T.C.

SELUK NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI YAKINA TARH BLM DALI

ERMENLERN SEVK VE SKNI HAKKINDA YAPILAN UYGULAMA VE YARDIMLAR (1915-1917)

CEMAL SEZER DOKTORA TEZ

DANIMAN Yrd. Do. Dr. Mehmet YILMAZ

Bu alma BAP tarafndan 09203005 Nolu Doktora tez projesi olarak desteklenmitir. Konya-2011

T.C. SELUK NVERSTES Sosyal Bilimler Enstits Mdrl

BLMSEL ETK SAYFASI

Ad Soyad: Numaras: Cemal SEZER 054102041004 Doktora

rencinin

Ana Bilim / Bilim Dal: Tarih/ Yakna Tarihi Tezli Yksek Lisans Program:

Tezin Ad:

Ermenilerin Sevk ve skn Hakknda Yaplan Uygulama ve Yardmlar(19151917)

Bu tezin proje safhasndan sonulanmasna kadarki btn srelerde bilimsel etie ve akademik kurallara zenle riayet edildiini, tez iindeki btn bilgilerin etik davran ve akademik kurallar erevesinde elde edilerek sunulduunu, ayrca tez yazm kurallarna uygun olarak hazrlanan bu almada bakalarnn eserlerinden yararlanlmas durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atf yapldn bildiririm.

rencinin imzas (mza)

Alaaddin Keykubat Kamps Seluklu/ KONYA Tel: 0 332 223 2446 Fax: 0 332 241 05 24 http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/

Ermenilerin Sevk ve skn Hakknda Yaplan Uygulama ve Yardmlar (1915-1917)

20

06

2011

NDEKLER Bilimsel Etik Sayfas Tez Kabul Formu nszIV zet...VI SummaryVIII Ksaltmalar.X GR.....1 A. Aratrmann Amac, Kapsam ve nemi..1 B. Kaynaklar...2 C. Sevk ve skn Kanununa Kadar Trk-Ermeni likilerine Ksa Bir Bak...8 BRNC BLM SEVK VE SKN KANUNUNUN IKARILMASI VE OSMANLI DEVLETNN ERMENLER HAKKINDAK UYGULAMALARI.20 1.1.SEVK VE SKN KANUNUNUN IKARILMASI .20 1.2. OSMANLI DEVLETNN YAPMI OLDUU UYGULAMALAR....29 1.2.1. NAKL UYGULAMALARI....34 1.2.1.1.Vapur.36 1.2.1.2. ahtur...........................37 1.2.1.3. Tren......................38 1.2.1.4. Araba... .44

1.2.2. EKONOMK UYGULAMALAR...47 1.2.2.1. Merkezden Vilayet ve Mutasarrflklara Gnderilen Paralar.................47 1.2.2.2. Yevmiyeler.60 1.2.2.3. Vergi Muafiyeti..62 1.2.2.4. Borlarn Ertelenmesi.....63

1.2.2.5. Yanlarnda Para ve Eya Gtrmelerine zin Verilmesi....64 1.2.2.6. Eya Satmna zin Verilmesi....67 1.2.3. SOSYAL UYGULAMALAR.71 1.2.3.1. Yiyecek, Giyecek ve Barnma htiyalarnn Giderilmesi.....71 1.2.3.2. Dul Kadnlar ve Yetim ocuklara Ynelik Uygulamalar..........87 1.2.3.3. e Yerletirilmeleri..102 1.2.4. SALIK UYGULAMALAR........105 1.2.4.1. Hastanelerde Tedavileri....105 1.2.4.2.Nekahethnelerde Baklmalar..110 1.2.4.3. Salgn Hastalklarla Mcadele.113 1.2.5. HUKUKSAL UYGULAMALAR.................................................................121 1.2.5.1. Emvl-i Metrke Komisyonunun Faaliyetleri........................................121 1.2.5.2.Yarglamalarn ve Cezalarn Ertelenmesi.129 1.2.5.3. badetlerinin Salanmas..130 1.2.6. GVENLK UYGULAMALARI................................................................132 KNC BLM ERMENLERE YNELK YARDIMLAR 2.1.YABANCILAR TARAFINDAN YAPILAN YARDIMLAR..........................151 2.1.1. AMERKAN MSYONER YARDIM KURULULARININ YARDIMLARI...152 2.1.1.1. Yardm Toplamak in Yaplan Amerikan Propaganda Faaliyetleri161 2.1.1.2.Yardmlarn Topland Yerler...176 2.1.1.3. Yaplan Yardmlar.....178 2.1.1.3.1.Yiyecek, Giyecek ve Barnma Yardmlar181 2.1.1.3.2. Para Yardmlar....195 2.1.1.3.3. e Yerletirme ve Meslek retme (Rehabilitasyon).205 2.1.1.3.4. Deerli Eyalarn Misyonerlere Emanet Edilmesi...207 2.1.1.3.5. Nakil Yardmlar..............................................................209 II

2.1.1.3.6. Salk Yardmlar.................211 2.1.2. ALMAN VE SVREL MSYONER YARDIM KURULULARININ YARDIMLARI...218 2.1.3. NGLTEREDEN GELEN YARDIMLAR......236 2.2. ERMENLER TARAFINDAN YAPILAN YARDIMLAR238 SONU...................................................................242 Bibliyografya...245 Ekler........................................................................................................................263 zgemi

III

NSZ Ermeni meselesi, 19. yy.nin ikinci yarsndan sonra ortaya kmtr. Osmanl Devleti savan getirdii gvenlik tedbirlerinden dolay, 27 Mays 1915 tarihinde Ermenilerin bir ksm iin, Tehcir olarak bilinen Sevk ve skn Kanunu karmtr. Tehcirin zerinden uzun bir zaman gemesine ramen hl gndemi megul etmektedir. Bu konu, yerli ve yabanc medya tarafndan ska ilendii gibi akademik ya da akademik olmayan evrelerce de tartlmaktadr. Tartmalar, Ermenilerin sevk ve iskn srasnda yaam olduklar olaylar hakkndadr. Batda ortaya konan almalarn kaynan; duyumlara dayal, ikinci ya da nc ahslarn esaslara aktardklarn dayanmaktadr. ieren Kayna dnemin misyoner ve konsolosluk ariv raporlar oluturmaktadr. Bu bakmdan Batdaki almalar katletme, ldrme, yok etme gibi sorgulanmam, Osmanl belgeleriyle karlatrlmadan yaplan bu almalar, ne srlen bilgileri gvenilir olmaktan uzaklatrmaktadr. Trkiyede bu konuyla ilgili son zamanlarda youn almalar srdrlmektedir. Fakat bu almalar genellikle birbirinin tekrar olup, yeni bilgiler iermemektedir. Bu aratrmada mevcut durumun farknda olarak, sorumlu tarihilik anlayna bal, objektif bir ekilde ilgili kaynaklarn irdelendii zgn bir alma meydana getirilmeye allmtr. Aratrma giri ve iki blmden olumaktadr. Giri ksmnda; aratrmann amac, kapsam ve nemine deinilmi, kaynaklarn tahlili yaplm ve Ermenilerin 1915 ylna kadar Trk tarihindeki yeri ksaca ele alnmtr. Birinci blmde; Sevk ve skn Kanununun karlmasna neden olan Ermenilerin I. Dnya Sava srasndaki davranlar ile sevk ve iskn srasnda Osmanl Devletinin Ermenilere kar uygulamalar incelenmitir. kinci blmde; yabanclarn ve Ermenilerin yaptklar yardmlar belirtilmitir. Bunun yan sra, yardmlarn artmas iin hem Amerikada hem de Avrupadaki propaganda srecinden de bahsedilmitir. Beni bu almaya sevk eden, aratrma ve yazm safhalarnda yardmlarn esirgemeyen, deerlendirmeleriyle yol gsteren danman hocam Yrd. Do. Dr. Mehmet YILMAZ ile Prof. Dr. Bayram REKLye ok teekkr ederim. alma srasnda

IV

tavsiye ve eletirilerinden faydalandm Prof. Dr. Nuri KSTKLye, Do. Dr. brahim Ethem ATNURa ve deerlendirmelerinin yan sra tez konusunun belirlenmesinde yardmc olan ve Amerikan kzlhana ait ariv belgelerini veren TTK Ermeni Aratrmalar Masas Bakan Prof. Dr. Kemal ieke teekkr ederim. Ayrca almaya katk salayan Almanca belgelerin Trkeye tercme edilmesindeki yardmlarndan dolay Prof. Dr. Mustafa GENCERe teekkrlerimi bir bor bilirim. Belirtildii zere, aratrmann mmkn olduunca belgelere dayal olmasna dikkat edilmitir. Bu nedenle, ariv malzemelerinin elde edilmesinde gsterdikleri anlay ve desteklerinden dolay Babakanlk Osmanl ve Cumhuriyet Arivleri, Genelkurmay ATASE Arivi ve Kzlay Arivi alanlarna, yine yerli ve yabanc birok eserden faydalanma olana bulduum TTK ktphanesi alanlarna; ayrca almaya maddi adan katk salayan Seluk niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Koordinatrlne teekkr ederim. Cemal SEZER Konya-2011

T.C. SELUK NVERSTES Sosyal Bilimler Enstits Mdrl

Ad Soyad: Numaras: rencinin

Cemal SEZER 054102041004 Doktora

Ana Bilim / Bilim Dal: Tarih/ Yakna Tarihi Tezli Yksek Lisans Program:
Tez Danman:

Yard.Do.Dr. Mehmet YILMAZ Ermenilerin Sevk ve skn Hakknda Yaplan Uygulama ve Yardmlar(19151917)

Tezin Ad:

ZET Osmanl toplumuna uyum salam, uzun yllar boyunca rahat ve gvenli bir yaam srdren Ermenilere, Osmanl ynetimine olan ballklarndan dolay Millet-i Sadka denmitir. Ancak Batl devletlerin ve Rusyann siyasi emelleri, Fransz htilalinin etkileri, Ermeni Kilisesinin kkrtmalar, misyonerlerin -zellikle Amerikan misyonerlerininErmeniler zerindeki faaliyetleri gibi nedenler, Ermenilerin zihinlerinde bamszlk fikirleri oluturmutur. Ermeniler, bu fikirleri hayata geirebilmek iin hem Osmanl snrlar iinde hem de darda ihtilal komiteleri ve cemiyetleri kurarak, etkinliklerde bulunmulardr. 1860 ylndan itibaren balayan bu etkinlikler, I. Dnya Savann balarna kadar devam etmitir. Kendilerine, tilaf Devletleri tarafndan bamszlk vaadinin verilmesiyle; Anadolunun eitli yerlerinde isyanlar karan, casusluk faaliyetlerinde bulunan, Osmanl ordusunun ikmal yollarn kesip, askerlere yardm gtrlmesini engelleyen, Mslman halka mezalimlerde bulunan Ermeniler, bu gibi davranlarla da yetinmeyip I. Dnya Sava srasnda Rus ve Fransz ordularnda, Osmanl Devletine kar savamlardr. I. Dnya Savann balarnda, Ermeni temsilcileri, yukarda belirtilen davranlardan vazgemeleri iin Osmanl yneticileri tarafndan defalarca uyarlmtr. Bu uyarlarn ie yaramamas zerine Ermenilerin bir ksm, 27 Mays 1915 tarihinde karlan geici Sevk ve skn Kanunuyla, bulunduklar yerlerden, lkenin Halep, am, Zor, Musul gibi yerlerine sevk edilmi ve onlarn oralarda iskn edilmeleri salanmtr. Osmanl Devleti, sevk ve isknn mmkn olduunca salkl, dzenli, hzl bir ekilde gereklemesi ve bu sre ierisinde beliren ihtiyalarn karlanmas iin tm imknlarn seferber etmitir. Bu amala yaplacak masraflar; Muhacirn Tahsisatndan, daha sonra Seferberlik ve Harbiye Tahsisatndan ve hatta baz zamanlar Gizli denekten karlanmtr.
Alaaddin Keykubat Kamps Seluklu/ KONYA Tel: 0 332 223 2446 Fax: 0 332 241 05 24 http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/ VI

T.C. SELUK NVERSTES Sosyal Bilimler Enstits Mdrl Bu srecin balarnda, sevk edilen Ermenilerin en nemli ihtiyalar yiyecek, giyecek ve barnma olmutur. Devlet, sevke urayanlara yevmiyeler vererek, vilayet ve mutasarrflklara paralar gndererek bu ihtiyalarn giderilmesine almtr. Sevk srasnda yetim kalan ocuklar yetimhanelerde baklmtr. Bulac hastalklara yakalanan ya da hasta olan Ermeniler, hastaneler ve nekahethnelerde tedavi edilmitir. Ermenilerin sevk ve iskn srasnda Amerikal, Alman ve svireli misyonerler ile hem Osmanl Devletinde hem de Osmanl snrlar dnda yaayan Ermeniler yardmlarda bulunmutur. Ayrca ngilteredeki yardm cemiyetleri Ermeniler iin yardm toplamtr. Osmanl Devleti ise, dardan gelen yardmlara ilk bata pek scak bakmamtr. nk bu durumu lkenin bir i sorunu olarak grm ve bu soruna karlmasn istememitir. Fakat daha sonra savan getirdii ekonomik skntlar yznden d yardmlarn yaplmasna izin vermitir. Hatta baz zamanlar Kzlay ile Kzlha, yardm malzemelerini ihtiya sahiplerine birlikte datmlardr. Anahtar Kelimeler : Osmanl Devleti, Ermeniler, Misyonerler, Sevk ve skn, Yardm

Alaaddin Keykubat Kamps Seluklu/ KONYA Tel: 0 332 223 2446 Fax: 0 332 241 05 24 http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/ VII

T.C. SELUK NVERSTES Sosyal Bilimler Enstits Mdrl

Ad Soyad: Numaras: rencinin Cemal SEZER 054102041004 Doktora

Ana Bilim / Bilim Dal: Tarih/ Yakna Tarihi Tezli Yksek Lisans Program: Tez Danman: Tezin ngilizce Ad: Yard.Do.Dr. Mehmet YILMAZ

Application and Helps about Armenian Transfer and Settlement (1915-1917)

SUMMARY Armenians who always adopted to Ottoman society and having a safe and comfortable life, called themselves Millet-i Sadka because of their loyalty to Ottoman government. However, some reasons such as political goals of European States and Russia, the effects of French Revolution, provocation of Armenian Church, actions of missionaries-especially American missionaries- created a sovereignty idea among Armenians. Armenians involved some activities like founding revolutionary comities and societies both within and out of Ottoman borders to realize their idea. These activities beginning in 1860 continued until the early periods of World War I. With the sovereignty promise of allied states, they rebelled and spied, and they blocked the road of Ottoman Army so prevented the help to soldiers, and tortured Muslim people in various territories of Anatolia. Moreover, they fought against Ottoman state in Russian and French armies in World War I.. Although Armenians were warned to dispense with these activities by Ottoman officials at the beginning of World war I, some of the Armenians were transferred to Halep, am, Zor, Musul with a temporary Sevk ve skn Kanunu went into operation on 27 May 1915, as they continued these kinds of activities. Ottoman state used all his power in order to make the transfer in a healthy and secure way. The expenses were met by Muhacirn Tahsisat, later Seferberlik ve Harbiye Tahsisat and discretionary fund. The first needs of the Armenians transferred are clothing and

accommodation. The Ottoman state fulfilled these needs by giving wages and sending money to cities and governors. The children who became orphan during the transfer were brought to the orphanages. The Armenians who were ill or suffered from epidemic disease were cured in hospitals.
Alaaddin Keykubat Kamps Seluklu/ KONYA Tel: 0 332 223 2446 Fax: 0 332 241 05 24 http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/ VIII

T.C. SELUK NVERSTES Sosyal Bilimler Enstits Mdrl Armenians were assisted by the America, German, and Swiss missionaries, and other Armenians living in/out the Ottoman borders. Furthermore, charity associations collected help for Armenians. At first, Ottoman State did not lean towards these assists because it was regarded as a domestic issue and no other nations were expected to involve. However, the Ottoman state then permitted the assists because of the economical problems brought by the war. Even sometimes Red Crescent and Red Cross delivered the assists to the poor people together. Keywords: Ottoman State, Armenians, Missionaries, Transfer and Settlement, Relief

Alaaddin Keykubat Kamps Seluklu/ KONYA Tel: 0 332 223 2446 Fax: 0 332 241 05 24 http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/ IX

KISALTMALAR ATASE BCA BDH Bkz. (bkz.) BOA ev. DH.EUM.KLH DH.EUM.MH DH.EUM.SSM : Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Etd Bakanl : Babakanlk Cumhuriyet Arivi : Birinci Dnya Harbi Katalou : Baknz : Babakanlk Osmanl Arivi : eviren :Dhiliye Nezareti Emniyet-i Ummye Kalem-i Mahsus Mdriyeti : Dhiliye Nezareti Muhsebe Kalemi : Dhiliye Nezareti Emniyet-i Ummye Seyrsefer Kalemi

DH.EUM.UMVM : Dhiliye Nezareti Umr- Mahalliye-i Vilyt Mdriyeti DH.EUM.2.b. DH.EUM.VRK DH.UM DH.KMS DH.MB.HPS.M DH.FR DA Dos. DUT Fih. Haz. HR.SYS KA : Dhiliye Nezareti Emniyet-i Ummye Mdriyeti 2.ube Belgeleri : Dhiliye Nezareti Emniyet-i Ummye Mdriyeti Evrak Odas : Dhiliye Nezareti dare-i Ummye : Dhiliye Nezareti Kalem-i Mahss Mdriyeti : Dhiliye Nezareti Mebn-i Emriye Hapishaneler Mdriyeti : Dhiliye Nezareti ifre Kalemi : Diyanet slam Ansiklopedisi : Dosya : Dosya Usl- radeler Tasnifi : Fihrist : Hazrlayan : Hriciye Nezareti Tasnifi Siyas Ksm Evrak : Kzlay Arivi

Kls. MF.MKT MV No, nr., Nu P.A.B.C.F.M. s. b. TBMM TDV TGM TTK vb. Vol. Y.EE Y.PRK.ASK Y.PRK.MF

: Klasr : Marif Nezareti Mektub Kalemi : Meclis-i Vkel Mazbatalar : Numara : Papers of the American Board of Commissioners for Foreign Mission, : Sayfa : ube : Trkiye Byk Millet Meclisi : Trkiye Diyanet Vakf : Toprak skn Genel Mdrl : Trk Tarih Kurumu : ve benzeri : Volume : Yldz Tasnifi Esas Evrak : Yldz Tasnifi Perakende Evrak Asker Marzat : Yldz Tasnifi Perakende Evrak Marif Nezareti Marzat

XI

GR A. Aratrmann Amac, Kapsam ve nemi Ermeniler, Osmanl-Trk toplumuna uyum salam bir hldeydiler. Osmanl Devletinin her yerinde Ermenilere rastlamak mmknd. Fakat hibir yerde Trklere nazaran nfus ounluunu tekil etmiyorlard. Genellikle iftilik, ticaret, sarraflk gibi ilerle megul oluyorlard. Ermeniler, Osmanl Devletinde kendi mahkemelerini kurmu, devlet iinde zellikle hriciyede nemli mevkilere getirilmilerdi. Ayrca askerlikten muaf tutulduklar iin ticarette kesintiye uramadan devaml olarak kazanlar artm ve ekonomik alanda ilerleme kaydetmilerdi. Btn bu olumlu durumlar sayesinde Osmanl Devletinde olduka rahat bir yaam srdrmelerine ramen, Ermenilere ne oldu da belli bir zaman sonra devlete isyan eden unsur hline geldiler. Bunun nedenini, ilk defa 1815 ylnda Viyana Kongresinde kullanlan ark Meselesi kavramnda aramak gerekir. ark meselesinin aktrleri olan emperyalist Avrupa devletleri, karlar dorultusunda, Osmanl Devletini paralamak iin zellikle Gayrimslim tebaa arasnda balayan milliyeti ve ayrlk hareketleri desteklediler. Bunun sonucu olarak, 1877-1878 Osmanl-Rus Savandan sonra Osmanl Devletinin Balkanlar ve Kafkasyadaki hkimiyeti iyice zayflad. Artk sra Anadoluya gelmiti. Balkanlarda Srplarn, Yunanlarn, Bulgarlarn yaptklarn Anadoluda Ermeniler stlendi. Bu amala emperyalist devletlerin kkrtmalaryla Anadolunun her yerinde ayaklanma kardlar. Bu ayaklanmalar, I. Dnya Savann balarnda da grld. Osmanl Devleti, ayaklanmalara son verebilmek ve Anadoluda huzuru salayabilmek iin geici olarak Sevk ve skn Kanununu kard. Emperyalist devletlerin, ark meselesinin son aamas olan Trklerin Anadoludaki hkimiyetini sona erdirme hedefi Milli Mcadele ile baarya ulaamamtr. Bu defa askeri olmayan yntemlere bavurdular. Sevk ve

iskn srasnda yaanan olaylar gndeme getirilerek, Osmanl Devleti szde soykrm yapmakla sulanmakta ve Osmanl Devletinin yerine kurulan Trkiye Cumhuriyeti mahkm edilmek istenmektedir. Szde Ermeni soykrm tezi, Birlemi Milletlerin kard szlemenin 2. maddesi (c) fkrasna dayandrlmaktadr1. Buna gre, Osmanl Devletinin Ermenileri aka yok etmekten ekindikleri iin tehcirden yararlanp, Ermenilerin yok olmalarn salayacak yaam artlarn onlara dayattklar, tehcir srasnda saldrlardan koruma, gvenli ulam salama, gda ve ila tedarik etme, tedavilerini yapma, barnak ihtiyalarn karlama gibi grevlerini yerine getiremeyerek lmleri hzlandrdklar ileri srlmektedir. Bu anlamda dorudan ldrme gibi fiillerin yannda, devletin grevi ihmal ederek lmlere bilerek neden olmas da soykrm fiili saylmaktadr. Dolaysyla bu tezi savunanlarn; ksaca srasyla tanma, tazminat ve toprak eklinde talepleri bulunmaktadr. lkinin kabul edildii bir durumda dierlerinin de kabul edilecei gereiyle, Tanmann gereklememesi iin sevk ve iskn srasnda yaananlarn ok iyi bilinmesi gerekmektedir. te bu aratrmann amac ve nemi buradadr. Aratrma, sevkin balang ve biti tarihleri (27 Mays 1915 - 20 Haziran 1917) arasnda Osmanl Devletinin Ermenilere ynelik uygulamalarn, yabanclar ile Ermenilerin yaptklar yardmlar ve bu yardmlara kar Osmanl Devletinin bakn, Ariv belgeleri referans gsterilerek, objektif bir ekilde ortaya koymay amalamaktadr. B. Kaynaklar Aratrma, ariv belgelerine dayandrlarak ele alnmaya allmtr. Bunlar Genelkurmay ATASE, Babakanlk Cumhuriyet ve Osmanl Arivleri,
Soykrm Suunun nlenmesi ve Cezalandrlmasna Dair Szleme Birlemi Milletler tarafndan 9 Aralk 1948 tarihinde oluturulmu ve 12 Ocak 1951de yrrle girmitir. Soykrm Szlemesinin 2. maddesi yle tanmlanmaktadr: Soykrm, bir milli, etnik, rk veya dini grubu olarak ksmen veya tmyle yok etmek kastyla u fiillerin ilenmesidir: a) Grubun mesuplarn katletmek, b) Grubun mensuplarna ciddi bedensel ve psikolojik zarar vermek, c) Grubun bedeni varlnn ksmen veya tamamen yok olmasna yol aacak hayat artlarna kasten tabi tutmak, d) Grup iinde doumlar nlemek kastyla nlemler dayatmak, e) Grubun ocuklarn bir baka gruba zorla nakletmektir. Bkz. Gndz Aktan, Devletler Hukukuna Gre Ermeni Meselesi, Ermeni Soykrm ddialar Yanl Hesap Talat Paadan ve Tehcirden Dnnce, Der. Mustafa alk, Ankara 2006, s. 43,63.
1

Kzlay Arivi ve Amerikan Kzlha ile Board ariv belgeleridir2. ATASE arivinde Birinci Dnya Harbi (BDH) fonu ierisinde yer alan belgeler kullanlmtr. BOAda yaptmz katalog taramas sonucunda temin edip yararlandklarmz unlardr: Dhiliye Nezareti Emniyet-i Ummye Kalem-i Mahsus Mdriyeti (DH.EUM. KLH) Dhiliye Nezareti Emniyet-i Ummye Mdiriyeti 2. ube Belgeleri (DH.EUM. 2.b) Dhiliye Nezareti Muhsebe Kalemi (DH.EUM.MH) Dhiliye Nezareti Emniyet-i Ummye Seyrsefer Kalemi

(DH.EUM.SSM) Dhiliye Nezareti Umr- Mahalliye-i Vilyt Mdriyeti

(DH.EUM.UMVM) Dhiliye Nezareti Emniyet-i Ummye Mdriyeti Evrak Odas (DH.EUM.VRK) Dhiliye Nezareti dare-i Ummye (DH.UM) Dhiliye Nezareti Mebn-i Emriye Hapishaneler Mdriyeti

(DH.MB.HPS.M) Dhiliye Nezareti ifre Kalemi (DH.FR) Dosya Usl- radeler Tasnifi (DUT) Hriciye Nezareti Tasnifi Siyasi Ksm Evrak (HR.SYS) Marif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT)
Amerikan Kzlhana ait resmi yazmalar ieren Amerikan ariv belgelerini veren TTK Ermeni Aratrmalar Masas Bakan Prof. Dr. Kemal ieke ve TTKya ok teekkr ederim.
2

Meclis-i Vkel Mazbatalar (MV) Yldz Tasnifi Esas Evrak (Y.EE) Yldz Tasnifi Perakende Evrak Asker Maruzat (Y.PRK.ASK) Yldz Tasnifi Perakende Evrak Marif Nezareti Maruzat (Y.PRK.MF) Aratrmada, hepsi kullanlmakla beraber, Dhiliye Nezaretinden vilayet ve mutasarflklara gnderilen yazmalar ihtiva eden Dhiliye Nezareti ifre Kalemi belgelerinden zellikle faydalanlmtr. Yalnz bu belgeleri de kullanrken bir eksiklikle karlalmtr. yle ki, Dhiliye Nezaretinden vilayet ve mutasarrflklara Ermenilere ynelik nakdi, yiyecek, giyecek, barnma vb. konularna dair ifre telgrafnameler gnderilirken, vilayet ve mutasarrflklarn nasl davranlar sergilediine ynelik merkeze yazm olduklar cevaplar ieren yazmalar azdr. Olanlar da genellikle Nezaretin Emniyet-i Ummye Mdriyetinin 1-5. aras ubeleri iesinde yer almaktadr. Aratrmada 2. ube belgelerinden yararlanlmtr. Dolaysyla merkeze gnderilen yazmalar tasnif edilir ve aratrmaclara sunulursa devletin Ermenilere ynelik uygulamalarn boyutunun ortaya karlmasnda ok byk katk salayacaktr. BCAda ie, iskn, tedavi, nakil gibi konularn olduu Toprak skn Genel Mdrl (272.0.0.0) fonundaki belgelerden istifade edilmitir. Bu tasnifte Ermenilerin sevk ve iskn srasnda ielerinin salanmas, bu amala vilayet ve mutasarrflklara gnderilen paralarla ilgili belgelerden yararlanlmtr. Aratrmada kullanlan bir dier ariv, Kzlaydr. Arivdeki en eski belge, 1868 ylna ait stanbulda Osmanl Devleti Yaral Kara ve Deniz Askerleri iin Merkez Yardm Derneinin rgtlenmesine dair geici komite oluturmasna ilikin karardr. 1868 ylndan 1911 ylna kadar belgelerin byk bir blm transkript edilmitir. Maalesef Ermenilere yaplan yardmlarla ilgili ok az belgeye rastlanlmtr. Hlbuki Hilal-i Ahmer Cemiyeti yani Kzlayn Ermenilere ynelik yardmlar olmutur. Bu

anlamda dileimiz Kzlay Arivindeki Ermenilerle ilgili btn belgelerin bir an nce tasnif edilip, aratrmaclarn hizmetine sunulmasdr. Ayrca Amerikan arivlerinde bulunan ve Amerikan Kzlhann 18811916 yllar arasndaki kaytlarn ihtiva eden ariv belgelerinden, 1915 ve 1916 yllarn kapsayan belgeler kullanlmtr. Amerikan Kzlhann Ermenilere yiyecek ve giyecek yardmlarnn yan sra Amerikan misyoner kurulularyla rastlanlmtr. yaptklar Amerikan ortak almalara Woodrow ilkin nemli bilgilere ve Bakan Wilsonun Ermeni

Suriyelilere ynelik Amerikan halkna yapt yardm arsn ieren bildirisi, Kzlha belgelerinde grlmtr. Hatta bu bildiriyi almamzn ekler ksmna koymay uygun bulduk. Amerikan Kzlhayla birlikte Protestan misyonerlerin de Ermenilere sevk ve iskn srasnda yardmlar olmutur. Misyonerler, 1810 ylnda Bostonda kurulan ve 1820de Osmanl Devletinde faaliyet gsteren American Board of Commissioners for Foreign Missions adl Amerikan misyoner rgtne bal olarak almaktadrlar. Bu misyoner rgtne ksaca Board ya da ABCFM denilmektedir. yneticilerinin aratrmamzda Misyonerlerin ABD hkmet kullanlmtr. Board yneticileriyle sevk ve veya iskn Board srasnda temsilcileriyle Yazmalar, yaptklar yazmalar,

Ermenilerin ihtiyalar ve Ermenilere yaplan para, yiyecek, giyecek, barnma, ila gibi yardmlar kapsamaktadr. Yaymlanm ariv belgeleri tezde kullanlmtr. Bunlar arasnda Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanlnn yaynlad Osmanl Belgelerinde Ermeniler (19151920) ve Osmanl Belgelerinde Ermenilerin Sevk ve skn (18781920), TBMMnin yaynlad ve editrln Hikmet zdemir ile Yusuf Sarnayn yapt Trk-Ermeni htilaf Belgeler, Genelkurmay ATASEnin kard Asker Tarih Belgeleri Dergisinin 81 ve 83 sayl yaynlarndan, yine Genelkurmay ATASE tarafndan yaynlanan sekiz ciltlik,

Ariv Belgelerine Gre Ermeni Faaliyetleri 1914-1918 adl eserlerin I, II, VII ve VIII. ciltlerinden faydalanlmtr. Ayrca Amerikan misyonerlerinin konsolosluklarla, konsoloslarn stanbul Bykelilii, Bykeliliin de Amerikan Dileri Bakanlyla yapt yazmalar ihtiva eden ve Ara Sarafian tarafndan derlenen ciltlik United States Official Documents on the Armenian Genocide isimli eseri ifade etmek gerekir. Ancak bu eser, dikkatlice incelenip ve i ve d tenkit szgecinden geirildikten sonra kullanlmtr. nk misyoner veya konsolosluk raporlar genelde tarafl, nyargl ve duyumlara dayal olarak yazlmtr. Buna ramen, almamza nemli katklar salamtr. 1929 ve 1933te Amerikan hkmeti tarafndan yaynlanan ve I. Dnya Sava srasnda Amerika Birleik Devletlerinin d lkelerle yaptklar yazmalar ieren ilki Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, The World War 1916, Supplement The World War ve dieri Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, Supplement 2 The World War, 1918 isimli eserlerde yer alan Ermenilere yaplan yardmlara ilikin bilgilerden yararlanlmtr. Aratrmada, resm yaynlar ierisinde, geici Sevk ve skn Kanunuyla birlikte devamnda karlm kanunlarn yer ald Takvim-i Vekayi Gazetesinden ve Dsturdan faydalanlmtr. Takvim-i Vekayi dnda herhangi bir gazeteden yararlanlamamtr. Bunun nedeni de, I. Dnya Sava srasnda basna kar uygulanan sk sansrdr. Zaten geici Sevk ve skn Kanununun kt 27 Mays 1915 tarihinden 1917 yl sonlarna kadar Osmanl basnnda Ermeni sevkiyle ilgili haberlerin basnda pek yer almad grlmektedir3.
1915-1917 yllar arasnda Ermeni sevkiyle ilgili Osmanl basn- yayn organlarnda ok az haber kmtr. kan haberlerde de Osmanl Devletinin Ermenilere ynelik uygulamalarndan bahsedilmemektedir. Basn yayn organlaryla ilgili yaplm almalar iin bkz. Mnevver Gne Erolu, Armenians in the Ottoman Empire according to Ikdam, Ortadou Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 2003; Yusuf Taratm, Trk Basnnda Ermeni Meselesi (1914-1919) (Alemdar, Ati kdam, leri, rade-i Milliye, Sabah, Takvim-i Vekayi, Tanin, Tercman- Hakkat, Vakit
3

1915-1922 yllar arasnda Amerikan gazeteleri ve dergilerinde Ermeni meselesiyle ilgili kan yazlar derleyen Richard Diron Kloann The Armenian Genocide, News Accounts From the American Press: 1915-1922 adl eserinden yararlanlmtr. Bu eser Amerikan gazete ve dergilerinde, misyoner raporlarna dayanlarak Ermenilerin iinde bulunduu artlar anlatp, yardmlarn toplanlmasnda kullanlan ilgi ekici balklar, yardmlarn nasl datld ve Amerikan basnnn meseleye bakn ortaya koymas bakmndan nemlidir. Fakat Amerikan basnnn Ermeni meselesiyle ilgili propaganda ierikli yaynlar nedeniyle bu eser eletirel bir yaklam sonucunda almada kullanlmtr. Aratrmada, yerli yabanc hatra ve gnlklerden yararlanlmtr. Bunlardan bazlar Alpay Kabacal tarafndan hazrlanan Talat Paann Anlar, Cemal Paann Hatralar, Ali Fuad Erdenin Birinci Dnya Savanda Suriye Hatralar, Tacy Atkinsonun, The German, The Turk and the Devil Made a Triple Alliance, Harpoot Diaries 1908-1917, Bertha Morleyin Marsovan 1915: The Diaries of Berthadr. Talat Paa, Ermenilerin sevk ve iskn srasnda Dhiliye Nzr olarak grev yapmtr. Hatralarnda sevk kararnn neden alnd, Osmanl Devletinin uygulamalar ve grevlerini ktye kullananlara kar nasl cezalar verildii, yabanclarn Ermeni meselesine tarafl bakn anlatmaktadr. Cemal Paa, I. Dnya Savanda IV. Ordu Kumandan olarak Yakndouda bulunmutur. Devletin Ermenilere ynelik uygulamalar ve kendi inisiyatifiyle gerekletirdii yardmlardan az da olsa bahsetmektedir. Paann, hatralarnda yardmlarndan sz etmemesinin nedeni, insani hislerle yapt yardmlarn bir kymetinin kalmayaca endiesidir. Fakat hem ariv belgeleri hem de yerli yabanc kaynaklar Paann Ermenilere yardmlarn
Gazetelerine Gre), Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Kayseri 2005; Bengi Kmbl, Tercman- Hakkat Gazetesine Gre Osmanl Ermenileri (1914-1918), Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Eskiehir 2005; Serkan Gl, Armenian Question in Tasvir-i Efkar Between 1914 And 1918, Ortadou Dou Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 2006 adl almalara baklabilir.

ortaya koymaktadr. Zaten Ermeniler de ona Ermenilerin Paas lakabn takmlardr. IV. Ordu Kurmay Bakanl yapan Ali Fuad (Erden) hatralarnda Cemal Paann Ermeniler iin yapt yardmlar ifade etmektedir. Atkinsonn Harputla, Morleyin Merzifonla ilgili gnlkleri birbirinin benzerleridir. Yani asma, kesme, boma, ldrme gibi propaganda amal yazlm eserlerdir. Fakat eserlerin bu ynleri dikkate alnmamtr. Yalnz eserlerde yer alan misyoner yardmlar almaya yanstlmtr. Ayrca imdiye kadar belirttiimiz kaynaklarn dnda, almayla ilgili mevcut aratrmalar, kitaplar ve makaleler de gzden geirilmi olup, bibliyografyada gsterilmitir. Yalnz bunlar ierisinde, Yakndoudaki insanlara yardm etmek amacyla 1915 ylnda kurulan ve ilk olarak American Committee for Armenian and Syrian Relief ksaca ACASR, daha sonra 1918 ylnda American Committee for Relief in the Near East yani ACRNE , 1919da da Near East Relief adn alan ve NER olarak bilinen yardm tekilatnn banda bulunan James L. Bartonun yazd Story of Near East Relief adl eserin nemini ayrca ifade etmek gerekir. Eserde, Yardm Komitesinin 1915-1930 yllar arasnda yaptklar yardmlar anlatlmaktadr. Aratrmada, eserin zellikle 1915-1917 yllarna ait yardm faaliyetleriyle ilgili bilgilerinden yararlanlmtr. C. Sevk ve skn Kanununa Kadar Trk-Ermeni likilerine Ksa Bir Bak Seluklu Devletinin nce Kafkasya ardndan Anadoluya girmeye balamasyla hem Ermenistan denilen corafi blgede4 Trk egemenlii, hem
Ermenistan denilen yerin evresi kuzeyden Karadeniz ve Grcistan, gneyden ran, Elcezire, Suriye ve Akdenizden kuatlmtr. Ermenistann arazisi Mezopotamyadan balayarak Kur nehrine kadar yava yava ykselir ve Karadeniz, Hazar denizi arasnda yksek bir yayla eklini alr. Bu sebeple Ermenistann etraf nispetle bir da adas hlinde grnr. Ermenistan Frat nehri ikiye bler. Bunun dou ksmna Byk Ermenistan, batya doru uzanan ksmna Kk Ermenistan denir. Ermenistan ad bugn Ermeni dediimiz kimselerin oturduu lke anlamnda deil, Anadolu, Mezopotamya gibi sadece bir coraf blge ad olarak kullanlmaktadr. Dolaysyla Ermenistan ad, blgeye bugnk Ermeni toplumu gelmeden nce de vard. Benzer bir rnek Trkler Anadoluya geldikten sonra grlmektedir. Bilindii gibi Rum ad Romal anlamna gelmektedir. Daha sonra bu kelime
4

de Trklerle Ermenilerin ortak yaaylar balamtr. Ermenistan blgesi 1157 ylna kadar Byk Seluklular, 1194e kadar Irak Seluklularnn daha sonra Harzemahlarn ve lhanllarn ynetiminde kalmtr. lhanllardan sonra srasyla Celayirliler, Timurlular, Karakoyunlular, Akkoyunlular ve Safeviler blgeye egemen olmutur. zellikle Seluklu ynetimi srasnda Trklerin Ermenilere kar tutum ve davranlar hakknda Ermeni tarihi Urfal Mateos unu sylemitir: nsanlarn en dili, en akll ve kudretlisi olan Melikah btn insanlara ve Hristiyanlara kar baba gibiydi. Btn Rum ve Ermeniler kendi istekleriyle onun ynetimine girdiler. Yine Sultan Melikahn lm zerine de, Herkesin babas, btn insanlara kar merhametli ve hsnniyet sahibi sultann lm, btn dnyay byk bir matem iine drd. demitir5. Anadolu Seluklular zamannda ise merkezi Sis (Kozan) olan ukurova Ermeni Krall XII. yy. sonlarna doru kuruldu. ukurova Ermeni Krall ile Anadolu Seluklu Devleti arasndaki ilikiler daima Trklerin gl olup olmadklar durumuna gre farkllamtr. Bu devlet, I. zzettin Keykavus (1210-1217) ve I. Aleddin Keykubad (1220-1237) zamanlarnda vergiye baland. Devletin zayf dnemlerinde Ermeni Krall topraklarn geniletmeye alt. I. Gyaseddin Keyhsrev (1192-1196, 12041210), 1196da aabeyi lehine tahttan feragat edip, Sise gittiinde Ermeni Kral kendisine byk itibar gsterdi. Fakat 1243 Kseda Savanda Anadolu Seluklularnn bozguna uramasndan sonra Halepe kaan
Yunanlam Bizans ifade etmeye balamtr. Giderek tamamen coraf bir terim hviyeti tayan Rum kelimesi Trkleri ifade etmek iin de kullanlmtr. rnein Anadolu iin Bild- Rum, Seluklu sultanlar iin Sultan- Rum denmitir. Bkz. Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987, s.16; Yavuz Ercan, Tarihi Belgelerin Inda Ermeni ddialar, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu le likileri (8-12 Ekim 1984 Erzurum), Ankara 1985, s.208. Dolaysyla buralar Ermenilerin hkimiyet blgesi deil sadece yaylma alanlaryd. 5 Ali Sevim, Genel izgileriyle Seluklu-Ermeni likileri, Ankara 2002, s.13; Mehmet Ersan, Seluklular Dneminde Trk-Ermeni likileri, Yeni Trkiye Ermeni Sorunu zel Says II, Say: 38, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2001, s.604; Urfal Mateos Vekai-Nmesi (9521136) ve Papaz Grigorun Zeyli (1136-1162), Trkeye ev. Hrant D. Andreasyan, Notlar: Edouard Duburer, ev. M. Halil Yna, Ankara 1987, s.146; Ercan, Ermeni ddialar, s.210; ayrca Seluklu Devleti ile Ermeniler arasndaki ilikilerle ilgili geni bilgi iin bkz. Sevim, Seluklu-Ermeni, s.6-18.

Anadolu zenginlerine Ermeni Krall tarafndan saldrlar dzenlendi. Ayrca Ermeni Krall, kendisine snan II. Gyaseddin Keyhsrev (1237-1246)in annesini Moollara teslim etti. Devaml olarak Moollarn tarafn tutan bu Kralla 1375te Trkmenlerin destei ile Msr Memlk Devleti son verdi6. Ermenilerin Osmanl Devleti zamannda mreffeh bir yaam

srdrdklerini syleyebiliriz. Yzyllarca Osmanl toplumuna uyum salam, ehir, kasaba ve kylerde yaayan Ermeniler; ziraat, ticaret, sarraflk, zanaat gibi ilerle megul olmulard. Osmanl Devletinde Ermenilere o kadar gven duyuluyordu ki onlara Millet-i Sadka denilmekteydi7. Fatih Sultan Mehmetin stanbulu fethi srasnda biri Kuds, dieri Emiazinde iki Gregoryen Ermeni Patrikhanesi vard. stanbulun fethinden sonra Fatih Sultan Mehmet, 1461 ylnda stanbulda bir Ermeni Patrikhanesi kurulmasn salad. Patrikhanenin bana da Bursa Metropoliti Ovakimi getirdi. Patrik Ovakimden sonra stanbula gelen Ermeniler Kumkap, Yenikap, Samatya, Narlkap ve Edirnekap evresine yerletirildiler. 1479da Karaman Ermenileri, stanbula getirtildi ve Samatya taraflarna oturtuldu. Osmanl Devletinde Ermenilerle ilgili nemli bir durum da Yavuz Sultan Selim zamannda ortaya kt. 1516 ylnda Msr Seferine kan Yavuz, Suriye ve Filistin ile birlikte Kuds de Osmanl ynetimine katt. Sultan, Kuds bizzat ziyaret ettiinde, kendisini ehrin dnda dier btn rahipler ve halk ile birlikte Ermeni Patrii III. Serkis de karlad.

Nejat Gyn, Trkler ve Ermeniler, Haz. Kemal iek, Ankara 2005, s.37-38; ayrca Anadolu Seluklu Devleti ile Ermeniler arasndaki ilikilerle ilgili geni bilgi iin bkz. Sevim, Seluklu-Ermeni, s.19-32; Ersan, Seluklular, s.604-619. 7 Yusuf Hikmet Bayur, Armenians, Edited by: Kemal iek- Pnar Eray, Ankara 2010, s.3; Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, VIII, Ankara 1995, s.126, Fahir Armaolu, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (1789-1914), Ankara 2003, s.566; gerek devlete sadakatleri, gerekse iyi Trke ve yabanc dil konumalar ve Trk adetlerini benimsemeleri Ermenilerin Osmanl Devletinde eitli hizmetlere atanmalarna sebep olmutur. zellikle Hriciyede nemli grevlere getirilmilerdir. Hriciye dnda bu hizmetlerden bazlar, Darphane Emirlii, Darphane Meskkt Nzrl, Meclis-i Marif Mstearl, nafia, orman ve maadin ve maliye gibi alanlarda Nzrlklar ve Meclis-i Ayan azalklardr. Bunun iin bkz. Rahip G. arkyan, Trk Devleti Hizmetinde Ermeniler, stanbul 2006, s.97-152; Gyn, Ermeniler, s.78-84.

10

Osmanl Sultan, 9 Kasm 1517 tarihinde Ermeni Patriine Ermenilere tand hak ve imtiyazlar belirten bir ferman verdi8. Kanuni Sultan Sleyman devrinde, Erzurum Beylerbeylii kuruldu. Kanunnmenin de yaynlanmasyla hem Trk hem de Hristiyan ahlinin haklar korundu. ranl ve Osmanl tccarlar yannda Ermeniler de rki yetenekleri dolaysyla hem ticarette ve hem de bulunduklar ehrin sosyal hayatnda kendilerini gsterdi. XVII. yzyln balarnda, Celli olaylar nedeniyle Ermeniler arasnda da huzursuzluklar olutu. Erzurum, Erzincan, Harput, Malatya, Kayseri, Sivas gibi yerlerde yaayan Ermeniler, 1595-1640 yllar arasnda, bulunduklar yerleri terk ederek stanbul ve Tekirdaa yerlemeye baladlar. Fakat devlet, 1609 ve 1635 yllarnda Ermenileri, eski yerlerine geri gnderdi. 1635 ylndaki g, Sultan IV. Muratn teebbsyle balad ve Ermeniler Erzincan, Kemah, Ein ve Divrii taraflarna sevk edildi9. XVII. yzyl sonlarnda ar Byk Petronun baa gemesiyle beraber Ruslar, gneye inme siyasetlerinde byk bir engel olarak grdkleri Osmanl Devletini ykabilmek iin, bata Ermeniler olmak zere, Gayrimslimleri bu devlet aleyhine kkrttlar. ar Byk Petro dneminde taraflar arasndaki bu mnasebetler ksa zamanda gelierek XVIII. yzyln ilk eyreinin sonlarnda ittifaka dnt. Nitekim Rusyann 1723-1724te Kafkaslara inmesi ile Rus hkmeti, Grc ve Ermenilerle bu iki topluluun ileri gelenlerinin ocuklarnn okutulmas zerine bir antlama yapt. Taraflar arasndaki bu antlamann 1753 ylnda ierii deitirildi. Buna gre Ruslar, Grc ve Ermenileri ran ve Osmanl Devletine kar korumay vaat ediyordu. Bu arada daha nce Rusyaya tahsile gnderilen Ermeni ve Grc genlerinden bir ksm cemaatlerine dnmelerine karlk, ounluu Rus ordularna subay olarak katld. Ruslarn 1828-1829da Osmanl Devletine
Uras, Ermeni Meselesi, s.149; Ercan, Ermeni ddialar, s.211. Enver Konuku, Osmanllar ve Millet-i Sdkadan Ermeniler, Yeni Trkiye Ermeni Sorunu zel Says II, Say: 38, Ankara 2001, s.622-623.
9 8

11

kar Kafkaslarda yapt savalarda Ermeni ve Grc asll subaylarn byk rol olmutur10. Bilindii gibi 1789 ylnda Fransz htilalinin patlak vermesiyle milliyetilik dnyaya yaylmaya balamtr. Bu etki kendisini Osmanl Devletinde de gstermitir. Nitekim Balkanlardaki Hristiyan topluluklardan Srplar, Yunanlar, Rumlar ve Bulgarlarn bamszlk yolunda hzla ilerlemeleri Ermenilere rnek olmutur. Ancak Ermeniler, Balkan milletlerinin aksine Osmanl Devletinin her tarafna yaylm bir durumdayd. Hatta Ermeniler, daha youn olarak yaadklar Dou Anadoluda bile, Mslmanlara oranla aznlktaydlar. Osmanl Devleti, yeniden eski gce kavumak, merkezi otoriteyi tahsis etmek, lkede nizam ve intizam salamak iin 1839da Tanzimat Fermann ilan etmitir. Fermannn ilan edilmesi, Ermeni cemaatinde canl bir slahat hareketi grlmesine sebebiyet vermitir. Eitim seferberliine giriildii gibi merkezde ve tarada Ermenice gazeteler karlmtr. Ermeni Gregoryen cemaatinin din reisi olan Patriin danma meclisi yeniden dzenlenmitir. Bylece 1847 ylnda 14 yeli Ruhan Meclis ile 20 yeli Yksek Meclis kurulmutur. Ticaret ve zanaat erbabndan teekkl eden bu ikinci meclis zamanla cemaatin en nfuzlu messesesi hline gelmitir11. 1856 ylnda Islahat Fermannn ilan edilmesinden yararlanlarak Mart 1863 tarihinde Ermeni Millet Nizamnmesi12 yrrle girdi. Nizamnme 99 maddeden oluuyordu. Nizamnmeye gre, 140 temsilciden meydana gelen yeni bir meclis kuruldu. Meclisin 20 yesi stanbul Ruhban arasndan, 40 taradan, 80i stanbuldan seilecekti. Eskiden mevcut olan 14 yeli din
Kemal Beydilli, 1828-1829 Osmanl-Rus Savanda Dou Anadoludan Rusyaya Grlen Ermeniler, Trk Tarih Belgeleri Dergisi, XIII/17 den Ayrbasm, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1988, s.383-393; Mehmet Saray, Trk-Sovyet Mnasebetleri ve Ermeni Meselesi, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu le likileri (8-12 Ekim 1984 Erzurum), Ankara 1985, s.127. 11 Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, stanbul 2005, s.102; Uras, Ermeni Meselesi, s.159. 12 Ermeni Millet Nizamnmesinin maddeleriyle ilgili deerlendirme iin bkz. Uras, Ermeni Meselesi, s.165-171.
10

12

meclis ile 20 yeli Yksek Meclis muhafaza ediliyor, ancak bunlarn seiminin Milli Meclis tarafndan yaplmas hkm getiriliyordu. Ayrca Ermeniler arasnda basn-yayn faaliyetleri artt. 1839-1866 arasnda Ermenilerin stanbulda kardklar gnlk gazete says 14t. yle ki Ermeniler, Vanda bile gazete karyorlard13. Ermenilerin, Osmanl Devletinden ayrlma isteinin ilk ak belirtisi 1877-1878 Osmanl-Rus Sava sonucunda ortaya kmtr. Ermeni Patrii Nerses Varjabedyan, Yeilkye kadar ilerleyen Rus ordusunun Bakumandanlk kararghna gitmi ve Rus arnn himayesinde Dou Anadoluda bir Ermeni devleti kurulmasn teklif etmitir. Patriin teklifi, Rusyann menfaatine uygundur. Bu sebeple, 3 Mart 1878 tarihinde imzalanan Ayastefanos Antlamasnn 16. maddesi, Dou Anadoluda Ermenilerin oturduu yerlerde slahat yaplmasn art kouyordu. Ruslarn Osmanllara kar kazand zafer Yakndouda devletleraras dengeyi bozmutu. Bu nedenle ngilterenin mdahalesi sonucunda 13 Haziran 1878 tarihinde Berlinde konferans dzenlendi. Ermenilerle ilgili olarak, bir yandan Msrl Bogos Nubar Paa dier yandan da Ermeni Patriklii konferansa farkl tasarlar sundu14. Sonuta 13 Temmuz 1878de Berlin Antlamas imzaland. Berlin Antlamasnn 61. maddesi Ermenilerle alakaldr. Bu maddeyle Osmanl ynetimi, Ermenilerin oturduklar alt vilayette (Erzurum, Bitlis, Van, Sivas, Harput ve Diyarbakr) slahat yaplmasn ve Ermenilerin erkez ve Krtlere kar korunmalarn benimsemiti. Fakat Ermeniler, bamsz bir devlet kurabilme amalarna ulaamamlard15. Bu durum Ermenilerin bamszlk heveslerini azaltmayacak, bamszlk hedeflerine XIX. yzyln ikinci yarsndan sonra kurduklar cemiyetler ve komiteler vastasyla ulamaya alacaklardr.

