki izlerinden biri olarak deerlendirmekten ziyade ilk insann evresini tanma dneminde olduu gibi dnden bugne gelen izginin hemen her aamasnda sjeyi objede grme (Yntem ss. l-2):si sebebiyle uuruna, gcne inand yada korktuu varlk veya canllar ad olarak koyma meselesinde aramak gerektiine inanyoruz. (nan, s:2()7; Kalafat, s: 11). *Yine hikyede yedi yllk evli olmasna ramen ocuu olmayan Kul Fak'nn gaml gnln avutmak iin kt ayrda yavrularn arayan ancak "medet Allah, medet Allah" dedikten sonra onlar bulabilen bir anne kaz grdkten sonra "Allah deyince iler olmaz, kul islemeyince Allah vermez" diye sylenmesi (1 no.lu varyantta "Aliah'dan n i olmaz. Kul istemeyenice Mevl vermez. Sn ulvi Allah..." eklinde geer) Dede Korkut'taki Allah Allah dinleyince iler anmaz, kadir Tanr virmeyince er baymaz (Ergin, s:73) soy lamasn hatrlatmaktadr. *Hikye kahramannn adnn konmas ile ilgili ksmlarnn da Dede Korkut Hikyeleri'ylc paralellii sz konusudur. Nitekim kul Fak'nm olu yedi yama gelmesine ramen ad konmam, sa kesilmemitir. nk bir hner gstermemitir. Gnlerden birgn erenler sohbetine ayak basan olan orada Kul Himmet adl bir n (1 no.lu varyantta bu, Seyd Necmeddin'dir) alp sylediini grr. Babasna "n sylediklerinin mansn " soran olan ondan "muhabbetten oul" cevabn alnca "Byle sohbet olmaz. Bunca sze ne hacet? "Ademi "adem eden harf ile be noktadr. lemi lem eden harf ile bo noktadr. demek yeterli" diye cevap verir. Bun duyan Kul Himmet: "Bahey Kul Fak! Ne zamandan beri ad olmayan ocukar meclise gelip olur olmaz szlerle ayplar klar?! diye kzar. Bunun zerine meclste oturanlardan Seyid Necmeddin adl yal ortal yattrr, "Drt kap, krk makamn srrm" syleyen olann, meclisteki 1 erin: "Muhammed kimdir, Ali kimdir?" sorusuna karlk syledii:

308

"Pir Sultan Ve Hzr Paa" Hikayesi

Muhammed Ali'dir var mdr ayr Pirini sevenler der mi sayr Maherde toplanr biltamam kamu Ol nebi Muhammed alm Ali'dir

'

drtl onlarn "h" ekmelerine sebep olur. Durumdan ok memnu olduklar iin de Kul Fak'ya "olun hnerini gsterdi, ak badesini iip deryaya dald; artk adn koymal" derler ve olan Haydar diye armaya balarlar. Dede Korkut kalra inanlarndan Dirsc Han'n olunun "Boa" adn almas Bayndr Han'n "taa boynuzuyla vrsa un gibi ten" boasn yumnuyla yere serdikten (Ergin, ss:81-83); Kam pre'nin olunun "Beyrek" adn almas ise Evnk Kalcsi'nin kfirlerini yendikten (Ergin, ss:118-121) sonra Dede Korkul'un gelip soylamas ile sz konusu olur. Gerek Bcyrek'in, gerekse Boa'n ancak onbe yanda adlarnn konmas ise "ol zamanda bir olan ba kesmese, kan dkmese ad komazlar idi" (Ergin: s: 118) geleneinde yatmaktadr. Ancak deien u ki "bir hner gstermeyince ocua ad koymama" gelenei tarih boyunca ekil deitirmi; toplumun ihtiyacm da belirleyen bu durum epik rnlerde fiziki gce ynelik bir zellik gstermekte iken Alev-Bekta bir n hayatm anlatan hikyede ise "ok kk yata tarikatnn srlarna vakf olma" eklinde bir keramete dnmtr. *Epiko-romanesk dnemin rnlerindeki en nemli zelliklerinden biri, anlatmda bol sfatl ve zarfl. tamlamalarla dolu. olaandan ri ve abartl, secilerle dolu bir slubun kullanlmasdr. lk rneinin Dede Korkut Hikyeleri'nde grdmz (Boratav I, s:71; Ergin s. 112) hem epik, hem de roman dneminin zelliklerini tayan hikye kahramanlarnn gebe, hareketli bir hayattan yerleik ve durgun bir hayat tarzna geiin anlat trlerindeki izlerine uyar tarzda tarif edilmesi, bir baka ifadeyle anlat kahramanlarnn, iinde bulunduklar sosyal yapnn ihtiyac olan rnle beraber doup gelimeleri meselesidir. Nitekim Kara Gne "kara buga derisinden biiinim yapug olan, a tutanda kara ta kl eyleyen, kara byn yidi yirden ensesinde den (Ergin. s:174) eklinde tarif edilir. Bu sebeple incelediimiz hikyenin kahraman Pir Sultan'n da Dede Korkut kahramanlarna benzer ekilde "yandan baknca kayk, nden baknca hyk, seirdince geyik gibi (2 no.Iu varyant) veya (Yandan baknca hyk, nden baknca kayk, seirdii ceyln gibi, azameti arslan gibi eklinde (1 no.n varyant) verilmesinin sebebini bu aklamaya, daha dorusu Dede Korkut'n sz konusu hikyedeki izlerine balanmay uygun buluyoruz.
* * *

"Pir SulUu ve Hzr Paa Hikycsi"nde Alevi-Bektai Edebiyat'na ait terimlerin ve zelliklerin okluu, hemen dikkati ekmekledir. Gerek hikyenin musannifi olan Kul zzel'in, gerekse hikye kahraman Pir Sullau'm Alev olmalar sebebiyle gayet tabi olan bu durumu imdi teker teker gsterelim: '

309

Nerin Kse

*Alevi-Bektai airlerinin hepsi kendilerine "kul", "abdal", "pir", "deni". "miskin" gibi adlar verirler: Pir SuItarT mridi Kul Himmet, XVI-XV. yy. r airlerinden Ka\ gusuz-Abdal rneklerinde olduu gibi (Glpmarl II, s: 163) Pir Sultan'da "pir" ve "sultan" terimlerinin birlikte grlmesi babas Fak'nin adna "kul" eklenmesi de tamamen bu edebiyatn geleneklerinden biri olmasndandr. *AIevi-Bcklai nefeslerinin zelliklerinden biri "AI ve Ehl-i Beyt sevgisi" nin n plna gemesi, buna karlk "Allah scvgisi"'nin daha geri plna itilmesidir (Glpnarl II. S:366). Her iki varyantta da Pir Sultan'n erenler sohbetine ayak baslnda ineciisteklerin (1 no.lu varyantta bu soruyu Seyid Necmeddin sorar) "Nebin kim, pirin kimdir" sorusuna cevap olarak syledii: Muhammed Ali'dir var mdr ayn Pirini sevenler eker mi kaygu (2 no.lu varyalta ikinci msra "Pirini seven der mi sayr" diye gemektedir) Maherde toplanr bulaman kamu Ol nebi Muhammed Pirim Ali'dir. drtl ile, anlatnn giriinde, halk hikyelerine balarken sylenmesi det olan "dua" ksmnda; 1 no.lu varyantla "Evvel h diyelim, h'ya nazar glalm, kem dilden arnalm, nr ile samaln. Allah Allah ayvallah: Nur- Nebi, Kercm-i Ali, pirimiz hnkrmz Hac Bekta-i Veli demine h"; 2 no.lu varyantta ise: "Evvel h diyelim, h'ya nazar glaln. Allah Allah eyvallah, klcmz kahrmz dmana ziyan, kulluumuz Allah'a ayan. Pir-i Nebi, Kerem-i Ali, pirimiz sultanmz hnkr Hac Bekta- Veli demine bir h" eklinde tesbil etliimiz ve bir Bektai Glbanki olan ksmda da bu durum, apak ortadadr. *Hz. Ali sevgisi, ona olan candan ballk, hikyenin biti ksmnda da kendisini gstermekledir. Nitekim halk hikyelerimizde anlatnn sona erdiini gsleren dua blm (Trkmen, s:XHI 1) no.lu varyantta "ite byle pirin ahvali. min diyelim, min. Olmayalm zalime yakn. Haktan geri tm insann mlma ad olsun bu dua. Zalime kl gibi, mazluma mit gibi dosun gne. Ali demine bir daha h!"; zellikle 2 no.lu varyantla ise "Byle ite erenler. Biz de Ali srma, Muhammed akna bir h diyelim. H! "olarak gemekte; 2 no.lu varyantta Pr Sultan'n Hzr Paa'ya "Kadlarnn haram yiyecekten yemeleri" zerine syledii: Muhamncd dinidir bizim dinimiz Tarikat altnda geer yolumuz Cibrii-i Emindir hem rehberimiz Biz mminiz hrsidimiz Ali'dir. drtln de hesaba katlmz bu dunun hem Ali sevgisinin bykln, hem de bu sevginin ve balln Hz. Muhammed'e olandan daha fazla olduunu gayet ak olarak ortaya koymaktadr.

310

"Pir Sultan Ve Hzr Paa " Hikayesi

*Hz. Ali'ye ve Ehl-i Beyl'c olan byk sevgi ve buna kar olanlara duyulan 1 nefret yani "tevell" ve "teberra" Alevi Bektai Edebiyat nn nemli bir baka yandr. zellikle XV1-XVII. yy. krda Erdebil'i merkez edinerek Anadolu'da Safcviyc ve Erdebiliyye tarikatn yaymak isteyen Ali lara fi arlarnn Anadolu'ya gelip propaganda yapmalar, bu sebeple yerlemek iin izin istedikleri halde kabul edilmemeleri sebebiyle Erdebil'c geri dnen laraftarlarmm ah smail'e, Saftvi Hanedanna. Erdebil derghna ve ran'a duyduklar candan ballk ile Osmanllara duyulan nefret (Glpmarl 11. S:36f>) Pir Sultan'm, Hzr Paa'nn kendisine; "bir azim iir syle ki, iinde "ah" kelimesi gemesin" sz zerine syledii; Hzr Paa bizi berdar etmeden, Aln kaplar ah'a gidelim Siyaset gnleri gelip atmadan Ykln kaplar ah'a gidelim (1 no.Iu varyant) drtlyle balayan nefesinde bu durum, ok aktr. *Bu edebiyatnn bir baka zellii ise baz iirlerinin "erkn" dan bahsclnesidir. Alevi veya Beklailer "Ayn- Cem'leri srasnda sorulan" drt kap". "krk makam" vb. le ilgili bilgilerin yer ald iirleri sadece bu konuda bilgi sahibi olanlarn ya da Beklailik'e intisap etmi kimselerin anlayabilmesi ise. tamamen bu iirlerin eitli remizlerle rl olmasndan ileri gelmektedir (Glpmarl II, ss:365366). Bu durumu, incelediimiz hikyenin her iki varyantnda da tesbit edebiliyoruz. Nitekim Pir Sultan yedi yanda erenler meclisine ayale bastnda oktan "drt kap krk makanTn srrna ermitir. Ayrca: "lemi "alem eden harf ile be noktadr. Ademi dem eden harf ile bo noktadr. diyerek ak ve dem p>l in srrm bildiini, ve 01 nebi Muhammed pirim Ali'dir diyerek de mridini, rehberini syleyip artk kemale erdiini ortaya koymutur. -** Bilindii zere zmre halk edebiyatlarnn hepsinin kayna da. Yunns'tr. (Glpmarl II. Ss:357-362, 371-375; Kprl II, ss:357-362) lk ya da geri plnda olsun "varlk birlii", "esma".. "Fenfillh". "kavs-i nzul ve kavs-i urc". "ak ve gnl" vb. btn kavram ve inanlar Anadolu'da Yunus'un iirlerinde vcut bulmu; daha sonra onu taklit eden btn airlerin bu konular kendi tarikat esaslarna gre yeniden ilemeleriyle tekkelere tanmtr (Kprl 11. ss:300-327). Yunus'n gerek syleyi tarznn ve sylediklerinin, gerekse hayatyla ilgili menkbelerinin tekkelere girmesinin eitli veli veya dervilerle ilgili olarak anlatlmasnn Anadolu Trk-slm kltr ve medeniyetinin kurulmasnda byk bir rol olanlardan biri olan Yunus'la ilgili iki menkbenin (Kaplan. ss:12O-131) hikyede Pir Sultan'a izale edilmesinin 311

Nevin Kse

sebebi, budur. Nitekim. "Hac Bekta'tan himmet alamayp Taptuk Emre'nin derghna giderek odun tamaya balayan ve hizmet ettii krk yl iinde bir tek eri odun tamaya balayan ve hizmet ettii krk yl iinde bir tek eri odun getinnevii zerine -Dada eri odun kalmad m hey Yunus? diye soran eyhine: -Eri odun ok ama, senin derghna odunun erisi bile geremez." eklinde aklad bilinen rivayet (Kabakl, s:24) Pir Sultan ve Hzr Paa Hikyesi'nin 1 no.lu varyantnda "... Kul Fahi olunun adn Haydar koymu. Gel zaman git zaman olann nam cihan dulmu. Babas gapsn dergh edinmi. Derghna mridler dolmu, tan; odun tamlar dergha. Hemi de doru odun..." olarak kendini gstermi; Yunus'la Mevlna arasnda getii sylenen "Mevlna Mesnevi'sini Yunus'a okutmu ve nasl bulduunu sormu-Yunus: -Fevkalde ama ok yazmsn, demi. Ben olsaydm: Ete kemie burundum, Yunus diye grndm derdim, olur biterdi (Kabakl, ss: 38-39) diye sylenen rivayet ise incelediimiz hikyenin her iki varyantnda Pir Sultan'm (1 no.lu varyantta Seyid Necmeddin. 2 no.lu varyantta ise Kul Himmet adn tamaktadrlar) erenler meclisinde alp syleyen ozanlar beenmeyerek babasna: -Baba, bu k neyden bahseder? diye sorduunda Muhabbetten bahseder oul, cevabm alnca: -Baba byle muhabbet sohbeti olur mu? Bunca sze ne hacet? deyip ald: "Alemi "lem eden harf ile be noktadr. demi dem eden harf ile bo noktadr. deyiinde yerini almtr.
* *

*"Pir Sultan ve Hzr Paa Hikyesi"nde klk geleneiyle ilgili zelliklere de rastlamaktayz. nk krsal kesimlerde. Alevi-Kizlba topluluklarn bulunduu blgelerde uzun yllar hem tekke airleri, hem de halk airlerimiz ayr toplulua seslenmilerdir. Dolaysyla gerek dil ve slp, gerekse iir trleri, birbirine son derce benzer zellik gsterirler. Pir Sultan' da bir Kzlba airi olmasna ralen yaratmalarnda klk geleneini iinde kalmas, k tarznda deyiler sylemesinin sebebi buradan kaynaklanmakta olup (Boratav II, ss:21-22, Boralav IV. ss:340-343; Kprl II, ss: 177-178) bu durum hikyesinin her iki varyantna da ayn ekilde aksetmitir. Nitekim elleri zincirlenerek huzura karan Pir Sultan'n kpeklerinin hell yemei, iki kadsnn ise hakan yemei seip yemeleri zerine sinirlenen Hzr Paa ktan 1 no.lu varyantla "Ey koca pir! By yaptn, kadlarm yoldan arttn. Anma byklk bizde kalsn. Bana bir azm iir syle ki iinde ah ismi gemesin. Eer o isim geti ise seni darda asarm". 2 no.u varyantta ise "Ey pir Seni bir yolla 312

"Pir Sultan Ve Hzr Paa" Hikayesi

affederim. Bana bir iir syle ki, iinde ah ad olmasn" demesi zerine Pir Sultan'm 1 no.lu varyantta: Hzr Paa bizi berdar etmeden, Aln kaplar AH'a gidelim Siyaset gnleri gelip yetmeden Ykln kaplar AH'a gidelim ; 2 no.lu varyantta ise: u grlen yayla ne gzel yayla Bir dem sremedim giderim byle Pirim ben gidiyom sen himmet eyle Aln kaplar AH'a gidelim diye balayan "ah'a gidelim" redifli deyii, Alevi-Beklai Edebiyat'mn belirgin vasflarndan olan" ran'a, Safavi Hanedanna ve o hanedann temsilcisi ah smail'e olan ball (Glpnarl L s:366) ifade eden "koma tarznda bir gzellemedir ve k tarznda bu ekil, "leb-demez" olarak bilinmektedir. [Trkmen (II) ss: 87-88]. ** Gelelim anlatnn halk hikyeleri ile gerek slp, gerekse yap ve motif ynnden benzerliklerine... * Hereyden nce "Pir Sultan ve Hzr Paa Hikyesi" halk hikyelerinin geleneksel slubu [Trkmen (I). s:XHl: Baratav (Tl). ss:49-5l]rna uyarak anlatlmtr. Her iki varyant da (daha nce szn ettiimiz reze) aslnda bir Bektai Glbank olan "dua" ksmyla balar; "asl hikye" dediimiz anlat kahramanm maceras ile devam eder ve nihayet gene "dua" dediimiz bili ksm ile sona erer. Ancak 1 no.lu varyantn sonunda Dede Korkut'un " Ouza Ta Ouz si Olup Beyrek ldgi Boy." nda grdmz "... bi kelime dua kldk, kabul olsun, min amin diyenler didar grsn, yrdrsn dridrsn gnahnz Muhammed Mustafaya balasn hanm hey (Ergin, s:251) ekline benzeyen tarzda, hak hikyelerimizin bu ilk rneine yakn bir ekilde "ite byle pirin ahvali. Amin diyelim min. Olmayalm zalime yakn. Hakdan geri tm insann ruhuna ad olsun bu dua. Zalime kl gibi. mazluma mit gibi dosun gne. H!" olarak grlen bu ksm 2 no.lu varyantla Alevi-Bektai Edebiyatn en nemli yan olan Hz. Ali sevgisini ne karan ve Hz. Muhammed'i geri plna iter tarzda (Glpnarl II, s:366) "te byle erenler. Biz de Ali srrna, Muhammed akna bir h diyelim h!" eklinde tesbit edilmitir. Hikyenin yapsnda grdmz: I. Hazrlk Blm A. Ailenin tanm: a)Zaman: Sultan Sleyman zaman b)Yer:Banaz/Sivas 313
:

Merin Kse.

c)Sosyal stat belli dejl d)ocuksuzluk:Knl Fam ile ei Bahar iek'in. hatunun 40 yana gelmesine ramen ocuklar yoktur. e)are arama:Her iki varyantta da baba Kul Fan, ocuunun olmas iin dua eder. B. Kahramann Tannu: a)Doum:Dia edilerinden 9 ay sonra bir oullan olur. B)Eitim:7 yana kadar, kendi kendine "drt kap, 40 makam srrna erer. alp sylemeyi" renir. C)Ad koyma:Erenler sohbetinde yaplan bir imtihandan sonra ad babas larafnda Haydar konulur. II. Macera Blm: A.Pir Sultan, babasnn evini dergh haline getirir: orada hastalan ncfesiyle. dertliyi sazyla iyeletirmeye balar. B.Pir Sultan, anca kzyla evlenir. C.Zamamn Sivas Valisi Ayvaz Paa. halka ar vergiler ykler; kar gelenin malna da el koyar. Devlete verdikleri ise, elde ettiklerinin ok az bir ksmdr. D.Bu durumdan rahatsz olan Pir Sultan, Ayvaz'n huzuruna giderse de bu olay, durumun daha da ktlemesine sebep olur. E.Derghta mridiik yapan ve pek makbul tutulmayan Hzr. Pir Sultan'da "stanbul'a gidip medrese tahsili yapmak ye halkn bu durumuna er bulmak" niyetiyle izin sler ve gider. F.Hzr, gnn birinde Sivas'a vali olur ve Ayvaz Paa'y aratmayacak ktlklere meydan verir. G.Pirini unu t mu grnen Hzr, Banaz'n vergisini vermesi zerine Pir Sullan' huzuruna arr. Ancak Pir Sulum, valinin bu isteine uymaz. H. Ellerini zincirleterek zorla saraya getirttii . Pir Sultan Hzr'a "tuttuu yolun yanl olduunu" ar bir dille syleyince olanlar olur ve eski mridi Hzr Paa. "Sivas'a girmesini yasak ederek srgne gnderir." III. Sonu Blm. A. Gnn birinde Banaz'a geri dnen Pir Sultan, kynde ta ta stnde kalmadn grnce Hzr Paa'nn huzuruna kar B.Kendisinden hesap soran ve onun Banazllar'a iftira ettiini duyan Pir Sultan, Hzr Paa'ya bunun byle olmadm ispat eder. C. Ancak Hzr Paa, Pir Sultan'n hakl kmas zerine ok kzar ve ondan "iinde ah ad gemeyen bir trk isteyince de yerine"a!la balln dile getiren bir nefes" sylemesi zerine onu aslnr. Grld zere anlat, halk hikyelerinin yapsna (Kse, ss:2-60) genel bir benzerlik yannda Hazrlk Blm ile de tam bir 314

"Pir Sultan Ve Hzr Paa" Hikayesi

paralellik gstermektedir. Ayrca hikyede anne Ballar iek'i (1 no.lu varyantta Cemile olarak gemektedir) krk yana gelmesine ramen bir ocuk douramam olmas ve ailesinin bu durumdan duyduu znt yannda bir evlda kavumak iin are araylar, Pir Sultan'm mucizevi doumu, ona bir ad verilmesi iin hem uygun bir zamann hem de olaanst bir ii baarmasnn beklenmesi vb. gibi hsllar halk hikyelerimizin bnyesine ve anlat tekniine byk bir uygunluk ortaya koymaktadr. Ksacas Pir Sultan Abdal ve Hzr Paa Hikyesi. Pir Sultan'n efsanevi hayat hikyelerinin geleneksel ekil ve slbuna uygun tarzda tasnif edilip anlatlmasyla teekkl etmi klsik bir halk hikyesidir. almamzn bandan beri de belirtmeye altmz zere bu anlat yaad bilinen bir n XVI. yy saz airlerinden Pir Sultan'm yar nekabevi hayatn anlatmaktadr. Bu sebeple hikyede Pir Sultan'la ayn ada yaam kimselerin, ve o dnemde cereyan etmi olaylarn grlmesi, gayet tabidir. Nitekim hikyeye zemin tekil eden "Pir Sultan'n Hzr Paa tarafndan astnlmas "meselesinde nemli rolleri olan Hzr Paa'nin T. Ahmet zamannda Sivas Valiliinde bulunmas (Glpinarl H. ss:417-418; zlelli, s:34) ise hikyenin realist yann glendiren hususlardan sadece bir tanesidir. Hikyenin, olayn gerekte de cereyan ettii yre olan Banaz'da gemesi ise anlatnn realisl yanyla beraber anlatcnn Sivasl ve Pir Sultan . Alevi bir air olmasyla da ilgilidir. Byk bir ihtimalle k Kul zzet, nefeslerinin pekounda onun tarzn srdrerek bu zc olaylara kar tavrn saziyh, szyle dile getirmeyi, kutsal bir grev olarak grmektedir. * Hikyenin her iki varyantnda da vakann Kanuni Sultan Sleyman zamannda getiinden bahsedilmektedir. Aratrmaclar olayn III. Mehmet'in olu I. Ahmet (ztelli, ss:33-37) ya da III. Murat zamanlarnda (Aslaoglu, ss:43-48) gemite olduu konusunda eitli fikirler ileri srmelerine ramen hikyelenin "Sultan Sleyman ah iken. gnller ferah ken..." (1 no.lu varyant). hir zamanda Sultan Sleyman devrinde..." (2 no.lu varyant) eklinde bir giri formalitesiyle balamasnn sebebini ise Sivas tarihinde valilik yapan iki Hzr Paa'dan birinin ve ilkinin Kanuni Sultan Sleyman devri vezirlerinden olmas (z ss:290-204: 1 Aslanolu, ss:44-45; .Bayrak, ss: 128-133) ile Kanuni nin Dou Seferi'ne giderken Sivas'ta brgn kalmas (Aslanolu, s;21) nn halk zihnindeki akislerinde aramak gerektiine inanyoruz. * Gelelim hikyelerde ad geen "zulmn kalesi" (2 no.lu varyant), "halktan on aldm devlete bir diye syleyen (1 no.lu varyant) Ayvaz Paa'ya.... XVI. yy.m sonu ile XVII. yy'n baarnda Osmanl mparatorluu'nun snrlar genilemi; topraklarn idaresi zorlamt. Bu durum, merkezin zellikle u blgelere ulamasnda araclar koymasna, imparatorluun topraklarn "has", "zeamet" ve "tmar" olmak zer snfa ayrp idarelerini de. kendilerine her ylki gelirin 1/10'unu vermesini art kotuklar toprak beylerine brakmlard (zkaya. s:667; z, ss:26-45). 315

Netin Kse

Ancak saraydaki ar israfn ve debdebenin yol at ekonomik bozukluklar (z, ss:18-77; zkaya. ss: 12-13), yannda ekseriyeti savalarda ganimet olarak getirilen hanm sultanlarla cariyelerin destekledikleri taht kavgalarnn (/., ss;S7-89) toplumda byk bir huzursuzluun domasna, bunun da iki-fuhu hatta homoseksellik gibi arpklklara yol amas, kanlmazd. zellikle ekonomik bozukluun ortaya kard snflararas eitsizlik, alk ve ktlk, ii doruk noktasna karmt (z, ss;78-82; Arslanolu, ss: 19-22) Btn bunlarn sonucunda da merkeze kar ayaklanmalar, bakaldrmalar bata stanbul olmak zere hemen btn Anadolu'yu kasp kavurmu; halk canndan bezmiti. Yenieri Ayaklanmalar, Celli syanlar (z, ss:83-89) ve gerek ferdi, gerekse toplu olarak srdrlen ayaklanmalar, bu huzursuzluun akisleriydi. Nitekim Tl. Dzmece Mustafa, Krolu, Karayag, Deli Hasan bata olmak zere 1600'dan sonra grlen Tavil Halil. Tavil Ahmet, Abaza Mehmet Paa, Deli lhi Bey, Dalar Delisi Sleyman, Boynu nceli Bey, Hac Ahmet olu mer, Varvar Ali Paa, Kara Haydarol. Grc Abdnnebi. Yadigrolu olaylar Anadolu'nun sosyal ve ekonomik yapsn ortaya koymaktadr(z. ss:90-115; zkaya, s:708, Mert. s:6). Btn bunlara Osmanl mparatoruu'nun aldran Savandan hari ran. Avusturya ve Lehistan zerine yapt savalarla bunlarn halkn zerindeki olumsuz etkilerini, devlet inde devlet olmaya alan toprak aalarn ve ekiyalan (z, ss:89-9O; zkaya. s:S9-139) hatra getirdikten ve bylece bu dnemde devletin genel bir grnmn izdikten sonra hikyedeki Ayvaz Paa'nn kimlii ile ilgili ksma geebiliriz. Her iki varyantta da Hzr Paa, eitim grmek zere stanbul'a gidiinden nce Ayvaz, geliinden sonra da Hzr Paa olarak adlandrlmaktadr. Byk bir ihtimalle halkn zihniyetinde Sivas iline yaptklar bask, zulm ve saygunkuia byk bir huzursuzluk kayna olan "Yadigrolu (z, s: 108) "Vardar Ali Paa" (z; s: 106) olaylarnn kahramanlaryla byk bir Osmanl dman kabul edilen Krolu (z, s:96) ile karm; Krolu iin Ayvaz ne ise, Sivas' kasp kavuran ekyalarn da Osmanl devleti iin ayn deerde olduu dnlm olmaldr. * Hikyenin her iki varyantnda da dikkatimizi eken bir baka husus ise Pir Sultan'n doduunda ona "Haydar" ad verilmesi meselesidir. Bilindii zere Haydar, nl Safevi hkmdar ah smail'in babasnn addr. Bu yzden ilerin piri saylan bu nl hkmdarn babasnn adm koymak, Alevi ve ilece Kutsal bir gelenek olarak kabul edilegelmitir. Hatta zmir'de imbat rzgrna bile "Haydar" denildii dnlecek olursa sz konusu gelenein izlerinin nerelere kadar uzand, anlalabilir. Bu konuda sylenecek son szn "Pir Sultan Abdal ve Hzr Paa Hikyesinin, nl Alev airi Pir Sultan Abdal'n gerek hayalyla birlikte iinde yaad dnenun tarihi ynn de aksettirdii", baka bir ifadeyle "Pir Sultan Abdal'n hayat hikyesinin usta bir el tarafndan klsik bir halk hikyesi haline getirildii" eklinde olmaldr.

