Islamiyet Etkisinde Turk Edebiyati

EDEBYAT SS EA / SZ
SLAMYET ETKSNDEK TRK EDEBYATI

Sevgili renciler, Dergimizin 4. saysnda, slamiyetin etkisiyle oluturulmu ilk rnleri (Gei Dnemi rnleri) tantmtk. Trklerin slam dinini kabul ettikleri X. yzyldan sonra Trk edebiyat iki farkl alanda, iki deiik biimde gelime gsterir. XIX. yzyla kadar sren bu dnemde, medrese ve saray evresinde ortaya kp gelien Divan edebiyat ve halkn szl gelenei iinde, ok nceleri domu, Anadoluda kk salm Halk edebiyat yan yana yrr. Bu sayda, Divan edebiyatnn genel zelliklerini, nesirnazm tr ve ekillerini, dnemlere gre nemli temsilcilerini nemli yaptlaryla ele alacaz. Dergimizin 6. saysnda da Halk edebiyat ele alnacaktr. Divan airleri gnllerinin sultan olan sevgililerinin kullardr. Bu sevgililer acmasz, umursamaz, aire tepeden bakan, kk bir ltuf iin onu yalvartan eriilmez kimselerdir. Boylar bile yle uzundur ki, n sesi onlarn kulaklarna ulaamaz. Bu sevgililer nokta azl, mu(kl) belli, ok kirpiklidir Ama, iirde ustalk gstermek olduundan (sanat iin sanat anlay), airler Farsa ve Arapa tamlamalara, sz oyunlarna, sslemelere iirlerinde ska bavururlar. iirde nazm birimi beyittir. Bentlerle oluturulan iirler de vardr. iirde l, Arap edebiyatndan alnan aruz lsdr. Arlkl olarak tam ve zengin uyak kullanlmtr. Arap ve Fars edebiyatndan alnan gazel, kaside, mesnevi, rubai gibi nazm tr ve ekilleri arlkl olarak kullanlmtr.
DVAN EDEBYATI slamiyetin kabulyle birlikte, medrese ve saray evresinde oluan Divan edebiyat (XIII.XIX. yy), gnmzde yaayan bir edebiyat olmamakla birlikte Trk tarihinde uzun bir dnem (alt yz yl) yaam bir edebiyattr. Bu gerei bilerek, ulusal kltrmz iinde bu edebiyatn deer olarak kalan yanlarn, yaptlarn, nemli temsilcilerini tanmamz gerekir. Genel zellikleri slami kltrn etkisiyle, medrese ve saray evresinde doup gelimitir. Medrese eitimi grm, sarayda eitim alm kiilerin gelitirdikleri yazl, yksek zmre edebiyatdr. Dzyaz rnekleri az olan, daha ok iire dayal (airler edebiyat) bir edebiyattr. Arap ve Fars edebiyatnn etkisinde olumu; halktan uzak, sanatlarla sslenmi, yabanc szcklerle ve yabanc dil kurallaryla dolu bir dil kullanlmtr. airler iirlerini, szlk anlamyla meclis anlamna gelen divanlarda toplamlardr. (Divan edebiyat ad buradan gelir.) Konular, halkn yaayndan, yaam gereklerinden kopuktur. Daha ok, hayal rn olan ak, elence, arap ve kadn, iirlerde nemli bir yer tutar. Divan iiri tarihten, peygamberler tarihinden, Kuran dan, ann ilimlerinden, efsanelerden, ataszlerinden beslenmitir. Divan iirinde soyut, dsel bir doa vardr. Bu iirde geen gonca, gl, smbl, nergis, servi; blbl, ylan gibi doa eleri aslnda birer simge (mazmun) olarak kullanlmtr.
-MEF LE HAZIRLIK 5. SAYI-
RNEK 1 Divan iiriyle ilgili aadaki yarglardan hangisi yanltr? A) Yabanc szcklerle ve kurallarla ykl bir dil kullanlmtr. B) l olarak aruz kullanlmtr. C) Kavramlar, ortaklaa kullanlan kalplam szlerle anlatlmtr. D) Konular genellikle gerek yaamdan alnmtr. E) iirler divan ad verilen kitaplarda toplanmtr. (1997 YS) ZM Divan iirinde konular gerek yaamdan alnmamtr. Bu iirin soyut bir dnyas vardr. Yant: D NAZIM EKLLER 1. Gazel: Beyitlerle ve aruz lsyle yazlan ak ve arap iirleridir. Az da olsa, dnsel ve tasavvufi konularda yazlan gazeller de vardr. En az 5, en ok 15 beyitten oluur. Uyak dzeni aa, ba, ca... biimindedir. Gazellerde ilk beyit matla (dou), son beyit makta (kesme, biti) adn alr. Gazelin en gzel beytine (airin, ustaln en iyi sergiledii beyte) beytl-gazel denir. Makta beytinde airin mahlas (takma ad) geer. Gazeller, Divan edebiyatnn en nemli trdr. Gazel trnde ustalk gsteremeyen airin, adn duyurmas zordur.
89
EDEBYAT SS EA / SZ
2. Kaside: Devlet ve din byklerini vmek amacyla, beyitlerle ve gazel gibi uyaklanarak (aa, ba, ca...) yazlan iirlerdir. ounlukla 33-99 beyitten oluur. Matla ve makta beyitleri kasidede de vardr. Kasideler, nesib (betimleme), girizgh (gei), methiye (vg), fahriye (vnme), ta ve dua blmlerinden oluur. Nesib (betimleme) blmnn konusuna gre de kasideler, bahariye, taiye, sayfiye gibi adlar alr. Not: Kasideler, konularna gre de adlandrlr: Tanrnn birliini anlatanlara tevhid, Tanrya yakarmak iin yazlanlara mnacat, Peygamberi vmek iin yazlanlara nat, dnemin ileri gelenlerini vmek iin yazlanlara da methiye denir. Sevdiim cnm yolunda hke yeksan olduum yddir k naz ile seyrana kurban olduum Ey benim akyla blbl gibi nln olduum yddir k naz ile seyrana kurban olduum Cmle yrn sana uak olduun bilmez misin Cmlenin tkatlarn tk olduun bilmez misin imdi lem sana mtk olduun bilmez misin yddir k naz ile seyrana kurban olduum (yd: bayram) (Nedim) Siyah dizilen dizeler nakarattr. 7. Terkib-i Bent: Tarihten, yaamdan yaknmalarn, felsefi, dini-tasavvufi konularn ilendii bir nazm eklidir. Her biri kendi iinde uyaklanan ve 5-10 beyitten oluan bentlerle, bu bentleri birbirine balayan vasta beyitlerinden oluur. Badatl Ruhi ve Ziya Paa, bu trn usta airleridir. Not: Mersiyeler (lm acsn ileyen iirler), terkib-i bent biiminde yazlmtr. Bakinin nl Kanuni Mersiyesi de terkib-i bent biimindedir.
3. Mesnevi: ranllardan alnm bir nazm eklidir. Beyitlerle ve aruzun ksa kalplaryla yazlr. Her beyit kendi iinde uyakldr (aa, bb, cc...). Din, ahlak ve tasavvuf konularyla, bir kentin, semtin gzelleri ve gzellikleri (ehrengiz), evlenme ve snnet dnleri (surname) gibi uzun anlatml konular ilenir. Bir airin be mesnevinden oluan mesneviler toplamna hamse (beleme) denir.
4. Rubai: Fars edebiyatndan (mer Hayyam bu alann en tannmdr.) alnan, tek drtlkten olumu bir nazm trdr. Uyak dizilii aaba biiminde olup kendine zg birka aruz kalbyla yazlr. Konu olarak ak, tasavvuf felsefesi, yaamn geici oluu ilenir. Eslaf kapldka gzelden gzele Fer vermi o neveyle gazelden gazele Snmez seher-i hare kadar iri kadim Bir mealedir devredilir elden ele (Yahya Kemal Beyatl) Bu rubaide Divan iirinin gzellii ve kalcl sz konusu edilmitir. Eskiler, gzellere kapldka gazellere k vermiler. Eski iir sonsuza dek elden ele devredilecek bir mealedir. denilmektedir. 5. Tuyug: Tek drtlkten oluan, aaba biiminde uyaklanan nazm trdr. Tuyug, Halk ozanlarndan (Halk edebiyatndan) etkilenilerek oluturulmutur. Ali ir Nevai ve Kad Burhanettinin tuyuglar nemlidir. Aruzun bir tek kalbyla (filtn / filtn / filn) yazlr. 16. yzyldan sonra pek tuyug yazlmamtr. Gnlm oldu aknn vresi Gamzenin gitmez gnlden yresi Derdime ok isterdim derman veli Yo imi lalinden zge resi (veli: lakin, meer; lal: dudak) (Atayi) 6. ark: Drtlklerle ve bestelenmek amacyla yazlan ak iirleridir. Halk edebiyatndaki trk ve koma gibi trlerin etkisiyle olumutur. Uyak dzeni aaaa, bbba, ccca biiminde olup her drtlkten sonra aynen tekrarlanan nakarat blm bulunur. Bu trn ilk rnekleri Nedim tarafndan yazlmtr.
8. Terci-i Bent: Vasta beyti deitirilmeden yinelenen, tanrnn bykln, evrenin sonsuzluunu ve bilinmezliini ileyen, terkib-i bent biimindeki iirlerdir. Uyar: Terci-i bent, birok yanyla terkib-i bentle ayndr. Terci-i bentler, vasta beytinin deitirilmeden kullanlmas bakmndan terkib-i bentten ayrlr.
9. Mstezat: Gazelin her dizesine, o beyitte kullanlan aruz kalbnn bir parasna uygun bir ksa dize eklenerek oluturulan nazm biimidir. Ama, ses tekraryla ho bir ahenk (ses uyumu) yaratmaktr. Uyar: Servet-i Fnuncularn kullandklar serbest mstezat Divan iirindeki mstezat biiminin gelimii saylmamaldr.
10. Kta: lk beytinin dizeleri birbiriyle uyakl olmayan, en az iki, en ok on iki beyitten oluan nazm eklidir. ounlukla felsefi dnceler, eletiri ve yergiler kta biiminde ilenir. Beyitler arasnda anlam btnl vardr.
11. Musammat: Drt, be, alt, yedi... dizeli bentlerle oluturulan ve bentlerdeki dize saysna gre, murabba (drtl), muhammes (beli), mseddes (altl), msebba (yedili) gibi adlar alan nazm biimidir.
90
EDEBYAT SS EA / SZ
RNEK 2 Gazelin ilk beytine matla, genellikle airin ad bulunan son I beytine tegazzl, en gzel beytine beytl-gazel denir. Her II III beyti ayn konudan bahseden gazele yek-henk, her beyti IV ayn derecede gzel olan gazele yek-vz ad verilir. V Bu paradaki numaral terimlerden hangisinin aklamas yanltr? A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V. (1995 YS) ZM Gazelin son beytine kesme, bitirme anlamnda makta ya da airin ad geiyorsa mahlas beyti denir. Yant: B RNEK 3 Divan edebiyat diye adlandrdmz dn ve yaz biiminin tam anlamyla balamas, Trklerin Anadoluya egemen olduklar 13. yzyl sonlarna rastlar. Bu edebiyat, - - - - etkisi altnda yeni edebiyatn doduu 19. yzyln ortalarna kadar srer. lk divan airi diyebileceimiz air ise 13. yzylda yaam olan - - - - . Bu paradaki bo yerlere srasyla aadakilerden hangisi getirilmelidir? A) B) C) D) E) Fransa Sultan Veleddir Bat Hoca Dehhnidir. Avrupa Yusuf Has Hacibdir. Tanzimat Ahmet Yesevidir. Halklk k Paadr (2006) ZM Bizde yeni edebiyat Bat etkisinde domutur. Bu nedenle paradaki ilk bolua Bat szc gelmelidir. lk divan airimiz de Hoca Dehhnidir. Yant: B RNEK 4 Beni alan beni kim, stme gelmez licek Bir avu toprak atar bad- sabadan gayr Yukardaki dizeler, Divan iiriyle ilgili olarak aada verilen yaygn yarglardan hangisiyle badamaz? A) Btn iirlerde aruz ls kullanlmtr. B) Yapt, deimez kurallara gre, gl bir dzen iinde ve oklukla beyit beyit ilenir. C) Sz ve anlam sanatlarna sk sk bavurulur. D) Biim ve syleyi kaygs olduka ar basar. E) nsandan kopuk, insan anlatmayan soyut bir dnyas vardr. (1981 YS)
ZM Fuzuliden alnan bu beyitte, A, B, C, Dde belirtilen genel zellikler vardr ya da beyit o kurallara, zelliklere uygun bir iirden alnmtr. En azndan, bunun aksini savunacak bir ipucumuz yoktur. Ancak Ede sylenenlerle bu beyitte sylenenler badamaz; nk burada yalnz, kimsesiz bir insan var. yle ki ldnde zerine bir avu toprak atacak kimsesi bile yok rzgrdan baka. Yant: E
NEML TEMSLCLER XIII. yzyl Bu yzylda Anadoluda Ouzca, yazl edebiyatn dili olmaya balamtr. Bu dnemin nemli airlerinden Hoca Dehhani, dind konular; Sultan Veled, tasavvufi konular ilemilerdir. XIV. yzyl skendername adl mesnevisiyle Ahmedi, Garipname adl yaptyla k Paa, ayrca tuyuglaryla Kad Burhanettin bu dnemin nemli kiilikleridir. XV. yzyl Ali ir Nevai: Muhakemetl-Lgateyn adl eserinde, Trke ile Farsay rnek iirlerle karlatrarak Trkeyle de iir yazlabileceini, Trkenin stnln gstermeye alm, Mecalisn-Nefais adl tezkiresinde de nemli airleri tantmtr. air, aatay Trkesiyle de drt divan yazmtr. Edebiyatmzda hamse (be mesnevi) sahibi ilk airdir. Bu dnemin dier iki airi de, Harname (satirik mesnevi), Hsrev irin (mesnevi) adl eserlerin sahibi eyhi ve Hazreti Muhammetin yaamn anlatan ve gnmzde Anadoluda en ok bilinen ve okunan Vesiletn-Necat (mevlid) adl mesneviyi yazan Sleyman elebidir. Ayrca, on beinci yzyln en zgn ve yerli Divan iirini yaratm Trki-i Basit (sade Trke) yanls bir tutum taknm, iirlerinde halk syleyilerine de yer vermi olan Necati ve sonraki airler zerinde gl bir etki brakt bilinen Ahmet Paa, dind konularda yazan airlerdir. XVI. yzyl Bu yzylda Zati, Hatayi, Talcal Yahya gibi birok air bulunmakla birlikte, bu dnemin en nemli airleri Baki, Fuzuli ve Badatl Ruhidir. Baki: Dind gazelleriyle ve Kanuninin lm zerine yazd Mersiyesiyle (terkib-i bent biiminde) tannan air, iirlerinde gsterdii ustalktan dolay Sultan- uara (airler Sultan) diye anlmtr. iirde biim kusursuzluuna ok nem veren ve bu konuda usta kabul edilen Baki, ann stanbul Trkesini iir dili olarak benimsemitir. Dili yer yer ardr. Mersiyesinin ilk beyti tmyle Farsadr. Tasavvuf ve din konularyla hi ilgilenmemitir. Divanndan baka yapt yoktur. 91
EDEBYAT SS EA / SZ
Fuzuli: Hem gazel hem de kaside biiminde iirler yazmtr. Azeri lehesiyle yazd Divanndan baka, Arapa ve Farsa divanlar da vardr. Su Kasidesi, Hz. Muhammet iin yazd bir nattr. Cokun bir lirizmle iirler yazan Fuzuli, Leyla v Mecnun ve ikyetname adl eserleriyle gnmz edebiyatnda da nemli bir yere ve ne sahiptir. Badatl Ruhi: Topluma ynelik yergilere arlk veren, devrin insanlarn, ahlaka dk ynlerini, ikiyzllklerini eletiren Terkib-i Bentiyle tannr. eyh Galip: Mevlevi tarikatndan olup bu tarikatn anlayn, renkli ve ssl bir iir diliyle anlatmtr. iirlerini, yeni ve deiik mecazlarla sembollerle yazarak, Nedim gibi Divan iirine yenilikler getirmitir. Dili, yabanc szck ve dil kurallaryla ykldr. air, o dnemde iirde ok yaygn olan Nabi tarzna cephe alm, hatta Hsn Ak mesnevisini, Nabinin Hayrabat mesnevisinden daha stn bir eser yaratmak amacyla yazmtr.
XIX. yzyl XVII. yzyl Nefi: Divan edebiyatnda kaside trnn en baarl temsilcisi ve hiciv ustasdr. Kasidelerinde ar bir dil kullanmakla birlikte gazellerini yaln bir dille yazmtr. IV. Murat tarafndan ok korunmasna karn, Vezir Bayram Paa iin yazd hicviye nedeniyle boularak ldrlmtr. Nefinin, biri Trke, dieri Farsa iki Divan ve hicviyelerini toplad Siham- Kaza (Kaderin Oklar) adl eseri vardr. Bu yzylda, Osmanlda her alanda olduu gibi, Divan edebiyatnda da gerileme yaanmtr. iirde, yzyllarca ayn soyut konularn, ayn anlatmla, ayn nazm biimleriyle yinelenmesi, kn asl nedenidir. erikleri deise de nazm ekilleriyle Tanzimat edebiyatnda etkileri bir sre daha devam eden Divan edebiyatnn bu yzyldaki temsilcileri Enderunlu Vasf, Keecizade zzet Molla, Leskofal Galip ve Yeniehirli Avnidir.
Nabi: Divan iirinde didaktik (retici) elere yer vererek iirde yeni bir yol amtr. iire z bakmndan da yenilik getirmitir. zellikle din ve treyle ilgili tler vermi, toplumsal yapy ve yaamn kt yanlarn ele almtr. Hayriye ve Hayrabat adl mesnevileri, gezi notlarndan yararlanarak yazd Tuhfetl-Haremeyni, ssl dzyazlar ile mektuplarn toplad Mneat vardr. Ayrca bu yzylda, gazel trndeki iirleriyle eyhlislam Yahya ve rubaileriyle de Azmizade Haleti tannm airlerdir.
DVAN EDEBYATINDA DZYAZI Divan edebiyatnda dzyaz iire oranla ok az yer tutar. Divan nesri (dzyazs), konusu, amac ve buna bal anlatm zellikleri bakmndan e ayrlr: 1. Sade nesir: Geni halk kitlelerine seslenme amacn tayan retici dzyazlar, kuru anlatml ve yabanc szcklere olabildiince az yer veren rneklerdir. Kuran tefsirleri, baz hadis kitaplar, menkbevi slam tarihlerinin bir ksm, dini - destani halk kitaplar, halk hikyeleri bu slupla kaleme alnmtr. Koniya hediye vireler, azdan okdan Mesele: Kon evine destursuz basmayalar. Mesele: Sa koldan, sol koldan dahi nnden ardndan krkar ev kondur. Nafaka vireler, ton vireler, kurban eti vireler Mesele: Kon nesnecik virse az grmeyeler, hor bakmayalar, uraycak gler yzle bakalar, dn vireler, sayru (hasta) olsa soralar, arrsa meded derse varalar (Bu satrlar, komuluk ilikileriyle ilgili bir sade nesirden alnmtr. Bunlar edebi deer tayan yazlar deildir.) 2. Orta nesir: Divan edebiyat bir yksek zmre edebiyatdr. Bu edebiyatta dzyaz, normal olarak ssl, sanatl, ok yabanc tamlamal ve ok yabanc szckldr. Ancak, tarihler, gezi yazlar, bilimsel ierikli yazlar biraz daha kolay anlalr bir slupla yazlmtr. Orta nesir diye adlandrlan bu rnekler arasnda XVII. yzyln biim adam Ktip elebinin Cihannma, Kefz Znun, Mizan-l Hak gibi yaptlar; ayn yzyln tarih yazar Naimann Naima Tarihi, Koi Beyin IV. Murata sunduu siyasal rapor olan Koi Bey Risalesi, Evliya elebinin Seyahatnamesi saylabilir. 92
XVIII. yzyl Nedim: Divan edebiyatnda, birok ynden yerlileme hareketinin en nemli temsilcisidir. Gazellerinde, zellikle Divan iirinde ilk rneklerini de verdii arklarnda yaln bir dil kullanmtr. Bu dnemde, Nedimle birlikte Halk edebiyatnn etkileri de Divan iirinde grlmeye balanm; halk syleyileri ve deyimleri kullanlr olmutur. Nedim; duygularn, bilinen mazmunlar dnda, kendine zg bulularla anlatm, soyut konulardan uzaklaarak gerek yaam iire sokmu ve soyut betimlemeler yerine gzleme dayal gerek betimlemeler yapmtr. Nedim, hece lsn kullanarak yazd bir trky de Divanna koymutur. Bu dnemde, yapt yeniliklerden dolay tepki alan Nedimin deeri Tanzimattan sonra ortaya kmtr.
Not: Mazmun; edebiyat terimi olarak, belli bir kavram anlatan, artran kalplam sz anlamndadr. Bunlar, Divan airlerinin ortak kulland kalplam szlerdir. rnein, boy yerine servi, ka yerine yay, di yerine inci kullanlmas Divan edebiyat, bu ynyle bir mazmunlar edebiyatdr.
EDEBYAT SS EA / SZ
3. Ssl nesir (ina): Yabanc szcklerle ve yabanc dil kurallaryla ar lde ykl olan bu nesir rneklerinde asl ama bir konuyu ak ve anlalr biimde anlatmak deil, ssl ve sanatl syleyi incelikleri yaratmakt. Bu rnlerde seci ad verilen i uyak (nesir kafiyesi) ok kullanlrd. 15. yzylda Sinan Paa Tazarruname (Yakarlar Kitab) adl yaptyla secili ssl nesrin en gzel rneklerinden birini vermitir: Ey gzlerin nur, gnllerin srur; bamzn tc, ehl-i dilin mirc; gnl hanesinin ziyas, dil hastasnn ifas (Tazarrunameden alnan bu szlerde siyah dizilen szcklerin ikier ikier uyakl olduu grlyor.) Ssl nesre ina, bu yazlar yazanlara mni, ssl yazlarn topland kitaplara mneat denmitir. Divan edebiyatnda Veysi, Nergisi, Lamii elebi gibi nl mniler de vardr.
ZML TEST 1.
Dnyada nasibimizdi dnyaszlk Da, ta, ova kuytu hepsi manaszlk Dostlar, yaznz, yoksa kitaplarda yeri Leylaszlk bu dert, Leylaszlk Tek drtlkten oluan bu iir, tema ve uyak zellikleri dikkate alndnda, aadakilerin hangisine rnek olur? A) Ktaya B) Rubaiye C) Mesneviye D) Terkib-i bende E) Terci-i bende ZM Rubailer genellikle mr, dnyann geicilii ile ilgili bir dnya gr, bir felsefi dnce stne yazlm iirlerdir. Soruda verilen drtlk, rubainin zelliklerini gsteriyor. Yant: B
RNEK 5 Aadaki eserlerden hangisi 15. yzylda mesnevi biiminde yazlm bir yergidir? A) Tazarrunme C) skendernme E) Garipnme (1994 YS) ZM Tazarruname Sinan Paann (15. yzyl) ssl nesirlerini ieren kitabdr. Kaabusname (Kbusname) Mercimek Ahmet tarafndan Farsadan evrilen ve sade nesirin tipik rneklerinden biri saylan t kitabdr; skendername Ahmedinin (15. yzyl) Byk skendere ait efsaneleri ileyen on bin beyitlik kitabdr. Garipname k Paann (14. yzyl) on iki bin beyitlik didaktik yaptdr. Harname ise eyhinin yergi trndeki mesnevisidir. eyhi urad soygun felaketini bir eein bandan gemi bir dizi olay olarak (fabl tarznda) anlatmtr. Yant: D B) Kabusnme D) Harnme
2.
Derler sen aka mptelasn Biganeler ile ainasn Niin zne ziyan edersin Yahi adn yaman edersin Ayn iire ait bu beyitler, aadaki nazm trlerinin hangisinden alnm olabilir? A) Gazelden B) Kasideden C) Mesneviden D) Mstezattan E) Tuyugdan
ZM Verilen beyitler, ayn iirden alnm ve dizeleri kendi aralarnda uyakl (aa, bb). Uyaklar byle dizilen nazm ekli mesnevidir. Yant: C
3.
Divan iirinin en nl be airi Nefi, Nedim, Baki, eyh Galip ve Fuzulidir. Aadaki yaptlardan hangisi, bu airlerden birine ait deildir?
Uyar: Divan edebiyat, lise mfredatnda nemli bir yer tutmaktadr. Ancak SYMnin sorularnda, bu edebiyatn zelliklerini, kltrmzdeki yerini, nemli kiilerini bilmeyi gerektiren genel kltr sorular sorulmakta; rnein bir iirin, beytin aklanmas, lsnn bulunmas gibi ayrntlar istenmemektedir.
A) Siham- Kaza C) Hsn Ak E) Hayrabat ZM
B) Kanuni Mersiyesi D) Leyla ile Mecnun
Siham- Kaza Nefinin, Kanuni Mersiyesi Bakinin, Hsn Ak eyh Galipin, Leyla ile Mecnun Fuzulinindir. Hayrabatn yazar (airi) Nabidir ve yazarn ad soru kknde verilmemitir. Buna karlk Nedime ait bir yapt ad da seeneklerde yer almamtr. Nedimin yalnz Divan vardr. Yant: E 93
EDEBYAT SS EA / SZ
4.
kisi de dind konularda yazmtr. Biri gazelleri ile nlenerek Sultan- uara adn alm; dieri de kasideleri ile nlenmi ve zamannn devlet adamlarn bile hicveden hicviyeler yazmtr. Yukarda tantlan Divan airleri aadakilerin hangisinde doru verilmitir? A) Nefi Nedim C) Baki Nefi E) Nefi Nedim ZM Sultan- uara unvann alm air, Baki; hicivleriyle tannan air ise Nefidir. Yant: C B) Fuzuli Baki D) Nedim Fuzuli
KONU TEST 1.
Aadakilerden hangisi gazel ve kasidede ortak zellik deildir? A) Nazm birimi B) Uyaklan C) En gzel beyitlerinin zel bir terimle adlandrlmas D) Uzunluklar E) lk ve son beyte verilen adlar
2. 5.
Divan iiriyle ilgili olarak, aadakilerden hangisi sylenemez? A) Gazel, kaside, mesnevi gibi nazm ekilleri beyitlerle kurulur. B) En ok ak, arap, din ve ahlakla ilgili konular ilenir. C) ArapaFarsa szcklerle dolu, ar bir dil kullanlr. D) Daha ok yarm uyak kullanlr. E) Mecazl, sanatl syleyie bavurularak, kalplam szlere (mazmunlara) yer verilir. ZM Divan iirinde uyak ok nemliydi. Kafiyenin (uyan) inceliklerini konu eden ilmlkavafi (kafiyeler ilmi) vard. Buna gre, Divanda yarm uyak bir zayflk saylrd. Bu iirde tam, zengin ve cinasl uyak grlr. Yant: D
Kamu bimarna canan deva-y dert eder ihsan Nin klmaz bana derman beni bimar sanmaz m Bu dizelerin ortalarnda da uyakl birer szck bulunmaktadr. Bu ekliyle beyit, dizeleri ortadan blnerek aaab dzeninde uyaklanabilecek bir drtlk grnm vermektedir. Bu zellikteki iirlere Divan edebiyatnda ne ad verilir? A) Mstezat gazel B) Musammat gazel C) Terkib-i bent D) Murabba E) Terci-i bent
3.
Konularna gre adlandrlan kasideler arasnda aadakilerin hangisini sayamayz? A) Mersiye D) Nt B) Methiye C) Mnacat E) Tevhid
6.
Divan edebiyatmzn ilk rnleri XI. yzylda Anadolu dnda grlr. Hakaniye ve aatay leheleriyle yazlm bu rnler XVII. yzyla kadar, Anadolu ve Azeri lehesiyle yazlanlar gnmze kadar srmtr. XVI. yzylda yaam ve Azeri lehesiyle yaptlar vermi nl airimiz aadakilerden hangisidir? A) eyhlislam Yahya C) Nabi E) eyh Galip B) Nedim D) Fuzuli
4.
Divan edebiyat, iire dayanan bir edebiyattr. Dzyaz snrldr. Dzyazyla yazlanlar - - - - gibi belirli birka trde toplanr. Yukarda bo braklan yere, aadakilerden hangisinde verilenler getirilirse, parada bilgi yanll oluur? A) B) C) D) E) tarih, tezkire, mneat tezkire, seyehatname, tarih tarih, mesnevi, mneat seyehatname, sefaretname, tarih mneat, tezkire, seyehatname
ZM 16. yzylda Azeri lehesiyle yazan nl air Fuzulidir. Yant: D