Bayur, Armenians, s.2-3; Grn, Ermeni Dosyas, s.102. Hem Msrl Bogos Nubar Paann hem de Ermeni Patrikliinin tasarlar iin bkz. Uras, Ermeni Meselesi, s.209-226. 15 Gyn, Ermeniler, s.101-102; Uras, Ermeni Meselesi, s.248.
14

13

13

Ermenilerin kurduklar cemiyetlerden ilki 1860 ylnda Hayrsever Cemiyetidir. Daha sonra Fedkarlar Cemiyeti ve 1870-1880 yllar arasnda da Araratl, Okul Sevenler, arkl ve Kilikya cemiyetleri kurulmutur. arkl ve Okul Sevenler Mu ve civarnda, Araratl Cemiyeti ise zellikle Van dolaylarnda alyordu. Araratl, Okul Sevenler, arkl ve Kilikya cemiyetleri birleerek Ermeni Birleik Cemiyeti adn ald. 1879 ylnda skdarda Milliyeti Kadnlar Cemiyeti, Madmazel Zabel Hancyan ile dier baz Ermeni kadnlar tarafndan kuruldu. 1880de Erzurumda Silhllar Cemiyeti faaliyet gstermeye balad. Ancak bu cemiyet faaliyetlerini 1883 ylna kadar srdrebildi. yelerinin bir ksmnn tutuklanmasyla cemiyet dalmtr. Daha sonra Ermenistana Doru Cemiyeti, Kafkasyada Gen Ermenistan Cemiyeti, 1883te Vanda Karaha Cemiyeti kuruldu. 1881de Erzurumda kurulan ura-y Ali Cemiyeti bir sre sonra adn deitirerek Mdfi Vatandalar Cemiyeti oldu16. Yukarda saydmz cemiyetlerden baka asl tane byk ihtilalci komite vard. Bunlar kurucular Armenekan, Mrd Hnak ve Tanaksutyundur. rencileridir17. Armenekann Portakalyann

Armenekann hedefi, ihtilal yolu ile Ermenileri kendi kendilerini idare edecek bir siyasi teekkle kavuturmaktr. Komitenin ABDde ve Trkiyede Mu, Bitlis, Trabzon ve stanbulda, randa Tebriz ve Salmasta ubeleri vard. Hnak (an) Komitesini ise Rusyay terk ederek Avrupa niversitelerinde renimlerini devam ettirmeye alan yirmili yalarda iyi aile ocuklar olan yedi Ermeni genci kurmutur. Austos 1887 tarihinde Cenevrede kurulan bu komitenin amac Armenekanla ayndr. nce
Davut Kl, Osmanl Ermenileri, Arasnda Dini ve Siyasi Mcadeleler, Ankara 2006, s.249-250; Uras, Ermeni Meselesi, s.421. 17 Mrd Portakalyan, 1848de stanbul Kumkapda domutur. Babas genliinde Parise tahsile gitmi ve dnnde 1858 ylnda bir sre Babli Tercme Odasnda alm, 1866da Maliye Nezaretinde danmanlk, daha sonra Ziraat Bankasnda mdrlk yapm olan Mikael Portakal Paadr. Mrd, stanbulda Ermeni okullarnda renim grm, gen yata siyasi faaliyetlere girierek Ermeni Mill Meclisi almalarna katlm, 1867-1869 arasnda Tokatta retmen olarak almtr. 1876 ylnda yayn ve retim faaliyetlerinden tr Ararat Cemiyetinin nde gelen yelerinden birisi olmutur. 1885te Marsilyaya giderek Armenia Gazetesini yaymlamaya balamtr. Bkz. Gyn, Ermeniler, s.98-99.
16

14

stanbulda, sonra da Anadoluda Amasya, Arapkir, Bafra, Ein (Kemaliye), Merzifon, Tokat ve Yozgatta rgtlendiler. nc Ermeni htilal Komitesi olan Tanaksutyun da 1890 ylnda Tifliste kurulmutur. Komitenin yayn organ Droak yani Bayraktr. Tebriz, Hoy, Salmas gibi Osmanl Devletinin dou snrlarna yakn yerleri eylem mntkas olarak semi, Van etrafndaki Dark Manastr da Trkiyeye girecek Ermeni tedhiilerin ss olmutur18. nce zerklie, daha sonra da bamszla kavumak amacnda olan Ermeniler, Berlin Antlamasyla bu amalarn gerekletiremeyince bu sefer hedeflerine ulamak iin Osmanl Devletinde isyanlar karmaya balamlardr. Ancak isyanlar bastrlnca ABDli ve Avrupal Ermeni sempatizanlarnn da desteiyle Trkler katliam yapyor propagandasn yaparak, dnya kamuoyunu Osmanl Devletinin aleyhine dndrmek istemiler ve onlarn da mdahalesiyle niha hedefleri olan bamszlklarna ulaacaklarn zannetmilerdir. Bu anlamda Anadoluda ilk ciddi olaylar, 1890 ylnda Erzurumda19 Anavatan Mdfileri Cemiyeti yelerinin ve stanbul Kumkapda Hnak Komitesinin kkrtmalaryla kt. ki taraftan da insanlarn ld bu olaylarda, iki topluluk arasnda karlkl dmanlklar dodu. Avrupa basnnn bu olaylar Ermenilere yaplm bir katliam olarak vermesi ve onlar
Grn, Ermeni Dosyas, s.186-195. Gyn, Ermeniler, s.99-100; ayrca Hnak ve Tanaksutyan komiteleriyle ilgili geni bilgi iin bkz. Uras, Ermeni Meselesi, s.426-457. 19 1890 ylnda Erzurumda Ermeni isyanlarnn balamasnda Ermeni Kilisesinin ok byk rol vardr. Rusyadan getirilen silhlar, Ermenilere ait kilise mahzenlerinde saklanm. Erzurumda her an Ermeni syannn balayabileceinin farkna varan yerel yneticiler, Ermeni Kilisesinin etrafn askerlerle evrilmesini salam. Bunun zerine isyanclar kilise ierisinden Osmanl askerlerine ate etmitir. Bylece Erzurumdaki Ermeni olaylar kiliseden alan ate sonucunda balam ve ehir geneline yaylmtr. Ayn zamanda Ermeni Kilisesi ve Okulunun (Sanasaryan) silhlarn imal edildii yerler olduu gvenilir bir Ermeni muhbir tarafndan Erzurum Merkez Kumandanlna bildirilmitir. Bu bilgiler iin bkz. BOA, Y.PRK.ASK, nr.62/97, Lef 1; nr.62/30. Ayrca Ermeni cemaatinin atklar okullarda Ermeni rencilerinin kafalarna bamszlk fikri de sokulmutur. Osmanl yetkilileri tarafndan bu okullarda yaplan aramada el ile ilenmi bir Osmanl haritas bulunmutur. Haritada, Rusyaya bal Van ve Erzurum vilayetleriyle Trkistann bir ksmn iine alan byk harflerle yazl Bamsz Ermenistan gsteriliyordu. Osmanl yetkilileri, byle bir durumun gereklememesi iin Ermeni Patrikliini uyarm. Patriklik de Osmanl yetkililerine bir daha bu tr faaliyetlerin olmayaca ynnde karlk vermitir. Bkz. BOA, Y.PRK.MF, nr.3/15.
18

15

ezilen bir toplum olarak gstermesi Ermenilerin cesaretlenmelerine yol at. Bunun zerine Ermeniler, Aralk 1892de Van valisine suikast dzenledi. Eyll 1893te komitecilerin Merzifonda faaliyet gsterdikleri ev, hkmet yetkililerince renilip basld. Ev iindeki komiteciler tarafndan alan ate sonucunda 25 asker yaraland. Hatta bunlar ierisinde ehit olanlar vard. Austos 1894te Sasundaki Ermeni isyanlar, Hnak komite yelerinden ve Kumkap Olaynn faillerinden Hainli Hamparsum Boyacyann tahrikleri sonucu Ermeniler ile Mslmanlarn arasndaki atmalarla balad ve isyan 23 Austos 1894 tarihinde Osmanl kuvvetleri tarafndan bastrlmasyla son buldu20. 10 Ekim 1895te Zeytunun (Sleymanl) Alaba kyne bir tahkikat iin giden iki jandarma, Ermeniler tarafndan ldrld. 24 Ekimde bir grup Ermeni, Zeytuna geldi ve burada Trkleri esir alarak ldrd. Bu olaya Ermeni kadnlar da katld. syan kartanlarn elebalar yakaland. Lkin Rus, Fransz ve ngilizlerin Halepteki konsoloslarnn giriimleri ile serbest brakldlar. 15-24 Haziran 1896 tarihleri arasnda Vanda meydana gelen Ermeni isyanlar sonucunda 418 Mslman, 1.715 Ermeni hayatn kaybetti. 363 Mslmanla 71 Ermeni de yaraland21. 26 Austos 1896da stanbulda Osmanl Bankas igal edildi. 1904te Sasunda ikinci kez isyan meydana geldi. Nisan-Temmuz aylar arasndaki olaylarda 1.000 civarnda Trk ve 19 Ermeni ld. 21 Temmuz 1905 tarihinde cuma gn Yldz Saray nnde II. Abdlhamide suikast dzenlendi22. Bunlar, Ermenilerin gerekletirdikleri olaylardan bazlardr.

Grn, Ermeni Dosyas, s.212-216; Uras, Ermeni Meselesi, s.471-478; Gyn, Ermeniler, s.108-109. 21 Uras, Ermeni Meselesi, s.491-506. Grn, Ermeni Dosyas, s.227-235; Gyn, Ermeniler, s.109-111; ayrca Zeytun isyanlaryla ilgili geni bilgi iin bkz. Nejla Gnay, Marata Ermeniler ve Zeytun syanlar, stanbul 2007; 1896 ylnda Vandaki Ermeni isyanlaryla ilgili geni bilgi iin bkz. Dilen nce Erdoan, Amerikan Misyonerlerinin Faaliyetleri ve Van Ermeni syanlar, (1896), stanbul 2008. 22 Bu olaylarla ilgili geni bilgiler iin bkz. Grn, Ermeni Dosyas, s.235-241; Gyn, Ermeniler, s.111; Uras, Ermeni Meselesi, s.506-531.

20

16

Bunun yannda Berlin Antlamasndan sonra Ermenilerin oturduklar blgelerde slahat yaplaca belirtilmiti. Ermenilerin Rus etkisinde olmalar ve bylece Ruslarn gneye inebilme frsat vereceinden, ngiliz hkmetinin Ermeni slahat hareketine sk skya sarlmasna sebebiyet vermitir. Hatta ngilizler, meselenin nderi durumuna gelmitir. 1880-1894 yllar arasnda Dou Anadoluda gerekletirilmeye allan slahat giriimleri sonucunda polis tekilatnda grev alan Gayrimslimlerin says artt. Nfus yapsna gre nahiye meclislerine yneticiler Mslim ve Gayrimslimlerden seildi. Bu dnemde ikyetlerin ve sularn azald, bayndrlk ve okullama alanlarnda yol ve kpr yapm, okul in ve tamiri gibi gelimelerin olduu gzlemlendi. ngilterenin nclnde Ermenilerin oturduklar vilayetlerde slahat grmeleri 1897ye kadar srd. Ayrca bunun iin akir Paa, Genel Mfetti olarak atand23. 1897de Osmanl-Yunan Sava, 1909 Adana Olaylar24, 13 Nisan 1909 tarihinde meydana gelen ve 31 Mart Vakas diye anlan olay ile asl dikkatler II. Abdlhamidin tahttan indirilmesi zerine oldu. 1910da Arnavutlukta balayan isyan, 1911de talya ile Trablusgarp Savann yaplmas ve nihayet 8 Ekim 1912 tarihinde Balkan savalarnn patlak vermesi, Ermeni vilayetindeki slahat hareketlerini gndemden kartt25. 30 Haziran 1913 tarihinde balayan yeni grmelere stanbuldaki Rus, Fransz, ngiliz ve Alman bykelileri katld. En kdemli olan AvusturyaMacaristan Bykelisi Bakanlnda, onun Yenikydeki yalsnda toplanld. Bu toplantda, Rus-ngiliz ve Fransz uzmanlarnca hazrlanan ortak metin grlmeye baland. Vilyat- Sitteyi ihtiva edecek tek bir
23

akir Paann Genel Mfettiliiyle ilgili bilgi iin bkz. Ali Karaca, Anadolu Islahat ve akir Paa, 1838-1899, stanbul 1993. 24 Olaylarla ilgili geni bilgi iin bkz. Mehmed Asaf, 1909 Adana Ermeni Olaylar ve Anlarm, Haz. smet Parmakszolu, Ankara 2002; Cemal Paa, Hatralar, Tamamlayan ve Tertipleyen: Behet Cemal, stanbul 1959, s.348-355; Uras, Ermeni Meselesi, s.550-568. 25 Grn, Ermeni Dosyas, s.255; Gyn, Ermeniler, s.103; Ercment Kuran, Ermeni Meselesinin Milletleraras Boyutu (1877-1897), Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu le likileri Sempozyumu (8-12 Ekim 1984 Erzurum), Ankara 1985, s.19-27.

17

Ermeni vilayeti kurulacak, bana da be yl iin geni yetkilerle donatlm bir Osmanl Hristiyan veya bir Avrupal vali tayin edilecekti. Neticede uzun sren grmeler ve tartmalardan sonra 8 ubat 1914 tarihinde yeni bir metin zerinde anlamaya varld. Yeniky Antlamas Osmanl Sadrazam ve Hriciye Nzr Sait Halim Paa ve stanbuldaki Rus Maslahatgzar Constantin Goulkevitch arasnda imzaland. mzalanan bu antlama ile yaplmas dnlen slahat konusu ayrntl olarak ele alnd. Buna gre Erzurum, Trabzon ve Sivas kapsayan blgeye Hollandadan Westenek; Van, Harput ve Diyarbakr evresine de Norveten Hoff Genel Mfetti olarak atand26. Osmanl Devleti, bu anlamay Rusya ile imzaladndan Ermeni meselesinin takipisi de tek bana Rusya oluyordu. Bylece Dou Anadolu vilayetlerinde Ermeniler zerinde yaplan slahat hareketlerine Avrupa devletleri artk mdahil olamayacaklard. Yaplan bu antlama, Osmanl Devleti tarafndan hemen halka aklanmad. Bununla ilgili bilgiler ancak 11 ubat 1914 tarihinde gazetelerde yaymlanarak halka duyuruldu. Nitekim antlamann imzalanmasndan sonra, stanbulda Franszca olarak yaymlanan ve daha ok Alman grlerini yanstan Lloyd Ottoman Gazetesinin 20 Mays 1914 tarihli nshasnda, Rusya ile byle bir antlamann imzalanmasyla, Yakndoudaki Alman menfaatlerinin zarara urad belirtiliyor, Trk devlet adamlarnn devletleraras ilikilerde siyasetlerini geici hislerle deil, kendi devletlerinin yksek menfaatlerine gre belirlemeleri tavsiye ediliyordu. Rusya, bu antlamay imzalamakla, Osmanl Devletini deta bir ember iine alarak Kafkasyadaki Mslman topluluklarla Trklerin mnasebetlerini kesmek ve yakn bir gelecekte de stanbul hakkndaki geleneksel hedeflerini uygulamaya koymak istiyordu. Goulkevitch, antlama imzalandktan bir gn sonra, yani 9 ubat 1914 tarihinde, Rusya Dileri Bakanna gnderdii mektupta imzalanan bu projenin Ermeni milletinin tarihinde yeni bir devir atn belirtiyor;
Zekeriya Trkmen, Vilayt- arkiye (Dou Anadolu Vilayetleri) Islahat Mfettilii 19131914, Ankara 2006, s.53; Grn, Ermeni Dosyas, s.268; Gyn, Ermeniler, s.103-104.
26

18

Ermenilerin

Trk

boyunduruundan

kurtulacan

ifade

ediyordu.

Goulkevitch, mektubunda, bu antlama ile Ayestefanos Antlamasnn 16. maddesinin yrrle girmi olduunu ve Rusyann uluslararas alanda prestijinin arttn da ileri sryordu. Mektubunda ayrca, Rusyann tarih isteklerinden bahsederek, stanbula hkim olmak arzusunda olan Rusyann stanbulda bulunan Ermenilerle burada tutunmasnn mmkn olabileceini de dile getiriyordu. Bu srada Rusyadaki gazetelerde anlamann Rusya asndan byk bir baar olduu yazlyordu27. Yalnz 28 Haziran 1914 tarihinde Avusturya-Macaristan Veliahd Aridk Ferdinandn Bosnada bir suikast sonucu ldrlmesi, I. Dnya Savana giden yola girildiini gsteriyordu. Osmanl Devleti de 1 Kasm 1914 tarihinde savaa dhil olduu zaman Yeniky Antlamasyla belirlenen Genel Mfettiler henz greve balamamlard. Babli, 31 Aralk 1914te bunlarn ilerine son verildiini ilan etti. Bylece Ermeniler lehine slahat konusu da kapanm oldu28.

Trkmen, Vilayt- arkiye, s.55-56; ayrca antlamann maddeleri iin bkz. Grn, Ermeni Dosyas, s.273-277; Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, 2/III, Ankara 1991, s.169172. 28 Grn, Ermeni Dosyas, s.277.

27

19

BRNC BLM

SEVK VE SKN KANUNUNUN IKARILMASI VE OSMANLI DEVLETNN ERMENLER HAKKINDAK UYGULAMALARI

1.1. SEVK VE SKN KANUNUNUN IKARILMASI I. Dnya Sava balarnda emperyalist devletlerin bamszlk vaatleriyle Ermeniler, Osmanl Devletine kar zararl faaliyetlerini srdrmeye devam etmitir29. Ermenilerin, Osmanl ordularna ait cephe nlerinde ve gerilerinde gerekletirdikleri ayaklanmalarla Rus zaferinde byk paylar olmutur. Ayrca bu dnem ierisinde stanbul Patrikhanesi, bir taraftan Ermenilerin Osmanl Devletine sadk kalmalar, askeri vazifelerini yapmalar, d etkilere kaplmamalar eklinde karar almasna ramen dier taraftan Rusyay desteklemiti30. Osmanl egemenlii altnda bulunmak istemeyen Zeytunlu Ermeniler, kendi subaylarnn ynetiminde bir Zeytun Fedai Alay kurarak 30 Austos 1914te isyan ettiler31. Osmanl Devletinin 1 Kasmda savaa girmesinden sonra, ubat 1915te Zeytuna Maratan asker ve cephane sevk edilirken saldran Ermeniler, jandarmalardan altsn ldrp, ikisini de yaralayarak katlar. Bu arada telgraf tellerini kopararak Marala balanty kestiler. Zeytun syan sonrasnda yaplan takiplerde 713 tfek, 21 ifte, 12 mavzer ele geirildi. Tutuklananlar arasnda balarnda papazlarn da olduu toplam 61 kii vard.

Nuri Kstkl, Vatan Savunmasnda Mevlevhaneler (Balkan Savalarndan Milli Mcadeleye), Konya 2005, s.63. 30 Yusuf Hikmet Bayur, Trk nkilab Tarihi, II/3, s.12-13; Stanford J. Shaw, The Ottoman Empire in World I, 2, Ankara 2008, s.1029. 31 Zeytunda balayan isyanlar Bitlis, Diyarbekir, Mamuratl- aziz, Sivas, Kayseri, Erzurum, Trabzon, Ankara, zmit, Adana, Hdavendigr, Adapazar, zmir, Halep ve Canikte devam etmitir. Bkz. Ermeni Komitelerinin Amalar ve Eylemleri (Merutiyetin lanndan nce ve Sonra), Asker Tarih ve Stratejik Etd Bakanl Yaynlar, Ankara 2008, s.128-176.

29

20

23 ubat 1915 tarihinde Avusturya-Macaristan mparatorluu stanbul Bykelisinin Dileri Bakanlna yazd rapora gre 75.000 Ermeni, Trk ordusunu terk ederek Rus ordusuna katlm ve Trklere kar savamtr32. Ayrca Ermeniler, tilaf Devletlerine casusluk hizmetinde de bulunmutur33. I. Dnya Sava balangcnda rahat durmayan Ermeniler, lkenin her yerinde devlet aleyhinde faaliyetlerine devam etmitir. Ermeniler btn bu olaylar gerekletirirken, Osmanl Devletinin 21 Aralk 1914 tarihinde balayp, 15 Ocak 1915 tarihine kadar sren ve hezimetle sonulanan Kafkas Harekt vuku bulmutur. Dolaysyla Dhiliye Nzr Talat Bey, Tanak Komitesinin tannm yelerine ve zellikle Ermeni Mebusu Varteks Efendiye, Ermenilerin isyan ve ihtilal hareketlerine yneldikleri takdirde ok iddetli tedbirlerle karlaacaklarn bildirmitir34. Bakumandanvekili Enver Paa da ayn ekilde Ermeni Patriini davet ederek uyarlarda bulunmutur35. Hatta Hkmet bir tedbir olarak Zeytun, Mara ve civarlarndaki baz zararl faaliyetlerde bulunan Ermenileri Konyaya sevk etmitir. Fakat burada da toplu hlde bulunmalar, bir sre sonra o blgedeki Ermenilerle birlemeleri ve tehlike tekil etmeleri zerine bundan vazgemitir. Bunun zerine Ermenileri Halepin gneydousu ile Zor ve Urfa havalisine sevk etmitir36. Dhiliye Nzr Talat Bey, Zeytun Ermenilerinin balatt olaylarn bir trl

Artem Ohandjanian, Avusturya-Macaristan ve Ermeni Meselesi (1914-1915), No.986; HAPA XL 272 No.80, VI A, Viyana 2004. 33 Ahmet Rstem, The World War and the Turco-Armenian Question, Berne (Tarihsiz), s.58. Ayrca Ermenilerin casusluk faaliyetleriyle ilgili olarak bkz. ATASE, BDH, Kls.310, Dos.1260, Fih.12; Kls.310, Dos.1260, Fih.9-6; Kls.310, Dos.1260, Fih.12-3; Kls.310, Dos.1260, Fih.12-2. 34 Talat Paann Anlar, Haz. Alpay Kabacal, stanbul 1994, s.71. 35 Ahmet Rstem, Armenian Question, s.59. 36 Dhiliye Nezaretinden, Adana ve Halep vilayetleriyle Mara mutasarrflna ekilen 24 Nisan 1915 tarihli ifre iin bkz. BOA, DH.FR, nr.52/122; Recep Karacakaya, Trk Kamuoyu ve Ermeni Meselesi (1908-1923), stanbul 2005, s.250-251. Dhiliye Nezaretinden Konya vilayetine ekilen 5 Mays 1915 tarihli ifrede, Konyaya gnderilen Ermenilerin iskn ve ie masraflarnn karlanmas iin Maliye Nezaretine tebligat yapld, bunun iin gerekli miktarn ve ne kadar Ermeni bulunduunun tespit edilerek bildirilmesi isteniyordu. Bkz. Osmanl Belgelerinde Ermenilerin Sevk ve skn (1878-1920), Devlet Arivleri Genel Mdrl, Ankara 2007, s.130.

32

21

yatmamas zerine 6 Mays 1915 tarihinde Mara mutasarrfna bir telgraf gndererek, Zeytunlularn blgeden tamamen kmasn istemitir37. Ermenilerin sevke tbi tutulmasna sebebiyet verecek olan asl son olay Vandaki Ermeni isyandr38. Van Valisi Cevdet Bey tarafndan Mart 1915 balarnda Vanda ayaklanmann balamak zere olduu, I. Ordu Kumandan Halil Bey ile merkezdeki Bakumandanla bildirilmiti. Ermeniler, 15 Nisanda Van dnda, 17sinde atakda, 18inde Bitliste ayakland. atakta memur ve jandarmalar ldrld. 20 Nisanda da Vann iinde Ermeni ayaklanmas balad. Burada Trk evlerine ve karakollarna saldrld, Dyn- Ummiye Dairesi, postahane gibi yerler yakld39. Ermeni saldrlarnn devam etmesi zerine, Osmanl hkmeti seferberlik ilanndan 9 ay sonra Ermenilerle ilgili kkl tedbirlere bavurdu. Vandaki isyan bastrmak ve Ermeni komitelerini datmak amacyla 24 Nisan 1915te vilayet ve mutasarrflklara gizli bir tamim yollad. Bu tamimde, Ermeni komite merkezlerinin kapatlmas, evraklarna el konulmas ve komite elebalarnn tutuklanmas istendi. 26 Nisanda da Bakumandanlk birliklerine ayn anlamda bir tamim gnderilerek, elebalarn askeri mahkemelere sevk edilmesi, sulularn cezalandrlmas belirtilmiti. Bunlarn sonucunda stanbulda 235 kii tutukland. Bu tutuklulardan bir ksm Haydarpaadan trenle Ankara ve ankrya gnderildi40. Btn bunlara ramen Vandaki isyann devam etmesi, dier blgelerde Ermeni faaliyetlerinin hz kazanmas ve Mslman kylerinin baslmas sebebiyle Bakumandanvekili Enver Paa, toplu halde bulunan Ermenilerin
Sevk ve skn, s.133-134. BOA, HR.SYS, nr.2873/5, Lef 11. 39 Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, III/3, Ankara 1991, s.3. 40 Ermenilerin her yl katliam tarihi diye gsteri yaptklar 24 Nisan, bu 235 kiinin tutuklanma gndr . Bkz. Yusuf Sarnay, 24 Nisan 1915 Ermeni Tutuklamalar, Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi, Yl: 2, Say: 4, Ankara 2006, s.25. Aslnda bu bir anlamda tutuklama deildir. Sadece etki alanlarndan uzaklatrarak bir nevi kontrol altnda tutmaktr, diyebiliriz. nk Dhiliye Nezaretinin Kastamonu vilayetine gnderdii 2 Mays 1915 tarihli ifresinde, ankrya gnderilen Ermenilerin tutuklu olmadklarndan klada tutulmamalar ve kasaba dhilinde serbest braklarak muhafazalarna zen gsterilmesi gerektii belirtiliyordu. Bkz. Sevk ve skn, s.128-129.
38 37

22

buralardan karlarak isyan yuvalarnn datlmas dncesindeydi. Bu nedenle Dhiliye Nzr Talat Beye iki neri sundu. Birincisi, bu Ermenileri aileleriyle birlikte Rus snr iine gndermek, ikincisi; Anadolunun eitli yerlerine datmakt. Hatta Enver Paa, isyanclarn ailelerini ve isyan blgesi halkn snrlarn dna gndermeyi ve onlarn yerine dardan gelen Mslman halkn yerletirilmesini Dhiliye Nzrna tavsiye etti41. Bu ekilde Enver Paa, Ermenilerin isyana teebbs edemeyecek ekilde datlmalarn istiyordu. Ayrca toplu bir yer deitirme dncesi siyasi deil, askeri nedenlerden ve gvenlik ihtiyacndan kaynaklanmt42. Trk kuvvetleri, 17 Mays 1915te Van terk etmek zorunda kalm, 31 Maysta Rus birlikleri Vana girmilerdi. Onlar, Ermeniler cokuyla karlamlard43. Rus ar, 18 Mays 1915te Beyazt blgesi Rus Asker Kumandanl vastasyla Van halkna fedakrl dolaysyla teekkrlerini ieren bir telgraf gndermitir44. Vann Rus igaline girmesiyle birlikte 26 Mays 1915 tarihinde Bakumandanlk, Dhiliye Nezaretine bir ifre gnderdi. Bu ifreye gre, Dou Anadolu vilayetlerinde youn bir ekilde bulunan Ermeniler, Diyarbakr vilayetinin gneyine, Frat nehri vadisine, Urfa, Sleymaniye yaknlarna sevk edilecek, Ermeniler yeniden fesat yuvalar meydana getirmemek iin iskn edilecekleri yerlerde Ermeni nfusu, airet ve Mslman nfusun %10unu gemeyecek, sevk edilen Ermenilerin kuracaklar kylerin her biri elli evden ok olmayacak, Ermeni muhacir aileleri, seyahat ve nakil suretiyle de olsa yakn yerlere ev deitiremeyecekti45.

Temuin F. Ertan, Ayastefanostan Lozana Siyasal Antlamalarda Ermeni Sorunu, Yeni Trkiye Ermeni Sorunu zel Says I, Say: 37, Ankara 2001, s.249. 42 Recep Karacakaya, Ermeni Tehciri, Yeni Trkiye Ermeni Sorunu zel Says I, Say: 37, Ankara 2001, s.378. 43 Karacakaya, Tehcir, s.378. 44 Bayur, Trk nklb, II/3, s.20. 45 Grn, Ermeni Dosyas, s.307.

41

23

Ayn tarihlerde Dhiliye Nezareti, Sadarete gnderdii tezkirede, zetle yle der46: Sava mntkalarna yakn blgelerde oturan Ermenilerin bir ksm ordunun harektn zorlatran davranlarda bulunmakta, saldrlar yapmakta ve asilere yataklk etmekte olduklarndan Van, Bitlis, Erzurum vilayetleri ile Adana, Mersin, Kozan, Cebel-i Bereket kazalar, Mara mutasarrfl (Maran merkezi hari), Halep vilayeti, skenderun, Beylan, Antakya kazalarndaki Ermenilerin yerleri deitirilecektir. Bunlar, Musul ve Zor mutasarraflklarnn, Van vilayetiyle bitiik kuzey ksmlarna, Halep vilayetinin dou ve gneydousu ile Suriye vilayetinin dousuna nakledilecektir. Dhiliye Nezaretinin tezkiresinden bir gn sonra 27 Mays 1915te Vakt-i Seferde craat- Hkmete kar gelenler iin cihet-i askeriyece ittihaz olunacak tedabir hakknda kanun- muvakkat kabul edilerek, 1 Haziran 1915 tarihinde Takvim-i Vekayide yaymlanr47. Buna gre geici kanunun maddeleri yledir: 1. Madde: Sava zamannda ordu, kolordu, tmen

kumandanlar ve bunlarn vekilleri ve mstakil mevki kumandan, halk tarafndan herhangi bir surette hkmet emirlerine ve lke savunmasna ve asayiin korunmasna ilikin uygulamalar ve dzenlemelerine kar muhalefet, silhl tecavz ve direni grrlerse, derhal askeri kuvvetler ile nlem almaya ve tecavz ve direnii tamamen yok etmeye yetkili ve mecburdur. 2. Madde: Ordu, mstakil kolordu ve tmen kumandanlar, askeri gerekliliklerden tr veya casusluk ve hyanetlerini hissettikleri kyler ve beldeler halkn tek tek veya toplu olarak dier mahallelere sevk ve iskn ettirebilirler.
BOA, MV, nr.198/24; Sevk ve skn, s.155-157; Bayur, Trk nklb, II/3, s.37-38; Grn, Ermeni Dosyas, s.309-310; Karacakaya, Tehcir, s.379; Hasan Babacan, Mehmed Talt Paa 1874-1921 (Siyasi Hayat ve craat), Ankara 2005, s.122. 47 Takvim-i Vekayi, No: 2189, 19 Mays 1331, s.1; Bayur, Trk nkilb, II/3, s.40; Grn, Ermeni Dosyas, s.308-309; Shaw, Ottoman Empire, 2, s.1052.
46

24

3. Madde: bu kanun yaym tarihinde yrrle girer. 4. Madde: bu kanunun hkmlerini yrtmeye, Bakumandanvekili ve Harbiye Nzr yetkilidir. Dhiliye Nzr Talat Bey, sevk iiyle ilgili bir geici kanun kartmadan ve Meclis-i Vkel karar olmadan Ermeni sevkiyatn balatmtr. Fakat tilaf Devletlerinin 24 Mays 1915 tarihli bildirisinden48 iki gn sonra Dhiliye Nezareti, sevk iini Sadarete yazp bir Meclis-i Vkel karar aldrtmtr. nk Talat Bey, devletin yararna sayarak giritii bu etin iin sorumluluunu bundan byle tek bana tayamam ve hkmetin dier yelerine de bu sorumluluu vermitir49. Dolaysyla 30 Mays 1915 tarihinde de Meclis-i Vkel tarafndan, Dhiliye Nezaretinin 26 Mays 1915 tarihli tezkiresi grlm ve kabul edilmitir50. Sonradan da ayrntl bir ekilde belirtilecei zere Meclis-i Vkel Mazbatasnda, sevk edilecek olanlarn gidecekleri yerlere gvenli bir ekilde gitmesi, her trl ihtiyalarnn karlanmas, gittikleri yerlerde eski mal ve iktisad durumlarnn gz nnde tutulmas, ona gre hkmetin emlak ve arazi vermesi, eitli vergileri belli bir sre dememesi ve geride braktklar
Fransz, ngiltere ve Rusya hkmetleri yaynlam olduklar 24 Mays 1915 tarihli bildiride, sevkle ilgili unlar sylemektedirler: Trkiyenin insanlk ve medeniyete kar bu yeni cinayetleri karsnda Balak Hkmetler, Babliye aka bildirirler ki; Osmanl hkmetinin btn yelerini ve bu ldrmelerine karm olan memurlar bu cinayetlerden ahsen sorumlu tutulacaklardr. Bkz. Bayur, Trk nklb, II/3, s.37; Shaw, Ottoman Empire, 2, s.1119. 4 Temmuz 1915 tarihinde Almanya, 21 Eyll 1915 tarihinde de Osmanl Devletinin dier bir mttefiki olan Avusturya-Macaristan mparatorluu Ermeni sevkiyle ilgili Osmanl Devletine muhtra vermilerdir. Almanya muhtrasnda Osmanl Devletinin alm olduu tedbirlere dikkati ekmi, Alman ticaret ve messeselerinin zarar grmemesini istemitir. Avusturya-Macaristan mparatorluunun muhtras da Almanyannkiyle ayndr. Bunlara karlk Osmanl Devleti, 8 Kasm 1915 tarihli cevabi yazs ise yledir: Bugn 80.000 Ermeni askeri Rus sanca altnda Avusturya ve Almanya ordularna kar, 40.000 Ermeni askeri de Trklere kar savamaktadr. bundan da ibaret deildir. Her taraftan gelmi saylar 10.000i aan Ermeni gnlls tilaf ordularnn baars iin Rus-Trk-ran cephesinde kanlarn dkmektedir. Ruslarn yannda Osmanl ordusuna kar savaan Ermenilerin birou Osmanl tebaasndandr. Dolaysyla Ermenilerin sava ncesi planlanm bir ekilde davran sergiledikleri Osmanl yetkililerince saptanmtr. Osmanl Devleti, Rus ordularnda Ermeniler yer almasna ramen Ermenilere herhangi bir ilem yapmamtr. Ama Van vilayetinde byk bir ihtilal hareketi meydana getirmeleri, sevk ve iskn ileminin yaplmasna sebebiyet vermitir. Bkz. BOA, HR.SYS, nr.2873/5, Lef 10-11. 49 Bayur, Trk nklb, II/3, s.38; Babacan, Talt Paa, s.122. 50 BOA, MV, nr.198/24; Sevk ve skn, s.155-157; Bayur, Trk nklb, II/3, s.37-38; Grn, Ermeni Dosyas, s.309-310.
48

25

mallarn tanabilir olanlarn beraberinde gtrmesi, tanmaz olanlarn ise zenginlik, dutluk, ba, dkkn, depo gibi gelir getiren yerlerin bedeli belirlenerek ya kiraya verilmesi ya da bedelleri sahiplerine denmek zere mal sandklarnda emanete kaydedilmesi ifade ediliyordu. Bunlar Emvl-i Metrke Komisyonlar vastasyla yaplacakt. Dhiliye Nezareti, sevk ve iskn ileminin dzenli bir ekilde gereklemesi iin srekli olarak vilayetler ve mutasarrflklarla haberlemitir. Bu sebeple 5 Temmuz 1915 tarihinde Adana, Bitlis, Erzurum, Diyarbakr, Halep, Suriye, Sivas, Trabzon, Mamuratl-aziz, Musul vilayetleriyle Zor, Mara, Canik, Kayseri ve zmit mutasarrflklarna ve Adana Emvl-i Metrke Komisyonuna tebligat gndererek Ermenilerin isknlarna tahsis edilen blgelerin, grlen lzum zerine geniletildiini bildirmitir. Buna gre tebligatn ierii yledir: 1. Kerkk sancann ran snrna seksen kilometre mesafede bulunan ky ve kasabalar ile Musul vilayetinin dou ve gney blgesi, 2. Diyarbekir hududundan yirmi be kilometre dhilde, Habur ve Frat nehirleri vadisindeki yerleim yerleri dhil olmak zere Zor sancann dousu ve gneyi, 3. Halep vilayetinin kuzey ksm hari olmak zere dou, gney ve gney batsnda bulunan btn ky ve kasabalarla, Suriye vilayetinin Havran ve Kerek sancaklar dhil olmak zere demiryolu gzerghlarndan yirmi be kilometre dnda bulunan kasaba ve kylerde Mslman nfusun %10u gemeyecek ekilde iskn edileceklerdi51. Osmanl Devletinin btn Ermenileri sevke tbi tuttuunu

syleyemeyiz. Sevkten muaf tutulanlarn bazlar unlardr: Amerikan

51

BOA, DH.FR, nr.54/318; nr.54/413; BOA, DH.EUM.UMVM, nr.131/87; Yusuf Halaolu, Ermeni Tehciri, stanbul 2007, s.73-74.

26

vatanda

olanlar52,

Harputtaki

Amerikan

messeselerinde

ve

konsolosluundaki

Ermeniler53.

Adanada

Alman

Konsolosluunda

mstahdem olarak alan Simon Aabolyan ve ailesinin sevk edilmemesi Alman Bykeliliince istenmi ve bu istek karlksz braklmamtr54. Protestan ve Katolik Ermeniler sevk edilmemilerdir55. Antalyadaki Ermeni nfusu az olduundan buradaki Ermeniler sevke uramamlardr56. Yetimhanelerde bulunan ocuklar ve eitmenleri57, demiryolu iletme ve inaat ksmlarnda alan memur ve amele Ermeniler58, ordu hizmetinde olanlar59, Dyn- Ummiyedeki Ermeni memurlar60, Ermeni mebus ve aileleri61, ihtiyar, hamile, hasta veya gz grmeyenler de sevk edilmemilerdir62. Sevk srasnda gerek iklim artlar ve gerekse meydana gelen ylmalar yznden zaman zaman sevkiyata ara verilmitir. 25 Kasm 1915ten itibaren vilayetlere gnderilen emirlerle, k mevsimi dolaysyla sevkiyat geici olarak durdurulmutur63. 21 ubat 1916da, Ermeni sevkiyatna son verilmesi
52 53

BOA, DH.FR, nr.54/356. BOA, DH. FR, nr.55/97. 54 BOA, DH.FR, nr.55-A/18. 55 BOA, DH.FR, nr.65/176; nr.54-A/252; nr.55/18; nr.64/136; Merill D. Peterson, American and the Armenian Genocide 1915-1930 and After Starving Armenians, Charlottesxille and London 2004, s.38; 2 Mays 1916 tarihinde Dhiliye Nezaretinden Halep vilayetine gnderilen ifrede, Halepte bulunan Mara katoliklerinden sevk edilenlerin geriye dnmeleri ve sevk sebeplerinin bildirilmesi isteniyordu. Bkz. BOA, DH.FR, nr.63/157. 56 BOA, DH.FR, nr. 55/59. 57 BOA, DH.FR, nr. 55/42; nr.55/43. 58 BOA, DH.FR, nr.56/232. 59 BOA, DH.FR, nr.55/18. 60 BOA, DH FR, nr.55/59. 61 BOA, DH.FR, nr.55/19. 62 BOA, DH.FR, nr.56/27; Johannes Lepsius, Deutschland und Armenien 1914-1918, Postdam 1919, s.194-196; James Bryce-Arnold Toynbee, Osmanl mparatorluunda Ermenilere Ynelik Muamele 1915-1916, ev. Ahmet Gner, I, stanbul 2005, s.520. Yalnz baz durumlarda yukarda saydklarmzdan sevk edilenler de olmutur. am blgesinde sevk edilmekte olan Ermeni muhacirlerin salk ileriyle, Doktor Haik Boyaciyan ve Doktor Toros Ovacikyan adl iki Ermeni doktor ayrca grevlendirilmiti. Kendilerine gereken talimat verilerek emirlerin uygulanmasna tam anlamyla dikkat etmilerdir. Ancak bu doktorlarn verdii bilgiye gre hasta olanlarn da sevk edilmekte olduu anlaldndan daha sonra, hasta olarak ayrlanlarn sevk edilmemesi ynnde ilgililerin emir vermesini istemilerdir. Bkz. Ermeni Faaliyetleri, VIII, s.16. Baka bir rnek iin bkz. ATASE, BDH, Kls.3305, Dos.191, Fih.018-11. 63 Halaolu, Ermeni Tehciri, s.103.

27

gerektii btn vilayetlere tebli edilmitir. 15 Mart 1916 tarihinde vilayetlere ve sancaklara gnderilen ikinci bir genel emirle, Ermeni sevkiyatnn durdurulduu ve bundan byle hibir sebep ve vesileyle sevkiyat yaplmamas istenmitir. Bu sebeple henz iskn mahallerine varmam, yani yollarda olan Ermenilerin bulunduklar vilayet dhilinde yerletirilmeleri talimat verilmitir64. 20 Haziran 1917 tarihli Nezaretten vilayet ve mutasarrflklara gnderilen ifrede, haber verilmedike, her ne sebeple olursa olsun Ermenilerin sevk edilmemeleri gerektii belirtilmitir65. Bu yllarda sadece Ermeniler sevk ve iskn edilmiyordu. Ayrca sava blgelerinden zellikle Rusya tarafndan byk bir Mslman g de yaanyordu. Dolaysyla bunlarn sorunlaryla uramak ve sorunlarn zmek iin Dhiliye Nezaretine bal skn- Air ve Muhacirn Mdriyeti grevlendirilmiti66.

Ankara, Adana, Aydn, Edirne, Hdavendigr, Kastamonu, Konya ve Sivas vilayetleriyle zmit, Bolu, Canik, Karesi, Kayseri, Ktahya, Nide, Eskiehir ve Mara mutasarrflklarna yollanmtr. Bkz. BOA, DH.FR, nr.62/21; Halaolu, Ermeni Tehciri, s.103; 8 Mart 1917 tarihli ve Dhiliye Nezaretinden Halep vilayetine gnderilen ifrede, Ermenilerin sevk edilecekleri korkusuyla her gn endie yaamalar nedeniyle yeni sevkiyat olmayacandan bahsedilip, Ermenilerin rahatlatlmas talimat verilmitir. Bkz. BOA, DH.FR, nr.74/75. Samsun ve havalisinden geldikleri bildirilen Ermenilerin ileriye sevk edilmeyip, Ankarada ya da vilayetin uygun yerlerinde iskn edilmeleri ve ielerinin salanmas gerektii 26 Haziran 1917 tarihli Dhiliye Nezaretinden Ankara vilayetine gnderilen ifrede bildiriliyordu. Bunun iin bkz. BOA, DH.FR, nr.77/201. 65 Adana, Ankara, Aydn, Beyrut, Edirne, Halep, Hdavendigr, Diyarbakr, Suriye, Sivas, Trabzon, Kastamonu, Konya, Mamuratl-aziz, Musul vilayetleriyle Urfa, zmit, Bolu, Canik, atalca, Zor, Karesi, Kuds-i erif, Kala-i Sultaniye, Mentee, Teke, Kayseri, Karahisar- Sahip, Eskiehir, Ktahya, Mara, Nide ve el mutasarrflklarna gnderilmitir. Ayrca Mamuratl-aziz vilayetine tekrar edildii, zel ve genel olarak bildirilmitir. Bkz. BOA, DH.FR, nr.77/170. 66 Osmanl Devleti, 1877-1878 Osmanl-Rus Sava srasnda ve sonrasnda hem Balkanlardan hem de Kafkaslardan Mslman g dalgalaryla karlamt. Bunlarla ilgilenilmesi iin stanbulda skn- Muhacirn Komisyonu kurulmutu. 1907de ise bu ilerle uraan birimin ad Muhacirn Komisyon- Alsi idi. Balkan Savalar srasnda da tekilatn ad Muhacirn daresi olarak geiyordu ve banda bir mdr bulunuyordu. Daha sonra airetlerin iskn ile ilgilenilmesi zerine skn- Air ve Muhacirn Mdriyeti adn almtr. Daha geni bilgi iin bkz. H. Yldrm Aanolu, Osmanldan Cumhuriyete Balkanlarn Maks Talihi G, stanbul 2001, s.149-155.

64

28

1.2. OSMANLI DEVLETNN YAPMI OLDUU UYGULAMALAR Osmanl Devleti, Ermenilerin sevk ve iskn ilemlerinin rahat, dzenli bir ekilde salanmas, her trl ihtiyalarnn giderilmesi iin kararlar almtr. Bunlardan ilki 30 Mays 1915 tarihinde Ahvl-i harbiye ve zarreti fevkalde-i siysiye dolaysyla mahall-i ahere nakillere icr edilen Ermenilerin iskn ve iesiyle husust- sireleri hakknda ynetmeliktir67. Bu ynetmeliin maddeleri unlardr: 1. Nakledilen Ermeniler tanabilecek btn mallarn

gtrebilirler. 2. Yerleecekleri yerlere sevk edilen Ermenilerin, yolculuk srasnda canlarnn korunmas, yiyeceklerinin temini ve istirahatlar, getikleri yerde bulunan mahalli idarelere aittir. Bu hususta meydana gelebilecek geveklik ve ilgisizlikten srasyla memurlar sorumludur. 3. Yerleme yerlerine gelen Ermeniler, durumun gereine ve yerine gre, ky ve kasabalara ilave suretiyle ayr olarak yaplacak hnelere veyahut da hkmet tarafndan belirlenecek mahallere kurulacak kylere yerletirilecektir. Kylerin, sala elverili, tarm ve bayndrla msait mahallerde tesisine dikkat edilecektir. 4. Ermeniler ky tekiline msait sahipsiz topraklarda, kullanann miras brakmadan lmyle devlete kalan araziler ile devlete ait yerlerde iskn edilecektir. 5. Ayrlan yere gelen ahalinin, kesinlikle isknlarna kadar beslenme ve muhta olanlarn evlerinin yapm bile
Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Belge No: 1916, Say: 83, Yl: 32, Ankara 1983, s.129-133; Shaw, Ottoman Empire, 2, s.1053-1054; 14 Austos 1915 tarihinde Hdavendigr vilayeti tarafndan Ermenilerin sevki iin hazrlanm olan bir beyanname vardr. Beyannamenin ieriinde yukarda belirtilenlerden farkl olarak, Ermenilerin sevki srasnda kt muamelelerde bulunanlarn Divan- Harpte yarglanaca, istedikleri eyay satabilecekleri belirtiliyordu. Bkz. BOA, DH.EUM.2.b., nr.10/6.
67

29

Muhacirn Tahsisatndan sarf edilmek zere hkmete aittir. 6. Beslenen refahnn ve iskn hususlarnn ilgili salanmas ilerin ve abuklatrlmas ile ahalinin salnn korunmas ve salanmasyla yaplmas mahallelerin en byk mlkiye memurlar amiri mesul olmak zere, muhacirn komisyonlarna aittir. Muhacirn Komisyonu bulunmayan mahallerde, Muhacirn

Nizamnmesine uyularak yeniden tekili gereklidir. 7. e ve iskn hususlarnn ve bunlarn abuklatrlmasnn salanmas kadar; sevk, ie ve iskn memurlarnn atanmas, Dhiliye Nezaretinden izin istemek artylayla mutasarrf ve valilere aittir. 8. skn edilen her aileye gemiteki ekonomik durumlar ve imdiki ihtiyalar gz nnde bulundurularak uygun miktarda arazi verilecektir. 9. Arazinin ayrlmas ve datm Muhacirn komisyonlarna aittir. 10. Ayrlan arazinin hudut ve dnm tayin edilip geici ilmhaber mukabilinde sahiplerine brakldktan sonra, tapu ve emlk muamelatna esas olabilecek dzenli bir biimde zel deftere kaydolunur. 11. Muhtacnden bulunan tarmla uraanlara ve zanaatkrlara yeterli miktarda sermaye veyahut ara gereler verilecektir. Sevkin nasl uygulanacana ynelik alnan bir dier karar, Dhiliye Nzr Talat Bey tarafndan valiliklere gnderilen 28 Austos 1915 tarihli ynetmeliktir. Ynetmelikle sevkin hzl, rahat ve gvenli gereklemesi amalanmtr. Bunun iin sevk edilenlenlerin bir an nce en yakn istasyonlarda toplanlmas ve belirlenen yere sevk edilmesi hedeflenmitir.

30

Mmkn olduunca tren ya da arabalarla sevk gerekleecekti. Yalnz; ilk nce hastalar, kadnlar, ocuklar ve yallar trenlerle sevk edilecekti. Ayrca sevk edilenleri korumalar iin jandarma da verilecekti. Sevk edilenlerin kamplar devaml kontrol altnda tutulup, salk, gvenlik ve dzenlerini salamak iin halk salna dikkat edilecekti. Hastalara baklacak ve yeni doan bebeklerin tm ihtiyalar salanacakt68. imdiye kadar belirtilenlerden baka 7 Ekim 1915te sevk srasnda yaplacak ilemlere dir 56 maddelik bir ynetmelik daha karlmtr. Ynetmelik u hususlar ieriyordu69: Muhacirlerin ie ve isknlaryla ilgili gerekli iler Dhiliye Nezareti tarafndan Halep, Urfa, Zor ve Maraa atanacak Mdr-i Ummi nvanl zel grevlilerce yrtlecektir. Muhacirlerin iskn edilecei yerler Halep, Katma Mslime, Suru, Reslayn, Rakka, Harran, Zor olarak belirlenmitir. Bunlarn iskn yerlerine ulamas iin takip edilecek gzerghlar; Deyrlhazr, Meskene, Ebu Harire, Hamam, Sebha, Maden erias ve Tibni olarak tespit edilmi ve bu merkezlerde gerekli ve yeterli ie ile sevk ve ambar memurlar bulundurulmas art koulmutur. Sevk ilemleri ana merkezden ynetilecektir. Bunlar; Halep, Ebu Harire ve Zor sevk memurluklardr. Yukarda ifade ettiimiz gzerghlarda muhacirlerin iskn ve iesinden dorudan doruya mutasarrf, kaymakam ve maliye mdrleri sorumlu olacaktr. Yine Reslayna kadarki gzerghda vali, mutasarrflar ve kaymakamlar gerektii takdirde memur ve amele

R. Salahi Sonyel, Tehcir ve Krmlar Konusunda Ermeni Propagandas, Hristiyanlk Dnyasn Nasl Aldatt, Belleten, XLI/161-164, Ankara 1977, s.141-142; Sleyman Beyolu, 1915 Tehciri Hakknda Baz Deerlendirmeler, Ermeni Meselesi Aratrmalar, stanbul 2001, s.189-190; Atilla ehirli, Ermeni Tehciri, Ermeni Aratrmalar 1. Trkiye Kongresi Bildirileri, II, Ankara 2003, s.19; M. Hanefi Bostan, I. Dnya Sava Srasnda Ermenilerin skn Meselesi ve Baz Gerekler, Ermeni Meselesi zerine Aratrmalar, stanbul 2001, s.175-176. 69 BOA, DH.EUM.VRK, nr.15/71; Erdal Aydoan, Dhiliye Nezreti, Emniyet-i mmiye Mdriyetinin Ermeni Tehciriyle lgili 24 Eyll 1331 (1915) Tarihli Talimtnmesi ve Deerlendirilmesi, Ermeni Aratrmalar 1. Trkiye Kongresi Bildirileri, I, Ankara 2003, s.233-240; Blent Bakar, Ermeni Tehciri, Ankara 2009, s.83-85.

68

31

istihdam edebilecek, tayin edilen memurlarn cretleri vazifelerinin nemine binaen 5 ile 50 kuru arasnda alacaktr. Muhacirler demiryolu ve karayolu ile sevkleri gerekletirilecektir. Bu yolla muhacirlerin en az zararla yerlerine ulatrlmas iin tedbirler alnmtr. Buna gre kafileler azami 1.000 kiiden oluturulacak ve her kafileye en az bir sevk memuru tayin edilecektir. Her kafilede mevcut ocuk ve kadnlarn saysna gre en az 150 merkep, katr veya deve verilecektir. Bu kafilelerin yola kmas iin en az 4 gnlk yiyecek ve su ihtiyalar temin edilecektir. Halepte muhacirlerin yiyecek sknts ekmemeleri iin un ambarlar tesis edilecek, gerektii takdirde bu unlar gzergha gnderilecektir. Bu amala Deyrl-hazr, Meskene, Ebu Harire, Hamam, Rakka, Sebha, Maden erias, Tibni gibi merkezlere zaman kaybetmeden Birecik ve Antepten unun temini iin ilemlerin balatlmas, yine bu merkezlere bulgur sevki yaplmas iin yeterli miktarda para gnderilmesi, su ve el deirmelerinin de kyllerden para karl salanmas vurgulanmtr. Ynetmelikte, muhacirlerin ekmek ihtiyacn karlamak iin frnlar yaplaca, eer buna imkn olmazsa Halep, Zor, Urfa, Mara gibi yerlerden ekmek saclar alnmas ve un ihtiyalarnn karlanmas hususunda idarecilerin dikkati ekilmitir. Buna gre, merkez veya ambar mahalline gelen muhacirlere yarm okka (641,5 gr)70 ekmek veya un verilecekti. Her merkezde de biri sevk memuru dieri ie memuru olmak zere en az iki memur ve 10 jandarma bulunacakt.

1 okka 1.283 gr. dr. Yarm okka un veya ekmek verilmesinin kararlatrlmas az gibi gelebilir. Bu durum sava artlarndan kaynaklanyordu. Fakat Ermenilere verilmesi dnlen un ya da ekmek miktar Erzurum ve Van evresinin Rus igaline girmesiyle Ermeni mezaliminden kaan mltecilere verilenlere gre ok daha iyiydi. yleki, Kayserideki mlteciler ielerini salayamadklarndan mutasarrfa bavurmular ve yiyecek miktarnn artmasn istemilerdir. Bunun zerine kii ba 166,66 gr. olarak hesaplanan ieler, kii bana 233 gr. ykseltilmitir. Ancak bunun da yeterli olmas mmkn deildi. Bkz. Erol Kaya, Birinci Dnya Sava ve Milli Mcadelede Trk Mltecileri Vilayt- arkiyye ve Aydn Mltecileri (1915-1923), Ankara 2007, s.57.

70

32

Yiyecek ihtiyacnn dnda sevk esnasnda muhacirlerin istirahatlar salanacak, seri ve uzun yrylerden kanlacak ve muhacirlerin yorgunluuna frsat verilmeyecektir. Her menzilde bir istirahat mntkalar oluturulacak, buralarda salk memurlar bulundurulacak, hastalarn tedavileri ve dinlenmeleri temin edilecektir. Bu arada yolda kalan muhacirler en yakn menzile gtrlecekler ve ihtiyalar karlandktan sonra gelecek olan kafileye katlmlarnn temin edilmesi salanacaktr. Bunlarn dnda dikkat edilmesi gerekenler; iskn edilecek yerlerde yeterince su bulunmas, tarm yapabilecekleri mnbit topraklarn olmas, airetlerin kendilerine verilecek topraklarla bir ilgisinin olmamas, iskn olunacak yerlerde karakollar kurulmas, can ve mal gvenliinin temin edilmesi, ilk etapta muhacirlere, adr ve barakalara yerletirilmesi, k mevsiminde de souktan ve rzgardan korunulacak yerlerin zellikle seilmesi, varlkl muhacirlerin sevklerinden evvel haber verilmesi ve ona gre yer temininin dikkate alnmas, mutasarrflarn imdiden adr temini iin almas, inaatlarda yevmiye karl muhacirlerden istifade edilmesi, ncelikle kadn ve ocuk barnaklarnn temin edilmesi, her aileye yeterli miktarda toprak verilerek ailelerin ziraatle uramalarnn salanmas, civar kylerden hayvan alnmas ve fakir muhacirlerin iesinin salanmas, karayoluyla gideceklerin zellikle gen ve din olmasna dikkat edilmesi, kafilelerin 48 saat evvelinden hazrlanmas, kn akta kalma ihtimali olanlara ncelik verilmesi gibi hususlard. Ayrca muhacirlerin dul ve yetim olanlarndan 3.000 kiinin Mara ve Antepe gnderilerek iskn ve ielerinin salanaca, geri kalanlarn da Harranda iskn edilecekleri belirtilmitir71. Sevk edilen Ermenilerin ie ve dier ihtiyalar, skn- Air ve Muhacirn Mdriyeti ve bu balamda sevk masraflar ve ieleri

Osmanl ynetiminin mltecilerin iskn ve ieleriyle ilgili kard ynetmeliklerin Ermenilerle benzer olduu grlmektedir. rnek olarak 26 Nisan 1916 tarihli Dhiliye Nezaretinin mlteciler iin hazrlad ynetmelik verilebilir. Ynetmeliin maddeleri iin bkz. BOA, DH.FR, nr.63/123.

71

33

mdriyetin Muhacirn Tahsisatndan karlanmtr72. Yalnz 20 Aralk 1917 tarihli Nide mutasarrflna gnderilen ifreye gre, memleketleri igal edildiinden dolay iltica edenlerin ie masraflarnn Rum, Ermeni ve Arap aileleri gibi Harbiye Tahsisatndan temin edilmesi gerektii ifade ediliyordu73. Bunun yannda Dhiliye Nezaretince Ermenilerin belirlenen yerlere dzenli bir ekilde sevklerinin salanmas iin gerekli tedbirlerin alnmas ve bunun iin ihtiyalar neyse aratrlmas ve ihtiyalarn salanmas iin Muhacirn Mdr olarak kr Bey (Kaya) tayin edilmitir74. 1.2.1. NAKL UYGULAMALARI Hkmet, Ermenilerin zorunlu gn kolaylatrmak iin en kestirme ve gvenli yolu kullanma gayreti ierisinde olmutur. Bu amala kafilelere vasta ve binek salamak iin zen gstermitir. O kadar ki, bazen araba bulunamad iin sevk ilemi ertelenmi, bazen de ordunun ihtiyalar ncelikli olmasna ramen var olan vastalar Ermenilere tahsis etmitir. Sevk ve iskn srasnda hkmet yol artlar, iklim, gvenlik ve barnma gibi ihtiyalarn en kolay ekilde salanmas amacyla baz gzerghlar belirlemitir. Bu gzerghlar u ekilde olacakt:

BOA, DH.EUM.2.b., nr.258/17, Lef 1; BOA, DH.EUM.MH, nr.258/17; BOA, DH.FR, nr.55/292, Lef 1; Bu belge iin ayrca bkz. Ekler ksm Ek III; nr.52/45; nr.53/152; nr.54A/375; nr.56/252; nr.58/225; nr.69/245; nr.67/24. Ayrca 1916 ylnda zmit mutasarrflna gnderilen ifrede, dhile sevk edilmek zere olan Ermenilerin ve dier ahslarn ie ve sevk masraflarnn hangi tahsisattan deneceine dir mutasarrflka ekilen telgrafnameye karlk cevaben dier ahslarn masraflar vilayete, muhacirlerin masraflar ise Muhacirn Tahsisatndan denecei belirtiliyordu. Bunun iin bkz. BCA, TGM, nr.272.0.0.74/64.6.14. 73 BOA, DH.FR, nr.82/48. 74 Dhiliye Nezaretinden Konya, Ankara, Hdavendigr, Adana, Halep vilayetleriyle zmit, Eskiehir, Ktahya, Karahisar- Sahip ve Mara mutasarrflklarna ekilen 31 Austos 1915 tarihli ifre iin bkz BOA, DH.FR, nr.55-A/16; Ayrca Dhiliye Nezareti, Ermenilerin sevk edilip, isknlar srasnda gerekli ihtiyalarnn karlanmas iin Muhacirn Mdr olarak kr Beyin tayin edildiini, Ermenilerin iskn edilecei Suriye ve evresinin en st askeri yetkilisi olan IV. Ordu Kumandan Cemal Paaya 18 Eyll 1915 tarihli ifreyle bildirmitir. Bkz. BOA, DH.FR, nr.56/65; Yine ayn tarihte Muhacirn Mdr olarak kr Beyin atandna ynelik Musul, Suriye vilayetleriyle Urfa, Zor, Antep mutasarrflklarna ifre gnderilmitir. Bkz. BOA, DH.FR, nr.56/69; nr.55-A/41; nr.66/180; nr.66/181.

72

34

1. Samsun ve Kayseriden gnderilenler Malatya yoluyla Diyarbakra ve Urfaya, 2. Bat Anadoludan gnderilen kafileler Ktahya-KarahisarKonya-Karaman-Tarsus zerinden Kadirli-Mara-Pazarck yolu ile Zora, 3. Sivas, Elaz, Erzurum ve evresinden gnderilenler Diyarbakr-Cizre yolundan Musula, 4. Van ve Bitlisten g edenler Diyarbakr zerinden Urfa, Antep ve Adanaya, 5. Trakyadan gnderilenler zmit zerinden Balkesir ve dier illere, 6. Yozgattan kanlar Sivas veya Kayseri zerinden Zora sevk edilmilerdir75.