36

"Pir

Suttan

Ve

Hzr

Paa

"

Hikayesi

KAYNAKA: GLPINARLI, Abdlbaki (I). Pir Sultan Abdal. Trk Dili Dergisi. Trk Halk Edebiyat zel Says. s:207, (II).Halk Edebiyatmzda Zmre Edebiyatlar, Trk Dili Dergisi. Trk Halk Edebiyat zel Says. S:207. KPRL, O. Fuat (I) Trk Edebiyatnda lk Mutasavvf/an. 1976. Ankara:Diyanet ileri Bakanl Yaynlar No: 118 (6. Bask). (U),Edebiyat Aratrmalar I. 1989. stanbul :tken Yaynlan. YaymNo:186, Kltr Eserleri Dizisi:52 [1966, 1987]. Z, Baki. Osmanl'da Alev Ayaklanmalar. 1992. stanbul:Ant Yaynlan. Yayn No: 14. BORATAV, P. Naili stanbul:Adam Yaynlan (ll)Halk Hikayeleri stanbul: Adan Yaynlar. (DFolklor ve ve Edebiyat II, 1982. 1988.

Halk

Hikayecilii.

(JllJOO Soruda Trk Halk Edebiyat 1988. stanbul:Gerek Yaynevi: 100 Soruda Dizisi: 13 (Beinci Bask) (IVVl>/c Edebiyat Trk Dili Dergisi. Trk Halk Edebiyat zel Says. S:207. ASLANOLU. brahim. stanbul:Erman Yay. Evi: Pir Sultan Abdallar. 1984.

ERGN, Muharrem. Dede Korkut Kitab. I, Giri-Metin-Faksimile 1994. Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Tarih Kurumu Yaynlan :169 (3. Bask) DZDAROLU, Hikmet. Halk iirlerinde Trler. 1969. Ankara. Trk Dil Kurumu Yaymlar:283 eitli Konular Dizisi:7. URAL, Orhan. Pir Sultan Abdal.19%2. Ankara:Trk Dil Kurumu Yaynlan:494 Trk Dil Kurumu Halk Kitaplar, Halk Ozanlar Dizisi:3. TRKMEN, Fikret. (I.) k Garip Hikyesi, nceleme-Metin1995. Ankara: Aka Yaynlar: 123, Kaynak Eserler: 14. (II.) "Halk iirinde Az Kullanlan Mazm ekilleri ve Trleri" (Trk Halk Edebiyat ve Folkumda Yeni Grler II. Haz: Feyzi Hahc 1985: Konya) ss: 84-91. KABAKLI, Ahmet. Yunus Emre. 1978. stanbul Toker Yaynlan. Toker Genel Dizisi:39. 100 Byk Edip 100 Byk air:2. KAPLAN, Mehmet. Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar 3, Tip Tahlilleri: "Veli Tipi" 1985-stanbul:Dergh Yaynlar:21/3. Trk Edebiyat-tncel eme: 3 /3 317

Netin Kse

KSE, Nerin. Aratrmalar 1. "Trk Halk Hikyelerinde Yap" 1996. Ankara:MiIii Folklor Yaynlan:8. Halk Edebiyat Dizisi:4. ZTELL, Cahit. Pir Sultan Abdal, Yaam ve Btn iirleri. 1983 stanbul:zgr Yayn Dalm (Beinci Bask) ZKAYA, Ycel. XVIII. Yy.in lk Yansnda Yeril Aiilerin Ayanhklart., Ele Geirileri ve Byk Hanedanlklar Kuruluu-1978. Ankara: MERT, zcan XVII. ve XIX. yy.larda apanolullar. 1980. Ankara. NAN Abdlkadir. Tarih 'te ve Bugn amanizm Materyaller ve Aratrmalar 1954: Ankara TTK Yaynlar'ndan VII seri no: 24 TTK Basn Evi. YNTEM Ali Canip. Epope (Epepee) [Edebi Nevilerle Mesleklere Dair Malumat), 1930 , stanbul: Milli Eitim vekaleti. Devlet Matbaas. KALAFAT, Yaar slamiyet ve Trk Halk nanlar. 1996 Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar: 1857 HAGEM Yaynlar /233, Gelenek-Grenek-nanlar.

318

Trk Dnyas incelemeleri Dergisi Sav IV, zmir 2000, ss.319-324.

OSMANLI VE CUMHURYET DNEMNDE TRK-UYGUR LKLER ZERNE(1861-1934)

Alimcan NAYET Anadolu Trkleri ile Uygur Trklerinin siyasi ve kltr ilikileri Osmanl ncesine kadar gider. Uygurlarn Moollarla birlikte Anadoluya gelip umumivali gibi nemli grevlerde bulunduklar, hatta Kayseri. Konya ve Karaman gibi blgelere yerletikleri. Osmanl dneminde Fatih Sultan Melunel'in fermanlarn Uygurca yazdrd, Fatih'in saraynda Uygurca'nn renildii bilinmektedir1. Burada o kadar eskiye gitmeden, mevcut belgeler nda; 19. ve 20. yzylda da devam eden bu ilikiler zerinde duracaz. 1. Osmanl Dneminde Tiik-Uygur likileri Osmanllarn Orta Asyadan daha ziyade Batya zen gsterdikleri bir gerektir. Ancak bu Osmanllarn Orta Asya ile hi ilgilenmedii anlamna gelme/.. Prof. Dr. Halil nalck'a gre, Osmanllar'm iki byk ideali vard. Birisi, Trkl dnyann hakim milleti olarak yaatmak; dieri de hak tand din olan islam iin savap Tanrnn gaza vazifesini yerine getirmekti2. Osmanl mparatorluunun kurulduu ilk dnemlerde Orta Asyada Timur Bcy'in kurduu gl bir devlet bulunuyordu. Dou Trkistan da mslmanl kabul ederek Trklemi olan Mool kkenli hkmdarlar tarafndan idare ediliyordu. 17. ve 18. yzyllarda ise Seyid olarak kabul edilen Hocalar i banda idiler. Yani 19. yzylda Bat Trkistan Ruslar, Dou Trkistan inliler tarafndan igal edilinceye kadar Orta Asya Trkleri kendi kendilerini idare ediyorlard. Bu nedenlerle Orta Asya Osmanllarn ncelikli hedefi olmamtr. Orta Asya Trkleri Rus ve in tehdidine mam/, kaldklarnda ise, Osmanllar soyda ve dindalarna ellerinden gelen yardm esirgememilerdir. Osmanllarn Kagar hkmdar Atalk Gazi Yakup Bey Bedevlet'e gsterdikleri ilgi bunun en gzel rneidir. Bilindii zere, 1864 - 1869 yllar arasnda Yakup Bey Hoten, Kua, Urumi ve Tufandaki yerel beylikleri oladan kaldrp merkezi Kagar olmak zere bamsz bir devlet kurmaya muvaffak olmutu. Yakup Bey kurmu olduu bu devletin tannmas iin 1870'te Osmanl sultan ve dnemin slam halifesi Sultan Abdul'aziz
Yrd. Do. Dr.. E. . Trk Dnyas Aratrmalar Enstits. A. Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, Enderim Kitabevi, stanbul, 1981, s. 381 Prof. Dr. Halil nalck, Osmanl Devrinde Trk Ordusu, Trk KillirU, say 375, 1994, s. 385

Alimcan nayet Han'a bir heyet gndererek kendinin slam halifesine tabi olduunu bildirmi ve Dou 3 Trkistan'n bamsz slam devleti olarak tannmasn istemitir . Bundan ok memnun olan Sultan Abdul'aziz Han Yakup Bey'e " emir'l mslimin" unvann ltfetmitir. Bunun zerine, Yakup Bey camilerde Halife Sultan Abdul'aziz Han adna 4 hutbe okutmu ve paray da Sultan Abdul'aziz Han'n ismiyle bastrmtr . Osmanl Devleti ayrca Yakup Bey'e Hindistan zerinden top, tfek ve askeri eitim iin piyade. svan ve topu muallimleri erkez Yusuf, smail Hakk Efendi. Zaman Bey' gndermitir5. Bu olaydan nce de Osmanllar ranllarn Dou Trkistan mslumanlarm etkileri altna almaya ynelik almalarna kaytsz kalmamlard. Bununla ilgili yle bir kayl bulunmaktadr: 18. yzyldan nce Dou Trkistandaki inli mslmanlar( Dngcnlcr ) suni ( mam Safi ) mezhebine mensup idiler. 1780 ylnda ranl Magrup ah admda bir ahs Yerkent'e gelip ehirden be kilometre uzandaki Mya kyne yerlemi ve burada be dnmlk bir arazi satn alarak bir tekke, bir medris ve bir cami yaptrmtr. Bu zal burada ok sayda inli mslma mrit olarak kabul etmi ve onlar gizli olarak ii mezhebine ynlendirmitir6. Bunun zerine, 1861 ylnda Osmanllardan da Gulam Mesum( Malsum ) Han admda bir zat Yerkent'e gelerek ehrin gneybatsndaki Tireba Gze denen yerde tekke yaptnrp inli mslmanlan mritlie kab etmi ve onlarn tamamnn tekrar sr mezhebine dnmelerini salamtr. O dnemde bu kiinin etki alan o kadar genilemitir ki. Dou Trkistan'n Urumi, Sanc ve Pokang gibi ehirlerinden, hatla Ningia'dan pek ok inli nslman bu zata gelip mrit olmutur. Gulam Meum han Hoca 1911 ylnda vefat etmi, onun faaliyetlerini olu mer Han Hoca devam ettirmitir. Bugn de inli mslnaar bu zatn mezarm ziyaret etmektedirler7 Osmanllarn Dou Trkistan mslnan Trklerine olan ilgisi bununla kalmam, 1914 ylnda Osmanl paalarndan Talat Paa Rodoslu Habibzadc Ahmet Kemal lkul'u Uygur Trklerinin eitimi iin Dou Trkistan'a gndermitir. retmen olarak Kagar'a gelen lkul burada Darlnuallimin-i ttihat admda bir retmen okulu am, bundan dolay hapse atlm ve 192O'de Trkiye'ye dnebilmir^. Ahmet Kemal lkul'un Dou Trkistanda gerekletirmi olduu eitim reformu Uygur milli eitim tarihinde yeni sayfa amtr. Ahmet Kemal lkl Dou Trkistan'a gnderilmeden nce de orada uurlu Uygur Trklerinin Osmanl devletinden davet ettikleri retmenler grev yapmlard. 1880 ve 1910 yllarnda iki defa Atu'ta Hseyin Bay, Bavudun Bay gibi kiilerin Osmanl devletinden davet edip
3 4 5

6 7 8

Mehmet Em Bura, erhi Trkistan Tarihi, s. 336 a. g. e.. s. 336 Mchned Atif. Kagar Tarihi, Hazrlayanlar: Prof. Dr. smail Aka, Vehpi Gnay: Cahit Teki, Krkkale, 1998, 5. 296 incang Tarih Materiya!liri (25), incang Helk Neriyat, 1988, Urumi. s. 4 7 incang Tarih K4ateriyaUiri(25), ss. 418-419 Ahmet Kemal lkul, in-Trkistan Hatralar, Hazrlayan: Dr. Yusuf Gedikli, tka, 1997, s. 17

320

Osmanl Ve Cumhuriyet Dneminde Trk-Uygur likileri zerine(1861-1934) getirdikleri retmenler okul am ve bu okulda dil, edebiyat, matematik, tarih ve corafya gibi dersleri okutmulardr. Ayrca okulda cimnastik. puttop(futbol) gibi spor 9 faaliyetlerinin yansra, askeri eitim de verilmitir . Uygur Trkleri bir taraftan Osmanllardan retmen isterlerken, bir taraftan da ocuklarn eitim iin stanbul'a gndermekleydiler. Mesela, 1900'h yllarn balangcnda Kulca'da. baz zengin kimseler kendi ocuklarm ve yaknlarn tahsil iin stanbul'a gndermilerdir. Bu genler stanbul'da eilimini tamamladktan sonra Kulca'da okul ap 100 kiiyi yetitirmilerdir"1. Dr. klil Kurban'm naklettii Burhan ehidi'ye ait bir bilgiye gre_. Yag Zegxin dneminde li'de Trkiyeliler oktu. Mesut Sabri Baykrzu bu kiilerle birlikte okul am, rencilerine Trkiye arks syletmitir11. Bilindii gibi, Mesut Sabri Baykuzu 1904 - 1915 yllan arasnda stabulda eitim grm ve 1947'de Dou Trkistan'n cumhurbakan olmutur12. Yani Osmanllarn Dou Trkistan milli eitiminin gelitirilmesinde ok nemli rol olmutur. Osmanl paalarndan Enver Paa tarafndan kurulan Umur- arkiye( Dou leri ) tekilatnn 1914 tarihinde Adil Hikmet Bey, Kucuba Selim Sami Bey, Hseyin Emrullah(Barkan) Bey, Hseyin Bey ve bralim(Hakler) Bey olmak zere be kiiyi Orta Asya Trklerini eitme ve rgtleme amacyla blgeye gndermesi daha da dikkat ekicidir. Bu kiiler Hindistan zerinden Dou Trkistan'a ve dier Orta Asya lkelerine ulam ve oralarda faaliyet gstermilerdir13. Osmanllarn ok yakndan ilgilendikleri Dou Trkistan Trkleri de bunca ilgiye duyarsz kalmamlardr.Osmanl devleti Balkan savandan yenik knca stanbul yaral asker ve Balkanlardan g eden insanlarla dolmutu. Osmanl devletinin bu ar gnlerinde Dou Trkistan Trkleri de igal altnda bulunmalarna ramen stanbul'a yardm gndermilerdir. Tatar gazeteci yazan Fatih Kerimi'nin 1913'tc Orenbrg'da baslan "stanbul Mektuplar11 adl kitabna gre. bir in mslman ( Kulcal ) Mekleb-i Sultani binasndaki Alman "Saleb-i ahmer"( Kzlha) hastanesinde yarallara hizmet etmitir u . Yine ayn kitaba gre, Kagar 15 mslnanlarmdan Hilal-i Ahmer (Kzlay) yararna be bin sum para gelmitir . Bunlar Osmanllarn Dou Trkistan Trklerine olan ilgisini. Dou Trkistan Trklerinin de Osmanllara olan manevi balarn gsteren belgelerdir. 2. Cumhuriyet Dneminde Trk-Uygur likileri

Seyfettin Azizi. mr Dastanhn (Hatralar 1), Milletler Neriyat, Pekin, 1990, ss. 144145 U ncang Tarih Materiyaltiri(25), ss. 372-373 11 Dr. klil Kurban, arki Trkistan Cumhunyeli( 1944-1949), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1992, s. 82 12 Andrew D. W. Forbes, a. g. e., s. 460 13 Ati il Hikmet Bey. Asya 'da Be Trk, Hazrlayan: Dr. Yusuf Gedikli, tken, 1998, ss. 13 24 H Fatih Kerimi. stanbul Mektuplar, Orenburg, 1913, s. 55 15 a,g. e., s. 113 321

Alimccm nayet

Anadolu Trkleriyle Dou Trkistan Trkleri arasndaki ilikiler cumhuriyet dneminde de devam etmitir. Bilindii gibi, Dou Trkistanda in ynelimine kar balayan ayaklanmalar sonucunda 12 Kasm 1933 tarihinde Kagarda "arki Trkistan slam Cumhuriyeti" ad altnda bir devlet kurulmutu. Bu devletin hkmet ve ordu tekilatnn oluturulmasnda Trkiycden giden zmirli Dr. Mustafa Kentli Ali Bey ve Harbiyeden Mahmud Nedim beylerin byk rol vardr. Ad geen ahslar Kasm 1933'te Dou Trkistan slam Cumhuriyetine mstear olarak Kagar'a gnderilmilerdir16. Bu kiiler Dou Trkistan slam Cumhuriyetinin babakan Sabit Damolla ile birlikte i grdler ve arki Trkistan hareketine bir ekil vermek islediler17. Ayrca Sovyetler Birliinden gelen Selvaldican. Sullanbek, Belram Efendi ve Sofizade gibi kiilerle birlikle Dou Trkistan Trk slam Cumhuriyetinin hkmet ve ordu tekilatnn dzenlenmesine yardm etmilerdir18. Yeni kumlan bamsz Dou Trkistan slam Cumhuriyeti hkmeti Dileri bakan Kasn Hac'y devlet mektubuyla birlikle Trkiye cumhuriyeti bata olmak zere Afganistan, ran, Amerika, ngiltere, Japonya. Almanya, Fransa ve talya gibi lkelere gndermi ve bu lkelerden Dou Trkistan slam Cumhuriyetini tanmalarn ve yardm etmelerini istemitir1 y. Dou Trkislanda kurulmu olan bu yeni devletle ilgili haberler Trk basnnda sevgiyle karlanm ve geni yer almtr . Dou Trkistan slam Cumhuriyeti'i dnemin Ankara hkmetine gnderdii bir mesajnda " Yeni bamszla kavumu Dou Trkistan'n mavi bayrandan sevgili Trkiye'nin al bayrana selam olsun" ifadesi kullanlmtr21. Ancak Rus engeli nedeniyle Trkiye Dou Trkistan'a maddi yardmda bulunamamtr. Daha da ilgin olan odur ki ; zmirli Dr. Mustafa Kentli Ali Bey. Mahmud Nedim beyler Dou Trkistan'a gitmeden nce de Urumi'de iki stanbullu Trk blnyordu. Bu kiiler 1931 ylnda Kansu'ya giderek inli mslman komutan Ma Zhongying ile tanm ve bunlardan Kemal Kaya Efendi Ma Zhongyin'in genel kurmay bakan olmutur. Ma Zlongying Kemal Kaya Efedi'nin tavsiyesiyle Dou Trkistan'a girmitir22. Kemal Kaya Efendi'nin Ma'y Dou Trkistan'a girmeye teebbs etmesinin asl amac, byk ihtimalle Dou Tkistan'da bamsz bir mslman Trk devletinin kurulma srecine hz kazandrmakt. Ancak byle bir amala Dou Trkistan'a sokulan Ma Zlongying ordusu Uygur Trklerinin bamszlk mcadelesinde byk bir ba belas olmutur. Uygur Trkleri Diktatr eng sey ordusuyla savaacak yerde Ma'nn ordusuyla savamak zorunda Adrew D.W. Forbes, Dou Trkistan Harp Beyleri, eviren: Enver Can. Bayrak Yaynchk-Malbaaclk San. ve Ltd. ti, stanbul, 1991, s. 202 ll Zeki Validi Togan, 1929 - 1940 Seneleri Arasnda Trkistan Vaziyeti, stanbul- Trkiye Basmevi, 1940, s. 24 18 Seffettin Azizi, a. g. e., ss. 305 - 306 19 Seyfettin Azizi, a. g. e., s. 306 20 Andrew, D. W. Forbes, o. g. e., s. 203 21 Andrew, D. W. Forbes, a. g. e., s. 203 22 Andrevv, D. W. Forbes. a. g. e., ss. 95-98 322

Osmanl Ve Cumhuriyet Dneminde Trk-Uygur likileri zerine(1861-1934)

kalmlardr. Kemal Kaya Efendinin kimlii hakknda farkl grler mevcuttur. Adrew D. W. Forbes'in anlan kitabna gre, Kemal Kaya Efendi'nin Sovyet ajan olduu hakknda sylentiler bulunmaktadr. Ancak onun 1934'te Sovyet taraftar birlikler tarafndan yakalanp Urumiye gnderildii hakkndaki bilgi yukardaki sylentiyi yalanlamaktadr. Seyfettin Azizi'nin hatralarndaki bilgiye gre, Kemal Kaya Efendi Trkiyedeki devrimden sonra Japonya'ya kam. Japonya onu Ma Zhongying'e askeri mstear olarak gndermitir23. Yani, Azizi'ye gre, Kemal Kaya Efendi Japonya'nn casusudur24. Daha sonra o eng seyn eline gemi ve hapishanede vefat etmitir2'. Kemal Kaya Efendi'nin Ma Zhongying'in Dou Trkis tanda gerekletirdii katliamlarda yer alp almad hakknda bilgi bulumu a m aktadr. Cumhuriyet dneminde de Tiirk-Uygur ilikileri eitim alannda devan etmitir. 1934 ylnda eng sey hkmetinin bakan yardmcs olan Hoca Niyaz Hac'nn mehur komutan Malmut cang(Albay) bata Macidn Efendi olmak zere Trkiyeden gelen 12 kiiyle eitim seferberliini balatmtr26. Bu kiilerin ada Uygur eitiminde oynadklar rol bugn de Uygur Trkleri tarafndan kranla anlmaktadr. Onlarn ierisinde yer alan Mehmet Emin Tevflk Efendi'nin ilgin hikayesi bulunmaktadr. O aslen Uygur olup genken bilim akyla nce Takent'e gelip alarak okur. orada orta tahsilini bitirdikten sonra yksek tahsil grmeye alr, ancak geim sknts nedeniyle eitimini devam ettiremez, sonra Kara Dez'e gelip bir Trk gemiciyle tanarak onunla birlikte Trkiyeye gelir. Trkiyede epey zorlanr, ancak sonra bir lokanta sahibi onun tambur aldn grnce lokantasnda tambur almasn ister. Bylece Mehmet Emin Tevfik Efendi bir lokantada Kagardan beraberinde getirdii tamburu alp ark syleyerek geimini salar. Bu srada yava yava Trk sanatlaryla da tanr, bir yl sonra lokanta sahibi onu bir yneticiyle tantrr, o yneticinin yardmyla bir okula girer. Mehmet Emin Tevfik Efendi okulda ok iyi okur. sonra Genler Birlii tekilatna ve faaliy eterine aktif biimde katlr ve belirli evre edinir. Bir gn bir toplantda konumaya davet edilir, fakat Mehmet Emin Efendi konuma yerine tamburunu alp ark syler. Kalabalk onu cokulu bir ekilde alklar, ondan sonra Mehmet Emin Tevfik Efendi Uygur sanats diye tannr. Dou Trkistan'da ayaklanmalar baladktan sonra o memleketine dnmek ister, genler birlii tekilat onu bir ka kiiyle Dou Trkistan'a gnderir27. Mehmet Emin Tevfik Efendi Dou Trkistan'a dndkten sonra yukarda szn ettiimiz gibi, ada Uygur eitiminin balatlmasna nclk etmitir. O 6 ay ierisinde dnemin ihtiyac in 60 retmen retmen yetitirmi, 24 kyde 24 okul amtr. O ayrca

23

Seyfettin Azizi, a. g. e... s. 330 Seyfettin Azizi, a. g. e., s. 341 Seyfettin Azizi, o. g. e., s. 330 Seyfettin Azizi, a. g. e., ss. 396 -397 Seyfettin Azizi, a. g. e., ss. 397 - 399
323

Alimcan nayet

rencilerden oluan bir izci gnbu kurmutur *. Bu izci grubunun yaps Trkyedekiyle ayndr. Sonu itibariyle, btn bunlar Trk-Uygur ilikilerinin Osmanl dneminde olduu gibi. cumhuriyet dneminde de scak bir ekilde devam ettiini gsterir. stelik sz konusu ilikiler Byk Atatrk'n dnemine rastlamaktadr. Dr. Mustafa Kentli Ali Bey ve Harbiyeden Mahnud Nedim Beylerin Dou Trkistan'a Atatrk'n bilgisi haricinde gitmi olmalar mmkn deildir. Bu da ayn zamanda Atatrk'n ne denli ileri grl byk nder olduunu gstermektedir.

Seyfettin Azizi, a. g. e., s. 44

324

Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi Say II \ zmir 2000, S.H.325-337,

RE YANSIYAN TARH

Ali EROL* Aratrmalar gstermektedir ki. zellikle XVI. yy'da gerek asker, gerek siyas ve gerekse idar tekilatlanmas bakmndan dneminin en byk gleri arasna girmi olan Osmanl Devleti, all yzyllk mevcudiyeti srasnda ok geni bir corafyaya hkmetmi, hakim olduu topraklarda sergiledii adalet anlay ve hogrs ile gnlleri feth etmitir. Nitekim b politikasndan dolaydr ki, zellikle ran ve Rusya'nn yaylmac siyasetine kar Kafkas Elleri'ne dzenlemi olduu seferlerin bir ounu blgede yaayan ve kendi ynetimi altna girmek isteyen Trk. Mslman, hatta bazen de Hristiyan topluluklann yardm talepleri zerine gerekletirmitir1. Bu hadiselerin son rnei ise yzylmzn ilk yansnda yaanm, Osmanl, iinde bulunduu ar artlara ramen, byk bir soykrmla kar karya olan Azer kardelerinin arsna komay bir grev bilerek 1913'de Bak'yc girmitir. Ancak bu hadise, zellikle Sovyet devri olarak bilinen yllarda, olduka farkl yorumlanm, Azerbaycan'a dzenlenen harekft. bir igal hareketi olarak gsterilmeye allmtr. Azerbaycan Edebiyatnun yaayan en byk tenkitilerinden Prof. Dr. Kemal Talbzade bir makalesinde2, o yllarda yazlm baz edeb eserlerin dikkatli bir ekilde incelenmesi durumunda birok tarih gerein gn yzne kacan ifade etmekledir. Edeb almalarn, tarih hadiselerin aydnlatlmasnda nemli bir malzeme tekil ettii bilim dnyamzn malmudur. Zira Prof. Dr. Mehmet Kaplanan da ifade ettii gibi: ''Edebiyat tarihin iine gml bir vakradr ve en mcerret edebiyatlar dahi, iinde 3 bulunduklar tarih artlarla yakndan ilgilidir." te bu ilgidir ki, bugn iin bizlere yeni ufuklar amakta, "kolleklifletirmc" politikas gerei rtbas edilmi baz gereklerin aydnlanmasna yardmc olmaktadr. Nitekim yukanda da ifade ettiimiz gibi, Osmanl'nn Azerbaycan' igal ettii ynndeki yorumlara kar, edeb sahaya: "Ba$qasm islemeni de, ey Trk, abuk sen gel, sen!"
I

eklindeki ifadelerle yansyan Azerbaycan halknn gerek duygulan, meseleye farkl bir bak as getirmeyi zarur klmaktadr. Benzer mesajlar, o yllarda tek Dr., E. . Trk Dnyas Aratrmalar Enstits retini Grevlisi. KTRZIOLU, Prof." Dr. M. Fahrettin, Osmanllar u Kafkas Ellerini Fethi (1453-1590), Trk Ta-rih Kurumu Yaynlan, Ankara, 1993T s.251-266 TALIBZADE, Prof. Dr. Kamal, "Tnmsilions- Lilcrary Criticisn in Azcrbaijan, A New Look at Soviet Works", Azerhaijan, Spring, 1996, s. 2. KAPLAN. Mehmet, Nesillerin Ruhu, Hareket Yaynlar, stanbul, 1970, s. 1 (14.