94
EDEBYAT SS EA / SZ
5.
Kalbim yine zgn seni andm da derinden Getim yine dn eski hazan bahelerinden zgn ve krlm gibi en ince yerinden Getim yine dn eski hazan bahelerinden Bu drtlkte air, sevgilisiyle birlikte yaad gzel gnleri anmaktadr. Drtlk aruz lsyle ve dz uyak dzeniyle yazlm bir Divan edebiyat nazm trdr. Bu trde en gzel rnekleri Nedim vermitir. Buna gre, drtln alnd iirin tr, aadakilerden hangisidir? A) Rubai D) Kta B) Tuyug C) ark E) Mstezat
9.
X. yzyldan sonra hzla yaylan slamiyet, Trkler, Araplar ve ranllar arasnda her alanda alverie yol am; zellikle bilim, kltr, sanat ve edebiyat alanlarnda ortak bir dnce ve zevkin domasna neden olmutur. Trk aydnlar Trkede yetersiz bulduklar din, bilim, sanat kavramlarnn karlklar olan sz ve terimler iin Arapa ve Farsaya bavuruyorlard. Bunun sonucu olarak Trkler arasnda bilim dili Arapann, edebiyat dili de Farsann etkisiyle geliti. Bylece ortak bir dnce ve zevkin rn olan bir edebiyat dodu. Yukarda oluumu anlatlan edebiyat dnemi, aadakilerden hangisidir? A) Tanzimat B) Divan C) slamiyet ncesi D) Halk E) Milli Edebiyat
6.
Aadakilerden hangisi, mesnevi tarznda yazlm bir yapt deildir? A) Kutadgu Bilig C) Hayriye E) Harname B) Kefz Znun D) Leyla ile Mecnun
10. Aadaki yapt sanat elemelerinden hangisi

yanltr? A) B) C) D) E) skendername Ahmedi Vesilet-n Necat (mevlid) Sleyman elebi Harnme eyhi Leyla ile Mecnun Fuzuli Su Kasidesi Nedim
7.
Divan edebiyat en ok u trlerde rnekler vermitir: I. Olaya ve anlatya dayand iin somuta ynelen mesnevi, II. Ak, doa, arap, rindlik iiri gazel III. Pek az yergi de ieren vg iiri kaside IV. Bestelenmek iin yazlan ark V. Halk edebiyatndaki koaklamann karl olan tuyug Divan edebiyat iir trleriyle ilgili, yukardaki cmlelerden hangisinde bilgi yanl vardr? A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
11. Aadakilerden hangisi, Nefinin hiciv trndeki iirlerinin topland eseridir? A) B) C) D) E) Divan- Hikmet ikyetname Hsn Ak Siham- Kaza Harname
12. Aadakilerden
hangisinin, dzyaz biiminde, tannm bir rn yoktur?
8.
A) eyhi B) Naima C) Evliya elebi D) Fuzuli E) Mercimek Ahmet Divan nesriyle ilgili aadaki yarglardan hangisi yanltr? A) XI. yzyldan Tanzimata kadar sren dnemde gelimi, tarih, mneat ve tezkire gibi trlerde bilim, din ve ahlak konularnda yazlmtr. B) Sade, ssl ve orta nesir olarak zellik gstermitir. C) Sade nesir, halk iin Trke bir anlatmla; ssl nesir, ustalk gstermek iin yabanc szck ve tamlamalarla ykl bir dille; orta nesir, sade dilden ayrlarak yer yer ssl bir anlatmla yazlmtr. D) Evliya elebinin Seyahatnamesi ile Ktip elebinin baz yaptlar ssl nesir rnei saylr. E) retici amac olan, bilim ve kltr konularnda yazlm yaptlarn ou orta nesir zellii tar.
13. 18, yzylda yaam bu sanatmz Divan iirinin sk

kurallar dna karak baz yenilikler yapmtr. Cmleleri bir beyitte bitirmeyerek alttaki beyite gemi, kaside biiminde ilenmesi gereken bir konuyu, rnein Revan Fethini, ark biiminde anlatm, dnce ve duygularn kalplam mazmunlar dnda, kendine zg bulularla yanstmtr. Din, tasavvuf ve hikmetle hi ilgilenmemitir. Kaside, gazel ve ark trlerinde stn baar gstermitir. Bu parada tantlan air, aadakilerden hangisidir? A) Nefi D) Nedim 95 B) eyh Galip C) Nabi E) Fuzuli
EDEBYAT SS EA / SZ
14. Divan
edebiyatnn hemen her dalnda rn vermi bir airdir. ran airlerinden Saipten etkilenerek hikmet ve darbmesele (ataszlerine) dayal bir eit dnce iiri gelitirmi, reticilii ilk ama olarak benimsemitir. Trkeyi gzel kullanm ve sade dili savunmutur. Hayriye ve Hayrabad tannm mesnevileridir. Bu parada tantlan air, aadakilerden hangisidir? A) Nefi B) eyhi C) Nabi D) Nedim E) eyh Galip
18. Harname, 126 beyitlik kk bir mesnevidir.
air 26 beyit tutan tevhid, naat, padiaha vg ksmndan sonra asl konuya geer. Burada olmayacak hayaller peinde koarken elindekileri de kaybeden, boynuz umarken kulaktan da olan bir eein bana gelenleri anlatr. Yukarda sz edilen yaptn yazar, aadakilerden hangisidir? A) eyhi B) eyhlislam Yahya C) Fuzuli D) Nedim E) eyh Galip
19. XV. yzyl Trk edebiyatnn eitli alanlarda ok nem15. 17. yzyl, Divan edebiyatnn nl birok isminin
yetitii yzyl olmutur. Bu yzylda yetien aadaki isimlerden hangisi iin yanl bilgi verilmitir? A) Ktip elebi: Bilim adamdr. Tarih, corafya, bibliyografya alannda rnler vermitir. B) Veysi: Mesnevi tarznda tannm bir airdir. C) Evliya elebi: Seyahatnameyi yazmtr. D) Nefi: Kaside ve hicivleriyle n yapmtr. E) Naima: Tarihidir. li gelimeler gsterdii bir dnemdir. Divan edebiyat bu dnemde eyhi, Ahmet Paa, Necati gibi airlerle I II III Anadoluda kuruluunu tamamlamtr; Ali ir Nevai IV aatay Trkesi ile olgun rnekler vermeye balam, Evliya elebi de 10 ciltlik Seyahatnameyi yazV mtr. Bu parada, numaralanm isimlerden hangisi bilgi yanllna yol amtr?
16. Aadakilerden hangisi, Divan iirinin belirleyici

yanlarndan biri olamaz? A) Mazmun ad verilen kalplarn kullanlmas B) Btn gzellii yerine para gzelliinin benimsenmesi C) Yabanc szcklerin ve tamlamalarn kullanlmas D) rnlerin belli nazm biimleriyle ve aruzla yazlmas E) Genellikle yarm uyak kullanlmas
A) I.
B) II.
C) III.
D) IV.
E) V.
20. Aadakilerin hangisinde bilgi yanl vardr?