RESM I. TARSUSTAN SURYEYE GTMEKTE OLAN BR ERMEN KAFLES Ayrca yollarn ok kalabalk olmas, sancaklarda asayiin bozulma ihtimalinin belirmesi hallerinde, bu gzerghlar dna da klmtr76.
75

BOA, DH.FR, nr.53/91; nr.53/94; Kemal iek, Ermenilerin Zorunlu G (1915-1917), Ankara 2005, s.97-98; Halaolu, Ermeni Tehciri, s.76-77. 76 Halaolu, Ermeni Tehciri, s.77; Dhiliye Nezaretinden Diyarbakr ve Mamuratl-aziz vilayetlerine gnderilen 31 Temmuz 1915 tarihli telgrafta, Musul vilayetine sevk edilecek Ermenilerin Vann gneyinde bulunan Rus kuvvetlerine katlma olasl veya bu gibi

35

Ancak gzergh bu ekilde belirlenmekle birlikte, btn Ermenilerin ne son vard yer Halep, Urfa ve Zor olmutur ne de btn kafileler bu yollar izlemitir. yleki, Ermeni kafilelerden bazlar, yaklak dokuz ay sren g ettirme srasnda Konyadan ileriye gtrlememilerdir. Ayrca btn Ermeni sevk ileminin tmyle Suriyeye yaplmaddr. Mesela Ezineden gnderilenler zmitte yerletirilmiler, daha sonra buradan Balkesir, Konya ve baka yerlere sevk edilmilerdir. Erzurumdan baz Ermeniler, Kastamonu ve evresine yerletirilmitir77 Osmanl hkmeti, sevk edilen Ermenilerin nakliye cretlerini Muhacirn Tahsisatndan karlamtr. Eer yeterli tahsisat yoksa vilayet ve mutasarrflklardan talep edilmesini istemitir78. Dhiliye Nezareti, Halepteki Muhacirn Mdr kr Beye eitli tarihlerde ektii telgraflarda, sevkiyatn nizaml ve uygun bir ekilde yaplmas iin gerekli vagonlar ile nakliye vastalarnn salanmas hususunda, ihtiyac olan vilayetlere verilmesi iin Bakumandanla bildirildii belirtiliyordu79. 1.2.1.1. Vapur Osmanl hkmetinin sevk srasnda kulland nakliye vastalarndan birisi vapurlar olmutur. Harbiye Nezaretine ait vapur mral Adasndaki muhacirleri Gemlike ve buradan Bilecike80, irket-i Hayriyenin 34, 35 ve 48 numaral vapurlar Tekirda muhacirlerini zmite tamtr81. Bylece Ermeni kafileler karayla yaplacak sevk gzerghna girmi oluyordu.

hareketleri kolaylatracandan imdilik Urfa ve Zor taraflarna sevklerini belirtiliyordu. Bkz. BOA, DH.FR, nr.54-A/198. 77 iek, Zorunlu G, s.99. 78 Dhiliye Nezaretinden Adana, Bitlis, Diyarbakr, Edirne, Erzurum, Halep, Hdavendigr ve Van vilayetleriyle atalca, zmit ve Mara mutasarrflklarna ekilen 5 Haziran 1915 tarihli ifreli telgrafname iin bkz. BOA, DH.FR, nr.53/244. 79 BOA, DH.FR, nr.56/85; nr.53/329. 80 BOA, DH.FR, nr.53/329. 81 BOA, DH.FR, nr.57/30.

36

1.2.1.2. ahtur82 Ermenilerin sevk edilmesinde gvenli olmas bakmndan nehir nakliye aralar belli bir sre denenmitir. Nizipte bulunan Muhacirn Mdr kr Bey, Dhiliye Nezaretine 3 Kasm 1915 tarihinde gnderdii telgrafta, unlar belirtmektedir83: 1.200 kiiden ibaret Birecik Ermenilerinin nakilleri nehir vastasyla kolay bir ekilde yaplabilir. Bu nedenle derhal ahturlar yaplarak Ermenilerin Zor blgesine sevk ettirilmeleri hususunda Birecik kaymakamlna talimat verilmelidir. diyerek Ermenilerin ahtur denilen nehir kayklaryla araclyla sevk edilmesini istemitir. Osmanl hkmeti, Muhacirn Mdr kr Beyin isteini yerine getirdiini Dhiliye Nezaretinin Urfa mutasarrflna gnderdii 13 ubat 1916 tarihli telgraftan anlyoruz. Burada, Ermeni muhacirler, Rakka ve evresine gitmek iin Birecikte ahtur yaptrm ve bu yzden bir ahturun fiyat 12 lira iken 60-70 liraya kmasna sebebiyet vermitir. ahtur imal edenler hkmet adna alp az para almaktansa, Ermeni muhacirler adna alp, ok para kazanmay tercih etmilerdir. Ayrca nakliye vastalar yalnz ahturla snrl olduundan Frat nehrindeki askeri nakliyat ulam aksamtr. Bu nedenle Bakumandanlk, Ermeni muhacirlerin kara yoluyla ve mmknse Frat nehrinden uzaka bir yol ile sevklerinin yaplmasn Dhiliye Nezaretinden istemitir84. Dikkatlice incelendiinde hkmet, snrl sayda ahturla gerekletirilen ve askeri nakliye olarak stratejik nemi olan bu yerin Ermeniler tarafndan kullanlmasn belli bir sre denemitir. Ancak iilere daha fazla para veren Ermenilere ahturlarn yaplmas ve bu nedenle snrl sayda olan ahturla askeri nakliyatn aksamas, hkmeti bu karar almaya mecbur etmitir. yle ki Frat hatt boyunca nehrin nakliye vastas olan
82

nce donanma gemilerinden birinin addr. skandinavyadan byk, cekelveden kktr. Mehuf denilen teknesi gayet ince tahtadan yaplm ve zeri tamamen ziftlenmi sivri kayklara da bu ad verilir. Bu tr kayklar nehirlerde nakliyat ilerinde kullanlr. Bkz. Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, III, stanbul 1954, s.305. 83 BOA, DH.EUM.2. b., nr.68/101. 84 BOA, DH.FR, nr.60/132; Hikmet zdemir, Cemal Paa ve Ermeni Gmenler, 4. Ordunun nsani Yardmlar, stanbul 2009, s.97.

37

ahtur yapm iin pek ok ameleye ve kalifiye elemana ihtiya vard. Bu amala Ermeni muhacirlerinden de yararlanlmtr85. 1.2.1.3. Tren Osmanl hkmetinin Ermenilerin sevkinde kulland nakil

aralarndan biri de trenlerdir. Hkmet, daha abuk ve gvenli olmas bakmndan Ermenileri demiryoluyla sevk etmeye almtr86. Hkmet, sevk edilen Ermenilerden tren biletini almaya gc olmayanlara yardm etmitir. Dhiliye Nezareti, zmitten sevk edilen Ermenilere Konyaya kadar bilet verilmesini zmit mutasarrflndan istemitir87. Nezaretten Konya vilayetine ekilen 10 Ekim 1915 tarihli telgrafa gre trenle Konyaya gnderilen Ermenilerden tahminen 1.200 kiiden 500 biletli, dierleri ise biletsizdi. te Nezaret burada devreye girerek biletsizlerin de gidecekleri yere trenle tanmasn istemi ve yolcularn tren cretlerini karlayacan belirtmitir88.

RESM II. KONYA TREN STASYONU

BOA, DH.FR, nr.78/4. ATASE, BDH, Kls.3305, Dos.191, Fih.018; BOA, DH.FR, nr.57/8; nr.60/69; nr.55/25. Gerek muhacir ve mltecilerin sevklerinde gerekse asker nakillerinde en nemli vasta trenlerdi. Byk masraflar ve bedellerle ina edilmi hatlar, lke savunmas asndan da ok nemliydi. Hatlarn gvenlii, ordunun hzla hareket etmesini salayacak en nemli artt. Btn bunlarn dikkate alnmas sonucu Ermeniler, demiryolu gzerghlarnn 25 km. dndaki kasaba ve kylere yerletirildi. Trk mlteciler iin belirlenen iskn mntkalarndan biri de demiryolu gzerghyd. Bkz. BOA, DH.FR, nr.54/318; nr.54/413; BOA, DH.EUM.UMVM, nr.131/87; Kaya, Mlteciler, s.35-36. 87 BOA, DH.FR, nr.55/70. 88 BOA, DH.FR, nr.56/249; BCA, TGM, nr.272.0.0.12/35.6.14.
86

85

38

Kilisin Katma stasyonunda muhacirlerin sevki iin be vagon tahsis edilmi ve Racodan gelecek bo vagonlarn da sevk amacyla kullanlabilecei Badat Hat Asker Komiserliince belirlenmiti89. Suru kaymakam, kazasnda bulunan 3.000 kiilik kafilenin yrmeden aciz yaklak 1.000 kiinin imendiferle sevk edilmesi iin sevk vagonlarnn Arappnar stasyonuna gnderilmesini istemi ve Badat Demiryolu Hat Komiserlii bu istei geri evirmemitir90. Badat Hat Komiserliine gnderilen 30 Austos 1915 tarihli ifre, Antep Ermenilerinden olup, Halepte bulunan 1.000 kadar Ermeninin Reslayna trenle gitmelerine izin verilmesiyle ilgiliydi. Bunun yannda Antepin Akakoyunlu stasyonunda muhacir kafilelerin haftada yalnz pazar ve perembe gn trenle Halepe sevkleri yaplyordu. Dier gnlerde ise trenlerden istifade edilmesinin uygun olmad Akakoyunlu Sevk Memurluuna gnderilen ayn tarihli ifreden anlalmaktadr91. Mersin Amerikan Konsolosu Edward I. Nathan, 30 Austos 1915 tarihinde Amerikan Bykelisi Morgenthauya gnderdii raporda, Tarsustan Adanaya kadar btn gzerghn Ermenilerle dolu olduunu ve Adanadan itibaren seyahat ettiklerini, muhacirlere yeteri kadar bilet salandn belirtmektedir92. Osmanl Devleti, Ermeni kafileleri sorunsuz bir ekilde istasyonlardan sevk etmeye almtr. Rayak stasyonunda bulac hastalk grldnden Halepteki muhacir Ermenilerin gzergh deitirilerek, Baalbekten demiryoluyla sevkleri gerekletirilmitir93. Konya stasyonunda izdiham olduundan Ermeniler sevk edilinceye kadar Eskiehirden Konyaya belli bir sre bilet verilmemitir. Ayrca izdiham azaltmak iin biletler muhacirlere Ereliye kadar deil, Pozantya kadar verilmitir94. Zanaat erbab Ermenilerden 700 ksr aile Sebil mevkiinde muhafaza altna alnd gibi

89 90

ATASE, BDH, Kls.3305, Dos.191, Fih.108-02. ATASE, BDH, Kls.3305, Dos.191, Fih.018-03. 91 ATASE, BDH, Kls.3305, Dos.191, Fih.018-05. 92 BOA, DH. EUM.2.b., nr.68/82, Lef 2. 93 ATASE, BDH, Kls.3305, Dos.191, Fih.018-06. 94 BOA, DH.EUM.2.b., nr.10/65.

39

Halepten ayrlanlar da, am stasyonundaki adrlarda koruma altna alnmtr.95. Dhiliye Nezareti, sevk edilen Ermeni saysn istasyonlardan da takip etmitir. Mesel Eskiehir, Karahisar- Sahip ve Ktahya mutasarrflklarna gnderdii 17 Ekim 1915 tarihli ifrede, oradaki istasyonlarda ka kii bulunduunu ve Konya tarafna sevk edilen Ermeni miktarn soruyordu96. Ariv belgelerinden ve Amerikan konsolosluk raporlarndan tespit edilen bilgiler neticesinde istasyonlardan gnderilen Ermeni muhacir says yledir: 17 Eyll 1915 tarihinde Ankara stasyonunda 550 kii bulunmaktayd ve bunlarn gidecekleri son yer Halep ve Zor blgesiydi97. 18 Eyll 1915 tarihinde, Halep vilayeti dhilindeki Ermenilerden 26.064 ve vilayt-i saireden 11.638 olmak zere toplam 37.702 kii Suriye vilayetine, 5.700 kii Menbi, Bab kazalarna sevk edilmitir. Bu tarih itibariyle Halepte 12.957 Ermeni vard ve bunlar gnlk 1.000er kiilik kafileler hlinde trenle sevk edilmitir. Katma stasyonunda 12.000 ve Akakoyunlu stasyonunda 5.000 toplam 17.000 Ermeni vard. Bunlar da gnlk 500 ile 1.000 kiilik kafileler hlinde Urfa, Musul ve Zor taraflarna sevk ediliyorlard98. 18 Eyll 1915 tarihinde, Karahisarda toplam 7.991 Ermeniden 5.769u trenle sevk edilmitir. Hdavendigr, Ankara ve Eskiehir taraflarndan gelen Karahisar stasyonu civarnda 7.631 ve ay stasyonu boyunda 2.000 olmak zere toplam 9.631 Ermeni vard. Bunlar vagon bulunduka Konyaya sevk ediliyorlard. Fakat bir haftadr, askeri sevkiyattan dolay Ermeni sevki yaplmyordu. Yalnz posta trenlerinde bo yer olduka Ermeniler gnderiliyordu. Bunun da says henz 29du99. Ayn tarihte Eskiehirde istasyon evresindeki ve vilayet dhilindeki 7.000 Ermeninin tamam sevk

95 96

ATASE, BDH, Kls.3305, Dos.191, Fih.018-19. BOA, DH.FR, nr.57/65. 97 BOA, DH.EUM.2.b., nr.68/66. 98 BOA, DH.EUM.2.b., nr.68/76. 99 BOA, DH EUM.2.b., nr.68/73.

40

edilmiti100. Yine ayn tarihte Adanadaki btn Ermeniler, Cebel-i Bereket liva merkezi ve Islahiye yolu ile Halepe gnderilmitir. Merkez vilayetten imdiye kadar trenle Osmaniyeye yaklak 12.000 Ermeni sevke uramtr. Mersin ve Tarsus Ermenilerinin bir ksm trenle Osmaniyeye yollanm ve buralarda sevke tbi tutulmay bekleyen ok az Ermeni kalmt101. Konya vilayetinden Dhiliye Nezaretine gnderilen 23 Ekim 1915 tarihli ifrede, 14 vagonla 1.050 Ermeninin daha sevk edildii ve Erelide bulunanlarn hareket ettirilmeleri iin mahallerine tebligat yapld ifade ediliyordu102. Mersin Amerikan Konsolosu Nathann 30 Haziran 1915 tarihinde Amerikan Bykelisi Henry Morgenthauya gnderdii raporda, sevk iin hazrlanan vagon ile dier nakil aralarnn yetersizliinden ve sevk iin kullanlan vagon saysnn muhtemelen 25ten fazla olmad belirtiliyordu103. Halep Amerikan Konsolosu J. B. Jacksondan yine Amerikan Bykelisi Morgenthauya gnderilen 9 Eyll 1915 tarihli raporda, Halepe gelen yolcu saysnn gn gn tutulduu ve yolcularn nitelik ve nicelikleri hakknda bilgiler verildii anlalmaktadr104. Bu rapora gre verilen bilgiler yledir:
TARiH YETKN OCUK

Toplam 94 144 12 77 241 330 37 19 78 72 99

STASYON

18 Mays 1915 18 Mays 19 Mays 21 Mays 22 Mays 24 Mays 24 Mays 25 Mays 25 Mays 26 Mays 30 Mays
100 101

69 102 9 58 162 250 30 14 57 53 72

25 42 3 19 79 80 7 5 21 19 22

BOA, DH.EUM.2.b., nr.68/72. BOA, DH.EUM.2.b., nr.68/77, Lef 1-2. 102 BOA, DH.EUM.2.b., nr.68/99. 103 United States Official Documents on the Armenian Genocide, III, Compiled and Introduced: Ara Sarafian, Watertown Massachusetts 1995, s.4. 104 United States Official Documents on the Armenian Genocide, I, Compiled and Introduced: Ara Sarafian, Watertown Massachusetts 1993, s.97-98.

41

3 Haziran 3 Haziran 5 Haziran 7 Haziran 10 Haziran 12 Haziran 15 Haziran 17 Haziran 20 Haziran 24 Haziran 29 Haziran 30 Haziran 3 Temmuz 9 Temmuz 11 Temmuz 13 Temmuz 16 Temmuz 19 Temmuz 23 Temmuz 25 Temmuz 30 Temmuz 31 Temmuz 3 Austos 3 Austos 4 Austos 4 Austos 5 Austos 6 Austos 7 Austos 8 Austos 8 Austos 9 Austos 11 Austos 12 Austos 12 Austos 15 Austos

400 160 178 92 271 74 260 133 261 215 181 696 210 500 124 480 110 200 410 420 540 241 206 200 525 546 290 505 316 138 542 140 505 1.400 442 1.060

--66 55 31 90 18 64 55 96 65 84 385 ------------------47 250 71 315 256 180 162 134 250 255 200 195 600 55 550

400 226 233 123 361 92 324 188 257 280 265 1.081 210 500 124 480 110 200 410 420 540 288 456 271 840 802 470 667 450 388 797 340 600 2.000 497 1.520 Akakoyunlu Katma Akakoyunlu Katma Arappnar Katma Arappnar Djerablisse(?) Katma Akakoyunlu Katma Katma Katma Akakoyunlu Katma

42

15 Austos 17 Austos 18 Austos 19 Austos 20 Austos 23 Austos 26 Austos 28 Austos 31 Austos Toplam Ek olarak yolculuk cretini deyerek gelenler Genel Toplam

708 117 649 350 670 1.240 500 500 239 12.029 4.755 23.675

95 30 140 250 395 900 300 300 --5.930 1.815 9.076

803 147 789 600 1.065 2.140 800 800 239 17.959 6.570 32.751

Akakoyunlu Reslayn Akakoyunlu Katma Katma Katma Katma Katma Reslayn

TABLO I: Halepe Trenle Gelen Ermeni Yolcu Says (9 Eyll 1915) Dolaysyla 18 Mays-31 Austos 1915 tarihleri arasnda Halepe trenle gelenlerin genel toplam 32.751 kiidir. Ayrca tablodan da grlecei zere sevkiyat sistemli ve dzenli bir ekilde demiryolundan yaplmaktadr. Ayrca bu yolla konsolos grevlileri tarafndan, gelenler hakknda kesin rakamlar verilmesi dikkat ekicidir105. 16 Ekim 1915 tarihinde, Konyadan Dhiliye Nezaretine gnderilen ifrede, 13-16 Ekim tarihleri arasnda Konyadan 2.500 kii yryerek, 7.100 de trenle olmak zere toplam 9.600 Ermeninin sevk edildii belirtilmekteydi106. 18 Ekim 1915te Karahisar stasyonundan Konyaya sevk edilmek zere 1.863 ve ay stasyonunda da 2.000e yakn Ermeninin bulunduu anlalmaktadr107. 19 Ekim de dhil olmak zere 3 gnlk sre ierisinde trenlerle Konyadan 5.000 Ermeni sevk edilmiti108. 11 Ekim 1915

105 106

iek, Zorunlu G, s.227. BOA, DH.EUM.2.b., nr.68/92. 107 BOA, DH.EUM.2.b., nr.68/94. 108 BOA, DH.EUM.2.b., nr.68/95.

43

tarihinde de 2 gn ierisinde trenle 4.854 Ermeni daha gnderilmiti109. Dolaysyla 13-21 Ekim tarihleri arasnda Konyadan sevk edilen Ermenilerin toplam says 16.954t. Yine Konyadan Dhiliye Nezaretine gnderilen 30 Ekim 1915 tarihli ifrede, Bugn Ermenilerden 1.950 ve yabanclardan 750 olmak zere toplam 2.700 kii Konyadan 36 vagon ile yola karlmtr. ifadeleri yer alyordu110. Bu ifre gsteriyor ki, Mersin Amerikan Konsolosu Nathann 30 Haziran 1915 tarihinde Amerikan Bykelisi Morgenthauya gnderdii raporda belirtilen Ermeni sevkiyatnda kullanlan vagon saysnn 25i gemedii ifadesi, doru bir bilgi deildir. Ayrca Ermeni muhacirlerinin istasyon kenarlarnda kurulan pazarlara gidip, zorunlu ihtiyalarn karlamalarna izin verilmitir. Kilis stasyonu yannda kurulan bir pazara, gvenlik glerinin izniyle muhacirler gitmi ve ekmek, peynir, yumurta, tuz, eker, meyve, sebze ve hububat gibi temel gda ihtiya malzemelerinden bol miktarda almlardr111. 1.2.1.4. Araba Kafilelerin sevkiyatnda arabalardan da yararlanlmtr. Fakat gerek yeterli nakliye vastalarnn olmay ve gerekse cepheye asker ve askeri malzeme nakliyatnn srmesi bazen aksaklklara yol ayordu. Baz durumlarda da arabalarn hepsinin Ermeni kafilelerine tahsis edilmesi, ayrca baka sorunlar da beraberinde getiriyordu. Mesel, Sivastan Erzuruma erzak nakliyat iin gnderilen 600 arabadan ancak 90n Sivasa geri dnmt. Geriye kalanlar ise Ermeni ailelerinin sevklerinde kullanlyordu. Eer dier arabalar Sivasa geri gnderilmezse, hasat zaman olduu iin erzak nakliyat ertelenebilirdi. Bu nedenle Sivas vilayeti, Dhiliye Nezaretini durumdan haberdar etmitir. Nezaret de 20 Temmuz 1915 tarihinde Erzurum

BOA, DH.EUM.2.b., nr.68/96. BOA, DH.EUM 2.b., nr.68/100. 111 Vahram Dadrian, To The Desert Pages from My Diary, Translatet from the Armenian by Agop J. Hacikyan, Princeton and London 2003, s.53.
110

109

44

vilayetine ektii telgrafta arabalarn yerine iade edilmesini istemitir112. Nezaret tarafndan ayn ifrenin, Erzurum vilayetinin yan sra Mamuratlaziz vilayetine de gnderildiini grmekteyiz113. Yine benzer bir telgraf Mamuratl-aziz vilayetine 24 Temmuz 1915 tarihinde yeniden gnderilmitir114. Keza baka bir rnek olarak 4 Ekim 1915 tarihinde, Dhiliye Nezaretinden Adana ve Konya vilayetleriyle Nide mutasarrflna ve Halepteki Muhacirn Mdr kr Beye gnderilen ifre verilebilir. ifrede, Ermeni sevkiyatnda nakliye vastalarnn kullanlabilecei ama bunun askeriyeye ait erzak nakliyatn aksatmayacak ekilde olmas gerektii belirtiliyordu115. 1916 sonbaharnda Nezaretten Diyarbakr vilayetiyle Urfa ve Zor mutasarrflklarna ekilen ifrede, sevk edilmekte olanlarn Mardinden Reslayna dnen otomobil ile nakillerinin yaplabilecei yer alyordu116. Osmanl Devleti, yoksul birok Ermeni aileye yolculuklar iin kanlar almtr. nceden ifade edildii zere bu masraflar hkmet, Muhacirn Tahsisatndan karlyordu. Fakat 1 Nisan 1917 tarihinde Dhiliye Nezaretinden Karesi mutasarrflna gnderilen ifrede, Muhacirn

Tahsisatnn masraflar karsnda yetersiz kalmas zerine sevk masraflarn demeye gc yetmeyenlerin araba cretlerinin Seferberlik Tahsisatndan verilmesi gerektii ifade ediliyordu117. Dnemin yabanc siyasi temsilcileri de hkmetin bu uygulamalarn kabul etmektedir. Nitekim Almanyann Erzurum Konsolosu Von Scheubner Richter, stanbuldaki Bykelisi Wangenheima gnderdii 28 Temmuz 1915 tarihli raporda, Erzurumdaki sevk ilemi srasnda hkmetin parasz pulsuz birok Ermeni aileye kanlar

112 113

BOA, DH.FR, nr.54-A/50; Bakar, Ermeni Tehciri, s.88-89. BOA, DH.FR, nr.54-A/59. 114 BOA, DH.FR, nr.54-A/96. 115 BOA, DH.FR, nr.56/274. 116 BOA, DH.FR, nr.69/166. 117 BOA, DH.FR, nr.75/6.

45

saladn belirtmektedir118. Sevke urayanlar da hkmetin kendilerine hayvanlar ve kanlar tahsis ettiini sylemektedir119. Toynbee de, genel olarak her aileye bir kan verildiini ve bununla Ermeni muhacirlerinin tayabilecekleri ne varsa aldklarn belirtmektedir120. Merzifon Amerikan Koleji Mdr George E. White anlarnda, Merzifondaki sevkiyata, Amerikan okullarndaki Ermenilerin de dhil edildiini, hkmetin her Ermeni aileye bir kan ayarladn, yiyecek ve bunun yannda yatak ve ahsi eyalarnn toplanmasna hkmetin izin verdiini sylyor. Ama yetersizliinden yaknyordu121. Ayrca White, Merzifondaki Ermenilerin haftalarca 60-80 kiiden veya birka yz kiiden oluan gruplar baka ulam imkn olmadndan, kanlarla tandn dile getirmektedir. Fakat yanlarnda herhangi bir erzak alamadklarn, sebep olarak hkmetin izin vermediini122 belirterek kendi ierisinde tutarszla dmtr. Cemal Paann yardmclarndan ve Alman Generali olan Von Kress Baron Kressenstein de Amanosun bat yamacnda Osmaniye civarnda byk kitleler hlinde Ermenilerin buradan Amanos Dalar zerinden sevk edildiklerini ve mevcut btn nakliye vastalarnn Ermeniler iin kullanldn ifade ediyordu123. Cepheye devaml surette asker ve zahire nakli sebebiyle, muhacirlerin sevkinde vasta skntsna dld ve eitli zorluklarla karlald anlalyor. Nitekim zaman zaman istasyonlarda byk ylmalarn meydana geldii, vasta darlndan sevkiyatn zaman zaman aksad, hasat mevsimi

Lepsius, Deutschland und Armenien, s.113. Donald E. Miller, Lorna Touryan Miller, Survivors, An Oral History of te Armenian Genocide, Berkeley, Los Angeles, London 1999, s.80. 120 James Bryce-Arnold Toynbee, Osmanl mparatorluunda Ermenilere Ynelik Muamele 1915-1916, II, ev. Atilla Tuygan-Jlide Deirmenciler, stanbul 2005, s.26. 121 E. George White, Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hatralar, ev. Cem Tark Yksel, stanbul 1995, s.217. 122 White, Hatralar, s.216. 123 Von Kress Baron Kressenstein, Son Hal Seferi Kuma Gmlen mparatorluk, ev. Tahir Balaban, stanbul 2007, s.154.
119

118

46

olmas sebebiyle araba ve hayvana duyulan ihtiya yznden, kafilelerin zorlukla hareket ettii ve ilerleyebilecei de grlmtr124. 1.2.2. EKONOMK UYGULAMALAR Osmanl yetkilileri, sevk edilen Ermenilerin ihtiyalarnn giderilmesi iin ekonomik anlamda onlara yevmiye verdii gibi vilayet ve mutasarrflklara paralar gndermitir. Yalnz yevmiyelerin denmesinde aksaklklar yaandn da belirtmeliyiz. Masraflar, Muhacirn ve Harbiye tahsisatlarnn yan sra Seferberlik Tahsisatndan ve hatta Gizli denekten karlanmtr. 1.2.2.1. Paralar Osmanl hkmeti, sevk ve iskna tbi tuttuu topluluklarn sevk ve iskn srasnda nakillerini kolaylatrmak, ie ve barnmalarn salamak gibi hususlar yerine getirebilmek iin vilayetlere ve mutasarrflklara eitli tarihlerde paralar yollamtr. Ankara Valisi Mazhar Bey, 5 Mays 1915te Aya ve ankrya sevk edilecek Ermenilerin nakliye masraflar iin 2.897 kuru Dhiliye Nezaretinden istemitir. ki gn sonra verilen cevabi telgrafta, Tahsist- Mestre (Gizli denek)den 2.897 kuru Ankaraya gnderilmitir125. Dhiliye Nezareti 5 Mays 1915 tarihinde Konya vilayetine gnderdii ifrede, oralarda yer alan Ermenilerin ie ve isknlar iin gerekli masrafn ne kadar olduu hususunda merkezi bilgilendirmesini istemitir. nk merkez de ona gre tahsisat gnderecektir126. 9 Haziran 1915te Muhacirn Tahsisatndan Musul vilayetine 500.000 kuru gnderilmitir127. 3 Temmuz
124

Merkezden Vilayet ve Mutasarrflklara Gnderilen

Yusuf Halaolu, Facts On The Relocation Of Armenians 1914-1918, Ankara 2002, s.81; Halaolu, Ermeni Tehciri, s.77. 125 BOA, DH.EUM, 2.b., nr.6/46, Lef 1- 3. 126 BOA, DH.FR, nr.52/235. 127 BOA, DH.FR, nr.53/305; nr.54/96.

47

1915 tarihinde Dhiliye Nezaretinden IV. Ordu Kumandan Cemal Paaya ekilen ifrede, blgeye sevk edilecek Ermeniler iin imdilik 20.000 lira gnderildii ve boaltlan kylere iskn edilmek zere muhacir sevkiyat yaplaca belirtiliyordu128. 19 Austos 1915te Ktahya mutasarrflna gnderilen telgrafta, Halepe sevk edilecek Ermeniler iin gerekli olan parann Muhacirn Tahisatndan saland ve bu amala 100.000 kuruluk havale gnderildii yazyordu129. 1 Eyll 1915te Suriye vilayetine ekilen ifrede, Suriyeye gnderilen Ermenilerin iskn iin gerekli tahsisatn hazrlanmak zere olduu bilgisi verilmekteydi130 ve ayn gn Suriyede dhil olmak zere Konya, Adana, Ankara vilayetleriyle zmit, Eskiehir mutasarrflklarna ekilen telgraftan eitli miktarlarn gnderildiini anlyoruz.
GNDERLEN YERLER Adana Vilayeti Ankara Vilayeti Halep Vilayeti Konya Vilayeti Suriye Vilayeti Eskiehir Mutasarrfl zmit Mutasarrfl Toplam MKTAR (Kuru) 300.000 300.000 300.000 400.000 100.000 200.000 150.000 1.750.000

TABLO II: Merkezden Vilayet ve Mutasarrflklara Gnderilen Paralar (1 Eyll 1915) Ayrca vilayet ve mutasarrflklardan Ermenilerin idare ve ielerinin dzenli bir biimde salanmas, gidecekleri yerlere refah bir halde varmalar iin ne gerekiyorsa yapmalar, istasyonlarda Ermenilere datlmak zere mmkn olduunca ekmek ve hububatn bo teneke, f gibi eylere doldurularak, saklanmalar ve gerektiinde kullanlarak bu ekilde sefalet
128 129

BOA, DH.FR, nr.54/270-1; Sevk ve skn, s.185-186. BOA, DH.FR, nr.55/106; Sevk ve skn, s.222. 130 BOA, DH.FR, nr.55-A/14.

48

ekmelerine izin verilmemesi hususlar da belirtiliyordu131. 5 Eyll 1915 tarihinde Halep vilayetine, istasyonlarda toplanan Ermenilerin bir an evvel mahallerine sevk edilmesi ve ielerinin salanmas iin 5.000 lira havale edilmitir132. 7 Eyll 1915 tarihinde, Dhiliye Nezaretinden Drdnc Ordu Kumandan Cemal Paaya gnderilen ifrede, Ermenilerin ihtiyalarnn salanmas iin imdilik Muhacirn Tahsisatndan Suriye vilayetine 10.000 lira havale edildii, eer gerek duyulursa yeniden tahsisat talebinde bulunabilecei belirtiliyordu133. Yine Nezarete Maliye Nezaretine gnderilen 26 Eyll 1915 tarihli ifreden, Zor mutasarrflna Ermenilerin ie ve dier masraflar iin her ay 4.000 lirann ayrldn renmekteyiz134. Bunun yannda 12 Ekim 1915te Zor mutasarrflna Muhacirn

Tahsisatndan 5.000 lira gnderilmiti. Mutasarrflk eer yeniden ihtiya olursa tahsisat talebinde bulunabilecekti135. Dhiliye Nezaretinden Bitlis vilayetine yollanan 25 Ekim 1915 tarihli ifreli telgrafnamede; Vilayet dhilindeki muhacirler ile harp mntkalarndan iltica etmi ahalinin yardma muhta olduu bildiriliyor. Bunlara Muhacirn Tahsisatndan imdilik 5.000 lira gnderildi. Bu parayla ieleri temin edilmelidir. Ayrca gerekirse yeniden tahsisat talep edilmesi cmlelerine yer veriliyordu136. Ermeni kafilelerin ielerini salamak iin 100.000 lira havale edildii 26 Ekim 1915 tarihli Dhiliye Nezaretinden Halep vilayetine gnderilen ifreden anlalyordu137. 8 Mart 1916da Zor mutasarrf, Ermenilerin bir ksmna fazladan bir yardmda bulunmak, bazen bir hnede olduunu haber ald ya da sokakta
BOA, DH.FR, nr.55-A/17; yalnz Bakar, zmit mutasarrflna gnderilen miktar 100.000 kuru olarak vermektedir. Bkz. Bakar, Ermeni Tehciri, s.109. 132 BOA, DH.FR, nr.55-A/77; Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), Devlet Arivleri Genel Mdrl Yaynlar, Ankara 1995, s.90. 133 BOA, DH.FR, nr.55-A/118; nr.55-A/135. 134 BOA, DH..UM, nr.4-1/9. 135 BOA, DH.FR, nr.55/236. 136 BOA, DH.FR, nr.57/127. 137 BOA, DH.FR, nr.57/110.
131

49

giderken grd bir hastaya yardm etmek, zengin iken bugn fakir bir duruma dm aileye 1-2 lira vermek, yardm isteyenlerin ihtiyacn gidermek gibi bir takm faaliyetler iin 4.000 ya da 5.000 kuru Dhiliye Nezaretinden istemitir. Nezaret bu istee karlk olumlu cevap vermi ve istenilenden fazla 6.000 kuru gndermitir138. 18 Mart 1916da Drdnc Ordu Kumandan ve Bahriye Nzr Ahmed Cemal ismiyle Dhiliye Nezaretine gnderilen ifrede, Suriye vilayeti dhilinde iskn edilen Ermeni muhacirlerin ihtiyalarnn kalanmas iin 50.000 lira gnderilmesini isteyen cmleler vardr139. 26 Mart 1916 tarihinde Suriye vilayetine Muhacirn Tahsisatnn yetersizliinden imdilik 413.400 kuru yolland ve sonradan yeniden gnderilecei bildirilmitir140. 13 Nisan 1916 tarihinde Dhiliye Nezareti, Cemal Paaya, sevk edilen ailelerin isknlar iin gerekli olan paray gndermitir. Ama Cemal Paadan muhacirlerin mal, mlk ve tahminen yllk kazanlar ile nfus miktarnn renilip, bildirilmesini istemitir. nk muhacirlerin isknlar ve refahlarnn salanmas iin merkezce bu bilgiler elzem grlmtr141. 5 Haziran 1916da Ermeni muhacirlere harcanmak zere Suriye vilayetine 513.000 kuruluk tahsisat gnderilmitir142. 13 Haziran 1916 tarihinde Zor sancana, Muhacirn Tahsisatndan 8.000 lira havale edilmi ve bu para muhta olanlarn iesine harcanmtr143. 10 Austos 1916 tarihinde Muhacirn Tahsisatndan Ankara vilayetine muhacir ve mlteci masraflar iin 3.000 lira postaya verilmiti. Bunun 1.500 liras Yozgata ve dier kalan oruma ayrlmt. Gnderilen para sadece muhacir ve mlteci ielerinin salanmasnda kullanlacakt144. 5 Eyll 1916
138 139

BOA, DH.EUM.2.b., nr.19/33, Lef 1 ve 3. BCA, TGM, nr.272.0.0.74/64.3.3, Lef 1. 140 BCA, TGM nr.272.0.0.74/64.3.3, Lef 3; BOA, DH.FR, nr.62/126. 141 BOA, DH.FR, nr.62/308. 142 BCA, TGM, nr.272.0.0.74/64.5.4. 143 BOA, DH.FR, nr.64/292. 144 BOA, DH.FR, nr.66/205.

50

tarihinde Konya vilayetine Muhacirn Tahsisatndan 1.000.000 kuruluk havale gnderilmiti145. 19 Eyll 1916da Dhiliye Nezaretinden Adana, Halep, Diyarbakr, Sivas vilayetleriyle; Canik ve Zor mutasarrflklarna austos banda gnderilen telgrafnamede Muhacirn Tahsisatndan postaya verildii ve alnp alnmad sorulmaktayd. Bu 52.000 lirann vilayet ve mutasarrflklara gre dalm yledi:

GNDERLEN YERLER 1 2 3 4 5 6 Adana Vilayeti Diyarbakr Vilayeti Halep Vilayeti Sivas Vilayeti Canik Mutasarrfl Zor Mutasarrfl Toplam

MKTAR (Lira) 3.000 10.000 3.000 15.000 10.000 11.000 52.000

TABLO III: Merkezden Vilayet ve Mutasarrflklara Gnderilen Paralar (19 Eyll 1916) 19 Eyll 1916da Halep vilayetine, Muhacirn Tahsisatndan 10.000 lira Zor mutasarrflna verilmek zere banka vastasyla gnderilmiti146. Bir gn sonra Dhiliye Nezaretince gnderilen ifrede, ayn miktardaki parann banka yoluyla havale edildii ve ilk frsatta parann Zor mutasarrflna verilmesi gerektii bildiriliyordu147. Yine ayn tarihte Trabzon vilayetine ekilen ifrede, klk zahire ihtiyacnn giderilmesi iin Muhacirn Tahsisatndan eyll banda 10.000 lira gnderildii ve ihtiyalarn giderilmesi iin bugn de para havale edildii ifade ediliyordu148.

145 146

BOA, DH.FR, nr.67/192. BOA, DH.EUM.SSM, nr.53/78, Lef 1. 147 BOA, DH.FR, nr.68/76. 148 BOA, DH.FR, nr.68/74.

51

23 Ekim 1916da Muhacirn Tahsisatndan 10.000 lira, banka yoluyla Canik mutasarrflna gnderilmiti149. 22 Kasm 1916 tarihinde Dhiliye Nezaretinden Diyarbakr vilayetine ekilen telgrafta, 30.000 lirann havale edildii, bu miktardan 7.000 lirann Mardin ve Siverek sancana ait olduu ve parann muhacir ve mlteci ihtiyalarnn giderilmesinde kullanlmas isteniyordu150. 25 Kasm 1916da Dhiliye Nezaretinin Ktahya mutasarrflna ektii telgrafta, Ermenilerin liva dhilinde isknlarnn uygun olmad ve Zora sevk edilmeleri iin Muhacirn Tahsisatndan 200 lirann kullanlabilecei belirtiliyordu151. Nezarete, Sivas vilayetine 14-21 Kasm 1916 tarihleri arasnda Muhacirn Tahsisatndan 60.000 lira havale edilmiti. 30 Kasm 1916da banka yoluyla 49.000 lira daha gnderilmiti. Bu miktardan 12.000 lirann Tokat, Amasya, Karahisar- arkiye ve 13.000 lirann merkeze ait olduu ve paralarn muhacir ve mlteci ihtiyalar iin harcanaca da belirtilmiti152. Trabzon vilayetine ekilen 2 Ocak 1917 tarihli ifrede, banka vastasyla 30.000 lira gnderildii bildiriliyor, muhacirler ile mltecilerin iskn ve ielerine zen gsterilmesi isteniyordu153. 17 ubat 1917de Hdavendigr vilayetince istenen 200.000 kuruun ka nfus iin harcanacann bildirilmesi istenmi154, 1 Mart 1917 tarihinde de Diyarbakr vilayetinden 20.000 liralk havalenin ka nfus iin talep edildii sorulmutur155. Dhiliye Nezareti, muhacir ve mltecilerin ihtiyalarn giderecek paralar sadece gerektii zamanlarda demiyor, vilayetlerden ve mutasarrflklardan gelecekte de yaplacak masraflar iin ne kadar miktara ihtiya olunabileceini belirtmelerini istiyordu. 22 ubat 1917 tarihinde Nezarete Adana, Badat, Diyarbakr vilayetleriyle Kala-i Sultaniye, Kayseri,
149 150

BOA, DH.FR, nr.69/81. BOA, DH.FR, nr.70/149. 151 BOA, DH.FR, nr.70/92. 152 BOA, DH.FR, nr.79/151. 153 BOA, DH.FR, nr.71/196. 154 BOA, DH.FR, nr.73/20. 155 BOA, DH.FR, nr.74/11.

52

Mara, Urfa, Bolu ve zmit mutasarrflklarna ekilen ifreli telgrafta, gelecek sene mart ay zarfnda ka nfus muhacir ve mltecinin ie ve iskn masraflar iin, Muhacirn Tahsisatndan ne kadar paraya ihtiya duyulduunu, bu muhacir ve mlteci nfusunun ne kadar olduunu soruluyordu156. Dhiliye Nezareti, aada belirtilmi olan yerlere 20 Mart 1917 tarihinde muhacir ve mltecilerin iesine sarf edilmek zere her birine 10.000 lira gndermi ve parann amacnda kullanlmas iin son derece dikkat edilmesini istemitir157:

GNDERLEN YERLER 1 2 3 4 5 6 7 Adana Vilayeti Ankara Vilayeti Diyarbakr Vilayeti Musul Vilayeti Sivas Vilayeti Trabzon Vilayeti Urfa Mutasarrfl Toplam

GNDERLEN MKTAR (Lira) 10.000 10.000 10.000 10.000 10.000 10.000 10.000 70.000

TABLO IV: Merkezden Vilayet ve Mutasarrflklara Gnderilen Paralar (20 Mart 1917) Dhiliye Nzr Talat Bey tarafndan 22 Mart 1917 tarihinde vilayet ve mutasarrflklara gnderilen ifrede; mltecilerle, Ermeni Rum ve Arap ailelerin iskn ve ie masraf olarak imdilik bir havale gnderildii belirtilmi ve bunlara yaplacak harcamalarn her iki ayda bir cetvel tanzim edilerek Muhacirn daresine bildirilmesi talimat verilmitir. Ayrca bu
BOA, DH.FR, nr.73/61. 1: BOA, DH.FR, nr.74/188; 2: nr.74/190; 3: nr.74/193; 4: nr.74/192; 5: nr.74/187; 6: nr.74/191; 7: nr.74/189.
157 156

53

demelerden

sonra

kesinlikle

Muhacirn

Tahsisatndan

deme

yaplmayaca, demelerin nasl olursa olsun Seferberlik Tahsisatndan salanaca da ifade edilmitir. Bu tarihte vilayet ve mutasarrflklara gre yardm miktar yledir158:
GNDERLEN YERLER Ankara Vilayeti Aydn Vilayeti Diyarbakr Vilayeti Edirne Vilayeti Halep Vilayeti Hdavendigr Vilayeti stanbul Vilayeti Kastamonu Vilayeti Konya Vilayeti Mamuratl-aziz Vilayeti Musul Vilayeti Sivas Vilayeti Suriye Vilayeti Bolu Sanca Canik Sanca Eskiehir Sanca zmit Sanca Kala-i Sultaniye Sanca Karesi Sanca Kayseri Sanca Ktahya Sanca Mara Sanca Zor Sanca Toplam GNDERLEN MKTAR (Kuru) 500.000 50.000 30.000 50.000 800.000 150.000 250.000 20.000 500.000 30.000 50.000 500.000 750.000 100.000 80.000 150.00 500.000 30.000 500.000 50.000 50.000 500.000 1.000.000 6.640.000

TABLO V: Merkezden Vilayet ve Mutasarrflklara Gnderilen Paralar (22 Mart 1917) Yardm miktar bata da belirtildii gibi mlteciler, Ermeni, Rum ve Arap ailelerin iskn ve ieleri iin sarf edilecekti. Ayrca Muhacirn
158

BOA, DH.FR, nr.74/234; Bakar, Ermeni Tehciri, s.110-111.

54

Tahsisatnn masraflarn bykl karsnda yetersiz kalmaya balamas zerine nceden ifade edildii zere yaplacak harcamalar iin Harbiye Tahsisatnn yan sra Seferberlik Tahsisat devreye girmitir159. 23 Nisan 1917 tarihli, Dhiliye Nezaretinden Drdnc Ordu Kumandanlna ekilen telgrafta, mart ay geici btesinden Ermeni ve Rum aileleri iin Suriye vilayetine 25.000 lira havale edildii ve Harbiye Tahsisatndan da 4.000 lira gnderildii anlalmaktadr. Ayrca 26 Nisan 1917 tarihli telgrafta, bu amala Ordu Tahsisatndan harcamalarda bulunulmamas ve gerekirse Muhacirn Tahsisatndan veya Harbiye Tahsisatndan para talep edilmesi istenmekteydi160. 29 Temmuz 1917 tarihli Musul vilayetine gnderilen telgrafta, Ermeni ocuklarnn iesi iin Harbiye Tahsisatndan 4.000 lirann havale edildii yazyordu161. 8 Ekim 1917 tarihinde vilayet ve mutasarrflklara ekilen ifre, sevk edilen Ermeni, Rumlarla, Drdnc Ordu blgesine gnderilenlerin masraflar iin havale yaplmas, bu parann asla baka bir hususta sarf edilmemesi ve sadece bu kiilerin ihtiyalar iin kullanlmas hususundayd. Ayrca ifrede bu miktar yetmezse, yeniden para talep edilebilecei belirtilmiti. Bu tarihte gnderilen miktarlar yledir162:

159 160

Bakar, Ermeni Tehciri, s.111. BOA, DH.FR, nr.75/245; nr.75/244. 161 BOA, DH.FR, nr.78/229. 162 1: BOA, DH.FR, nr.80/82; 2: nr.80/75, Bakar, 2.500 lira olarak vermektedir. Bkz. Bakar, Ermeni Tehciri, s.112; 3: BOA, DH.FR, nr.80/77; 4: nr.80/90; 5: nr.80/84; 6: nr.80/80, Bakar, 2.000 lira olarak vermektedir. Bkz. Bakar, Ermeni Tehciri, s.112; 7: BOA, DH.FR, nr.80/76; 8: nr.80/74; 9: nr.80/94; 10: nr.80/78; 11: nr.80/88; 12:80/92; 13: nr.80/86; 14: nr.80/91; 15: nr.80/89; 16: nr.80/96; 17: nr.80/93; 18: nr.80/85; 19: nr.80/81; 20:80/87; 21: nr.80/95; 22: nr.80/83; 23: nr.80/73; 24: nr.80/79.

55

GNDERLEN YERLER 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Adana Vilayeti Ankara Vilayeti Aydn Vilayeti Diyarbakr Vilayeti Edirne Vilayeti Halep Vilayeti Hdavendigr Vilayeti Kastamonu Vilayeti Konya Vilayeti Mamuratl-aziz Vilayeti Musul Vilayeti Sivas Vilayeti Suriye Vilayeti Bolu Mutasarrfl Canik Mutasarrfl Erturul Mutasarrfl Eskiehir Mutasarrfl Karesi Mutasarrfl Kayseri Mutasarrfl Ktahya Mutasarrfl Mara Mutasarrfl Nide Mutasarrfl Urfa Mutasarrfl Zor Mutasarrfl Toplam

GNDERLEN MKTAR (Lira)

2.000 12.500 7.500 1.500 2.500 5.000 5.000 1.500 7.500 1.000 3.750 4.000 5.000 1.000 1.500 5.000 7.500 7.500 2.500 4.000 2.500 1.500 2.500 2.500 96.750

TABLO VI: Merkezden Vilayet ve Mutasarrflklara Gnderilen Paralar (8 Ekim 1917)

56

9 Aralk 1917 tarihinde Urfadaki Ermenilerin iesine harcanmak zere Seferberlik Tahsisatndan 7.500 lira gnderilmitir163. Osmanl yetkilileri, 1918 yl boyunca da muhacirlerin ve mltecilerin ihtiyalarn karlamak iin vilayet ve mutasarrflklara para gndermitir. 24 Mart 1918 tarihinde Rum, Ermeni ve Drdnc Ordu blgesinden gnderilenlerin masraflar iin Seferberlik Tahsisatndan para havale etmitir. Gnderilen para miktarlar yledir164:
GNDERLEN YERLER 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Adana Vilayeti Ankara Vilayeti Diyarbakr Vilayeti Halep Vilayeti Kastamonu Vilayeti Konya Vilayeti Mamuratl-aziz Vilayeti Musul Vilayeti Sivas Vilayeti Suriye Vilayeti el Mutasarrfl Karahisar- Sahip Mutasarrfl Kayseri Mutasarrfl Ktahya Mutasarrfl Mara Mutasarrfl Nide Mutasarrfl Urfa Mutasarrfl Urfa Mutasarrfl Toplam GNDERLEN MKTAR (Kuru) 300.000 1.500.000 300.000 500.000 500.000 500.000 100.000 750.000 1.000.000 500.000 150.000 750.000 500.000 500.000 500.000 200.000 1.000.000 500.000 10.050.000

163 164

BCA, TGM, nr.272.0.0.74/65.19.21. Ayrca bkz. Ekler ksm Ek V. 1: BOA, DH.FR, nr.85/205; 2: nr.85/218; 3: nr.85/214; 4: nr.85/204; 5: nr.85/220; 6: nr.85/217; 7: nr.85/212; 8: nr.85/209; 9: nr.85/210; 10: nr.85/213; 11: nr.85/206; 12: nr.85/211; 13: nr.85/219; 14: nr.85/215; 15: nr.85/207; 16: nr.85/216; 17: nr.85/221; 18: nr.85/208, Urfa mutasarrflna iki defa havale gnderilmitir. Ayrca bkz. Bakar, Ermeni Tehciri, s. 113-114.

57

TABLO VII: Merkezden Vilayet ve Mutasarrflklara Gnderilen Paralar (24 Mart 1918) 9 Nisan 1918 tarihinde Hdavendigr vilayetinden Dhiliye Nezaretine gnderilen telgrafta, buradaki Rum, Ermeni ve Arap ailelerinin ie masraflarna harcanmak zere 5.000 lirann Seferberlik Tahsisatndan acilen gnderilmesi istenmitir. 12 Nisan 1918 tarihinde Seferberlik Tahsisatndan da istenilen miktar olmasa da 1.000 lira yollanmtr165. 12 Mays 1918de Dhiliye Nezaretinden eitli vilayet ve mutasarrflklara gnderilen telgrafta, muhacir ve mltecilerin ie ve sevkiyat iin sene sonuna kadar ka nfus iin ne kadar paraya ihtiya olduunun ve gerekli miktarn bildirilmesi isteniyordu166. 30 Maysta yeniden telgraf ekilerek, 12 Mays 1918 tarihli telgrafa cevap verilmesi gerektii bildiriliyordu167. 1 Austos 1918 tarihinde, Sivas vilayetine muhacir ve mltecilerin iesine 5.000.000
168

ve

sevk

masraflar

iin

de

1.000.000

kuru

gnderilmitir

. 30 Ekim 1918de Musul vilayetine Harbiye Tahsisatndan

Rum, Ermeni ve Arap aileleri iin 500.000 kuru yollanmtr169. Kasm 1918de Seferberlik Tahsisatndan Van vilayetine Ermenilerin iesinin karlanmas amacyla 200.000 kuru gnderilmesi iin Dhiliye Nezaretinden Harbiye Nezaretine bildirilmitir170. Dhiliye Nezaretine bal olarak sevk ve iskn ileriyle uraan skn- Air ve Muhacirn Mdriyetinin 10.000.000 kuru olan btesi 1915 ylnda 68.000.000 kurua, 1916da 200.000.000 kurua karlmtr171. 1916
BCA, TGM, nr.272.0.0.74/66.24.8. Adana, Ankara, Bitlis, Diyarbakr, Halep, Hdavendigr, Kastamonu, Konya, Mamuratlaziz, Sivas ve Suriye vilayetleriyle Canik, Eskiehir, el, zmit, Karesi, Kayseri, Mara, Teke, Urfa ve Zor mutasarrflklaryla Trabzon Defterdarlna telgraf ekilmitir. Bunun iin bkz. BOA, DH.FR, nr.87/89. 167 12 Mays 1918 tarihli telgrafnameye cevap alnmak istenilen yerler Adana, Ankara, Bitlis, Diyarbakr, Halep, Hdavendigr, Konya, Musul, Sivas ve Suriye vilayetleriyle Canik, el, zmit, Kayseri, Nide, Urfa ve Zor mutasarrflklardr. Bkz. BOA, DH.FR, nr.87/368. 168 BOA, DH.FR, nr.91/3. 169 BOA, DH.FR, nr.92/314. 170 BOA, DH.FR, nr.93/65. 171 Halaolu, Ermeni ddialar, s.87.
166 165

58

ylnda devlet Ermeni, Rum ve Arap aileleriyle dman saldrlar sonucu g etmek zorunda kalan Mslman mlteciler iin o yl 78.000.000 kuru harcamtr172. Muhacir ile mltecilerin iskn, ie ve sevk masraflar gittike arttndan, 6 Kasm 1916 tarihinde skn- Air ve Muhacirn Mdriyetine 50.000.000 kuruluk tahsisat ilave edilmitir173. Dhiliye Nzr Talat Beyden Sadarete gnderilen tezkirede, muhacirn btesinin yetersizliinden dolay sevk edilen Ermeniler ile Rumlar ve Drdnc Ordu tarafndan sevk edilenlere harcanmak zere Harbiye Tahsisatndan 300.000 lira ayrld ve olaanst artlardan dolay 300.000 lira daha ilave edilmesi gerektii belirtiliyordu. Talat Beyin bu istei uygun grlm ve sonuta 5 Eyll 1917 tarihli bir kararla sevk edilen Ermeniler ve Rumlar ile Drdnc Ordu emriyle iskn yerleri deitirilen ailelerin ihtiyac iin 300.000 lira daha ilave edilmitir174. 1917 ylnda skn- Air ve Muhacirn Mdriyeti btesine 100.000.000 kuru ek denek ayrlmtr175. 1917 senesi zarfnda Ermeni, Rum ve Arap ailelerinin sevk, iskn ve ie masraflar iin ayrlan 60.000.000 kurutan 54.440.000 kuru harcam, geriye 5.560.000 kuru kalm ve yine masraflar iin 1918 yl ierisinde 60.000.000 kurua daha ihtiya duyulmutur. Bunun sonucunda 13 Mays 1918de 60.000.000 kuruluk ilave kaynan Seferberlik Tahsisatndan karlanmas kararlatrlp, Dhiliye ve Harbiye nezaretlerine bu konuda bilgi verilmitir176.

iek, Zorunlu G, s.101. BOA, MV, nr.245/106. 174 BOA, MV, nr.209/42; Bakar, Ermeni Tehciri, s.111-112. 175 BOA, DUT, nr.87/49-1. 176 BOA, MV, nr.212/16; Bakar, Ermeni Tehciri, s.115; Taner Akam, Osmanl ariv belgelerini deerlendirerek yazm olduu eserinde, Ermenilerin sevk ve iskn srasnda dnemin hkmeti tarafndan Ermenilere hi yardm edilmeini ifade etmektedir. Bkz. Taner Akam, Ermeni Meselesi Hallolunmutur Osmanl Belgelerine Gre Sava Yllarnda Ermenilere Ynelik Politikalar, stanbul 2008. Yalnz tez almasnda belirtildii zere yaplan yardmlarla ilgili olarak ariv belgelerinde yer alan sadece merkezden gnderilen paralara ilikin yzleri geen belgeyi Akam eserinde belirtmemektedir.
173

172

59

1.2.2.2. Yevmiyeler Osmanl ynetimi Sevk ve skn Kanununa bal olarak sevk edilen Ermenilerin ihtiyalarn gidermeleri iin onlara gerek yolculuk gerekse iskn srasnda yevmiye demitir. Yevmiyeler zellikle muhacirlerin yiyecek ve gnlk bakmlarn salamalar amacyla veriliyordu177. 1915 yaznda sevk edilen Rum ve Ermenilere Harbiye Tahsisatndan verilmekte olan yevmiyeler temmuz aynn bandan itibaren byklere 3 kuru, kklere 60 para olacakt178. Bunu ABDnin Mersin Konsolosu Nathan da teyit etmektedir. Ayrca Konyadaki Amerikan hastanesinde doktor olan W.M. Postun 3 Eyll 1915 tarihinde ABD Bykelisi Morgenthauya gnderdii raporda da yetikinlere 1 kuru, ocuklara 20 para verildiini belirtilmektedir179. 29 Mays 1916da Konya ve evresindeki Ermenilere byk ve kk ayrm yaplmakszn her birine 20 para verilecei Muhacirn Memurluundan bildirilmitir180. 15 Kasm 1916da Yozgattaki Ermenilerin yiyecek ve giyecek ihtiyalarndan byklere verilen gnlklerin 2den 3 kurua, kklere denenlerin de 1den 1.5 kurua kartlmas hususunda orum ve Yozgat mutasarrflklarna Dahiliye Nezaretinden emir gnderilmitir181. Urfada grev yapan misyoner Jakob Knzler, 28 Nisan 1917 tarihinde Halepteki Alman Konsolosu Walter Rsslere Rakka Toplama Kampndaki yardm faaliyetlerine dair yazd raporda, blkprk yardmn anlamszl hakknda fikir yrtyordu. Adam ba 5 kuru veriliyordu. Ben de daha fazla verecek durumda deilim182. diyerek yevmiyelerin srekli verilmediini ve dzensizlikler olduunu vurguluyordu. Ama verilen miktardan da ikyet etmiyordu. 19 Mays 1917 tarihli
Shaw, Ottoman Empire, 2, s.1084. BOA, DH.FR, nr.77/168. 179 Yusuf Halaolu, Srgnden Soykrma Ermeni ddialar, stanbul 2007, s.85; Kemal iek, Osmanl Ermenilerinin 1915teki Tehciri: Bir Deerlendirme, Gazi Akademik Bak, III/6, Ankara 2010, s.7. 180 BOA, DH.UM, nr.E-14/91. 181 BOA, DH.FR, nr.70/18; Nejat Gyn, Ermeni Tehciri ve Soykrm ddialar, Yeni Trkiye Ermeni Sorunu zel Says I, Say: 37, Ankara 2001, s.300. 182 Hans Lukas Keser, Iskalanm Bar, Dou Vilayetlerinde Misyonerlik, Etnik Kimlik ve Devlet 1839-1938, stanbul 2005, s.503.
178 177

60

Kastamonuya ekilen ifreye gre, sevk edilen ksz Ermeni ocuklarnn yevmiyeleri 6 kurua ykseltilmiti183. nceden ifade edildii zere Osmanl Devletinin yevmiyeleri demesinde aksaklklar da yaanmtr. Takdir edilir ki, bir sava ortamnda bunlarn yaanmas da gayet doaldr. Zaten vilayetlere denek gelmediinden dolay yevmiyelerin denmesinde skntlar yaand vilayetlerden merkeze bildiriliyordu. 17 Mays 1916 tarihinde Suriye vilayeti, yevmiye verilemediinden neredeyse alktan lme noktasna gelen muhacirler iin tahsisat istemitir. Bunun zerine Dhiliye Nezareti Air ve Muhacirn daresi Mdr kr Bey, Suriye Valisi Azmi Beye 10.000 lira gndermitir184. Yaanlan skntlar sadece Ermenilere zg bir durum deildi. Sungurluda Erzurum mltecilerinden Vehbi ve arkadalar, kendilerine ve emsallerine ayda yalnz onar gn yevmiye verilmesinden ielerini temin edemediklerini ve a kaldklarn Dhiliye Nezaretine bildirmilerdir. Dhiliye Nezareti de, Ankara vilayetine gndermi olduu telgrafnamede 30.000 lira gnderilmesine ramen mltecilerin bu derece sknt ekmelerinin uygun olmayacandan, acilen soruturma yaplmasn ve mltecilerin ihtiyalarnn salanmas gerektiini belirtmitir185. Yukarda belirtildii zere Osmanl yetkililerinin hem muhacirlerin hem de mltecilerin ihtiyalarnn karlanmas iin vermi olduu yevmiyelerin denmesinde birtakm aksaklklarn yaandn ve yevmiye miktarnn artlara gre deitiini grmekteyiz. phesiz bu durum lkenin iinde
BOA, DH.FR, nr.76/206; iek, Zorunlu G, s.101. BCA, TGM, nr.272. 0.0.74/64.3.9. 185 BOA, DH.FR, nr.74/33; 6 Haziran 1916 tarihinde Dhiliye Nezaretinden Ankara, Sivas, Konya, Kastamonu, Aydn vilayetleriyle Ktahya, Yozgat, orum, Amasya, Tokat, Erturul (Bilecik), Isparta, Bolu, Karesi ve Eskiehir mutasarrflklarna ekilen ifrede, Drdnc Ordu blgesinden gnderilmi olan Arap ailelerin ielerinin salanmas iin yevmiyelerin azami 20 kurua karlabilecei ifade ediliyordu. Bkz. BOA, DH.FR, nr.64/234; 10 Austos 1916 tarihinde Dhiliye Nezaretince Canik mutasarrflna ekilen telgrafta, mltecilere nfus bana verilmekte olan yevmiyelerin 3 kurua kadar verilebilecei belirtiliyordu. Bkz. BOA, DH.FR, nr.66/197; Yine Nezarete kinci Ordu Kumandanlna ekilen 7 Aralk 1916 tarihli telgrafta, Harranl aireti fertlerinden byklere 3 kuru, kklere ise 60 para verilecei yazyordu. Bkz. BOA,DH. FR, nr.70/212.
184 183

61

bulunduu ekonomik artlarla yakndan alakalyd. Aka grlyor ki, Osmanl hkmeti, tebaas arasnda ayrm yapmam, gc nispetinde yardmda bulunmutur. Aslnda Osmanl Devletinin vermi olduu yevmiyeler yle sembolik rakamlar da deildi. Mesel 14 Ekim 1916 tarihinde btn memlekette geerli olmak zere azami ekmek fiyatlar tespit edilmitir. Buna gre ekmein okkas: Ankara ve Konyada Bursa ve zmirde Trakyada 2.0 kr. 2.5 kr. 3 kr idi186.