M Erol gvence olarak Osmanl'y gren Ahmet Cevat, Meherruned Eminolu, Salman Mmtaz, gibi birok airin almalarnda da bulmak mmkndr. Ancak yukardaki msramn sahibi Abdulla Saik tarafndan 1918"de kaleme alnm olmakla birlikte, yllarca sakland zel arivden karlamayan baz iirler, sz konusu duygularn en st noktada lensil edildii almalar olarak deerlendirilmeyi beklemekledir. ''Vatann Yank Sesi" ve "ntizar Karsnda" adlarm tayan bu iirlerin4 iaret ettii tarih hadiselere gemeden nce, Osmanl-Azerbaycan mnasebetlerini hatrlamakta fayda gryoruz. Osmanl'nn, zellikle XVI.yy'dan itibaren uruna youn bir hakimiyet mcadelesi iine girecei Azerbaycan, blgedeki Trk varl asndan olduka derin bir tarih gemie sahiptir. Bu manada M VII. yy'da blgeye akn eden ilk Trk boyu skitler olmutur. Yaklak yzyl sonra skender'in istilsna manz kalan Azerbaycan, Bizansllar ile Sasniler arasnda patlak verecek olan kanl almalara sahne olmu, M.S 48 ylndan balayarak Bat Hunlular'n aknna uramtr. II. yy'dan itibaren Bulgar Trkleri, Akhunlar, Aaerer. San Uygurlar ve Sabirlcr'e ev sahiplii yapacak olan blgede, zellikle Gktrkler dneminde Trk nfusu asndan byk bir art yaanmtr. Ancak sonraki yzyllarda Araplar' hakimiyeti altna girecek olan Azerbaycan'n bir Trk lkesi haline getirilmesi ise Seluklular dnemine rastlar. Sultan Turul Bey"in blge zerine yapt saysz aknlardan sonra Seluklu sultan Alparslan 1076 ylnda Azerbaycan'n hemen tamamm kontrol altna almtr. Seluklulardan sonra XII. ve XIV. yy'lar arasnda srasyla Mool, Harezm ve Timurlar'n idaresine geecek olan Azerbaycan'da nce Kara koyunlular (1380-1468). ardndan Akkoyunlular (1340-1515) devletleri kurulmu, bu yllarda blgenin birok sahasna Trkmen boylan yerletirilmitir5. XVI. yzyl; Azerbaycan, Osmanl ve ran adna, etkileri gnmze kadar ulaacak olan nemli siyas hadiselerin balad bir dnem olmutur. Akkoyunlular Devleti'nin hemen ardndan ah smail nderliinde Safev Devleti (1501-1732) kurulmu, bu devletin ileriki yllarda bilhassa din sebeplere dayal olarak izleyecei yanl politikalar. Osmanl ile ran arasnda yllarca srecek olan karde kavgalarna yol amtr. Hemen ifade etmek gerekir ki, girilen lzumsuz rekabet neticesinde zamanla ii-Snn atmasna dnerek Trk toplumu adna gerek ekonomik, gerek siyas, ve gerekse kltrel anlamda nemli tahribata yol aacak olan bu olumsuz gelimelerden en fazla etkilenenler ise tabi olarak Azeriler olmutur 6 . Safev Devleli'nin izledii politikay. Anadolu'nun birlii asndan tehlike addeden Osmanl Devleti, birok kez ran zerine seferler dzenlemi, defalarca Azerbaycan'a girerek, blge zerindeki hassasiyetini ortaya koymutur. XVI. yy.'dan itibaren younlaan bu mcadelelerden aldran Sava (1514) Osmanl lehine sonulanm,
4

Abdulla aik'in olu olar Prof. Dr. Kamal Talbzade'nin zel arivinden temin ettiimiz bu iirler. aik'in baslm hibir eserinde yer a] m an aktadr. 5 ERCLASUN; Prof. Dr. Ahmet Bican, "Tarih inde Azerbaycan'a Bak", Trk Dnyas ze.ineMakateler-ncelemeler, Aka Basm, Feryat Matbaas, Ankara, 1993, s. 152-153. 6 SARAY, Prof. Dr. Mehmet, Yeni Trk Cumhuriyetleri Tarihi. Trk Tarih Kurumu Yaynlan. An-kara, 1996, s. 17. 326

iire Yansyan Tarih

Safev hkmdar ah smail 'i bozguna uratan Yavuz Sultan Selim, Tebriz ve Gney Azerbaycan' ele geirmitir. Ancak bir sre sonra bu blgeler tekrar Safevlerin kontrol altna gemitir. ah smail'in lmyle birlikte Snn mslnanlar zerindeki basklarn artmas zerine, bu kez Kanun Sultan Sleyman ran zerine yrm. Makbul brahim Paa'nm emrindeki birlikleri ile nce Tebriz'i (1534). ardndan btn Azerbaycan' hakimiyet altna almtr. Ne var ki, bu basan da kalc olamam, Azerbaycan, birka yl sonra tekrar ranllar'n eline gemitir. Bir sre sonra zellikle Tebriz'de younlaan ii propagandalarnn sebep olduu i karklklar isyanlara yol am, irvan, Tiflis, ve Dastan hanlklarnn Osmanl'dan yardun talep etmeleri zerine ran'a kar yeni bir harekt dzenlenmi, sonuta. Lala Mustafa Paa komutasndaki birlikler, irvan ve Derbent'e kadar olan blgeyi ele geirmitir. 1578-1588 yllan arasnda younlaan atmalar sonucunda irvan Valisi zdcmiroh Osman Paa. Krm Han Mehmet Giray ve kardeleri Gazi Giray ile Adil Giray'in da yardmlan ile Osmanl'nn blgedeki mevcudiyetini pekitirmi. 1585 'tc Tebriz'e girerek. Kuzey ve Gney Azerbaycan' tamamen hakimiyet altna almtr. Ancak XVII. yy'in balarndan itibaren Anadolu'da ba gsteren Celli isyanlarnn sebep olduu i kanklk. blge zerindeki emellerinden asla vazgemeyecek olan ran iin bulunmaz bir frsat olmu, al Abbas ynetimindeki birlikler Azerbaycan' tekrar Fars topra haline getirmilerdir. Bu tarihten sonra, 1. Ahmet, II Osman, IV. Murat ve III. Ahmet'in yapt seferler sonucunda Bat Azerbaycan, Erivan, Nahvan, Tiflis, Gence ve Tebriz'de baz baarlar elde edilmise de niha sonuca ulalamamtr. Ancak stratejik adan son derece nem tayan Azerbaycan iin asl tehlike bu yllardan sonra kendim gstermeye balamtr. Zira Afar Trkleri'nden olan Nadir Han'n ldrlmesi (1747) ile birlikte Safev Devleti'nin Fars bir politikaya ynelmesi. randaki i kanklklar ve saltanat ekimeleri srasnda doan otonte boluu, Azerbaycan'n, ran egemenliinden karak irili ufakl hanlklara aynlmasna yol am, bu kopukluk ise Azeriler1 in dmanlarna, zellikle de Osmanl ve ran'n zayflndan faydalanarak Dou'ya almaya alan Rusya'ya kar zayf dmelerine 7 sebep olmutur. lk kez IX. yy' da Kuzey Azerbaycan'daki Trk ve Mslman'lar zerine sefer 8 dzenlemi olan Rusya , sonraki yllarda Osmanl-ran ekimesinden de faydalanarak 1556'da Astrahan ele geirmi, ardndan Kafkaslar'a girerek irvan'n Kuzey blgesini igal etmitir. Bu srada durumu fark eden Osmanl'nn mdahalesiyle planlarn bir sre askya, alm, ancak Osmanl'nm yorgunluunu, ran'da cereyan eden i karkl, Azer'lerin ise kk devletiklere ayrlm olmasn frsat bilerek 1804'ten itibaren Azerbaycan' igal etmeye balamtr. Geri bu tehlike, bata Kbal Felh Ali Han, Seki Ham Hac elebi gibi ileri grl devlet adamlarnn dikkatlerinden kamam, ancak onlarn dmana kar birleme gayretleri bir sonu vermemitir. Nitekim ilk olarak Cevat Han'n baarl savunmasna kar Gence elden km (1804), ardndan

Azerbaycan Tilrk Edebiyat (Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi) C.I. tClliir Bakanl Yaynlan, Ankara, 1993. s. 158 CAFEROLll Ahmet, "Azerbaycan Edebiyat", Trk Dnyas El Kitab, Trk Kltrn Arar-ma Enstits, Ayyldz Matbaas., Ankara, 1976, s. 1104. 327

Ali Erol

Derbend, Kba, Baku, Lenkeran, ek, irvan, Karaba, Nahcivan ve Revan hanlklar bir bir Rus'larn penesine dmtr9. Bylece Azerbaycan topraklar, Osmanl'nn igallere mdahele edememesi, ran'n ise Rusya'ya boyun emek zorunda kalmas sonucunda yaplan Glistan (1813) ve Trkmenay (1828) anlamalar ile Ara Nehri snr olmak zere Rusya ve ran arasmda paylalmtr. Balang itibaryla, ele geirmi olduu hanlklarn idar sistemine karmaz bir tavr sergileyen Rusya, 1840'lardan sonra btn hanlklar "Tirikaspiski Oblast'" ad altnda bir il haline getirmi, ardndan "Bak: Gence ve Erivan lleri" ile "Dastan ve Zokatala Mahalleri" ad altnda bir genel valilik ynetimine alntr. Bu dimim Azerbaycan'n bamszln kazanaca 1918 ylma kadar devam etmitir. Bu ksa hatrlatmadan sonra hemen ifade etmek gerekir ki, Osmanl'm ran ve Kafkaslar'a yapm olduu seferlerin temel sebeplerinden birisi, mevcudiyeti iin tehlike tekil eden d mihraklara engel olmak ve blgedeki kardelerinin zaman zaman ihlal edilen haklann gvence altna almak dncesidir. Zaten daha nce de vurguladnnz gibi bu seferlerin bir ou. yaplan yardm arlarna bir cevap nitelii tamaktadr. Nitekim 16. yy'da, zerlerindeki din ve siyas basklarn artmas zerine irvan, Tiflis ve Dastan hanlklarnn, XVTIT.yy'da ise Seki Ham Hac elebi. Gence Han Salverdi Han. ve irvan Han Memned Han'n iinde bulunduklar mkl durum kar-snda lek kurtulu olarak Osmanl'y grerek yardm talebinde bulunmu olmalar, Osmanl Devle'nin blge zerindeki politikasm ortaya koyan hadiselerden yalnzca birkadr. Hele hele yzylmzn hemen balarnda, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyet'ini ykmak iin dzenlenen siyas entrikalar zerine zamann Dileri Bakan Mchmed Hacmski'nin, stanbul Hkmeti'ne bavurarak kendilerine destek olunmasn istemesi, bu tarih vakann en somut delili olarak karmza kmakladr. Ne var ki, Osmanl'nn, ortak tarih gemie sahip olan bir milletin torunlar olmann verdii gvenceyle kendisine yaplm olan bu arlara uzatt yardm eli, asimilasyon almalarnn younlat Sovyet devri yllarnda kaleme alnm olan baz kaynaklarca farkl yorumlanm, blgeye yaplan seferler bir igal hareketi olarak gsterilmeye allmtr. zellikle 1930 ve 19401 yllarda Marksist-Lennisl aydnlarca yazlm olan birok eserde benzeri deerlendirmelere rastlamak mmkndr. Ancak asl dndrc olan. bu lavn ileriki yllarda da srdrlm olmas, tarih gereklerden yz evrilerek, hadiselerin rejime mnhasr yaklamlarla yeniden yorumlanm olmasdr. te bu tavr ki, 1918'de Azerbaycan'daki mill iradenin ars zerine blgeye 7 birlik gnderen Osmanl'y "igalci ', Nuri Paa komutasnda Bak'ye giren Trk askerlerini alklayan fikir ve sanat adamlarm "dahil dman*' sfat ile sulam, sz konusu hadise ile birlikte perinlenen bamszlk gnlerinin, Azerbaycan iin gerek siyas, gerek iktisad, gerekse kltrel anlamda byk talribal olduu fikrini empoze etme-

BAYKARA, Hseyin, ""arlk Rsyasnn Azerbaycan'da Yapt stil Savalar". Trk Kltr, N:19. Yl 2. Trk Kltrn Aratrma Enstits, Ankara, Mays 1964, s. 17-25'

328

iire Yansyan Tarih ye almtr . Ayn ama dorullusunda, mill deerlerin yceltilerek modern devlet olma yolunda nemli mesafelerin katedildii, niversitelerin ald yllar adeta yok saylm; unutturulmaya ya da karalanmaya allmtr". Pek tabi olarak tarihin ilk Trk cumhuriyeti olan Azerbaycan Demokaratik Cumhuriyeti'nin kurulmas iin elinden geleni esirgemeyen Osmanl Devleti de, bamszlk hareketine olan. katklarndan dolay bu karalama kampanyasndan nasibini almakta gecikmemitir. uras muhakkak ki, Osmanl Devleti'nin 1918 ylnda Azerbaycan'a asker birlik gndermi olmas herevden nce iki lke arasnda dala nceden imzalanm olan bir anlamann gereidir. Ancak resm kurumlarca imzalanm olan bu anlama, meselenin sadece hukuk ksmn tekil eder. Oysa burada asl dikkatlere sunulmas gereken husus, bu anlamann beslendii temel kaynaklardr. Bugn iin ok iyi bilinmektedir ki. o yllarda Osmanl ile Azerbaycan arasnda alman bu birliktelik karan, aslnda, zellikle kltr ve sanat adamlarnn gayretleriyle XIX. yy'n ikinci yansndan itibaren teekkl etmeye balayan, gnl birliinin resmiyete yanstlmasndan baka bir ey deildir. Zira Kprlzade M.Fuad'm "Teceddd Devri" adm verdii bu yllarda. Mehmed Emin Resulzade, Alibey Hseyinzade, Ahmet Ccvad. Hseyin Cavid, Yusuf Vezir cnenzemii ve Abdulla Saik gibi nice kltr elisi, iki lke arasnda gnden gne filizlenip yeerecek olan kardelik duygularnn temellerini oktan atmlardr. Hatrlanaca zere Rusya, yllar nce, 1828 Trkmenay anlamasnn hemen ardndan Kuzey Azerbaycan' peyderpey ele geirmi, gelecee ynelik planlar gerei. zellikle Trk ve Mslman topluluklara kar kat bir politika uygulamaya balamtr. Savalardaki madd kayplarnn faturasm yre halkna ykleyen, onlara ar vergiler getiren rejim, blgenin verimli topraklarna da Rus kyllerini yerletirerek Azerler'i tamamen pasifize etmeyi amalam, ancak uygulamaya gsterilen tepkiler zaman ierisinde "Kaaklar Hareketi'1 olarak bilinen isyanlara yol amtr.12 le balang itibaryla sradan tepkiler olarak deerlendirilen bu isyanlar ki . ar Hkmeti'ne kar giriilen bakaldrnn sembol olarak geni kitleleri harekete geirmi, Azerbaycan'da gnden gne artan bir katlmla daha da glenecek olan mill mcadele hareketinin ekirdeini tekil etmitir. " " XIX. yy'm sonlarna doru kendini gsteren ve tamamen bir halk hareketi olan bu ilk kprdanmalar, lkedeki siyas ve zellikle de iktisad gelimelere bal olarak giderek farkl bir grnm kazanmtr. Ayn yllarda Azerbaycan'n tabi kaynaklar, kapitalist dnyann blgeye olan ilgisini artrm, i ve d sermaye sahiplerinin girdikleri kar atmalar, alanlar zerinde byk tahribata yol amaya balamtr. te btn bu gelimeler karsnda, bata petrol olmak zere dier sanayi merkezlerinde alan iilerle, ellerindeki topraklarn yabanc sermayeye peke ekildiini fark Azerbaycan Sovet Edebiyyat Tarixi. c.I, "1917-1920-ci llerde Edebiyyat", Azerbaycan Sovet Sosialist Respublikas Elmler Akademiyas Neriyyat, Elm Metbecsi., Bak, 1967, s. 30. MEMMEDOV, Allan, "Azerbaycan Mill Demokratik Cumhuriyeti Devrinde Edebiyat 1918-1920 (Aktaran.: B. Atsz Gkd- )'", Azerbaycan, Mars Ticaret ve Sanayii A, Ankara, Eyhj]-Ekiml991.s.5. BAYKARA, Hseyin, Azerbaycan stikll Mcadelesi Tarihi, Genlik Basmevi, stanbul, 1975. s.89 329
10

Ali Erol

eden kyller rgtlenmeye balarlar. Benzer amalarla 1890'lardan itibaren balatlm olan dernek almalar, 1901 'de "Sosyal Demokrat Demernin kurulmas ile birlikle daha aktif bir hal alr. 1904'te kurulan "Himmet" grubunun youn propagandalar ksa /.amanda geni kitleleri harekete geirir; lke apnda birbiri ardnca mitingler dzenlenir. Bu gelimeler zerine, hareketi durdurmak iin ald sert tedbirlere ramen bir sonu elde edemeyen Rus ar II. Nikola. temel hak ve hrriyetler konusunda yeni dzenlemeler getirilecei vaadiyle 17 Ekim 1905 tarihinde "Hrriyet Manifestosu1' ad altnda bir bildiri yaynlar. Ancak ksa bir sre sonra bu manifestonun Kafkas toplumhrm birbirine drerek zayflatmay amalayan bir aldatmacadan baka bir ey olmad anlalacak13, 3 Haziran 1907'dc, meclisin kapatlmas ile birlikle, bilhassa Trk ve Mslman topluluklar adna o karanlk gnler daha ar bir ekilde yeniden balayacaktr. Hrriyet Manifeslosu'nun hemen ardndan, zerlerindeki youn baskdan dolay uzun zamandr sessiz bir bekleyi iinde olan Azer aydnlar harekete geerler. Rusya'nn. 19O5'tc Japonlarla girdii sava kaybetmesi ile urad zaafiyet bu anlamda kendileri iin nemli bir frsat olur. lkesinin tarihini, dilini, edebiyatn, halknn beklentilerini yakndan tanyan Alibey Hseyinzade. Ahmedbey Aaolu gibi idealist mtefekkirler, nce slm bir sylemle girdikleri birlik arsn, siyas gelimelere bal olarak bir sre sonra "millet" kavram erevesinde srdrrler. Verilen mcadeleyi siyas arenaya tama dncesi ile rgtlenme almalar balatlr. Bu amala 1906'da bilhassa Ermenilere kar aktif bir bir mcadele iine girecek olan "Difa", ardndan 1911 'de "Rusya Mslmanlar ttifak77 ve ayn yl. Azerler'in verdii mcadeleyi farkl zaman ve zeminlerde gnmze kadar tayacak olan ""Trk Adem-i Merkeziyyet Msavat Partisi" kurulur14. Mill menfaatleri korumay ve yceltmeyi amalayan bu almalar kltrel faaliyetlerle pekitirilir. Yllardr yaanmakta olan ok ynl istilya son vermek amacyla bata eitim, dil ve edebiyat olmak zere birok sahada mill bir tavr iine girilir. Dikkatler, XIX. yy'm ikinci yansndan itibaren Rusya zerinden gelen Batl fikirlerden ok. bir nceki dnemden farkl olarak. Osmanl'ya 1 evrilir ^. ki lke arasnda birtakm siyas hesaplar neticesi koparlm olan kltrel balan yeniden ve daha gl bir biimde tesis etme almalar balatlr; stanbul'daki siyas ve kltrel gelimeler yakn takibe alur. Bu amala, Mehmet Emin Resulzade, Hseyin Cavid, Yusuf Vezir emenzeminlL Ahmed Aaolu, Alibey Hseyinzade gibi ilim ve sanat adanlan stanbul'a gelerek kltrel almalara itirak ederler, dier taraftan Namk Kemal Mchned Akif, Mchmed Emin Yurdakul gibi mill uur sahibi Osmanl airlerinin eserlerini lkelerine tarlar. Azerbaycan'da Fyuzat (1906), Hayat (1907),, rad ( 1907) Terakki ( 1908). Aksz (1915)" gibi yayn'organlarnda millet kavram etrafl bir ekilde ele alnrken, stanbul'da yaynlanmakta olan kdam (1896), Srat- Mstakim (1908), Trk Yurdu (1911), gibi dergilerde de iki lke arasndaki or13

14

15

Azerbaycan Edebiyyat Tarixi, "Dvrn Tarix Meden Xlasesi (1900-1917-ci ller) cT Azer.T baycan Sovet Sosialist Ehnler Akademiyas Ncriyyat, Bak, 1960, s. 360. GAZANFEROLU, Fazl, "Azerbaycan'n Son Dnem istikll Mcadelesi Tarihi ve Halk Cephesinu Kwru\\n'\ Azerbavcan, Yl: 312, Ankara. Kasm-Aralk 1996, s. 44. KPRLZADE, Ord. "Prof. Mclmed Fuad, "Azer Edcbiya'nn Tekml", slm Ansiklope-disi, c.H. Mill Eilim Bakanl. stanbul, 1961, a. 147.

330

iire Yansyan Tarih

tak deerler ilenir. Gaspral smail'in; "Dilde, fikirde, ite birlik" uan kabul grr. Bu ara. ayn duygularla Azerbaycan'a giden gnll retmenler, yeniden balatlan kltrel al verie katkda bulunmak iin hummal bir alma iine girerler16. Btn bu almalar ksa srede meyvesini verir ve Azerbaycan, gerek siyas, gerekse kltrel anlamda Osmanl lesiri altna girmeye balar. B arada Trkiye'de, balangta btn slm alemi iin tek kurtulu yolu olduu dnlen slamclk fikri, Arap dnyasndaki siyas kargaa ve iran'daki baarszlkla sonulanan mertiyet giriimleri gibi sebeplerden dolay yerini Trklk dncesine terk etmeye balamtr. zellikle Mill Edebiyat akmnn tesiri ile daha da glenen bu dnce, ksa srede Azerbaycan'daki kltrel almalara da yansm, brahim Dada, Aadacb Mnir. Samed Mansur; Ebu'l Halik Cenneti, Ali Abbas Mznib gibi air ve yazarlar Trk tarihinin anl sayfalarna dnerek mill kimlik kavram zerine younlamlar, iki lkenin tarih balarna ynelmilerdir. te Azerbaycan'da, 1918e kadar verilecek olan mill mcadelenin fikri temellerini tekil edecek olan bu gelimeler, ayn millete mensup olan iki lke insanlar arasndaki kardelik duygularn daha da kuvvetlendirmi, onlar, dmana kar birlikte hareket etme uuruna tamtr. Pek tabi olarak bu uur. toplumu btnyle kuatan her hadisede olduu gibi halkn sesi olan sanat adamlarnn eserlerine aksetmekte gecikmemitir. Ancak tarih birer vesika olarak deerlendirilebilecek olan bu almalarn byk bir blm, daha nce de belirttiimiz gibi. zellikle Sovyet devri olarak bilmen yllarda yasaklanm. yok saylmtr. nk Marksist ideolojiye gre edebiyat, kurulmak istenen yeni dzeni geni kitlelere ulatrmaktan te bir ama peinde olamaz: "Edebyyat ii, mum-proletar iinin bir hissesi, btn fehle sinfmin, btn ii 'urlu av ngard tere/inden berekete getirilen vahid, hyk sosial-demokrat mexanizminin tekerciyi ve vinteiyi olmaldr. Edebiyyat isi, mteekkil, mnezem, birlemi sosial-demokrat pariiya iinin terkib hissesi olmaldr. "17 Edebiyat ve toplum arasndaki likinin ne olduundan ok, ne olmas gereklii konusunda n yarglara sahip olan byle bir anlay"5 phesiz ki kendisine muhalif den fikirlere yaama hakk tanyamazd ve tanmamtr da. Bundan dolay ayn yllardaki kltrel almalarn byk blm. zellikle 1928'den sonraki mevcut rejim tarafndan organize edilen alternatif bir edebiyat yantna abalarnn ezici basksyla kar karya kalm. Marksizm ve Leninizm ideolojisine ters den almalar yasaklanm, rf, adet ve an'aneler. "kolektifletirme" ad altnda yrtlen icraatlarla yok edilmeye allm, birok aydn bir ekilde pasivize edilmitir. air Hseyin Cvid, Mikyl Mfik, nair ve edebiyat tenkitisi Seyyid Hseyin, Azerbaycan mill marnn yazan Ahmed Cevad. Trkiye Bykelisi Yusuf Vezir cmenzeminli, din limi Mir Mehemmed Kerimaa, Bak'de bulunan ve ark'm ilk konservatuar olma zelliine sahip okulun kurucusu Hediye Hanm Kcyibova, tp retmeni Medine Hanm Kyasbeyli, salue sanats Ulvi
10

GME , Do. Dr. Saadettin, Trk Cumhuriyetleri Tarihi. Kmen Yaynlar., 2. basm, Konya, 1997. s.47. 17 LENN, Ilyic V\\oexcars EdebiyyatHaqqnda, Azer Neriyyat, Bak, 1970, s.l22-123. 18 NVELLEK, Rene-A. VARREN, Edebiyat Teorisi (eviren: mer Faruk Huyugzel), Akdeniz Ki-tabevi, zmir, 1993, s. 74. 331

Ati Erol

Receb gibi yzlerce ilim ve sanat adam, srgn, hapis ya da idam gibi cezalara arptrlmlardr. Bu uygulamalar, Azerbaycan edeb hayatna ok daha nce girmi olan ve btn birikimlerini kendi insanlanna hizmet yolunda seferber etmi olan birok yazann daha dikkatli davranmasn gerekli klmtr. Ayn yllarda mevcut artlar altnda birok aydn kalemini brakrken, bazlar, yeni rejimi benimseyerek almalarm srdrmler, bazlar ise lkeyi terkelmek pahasna bildikleri yolda yrmeye devam etmilerdir15: "Kukusuz ki Sovyet hakimiyetinin aleyhine ulanlar cidd saldrya maruz kald ve onlarn bir ksm muhacerete gitti. Bir ksm mecbur olup yeni hkmetle bart ve dier bir ksm ise hapishanelerde, srgnlerde rtlp ldrld''20. Sovyet hkmetinin mevcul tutumuna dorudan mukavemet etmeyen ve artlar gerei temkini elden brakmayanlar ise, Azerbaycan'n, ada deerler arkasmda kalmamas ve en azndan gelecee hazrlanmas iin siyas meselelerde ihtiyat gsterip eitime ynelmilerdir. Aralarnda Abdulla Saik, Cafer Cabbarl, Yusuf Vezir emen/.L'minli, Celil Memmedkulu/ade, Abdurrahim Hakverdili, Sleyman Sani Ahmdov, Ali Nazmi, ve Mehemmed Said Ordubad gibi isimlerin de bulunduu bu yazarlar, ayn ihtiyat erevesinde, Azer halknn duygulann yansttklar baz eserlerim' geri ekmek, tarihe k tutacak nitelikteki tespitlerini reddetmek zorunda kalmlardr. Tpk Bolevik, Tanakstun. Menevik. ngiliz ve Almanlar'a kar aresiz kalmlar bir anda Osmanl'ya ithafen yazd "Vatann Yank Sesi" ve "'ntizar Karsnda" adl iirlerini saklamak zorunda kalan Abdulla Saik gibi... Azerbaycan edebiyatnn nde gelen isimlerinden aik'e ait olan ve o dnemde Azer halknn Osmanl'ya bak asn, Osmanl'dan beklentilerim dile getiren bu iki iir. Kzl Ordu Bak'ye girdikten sonra yasaklanm, air, bu eserlerini yaynlama imkn bulamamtr. nk "Bir millet, iki ayr devlet" gereini gndeme tayan bu almalar, teden beri Osmanl ile Azerbaycan arasnda sun' bir set oluturmaya alan Rus rejiminin karlarna ters dmtr. Zira o yllarda Azerbaycan zerinde hak iddia eden Rusya iin, Osmanl Devleti'nin de dier igalci glerden fark yoklu. Oysa ki Azerbaycan'da yaanan siyas ve sosyal gelimeler karsnda halkn gsterdii tepkinin edeb ifadesi olan bu iirler samimi olarak deerlendirildiinde grlecektir ki, Osmanl'nn 1918 ylnda Baku "ye dzenledii asker harekatn temel amac blgeyi igal etmek deil, feryat iinde olan Azer kardelerin arlarna cevap vermektir. Halkn sesi olan birok air gibi Saik'in msralarna da btn akl ile yansm olan bu tarih hakikatleri grmek iin, sz konusu iirleri, o yllardaki siyas ve sosyal hadiseler nda tahlil etmek yeterli olacaktr: Bilhassa merutiyetin ilanndan sonra Trkiye'deki Trklk hareketlerinin ksa srede Azerbaycan' da etkisi altna almasn21 zellikle Rusya asndan tehlikeli gren KASIMZADE, Prof. Dr, Kasm, "Muhaciret ve Muasr Azerbaycan Edebiyyat'mn Baz Meseleleri". Azerbaycan Trk Klrit Dergisi, Nu: 281, Mars Ticaret ve Sanayii A, Ankara, EyllEkiml991,s.29. KZJMOLU, Prof. Dr. Samir, Trk Topluluktan Edebiyat I, Ecdd Yaynlar., Ankara. 1994, s. 138.
CAFEROGLU, Ahmed, Azer Edebiyat 'nda stikll Mcadelesi zleri, (Azerbaycan Yurt Bilgisi Tetkikleri II), Burhaneddin Matbaas., stanbul, 1932., s.40.