A) Fuzuli 16. yzyl airidir, Azeri lehesiyle yaptlar vermitir. B) Sinan Paa 15. yzylda yaam ve Tazaruname adl ssl nesir rneini yazmtr. C) eyh Galip Nabi tarz iirin karsnda yer alarak Hayriye adl mesneviyi yazmtr. D) Nedim yerlileme akmnn en nemli temsilcisidir, ark trnde yaptlar vermitir. E) Hoca Dehhani 13. yzylda yaam ve Divan iirinin ilk airi saylmtr.
17. XVI.
yzyl, Trk edebiyatnda en ok gelimenin gsterildii alardan biridir. XV. yzylda kuruluunu tamamlayan Divan edebiyat, bu yzylda ok byk iki air yetitirmitir.
Aadakilerin hangisinde bu iki airin ad doru verilmitir? A) B) C) D) E) Badatl Ruhi Nabi Baki Nabi Fuzuli Nefi Baki Fuzuli Nefi Nabi
21. Aadakilerin
A) B) C) D) E)
hangisinde bir yazar, kendine ait olmayan bir yaptla birlikte verilmitir? Mercimek Ahmet Kbusname Ahmedi Cemid Hurid eyhi Hsrev irin k Paa Garipname Baki Beng Bade
1.D 2.B 3.A 4.C 5.C 6.B 7.E 8.D 9.B 10.E 11.D 12.A 13.D 14.C 15.B 16.E 17.D 18.A 19.E 20.C 21.E
96
TARH SS SZ
OSMANLI DEVLETNN YKSELME DEVR (1453 1579)

Ykselme Devrinde Osmanl Devletinin Politikalar Nelerdir? lanma (Reform) ve Protestanln douu da, arlkenin Avrupadaki stnln olumsuz etkiliyordu. Kanuninin Kutsal Roma - Germen mparatorluu ile mcadelesinde Macaristan odak noktas oldu. ki imparatorluun bu mcadelesinde, 1529 I. Viyana Kuatmas ve 1532 Alman Seferi, geici bir denge meydana getirdi. 1533te Avusturya Aridkal ile imzalanan stanbul Antlamasyla Osmanl Devleti, Avusturyaya siyasi stnln kabul ettirdi.
stanbulun Alnmas (1453)

stanbulun alnmasn zorunlu klan koullar: Bizansn varl nedeniyle Osmanlnn Anadolu ve Rumeli arasndaki topraklarnn tehlikeye girmesi Bizans mparatorluunun varlnn Osmanl Devletinin blgedeki siyasi otoritesini olumsuz etkilemesi stanbulun alnmasnn sonular: Osmanl Devletinin toprak btnl saland. Osmanl Devleti doal bakentine kavutu. Bizans mparatorluunu ortadan kaldran bir g olarak Osmanl Devleti, Roma mparatorluunun mirasna sahip bir imparatorluk nitelii kazand. pek Yolu ticaretinin nemli bir merkezi Osmanllarn eline geti. Bu durum Corafi Keiflerin balamasnda etkili oldu. 1453 yl Ortaan sonu, Yenian balangc olarak kabul edildi. stanbulun alnmasndan sonra byk toplarn kullanmnn yaygnlamas, Avrupada feodalitenin yklmasnda etkili oldu. stanbuldan talyaya giden Bizansl bilim adamlar, Rnesansn balamasnda etkili oldular. Batda lerleme ve Avrupada stnlk Mcadelesi Fatih Sultan Mehmet dneminde Osmanl mparatorluunun siyasal hedeflerinden biri, Balkan Yarmadasnn fethinin tamamlanmas idi. Bu amaca ynelik seferlerle; Srbistan, Mora Yarmadas, Arnavutluk, Bosna - Hersek ve Eflak Osmanl mparatorluuna baland. II. Bayezit dneminde Cem Sultan Olay nedeniyle yaanan taht kavgalar, bat ynndeki fetihlerin durmasna yol at. II. Bayezit ve Yavuz Sultan Selim dnemlerinde Osmanl mparatorluu daha ok dou ve gneydouyla ilgilendi. Kanuni Sultan Sleyman dneminde devlet, yeniden batya yneldi. Kanuni, Orta Avrupada Osmanl ilerleyiinin nnde engel durumunda olan Macar Krall ile mcadele etti. nce Macarlarn elindeki Belgrat Kalesi alnd. 1526da yaplan Moha Meydan Muharebesi ile Macar ordusu kesin bir yenilgiye uratld. Macar Krall, Osmanlya bal bir devlet durumuna getirildi. Osmanl mparatorluu Kanuni dneminde Avrupaya yneldiinde, Avrupann stn gc Kutsal RomaGermen mparatorluu idi. arlkenin liderliindeki mparatorluk, spanya, talya, Almanya, Avusturya ve Benelks lkelerini (Belika, Hollanda, Lksemburg) ynetiminde birletirmiti. Bu gce kar Fransa Krall direnmekteydi. Bu srada Almanyada Lutherin liderliinde Katolik Kilisesine kar balayan dinsel ayak-MEF LE HAZIRLIK 5. SAYI-
Dou ve Gneyde Genileme Politikas

Fatih stanbulu aldnda Anadoluda Osmanl ynetimine bal olmayan nemli yerler vard: Karadeniz kylarnda; Amasra; Cenevizlilerin, Sinop ; sfendiyaroullarnn (Candaroullar), Trabzon; Trabzon Rum mparatorluunun elindeydi. Konyada Karamanoullar, Adanada Ramazanoullar, Marata Dulkadiroullar, Dou Anadoluda Akkoyunlu Devleti vard. Anahtar szck Anadolunun Siyasal Birliinin Salanmas: Osmanl Devleti Anadoludaki Trk beyliklerinin topraklarn kendi ynetimi altna alarak Anadolu Trk birliini kurmay amalamtr. Fatih; Sinopu alarak Candaroullar Beyliinin devam olan sfendiyaroullar Beyliini Osmanl topraklarna katt. 1466 ylnda Karamanoullar zerine yrd. Beylik topraklarnn nemli bir ksm (Konya, Karaman) Osmanl topraklarna katld. Yavuz da; Gneydou Anadoluyu alarak Anadolu Trk birliini kesinletirdi. Anadoludaki Trk olmayan devletlerin ellerindeki Amasra ve Trabzonun alnmas ve Dou Anadolunun Osmanl denetimine girmesiyle Anadolu siyasal birlii de salanm oldu. Osmanlnn dou seferlerinin bir amac da pek Yolunun denetimini ele geirmekti. ran, Azerbaycan ve Dou Anadolunun denetimini eline geiren Akkoyunlu Devleti, pek Yolunun denetimini elinde tutabilmek iin Osmanlnn doudaki ilerleyiine engel olmaya alyordu. Fatih, 1473te meydana gelen Otlukbeli Savayla Akkoyunlu Devletini yendi ve bylece Dou Anadolunun nemli bir blm, Osmanl denetimine girdi. Akkoyunlu Devletinin yerine oluan Safevi ahl da ayn amala, yani blgede stn g olma ve bylece ticaret yollarn denetim altna alma amacyla Osmanl mparatorluu ile mcadeleye giriti. Osmanllarla Safevilerin bu siyasi ve ekonomik mcadelesinin grnen yn dinseldir (ii Snni mcadelesi). Yavuz, 1514te Safevilerle yapt aldran Savan kazanarak Dou Anadolunun tamamn ele geirdi. Kanuni dneminde Safevilerle mcadele devam etti ve ilk Osmanl ran antlamas olan Amasya Antlamas 1555te imzaland. Bu antlamayla Safevi 97
TARH SS SZ
ahl; Dou Anadolu, Azerbaycan ve Irakn Osmanllara ait olduunu kabul etti. Osmanl Devleti, gneyde de Memlk Devletiyle mcadele etmek zorunda kald. aldran Savandan sonra siyasal ve askeri durumunu glendiren Yavuz, Memlk Sultanl zerine yrd. 1516 Mercidabk Savayla Suriye, 1517 Ridaniye Savayla Msr alnd. Memlk Sultanl ykld. Msr Seferinin sonucunda; Suriye, Filistin, Msr ve Hicaz Osmanl mparatorluuna katld. Baharat Yolunun Akdeniz klar Osmanl denetimine geti. slamln kutsal topraklar Osmanl denetimine girdi. Osmanl hkmdarlar halife unvann aldlar. slam dnyasnn liderlii Osmanlya geti. Osmanl, Ykselme dneminde Kuzey Afrikada da ilerleyiini srdrd. Kanuni dneminde Cezayir, Trablusgarp ve Bingazi (bugnk Libya) Osmanl mparatorluuna katld. 1574te Tunusun spanyollardan alnmas ve 1577de Fas Sultanlnn Osmanl himayesine girmesiyle Msrdan Fasa kadar tm Kuzey Afrika Osmanl denetimine girdi. Bylece Akdeniz egemenlii pekitirildi. Anahtar szck slam Dnyasnn Liderlii: Osmanl Devleti, slam dnyasnn liderliini ele geirmek iin ii Mslman devlet olan Safevilerle ve Snni Memlklarla savamtr. Msr Seferinin sonucunda Memlk Devletine snm olan Abbasi halifeliinden kutsal emanetler alnarak stanbula getirilmi ve halifelik Osmanl soyuna gemitir. Bylelikle teokratik ynetim anlay glenmitir. Denizlerde Egemenlik Kurma Mcadelesi Osmanl mparatorluunun stanbuldan sonra Mora Yarmadasn, Ege Adalarnn bazlarn almas, Venedik Dkalnn ticari karlarna zarar vermeye balad. Bunun zerine Papalk ve Macar Krall ile anlaan Venedik, 1463te Osmanl mparatorluunun denizlerdeki ilerleyiini durdurmak zere savaa giriti. Karlkl saldrlardan sonra 1479da bar imzaland. Buna gre Venedik, Osmanl mparatorluuna her yl vergi verecek, karlnda kendilerine kapitlasyon denilen baz ticaret kolaylklar salanacakt. Krm, nemli ticaret yollarnn Karadenize ulat bir merkezdi. Burada Cenevizlilerin ticaret kolonileri vard. Bu zelliklerini deerlendiren Fatih, Krm 1475te alarak, Osmanl mparatorluuna bal bir beylik haline getirdi. Bylelikle, Karadeniz ve pek Yolunun kuzey kanad Osmanl denetimine girdi. Akdeniz ticaretini denetlemek iin alnmas gerekli olan yerlerden biri de Rodos Adasyd. Rodos, Kanuni dneminde Sen Jan valyelerinden alnd. Kbrs Adas da Osmanl mparatorluunun Suriye ve Msr eyaletleriyle deniz ulam yolunu denetleyen nemli bir konumdayd. mparatorluun dou ve bat ynlerindeki ilerlemesi duraklaynca, Kbrsn alnmas kararlatrld. Kbrs, 1571de Venediklilerden alnd. Osmanl mparatorluunun Ykselme Dneminin Genel Deerlendirilmesi Verilen btn bu bilgiler deerlendirildiinde, fetih siyaseti sonucunda Osmanl mparatorluunun ktaya yaylan byk bir devlet haline geldii grlr (Asya, Avrupa, Afrika). Karadeniz ve Kzldeniz birer Trk gl haline geldi. Osmanl snrlar iinde Trklerden baka, Araplar, Rumlar, Srplar, Bulgarlar, Arnavutlar, Romenler ve Macarlar yayorlard. Eski ticaret yollar olan pek ve Baharat Yollarnn Akdenize ve Avrupaya btn klar denetim altna alnd. Ancak bu srada Avrupa lkeleri Corafi Keifler ile Afrikann gneyinden dolaarak Hindistana ulamlard. Bu nedenle Osmanl, pek ve Baharat Yollarnn denetimini ele geirmekten yeteri kadar yarar salayamad. Transit ticaret gelirlerini artrmak ve Avrupa - Asya ticaretini yeniden kendi denetimindeki eski yollara ekebilmek iin Franszlara, kapitlasyon denilen ticaret kolaylklar saland. Ancak bu durum da beklenen gelir artn salayamad gibi, daha sonraki yzyllarda mparatorluun ekonomik yapsn ve mal retim sistemini ok olumsuz etkileyecek bir balang oldu. XVI. yzyl sonunda Osmanl mparatorluu, byk oranda corafi ve siyasi bakmdan doal snrlarna ulam oldu. Avrupada Avusturya, douda randaki Safevi ahl, Osmanl mparatorluuna denk iki g olarak ykseldiler ve Osmanl ilerleyiini snrlandrdlar. Sadrazam Sokollu Mehmet Paa dneminde Svey ve Don Volga kanal projeleri ile Akdeniz ve Karadeniz limanlarnn canlandrlmas tasarlanmtr. Ancak o gnn koullarnda bu projeler gerekletirilememitir. 98 Anahtar szck Akdeniz Egemenlii: Osmanl Rodos Adasn aldktan sonra, 1538de Avrupa Hal donanmasn Preveze Deniz Savanda yenerek Akdenize egemen olmutur. Avrupa, bu savan intikamn almak amacyla, Kbrs alndktan sonra Hal donanmasn Akdenize gndermi ve nebaht Deniz Savanda Osmanl donanmasn yenilgiye uratmtr. Buna ramen Osmanlnn Akdeniz stnl devam etmitir. Osmanl mparatorluu bir yandan Akdenizde stnlk salayarak Akdeniz ticaretini denetleme amacna ynelirken, dier yandan Hint Denizine karak Portekizle mcadeleye giriti. Corafi Keiflerle Hint Denizine egemen olan Portekizliler, Basra Krfezi ve Kzldenizin girilerini kapatarak dou mallarnn Akdenize tanmasna engel oldular. Osmanl; Suriye, Msr, Badat ve Basray ele geirdiinde Baharat Yolunu kapanm buldu. Bu yolu tekrar amak iin 15381553 yllar arasnda Hint Deniz Seferleri yapld. Ancak Portekiz donanmasna stnlk salayamayan Osmanl, Hint ticaret (baharat) yolunun denetimini ele geiremedi.
TARH SS SZ
ZML TEST 1.
Fatih Sultan Mehmet Osmanl Devletini, bin yllk Bizans mparatorluunun tek mirass olarak evrensel bir imparatorluk haline getirmeye almtr. Bu amala Fatihin, I. Trabzon Rum mparatorluuna son verme, II. Mora Yarmadasn ele geirme, III. stanbulu fethetme politikalarndan hangilerine yneldii sylenebilir? A) Yalnz I D) II ve III ZM Bizans mparatorluu, Roma mparatorluu daldktan sonra Dou Roma mparatorluu olarak ortaya km ve varln bin yl gibi bir sre devam ettirmitir. Fatih Sultan Mehmetin Roma mparatorluunun mirasna sahip olmak gibi bir amac vard. Bu amala Bizans mparatorluuna son vermek iin stanbulun fethine ynelmitir. stanbul alndktan sonra da sra Bizansn devam niteliindeki devletleri sona erdirmeye gelmitir. Trabzonda IV. Hal Seferinden sonra stanbuldan kaan Bizans soyunun kurduu devlet vard. Fatih Trabzonu alarak bu devletin varlna son vermitir. Mora Yarmadasnda da Bizans soyundan gelen Mora Despotluklar bulunuyordu. Fatih Mora Yarmadasn ele geirmek iin harekete geti. Fatih dneminde Modon, Koron ve Navarin limanlar dnda Mora alnd ve bylelikle Bizans mparatorluunun tm miras Osmanllarn eline geti. Morann fethinin tamamlanmas, II. Bayezit dneminde olmutur. Yant: E B) Yalnz II C) I ve II E) I, II ve III ZM Fatih stanbulu aldktan sonra stanbuldaki Fener Rum Patrikliini kaldrmam ve onlara ayrcalklar tanyarak varlklarn srdrmelerini salamtr. Bu durum Osmanlda ibadet zgrl anlaynn olduunu gsterdii iin hogr anlayna dayandrlabilir (I). Katolikler, spanyadaki Mslman ve Yahudilere engizisyon mahkemelerinde ikence ve bask uyguluyorlard. Bu yzden Endls Mslmanlar ve Yahudiler Osmanldan yardm istedi. II. Bayezit, Kemal Reisi spanyaya gnderdi. Kemal Reis spanyadaki Mslmanlar Kuzey Afrikaya, Yahudileri de stanbul ve Selanike gemilerle tad. Bu durum da Osmanlda hogr anlay olduunu gsterir (II). Yalnz unutulmamaldr ki Osmanlnn bu davranlar sadece hogrl olmasyla ilgili deildir. Osmanl bu politikalar kendi karlarn dnerek uygulamtr. Ancak bu davranlar hogrye dayanan bir politika izledii gereini deitirmemektedir. Franszlara kapitlasyonlarn verilmesi ise hogr anlayyla ilgili deildir. Ekonomik ve siyasi nedenlere dayanmaktadr. Yant: C
3.
Osmanl Devletinin Ykselme dneminde izledii pek Yolunun denetimini ele geirme politikasnn ayn zamanda, I. devlet rgtlenmesinin oluturulmas, II. Anadolunun siyasi birliinin salanmas, III. Akdeniz egemenliinin pekitirilmesi politikalarndan hangileriyle de ilikili olduu savunulabilir? A) Yalnz I D) I ve II B) Yalnz II C) Yalnz III E) II ve III
ZM Osmanl Devleti pek Yolunun denetimini ele geirmek iin Karadenizin gneyine ynelmitir. Bu amala Amasra, Sinop ve Trabzon alnmtr. Bu durum ayn zamanda Anadolu siyasi birliinin salanmasna yneliktir. Yant: B
2.
I. Fatih dneminde Fener Rum Patrikhanesine ayrclklar tannmas II. II. Bayezit dneminde spanyadan atlan Arap ve Musevilere yardm edilmesi III. Kanuni dneminde Fransz tccarlara kapitlasyonlarn verilmesi Osmanl Devletinin Ykselme dneminde izledii yukardaki politikalardan hangileri, hogr anlayna dayandrlabilir? A) Yalnz I D) I ve III B) Yalnz II E) II ve III 99 C) I ve II
4.
-
Osmanl Devletinin Ykselme dneminde yapt, Otlukbeli, aldran, Turnada
savalarnn ortak amac, aadakilerden hangisidir? A) B) C) D) E) ii Snni mcadelesine son vermek Anadoluda siyasi birlii salamak Dou ticaret yollar zerinde denetim kurmak Safevi Devletine son vermek Orta Asyadan gelen Trkmen glerini Anadoluya ynlendirmek
TARH SS SZ
ZM Otlukbeli Sava 1473te Dou Anadoluda gl bir devlet kurmu olan Akkoyunlularla yaplmtr. Fatih Akkoyunlu Devletini Osmanl iin bir tehlike olmaktan karmak ve Dou Anadoluyu denetim altna almak iin Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasanla savam ve onu yenilgiye uratmtr. aldran Sava 1514te Anadoluya ynelik tehditlerde bulunan Safevilerle yaplmtr. Yavuz Sultan Selim Safevi hkmdar ah smaili yenerek Dou Anadolunun Osmanl Devletine katlmasn salad. Turnada Sava 1515te gneydou Anadoluda kurulmu bir Trk beylii olan Dulkadiroullar ile yapld. Yavuz, bu beylii ortadan kaldrarak Anadolu Trk birliini kesinletirdi. Grld gibi sava da Anadoluda siyasi birlii salamaya yneliktir. Yant: B
6.
Osmanl Devletinin Ykselme dneminde Avusturya ile imzalanan 1533 stanbul Antlamasnn, hkmlerinin Osmanl Devleti tarafndan belirlenmesi, Avusturya imparatorunun protokolde Osmanl sadrazamna eit olmas, Avusturyann Osmanlya vergi demeyi kabul etmesi
zelliklerine dayanlarak, aadaki yarglardan hangisine ulalabilir? A) Osmanl Avusturya Savalarnn kesin olarak sona erdii B) Osmanl Avusturya snrnn son eklini ald C) Macaristann tamamnn Osmanl snrlar iinde kald D) Osmanlnn Avusturya karsnda stnlnn kantland E) Osmanlnn dou sorunlarna ncelik verdii ZM arlkenin desteini alan Avusturya Kral Ferdinand, Kanuniye eli gndererek kendisinin Macar kral olarak tannmasn istedi. Bir yandan da Osmanlnn elinde olan Budini kuatt. Kanuni bunun zerine Alman Seferine kt. Ferdinand bar istemek zorunda kald. Kanuni, Avusturya ile 1533 stanbul Antlamasn imzalad. Avusturya Osmanlnn koullarn kabul etmek zorunda kald. Yukarda verilen bu koullar, Osmanlnn Avusturya karsnda stnln kantladn gsterir. Yant: D
5.
Aadakilerden hangisi, Ykselme dnemi Osmanl stratejileri arasnda yer almaz? A) Rakip devletlerin g birlii oluturmasna engel olmak B) Dou ticaret yollar zerinde denetim kurmak C) slam dnyasnn liderliini ele geirmek D) Anadolu Trk birliini kurmak E) Ynetici zmresini sadece Trk brokratlardan oluturmak
7.
Osmanl Devletinin, I. Msr almas, II. Divan rgtnn padiahn danma kurulu ekline dntrlmesi, III. pek Yolunun denetiminin ele geirilmesi, IV. Kapkulu Ocaklarnn oluturulmas almalarndan hangileri, Ykselme dneminden nce gereklemitir? A) Yalnz I B) Yalnz III D) II ve IV C) Yalnz IV E) III ve IV
ZM Osmanl Devleti Ykselme dneminde, kendisine rakip olan devletler arasnda ittifak kurulmasn nlemek amacyla Avrupa Hristiyan birliini bozma politikas izlemitir. Bunun iin Venedik ve Fransa gibi devletlere kapitlasyon tanm, Ortodokslar korumu, Almanyadaki Protestanlk hareketini desteklemitir (A). Osmanl Ykselme dneminde dou ticaret yollar zerinde denetim kurma politikas izlemi, bu amala pek ve Baharat Yollar denetim altna alnmtr (B). Osmanl slam dnyasnn liderliini ele geirmek amacyla Yavuz Sultan Selim dneminde Msr Seferine km ve halifelik Osmanllara gemitir (C). Osmanl Anadolu Trk birliini salamak amacyla Anadolu trk beylikleriyle mcadele etmi ve Yavuz zamannda Dulkadiroullar Beyliinin alnmasyla Anadolu Trk birlii kesinlemitir (D). Osmanl Devleti ynetici zmresini olutururken zellikle Ykselme dneminde Trk brokratlar devre d brakm ve devirme kkenli olanlar ynetime getirmitir. Bu politika Osmanl hanedanln korumaya yneliktir. Yant: E
ZM Msr, Yavuz Sultan Selim dneminde 1517de alnmtr. Divan rgt Orhan Bey dneminde kurulmu, ancak padiahn danma meclisi ekline Fatih Sultan Mehmet dneminde dntrlmtr. pek Yolunun denetimi Fatih dneminde Osmanl Devletinin eline gemitir. Kapkulu Ocaklarnn kurulmas ise Kurulu dneminde I. Murat zamannda gereklemitir. Yant: C 100
TARH SS SZ
KONU TEST 1.
I. Surlar ykacak byklkte toplarn yaplmas II. Bizans denizden de kuatmak iin donanma oluturulmas III. Rumeli Hisarnn yaplarak stanbul Boaznn denetim altna alnmas Fatih dneminde, stanbulun kuatlmas iin yaplan yukardaki hazrlklardan hangileri, daha sonraki srete Avrupann siyasi yapsnn deimesinde etkili olmutur? A) Yalnz I D) I ve III B) Yalnz III D) I ve II E) II ve III
5.
Osmanl Memlk ilikilerinin bozulmasnda, I. Hicaz su yollar sorununun yaanmas, II. ki tarafn da slam dnyasnn liderliini ele geirmek istemesi, III. Memlklarn Dulkadiroullar zerinde egemenlik kurmak istemesi durumlarndan hangilerinin etkili olduu sylenebilir? A) Yalnz I D) I ve II B) Yalnz II D) Yalnz III E) I, II ve III
2.
II. Mehmet (Fatih)in stanbulun fethinden sonra Ortodoks Patrikhanesine geni imtiyazlar vererek, Ortodokslar Katoliklere kar koruma altna almas, I. Hristiyan birliine engel olma, II. Balkanlardaki Osmanl egemenliini pekitirme, III. Akdeniz ticaretinde etkin olma amalarndan hangilerine yneliktir? A) Yalnz I B) Yalnz II D) Yalnz III D) I ve II E) II ve III
6.
Safevi hkmdar olan ah smailin Anadoluda nfuzunu kuvvetlendirmek iin Anadoluya gnderdii adamlarndan biri olan ah Kulunun ayaklanma kartmas ve bu ayaklanmann glkle bastrlmas, Osmanl Devletinde aadakilerden hangisine yol am olamaz? A) II. Bayezitin nfuzunu kaybetmesine B) Anadoluda siyasi otoritenin sarslmasna C) II. Bayezitin oullar arasnda taht mcadelesinin balamasna D) Osmanl ran ilikilerinin younlamasna E) Dou Anadolunun Osmanl denetimine girmesine
3.
Fatih Sultan Mehmetin, I. stanbuldaki Ortodoks Kilisesine baz ayrcalklar tanmas, II. Kanunname-i li Osman hazrlatmas, III. Trkmen soylularn brokrasideki grevlerinden alarak yerlerine devirme kkenlileri getirmesi, IV. Katolik Venediklilere ticari ayrcalklar vermesi uygulamalarndan hangileri, Avrupa Hristiyan birliini bozmaya yneliktir? A) Yalnz I D) I ve III B) Yalnz IV E) I ve IV D) I ve II
7.
Yavuz Sultan Selimin en byk amac, Trk ve slam dnyasn bir ynetim altnda toplamaktr. Yavuz, bu ama dorultusunda, I. Safevileri ortadan kaldrmak, II. Msr Seferine kmak, III. Batya doru genilemek politikalarndan hangilerine ynelmitir? A) Yalnz I D) I ve III B) Yalnz II E) II ve III C) I ve II
4.
Fatihin oullarndan Cem, Konyada, Bayezit Amasyada valiydi. Fatihin lmnden sonra devirme kkenli devlet adamlarnn yardmyla II. Bayezit tahta knca Cem, Trkmen kkenli devlet adamlarnn desteini alarak kardeine kar mcadeleye giriti. Bu durum Osmanl Devletinde, aadakilerden hangisinin gstergesidir? A) Hanedanln padiahn erkek ocuklarna ait olduunun B) Karde katli yasasnn uygulandnn C) ktidar kavgalarnn d sorun ekline dntnn D) Cemin Bayezitten daha baarl olduunun E) Tahta geiin kesin bir kurala bal olduunun
8.
I. aldran II. Mercidabk III. Ridaniye Yavuz Sultan Selimin yukardaki savalarndan hangileri, Memlklarla yaplmtr? A) Yalnz II D) I ve III B) Yalnz III D) I ve II E) II ve III
101
TARH SS SZ
9.
Baba Znnun Kalenderolu Canberdi Gazali Ahmet Paa
13. Andrea
Dorya komutasndaki Hal donanmasnn 1538de Osmanlya kar saldrya geerek Preveze Deniz Savana yol amas, aadakilerden hangisine yneliktir?
Osmanl Devletinde grlen yukardaki ayaklanmalarn ortak zellii, aadakilerden hangisidir? A) Kanuni dneminde Anadolu ve Msrda grlen ayaklanmalar olma B) Osmanl Devletinin batya ynelik fetihlerini olumsuz etkileme C) Taht ele geirme mcadelesi olma D) Tmarlarn haksz biimde datlmasna kar olma E) Memlklar tarafndan desteklenme
A) Akdenizdeki Osmanl varlna son vermeye B) Osmanlnn Fransayla olan dostluunu bozmaya C) Kapitlasyonlardan yararlanmaya D) Hint deniz seferlerini nlemeye E) Kuzey Afrikadaki Osmanl topraklarn almaya
14. Osmanl Devleti, Msr, Suriye, Anadolu kylar ve