Maden iisinin ortalama yevmiyesi 1915te 15, 1916da 25.1 ve 1917de 35 kuru, Pamuk iisinin ise 1915te 6.8, 1916da 15 kurutu187. stelik bu cretler sava srasnda ii ktl sebebiyle artm cretlerdir188. Yine harp yllarnda hal imalinde iyi bir iinin gnde 5-6 bin kadar, dm yaptnda yevmiyesi, stanbulda 1.8 kurutu. Osmanl ynetimi askerlerine ilk yl sresince aylk 5 kuru ve sonraki yllar ierisinde ayl 10 kurua karm ama maalarn dzenli deyememitir. Baz zamanlarda askerlerin ay maa alamadklar da olmutur189. 1.2.2.3. Vergi Muafiyeti Osmanl hkmeti, sevk edilen Ermenileri belli bir sre iin vergiden muaf tutmutur. Yalnz bu Ermenilere zg bir durum deildir. Sevk olunan Ermeniler, muhacir statsnde olduklar iin Muhacirn Nizamnmesinin 28. maddesi hkmnce, muhacirler sevk edildikleri tarihten itibaren Teklif-i Askeriyeden ve iskn edildikleri tarihten itibaren de ilk ylda vergiden muaf

Vedat Eldem, Harp ve Mtareke Yllarnda Osmanl mparatorluunun Ekonomisi, Ankara 1994, s.43-44. 187 Eldem, Ekonomi, s.55; iek, Zorunlu G, s.261. 188 iek, Zorunlu G, s.261; iek, Halep Konsolosu J. B. Jackson ve Ermeni Tehcirindeki Yeri, Tarihi Gerekler ve Bilimin Inda Ermeni Sorunu, Ed. Blent Bakar ve Dierleri, stanbul 2007, s.259. 189 Eric Jan Zrcher, Between Death and Desertion The Experience of the Ottoman Soldier in World I, Turcia, Tme:28, 1996, s.247.

186

62

tutulurlard190. Osmanl hkmeti de sevk ettii Ermenilerden ar- anm ve emvl-i saireleri almamtr191. 1.2.2.4. Borlarn Ertelenmesi Osmanl yneticileri, sevk edilen Ermenilere vergi muafiyeti getirdikleri gibi, onlarn ar- anm ve emvl-i saireden olan borlarn da ertelemilerdir192. Dhiliye Nezaretinden, Mara mutasarrflna 1 Haziran 1915 tarihinde ekilen telgrafta, Ermenilerden borlarnn alnmamas isteniyordu193. Trabzon vilayetine gnderilen 11 Temmuz 1915 tarihli ifrede, memleket iine sevk edilen Ermenilerin bor senetlerinin kaydedilmesi ve terk ettikleri mallarn yabanclarn ellerine gemesine izin verilmemesi ve korunmas gerektii belirtiliyordu194. Dhiliye Nzr Talat Bey tarafndan eitli vilayet ve mutasarrflklara 10 Austos 1915 tarihinde ekilen telgrafta, baka yerlere sevk edilen Ermenilerin, ahslara ve resmi kurululara olan borlaryla ad geen halkn bunlar zerindeki alacaklarnn denmesi ve hesaplarnn kapatlmas hakknda kaleme alnan ynetmeliin gnderilmek zere olduundan, bunlarn imdilik zel deftere kaydyla alacaklarnn gvence ierisinde olmalar salanyordu195. 19 Austos 1915 tarihinde Mamuratl-aziz vilayetine ekilen telgrafta, ynetmelik gelinceye kadar Ermenilere ait alacak ve borlarn kaydnn tutulmas ve alacak sahiplerinin temini ile iktifa edilerek, emvlin muhafazasnn salanarak, yalnz durmakla bozulacak eya ile hayvanlarn mzayede yoluyla satlarnn yaplabilecei yazyordu196.

BOA, DH.MB.HPS.M, nr.20/52. BOA, DH.UMVM, nr.132/42; BOA, DH.FR, nr.60/29. 192 Adana, Ankara, Aydn, Bitlis, Diyarbakr, Erzurum, Halep, Hdavendigr, Konya, Musul, Sivas, Suriye, Trabzon ve Van vilayetleriyle Canik, Eskiehir, zmit, Karahisar- Sahip, Karesi, Kayseri, Nide, Urfa ve Zor mutasarrflklarna ekilen telgraf iin bkz. BOA, DH.FR, nr.54-A/258. 193 Halaolu, Ermeni Tehciri, s.88; Halaolu, Armenians, s.93. 194 BOA, DH.FR, nr.54/393; Sevk ve skn, s.194. 195 BOA, DH.FR, nr.54-A/368. 196 BOA, DH.FR, nr.55/104.
191

190

63

Dhiliye Nezaretinden eitli vilayet ve mutasarrflklara gnderilen 24 Austos 1915 tarihli telgrafnamede nakledilen Ermenilerin kalan mallarnn ve gayrimenkllerinin bedelinin stnde satlarak, borlarnn denmesi ve geriye kalan miktarn sahiplerine verilmesi bildiriliyordu197. Sevk edilen Ermenilerin borlar meselesi Osmanl hkmeti iin bir sorun olmutur. Daha sonra Emvl-i Metrke Komisyonu bal altnda ayrntl bir ekilde grlecei zere Ermenilerden alacaklar olan tccarlar, kendi devlet yetkililerinden bu konuda yardm istemilerdir. zellikle Osmanl Devletinin mttefik kuvvetleri olan Almanya ve AvusturyaMacaristan mparatorluu, vatandalarna borlu olan Ermenilerden alacaklarn tahsis etmek iin Osmanl Devletine bask uygulam, hatta bu sorun birbirlerine notalar verecek seviyeye gelmitir. 1.2.2.5. Yanlarnda Para ve Eya Gtrmelerine zin Verilmesi Osmanl Devleti, sevke tbi tuttuu Ermenilerin yanlarnda para ve eya gtrmelerine izin vermitir. Bunu Amerikan misyonerleri de dorulamaktadr. Nitekim Morley, gnlklerinde, srgne gidecek olanlarn yanlarnda gtrecekleri eyalara valilike izin verildiini belirtmekte; valinin izniyle Merzifondaki sevkte, hem araba hem de bir takm at ile 6 kannn ileri tamamen malzemelerle dolu halde sevk edildiini ifade etmektedir198. Darmandan sevk edilenlerden zengin bir ailenin ocuu da, sevk srasnda ev eyalarn at ve eeklere ykleyerek gtrdklerini, sevkin 3 kan, 2 eek ve 2 atla gerekletirildiini, sevkte toplam 8 kiilik ailesiyle iki amcas ve eleri ile onlarn ocuklarnn yer aldn belirtmektedir199.

Telgraf ekilen yerler; Adana, Ankara, Bitlis, Diyarbakr, Erzurum, Halep, Hdavendigr, Konya, Mamuratl-aziz, Sivas ve Trabzon vilayetleriyle Canik, Eskiehir, zmit, Karahisar- Sahip, Karesi, Kayseri, Mara ve Nide mutasarrflklaryla Adana, Canik, Diyarbakr, Halep, zmit, Karesi, Mamuratl-aziz ve Sivas Emvl-i Metrke komisyonlarnadr. Bkz. BOA, DH.FR, nr.55/184; nr.55/196. 198 Bertha Morley, Marsovan 1915: The Diaries of Berta, Edited by Hilmar Kaser, Princeton 2000, s.57. 199 Miller, Survivors, s.79.

197

64

Dhiliye Nezaretinden Bitlis, Erzurum ve Van vilayetlerine 23 Mays 1915 tarihinde ekilen ifrede, Erzurum, Van ve Bitlis vilayetlerinden sevk edilen Ermenilerin yanlarnda mal ve eyalarn gtrebilecekleri yazyordu200. Dhiliye Nezaretinden 28 Temmuz 1915 tarihinde vilayet ve mutasarrflklara ekilen telgraf, sevk edilen Ermenilerin altn nakitlerinin memurlar tarafndan alnd ynnde haberlerin Bakumandanlk Vekletine geldii, bu durumun aratrlmas ve doru ise buna kesinlikle izin verilmemesi gerektii ynndeydi201. 11 Austos 1915 tarihinde Dhiliye Nezaretinden Bitlis, Diyarbakr ve Trabzon vilayetlerine ekilen telgrafta, i taraflara sevk edilen Ermenilerin altn paralarnn akbeti hakknda bilgilendirilmeleri istenmitir202. 18 Austos 1915 tarihinde Dhiliye Nzr Talat imzasyla Bakumandanlk Vekletine gnderilen gizli ifrede; i blgelere sevk edilen Ermenilerin altn ve gm paralarnn alnd ynndeki haberlerin aratrlmas iin ilgili vilayetlere ve merkeze bal olmayan livalara haber verildii, buralardan alnan cevaba gre Ermenilerin altn ve gm paralarna memur ve halk tarafndan alnmad gibi her bir kiinin beraberinde 500 lira nakit gtrd ve bazlarnn vardklar yerlerde almak zere paralarn postahanede braktklar belirtiliyordu203. 6 Ekim 1915 tarihindeki telgrafnamede, sevk srasnda saldrya urayan Ermenilerin paralar, mcevherleri ve buna benzer eyalarnn Diyarbakr vilayetinin ald tedbirler sayesinde kurtarld dile getiriliyordu204. Dhiliye Nezaretinden Ankara, Hdavendigr, Konya vilayetleriyle Eskiehir, zmit, Karahisar- Sahip, Ktahya ve Nide mutasarrflklarna
200

BOA, DH.FR, nr.53/93; Sevk ve skn, s.151; Ermeniler, s.33-34; Sonyel, Tehcir, s.139-140. Ayrca bkz. Ekler ksm Ek I. 201 Adana, Bitlis, Diyarbakr, Erzurum, Mamuratl-aziz, Sivas ve Trabzon vilayetleriyle Halep ve Mara mutasarrflklarna ekilmitir. Bkz. BOA, DH.FR, nr.54-A/146. 202 BOA, DH.FR, nr.57/320. 203 Ermeni Faaliyetleri, VII, s.142; zdemir, Cemal Paa, s.157158. 204 BOA, DH.FR, nr.56/315.

65

ekilen 6 Kasm 1915 tarihli telgrafta, eitli yerlerden gelmekte olan Ermenilerin sevklerinin sratli bir ekilde yaplmas iin yanlarnda eya tamalarna izin verilmemesi nedeniyle Ermeni sevklerinin ertelenmesi istenmitir. Bu nedenle mracaat eden Ermenilerin eyalarnn yanlarnda gtrmelerine de izin verilmitir. Bunun yannda beraberinde gtremeyecekleri eyalar istasyonlarda kalm ise, eyalarn istasyonlardan derhal gnderilmesi gerektii belirtilmitir205. Dolaysyla baz durumlarda sevkiyatn hzl bir ekilde yaplmas iin yanlarnda eya gtrme durumu olmad zamanlarda sevkiyat ertelenmitir. Ayrca, Trklerin sevk srasnda Ermenilere ynelik davranlarn anlatan ancak olduka tarafl, sava dneminde Osmanl Devletini ktlemeye alan, propaganda amal kaynaklardan biri olan ve Mavi Kitap olarak adlandrlan Toynbeenin eserinde, Kayseri blgesinden sevk edilecek Ermeniler iin hkmetin 1915 ylnn haziran sonunda aadaki belirteceimiz tebligat yollad ifade edilmektedir206: 1. Hi kimse yanna 200 kurutan fazla almayacaktr. Kontrol sonunda zerinde bu miktardan fazla bulunduranlar cezalandrlacaktr.

BOA, DH.FR, nr.57/320. Bryce-Toynbee, Muamele, II, s.48; Toynbeeye gre bu tebligat, Kayseriden geen bir yolcu tarafndan anlatlm ve ayn zamanda bu yolcunun ifadeleri Rusuktaki bir Ermeni gezetesinde yaynlanmtr. Fakat bu tebligatn aynsna Osmanl ariv belgelerinde rastlayamadk. Yalnz Osmanl hkmeti, sevk edilen Ermenilere ilikin eitli tarihlerde ynetmelikler karmtr. nceden belirtilen ve daha sonra belirtilecek olan bu ynetmeliklerle yukardakini karlatrdmzda tutarszlk olduu grlecektir. Sadece tebligatn birinci maddesinde ifade edilen kafilelerin 1.000er kiilik gruplar halinde sevk edilecei, nceden belirtilen 7 Ekim 1915 tarihli sevk muameleleri hakknda kan ynetmeliin 13. maddesiyle benzerlik tamaktadr. Bkz. BOA, DH.EUM.VRK, nr.15/71. I. Dnya Sava srasnda dman devletlerin dnya kamuoyunda itibarn sarsmak, kamuoyunu aleyhine dndrmek ve ABDyi savaa sokmak iin 1914 ylnda ngiltere Dileri Bakanlna bal bir sava propaganda brosu kurulmu ve adna Wellington House denmitir. te Bryce-Toynbee ikilisi tarafndan meydana getirilen kitap, ngilterenin sava srasnda dman olan Osmanl Devletini dnya kamuoyu nezdinde zor durumda brakmak iin propaganda amal yazlmtr. Daha geni bilgi iin bkz. Justin McCarthy, I. Dnya Savanda ngiliz Propagandas ve Bryce Raporu, Yeni Trkiye Ermeni Sorunu zel Says I, Say: 37, Ankara 2001, s.474-483.
206

205

66

2. Kimsenin mallarn satma hakk yoktur. Ricalardan sonra son koul u ekilde deitirilmitir. Hazrda paras olmayanlar azami 300 kurua kadar mal satabilir. Osmanl Devletinin resmi kaytlarnda Ermenilerin yanlarnda istenilen miktar kadar nakit ve eya gtrebildikleri gibi saldrya uradklarnda nakit ve eyalarnn korunduunu grmekteyiz. Bu nedenle Toynbeenin eserinde ifade edildii zere Ermenilerin cezalandrlmas gibi bir durum sz konusu deildir. 1.2.2.6. Eya Satmna zin Verilmesi Osmanl hkmeti sevk edilen Ermenilerin eyalarn satmalarna izin vermitir. 7 Temmuz 1915 tarihinde Ermenilerin, Mslmanlara bedeli mukabilinde mallarn satabilecekleri Dhiliye Nezaretinden Drtyola bildirilmitir207. 30 Temmuz 1915te Talat Bey, yaynlad bir kararla gln denecek fiyatlar zerinden mal satn alm kiiler varsa, satlar iptal etmek, fiyatlar normal seviyeye ykseltmek ve kanun d kr salanmasn nlemek iin gerekli tedbirlerin alnmasn istemitir208. Yani hkmet, eyalarn satm srasnda oluabilecek karaborsann nne gemeye almtr. Zaten Toynbee de Mavi Kitapta Ermeni mallarnn gerek deerinin altnda satlmas veya zorla alnmaya allmas durumunda, hkmetin bunu yapanlar yakaladnda gerekli cezalara arptrdn ifade etmektedir209. Baz durumlarda Ermenilerin beraberinde gtremeyecekleri eyalarndan, zellikle askeriyenin iddetle ihtiyac olan kundura, yemeni, ksele, ham ark, mein ve buna benzer eyalarn senet karlnda devlet tarafndan alnmtr210. Drdnc Ordu Kumandan Cemal Paa, 15 Mart 1917de Menzil Mntka Mfettilii araclyla yle bir emir yaymlamtr:
BOA, DH.FR, nr.54/315; 14 Austos 1915 tarihli ynetmeliin 4. maddesi Ermenilerin eya satmna izin veriyordu. Bkz. BOA, DH.EUM.2.b., nr.10/6. 208 Mim Kemal ke, Uluslararas Boyutlaryla Anadolu Kafkasya Ekseninde Ermeni Sorunu, stanbul 1996, s.167. 209 Bryce- Toynbee, Muamele, II, s.56. 210 BOA, DH.FR, nr.54-A/390.
207

67

Giden Ermenilerin araba ve hayvalarn satn alnz. Fakat bu adamlarn zarar grmelerini kabul edemem. Aranzda oluturacanz bir satn alma komisyonu araclyla araba ve hayvanlarn gerek deerini belirleyiniz ve sahiplerine o ekilde demede bulununuz211. Ayrca memurlar da gerek fiyat zerinden ve pein para ile Ermenilerden hne satn alabiliyordu212. Dikkat edilirse Ermenilerin iinde bulunduu durumdan yararlanlmasna izin verilmiyordu. Bunun yannda sevk ve iskn srasnda ihtiyalarn karlanmas iin mallarn satmalarna frsat veriliyordu. Bu almlarn frsata dnmemesi iin yetkililerce kontrol ediliyordu. Mesel Nezarete, zmite 28 Austos 1915 tarihinde gnderilen telgrafta, Ermenilerden aada bir fiyatta mal alndndan dolay fesh edilen anlama var mdr? Bunlarn cinsi ve miktar, gerek deeri ile satlan fiyat arasndaki fark nedir? Bu anlamda grleriniz ne dorultudadr? Acilen cevap veriniz. eklindeki sorularn cevaplar isteniyordu213. 31 Austos 1915te Dhiliye Nezaretinin Ankarada Mlkiye Mfettii Muhtar Beye hitaben gnderdii telgrafta, oradaki mfettiin grevi bittiinde Adapazar, Bahecik ve zmitte Ermenilerin sevki srasnda satlan eyalar nedeniyle meydana gelen suistimallerin aratrlmas iin bir an nce zmite hareket etmesini istiyordu214. Adana vilayetine ekilen 8 Eyll 1915 tarihli telgrafta da sevkine karar verilen Ermenilerin emvl-i menkle ve gayrimenkleyi paraya evirmelerindeki fesad nlemek iin sevk emrini balang tarihi sayarak, o tarihten sonra yaplacak anlamalara ve haciz ilemlerine itibar edilmemesi gerektii belirtiliyordu215. Hdavendigr vilayetine ekilen 30 Eyll 1915 tarihli telgrafta, polis mdrnn

211 212

zdemir, Cemal Paa, s.142. BOA, DH.FR, nr.55/107. 213 BOA, DH.FR, nr.55/146. 214 BOA, DH.FR, nr.55/344. 215 BOA, DH.FR, nr.55-A/171.

68

Ermenilerden ok dk fiyatta veya parasz bir hne satn ald216, 10 Kasm 1915 tarihli Nideye ekilen telgrafta da Ulukla Menzil Nokta Kumandanl Dairesinde grevli Baytar Kolaas Cemal Bey ile ie memurluunda grevli Osman Beyin Ermenilerden dk fiyatta eya alarak, ak bir ekilde sattklar belirlenmiti. Dolaysyla, bu davran memurluun eref ve haysiyetine uygun olmayan davan biimi olarak alglandndan, her iki telgrafn sonunda soruturma yaplp sonucunun bildirilmesi isteniyordu217. Osmanl hkmeti, Ermenilerin eya satmna belirtilenler dorultusunda davranlar sergilerken, bunlar dnemin misyonerleri tarafndan farkl alglanabiliyordu; Trabzonda sevk ilan 25 Haziran 1915 tarihinde asldnda, hibir Ermeninin mallarn satmasna izin verilmedi. Onlardan bir ey satn alacak olanlar ar cezalara arptrlacakt. Yolculuk iin gerekli paray Ermeniler nereden bulacaklard? Biraz para elde edebilmek iin, ellerindeki hallar ya da benzeri deer tayan mallar satmalarna neden izin verilmiyordu218? btn mutsuz Ermeniler karklk arasnda yalnz ya da aileleriyle yllarca yaadklar evlerini aniden terk ederek uzak bir blgeye hareket ettiler. Bunlara 5 gn nceden sevk edilecekleri ilan edilerek, yeterli hazrlk yapmalarna izin verilmedi Bunun yannda ihtiyalarn karlayabilmek iin eyalarn sattlar. Ama deerinin ok altnda. Mslmanlar bu durumu frsat bilip, daha abuk zengin olmann yolu olarak grdler. Ermenilerin mallarn ok ucuza satn aldlar. Fakat baz Mslmanlar da vard ki Ermeni komularna yardm

216 217

BOA, DH.FR, nr.56/236. BOA, DH.FR, nr.57/379. 218 Bryce-Toynbee, Muamele, I, s.519.

69

ediyordu. yle ki onlarn mlklerini alyor ve yolculua hazrlyordu219. Yukardaki ifadelerden Ermenilerin gerek sevk ncesi ve gerekse sevk srasnda baz uygulamalardan rahatsz olduklar anlalmaktadr. Ayrca bu rahatszlklar arasnda baz elikiler de bulunmaktadr. lkinde Ermenilerin eya satmna izin verilmedii ikincisinde ise eya satmna izin verildii ama dk fiyatta satld belirtilmektedir. Harput Amerikan Konsolosu Lesli Davisin ifadelerine gre muhacirler, giderken mallarn Trk erkek ve kadnlarna satmlardr. Ama bu frsata dnm, muhacirlerin eyalar ok ucuza alnmtr. rnein, 25 dolarlk diki makinesi 50 centten alc bulmutur220. Yine Harput Amerikan Konsolosunun 30 Haziran 1915 tarihli raporunda, Ermenilere, sevk edilmeden nce eyalarn satma frsatnn verildiinden ama eyalarn gerek deerinin %5 ya da %10 deerinde satldndan bahsedilmektedir. rnek olarak bir evin btn eyalarnn deeri 100 veya 200 pound iken 10 veya 15 pounda alc buluyordu. 5 ve 10 pound deerindeki hallara 50 veya 75 cent deer biiliyordu221. Dadrian ise, Ermenilerin Karadeniz blgesinden olduka kt artlarda sevk edildiini ve eyalarnn ok ucuza satldn belirtmektedir. Muhacir birinin evindeki btn mobilyalar 20 lira deerindeyken 9 liraya satldn ifade etmektedir222. Yalnz bu cmleleri incelediimizde 25 dolarlk bir eyann 50 cente satlmas manta uygun gelmiyor. Ermenilerin iinde bulunduu kt durumdan faydalanmak isteyenler kabilir ama bir eyann

H. Henry Riggs, Days of Tragedy in Armenia Personel Experiences in Harpoot 19151917, Michigan 1997, s.84. 220 Official Documents, III, s.58. 221 Official Documents, III, s.6; 7 Austos 1915 tarihinde Mersin Amerikan Konsolosu Nathann Bykeli Morgenthauya gnderdii raporda, Dn neredeyse 300 kii Adanaya gnderildi. Bugn daha fazlas gitmeye hazr. Ermenilerin, yolculuk iin eyalarn satmalarna izin veriliyor, fakat yakndklar ok ucuza elden kmasdr. Diki makinesi 1.5 mecidiyeden satlyordu. Yalnz u da var ki, hkmet her bir kiinin yanlarnda gerekli eyalar tamasna izin veriyor ama yolculuk iin yetersiz. demektedir. Bkz. United States Official Documents on the Armenian Genocide, II, Compiled and Introduced: Ara Sarafian, Watertown Massachusetts 1994, s.84. 222 Dadrian, My Diary, s.16.

219

70

da bu kadar ucuza satlmas olas deildir. yle ki bir sonraki rnekte 20 liralk maln 9 liraya satld belirtilmektedir. Muhtemelen misyonerler, lkelerindeki Ermenilere yaplan yardmlarn artmas amacyla bu ekilde dikkat ekme yoluna gitmilerdir. Verdiimiz rneklerde de grlecei zere Ermenilerin eya satmna izin verilmitir. Maalesef Ermenilerin iinde bulunduu zor durumdan faydalanmak isteyen devlet memurlar ya da halktan kimseler kmtr. Osmanl yetkilileri, byle bir durumla karlatklarnda derhal soruturma am, satlar iptal etmi ve fiyatlar gerek deerine ykseltmeye almtr. Hatta ortamdan yararlanarak, bunu kra dntrmek isteyen memurlarn bu hareketlerini, memurluun eref ve haysiyete uygun olmayan davran biimi olarak grmtr. 1.2.3. SOSYAL UYGULAMALAR 1.2.3.1. Yiyecek, Giyecek ve Barnma htiyalarnn Giderilmesi Osmanl hkmeti, sevk edilen Ermenilerin sevk ve isknndan yerel yneticileri sorumlu tutmutur. Yani sevk edilen Ermenilerin can ve mallarnn korunmas, ie ve istirahatlarnn salanmas gzerghlarnda bulunan yerel yneticilere aitti. Ermeniler, iskn edilecekleri yerlerdeki ky ve kasabalarda ayr olacak ekilde in edecekleri hanelere veya hkmet tarafndan belirlenen ve yaplacak olan kylere yerletirileceklerdi223. Muhacirlerin geecei yollarda frn olmayan yerlerde adr bulundurmak suretiyle levazmat noktalar gibi konaklama yerleri oluturulacak, buralarda ekmek dnda scak bulgur orbas verilecek. Kafileler iskn yerlerine ulatklarnda, adrlara yerletirilerek akta braklmayacak ve bunlara ielerini kendileri temin edinceye kadar ekmek ve bulgurdan baka haftada kii bana belirli miktarda et temin edilecek. Kylere yerletirilecek olanlara verilecek tohumluk ve tarm aletlerinin sratle temin edilmesiyle bir dereceye

223

BOA, DH.FR, nr.53/91; nr.53/94.

71

kadar rahat yaamalarna imkn tannacakt224. Bu dorultuda Reslayn, Telermen, Nusaybin, Kirkilde birer ie merkezi alacak ve yerel yneticilerin gzetiminde oradan geecek insanlara scak yemek, su verilecek ve konaklama yerlerinde isknlar salanacakt225. Btn masraflar Muhacirn Tahsisatndan temin edecekti226. Erelide bulunan Ermeni muhacir kafilelere ekmek, zeytin datlm ve onlara ayn zamanda peksimet hazrlanmtr227. Nezarete eitli vilayet ve mutasarrflklara ekilen telgraf, Ermenilere konaklama noktalarnda veya drt gnlk ekmek verilmesi, yollarda sknt ekmemeleri iin gerekli nlemlerin alnmas ynndeydi228. 7 Kasm 1915 tarihinde Nezarete Nide mutasarrflna gnderilen baka bir telgrafta, Uluklada bulunan ve ounluunu kadn ve ocuklarn oluturduu Ermenilere pek az ekmek verildii eklinde sylentilerin kmas zerine, sylentiler doruysa Ermenilere yeteri kadar ekmek verilmesi isteniyordu229. Muhacirlerin ihtiya sahiplerine verilmekte olan yevmiyeleri

karlnda ie komisyonlarnca ekmek veya mukabilinde hububat datm yaplmtr. Bunun iin her bir kiiye verilecek erzakn cins ve miktar gsterilmek zere yevmiye bordrolar dzenlenmitir. Alnacaklar, ie fiyat zerinden hesap edilerek, bedeli ie komisyonlarna ya da onlarn gsterecei yerlere makbuz karlnda teslim edilmitir. Ekmek veya karlndaki hububatn datm on be gnde ya da ayda bir yaplmtr230.

Ermeni Faaliyetleri, VII, s.146. ATASE, BDH, Kls.2451, Dos.219, Fih.005-02. 226 BOA, DH.FR, nr.55/287. 227 BOA, DH.FR, nr.55/291; nr.55-A/240; Sevk ve skn, s.248; Lepsius, Deutschland und Armenien, s.149. 228 Adana, Ankara, Diyarbakr, Erzurum, Halep, Hdavendigr, Konya, Mamuratl-aziz, Sivas vilayetleriyle zmit, Karahisar- Sahip, Karesi, Kayseri, Ktahya, Mara, Nide ve Urfa mutasarrflklarna ekilen telgraf iin bkz. Lepsius, Deutschland und Armenien, s.148. 229 BOA, DH.FR, nr.57/345; nr.82/193. 230 Adana, Ankara, Aydn, Bitlis, Diyarbakr, Halep, Hdavendigr, Konya, Mamuratl-aziz, Musul, Sivas ve Suriye vilayetleriyle Canik, el, Kala-i Sultaniye, Karesi, Kayseri, Mara, Mentee, Nide, Teke, Urfa ve Zor mutasarrflarna ekilen telgraf iin bkz. BOA, DH.FR, nr.82/64.
225

224

72

Fakat baz durumlarda muhacirlere yevmiye yerine ekmek ya da hububat verildii anlalmaktadr231. Sevk edilenlerin yiyecek sknts ekmemeleri iin istasyonlarda Ermenilere datlmak zere olabildiince fazla ekmek ve hububatlarn bo teneke, f gibi yerlere doldurularak saklanmtr232. Alman-Osmanl Salk Misyonunda grev yapan Dr. Armin T. Wegner (1886-1978)in ifadelerine gre Trk hkmeti, muhacirlerin yaralarn hafifletmek iin btn gcn kullandn, onlara yiyecekler dattn ifade etmektedir233. Sevk srasnda kafileler nerede yer alyorsa kafilelerin ie ihtiyacn da oradaki yerel yetkililer karlyordu. Fakat savan getirdii olumsuzluklar vilayetlerin baz durumlarda sevk edilenlerin ielerini salamakta zorluk ektiklerini gryoruz. Bitlis, Erzurum ve Van vilayetlerinden gelen muhacirlerin iesini salayacak kadar vilayette hububat bulunmad Mamuratl-aziz vilayetinden Dhiliye Nezaretine bildirilmiti. Bunun zerine 13 Ekim 1915 tarihinde Diyarbakr vilayetine gnderilen telgrafta, bedeli Muhacirn Tahsisatndan verilmek zere Mamuratl-aziz vilayetiyle haberleerek yeterli miktarda buday ve arpann hemen Diyarbakr vilayetine gnderilmesi ve Ermenilerin braktklar hububatlardan da bu hususta yararlanabilecei yer alyordu234. Ayrca kafilelerin ielerinden yerel idarecilerin sorumlu olduu nceden belirtilmiti. Yalnz yerel idareciler muhacirlerin iesini salamada yetersiz kalnca ordu yetkilileri devreye girmitir235.
231 232

BOA, DH.FR, nr.82/122. BOA, DH.FR, nr.55-A/17. 233 Tessa Hofmann, German Eyewitness Reports of the Genocide of the Armenians, 191516, A Crime of Silence The Armenian Genocide, London 1985, s.65-66. 234 BOA, DH.FR, nr.56/379; nr.58/12. 235 Ermenilerin sevk ve iskn yerel idarelerin sorumluluunda olduundan yerel yneticilerin ilerine karlmamas, sadece yardm istenirse askeriyenin yardm edebilecei 19 Austos 1915 tarihli Bakumandanlk Vekletinin Beinci Kolordu Kumandanlna gnderdii telgraftan anlyoruz. Bununla ilgili yazmalar iin bkz. ATASE, BDH, Kls.361, Dos.13301445, Fih.05-08; Kls.361, Dos.1330-1445, Fih.007-01; Kls.361, Dos.1330-1445, Fih 017; Kls.361, Dos.1330-1445, Fih.017-02; Kls.361, Dos.1330-1445, Fih.017-01; 28 Ekim 1915 tarihinde Drdnc Ordu Kumandanlndan Halep Menzil Mfettilii, Drdnc Ordu

73

RESM III. DRDNC ORDUYA AT SEYYAR MUTFAK Yalnz, askeri yetkililer, sava ortamnda kendi askerlerini dahi besleyemezken Ermeni muhacirlerin de iesinin salanmas grevinin kendilerine verilmesinden rahatsz olmasa da ie maddelerinin yetersizliinden yaknmtr. 8 Kasm 1915 tarihinde Dhiliye Nezaretinden Adana, Konya vilayetleriyle Halepte bulunan Muhacirn Mdr kr Beye yollanan telgrafta unlar belirtiliyordu: Pozantdan geen Ermeni muhacirlerin ielerinin

salanmas burada yer alan askeriyece karlanmas ynnde merkezden emir verilmitir. Fakat buradan her gn 4 il 5.000 Ermeni muhacirnin yan sra Ermeni Amele Taburu fertleriyle birlikte harp sahasndan gelip Sivasa, oradan da stanbula gidenler de eklendiinde en az 5.000 kii de bunlar etmektedir. Hlbuki buradaki askeri frnlar 4 ya da en fazla 5.000 kiinin ihtiyacn giderebilmektedir. Yani buradaki ie sadece askeri kesime yetmektedir. Ayrca askeriyenin ekmek yapacak ara ve
Mfettilii, Adana ve Halep skn- Air ve Muhacirn Mdriyetine gnderilen telgrafta, Dhiliye Nezaretince bir karar alnp, tebli edilinceye kadar Pozant-Halep hattndan sevk edilen askerler gibi, yine sevk edilmekte olan Ermenilerin iesinin de ordu tarafndan salanaca belirtiliyordu. Bkz. BOA, DH.FR, nr.57/313; Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918, VIII, Ankara 2008, s.19.

74

gereleri ancak 2.000 kiiliktir. Bunun yannda mevcut frnlar ve bakrdan yaplm ara-gereler Ermeni muhacirlerine yemek piirmede yetersiz kalmaktadr. Pozant Levazm Heyetinin verdii bu bilgiler dorultusunda Harbiye Nezareti, Ermeni muhacirlerinin ielerinin mahall hkmete karlanmasn istiyor Bu nedenle Dhiliye Nezareti, telgraf gnderilen yerlerden muhacirlerin ielerinin salanmas ynnde sratle inceleme yaplmasn ve sonucunun bildirilmesini istiyordu236. 20 Austos 1916 tarihinde Bakumandanlk, Zor blgesinde yer alan Ermenilerin ielerinin askeri cihete karlandndan, bu grevin yerel idarelerce gerekletirilmesi gerektiini yeniden gndeme getirmi ama Dhiliye Nezaretince verilen cevapta, Zor blgesinde ie meselesinin askeriyenin sorumluluunda olduu belirtilmitir237. Osmanl hkmeti sevk edilen Ermenilerin iesini salamaya gayret gsterdii gibi uzun sevk yrylerinde ihtiyalar olan giyeceklerini de temin etmeye almtr. 15 Kasm 1916 tarihinde Dhiliye Nezaretinden orum ve Yozgat mutasarrflklarna gnderilen ifre, plak Ermenilere ar ve pazardan elbise alnmas hususunda idi238. 18 Ocak 1917 tarihinde Dhiliye Nezaretinin, Halep vilayetine gnderdii telgrafta u ifadeler yer alyordu: Muhacir ve mlteciler arasnda giyecei olmayanlara verilmek zere don, gmlek pamuklu hrka yaptrlmak isteniyor. Ancak stanbulda Avrupa mallar pahaldr. Bu nedenle vilayetinizdeki yerli mallardan bez alnmas mmkn mdr?

236 237

BOA, DH.FR, nr.57/351. BCA, TGM, nr.272.0.0.11/8.11.5, Lef 1-2; BOA, DH.EUM.SSM, nr.53/78. 238 Gyn, Ermeni Tehciri, s.300.

75

Renkleri ve cinsleri eitli olabilir. Bunlarn ka kurula ne miktar temin edilebileceini hemen bildiriniz. 20 Ocak 1917 tarihinde Halep vilayeti, aratrlmas iin Muhacirn Mdrlne ayn telgraf gndermitir. 27 Ocak 1917 tarihinde Air ve Muhacirn Mdrvekili, Halep vilayetine aada belirteceimiz cevab yollamtr: Muhacir ve mltecilere verilmek zere yerli mallardan ie yarar olan don, gmlek ve pamuklu hrkalk rnekleri sunulmu ve her birinden ne miktarda bulunduu, fiyatlarnn kaar kuru olduu rnek zerinde ayrca gsterilmitir. Bununla beraber bu fiyat zerinden bir miktar indirim yaplabileceinin de mmkn olduunu bildiririm239. Maalesef elimizde, ne tr rnekler sunulduu, fiyatlarnn kaar kuru olduuna dair belge bulunmamaktadr. Fakat gerek olan bir ey vardr ki o da Osmanl hkmetince yaplan uygulamadr. Osmanl yetkilileri, muhacir Ermenilerin giyecek ihtiyacn geride braktklar mallardan satn alarak karlamaya almtr. Bu dorultuda Ekim 1917de Dhiliye Nezaretinden Adana vilayetine gnderilen ifrede, yoldaki muhacirlerin elbiseye ihtiyalar olduundan Ermenilerin kalan mallarndan yeterli miktarda bez ve basmann satn alnmas iin Muhacirn Tahsisatndan 400 lirann gnderildiibelirtiliyordu240. Ermenilerin sevki srasnda istirahatlar da dzenlenmi ve sevk gzerghlar olan Eskiehir, Ankara ve Konyada kurulmu olan istirahathneler hakknda 26 ubat 1917 tarihinde yapt tefti sonucunda

239 240

Ermeni Faaliyetler, VII, s.151. BOA, DH.FR, nr.80/108.

76

Miralay Hasan Hsn, Harbiye Nezareti Shhiye Dairesine u raporu yazmtr241: Bu istirahathneler her trl fedakrlktan geri

kalmayarak almaktadrlar. Pozant-Ulukla mevkilerinde Eskiehir, Ankara ve Konyada olduu gibi birinci derecede, Ereli, Karahisar- Sahip, Bilecik ve Arifiyede ikinci derecede birer zuaf istirahathnesinin tessi ile bunlardan birinci derecede olanlara bir eczac mlazm ile yeterli sayda shhiyeci ve Hill-i Ahmer memurlar, ikinci derecede olanlara bir shhiye zabiti kumandasnda nsf radde shhiyeci ile Hill-i Ahmer memurlar tayinleri olduunda zayf dm kiilerin istirahatlar salanabilir. 2 Aralk 1917 tarihinde Drdnc Ordu Kumandanlnn Suriye vilayetine gnderdii ifreden, VIII. Kolordu Kumandanl tarafndan Humusta 2.000 kiilik Zuaf Garnizonu kurulaca anlalmaktadr242. Osmanl Hill-i Ahmer Cemiyeti, muhacirlerin salk ihtiyalarnn giderilmesi, yiyecek, giyecek ve barnma skntlarnn hlledilmesine yardmc olmutur. Bu amala yol boyunca arazilerde hastaneler, klinikler am, onlar doyurmak iin aevleri kurmu, barnma sorununu zmek iin yeni evler yapmtr. Bunun yannda, hasta veya yaral olan Osmanl ve dman askerlerine de bakmtr243. am Muhacirn Komisyonu, sorumlu olduu yerlerde yardm amacyla Drl-aceze amtr. Komisyon, Kasm 1917 tarihinde, muhta ve fakirlere scak yemek vermek iin Hill-i Ahmer Cemiyetine aylk ne kadar yardmda bulunulabileceini sormutur. Merkezdeki Hill-i Ahmer Cemiyeti de 25 lira yardm yapabileceini bildirmitir244. Sivasta bulunan muhacirlerin ieleri srf bu ile megul olan
241 242

KA, nr.116/4. ATASE, BDH, Kls.3244, Dos.09, Fih.003. 243 Shaw, Ottoman Empire, 2, s.1023. 244 KA, nr.68/54.

77

Muhacirn Komisyonu tarafndan yaplm, bunun iin yevmiyeler verilerek sefaletlerinin giderilmesi ve zaruretlerinin karlanmasna allmtr. Bunun yan sra burada k iddetle etkisini gsterdiinden plak bir hlde bulunanlara giyecekler de verilmitir. Hatta bu amala amar yaptrmak iin gerekli kumalar tedarik edilmitir245. Hill-i Ahmer Cemiyetinin birok yerde at aevlerin masraflarna hizmet amacyla, Dersaadet Cemiyet-i Hayriye- Nisvniyye 40 Osmanl liras yardm yapmtr246. Hill-i Ahmer Cemiyetine bal aevlerde ne eit yemek veriliyordu? Bu soruya, stanbuldaki Hill-i Ahmere ait aevlerde kan yemekleri rnek olarak aada cevap vereceiz. Yalnz, sava dneminde ve Ermenilerin sevk gzerghlar stanbulun dnda olduu unutulmamaldr. Ama stanbul dndaki ahanelerde verilen yemekler de muhtemelen stanbuldakilerin benzeridir. Buralarda ne tr yemeklerin verildiini belirtmesi asndan bu ahanelerde verilen yemekler nemlidir. Buna gre Hill-i Ahmer Fukara Ahanelerinde Aralk 1917 tarihinde karlan yemek listesi yleydi247:

KA, nr.315/66; Hill-i Ahmer, mltecilerin de sorunlaryla urayordu. Dhiliye Nezaretinden Hill-i Ahmer Cemiyetine gnderilen 16 Eyll 1916 tarihli ifrede Kayserideki mlteciler arasnda pek ok asker ve ehit ailesinin, kszlerin, kimsesiz kadnlarn ve malller bulunduu, bunlara iskn ve yardmlar hususunda yerel idarelerce devaml yardmlarn yapld, ancak mltecilerin saysnn artmas zerine Nezarete, Hill-i Ahmer Cemiyetinin yardm etmesi gerektii belirtilmektedir. Bunun zerine Hill-i Ahmer Hastanesinin yer ald Zincidere kyndeki mevkilere mlteciler yerletirilmi ve bu ailelerin iesi ve tedavileri Hill-i Ahmer Hastanesince karlanmtr. Ayrca mlteciler arasnda grlen plak kadn ve ocuklarn giydirilmesi iin gerekli giyecekler salanamadndan Sivas vilayetiyle Kayseri, Yozgat ve orum mutasarrflklarna yeterli sayda i ve d elbise imaline uygun her cins kuma ve bezin Hill-i Ahmer Cemiyetince gnderilmesi ifade ediliyordu. Bkz. KA, nr.72/161, Lef 1-2. 246 KA, nr.68/29; Yalnz Hill-i Ahmer Cemiyeti, mltecilerin bile ihtiyalarn her zaman karlayamyordu. Mesel 26 Aralk 1916 tarihinde Eskiehirdeki Hill-i Ahmer Cemiyeti yesi smail tarafndan merkeze gnderilen telgrafta, mltecilerin fakir ve zayf denlere gnde birer defa scak yemek verilmesi amacyla belediyece tabhaneler kurulmas ve kurulacak olanlarn masraflarnn Muhacirn Tahsisatyla, Hill-i Ahmer, Mdfaa- Milliye ve Donanma- Osman cemiyetlerince karlanaca dnlm ve bu nedenle merkezden onay istiyordu. Buna karlk 4 Ocak 1917 tarihinde verilen cevabi yazda, cemiyetce karlanmasn kabul etmemitir. nk Hill-i Ahmerin sava alanlarnda gerek vazifeleriyle megul olduundan ve Sivas, Kayseri gibi yerlerde bu anlamda pek ok masraf edildiinden yardmda bulunamayacan belirtmitir. Bkz. KA, nr.157/232; KA, nr.360/441. 247 KA, nr.68/200; ayrca baka bir rnek iin bkz. KA, nr.68/201.

245

78

Ahaneler Gn Topkap skdar orba orba Bamya Fasulye Makarna Fasulye Lapa orba orba orba Balk orba Balk orba orba Balk orba orba orba Balk orba Bamya Eyp Buday orbas Buday orbas Buday orbas Bamya Balk Bamya Buday orbas Buday Lapas orba Bulgur orbas rmik orbas Bamya Buday Lapas Bulgur Lapas Balk Bulgur orbas Bulgur orbas rmik orbas Bulgur Lapas Bulgur orbas Bulgur Lapas rmik orba Kasmpaa orba orba orba Bamya Balk Balk orba orba orba orba orba orba Balk Etli Bulgur orbas Balk orba orba orba orba Balk Bamya Bulgur orbas Fatih orba orba rmik orbas Bamya Balk Balk orba orba orba orba orba orba orba Balk orba orba orba orba orba Balk orba orba Etli Buday orbas rmikli Buday orbas Unlu Buday orbas Bamya Buday orbas Balk rmikli Buday orbas Buday orbas Buday Lapas orba Bulgur orbas Bulgur Lapas rmikli Bulgur orbas Etli Bulgur orbas Bulgur orbas Balk orba orba orba Balk orba rmikli Bulgur orbas

1
2 3 4 5 6 7

Cumartesi Pazar Pazartesi Sal aramba Perembe Cuma Cumartesi Pazar Pazartesi Sal aramba Perembe Cuma Cumartesi Pazar Pazartesi Sal aramba Perembe Cuma Cumartesi

8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22

79

23 24 25 26 27 28 29 30 31

Pazar Pazartesi Sal aramba Perembe Cuma Cumartesi Pazar Pazartesi

Etli Bulgur orbas Bulgur orbas Balk Bulgur orbas Aure rmikli Bulgur orbas Etli Bulgur orbas Bulgur orbas Hamsi Balk

orba orba orba orba orba Aure orba Bamya orba

Bulgur Lapas Bulgur orbas Bulgur orbas rmik orbas Aure Balk Bulgur Lapas rmik orbas Bulgur orbas

Bulgur orbas Bulgur orbas Hamsi Balk Bulgur orbas Aure Bulgur orbas Etli Bulgur orbas Hamsi Balk Bulgur orbas

orba Balk orba orba Aure orba orba orba Balk

TABLO VIII: stanbul Hill-i Ahmer Fukara Ahanelerinde karlan Yemek Listesi (Aralk 1917) Hill-i Ahmere ait ahanelerde 1916 ylnda 16.000 ve 1918de ise 25.000 ile 30.000 arasnda fakire her gn yemek datlmtr. Aralk 1918in sonuna kadar 19.144.000 kap yemek verilmitir. Yerli ve yabanc birok basn-yayn organlarnda hatta harp srasnda nl bir Fransz gazetesinde bile Hill-i Ahmerin bu faaliyetlerinden vgyle sz edilmitir248. Ayrca yemek datmnn yansra yardma muhta olan muhacir ve mltecilere ekmesi iin Hill-i Ahmer Cemiyetince tohumluk da verilmitir249. Drdnc Ordu Kumandan Cemal Paa, sklkla Ermeni sevk gzerghlarn teftie kar, durumu yerinde incelerdi. Kafilelere ekmek datlmas, salk hizmeti sunulmas, iddetli bir ekilde ihtiya duyulan su

Osmanl Hill-i Ahmer Cemiyeti Merkezi Umumi Raporu (1330-1334), stanbul 1335, s.40-41; Ahanelerdeki datm I. Dnya Sava sona erdikten sonra da devam etmitir. Mondros Mtarekesinden sonra taradan gelen Ermeni muhacirlere yardmda bulunmak zere muhtelif heyetlerle, Patrikhane heyetleri taleplerde bulunmulardr. Bunun zerine 28.128 metre Amerikan bezi, 1.360 adet gmlek, 100 battaniye, 500 ift orap ve daha birok shhi malzeme ile erzak iin gerekli porselen gereleri Hill-i Ahmer tarafndan karlanmtr. Bkz. Hill-i Ahmer, s.41-42. 249 KA, nr.72/162. Bylece muhacir ve mltecilerin ie skntlar biraz da olsa giderilmi olacakt. Ayrca tketici olmaktan retici bir duruma geleceklerdi. Bkz. Kaya, Mlteciler, s.31.