30

21

332

iire Yansyan Tarih

Bolevikler, ksa bir sre sonra bo oldu grlecek olai vaatleri ile halkn desteini de arkalarna alarak 3 Aralk 1917'de gerekletirdikleri ihtill ile iktidar ele geirmilerdir. Balang itibaryla lkedeki birok aydn gibi Abdulla Saik de, "Fevral Burjuva nklb" olarak bilinen 1917 ihtillinin mahiyetini yeteri kadar anlayamam, hdiseyi olumlu bir gelime olarak deerlendirmitir. Yazar, uzun zamandr byk bir hasretle bekledii hrriyetin. Azerbaycan siyas hayatnda nemli bir yeri olan bu ihtill ile elde edileceine inanm, ona sahip km, yazlar ile onu destekleme yoluna gitmi. ilk intibalar erevesinde, bu ihtilli, Azeri .toplumu adna gerek bir kurtulu olarak yorumlamtr22. Ne var ki. aik'in byk mitlerle sahiplendii bu gelime de; tpk yllar ncesinde olduu gibi. tam bir hayl krkl ile sonulanr. Bolevikler "in eitlik vaadiyle iktidan ele geirdikten sonra uyguladklar hilekr politika, onu, yine 1905 hlli'nin hemen ardndan iine dt bunalma srkler. Ancak bu olumsuz psikoloji fazla uzun srmez. Zira 1 Mays 1917'dc Moskova'da toplanan "Rusya Mslmanlar Kongresi"nde Mehmet Emin Rcsulzadc ve Ali Merdai Topuba'nn Boleviklere kar verdikleri baarl mcadele, btn Azeriler gibi onun iin de yeni bir mit olur. Nitekim youn almalar sonucunda, nce Gney Kafkasya Federal Demokratik Cumhuriyeti ad altnda Ermeni ve Grclerle birlikte bir federasyon iine giren Azerbaycan, 28 Mays 1918'de bamszln kazanr; bylece Feth Ali Han bakanlnda tarihin ilk Trk cumhuriyetinin temelleri atlm olur. Ancak: Azerbaycan'n bamszln ilan etmi olmas, zerinde oynanan oyunlarn son bulmasn salayamamtr. Cumhuriyetin merkezi henz Gence'dcdir ve Baku. mahall Sovyet hkmetinin kontrol altndadr. Baku'nun Rusya asndan nemini bilen Bolevikler ise halka kar oktan sindirme harektn balatmlardr. stelik bu harektn nemli bir gcn de Ermeniler oluturmaktadr. Zira arlk Rsyas, igalin hemen ardndan Osmanl. ran ve Irak Suriya ve Lbnan'dan getirdii Ermeniler*i Zenge/.ur, Dilican, Gycegl gibi blgelere yerletirmeye balam, yredeki Ermeni nfusunu hayli artrmtr. Bu uygulama zellikle I. Dnya sava yllarnda artarak srdrlm, Revan (Erivan), Karaba blgeleri Ermeniler'e taksim edilmitir. Zaten bu yzdendir ki. 1905*ten Sonra Azerilerle Ermeniler srekli atma iinde olmulardr. te 1918'de Mill u'ra Hkmeti'nn Azerbaycan'n bamszlm ilan etmesinin hemen ardndan Boleviklerin Ermeni militanlar da arkalarna alarak bata Baku olmak zere amah. Kba, Lengran gibi blgelerde halka byk eziyetler vermeye balamas ve ar zulmnden sonra bu kez byle bir saldrya maruz kalan Azeriler'in iine dtkleri aresizlik, lkedeki birok aydn gibi Abdulla aik'in de tepkilerine neden olmu, bu tepki, aadaki msralarla edeb sahadaya tanmtr. Bu almalarda, mazisi zaferlerle dolu olan bir milletin asla esaret altna alnamayacan haykran

TALBZADE Abdulla aik: "Muselman XIUII Efendilere!", Aq Sz Qeze!i, Aq Sz Metbeesi., Bak, 8 Aprel 1917.

333

Ali Erol

bir airin temsilciliinde, btn umutlarn Trkiye'deki kardelerine balayen Azer halknn z duygularn bulmak mmkndr. Abdulla Saik, yukarda izala altmz menfur saldrlarn cereyan ettii tarihlerde kaleme ald "Vatann Yank Sesi" adl almasnda, nce mensubu bulunduu Trk milletinin anl larihine ynelerek trans halinde o yllar yeniden yaar; Trk ordusunun "Alimi Ordu" trks syleyerek dnyann drt bir tarafna yapt aknlar] hayal eder. Yaln kayalarn, engin denizlerin onu nasl selamladklann, ayak bast yerlere feyz ve rahmet saan, Alp. Himalay ve Karpat dalarm enlendiren kudretini byk bir cokunlukla tasvir eder. Bu coku, yllardr gz yalar inde karl dalarn bandan Altaylar'a bakarak kendilerine uzatlacak dosl elinin hasretiyle yanp tutuan airin patlamasna yol aar: " Men uzagdan seyr edince kesretle, Taleyme ksdm, sarardm soldum. Ana gelhmde rpnan sefqei.le, A/tun ordu feraqnda sa yoldum. Bardm: y iqid, qehreman erler? Sizler n qolarm amam, Oralardan eksimiya bu yerler? Yolunuzda benefseler samam. Byk bir inanla yaplan bu ar amacna ulam, dilekler kabul olmu, yreinde iman ve sevgi tayan, korku nedir bilmeyen "kahraman erler" bir yldrm hzyla esarete mahkum edilmek istenilen kardelerinin yardma komulardr. Yllardr sren hasret son bulmutur. leriki msralarda bu manzara, byk bir duygu seli ierisinde tasvir edilir. O gn, tabiatn bile bu vuslat anmda etkilendii, aalarn "kavuan kollan" alkladklar, rmaklar coarken, blbllerin akd, kr ieklerlerinin Trk bayran pmek iin birbirleri ile yartklar dile getirilir. Bu cokunluk zaten dolu olan airi sevin gz yalarna boar: Sefasnz, diyerdim her arma... reyim de sevgi saan atele. Evlad, deve basdm hepsini barma, Sevincimden gzlerim dolu yasla. Ancak bu sevinli ruh hali. airin hayal aleminden kurtulup yaanmakta olan gereklere dnmesiyle yerini derin bir hzne brakr. Tad fikir ve izilen ereve asndan iirin ikinci blmn oluturan sonraki msralarda, yok edilmeye allan bir milletin feryad ile karlarz. nk yukarda ana hatlaryla da olsa ortaya koy-duumuz gibi. o a:aal yllar geride kalm, Azer halk son derece ar artlar altnda yine kendisini tutsak etmek isteyen glerle mcadele etmek zorunda kalmtr. Tek bana byle bir mcadeleyi kazanabilmesi ise mmkn gzkmemektedir. air, canhrane bir ekilde. "Altaylar gibi demir yrekli bir nesil" benzetmesi ile tasvir ettii Trk

334

iire Yamyan Tarih

milletine seslenir. Zira bu saldr sadece Azeriler'e deil, Ouzlarn torunlar olan btn Trk alemine yaplm bir saldrdr: imdi siz eyAltaylan andran Demir iirekli bir neslin avlad. Ey aelbinde iman, zefer dayan Ouzlarn, Elxanlann ahfad! Ananz bax, srklenir yerlerde, Her yanna neter, xener saplanm. Dm de pek tehkeli bir derde, Szlar, alar, bar qan, xrpalanm. Ne var ki, biraz da boalmak ve rahatlamak iin yaplan bu arlar, bu ikayetler, airi yaamakta olduu bunalmdan uzaklatrmaya yetmez. 1917 htill i'nden sonra lkesi zerinde oynanan oyunlar, Rusya'nn sinsi planlan dorultusunda Bolevik ve Ermenilerin yrtt kym kabullenemeyen air. milletinin o eski kudretini, birlik ve beraberlik ierisinde kazand zaferleri hatrladka kahrolur. Bu psikoloji nce bir buruklua, ardndan sitem dolu szlere dnr; Neden imdi feryadma qayqusuz? Damarlarda deyidi mi eski qan? Neden imdi bu halma saygsz, Qelbnizdc sndm sevgi, iman? Yeri gelmiken hemen ifade etmeliyiz ki, genel manada btn Trk alemine kar sarfedilen bu sitem ykl szlerin esas muhatab Osmanl'dr. Zira o gnn artlar itibaryla Kafkas Elleri'ndcki dier Trk topluluklarnn durumu Azerbaycavnkinden pek farkl deildir. Kudret sahibi, daha dorusu byk problemler yayor olsa da en azndan kendi bayran dalgaUudmakta olan tek Trk Devleti ise. Osmanl Devleti'dir. 'VatamnYank Sesi ' adl iiri ile lkesine yaplan tecavz milletinin asla kabul edemeyeceini vurgulayan air. ayn yl kaleme ald, ancak bilinen sebeplerden dolay yine eserleri arasnda gsteremedii bir dier iirinde de benzer duygular iindedir. "ntizar Karsnda" adm tayan sz konusu eserde, Osmanl Devleti'nden beklenilen yardm, ok daha ak ifadelerle dile getirilir. Azerbaycan halknn duygularm temsilen kaleme alnanan bu iirde de sitemlerin artarak srdn, bir an nce harekete geilmesi konusunda sabrsz bir tavr sergilendiini grrz. nk artk tahamml kalmamtr. zellikle son zamanlarda basklar giderek artm, vatann ksz, yetim ve dullar, kurtarclarn beklerlerken byk aclar ekmiler, binbir trl eziyete maruz braklmlardr: Necin byle gecikdin? Sensiz qelbm qrq, snk, eynenmi, xrpalanm, mr iiem daa deymi, heyettim paralanm, 335
1

Ali Erol Qrk br saz kimi szlar qanh, yorgun telleri, Yaklar da, yakar btn qay vurmu elleri. u vetenin kszleri, gelinleri, dullar, Gzyayla mlam hep kediyiniz yollar. Yolunuzu beklemeqden benizleri sararm, He gelmed'm! O sen, gler rekleri gem alm. Sen gelmesen, dolumsanm rekler hi ad olmaz. Sen gelmesen, xerabaya dnen qelb ahad olmaz, Sel gelmesen gne domaz, micl glm almaz, Dodaqlanm glmez, snk baxtuva nur salmaz, Baqasn istemem de.ey Trk, abuk sen gel, sen gel, Beklemeqdenyoruldum, eh, ite gc qaldin, neden? Yollarna dann qalanm? Ya azgn quldurlar, Burakmyor? Da, demir ya, polad olsa da onlar reyinde 'lenen metin qzn atele Yakanlar, erir, sndr, ene, bo, ez, xrpala, Kain, alaq dmenlere qol gcn hep gster. Ayollan, abuk gel ki, qelbim seni pek ister. Nitekim ayn tarihlerde mill uur sahibi birok air tarafndan da hararetle ilenen bu duygular yetkilileri harakete geirmi. Azerbaycan Hkmeti Hariciye Vekili Mehmet Hacinski Mehmet Emin Resulzade'nin de destei ile, 4 Haziran 1918de yaplan anlama gerei Trkiye'den yardm istemitir. stanbul Hkmeti yaplan bu arya cevap niteliinde Dilican ve Kars zerinden Gence'ye birlik gndermi, ve o srada Kafkas-slm ordular komutan olan Nuri Paa ile Mrsel Paa 2 Temimi//da Baku'yu muhasara altna almlar, ardndan Karpatlardan gelen 15. Trk frkas e birlikte 15 Eyll 1918'de ehre girnlerdir. Bir baka ifade ile: "Azerbaycan halk tam bir mitsizlik iinde iken yzn byk kardei Osmanl Trk 'ne evirip yardm dilemi, karde sesinin gl sadasm iittnitir3. Trk ordusunun Bak'ye girii halk taralndan byk bir sevinle 24 karlanm ve bu sevin Ahmed Ceval. Mehemmed Eminolu Salman Mmtaz gibi birok air tarafndan cokuyla ilenmitir Azerbaycan. Osmanl Devleti'nin de kendisine sahip kmas ile elde ettii bamszln yaad bu iki yllk sre ierisinde byk fedakrlklarla siyas, iktisad ve kltrel alanlarda geni reform harekeli erini baaryla uygula mtr. Bu dnem erisinde eilime byk nem verilmi; devletin temel yaps Trk milliyetilii ideolojisi zerine MEMMEDOV, Alhan, "Azerbaycan Mill Demokratik Cumhuriyeti Devrinde Edebiyat 1918-] 920 (Aktaran: B. Atsz Gkda.)", Azerbaycan, Mars Ticaret ve Sanayii A , Ankara, Eyll-E-kim 1991. s.9. SARAY, Prof. Dr. Mehmet, Yeni Trk Cmnhuriyeileri Tarihi, Trk Tarih Kurumu. Ankara, 1996, s. 41. 336

iire Yansyan Tarih

bina edilmitir. Halk ruhunun n plana alnd ayn yllarda, btn engellemelere ramen, Bak'de Azerbaycan halknn ilk mill niversitesi alm (1919). mill hkmet, kendi kadrolarm yetitirmek amacyla d lkelere renci gndermi25, aynca ayn uur ierisinde 13 Austos 1919'da Rus edebiyat, tarili ve corafyas mfredattan karlmtr." '. Yllar sren esaretin son bulmas ile kazanlan bu yeni ruh hali ,bir anlamda aik'in ideallerinin de geree dnt yllar olmutur: Ulu, fegel ruhsuz bir lkeydim men, Artqyem ruh ile canlanrdm. Size akjt, alq deyirdin menden, raq kimi panl-parl yanrdm. Fakat mill deerlerin yceltildii, hr iradenin kullanlmaya baland ve mill benlie dn anlamnda nemli admlarn atld bu dnem uzun mrl olamamtr. Osmanl Devleti'in I. Dnya Sava sonucunda imzalanan Mondros Mtarekesi gerei Azerbaycan' boaltmak zorunda kalmasyla, Azeriler kendi kaderleriyle babaa kalmlardr. Geri 12 Ocak 192U ylnda Azerbaycan'n bamszl Paris'te ger-ekletirilen toplantda byk devletlerce kabul edilmi, ancak lkedeki Ermeni ve Bolevik militanlarn yrtt terr durmamtr. 28 Nisan 1920 ylnda, Azerbaycan'daki komnist sempatizanlarn at yoldan Bak'ye- giren Kzl Ordu. iktidar devirerek. yerine, ihtill komitesi nderlerinden Neriman Nerimanov'un bakanlnda geici bir hkmet kimmi, bu hkmet, iki yl kadar soma tekilatlanmasn tamamlam ve bylece 1918 ylnda balayan mill bamszlk hareketi son bulmu, ayn yllar, Azerbaycan siyas ve kltr larilne "Sovyet Devri" ad ile geecek olan yeni bir devrin balangc olmutur. Bata Azerbaycan olmak zere blgedeki hemen btn Trk topluluklarnn youn bir asimilasyonla kar karya kald bu devir Sovyetler Birlii "nin dald 1991"in Austos ayna kadar devam etmitir. Sovyet rejiminin bu sre ierisinde Azerbaycan' mill kimliinden uzaklatrmak in uygulad istibdat baarl olamam, bata di! olmak zere Anadolu ile Azerbaycan toplumunu birbirine balayan kltrel birliktelii yok etme almalar, yllar ncesinden kurulmu olan gnl bam ykmaya yetmemitir. zlenilen inkr politikas, uranlan hakszlklar srgnler, verilen hapis ve lm cezalar bu hakikatleri deitirememi, 1918 ylnda Osmanl ile Azerbaycan arasnda sergilenen dayanmann temelleri, kltrel sahadaki birikimler sayesinde tarih birer vaka olarak gnmze kadar ulatrlmtr.

CAHROLU, Prof Dr. Ahmet, 'Tarihin lk Tilrk Cumhuriyeti Azerbaycan^ Trk Kltr, N: 19, Trk Kltrn Aratrma Enstits, Ankara, JVysl 964. s. 15. Azerbaycan Eckhiyyah Tarixi, "Sosialist nqilb Areiesinde Edebiyyai (1917-1920)''. c.HL Qzil erqMelbeesi", Bak, 1957, s. 9.
337

Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi Sav W, zmir 2000, ss. 339-348.

HSAR ARLERNDE TARH VE MAZ FKR

Hfz TOZ

16 Mat 1950 tarihinde Ankara'da kartlan Hisar dergisi etrafnda bir araya gelen Munis Faik Ozansoy. Mehmet narl, lhan Geer, Gltekn Sinanolu, M. Necati Karaer, Fikret Sezgin, Yalya Bcnekay, O. Fehmi zelik, Hasan zzet Aralat adl gen airler, kendilerinden bir nceki edeb hareket olan Garipilerin (T. Yenilcr'in) sanat ve edebiyat ardaylanna tepki gsterirler. Zira Garipler. var olan birok eye kar kyorlar ve mevcudun birok ynn red veya inkr ediyorlard. Bu reddin veya inkrn iinde tarih ve nazi de nemli bir yer tutmaklayd. Hisarclar'n sanat eserlerinde tarih ve mazinin yan sra mill kltrmz, geleneklerimiz ve folklorumuz de arlkl olarak ilenir. Bu unsurlar adeta airlerin kltrel tavrlarna da etki eder ve bu kavramlar, airlerin iirlerinde kaynam halde, i ie girmi olarak bulunur. Bir nceki neslin (Garipilcr'in) bu deerlerden uzaklamas, Hisar airlerinin nnde ac bir tecrbe olarak duruyordu. Zira bu uzaklama, kendi kltrn tanmama, kltrel buhran ve eitli bunalmlarn yaanmas olarak kendisini gsteriyordu. Garipiler'de tarih ve mazi fikrinden uzaklama sz konusuyken, Hisarclar'da bu uzaklamalm aksine, tarihe ve maziye yaknlama ve sayg grlr . Ancak Hisarclar'da tarih ve mazi Fikri, bin yllk bir kltr tarihi olarak tezalr eder ve mazi onlara gre saplamp kalnacak bir yer olmaktan ziyade, kklerimizin uzand bir mekn ve g alnacak bir kaynak olarak ele alnr. Onun iin de Hisarclar. mazi ve tarihten uzak olmak yerine, ona daha yakn olunmas gerektii dncesi iinde olurlar. Mill bir edebiyat yaratma dncesinde olan Hisarclar, tarihe bak alan ile Mill Edebiyat'n maziye ve tarihe bak iinde olmular ve adeta Mill Edebiyat'm yeniden canlandrdmas grevini stlenmilerdir. Mill tarihimizi ilemiler ve Trk tarihini bandan sonuna kadar iirlerine konu edinmilerdir. Mill kltrden, tarihten ve geleneklerden uzaklamay 'soysuzlamak' olarak gren Hisarclar, Trk kltrnn dnyada sekin bir yere sahip olduunu sylerler. Tarih ve maziye yaklamay mill
Dr, E. . Trk Dnyas Aratrmalar Enstits.

Hfz Toz

kaynaklara ynelmek olarak gren Hisarclar, bu kaynaklara ynelmenin bir mecburiyet olduunun da altn izerler. Bundan uzaklamann bir tehlike olduuna dikkat ekerek; bunun ilericilik saylamayacam, asl ilericiliin mill kltre bal olarak yaplmas gerektiini vurgulayarak: "Gemile balar kopanp. onu hor grmek, ktlemek veya gemi klt rr gerek deerlerini inkr etmek lericilik' deildir; kltrszlk ve kendini bilmezliktir. Asl ilericilik, ilerlemee yn verecek ve ada medeniyet seviyesinde yerini tayin edecek olan mill kltrdr"'. derler. Hisar topluluunun nde gelen airlerinden Mehmet narl, mill kaynaklara ynelmenin mecburiyeti ve bunun da yenilikle birlikte olmas gerektii zerinde durur. Bu grn de narl: "Edebiyatmzn mill rengi, mill havay kaybetmeden gelimesini isteriz. Gen air ve yazarlarn zararl akmlara kaplmadan, soysuzlap zppelemeden cevherlerini ortaya koymalarn, mill sanala yeni sesler, yeni tadlar getirmelerini bekleriz. Mill rengi, mill havay kaybetmeden yeni olmak, yenilik yaratmak ok zordur. nce mill sanatn gelenekleri iinde yorulmak, sonra yenilii arayp bulmak gerek"2 szleriyle ortaya koyar. Bu cmleden hareketle, yenilik fikri iinde olan Hisarclar'in. bu fikre ulamann yolunu da gzel ve mill olmakla izdikleri grlr. Yalnz bu milllik, estetik kayg iinde kalnarak mill rengi ve mill havay kaybetmeyecek ekilde ve sanatn geleneklerine gre eser vemek eklinde olmaldr dncesini tarlar. Hisarclar'm dnemlerindeki sanatlardan farkllk gsterdikleri nemli noktalardan biri de tarihe bak alardr. Tarih, milletlerin hafzasdr. Ondan karlacak dersler vardr ve onu paylamak, millet olmann gereidir. Bunun uurunda olan Hisarclar, tarihe zellikle eilmiler ve tar iirlerinde kullanmak suretiyle, bir anlamda, millet hafzasnn diri kalmasn salamlardr. Onlara gre tarih, gurur kaynadr ve iirlerde de ilenmesi gereken bir konudur. Tarilin Hisarclarda iki ynl olduunu grrz. Onlarn iirlerinde hem slmiyet ncesi Trk tarihini, hem de slmiyet sonras Trk tarihini bulmak mmkndr. Bunu aada verilen iirlerde grebiliri/. "Malazgirt" adl iirde "Tannda", "stten bu gk kmedi, alttan yer delinmedi.", "Bilge Kaan, Kl Tigin", "Orkun Anllarr' gibi kelime ve msralarla slmiyet ncesi Trk tarihi; "Kulana okunan ezanla ad konmu", "ehir, "dini btn bir millet"', kendine dn iin byk tekne: Malazgirt" szleriyle de slmiyet sonras Trk tarili artrlr. iire gre Malazgirt. "Bilge Kaan, Kl Tigin ve btn tresiyle", "Trkln hamurunu yeniden mayalam"tr. "Bizim Trkm/" adl iirde ise, yine tarih ve maziye ait birtakm unsurlar bulabiliriz. iirde geen "Tiyan-an Kadr-Gan Dalan", "Kerkk", "Trkistan", "Osman Balur Han"; "Yzyllardm beridir Altaylardan Tuna'ya Bizim lrklcrimizdir sylenen Konuulan dil, bizim dilimizdir."
1 2

Mehmet nder; "Mill Kltrden Yana", Hisar Dergisi, Nu: 41, Mays 1967, s. 12. Mehmet mrl: "Bir Mucize mi Bekleniyor?1". Hisar Dergisi, Nu: 26, ubat 1966, s. 6.

Hisar irlerinde Tarih VeMazi Fikri

gibi kelime ve msralarda da gerek slm ncesi ve gerekse slm sonras tarihe ve maziye uzanma sz konusudur. Bahse konu olan bir dier iir de "Bar Balarken" adm tar. iirde 'Bar' oyunu ile tarih arasnda bir ba kurulur ve Bar'm tarihteki yerine dikkat ekilir. "ekirdek" adl iirde de Trk larili, hem slm ncesi, hem de slm sonras olarak karmza kar. iirde tekrarlanan "Bir bozkurt" szyle dn; "Bir ay yldzl Trk bayra resmi izer" szleriyle bugn kastedilir. Yani iirde hem slm ncesi Trk tarihine, hem de slm sonras Trk larilne atflar vardr. Bir baka deyile Trk tarihi, destanlar dneminden gnmze kadar bir bln lyalide iirde ilenir. Hisar airlerinden rnek olarak aldmz u iirlerde Hisarcilar'm tarihe ve maziye baklarm grmek mmkndr: MALAZGRT O ki. Anadolu'ya tedenberi tan: Asya'dan Aktopraa den cemre'nin ilki. Kulana okunan ezanla ad komnu Fatih Sultan Mehmet'in, Yunus Emre'nin ilki; Sinan*da kubbe, kemer; Yahya Kemal'de beyit. Binler, yamnda gazi; binler, ardnda ehit; nnde yz yllara, bin yllara deil ki Maher'e, at koturan dini-btn bir millet Ki mr al srtnda, adr altmda uzar; Bunlar: Ova talan. Tanrdafndan belki; Bunlar: Ouz Trkleri, Peenckler, Seluklar Ayn dili konuan, ayn soydan ocuklar Ki hepsi, gndoumda bir zlemle uyanm; Ve hepsi, en do'nun Trkleri kadar yiit. stten bu gk kmedi, alttan yer delinmedi Kendine dn iin byk tekne: Malazgirt Trkln hamurunu yeniden mayalam, Tarihe yolcu etmi nice bin civanmerdi Atmn terkisinde, binlerce Alpaslan'n, Bu ba-gzedi var ya. nice byk ustann 341

Hfz Toz

Vc nice kalramamn yzsuyma hrmet: Bilge - Kaan, Kl Tigin ve btn lresiyle Orkun Atlan'nn yllar sren d bu; Da, gl, rma: yanyla, yresiyle Asya'nn Avrupa'ya doni yry bu... Gltekin Smanolu BZM TRKMZ Bizim trkmzde gurbet var artk Hasret var, yrek var, toprak var balam Gnlmz smscak alan topraklar Tiyan-an Kadr-Gan Dalan"na dek uzar Kim demi vatanmz Edirne'den Kars'a kadar. Kerkk'te kurunlar anszn bizi vurur Srklenir sokaklarda basz cesetlerimiz Zulm bir haner gibi iimize olurur Bir maara devrinden arta kalan insanlar Kerkk'te kan kusturur... Uzar gider bir sesizlik inde Bir utan bir uca Trkistan topraklan Beyaz altn dediimiz pamuk tarlalarna reklenir yedi bal bir kzl ylan Ba kaldrsa esarete yeni bir Osman Batur Han Bebekler bile vurulur beiklerinde Kana boyanr Trkistan. Basm kanl izmeler toprana bir defa inenmi kara kalpaklar, temiz duvaklar Susmu minarelerinde mbarek ezan Prangaya -vurulmu bir malikimi gibi aresiz Boynu bkk Lrklerde gzeliiim Azerbaycan. 342

Hisar irlerinde Tarih Ve, Mazi Fikri

Bir kanl at sylenir imdi Krm'da Biz duyarz Krm'n ldren feryadn Bir byk destanla birlikle yemden yazacaz Kn m topraklarna Krm Trknn adn.

Balkanlarda byk, ksz kubbeler Minareler, adrvanlar, kervansaraylar Bizi syler anlatr Mimar Sinan'dan beri skp'te, Estergon'da, bir atar damar gibi Davullar, zurnalar ve serhat trkleri... Yzyllardan bendir Altaylarda Tuna'ya Bizim trkler imizdir sylenen Konuulan dil. bizim dilimizidir. Renk renk nak nak uzayan toprak deildir Kilnlerimzdir...

Yine bir da gibi, bir dev gibi dorulacaz Yeni bir ruh doacak topramzdan Tanyacak bizi dnya yeniden heyecanla Burma bymzdan, kalpamzdan. Bizim trkmzde gurbet var artk Hasret var, yrek var, toprak var balam Gnlmz smscak alan topraklar Tiyan-an. Kadr-Gan Dalar1 na dek uzar Kim demi vatanmz Edirne'den Kars'a kadar. Yavuz Blent Bakiler

343

Hfz Toz

BAR BALARKEN Seyrine gelenlere selma dur Millet iin deli gnl bizde bulunur Sava dn eden davul bizde bulunur Vur kardeim, o davula bir daha vur!

Boz-bulank akan seller durulur Yrek coar, dil akrak olur Mendiller ellerde bayrak olur Biz oynarken, kara toprak ak olur Bu davulu yeryzne ben dinlettim Bar tuttum dalarla omuz omuza Kara baht gldrmeye yemin ettim, Tarihe destan, an yaza yaza! Bizden rendi frtnay KopTar, Zigana'lar oruh gibi kkrer bizde damarlar Trk'n gz-bebeklerinde en gzel bahar, Bu oyunda boydan-boya vaian var! Seyrine gelenlere selma dur Millet iin deli gnl, bizde bulunur Sava dn eden davul, bizde bulunur Vur kardeim, o davula bir daha vur! Yalya Akengin EKRDEK Sularma ilk k yeli dediinde Uyannn, karmda ba karl dalar

344

Hisar irlerimle Tarii Ve Mazi Fikri

Yitik yldz kokulan gelir burnuma. Dme bir Trkmen yiidi damlar... Derim; nerelisin soyun, adn ne yiit? Der Trkm. Alma-Atah. Adm Balacan'dr aga.

Trk/ Alma-Alal Balacan/ Taa ve kuma/ Tahtaya kada/ Havaya ve suya/ Akakavaklarn dlerine/ Tavanlarn dilerine/ Pnarlarn talarna/ Atnn eyerine/ Evinin ak keesine/ Bir kl/ Br kitap/ Bir bozkurt/ Bir ay-yldzh Trk bayra resmi izer/ Soyut dlerini somu il atrr/ Eker toprana ekirdeim. Ay gelip bacaya yaslandnda, Kerpi duvarlarn yrei gm gm atar. Donanrm tepeden trnaa can, Dme bir Trkmen yiidi damlar - Nerelisin, soyun, adn ne yiit? - Krm Trkym, adm Bahadrhan'draga. Trk/ Krml Bahadrhan/ Grnen ve grnmeyen her yere/ Grnen ve grnmeyen hereye/ Mezarsz ehitlerin ruhlarna/ Tutsak lenlerin iskeletlerine/ Srgnlerin kaderlerine/ Tarihin sabnna/ Sabrn sabununa/ Bir kl/ Bir kitap/ Bir bozkurt Bir ay-yildzl Trk bayra resmi izer/ Soyut dlerini byle Somutlarr/ Eker toprana ekirdeim. Ku emerken asmadaki zm n, Kutsal bir kopuzdur bana akamlar. Buhara kuma gibi ezgiler dokurum. Dme bir Trkmen yiidi damlar...

345

Hfz Tuz - Nerelisin, soyun, adn ne yiit? - Ben Kerkk Trkym, adm slm'dr aga. Trk/ Kerkkl slm/ Petrol kokularna/ Umut dokularna gebe kularn kanallarna/ Yufka ekmein stne/ Ceylan gzlere/ Postaclarn antalarna/ Telefon direklerine/ Bir kl/ Bir kitap/ Bir bozkurt/ Bir ay-yld/l Trk bayra resmi izer/ Soyut dlerini byle somutlarr/ Eker toprana ekirdeini.