Dou Akdeniz ticaret yolunun gvenlii iin, aadaki fetihlerden hangisine ynelmitir?
10. Kanuni
Sultan Sleymann 1521de Belgrat Osmanl topraklarna katmas, I. Macaristan yolunun Osmanllara almas, II. Fransayla kapitlasyon antlamasnn yaplmas, III. Avrupa fetihleri iin nemli bir s kazanlmas
A) Tunus
B) Kbrs C)Trablusgarp D) Cezayir E) Sakz
sonularndan hangilerine yol amtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) I ve III E) II ve III
15. Osmanl
Devleti, Akdeniz ile Kzldenizi birletirme projesi olan Svey Kanal projesiyle, aadakilerden hangisini amalam olamaz?
11.
Avrupadaki siyasi stnlk mcadelesinde Fransa Kral Fransuva, Alman mparatoru arlkene yenilince Osmanl Devletinden yardm istemitir. Kanuninin bu yardm nerisini kabul etmesi, I. Avrupa Hristiyan birliini paralama, II. Almanyaya kar denge oluturma, III. Akdeniz ticaretini canlandrma amalarndan hangilerine yneliktir? A) Yalnz I D) I ve III B) Yalnz II E) II ve III C) I ve II
A) Hint Okyanusunda slam lkelerine uygulanan Portekiz basksn nlemeyi B) Baharat Yolunu yeniden Akdenize evirmeyi C) Hint deniz yolunu ksaltmay D) Osmanl ekonomisini glendirmeyi E) Kafkasyaya egemen olmay
16. Osmanl donanmasnn nebaht yenilgisinden sonra,

Kaptanderya Kl Ali Paa, yeni donanmayla Akdenize ald. spanyollarn eline gemi olan Tunusu tekrar fethetti. Bu gelime, aadakilerden hangisine yol amtr? A) Akdenizin Osmanl gl haline gelmesine B) Corafi Keiflerin olumsuz etkilerinin silinmesine C) Kuzey Afrikann Fas snrna kadar Osmanl egemenliine girmesine D) Svey Kanal projesinin gndeme gelmesine E) Don Volga Kanal projesinin gndeme gelmesine 10. D 11. C 12. B 13. A 14. B 15. E 16. C
12. Kanuni,
Hint deniz ticaret yolunun bulunmasyla canlln yitiren Akdenizde ticareti yeniden canlandrmak amacyla, aadaki politikalardan hangisine ynelmitir?
A) Alman Seferine kma B) Fransaya baz ticari ve hukuki ayrcalklar tanma C) Macaristan Osmanl topraklarna katma D) Irakeyn Seferine kma E) Rodosu alma 1. A 2. D 3. E 4. A 5. E 6. E 7. C 8. E 9. A 102
CORAFYA SS EA/SZ
TRKYEDE AKARSULAR, GLLER VE YERALTI SULARI