248

80

szgelerinin Hill-i Ahmer Cemiyetince temin edilmesi gibi nlemleri aldrrd250. Drdnc Ordu mntkasnda iskn edilecek muhacirlerin yaam koullarnn dzenlenmesi ve iskn iin Hseyin Kzm (Kadri) Bey, eski bir vali ve ordu karargh tabibi Yzba Akif akir (Saka) Beyden oluan bir komisyon kurulmutur. Muhacirler; ordu mntkasndaki ehir, kasaba ve kylerde iskn edilmitir. Ayrca am ehrinde bir koloni oluturulmu ve Ermeniler burada kk ticareti ve zanaat ellerine almlardr251. yle ki Halep stasyonu asker rampasnda bir yer, parmaklkla ayrlm ve buras muhacirlere tahsis edilerek, sz konusu yere Ermenilerden baka kimsenin girmesine izin verilmemitir252. Muhacirlerin birou yetkililere rvet vererek Hama, Humus, am gibi ehirlerde ev kiralam ve buralarda dkkn aarak esnaf veya tccar olmutur. Avusturya-Macaristann am Konsolosu Dr. Karl Ranzi, 24 Eyll 1915 tarihine kadar ama 22.000 Ermeninin geldiini bildirmitir. Ranziye gre muhacirlere ev ve arazi verilecei Trk makamlarnca sylenmiti. Ancak bunlarn bir ksm gereklemiti. Trk muhacirleri iin hazrlanan ev ve topraklar Ermenilere verilmiti. Ermeniler, amda szde gzetim altndaydlar. Birou kaarak yerli Ermenilerin evlerine snmt. Konsolosa gre btn bu gelimelerin sebebi Cemal Paa idi. Cemal Paaya gre, Ermeni sevkiyat devletin ihtiyacndan kaynaklanmtr. Ama onlarn can ve mallarnn korunmas devletin garantisi altndadr ve bunu salamak da bir eref meselesidir253. 28 Kasm 1916 tarihinde am Konsolosu Ranzi, Dileri Bakanlna gnderdii raporda, Ermeni muhacirlerin Suriyenin eitli ehirlerine yerletirildiini, amda byk evler tahsis edildiini, memurlarn Ermenilere
KA, nr.177/39; zdemir, Cemal Paa, s.83. Ali Fuad Erden, Birinci Dnya Savanda Suriye Hatralar, stanbul 2006, s.122. 252 zdemir, Cemal Paa, s.91. 253 Gunter Lewy, The American Massacres in Ottoman Turkey, A Disputed Genocide, Utah 2005, s.218.
251 250

81

iyi davrandn belirtiyordu254. 15 ubat 1916da yine am Konsolosunun Dileri Bakan Buriana yazd raporda, son iki ay ierisinde Suriyeye g ettirilen Ermenilere yaplan muamelede ve Ermenilerin isknnda olumlu gelimeler yaandn, Djolona (Kumetra) getirilen Ermeni aileleriyle hkmetin iyi ilgilendiini ifade ediyordu255. 10 Mart 1916 tarihinde Avusturya-Macaristann olduunu, yeni iskn stanbul yerlerinin Bykelisi Pallavicini, i Dileri Bakanna yollad raporda, sevk edilen Ermenilerin durumunda iyileme yeillendirildiini, imknlarnn oluturulduunu, bunun da Cemal Paann sayesinde gerekletirildiini yazyordu256. Cemal Paa, orduya ait menzil ambarlarndan Ermeni muhacirlere ekmek verilmesini emretmitir. Ayrca btn Ermeni muhacirlerinin Mezopotamyaya gnderilmesi hlinde orada sefalete deceklerinden emin olduundan bunlardan birounu Suriye ve Beyrut vilayetlerinin iine yerletirmitir. Ancak Cemal Paa Ermenileri yerletirmeden nce izin verilmesini srarla stanbula yazm ve bunu baarmtr. Bu sayede 150.000 Ermeni muhacirni vilayetlerde ikamet ettirmitir. Muhacirler ierisindeki yetimlere, dul kadnlara ve erkeklere ne gibi yardmlarda bulunulduunu ifade etmekten ekindiini ve bunlar uzun uzadya anlatsa, insani hislerle yapt yardmlarn manevi kymeti kalmayacan da anlarnda belirtmitir257. Ayrca Cemal Paa 1916 ve 1917 yllarnda blgesinde bulunan Rum
Artem Ohandjanian, Avusturya-Macaristan ve Ermeni Meselesi (1916-1917), No: 1215; HAPA XII 463 No: 32/P, VII A, Viyana 2004; Bu duruma rnek olarak Zorda polis memuru Selim Efendi de verilebilir. Bkz. Hilmar Kaiser, At the Crossroads of Der Zor, Death, Survival and Humanitarian Resistance in Aleppo 1915-1917, Princeton and London 2002, s.40; Halep Amerikan Konsolosu Jackson, Halep Valisi Ali Suat Beyin Ermeniler iin gayretli almalar yaptn, Ermenileri mmkn olduunca tarm alanlarna dattn, onlar iin evler ina ettiini, yiyecek ve elbiseler tedarik ettiini, hasta olanlara baklmas iin hastabakclar saladn belirtmektedir. Bkz. Official Documents, I, s.148. 255 Artem Ohandjanian, Avusturya-Macaristan ve Ermeni Meselesi (1916-1917), No: 1152; HAPA XII 463 No: 4/P, VII A, Viyana 2004. 256 Artem Ohandjanian, Avusturya-Macaristan ve Ermeni Meselesi (1916-1917), No: 1163; HAPA 463 No: 21/P-3, VII A, Viyana 2004. 257 Cemal Paa, Hatralar, s.361-362; Kressenstein, Cemal Paann Ermenileri ilgilendiren konularda ok mteessir olduunu, Halepe gidip onlar iin yaplan ilerle ilgilendiini ve ordu ambarlarndan Ermenilere erzak verilmesini emrettiini ifade ediyordu. Bkz. Kressenstein, Hal Seferi, s.154-155.
254

82

Ortodoks Cemaatinin alk sorununu gidermeleri iin 400.000 frank ve 300.000 kile258 buday ve Ermeni Cemaatine de 80.000 frank ve 100.000 kile buday datmtr. Hatta bu nedenle Ermeni Patrii, Osmanl hkmetine teekkr yazs gndermitir259. Osmanl Devletinin yapm olduu yardmlar, bu sralarda blgede grev yapan misyonerler ve konsolos yetkilileri de kabul etmitir. Konyada Amerikan hastanesi alanlarndan Dr. Dodd, zor koullarda yaam mcadelesi veren 5.000 Ermeniye iki hafta iinde hkmetin iki defa ekmek datm yaptn, ama bu yardmn ancak bir gnlk ihtiyac karlayabildiini belirtmektedir. Wilfred Post da, Konya Erelide asker, zanaatkr vb. sebeplerden sevk edilmeyen 2.000 Ermeniye hkmetin gnde 1 ekmek verdiini yazmaktadr. Pozant ile Tarsus arasndaki vadide rastlad daha perian durumdaki 250 muhacire de hkmetin zaman zaman bir miktar ekmek gnderdiini, fakat bunun dzenli olmadn ifade etmektedir. Yine Hkmet, Zor kampndaki 15.000 kiiye, kii ba gnde 150 gram ekmek ve orba servisi yapmaktayd260. Konyadaki muhacirlere de hkmetin haftada bir kez ekmek datm yapt, Elbistandaki sevkte hkmetin gnde iki kk somun, Antepteki kafileye de arasra ekmek verdii fakat bu politikann uzun srmedii, bazen de kent ahalisinin ekmek datmna izin verildii ama bunun nadiren gerekletii eklindeydi261. Mersin Amerikan Konsolosu Nathann 11 Temmuz 1915 tarihli raporunda, muhacirlerin iki aydr yollarda olduunu, elbise deitirme, ykanma, barnma ve doru drst karn doyurma anslarnn olmadn, hkmetin burada onlara ok kstl miktarda tayn dattn ve getirilen yiyeceklere de insanlarn saldrdn ifade ediyordu262. Vacuum Oil Company of Newyorkun bir iisi olarak Halep Amerikan Konsolosu

258 259

Bir kile buday ortalama 28 kgdir. ATASE, BDH, Kls.533, Dos.2084, Fih.001-03; Cemal Paa, Hatralar, s.313-314. 260 iek, Zorunlu G, s.274-275. 261 Lewy, Disputed Genocide, s.213; Bryce-Toynbee, Muamele, II, s.182,253-254,331. 262 Bryce-Toynbee, Muamele, I, s.488.

83

Jacksonn verdii talimatlar yerine getirmekle grevli Auguste Bernau tarafndan hazrlanan 10 Eyll 1916 tarihli raporda, Rakkadaki Ermeniler dier blgelerdeki Ermenilere gre daha ansllar. Burada un, devlet grevlileri tarafndan dzensiz olarak datlmaktadr. Her gn ocuklar ya da kadnlar frnlarn nnde biraz un iin dilenmektedir. Burann yerlilerinden demektedir. ubat 1917 tarihli bir baka raporunda Bernau tekrar Rakkadaki kamp ziyaret ederek, muhacirlere yardm datt gibi hkmetin muhacirlere yapt gda yardmnn hemen hemen durduunu ifade etmektedir264. Verilen rneklerden de anlalaca zere, Osmanl hkmetinin sevk ettii Ermenilerin yiyecek, giyecek ve barnma ihtiyalarn gidermek iin yapm olduu almalar, o srada eitli nedenlerle oralarda bulunan yabanclar tarafndan kabul edilmektedir. ikyet unsuru, yaplan yardmlarn srekli olmay, dzensizlii ve yetersizlii zerinedir. Bu durum Osmanl Devletinin iinde bulunduu durumla yakndan alakalyd. Aslnda savan ilerleyen bu safhasnda (1915-1916 yllar) Osmanl maliyesinin alt-st olduu, bor bulamaz hle geldii, retimin yar yarya dt ve byk bir sknt ektii bir gerektir. Nitekim 1914 ylnda buday mahsl 224.8 kile iken 1915te 155 kileye dmtr. Dolaysyla sava sebebiyle lkede bir nceki yla gre buday retimi %30 azalmtr. Suriyede ise bir nceki yla nazaran %50nin zerinde bir azalma olmutur. Yani 557 bin tondan 257 bin tona dmtr265. Osmanl askerinin gnlk yiyecek miktar savan balangcnda, 900 gr. ekmek, 600 gr. biskvi, 200 gr. et, 150 gr. bulgur, 20 gr. tereya ve 20 gr. tuzdu. Fakat sava ilerledike bu miktarn azald grlmektedir. rnein;
263 264

yzlercesi,

sokaklarda

onlara

yardm

etmektedir263

Official Documents, I, s.133. Lewy, Disputed Genocide, s.215. 265 Eldem, Ekonomi, s.37; Halaolu, Ermeni ddialar, s.84.

84

1916 ylnda anakkalede 900 gr., 1918 ylnda Filistin nlerinde 350-600 gr., amda 500-600 ve Hayfada da 300 gr. idi. Buday ne zaman, nerede ve ne kadar bol olursa ekmein miktar ona gre belirleniyordu. Askerler ekmeklerini genellikle sabah ve akam olmak zere iki kere alyorlard. Ekmein yannda un orbas ve bulgur veriliyordu266. Gnmzdeki Ermeni tarihilerden ya da yabanc grevlilerden bazlar bu dnemdeki olaylar farkl yorumlayp, Ermenileri yok etme yntemi olarak alglamaktadrlar. rnein; Dadrian eserinde, Otoritelerin llerde kurduklar bir dizi konaklama merkezinde, sa kurtulanlar farkl yntemlerle dzenli bir biimde lme gnderdiini yazmtr. Bernau, Halep Amerikan Konsolosluu tarafndan, bu konaklama merkezlerini aratrp, gzlemledii koullarla ilgili raporlar sunmakla grevlendirildiini belirtip, konaklama merkezleriyle alakal Kamp demeye bin ahit ister, buradaki koullar ok berbat szlerini sarfetmektedir267. Hlbuki Amerikan raporlarndan ve baka kaynaklardan bu zamanlarda Osmanl askerlerinin veya tebaasnn hangi koullarda olduunu anlayabiliyoruz. 23 Mart 1916 tarihinde Kzlha rgt268 adna Amerikan Maslahatgzrnn, ABD Dileri Bakanna yollad telgrafta, Osmanl Devletinin durumuyla ilgili unlardan bahsediyordu269: Memleketin her tarafnda byk skntlar var. stanbul, Marmara kylar, Edirne, Bursa ve zmirde Ermeni muhacirler
Zrcher, Death and Desertion, s.248-249. N. Vahakn Dadrian, Ermeni Soykrm Tarihi, Balkanlardan Anadolu ve Kafkasyaya Etnik atma, ev. Ali akrolu, stanbul 2008, s.359-360. 268 Amerikan Kzlha stanbuldaki faaliyetlerine 1 Nisan 1911 tarihinde balamtr. 15 Austos 1916 tarihi itibariyle stanbuldaki Kzlha yetkilileri unlardan oluuyordu: Bakan Abram I Elkus, ABDnin stanbul Bykelisi; Bakan Yardmcs Mary Mills Patrick; Ph. D. LL. D, stanbul Koleji Bakan; Muhasebe ilerine bakan W. W. Peet ayn zamanda Amerikan Yardm Komitesinin stanbuldaki muhasebecisidir. Sekreter G. Rev. Revndal, ABDnin stanbul Bakonsolosudur. Bunlarn yan sra Mrs. Marden, Oscar Gunkel Newyork Standart Petrol irketinin Levant Genel Mdrdr, Dr. Gates ve Dr. Bowendur. Bkz. RG 200 National Archives Gift Collection Records of the American National Red Cross 1881-1916, 783 Hawaiian Chapter 805, Missisipi River Flood, 1882, Box No. 50. 269 kr Server Aya, Soykrm Tacirleri ve Gerekler, Trk Aleyhtar ve Tarafsz Yabanc Belgelerle Ermeni Diasporas Yalanlarnn Yz, stanbul 2009, s.127.
267 266

85

hari 500.000 kii ekmek yardmna muhta. Her gn yzlercesi alktan lmekte. Yardm umudu yok. eker ve petrol ktlk fiyatlarnda, tifs yaylmakta, yksek sayda insan kayplar var. Yiyecek meselesi ok gemeden daha da ktleti. Urfal bir Ermeni papazn belirttiklerine gre, 1916 ylndan savan bittii 1918 ylna kadar Urfada ok kii ktlktan lmt. Bir Alman subaynn Kasm 1916da ald notlara gre, askere verilmesi gereken kumanyann ancak te biri verildiini, bir Alman subay da ubat 1917de askerin ekmek olmadndan ot yemeye baladn ifade ediyordu270. Dolaysyla Osmanl hkmeti elinden geldiince Ermenilerin

durumlarn iyiletirmeye almtr. Maalesef bunu mkemmel bir ekilde yapamamtr. Ama bu durumda sknt yaayanlar sadece sevk edilen Ermeniler deildir. yle ki cephede savaan askerlerin ihtiyalar bile tam salanamamtr. Ayrca hkmet, Ermenilerin sevkiyle urarken dier bir yandan da ayn tarihlerde Rusyadan, Kafkaslardan ve Van ile Erzurum evresinden a ve perian bir ekilde gden mltecilerin yerletirilmeleri ve ielerinin teminiyle uramak durumunda kalmtr. Bu mltecilerin ounu kadn, ihtiyar ve ocuklar oluturuyordu271. Buna ramen Ermenilerin yolculuk srasnda ihtiyalarn karlamak amacyla Birecik, Cizre, Diyarbakr, Halep, Konya gibi yerlerde kamplar oluturmu, Harput, Merzifon, Sivas gibi yerlerde de ara dinlenme istasyonlar kurmutur. Buralarda frnlar, aevleri amtr. Kamplarda hayat kolaylatrmak iin adr kentler kurulmas, zanaat faaliyetlerinin balamas iin tezghlar yaplmas, kamp yerlerinin verimli ve sulak yerlerden seilmesi gibi pek ok

Aya, Soykrm Tacirleri, s.125-126. Halaolu, Armenians, s.99; Kaya, Mlteciler, s.24. 5 Haziran 1916 tarihinde bir mlteci grubu tarafndan Muhacirn Komisyonuna verilen ifadede alk u ekilde tarif ediliyordu: Hadim kyne yerletirilmi olan toplam 35 kiilik nfusumuzla ancak dilenerek idare etmekteyiz. nancmza gre gnah olan dilencilik bizi ancak alktan lmekten kurtaryor Bkz. Tuncay n, Unutulmu Bir G Trajedisi Vilayt- arkiyye Mltecileri (1915-1923), Ankara 2004, s.49.
271

270

86

tedbir almtr272. Hkmet, Mslman mltecilerin yerletirilmesi srasnda ortaya kan zorluklar karsnda kendilerine bedava ev, tarla, yiyecek ve giyecek yardmlarnn yan sra fert bana yevmiye verilmesinde yanl tutum takndndan dolay eletirilmektedir273. Fakat belirtildii zere ayn yardmlar Ermenilere yapld gibi Ermenilerin yaad skntlar Mslman mlteciler de yaamtr. 1.2.3.2. Dul Kadnlar ve Yetim ocuklara Ynelik Uygulamalar Sevk ve iskn srasnda Osmanl Devletini ilgilendiren en nemli sorunlardan biri de dul kadnlar ve yetim ocuklar olmutur. Devlet, onlarla ayrca ilgilenmitir Sevk edilen Ermeni muhacirleri arasnda dul kadnlar ve yetim ocuklarn k bastrdndan sevkleri uygun grlmemitir274. Bunlarn her trl ihtiyalar Muhacirn Tahsisatndan karlanmtr275. Sevk veya iskn srasnda yetim kalan ocuklara Osmanl Devleti kaytsz kalmam, onlar mevcut yetimhanelere yerletirmitir. Yetimhanelerin yetersiz kalmas zerine yenilerini amtr276. Yetimhanelere ilk bata 10 yandan kk ocuklar kabul edilmitir277. Daha sonra ya snr 12ye karlmtr278. Ermeni muhacirlerin yldklar Osmanl Devletinin gneyinde, ocuklar korumak iin faaliyetler daha da hzlanmtr. Urfa ve evresinde Ermeni muhacirleriyle ilgilenen kr Beyin faaliyetleri sonucu Urfada yetim Ermeni ocuklar iin bir yetimhane ald. Bakc ve mrebbiye olarak baz Ermeni kadnlar grevlendirildi. Ayn dnemde komu illerde de benzer
Kemal iek, Trk-Ermeni likileri ve Tehcir, Ermeni Soykrm ddialar, Yanl Hesap Talatdan ve Tehcirden Dnnce, Der. Mustafa alk, Ankara 2006, s.160-161. 273 Akam, Ermeni Meselesi, s.320. 274 BOA, DH.FR, nr.58/124; brahim Ethem Atnur, Trkiyede Ermeni Kadnlar ve ocuklar Meselesi (1915-1923), Ankara 2005, s.52. 275 BOA, DH.FR, nr.69/245; Sevk ve skn , s.377. 276 BOA, DH.FR, nr.54/150; nr.69/220; nr.77/5; BCA, TGM, nr.272.0.0.14/73.4.5; Sevk ve skn, s.175; Ermeniler, s.50; Atnur, Ermeni Kadnlar, s.52; zdemir, Cemal Paa, s.184. 277 BOA, DH.FR, nr.54/150; Atnur, Ermeni Kadnlar, s.52. 278 BOA, DH.FR, nr.64/162; Atnur, Ermeni Kadnlar, s.67.
272

87

almalar yrtld. Mamuratl-azizde valinin abalar sonucu 700 Ermeni ocuk iin bir yetimhane oluturuldu, her on ve on be ocuk iin bir Ermeni hemire tahsis edildi. ocuklarn yiyecek ve giyecek durumlar iyiydi. Vali bununla vnyordu. Fakat mevcut yetimhaneler yetersizdi. Dolaysyla yeni yetimhaneler kuruldu. Nitekim Diyarbakrda 1.000 kiilik yeni bir yetimhane almas kararlatrld. Bunun iin gerekli tahsisat hazr edildi ve Ocak 1916da hizmete ald. 16 ubat 1916 tarihinde Bitlis yetimhanesindeki ocuklar Diyarbakra nakledilmi, 19 Austosta yine Bitlisten 80 kadar yetim ve kadnn Diyarbakr yetimhanesine sevki emredilmiti279. Bu sralarda sadece bu blgelerde yetimhaneler almyordu. 19 Temmuz 1916da Meskenede 260 kiilik bir yetimhane daha almt280. Kiliste 400den fazla yetim barnyordu281. 3 Nisan 1918 tarihinde, Kilis yetimhanesinin ie ihtiyacnn karlanamamas nedeniyle tahliye edilmesi dnld srada yetimhanenin ie ihtiyac Halep Menzil Mfettiliince salanmtr282. Yetimhanelerin ya da kszhanelerde283 kalan Ermeni ocuklara yevmiye veriliyordu. 19 Mays 1917de Nezaretten, Kastamonu vilayetine ekilen telgrafta, ksz Ermeni ocuklarnn yevmiyeleriyle ieleri salanamyorsa yevmiyelerinin 6 kurua karlabilecei ve yevmiyelerinin Harbiye Tahsisatndan karlanaca vurgulanyordu284. ksz Ermeni ocuklarna verilen yevmiye nceden de ifade edildii gibi sembolik bir rakam olmayp, sava zaman olmasyla ykselen ii yevmiyelerinden dahi

Atnur, Ermeni Kadnlar, s.55. Ermeni Faaliyetleri, VII, s.145. 281 Official Documents, I, s. 153. 282 Kilis yetimhanesine aylk 348 kilo kuru sebze, 93 kilo ekmek, 93 kilo tuz, 28 kilo sabun, 348 kilo zm ve 15 kilo zeytinya veriliyordu. Bkz. Ermeni Faaliyetleri, VII, s.162. 283 Babasz kalan ocuklara yetim, annesiz olanlara ksz denilmesine ramen, Osmanl Devletinde birka tane kszhanenin varlna ahit olunmaktadr. Genelde kimsesiz ocuklarn barndrld merkezler yetimhanelerdir. Yani yetimhanelerde yalnzca babasz ocuklar deil btn kimsesizler kalmaktadr. Ayrca bu sralarda grev yapan misyonerlere ait kszhaneler de vard. Mesel Sivasta svirelilerin ynetiminde bir kszhane mevcuttu. Bu bilgiler iin bkz. BOA, DH.FR, nr.55/42; Atnur, Ermeni Kadnlar, s.53 dipnot 17, s.101,107. 284 BOA, DH.FR, nr.76/206.
280

279

88

yksekti.

Bu

bakmdan

yaplan

yardm

dikkat

ekicidir.

Ayrca

yetimhanelerin masraflarn karlamas iin merkez tarafndan 26 Nisan 1917 tarihinde Konyaya Muhacirn Tahsisatndan 200.000 kuru285, 30 Nisanda ise Drdnc Ordu Kumandanlna 10.000 lira gnderilmitir286. 22 Mays 1917 tarihinde Marif Nezaretinden Dhiliye Nezaretine gnderilen ifrede, Diyarbakr vilayetindeki 100 kiilik yetimhaneye muhacir yetimleri gnderilecei, bunun iin de ocuklarn her biri iin giyecek masraf 600 kuru, yiyecek masraf olarak 1.800 kuru ve toplam 2.400 kurua ihtiya bulunduu ve yllk 240.000 kurutan fazla bir harcama olacandan parann Muhacirn Tahsisatndan karlanmas isteniyordu287. Buna karlk 23 Haziran 1917 tarihinde Dhiliye Nezaretinden gelen cevapta, muhtelif yetimhanelere yerletirilen ocuklarn masraflar iin herbirine bir defaya mahsus olmak zere verilen onar lirann buraya da verilmesi kararlatrld bildirilmitir288. Nezaret, Ermeni yetim ocuklarnn ielerinin salanmas iin vilayet veya mutasarrflklar srekli uyaryor. Eer ocuklarn ihtiyalarn salayacak tahsisat yoksa haber verilmesini istemi ve ona gre gndereceini belirtmitir289. Mamuratl-aziz Mntka Mfettiliine bal hastanelerde bulunan kayt d elbiseler ile eyalar, vilayet merkezinde saylar 1.100 bulan mlteci yetimler ile Malatya Drl-eytmnda bulunan muhacir ocuklara ihtiya nispetinde verilmitir. Bunun yannda Malatyadaki Drl-eytma yirmier yatak, yastk ve yorgan yardmnda bulunulmutur. Bu nedenle Malatya Drl-eytm Mdrvekili Muavini Ahmet Servet, kinci Mntka Mfettiliine teekkr yazs gndermitir290. Yine bu zamanlarda skn-

285 286

BCA, TGM, nr.272.0.0.74/64.12.7. BOA, DH.FR, nr.75/271. 287 BCA, TGM, nr.272.0.0.74/65.16.7, Lef 1. 288 BCA, TGM, nr.272.0.0.74/65.16.7, Lef 2. 289 BOA, DH.FR, nr.66/229. 290 ATASE, BDH, Kls.2459, Dos.269. Fih.003-05.

89

Air ve Muhacirn Mdriyetinin Diyarbakr ubesi tarafndan Diyarbakr vilayetine gnderilen telgrafta unlar belirtilmektedir291: 1. Mevcut muhacir ve mlteci messeselerinde sonradan kurulan veya alan 39 yatakl kszler hastanesi ile 100 yatakl hastanenin ordunun idare ve himayesine braklmas elzemdir ve buralarn masraflar Muhacirn Tahsisatndan deil, Ordu Sandndan denecektir. 2. kszler misafirhanelerindeki 600 kadar ksz ocuk, ounlukla ve sadece un orbasyla beslenmektedir. Buralara mmkn olduunca eitli erzak ve levazmat orduca salanmaldr. 3. Sevkiyatn durdurulmasyla, sevk istasyonu civarnda grlerek toplatlan ve menzilce ieleri salanan 505 ksz ocuun sevklerine kadar yemeklik ve dier ihtiyalar orduca karlanacaktr. Buna karlk Diyarbakr Valivekili Bedreddin de, Tabi ki devlet bunlarn bir an evvel yerletirilmelerinin ve ielerinin salanmas gerektiinin farkndadr. Ne yazk ki harb dolaysyla, istenilenleri tamamyla gerekletirmek zordur292 demesine ramen elinden geldiince yardmlarda bulunacan belirtmitir. Osmanl hkmeti, muhacir ve mlteci ayrm yapmakszn dul kadn ve yetimlerin saysn ara ara renmeye almtr. Bu bilgileri alan devletin amac muhacir ve mltecilerin durumlar hakknda bilgi sahibi olmak ve ona gre yardmlarda bulunmaktr. Ayrca bu bilgiler yetkililere, imdiye kadar yaplan yardmlarn ne derece ie yaradn grme frsat verecektir. 27 Aralk 1915 tarihli telgrafta, velisiz kalan Ermeni ocuklarnn talim ve terbiyeleri asndan ne kadar yardm yapld ve yaplan yardm miktarnn

291 292

ATASE, BDH, Kls.2459, Dos.269, Fih.003-05a. ATASE, BDH, Kls.2459, Dos.269, Fih.003-06.

90

ne olduu vilayet ve mutasarflklara soruluyordu293. 29 Kasm 1916 tarihinde Dhiliye Nezaretinin vilayet ve mutasarrflklara gnderdii ifrede, Muhacir ve mlteci ailelerde ne kadar yetim bulunmaktadr? Bunlardan ka tanesi erkek ve kzdr? Ayrca dul kadnlarn says incelenerek hemen yollanmaldr. deniliyordu294. 25 Temmuz 1917 tarihli telgrafta ise vilayet ve mutasarrflklardan
295

aada

belitilen

sorularn

cevaplandrlmas

isteniyordu : 1. Vilayet/liva dhilinde ka nfus muhacir ve mlteci Rum ile Ermeni yetim ocuklar vardr. Bunlardan ka tanesi kz veya erkek, Mslman m ya da Gayrimslim mi olduklarnn belirtilmesi, 2. Bu yetimlerin ka tanesi yetimhanelere yerletirilmi ya da yerletirilmemitir. aeleri nasl salanmaktadr? Yetimhanelerin artan yetim ocuklar karsnda yetersiz kalmas zerine devlet yetkilileri, onlarn bakm ve eitimleri iin Ermeni ve yabanc bulunmayan ileri gelenlere vermitir. Yine kalan yetimleri bu sefer durumlar olmayan ailelere datmtr. Ayrca bu ailelere yetimlerin ihtiyalarn salamas iin Muhacirn Tahsisatndan karlanmak zere fert bana aylk 30 kuru balamtr296.

BOA, DH.FR, nr.59/111; nr.64/162; Atnur, Ermeni Kadnlar, s.66-67. Adana, Ankara, Aydn, Badat, Beyrut, Bitlis, Diyarbakr, Edirne, Erzurum, Halep, Hicaz, Hdavendigr, Kastamonu, Konya, Mamuratl-aziz, Musul, Sivas, Suriye, Trabzon ve Van vilayetleriyle Bolu, Canik, Cebel-i Lbnan, atalca, Eskiehir, el, zmit, Kala-i Sultaniye, Karahisar- Sahip, Karesi, Kayseri, Ktahya, Mentee, Nide, Teke, Urfa ve Zor mutasarrflklarna ekilen telgraf iin bkz. BOA, DH.FR, nr.70/138; Atnur, Ermeni Kadnlar, s.72. 295 BOA, DH.FR, nr.78/204; Atnur, Ermeni Kadnlar, s.58. 296 Adana, Bitlis, Diyarbakr, Edirne, Erzurum, Hdavendigr, Musul, Sivas, Trabzon ve Van vilayetleriyle Canik, zmit, Kayseri, Mara, Urfa ve Zor mutasarrflklarna ekilen ifre iin bkz. BOA, DH.FR, nr.54/411; Cemal Paa, mevcut yetimhanelerin ihtiyac karlayamamas zerine Ermeni ocuklarn Trk yetimhanelerine yerletirmi, kanuni engelleri amak iin bu ocuklara Trk ve Mslman isimleri vermek zorunda kalmtr. Bu bilgi iin bkz. Halide Edip Advar, Memoirs of Halide Edip, London 1926, s.428-429.
294

293

91

Cemal Paann en nemli sorunlarndan birisi de kendi sorumlu olduu yerlerdeki asker ve muhacirlerin ie sorunudur. Ayrca bakma daha fazla ihtiya duyan Ermeni yetimlerinin, blgedeki muhafazas da zordu. Bu yzden kimsesiz kalm ocuklarn kuzeye, lke ilerine doru sevk edilmesi ve muhafazalarnn salanmas gerekiyordu. Bu arada Halep vilayetinin Ermeni yetimlerini stanbula gndermek istei, yeterli barnma imkn olmadndan Talat Bey tarafndan uygun bulunmad. Talat Beyin 15 ubat 1916 tarihli telgraf ile Ermeni yetimlerinin terbiye ve tahsillerinin Sivas vilayetine yazldn, masrafn Muhacirn Tahsisatndan karlanmak zere ocuklarn sratle Sivasa nakledilmesini Halep vilayetine iletti. Ayn gn Talat imzas ile Sivasa gerekli emir verildi297. Halepteki skklk devam ediyor olmal ki buradaki yetimlerin eitli yerlere nakli yeniden gndeme gelmitir. 11 Aralk 1916 tarihinde Dhiliye Nezaretinden Marif Nezaretine yollanan tezkirede, Halep yetimhanesinde bulunan saylar 1.500 geen yetim ocuklarn orada Ermenilerin himayesi altnda bulunmas sakncaldr. Bunlarn toplu olarak baka yerlere sevkleri ve iskn yeri olmamasndan dolay uygun deildir. Bu nedenle ocuklar ayr ayr olacak ekilde vilayetteki yetimhane ubelerine datlmaldr. Buna olanaklarnn olup olmadn Marif Nezaretine bildirilmelidir. ifadeleri geiyordu298. Dolaysyla iki gn sonra 13 Aralk 1916 tarihinde Marif Nezareti de ayn yazy Halep Marif Mdrlne gndermitir299. Mdrlk cevabi ifresinde, Halepte yetimhane mevcuttur. Birincisinin drt ubesinde 666 erkek ve 188 kz; ikincisinde 246 erkek ve 180 kz; ncsnde 90 erkek ve 116 kz vardr. Birincisinde, aylk 800 lira masraf olmaktadr ve Alman misyonerlerinden Beatrice Rohner, ikincisi Madmazel Altunyann aylk 250 lira yardmyla Protestan rahiplerinden Harun Seraciyan, ncs de
297 298

BOA, DH.FR, nr.61/20; Atnur, Ermeni Kadnlar, s.55-56. BOA, MF.MKT., nr.1221/81, Lef 1. 299 BOA, MF.MKT., nr.1221/81, Lef 2.

92

Ermeni

murahhassasnn

nezaretiyle

Grcyan

tarafndan

idare

edilmektedir. bilgisini vermekteydi300. Genel bilgi verildikten sonra yetimlerin datlmas iin uygun yetimhanelerin aranmasna sra gelmiti. Bu amala Marif Nezareti, Drleytm Mdriyetine 21 Aralk 1916 tarihinde bir yaz gndermitir. Yazsnda, Halepte belirtilen zel yetimhane ve yetim says verilerek, bunlarn hkmete bal yetimhanelere nakil ve datm gerektiinden ne kadarnn stanbuldaki yetimhane ubelerine gnderilebileceini belirtmesi istenmekteydi. Ayrca Mara Marif darehanesine de oradaki yetimhaneye ocuklarn yerletirilmesinin mmkn olup olmad sorulmutur301. Buna gre stanbul ve Adapazarndaki yetimhane ubelerine u ekilde datm n grlmtr302:
ube Yukar Sanayi ubesi Byk Dere ubesi Yedikule ubesi Ya +13 +13 +13 Say 50 12 8 70 2,3,7,ye kadar ana ksm Bahecik ube 7-12 aras +13 Adapazar ubesi Toplam 30 100 150 280 700

TABLO IX: Halepteki Yetimlerin Gnderilerilecei Yetimhane ubeleri (21 Aralk 1916) Ayrca yetimler; ilte, yorgan ve yastklaryla gelmeleri durumunda datlacakt.
300 301

BOA, MF.MKT., nr.1221/81, Lef 3. BOA, MF.MKT., nr.1221/81, Lef 4. 302 BOA, MF.MKT., nr.1221/81, Lef 5.

93

25 Aralk 1916 tarihinde Marif Nezaretinden Dhiliye Nezaretine gnderilen tezkirede yetimlerin says biraz deimiti. Halepteki yetimhanede toplam 1.200 erkek ve 484 kz renci vard. Bunlarn mevcut yetimhanelere datlmalar iin giriimlerde bulunulmutu. 12-17 ya aras 70 erkek yetim Sanayi, Bykdere ve Yedikule ubelerine, ayn yalarda 150 erkek iin Adapazarndaki ttihad ve Terakki ubelerine; iki yan bitirmi olanlardan yedi yana kadar olan 30 erkek ve kz iin ana ksmna; 7 ve 12 ya arasndaki 100 erkek Bahecik ubesine gnderilecekti. Yalnz ilte, yorgan ve yastklar verilmek artyla says geen kadar erkek ve kz yetimin Bahecik, Adapazar, zmit ve stanbula gnderilecei ifade ediliyordu303. Yani son belirtilenlere gre tablo u ekilde oluuyordu:
ube Sanayi Bykdere ve Yedikule ubesi Adapazar ttihad ve Terakki ubesi Ana Ksm Bahecik ubesi Toplam Cinsi Erkek Erkek Erkek ve Kz Erkek Ya 1217 1217 2-7 7-12 Say 70 150 30 100 300

TABLO X: Halepteki Yetimlerin Gnderilerilecei Yetimhane ubeleri (25 Aralk 1916) Fakat 4 Ocak 1917 tarihinde Dhiliye Nezaretinden Marif Nezaretine gnderilen tezkirede, Halepteki yetimhanede bulunan Ermeni ocuklarnn stanbul yetimhanelerine datmndan vazgeilmitir. Bunun yannda zmit ve Adapazar yetimhanelerine datlacak ocuklar iin gerekli olan ilte, yastk ve yorgan masraflarnn Muhacirn Tahsisatndan salanaca belirtiliyordu304.

BOA, MF.MKT., nr.1221/81, Lef 6. BOA, MF.MKT., nr.1221/81, Lef 7. nceden de ifade edildii zere stanbulda barnma sorunu ortaya km olmal ki yetimlerin stanbula gnderilmesinden tekrar vazgeilmitir.
304

303

94

8 Ocak 1917 tarihinde Marif Nezaretinden Dhiliye Nezaretine bir tezkire yollanmtr. Konya yetimhanesinde 50 kiilik bir yer olduundan Halep yetimhanesindeki 7-17 arasndaki erkek ocuklarnn 50 tanesinin buraya yerletirilecei dnlmtr. Ayrca Konyadaki dier yetimhanelere ocuk gndermek istenilmise de yer olmadndan kabul edilmemitir. Fakat Konya Marif Mdriyetinin bildirdiine gre, yetimhanenin igal ederek kulland iki hne ile sonradan ilave edilecek dier hnede baz tadilatlarn yaplmasyla bu hnenin istimlk edilmesi ya da dorudan doruya yetimhaneye verilmesiyle ve Franszlardan kalm, hastane olarak kullanlan ehit Muhtar Bey Kz Okulu binasnn boaltlmasyla, kontenjan dnda 300 yetim daha alnabilecei belirtilmitir. Ayrca ehit Muhtar Bey Kz Okulu binasnn kz yetimhanesine dntrlmesiyle burasnn kzlara ayrlabilecei, bylece Halepteki yetimhanelerden 200 yetim kzn buraya gelebilecei ifade edilmitir. Bunun yannda Konya Marif Mdriyetinin istedii tahsisat da gnderilmitir. Yalnz ehit Muhtar Bey Okulu binasnn tahliyesi iin Marif Nezareti ile Harbiye Nezareti arasnda yaplan yazmalardan Marif Nezaretinin istei dorultusunda olumlu bir sonu kmamtr. nk Harbiye Nezareti, hastanenin gerekliliinden bahsetmitir305. Bu nedenle Marif Nezareti, Dhiliye Nezaretinden hnenin yetimhaneye balanmas iin yetimhane adna ruhsat kaydnn yaplmasn ve ehit Muhtar Bey Kz Okulu binasnn da boaltlmas iin giriimlerde bulunmasn istemitir306. Yine Marif Nezaretinin, 9 Ocak 1917 tarihli tezkiresinde,

stanbuldaki Sanayi, Yedikule ve Bykdere ubelerine nakli uygun bulunmayan 70 yetim ocuun dier yetimhanelere sevk edilecei ve zmit ile Adapazarndaki yetimhanelere nakledilecek 280 ocuun ihtiyalar iin

BOA, MF.MKT., nr.1221/81, Lef 9. BOA, MF.MKT., nr.1221/81, Lef 8; Dhiliye Nezaretinin Marif Nezaretine gnderdii 24 ubat 1917 tarihli tezkiresinde, Konya vilayeti dhilindeki yetimhaneye verilmek zere Halepten gnderilen yetim ocuklarn giyecek ve dier ihtiyalarnn karlanmas iin kii bana verilecek onar lirann yerine 200.000 kuruluk havale yollanaca ifade ediliyordu. Bkz. BOA, MF.MKT., nr.1221/81, Lef 17-18.
306

305

95

kii ba onar liradan toplam 2.800 lira Drl-eytm Mdriyet-i Ummiyesi adna yolland ifade ediliyordu307. 14 Ocak 1917 tarihinde yazlan baka bir tezkirede, Halepten gelecek 280 yetimin Adapazar, Bahecik; 50 yetimin de Konyadaki yetimhaneye gnderilecei yeniden belirtilmiti. Bunun yannda Karesi livas dhilinde bir yetimhanenin almas dnlm, hatta 150 yetime bakacak bir bina bulunmu ise de ara-gere noksanlndan ocuklarn buraya yerletirilmesi mmkn olmamtr. Bu nedenle yetimhanenin almas iin ayrca bir tahsisata ihtiya duyulmutur. Dolaysyla Halepten Karesiye gelecek 100 yetim iin her biri adna verilen onar liradan toplam 1.000 lira verilirse, Karesideki yetimhane, eksiklikleri giderilerek, alabilirdi308. 31 Ocak 1917 tarihinde Dhiliye Nezaretinden Marif Nezaretine gnderilen tezkirede unlar belirtiliyordu309: Adapazar, masraflarn ve Karesi, Konya ve zmitin iin Bahecik Muhacirn

ubelerindeki yetimhaneye kayt ve kabul edilecek yetimlerin ihtiyalarn karlamak

Tahsisatndan her bir yetim ocuk iin onar lira verilmesi uygun bulunmutur. Ayrca Halepten gnderilen yetimler vard takdirde akta ve sefil bir halde bulunacandan yetimhanenin ihtiyalarnn bir an evvel karlanmas ve gelecek yetimlerin tamamen kabul dorultusunda Bahecik Drl-eytm Mdriyetine emr- kti verilmelidir. u gnlerde Halepten yetimlerin sevkiyatna balandndan, gelmelerine bir gn kala
307 308

BOA, MF.MKT., nr.1221/81, Lef 10. BOA, MF.MKT., nr.1221/81, Lef 11. 309 BOA, MF.MKT., nr.1221/81, Lef 12; Ayrca Dhiliye Nezareti 31 Ocak 1917 tarihli tezkiresine ek olarak 7 ubat 1917de Marif Nezaretine unu bildiriyordu: 100 erkek ve 50si kz olmak zere 150 kiilik Karesi yetimhanesinin almas iin gerekli olan 1.500 liralk tahsisatn gnderilmediinden yetimhanenin alamad Karesi mutasarrflndan bildirilmitir. Dhiliye Nezareti de yetimler iin gerekli olan parann Muhacirn Tahsisatndan gnderileceinden sevk edilmeyi bekleyen yetimlerin akta kalmamas iin yetimhanenin biran evvel almasn istemitir. Bkz. BOA, MF.MKT., nr.1221/81, Lef 14.

96

seflet ve perian olmamalar iin ad geen yetimhanelerin almas ve yetimlerin kabul 5 ubat 1917 tarihinde Marif Nezaretinin cevabnda, Halepten yetimhanelere gnderilen ocuklar iin kararlatrlan kii bana verilecek onar lirann Nezaret muhasebesine bir an evvel gnderilmesini belirten ifadeler geiyordu310. 25 ubat 1917 tarihine kadar Bahecikteki yetimhanenin birok ara-gereci salanm, bunlar imdilik yeterli gibi grnse de daha eyaya ihtiya vard. Dolaysyla ihtiyalar iin gerekirse Drl-eytm Mdiriyetine bavurulabilecekti311. Bahecik yetimhanesinden belirtildii zere yetimhane ihtiyalarnn bir ksm karlanmt. Fakat yeterli grlmemi ki aadaki tabloda vereceimiz malzemelerin de Drleytm Mdriyetinden hzl bir ekilde karlanmas istenmitir312.
htiya Malzemeleri imentodan mml amar ve bulak teknesi Soya on adedi byk Cam kesmek iin elmas Muamma yemek masalar iin bir metre arznda Kee, mezker muamma altna vaze edilmek zere Snger Okul ve hastane pencerelerine perde Gaz Zeytinya Sabun Halis kalay bakrlar iin Takm elbise amar 200 adet fanile mevcuttur Terlik Kundura orap Peete Mendil Yatak Yorgan yahut battaniye Yatak araf Yastk Yastk yz Ayakl diki makinesi
310 311

Adet 6 35 1

Kilo

Metre

100 50
15 204 1.000 1.200 2.000 6 450 450 250 ift 600 ift 1.400 ift 500 800 250 500 500 500 500 2

BOA, MF.MKT., nr.1221/81, Lef 13. BOA, MF.MKT., nr.1221/81, Lef 15-16. 312 BOA, MF.MKT., nr.1221/81, Lef 19.

97

Makas Kalayc kr Paspas Semaver ikier teneke su iine alabilecek byklkte Tel paspas Sadeya Bulgur Pirin Kuru faslye Nohut Mercimek eker, hastahane iin Elbise fras Gecelik Kundura ya Tra makinesi bir adedi gayet ince Sa Ustura Dolap, amar iin Kabalak Bir oda demesi Hark tulumbas Kanca Hark baltas Zmpara kd Tutkal spirto, hastahane iin spirto lambas lehim iin 3 numara Havya, muhtelif boyla sapla beraber Eya zerine vaz edilmek zere muamma Yemek ( ) tl 2 arz 1.5 metre

4 1 10 2 10 2.000 2.000 1.000 1.500 1.500 1.000 500 250 500 500 4 4 2 200 500 Takm 1 10 10 15 paket 10 10 1 3 6 1

TABLO XI: Bahecik Yetimhanesine Ait htiya Malzemeleri fade edildii zere Osmanl hkmeti, Halepten gelecek yetim ocuklara elinden geldiince sahip kmaya almtr. Yetimhanelerdeki ocuklarn yiyecek, giyecek, eitim ve salk ihtiyalarn gidermek iin imknlarn zorlamtr. Yukardaki tablo Bahecik yetimhanesinin sadece bir ksm ihtiyalarn ihtiva etmektedir. Ayn zamanda bu tablo Osmanl Devletinin sava dneminde olduu dikkate alnrsa yalnzca yetimlerin ihtiyalarn gidermek iin hazr bulunan ya da yeni alm bykl kkl yetimhanelerde yapt harcamalarn boyutunu gstermesi asndan da bir rnek tekil etmektedir. Cemal Paa, Halide Hanma, Falih Rfk Atay vastasyla 1916 yaznda bir mektup yollam ve Suriye ile Lbnandaki eitim faaliyetleriyle ilgili

98

yardm istemitir. Bunun zerine Halide Hanm bu yardm geri evirmeyip, birka hafta sonra Suriye ve Beyruta gitmitir. Yapt incelemeler sonucu ayrntl rapor hazrlamtr. Eyll ortalarnda ise stanbula geri dnmtr. Cemal Paa, Kasm aynda yine Falih Rfk Atay araclyla bir mektup daha yollam ve kendisinden derhal blgeye gelmesini istemitir. Halide Hanm, bata kardei Nigr Hanm olmak zere stanbulda daha nce vakf okullarnda alm ve baarl olmu 50 kadn ve birka erkek eitimciyle birlikte Suriyeye hareket etmi. Aralk sonlarnda ama ulamtr. Buradan da Beyruta geerek nceden planlanan eitim hamlesini balatmtr313. Okullar yle hzl bir gelime gstermitir ki Beyrut sanayi okullarnda 3.0004.000 arasnda gen kz veya kadn eitim grmtr314. Cemal Paa, Ermeni sevk ve iskn srasnda yapm olduu almalardan dolay hem misyonerlerin hem de Ermenilerin takdirini kazanmtr. Ermeni kadn ve ocuklaryla yakndan ilgilenmitir. Onun bu konuda yapt en nemli faaliyetlerden biri Ayin Tura Manastrnda bir yetimhane oluturup, buraya Ermeni yetimlerini de alp bakmlarn ve eitimlerini salamas olmutur. Yetimhane Bahekimliine Dr. Yzba Ltf (Krdar) Bey tayin edilmiti. Suriyedeki Drdnc Ordu Kumandanl, kimsesiz ocuklarn bakmn dorudan stlendiinden amda birok Ermeni yetimine yardm ediyor, Kudsteki Yahudi ve Hristiyan yetimlerine, Halepte yetimlerini barndran ve Dr. Altunyan Efendinin kz315 ile bir Alman hemire316 tarafndan kurulan iki yetimhaneye

Nevzat Artun, Cemal Paann Askeri ve Siyasi Hayat, Ankara 2008, s.279-280; Drdnc Ordunun kuruluundan 27 Eyll 1917 tarihine kadarki icraat raporuna baktmzda okullar bal altnda unlar belirtilmektedir: Yardmlar, mevcut okullarn bytlmesi, okullara yardm edilmesi ve okullarn ielerinin karlanmas gibi destekleyici ve ayakta kalmalarn salayc ynden gereklemitir. Bunun yannda yerli okullar da almtr. stanbuldan Halide Edip Hanmn Bakanlnda Beyrutta kz lisesi ve retmen okuluyla, yine Beyrutta kzlar iin bir ilkokul, amda ve Lbnanda bir kz lisesi almtr. Btn kz okullarn yneten Halide Edip Hanm, dorudan doruya orduya bal olarak almaktadr. Bkz. Ermeni Faaliyetleri, VII, s.158. 314 Atnur, Ermeni Kadnlar, s.59. 315 Norah Altunyan, Osmanl tebaasndandr. Babas Halepte nl bir doktor, annesi ise rlandal bir misyonerdir. Gnll olarak bu yetimhaneyi amtr. Burada 600 yetime bakyordu ve 60 alan vard. Daha sonra Halepte bir tane daha yetimhane kurdu. Bu

313

99

ve dier Ermeni muhacirler ve ocuklarna erzak anlamnda destek salyordu317. Halide Edip Advar, Ayin Tura Yetimhanesinden Mor Salkml Ev adl eserinde genie bahsetmektedir318. Ayin Tura, kt bir vaziyette bulunan bir yetimhanenin zverili almalarla nasl bir hle geldiinin gzel bir rneidir. Bylece iinde Ermeni yetimlerinin de bulunduu birok kiinin hayat kurtarlm, eitimleri salanm ve bu kiiler hayatlarn idame ettirecek bir meslek renmilerdir. Ayrca buradan deiik topluluklarn bir arada yaayabilecei de gsterilmitir. Tabii ki bunlarn gereklemesinde en nemli destei phesiz Cemal Paa salamtr. Ermeni kadnlar, Cemal Paann kendilerine hzr gibi yetitiini sylemiler ve boyunlarnda onun resimlerini tamlardr319. Hatta Ermeniler, Cemal Paaya Ermenilerin Paas lakabn takmlardr320. Devlet, yetim ocuklar kurtarmak iin yaplan faaliyetlerin birounu yetimhane ve kszhaneler vastasyla yrtmtr. Fakat bunlar yeterli gelmeyince ocuklar Mslman ailelere datlmtr. Kimsesiz Ermeni ocuklar ve kadnlara kar genelde koruyucu bir tutum sergilenmitir. Nitekim baz memurlar ve subaylar kimsesiz ocuklar yanlarna alm, bakmlarn stlenmitir. Ermeni Patrikhanesinden alnan bilgiye gre baz Trk subaylar risk alarak gen kz ve ocuklar beraberinde stanbula

yetimhanede 400n zerinde ocua bakyordu. Bu bilgiler iin bkz. Official Documents, I, s.153. 316 Sylenen Alman hemirenin ismi Beatrice Rohnerdir. Halepte ocuklarn bakm sorundu, binlercesi sokaklardayd. Akrabalar veya arkadalaryla a ve sefil bir hldeydiler. Bunun zerine Rohner, Maratan arlmt. Am olduu yetimhanede, 1.000in zerinde ocuk vard. 50 ye yakn kadn ve birka adam da yetimhanede alyordu. Bkz. Official Documents, I, s.153; Hoffmann, German Eyewitness, s.67. 317 Erden, Suriye Hatralar, s.122; Atnur, Ermeni Kadnlar, s.59. 318 Yetimhanenin durumuyla ilgili olarak bkz. Halide Edip Advar, Mor Salkml Ev, stanbul 2007, s.263-280; Atnur, Ermeni Kadnlar, s.59-63. 319 zdemir, Cemal Paa, s.32. 320 Lewy, Disputed Genocide, s.198.

100

getirerek Patrikhaneye teslim etmitir. Urfada yaayan misyoner Jakop Knzlerin bu konudaki ifadeleri yledir321: Bugn binlerce ocuk ortaya ktysa bunu Mslmanlarn koruyuculuuna borludurlar. Bunlar Mslman ehirlerinde ve evlerinde kaldlar ve imdi ortadalar. Sevk ve iskn srasnda baklan toplam yetim says hakknda herhangi bir rakam bulunmamaktadr. Yalnz Murat Bardaknn yaynlam olduu Talat Paann zel arivinde bulunan kaytlara gre Ermeni yetimlerin toplam says 10.269dur322. Seferberlik tarihinden yani 3 Austos 1914ten itibaren lkenin eitli yerlerinde Ermeniler, silhl isyanlar gerekletirerek, Mslman ky, kasaba ve ehirlerini basarak birok yerde katliamlar yapmtr. Devlet, en zor zamanlarnda, yani savarken dier bir taraftan da Ermenilerin isyan ettikleri blgeleri gvence altna almaya almtr. lkenin eitli yerlerinde anasz, babasz, sefil ve lmle peneleen ocuklar himayesi altna alarak onlar iin birok yerde yetimhaneler amtr. ocuklarn buralara yerletirilmesinde de din ve mezhep ayrm yapmamtr323. yle ki bu ocuklar bir-iki yandan, sekiz-on yana kadar hatta daha byk yalarda olabiliyordu. Vilayetlerdeki yetimhaneler Mondros Mtarekesinden bir sene ncesine, yani 1917 ylna kadar faaliyetlerini srdrmtr. Ne yazk ki tahsisat yetersizliinden bu yetimhaneler kapanmak zorunda kalmtr. Bunun zerine Ermeni yetim ocuklar, yakndan ve uzaktan akrabalarna, akrabas olmayanlar ise

Atnur, Ermeni Kadnlar, s.69. Murat Bardak, Talat Paann Evrak- Metrkesi, stanbul 2008, s.89; yalnz Ermeni yetimleri ile ilgili yetim ocuk says azdr. Muhtemelen bu saylar; devletin yardmyla kurumlarnda, devletten aldklar yardm karlnda yabanc okul ve bakm evlerinde baklan veya para karl Mslman hanelerine datlan Ermeni yetimleri kapsamaktadr. Bkz. Kemal iek, Talat Paann Evrak- Metrkesi , Radikal Gazetesi, 13 Mart 2009. 323 Cemiyet-i Akvam ve Trkiyede Ermeni ve Rumlar, stanbul 1337, s.39.
322

321

101

cemaatlerine teslim edilmitir. Fakat bu ocuklarn datmnda bir takm skntlar da yaanmtr324. 1.2.3.3. e Yerletirilmeleri Osmanl hkmeti sevk edilen Ermenilere, i imknlar salayarak onlarn hem geinmelerini salam, hem de kendi personel ihtiyacn karlamtr. Mesel, Dhiliye Nezaretinin 12 Ekim 1915 tarihinde Zor mutasarrflna gnderdii ifrede, beyan olunan inaatn ksa zamanda bitirilmesi iin gerekirse Ermeni erkeklerinin yevmiye ile altrlabilecei belirtilmitir325. Yine Nezarete ayn yere gnderilen 13 Haziran 1916 tarihli ifresinde, alabilecek yata olan kadn ve erkeklerin tarm ya da baka ilerde yevmiyelerinin verilmesiyle altrlabilecei ve bu duruma nem verilmesi gerektii ifade edilmitir326. 10 Eyll 1916da Zor mutasarrflna gnderilen baka bir telgrafta, Ermeni muhacirlerinden menzil hizmetinde alacaklarn VI. Ordu Kumandanlna mracaat etmesi istenmitir327. IV. Ordu Kumandan Cemal Paa, Suriyede Ermeni muhacirleri iin oluturduu insani yardm almalarn bir baka ekilde ve hayli ilgin yntemle takviye etmitir. Gvendii ama iktidar partisiyle ayn grleri paylamayan, iddetli muhalif bir kiiyi stanbuldan davet etmi ve bir tr mfettilik kadrosuyla blgede sz konusu insani yardm faaliyetinde grevlendirmitir. Bu kii erkez Hasan Beydir. erkez Hasan Bey, Ermeni halknn yaamasn, yerletirilmesi ve bakmn milli bir onur olarak deerlendirmitir. Bu grevi Havranda Hasan Bey, Humusta da Kelm Bey yapmtr. erkez Hasan Bey, Ermenilere tezghlarda ordunun ihtiya
Cemiyet-i Akvam, s.39-40. zellikle Patrikhane tarafndan Mslman ocuklarnn zorla alnp, Ermeni gsterilme abas vard. Teslim edilen ocuklar ve yaanlan skntlar iin bkz. Cemiyet-i Akvam, s.43-46; Atnur, Ermeni Kadnlar, s.146-148,151,166; Ayrca Muhacirn Mdriyetine gre bu ocuklar yetimhanelerde Mslman ocuklaryla kimsesiz kardelii kurmu ve iyi evlat muamelesi grm, bulunduklar yerlere altklarndan kimliklerini gizlemilerdi. Bunun iin bkz. Cemiyet-i Akvam, s.40; Atnur, Ermeni Kadnlar, s.147 dipnot 127. 325 BOA, DH.FR, nr.55/236. 326 BOA, DH.FR, nr.64/292. 327 BOA, DH.FR, nr.67/220.
324

102

duyduu Amerikan bezini Ermenilere dokutmaya karlk her birine birer asker tayn verdirtmitir. Fakat kendisi hkmet kart olduu iin blgedeki dier grevlilerle anlamazla dmtr. Bu durumu da Cemal Paaya aktarmtr. Bunun sonucunda Ermeni Muhacirler Komisyonundan Hseyin Kzm Bey328 istifa etmitir. Cemal Paa, insani yardm hedeflerini u veya bu ekilde savsakladn dnd kiileri tereddtsz olarak grevden uzaklatrmtr. Bu kii ttihad ve Terakkinin delegesi olsa bile. yle ki Cemal Paa, Ermeni sevkinde hi ayrm yapmakszn hkmet muhalifi kiinin yannda yer almtr329. Pek ok glkle Meskene blgesine sevk edilen Ermeni muhacirlerin Meskenede bulunan Menzil Hat Kumandan Binba Galip tarafndan Meskeneye bal yerlere ve Halepe geri gnderildiinin haberi alnmt. Bu yzden 30 kadar erkek ve kadn Meskeneden Halepe geri gelirken Karlkta yakalanm, neden geldikleri sorulduunda Binba Galip tarafndan kendilerine ikier gnlk yiyecek verilerek, Halepteki atlyede altrlmak zere gnderildiklerini sylemilerdir. Merkez Sevk Memurluu da, sevk edilenler bu ekilde Meskeneden geri gnderiliyorsa sevkiyatn tamamlanamayacan belirtmi ve bu hususta gereken tedbirleri almas iin Halep Muhacirn Mdriyetini bilgilendirmitir330. Grlyor ki kafilelere i verilmi ama sevk ilemini aksatmayacak ekilde olmasna dikkat edilmitir. Sevk edilen Ermenilere i verilmesi hususunda Cemal Paann katklar gzard edilemez. Misyonerler, Cemal Paann askerin deme ve elbise
Lewy, Hseyin Kzm Bey hakknda u bilgileri vermektedir: Hseyin Kzm Bey, Selanik ve Halepin eski valisidir. am Alman Konsolosu Loytved Hardeggin 30 Mays 1916 tarihli raporuna gre, Cemal Paa, banda Hseyin Kzm Beyin bulunduu Ermeniler iin bir yardm program dzenledi., Kzm Bey muhacirlerin pek ouna almalar iin i buldu, bir hamam ve bitten arnma istasyonu ve bir hastane kurdu. Onlara ekmek verilmesini salad. Neredeyse 700 dul ve yetim Hamaya gnderildi ve orada dokuma fabrikalarnda bunlara i bulundu. yle ki Hseyin Kzm Bey, Suriye ve Filistine yaklak 60.000 Ermeni muhacirn ihtiyalarnn karlanmas iin yeterli denek gelmezse grevinden istifa edeceini dile getirmitir. Hatta Hardegg, ona svire yardm programndan para gnderilebileceini teklif etmitir. nk Hardegg, Hseyin Kzm Beyi itibarl ve gvenilir bir kii olarak gryordu. Bu bilgiler iin bkz. Lewy, Disputed Genocide, s.219. 329 zdemir, Cemal Paa, s.113-115. 330 Ermeni Faaliyetleri, VII, s.70.
328

103

ihtiyac iin bir fabrika kurarsa, fabrikann makinelerini karlayacaklarn Cemal Paaya sylemilerdir. Karlnda da fabrikalarda Ermeni muhacirleri alacakt ve alanlara her gn bir kse orba ile bir ekmek verilecekti. Cemal Paa, bunu kabul etmi ve 2 ay ierisinde 6 farkl fabrika atrmtr. Fabrikada alan insanlara vesika ya da Cemal Paann iznini ieren kt verilmitir. Misyonerlerin amac bu ekilde Ermenilerin yeniden sevk edilmelerinin nne gemekti. 2 ay sonunda ou dul 6.500 kadn, 3.000 kz ve 650 erkek fabrikalarda almaya balamtr331. Aralk 1916 tarihinde Cemal Paa, 250 esnaf ve ailelerini almalar iin Urfaya gndermitir. 1917 yaz sresince baka geni bir muhacir grubu, Rakka ile Urfa arasnda yol almalar iin yollad. Bunlar almalar karlnda gnlk ekmek almlardr332. malathanelerde alan Ermeni kadn muhacirlerin almalar

karlnda, aldklar yevmiye miktar kadar ekmek verilmi, on be gnde bir cretsiz olarak ykanmalar salanm, temiz yatacak yer ayarlanm, doktorlar tarafndan muayene edilmiler ve ordudan askerlere verildii gibi cretsiz ilalar verilmitir. Muhacir kadnlarn yaptklar ilere gre aldklar yevmiyeler farklyd. Mesel, 1 adet at torbas imali ve terzi creti iin 6 kuru, 1 ift iplikten makine ile orap yapm ve elle dikilmesi karlnda 1 kuru 20 para, 1 kilo yn ykama ii iin 20 para denmitir333. 14 Haziran 1917 tarihinde Halep merkezde bulunan muhacir

Ermenilerden 6.400 askeri kurumlarda ve bunun 6.200 atlyelerde, 200 Badat Demiryolu Hattnda almtr. zel kurumlarda alanlarn says ise 556yd. Bunun da 236sna retmen okulunda, 120sine belediyede,

331

Documents Official, I, s.152; Halepten gnderilen misyoner raporuna gre Halepte 5 fabrika vard. Bu fabrikalarda 5.000e yakn muhacir Ermeni kadn ve ocuk alyordu. Bkz. P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.56. alk, sadece Ermeni kadn ve kzlarndan oluan 15.000-20.000 bayan cret karlnda altrdn belirtmektedir. Bkz. Ramazan alk, Alman Kaynaklarna Gre Cemal Paa, Osmanl Aratrmalar, XIX, stanbul 1999, s.240. 332 Lewy, Disputed Genocide, s.215. 333 Ermeni Faaliyetleri, VIII, s.137-138.