Davullar vurmaya balamasn m, alkalanrsn deniz gibi, yaarsn kar kar... Bir dadan bir daa uuranm atm, Karma bir Trkmen yiidi damlar... - Nerelisin, soyun, a dm ne yiit? - Kbrslym. Trkm. Adm Aslan'dr aga. Trk/ Kbrsl Aslan/ Araba karoserlerine/ Balklarn Pullarna/ Karncalarn dillerine/ Gelinlerin tellerine/ Alara/ Trollere/ Tfek demirlerine/ Kla kaplarna/ Gebe takvimlere/ Yeile/ Maviye/ Boz'a/ Kendi kanyla/ Sevdasnn dumanyla/ Bir kl/ Bir kitap/ Bir bozkurl/ Bir ay-yldzl Trk bayra izer/ Soyut dlerini Byle somullatrr/ Eker toprana ekirdeini/ Douda, batda, kuzeyde ve gneyde Ayn ses, ayn ezanlarla vakti meale yapar. Oralarda kardelerimin tm tutsak, Dme tutsak bir Trkmen yiidi damlar... - Nerelisin, soyun, adn ne yiit? - DeliormanJym. Trkm. Adm Sinan'dr aga. 346

Hisar irlerinde Tarih Ve Mazi Fih-i

Trk/Deliormanl Sinan/ Gzaltndaki camilerin secde Susuzluuna/ obanlarn korkusuzluuna/ Prangalara Telrglere/ TFR komyhonlarn plakalarna/ Karakol Binalarna/ Uzaklara giden trenlere/ Bulutlan yrlan Uaklara/ inde susturduu sese/ Durumaya aran Davetiyelere/ Var'daki yok'a/ Yoktaki var'a/ Hrriyet Yollarm kesen duvarlara/ Msr koanlarna/ Ttn Yapraklarna/ Greilerin kispetlerine/ Bir kl/ Bir kitap/ Bir bozkurt/ Bir ay-yldzli Trk bayra Resmi izer/ Soyut dlerini byle somutlatnr/ Eker toprana ekirdeini. Sulanma ilk k yeli dediinde Uyanrm, karmda ba karl dalar. Ruhum bir kartal gibi uzaklarda dner dolanr. Dme yaral vatanlar, karde lklar dolar. Trkm. Elbistanlrym. Adm Bahattin. Dinim slm; imzam kan grubum gibi belli benim.

Trkm/ Elbistanl Bahattin'im/ Uzatyorum ellerimi oaltarak/ Bayrak bayrak/ Bir elimde Balacan'm eli/ Bir elimde Bahadrlun'n eli/ Bir elimde slm'n/ Bir elimde Aslan'n/ Bir elimde Sinan'm eli/ Bir elimde kalem/ Besmeleyle Hmanizm bezirganlarnn ticaret karnelerine/ Devrim kolcularnn Ddklerine/ Bal'a soan suyu katan/ Temelli tabutunda temelsiz Yatanlarn taslarna tabaklarna/ Kedilerin sivri trnaklarna/ Gvercinlerin ak tylerine/ Hzm na /Bakra/ elie/ pee Ve selloza/ Dmann ahdamanna dayayacam jilete/ Putlar Kracam baltaya/ Kalk borusuna/ lk yardm antasna/ Sava plnlarna/ lk antolojilerine/B r kl/ Bir kitap/ Birbozkurt/

347

Hfz Toz

Bir ay-yldzh Trk bayra resmi/ Ve erozyondan kurtulmu yeni birTiirkive haritas iziyorum/ Ekiyomm toprama ekirdeimi/ Ekiyoruz topraklarmza ekirdeklerimizi... Bahatn Karako

348

Trk Dnyas -ncelemeleri Dergisi Sav IV. zmir 2000, ss.3~S9-359.

ALEV- BEKTA RNDE OSMANLI DEVLET

Mehmet TEMZK AN* Alev-Bekta edebiyatyla ilgili deerlendirmeler, birka kaynaa dayanlarak yaplmakta, bu kaynaklar arasnda ilk stray da, bu zmre edebiyatyla ile ilgili olarak hazrlanm olan antolojiler almakladr. Hatrlanaca zere. Alevi-Beku irlerinin btn iirlerini ihtiva eden "dvn" lan nn ilm metinleri, henz ha/.rlanamantr. Fuzl. Hayreti. Ncsn, Hatay ve Usl gibi tamamen veya ksmen "Dvn edebiyat" dairesine mensup birka nemli ahsiyetin "dvn"lar hari, "Halk edebiyat** dairesinde olan ve Alev-Bekta anlayn lam anlamyla aksettiren irlerin "dvrrlanm ilm neriyatlarna, yani tenkitli metinlerine sahip deiliz. Bu sebeple antolojilerin ve var olan tenkitli "dvrT'lann yannda muhtelif kiiler tarafndan hazrlanm Takat ilm kimlikten uzak "dvf'larla. eitli dergilerde yaynlanm iirleri de "kaynak metinler" olarak kullanmak durumundayz. Kaynak metinler arasnda ilk sray aldn sylediimiz antolojiler ise hemen hemen ayn iirleri ihtiva etmekledirler. Farkl iirlere yer verilmi olsa bile. bu iirlerin muhteva olarak ayn olduklar rahatlkla ifade edilebilir. Alnan iirlerin HakMuhamrned-Al, Muhamned-Al "bir"lini vurgulayan,bata Hz. Al olmak zere on iki imam metheden ve bu imamlara kar beslenen sevgiyi, ballk duygusunu aksettiren. Hac Bckta Vel'nin yannda dier baz mutasavvflar da ycelten metinler olduklar, bunlarn dndaki temalar ileyen iirlere pek yer verilmedii, daha ilk bakta dikkati ekmektedir- Mesel1. Turgut Koca. hazrlad antolojide Cevab adl Bekta irin hayal hakkndaki bilgileri zetler. "Bektalikten bahseden iirlerinden tane sunuyoruz."1 diyerek iir metinlerini verir. Bu cmle, antolojilere dahil edilen iirlerin enel karekt eristiin i aksettirmesi bakmndan nemlidir. Seicilerin bu tavr Alev-Bckta irlerin eitli konular hakkndaki dncelerinin kapal kalmas gibi bir sonu dourmutur. Antolojilerin bu temel zellii, bu zmreye mensup irlerin, pek ok hususta olduu gibi vatanda olduklar devlet hakkndaki dncelerinin de ak ve net olarak anlalmasn zorlat nnaktadr. Bununla birlikte, irlerin hayat lan hakknda verilen bilgilerle alnan baz iirlerden, Alev-Bekta irlerin Osmanl devleti hakkndaki

Ege niversitesi, Trk. Dnyas Aratrmalar Enstits , Uzman. 1 Turgut Koca, Bekfa-Alev airleri ve Nefesleri, Maarif Kitaphanesi Yaynlan, st. 1990, s.506

Mehmet Temizkan

kanaall eriyle birlikte devletin de bu kiilere ve bu kiilerin ahsnda bu zmreye kar taknd tavr lespit etmek mmkn olmaktadr. Hkim olan kanaat. Alev-Bekta zmrelerin Osmanl devletiyle kavgal olduklar, devletin basklarma manz kaldklar ve bu durumun tab bir neticesi olarak zaman zaman isyan teebbslerinde bulunduklar veya isyanlara youn bir ekilde itirak ettikleri ynndedir. Birka kitap ismi bile bu kanaatin ne kadar yaygn olduunu gstermeye yeterlidir: "Kalender Ayaklanmas", "Anadolu'da Alev Katliamlar'1.. "'Osmanllarda Alev Ayaklanmalar", "Toplumsal Bir Bakaldrnn deolojisi: Alevlik-Beklalik" gibi eser adlar, bu hkim kanaatin sonularndan baka bir ey deildir. Acaba bu hkim kanaatin doruluk derecesi nedir? Bnmu tespiti, olduka zengin bir edebiyata mlik bu zmrenin devletle olan mnsebetleriyle, iirlerinde dile getirdikleri devlet hakkndaki dncelerinin gzden geirilmesiyle mmkn olacaktr. Her eyden nce "farkl din anlay" ortaklna sahip olan kesimlerin, patlak veren isyanlara ilirak etmi olmalaryla, srf "din anlaytan sebebiyle isyan etmek zorunda kalm olmalarm birbirinden ayn dnmek ve deerlendirmek gerektiini kabul etmek mecburiyetindeyiz. Osmanl'nn egemenlii altndaki topraklar zerinde zaman zaman bir takm isyan teebbslerinin olduu ve Alev-Bekta anlayna sahip insanlarn da bu teebbslere itirak ettii bilinmektedir. Bu tespiti yaptktan sonra bu itirakin yegne sebebinin "farkl din anlay" olup olmadn anlayabilmek iin bu insanlarn kuruluundan yklna kadar devletle olan karlkl ilikilerini gzden geirmeye balayabiliriz: Alev-Bekta zmreye mensup olan herkesin gnlden bal olduu ulu kii hatrlanaca zere Hac Bekta Vel'dir. Tarikata adn veren ve btn Alev-Bekta airler zerinde byk bir tesiri bulunan bu ztn Osmanl devletinin kurucusu Osman Gz ile olan mnsebetleri hakknda eski Bekta menakbnamelerinde bir takm rivayetlerin bulunduu bilinmektedir. Vel'nin Osman Gz'ye hitaben "Sonun nnden gr gelsin."2 eklinde dua ettii zikredilmektedir. Ayn ekilde Yenieri ocann ilk kuruluunda da bu alsn hayr duada bulunduu rivayet edilmektedir3. Abdal adl bir Bekta irinin "ecaatla nazar klm yenier kullarna ol Seza old ana ann n fursat- kbr"
4

eklindeki ifadesi, yukardaki rivayete olan inancn mahsulnden baka bir ey deildir. Hac Bekta Vel'nin gerek Osman Gz ile olan mnsebetlerinin, gerekse Yenieri tekilat hakkndaki hayr duasnn tarili olarak doru olup olmad tartlabilir; fakat doru olmasa bile, geni halk kitleleri tarafndan o ekilde kabul edilmi olmas nemlidir. Yenieri oca devletin resm bir kurumudur, Bekta tarikyle de deta zdelemitir. Kaynaklarda Bekta airlerin hayatlar hakknda bilgi verilirken, pek ok airin bu ocaa mensup olduu ve nemli mevkilerde bulunduu ifade
2
3

a.g.c, s. 291 F. Babinger, F. Kprl, Anadolu 'da islmiyet, insan Yaynlan, st. 1996: s. 65 Turgut Koca, a.g.e., s. 42

350

Alev- Bekta iirinde Osmanl Devleri

edilmektedir. Daha ak bir ifadeyle bu kiiler, devletin birer memuru, birer kumandandrlar. Bu durum bize hem bu kiilerin devlete, hem de devletin bu kiilere olan ball ve itimad hakknda bir fikir vermektedir. Kaynaklardaki ifadelerden bazlar yledir: Teslim Abdal: Yenieri ocann Halfe Babas, yani Byk Baba Efendi idi . Bu Bekta ir Kanun Sultan Sleyman ile birlikle Badat seferine bi/.zm kmlns ve bu seferle ilgili gzel bir iirde sylemitir. Bu iir de dikkatimizi eken nemli bir nokta. Alev-Bekta merepteki bir kiinin Snnliin temsilcisi olarak grlen Osmanl hkmdarna. Hz. Ali ile birlikte on iki imamn yardm elliini sylemi olmasdr. stelik Badat elri bu tarihlerde i bir devletin hakimiyeti altnda bulunmaktadr: Ar/ulam gelir koca Badad' al Sleyman ba telli geliyor Yardmcs olan on iki imam n sra serdr Ali geliyor Yz bini birden der Allhm Allah Yz bini der Lilahe-illaJlah Yz bin kalan var, yz bin de siph Yz bini de darpl, all geliyor M'minler H eker, mnafk erir Mf minin muradn ol Hd verir Yz bin de zrh geymi sipahi gelir Yz bini de Bedir Hanl geliyor Teslim Abdal der ki, hep canlar can Bunca S l ey manlar dnyada han Yz bin nutku vardr, yz bin de cam Yz bin de kolu kolakl geliyor
0 5

Kul Himmcl: Yenieri ocandan emekli olmutur7. Ged Musl: Yenieri ocana mensuptur. Cezayir'de yaayan Yenieri airlerindendir".
5
6

a.g.e., s.283 Cahit ztei; Uyan Padiahn, Milliyet Yaynlar, LsL. 1976, s. 24 Turgl Koca, a.g.e., s.163

351

Mehmet Temizka

Sn: Yenieridir, sonralar sipahi ocana geerek oradan emekli olmutur . Hiisrev: Sancak beylerinden Karagz Bey'in oludur. Yenieridir. Kilidbahir 10 kalesi kumandanl yapmtr . l: Yenieridir, gzel lrk sylemesi sebebiyle IV. Murad'n dikkatini 1 ekmi ve onun hanendeleri arasna girmitir *. Ak: Yenieri ocanda yetimi bir ozan olduu sanlmaktadr12. Yenieri ocana mensup olmalar dolaysyla devlete hizmet eden Bekta irlerin yannda, bu ocaktan olmayp orduda grev yapan Bekta irler de bulunmaktadr. Bu durum mezkr zmreye mensup olan kiilerin ordu iindeki varlklarnn Yenieri oca ile snrl kalmadm gstermesi bakmndan ayr bir nem tamaktadr. Bunlarn bir ksmyla ilgili olarak yaptklar iler ve katldklar seferler hakknda daha da detayl bilgiler sunulmakladr. Bunlardan bazlar da yledir: Serezli Pir Su tim: Kesriydi Kasm Baba ve Konial Hseyin Babalar ile Yanya fethinde bulunmutur. Yanya fatihi Arslan Paa "yi savalarda korumulardr. Ftuhat erlerindendir13. Abdal Musa: Anadolu Alevliinin temel talarndan biridir. Bcktaler. Hac Bekta Vel'nin amcas Haydar Ata'nn olu Hasan Ga/.'nin olu olduuna inanrlar. Bektaerin en byk iki dergahndan biri Abdal Musa acunadr. Abdal Musa'yla ilgili olarak Akpaazde "Orhan devri geldi, gazalar etti." ve Tac't-Tevrh "Orhan Gz ile Bursa fethinde bulunmutur.v demekledir14. Balm Sultan: Dimetoka'daki Kzl Deh Sultan (Seyyid Ali Sultan) derghnda posl-nn ken 1499 ylnda ikinci Bayezid'm ars zerine stanbul'a gelmi ve tekrar Dimcloka'ya dnmemitir15. Sersem Ali Baba: Kanuni tarafndan Anadolu'da Celali isyanlar ve zellikle Kalender elebi isyan patlak verdii srada ileri yattrmak iin Hac Bekta'a dnmesi ferman olunmu ve o da bu emri yerine getirmitir16. Otman Baba: Keramet sahibi bir zttr. Ftih'in stanbul'u alacan yllar nce bilmi, ayn, gnn ve yln bir gn seferden dnmekte olan II. Mehmed'e mjdelemi, Ftih tarafndan uzun sre sarayda barndrlm, fakat daha sonra eitli sebeplerle saraydan uzaklatrlmtr. Dervilerine hitaben "Horasan erlerinin cmle

smail znen, Alevi-Bekta iirleri Antolojisi, Kltr Bakanl Yaynlan. Ank. 1988, C.TTT.s.41 3 a.g.e. , C. II. s 549. 10 a.g.e.C. IIs.575. 11 a.g.e., CIH s. 61. , . 12 a.g.e., s. 147. 13 Turgut Koca. a.g.e., s. 145 14 smail znen, a.g.e. C. 1, s. 203 15 a.g.e., C.n,s. 16 10 a.g.e. ,s. 83

352

Alevi- BeMa iirinde Osmanl Devleti alemin ba tac, Ouz dilinin de cmle dillerin atas ve desteklerinin de Ouz dili 7 konuana olduu" nu syledii Cemal Kutay tarafndan bildirilmektedir' . Gl Baba: Ftih Sultan Mehned. II. Bayezd, Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Sleyman zamanlarnda yaamtr. Kanuni ile birlikte Budin kuatmasnda bulunmu, ell dm ve cenaze namaznda bizzat Kanuni Sultan Sleyman da hazr 18 bulunmutur. Misali mahlasryla iirler yazmtr . Hayal Bev: Karnini Sultan Sleyman devrinde sancak beylii yapmtr19. Fuzl: Bekta edebiyatnn yedi byk airinden biri olan Fuzl, Kanuni Sultan Sleyman'a Badat'a giriinde be kaside yazmtr. Bu kasidelerden birinde. Kanuni Sultan Sleyman' Hz. Sleyman'a benzetmi. O'nu sallar ah, karalarn ve denizlerin hkmdar gibi vasflarla methetmitir. Kld mehr- Arab fetl-i Acem tarihini Geldi Burc-i Evliya'ya pd-h-i nm-dr Ruen etti adiden her gesinde bir er Car etti feyzden her mlkne bir cybr Pd-h-i bahrber Sultn Sleymn- Vel Server-i shb-nazar h-en-h-i efkat-ir lemin vasfn Sleyman mlk derlerse n'ola un Sleyman'dan Sleyman'a kalptr yd-gr20 Kul Mustafa: Bekta bir air olduu bildirilen Kul Mustafa IV. Murad'in Badat seferine katlm ve Badat' Osmanllardan alan Badat ah al Abbas'a hitaben u trky sylemitir: Gaziler keskin t ahp eline Dkerler kann Irak lne Ser veririz imamlarn yoluna h ne ak ettin aldn Badat' Mustafa eydr. gel etme inadn
17 18 19 20

a.g.e, s. 109 a.g.e..s. 345 a.g.e. ,s.5O5 Prof. Kenan Akyz, Sheyl Beken. Do. Dr. edit Yksel, Dr. Mjgan Cumhur. Fuzul Divan, Aka Yaynlan, Ank. 1997, s. 52-54 353

Mehmet Tenizkan

Niee kerre kendi kendin snadn Sultan Murd krar kolun, kanadn h ne akl eltin aldn Badad'
21

evki: Manastr Askeri Lisesi'ni ve Harbokulnu bitirerk piyade subay olmu, 1897 Yunan savama katlm ve 1908 ylnda Bulgar konilacleri tarafndan ehit edilmitir 2 . Sdk Baba: Deniz subaylndan emekli olmutur23. Edib Harab: Deniz Levazm Binbal yapmtr24. lk devirlerinden son devirlerine kadar devletin yannda ve hizmetinde bulumu olan Bekta airlerin bu tutumu, yeni devletin, yani Trkiye Cumluriyeti'nin kurulu yllarnda da devam etmitir. Kaynaklarda Birinci Dnya Sava ile Kurtulu ava'na aktif olarak katld ve Atatrk'n yannda yer ald zikredilen airlerin says hi de az deildir. Devlete ballk fikrinin Trk kimliinin en eski unsurlarndan biri olduu dnlrse, eski Trk an'ailelerini daha fazla yaatan Bektailer iin, /.ale aksi bir tutumun dnlmesi bile imkan dahilinde deildir. Yeni devletin kurulmas iin verilen mcadelelere aktif olarak katlan Alev-Bckla airlerle ilgili baz kaytlar da u ekildedir: Cemaleddin Celebi: Birinci Dnya Sava'nda. Yeil Ordu (Mchidin Alay) yu oluturarak dou illerini Ruslardan kurtarmak iin Erzurum'a dein gitmitir. Kurtulu Savanda Atatrk ile yakn iliki iinde bulunmu, Amasya toplantsna katlm, Atatrk'n desteklenmesi iin lke apnda almalar yapmtr25. k Stk Baba: Kurtulu Savama katlmtr. Yurdun eitli cephelerinde dmanla savam, yeni Trk devletinin kurulmasn "Maksat yerini buldu." eklinde ifde etmitir: Vakit tornam oldu, ileler doldu Gel gc/.clim bizim illeri imdi Elhamdlillah maksat yerini buldu Seslendi mahabbet telleri imdi20 Yed i har i": Birinci Dnya Sava srasnda Osmanl Rus savalarna katlmtr27. Kzm Baba: Topu subay olarak Balkanlarda grevlerde bulunmu. Kurtulu hareketinde "mim mim" grubunda almtr2*.
21
22 23 24 25 26 27

Cahit Oztclli. a.g.e., s. 37 smail z m c n , a.g.e., C.1V, s. 419 Turgut Koca, a.g.c, s. 568 a.g.e.. s. 663 smail zmen, a.g.e., C.IV. s. 539 a.g.e., s. 560 a.g.e, C.V, s. 73

354

Alev- Bektai iirinde Osmanl Devlet

Selman Cemali Baba: Kurtulu savamda Denizli'ye gelmi, ulusal kuvvetlerde 29 grev almtr . Zikredilen rneklerden de anlalaca zere, irlerin Alev-Bekta merepte olmalar. Osmanl hkmdarlarnn taltiflerine engel tekil etmemi, nemli devlel hizmetlerinde ve mevkilerinde bulunmalarna mai olmamtr. Hatta al smail'in sohbet arkadalarndan olan ve ah smail'e duyduu saygdan dolay "ah" mahlasm alan air. aldran savandan sonra stanbul'a gtrlm ve sanatna orada devam etmitir. Latifi tezkiresinde kendisinden vgyle sz edildii belirtilmektedir30. Ayn ekilde Fuzul'nin de "Beng Bdc" adl mesnevisini. h smail'in zbek hkmdar cybek Han' yenmesi zerine yazd bilinmekte; ;'Bde"nin atak ve cevval olan h smail'i "Beng"in ise mtevekkil ve hareketsiz olan Osmanl Hkmdar kinci Bayezd' temsil etlii sylenmektedir31. Ancak Fuzul'nin bu anlay Badat'a giren Osmanl hkmdarna kasideler yazmasn da, Osmanl'nn madd ve manev iltifatna mazhar olmasn da engellememitir. Daha ak bir ifadeyle "din anlay" belirleyici bir faktr olmamtr. Osmanl idaresinin iltifatna mazhar olan pek ok Alev-Bekta ir yannda, gazabna urayan airlerin de bulunduu bilinmekledir. Ancak devletin gazabna uramalar "farkl din anlay"lan sebebiyle deil devlete kar takndklar tavr sebebiyle olmutur. Zaten Alev-Bekta edebiyatyla ilgili kaynaklarda bu dunrm ak ak ifade edilmektedir. Bununla alakal birka rnek yledir; Kalender elebi: Kanuni Sultan Sleyman tarafndan karlan ar bir toprak vergisi yznden baz Trkmen gruplan ayaklanm, bu ayaklanmann banda da Kalender elebi bulunmutur32. Yani Kalender elebi'nin idam inancyla alakal olamayp. ekonomik bir kaygdan kaynaklanan bir ayaklanmaya bakanlk etmesi ile alakaldr. Pir Ali: al Kalender ayaklanmasna katld ve onunla grt. "al, Mehdi77 kelimeleriyle and kiinin ah Kalender olduu belirtilmektedir. Aadaki iir, irin duygularn ok ak olarak aksettinnektedir. Mehdi, ah Kalender; Yezid ise Osmanl'dr: Hey Yczid yanma kalr m sandm Nice intikamlar alnsa gerek Mehd kar ise nic'olur halin Heybetli ksleri ahnsa gerek Gazi Mehd bir gn Urum'a kar Yezd kalasm hem burcun ykar
28
29 311
31

32

a.g.e. f s. 2] 5 a.g.e..U37 a.g.e., C. H, s.191 Nihal Sami Bunad, Resimli Trk Edebiyat 7n7)/MiIli Eitim Basmevi, tst.1971, c.I,s.548 tsmuil zmta,ii.g.e. s s.23-24 355

Mehmet Temizkan

Sanma ki Osmanl yanna kalr TanrTnn aslan ah olu gelir Darb ile elinden tahtn alr Harabende erkan srlse gerek33 u iki beyit de ayn airindir: Osmanl oluna gcmz yetmez Bize lklerin Ye/idler etmez. Osmanl bu dnya sana da kalmaz Zannetme bu kan aholu almaz34 Kul Nesimi: ran Safav ahlannea Anadolu zerinde egemenlii salamal yolunda srdrlen siyasal abalara katlm ve bu yzden de kovuturmalara uramtr35. Al i olu: Mridi Dcdcnoh ile birlikte bir ayaklanma hazrl srasnda tutuklanp yarglanmtr. Cahil ztelli de bu iki ir-derviin iirlerinden hareketle "eyh BedrcUhrin anld ve vatl yer olan Serez'de gizli bir toplant yaptklarnn anlaldm" syleyerek ayaklanma hazrl iinde olduldarm teyit etmektedir3''. DedcmoAlu: Safavler yaranna bir takm e}rIemlerde bulunu ve tutuklanarak 37 cezaland n 1 nutr . Pir Sultan Abdal: Zamann ok nemli bir merkezi olan Badat, hatrlanaca zere sk sk el deiLirmi bir ehirdir. Bazen Osmanllarla bazen de Safavlerin hakimiyetine gemitir. Bu ehir nce Kanuni Sultan Sleyman taralndan Osmanl topraklarna katlm, Gen Osman'n ldrlmesinden sonraki karklklar srasnda tekrar Safavilerin eline gemi. Drdnc Murad devrinde ise bir defa daha Osmanl hakimiyetine girmitir. Bu hadise zerine mehur Alev-Bekta ozam Pir Sultan Abdal al Tahmasb'a sitemlerde bulunup Osmanl'ya hakaretler savurduu ve Osmanl'y "Yezd" olarak adlandrarak, dman Anadolu topraklarna davet ellii u iiri sylemitir:

33
34 35
36

a.g.e., Cm.s.17
a.g.e., s.18 a.g.e., s.31 Cahit ztelli. Pir Sulum Abda!, Milliyet Yay. st. 1 9 7 1 , s. X L V Cahit zlclli, Bekta Glleri, zgr Yay. st. 1985, s.356

37

Alev- Bekta iirinde Osmanl Devleti

Gzel ah'm ok yerlerden grnr Asl nedir, niye verdin Badad' Ak 1 edemedik senin srrna da Gzel ah'm niye verdin Badadi eksen de askerini gelsen di Hac Bekta Ham'na konsan idi Krsan ol Yezd'i olmaz m idi Ah Hnkar"im niye verdin B a d a d i

Bekta airlerin ok fazla al indi klan hadise, 1826 ylndaki Yenieri ocann kapatlmas olmutur. Bu ocan kapatlmasn tartmak, konumuzun dndadr. Ancak, bizzat Yenieri oca men su pl arm n kapatlma hadisesini davetkr faaliyetlerde bulunduklar, tarih bilgi ve belgelerle ortadadr. Gen Osman' bomalar. Drdnc Murad'm nnsalibi Musa elebi'yi paralayarak ldnneleri akla ilk gelen rneklerdir. Kendisi de bir Yenieri olan Kul Mustafa'nn Yenieriler tarafndan hallledilen Gen Osman iin yazd at. larih bir belge niteliindedir. Gen Osman'n azndan yazlan bu atta imam Hasan ile mam Hseyin'in Gen Osman'n yoldalar olduu sylenmekledir. Bu iki imama balln en temel vasf olduu Bektalikle deta zdelemi olan Yenieri ocann Gen Osman' halletmi olmas, eski ve lakik kimliklerinden ne kadar uzaklam bulunduklarn gstermektedir: Gzyim, dnyada ettim savam Ahir son demimde dktler yam mam Hasan, Hseyin driir yoldam ehit oldum bana zulm deildir.39 Sultan Osman'n ldrlmesi btn imparatorlukta, Yenieriye kar byk ve genel bir nefret uyandrm, bu ruh hali ile yazlan bir destanda Yenieri ocann piri saylan Hac Bekta Veli'ninbile, artk Yenierilerden yz evirdii tasvir edilmitir.40

3B

411

Caldl zlclli; Uvan Padiahm, Milliyet Yuy. st. 1976, s. 418 Cahit ztclli: A.g.e.. s. 27 a.g.e..s30

357

Mehmet Tenizkan

Bu ladiselere ramen, bu ocan kapatlmas, Alev-Bekta irlerin tepkisine ve bu vesileyle devlcle ar ithamlarda bulunmalarna sebep olmutur. Ak olarak grlmektedir ki, bu ithamlarn sebebi, kesinlikle din deildir. Hakk adl bir Bekta airin aadaki iiri devlete bu vesileyle yaplan ithamn arln gzler nne sermektedir: Kavm-i Yczid Yezidliin bildirdi Yeti Allah, y Mhammed, y Ali Srgn edip her dervii ldrd Yeti Allah, y Muhanuned, y Ali Trbelerin ykldn grdler Yezidler ferah edip gldler Her dervii bir diyara srdler Yeti Allah, y Muhanuned, y Ali Sene bin iki yz krk iki aman Dnyada bu fesat olmutur ayan Simden sonra srlmez oldu erkan Yeti Allah, y Muhanrmed, y Ali41 Rz adl bir baka airin u drtl de ayn ruh halinin ifadesidir: (nc msradaki tarih yanl olup 1242(1826) kastedilmi olmaldr.) Okuyup zikrettik biz yarn adn Sundu azmza lezzetin tadn Biz bin yz krk bein yedik tokadn Bize bundan gayr sille olur mu 42 Osmanl devletinin uygulamalarna kar kan Bekta irler olduu gibi; Kurtulu Sava aleyhtarl yapan irler de olmutur. Mesela Derv Ruhullah adl Bekta ir. mtreke dneminde. Ulusal Kurtulu Sava aleyhinde bulunmu, zaferden sonra Yunanistan'a kam ve orada lmtr43. Osmanl idaresinin, ayaklanmalara ve ayaklanmalara nderlik edenlere kar tedbirler alrken son derece hassas davrandLkendi halinde olan vatandalarm
41

a.g.c. s. 115-116 smi I Ozmen, a.g.c. ;.IV. s.427 Turgut Koca, a.g.e., s.714.