TRKYENN AKARSULARI Trkiye, akarsular bakmndan evresindekilere gre zengin bir lkedir. Trkiye akarsularn gsteren bir haritaya bakldnda byklkleri farkl olan yzlerce akarsu havzasnn olduu grlr. Trkiyedeki akarsular, oluumlar, uzunluklar, havza zellikleri, akttklar su miktar (debi), beslenme ekilleri, su miktarnn yl iindeki deiimi (rejim) gibi zellikler bakmndan birbirinden farkllklar gsterirler. ZM Akarsularn hidroelektirik potansiyeli yerekillerine baldr. Yerekillerinin engebeli olduu alanlarda akarsularn ak hz fazla olduundan, enerji potansiyeleri de fazla olur. Verilen blgelerimizden yerekillerinin en engebeli olan Dou Anadoludur. Bu nedenle akarsularn enerji potansiyeli Dou Anadoluda en fazladr. Yant: A Bir akarsuyun belli bir kesitinden saniyede geen su miktarna akm denir. Akmn yl boyunca gsterdii deimelere ise akarsu rejimi ad verilir. Trkiyedeki akarsularn rejimleri dzensizdir. Akarsularn rejimleri genellikle bulunduklar blgelerin ya rejimi ve biimine baldr. Uyar: Akarsu rejimlerini etkileyen faktrlerin balcalar; iklim, yerekiller, bitki rts, jeolojik yap ve insan faaliyetleridir. Bunlardan en nemlisi de iklimdir. Trkiyedeki akarsular, beslenme durumuna gre u rejim tiplerine ayrlr: Yamur sular ile beslenen akarsular Kar ve buz sular ile beslenen akarsular Kaynak sular ile beslenen akarsular Glden kan sular Karma rejimli akarsular Akarsu Havzalarmz Bir akarsuyun kollar ile oluturduu sisteme akarsu a denir. Her akarsu snrlar belli bir blgenin sularn toplar. Bir akarsuyun kollar ile birlikte sularn toplad ve boaltt alana akarsu havzas denir. Akarsu, toplad sular denize ulatrabiliyorsa o blgeye ak havza, ulatramayanlara da kapal havza denir. Akarsularn havzalarnn ak yada kapal olmasnda; klim Yerekilleri arazinin jeolojik yaps etkilidir. Balca kapal havzalarmz: Anadolu kapal havzas Gller Yresi kapal havzas Van Gl kapal havzasdr.
Akarsularmzn Genel zellikleri Trkiyedeki akarsularn byk bir ksmnn boylar ksadr. Bunun en nemli nedenleri Trkiyenin bir yarmada olmas ile Kuzey ve Gney Anadoluda dalarn kyya paralel uzanmasdr. Kaynan bu dalardan alan akarsularn boyu olduka ksadr. Akarsularmzn bir ksm kapal havzalarda yer aldklar iin denize ulaamaz. Bu durum, yzey ekillerinin oluumu ve i blgelerimizde yar kurak iklim zelliklerinin grlmesiyle ilgilidir. Trkiyedeki akarsularn su miktar mevsimden mevsime nemli farkllklar gsterir. Rejimleri dzensizdir. Bunun temel nedeni Trkiyenin byk bir blmnde, uzun sren kurak dnemin yaanmasdr. Hatta kk akarsularn ou bu dnemde kururlar. Trkiyede ortalama ykselti ve engebelilik fazla olduu iin akarsularn ak hz fazladr. Bu nedenle enerji potansiyelleri yksek, andrma gleri fazladr ve ulama elverili deildirler. Ky Egedeki akarsular gibi geni dzlklerde akan akarsular menderes (bklm) yaparak akarlar. Akarsularmzn pek ou Trkiye snrlar iinde domakta ve denize dklmektedir. Frat, Dicle, oruh, Aras ve Kura rmaklar Trkiye topraklarndan doup lke dnda deniz ya da gle dklrken; Meri ve Asi rmaklar da kaynaklarn Trkiye dndan alr ve Trkiye kylarnda denize dklrler.
RNEK 1 Blgelerimizin doal koullar gz nne alndnda, aadaki corafi blgelerin hangisinde hidroelektrik potansiyelin en fazla olduu sylenebilir? A) Dou Anadolu D) Anadolu
B) Ege C) Marmara E) Gneydou Anadolu 103
Uyar: Anadolunun etrafnn yksek dalarla evrili olmas, yar kurak iklimin grlmesi ve karasalln etkisiyle yazn buharlamann iddetli olmas kapal havzalar artrmtr.
CORAFYA SS EA/SZ
Trkiyenin Akarsu Havzalar
Balca Akarsularmz: Karadenize dklen akarsular batdan douya doru Sakarya, Bartn, Kzlrmak, Yeilrmak ve oruh eklinde sralanr. Marmara Denizine dklen en byk rmak Susurluktur. Ege Denizine dklen akarsular kuzeyden gneye doru, Meri, Bakray, Gediz, Kk Menderes ve Byk Menderes eklinde sralanr. Akdenize dklenler batdan douya doru Aksu, Manavgat, Gksu, Seyhan, Ceyhan ve Asi eklinde sralanr. Dou Anadolu Blgesinden doan Frat ve Dicle rmaklar Basra Krfezine, Kura ve Aras rmaklar ise Hazar Denizine dklr.
ZM Trkiyedeki akarsular, yksek ve yama eimi fazla olan yerlerden akar. Bu nedenle ak hzlar fazladr. Ya rejimi ve ya biimleri nedeniyle de akarsularmz rejimleri dzensizdir. Ak hzlar fazla, rejimleri dzensiz olan akarsular zerinde ulam yaplamaz. Yant: D
TRKYEDE GLLER VE OLUUMLARI Gller, karalar zerindeki ukur alanlarn sularla dolmas sonucu oluan durgun su birikintileridir. Yeryzndeki gller; doal gller ve baraj glleri olmak zere iki gruba ayrlr. Trkiyedeki gllerin byk bir ksm Van Gl evresi, Tuz Gl evresi, Gller Yresi ve Gney Marmarada yer alr. Trkiyedeki gllerin oluumlar ve balca rnekleri unlardr. 1. Doal Gller: Tektonik, volkanik veya karstik olaylarla ve akarsular, buzullar veya dalgalarn etkisiyle oluan gllerdir. Doal gllerin olumasnda bu etkenlerin yalnzca biri etkili olabildii gibi birden fazla etken de (karma yapl) etkili olabilir. Tektonik gller, yerkabuundaki kvrlma, krlma veya kmeler sonucu oluan ukurluklardaki gllerdir. Anadoludaki Tuz Gl, Akehir, Eber glleri Gney Marmaradaki znik, Ulubat, Manyas glleri, Dou Anadoludaki Hazar Gl, Gller Yresindeki Burdur Gl ve Acgl tektonik gllere rnektir.
Trkiyedeki akarsularn ou ak havzaya sahiptir. klim koullar ve zellikle yzey ekillerinin durumu nedeniyle sularn denize ulamayan kapal havzalar; Gller Yresi, Konya Ovas, Tuz Gl evresi, Van Gl, Kura ve Arastr.
RNEK 2 Trkiyede akarsular zerinde ulam yaplamamas, I. II. III. ak hzlarnn fazla olmas, havzalarnn dar olmas, rejimlerinin dzensiz olmas
durumlarndan hangileri ile aklanamaz? A) Yalnz I D) I ve III B) Yalnz III E) II ve III C) I ve II
Volkanik gller, Volkanik patlamalar sonucu oluan ukurluklardaki gllerdir. Dou Anadoludaki Nemrut ve
104
CORAFYA SS EA/SZ
Aygr glleri, Ispartadaki Glck Gl, Anadoludaki Meke Tuzlas ve Acgl, volkanik gllere rnektir. Karstik gller, kalker (kireta) ve jips (alta) gibi znebilen kayalarn olduu yerlerde, znme sonucu meydana gelmi ukurluklardaki gllerdir. Buzul (sirk) glleri, buzul andrmas sonucu meydana gelmi ukurluklardaki gllerdir. lkemizde Drdnc Jeolojik Zamanda, yksek dalk alanlardaki buzul andrmas sonucu olumu ukurluklarda yer alrlar. Toroslar, Karadeniz Dalar ve Dou Anadolu Blgesindeki Dalarda grlr. Set glleri, ukurluklarn veya vadilerin nnn doal setlerle kapanmas sonucunda oluan gllerdir. Setlerin oluumuna gre volkanik set, alvyal set, ky set (lagn), heyelan set glleri gibi farkl gruplara ayrlrlar. lkemizde Beyehir ve Eirdir gibi sular tatl olan gllerden su rnleri, Tuz Glnden tuz, Tortum, Hazar ve Eirdir gllerinden enerji elde etmede, Van Glnden ulam, Abant, Yedigller ve Uzungl gibi gllerden de turizm alannda yararlanlr. 2. Baraj Glleri: Akarsular zerine eitli amalarla kurulan setlerin arkasnda oluan gllerdir. Bunlara yapay set glleri de denir. Btn blgelerimizde bu tr gller vardr. Byklkleri yzey ekillerine ve iklim koullarna gre farkllklar gsterir. Trkiyedeki baraj gllerinden en ok enerji elde etme ve sulama suyu kullanma suyu salama alanlarnda yararlanlr. Yama kaynaklar: Vadi yamalarnn yeralt suyu tablasn kestii yerlerde oluan kaynaklardr. Yama kaynaklarnn sular souktur, beslendikleri ve depoladklar yerler yzeye yakndr. Artezyen kaynaklar: Geirimsiz iki tabaka arasnda bulunan sularn darya kmasyla oluan kaynaklardr. Karstik kaynaklar: zellikle kalkerli arazilerde, yeraltnda znme ile meydana gelen maaralarda biriken sularn yzeye kmasyla oluur. Bu kaynaklara en ok Akdeniz Blgesinde rastlanr. Fay kaynaklar: Yeralt sularnn, bir krk boyunca yzeye kmas ile oluan kaynaklardr.
Uyar: Fay kaynaklar sreklidir ve akmlar pek deimez. Bu kaynaklardan kan scak sulara kaplca, lca, ermik ve imece gibi isimler verilir. Kaynak sular mineraller bakmndan zengindir.
RNEK 3
Kaynak
Kalk
er
Uyar: Trkiyede gllerden eitli ekillerde yararlanlr. Bunlarn balcalar su rnleri, ulam, turizm, enerji retimi ve ime suyu ile sulama suyunun salanmasdr.
Aadakilerden hangisi, Trkiyede de ok yaygn olan, ekildeki kaynan bir zellii deildir? A) B) C) D) E) Sularn lk veya scak olmas Sularn fazla eriyik iermesi Hem mamatik sular hem de yalarla beslenmesi Sularn ok ykseklere fkrmas Debisinin yl boyunca fazla deimemesi
TRKYEDE YERALTI SULARI VE KAYNAKLAR Ya sularnn yaklak 1/3 yeraltna szar. Yan fazla olduu ve zeminin geirimli talardan olutuu yerler yeralt suyu bakmndan zengindir. lkemizde yeralt suyu bakmndan zengin olan yerler, yeraltna szmann fazla olduu alvyal ovalar ve karstik arazilerdir. Trkiyede zellikle i blgelerde, yzey sularnn yetersizliinden tr yeralt sular ok nemlidir. nk sulama, ime ve kullanma suyu olarak yeralt sularndan yararlanlr. Yeralt sular, alvyal ovalarda geirimsiz bir tabaka zerindeki akl ve kum tabakalarnda taban suyu olarak, tekne biimindeki iki geirimsiz tabaka arasnda basnl yeralt suyu (artezyen) olarak, znebilen kayalardan oluan arazilerde karstik yeralt suyu olarak bulunur. Bu sularn yeryzne kt yerlere kaynak ad verilir. Bu kaynaklarn balcalar unlardr:
ZM ekildeki kaynak, yeralt suyunun bir krk boyunca yeryzne kmasyla olumu fay kaynan gstermektedir. Bu kaynan zellikleri A, B, C ve Ede verilmitir. Dde verilen zellik artezyen kaynana aittir. Artezyen kayna, iki geirimsiz tabakada birikmi olan sularn basn etkisiyle yzeye fkrarak kmasyla oluur. Yant: D
105
CORAFYA SS EA/SZ KONU TEST

1.
Akarsular, aktklar yzeyi fiziksel veya kimyasal yolla andrrlar. Akarsular Akdeniz Blgesinde daha ok kimyasal, Karadeniz Blgesinde ise mekanik andrma yaparlar. Bu farkllamada, Akdeniz Blgesinin hangi zelii etkili olmutur? A) Yzlm B) Ykseltileri C) Kaya yaps D) Dalarn uzan E) Ya miktarlar
6.
Aadakilerden hangisi, Akdenize akarsularmz arasnda gsterilemez? A) Seyhan D) Asi B) Ceyhan E) Gksu
dklen
C) oruh
7.
Aadaki akarsularmzdan hangisi kaynan lkemizin dndan alr ve topraklarmzdan denize dklr? A) Aras D) Asi B) Frat E) Gksu
Yamur
C) oruh
2.
Sularn deniz veya okyanuslara ulatramayan havzalara kapal havza denir. Aadakilerden hangisi, kapal havzalarmzdan deildir? A) Van Gl Havzas B) Frat Havzas C) Akehir Eber Yresi D) Konya Ovas E) Tuz Gl Havzas
8.
Yukarda bir kaynak tr gsterilmitir. Aadakilerden hangisi, bu kaynan zellikleri arasnda saylamaz? A) B) C) D) E)
Su
Kalker Yalarla beslenmesi Ova ve vadi tabanlarnda olumas Sularnn scak olmamas Sularnda kire bulunmas Su miktarnn yl iinde deimesi
3.
Anadolu Blgesindeki Tuz Gl kapal havzasnn olumasnda, I. yerekilleri, II. zeminin kaya tr III. iklim zellikleri etmenlerinden hangileri etkili olmutur? A) Yalnz I D) I ve III B) I ve II C) Yalnz III E) II ve III
9.
Kaynak
Kalk
er
Aadakilerden hangisi, yukarda kesiti verilen kaynan zellikleri arasnda saylamaz? A) Deprem blgelerinde yaygn olmas B) Sularnn scak olmas C) Suda erimi minerallerin fazla bulunmas D) Krk boyunca yzeye kmas E) Sularnn scaklk deiiminin fazla olmas
4.
Bir akarsuyun yatak eiminin azlna bal olarak ak hznn az olmas, enerji potansiyelinin de az olmasna neden olur. Buna gre, aadaki akarsularmzdan hangisinin enerji potansiyeli en azdr? A) oruh D) Kzlrmak B) Frat E) Ergene C) Dicle
10. Gller; akarsular, yalar ve kaynaklarla beslenirler.