104

80ine hkmetin inaatnda, 60na sanayi okulunda ve dier 60na ise Nfa Nezareti ait bir inaatta i bulunmutu334. 1.2.4. SALIK UYGULAMALARI 1.2.4.1. Hastanelerde Tedavileri Osmanl hkmetinin salk asndan Ermenilerin sevkiyat ve iskn srasnda yapt yardmlardan sz etmeden nce hkmetin; hasta, hamile ve gzleri grmeyen Ermenilerin aileleriyle birlikte sevkten muaf tutulduklarn belirtmek gerekir335. Yani hkmet, sevke tbi tuttuu kiilerin saln gz nnde bulundurmu, bu kiileri salklar yerinde ise sevk etmitir. Osmanl ynetimi, sevk srasnda hasta olan Ermenilere, nce hangi yerde bulunuyorsa o yerin hkmet merkezine bavurarak tedavi olma imkn tanmtr336. Ermeniler bulunduklar yerde tedavi imkn yoksa duruma gre stanbulda dahi tedavi olabilmilerdir. Yalnz bu durum Ermeniler tarafndan suistimal edilen bir mesele olmutur. Bu nedenle 26 Haziran 1916 tarihinde vilayet ve mutasarrflklara337gnderilen ifrede, baz Ermenilerin belirttikleri hastalklarn
334 335

tedavilerinin

ikamet

ettikleri

yerde

mmkn

olduu

Ermeni Faaliyetleri, VIII, s.131; alk, Cemal Paa, s.139. BOA, DH.EUM. 2.b., nr.68/84; BOA, DH.FR, nr.56/27; Bryce-Toynbee, Muamele, I, s.520. nceden de ifade edildii zere Osmanl Devleti hasta Ermenilerin sevk edilmesinde tutarsz davranmtr. Bu durum Osmanl ariv belgelerinde grlmektedir. Yalnz hasta olup da sevke dayanabilecek olanlar sevk edilmi olabilir. 336 3 Austos 1915 tarihinde Dhiliye Nezaretinden Diyarbakr, Erzurum, Halep ve Mamuratl-aziz vilayetleriyle Urfa ve Zor mutasarrflklarna ekilen ifreli telgrafname iin bkz. BOA, DH.FR, nr.54-A/226. 337 Adana, Ankara, Aydn, Edirne, Hdavendigr, Kastamonu, Konya, Sivas ve Suriye vilayetleriyle Bolu, Canik, Eskiehir, zmit, Kala-i Sultaniye, Karahisar- Sahip, Karesi, Ktahya, Mara ve Nide mutasarrflklarna ekilen telgraf iin bkz. BOA, DH.FR, nr.65/92. Kuduz kpek tarafndan srldn iddia eden Samsunlu mhtedi Yusuf, Varatas ve Korki adlarndaki ocuk stanbul Drl-kelb Tedavihanesinde muayene edilmeleri iin belediye doktorlarndan stnkr rapor almlar, daha sonra amalarnn stanbula gitmek olduu anlalmtr. Dolaysyla Dhiliye Nezareti, 2 Austos 1917 tarihinde Canik mutasarrflna telgraf yollayarak bu meselenin aratrlmasn ve sonucun bildirilmesini istemitir. Bkz. BOA, DH.FR, nr.79/14. Belirtildii zere baz zamanlarda belediye doktorlarndan da gelii gzel raporlar alnabiliyordu. Hkmet ise, hastalarn her defasnda ayrntl bir aratrmadan sonra istenilen yere gnderilmelerine izin veriyordu. zellikle stanbula gelmelerine zorunlu olmadka izin verilmiyordu. Bu durum hkmetin gvenlik anlayndan kaynaklanyordu.

105

gnderdikleri doktor raporlarndan anlald; Ermenilerin aldklar raporlar vilayet veya liva shhiye mdriyetlerince incelendikten ve merkezce de tetkik olunduktan sonra ayn sonu karsa, olabilecekleri yazlmtr. Ayrca hkmet, hasta olan Ermenilerin tedavi edilmeleri iin belediye doktorlarn da grevlendirmitir338. Alman Halep Konsolosu Rssler, Kasm 1915 tarihinde Zoru ziyaret ettiinde, belediye doktorlarnn ifadelerine gre gnlk lmlerin 150-200 arasnda olduunu belirtmitir339. Ermeni muhacirler, sadece hkmetin bu amala kurmu olduu hastaneler de deil Hill-i Ahmer hastaneleri ve askeri hastanelerde de tedavi edilmitir. Yani hkmet, muhacirlerin tedavisi iin mevcut btn imknlar seferber etmitir. Sivasdaki Hill-i Ahmer Hastanesi, askeriyenin salk sorunlaryla uramasnn yan sra ordu tarafndan yollarda toplanan yetim ve dullara da yardmda bulunmutur340. Harput-Mezredeki Hill-i Ahmer Hastanesi yetkilisi, elindeki tm yetersiz imknlara ramen, perian durumda ve hasta olan kafilelere yardm etmek iin elinden geleni yapm, ouna salk hizmeti salamtr. Amerikal misyoner Tracy Atkinson hastane yetkilisinin faaliyetlerinden vgyle sz etmitir341. Atkinsonun 19 Temmuz 1915 tarihli raporuna gre, Harputtaki Hill-i Ahmer Hastanesinde, sevk edilen Ermenilerden 600 kii tedavi grmtr342. Merkezdeki Hill-i Ahmer Cemiyeti, Musuldaki Hill-i Ahmer Hastanesinin iddetle ihtiyac olduu ilalar, hzl bir ekilde karlamtr343. Ayrca Kayseriye bal Zincidere Hill-i Ahmer ifayurduna 13 Kasm 1917 tarihinde 500 sahipsiz ocuk kabul edildii iin 200 kuru maa ile bunlara bakmas iin bir hemire
BOA, DH.FR, nr.54-A/153. Lewy, Disputed Genocide, s.216. 340 Hill-i Ahmer, s.6. 341 Kaiser, At the Crossroads, s.608; Hill-i Ahmer, yardmlarn savan sonuna kadar devam ettirmitir. Temmuz 1918de Samsunda ylan muhacir ve mltecilerin ihtiyac olanlara ila vererek, onlarn tedavi edilmelerini salamtr. Bunun iin bkz. Hill-i Ahmer, s.6-7. 342 Lewy, Disputed Genocide, s.167; Osmanl snrlar ierisinde 1916 yl itibariyle faaliyet gsteren Hill-i Ahmer hastaneleri iin bkz. KA, nr.702/1. 343 KA, nr.868/1.
339 338

baka yerlerde tedavi

106

alnmtr344. Zincidere Hill-i Ahmer ifayurdunun 1-10 Mays 1918 tarihleri arasnda on gnlk sre zarfnda yetim ve muhacir ocuklarn tedavileriyle ilgili verilere bakldnda, nceki aydan kalanlarn 368, hastaneye girenlerin 8, taburcu olanlarn 105, hastaneye nakil olanlarn 2 ve mevcut yatak saysnn 269 olduu grlr. Taburcu olan 105 ocuktan 100 Talastaki yetimhaneye gnderilmitir345.

RESM IV. ERZNCAN ASKER HASTANES Unutulmamaldr ki askeri hastanelerde sadece hasta olan askerler tedavi edilmemitir. Bu askeri hastanelerden, hastanenin evresinde yer alan muhacirler de faydalanmtr. Mesel, kinci Ordunun blgesinde toplanan muhacirlerle kinci Ordu srekli olarak ilgilenmitir. Bunlar iin hibir fedakrlktan kanlmam, gerektiinde tedavileri iin kendilerine zg ve muntazam hastanelere alnm, hastane olmayan yerlerde menzil hastanelerine kabul edilerek istirahatlar ve tedavileri salanmtr346.

344 345

KA, nr.315/160. KA, nr.315/191. 346 ATASE, BDH, Kls.2459, Dos.269, Fih.003.

107

Bilindii zere sevk ve iskn sahasnn byk bir blm Drdnc Ordu Kumandan Cemal Paann emri altndayd. Cemal Paa hasta adrlarnn karlanmasna imkn olmadndan, Hill-i Ahmer Cemiyetince her biri 25 yatakl 300 hasta adr ve 10 adet seyyar sterilazisyondezenfeksiyon aleti ile 20 portatif ameliyat masasnn her ne suretle olursa olsun ok gemeden orduya gnderilmesini istemitir347. Bunlarn yannda Hill-i Ahmer Cemiyeti, 12 Haziran 1917 tarihinde Drdnc Ordunun eitli salk ara-gerelerini de temin etmitir348. Sava ilerledike Halepte salgn hastalklar artm, zellikle nakledilen Ermeni kafileleri arasnda beliren tifs yznden ordu ve halk elemli gnler geirmi, dolaysyla hastaneler son derece youn bir alma iine girmitir. Bu sknty hafifletmek amacyla 1915te Cemile Mahallesinde yapm yarm kalm Fransz Hastanesi, Halep asker klasn yapmakta olan 500 kiilik amele taburu tarafndan bir haftada tamamlanarak, 850 yatakl hastane ekline sokulmutur349. Bunlardan baka Drdnc Ordu; amda 2.000, Halepte 1.000, Adanada 500 yatakl cerrahi hastaneleri iin amda 2, Halep ve Adanada birer operatr olduunu ve bunlarn yeterli olmadndan am hastanelerine 3, Halepe 2 ve Adanaya 1 operatr tayini istemitir. Bu istek zerine ivedilikle 2 operatr gnderilmitir. Bunlar, kinci Ordudan Yzba brahim ve Murat Efendilerdir350. Hkmet, sevkin sorunsuz bir ekilde gereklemesi iin geici muhacirn hastaneleri am351 ve faaliyetlerini yakndan izlemitir. Bu
KA, nr.23/268. Askeri hastanelerden mltecilerde faydalanyordu. Bkz. Kaya, Mlteciler, s.32,51. 348 KA, nr.177/40; nr.177/41. 349 Ekmeleddin hsanolu, Suriyede Modern Osmanl Salk Messeseleri, Hastaneler ve am Tp Fakltesi, Ankara 1999, s.20-21. 350 ATASE, BDH, Kls.2459, Dos.269, Fih.001; Kls.2459, Dos.269, Fih.001-01. 351 BOA, DH.FR, nr.69/222; Suriyede bulunan Ermeni muhacirleri arasnda birok hasta vard. Bunlar eitli hastanelerde tedavi ediliyordu. Fakat tedavi olamayanlar da bulunuyordu. Bu nedenle am Muhacirn Mfettii Bahaddin Bey, Muhacirn Tahsisatyla geici bir hastane kurulmasn Muhacirn Mdr kr Beyden talep etmitir. Bunun zerine 5 Kasm 1916 tarihinde kr Bey, vilayet merkezinde geici bir hastane kurulmasn uygun bulmutur. Bunun iin bkz. BCA, TGM, nr.272.0.0.11/8.13.12.
347

108

amala 24 Aralk 1916 tarihinde Dhiliye Nezareti, skn- Air ve Muhacirn Mdriyetine gnderdii telgrafta, Muhacirn Tahsisatndan verilen parayla yaplan hastanelerin nerelerde, hangi tarihte ald, ald tarihten itibaren alan memur ve mstahdemlerin kimlerden olutuu ve aylk maalarnn ne kadar olduuna dair bir cetvel tanzim edilerek bildirilmesini istemitir352. Ermeni kafilelerinin ihtiyalar nceden de belirtildii zere yerel yneticiler tarafndan karlanyordu. Dolaysyla yerel yneticiler, Ermenilerin salk sorunlarnn giderilmesinden de sorumluydular. Fakat yerel yneticiler sorunlarla baa kamayacaklarn anlaynca askeri yetkililerden yardm istemilerdir. Bu dorultuda Diyarbakrda bulunan hastalarn ihtiyalarnn karlanmas iin vilayet ynetimi, ordudan yardm istemi ve bu istee kinci Ordu Shhiye Tekilat olumlu cevap vermitir. kinci Ordu Shhiye Tekilat yaplacak yardmlar u ekilde belirlemitir: Ermeni Katolik kilisesince kullanlan hastane, muhacirler iin 100 yatakl hale getirilecek ve her trl malzeme salanacak, btn muhacirlere ait hastaneler dahi ie ve tadavileri menzil hastaneleri tarafndan tpk Efrad- ahane gibi yaplacak ve her ay sonunda btn masraflar Muhacirn Komisyonu tarafndan karlanacaktr353. Diyarbakrda kurulacak olan Muhacirn Hastanesinin yan sra mevcut Muhacirn Hastanesi de ok kt bir durumdayd. Hastanenin ilalara, tbbi ara-gerelere ve tamirata ihtiyac vard. Hatta tamirat iin yaplan keif sonucunda 11.000 kurua yaplabilecei hesaplanmtr354. Ama gerekli ihtiyalar kinci Ordu Kumandanl tarafndan karlanmtr355.
BOA, DH.UMVM, nr.85/77. ATASE, BDH, Kls.2459, Dos.269, Fih.003-06a. 354 ATASE, BDH, Kls.2459, Dos.269, Fih.003-02; Ayrca bkz. Ekler ksm Ek VII. Hastanenin ihtiya listesi ise unlardan oluuyordu: inko Tas: 30, inko Tabak: 30, Nevresim: 30, Demir Kak: 50, Yemek Tablas: 27, inko Su Barda: 20, Kk Su Testisi: 20, Toprak brik: 15, araf: 30, Don: 100, Gmlek: 100, Hasta Entarisi: 50, Hasta Abas: 50, Havlu: 100, Yorgan: 60, inko Tkrk Hokkas: 30, inko Oturak: 30, Ordun?: 10, Sprge: 5, Et
353 352

109

1.2.4.2. Nekahethnelerde Baklmalar Osmanl Devletinde nekahethaneler, hastane olmayp, hastalk veya yorgunluk sonucu zayf dm kiilerin, eski kuvvetlerini kazanmalar ve beden terbiyesi amacyla alm kurumlardr356. Genellikle I. Dnya Sava srasnda yaralanm askerlerin tedavi edildikten sonra yeniden eski hline dnebilmeleri iin bu kurumlar faaliyet srdrmtr. Buralar, sevk srasnda Ermenilere de hizmet amacyla kullanlmtr. Kayserinin Talas nahiyesine bal Zincidere kynde Hill-i Ahmer Nekahathnesinin tevikiyle Zincidere Drl-acezesi almtr. Buraya, nekahathnece gnlk ekmek ve gnde iki defa orba verilmitir. Fakat savan ortalarna doru sava ekonomisinin etkisiyle ie komisyonunca alnan kararla sadece 300 gram ekmekten baka bir ey verilememitir. Bu nedenle burann yneticileri, merkezdeki Hill-i Ahmer Cemiyetine 25 Eyll 1917 tarihinde tahrirat gndererek, eski oranda orba verilmesini istemise de, maalesef merkez olumsuz cevap verdii gibi, mevcut nekahathnelerin devamnn mmkn olmadndan saylarnda azalmaya gidileceini belirtmitir357. Ayrca Ermeni kadnlar buralarda eitli grevlere de getirilmilerdir. Zincidere Nekahethnesine sevk edilen Ermeni kadnlarndan bazlar hastabakclk grevi yapmtr. Karlnda da burada barnmalar ve beslenmeleri nekahethanenin verilmitir358. salanmtr. yle ki iyi hizmetlerde da grev bulunanlara yapma izni kapatlmasyla, stanbulda

Makines: 1, Sandalye: 5, Sandk: 21, Yaz Takm: 1, Defter: 4, Demir Kalem: 3, Istampa: 1 ve enferak?: 1 adet, Neyi?: 20, Terlik 30 ifttir. Bkz. ATASE, BDH, Kls.2459, Dos. 269, Fih.003-03. 355 ATASE, BDH, Kls.2459, Dos.269, Fih.003-02a. 356 Ermeni Faaliyetleri, VIII, s.112. 357 KA, nr.315/159. 358 Hill-i Ahmer, s.36; ki yldan beri bazen dk crette bazen de gnll olarak alan 20 kadar Ermeni kz ve kadnn, kendilerinin nerede kalacaklar ve ne olacaklar hususunda mracaatta bulunmalar zerine Zincidere Hill-i Ahmer ifayurdu Tabibi, 3 Ekim 1918 tarihinde Merkeze sormutur. Merkezden 16 Ekim 1918 tarihinde gelen cevapta ise, hkmete, stanbula gitmek isteyenlerin gidebilecekleri, gitmek istemeyenlerin ise hkmet

110

11 Aralk 1915 tarihinde Drdnc Ordu Kumandanl, hasta ve dknlerin, Halep-Pozant Menzil Hatt zerinde pek acnacak bir hlde, her trl yokluk ve eziyet ierisinde sevk edildiklerinin haber alndn, bundan sonra Kumandanln emri altndakilerden bu gibi zc olaylara sebep olanlarn ar bir ekilde cezalandrlacaklarn belirtmi ve aada belirtilen hususlarn uygulanmasn istemitir359: 1. Hasta ve dknler nekahethane olan yerlerde mutlaka hastanelerden nekahethanelere gnderilecekler; nekahethne bulunamayan yerlerde ise sevk edilebilecek duruma gelinceye kadar, hastanelerde alacak koularda tedavilerine devam edilecektir. Bu kouun ad nekahet kouu olacaktr. 2. Sevk edilemeyecek kadar hasta ve zayf olanlar kesinlikle gnderilmeyecektir. 3. Sevkiyatlara gelen dknlerin rahat bir ekilde sevk edilmeleri salanacak ve bunlar kesinlikle gece yola karlmayacaklardr.

memurlar tarafndan orada uygun messeselere yerletirilecei bildiriliyordu. Bu bilgiler iin bkz. KA, nr.315/225; nr.315/213. 359 Ermeni Faaliyetleri, VIII, s.31.

111

RESM V.DRDNC ORDUYA AT BR NEKAHETHNE 6 Ocak 1916 tarihinde Adana, Kuds ve Nasrada birer nekahethne vard. Bunlardan baka Halep ve amda birer tane 250 yatakl nekahethne alacakt. Yaplacak olan nekahethneler olabildiince birbirine yakn ve byk olacakt. Bunun iin byk binalar boaltlacakt. Yalnz binalarn boaltlmasnda vali ve mevki kumandanlarnn birbirleriyle anlamas gerekiyordu. Ayrca kurulacak olan nekahethneler Nekahethneler Talimatnamesine gre idare edilecekti360. Nekahathnelerin ayakta kalmasn salayan en nemli gelirler, yaplan balard. Mesel Zincidere Hill-i Ahmer Nekahethnesine Selanik Bonmaresi sahibi ihb Bey 500 kuru, Boazlyan Eytm Mdr Haydar Bey tarafndan da 1.600 kuru olmak zere toplam 2.100 kuru ba
Ermeni Faaliyetleri, VIII, s.101; Nekahethane Talimatnamesi iin bkz. Ermeni Faaliyetleri, VIII, s.112; Bunlarn dnda 1916 ylnda Hill-i Ahmere ait Erzurum, Erzincan ve Hdavendigrda 1.000er, Kayseride 2.000 kiilik nekahethane; Ankara, Konya ve Eskiehirde 150er kiilik misafirhane vard. Bkz. KA, nr.114/53.
360

112

yaplmtr. Bu nedenle Kayseri Zincidere Hill-i Ahmer Nekahathnesi Sertabibi smail Hakk, ba yapan isimlerin stanbuldaki gazetelerde yaymlanmasn merkezden rica etmitir361. Bunun yannda Suriye vilayetince Hill-i Ahmer adna toplanan 12.437 kuru, am postahanesine verilmiti362. Cemal Paa tarafndan da Hill-i Ahmer Cemiyetine 200.048 kuruluk yardm banka telgraf poliesiyle gnderilmiti363. Balarn yan sra nekahathnelerin dier bir nemli geliri de merkezdeki Hill-i Ahmer Cemiyetinden gelen paralard. Bununla ilgili olarak, 25 Kasm 1916 tarihinde merkezdeki Hill-i Ahmer Cemiyetince Talas Hill-i Ahmer Nekahathnesine 2.000 lira gnderilmesi rnek olarak verilebilir364. Askeri hastane ve nekahethnelerde yzlerce muhacir tedavi edilmitir. Muhacirlerin hayat artlarnn iyiletirilmesi askeriyece kutsal bir grev olarak alglanmtr. Drdnc Ordu Kumandan Cemal Paann yan sra kinci Ordu Kumandan Nihat Paa, onlarn isknlar ve shhi meselelerini halletmek iin kinci Ordu Shhiye Reisine mlki makamlar nezdinde giriimde bulunmas emrini vermitir365. Sonu olarak askeri bir hviyet tasa da nekahethneler, sava boyunca sivillerin de istifade ettii, muhacir hastalarn yararland askeri salk kurumlar olmutur. 1.2.4.3. Salgn Hastalklarla Mcadele Sevk ve skn Kanununu karldktan sonra, hkmeti uratran en nemli sorunlardan birisi de Ermeniler arasnda grlen salgn hastalklardr. Hkmet elinden geldiince bu sorunla uram, gerekli nlemleri almaya almtr. Halepte bulunan Muhacirn Mdr kr Beye iletilen 15 Ekim 1915 tarihli telgrafta, Hamada toplanm 20.000e yakn muhacirn arasnda tifo ve
KA, nr.315/97; nr.315/97-1. KA, nr.160/24-1. 363 KA, nr.344/3. 364 KA, nr.315/99. 365 Ahmet Tetik, 4. Ordu Komutanlnn Blgesinde Salgn Hastalklarla Mcadele ve nsani Yardm almalar, Ermeni Aratrmalar Dergisi, Say: 30, Ankara 2008, s.103.
362 361

113

dizanteri hastalklarndan gnde yetmi seksen aras kii lmekte olduu366; Konya vilayetine ekilen 7 Kasm 1915 tarihli telgrafta, Erelide ikiyz Ermeniden ellisinin ar, yz ellisinin hafif hasta, ounun dizanteri, stma gibi hastalklara yakalandklar belirtilmitir367. Mamre ve Kanlgeit arasndaki ayn adrda yaayan muhacirler arasnda iki tifs hastal grlmtr368. 24 Kasm 1915 tarihinde Reslayn Menzil Tabibinin ifadelerine gre, muhacirler arasnda iki tifs, yedi tifo ve on dizanteri vakasnda lm gereklemitir369. 30 Kasm 1915te Halepte muhacirler arasnda tifo ve dizanteriden lmler olduu, Halepten gnderilen tabip raporuyla bildirilmitir370. 1 Aralk 1915te Islahiyeden gelen raporda muhacirler arasnda lmlerin en ok dizanteri ve barsak iltihaplanmasndan olduu ifade edilmitir371. 2 Aralk 1915 tarihinde Mamureden gelen raporda ise, menzil efrad ve yeni gelen muhacirlerin kontrol edildii, efrad arasnda en fazla dizanteri, muhacirler arasnda da tifo ve dizanteri grlmekte olduu anlalmtr372. Ayn tarihte Reslayndan gelen raporda da, muhacirler arasnda meydana gelen lmlerin gnde yz yirmiye ulat ve lmlerin ounun stma, dizanteri ve tifo olduu belirlenmitir373. Ordu Shhiye Mavirvekili Neet mer Beyin raporuna gre de Urfa sancanda tahminen %40 orannda tifs, hummal tifo ve dizanteri grlmtr374. Belirtildii zere Ermeni kafileleri bulac hastalklara yakalanmtr. Yalnz sevk ilemi ncesinde de bulac hastalklar grlmse bu durumda

BOA, DH.FR, nr.57/51. BOA, DH.FR, nr.57/337. 368 ATASE, BDH, Kls.3253, Dos.5a, Fih.001-15. 369 ATASE, BDH, Kls.3253, Dos.5a, Fih.001-17. 370 ATASE, BDH, Kls.3253, Dos.5a, Fih.001-19. 371 ATASE, BDH, Kls.3253, Dos.5a, Fih.001-20. 372 ATASE, BDH, Kls.3253, Dos.5a, Fih.001-22. 373 ATASE, BDH, Kls.3253, Dos.5a, Fih.001-21. 374 ATASE, BDH, Kls.2451, Dos.219, Fih.005; Kls.2451, Dos.219, Fih.005-01; Hikmet zdemir, Salgn Hastalklardan lmler 1914-1918, Ankara 2005, s.247; Lepsius, Deutschland und Armenien, s.91-92.
367

366

114

blge karantina altna alnm ve sevk ilemi ertelenmitir375.

Eer sevk

srasnda bulac hastalklar grlm ise o zaman sevk gzergh deitirilmitir. Ama mmkn olduunca muhacirlerin zarar grmeden uygun bir yoldan sevklerini salamakt. Tabii ki ama Ermenilerin en az kaypla sevklerini gerekletirmek olduu gibi, hastalklarn Osmanl askerleri arasnda da yaylmasna engel olmakt. Mesel, Dhiliye Nezareti 4 Ekim 1915 tarihinde, liva gvenlii ile salk durumunun bozulmasna sebebiyet verecek derecede youn bir ekilde sevkiyatn yaplmas zerine, bundan sonra Ermeni kafilelerini Urfa yoluyla deil, Diyarbakr yoluyla Musula gndermitir376. Dhiliye Nezaretinden 3 ubat 1916 tarihinde Zor mutasarrflna yollanan ifrede, Musula sevk olunmak zere Reslayna gelen Ermeni muhacirlerinin arasnda tifs gibi bulac hastalklar grldnden Musula sevki baka bir yerden yaplmaldr. nk bulac hastalklarn askerler arasnda yaylmasna sebebiyet verebilir. Byle bir durumda ordunun en nemli nakliyat ve harekt sahas sekteye urayabilir. eklinde belirtilerek Ermeni sevkiyatnn baka bir yoldan yaplmas istenmitir377. Sevk ve skn blgesinde bulac hastalklara kar mcadele edilmesinde Hill-i Ahmer Cemiyetinin katklar olmutur. Kolera, iek, dizanteri ve tifs gibi hastalklara kar korunmak iin gerekli alar ve dier tbbi ilalar Hill-i Ahmerce karlanmtr378. Stma hastal ba gsterdiinde kinin ihtiyac Hill-i Ahmerden temin edilmitir379. Drdnc Ordu Kumandan Cemal Paann sorumlu olduu blgede, Salk Koruma Tekilat ve Salk Hizmetleri ad altnda iki eit salk
BOA, DH.FR, nr.58/37. BOA, DH.FR, nr.56/278. 377 BOA, DH.FR, nr.60/219; Amerikan konsolos raporlar da sevk blgesinde hastalklarn yaygn olduunu teyit etmektedir. Mersin Amerikan Konsolosu Nathandan ABD stanbul Bykelisi Morgenthauya 4 Kasm 1915 tarihinde gnderilen raporda; Anadoludan Suriyeye gler devam etmektedir. Osmaniye ve Tarsus yaknlarndaki istasyonlarda veya kamp evrelerinde salk koullar olduka kt bir vaziyettedir. Dolaysyla hastalk ve alk byk bir problemdir. ifadeleri gemektedir. Bkz. Official Documents, II, s.99. 378 KA, nr.16/142; nr.315/152; nr.345/51; nr.345/51-1. 379 KA, nr.107/12.
376 375

115

faaliyeti yrtlyordu. Pozantdan itibaren Sina Cephesine kadar kara yolu tren ve dekovil hatlar zerinde, zellikle kolera olmak zere bulac hastalklara kar Salk Koruma Tekilat kurulmutu. Halepte salk koruma kurulular vard. Bu kurulularda, hem bakteriyolojik muayene hem de a yaplyordu. Kudste iek as hazrlanyordu. Ayrca Kudste ordu emrinde bir kuduz as merkezi de bulunuyordu. Btn kumandanlk blgesinde harp vatan hastaneleri ve revirler gibi Salk Hizmetleri Tekilat vard. Adana, Halep, am, Kuds ve Nasra Vatan hastaneleri blmd. Blmlerden biri bulac hastalklara bakyordu380. Drdnc Ordu Kumandan Cemal Paa, blgesinde bulac

hastalklara kar olduka youn mesai harcamtr. Reslayn-Musul hatt zerinde tifs hastalnn yok edilmesi iin Reslayn-Musul hatt zerinde 30 arabal bir hastane nakliye arac oluturarak ie balam ve daha sonra Reslayn, Nusaybin, Cizrede 50er, Tel-ermen, Kirkil, Hunyatta 25er ve Musulda 250 yatakl bir hastane amtr381. Bu hastaneler etkisini gstermi ve 3 Ocak 1916 tarihli rapora gre bulac hastalklarda azalma grlmtr382. Ermeni muhacirleri arasnda bulac hastalklarn yaylmasn nlemek iin meydana gelen vakalar yakndan izlenmitir. Ayrca Mamurede Ermeni muhacir adrlar devaml kontrol edilmitir. Rastlanan her vaka annda haber verilmitir. Mamureden Tabip Rafael tarafndan Halep Menzil Mfettilii Batabipliine belirtilmitir: ki saat evvel Mamure ve Kanlgeit arasndaki muhacirn miyannda ayn adrda pheli iki tifs mesaibi grlmekle hemen karantina ilemi yapld ve gerekli salk nlemlerinin
ATASE, BDH, Kls.3244, Dos.09, Fih.003-01; Kls.3244, Dos.09, Fih.003-02; Ermeni Faaliyetleri, VIII, s.139-140. 381 ATASE, BDH, Kls.2451, Dos.219, Fih.005-03; Kls.2451, Dos.219, Fih.005-04. 382 ATASE, BDH, Kls.2451, Dos.219, Fih.005-05.
380

gnderilen

22

Kasm

1915

tarihli

telgrafta

unlar

116

alnmas Menzil Hat Kumandanlna yazyla bildirilmitir. Yine muhacirlerin trenlere bindirildikleri vagonlarn temizlii, durak noktalarnda tuvaletlerinin her alt gnde bir kapatlp yenilerinin almas, bunlarn her gn kirelenmesi hususu, Halep Hat Komiserliine, Cemal Paa tarafndan emredilmitir. Ermeni muhacirlerle yaylan salgn hastalklara nlem alabilmek iin azami gayret sarf edilecektir. Islahiyede yer alan muhacirler her gn len sonu muayeneye tabi tutulacaktr. Ayrca hasta ve dknler hibir ekilde sevk edilmeyecektir. Bu durumda olanlarn mutlaka nekahethnelere gnderilmeleri, nekahethne bulunmayan yerlerde ise sevk edebilecek kadar salklarna kavuacana dek hastanelerde alacak nekahethne koularnda tedavi edilmeleri Ayrca Kadem stasyonu evresinde trenle veya kara yoluyla sevk edilenler istasyonda iki gn karatinada bekletilerek, bu iki gn zarfnda ykanarak ve elbiselerinin tamam tden geirilerek bulac hastalklara kar korunacakt. Ayrca muhacirler trenlere bindirilmeden nce muayene edilecekti ve muayene, istasyonlardaki tabip odalarnda olacakt383. Drdnc Ordu Kumandanl emrinde Halep Bulac Hastalklar Tecrithanesi vard ve buralara yalnzca siviller kabul edilmitir384. Yine Halepte, artan ihtiyac karlamak amacyla bir cami ve bir kilise hastane olarak kullanlmtr385. Cemal Paa, Halepin salk durumunu incelemi. Muhacir izdiham nedeniyle Halepte tifs ve tifonun iddetle hkm srdn grm. Halep ehrinde salk nlemlerinin alnmas iin sivil bir Alman Doktor Karl Veyland ve Hill-i Ahmer Hastanesi Mdr Muavini Doktor Neet mer

383

ATASE, BDH, Kls.3243, Dos.5, Fih.005-06; Kls.3243, Dos.5, Fih.005-07; Kls.3243, Dos.5, Fih.07a; Ermeni Faaliyetleri, VIII, s.110-111; Tetik, Yardm almalar, s.96-97. 384 Ermeni Faaliyetleri, VII, s.147. 385 zdemir, Cemal Paa, s.177.

117

(rdelp) Beyi tayin etmitir386. Neet mer Bey, hekimleri toplayarak onlara tifs hakknda bilgiler vermi ve alnmas gereken tedbirler hakknda kitapklar datmtr. Halep 18 blgeye ayrlarak her blgeye 2 hekim atanm, 9 temizleme mfrezesi387 tarafndan gnde 3.000 kii temizlenen istasyonda, tifs hastalar Bulac Hastalklar Hastanesine gnderilmitir. Bu nlemler sayesinde 250 olan hasta says 1 ayda 10a dmtr388. 5 Kasm 1915 tarihinde Halep ehrinde Shh Skynetim ilan edilmitir. ehirde zellikle tifs etkiliydi. Vali Celal Bey bununla ilgili herhangi bir ey yapamamt. Bunun zerine Drdnc Ordu Kumandanl, ehrin temizlik ve dezenfeksiyon ilemlerini, hasta ve l nakliyatn ve halkn shhi gzetim altnda buludurulmasn organize etmitir. Bulac hastalklara yakalanan Ermeniler, Halepteki Fransz hastanesinde tedavi edilmitir. cretini demek kouluyla hastalar Doktor Altunyan Hastanesi, Askeri Hastane ve Belediye Hastanesinde tedavi olabilmilerdir389. Drdnc Ordu blgesinde asker ve sivil halk arasnda tifs grlmt. Bu korkun salgndan kurtulmak ancak bitlerin temizlenmesiyle mmkn olacakt. Bunun iin Cemal Paa, etv ve scak hava frnlarnn her zamankinden daha fazla kullanlmas gerektiini belirtmitir390. Cemal Paa, Hill-i Ahmer Cemiyetine bulac hastalklarla mcadele etmek iin malzemeye iddetle ihtiyac olduunu dile getirmi ve ahali ile ordunun hayat namna rica ederek, ihtiyalarnn giderilmesini istemitir391.

KA, nr.44/181; nr.16/144; Erden, Suriye Hatralar, s.122. Hicaz Demiryolu letme daresi tarafndan her temizleme mfrezesi iin verilecek malzemelerin listesi u ekildedir: 10 adet uzun sapl tahta fras,10 adet su kovas, 35 adet al spresi, 10 adet yer sprgesi, 50 kilo kresol ve asit, 100 kilo kkrt,10 adet fener, 2 paket kibrit, mhr iin 10 kilo kurun, 5 kilo ince sicim, 5.000 adet kaba kt, 5.00 adet Temizlii yaplmtr. yazl mavi kt, 1 adet iri ana ve fra, 10 kilo fener ya, 3 kilo sabun, 25 adet kkrt mangal, kt kazmak iin granevaz(?), tozlar kaldrmak iin denek, Temizleme istasyonunun ad ve temizlii yaplmtr. ibaresini tayan zmbal kurun, Tahliyeden sonra temizlii yaplacaktr. ibaresini tayan 5.000 adet sar kt, 112.5 kilo kire, 10 adet krek. Bkz. Ermeni Faaliyetleri, VIII, s.121. 388 zdemir, Salgn Hastalklar, s.346. 389 Ermeni Faaliyetleri, VIII, s.21-23; zdemir, Cemal Paa, s.92. 390 Ermeni Faaliyetleri, VIII, s.146. 391 KA, nr.535/4.
387

386

118

Yine Cemal Paa, Drdnc Ordu mntkasnda iddetle hkm sren malarya yani stmaya kar ok miktarda kinin ile Hicaz Seferi iin 5.000 adet az cam kapakl amonyak iesine gereksinim olduunu Hill-i Ahmer Cemiyetine bildirmitir. Bu taleplerin karlanmas iin tahsis edilen para Deutsche Bank vastasyla Hill-i Ahmerin Berlin ve Viyanadaki yelerine gnderilerek onlardan bu ihtiyalar Hill-i Ahmer adna oralardan satn almalar ve stanbuldaki merkeze gndermeleri talep edilmitir. Dolaysyla Hill-i Ahmerin stanbuldaki deposuna geldikten sonra, buradan da Drdnc Orduya gnderilecekti392. Kinin ve amonyak ielerinin bedeli olarak Cemal Paa, 1.699.120 kuru vermitir393. Bundan baka Cemal Paa, stanbuldaki Hill-i Ahmer Cemiyetine 1.000 kilo floridrat dukitin ihtiyac iin 8.000 lira gndermiti ve bunun Hill-i Ahmer Cemiyetince dardan sipari edilmesini istemitir394. Cemal Paa, sadece bulac hastalklarla mcadele etmemitir. Ayn zamanda zhrevi hastalklarla da boumutur. Halep ve amda tehlikeli bir ekilde yaylan zhrevi hastalklarn asker ve sivil halkn hayatn tehdit etmesi zerine Halep ve amda 100er yatakl bir zhrevi hastalklar hastanesi kurulmas ve bu hastanelerin iesi, levazmat ve ilalarnn Halep ve am askeri hastanelerinden birine balanarak salanmasna karar verilmitir395. Bata da belirtildii zere ne kadar nlem alnmaya allsa da bulac hastalklardan kaynaklanan lmlerin nne bir trl geilememitir. Aslnda I. Dnya Sava balamadan nce de Osmanl Devletinin resm kaytlarn incelediimizde bulac hastalklarn Anadolunun pek ok yerinde

KA, nr.535/3. KA, nr.535/5. 394 KA, nr.535/6; Dhiliye Nezareti, Ermenilerin iskn sahas olan yerlerin kontroln elinde tutan Drdnc Ordu Kumandanlna shhi tedbirleri almas iin Muhacirn Tahsisat vastasyla gerekli para yardmnda bulunuyordu. Bkz. BOA, DH.FR, nr.59/100. 395 ATASE, BDH, Kls.3244, Dos.09, Fih.001-02; Kls.3244, Dos.09, Fih.001-03; Kls.3244, Dos.09, Fih.002-02; Kls.3244, Dos.09, Fih.002-03; Kls.3244, Dos.09, Fih.002-07; Kls.3244, Dos.09, Fih.002-07a; Ermeni Faaliyetleri, VIII, s.136.
393

392

119

grldn syleyebiliriz396. Dolaysyla sevk ve iskn srasnda Ermeniler arasnda lmlerin yaanmasnn en nemli nedeni bulac hastalklardr. Yalnz bu durumun sadece Ermeniler iin deil btn Osmanl tebaas iin geerli olduu unutulmamaldr. rnein, Canik sancandaki Mslman mltecilere baklamad gibi bunlarn salk durumlarnn da pekiyi olmad belirtilmitir397. 13 Aralk 1916 tarihinde saylar 30.000-40.000i bulan Harran kazasndaki mlteciler arasnda iki kii kolera, kii de tifs nedeniyle lmt. Hastalklarn mlteciler arasnda yaylmamas iin adr tedarik edilmi ve mltecilerin isknlar salanmtr398. 16 Mart 1916 tarihinde, koleradan Erzincanda be, Keleri kynde bir hasta vard399. Bir gn sonra Erzincanda iki, civar kylerde be ve toplam yedi kii koleraya yakalanmt400. Yani koleraya yakalananlarn says her gn artyordu.
Bununla ilgili rnekler iin bkz. lhan Gedik, Ermeni Meselesinde Gzard Edilen Baz Hususlar, Tabii artlar, Salgn ve Krgnlar, Beinci Asker Tarih Seminer Bildirileri II (2325 Ekim 1995 stanbul), Ankara 1997, s.13-15. 397 BOA, DH.FR, nr.76/226. 398 BOA, DH.FR, nr.70/9; nr.69/259. 399 ATASE, BDH, Kls.2439, Dos.139, Fih.001-12. 400 ATASE, BDH, Kls.2439, Dos.139, Fih.001-13; Kls.3439, Dos.139, Fih.001-14; Bu gibi rnekleri oaltmak mmkndr. rnekler iin bkz. ATASE, BDH, Kls.2439, Dos.139, Fih.001-15; Kls.2439, Dos.139, Fih.001-16; Kls.2439, Dos.139, Fih.001-17; Kls.2439, Dos.139, Fih.001-18; Kls.2439, Dos.139, Fih.001-20; Kls.2439, Dos.139, Fih.001-22; Kls.2439, Dos.139, Fih.001-27; Kls.2439, Dos.139, Fih.001-30; Kls.2439, Dos.139, Fih.00131; Kls.2439, Dos.139, Fih.001-34; Kls.2439, Dos.139, Fih.001-36; Kls.2439, Dos.139, Fih.001-37; Kls.2439, Dos.139, Fih.001-39; Kls.2439, Dos.139, Fih.001-41; Kls.2439, Dos.139, Fih.001-43; Kls.2439, Dos.139, Fih.001-46; Kls.2439, Dos.139, Fih.001-50; Kls.2439, Dos.139, Fih.001-54; Kls.2439, Dos.139, Fih.001-55; Kls.2439, Dos.139, Fih.00158; Kls.2439, Dos.139, Fih.001-62; Osmanl Devletinde askerler arasnda grlen salgn hastalklar iin bkz. ATASE, BDH, Kls.2451, Dos.219, Fih.006; Kls.3243, Dos.5, Fih.004; Kls.3243, Dos.5, Fih.004-02. Ali hsan Sabis, hatralarnda, Birinci Dnya Sava srasnda Osmanl ordusunun amansz dmanlarndan birisinin de salgn hastalklar olduunu dile getirmitir. Bunlarn banda da tifs geliyordu. yle ki bu hastalk vazife banda ordu kumandann bile ldrm, birok subay ve doktoru yatrmtr. Bu bilgiler iin bkz. Ali hsan Sabis, Harp Hatralarm, Birinci Dnya Harbi, II, stanbul 1992, s.360. Danimarkal misyoner Maria Jacobsen 7 ubat 1915 tarihli gnlnde, Trk askerinin alktan ldn, salk artlarnn ok kt olduunu, hijyen olmadn ve askerin bulac hastalklara yakalandn, ayrca pek ok askerin elbiselerinin aputlardan meydana geldiini belirtiyordu. Bkz. Lewy, Disputed Genocide, s.58. Amerikan misyonerlerinden Bayard Dodgenin Suriyede alan Kzlhan ihtiyalarna ynelik hazrlam olduu raporunda Osmanl askerlerinin ektii skntlar ve iinde bulunduu olumsuz koullar ifade etmektedir. Bu rapor iin bkz. RG 200 National Archives Gift Collection Records of the American National Red Cross 1881-1916, 783 Hawaiian Chapter 805, Missisipi River Flood, 1882, Box No. 50. 1917 yaznda Erzincan ve Erzurumda korkun derecede tifsn etkili olduu misyoner raporlarnda yer almaktadr. Bkz. P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.323. Antepteki misyoner hastanesi tifo, dizanteri, tifs, stma gibi
396

120

Bafradan Ofa kadar uzanan Karadeniz sahilinde halkn %20-30unda stma vard401. Verilen rneklerden de anlalaca zere bulac hastalklardan sadece Ermeniler deil Osmanl corafyasnda yaayan herkes etkilenmitir. 1.2.5 HUKUKSAL UYGULAMALAR 1.2.5.1. Emvl-i Metrke Komisyonunun Faaliyetleri Osmanl hkmeti, Ermenileri sevk ettikten sonra sevk edilen Ermenilere ait mallarn ne olaca hususu ortaya kmtr. Bununla ilgili hkmetin birtakm dzenlemeler yaptn grmekteyiz. Bunlardan ilki 10 Haziran 1915 tarihli, Harp hli ve olaanst siyasi zorunluluklar dolaysyla baka yerlere nakledilen Ermenilere ait mal, mlk ve arazilere uygulanacak idare hakknda ynetmelik tir402. 28 Haziran 1915 tarihinde Dhiliye Nezaretinden Sivas, Trabzon ve Mamuratl-aziz vilayetleriyle Canik mutasarrflna gnderilen ifrede, sevk edilen Ermenilerin yanlarnda gtremeyecekleri mallarn idaresi ve korunmas hakknda ynetmeliin vilayet ve mutasarrflklara yolland belirtilmitir403. Yine ayn tarihte Nezaretten Kayseri mutasarrflna ekilen bir baka ifrede, sevk edilen Ermenilerin mallarnn kayt altna alnmas ve muhafazas edilmitir404. 5 Temmuz 1915 tarihinde Dhiliye Nezaretinden Trabzon vilayetine gnderilen ifre, Ermenilerin terk ettikleri mallarla ilgili bir ynetmelii
bulac hastalklara yakalanm Osmanl askerleriyle doluydu. Bkz. P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.344. Taner Akam da sava srasnda sadece Ermenilerin deil, dier sivil halkn ve askeri birliklerin de alk ve hastalklar nedeniyle ciddi kayplar verdiini belirtmektedir. Bkz. Akam, Ermeni Meselesi, s.306. 401 Kaya, Mlteciler, s.49. 402 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Belge No: 1832, Say: 81, Yl: 31, Ankara 1982, s.147158; Ermeni Faaliyetleri, I, Ankara 2005, s.139-142; Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara 1990, s.117-121; Shaw, Ottoman Empire, 2, s.1061-1063. 403 BOA, DH.FR, nr.54/202. 404 BOA, DH.FR, nr.54/226.

iin

maliye

ve

mlkiye

memurlarndan

bir

komisyon

oluturulmas gerektii ve buna ilikin ynetmeliin gnderildii ifade

121

ieriyordu.

Ynetmelik,

10

Haziran

1915

tarihli

ynetmeliin

bir

benzeriydi405. Sevk edilen Ermenilerin tanabilir mallarnn pek ucuza satld ve zarara uratld haberi alnmas zerine bu gibi durumlara izin verilmemesi ynnde Dhiliye Nezareti 11 Austos 1915 tarihinde eitli vilayet ve mutasarrflklara ifre ekerek emirler vermitir406. 26 Eyll 1915 tarihinde sevk ve iskn edilenlerin mlkleri, borlar ve alacaklar ile ilgili 11 maddelik geici bir kanun karlmtr407. Ardndan 8 Kasm 1915te bu geici kanunun uygulanabilmesi iin 25 maddelik bir nizamnme yaymlanmtr408. Nitekim bu dzenlemelere gre, sevk edilen Ermenilerden geriye kalan mallar, borlar ve kredilerin idaresi ve tasfiyesi Kalan Mallar Tasfiye komisyonlarnca yrtlecekti. Komisyonlar, Evkf ve eriyye, Dhiliye, Adliye ve Maliye nezaretlerinin ortak sorumluluunda olmak zere Dhiliye Nezaretinin tayin edecei bir bakan ile Adliye ve Maliye nezaretlerince seilecek birer yeden oluacakt. Tasfiye komisyonlar ncelikle, hkmet tarafndan tekil olunan komisyonlarca yaplan muamelelere dair evrak teslim alacak ve bunlar inceleyecekti. Ardndan her yerleim biriminde tekil edilecek olan ve mahallin en byk mali idarecisinin bakanlnda vergi, tapu, nfus ve evkaf dairelerinden birer yenin katlmyla oluturulacak heyetlerden, o mahalde geride kalan mallar, borlar ve krediler ile ilgili bir cetvelin hazrlanarak, gnderilmesini talep edecekti. Komisyon, bu cetveldeki bilgileri vergi ve tapu kadastro kaytlaryla karlatrarak, her gayrimenkln mevkinin, kayt numarasnn, deerinin ve
Ynetmeliin maddeleri iin bkz. BOA, DH.FR, nr.54/310; Bakar, Ermeni Tehciri, s.117. Ayrca bkz. Ekler ksm Ek II. 406 Adana, Ankara, Aydn, Bitlis, Diyarbakr, Erzurum, Halep, Hdavendigr, Mamuratlaziz, Musul, Sivas, Suriye, Trabzon ve Van vilayetleriyle Canik, Eskiehir, zmit, Karahisar- Sahip, Karesi, Kayseri, Mara, Nide, Urfa ve Zor mutasarrflklarna Adana, Diyarbakr, Erzurum, Halep, zmit, Mamuratl-aziz, Mara, Sivas ve Trabzon Emvl-i Metrke komisyonlarna ekilen telgraf iin bkz. BOA, DH.FR, nr.54-A/388; Bakar, Ermeni Tehciri, s.117; yalnz Sonyel tarafndan Londrada Dileri Bakanl Arivinde bulunan ve ngilizce olan belgede ayn artlar tayan emrin 30 Temmuz 1915 tarihli olduu grlmektedir. Bkz. Sonyel, Tehcir, s.139-140. 407 BOA, DUT, nr.93/18; Takvim-i Vekayi, No: 2303, 14 Eyll 1331, s.2-3; Dstur, II. Tertip, VII, Matbaa-i Amire, Dersaadet 1336, s.737-740. 408 BOA, DUT, nr.93/17; Takvim-i Vekayi, No: 2343, 28 Terin-i Evvel 1331, s.1-3; Dstur, II. Tertip, VII, Matbaa-i Amire, Dersaadet 1336, s.775-788.
405

122

sahibinin isminin belirtildii iki ayr defter tanzim edecekti. Defterlerden biri, ilgili kimselerin mracaatna hazr tutulmak zere tapu kadastro kalemine, dieri ise o mahallin idare meclisine verilecekti. dare meclisi her menkl ve gayrimenkl iin kymet takdirini yapacak ve buna dair bir mazbata tanzim ederek Tasfiye Komisyonuna tebli edecekti. Komisyonlar niha olarak bu mallar mzayede usulyle satacak ve elde edilen geliri sahibi adna mal sandklarna emaneten brakacaklard. Terk edilen mallar zerinde alacaklar olduunu iddia edenler, taleplerini asaleten ve vekleten iki ay iinde tasfiye komisyonlarna sunacaklard. Osmanl lkesi dnda bulunanlar iin sre drt ay olarak tespit edilmiti. Alacan tahsil etmek isteyen kimse, her trl tebligatn daha hzl ve kolay ulamas iin komisyonun bulunduu mahalde bir ikametgh gsterecekti. Komisyonlar alacakllarn dilekelerini kabul ederek kaydedecek, ardndan borlunun mevduatnn ve borlularnn bir bilanosunu kararak, iki nsha hlinde mazbata tanzim edecekti. Nshalardan biri herkesin grebilecei yerlere aslarak ilgililerin bilgi sahibi olmalar salanacak, dieri ise mahallin Bidyet Hukuk Mahkemesine intikal ettirilmek zere mdde-i umumiye teslim edilecekti. Alacakl kimse bu listelerdeki bilgilere 25 gn iinde itiraz edebilecekti. Bidyet Hukuk Mahkemesi bu 15 gnlk srenin bitiminde, mdde- umm, var ise itiraz sahibi, alacakl kimse ve de Tasfiye Komisyonu Bakannn hazr bulunduu bir oturumda konuyu grecekti. Mahkeme heyeti taraflardan gerekli bilgileri aldktan sonra, niha kararn verecekti. Bu karar kesin olup, temyiz yolu kapalyd. Grld zere btn bu dzenlemeler ile Osmanl hkmeti, terk edilmi vaziyetteki menkl ve gayrimenkllerin korunmasn ve sahiplerinin zarara uratlmakszn satn olduka salam temeller zerine oturtmu oluyordu409. Konuyla ilgili kanun ve nizamnmelerin
BOA, DH.UMVM, nr.136/17; nder Duman, Ermeni Emval-i Metrkesi ve Borlar, Ermeni Aratrmalar Dergisi, Say:22, Ankara 2006, s.122-123; zellikle, sevk edilen Ermenilerin borlar meselesi devletleraras sorun olacak boyuta gelmitir. Dhiliye Nezaretinden Canik mutasarrflna ekilen 29 Haziran 1915 tarihli telgrafta, Almanlara borlar olan Ermenilerin sevkleri 1 hafta sre ile ertelenmi ve borlarnn denmesi iin bir
409

123

taraya tebliiyle birlikte Emvl-i Metrke Tasfiye komisyonlar da olumutur410. 5 Ekim 1916 tarihinde hazrlanan bir kanun layihasnda 26 Eyll 1915 tarihli kanunun 2. maddesine yaplan bir ilave ile Ermenilerin sevk edildikleri yerlerde ikametlerini ve maietlerini temin edebilecek derecede emlak ve arazinin hkmet arazilerinden parasz olarak verilmesi ve bylece onlara destek olunmas dnlmtr. Bu tasar daha sonra Tasfiye Kanunu olarak

komisyon kurulmutur. Bkz. BOA, DH.FR, nr.54/167; yine Ermenilerden alacakl olan Yunan tebaasndan kimseler adna alacaklarn tahsil etmek iin Yunan Kraliyet Sefreti 6 Eyll 1915 tarihinde, Osmanl Devletine mracaat etmitir. Osmanl yetkilileri de Ermenilerin terk ettikleri mallarn, emvl komisyonlar tarafndan zel olarak ve itinal bir ekilde muhafaza edildii ve Tasfiye Kanununa gre ve Hukuk-i Mevza Dairesine mracaatla, gerek Osmanl tebaasndan gerekse yabanc tebaadan olanlarn hibir ferdinin zararna sebebiyet vermeksizin alacaklarnn verileceini belirtmitir. Bkz. BOA, HR.SYS, nr.2880/22, Lef 1-3; Ermeni sevki sonrasnda Osmanl topraklarndaki baz Alman ve Avusturya-Macaristan ticari messeselerinin maruz kalaca muhtemel zararlara Alman Bykelisi Wangenheim ve Avusturya-Macaristan mparatorluunun Bykelisi Pallavicini dikkat ekmitir. yle ki 1915 yaz ortalarnda Osmanl ynetimi ile balayan yazmalar 1917 balarna kadar srmtr. Fakat bykelilerin her trl basklarna ramen Osmanl yetkilileri dn vermemi ve kanunlarda belirtilen hususlar dorultusunda mracaat etmelerini istemitir. Mesela 18 Mays 1916 tarihinde Dhiliye Nezaretinden Hriciye Nezaretine gnderilen tezkirede ifade edilenlere gre, Austro-Orientalische irketiyle dier Avusturya-Macaristan ticarethaneleri sevk edilen Ermenilerden alacaklar iin, kanun gerei Tasfiye komisyonlarna asaleten veya vekleten bavurarak alacaklarn kayt ve kabul ettirmek mecburiyetindeydiler. Yani ad gecen ticarethanelerin, alacaklar iin Tasfiye komisyonlarna bavurmalydlar. Her ne kadar Tasfiye Kanunu gereince birok yerlerde mracaat sresi son bulmu ise de bu durumda alacakllarn mahkemelere bavurmalar yine Tasfiye Kanununda yer alyordu. Ayrca bu prosedrn Viyana Sefretine bildirilmesi gerektii de belirtiliyordu. Bunun iin bkz. BOA, HR.SYS, nr.2882/5, Lef 8; Ayrca Alman ve Avusturya- Macaristan mparatorluu ile Osmanl Devleti arasndaki alacak meselesiyle ilgili yazmalar iin bkz. Duman, Emvl-i Metrke, s.124-129. 410 Nitekim Ocak 1916 tarihine kadar Adana, Adapazar, Ankara, Antakya, Bilecik, Bitlis, Cebel-i Bereket, Dersaadet, Develi, Diyarbakr, Erzurum, Eskiehir, Gemlik, Halep, Hdavendigr, zmit, Karahisar- Sahip, Kayseri, Konya, Kozan, Mamuratl-aziz, Mara, Merzifon, Nide, Ordu, Samsun, Sivrihisar, Tekfurda, Trabzon, Tokat, Urfa ve Yozgat olmak zere toplam 33 Tasfiye Komisyonu olumutu. Bkz. BOA, DH.FR, nr.64/39; Duman, Emvl-i Metrke, s.124 dipnot 30; Dhiliye Nezaretinden Hriciye Nezaretine gnderilen 13 Mays 1916 tarihli tezkirede, Baka yerlere nakledilen kiilere ait mallarn kanun ve zel tze gre tasfiyesiyle megul olmak zere gereken yerlere gnderilmi ve bugn ad geen ilemlerin takip edilmesi ve sonulandrlmasyla hayli megul olmu olan Emvl-i Metrke Tasfiye komisyonlarnn Maysn 23nden itibaren Dhiliye Nezaretinden irtibatlarnn kopmasyla, Maliye Nezaretine balanmalar ve katlmalar kararlatrlm olduundan, ad gecen hususlarla ilgili olan maddeler hakknda bundan sonra, Dhiliye Nezaretine mracaat edilmeyerek Nezaretle haberleilmesi istenmektedir. Bunun iin bkz. Trk-Ermeni htilaf Belgeler, Ed. Hikmet zdemir-Yusuf Sarnay, Ankara 2007, s.450-451.