358

Alev- Bekta iirinde Osmanl Devleli

incitmemeye zen gsterdii gzden uzak tutulmamaldr. Cahit ztelli'nin "Babakanlk Arivi Mhimine defteri No: 81) Sayfa: 19 Hkm: 49" dan sadel etirerek aktard bir padiah hkmnde "Tanr yolundan sapan, eriat d birok kt iler ileyen, Kzlba bal giyinip al mibleri olduklarm syleyen, nice mslmanlan batan kmasna.... sebep olan kiilerin kanun yoluyla mahkeme edilerek gerein meydana karlmas ama bu bahane le kendi halinde olann kanuna aykr olarak incitilmekten saknlmas" ferman olunmaktadr44. Sonu olarak Alev-Bekta zmrelerin sesi durumunda olan (emsil etlikleri kesimin duygu ve dncelerini msralanna dken Betas irlerin genellikle Osmanl devletine sadk, devletin baars in rpnan, seferlere katlan, sefere kan hkmdar veya beylere methiyeler dzen kiiler olarak grldklerini sylemek mmkndr. Bununla birlikte devletle kavgal oUu, devletin aleyhindeki faaliyetlere itirak eden halla baka bir devlet adna faaliyetlerde bulunan Bekta irler de olmutur. Osmanl devleti de devlet olmann bir gerei olarak bu kiileri kovuturma ve cezalandrma yoluna gitmitir. Ksaca sylemek gerekirse, aleyhindeki faaliyetlere katlanlar cezalandrm, kendisine hizmet edenleri de mkafatlandrmtn ceza veya mkafatn ls "din anlay" olmayp "taknlan tavr" olmutur. Bu tespiti yaptktan sonra. tamamen ekonomik bir ikayetin mahsl olduu anlalan ve deta bayrak I atrl maya allan alvar allak Osmanl Eeri kaltak Osmanl Ekende yok biende yok Yiyende ortak Osmanb45 eklindeki drtln, hem Alev-Bekta zmrelerin hem de temsilcileri olan Bekta irlerin devlet hakkndaki hakim kanaatlerini yanstmaktan uzak olduu rahatlkla sylenebilir. Hatifi adl baka bir Bekta airin u ifadesi de, yukardaki drtlk kadar mehur olmamakla birlikte, bu zmrenin Osmanl hanedan hakkndaki farkl bir kanaatini yanstmas bakmndan kaydedilmeye deer bir drtlktr: Ba-emr-i li-i meihat-penh Vl-i vilyet eriti n-gh Payidar eylesin Hazreti Allah Hnedn- pk-i Al-i Osmaru46

Cahil lelli; Pir Sultan Abdal, Milliyet Yay., st., 1971, s. 45-46 smail zinen: a.g.e., CL s 16 Sadeln Nzhet (Ergn), Bektai airleri. stanbul 1930, s. 176.

359

Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi Say IV, zmir 3000, ss. 361-374.

COKTURKLERDE GELENEKLER VE DN NANLAR

Yazan: Prof.Dr.Lin Gan , . , eviren: Eyp Sarta*

Gktrkler eski alarda in'in kuzeyinde yaam gebe bir millettir. Gktrklerin en st yncci tabakas Aina Ailesi idi. VI. yzylda Dou Trkistan'n kuzeydousunda siyasi bir g olarak ykselmeye balamlar, daha sonra Gobi l;nn gney ve kuzey kesimi ile Orta Asya blgesine doru genilemilerdir. 552 ylnda yine Ama Ailesine mensup Turnen. Gob blgesinde siyasi otoritesim kurmu, 742 ylnda ise Ba Gktrklerden Aina Xin'in siyasi gcn kaybetmesiyle in'de ve Oita Asya'da yaklak olarak 200 yllk akf siyasi tarihi sona ermitir. Gktrkler. in ve dnya tarihini geni apta etkilemilerdir. Bu alna, onlarn toplum sistemiyle ilgili olarak gelenek ve din asndan konuya yaklamay amalamaktadr. 1. GELENEKLER Gktrklerde evlilik gelenei ile ilgili olarak, genelde cenaze trenlerinde e seme uygulamas grlmektedir. in kayna Bei Surdaki 1 "Gktrk Kaytlar" blmnde konu le ilgili u bilgiler bulunmaktadr: "Cenaze treni yaplaca zaman gen erkekler ve kzlar en g/.el elbiselerim giyerler ve cenaze yerine gelerek orada karlarlar. Eer erkek herhangi bir kz beenirse, evine dndkten sonra bir yaknn kzn evine gndererek onu istetir. Kz taraf genellikle bu istei geri evirmez. Bu tr e seme yntemi Bozkr Blgesi zelliini yanstmakladr". nk gebe ekonomisi olduka dankt. Gebe hayat srekli yer deitirmeyi gerektirdiinden, gen kzlarla erkeklerin normal zamanlarda gnlk hayatta karlama olana ve uygun yer bulmak zorluu vard. Kzn peinden

Ar. Gr.. E. . Edebiyal Fakltesi Tarih Blm. 13u kitap, Tan devrinde yaam oli tarihi Li Yanshou taralndan yazlmtr. 386-618 ylkn arasn kapsayan dnemin olaylarn anlatr. (evirenin notu.)

Eyp Santa giderek evlenme isteini bizzat iletine imkan da kolay olmadndan, cenaze trenleri e semek iin en uygun yer ekline dnmtr. Bei Shrda yer alan bir kayda gre, Gktrklerde bir gelenek daha vard ki o u idi: "Baba, amca ve karde ldkten sonra, lenin olu, erkek kardei veya (kardeinin olu) vey annesi ile veya kardeinin kars ile evlenirdi. Ayn ekilde amca ldkten sonra, yeeni onun sa kalan karsyla evlenirdi. Sadece kabile reisleri kendilerinden bir sonraki kuaa mensup olanlarla evlenemezlerd. Buna bir rnek verecek olursak: inli prenses Sui Yicheng. nce Gktrk Kaan Qi Min ile evlenmi, sonra srasyla Qi Minin olu Sh Bi Kaan. Sh Bin'in kardei Chu Luo Kaan, daha sonra ise Chu Luo'nn kardei Jic Li ile evlenmitir.2 Bu rnek bi/.e gstermektedir ki. Gktrklerde bu tr evlilikler halk arasnda ve yneticiler arasnda birlikte devam etmitir. "Kabile reisleri kendilerinden sonraki kuaktan olanlarla evle nem czl er" kuralm gznne alrsak, eski Trklerde (Gktrkler) evlilik sisteminin belli bir snr dahinindc zorlama karakterinde olduunu, bu nedenle bu tr evliliin Gktrkler arasnda sadece bir eit evlilik gelenei olmayp, ayn zamanda bir tr evlilik sistemi oluturduunu grrz. Bei Slu'daki "Bat Blgeleri" adl blme gre, Gao Chang3 hkmdar Q Jian lnce olu Bo Ya babasnn yerine tabla km ve Gktrkler kendi gelenekleri uyarnca Bo Ya'nm vey annesi - ki Bo YaTmn vey annesi Gktrk kaannn kz idi- ile evlenmesini istemilerdir. Bo Ya uzaun sre bu istee direnmi, fakat basklara daha fazla dayanamayarak , sonunda bu gelenee uymak zorunda kalmtr. Anlalaca zere, bu tr evlilik belli bir zorlama karakterine sahip bir sistemdir. Bu gelenek VU. Yzyln bana kadar devam etmi, zellikle Bat Gktrk toplumunda olduka yaygn olarak grnmtr. inli Budist rahip Hi Li'nin yazd "Da Tang S En S San Zang Fa Sh Zhuan" * adl eserin ikinci blmndeki bir kayda gre Tong Yabgu Kaarn byk olu Da Du ad ldkten sonra, byk olu Te Lechuan "ad" olarak onun yerini alm, bunu takiben de vey annesiyle evlenmitir. Yine buna benzer bir rnek Sui S hu5 adl in kaynann Gktrkler blmmde yer alan bir kayda gre Ni Li Kaan lnce, olu Da Man tahta gemi ve "Nje Chulo Kaan" unvann almtr. Bu kaann annesi Qiang Sh kocasnn kardei Bo Sh Tegin ile evlenmitir.Bu da kardein karsyla evlenme geleneine bir rnek tekil etmektedir. Bu gibi vey anne ve karde karsyla evlenme gelenei sadece Gktrklerde deil. Hunlar, Wusunlar ve Juan-Juanlar gibi in'in kuzey blgesinde yaam dier gebe milletlerde de grlr. Bu tr gelenein ortaya k nedenlerinden birisi, ilkel toplumlarda griilen grup evliliinin kuaklar boyunca aktarlarak Du You, Tong Di cm, blm 197, Gktrkler ksm 1. Orta Asya'nn nemli bir geit blgesinde kurulmu eski bir devletin addr. Han-Tang dnemleri arasnda hunisi daima nemini korumutur. Dou Trkistan'daki Turfan ehri , Gaochang devletinin kurulduu blgede yer almaktadr. (.N.) Bu eser nl inli Bdst rahip Xuan Zag'm hayatn anlatr. (.N.) in'in Resmi 24 Tarihinden birisini oluturan tarih kitabdr. 85 blmden oluur. Tang devrinde yaam olan Wei Zh tarafndan yazlan bu eser; 581 ylndan 618 ylma kadar cilan tarihi olaylar anlatr. (.N.)

362

Gktrklerde Gelenekler Ve Din nanlar

sregelnesi, bir dier neden de klanlarda grlen d evlilik sistemini varldr. Baba veya kk-byk karde ldkten sonra., dul kalan vey- dul anne ve dul yengeyi ayn klan iinde alkoymak amacyla, lmden sonra sa kalanla evliliin devan ettirilmesi gelenei (sistemi) tatbik edilmitir Bylece dul kadnn kendi klanndan ayrlmas, tekrar evlenerek baka bir klana gitmesi nlenmi oluyordu. Ayrca bununla dul kadnn, klann gc ve nfusu korunmu oluyordu. Daha sonra toplumlarn liretim gcnn artmasyla zel mlkiyet sistemi gelimi, ahsi mlkiyete ait evlerin (ailelerin) loplmda balatt ekonomik fonksiyon giderek klann fonksiyonunu geride brakmtr. Bu dnemde dul-ivey anne ve dul karde karsnn klanda alkonulmas ve eitli geleneksel uygu I a malam kuaklar boyunca devam ettirilmesi gelenei ve klan nfusunun konulmas, bir ailenin veya bir kabilenin alan insan gcnn ve aile-kabilenin retim gcn arttran ekonomik fonksiyona dnmtr. Gktrkler VI. yzylda tarih sahnesine ktklar srada. Gktrk toplumu, lkel klan sisteminden Kle Toplumu sistemine girmilerdir. lkel Toplum dneminden ktklar srenin ok uzun sre olmamas uedeiyle, ilkel dnemin her trl gelenekleri babadan oula aktanlagelnir. vey anne ve karde karsyla evlenme adetleri buna bariz bir bir rnek lekil etmektedir. Her ne kadar b gibi evlilik adetlerinin dayand tarihi artlar (grup evlilii ve klan ii evlilik) ortadan kalkm veya geerliliini gnden gne kaybetmi ise de yeni artlar (aileler ve slaleler) tekrar eski adetlerin yerini alm ve bu tr gelenei desteklemitir. te bu dunun, Hunlar. Wusunlars Juan-juanlar ve Gktrkler arasnda kuaklar boyunca devam ettirilen bu evlilik geleneinin sebebini oluturmutur. Tarih kaytlarna gre. Gktrklerde l gmme trenleri yle yaplrd: l nce adrda bekletilir, oullar, torunlar ve kadm-erkek btn akrabalarnn her biri at ve koyun keserler, bunlar l adrnn nne sergileyerek, kesilen hayvanlar lye kurban olarak sunarlar. Bunu takiben akrabalar, ata binerek adrn etrafnda yedi kez dolarlar. lerinden birisi adrn nne gelip yzn bakla izerek yas tutmaya balar. Kan ile kark gz ya dkerler. Bu hareket yedi kez tekrarlanr. Bunun arkasndan belli bir tarih lesbit edilerek, lnn salnda kulland eyalar ile bindii al bir araya getirilerek l ile birlikte yaklr. Geriye kalan klleri toplanarak, gmme zaman geldiinde gmlerek ilem tamamlanr. Eer, len kii ilkbahar ya da yazn lmse, cesedi gmmek iin. yapraklarn sararp dmesi, sonbahar ya da kn lmse yeilliin bol olduu gnler beklenir. Bunun arkasndan ukur kazlmaya balanr ve ceset tabutla birlikte gmlr. lnn gmld gn, lnn yaknlar yeni bir tren dzenleyerek ata binip bakla yzlerini izerler ve alayarak yas tutarlar. Bu tren, lnn yakld gn dzenlenen trenin aynsdr. Gmme ii tamamlandktan sonra, mezarn nne tatan yaplm Balballar konur. Balballarn says, lnn hayatta iken ldrd insan saysna gre belirlenirdi. (ldrlen her bir kii iin bir balbal konurdu. Dolay s ile balbal says bazen HH)'leri, hatta lO'leri bulurdu.) Kurban treninde kesilen atn ba, bir balbaln zerine aslrd. Balballar zerine lnn resmi ve hayatta iken geirdii savalar sembolize eden

Eyp Sarta
6

"

ekiller izilerdi. Bununla ilgili Gktrk Kitabelerinde kaytlar mevcuttur. Bilge Kaan Kilabcsmdeki kayt yledir: "Kuzeyde Baz Kaan.... dman imi; Krgzlar hep beni dman olarak grrlermi. Btn bunlara kar babam G Dulu Kaan arpm, krkyedi defa savam Gk Taun diledii iin babam btn bu lkelere sahip olmu, onlarn kaanlanm esir etmi.... Onlarn hepsine diz ktrm, bylece byk bir lke ve kudrete 7 sahip olmu....Babam Birinci Krgz Kaanm ldrerek ban Balbal olarak dikmi'" Bir dier kayt: "Amcam Bilge Kaan ldkten sonra (Kitabelerin yazan Yollg Tegin'dir) Krgz Kaannn bam Bilge Kaan1 m mezarna balbal olarak dikmi. 634 ylnda Jie Li Kaan ldkten sonra, in imparatoru Tai Zong, kaann kendi milletinin geleneklerine gre cesedinin yaklmasn ve Ba Irma'mn8 zerinde bulunan kprnn dousuna braklmasn emretmitir.'' Kliin Kaan ldkten sonra (Bilge Kaan'm kardei) adna kitabe yazlm ve zerine resmi kaznmtr. Antn drt tarafna da kaann sava manzaras resmedilmitir.10 Bundan baka Sui Shrdaki Bat Gktrkler blm, onlarn gelenekleriyle ilgili bilgiler vermekledir. Buradaki kaytlara gre. Gktrkler her yln Mays ve Austos aylarnda bir araya gelerek ilahlara kurbanlar sunarlar ve her yl nemli bir devlet grevlisini ldrerek, lm alalarnn blunduu maaraya kurban olarak sunarlard. Xin Tang Shu'nun11 Tai Zong'un oullar ile ilgili blmnde bulunan kayl yledir: "Chang Shamvang12 Cheg Qia, ok iyi Trke bilir ve Trk elbiseleri giyer, Birlikte alaca insanlar Trklere benzeyenler arasndan seer ve onlara koyun derisinden yaplm elbiseler giymeyi, salarn onlar gibi ayrmay, be kiiden meydana gelen aile kurmay ve kee adr kurup onlara nasl kullanlacan retir. adrlarn nnde kurt bal bayrak dalgalanr. (Gktrklerin alalar kurdu toten olarak tanrlard.) Askerlerini cilli rtbelere ayrr, her birliin kendi flamas vardr. Kaanlar yay eklinde ina edilmi byk adr evlerde otururlar. Bol miktarda koyun etinin yendii ziyafetlerde herkes kendi kulland ba ile etini kesip yer." Cheng Qian Kaan lm gibi hareket ederek evresindekilere yksek sesle alamalarn, yzlerini bakla izmelerini ve ata binerek adrn etrafnda dolanp yas tutmalarnn emrederdi". Bu kayt, her ne kadar Chang Qian"in kendini beenmi gibi bir tarzda tasvir else de. onun bu zellikleri, dneminin Gktrk geleneini yanstmas asmdam ok nemlidir. Trk gelenekleri iinde bak ile yz izine adeti mutlaka yaygn olmal ki, bu gelenek sadece l gmme trenlerinde deil. Zho Shu ve Sui Shu "nun Gktrkler Blm. Bu kaynak ile ilgili Xin Tang Shu ve Jiu Tang Shu gibi hanedan kaytlarnda bilgiler vardr. in'in imdiki Shaanx eyaleti uurlar iinde kalmaklador.
Tong Dan. blm 197.

7 8
J

"' Jiu Tang Shu . Gktrkler Blm 1. " Kuzey Song dneminde tarihi Ou Yangxiu yazmtr. 25 blmden oludan bu kilap Tung devrinin olaylarn anlatr. " Chang Sha, Tag devrinde kurulmu kk bir devlettir. imdiki Hebci eyaletinin Zhengdian geliri civardr. "Chang Sha Wang". "Chang Shan Hkmdar" anlamndadr.

364

Gktrklerde Gelenekler Ke Dini nanlar insanlar yolculuklarna uurlama trenleri iin de geerliydi. rnein Xin Tang Shu'da 13 bulunan inli devlel adam Guo Yuanzhen'n biyografi sindeki kayt yledir; "Guo 14 Yuanzhen, 705-706 yllarnda Anxi Genel Valisi iken in hkmdar tarafndan "Tai Pu l5 Qing" olarak tayin edildi. Anxi'den ayrldnda, baz Trkler mensuplar yzlerini 1 bakla izerek alamlar ve eski valilerini uurlamlardr' . Trkler bu gelenei bir konu ile ilgili davac olduklarnda da (ikayeti olduklarnda) uygularlard. Buna bir rnek verecek olursak: Xin Tang Snu'daki Lai Chuif un"1 biyograrsindeki kayda gre Gktrk lideri (Kaynakta yanl olarak 'Tibet" eklinde gemektedir.)Lai Chu Aina Jue Sluo'nun yannda ok iyi raksedip ark syleyen rakkase kzlarn bulunduunu duymu ve eitli entrikalarla onlan elde etmeyi planlamt. Bunu zerine 10'dan fazla kabile bakan kendisinden davac olduklarm gstermek iin kulaklarn kesmiler ve bylece sorun zlmtr. Daha sonra bu gelenek in'in i blgelerine de yaylmtr. Baz inliler herhangi bir isteini anlatmak iin bu gelenee ba vurmulardr." 775 ylnda An Lushan'n 17 enirinde eski bir general olan Tian Chengs, Xiang, Wei. Ming ve C'dan oluan drt eyaleti birletirip kendi idaresi altna almak istemi, emrindeki generallere gizlice in saraynda "Zhong Sh" s olarak grev yapan Sun Zhgu'nun yanma gitmelerini emretmi. bunun zerine, adgeen generaller kulaklarn kesip yzlerini izmiler ve Cheng S'ya "Shuai" y rtbesinin verilmesini istemilerdir. Bir dier rnek de Sui Shu'nn Gktrkler blmnde bulunmaktadr. Gktrkler erkekleri kumar oynamay severler, kadnlar ise tyden yaplm bir oyun arac ile oynamaktan holanrlar ve sarho oluncaya kadar kmz ierler ve karlkl ark sylerlerdi. Ayrca Gktrkler savata lmeyi eref sayp, hasta yatanda lmekten utan duyarlard. Bu dnce tarz Hunlarda da hemen hemen ayn idi. 599 ylnda Du lan Kaan in snrlarna saldrm., kardei Du Sliu ise aabeyinin seferine katlmayp karsn terketmi ve Tu Li ile birlikte in'e gitmitir. Sui imparatoru Wen Di 20 , kendisine kar bylesine sadkane bir hareketi vm ve kumar oynamas iin Du Suliu'ya deerli mcevherler vermitir. mparatorun hediye vermekteki bir dier amac ise, Du Suliuyu karsndan ayrld iin teselli etmekti21. Trk kaanlarnn tahta kma

Guo Yuanzhen ile ilgili Xn Tang Shn'a. geni bilgi bulunmakdadr. (.N.) 710 ylnda Dou Trkistan'da kurulan tarihi neme sahip in'e bal Genel Valilik idi. ( N.) Tai Puqing, in'de duvkt tarafndan byk bir tren dzenlendii ya da imparator saraydan kt zaman, onun arabasn kullanmakla grevli olanlarn tad unvandr. (.N.) Tang devrinde yaam (651-697) bir devlel adamdr. in imparatoriesi Wu Zetian'e istihbarat haberleri getirdii in, onun gvenini kazanm ve kendisine "Sh Ysh" rtbesini vermitir (.N.). Tang devrinde yaam ve eitli grevlerde bulunmu bir devlet adamdr. 757 ylnda len An Lushan'm annesi Trk idi (.N.). in Saray tarafndan elilik grevlerini yrtenlere bu isim verilirdi (.N.). Generalden daha yksek olan bir rtbedir (.N.). Sui Hanedann kuran hkmdardr. 5X1-618 yllar arasnda tahtla kalmtr (.N.). Sui Sh, Gktrkler Blm.

365

Eyp Sarta

treleri le lgili olarak Sui Slfnm Gktrkler ksmnda az da olsa kayt bulunmaktadr. 587 ylnda Sha Benjiie lnce, vasiyeti zerine yerine kardei Yabgu Chu Lo gemitir. Bunun zerine Chu Luo, aabeyinin olu Yong Yl'ye yle demitir: "Biz Gktrklerde Mu Gan Kaan'dan 32 beri aabeyin yerine karde tahta kar. B atalarmzn tresine uygun deildir. nk sradan bir insan asil tabakaya mensup birinin yerini alrsa iki farkl mevkiye salp insanlar arasnda sayg ve itibar kalmaz. Bu yzden tahtan senin kman gerekir. Ben seni kaan olarak kabul etmeye hazrm". Yong Yl bu neriyi bir ok kez geri evirmi ve sonuta Chu Luo "Yabgu Kaan" unvan ile tahta kmtr. Yong Yl ise "Yabgu" olmutur. Bu kayda gre Gktrklerin devlet kurmalarndan itibaren kaanlarn tahta kma treleri "'Babadan Sonra Oul'" eklinde grlmektedir. Fakat Mu Gan Kaan'dan itibaren, aabey ldkten sonra kardein tahta kma gelenei balamtr. Dier taraftan tarihi gereklere gre szkonusu uygulama tam olarak bu ekilde gereklememitir. Yaplan antrmalara gre Gktrklerin ilk kaan li Kaan23 ( AshNa Tmen) ldkten sonra olu Ke Luo; Ke Luo'dan sonra kardei Erkin (Mu Gan Kaan); Erkin'den sonra ise kardei Tuo Bo Kaan tahta gemitir.Tuo Bo'dan sonra olu Sha Bole onun yerini alm, Sha Buleden sonra ise, vasiyeti gerei yerini kardei Chu Luo almtr. Buradan anlalmaktadr ki, Gktrk kaanlarnn tahta kma treleri "Babadan Sonra Oul" ve "Aabeyden Sonra Karde'" olmak zere iki tr uygulama grlmtr. Kaanlarn tahta k trenleriyle ilgili olarak Zhou Shu'daki 24 Gktrkler blmnde olduka ayrntl kayt bulmak mmkndr. "Kaan tahta kt ilk gnlerde, devletin ileri gelen yneticileri, yeni kaann adrna gelirler ve onu keenin zerine karp havaya kaldrrlar. Bu ekilde dokuz kez dolanrlar. Her seferinde ona,ibadel eder gibi sayg gsterirler. Daha sonra kaan bir ata bindirip ipekli kumala boazn skmaya balarlar. Bu arada kaanlarnn yeteneklerinin l bir zaman sona ermemesi dilekte bulunurlar ve onu serbest braktktan sonra sorarlar: "Sen ka yl kaanlk yapabilirsin?" ok zor ve skntl bir psikolojik durumda bulurum kaan tahta bulunaca sreyi kesin olarak belirleyemez, o anda syledii her hangi bir rakam dikkate alnr ve bylece ne kadar sre tahtta kalaca belirlenmi olur.

ll.DTN Gktrkler amanizm, Ateperesllik, Nestoryanizm ve Budizm gibi dinlere inanmlardr. amanizm, lkel Klan Toplumundan gelen bir ilkel dnem dinidir. Trkler tarih sahnesinde grndkten sonra, her ne kadar Sosyal Tabaka Toplumu (Klelik Sistemi
11 23 24

Bunun Kagan'n oludur (553-572) (.N.). 552-553 yllar arasnda tahtta kalmtr (.N.). Linghe Delen (583-666) tarafndan yazlan Zhou Shu, Zhou dnemi (Kuzey Zhou dnemi: 557581) olaylarn anlatr. Toplam 50 blmdr (.N.).

366

Gkttirklerde Gelenekler Ve Dini nanlar Toplumu) dnemine gemi olsalar da, Klanlk Sistemi dneminden kalan uygulama ve alkanlklar nesilden nesile aktarlarak devam etmi, bu nedenle amanistik inanlar toplumda olduka yaygnlk kazanmtr. amanizm inanc, evreni ksma ayrmaktadr: a) Cennet: Buras dnyann st tarafnda yer ahr ve btn ilahlar burada kalmaktadr, b) Yeryz: Dnyann orta katdr ve insanlk orada bulunmakladr, c) nc kal ise Cehennem olup yeryznn alt tabakasn tekil eder. Kt ruhlarn hepsi oradadr. nsanlarla ilahlar arasndaki ilikinin kurulmasndan ve kt ruhlarn ortadan kaldrlmasndan amanlar sorumludur. (Kadn Samanlara "Wu Da You" ad verilirdi.) amanlar adil. nee ile ve lgnca durmakszn danseden insanlardr. amanlar insanlar tedavi edip kl ruhlar kovarken yksek sesle by yaparlar. Dier taraftan nee ile dansederek maddi bakmdan ruhlar temsil ettiklerine de inanrlar. Bat dillerinde yazlm tarih kaynaklarnn bildirdiine gre. VI. yzyln ortalarnda stemi Kaan25 tahta kt sralarda Dou Rona'dan Bal Gktrklere eli olarak gnderilen Zenarklos, Orta Asya'dan geerken Sodiana topraklarna ulatnda (Kaann otana kadar varmamtr.) Trkler kt ruhlar kovmak ve ansszlklara ve felaketlere engel olmak iin dini trenleriyle megul idiler. Orada bulunan topluluk Zemarkhos'un etrafn evirmi ve onu da aralarna almlardr.Ayin yapanlarn bazlar da davul alyorlard. Bir ksm da ellerinde kuvvetli ateler ve ttslerle daire izip dnerlerken kendinden gemi bir manzara oluturuyorlard. By yapma ii sona erdikten sonra Gktrkler. Zemarkhos'un da iki ate arasndan gemesini istemilerdi. ki ate arasndan geilince Trkler kt ruhlardan tamamen arndklarna inanrlard. Kt ruhlar kovma treni bittikten sonra Zemarkhos ve beraberindekiler yollarna devam etmek iin Trk lkesinden ayrlmlardr.26 Bu kayt Gktrklerin amanizm inancn btn akl ile ortaya koymaktadr. Gktrklerin amanizm dinine mensup olduklarnn dier kantlan da unlardr: Gnee verdikleri nem; Atalar iin kurban kesmeleri, onlar kutsal olarak kabul etmeleri ve Yer ve Gk Tanrlarna tapmalar. in tarih kitab Zhou Shu'da ki Gktrkler blmnde konu ile ilgili bilgiler bulunmaktadr: '"Kaann adrmm kaps douya doru alr. Kaan adrm lerketmeden nce gnei selamlar. Kaan her yl devletin ileri gelenlerini toplayarak, maarada atalan iin kurban kesme trenleri dzenler. Dier taraftan her yln Mays aynn onuncu gn halkm rmak kenarna, toplar ve Gk Tann'ya kurbanlar sunar. Du Jin 27 Daf n 500 li2B batsnda zerinde bitki ya da aa bulunmayan yksek bir da vardr. "Bo Dcnguing:: ad verilen bu da in'de yer tanrs olarak bilinirdi. Gktrkler "? Bat Gktrk kaandr. Turnen Kagan'm kardeidir (.N.). 20 Zhang Xiglang. in-Ba likileri Tarih Belgelen, Zhonghua Kitabevi: Pekin,1997; cilt iv. s. 285-286. 27 Bu da Orhun Nehri "in yukar mecrasmdaki Kang Ai Dai'nn kuzeydousunda bulunan daa verilen isimdir. Turnen Kaanln kurduunda ota, orada bulunuyordu. 28 in uzaklk sisteminde 1 li .5 kurye eittir (.N.).