Gl suyunun tad, darya aknn olup olmamasna baldr. Gl, sularn gl ayayla darya boaltyorsa suyu tatldr. Gln darya ak yoksa suyu tatl deildir. Buna gre, aada verilen gllerden hangisinin suyu tatl deildir? A) Ulubat B) Sapanca C) Van D) Beyehir E) Hazar 8.B 9.E 10.C
5.
Dzce, zmir, Bursa, Afyon ve Balkesir, tektonik depremlerle sk sk sarslan ehirlerimizdir. Bu durum, bu ehirlerimizin aadaki kaynak tiplerinden hangisine sahip olabileceine kant olarak kullanlabilir? A) Fay D) Voklz 1.C 2.B 3.D B) Artezyen E) Gayzer 4.E 5.A 6.C 106 C) Yama
7.D
CORAFYA SS EA/SZ
BALKAN LKELER
Dalk anlamna gelen Balkanlar, Karadeniz ile Adriya Denizi arasndaki sahalar oluturur. Burada Eski Yugoslavyann dalmas sonucunda ortaya kan Slovenya, Hrvatistan, BosnaHersek, Srbistan Karada ve Mekedonya ile Arnavutluk, Yunanistan ve Bulgaristan bulunur. MAKEDONYA: Makedonya, Balkan Yarmadasnn orta kesiminde yer alr. Kuzeyde Srbistan Karadaa bal Kosova zerk Blgesi, douda Bulgaristan, gneyde Yunanistan, batda Arnavutluk ile evrilidir. Fiziki zellikleri: Makedonya, ykseklikleri yer yer 2500 myi geen dalarn yer ald, 600-900 m yksekliinde bir plato grnmndedir. Makedonyann en nemli akarsuyu, lkenin ortasndan geerek Ege Denizine dklen Vardar Irmadr. Bu rman geni vadisi boyunca uzanan verimli ovalar Ege Denizine alan doal bir koridor meydana getirir. Bu koridor boyunca Akdeniz ikliminin etkisi de ierilere doru sokulur. Bunun dndaki alanlarda karasal iklim grlr. lkenin % 25i ormanlarla kapldr. Yksek alanlarda grlen ormanlarn dnda platolarda bozkrlar yaygndr. Nfus ve Yerleme: lke nfusunun byk bir blm Vardar Ovasnda younlamtr. Nfusun % 60 kentlerde yaar. Bakent skp dndaki nemli yerleim merkezleri; Komonova Gostivar, Manastr, Ohri ve Kalkandelendir. Ekonomik zellikleri: Makedonya ekonomisi byk lde tarma dayanr. Vardar Irma ve kollarnn getii yerler en nemli tarm alanlardr. Balca tarm rnleri; pamuk, pirin, sebze, meyve, tahl, ayiei, ttn ve ekerpancardr. Kkba hayvanclk ve sr yetitiricilii de nemlidir. Madencilik demir, kurun, inko, nikel ve krom karmn kapsar. En nemli sanayi kollar; demir-elik, kimya ve tekstildir. Ayrca gda, mobilya ve seramik sanayii de gelimitir. Sanayi kurulular skp evresinde younlamtr. Makedonyann nemli ulam yollar Vardar Irma vadisini izler. Yunanistann Selanik Limanndan balayan kara ve demiryolu bu vadiyi takip edip Balkanlar aarak Orta Avrupaya ular. SIRBSTAN CUMHURYET Balkan Yarmadasnda yer alan Srbistan Yugoslavyann dalmas ile oluan lkelerden biridir. Gneyde Arnavutluk ve Makedonya, douda Bulgaristan ve Romanya, kuzeyde Macaristan, batda Hrvatistan ve Bosna-Hersek, gneybatda da Karadala evrilidir.
Uyar: Gneydou Avrupada yer alan eski Yugoslavyann bir arada kalan iki paras olan Srbistan ve Karadan oluturduu Srbistan Karada Devlet Birlii 21 Mays 2006 gn Karadada dzenlenen referandum sonucu De Facto eklinde ortadan kalkt. Fiziki zellikleri: lke corafi olarak iki blgeye ayrlr. Kuzeydeki dzlkler ve gneydeki dalk blge. Kuzeydeki dzlkleri Tuna, Tisa ve Sava rmaklarnn sulad ovalar oluturur. Bu ovalar lkenin en zengin tarm alanlardr. Gneydeki dalk blgenin dousunda Balkan Dalar bat ksmnda Dinar Alpleri, gneyde ise ar Dalar uzanr. Orta kesimde platolar yer alr. Srbistanda genelde lman bir kara iklimi hkm srer. lke yzlmnn % 30u ormanlarla kapldr. Nfus ve Yerleme: Nfusun en youn olduu blgeler kuzeydeki Voyvodina Blgesi ve gneydeki Morava Vadisidir. Nfusun % 52si kentlerde oturur. Bakent Belgrat dndaki balca ehirler Novi Sad, Ni, Sobotica, Pritine ve Titograddr. Ekonomik zellikleri: lke ekonomisinde tarm nemli yer tutar. Tarmsal faaliyetler kuzeydeki Voyvodina blgesinde younlar. Buday, msr, ttn, keten, kenevir, ekerpancar ve zm nemli tarm rnleridir. Ormanlardan bol miktarda kereste retilir. Yeralt kaynaklar asndan zengin bir lkedir. Linyit, boksit, bakr, inko ve kurun karlr. Srbistanda sanayileme hzldr. Otomotiv, metalrji, makine, kimya ve tekstil sanayisi gelimitir. Kara ve demiryolu ulam gelimitir. Olduka sk bir demiryolu ana sahip olan lkede, demiryollarndan yk ve yolcu tamaclnda byk lde yararlanlmaktadr. Uyar: 3 Haziran 2006 tarihinde Srbistan ve Karada lke parlamentolarnn birliin sona ermesini onaylanmas ile Srbistann denizle olan ilikisi kesilmitir. BOSNA-HERSEK Eski Yugoslavya Federasyonunun dalmasndan sonra bamszln ilan eden Bosna-Hersek douda, gneyde, kuzeyde ve batda Hrvatistanla evrilidir. Adriyatik Denizi kysnda Neretva Irma aznda denize kys (20 km.) vardr. Fiziki zellikleri: lke corafi olarak Kuzey (Bosna) ve Gney (Hersek) olmak zere ikiye ayrlr. Kuzeydeki blm Sava Irmana doru inen hafif tepelik alan ile geni dzlklerden oluur. 107
CORAFYA SS EA/SZ
Gneydeki Hersek blmnde kuzeybat-gneydou dorultusunda Dinar Alpleri uzanr. Burada 1000 m. yi bulan platolar zerinde 2500 m. yi bulan dalar yer alr. Kalkerli yapdaki bu ktlelerin gneybatsnda Neretva Vadisi boyunca verimli tarm alanlar bulunur. lkenin Adriya denizine yakn yerlerinde Akdeniz iklimi grlr. kesimleri ise karasal iklimin etkisindedir. lke topraklarnn yarya yakn ormanlarla kapldr. Balkan lkeleri iinde orman ynnden en zengin lke Bosna-Hersektir. Nfus ve Yerleme: Nfusun ounluun kuzey ve dou blgelerinde toplanmtr. Kentleme oran dktr(% 43). lkenin nemli kentleri; bakent Saraybosna, Tuzla, Mostar, Zenika ve Banya Lukadr. Ekonomik zellikleri: Ekonomik bakmdan fazla gelimemitir. Tarm, lkenin birok yerinde nemli bir uradr. En nemli tarm alanlar lkenin kuzeyinde yer alr. Balca tarm rnleri; tahl, ekerpancar, sebze, meyve, patates ve ketendir. Kkba hayvanclk nemli bir geim kaynadr. Bosna-Hersek zengin kmr ve demir yataklarna sahiptir. Ayrca hidroelektrik enerji retimi de ok nemlidir. Sanayi asndan gelimekte olan lkede balca sanayi merkezleri Saraybosna, Zenica ve Tuzladr. Metalrji, dokuma sanayileri vardr. Bosnada orman rnleri sanayii (Selloz, kat, mobilya), Zenicada demir-elik sanayii, Tuzlada ise kimya sanayii gelimitir. Dalk olmasna ramen lkenin kuzeyini gneyine ve Adriya Denizine balayan gelimi bir karayolu a vardr. Ekonomik zellikleri: Eski Yugoslavyann ekonomik adan en gelimi cumhuriyetlerinden biridir. Ekonomi tarm, sanayi ve turizme baldr. Slovenya ve orta blmdeki ovalarda buday, arpa, patates ve msr yetitirilir, ky blgelerinde ise baclk ve bahe tarm nemlidir. Dalmaya kylarnda turizm ve balklk nemli gelir kaynadr. Hrvatistan gelimi bir sanayiye sahiptir. Alminyum, demir-elik, kimya, imento, gda ve gemi yapm sanayi kollarndandr. lke yeralt kaynaklar bakmndan zengindir. karlan nemli madenler boksit, petrol, maden kmr ve cvadr. Karayollar lkenin nemli kentlerini birbirine balar. Demiryollarndan daha ok yk tamaclndan yararlanlr. RNEK 1 Balkan lkelerinin genelinde tarm alanlarnn oran azdr. Bu durumun temel nedeni aadakilerden hangisidir? A) B) C) D) E) Gnlk scaklk farknn fazlal Yerekillerinin engebelilii Yaz kuraklnn iddeti Bitki rtsnn zayfl Sulama olanaklarnn kstll
ZM Balkan Yarmadas, Rodop, Pindus ve Dinar Alpleri gibi yerekillerine sahiptir. Dalk alanlarn geni yer kaplad Balkan Yarmadasnda tarma uygun arazi oran azdr. Yant: B SLOVENYA Adriya Denizinin kuzeydousunda yer alan kk bir lkedir. Kuzeyde Avusturya, douda Macaristan, gneyde Hrvatistan, batda talya ile komudur. Fiziki zellikleri: lke genel olarak dalktr. Byk blm Slovenya Alpleri ile kapl olup dousunda Macaristan Ovasnn uzantlar yer alr. Slovenyann en nemli akarsular Avusturya Alplerinden doan Sava ve Dravadr. lkenin orta blmyle dousundaki ovalar bu akarsular tarafndan sulanr. Adriya Denizi kysndaki dar bir eritte Akdeniz iklimi grlr. kesimlerde iklim karasaldr. Dalk alanlarda klar ok souk ve karl geer. Bitki rts bakmndan zengin olan lkenin topraklarnn yars ormanlarla kapldr. Nfus ve Yerleme: Youn nfuslu bir lkedir. En nemli ehirleri; bakent Ljubljana ile Maribor, Kranj ve Koperdir. Nfusun byk bir blm kentlerde yaar. Beeri zellikleri: Slovenya, eski Yugoslav Cumhuriyetlerinin en gelimi olandr. Demir-elik, kat, metalurji, elektronik, tekstil ve kimya balca sanayi kollardr. Balca tarm rnleri buday, msr, patates ve zmdr. Bacln yaygn olduu Mariborda arap retimi nemlidir. lkenin yeralt kaynaklar cva, linyit ve inkodur. lkenin denize alan tek kaps Adriya Denizi kysndaki Koper Limandr. lkede bir de nkleer santral bulunmaktadr. 108
HIRVATSTAN Eski Yugoslavya Federasyonunun dalmasndan sonra bamszln ilan eden Hrvatistan, Adriya Denizinin dousunda yer alr. Kuzeyde Slovenya ve Macaristan, douda Srbistan-Karada, gneyde ise Bosna-Hersek ile komudur. Fiziki zellikleri: lke corafi olarak Slovenya, Asl Hrvatistan ve Dalmaya olmak zere e ayrlr. Douda Slovenya blgesinde ovalar geni yer kaplar. Gneyde Adriyatikle Drava Irma arasnda Asl Hrvatistan bulunur. Buras alak tepelikler ve kk da ktleleriyle kapldr. Hrvatistann Adriyatik Denizine alan kylar ise Dalmaya olarak adlandrlr. Karstik bir yapya sahip olan blgenin kylar ok girintili kntl olup ky aklarnda ok sayda ada yer alr. Bu ky ekline Dalmaya ky tipi denir. lkede Adriya Denizi kylarnda Akdeniz klimi, i kesimlerde ise karasal iklim etkilidir. Orta blmndeki dalk alanlarda ve zellikle kyya yakn Velebit Dalarnda ormanlar geni yer kaplar. Adriya Denizi kylarnda ise makiler yaygndr. Nfus ve Yerleme: Hrvatistanda nfus art hz dktr. Kentleme oran % 58dir. Nfus daha ok liman kentleri ve sulanan ovalarn evresinde toplanmtr. Sava Nehri kysnda yer alan Zagrep lkenin en kalabalk ehridir. Dubrounik, Split ve Rijeka nemli liman ehirleridir.
CORAFYA SS EA/SZ
RNEK 2 Balkan lkelerinde Akdeniz ikliminin grlmesinde; l. dalk arazinin geni yer kaplamas ll. gen oluumlu alanlar olmas lll. 30 40 paralelleri arasnda bulunmas durumlarndan hangileri etkili olmutur? A) Yalnz I D) I ve II ZM Balkan Yarmadasnn dalk olmas, ksa mesafelerde farkl iklim zelliklerinin grlmesine neden olmutur. Gen oluumlu arazilerin bulunmas da deprem, volkanizma gibi i kuvvetlerin grlmesine neden olur. Bu durum, iklim tiplerinin olumasnda etkili deildir. Akdeniz iklimi 30 40 paralelleri arasnda grlr. Balkan Yarmadasnn byk bir blm de bu paraleller arasnda bulunur. Yant: C ARNAVUTLUK Balkan Yarmadasnn batsnda yer alr. Kuzeyinde Srbistan batsnda Karada, dousunda Makedonya gneyinde Yunanistan ile evrilidir. Fiziki zellikleri: Dalk bir lkedir. Kuzeygney ynnde lkeyi kat eden dalar Dinar Alplerinin uzantsdr. Ky boyunca verimli, ancak yer yer bataklklarla kapl dar bir erit uzanr. Bu dzlkler rmaklar boyunca lkenin i kesimlerine doru sokulur. lke akarsu ve gl bakmndan zengindir. Boylar ksa ve rejimleri dzensiz olan akarsulardan sulama ve enerji retiminde yararlanlr. Ky ovalarnda tipik Akdeniz iklimi grlr. kesimlerdeki yksek blgelerde ise kara iklimi grlr. Kuzeydeki ky ovalarnda yalar 2000 mm. ye kadar kar. Ormanlar lke topraklarnn % 38 ini kaplar. Kylarda makiler 400 m. ykseklie kadar kar. Nfus ve Yerleme: lke nfusunun yardan fazlas krsal kesimde yaar. Nfus younluu ky kesimlerinde ve akarsu boylarnda fazladr. Balca ehirleri; bakent Tiran, kodra, Dra, Elbasan ve Kricedir. Ekonomik zelikleri: lke ekonomisi tarma dayaldr. Topraklarn % 25i tarma elverilidir. Ekilebilir arazilerin byk bir blm kyda yer alr. Balca tarm rnleri; buday, msr, sebze, meyve ttn, ekerpancar ve zeytindir. lkede hayvanclk gelimitir. Koyun, kei sr, domuz ve kmes hayvancl yannda balklk da yaplr. Yeralt kaynaklar bakmndan zengin bir lkedir. Linyit, petrol ve doalgaz gibi enerji kaynaklar ile krom, demir, nikel, inko nemli madenleridir. Arnavutlukta sanayi gelimemitir. Gda, petrokimya, metalurji, cam, imento, orman rnleri nemli sanayi kollardr. Corafi artlarn elverisizlii ve yeterli yatrm yaplmamas nedeniyle Arnavutlukta ulam gelimemitir.
KONU TEST
1.
Hrvatistann Adriya Denizi kylarnda Akdeniz iklimi, i kesimlerinde ise karasal iklim etkilidir. Buna gre, aadaki tarm rnlerinden hangisi Hrvatistanda doal yetime ortam bulamaz?
B) Yalnz II E) II ve III
C) Yalnz III
A) Patates D) zm
B) Buday E) Fndk
C) Zeytin
2.
Aadakilerden hangisi, Yugoslavyann dalmasyla ortaya kan ve eski Yugoslavyann ekonomik adan en gelimi devletlerinden biridir? A) Hrvatistan C) Romanya E) Arnavutluk B) Bulgaristan D) Yunanistan
3.
Balkan lkeleri iinde orman varl en zengin olandr. lkedeki Dinar Dalar karstik yapdadr. Sanayi tesisleri bakent Saraybosna evresinde younlamtr.
Yukarda zellikleri verilen Balkan lkesi, aadakilerden hangisidir? A) Arnavutluk C) Hrvatistan E) Makedonya B) Srbistan D) Bosna Hersek
4.
Aadakilerden hangisi Arnavutluk ile ilgili zelikler arasnda yer almaz? A) B) C) D) E) Akarsu ve gl bakmndan zengindir. Dnyann en zengin krom reticilerindendir. Akdeniz iklimi grlr. Akarsularn rejimleri dzensizdir. Gndz sreleri talya ile benzerdir.
5.
Srbistanda dalk ve engebeli alanlar geni yer kaplar. Bu lkede bulunan engebelikler, aadakilerden hangisinde birlikte verilmitir? A) B) C) D) E) Toros Zagros ber Apeninler Karpatlar Dinar Etna Vezv Ardenler Atlas
109
CORAFYA SS EA/SZ
6.
Balkan Yarmadasnn, subtropikal ve orta kuakta topraklar bulunur. Aadakilerden hangisi, Balkan Yarmadasnn bu durumuyla aklanamaz? A) B) C) D) E) Akdeniz ikliminin yayl alanndadr. Tarm rnleri eitlilik gsterir. Yllk scaklk fark belirgindir. Kuzeyine doru scaklk ortalamalar azalr. K mevsimi yal, yaz mevsimi kuraktr.
10.
Balkan Yarmadasnda yer alr. lkenin Adriya Denizine de kys bulunmaktadr. Bakenti Tirandr. Dnyann en nemli krom reticilerinden biridir.
Yukarda zellikleri verilen lke, aadakilerden hangisidir? A) Slovenya B) Bosna-Hersek C) Bulgaristan D) Arnavutluk E) Makedonya
11. Arnavutluk, dalk, engebeli bir lkedir.

Buna gre, aadakilerden hangisi bu durumun sonularndan birisi deildir? Aadaki Balkan lkelerinin hangisinde, Akdeniz iklimine zg tarm rnleri yetitirilemez? A) Karada C) BosnaHersek E) Makedonya B) Hrvatistan D) Arnavutluk Volkanik madenler bakmndan zengin olmas Karayolu yapm maliyetinin fazla olmas Yetitirdii kei saysnn fazla olmas Akarsu boylarnn ksa, rejimlerinin dzensiz olmas E) Tarmsal nfus younluunun fazla olmas A) B) C) D)
7.
12. 8.
lke Arnavutluk Bulgaristan Makedonya Hrvatistan Srbistan Nfus miktar (bin kii) 3582 7,726 2,056 4551 9400 Nfus younluu (kii/km2) 125 67 80 196 106
30 20 10 0
Scaklk (C)
Ya (mm) 200 150 100 50
OMNMHTAEEKA Aylar Ya Scaklk
Yukardaki tabloda, baz Balkan lkelerinin 2006 ylndaki nfus miktar ile nfus younluklar verilmitir. Tablodaki bilgilere gre, hangi lkenin yzlm daha byktr? A) Arnavutluk B) Bulgaristan C) Makedonya D) Hrvatistan E) Srbistan
Yukarda, bir iklim tipinin scaklk ve ya grafii verilmitir. Bu iklim tipi aadakilerden hangisinde grlmez? A) Yunanistan C) Hrvatistan E) Makedonya B) Slovenya D) Arnavutluk
9.
13. Aadaki
I. Ilman, karasal ve Akdeniz iklimi grlr. II. Glya retiminde Trkiyenin rakibidir. III. Avrupann en nemli ipek reticisidir. Yukarda zellikleri verilmi olan Balkan lkesi, aadakilerden hangisidir? A) Yunanistan B) Arnavutluk C) Bulgaristan D) Makedonya E) Hrvatistan
Balkan lkeleri arasnda, yzlm en kk olan hangisidir? A) Yunanistan B) Hrvatistan C) Slovenya D) Bulgaristan E) Bosna-Hersek
14. Balkan lkeleri iinde orman bakmndan en zengin