124

bilinen 26 Eyll 1915 tarihli kanunun 2. maddesinin 1. fkrasna ilave edilerek geici kanun olarak kabul edilmitir411. Osmanl Devletinin, Ermenilerin mallarna ynetmelik ve

nizamnmeler erevesinde davrandn grmekteyiz. 19 Austos 1915 tarihinde Dhiliye Nezaretinden Mamuratl-aziz vilayetine ekilen telgrafta, Ermenilere ait alacak veya borlular ynetmeliin gelmesine kadar kimlerin kimler nezdinde ve neden dolay alacaklar olduklarnn bir kaydnn tutulmas ve Ermeni mallarnn muhafaza edilmesi, yalnz durmakla bozulacak eya ile hayvanlarn mzayede yoluyla satlmas isteniyordu412. Sevk edilen Ermenilere ait mallar kanunlarda ifade edildii zere ak artrma usulyle satlmas yoluna gidilmitir. Yalnz mallarn gerek deerinin altnda satlmas, taraflarn dk fiyattan almak iin anlamal bir ekilde ak artrmaya katlmalar, bir takm hileli yollarla mallar stne geirmek gibi olumsuzluklarla karlalmtr. Ama nemli olan bu gibi durumlarda devletin taknd tavrdr. Bu sralarda Osmanl blgesinde faaliyet gsteren misyonerler Ermeni mallarn kontrol altna alan ve bunun iin kurulan Emvl-i Metrke komisyonlarna scak bakmyorlard. Bunu devletin, Ermenilerin mallarna el koymann413 ve borlarnn tahsil etmenin bir yolu olarak gryorlard. yle ki onlar iin sistem gvenilmezdi. Bu sistem sayesinde birok resm yetkilinin zengin olduunu dnyorlar ve
BOA, DUT, nr.93/16; Takvim-i Vekayi, No: 2672, 1 Terin-i Evvel 1332, s.1. BOA, DH. FR, nr.55/104; nr.55/330. 413 Dhiliye Nezaretinden Diyarbakr vilayetine 23 Kasm 1916 tarihinde ekilen telgraf, nakledilmeyen Gayrimslimlerin emvl-i menkule ve gayrimenkullerini kullanlabilecekleri ama sevk edilen Ermeni ile dier Gayrimslim mallarnn Tasfiye komisyonlarna devredilmesiyle ilgiliydi. Bkz. BOA, DH.FR, nr.70/79. Yani sevk srasnda mallarn msaderesi, hayvanlara el konulmas gibi uygulamalar sevk edilen topluluklarla alakal olup, Ermenilere zg bir durum deildi. 27 Temmuz 1914 tarihli ve sava ykmllklerini dzenleyen Teklif-i Harbiye Kanununa gre oluturulan komisyonlar, halkn ihtiyalarn ayrdktan sonra ellerinde kalan her trl mal ve hayvana el koyma yetkisine sahipti. Msadere edilen mallarn kymetlerinin denmesi de seferberliin sona ermesine kadar ertelenmitir. Dolaysyla Emvl-i Metrke ynetmelii ile Ermeniler iin gerekletirilen uygulama, Mslmanlar iin de Teklif-i Harbiye erevesinde deerlendirilebilir. Bkz. BOA,DH. FR, nr.55-A/143; iek, Zorunlu G, s.76. Ayrca 27 Temmuz 1914 tarihli Teklif-i Harbiye Kanununun maddeleri iin bkz. Dstur, Tertib-i Sani, VI, Matbaa-i Amire, Dersaadet 1334, s.1011-1012.
412 411

125

rnek olarak da Harputtaki komisyon bakann veriyorlard414. Hans Lukas Kieser de, memurlarn Ermenilere ait eyalar mzayedeye karmadan nce bunlardan en gzel ve deerli paralar kendi evlerine gnderdiini sonra genellikle bedava denebilecek fiyatlar zerinden mzayedeleri gerekletirdiklerini ve mzayedelere sadece Mslmanlarn katldn belirtmektedir. Ayrca Koca depolardaki mallar Trklere ucuz fiyata satlyordu. Zamanla Ermeni mallarnn tm Mslmanlarn eline gemiti. eletirisini yetkililere yneltiyordu415. Dhiliye Nezaretinden 14 Austos 1915te vilayetlere, mutasarrflklara ve Emvl-i Metrke komisyonlarna gnderilen telgrafta, Ermenilerin sevk edilmeleri nedeniyle Emvl-i metrkeleri, hkmet adna baz mahalleler, idare ve muhafazasna sahiptirler. Yalnz bu mallarn dk fiyatta satlmamas gerekmektedir. Dolaysyla talimatlarda yer alan hususlara gre emvller mzayelerde satlmaldr. ifadelerini kullanarak Ermeni mallarnn gerek deeri zerinden satlmasn istiyordu416. Yine Nezaretten 21 Austos 1915 tarihinde zmit Emvl-i Metrke Komisyonuna ekilen telgraf, Ermenilerden dk bir fiyattan mal alndndan dolay feshedilen anlama var mdr? Bunlarn cinsi ve miktar ile gerek deeri ile satlan deer arasndaki fark nedir? Bu anlamda 360 hayvan var mdr? Bununla ilgili grleriniz ieriyordu417. 16 Eyll 1915 tarihinde Adanada Ermenilerin sevk edilmeden nce pamuk irketine braktklar yerin, irket tarafndan iletilmesine Emvl-i Metrke Komisyonu izin vermemi. Dhiliye Nezareti de pamuk irketinin sevk edilen Ermenilerden emlak ve araziyi ok nceden ald iin
Riggs, Days of Tragedy, s.92-93. Keser, Iskalanm Bar, s.679. 416 Adana, Ankara, Bitlis, Canik, Diyarbakr, Erzurum, Halep, Hdavendigr, Konya, Mamuratl-aziz, Sivas ve Trabzon vilayetleriyle Eskiehir, zmit, Kala-i Sultaniye, Karahisar- Sahip, Karesi, Mara, Nide ve Urfa mutasarrflklaryla Adana, Canik, Diyarbakr, Erzurum, Halep, Hdavendigr, Karesi, Mamuratl-aziz ve Sivas Emvl-i Metrke komisyonlarna gnderilen telgraf iin bkz. BOA, DH.FR, nr.55/330. 417 BOA, DH.FR, nr.55/146.
415 414

ne

dorultudadr?

Acilen

cevap

veriniz.

ifadelerini

126

komisyonun yapt ilemin yanl olduunu belirtmitir. Dolaysyla yerin pamuk irketine braklmas dorultusunda muamelenin olmasn istemitir418. Bu da Osmanl ynetiminin Ermenilerin emlak ve arazilerini elde etmek gibi bir amacnn olmadn gstermektedir. nk yeri geldii zaman komisyonun da yapt ilemi hatal bulmutur. Nezarete, 28 Eyll 1915 tarihinde Hdavendigr vilayetine gnderilen ifrede, Eski Vali Osman Bey, Defterdar ve Murahhas- Mesl brahim Bey ve dier memurlar tarafndan Ermenilerin hne ve emlk- saireleri hakknda kanuna aykr olarak Ermenilerden bir bedel mukabilinde veya bedelsiz bir ekilde hne ve emlaklar zerlerine almlardr. Dolaysyla fera muamelesinin feshi ve aslna uygun bir ekilde yaplmas gerekir. Murahhas- Mesl hneleri ide etmelidir419 denilerek Ermenilerden kanuna aykr bir ekilde yaplan almlarn feshedilmesi ve aslna uygun olarak gerekletirilmesi istenmektedir. Osmanl hkmeti, Ermeni mallarnn korunmasn, devletin bir grevi olarak kabul ettii iin yaplacak yanl ilerin sonucu olarak sorumlular Divan- Harpte yarglayarak, ar ceza verilmesini salyordu420. Hkmet, Emvl-i Metrke mallarnn satnn kanunlara uygun bir ekilde yaplmasn titizlikle takip etmesinin yan sra usulszlk yapan bir slm irketi de olsa fark gzetmeksizin yanlla izin vermiyordu421. Dhiliye Nezaretinin Karahisar- Sahip Emvl-i Metrke Tasfiye Komisyonuna gnderdii 29 Kasm 1915 tarihli ifrede, nakil edilen Ermenilerin tasarrufunda bulunan mallarn hibir surette bakasna sat veya devredilmesinin mmkn olmad422, 26 Aralk 1916 tarihli ve Halep vilayetine gnderilen ifrede de, yalnz Ermenilerden Ermenilere ya da Ermenilerden Mslmanlara feran uygun olduu bildiriliyordu423. Yani hkmet, sadece yabanclarn Ermenilerden emlak ve arazi almasn

418 419

BOA, DH.FR, nr.56/50. BOA, DH.FR, nr.56/207. 420 BOA, DH.FR, nr.59/196; nr.57/208; nr.55-A/227. 421 Buna rnek olarak bkz. BOA, DH.FR, nr.60/275. 422 BOA, DH.FR, nr.58/158; nr.56/269. 423 BOA, DH.FR, nr.59/105.

127

istemiyordu424. 14 Kasm 1915 tarihli ifrede, nakledilen Ermenilerin braktklar evlerde, kanunen bakmakla ykml olduklar yaknlarnn ikamet edebilecei, kiralama konusunda mzayede artlarna uygun ilem yapmak kaydyla Ermenilerin bavuru ve katlmnn olabilecei ifade ediliyordu425. Ayrca Osmanl yetkilileri, emanet altna alnm olan Ermeni mallarnn korunup korunmadn da denetliyordu. Maliye Nezaretinin istei zerine Dhiliye Nezareti, Erzurum vilayetine 1 Eyll 1915 tarihinde ifre ekerek, sevk edilen Ermenilere ait Osmanl Bankas depolarna konulmu olan mallarn ikinci bir emre kadar muhafazalarnn salanmasnda bir sorunun olup olmadn soruyordu426. Yine Nezarete, zmir mutasarrflna gnderilen 11 Eyll 1915 tarihli telgrafta, Blkyan Alkisyan, Kirkor Aiyan, Agopbibiyan, Zara Kavziyan, Artaki Gazarosyana ait bina ile mallarnn ne hlde olduu ve bunlara ait eyadan satlarn gerekleip gereklemedii Emvl-i Metrke kaytlarna baklarak bir an nce gerekli bilgilerin verilmesi isteniyordu427. Muhtemelen bu ahslar, mallarnn akbetini merak etmiler, yetkililere sormular, yetkililer de bu istei karlksz brakmamlardr. Dolaysyla bu durum Osmanl hkmetinin ak bir siyaset gttnn ve Ermeni mallarna temelli el koyma gibi bir niyetinin olmadnn ak gstergesidir. Hkmet, sevk srasnda Ermenilera ait eyalarn tanmasnda sava nedeniyle araba veya hayvan yeterince tahsis edemiyordu. Bu yzden Mslmanlara ait olan aralardan yararlanma yoluna gitmitir. Bu amala kulanlan araba ve hayvanlarn harap veya telef olmas sebebiyle zararn Emvl-i
424

Metrkeden

karlanmasn

istemi

ama

karlanamamas

Adana, Ankara, Bitlis, Diyarbakr, Erzurum, Halep, Hdavendigr, Konya, Mamuratlaziz, Sivas, Trabzon ve Van vilayetleriyle Canik, Eskiehir, zmit, Karahisar- Sahip, Karesi, Kayseri, Mara, Nide ve Urfa mutasarrflklarna Adana, Halep, Sivas ve Trabzon Emvl-i Metrke dare komisyonlarna gnderilen ifreli telgraf iin bkz. BOA, DH.FR, nr.55/280. 425 BOA, DH.FR, nr.58/1. 426 BOA, DH.FR, nr.55/231. 427 BOA, DH.FR, nr.55-A/210.

128

durumunda kendisinin vereceini bildirmitir. Ayrca yanm olan Mslman hnelerin tamiri iin gerekli olan tutar asilerin Emvl-i metrkelerinden denmi ya da zarar karlnda boalan Ermeni hneler Mslmanlara verilmitir428. Sevk edilen Ermenilere ait mallarn satndan elde edilen gelir Ermenilere harcanmtr. Mesel, Dhiliye Nezaretinden Halep Emvl-i Metrke dare Komisyonuna ekilen 8 Kasm 1915 tarihli telgraf, Emvl-i Metrkeden satlan hayvanlardan kazanlan 645.810 kurutan 600.000 kuruunun Halepteki Ermenilerin sevk ve ie masraflarnn harcanmasna uygun grlmesiyle ilgiliydi429. Yine ayn tarihte Nezarete, Halepteki Muhacirn Mdr kr Beye ekilen ifrede, Muhacirn Tahsisatndan 3.000 lirann gnderildii, Halepteki Emvl-i Metrke hslatndan 600.000 kuru ve Eskiehirdeki Emvl-i Metrke hslatndan da yollanacak 200.000 kuruun Ermenilerin sevk ve ie masraflar iin harcanmas gerektii ve ihtiya duyulursa yeniden tahsisat talebinde bulunulabilecei bildiriliyordu430. 16 Kasm 1915 tarihinde, Hdavendigr vilayetindeki Emvl-i Metrkeden elde edilen 8.000 lira mal sandna gnderilmi ve bu para Ermenilerin ie ve iskn ihtiyacnn karlanmas iin kullanlmtr431. 1.2.5.2. Yarglamalarn ve Cezalarn Ertelenmesi Osmanl yneticileri, sevk edilen Ermenilerden cinayet ileyenleri ya da dier sulardan sank durumunda olanlar hakkndaki kanun takibatn ertelemitir. Bylece onlarn da sevk edilmelerini salamtr432. Harputta hapishanede tutuklu

BOA, DH.FR, nr.57/140; nr.56/254. BOA, DH.FR, nr.57/342. 430 BOA, DH.FR, nr.57/348; nr.57/349; nr.57/350. 431 BOA, DH.FR, nr.58/24. 432 Adana, Ankara, Aydn, Bitlis, Diyarbakr, Edirne, Erzurum, Halep, Hdavendigr, Kastamonu, Konya, Mamuratl-aziz, Musul, Sivas, Suriye ve Trabzon vilayetleriyle Bolu, Canik, atalca, Eskiehir, el, zmit, Kala-i Sultaniye, Karahisar- Sahip, Karesi, Kayseri, Ktahya, Mara, Mentee, Nide, Teke, Urfa ve Zor mutasarrflklarna gnderilen telgraf iin bkz. BOA, MV, nr.199/164; BOA, DH.FR, nr.59/90; Sevk ve skn, s.337-338.
429

428

129

olan Ermeni erkeklerin salverilmesi ve aileleriyle yolculuk yapmalarna valilik tarafndan izin verilmitir433. 1.2.5.3. badetlerinin Salanmas Ermenilerin sevki srasnda yaanan sorunlardan birisi de sevke gnderilen Ermenilerin mensubu olduu din mezhebe ait mabetlerinin de kapatlmasyd. lk bata bu gibi yerler kapatlmsa da Patrikliin istei zerine ibadete tekrar almtr. stanbuldaki Ermeni Patriklii, 13 Nisan 1916 da Edirne, Konya ve buraya bal yerlerde Ermeni kiliselerinin yerel hkmete kapatlm olduunu Adliye ve Mezhip Nezaretine bildirmi ve Ermenilerin ayinlerini yapabilmeleri ve ibadetlerinden mahrum kalmamalar iin kiliselerin almas ynnde gerekli yerlere emir verilmesini istemitir434. Bunun zerine, 20 Nisan 1916da Adliye ve Mezhip Nezareti, Dhiliye Nezaretine bir tezkire gndererek, durumdan haberdar etmitir435. Dhiliye Nezareti de 29 Nisan 1916 tarihinde Edirne ve Konya vilayetlerine telgraf ekerek, kapatlan veya oralarda ikamet eden Ermenilerin ibadetleriyle ilgili son gelimeleri belirtmesini istemitir436. 16 Mays 1916 tarihinde Konyadan gelen cevapta, baka yerlere sevk edilen Ermenilere ait hne, dkkn ve kiliselerin mahall hkmetin emriyle Emvl-i Metrke Komisyonu tarafndan ve mhrlendii, Ermeni bu yerlerin reisi

anahtarlarnn

komisyonca

sakland

cemaatinin

olmadndan cemaatin bir ksmnn Rum Kilisesinde ve dier bir ksmnn da Protestan Kilisesinde ibadetlerini gerekletirdikleri bildirilmitir437.

433 434

iek, Zorunlu G, s.172-173. BOA, DH.EUM.2.b., nr.24/36, Lef 2. 435 BOA, DH.EUM.2.b., nr.24/36, Lef 1. 436 BOA, DH.EUM.2.b., nr.24/36, Lef 9. 437 BOA, DH.EUM.2.b., nr.24/36, Lef 7.

130

Edirne vilayetinden 25 Mays 1916 tarihinde gnderilen cevapta, vilayet dhilinde bulunan Ermeni kiliselerinin kapatlmas ve Ermenilerin ibadetlerini yapmaktan mahrum edilmeleri gibi bir durumun sz konusu olmad, yalnz Tekfurdanda bulunan iki kiliseden birinin ierisinde nakledilen Ermenilere ait eyalarn bulunmasndan dolay burann anahtarnn Emvl-i Metrke Komisyonunda tutulmasna ramen komisyonun da bugnlerde orayla ilgisini kesecei ve anahtar murahhasavekiline teslim edecei belirtiliyordu438. Dhiliye Nezareti, vilayetlerden ald cevaplar 5 Haziran 1916 tarihli yazyla Adliye ve Mezhip Nzrvekili Halil Beye iletmitir439. Adliye ve Mezhip Nezareti de Dhiliye Nezaretinden Konyadaki kiliselerin almasn istemitir440. Bunun zerine Dhiliye Nzr Talat Bey, 19 Haziran 1916da Konya vilayetine ektii telgrafta, Konyadaki Ermenilere ait kilisenin kapal tutulmas ve bunun sonucunda kendilerinin eitli mezheplere mensup cemaat mabetlerine devam etmelerine mecbur edilmesi uygun olmayacandan kilisenin almasn emretmitir441. Sonu olarak bata da belirttiimiz zere Konya gibi sevk gzerghnda ana konaklama istasyonlar olan yerlerde kiliseler kapatlmam, sevk edilen Ermeniler ibadetlerinden mahrum braklmamtr. Yalnz sevk edilen Ermenilere ait mallar, kiliselerde Emvl-i Metrke komisyonlarnca geici
BOA, DH.EUM 2.b., nr.24/36, Lef 8. BOA, DH.EUM.2.b., nr.24/36, Lef 10. 440 BOA, DH.EUM.2.b., nr.24/36, Lef 6. 441 BOA, DH.EUM.2.b., nr.24/36, Lef 4; Konya vilayetinden Nezarete ekilen 14 Temmuz 1916 tarihli cevabi telgrafnamede, Konyada bulunan Ermeni kiliselerinin kapal tutulmasndan dolay Ermenilerin eitli mezheplere mensup ibadethanelere devam etmeye mecbur kalmalar Adliye ve Mezhip Nezaretince uygun grlmeyebilir. Fakat Ermenilerin bir yandan kademe kademe sevk edilmeleri ve etrafa datlmasna allrken dier taraftan uzun sredir kapal bulunan kiliselerin almas slm ahalisine, Ermenilerin aynen burada kalaca hissini verecei gibi her taraftaki Ermeni kiliselerinin alaca yolunda bir dnceye sebep olaca ve kilisedeki mallara Emvl-i Metrke komisyonlarnca el konulduundan geri istenecei ynnde birok mracaata sebebiyet verebilir. Bkz. BOA, DH.EUM.2.b., nr.24/36, Lef 9. eklinde yorumlarda bulunulmas zerine Dhiliye Nzr Talat Bey de, 19 Temmuz 1916 tarihinde Konya Valisi Salim Rfat Beye, Protestan ve Katolik kiliselerinden baka Ermeni kiliselerinin almamas ynndeki dncelerinin yanl olduunu belirten telgraf yollamtr. Bkz. BOA, DH.EUM.2.b., nr.24/36, Lef 3.
439 438

131

olarak mhrlenmitir. Zaten buralarn anahtarlar da kilise yetkililerine verilmitir. Buradaki ama sevk edilen Ermenilerin mallarn korumaktr. Dhiliye Nezaretinden Konya vilayetine ekilen 8 Haziran 1915 tarihli ifrede, Zeytun ve civarndan Sultaniyeye sevk edilen Ermenilerin din ayinleri iin bir patrikvekiline ve malzemelere ihtiyalar olup olmad soruluyordu442. Osmanl hkmeti sevk edilen din grevlilerine de yardmlarda bulunuyordu. Siyasi sebeplerden dolay amda bulunan eski stanbul Ermeni Patrii Ormanyan Efendi ve maiyetindekiler iin erzak olarak 5 kilo sadeya (Bulunmad zaman zeytinya), 8 kilo pirin (Bulunmad zaman bulgur), 8 kilo kuru sebze, 4 kilo eker, 1 kilo kahve, 2 kilo sabun, 3 kilo petrol, 90 ift ekmek verililiyordu443. Ayrca Cemal Paa, eski stanbul Ermeni Patrii Ormanyan Efendiye 2.000 lira gibi ykl bir yardmn verilmesini de salamtr444. Yine eski stanbul Ermeni Patrii Zevan Efendi, Musula sevk edildiinde445, sevk esnasnda kendisine harcrah verildii gibi446 2.500 kuru olan maa grevde olmamasna ramen kesilmemitir447. 1.2.6. GVENLK UYGULAMALARI Osmanl Devleti, sevk edilen Ermenilerin gerek sevk esnasnda gerekse iskn srasnda gvenliklerini salamaya almtr. Hkmet, Ermeni muhacirleri korumas iin onlara asker vermitir448. Sevk edilenler, Devletin kendilerini korumak iin jandarmalar grevlendirdiini belirtmilerdir. Ama

BOA, DH.FR, nr.53/296; Sevk ve skn, s.159-160. Patrik Ormanyan Efendinin maiyetindeki kiiler ise unlardan oluuyordu: Katogikos, patrik ve beraberinde bir diyakoz ile hademeden oluan 3 kii, Piskopos Yeia ilingiryan, Piskopos Karabet Mazlumyan, Piskopos Bedros, Sarayan, Rahip Krikoris Boyacyan, Rahip Moses skriciyan ve Rahip Karakin Haaturyandr. Bkz. Ermeni Faaliyetleri, VIII, s.141. 444 Artun, Cemal Paa, s.297. 445 BOA, DH.FR, nr.4/135; nr.84/136. 446 BOA, DH.EUM.2.b., nr.31/61. 447 BOA, DH.FR, nr.71/238. 448 ATASE, BDH, Kls.361, Dos.1030-1445, Fih.003; BOA, DH.FR, nr.55/274; nr.55-A/77; nr.56/381; nr.58/2; Shaw, Ottoman Empire, 2, s.1081. Ayrca bkz. Ekler ksm Ek VI.
443

442

132

yetersizliinden ikyet etmilerdir449. Erzurum vilayetinden sevk edilecek Ermenilerin gvenlikleri salandktan sonra sevk yaplmtr450. Erzurumda neredeyse 500 bulan Ermeni sevkiyatna bir yerel grevli ile 15 jandarma elik etmitir. Saylar 3.000i bulan ikinci grubu ise 100 jandarma korumutur451. Sevk ilemi vilayet yneticilerin sorumluluu altnda yaplyordu. Dolaysyla kafilelere elik eden jandarmalar da vilayette grev yapanlard. Erzurumdan Musula sevk edilmek zere Diyarbakra gnderilen Ermeni muhacirlerinin Cizreden sonra Musul vilayet snrnda vilayete ait jandarmalar tarafndan teslim alnd Diyarbakr vilayetinden merkeze bildirilmitir. Dhiliye Nezareti de bu ilemin sratli bir ekilde yaplmas iin Musul vilayetini uyarmtr452. Bilindii zere sava dneminde askerlerin ou cephelerde savat iin vilayet ya da livalarn gvenliini salayan jandamalarn says snrlyd. Bu yzden vilayet yneticileri baz durumlarda kafileleri korumas iin yeterli jandarma veremiyordu. Jandarma saysnn azlndan Zora sevk edilen Ermenilerin, muhafazalarnn salanmasnda sknt yaanmtr. Bunun zerine Altnc Ordu Kumandanl 14 Austos 1916 tarihinde Dhiliye Nezaretinden ald telgraf zerine Ermenileri korumalar iin 300 asker grevlendirmitir453. Dhiliye Nezareti, vilayet ve mutasarrflklardan muhacir kafilelere gvenliklerinin salanmas iin mmkn olduunca saylar orannda jandarma verilmesini istemitir454.

Miller, Survivors, s.88. BOA, DH.FR, nr.54/156. 451 Paul Leverkuehn, A Germany Officer During The Armeian Genocide A Biography of Max Von Scheuber- Richter, London 2008, s.Iiii- Iiv,Iv. 452 BOA, DH.FR, nr.55/387. 453 BOA, DH.FR, nr.67/7; nr.66/118. Baz durumlarda sava zaman olduundan asker takviyesi yaplamyordu. Bkz. BOA, DH.FR, nr.67/230. Gvenlik nedeniyle Zor blgesine sevkler baka yollardan yaplyordu. Bkz. BOA, DH.FR, nr.74/281. 454 Adana, Ankara, Aydn, Beyrut, Bitlis, Diyarbakr, Erzurum, Halep, Hdavendigar, Kastamonu, Konya, Mamuratl-aziz, Musul, Sivas, Suriye, Trabzon ve Van vilayetleriyle Bolu, Canik, Cebel-i Lbnan, Eskiehir, el, zmit, Kala-i Sultaniye, Karahisar- Sahip, Karasi, Kayseri, Ktahya, Mara, Mentee, Nire, Teke, Urfa ve Zor mutasarrflklarna gnderilen ifre iin bkz. BOA, DH.FR, nr.65/194.
450

449

133

Ayrca Amerikan misyonerleri de, sevk edilen Ermenilerin korunmas iin hkmetin jandarmalar verdiini belirtmektedir455. Osmanl hkmetinin gvenliklerini salad Ermeniler arasnda komiteci olanlar da vard. Dhiliye Nezaretinden Mara ve Adana mutasarrflna gnderilen 13 Kasm 1916 tarihli telgrafta, zmirden karlp, Zora sevk edilmek zere gnderilecek 256 komite yesinin gvenliinin salanaca bildirilmitir456. Ermeni sevkiyatnn nasl yapldna ilikin bilgileri, sevk edilen Ermenilerin ailelerine gnderdikleri telgraflardan da anlayabiliyoruz. 16 Austos 1915 tarihinde, Karamandan zmit Asker Sevkiyat Odasnda grevli zmitli Agopa gnderilen ifrede; Karamanda bulunuyoruz. Shhatteyiz457. 14 Austosta Ereli de Ohannes Cezayirliyandan Adapazar Ziraat Bankas Mdr Mustafa Beye; Biz sa selamet Ereliye geldik. Birka gn burada kalacaz Selamlar458. 16 Austosta yine Ereliden zmitte asker memuru Mustafa Beye; ki gndr Konya Erelisinde bulunuyoruz. Adresimizi Hac Dervi Aazde Tahsin Beyolu Karabete syleyiniz459. 14 Austos 1915 tarihinde Konyadan Dzceye ahz- asker ubesinde grevli Nersis ulluyan avua gnderilen ifrede; Selametle Konyaya vardk Lusin ulluyan460. ifadeleri yer alyordu. Osmanl yetkilileri sevk ilemi yakndan takip etmitir. Kafilelerin ihtiyalarnn giderilmesinden ve muhafazalarnn salanmasndan yerel yneticileri sorumlu tutmutur. 5 Eyll 1915 tarihinde, Dhiliye Nezaretinin Eskiehir mutasarrflna gnderdii telgrafta, Ermeni muhacirlerinin sevkiyatnda, ielerinin ve muhafazalarnn salanmasnda henz livann faaliyetlere girimedii ve bu hlin devam durumunda livann mesul
455 456

Riggs, Days of Tragedy, s.147. BOA, DH.FR, nr.69/261; nr.69/262. 457 BOA, DH.EUM. 2.b., nr.10/16, Lef 1. 458 BOA, DH.EUM.2. b., nr.10/16, Lef 2. 459 BOA, DH EUM.2.b., nr.10/16, Lef 3. 460 BOA, DH.EUM.2.b., nr.10/16, Lef 4.

134

tutulaca bildiriliyor ve ona gre hareket edilmesi isteniyordu461. 14 Kasmda Ktahya mutasarrflna gnderilen telgrafta da, sevk edilecek Ermenilerin nerelere gnderilecekleri ve aileleriyle birlikte olup olmadklarnn aratrlp, bir an nce bildirilmesiyle alakalyd462. Osmanl hkmeti, Ermeni sevkiyatnda muhafz verip onlarn korunmasn istese de sorunlar kmyor deildi. Sevkiyat srasnda yaanan nemli skntlardan birisi izdihamlarn olmasyd. Hkmet ald nlemlerle bu sorunu ortadan kaldrmaya almsa da hkmetin tam baar saladn syleyemeyiz. 13 Austos 1915 tarihinde Dhiliye Nezaretinden vilayet, mutasarrflk ve Emvl-i Metrke komisyonlarna gnderilen telgrafta, nakledilen Ermenilerin vilayet ve liva snrlar dna karlmalar nedeniyle istasyonlarda gnlerce bekletilmesi izdihama sebebiyet verdiinden, bundan byle nakledilecek Ermenilerin kafile kafile tertip edilip, ona gre iskn edilecei yerlere datlaca belirtilmitir463. Yine Dhiliye Nezaretinden Halep vilayetine gnderilen 13 Austos 1915 tarihli telgraf, Ermenilerin sevkiyat devam etmektedir. Halep vilayeti datm merkezi olarak kabul edilmitir. Gelecek Ermenilerin izdihamlarna sebebiyet vermeden tertip edilen mahallere sevkleri salanmaldr.464 demektedir. Konya vilayetine 21 Austos 1915te ekilen telgraf, istasyonlarda ylmalara sebebiyet veren Ermeni muhacirlerinin bir an evvel gidecekleri yerlere varmas iin mmkn olan nakliye vastalarnn bu hususta kullanlmas hakkndayd465. Osmanl hkmeti, izdihamlar hafifletmek, sevkiyat hzlandrmak ve gvenlii salamak iin yeri geldii zaman sevk gzerghn deitirmitir.
BOA, DH.FR, nr.55-A/75. BOA, DH.FR, nr.70/6. 463 Adana, Ankara, Bitlis, Diyarbakr, Erzurum, Halep, Hdavendigr, Mamuratl-aziz, Musul, Sivas, Trabzon ve Van vilayetleriyle Canik, Eskiehir, zmit, Karahisar- Sahip, Kayseri, Karesi, Mara, Nide, Urfa ve Zor mutasarrflklaryla Adana, Canik, Diyarbakr, Erzurum, Halep, zmit, Mamuratl-aziz ve Sivas Emvl-i Metrke komisyonlarna ekilen telgraf iin bkz. BOA, DH.FR, nr.54-A/392. 464 BOA, DH.FR, nr.54-A/359. 465 BOA, DH.FR, nr.56/105.
462 461

135

Malatyadan Urfaya sevk edilen Ermenilerde izdiham yaand iin kafileler, Diyarbakr zerinden Musula sevk edilmitir466. zellikle ylmalar istasyonlarda grlyordu. Bu gibi durumlarda ylma yaanan istasyonlara yaplan sevkler durduruluyor ve bir rahatlama olduktan sonra sevk ilemi yeniden balyordu. Mesel 23 Eyll 1915 tarihli Ktahya ve Eskiehir mutasarrflklarna ekilen telgrafta, Karahisar stasyonunda saylar 10.000i geen Ermeni muhacirlerinin arasnda yaanan izdiham nedeniyle, mutasarrflklarla haberleilerek 5-6 gn iinde Karahisardaki Ermeni muhacirlerin saysnda azalma olmadka, istasyona sevkiyat yaplmamas ifade edilmitir467. Sevk dneminde cepheye devaml asker ve zahire nakli yaplmas Ermeni kafilelerinin istasyonlarda ylmalarna sebep olmutur. Dier taraftan hasat mevsimi denk gelmise de araba ve hayvana duyulan ihtiya yznden de Ermeni sevkiyat iin araba ve hayvan temin etmekte glk ekilmitir468. Btn bunlar izdihamlarn yaanmasna sebebiyet vermitir. Yozgatta da sevk uygulamas srasnda sevkiyat ve ie temini konusunda aksaklklar yaanmtr. 14 Haziran 1915te Boazlyandan Ertar, Artin, Karabet ve arkadalarnn Harbiye Nezaretine ektikleri ikyet telgraf 28 Haziran 1915 tarihinde incelenmi ve Boazlyandaki Ermenilerin alk snrna dayand, asayiin bozulduu ve emvlin ziyan olduu anlalmtr469. Buna benzer baka ikyet telgraflar da Ereliden Harbiye Nzr Enver Paaya 14 Austos ve 31 Austos 1915 tarihlerinde ekilmitir470. Bu istekleri Harbiye Nezareti cevapsz brakmam, 1 Eyllde Konya-Ereli mutasarrflna Yerlerinde kalmalar iin telgraf ekenlere

BOA, DH.FR, nr.56/108; nr.56/168. BOA, DH.FR, nr.56/135. 468 BOA, DH EUM.2. b., nr.68/77; nr.68/99. 469 Nigar Esintimur, Yozgat ve evresinde Yaplan Ermeni Tehciri ve Yarglamalar (19141923), Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2001, s.47. 470 BOA, DH.EUM.2.b., nr.10/9, Lef 2.
467

466

136

cevap olarak syleyiniz. Daha yakn yerlere isknlarn dzenlemek iin Muhacirn Mdr oraya gnderilmitir. talimatn vermitir471. Sevkiyat srasnda yaanan bir baka sknt da memurlarn ve gvenlik grevlilerinin Ermenilerden rvet almalar, onlara kt davranmalar ve babozuk kafilelerin saldrlardr. Maalesef sevkiyat srasnda bunlar yaanmtr. Fakat Osmanl hkmetinin, bunlar yapanlara gereken cezalar verdiini de belirtmek gerekmektedir. Nezaretten, Zor mutasarrflna ekilen 22 Temmuz 1916 tarihli telgrafta, Zora sevk edilen Ermenilerden rvet ald belirlenen Tabur Kumandan Yzba Salih Efendi hakknda soruturma yaplp, sonucun bildirilmesi isteniyordu472. 28 Austos 1915 tarihinde Dhiliye Nezaretinden vilayet ve mutasarrflklara ekilen telgrafta, Ermeni sevkiyatnda grevli memurlarn Ermeniler arasnda isyana sebebiyet verecek davranlardan kanmalar gerektii belirtilmitir473. Yine ayn tarihte Dhiliye Nezaretinden Trabzon vilayetine gnderilen ifrede, Ermenilere kar zorla alma veya yamaclkta bulunanlar hakknda soruturma yaplmamasnn doru olmad, bunu bir menfaatlenme vastas olarak kabul edenlerin iddetle cezalandrlaca ifade edilmitir474. Yine ayn tarihte Kayseri mutasarrflna ekilen telgrafta, Livadan geecek Ermeni kafilelerinin muhafazas size aittir. Jandarmalar hakknda soruturma yaplp, cezalar verilmelidir. denilmektedir475. Muhtemelen jandarmalarn Ermeni kafilelerinin korunmasnda zafiyet

Belgeler, s.238-245. BOA, DH.FR, nr.66/55. Sadece Ermeniler deil, ayn zamanda mlteciler de yerel idarecilerin suistimallerinden ikayet ediyordu. Siverekte olduka sefil ve perian bir halde bulunan mltecilerin yevmiyeleri adaletsiz bir ekilde datlyordu. Silvan kaymakam ve Ahz- Asker Reisi Salih Efendi yolsuluklarda bulunuyordu. Bkz. Kaya, Mlteciler, s.33. 473 Adana, Ankara, Aydn, Bitlis, Diyarbakr, Erzurum, Halep, Hdavendigr, Konya, Mamuratl-aziz, Sivas, Suriye ve Trabzon vilayetleriyle zmit, Karahisar- Sahip, Kayseri, Karesi, Ktahya, Mara, Nide, Urfa ve Zor mutasarrflklarna gnderilen ifre iin bkz. BOA, DH.FR, nr.55/269. 474 BOA, DH.FR, nr.55/226. 475 BOA, DH.FR, nr.55/274.
472

471

137

gstermeleri ve bu sebeple soruturma alp, soruturma neticesine gre hak edenlere cezalarn verilmesi istenmektedir. 18 Eyll 1915 tarihli ve Dhiliye Nezaretinden Konyaya gnderilen telgrafta, Karaman stasyonundan geerken vagonlarla sevk edilen Ermeni kadn ve ocuklarnn, Tevfik avu adnda bir jandarma tarafndan alenen ayrt edilmeksizin krbalanmakta olduu anlalm, btn tren halknn seyrettii bu davran hkmetin uygulad siyaseti ktleyeceinden gerekenin yaplmas istenmitir476. Urfadan Rakkaya gnderilen ilk kafileye katlan muhafz jandarmalarn dikkatsizliinden, sevkiyat srasnda uygunsuzluklar meydana gelmi, hatta herkesin gz nnde kadnlar karlmtr. Dolaysyla soruturma neticesinde, sulu jandarmalarn Divan- Harbe gnderilerek cezalandrlmas gerektii Dhiliye Nezaretinden Urfa mutasarrflna ekilen 6 Kasm 1915 tarihli telgrafta belirtilmitir477. Ayrca Osmanl hkmeti, Ermeni kafilelere kar kt davranan jandarma ile gz yumanlarn haklarnda ciddi bir ekilde soruturma yapldktan sonra, bir an evvel bulunduklar yerden srlmelerini ve neticenin bildirilmesini vilayt ya da livalardan istemitir478. Yukardaki rneklerden anlalaca zere Ermeni sevkiyatnda jandarmalar kafilelere kt davranlarda bulunmulardr. Fakat kafilelerin korunmas iin cann siper eden jandarmalarn da olduunu belirtmemiz gerekmektedir. Mesel, Maratan sevk edilen Ermeniler, airetlerin saldrsna uramalar zerine jandarma kuvvetleri airetlere karlk vermitir479.

BOA, DH.EUM.KLH, nr.2/5, Lef 2. BOA, DH.FR, nr.57/309. 478 BOA, DH.EUM.KLH, nr.2/5, Lef 1; BOA, DH.FR, nr.56/64. 479 BOA, DH.EUM.2.b., nr.24/16, Lef 3. Baka rnekler iin bkz. Ermeni Faaliyetleri, VIII, s.18,24.Yalnz Anadolu corafyasnda sadece Arap ya da Krt ekyalar yoktu. Ermeni ekyalar da bulunuyordu. Yalova blgesinde Ermeni ekyas faal bir ekilde hareket ediyordu. Gerekli tedbirlerin alnmas son derece nem arz ettiinden, zmit mutasarrflna da bu hususla ilgili tebligat yaplmtr. Ermeni ekyalarn takibi ve benzer hususlarda vilayet ve liva snr dikkate alnmayarak, birlik iinde hareket edilmesi gerektii 6 Eyll 1915 tarihinde Dhiliye Nezaretinden Hdavendigr vilayetine bildiriliyordu. Bunun iin bkz. BOA, DH.FR, nr.55-A/104.
477

476

138

Ermeni kafilelere kar, sadece jandarmalar deil ayn zamanda polis ya da dier memurlardan da grevini ktye kullananlar kabiliyordu. Hkmet bunlara kar kaytsz kalmam ve gerekenin yaplmasn yetkililerden istemitir. 9 Temmuz 1916da Halep vilayetine gnderilen ifre, Ermeni sevkiyatnda suistimalleri grlen memurlarn haklarnda ilem yaplmas ve grevlerine son verilmesini ieriyordu480. zmit mutasarrflna gnderilen bir baka ifre, Eskiehirde grevli bir polis memurunun Ermeni sevkiyatnda gayret ve faaliyet gstermedii gibi aleyhte birok davran sergiledii ynnde sylentiler olduundan, polis memuru hakknda soruturma yaplp, sonucun bildirilmesiyle ilgilidir481. Ermeni kafilelerin sevki srasnda, babo gebelerin yaptklar saldrlar neticesinde kafileler zarara uram ve kayplar yaanmtr. Erzurumdan sevk edilen Ermenilerin, Dersim ekyas tarafndan yollar kesilerek ldrlmeleri zerine, gerekli tedbirlerin alnmas iin Dhiliye Nezaretinden Mamuratl-aziz vilayetine 26 Haziran 1915 tarihinde emir verilmitir482. Nezaretten, Bitlis, Diyarbakr ve Mamuratl-aziz vilayetlerine gnderilen 14 Haziran 1915 tarihli ifrede, Erzurumdan sevk olan Ermenilerden 500 kiilik bir kafilenin Erzurum ve Erzincan arasnda Krtler tarafndan ldrld Erzurum vilayetinden bildirilmi. Bu nedenle sevk edilen Ermenilerin yollarda gvenliklerinin salanmasna ynelik imknlar erevesinde gayret edilmesi ve darda irkin gzkecek olaylarn yaanmasna kesinlikle izin verilmemesi, zellikle Ermenilerin sevk gzerghlarnda bulunan airetler ile kyllerin her trl saldrlarna kar

BOA, DH.FR, nr.66/24; Yalnz baz zamanlarda yanllk olabiliyordu. Ermeni sevkiyatnda suistimalleri olduu gerekesiyle grevden alnan Islahiye kaymakamnn sevkiyat srasndaki gayret ve masumiyeti anlaldndan memuriyetine iadesi gereklidir. Bu gibi kaymakamlarn iten el ektirilmeyip, tereddt edildii takdirde Nezarete sorulmas Dhiliye Nezaretinden 4 Aralk 1915 tarihinde Adana vilayetine ekilen telgrafta, kaymakamla ilgili belirtilen durumlar da yalanlanyordu. Bunun iin bkz. BOA, DH.FR, nr.58/196. 481 BOA, DH.FR, nr.56/235; baka bir rnek iin bkz. BOA, DH.FR, nr.55-A/47. 482 BOA, DH.FR, nr.54/158; nr.54/162; Leverkuehn, Germany Officer, s.Ivii.

480

139

korunmas bildirilmitir483. Ayrca kafilelerden bazlarna Arap airetlerinin, zellikle Halep-Zor arasndaki gzerghta yaptklar saldrlar sonucunda, Ermenilerin ldrld tespit edilmitir484. 3 Kasm 1915 tarihli ve Diyarbakr vilayetine ekilen telgrafta, Ermeni kafilelerinin Kayseride airetlerin saldrlarna uramalar sebebiyle kafilelerin geri dnmek zorunda kalmalar zerine Osmanl hkmeti, daha gvenli bir yol olan Siverekten sevk edilmelerini vilayetten istemitir485. Ermeni sevkiyatnda dier nemli bir sknt da hrszlkt. 25 Eyll 1915 tarihli ifrede, gerek vilayet dhilinde gerekse vilayet-i saireden buuk aydan beri Osmaniyeye gelip, kafile kafile Halepe sevk olan Ermenilerin miktar 70.000i getii, u ana kadar sevkiyatta hrszlk olaylar istisna edilirse, liva dhilinde olumsuz olaylarn yaanmad ifade ediliyordu486. Ermeni sevki esnasnda, k kendisini hissettirdii zaman kimsesiz kadn ve ocuklarn sevki durdurulmutur. G kafilelerinin merkez gei noktas olan Mamuratl-aziz vilayetinde, kn kadn ve ocuklarn sevkinin ok zor olaca, onlar korumak iin yeterli memur verilemeyeceinden sevk durdurulup kimsesiz ocuk ve kadnlar mnasip kylere datlmlardr487. Sevk srasnda asayiin salanamad bir zamanda asl sorun kadn ve kzlarn bilhassa cinsel adan istismaryd. Bu konuda bir istismar sz konusu olduunda Dhiliye Nezaretinin olaya hemen mdahale ettii grlmektedir.
BOA, DH.FR, nr.54/9; hlbuki Almanyann Erzurum Konsolosu Scheubner, 18 Haziran 1915 tarihinde stanbuldaki Alman Bykelisine gnderdii raporunda, Erzurum ve dier yerlerde saldrya urayan Ermenilere hkmetin yardm elini uzatmadn ve saldrlara kar sessiz kaldn belirtmektedir. Bkz. Leverkuehn, Germany Officer, s.26. 484 Halepe bir saat mesafede bulunan Meskeneye kadar olan yollarda, Urban airetinin gasp yapt saldrlar sonucu 2.000e yakn Ermeninin ldrld, Diyarbakrdan Zora ve Surutan Menbi yoluyla Halepe sevk edilen Ermenilerden de 2.000 kadarnn yine Urban airetlerinin saldrlarna maruz kalarak soyulduklar anlalm. Meselenin tahkik edilerek, sonucunun Nezarete bildirilmesi ve kafilenin plak bir ekilde gnderilmemesi gerektii Urfa mutasarrflna gnderilen 8 Eyll 1915 tarihli telgrafta belirtiliyordu. Bkz. BOA, DH.FR, nr.55-A/144; Halaolu, Ermeni Tehciri, s.79; Halaolu, Armenians, s.84. 485 BOA, DH.FR, nr.57/277. 486 BOA, DH.EUM.2.b., nr.68/102. 487 Atnur, Ermeni Kadnlar, s.51-52.
483

140

Nitekim Tokat Jandarma Kumandannn yanna ald drt Ermeni kzna tecavz ettii duyulunca, Dhiliye Nezareti 18 Eyll 1915 tarihinde, Sivas vilayetine acil ve gizli olarak gnderdii ifrede duruma el konularak, olayn tahkik edilip sonucun sratli bir ekilde iletilmesini emretmitir. Adanada din deitiren Ermeni kzlarnn nikh yoluyla suistimal edilmesinde bir kaymakamn da rol olduu anlalnca, blgeye Mlkiye Mfettii gnderilmi, gerekli ilemler balatlmt. Uluklada grevli Komiser Muavini Niyazi Bey de yanna sekiz yandaki Ermeni kzn aldnda, kzn akrabasnn ikyeti zerine kz Niyazi Beyden geri alnp, akrabas Sofiye iade edilmitir. Olgun yaa gelmi kimsesiz kzlar ve dullarn bakmn salamak, zellikle ielerini temin etmek ve gvenlik hususundaki sorunu zmek iin hkmet evlilik yolunu am, taradan gelen isteklere olumlu bakm, hatta bunu tevik etmitir. Mesel, Nide mutasarrfl ile yaplan yazmada Ermenilerle evlenmek isteyenlerin talebine u cevap verilmitir: Ermeni kzlardan ihtida edenlerin suistimale katiyyen meydan verilmemek artyla slmlar tezvici mnasibdir. Kocas hayatta olan Ermeni kadnlarnn din deitirmelerini kabul etmeyen Dhiliye Nezareti, kocalar lm kadnlardan isteyenlerin Mslmanlarla evlenmelerinin uygun olduunu bildirmitir. Balangta Mslman olanlar iin geerli olan uygulama daha sonra genelletirilmi ve istee braklmtr. Mteakip aylarda ise vilayet ve mutasarrflklara gnderilen zel ve genel emirlerde gen kz ve dul kadnlarn Mslmanlarla evlenmelerinin gereklilii belirtilmitir. Yaplan evliliklerde ortaya kan suistimalleri nlemek iin mfettiler grevlendirilmitir. Hkmetin yan sra Mslman halk da Ermeni kadn ve kzlarna sahip kmtr. Ermeni kadn ve kzlarn bir ksm Mslmanlar ile evlenmitir488. Osmanl hkmeti, Ermeni kadnlarla yaanlan skntlar zerine byle bir zm yoluna gitmitir. Btn bu anlatlanlar erevesinde Dhiliye Nezaretinden Erzurum vilayetine gnderilen 14 Haziran 1915 tarihli telgraf dikkat ekicidir. nk
488

Atnur, Ermeni Kadnlar, s.70-72.

141

Osmanl ynetiminin daha sevkin balarnda Ermenileri korumak iin nasl bir politikay benimsediini gstermektedir. Telgraf yledir: Sevk edilecek olan Ermenilerin yollarda muhafazasnn salanmas, darda ok irkin gzkecek olaylara kesinlikle izin verilmemesi, Ermenilerin sevki srasnda airetlerin ve kyllerin saldrlarna kar her trl nlemin alnmas ve Ermenilere kar katl gasba cret edenlerin tedib edilerek bakalarna rnek olacak ekilde cezalandrlaca489. Dhiliye Nzr Talat Bey, sevk esnasnda nleyici tedbirler alnmas iin bir taraftan mlki memurlara gerekli emirleri vermekle beraber, dier taraftan da bakumandanla mracaatla ve kuvvet sevkiyle sorumlularn cezalandrlmasn ve kafilelerin himayesini iddetle istemitir490. Yani Ermeni kafilelerinin sevki srasnda ihmali veya yolsuzluu grlen grevlileri tespit etmek zere tahkik heyetleri kurulmutur. Mahkeme- stintk Birinci Reisi Asm Beyin Bakanlnda Ankara vilayeti Mlkiye Mfettii Muhtar Bey ile zmir Jandarma Mntka Mfettii Kaymakam Muhiddin Beyden oluan bir heyet, Adana, Halep, Suriye, Urfa, Zor ve Mara blgelerine; Mahkeme-i Temyiz Reisi Hulusi Beyin Bakanlnda ra-y Devlet azalarndan smail Hakk Beyin de katld heyet Hdavendigr, Ankara, zmit, Karesi, Ktahya, Eskiehir, Kayseri, Karahisar Sahip ve Nide blgelerine gnderilmitir. Bitlis eski valisi Mazhar Bey Bakanlnda Dersaadet Bidyet Mdde- Umm-i Nihad Bey ile Jandarma binbalarndan Ali Naki Beyden oluan nc bir heyet ise, Sivas, Trabzon, Erzurum, Mamuratl-aziz, Diyarbakr, Bitlis ve Canik blgelerinde grevlendirilmitir. Bu heyetin bakan olan ve Sivasta bulunan Mazhar
BOA, DH.FR, nr.54/10. Akam, hkmetin kafilelerin gnderilmesi srasnda yollarn gvenli olmadn bilmesine ve kafilelere yaplan saldrlar sonucunda meydana gelen lm haberlerini almasna ramen, sevklere devam edilmesini ttihat Terakki ynetiminin neyi amaladn gsteren nemli bir noktadr diyerek, ttihat ynetimini sulamaktadr. Bkz. Akam, Ermeni Meselesi, s.292. Ama verilen rneklerde de belirtildii zere hkmetin sorunlar karsnda tavrn ortaya koymaktadr. 490 Talat Paann Anlar, s.83-84.
489

142

Beye 3 Ekim 1915 tarihinde ekilen bir telgrafta, heyetlerin vardklar yerlerde gerekli incelemeleri yaptktan sonra, neticelerini devaml olarak merkeze rapor etmeleri istenmitir. Heyetlere verilen talimatlara gre; jandarma, polis, memur ve amirler haklarnda yaplacak tahkikat neticesine gre Divan- Harbe sevk edileceklerdi. Divan- Harbe sevk edilenlerin bir listesi de Dhiliye Nezaretine verilecekti. Vali ve kaymakamlar haklarnda yaplacak tahkikatlarn neticesine gre muamele greceklerdi. Divan- Harp bakanlar veya yeleri ile askeri memurlardan da suistimali grlenler bulunursa, bal olduklar ordu kumandanlarna bildirilecekti. Tahkik heyetlerinin verdikleri raporlar nda, grevini ktye kullanan yani kafilelerden para ve eya almak, gerekli ekilde koruma grevi yapmad iin kafilelerin tecavze uramalarna yol amak, sevk emrine aykr hareket etmek, kadn karmak gibi sular ileyen pek ok grevliye iten el ektirilmitir. Bir ksm Divan- Harplerde yarglanarak ar cezalara arptrlmtr491. Osmanl Devletinde Divan- Harb-i rf Mahkemeleri olarak bilinen bu mahkemeler; skynetim ilan edilen blgelerde devletin i ve d gvenliini ihlal eden sular ile isyan, ihtilal, etecilik faaliyetlerine katlanlarn ve sava srasnda hkmetin yaymlam olduu her trl kanun, emir ve talimat hkmlerine aykr davrananlar yarglamtr. Dhiliye Nezaretinden Hriciye Nezaretine gnderilen 19 ubat 1916, 12 Mart 1916 ve 22 Mays 1916 tarihli gizli yazlarn ekinde yer alan listelere gre Divan- Harplerde yarglananlarn vilayetlere gre dalm; Amasya 2, Ankara 148, Bitlis 29, Canik 89, Diyarbakr 70, Eskiehir 29, Halep 56, Hdavendigr 21, zmit 28, Kayseri 146, Konya 16, Mamuratl-aziz 249, Nide 8, Sivas 579, Suriye 27 ve Urfa 170 olmak zere toplam:1.673 tr 492.

BOA, MV, nr.199/35; Halaolu, Ermeni Tehciri, s.80-81, Halaolu, Armenians, s.85-86; Shaw, Ottoman Empire, 2, s.1096- 1097. 492 Yusuf Sarnay, Ermeni Tehciri ve Yarglamalar 1915-1916, Ermeni Soykrm ddialar, Yanl Hesap Talatdan ve Tehcirden Dnnce, Der. Mustafa alk, Ankara 2006, s.178-188; Yusuf Sarnay, Sevk ve skn, Trk-Ermeni htilaf Makaleler, Ed. Hikmet zdemir, Ankara 2007, s.222.

491

143

Divan Harplerde yarglanmak zere tutuklanan 1.673 kiiden asker, polis ve Tekilat- Mahsusa eleman olanlarn says 528 kiiydi. Bunlarn arasnda binba, yzba, stemen, temen, jandarma blk kumandan, polis komiseri ve polis rtbeli kiiler bulunmaktayd. Ayrca shhiye mdr, tahsildar, ktip, sevk memuru, mal mdr, tapu memuru, muhtar, telgraf mdr, nfus memuru, baktip ve Emvl-i Metrke Komisyonu Reisi gibi 170 kamu grevlisi de yarglanmtr. Dier taraftan Ermeni sevkiyat srasnda gasp ve saldr olaylarna kalkan ete mensubu ve halktan da 975 kii yarglanmak zere Divan- Harplere sevk edilmitir. Divan- Harplere sevk edilen bu kiiler adam ldrme, yaralama, Ermenilerin mallarna zarar verme, alma, zorla para ve eya alma, rvet, yama ve yan kesicilik, Ermeni kzlaryla izinsiz evlilik ve vazifeyi suistimal sularndan yarglanmlardr. 1916 yl ortalarna kadar Divan- Harplerde yaplan yarglamalarn sonucu verilen cezalar ve mahkemelerin safahat u ekildedir493: dam 67, muhtelif hapis cezas 524, krek, para, kalebent, pranga ve srgn cezas 524, berat ve yarglama reddi 227, mahkeme devam etmekte ve inceleme aamasnda 109, velisine teslim 4 ve hakknda henz bir ilem yaplamayan 674. Bunlar deerlendirdiimizde yarglamas devam eden veya henz hakknda bir ilem yaplmayanlar arasnda daha sonra ilemlerin yaplmasyla eitli cezalara arptrlanlarn saysnn daha da artmas muhtemeldir494. Bu tahkik komisyonlar 1918 bana kadar grev yapmtr495. Talat Bey, bu heyetlerin birok memuru azl ve mahalli Divan- Harplere teslim ettiini belirtmekte ve soruturma zabtlarnn bir suretinin komisyonlar tarafndan Babliye verildiini ve kopyasnn Hazine-i Evrakta yani devlet arivlerinde bulunduunu sylemektedir496.