387

Eyp Sarta

Gk'e taparlar ve ona sayg gsterirlerdi. Bu konu Bilge Kaan Antnda da dile getirilmitir: "Tanrya benzer, Tanrda olmu Trk Bilge Kaan. Tann irade ettii iin. Kut'uin olduu iin kaan oldum". Gktrk Devletini yeniden kuran Kulluk Kaan iin unlar sylemektedir: "Gk Tanr g balad iin babam (Kutluk Kaan) Kaan'in ordusu kurda, dmanmz ise koyuna benzermi". Bu rneklerin hepsi lkel Dnem dinleriyle hemen hemen ayndr. yi ya da kt ansla ilgili kehanette bulunmak da amanizm inancnn bir zelliidir. 620 ylnda Chu Luo Kaan. Bing Zhou'ya 29 saldrarak ele geirmi ve Yang Chengdao'yu buraya yerletirmi, etrafndaki insanlar ansnn ktye gidebileceini syleyerek onu uyarmlardr. Chu Luo Kaan ise bunun zerine unlar sylemitir: "Alalarn daha nce lkelerini kaybettiler, daha sonra ise varlklarn Sui devletinin ayakta katmas sayesinde srdrebildiler. Benim bu durumu unutmu olmam ok kt. amsmn iyi olmadn lahlar da biliyor. Bu sorunu ben kendim zeceim".30 Kaan her ne kadar inand fal sonucunu alamad ise de, sonunda sorunu zmek ve ikna olmak iin fal sorularn sormutur. Muhtemelen, Gktrkler arasnda fala (kehanete) inanan insanlarn says ok olmakla kalmam, ayn zamanda ynetici tabakasna mensup olanlar arasnda da kehanetten anlayanlar olmutur. rnein Aina S Mo bunlardan biliidir. Bu nedenle tarih kitaplar S Mo'nun fala bakmaktan ve kendisine bununla ilgili sorular sorulmasndan holandm yazmaktadrlar.31 Ateperesllik dininin menei Eski ran ve Orta Asya'ya dayanmaktadr. Yaklak M.VII.-M. VI. yzyllarda Zerdt tarafndan ortaya atlp yayld iin bu inan sistemine "Zerdlk Dini" ad da verilir. Bu dinin akideleri Eski ran'da "Avesta" adl eserde bulunmaktadr. Szkonusu inanca gre kainatta iyi ile ktlk, aydnlk ile karanlk gibi zt gler birbirleriyle mcadele halindedirler. Ate ile iyi, aydnln canl timsali olduundan kutsal olarak kabul edilir ve ona sayg gsterilir. Bu dinin en nemli ayinlerinin odak noktasn ate oluturur. AlepereslIk, M.VI.yzyldan itibaren bir dnem boyunca ran'n devlet dini haline gelmi (bu nedenle bu dine Ateperesttik ad verilir.), MS. 518 yl civarnda bu din 'c girmitir. 631 ylnda in'in o dnemdeki bakenti Chang Anda 3 2 "ran Tapma'" adnda bir mabet ina edilmitir. Gktrklerin Aleperestlik dinine ne zaman inanmaya baladklar kesin olarak bilinmemektedir. nl inli Budist Kei Hi Li tarafmdan kaleme alnan " Da Tang Si En San Zang Fa Sh Zhua" adl kitabn ikinci

31
32

in'in Shaaim eyaletinin kuzey kesiminde bulunuyordu. imdiki Taiyuan ehrinin olduu yerdir (.N.). Xin Tang Shu, Gktrkler Blm, I a.g.e. Gktrkler Blm 1*. Shaanxi eyalenin imdiki bakenti Xi'an'n bulunduy yerde idi (.N.).

368

Gktrklerde Gelenekler Ve Dini nanlar

blmnde, yine nl bir dier kei ve seyyah Xuan Zang'n 33 Orta Asya'da Gktrk]erin atee sayg gsterdiklerini, aacn ate unsuru olmas sebebiyle ona sayg alameti olarak zerine olurmayp, oluracaklan zaman yere bir kee serdiklerini grdn kaydettiini yazmakladr. Tag dneminde Duan Shcheng tarafndan yazlan ;*Xiyang Zazu" adl eserin drdnc blmnde de bu konu ile ilgili kayt vardr "Gktrklerin Ate ilahlar vardr. Tapmaklar yoktur. Keeden eitli ekillerde paralar kesip deriden yaplm bir torbaya koyarlar ve bunu bir diree asarlar. Direin kmldayan yerlerine reine srerler. Bu torbaya yln her mevsimi boyunca dua ederler. Bundan baka, Xuan Zang Semerkanfta bulunurken, hkmdar ve halkn Bdizme inanmayp. alee sayg gsterdiklerini ve ona taptklarn grmtr. Trklerin iki iane mabetleri olmasna ramen rahipleri yoktu. Baka yerlerden gelip bu mabetlerde konaklayan rahipleri Semerkant halk atele kovalayarak kendi mabetlerinde kalmalarna izin vermezlerdi. imdiki Semerkant civarnda bulunan Kang lkesi, Si Hanedan dneminde hkmdar Q Muzhi. Bat Gktrklerden bir kzla evlenmi, bu yzden onlara tabi olmutu. J4Semerkant halknn Ateperesti ile dinine inanmamalarnn sebebi, Gktrklerinbu din ili olan ilgilerinden kaynaklanmaktadr. Nesi oryan zm, Hristiyanln bir koludur. Nestorius'un (384-440) grlerinin bir ksm Hristiyann kabul etmesiyle "Neslorius Mezhebi" ad verilmitir. Nestorius aslnda stanbul'da Ba Piskopos idi. Meryem'in, Tann'nm annesi olduu geleneksel inancn kabul etmedii in. Dou Roma imparatoru tarafndan dinden afaroz edilerek kendisine askeri bir rtbe verilmitir. Mritleri Pcrs mparatorluuna kaarak onlarn desteini kazanmlardr. NestoryanlarV. yzyln son yllarnda kendi bamsz dinlerini kurmulardr. Bu din Tag devrinde in'de de yaylm, bu vesile ile "Nestoryanizmin Byk in'de Yaylnn vgs" adl bir abide de diktirilmitir3*. Fransz bilimadamt Edward Chavannes tarafndan yazlan "Bat Gktrk Tarihi Belgeleri"30 adl eserin 219. sayfasnda Bat dillerinde yaynlanan eserler. de kullanlmitr.B malzemelere gre, Nestoryanizm, 561 ylnda imdiki Kazakistan'n gneydou blgesindeki Kang lkesinde yaayan Trkler arasnda yaylmtr. Bir rivayete gre 591 ylnda Dou Roma imparatoru, Pers hkmdar Ka Sa'nn, Bahram'a saldrmas iin askeri destek gndermitir. Bunun zerine Balnm'm emrinde bulunan bir ksm Trk asll asker isyan etmitir. Bu askerlerin bazlarnn alnnda ha iareti bulunuyordu. Pers
M

M 35 3

Xum Zang Budizm ile ilgili kutsal metinleri elde etmek zere 629 ylnda Chang An dan Hindistan'a gilni, Orta Asya'dan geerken Gktrk lkesine de uram ve seyahat notlarnda Trk. tarihi asndan son derece nemli olan bilgiler vermitir. 645 ylnda in'e dnen seyyalim yazd seyahatname Da Tang Xiyii Ji adn tamaktadr .N.), Kin Tang Shu, Bal Blgeleri Blm. Kang lkesi ile ilgili ksm. Bu ant 1625 ylnda ortaya karlm olup, Xi"Anfdaki Beilin Mzesinde sergilenmektedir. Bu eser Feng Chengjun.tarafndan inceye tercme edilmi ve 1958 ylnda in'de yaynlanmr .N.).

369

Eyp Santa hkmdar Ka Sa isyan eden asi Trkleri fillerle ezmi, ancak alnnda ha iareti bulunan askerleri Dou Roma'ya gndermitir. Hkmdar bu esirlere alnlarnda bulunan ha iaretinin sebebini sormlur. Askerlerin verdii cevaba gre, eskiden Dou Sod lkesinde bulac hastalklar bagsterdii zaman, Hristiyan din adamlar hastaln yaylmasn nlemek iin onlarn alnna ha iareti yaparlarm. Chavanncs ise bu konuda unlar yazmaktadr: "Bu esere gre, Nesturilik 59 L ylndan 30 yl nce Kangjifdeki37 Trkler arasnda yaylmt. Bu yzden ahularnda ha iareti olan Trk askerleri, daha ocuk yalarnda bu iareti tamaya balarlarm. Nitekim Trkler arasnda Hristiyanlar da bulunduu iin, 653 ylnda, yukarda sz edilen abidedeki A Lobcn, Nestoryanizm dinini in'e getirmitir" eklindeki kayd doru olarak kabun etmekte bir saknca yoktur. Budizm, *M.V1.-M..V. yzyllar arasnda Eski Hint yarmadasnda bulunan Jiabi Luovvei38 lkesinin hkmdarnn olu Sakyamuni tarafndan kurulmutur. Bu dinin inanema gre, insanlar her ne kadar eit ise de, isteyen herkes Buda olabilir. Fakat yaayanlarm ac ekmeleri kanlmazdr. Aclardan kurtulmann tek aresi lmdr. M . 111. yzylda Asoka'nm itikat ve bunun benimsenmesinden dolay, Budizm giderek Orta Hindistan'dan gney ve bat blgelerine doru yaylmtr. Gneyden Xi Lan (Sri Lanka) ve Birmanya gibi lkelere girmi ve genel olarak "Gneyden Yaylan Budizm'" ya da *;Hinayana BudiznT'ad verilmitir. Budizm, Kuzeyden in'e girdikten sonra, Kore ve Japonya gibi lkelere yayldnda ise genel olarak "Kuzeyden Yaylan Budizm" ya da "Mahayana Budizmi" ad verilmitir. Bdi/.min in'e ilk olarak girii M.. 2 ylnda in saraynda sekreter olarak alan Jing Fu, Ye i hkmdar Y Cun'un Sanskrie yazlm olan "Fu Tujing" adl kutsal metinler ile ilgili anlattklarm ince olarak kaleme almtr. Trklerin Budizm inancn ilk olarak kabul etmelerine gelince; Sui Shu'nun"Gktrk Kaytlan" blmndeki kayda gre bu tarihi olay To Ba Kaan (572-581) dneminde gereklemitir. Adgeen kaynaktaki bilgi yledir: "Qi dneminde (479-502) Hui Lin adnda bir kei vard. Bu kei Qi'ler tarafndan Trklerin bulunduu blgeye karlmt. Rahip, To Ba Kaana : "Qi lkesinin zengin ve kuvvetli olmasnn sebebi, onlarn Budizm inancnda olmasndandr" diyerek her sonucun arkasnda mutlaka bir sebebin yattna iaret etmitir. Trk kaan da bunun zerine Qi lkesine bir eli gndererek Jingming, Niepan, Huayan ve Sli Songl gibi Budist ne tinlerim getirilmesini istemitir. To Ba Kaan'm kendisi de Budizm dinine girerek. Budist tapmana gitmi ve kulenin etrafnda dolamtr. Kaan, bu dini o kadar benimsemitir ki. "Keke Q lkesinde dosaydm" bile demitir.

37

38

Bati Trkistan'da kurulmu kk ehir devletidir. zbekistan'n Semcrkant ehrinin olduu yerde idi. Vlll. Yzyln ortalarnda Orta Asya Arap istilas dneminde ortadan kaldrlmtr (.N.). Nepal snrlar iinde kalmaktadr (.N.

Gklrklerde Gelenekler Ve Dini nanlar Bei Qi Sln adl tarih kitabnn "Je Lu Qiang Kabilesi Kaytlan blmnde yer alan bilgilere gre bu dnemde yaayan Li Shqing....komu lkelerin dillerini biliyordu. Bu dnemde onun gibi baka bir insan daha yoktu. Kuzey Qi imparatorunun emrinde alan Sin Qing. ""Nie Panjing" adl Budist metilini ince'den Gktiirkeye evirerek kaana sunmutur. Bu olayn meydana geldii yllarda (574-567) To Ba Kaan tahtta idi. ince olarak yazlm "Mehur Keilerin Hayat Hikayeleri" adl eserin ikinci cildinin nc blmndeki kayt yledir: "Boluo Poluo Miluo, Tianzhu40 lkesindendir. Kuzey Di'liler'11 ok cesaretli olmalarna ramen pek medeni deillerdi. Bu yzden Budizm inancn kabul etmeyi dnyorlard. Dolaysyla ilerinde Taoist din adam ve sradan insanlar bulunan 10 kiilik bir ekip kuzeye dom ynelerek Tong Yabgu Kaa'm kald otaa varnular ve kaamn Budizme kar sempati duymasn salamlardr. Bu ekibe ok itibar edilmi olmal ki, 10 kiiden olumalarna ramen, onlara lergn 20 kiiye yetecek kadar ihtiya maddeleri (yiyecek-iecek ve hayvan yemleri dahil) verilmitir. Sabah akam demeden daima kendileriyle ilgilcnilmir. Tong Yabgu Kaan, bu din elilerine ok nem vererek, kendisi de bu dine inanmaya balamtr. (Bu olay 622 ylndan nceye aittir.) Tong Yabgu Kaan ldkten sonra Bat Gktrk ynetici tabakasnn Budizm inancn terkettikleri, yaptklar sert tartmalardan anlalmaktadr. (Bu dini tartmalarm ierii bilinmemektedir.) Onlar daha sonra tekrar Budist inancna dnmlerdir. Rahip Xan Zang, yazd "Da Tang Xiy Ji" adl eserin birinci blmnde bu ol ay-ayrntl olmasa da- anlatmaktadr. Bu seyahatnamedeki konu ilgili kayt yledir: "Son zamanlarda Gktrk Yabgu Kaan'n olu S Yabgu Kaa'm btn kabilesi ve ordusuna liderlik ederek Budist mabetlere saldrmay ve iindeki deerli eyalar yamalamay dnm, yola ktktan ksa bir sre sonra dinlenmek iin mola verilmi, o gece S Yabgu Kaan ryasnda Budizmin nl keii Pisha Mentiavi grmtr. Pisha Yabgu'ya yle demitir: ''Senin ne gcn var ki Budist mabetlere saldrmaya cesaret ediyorsun?" Bunun arkasndan uzun bir mzra kaamn gsne saplayp, srtndm karmtr. Kaan byk bir aknlk iinde uyanm ve vicdan azab duymutur. Bu olay hemen etrafndakilere ve askerlerine anlatarak yola devam etmekten vazgemi ve baz adamlarn, hzla allarna binerek Budist rahipleri davet etmelerini emretmi ve onlara bu teebbsnden dolay itarafta bulunarak af dilemitir. Fakat, kaann yola devam etme emrinin ulamad bir ksm asker ilerleyerek Budist mabetlerine ulamlar ve onlar yamalayarak ykmlardr. Hui Chao adl nl Budist rahip"Bc Tianzh lkesine Seyahat"' adn verdii seyahat notlarnda bu konu ile ilgili unlar kaydetmekledir: "Jiantuo 42 lkesinde bulunan hkmdar ve askerler genel olarak
3y

40 41 42

Kuzey Hanedanl (386-550) tarihini anlatan tarih kitabdr. Tan devrinde yaam olan U Baiyao (565-648) taralndan yazlmtr. Toplam 50 blmden oluur (.N.). Eski Hindistan' verilen isimdir (.N.). "D'' szc, Dinglingler ve Gaoche'lar iaret etmektedir (.N.9. Buras imdi "Gadhara" olarak bilinir (.N.)-

37*

Eyp Sarta Ttirktr. Yerliler Hu43 kkenlidir. Bunlarn iinde BraJunanlar44 da bulunmaktadr.... Bu hkmdar Trk olmasna ramen Budizmin kumcusuna. Budist eserlere ve Budist rtbelerine ok deer vererek inanmaktadr. Hkmdar ve kralie, prens, liderler ayr ayr mabetler ina ettirmii erdir. Adgeen hkmdar her yl iki kez ler kesimden insann katld tren dzenlerdi.*5 Hkmdar gnlk hayatla kulland eyalarn, kralie ise fil ve atlarm bakalarna sadaka olarak verirlerdi.... Hkmdarn evlatlar da ayn yolu zleyerek, ayr ayr mabetler ina ettirmiler ve fakirlere sadaka olarak yiyecekler datmlardr." Ayn eserdeki bir baka kayt: Buradan batya doru Jibin46 lkesine yedi gnde varlr Daha sonra Xiebu47 lkesi gelir.... Burasnn yerlileri "'Hu" menelidir ve liderleri Trk olmalarna ramen inan asndan Budizmin nemli unsuruna gnlden inanmaktadrlar. ok saydaki mabetleri Budist keilerle doludur. Budizmin Mahayana mezhebine mensupturlar. Suo Tarkan adnda byk bir liderleri, hkmdar gibi hareket ederek her sene bir defa tren dzenler, saysz maktardaki alim ve gm eya hin sadaka olarak datrd Bundan baka E. Chavanes'm . daha nce adgeen "Bat Gktrk Tarihi Belgeleri" adl eserinin "W Kong'un411 Seyahat Notlan" ksmnda nemli bilgiler bulunmaktadr (176-177. Sayfalar) Wu Kong. 759-764 yllan arasnda Jiash Miluo ve Gandhara49 lkesinde bulunduu srada Budizme yakn ilgi duyarak mabetleri ziyaret etmitir. Buralarada belirli sayda Gktrk prensleri tarafndan yaptrlan mabetler vard ki. bunlar 100 yl ncesine kadar korunmu. Gktrk gcnn yadigarlar olarak ayakta kalmtr. Bunlara rnek verecek olursak; Jisl Miluo'daki Hatun Mabedi Gktrk kaannn kars tarafndan; Ye Li Tegi Mebedi Gktrk prensi tarafndan; Gandhara'daki Tegin Sa Mabedi Gktrk prensi tarafndan yaptrlmtr.50 Son olarak da "Tong Dia51

43

44 45 46

47 AK

49

50 51

Eski alarda in'in kuzey ve bat blgelerinde yaayan inli olmayan milletlere verilen isimdir. " H u " szc ayn zamanda "Yabanc" anlamnda da kullanlmtr .N.). Hindistan'daki Kast sisteminde en yksek snfa mensup olanlara verilen isimdir .N.). Tag dneminde 'TancarapariaT ad verilmektedir (.N.). Tang dneminde Afganistan'n kuzeydousunda kurulmu olan eski bir devlet ismidir. Dier ad Kemir'dir (.N.). Am Nehri'nin yukar mecrasnn gneydousunda bulunmaktayd. Budist rahip ve seyyahtr. Xianbei kabilesin dendir. Hindistan'a ginek zere 751 ylnda yola km, Afganistan, Dou Trkistan, Kua, Cimsar Uygar devleti, Altay Dalan ve Moolistan'dan geip, 790 ylnda in bakenti Chang An'a dJimtr. Gadhara, eski Hindistan'a verilen isimdir. Bu devletin bulunduu yer tan olarak Pakistan'n Peaver kenti ile Afganistan'n dou kesimi idi (.N.). Bu kayl ile yukarda adgeen Hui C h a o ' n u n eserindeki kaytlar birbirini tutmaktadr. in tarihisi Du You (735-812) tarafndan yazlan ve Tang dneminin tarihi olaylarm anlatan nemli ansiklopedik bir eserdir. 766 ylnda yazlmaya balanp, 801 ylnda bitirilen bu eserde toplan 200 blm vardr. zellikle Trk asll kabileler ve i n ' e komu blgelerde yaayan-eitli millerlerle ilgili deerli bilgiler iermektedir (.N.).

372

Gkfrklere Gelmekler Ve Dini nanlar adl eserin 193. Blmnde yer ala Yin Du hian'm 52 Seyahat Notlan ksmndaki kayt yledir: "Sye53 ehrinde 748 ylnda Beiting Genel Valisi olarak grev yapan Wang Zheng, burada baz ehir kalmlan grmtr. Duvarlar yklm evlerde dank olarak yaayanlar buralar terkedip gilmilerdir. Ancak, Jiao He'n54 prensesinin2'5 oturduu yerde ina edilen "Du Yn Tapna gnmzde hala ayaktadr". Dou Gktrkler zamannda da Budizme inananlar vard. Tarih kaytlarna gre, 708 ylnn Mart aynda Zherg Renyuan. Hebei'de56 San Shouxiang elini ina ettirmitir. Daha nce Su Fag, ordusu ile Gktrkler arasnda San Irmak snr olarak belirlenmiti. Bu nehrin kuzey kysnda Foyn Tapma vard. Gktrkler inlilerin bulunduklar yere saldrmadan nce. mutlaka tapmakta dini tren dzenleyip anslarnn iyi gitmesi iin dua etmeliydiler. Bunu arkasndan savaa hazrlk amacyla allarna yem verirler ve orduyu beslemeye balarlard. Kydan kar tarafa gemek iin rmak suyunun buz tutmasn beklerlerdi.'" Bu olay Mo Chu Kaan dnimine aittir 694-716). Mo Chu Kaan ldkten soma. yerine Bilge Kaan gemi, fakat ynetici tabakas tarafndan benimsenmedii iin otoritesini tam olarak kabul etiirememitir. Bununla lgili tarih kayd yledir: "Bilge Kaan da ehirler ve mabetler ina etticrmeyi dnm, fakat veziri Tonyukuk buna yle itiraz etmitir: "Bu olmamal. Gktrklerin nfusu inlilerin yzde biri bile deildir. Baarlarmz yaay tamnzdan ileri gelir. Kuvvetli zamanlarmzda ordular sevkeder. aknlar yaparz. Zayf isek bozkrlara ekilir, mcadele ederiz. in ordusu ne kadar fazla okursa olsun bize zarar veremezler. inliler gibi ehirler ina ettirip oralarda olnrsak, eski trelerimizi deitirmi oluruz. Eer bir defa yenilgiye urarsak kntmz kanlmaz olur, inli filozoflarn da belirttikleri gibi (Lao Z) fiziki g kullanmadan zafer elde etmenin yolu bizim yapmza uygun deildir". Bunun zerine Bilge Kaan niyetinden vazgemitir"."1 Yukardaki kaytlar zetleyecek olursak; Gklrklerin dini inanlar olduka karmaktr. Klan Toplumundan kalan amanizm, Dou ve Bat GkUirklerde yaygnlamasnn yannda, Alcpcrestlik ve Ncsturilik dinleri de Bat Gktrkler taralndan kabul edilmitir. Bu din zellikle Orta Asya'da dank olarak yaayan Bal Gktrkler tarafndan rabet grmtr. Dou Gktrklerin Atcperestlie ve Ncsloryanizne inandklarna dair tarih kitaplarnda
52

53 54 55 56 57 38

Tong Dian'in yazar Du You'nm slalesine mensup olan Du Huang in babakan Gao Xianzh'mn emrinde kiktik rtbeli bir subayken, Araplarn Orta Asya'y istilalar zerine onunla birlikte, Orta Asya'nn dier devletlerinin yardmm temm etmek zere 751 ylnda seyahate km, uzun ve maceral geen bir seyahatten sonra 762 ylnda bakent Chang Aiva dnmtr. Grdklerini Seyahat Notlan adl eserinde toplamtr. Kitabnda yer yer Trklerle ilgili bilgiler de bulunmaktadr (.N.). Suiye, Krgzitan snrlar iinde bulunan Tokmak'm bulunduu yerde idi (.N.). Jiaohe bugnk Dou Trkistan'daki Turtan ehrinin bulunduu yerde idi. Bat Gktrk kaan Aina Xn'in kardr. Sar Irmak'm kuzey kesimidir. Tong Dkn. Blm 198. Gktrkler 11. a.g.e., Blm 21 l.(Tang Xuan Zong, 716 yl, l.Ay kayd)

3.73

Eyp Santa herhangi bir kayda rastlayanyoruz. Budizm ise Dou ve Bat Gktrk ynetici tabakas arasnda olduka nemli lde taraftar bulmu, stelik in'in i blgelerinden Dou Gktrk Kaanl ilerine kadar yaylmtr. Budizm Bat Gktrklere Tia Zhuldan ve Orla Asya lkelerinden gelmitir. Fakat Jiaohe prensesinin Suiye'de yaptrd mabet ve Bat Gktrkler arasnda yaylnn in'in i blgeleriyle ilgisinin olmad, ya da in kltrnden etkilenmedii sylenemez.

374

Trk Dfmvas ncelemeleri Dergisi Say IV. zmir 2000, ss.375-378.