olan, aadakilerden hangisidir? A) Bosna-Hersek B) Hrvatistan C) Slovenya D) Arnavutluk E) Makedonya 8.B 110 9.C 10.D 11.A 12.E 13. C 14.A
1.E
2.A
3.D
4.B
5.C
6.D
7.E
FELSEFE SS EA/SZ
GDLENME
Gdlenme
Organizmann yaamas iin zorunludur. Organizma, neye gereksinimini olduunu bu uyarlma sonucu fark eder ve gereksinimlerini gidermek amacyla etkinlie ynelir. Organizmann bu etkinliine gdlenme denir. Gdlenmi bir organizma belli bir hedefe ynelik davranta bulunur. Bu nedenle enerjisi younlar. Gdlenmi bir organizmann rahat olmas beklenemez. rnein, niversite snavna hazrlanan bir renci, yksek puanl bir blm kazanmay hedefliyorsa, dk puanl bir blm hedefleyen rencilerden daha ok alacaktr. Elenme ile ders alma arasnda kaldnda seimini ders almadan yana kullanacaktr. Susam bir organizma, kanlmaz olarak susuzluunu giderecek etkinlie ynelecektir. Gereksinim: Organizmada bir eksikliin ortaya kmasdr. Organizmadaki bu eksiklik giderilinceye kadar gereksinim hali devam eder. rnein, bedenindeki besinin azalmas sonucu ackan bir insann, bu gereksinimi besin almasna kadar srer. Ancak ondan sonra yiyecek gereksinimi ortadan kalkar. Drt: Ortaya kan gereksinimi gidermesi iin organizmada beliren gtr. Organizmann gereksinimini fark etmesini salar. rnein, ackan bir insanda alk drts ortaya kar. Bylece besin gereksinimi olduunu fark eden organizmaya, bu gereksinimi gidermek iin yiyecek arama etkinliine giriir. Gd: Organizmann gereksinimini karlamak iin belli bir ynde etkinlik gsterme eilimidir. rnein, alk drtsnn etkisiyle yiyecek arama etkinliinde bulunmas gdlenmi davran rneidir. Bu durumu baka bir rnek zerinde ve ksaca zetleyerek u ekilde de ifade edebiliriz: Gereksinim Gdlenmi davran Su eksiklii boaz su arama su ime kurumas Gdlenmi Davrann zellikleri 1- Organizmada gerginlik yaratr. 2- Organizmaya enerji verir. Organizma, etkinlie yneldii iin bu enerjiyi kullanr, dolaysyla yorgunluk oluur. Drt Gd 3Organizmay bir hedefe yneltir. Davrana belirli bir yn verir. Davrann younluu, gdlenmenin iddetiyle belirlenir.
Gd eitleri
A) Fizyolojik Gdler Tm canllarda grlen, yaamn ve neslin devamlln salayan gdlerdir. Bu zelliklerinden dolay birincil gdler ve i drtler olarak da adlandrlrlar. zellikleri 1- Doutandrlar. 2- Tm canllarda grlrler. 3- Yaam boyu sreklilik gsterirler. 4- Biyolojik kkenlidirler. rnein, susuzluk, alk, cinsellik ve annelik, tehlikelerden korunma, barnma gibi. B) Toplumsal Gdler Yalnzca insanlarda grlen, bireyin dier insanlarla ilikilerini dzenleyen gdlerdir. zellikleri 1- Bireyin topluma uyum gstermesini salarlar. 2- Yalnzca insanlarda grlrler. 3- Bazen toplumsal gdlerin nne geebilirler. 4- nsanlar aras ilikileri dzenlerler. 5- Kiiden kiiye, toplumdan topluma farkllk gsterebilirler. rnein, sevme ve sevilme istei, birlikte yaama istei, zgrlk, onay grme, gvenlik gibi. Her ne kadar yaamsal neme sahip olduklar iin fizyolojik gdlerin doyurulmas ncelikli gibi grnse de baz durumlarda ikincil gdler olarak adlandrlan toplumsal gdler de ncelikli duruma geebilirler. rnein, bir askerin lkesi uruna lm gze almas, birincil gd olan var olmann yerine vatanseverliin getiinin gstergesidir.
gd
renilmemi, bir trn btn bireylerinde ayn ekilde grlen, otomatik davranlardr. zellikleri 1- Doutandrlar. 2- Tre zgdrler. 3- Karmaktrlar. 4- Hayvanlarda gereksinimlerin karlan biimi olarak grlrler. 111
FELSEFE SS EA/SZ
rnein, rmcein a rmesi, arnn bal yapmas, kaz yavrularnn yumurtadan ktklarnda nlerinde hareket eden varl izlemeleri, dii ylan balklarnn akntya ters yzerek yumurtalarn brakacaklar yere gitmeleri, kularn t biimleri gibi. Hayvanlarda mkemmel rneklerine rastladmz igdlerin yerini, insanda renilmi davranlar almaktadr. Cinsellik, annelik gibi fizyolojik gdlerin neden olduu davranlar da insanlarda renme ile belirlenmektedir. Hatta bu drtlere ilikin hormon salglanmas durduktan sonra da alkanlk kazanlm davranlar srdrlmektedir. ZM gd, renilmeden yapldna, niin yapld organizmann kendisi tarafndan da bilinmediine gre, bilinli bir edinme ile deil, kaltm yoluyla kazanlmtr. Bu durumda deiime de uramazlar. Baz hayvan trlerinin fiziksel evrede oluan deimelere uyum salayamayarak trlerinin yok olmasnda, igdsel davranlarn deimemesinin etkisi bulunmaktadr. Tre zg tepkiler olduuna gre, bir trn btn bireylerinde ayn biimde grlmektedir. rnein, tm dii kedilerin yavrularn tay biimleri ayndr. Ancak igdsel davranlar, tm canllarda deil, hayvanlarda grlen tepkilerdir. nsanda, alk, cinsellik gibi drtlerle balayan davranlarn nasl doyurulaca renme ile kazanlanlara baldr. Hayvanlarda bile evrimin alt basamaklarna inildike igdsel tepkiler daha ok grlr ve hayvann yaamnda nem kazanr. Yant : E
ZML TEST 1.
Psikofizik enerjinin belli bir uyarc zerinde toplanmas, dierlerine kapanmasdr. Organizmann gereksinim duyduu uyarcya ynelme isteidir. Bireyin benliini, sosyal gvenliini doyurma gereksiniminin yol at davranta bulunma eilimidir. Tre zg, kalp biiminde yaplan, canlnn yaad ortama uyumunu salayan bilinsiz davranlardr. Burada, aadakilerden hangisinin tanmna yer verilmemitir? A) Toplumsal gdnn C) Gdlenmenin E) Dikkatin ZM I. Psikofizik enerjinin belli bir uyarc zerinde toplanmas, dierlerine kapanmas, dikkatin; II. Organizmann gereksinme duyduu uyarcya ynelme istei, gdlenmenin; III. Bireyin benliini, sosyal gvenliini doyurma gereksiniminin yol at davranta bulunma eilimi, sosyal gdnn; IV. Tre zg, kalp biiminde yaplan, canlnn yaad ortama uyumunu salayan bilinsiz davranlar, igdnn tanmdr. Bu soruda, organizmann, bir uyarana kar gsterdii ani ve basit tepkiler olarak nitelendirilen refleksin tanm yer almamaktadr. Yant : D B) gdnn D) Refleksin
T1
3.
U O
T2 T3
Aadakilerden hangisi, bu davran simgesine uygun bir davran rneidir? A) SSyi kazanan iki arkadatan birinin sevinten alamas, dierinin mutluluunu glerek gstermesi B) ocuun babasndan azar iittiinde bazen alamas, bazen surat asmas, bazen de umursamamas C) ocuun hem kpek hem grlt hem de karanlktan korkmas D) Misafirlie giden iki kiiden birinin ikram edilen yiyecei ackt iin, dierinin ayp olmasn diye yemesi E) Yeil k yandnda yayalarn kardan karya gemesi
ZM Soruda verilen davran emasna baktmzda, uyarc organizmay etkilemekte ve organizma bu uyarcya kar deiik tepkiler vermektedir. Baka bir deyile bu emada, ayn uyarann farkl tepkilere neden olabilecei anlatlmaktadr. Seeneklere baktmzda, bir ocuun babasndan azar iittiinde farkl farkl tepkiler vermesi, bu duruma uygun bir rnektir. Buna karlk Cde tam tersi bir durum rneklendirilmitir. ocuun hem kpek hem grlt hem de karanlktan korkmas, farkl uyaranlarn ayn tepkiye neden olduuna ilikin bir rnektir. A ve Dde farkl kiilerin ayn uyarcya gsterdikleri farkl tepkiler, Ede ise, farkl kiilerin ayn uyarcya gsterdii ayn tepki rneklendirilmitir. Yant : B
2.
renilmeden yaplan, niin yapld organizma tarafndan da bilinmeyen ve tre zg olan tepkilere igd denir. Aadakilerden hangisi, igdsel davranlara zg bir zellik deildir? A) B) C) D) E) Bir trn btn bireylerinde ayn biimde grlmesi Kaltm yoluyla aktarlmas Deiime uramamas Bilinli bir edinme ile kazanlmam olmas Tm canllarda grlmesi 112
FELSEFE SS EA/SZ
KONU TEST 1.
Organizma, varln korumak ve devam ettirmek iin gereksinmelerini gidermek zorundadr. Organizmann gereksinmelerinin etkisiyle harekete hazr hale gelerek amaca ynelik davranta bulunmasna ve amacna ulatktan sonra rahatlamasna gdlenme (motivasyon) denir. Buna gre, aadaki hangisi gdlenmi bir davran deildir? A) rencinin snfn gemek iin ders almas B) Karn ackan bebein emzirilinceye kadar alamas C) Evlenecek gencin para kazanmak iin ge saatlere kadar almas D) Dii aryan kiinin, ge saatte dii aramas E) Memurun maana zam yaplmasn beklemesi
4.
Kiinin bann stnden geen kutan irkilmesi Yorulan kiinin dinlenme gereksinimi duymas Porsuklarn dere kenarnda yuva yapmas Bu davran rnekleri, aadakilerden hangisinde srasyla ve doru bir biimde verilmitir? A) B) C) D) E) gd refleks i drt Refleks i drt igd Gd i drt - igd Refleks gd i drt drt refleks igd
5.
Bir gemi kazasndan kurtulup zorlukla bir adaya ulaan adam, a ve susuz bir haldedir. Elbiseleri yrtlmtr. stelik hava da souktur. Btn bunlar yetmiyormu gibi tek banadr. Sz konusu kiinin gidermek isteyecei ilk gereksinim, Maslowun gereksinimler piramidinde aadakilerden hangisi olabilir? A) B) C) D) E) Fizyolojik gereksinimler Psikolojik gereksinimler Bakalaryla birlikte yaama gereksinimi Sosyal gereksinimler Deer, baar, kendine sayg gereksinimi
2.
Susuz kiinin su aramas, fizyolojik gd Beenilmek isteyen kiinin gzel giyinmesi, sosyal gd ile aklanr. Buna gre, aadakilerden hangisi fizyolojik ve sosyal gdlerin ortak zelliidir? A) B) C) D) E) Toplumdan topluma deimeleri Yaamn sonraki dnemlerinde kazanlmalar Evrensel bir zellik tamalar Yalnz insana zg olmalar Organizmay uyarp harekete geirmeleri
6.
Doygunluun ve gvenliin elde edilmesinin zor olduu durumlarda, bu gereksinimleri doyuma ulatrma abas, kiinin eylemlerine hkmeder; bu durumda daha st derecedeki gdlerin fazla bir nemi olmaz. Gdlerin bu parada dile getirilen yn, aadakilerden hangisidir? A) Gdlerin bir ksm toplumsal kaynakldr. B) Ayn gereksinimler, farkl davranlara yol aar. C) Bir alt basamaktaki gereksinim tmyle doyurulmadan sonraki etkili olmaz. D) Toplumsa nitelikteki gdlerin davranlar zerindeki etkisi daha gldr. E) Yiyecek ve gvenlik gereksiniminin giderilmesi, insanlarn mutlu olmas iin yeterli deildir.
3.
Baz kiiler bo zamanlarn deerlendirmek iin, bazlar arkadalaryla birlikte olmak iin, bazlar da zihinlerini gelitirmek iin bri oynar. Bu rnekten aadaki genellemelerin hangisine ulalabilir? A) Her gereksinim, kendine zg davranlarla giderilir. B) nsanlar gereksinmelerini gidermek iin farkl davranlar gsterebilir. C) Ayn davran, farkl kiilerde farkl gdleri doyurabilir. D) nsandaki kimi gdler, baz dnemlerde atma yaratr. E) nsan davranlarn biimlendiren gdlerin bazlar renilmi, bazlar ise renilmemitir.
7.
Birey, geleceinin de en az gemii kadar iyi olacandan emin olmak ister. Kiisel yatrmlar, sosyal sigorta, para biriktirme eilimleri hep bu gereksinimi karlamaya yneliktir. Bu paradaki davranlarn kaynandaki gd aadakilerden hangisidir? A) Fizyolojik gd B) Kendini gerekletirme C) drt D) Gvenlik E) Ait olma
113
FELSEFE SS EA/SZ
8.
I. Bir futbol takmnn ampiyonluk mandan nce antrenman saysn iki katna kartmas II. Ge saate kadar film seyreden bir rencinin derste uyuklamas I. rnei II. rnekten ayran zellik, aadakilerden hangisidir? A) Tm bireylerde grlmesi B) Toplumsal ilikilerin etkisiyle ortaya kmas C) Davrann kaynan organik gereksinimlerin oluturmas D) Yaam boyu devam etmesi E) Doar domaz ortaya kmas
12. nsan alk duymadnda yemek yiyebilen, susuzluk

duymadnda su iebilen bir canldr. Bu cmlede, aadakilerden hangisi vurgulanmaktadr? A) Alk ve susuzluk gibi fizyolojik gdler doutandr. B) Fizyolojik gdler evrenseldir, tm insanlarda ayndr. C) Fizyolojik gdler zerinde, fizyolojik etkenlerin yan sra psikolojik etkenlerin de rol vardr. D) Fizyolojik gdler, sosyal gdlerden daha gldr. E) Fizyolojik gdler, temel gereksinimleri oluturduundan birincildir.
9.
Susam bir insanda, kedide ya da kuta asrlardr ayn davran gzlenir; su ime Bu durum, fizyolojik gdlerin hangi zelliini gstermektedir? A) B) C) D) E) renilmemi olma Birincil derecede nem tama Tre zg olma Canl trlerinin tmnde ortak olma Evrimlememe
13. Bir dii kuu, yavrusunu korumaya, beslemeye iten

etken, annelik drtsdr. Bir dii kuun yuvasn yap biimi, igdsel davrantr. Bu davran, ayn ku trnde ayn biimde grlr. Bu nedenle bir yuvaya bakp bunun hangi ku trne ait olduunu bilebiliriz. Buna gre, i drtlerde bulunmayp igdsel davranlarda grlen zellik aadakilerden hangisidir? A) B) C) D) E) Tre zg olmas Tm canllarda grlmesi Organik kaynakl olmas II. gdlere kaynaklk etmesi Yaam boyu srmesi
10.
ocuu youn bakmda olan bir anne, gnlerce yemeden, imeden ve uyumadan onun kendine gelmesini bekler. Bu durumda ne alk ne uykusuzluk onun iin nemlidir. Bekledii tek ey, ocuunun yaam belirtisi gstermesi, iyilemesidir. Aadakilerden hangisi, bu durumla ilgili doru bir aklama olmaz? A) Fizyolojik gdler, ortamdan bamsz olarak etkinliini srdrr. B) Birincil derecede nem tayan fizyolojik gdler neslin srekliliine hizmet eder. C) Annelik drts, dii organizmalara zg gdsel davranlara neden olur. D) Gdlerin sralannda annelik, dierlerinden ncelikli neme sahiptir. E) Baz durumlarda sosyal gdler, fizyolojik gdlerden daha stn duruma gelebilir.
14.
Tre zg, karmak, renilmeden yaplan davranlar anlatmak iin igdsel davran terimi kullanlr. Aadakilerden hangisi, igdsel bir davran rnei olarak nitelendirilemez? A) Gmen kularn mevsim deiikliklerine bal olarak g etmeleri B) Kaplumbaalarn yumurtalarn brakmak zere her yl ayn sahile gelmeleri C) Karadul rmceinin, iftletikten sonra erkek rmcei ldrmesi D) Sirkte, bir kaplann ate yanan emberin iinden atlamas E) Erkek aslann blgesine giren dier erkek aslanlara saldrmas
11.
Merak ve kurcalama, etkinlikte bulunma, gvenlik ve snma, alk ve susuzluk gdlerinin ortak zellii aadakilerden hangisidir? A) B) C) D) E) renilmemi olmalar Tm canllarda grlmeleri Otomatik olarak yaplmalar Yaamn ilerleyen dnemlerinde etkin olmalar Fizyolojik kkenli olmalar 2.E 3.C 4.B 5.A 6.C 7.D 8.B 114
1.E
9.D
10.E
11.A
12.C
13.A
14.D
FELSEFE SS SZ
TOPLUMSAL TABAKALAMA
Toplumsal Tabakalama
Toplumsal tabakalama, toplumu oluturan bireylerin belirli ltlere gre hiyerarik (aamal olarak) bir biimde sralanmasyla oluur. Toplumsal yapnn katmanlar halinde tasarlanmasdr. Tabakalama olgusu, toplumsal tabakalama piramidi ile gsterilir. Toplumsal snf Gelir dzeyi, eitimi, yaam tarz asndan birbirine benzeyen insanlarn oluturduu kategoridir. Bu kategorideki insanlar, birlikte bir snf oluturduklarnn bilincindedir. Bu insanlar kentin benzer zellikleri tayan semtlerinde otururlar, benzer yaynlar izlerler, benzer nitelikteki yerlerden alveri yaparlar, elence ve dinlenme iin gittikleri yerler de benzerlik gsterir. Toplumsal snflar, insanlar arasndaki toplumsal mesafeyi de gsterir. Toplumsal mesafe Tabakalar arasnda ya da insanlar arasnda var olan statsel farkllktr. Toplumsal mesafenin, fiziksel mesafe ile bir ilgisi yoktur. Toplumsal tabakalama piramidi Tabakalar iinde sosyal snflar yer alr. Bir snf farkl tabakalara yaylabildii gibi, ayn tabaka iinde farkl snflar da bulunabilir. rnein, ii snfnn her tabakada da yesi bulunabildii gibi ekilde gsterildii gibi, her tabakada ii snfyla birlikte baka snflardan bireyler de yer alabilir. Her toplumda tabakalama oluur. Ancak toplumlarn tabakalama piramitleri farkllk gsterir. rnein, iveren ve iileri ayn iyerinde alrlar. Gn birlikte geirirler. Aralarnda fiziksel bir mesafe yoktur ama nemli bir toplumsal mesafe vardr. Farkl statlere sahiptirler. Oysa farkl kentlerde yaayan iki iverenin ya da iki iinin arasnda fiziksel mesafe olduu halde sosyal mesafe yoktur, nk ayn statdedirler. O halde, insanlar arasndaki toplumsal mesafeyi belirleyen statleridir.
Toplumsal Tabakalama Trleri