Gtlney-Dou Avrupa Aratrmalar Dergisi 12 (1982-199$) Prof. Dr. Cengiz Orhmht Hatra Says, istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, stanbul 1998, XIV+393 shf Balkan aratrmalar, 1963'de Bkre'te toplanan Balkan milletlerini temsil eden delegelerin alm olduklar mterek karar dorultusunda, ksa ad AIESEE olan Assacialion Internationale des Etdes dit Sud-Est Europeen rgtnn kurulmas ile olduka nemli bir noktaya ulamtr. Blge ile ilgili almalarn yapld her lkeden katlma ak olmakla beraber, rgtte temsil ve ynetim asndan Balkanl milletlere ncelik tannmtr. lk kongresini I968"de Sofya'da yapm olan rgt, sonraki kongrelerin ylda bir farkl Balkan lkelerinde yaplmasn kararlatrmtr. Bir taraftan da her bir Balkan lkesinde arkeoloji, tarih, sanat taril, etnografya, edebiyat ve folklor gibi btn beer bilimleri kapsayan tetkiklerin neredildii hir Balfam Aratrmalar Dergisi yaymlanmaya halanmtr. Hem corafi konumuna bal olarak halihazrdaki stratejik nemi hem de yaklak 500 yllk bir Osmanl mrsmn zerine yklemi olduu trih misyonun gerei, Trkiye de Trk Tarih Kurumu'uca tekil edilmi olan mill komite vastasyla, balangtan itibaren bu oluum ile yakndan ilgilenmi; Bkre'te yaplan ilk toplantdan tibaren, Faik Reit Unat ve Halil nalck gibi delegelerle, bizzat almalar ierisinde yer almtr. Bununla birlikte, sz konusu almalar dorultusunda ortaya konulmu olan en nemli gelimelerden birisi, Bkre'teki toplantdan yl sonra 1%6'da balayan faaliyetlerin sonucu olarak 1969'da stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi'ne bal, merkezi Edirne'de bulunan bir Gney-Do Avrupa Aratrmalar Enstits'nn kurulmas ve ilm yayn organ olarak GUneyDo Avrupa Aratrmalar Dergisi'nin karlm olmasdr. lk saysnda, "Gney-Dou A vnpa zerinde alan Trk ve yabanc limlerin btn ilm tedkiklerine ak" olarak ylda bir say knts plnlanan derginin ilk says mstesna (1972), dierleri ancak iki ylda bir, iki say bir arada yaymlanabilnitir (2-3 1973-1974; 4-5 1975-1976; 6-7 1977-1978; 8-9 1979-1980; 10-11 1981-1982). Trkiye'de dorudan akademik dzeyde Balkan aratrmalarna tahsis edilmi olan ilk ve tek sreli yayn organ olarak, 16 yl gibi uzun bir sre yaymlanamam olmas, bu sahada alanlar byk bir mitsizlie sevketmitir. Ancak, ge de olsa ayn zamanda Trkiye Cumhuriyeti'nin kuruluunun yetin ibeinci yl olan 1998\le. derginin 12. says ile yeniden km olmas, bu alanda mitlerin tekrar yeermesine mkn vermitir. Zr, lkemizde zellikle son yllarda Balkanlarla ilgili mnferici almalarn nemli lde artm olmasna ramen, bunlar bir anda ilim lemine takdim eden byle bir yayn organna byk ihtiya duyulmakta idi. Bu dncelerle, bir vefakarlk ve kadirinaslk rnei olarak, ok gen yata (48) 1976 ylnda vefatna kadar, u anda bir merkez olarak faaliyetlerini devan ettiren enstitnn kurucularndan ve onun yayn organ olan derginin kmasnda en fazla emei geenlerden birisi olarak rahmetli Prof. Dr. Cengiz ORHONLU'mm aziz htrasna ithaf edilmi olan bu yeni saynn tantlmasn bir vazife addettik. Yayn kurulunu tekil eden Prof. Dr. Ali hsan Gencer, Prof. Dr. Feridun M. Emecen, Prof. Dr. lhan ahin, Prof Dr afak Ural ve Prof. Dr. Cell zdoan'n gayretleriyle km olduu anlalan bu say. ''Snf'u takiben, Hoca'nn gen yata vefat dolaysyla kendi ilm izgisinde yetitirdii ender ilin adamlarndan birisi olun Prof. Dr Yusuf Halaolu'nu

Turan Gke "Hocam Cengiz Orhanlu" bal altnda kaleme alm olduu ksa fakat nemli mesajlar ieren htralarla ykl yazs ile balamaktadr (s.Xl-XITI.). Bunun dnda dergide yerli ve ou Balkan memleketlerinden olan yabanc bilim adamlar tarafndan kaleme alnm olan 26's telif, 2\i tercme olmak zere, toplam 28 makale yaymlanmtr; Zeki Arikan-Abdullah Martal, "zmir 'de lk Buharl Un Fabrikas "(s. 1-22). Al Arslan, "Yunanisbtan'n Dou Ege Politikas ile Osmanl Devleti'nin Adalardaki Halkla likileri ve Yardmlar (1913-1919) (23-36). Aleksadar Atamsovski, "Konstantit Dayanov ile Osmanllar Arasnda Derebeylik likileri" (s. 37-42). Ziyneti Barlas, "AtatUrk ve Makedonya" (43-49). Fahamettin Baar, "t'rmen Sava 'mn Balkan Tarihindeki Yeri" (s. 51-55). Geza David, "Buda (Bildin) Vilayeti 'nin lk Timar Sahipleri" (s. 57-61). Feridun M. Emecen, "Pirlepe 'nin lk Osmanl Tahrirleri7 (s. 63-70) M. AkifErdoru, "Osmanl Dneminde Kbrs ekerhaeleri (1571-1607)" (s. 71-82). smail E. Erimsal. "Youssef Eche and His Contribuion to the History of slamic Libraies" (83-87). Ahmet Suphi Furat, "skp Medresesi 'nde Hocalk Yapm Osmanl limleri" (s. 89-94). Gyorgi Gyorgiyev, "Makedon Miizik Folklorunda Oryenal zellikler" (s. 95-99). Gottfricd Hagen, "Katip elebi and Trh-i HimU Garb' (s. 101-115). Hamd Hasan, "Makedonya Trk ocuk Edebiyatnn lk Eseri" (s. 117-123). MctebaUgrel/'l Erleri Hakknda" (s. 125-140). Mbahat S. Ktkol, "SicM-i Ahval Defterleri 'ni Tamamlayan Ariv Kaytlan" (s. 141 157). Lazav Lazarov, "Byk Gler ve Trkiye'nin Makedonya Devletinin Kurulmas ve Birlemesi ile lgili Olan Giriimleri (1944-1960f\s. 159-171). Mihai Maxim, ''Osmanl Dneminde Bir Tuna Liman Kenti: brayil (Brailaf (s. 173187). zcan Meri, "Kbrs 'ta Bir Gen Trkler Gazetesi: F'eryaf (s. 189-203). Buyana P. Nelkova (eviren: Erol Tufan), "Makedonya Cumhuriyeti Anayasasna Gre Milliyetlerin Durum ve Haklar" (s. 205-208). Hikmet ksz. "Atatrk Dnemi Trk-Amavut likileri" (s. 209-219). Abdlkadir zcan, "Melekbrahim Paa" (s. 221-235). Sabahattin zel, "Balkan ve Birinci Dnya Savalar Arasndaki Dnemde Osmal Devleti-Rusya likileri" (s. 237-257). Branko Panov, "Aziz KHmen ve Naum'un Kutsallnn Makedonya'da Trk Ahalisi Arasnda Yaylmas" (s. 259-268). Margarita Peevska; "'Fransz Diplomasi Temsilcilerinin Raporlarna Dayanan TrkMakedon likileri" (s. 269-275). Blaje Ristovski, "Pelersburg'da Makedon Bilim-Edebiyat Dostluk Dernei ve Trkiye'nin Btnl Karsndaki Tutumu" (s. 277-290). Maral Setbi (eviren: Mualla Uydu), "Altay Toponomisinde Meflnmlan" (s. 291-303). 376 "Bat" ve "Kuzey"

Gney-Dou Avrupa Aratrmalar Dergisi 12 (1982-1998) Prof. Dr. Cengiz Orhonlu Hatra Says. Tadashi Suzuki, "Kamn"nin Viizers'ndan Koca Kasm Paa'ya Dair" (s. 311-318). lhan ahin, "XVI. Yzylda Akkirman 'in Demografik ve Sosyal Durumu" (s. 319-323). Ahmet imirgil, ''Osmanl daresinde Uyvar'm Hazine Defterleri ve Bir Bte rnei" (s. 325-355). Arzu Terzi, "Osmanl-Yunan Snr Anlamazl Srasnda Yaplan Bir Dahili istikraz Teebbs" (s. 357-361). Muzaffer Tufan, "Makedonya Arnavutlar ve Trkleri "Case Study": Gostivar" (s. 363392). Balklardan da anlalaca gibi, makalelerin ok byk ounluu Gney-Dou Avrupa ile ilgili olmakla beraber, sunuta da belirtilmi olduu zere, bu saynn Prof. Dr. Cengiz Orhonlu'ya ithal* edilmi olmas sebebiyle ereve, sonraki saylarda korunmak zere biraz almtr. Dergide yer alan yazlarn nemli bir ksmnn Makedonya, ile ilgili olduu grlmektedir. Aleksandar Ataasovski. XIV. yzyln kinci yansnda Makedonya'nn nl derebeylerinde birisi olan Konslantin Deyanov ile Osmanl hkmdar I. Murad arasndaki yakn ilikileri deerlendirmitir. Feridun M. Emecen'in, 1995 Haziran'mda Makedonya-Pirlepe'de yaplm olan "Kral Marka Sempozyumu"n sunmu olduu tebliinin gzden geirilmi hali olarak. 14401478 yllar arasnda Marko devri Phiepe'sinin sosyal ve ekonomik geliimini ortaya koyan ilk Osmanl tahrirlerini ele alm olduu yazs olduka nemlidir. Ahmet Suphi Furafm balangtan Kanun zamanna kadar olan dnemde skp medreselerinde hocalk yapm Osmanl alimllerine dair yazs dnda, Makedonya le ilgili makalelerin tamam yakn dnemlerde siyasi, diplomatik tarih, folklor ve edebiyat ile ilgilidir. Bunlardan. Margarita Peevska'mn Fransz diplomatik temsilcilerinin raporlarna dayanarak kaleme alm olduu TrkMakedon ilikileri ve Lazar Lazarov'un 1944-1960 yllan arasnda byk glerin mdaheleleri ile birlikte, Trkiye'nin Makedonya Devleti'nin kurulmas ve birlemesi ile ilgili teebbslerimi dair incelemesi nemli yer tutmaktadr. Ali Arslan'm, 1913-1919 dneminde igal edilmi olan Ege adalarna ynelik Osman.!] politikasn deerlendirmi olduu yazs ve Arzu T. Terzi'nin 1877-1878 Osmanl-Rus harbi sonrasnda gelien Osmanl-Yunan hudut ihtilli srasnda bir dahil istikraz teebbsne dair makalesi, Osmanl-Yunan mnasebetleri ile ilgili olarak dikkati ekmektedir. Kbrs'la ilgili olarak dergide yer alan iki makaleden birisinde, M.Akif Erdoru, Lefkoe er'iye sicillerinde bulunan ilgili kaytlardan hareketle. 1571-1607 dneminde Kbrs ekerlanelerini deerlendirmi, dierinde ise zcan Mert Kbrs basn tarihinden, 1899'da Gen Trkler tarafndan karlm olan Feryat gazetesini ele almtr. Hikmet ksz'n Atatrk dneminde Trk-Arnavut ilikilerini deerlendirmi olduu makalesi, Arnavutluk ile ilgili tek yazdr. Dergide dikkati eken bir dier yaz grubu da klasik dnemde baz Osmanl Balkan ehirleri ile ilgili makalelerdir. Bunlardan Milisi! Maxim, ariv kaynaklarna dayanarak, Osmanl dneminde Tuna zerinde bulunan liman kentlerinden birisi olarak, hrayl ehrinin sosyal ve ekonomik durumunu ortaya koymutur. lhan ahin ise daha nce (20-25 Ekim 1991) Kiev'de Karadeniz'in ekonomik ve sosyal tarihi ile ilgili sempozyuma "Demographic and Socal Profile ofAkketnan in the XVhh Ceniy" bal ile sunulan ve sonradan baslm olan (Annals ol" Japan Associaon for Middle East Studics XI (1996), s. 161-166.) tebliin Trke metninden ibaret olan makalesinde, tahrir defterlerinden hareketle 1525'e kadar kk bir kasaba hviyetini haiz olmakla beraber, 1570"e gelindiinde nemli bir ehir konumuna ykselmi olan Akk'mnan'm demografik ve sosyal durumunu deerlendirmitir. Keza, Ahmet imirgiTin Osmanllarn Orta 377

Turan Gke Avrupa'nn en ileri ucunda tekil etmi olduklar Uyvar eyaleti hazinesine ait 14 ubat 1668-28 Austos 1669 tarihleri arasndaki dnemi kapsayan bir bte rneinin yaymlam olduu makalesi de nemli bir yer tutmaktadr. Bu sayya mahsus olmak zere, Gney-Dou Avrupa erevesinin dna tamakla beraber yaymlanm bulunan makalelerden Mbahat S. Ktkolu'nun, daha nce (Ekim 1993) MmVde dzenlenen Biyografi seminerine sunulmu olan bildirinin gzden geirilmi lali olan, Sicill-i Ahval Deftfrleri'ni tamamlayan, memurin dosyalarnda yer alan mteferrik ariv kaytlarna dair yazs olduka nemlidir. Bunun yannda, Mcteba tgrd'in, zellikle Celli ve Suhte isyanlarnn yaygn olduu dnemlerde n plna km olan, dorudan askeri rgt ierisinde yer almamakla beraber, Osmanl tara tekiltnda nemli bir yer igal eden il-erierini deerlendirmi olduu makalesi de ihmal edilmi bir noktay akla kavuturmu olmas bakmndan nemlidir. Ayrca, Abdlkadir zcan'm ""rindmerepliinden ve zekavetinden dolay" kendisine izafe edilmi olan "eytan" lakab, Budn savunmasnda sergilemi olduu kahramanlk dan dolay devrin hkmdar IV- Mehmed tarafndan "Melek" e evrilmi olan brahim Paa''\m biyografisi ile Tadashi Suzukfnin Knn'nin tayin etmi ldu ilk vezir olan Koca Kasm Paa'ya dir tespitleri ihtiva eden yazsna da iaret etmek gerekir. Sonu olarak, 1982-1998 yllar arasnda yaym hayatna ara vermi ohnas sebebiyle ilgili ilim leminin gndeminden dme noktasna gelmi olan Gney-Dou Avrupa Aratrmalar Dergisi'nin. hepsini ismen belirtmi olmakla beraber, byle bir tamma yazsnn snrlarn amamak iin ancak bazlarna ayrca temas edilebilmi olan makalelerin tekil etlii olduka zengin bir muhteva ile km olan bu saysyla, yllardr zeri kllenmi olan bir potansiyelin tekrar canlandm grmek, olduka mit verici bir gelimedir. Turan GKE

378

Trk Dnvas incelemeleri Dergisi Sav IV, zmir 2000. ss.379-382.

Mahir Aydn, Osmanl Eylcti'mlen nc Bulgar arlna, stanbul. Kitabevi Yaynlan Nu. 49, 1996,229 s. XIX. yzyl Osmanl Devleti iin knn hzland bir dnem olmutur. Bu yzyl bir baka ifade ile, Osmanl Devleti'nn paralanma dnemidir. lke dahilindeki din ve etnik gruplar, Avrupa'nn da desteiyle ballca kbus ve lelket haline gelmilerdir. Bu cmleden olarak, Osmanl Devletfni en ok uratran konulardan biri de Bulgar meselesidir ki, k hzlandran en nemli sebeplerden birisini tekil etmitir. Tarih kkeni olduka eskilere dayanan ve Avrupallar tarafndan bir terim olarak ilk kez 1815 Viyana Kongresrnde kullanlm olan "ark Meselesinin zn, Trklerin Avrupa ve Anadolu'dan karlmas dncesi oluturmutur, Bulgar meselesini. "ark Meselesinin bir paras olarak deerlendirmek gerekmektedir. Zira "'ark Meselesi'" Osmanl Devleti'nn Avrupal gler tarafndan paralanmasn ve imha edilmesini ifade etmekledir. Ayn zamanda Bulgar meselesi, neticede bamsz Bulgaristan'n ortaya karlmas ile sonulanarak Panslaviznr in bir zaferi olmutur. Yazar, "deneme mahiyetinde olan bu alma" olarak nitelendirdii bu eserinde Bulgaristan'n XIX. yzyl boyunca karlat meseleleri, Osmanl Devlet'nden ayrlma srecini ve Osmanl Devleti'nn kn Bulgaristan rneinde incelemektedir. "Giri" (s.s. 11-16) ksmnda, Bulgarlarn Trk kkeni, Tuna havzasna gelme sreleri, burada yerleerek devletlerini kurmalar, Suplar ve Bizansllar ile olan mcadeleleri, Slavlamalan ve daha sonra Osmanl hkimiyetine girmeleri, Osmanl dneminde Bulgaristan sahasnn Trklemesi ve slmlamas, XVIII. yzyldan itibaren ise Rus ve Avusturya harpleri sebebiyle blgenin harap olmas, Fener Patrikhanesi'nin asimilasyon siyaseti, mahall idarecilerin yolsuzluklar gibi sebeplerle yaanan olumsuzluklar ve dzenin bozulmas konularna ksaca deinilerek bir giri yaplmtr. "Aydnlanma Dnemi'" (s.s. 17-35) adl blmn "ilk Kvlcmlar" (s.s. 17-22) alt balkl ksmnda Fener Patrikhanesi"nin Bulgarlar asimile etme siyaseti ve abalan neticesinde oluan reaksiyon gibi din faktrlerin yannda, Bulgarlarn ekonomik faaliyetlerinin artmas ve Rumlarn yannda ortak konumunda d ticaret vastasyla ufuklamui genilemesi ile Bulgar zenginler simlinin ortaya kmas, Trk ynetiminin zayi flamas, ekyalk ve yolsuzluk vb. faktrler sayesinde Bulgarlk bilincinin uyanmaya balamasna deinilmektedir. "Bulgar Okullar" (s.s. 23-26) alt balkl ksmda Fener Patrikhanesi kontrolndeki kilise ve manastrlara bal din bilgilerin retildii okullann yan sua yeni okullarn almas, 1835 ylnda balayan eitim reformu ve okullama ile etnik kltre bal eitimin yaygnlama sreci, bu srecin tabi neticesi olarak Bulgar milliyetilerinin yetitirilmesi, zenginler tarafndan finanse edilen genlerin bala Rusya olmak zere Avrupa'da eitim grmeleri anlatlmaktadr "'Bulgar Basn" (s.s. 26-29) alt balkl ksmda evvelce Bulgar dilindeki kitaplarn azl, zamanla matbaa saysnn ve basn yayn faaliyetlerinin artmas, 1847'de gazete karlmas iin Hkmet tarafndan izin verilmesiyle Bulgar gazete ve dergilerinin saysnn artmas, XTX. yzyl m ikinci yarsnda younlaan bu trden faaliyetler ile Bulgar liili, eitimi, kitaplan, basn

Blent Akyay ile mill bilince sahip bir Bulgar kitlesinin ortaya kt ve bu uyann bir Bulgar milletini yaratt belirtilmektedir. "Bulgar Misyonerleri" (s.s. 30-35) alt balkl bu ksmda ise Rus Panslavistleri'nin yardm ve himayelerinde, seilen Bulgar genlerinin Rus okullarnda yetitirilerek Bulgaristan'a gnderilmeleri ve ardndan okullarda retmenlik yaparak bir '''ihtill genlii" yetitirmek idealiyle misyonerlik faaliyetlerinde bulunmalar ve Rusya'nn eitim yoluyla "kaleyi iten fethetmesi" konusu zerinde durulmakladr. "Yerel Ayaklanmalar Dnemi"' (s.s. 36-49) adl bolmde isyanlarn ncelikle yerel idare bozukluklarndan kaynakland vurgulanmaktadr. "Ni Ayaklanmas" (s.s. 38-42) alt balkt ksmda fazla vergi alnd iddiasyla 1841 ylnda balam ve baarszlkla neticelenmi olan Ni Ayaklamnas'ndan bahsedilmektedir. "Vidin Ayaklanmas" (s.s. 42-45) alt balkl ksmda 1849 ylnda Bulgarlarn devlet grevlileri ve Trk ahaliden mteki olmalar sebebiyle kan ve baarszlkla biten ayaklanma anlatlmaktadr. "Toprak Aal" (s.s. 45-49) alt balkl bu ksmda ise zengin toprak aalanln Bulgar ahaliye tahakkm, devlet ile halk arasnda "gospodar" ad verilen aalar snfnn sebep olduu feodal anari ve vergi memurlannm yolsuzluklar konularna deinilmitir. "Himaye Dnemi" (s.s. 50-79) adl blmn "Tanslavist Ruslar'" (s.s. 50-56) alt bahkh ksmnda Panslavizm dncesinin ortaya k, geliimi, siyasallamas, Panslavistlerin lkleri dorultusunda Balkanlarda ve zellikle Bulgaristan corafyasndaki faaliyetleri ve Trk idaresinin btn olup bitenler karsndaki aciz kal hakknda bilgi verilmektedir. "Komiteci Bulgarlar" (s.s. 56-59) alt balkl ksmda Panslavizm siyaseti dorultusunda seilmi Bulgar genlerinin Ruslar tarafndan eitil meleri yle ortaya kan Bulgar komitecilerin faaliyetleri ve uradklar baarszlklar, dier bir deyile sonu alamamalar ki bu durumda Bulgar halknn da bekledikleri seviyeye henz ulaamam olmas ve kendilerine bekledikleri ilgiyi gstermemi olmalarnn yaratt hayal krkl zerinde durulmaktadr. "lk Yaplanma" (s.s. 59-65) alt balkl ksmda Bulgaristan'daki huzursuzluk ve skntlar bir nebze olsun yattrmak ve dzene koymak amacyla idari anlamda yeni bir dzen olan "Tuna Vilyeitmn kurulmas ve bu vilyetin Bulgaristan'in ilk ekirdeini tekil etmesi konusu anlatlmaktadr. Ayrca bu yeni dzenin olumsuz yan olarak, bu idar nizamn Bulgarlara bir valan bilinci kazandrd da belirtilmektedir. "Komite Ayaklanmas" (s.s. 65-70) alt balkl ksmda 1868 ylnda Bulgar komitecilerinin dzenleyip bam ektii ayaklanma ve baarszla uray, bu sonu zerine danda lke dnda dzenlenen komite faaliyetleri ile blgede karlacak ayaklanmalarn baarl olamayaca sonucuna varmalar anlatlmaktadr. "Din Bamszlk'' (s.s. 70-79) alt balkl bu ksmda ise milletleme srecine girmi bulunan Bulgarlarn bamsz bir kiliseye olan ihtiyalar ve Hkmet tarafndan 11 Mart 1870 tarihinde Bulgar Kilisesi'nin bamszln iln eden "Eksarhlk Beraii"mn yaynlanmas ile bu ana kadar yaanm sre ve gelimeler, bu beratla birlikle Bulgar Eksarhrnrn ynetimi altna verilen blge ile ileride kurulacak Bulgaristan'n snrlanln din bakmdan da izilmi olduu gibi konular ilenmektedir.. "Panslavist Ayaklanma Dnemi" (s.s. 80-124) adl bu blmde 2 Mays 1876 tarihinde karlan ve Nisan Ayaklanmas, Filibe Ayaklanmas veya 1876 Ayaklanmas olarak da adlandrlan, arkasnda ok gl Panslavist bir destein bulunduu son Bulgar isyan zerinde durulmaktadr.

380

Osmanl Eyleti 'tiden nc Bulgar arlna. il "Panslavist ibirlii" (s.s. 80-90) alt balkl ksmda nceki isyanlarn tmnn baarszla uram bulunmas zerine insiyatifi Pansavist Ruslarn stlenmesi ve Si Petersburg'un ynlendirmeleri, gemi baarszlklardan ders alarak Bulgaristan iinde tekiltlanarak hazrlk yapmalar, Rus elisi gnatiyef in Bb- Al zerindeki basklar ve isyan plan gibi konularla ilgili bilgiler verilmektedir. "Son Frtna" (s.s. 90-100) alt balkl ksmda Trk Hkmeti'nin gelimeler karsndaki ilgisiz tutumu ve tedbirlere bavurmayarak adeta savsaklanmas, ayaklamnanm plnlanandan 10 gn nce balamas ve gelimesi, Bulgarlarn uygulad vahet, Trk Hkmeti'nin yetersiz kalmas, komitecilerin geici bir Bulgar Hkmeti kurmas, bu arada Rus Bykelisi gnatiyef in asilere zaman kazandrma yolundaki faaliyetleri anlatlmaktadr, "Yol Ayrm" (s.s. 100-107) alt balkl ksmda Trk Hkmeti'nin nihayet ayaklamnanm nemini kavrayarak blgeye asker evkine balayarak isyan bastrma gayretleri ile Balak kyndeki ayaklanmam! bastrlma rnei zerinde durulmu, belirlenen tarihten nce isyan baladndan ortak hareket edilemedii ve bu yzden her bir kyn kendi muhitinde etkinleme abalan ve umulandan daha az kyn ayaklanmaya itiraki, Ignatyef n basklaryla Trk Hkmeti'nin bir mdahale iin gecikmesinin de Trk ve Bulgar kylleri kar karya getirdii belirtilmektedir. "Ya htill Ya Sava" (s.s. 107-120) alt balkl ksmda bu son ayaklanmann da baarszla uramasyla birlikte Rusya'nn Bulgar meselesini uluslararas platforma ekme ve Osmanh Devleti' bu platformda yalnz brakma abalan, bu meynda Selanik'teki Saatli Camii hadisesi, Bulgarlarn katledildiine dair Avrupa kamuoyu nezdinde aleyhte kampanyalar dzenlenmesi, Berlin Memorandumu"mm hazrlanmas, fakat ngiltere'nin bu konuda gstermi olduu muhalefet. 1875 Osmanl mal iflsnn Avrupa'daki olumsuz etkileri, neticede ngiltere'nin szde Bulgar katliamn kabul etmesi, Bulgar ayaklanmasnn Trkler aleyhine byk bir kampanyaya dntrlmesi, Rusya'nn Karada ve Srbistan' Osmanl Devleti'ne kar savaa srmesi fakat bu devletlerin yenilmeleri, ardndan gelen Ruslarn ltimatomu, ngiltere'nin istei zerine istanbul Konferans "nm tertiplenmesi fakat Bb- l'nin burada alman kararlan reddi ve bunun zerine Rusya'nn Avrupa nmua cezalandrma savana girimesi konulan incelenmektedir. "'Bulgaristan Bulgarlanndr"1 (s.s. 121-124) alt balkl bu ksmda ise 1877-1878 Osmanl-Rus Savai'mn Panslavizm'in zaferi olduu, savan fecaati, Bulgarlarn Trklere uyguladklar mezlim vb. konulardan bahsedilmektedir. "Prenslik Dnemi" (s.s. 125-177) adl blmn " Paral Bulgaristan" (s.s. 125-135) alt balkl ksmnda, 3 Mart 1878 tarihinde imzalanan Ayastefanos Antlasmasfnm Panslavizm'in zaferi olduu, ark Meseles'ni istedii gibi zmesi, lkin ngiltere ve Avusturya'nn kar kmasyla 13 Temmuz 1878'de imzalanm Berlin Antlamas ile Dou Rumeli'nin zerk hale getirilmesi ve burasnn 13 Temmuz 1878 - 16 Nisan 1879 tarihleri arasnda Ruslarca ynetilmesi, meclis kurularak bir anayasa hazrlanmas ile ment Bulgar Prenslii'nin kurulmas, bu yeni devleti tekiltlandrma almalar, Bulgaristan'n i siyasetine ait uygulamalar ve hadiseler, lkedeki liberal ve muhafazakr gruplarn ekimeleri zerinde durulmaktadr. "Yann Birleme" (s.s. 135-142) alt balkl ksmda Dou Rumeli Vilyeti'nin kurulmas ve tekiltlandrlmasna ynelik faaliyetler, deien siyas dengelerin yaratt msait ortam zerine 18 Eyll 1885 tarihinde Bulgaristan taralndan ilhak edilmesi, Osmanl Devleti'nin ise Berlin Aamas'nm kendisine tand mdahale hakkn kullanmayarak bu gelimeyi kabullen.mesi: 1885 yl sonlarnda Bulgarlarn Srplarla atmalar ve nihayet ! ubat 1886 tarihli antlama ile Osmanh Devleti'nin birlemeyi resmen tand anlatlmaktadr. 381

Bul eni Akyay "Makedonya topyas" (s.s. 142-152) alt balkl ksmda Bulgaristan iin Dou Rumeli ile birlemesinden somu srann Ayastefanos ile kazanlp Berlin ile kaybedilmi olan Makedonya'ya gelmesi, ancak burann kozmopolit yapsnn durumu zorlatrmas takat kurduklar komitelerle seslerini duyurmaya almalar, komiteler ve amalar hakknda bilgiler, ayrca bu blge zerindeki Yunan ve Srplarn emel ve faaliyetleri ile Rusya ve Avusturya'nn da niyetleri neticesinde meselenin uluslararas boyutu, Avusturya ve Rusya'nn mtereken hazrladklar retonn program mahiyetindeki Mrzteg Program hakknda bilgiler verilmektedir. "nc Bulgar arlfna" (s.s. 152-177) alt balkl ksnnda lke dahilindeki siyas gelimeler, 1892 Filibe Sergisi, Berlin Antlamas ile kurulmu bul iman Bulgaristan Komiserlii ve faaliyetleri, Bulgaristan'n kendi parasn tedavle sokmas, Trke'yi resmiyetten kaldrmas, Bulgaristan hakknda nfus, siyas partiler ve politikalar, eitim, gazeteler vb. baz bilgiler, haric ve siyas faaliyetler. 1905 sonras Avusturya ile yaknlama, 5 Ekim 1908'de bamszln iln. Osmanl Devleti'nin durumu sadece protesto etmesi, 15 Nisan 1909'da Osmanl Devleti ile Bulgaristan'n bir antlama imzalamasyla fiil bamszln hukuken de tannm olmas ve III. Bulgar arl'nm ortaya k konulan zerinde durulmaktadr. "Ekler" (s.s. 183-198) ksmnda yer alan 1 numaral ekte 16 Nisan 1879 Bulgar Anayasas, 2 Numaral ekte 15 Mays 1893 Bulgar Anayasas maddeler halinde verilmi, 3 numaral ekte 12 Mays 1292 tarihli ayaklanma hakknda bir telgrafn metni ve tpkbasm, 4 numaral ekte ise Bulgar Kilise Berat'na yer verilmitir. "Kaynaklar'1 (s.s. 199-204) ksmnda yazar kulland kaynaklar ve eserleri zikretmitir. "Mahir Aydn'm Biyografisi" (s.s. 205-208) adl bu ksmda yazar ok ksa bir .ekilde kendi biyografisini verdikten sonra yaynlarnn ve bildirilerinin de bir listesini eklemitir. Kitabu sonunda ise "ndeks" (s.s. 209-229) ve ardndan Burgaz liman ve Bulgar komiteci ve devlet adamlarn tasvir eden be adet karakalem resim yer almaktadr. Eser Bulgar halknn milletleme srecim aklamaya ve bylece bamsz bir Bulgaristan kurulmas meselesine genel anlamda bir giri mahiyeti tamaktadr. XIX. yzylda Bulgaristan sahas zerinde alan ve bu konuda byk bir bilgi birikimine sahip bulunan yazarn ortaya koyduu almalar neticesinde Balkan tarihine nemli katklarda bulunduu grlmektedir. Trk Tarihi ve Balkan aratrmalarna katkda bulunan tarihinin gelecek almalarn ilim dnyas beklemektedir. Blent AKYAY

382