1- Kapal Tabakalama Statlerin doutan belirlendii, dikey hareketliliin olmad tabakalama trdr. rnein, Hindistandaki kast sistemi 2- Yar Kapal Tabakalama Dikey hareketliliin snrl olduu, ancak yetkili otoritelerce onaylanma sonucu stat deiikliinin yaplabildii tabakalama trdr. rnein, lonca sistemi 3- Ak Snf Tabakalamas Toplumsal hareketliliin youn olduu, kazanlm statlerin nem kazand tabakalama trdr. rnein, gnmzn endstrilemi toplumlar
Gelimi lkelere ilikin olduu belirtilen tabakalama piramidine dikkat edilirse, orta tabakann geni yer tuttuu grlr. Gelimi lkeler, eitli nlemler alarak lke nfusunun byk ounluunun orta tabakada yer almasn salamaya zen gsterirler. Bu nlemler yle zetlenebilir: 1. Adil vergi politikas izlemek herkesten kazancna gre vergi alarak ar yoksullama ve zenginlemeyi engellemek 2. Sosyal gvenlik hizmetlerini yaygnlatrmak insanlarn, alamaz duruma geldiklerinde yaam standartlarn korumalarn salamak 3. Eitimde frsat eitlii yaratmak Farkl statlerdeki ailelere ye genlerin meslek sahibi olmalarna, dikey hareketlilik yapmalarna olanak salamak Orta tabaka, toplumda denge unsuru oluturduu iin nemsenir. Alt ve st tabakalar arasnda oluabilecek dmanlk duygularnn nlenmesine, toplumda huzur ve gvenin salanmasna katkda bulunur.
Toplumsal Hareketlilik
Toplumu oluturan bireylerin, fiziksel ve kltrel yapda yer deitirmeleridir. 1- Yatay Hareketlilik Bireyin statsnde nemli bir deiiklik olmadan etkinlik alann deitirmesi, fiziksel meknda deiiklik yapmasdr. Yatay hareketlilik, ayn tabaka iindeki yer deitirmelerdir. rnein, bir retmenin baka bir okula atanmas, kyden kente g edilmesi, bir fabrikatrn bir fabrika daha satn almas 115
FELSEFE SS SZ
2- Dikey Hareketlilik Tabakalar aras geitir. Stat farkllnn olumasdr. Bir tabakadan dierine ykselme biiminde olabildii gibi, bir alt tabakaya ini biiminde de olabilir. Dikey hareketlilii artran en nemli unsur eitimdir. rnein, bir iinin alt fabrikaya ortak olmas, bir iverenin iflas ederek bakasna ait bir iyerinde almaya balamas ZM Dikey hareketlilik, tabakalar aras geitir. Tabakalar aras gei olmas, statsel ve snfsal bir deiiklik olduunu; yani bireyin gelir dzeyinde, yaam biiminde deiiklik olduunu gsterir. Tabaka deitirmeyen stat deiiklikleri, rnein meslek deiimleri ve yaanlan fiziksel ortamn deitirilmesi dikey hareketlilik olarak nitelendirilemez. Dikey hareketlilik, aa ve yukar doru olabilir. Bir memurun alt iyerine genel mdr olmas, yukar doru; bir genel mdrn grevinden alnarak memur olarak atanmas ise aa doru dikey hareketlilie rnektir. Yant : A
ZML TEST 1.
Bir buzda ile arparak sulara gmlen Titanic adl gemide, yolcular arasnda snfsal farkllklar vard. Bu nedenle aa statye sahip bir kiinin, yksek statl kiilerin bulunduu restaurant, lobi, teras gibi yerlerde bulunmalar yasakt. Bu rnekteki farkllk, sosyolojide aadaki kavramlardan hangisiyle adlandrlr? A) B) C) D) E) Toplumsal rol Toplumsal deime Toplumsal tabakalama Toplumsal btnleme Toplumsal zlme
3.
Tabakalar aras geiin olanaksz olduu kapal tabakalama ve geiin zor ve snrl olduu yar kapal tabakalamadan sonra gnmz sanayi toplumlarnda tabakalar aras geiin kolay, dikey hareketliliin youn olduu ak snf tabakalamasna geilmitir. Aadakilerden hangisi, ak snf tabakalamasna geii salayan koullardan biri deildir? A) Eitlik ve zgrlk, adalet kavramlarnn tartlmas ve benimsenmesi B) Bilim ve teknolojinin gelimesiyle insann doaya egemen olmas C) Toplumsal deerlerin deierek kazanlm statlerin, verilmi statlerden daha n plana kmas D) Eitimde frsat eitliinin salanmasyla isteyen herkesin eitim grerek baba mesleinden farkl bir meslee sahip olabilmesi E) Bilimin gelimesi, yeni uzmanlk alanlarna gereksinim duyulmasyla baz mesleklerin ve mesleki eitimin nemin kazanmas
ZM Titanic gemisi rnek olarak verilen parada, insanlar arasnda snfsal farkllklarn olduu vurgulanmtr. nsanlar arasnda snfsal farkllklarn olmas demek, insanlar arasnda gelir dzeyi, eitim, kltr, dinlenme ve elenme anlay ksaca yaam tarz asndan farkllklar olmas demektir. Benzer zellikleri tayan toplumsal snflar ise, toplumsal tabakalar oluturur. Gemite tabakalar aras geiler daha zor olduu iin farkl snflardan insanlar aras etkileimler de belli kurallarla snrlandrlm durumdayd. Gnmzde ak snf tabakalamas, yatay ve dikey hareketlilii artrarak farkl statlere sahip olan insanlar arasndaki etkileimi artrmtr. Yant : C
ZM Parada sz edildii gibi, toplumsal yaam iinde tip tabakalama sistemi grlmtr. 1. Kapal tabakalama: Tabakalar aras geie kapal olan sistemdir. Statler doutan kazanlmtr. 2. Yar kapal tabakalama: Tabakalar aras geiin snrl ve belli koullara bal olduu sistemdir. 3. Ak snf tabakalamas: Tabakalar aras geiin kolaylat, insanlarn stat ve snf deitirerek dikey hareketlilik yapmasna olanak salayan sistemdir. Bu sisteme geite, insanlar arasnda zgrlk, eitlik dncesinin yaygnlamas, demokratikleme sonucunda eitim olanaklarndan yararlanarak kiilerin yeteneklerini gelitirmesi ve stat kazanmas, kazanlm statlerin nem kazanmas, teknik iblmnn eitlenerek baz mesleklerin nem kazanmas gibi unsurlar etkili olmutur. Bilim ve teknolojinin gelimesi sonucu insann doa zerindeki egemenliinin artmas, yaamn kolaylamasna, doadan gelebilecek olumsuzluklara kar nlem alarak doa karsnda g elde etmeye ilikin bir rnektir. Yant : B
2.
Aadakilerden hangisi, dikey hareketlilik olarak nitelendirilebilir? A) Grevini yapmayan genel mdrn memur olarak atanmas B) Temizlik iisinin baka yerlerde almas C) rencinin ev ile faklte arasnda gidip gelmesi D) retmenin, tatilini geirmek zere Antalyaya gitmesi E) Bankacnn, bir ubeden baka bir ubeye atanmas
116
FELSEFE SS SZ
KONU TEST 1.
Toplum iindeki bireyler, igal ettikleri mevkilere, meslek ve gelir dalmna gre aa ya da yukar durumda bulunur, buna gre deerlendirilir. Bireylerin iinde bulunduklar bu katmana ne ad verilir? A) Sosyal grup C) Sosyal stat E) Sosyal rgt B) Sosyal tabaka D) Sosyal kurum
4.
Toplumsal yap iindeki geiler, toplumsal tabakalar arasnda ya da ayn tabaka iinde oluur. Toplumsal yapdaki bu hareketlilik, yatay ve dikey hareketlilik biiminde adlandrlr. Toplumsal yapda yatay hareketlilie, bakkaln manav olmas; dikey hareketlilie ise, piyangodan byk ikramiyeyi kazanan birinin zengin olmas rnek olarak gsterilebilir. Buna gre, aadakilerden hangisi yatay hareketlilikte bulunmayp yalnzca dikey hareketlilikte gzlenen bir oluumdur? A) Bireyin yaam biimi ve gelir dzeyinde gzlenen deime B) Bireyin fiziksel evresinde yaanan deime C) Bireyin inan ve alkanlklarnda gzlenen farkllama D) Bireyin yaam alglamasnda gzlenen farkllama E) Bireyin alma koullarnda yaanan deime
2.
Bir toplumda yaayan insanlara sunulabilecek varlk, ve retim aralar, insanlarn istemlerinden ok daha az olduundan, bunlarn uygun olanlara datlmasn salayacak bir sisteme gereksinme duyulur. Olanaklarn datm biimini toplumda geerli olan tabakalama sistemi salar. Bu parada, bir toplumdaki tabakalama sisteminin ortaya k aadakilerden hangisine dayandrlmtr? A) Eitimde frsat eitlilii olmamas nedeniyle oluan eitim farkllna B) ktidarn eit olmayan dalm gibi siyasal etkenlere C) Dinsel inanlar gibi toplumsal etkenlere D) Mlkiyetin eit olmayan dalm gibi ekonomik etkenlere E) Bireyler arasndaki rekabet gibi kiisel etkenlere
5.
Bir toplumda, toplum yeleri stat ve rol asndan farkllamsa ve kazanlm statler yaygnlamsa, o toplum iin aadakilerden hangisinin sylenme olasl azdr? A) B) C) D) E) Mesleki ve teknik iblm yaygndr. Ak snf tabakalamas egemendir. Yatay ve dikey hareketlilik youndur. nanlarn ve geleneklerin bask gc azalmtr. Birincil ilikili gruplar yaygndr.
3.
Tarmsal blgelerin gerikalm kk toplumlarnda birincil ilikiler nemlidir. Bu blgelerde yaayan az saydaki zengin aile, dierleriyle ilikilerini srdrebilmek iin yaam biimlerini komularna benzetir, gsteri iin tketim yapmaz. Aksi takdirde kendilerini dierlerinden soyutlam olurlar. Byk kentlerde ise, zenginler belli blgelerde yaadklar ve ok sayda olduklar iin, kendilerini yoksul kesimden soyutlayarak gsteri iinde tketimde bulunma gdlerini doyurabilirler. Bu paradan aadaki yarglarn hangisine ulalamaz? A) Toplumsal yaamda snf statsn sembolletiren aralar vardr. B) Kentlerde ekonomik gc sergileme eilimi yaygndr. C) Gerikalm toplumlarda snf farklln dile getiren sembollerin kullanm snrldr. D) Gelimi toplumlarda st gelir grubunda bulunan bireylerde, alt gelir grubundakilerle sosyal ilikide bulunma eilimi azalr. E) Tarihin her dneminde sosyal statler ve onlarn sahip olduu saygnlk dzeyi deiim gstermitir.
6.
Toplum tarihi ilkel toplumlarla balar. lkel toplum, bundan yaklak 60.000 yl nce, insan olmann bir sonucu olarak ortaya km, nce Mezopotamyada daha sonra da baka yerlerde, snfl toplumlarn ortaya kyla zlp dalmtr. lkel toplumlarn retim tarz, av ve toplama yoluyla doada hazr durumda olan besin kaynaklarnn kullanmna dayanmaktadr. retim fazlasna olanak vermeyen bu ekonomik yap, snflarn oluumunu ve ilkel dzeyden k nemli lde engellemitir. Bu parada, ilkel toplumlarn sosyal yaps aadakilerden hangisinin yokluuna dayandrlmtr? A) B) C) D) E) Art deerin Bir arada yaayan insanlarn retim ilikilerinin Doal kaynaklarn Neslin devamn salama isteinin
117
FELSEFE SS SZ
7.
Toplumsal hareketlilik, toplumsal tabakalar arasnda ya da toplumsal yapda yaanan yer deitirmelerdir. Aadaki toplumsal hareketlilik rneklerinden hangisi, dierlerinden farkldr? A) Bir doktorun ayn kentteki baka bir hastaneye atanmas B) Banka servis efinin, snavlarda baarl olduu iin mdrle atanmas C) retmenin baka bir okulda cretli retmen olarak grevlendirilmesi D) Taksi srcsnn, belediyeye girip otobs srcs olmas E) Tarm iilerinin hasat zaman tarlalarn yaknndaki yaylalarda yaamas
11. Snf
yelii, gnmz sanayi toplumlarnda ok boyutludur. Bugnn karmak yapl toplumlarnda bir insan, sahip olduu mal varl ve gelir dzeyi asndan belli bir snfn, mesleinden dolay baka bir snfnn, bal olduu inan sistemi ve etnik zellikleri nedeniyle baka baka snflarn yesi olabilir. Bu parada vurgulanan temel dnce, aadakilerden hangisidir? A) Tabakalama sisteminin kanlmaz olduu B) Bir kiinin ayn anda birden fazla snfa ye olduu C) Anahtar rol gibi, bireylerin belirleyici bir snfnn olduu D) Toplumsal tabakalamann kkeninde snf olma bilincinin yer ald E) Her bireyin belli bir snfn zelliklerini tad
8.
Bir kiinin terzi dkknn kapatp yerine ayakkab dkkn amas, ayn gelir dzeyindeki meslek deiimine rnektir. Bu durum, sosyolojide aadaki olgularn hangisiyle adlandrlr? A) Dikey hareketlilik B) Rol pekimesi C) Yatay hareketlilik D) Rol atmas E) Snf deiiklii
12.
Aadakilerden hangisi, yatay hareketlilik rnei deildir? A) veren durumundaki bir kiinin iflas etmesi B) Bir retmenin yaz tatili iznini baka bir ite alarak geirmesi C) Bir erin tezkere aldktan sonra eski iinde almaya balamas D) Kydeki tarm iisinin kente gp sanayi iisi olmas E) Toprak kaymas nedeniyle kyn baka bir yere tanmas
9.
Bir tabakadan dierine gemenin olanakl, ama zor ve snrl olduu tabakalama sistemidir. rnein, Osmanlda saray evresi, askerler, dinsel evreler, bilimsel adamlar ve halk temel katmanlar oluturmaktadr. Ancak bu katmanlar arasnda kat bir derecelendirme yoktur. yi bir eitimden geenlerin, ok yetenekli olanlarn ykselebilecei, bir st konuma geebilecei bir toplumsal yap sz konusudur. Bu parada aklanan ve Osmanlnn toplumsal yapsyla rneklendirilen sistem, aadakilerden hangisidir? A) B) C) D) E) Ak snf tabakalamas Kast sistemi Kapal tabakalama Yar kapal tabakalama Karma sistem
13.
Bireyin toplumsal yap iindeki yatay hareketlerinin amac ounlukla dikey hareketlilie zemin hazrlamaktr. Aadakilerden hangisi, bu yargy destekler nitelikte bir rnektir? A) Dinlenme, elenme amac gden turistik hareketler B) Alveri merkezleri ile yerleim birimleri arasndaki hareketler C) Mevsimlik iilik olarak adlandrlan yer deitirme hareketleri D) Byk kentlerde iyerleri ile yerleim birimleri arasndaki hareketlilik E) Eitim retim merkezleri ile yerleim merkezleri arasndaki hareketlilik
10.
Gelir dzeyleri, yaam biimleri, kltr dzeyleri ve oturduklar semtler gibi zellikler ynnden birbirine benzeyen ve bu zellikleriyle bir birlik durumundan grlen insanlarn oluturduu btn, aadakilerden hangisiyle adlandrlr? A) Toplumsal yn B) Toplumsa grup C) Toplumsal kurum D) Toplumsal yap E) Toplumsal snf
1.B
2.D
3.E
4.A
5.E
6.A
7.B 118
8.C
9.D
10.E
11.B
12.A
13.E

Islamiyet Etkisinde Turk Edebiyati

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Islamiyet Etkisinde Turk Edebiyati

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

EDEBYAT SS EA / SZ

SLAMYET ETKSNDEK TRK EDEBYATI

-MEF LE HAZIRLIK 5. SAYI-

A) Siham- Kaza C) Hsn Ak E) Hayrabat ZM

B) Kanuni Mersiyesi D) Leyla ile Mecnun

-MEF LE HAZIRLIK 5. SAYI-

ZM 16. yzylda Azeri lehesiyle yazan nl air Fuzulidir. Yant: D

10. Aadaki yapt sanat elemelerinden hangisi

hangisinin, dzyaz biiminde, tannm bir rn yoktur?

13. 18, yzylda yaam bu sanatmz Divan iirinin sk

-MEF LE HAZIRLIK 5. SAYI-

18. Harname, 126 beyitlik kk bir mesnevidir.

16. Aadakilerden hangisi, Divan iirinin belirleyici

20. Aadakilerin hangisinde bilgi yanl vardr?

OSMANLI DEVLETNN YKSELME DEVR (1453 1579)

stanbulun Alnmas (1453)

Dou ve Gneyde Genileme Politikas

-MEF LE HAZIRLIK 5. SAYI-

Osmanl Devletinin Ykselme dneminde yapt, Otlukbeli, aldran, Turnada

-MEF LE HAZIRLIK 5. SAYI-

-MEF LE HAZIRLIK 5. SAYI-

14. Osmanl Devleti, Msr, Suriye, Anadolu kylar ve

B) Kbrs C)Trablusgarp D) Cezayir E) Sakz

sonularndan hangilerine yol amtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) I ve III E) II ve III

16. Osmanl donanmasnn nebaht yenilgisinden sonra,

-MEF LE HAZIRLIK 5. SAYI-

TRKYEDE AKARSULAR, GLLER VE YERALTI SULARI

B) Ege C) Marmara E) Gneydou Anadolu 103

Trkiyenin Akarsu Havzalar

durumlarndan hangileri ile aklanamaz? A) Yalnz I D) I ve III B) Yalnz III E) II ve III C) I ve II

-MEF LE HAZIRLIK 5. SAYI-

-MEF LE HAZIRLIK 5. SAYI-

CORAFYA SS EA/SZ KONU TEST

10. Gller; akarsular, yalar ve kaynaklarla beslenirler.

-MEF LE HAZIRLIK 5. SAYI-

11. Arnavutluk, dalk, engebeli bir lkedir.

Ya (mm) 200 150 100 50

OMNMHTAEEKA Aylar Ya Scaklk

14. Balkan lkeleri iinde orman bakmndan en zengin

-MEF LE HAZIRLIK 5. SAYI-

-MEF LE HAZIRLIK 5. SAYI-

-MEF LE HAZIRLIK 5. SAYI-

-MEF LE HAZIRLIK 5. SAYI-

12. nsan alk duymadnda yemek yiyebilen, susuzluk

13. Bir dii kuu, yavrusunu korumaya, beslemeye iten

-MEF LE HAZIRLIK 5. SAYI-

Toplumsal Tabakalama Trleri

-MEF LE HAZIRLIK 5. SAYI-

-MEF LE HAZIRLIK 5. SAYI-

-MEF LE HAZIRLIK 5. SAYI-

You might also like