493 494

Sarnay, Ermeni Tehciri, s.188-189; Sarnay, Sevk ve skn, s.222-223. Sarnay, Ermeni Tehciri, s.189; Sarnay, Sevk ve skn, s.223. 495 Grn, Ermeni Dosyas, s.319. 496 Talat Paann Anlar, s.82-83.

144

Osmanl hkmetinin Ermeni sevkiyle ilgili olarak uygulamalar devletin resm kaytlarnda da grlmektedir. Dhiliye Nezaretinden Gmhane mutasarrf Abdlkadir Beye gnderilen 9 Austos 1915 tarihli telgraf, Mamuratl-aziz ttihad ve Terakki Mfettii Resneli Nazm Beyin Ermeni sevkiyat srasnda kiisel servet edinmelere gz yumduu belirtilmektedir. Bu davran cemiyetin amacna uygun dmediinden, aratrlmasn size veriyorum. Hemen Harputa gidip, Vali ve Kumandan ile mzakere ederek, ahs hakknda soruturma yaparak, Divan- Harbe gnderilmesini ve cezalandrlarak neticenin bildirilmesi cmlelerini ieriyordu497. 29 Austos 1915 tarihinde Dhiliye Nezaretinin, eitli vilayet ve mutasarrflklara gnderdii ifrede, Ermeni kafilelere taarruz ve zellikle gasp ve tecavz etmeye kalkanlar ve bunlara n ayak olan memurlar ile jandarmalarn Divan- Harbe teslim edilmesi, bunlara gerekli ceza- ilemlerin yaplmas isteniyor, bir daha tekrarlanrsa sorumluluun yerel yneticilere ait olduu belirtiliyordu498. Osmanl hkmetinin kendi inisiyatifi ile gerekletirdii bu

yarglamalarn dnda I. Dnya Sava sonunda zel olarak kurulan Divan- Harp mahkemeleri bulunmaktadr. Bu mahkemeler, Mondros Mtarekesi sonucunda Osmanl Devletini igal eden tilaf Devletlerinin basks ile Hrriyet ve tilaf hkmetleri tarafndan kurulmutur. Bu mahkemeler; igalcilere yaranma, intikam duygusu ve siyasi amalarla bir dnem halk toptan yarglamtr. Yusuf Sarnayn belirttii zere, Osmanl hkmeti 19151916 yllarnda i hukuk sistemini ileterek Ermenilerin sevk ve iskn srasnda, karlan kanun ve ynetmelikler ile gnderilen talimatlara aykr davranan, suistimali grlen asker-sivil devlet grevlileriyle etecilik yapan vatandalar
497 498

askeri

mahkemelerde

yarglayarak

cezalandrmtr.

Bu

BOA, DH.FR, nr.54-A/348. BOA, DH.FR, nr.55/290; nr.55/292. Baka rnekler iin bkz. BOA, DH.FR, nr.56/186; nr.57/413; nr.58/47; nr.57/413; nr.58/278; nr.59/146; nr.59/235; nr.59/236; nr.61/265; nr.64/289; nr.55-A/84; nr.56/355; BOA, DH.EUM.2.b.,nr.72/4.

145

yarglamalar ve cezalandrmalar Ermenilerin can ve mal gvenliklerinin salanmas konusunda Osmanl merkez ynetiminin ne kadar hassas davrandn, mnferit olaylara dahi gz yummadn gstermektedir. Ermenileri yok etme ya da onlara katliam yapma amacnda olan bir ynetimin, su ileyen veya ihmali grlen devlet grevlilerini yarglamas, grevlerinden almas ve idam dhil eitli cezalara arptrmas konularnda bu kadar hassas davranmas mmkn mdr499? Ayrca Mondros Mtarekesi sonrasnda yaplan yarglamalar sonucunda sulanan kiilerin yapm olduklar savunmalara baktmzda sevk srasnda yaplan yardmlar hakknda bize nemli bilgiler vermektedir. Trabzon sevk yarglamalar, baz Ermenilerin zehirlenerek ldrlmesi, denize atlmas ve mallarnn alnmas gibi sulamalar zerine olmutur. Sanklardan Polis Mdr Nuri Efendi, sulamalara karlk olarak sevkiyat yaplrken kadnlara ve ocuklara zel bir nem gsterdiklerini, onlar iin Drl-eytm ve Babalklar tekil edildiini belirtmitir. Ayrca sorgulanan Kaymakam Talat Bey de; sevk esnasnda Trabzonda herhangi bir olay olmadn, Emvl-i Metrke iin komisyon kurulmu olup, herhangi bir suistimal meydana gelmediini dile getirmitir. ahit olarak dinlenen ve Bekiraa Blnde yatmakta olan eski nc Ordu Kumandan Vehip Paa, ifadelerinde, Trabzon ve civarndaki Ermeniler sevk edilirken, baz sorumsuz kiilerin kafilelere saldrp mallarn aldklarn, ancak kendisinin sz konusu bu kiileri Divan- Harpte cezalandrdndan bahsetmitir. Vehip Paann ifadeleri sansre uram bir ekilde basnda yer almtr. Trabzon sevk yarglamalarnda tutuklamalarn olmas Giresun erafnn tepkisini ekmitir. Bu nedenle Giresun Mfts Muhiddin Efendi, Nkibulerf Ali, Belediye Reisi kr, Ticaret Odas Reisi Kif ve blgenin dier ileri gelenleri telgraf ekmitir. Telgrafta, blgelerinde kesinlikle katliam olmad ve kimsenin malnn alnmad belirtilmitir. Ayrca tehcir edilen Ermeni vatandalarndan kaza dhilinde hibirinin burnunun bile kanamad ve
499

Sarnay, Ermeni Tehciri, s.189-190.

146

kendilerini Mslmanlar olarak insaniyetperver yardmlarla ve byk teessrlerle uurladklar, kaza dhilinde kesinlikle ldrme, yamalama ve mal gasp gibi fiillerin olmad da dile getirilmi ve bu iddialar; bir ka fesat ve iftirac kiinin garaz ve dmanlk uruna yaptna dir yemin etmilerdir. Bunun yannda Trabzon sevk davas grlrken Byk Dere Sevk Davas da yaplyordu. Yine iddianamede ncekilere benzer sulamalarda bulunarak birok kanunsuz i yapld ve hrszlklarn meydana geldii yer almtr. Buna karlk sulananlardan Byk Dere merkez memuru Kerim Bey; Byk Derede sevk yaplmadn, aslnda stanbulun sevkten muaf tutulduunu belirterek, Rus donanmasnn stanbulu bombalamasyla, blgede oturan Gayrimslimlerin evlerinin deitirilmesi emri verildiini belirtmitir. Kerim Bey, naklin askeri bir tedbir olarak gerekletirildiini, bu i yaplrken de vatandalarn sknt ekmemesi iin her trl emniyet tedbirinin alndn sylemitir. Ayrca irket-i Hayriyeden vapur getirtilerek ve kayklar kiralanarak naklin rahat yaplmasnn salandn ifade etmitir. Meydana gelen hrszlk olaylarna da cevap veren Kerim Bey, isteyenlerin eyalarn gtrd gibi, gtrmeyenlerin mallar iin de vesika tertip edilerek, kayt altna alndn vurgulamtr. Ancak nakil gerekletikten sonra baz hrszlklarn meydana geldiini, bunun da gelip geenler tarafndan veya blgede bulunup grevini suistimal eden askerler tarafndan yapldn belirtmitir500. Mamuratl-aziz sevk yarglamalarndaki sanklardan Dersim Mebusu Nuri Bey, Emvl-i Metrke ile ilgili sorularda; giden Ermenilerin, eya ve mallarnn bir ksmn sattklarn, bir ksmn da Emvl-i Metrke Komisyonuna teslim ettikleri cevabn vermitir. Dier taraftan, baz Ermenileri kendi iftliinde sakladn da belirterek, onlar sevkten kurtardn ifade etmitir. Ayrca ahit olarak bulunan eski Erzurum Valisi Tahsin Bey ise, Ermenilerin hazrlanmalar iin 1 ay sre verdiini ve eyalarnn da teminat altna alndn sylemitir. Bunun yannda Dersim
500

Ata, Tehcir Yarglamalar, s.177-178,185-187.

147

Mebusu Nuri Bey bir Ermeni kadnn yapt ahitlik zerine tutuklanm, bu nedenle Mamuratl-aziz Ermenileri adna 30a yakn Ermeninin Dhiliye Nezaretine yazdklar 12 Temmuz 1919 tarihli telgrafta; Nuri Beyin hibir ktlnn olmad gibi, bilakis kendilerine aylarca yiyecek verdiini belirtmilerdir. Nuri Beyin mkfat grecei yerde, bir garaz ve iftira uruna hapsedilip ceza grmesinin, Allah indinde mesuliyet gerektirecei vurgulanm ve bu telgraf hibir etki altnda kalmadan, srf insanlk iin gnderdiklerini dile getirmilerdir501. Ermenilerin karldklar yerlerden, belirtilen blgelere her trl ihtiyalarnn karlanarak dzenli bir biimde sevkleri hkmete gerekli grlm, bu konuda gereken tebligat yaplm ve nlemler alnmtr. Her eyden nce memleket olaan durumda deil sava durumundayd. Ne kadar nem verilirse verilsin, bir tarafta snrlarda dmanla arplyor, dier taraftan her gn bir yerde kan Ermeni ayaklanmas bastrlmaya allyordu. Btn nakil aralar ordu ve memleketin ihtiyalar uruna kullanlrken Ermeni kafileleri ancak imknlar dorultusunda sevk edilebiliyordu. Bununla birlikte aralarn nemli bir blm bu ie ayrld ve memurlarla, asker ve jandarmadan byk bir kuvvet de kafilelerin rahat ve gven iinde sevkiyle grevlendirildi. En ufak bir aracn, en kk bir kuvvetin bile olaanst deeri olduu bir zamanda, bu oranda bir yardm, byk bir fedakrlk demekti. Kuvvetlerine, ahslarna byk deer veren komiteler bu kafilelere seyirci kalamadlar. Kafilelerin kurtarlmasn, kendileri iin szde mill bir grev olarak gryorlard. Bundan dolay erkekleri sava alannda bulunan Mslman kylerine, bu kylerdeki susuz halka saldrarak ktlk yapan, kahramanlk taslayan 200300 kiilik eteler, bu kafilelerin yollarn kestiler ve pek ok yerde Ermenilerin yannda grevli jandarma ve askerlerden birounu ehit edip, kafileleri datarak szde kurtardlar. Gerekte ise onlar yoksullua ve perianla srklediler. Bununla birlikte, yine hkmet gereken yerlerde ie merkezleri ve konak
501

Ata, Tehcir Yarglamalar, s.232,235.

148

yerleri hazrlatarak imknlar elverdiince kafilelerin belirlenen yerlere sevkine alt. Nakledilen Ermenilerin tanr ve tanmaz tm mallarnn zarardan korunmas iin bir yasa karld. Yasa hkmlerinin uygulanmasyla uramak zere bu blgelere yetenekli kiilerden oluan komisyonlar gnderildi. Sylenen suistimalleri yerinde soruturmak ve sular sabit olanlar cezalandrmak zere Divan- Harplere sevk etmek amacyla da gvenilir kiilerden kurulu ok sayda tefti heyeti oluturularak belirlenen blgelere gnderildi. Bu heyetler tarafndan yaplan soruturmalar sonucunda, grevlerini ktye kullanan kiiler Divan- Harplere sevk edilerek iddetle cezalandrldlar. Ermenilerin yaadklar blgelerden karlarak Osmanl ordusuna zarar veremeyecek ve yurdun dzenini bozamayacaklar baka yerlere gnderilmeleri mlki ve asker makamlarca grlen lzumdan dolay alnan bir nlemdir. Bu artlar altnda, bu kararn acilen alnp uygulanmasna byk ihtiya vard. Aslnda varln gvence altna alp devam ettirmek iin binlerce yavrusunu sava alanlarnda kaybeden, rk ve mezhep ayrt etmeksizin btn halkndan vatana kar her zamankinden daha ok ballk bekleyen bir devletin, kendisini ite oyalamaya ve birtakm skntlar yaatmaya kar byle bir karar almas en doal ve yasal hakkyd502. Ermeni isknn yakndan izleyen Avusturya-Macaristan

mparatorluunun am Konsolosluu 28 Kasm 1916 tarihli Ermenilerin Zorunlu G Durumunun yiletirilmesi balkl bir rapor yaymlamtr. Raporda, blgedeki Ermeni muhacirlere yaplan yardm ve destekleri u ekilde yazmaktadr503: amda hkmete msadere edilmi olan ok saydaki byk bina, geriye getirilen Ermeni aileleri iin tahsis edilmi olup, ounluu buraya yerletirilmitir. Ynetimce, onlarn
Ermeni Komiteleri, s.215. Celalettin Yavuz, Gmenler ve Cemal Paa, Trk-Ermeni htilaf Makaleler, Ed. Hikmet zdemir, Ankara 2007, s.301.
503 502

149

gnlk paras garanti edildii gibi ihtiyac kapsayacak ekilde kyafet yardm yaplarak geimleri salanmaktadr. Kadnlara ve yetikin ocuklara i imkn veriliyor, dier ocuklara okul imkn salanyor. Bu evlerin nezareti, kendi ilerinden, gvenilir kiiler tarafndan yaplyor Amerikal Tarihi Justin Mc Carthy Ermeni sevk ve isknyla ilgili olarak, I. Dnya Sava boyunca, douda Mslman snmaclar iin kurulmu snmac kamplar yoktu. Devletin Muhacirn Komisyonu, snmaclara yardm salamak iin elinden geleni yapt ama kendi askerlerini bile doru drst giydiremeyen bir devlet, bir milyon snmac iin ne lde yardmc olabilir?504 demektedir. Ayrca sevkiyat srasnda ve lkedeki sava koullar yznden mesel gdaszlk, ila eksiklii, iklim deitirme, uzun yolculuk, kimi yerel Mslman airetlerinin daha nce yaknlarn ldren Ermeni militanlarndan almak iin konvoylara yaptklar saldrlar, kimi muhafzlarn kanun d davranlar ve en nemlisi, bizzat Ermeni militanlarnn kard isyan, sabotaj ve baskn olaylar nedeniyle Ermeni lmleri gereklemitir505.

504 505

Justin Mc Carthy, lm ve Srgn, ev. Bilge Umar, stanbul 1995, s.257. R. Salahi Sonyel, Turco- Armenian Relations and British Propaganda During the First World War, Belleten, LVIII/222, Ankara 1994, s.429.

150

KNC BLM

ERMENLERE YNELK YARDIMLAR

2.1. YABANCILAR TARAFINDAN YAPILAN YARDIMLAR Ermenilerin sevk ve iskn srasnda yardm eden yabanclarn banda misyonerler gelmektedir. Bunlar ierisinde en bata gelenler Amerikan misyonerleridir. Amerikallarn yan sra Alman ve svireli misyonerlerin de Ermenilere yardmlarda bulunduklarn grmekteyiz. Misyonerlerin Ermenilerin sevk ve iskn srasnda yaptklar

yardmlardan bahsetmeden nce ksaca misyonerlerin506 hedefleri zerinde durmak gerekmektedir. Yani dnyann en nemli merkezlerinden en cra yerlerine kadar faaliyetlerini genileterek srdrm olan misyonerlerin amalar arasnda, hangi rk ve mezhepten olursa olsun insanlara anlad dilde yaklaarak Hristiyanl anlatmak ve kabul ettirmek yer almaktadr507. Fakat misyoner faaliyetlerini sadece din hedefleri olan bir tekilat olarak grmek doru deildir. Bu faaliyetlerin ayn zamanda ekonomik, siyasi, sosyal ve kltrel hedefleri de vardr. zellikle 19. yzyln sonlarna doru sanayi devrimlerini tamamlayan lkelerin dnyadaki ham madde kaynaklar ve pazarlarna ihtiya duymas, misyonerlerin din misyonu dnda farkl grevler stlenmesini salamtr. Bu balamda Anadolu corafyas misyonerler iin ok nem tamtr. zellikle Amerikan misyonerlerinin Protestanl yaymak ya da Ermenilere
Latince misiodan gelen misyon szlkte grev ve yetki, misyoner ise, grevli olan kii anlamna gelmektedir. Ancak Hristiyan geleneinde misyoner ifadesi, bir kavram olarak resm kilise tekilat ya da herhangi bir Hristiyan cemaat tarafndan Hristiyan mesajn ve dinini yaymak amacyla zel olarak yetitirilen ve bu erevede, zellikle Hristiyan d toplumlarda grevlendirilen kii anlamndadr. Buna gre, misyonerlik Hristiyan inancn Hristiyan olmayanlara yaymay hedefleyen, amal ve rgtl her eit Hristiyan propagandasn ihtiva eden faaliyetler btndr. Bkz. inasi Gndz, Misyonerlik, DA, XXX, Ankara 2005, s.193; inasi Gndz-Mahmut Aydn, Misyonerlik, Hristiyan Misyonerler, Yntemleri ve Trkiyeye Ynelik Faaliyetleri, stanbul 2002, s.13,60. 507 mer Rza , Misyonerlik, Son Asrda Misyonerlik Faaliyetleri, Sebilrread, XXIII/595, stanbul 3 Nisan 1340, s.333.
506

151

sahip kmalarnn altnda yatan gerek sebeplerden birisi de Anadolunun zenginlikleridir508. Bunun yannda Ermeni meselesi misyonerlere eitli frsatlar vermitir. Bu mesele nedeniyle btelerine yardm yaplmasn salamtr. Ayrca hem Amerikada hem de baka yerlerde prestijlerinin artmasna olanak tanmtr509. 2.1.1. AMERKAN MSYONER YARDIM KURULULARININ YARDIMLARI 1810 ylnda kurulan American Board of Commissioners for Foreign Missions adl misyoner rgt ksaca BOARD ya da ABCFM olarak bilinmektedir. Bostonda kurulan Board, Amerikan misyoner rgtleri ierisinde en nde geleni ve en nemli olandr. Osmanl Devletinde bulunan Protestan okullarnn ou bu rgtn ok byk para yardmlar, talimatlar ve tevikleriyle yaplmtr510. 1820 ylnda Levy Persons ve Plinky Fisk zmire gelerek, Osmanl Devletinde faaliyet gsteren ilk Amerikan misyonerleridir. Onlarn yaptklar aratrmalar sonucunda Board misyon merkezlerini kurarken rastgele bir seim yapmam, bu merkezlerin evredeki yerleim birimlerine rahata ulalabilecek konumda olmalarna dikkat etmitir. Amerikan misyonerlerinin yaylmas batdan douya doru olmutur. 1840 ylnda stanbul dnda drt yerde istasyon var iken, 1870 ylnda
Koyu bir Amerikan misyonerinin olu olan ABDnin Sivas Konsolosu Mr. Jewet 4 Kasm 1887 tarihli raporunda Anadolunun yeralt zenginliklerini u ekilde ifade etmitir: Anadolunun maden kaynaklar zengin ama pek az gelitirilmitir. Bir baka hkmetin elinde olsayd, bu maden kaynaklar sayesinde yzyln en byk verimini ve servetini salard. Ama bugnk koullarda bunlar hemen hemen hibir deer tamyor. Kaynaklarn zenginlii ve bu kaynaklarn ancak baka bir devlet tarafndan deerlendirilebilecei aka belirtilmitir. Amerikan misyonerlerinden Francis E. Clark Anadolunun zenginlikleriyle ilgili ifadeleri de, Anadolu, byk doal kaynaklar ve geni olanaklar bulunan bir yerdir. Topra verimli, madenleri sonsuz bir lkedir. Bu nedenle, Trkler buradan atlmal ve burada baka bir lke kurulmaldr. O zaman gizli hazineler iletmecilere alr ve mhrl tutulan madenler dnya kasalarna servet aktr. imdi ise, Trk madenlerine dokunulmadka, milletlerin zenginlii yerinde kalr. eklindedir. Bkz. Bilal imir, Ermeni Propagandasn Amerika Boyutu zerine, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu le likileri Sempozyumu (8-12 Ekim 1984 Erzurum), Ankara 1985, s.110-112. 509 Suzanne E. Moranian, The Armenian Genocide and American Missionary Relief Efforts, America and the Armenian of 1915, Edited by Jay Winter, Cambridge 2003, s.202. 510 P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.731; BOA, Y.EE, nr.102/38, Lef 1.
508

152

Anadolunun 17 byk yerleiminde istasyon, 180i geen kasaba ve kylerde u istasyon faaliyet gstermitir511. lk olarak 1831 ylnda Beyrut ve stanbuldan sonra 1835te Trabzon, 1839da Erzurum, 1849da Antep, 1850de Musul, Selanik, 1855te Mara, Adana, Halep, Tarsus, Harput, Sivas, 1856da Urfa, Antakya, zmit, 1857de Diyarbakr, 1858de Mardin, Bitlis ve Edirne, 1863te Adana ve 1872de Van misyon istasyonlar kurulmutur512. Amerikan misyonerleri denediler. nce Fakat Mslmanlar bunda baarl ve Yahudileri

Protestanlatrmay

olamayacaklarn

anlaynca bunlar dnda dier topluluklara yneldiler. Misyonerler, din kurumlar, salk, sosyal ve zellikle eitim kurumlar vastasyla faaliyetlerini srdrmlerdir. Bu amala ilkretimden yksekokula kadar eitim kurumlar amlardr513. Eitim kurumlarnn alma alanlar ounlukla stanbul, Anadolu ve Suriyedir514. Misyonerler okullar vastasyla ocuklara, onlarn araclyla ailelerine nfuz ediyorlard. Eitim grm kimselere, gerek kiliselerde gerekse eitim kurumlarnda eitici grevler veriyorlard. Dolaysyla Ermeniler bir yandan misyonerlerden eitim grrken dier yandan da kendi ilerinde yetien kimselerden eitim gryorlard. Ayrca yetimi birok Ermeni gencine de ABDye gitmeleri ve orada daha ileri eitim grme olanaklar da salanyordu. Bu genlerin pek ou ABDde Amerikan vatandalna geerek Osmanl Devletine geliyor, Osmanl topraklarnda Amerikan vatanda olmann dokunulmazl iinde halklarna zgrlk propagandas yapyor, grdklerini anlatarak devletten reformlar

P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.731; Uygur Kocabaolu, Anadoludaki Amerika, Kendi Belgeleriyle 19. Yzylda Osmanl mparatorluundaki Amerikan Misyoner Okullar, Ankara 2000, s.82; ar Erhan, TrkAmerikan likilerinin Tarihsel Kkenleri, Ankara 2001, s.190-191. 512 Kocabaolu, Anadoludaki Amerika, s.69. 513 Amerikan misyonerlerinin am olduklar okullar hakknda geni bilgi iin bkz. Kocabaolu, Anadoludaki Amerika, s.118-164. Ayrca Osmanl yetkililerinin Protestan eitim kurumlaryla ilgili yapm olduu incelemeler iin bkz. BOA, Y.PRK.MF, nr.4/66; nr.5/20; nr.4/136; nr.4/136; BOA, Y.EE, nr.102/38; amil Mutlu, Osmanl Devletinde Misyoner Okullar, stanbul 2005, s.294-333. 514 Misyonerlik Hareketi, Sebilrread, XXIII/589, stanbul 21 ubat 1340, s.262.

511

153

yapmasn istiyordu515. 1840 ylndan itibaren misyonerler, ABDye Ermeni rencileri gndermeye balamt. lk gnderdikleri papaz aday Ermenilerdi. Yalnz daha sonra Amerikan yksekokullar olan Yale, Princetion gibi yerlere de Ermeni rencileri gndermilerdir. renim iin ABDye gidip oraya yerleen Ermeni genlerinin says 1890 ylna kadar azd. Ama bunlar yksek renim grm, gen ve dinamik kiilerdi. ABDye yerleen ikinci Ermeni grubu ise yeni yetimi tccarlard. Daha sonralar esnaf, zanaatkr ve kyl Ermeniler de ABDye ge balamt. Bunlar ncelikle misyoner almalarnn en youn olduu Erzurum, Harput, Merzifon gibi yrelerden g edenlerdi. 1890-1900 yllar arasnda yaklak 19.000 Ermeni, ABDye g etmiti. Bu say 1908de 3.300, 1910da 5.500 ve 1913te 9.355ti. I. Dnya Sava balangcnda 50.000i amt516. Joseph L. Grabille gre ise bu say 70.000i geiyordu517. Amerika ile Trkiye arasndaki ticari ilikilerinde balca rnler ttn ve gazyayd. I. Dnya Sava ncesi son 5 yln ortalama ticaret hacmi yllk 24 milyon dolard. Misyoner yatrmlar ise yani kiliseler, evler, okullar, basn-yayn ve hastanelerin deeri yaklak 8 milyon, Amerikan kolejlerinin mlki deeri ise 20 milyon dolar buluyordu518. 22 Eyll 1915 tarihli The Independet Gazetesine gre, Boarda bal 10 tane Amerikan Koleji varln srdryordu. Bunlardan; Robert Koleji, stanbul; stanbul Kz Koleji; Suriye Protestan Koleji, Beyrut; Uluslararas Kolej, zmir; Anadolu Koleji, Merzifon; Frat Koleji, Harput; Antep Koleji; Merkez Trkiye Koleji, Mara; St. Pauli Koleji, Tarsus; retmenler Koleji, Sivastadr. Enstitler ve dier okullarda 40.000in zerinde renci okuyordu. rencilerin byk bir
Seil Akgn, Amerikal Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rol, Trk Kltr Dergisi, XXVII/1-2, Ankara 1989, s.9. 516 imir, Ermeni Propagandas, s.103-105. 517 Joseph L. Grabill, Protestant Diplomacy and the Near East, Missionary Influence on American Policy 1810-1927, Minneapolis 1971, s.42. 518 Robert L. Daniel, Armenian Question and American Turkish Relations 1914-1927, The Missisipi Valley Historical Review,46/2, September 1959, s.55; Grabill, Osmanl Devletinde Amerikan misyoner kurumlarnn deerini Ermeni zorunlu g ncesi 40 milyon dolarn zerinde, daha sonra 20 milyon dolara dtn belirtmektedir. Yani misyoner faaliyetlerinin Ermeni sevkiyatndan ok etkilendiini kastetmektedir. Bkz. Grabill, Protestant Diplomacy, s.132.
515

154

ounluu Ermenilerden meydana geliyordu519. Amerikan misyonerlerinin 1914te dnyada en ok faaliyet gsterdikleri yerler Trklere aitti. 20nin zerinde istasyon, 50-100 aras personel, 1.000 yerli alan, 30-100 aras Ermeni Evangelist Kilisede 50.000 yesi vard520. Amerikan misyonerlerinin Ermenileri etki altna almas Amerikan halknn da Ermenilere sempati ile bakmalarna sebebiyet vermitir. Amerikan halk 18941896 yllar arasndaki Ermeni Olaylar ve 1915 ylndaki sevk ve iskn srasnda Ermenilere ok byk miktarda yardmlarda bulunmutur521. Ayrca Amerikan misyonerleri, Ermeni dili ile yaymladklar kitaplarda Ermeni ihtilal hareketlerini tevik etmi ve onlar cesaretlendirmitir. Ermeniler arasnda milliyetilik ruhunun geliimini hzlandrmlardr522. Amerikan misyonerleri, Ermenilerin sevki ncesi Osmanl corafyasnda eitli yardm cemiyetleri kurmutu. I. Dnya Sava srasnda Suriyedeki topluluklarn gda ve hayvan ihtiyacn karlayabilmek ve onlar salgn hastalklara kar koruyabilmek iin Suriyedeki Beyrut niversitesinde alan personelin oluturduu yardm komitesi ile Presbyterian Misyonu523 yardm amacyla birleti ve ad Syrian Relief
The Armenian Genocide, News Accounts From the American Press: 1915-1922, Abook by Richard Diron Kloain, Ricmond California (Tarihsiz), s.40. 520 R. Dennis Papazian, The Changing American View of the Armenian Question An Interpretation, Armenian Review, 39/4-156, Winter 1986, s.50. 521 Ralph Elliott Cook, The States and Armenian Question: 1894-1924, June 1957, s.5; 18941896 Ermeni olaylar sonrasnda Amerikan misyonerleri yardm organizasyonlar dzenlenmitir. Bu yllarda yardm edenler arasnda Julia Ward Howe, Alica Stone Blackwell, William Lyod Garrison, Harriet Beecher Stowe, William Jennings Bryan, Alfred E. Smith, Clara Barton, Susan B. Anthony, Elizabeth Cady Stanton, Arnold Toynbee ve Lord James Bryce vardr. Yardmlar, Amerikan Kzlha ile birlikte yaplmtr. 1890l yllarn sonlarna kadar Ermenilere datlan yardm miktar 1.5 milyon dolard. Bu bilgiler iin bkz. Joseph L. Grabill, Missionaries amid Conflict, Their Influence upon Amrerican Relations with the Near East, 1914-1927, Michigan 1964, s.30; Robert George Koolakian, Struggle For Justice A Story Of The American Committee For The Indepence Of Armenia 1915- 1920, Michigan 2008, s.23-24. Ayrca Clara Bartonun yapm olduu yardm faaliyetleriyle ilgili olarak bkz. Clara Barton, Americas Relief Expedition to Asia Minor Under The Red Cross, Meriden Conn. 1896. 522 Cook, Armenian Question, s.6. 523 Presbyterian Board, 1874ten 1914 ylna kadar Suriyede 2.585.986 dolar harcamtr. 1914-1915 yllar arsnda 851.486 dolar harcayarak toplam 3.437.442 dolar olmutur. 1915te ise harcanan tutar 144.000 dolardr. Bu paradan muhacir Ermenilerin ihtiyalar da karlanmtr. Bkz. P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.732,739.
519

155

Committee524 oldu. Bu yardm komitesi Armenian Relief Committee ile birleerek Armenian-Syrian Relief Committee adn ald. yeleri; Bakan, Beyrut niversitesi profesrlerinden James A. Patch; kinci bakan Profesr J. Stewart Crawford; Amerikan basnnda idareci olan Charles Dana ayn zamanda yardm komitesinin muhasebecisiydi; Sekreter grevinde Mrs. M. Mc. Gilvary ve bunlardan baka Bayard Dodge, Mrs. H. G. Dorman ve H. H. Nelsan gibi Amerikan niversitesi alanlarndan meydana geliyordu525. Colombia niversitesinin Gazetecilik Blm Bakan ve Presbyterian Board Sekreteri Talcott Williams 1915 balarnda Syrian-Palestine Relief Fund u kurmu ve 1915 Hazirannda da 155.000 dolar yardm toplamt526. Presbyterian Board, Trk-Rus atmas sebebiyle Mart 1915 tarihinde Persian War Relief Fundu kurmu ve Haziran aynda birka bin dolar yardm toplamay baarmt527. Dodge Relief Committee de nemli bir yardm kuruluuydu. Bu yardm komitesinin bakan Cleveland Dodgedu ve ailesi Newyork ehrine gelen ilk ailelerdendir. Bykbabas Hristiyan organizasyonlarnda yer alyordu ve Boardn mtevelli heyetinin bir yesiydi. Babas ise, Young Mens Christian Association yani Hristiyan Gen Erkekler Cemiyetinin528 bakanyd. Bir Presbyterian olan Cleveland
Amerikallarn Sryanilere yapm olduklar yardmlar iin bkz. Blent zdemir, Sryanilerin Dn Bugn, 1. Dnya Savanda Sryaniler, Ankara 2009, s.92-110. 525 James L. Barton, Story Of Near East Relief (1915-1930), Newyork 1930, s.17-18. 526 Grabill, Near East, s.30-31. 527 Grabill, Near East, s.31. 528 ngilterede kurulduktan sonra 1851 ylnda Amerikaya doru genileyen Hristiyan Gen Erkekler Cemiyeti, Avrupa, Asya, Okyanusyann deiik yerlerine yaylmtr. 1913 ylnda bu cemiyetin Amerikada ve dnyann eitli yerlerinde 8.612 ubesi vard. Bkz. Hristiyan Genler Cemiyeti, tihad, No:65, stanbul 9 Mays 1329, s.1426; Bu cemiyetin dnyann eitli yerlerinde 971.833 yesi mevcut olup, cemiyet tarafndan 1913 ylna kadar 2.395 idarehane ina ettirilmi ve bunlara masraf olarak 75.502.131 dolar harcanmtr. Gen Hristiyanlar Cemiyetinin Osmanl Devletindeki ilk ubesi Nisan 1913 tarihinde Doktor Marsellos tarafndan Beyolunda almtr. Cemiyetin, ngiliz diliyle yazlm iki nizamnmesi vardr. Birinci nizamnmeye gre; cemiyet faaliyetlerini hangi rk ya da mezhepten olursa olsun halka Protestanl anlatmak ve celbe almak, ikincisi ise; Gen Hristiyanlar Cemiyeti, Kitab- Mukaddes gereince Hz. say kendi Allah ve kurtuluu olarak kabul edenlerin bu amalarn yayabilmek iin faaliyetlerde bulunabilecek kimselerin bir araya gelmelerini salamaktr. zellikle bu cemiyet Trk egemenliindeki Hristiyanlar ayrmak iin srekli olarak Hristiyanlar ierisinde faaliyetlerde bulunmu, darda ve zellikle Amerikada Trklerin barbar olduklarna ve Hristiyanlar katlettiklerine dir Trkler aleyhinde propaganda yapmlardr. Ayrca misyonerlerinin ounun asl ve kkenlerinin
524

156

Dodge, Ermenilerin sevki esnasnda Amerikan Bakan olan Woodrow Wilson ile ayn din izgide yer alyordu529. Yalnz unu da belirtmeliyiz ki Wilsonun politika kariyerinde Dodge ok nemli bir yere sahiptir. nk Wilson Newjerseyde vali iken Dodge onun yakn arkadayd. Ayn zamanda 1912 ve 1916 yllarndaki Wilsonun bakanlk kampanyalarnda Wilsona en ok ba Dodge yapmtr. Bu ba 1916 seimlerinde 100.000 dolard530. Dolaysyla bu durum Wilsonun Ermenilere niin yardm toplanmas iin Amerikan halkna srekli olarak yardm ars yaptn ve aktif bir ekilde altn anlamamza sebebiyet vermektedir. Ermenilerin sevk nedeniyle yardma ihtiyac vard. Board ve dier misyonlar ile din topluluklar birleti ve bunlar ok sayda yardm organizasyonlar iin harekete getiler. 1915 sonbaharnda Syrian-Palestine Relief Fund, Persian War Relief Fund ve Dodge Relief Committeeleri birleerek American Committee for Armenian and Syrian Relief ve ksaca ACASR adn aldlar. yle ki bu yardm komitesi, kuruluunun daha

Ermeni olmas ve stanbulun Divan yolundaki ubesinin Ermenilerin mill rengi olan sarya boyanm olmas, cemiyetin ruh maneviyatn ortaya koymasnda delil olarak kabul edilebilir. Bu cemiyet, hem gen kzlara hem de gen erkeklere kar faaliyetlerini daha etkili bir biimde srdrebilmek iin kz ve erkeklere ait olmak zere ikiye ayrlmtr. Hristiyan Gen Erkekler Cemiyeti 19. yzyln son eyreinde Amerikan misyoner faaliyetlerinin uzants eklinde Boarda bal olarak faaliyetlerde bulunmutur. 1857 ylnda erkeklerden ayr mstakil olarak kzlar iin byle bir cemiyet meydana getirilmitir. Cemiyet, her din ve milletten olan kzlarn bir arada toplanp, elenmeleri iin ve bu ekilde birbirlerine yardm etmeleri amacyla kulpler, okullar ve spor salonlar amtr. Bunlarn yannda kendilerine ait hastane ve eczaneleri de vardr. Bunlar iin gerekli olan paralarn hemen hemen hepsi Amerikadan geliyordu. I. Dnya Savanda Osmanl snrlar ierisinde Hristiyan Gen Kadnlar Cemiyeti, bilhassa I. Dnya Savanda savan getirdii yoksulluktan dolay zor durumda olan kimseler arasnda almlardr. Hristiyan Gen Kadnlar Cemiyeti, Hristiyan Gen Erkekler Cemiyetine oranla daha fazla baar gstermitir. Bu bilgiler iin bkz. Mecdddin, Gen Hristiyanlar Cemiyeti, Sebilrread, XX,/495, stanbul 27 Mart 1338, s.7-8; Mecdddin, Gen Hristiyanlar Cemiyeti, Sebilrread, XX/543, stanbul 17 Aostos 1338, s.219; Gen Hristiyanlar Cemiyeti, Sebilrread, XXII/525-526, stanbul 12 Nisan 1339, s.43-46; Misyonerlik Hareketi, Sebilrread, XXIII/589, stanbul 21 ubat 1340, s.262; Gen Kadn Hristiyanlar Cemiyeti, Sebilrread, XXIV/618, stanbul 25 Eyll 1340, s.317; Erol Gngr, Trkiyede Misyoner Faaliyetleri, stanbul 1999, s.57; Zafer Toprak, YMCA, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, VII, stanbul 1994, s.531. 529 Grabill, Protestant Diplomacy, s.86. 530 Grabill, Near East, s.42.

157

banda 100.000 dolar tutarnda yardm toplad531. ACASRn 1916 yl itibariyle ABDde 25 ubesi bulunuyordu. 1918 ylnda da bu yardm kuruluu American Committee for Relief in the Near East yani ACRNE sonraki yl yani 1919da Near East Relief ve ksaca NER adn ald532. ACARSn kurul yeleri ise 40 kiiden oluuyordu ve neredeyse hepsi Protestan Amerikallardan meydana geliyordu. Bunlardan bazlar D. Stuart Dodge, Dodge Yardm Komitesinin kurucusu ve Suriye Protestan Koleji Ynetim Kurulu Bakan; Presbyterian Ynetim Kurulu Sekreteri Stanley White; Syrian Protestan Koleji Ynetim Kurulu yesi Arthur Curtiss James; Gnll renci lideri John R. Mottdur. Kurul yelerinden sadece 4 tanesi Yahudi ve Katoliklerden meydana geliyordu. Yardm kuruluunun bakan ise James Levy Bartondu533. ACARSn stanbuldaki yeleri de unlardan oluuyordu: ABDnin stanbul Bykelisi Henry Morgenthau, Robert Koleji Bakan Gates, Amerikan Bykelilii Sekreteri Lewis Heck, Boardn

Elizabeth Suzanne Moranian, The American Missionaries and the Armenian Questions: 1915-1927, Michigan 1994, s.133; Grabill, ACASRn 20 Kasm 1915 tarihinde kurulduunu belirtir. Bkz. Grabill, Protestant Diplomacy, s.72. 532 Moranian, Armenian Questions, s.133; Grabill, Protestant Diplomacy, s.72; Koolakian, Armenia, s.78; NER alanlar Ermenilerin bamszln kazanmas iin de aktif rol oynamlardr. Bu amala NER yetkilileri ABD Bakan Wilsona Ermenilerin bamszl iin alacak bir komitenin kurulmas iin organizasyon dzenlenmesini istediler. Kasm 1918 tarihinde olumaya balayan bu komite, gelecek bir buuk ya da iki ay ierisinde byk bir organizasyonun salanmasyla oluumunu tamamlad. 7 ubat 1919 tarihinde kurulan komitenin ad American Committee for the Independence of Armenia (ACIA) idi. Organizasyona tilaf Devletleri yetkilileri, Birleik Devletlerin gelecekteki bakanlar aileleriyle birlikte, devlet ve yerel hkmet grevlileri, Senato temsilcileri, mhendisler, bilim adamlar, aktrler, yazarlar, eitimciler, avukatlar, dini liderler, ekonomistler gibi 400den fazla kii katlmtr. ACIAnn yeleri arasnda NERin nde gelen yetkilileri de vard. Bkz. Koolakian, Armenia, s.17,93-96. Ayrca ACIAnn yeleri iin bkz. Koolakian, Armenia, s.97. 533 Barton, Relief, s.18 dipnot 1; Grabill, Protestant Diplomacy, s.73. Bartonun Dodgeye gnderdii 14 Eyll 1915 tarihli yazda ACASRn ilk kurulma aamas yle anlatlyordu: Board olarak Ermenilere yardm etmek amacyla henz bir toplant dzenlenmedi. Bu amala toplanlacak en uygun yer sizin Newyorktaki ofisinizdir. Toplantya Dr. Mott, Rabbi Wise, Mr. Crane, Mr. Straus, Ermenilerden bir veya iki temsilci (bunlar Bostondan Piskopos Guleserian ve Newyorktan H.G. Bezneyan olabilir.), nde gelen Ermeni iadamlarndan bir ya da iki kii katlabilir. Hkmet temsilcisi olarak Dr. Frank Mason Northun katlmasn neriyorum. Toplant gelecek pazar hari dier gnler dzenlenebilir. Bkz. P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.475-476.

531

158

muhasebecisi William W. Peet ve Mrs. George Huntington ile Luther Fowledur534. Rus Kafkasyasnda mltecilere yaplan yardmlar Amerikan Tiflis Konsolosu Smith ve ekibi gerekletiriyordu. Burada yardma muhta 200.000den fazla insan vard. Bu insanlara yardm edilmesi iin Rockefeller Vakfnn arsna komite kulak vererek, yardm almasn balatmtr. Ayrca burada yardm almalar Lord Bryce Bakanlndaki ngiliz Komitesi tarafndan da destekleniyordu535. 16 Eyll 1915 tarihinde Newyorkta gnll bir yardm komitesi olarak kurulan ACASRn hedefi, Trkiye ve komu lkelere yardm iin 100.000 dolar toplamakt. Toplumun btn kesiminden insanlar, cemaatler, din rgtler, kardelik organizasyonlar ad altnda okullar, niversiteler yardm toplanan veya yaplan yerler oldu. Hedeflenen rakama ulalmakla kalnmad, Newyorkta Ulusal Ofisde 91 milyon dolar ve buna ek olarak 25 milyon dolarlk ila, giyecek ve baka eit yardmlar topland536. Bartona gre altn kural Yakndouya motive olmakt. Buraya ACASR, 1915-1930 yllar arasnda yaklak 116.000.000 dolar yardmda bulunmutur. 1.000.000un zerinde muhacire yardm edilmi ve 132.000den fazla yetime baklmtr. 200 hemire yetitirilmitir. 30 gnll misyoner hastalktan ve baz durumlarda dman evrelerin saldrlarndan lmtr. 1919dan itibaren ise NER, yzlerce mil537 yol ve sokak kaldrmlar in etti. Dalm ve yklm yerleri de yeniden yapt ya da onard. Ayrca yeni endstriler kurdu. Kmes hayvancl ve bykba hayvancl iin yeni cinsler getirtti. Bunun yannda msr, pamuk, buday ve dier hububat ve sebzelerin yetitirilmesi iin daha iyi tohumlar ektirdi. Ayn zamanda tarm alannda modern traktr tantt538.

534 535

Barton, Relief, s.17. Barton, Relief, s.18. 536 Barton, Relief, s.VII-VIII; Koolakian, Armenia, s.20. 537 1 kara mili 1609 m. etmektedir. 538 Moranian, Armenian Questions, s.133-134; Moranian, Relief Efforts, s.195.

159

Sonu olarak Yardm Komitesi bunun gibi almalar Anadolu, Suriye, ran, Kafkasya ve Yunanistan blgelerinde srdrmtr. Dolaysyla komitenin yardm sahas, stanbuldan rann dousuna ve Tahrann batsna, Karadenizden Kafkas dalarna; Gney Akdeniz ve Msr ve Arabistan corafyasna kadar uzanyordu. Doudan batya 2.000 milden fazla kuzeyden gneye, 1.300 millik bir alandan meydana geliyordu539. Belirtildii zere Amerikan yardm komiteleri Hristiyanlar sorumluluklar altna almt. te Ermeniler, Suriyeliler, Asurler, Nasturler, Rumlar bunlardan bazlardr. Ama Amerikallar bununla yetinmemi Krtler, Tatarlar, Araplar, ranllar ve ok az da olsa Trkleri kapsayan yardmlar yapmlardr. Yardm almalar Yunanistan, Bulgaristan, Trkiye, Ermenistan, Grcistan, Azerbaycan, Rusya, ran, Irak, Suriye, Filistin ve Msr blgelerini kapsamtr540. Barton, yardm organizasyonlarnda sk bir politika takip edildiini yardmlarn datmnda milliyete ve inanca baklmadn belirtir541. deildir. ACASRn Ermenilere yapt yardmlar belirtmeden nce yardm miktarnn artmas iin Amerikan kamuoyunu etkileyen siyasetilerin, misyonerlerin basn-yayn organlarnda yaymlanan ifadelerle gerekletirilen youn propaganda faaliyetlerinden bahsetmek gerekir. nk basn-yayn organlarnda Osmanl Devleti olumsuz ynde ne kadar ktlenirse, Ermeniler de bir o kadar acndrlrsa yardm miktar o derece artyordu. Dolaysyla youn bir ekilde srdrlen propaganda faaliyetlerini mutlaka belirtmek gerekir. Fakat ileride de ifade edeceimiz zere yardm datmnda durum hi de Bartonun dedii gibi

Barton, Relief, s.51-52; Koolakian, Armenia, s.20. Simon Payaslian, United States Policy Toward The Armenian Questions and the Armenian Genocide, Newyork 2005, s.110. 541 Barton, Relief, s.XII.
540

539

160

2.1.1.1 Yardm Toplamak in Yaplan Amerikan Propaganda Faaliyetleri ACASRn yardm faaliyetlerinde ok miktarda para toplanabilmesi iin yardm ars yapan Amerikan siyasetilerin banda Amerikan Bakan Woodrow Wilson gelmektedir. Hatta kendisi bakanlk dzeyinde Ermenilerle ilgilenen ilk siyasetidir. 4 Mays 1916 tarihinde stanbuldan Amerikaya dnen ABDnin eski Bykelisi Morgenthau, ABD bakan Wilsonu ziyaret etmi, Wilsondan Ermenilere yardm ve baz Yahudi organizasyonlar iin siyasal almalar yapmasn rica etmitir. Bunun zerine Wilson 10 Temmuz 1916 ve 21-22 Ekim 1916 tarihlerinde Ermeni ve Suriyelilere yardmda bulunulmas iin halkna arda bulunmutur542. Bakan bu ary yapmasna ikna eden Morgenthaudan baka Vickery ve iki misyoner lideri Barton ve Samuel Dutton543dur. Wilson arsnda diyordu ki; Binlerce Ermeni ve Sryani Amerikan yardmlaryla yaamlarn

P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.480; Barton, Relief, s.382. Bu bildiri iin bkz. RG 200 National Archives Gift Collection Records of the American National Red Cross 1881-1916, 783 Hawaiian Chapter 805, Missisipi River Flood, 1882, Box No. 50; Payaslian, Armenian Questions, s.111,114; Moranian, bu arnn 1916 Eyllnn sonlarnda olduunu belirtir. Bkz. Moranian, Relief Efforts, s.206; ABD Bakan, Ermeniler hakknda Amerikan basnnda kan yazlarnn da etkisiyle, 21-22 Ekim 1916 tarihlerini savatan zarar gren Ermeni ve Sryaniler iin zel Ba Gn olarak ilan etmitir. Bu bilgi iin bkz. RG 200 National Archives Gift Collection Records of the American National Red Cross 1881-1916, 783 Hawaiian Chapter 805, Missisipi River Flood, 1882, Box No. 50; Koolakian, Armenia, s.27; zdemir, Sryaniler, s.92 dipnot 269; bu ama dorultusunda Birleik Devletler Senatosu 9 ubat 1916 tarihinde Ermenilere yaplan yardm fonlarnn ykselmesi iin Ermenilere zel bir gnn ayrlmas iin karar karmtr. Kararn ierii; Ermenilerin birka yzbini yiyecee, giyecee ve barnma skntlar bulunmaktadr. Evlerinden ve mlklerinden ayrldlar. Alk, hastalk sebebiyle pek ok eye gereksinimleri vardr. Bu nedenle ABD vatandalar ok saydaki madur insanlara kar yardm etmelidir. Bu amala Amerikan Bakan bu insanlara yardm etmek amacyla bir gn belirleyerek yardm toplamay hedeflemektedir. eklindedir. Ayrca Ermeni Yardm Gn olarak ilan edilmesi zerine ACASRn sekreteri Charles V. Vckrey 21 Ekim 1916 tarihinde alanlarna bu gnle ilgili mektup yollayarak, mektupta alanlarndan Ermenilere yardm toplamak iin organizasyonlar dzenlenmesini istemektedir. Bkz. Koolakian, Armenia, s.83,129. Bu bildiri iin bkz. Ekler ksm Ek X. Bildiriyle birlikte Ermenilerin sevk ve iskn edildikleri yerlerden gelecek bilgiler gazeteler ve dergilerde makaleler halinde yaynlanarak, brorler ve el kitaplar hazrlanarak toplanacak yardmn artmas dnlmtr. Bkz. P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.481-482. 543 Koolakian, Armenia, s.23-24; Moranian, Relief Efforts, s.206.

542

161

srdrmektedir544. Dolaysyla Amerikan halkndan yardm etmelerini istemitir. 26 Kasm 1916 tarihinde Stockholm Sefreti, Hriciye Nzr Halil Beye Osmanl Devletindeki Ermenilere ve Suriye blgesindeki Hristiyanlara yardmda bulunulmas iin Amerikann birok yerinde yardm cemiyetleri kurulmasna Amerikan senatosunca karar verildiini ve bu anlamda Amerika Birleik Devletleri Bakan Wilsonun da bir beyanname yaymladn bildiriyordu545. Amerikallarn Ermenilere ve dier Hristiyan unsurlara yardm etmesi iin youn propaganda faaliyetlerinde bulunan en nemli brokrat temsilcilerin banda, 27 Kasm 1913- 1 ubat 1916 tarihleri arasnda ABDnin stanbul bykelilik grevini srdren ve daha sonra ABDye geri dnp Ermeniler iin alan Henry Morgenthaudur546. I. Dnya Savann bandan sonuna kadar Amerikal Evangelistler Ermenilere yardm etmilerdir. Para iin baz durumlarda mitsizlik ba gstermise de yardmlar srmtr. Misyonerler, para iin skmken Morgenthau devreye girmitir547. 1915 ylnn Eyll aynda yardm arlar yapld zaman, Amerikaya Ermenilerle ilgili bilgileri Amerikan diplomatik temsilcileri tarafndan gnderiliyordu ve bilgiler kodlanm olarak yollanyordu. Bu raporlar, Amerikan Konsolosunun diplomatik yetkilileri,
Barbara Keller, The United States and Armenian 1914 to 1920 The Armenian Mandate, Michigan 1969, s.62. 545 BOA, HR.SYS, nr.2884/12. 546 Morgenthau, Ambassador Morgenthaus Story adl eserinde Ermeni sevkiyatna da yer vermitir. Burada sevkiyat srasnda yaanlan skntlar kendine gre anlatm ve Trk hkmetiyle mttefiki Almanyay sulayc bir ekilde yazmtr. Baz rnekler iin Bkz. Henry Morgenthau, Ambassador Morgenthaus Story, Newyork 1918, s.310311,313,315,317,346-347,349-350. Morgenthauya ait bu eserin perde arkasn aklayan Lowry, Morgenthaunun hedefi Amerikan halkn savan zaferle sonulanacana inadrmak amacyla Alman ve Trk aleyhtar bir kitap yazmak, bir dier hedefi de, Wilsonun sava politikasna daha ok destek salamakt. Baka bir deyile, Morgenthaunun dncesine gre bu yk bir sava dnemi propagandas olarak amalam yani tilaf Devletlerinin sava abalarna bir katk olarak dnlmt. Bkz. W. Heath Lowry, Bykeli Morgenthaunun yksnn Perde Arkas, ev. Belkis Torfilli, stanbul 1991, s.6-7. Daha ayrntl bilgi iin bkz. Lowry, Bykeli Morgenthau, s.12-15,16-26. 547 Moranian, Armenian Questions, s.126.
544

162

misyonerlerin, doktorlarn, retmenlerin kiisel gzlemlerinden oluuyordu. Ermenilerin yaad skntlar dile getiren ve yardm isteyen telgraf ise Amerikaya yollayan Morgenthauydu. Gnderilen bilgiler, Amerikadaki basn- yayn organlarnda yaymlanarak daha fazla yardm toplama amacn tayordu548. Bykelilik grevinden sonra Morgenthau, 22 ubat 1916 tarihinde lkesine geri dnd. Newyorka vardnda ACASR yardm heyeti onu rhtmda karlamtr549. Morgenthaunun lkesine dnmesinin iki nedeni vard. Birincisi; Bakan Wilsonun yeniden seilmesini salamak, ikincisi; Bakana ve Dilerine Avrupadaki durumla ilgili birinci elden edindii bilgileri kendi azndan aktarmakt550. Ayrca stanbulda olduu gibi burada da Ermeni meselesiyle ilgilenmek ve Ermenilere yardm toplamak iin aktif almalarda bulunmakt. Morgenthau, Amerikada yardm komitesine Yakndoudaki insanlarn durumlar ve ihtiyalaryla ilgili bilgiler sundu. ou kadn ve ocuklardan oluan 1 milyon Ermeninin Yakndouda yardma ihtiyac olduunu syledi. Trkiye, ran, Suriye ve Filistindeki Ermeni, Nasturi, Sryani ve Rumlar iin imdilik 5 milyon dolarlk bir yardmn onlar rahatlatacan da ifade etti ve belirtilen miktar toplayabilmek iin propaganda faaliyetlerine giriti551. Morgenthaunun Osmanl Devletindeki Ermenilerle ilgili Chigagoda Kadn Misyonerler Dairesinde syledii szler, 23 Mays 1916 tarihinde The Newyork Times Gazetesinde yaymlanmtr. Morgenthau szlerinde, bykelilik grevinden istifa etmesinin balca nedenlerinden birisi olarak, Trk hkmetinin buradaki Ermenilere yaptklar davranlardan Amerikan halkn haberdar etmek isteini gstermekteydi552.

548 549

Barton, Relief, s.40. Grabill, Protestant Diplomacy, s.73. 550 Morgenthau, Story, s.385-386. 551 Barton, Relief, s.47. 552 BOA, HR.SYS, nr.2883/27, Lef 2-4.

163

The

Newyork

Timesin

10

Mart

1916

tarihli

haberinde,

Morgenthaunun Bakan Wilsona sava baladndan beri Trkiyedeki almalaryla ilgili ayrntl bir rapor sunduu, bunun yannda ac eken Ermenilerin ihtiyalaryla alakal konutuu ve Bakana Emenilere ilikin yaanm olumsuz hikyeleri naklettii yazyordu553. The Literary Digestin 17 Haziran 1916 tarihli yaynnda Ermenilerin htiyalar bal altnda Morgenthaunun sylemlerine yer veriliyordu. ACASRn da bir yesi olan Morgenthau, Trkiyedeki artlar anlatyor ve Amerikan halkndan yardm bekliyordu. Buradaki ifadeleri dikkat ekicidir. nk yaplan yardm miktarndan ikyet ediyor ve yetersiz gryordu. Onun iin 25 dolar ile bir Ermeni ailesi rahatlkla yaayabilirdi. Hlbuki imdiye kadar yaplan yardm miktarnn tutar ortalama 30 centti. nk 100 milyon nfusuyla Amerikan halk toplam 30 milyon dolar yardm yapmt. Bu durumdan utanlmas gerektiini belirterek ortalama kii ba 1.600 dolar gelirle 100 milyon nfuslu bir milletin 30 centten daha fazla yardm etmesi gerekirdi. Dolaysyla Morgenthau, Amerikan halkna arda bulunarak yardm miktarnn kolaylkla 500 milyon dolara ykseltilebilceini, bunun iin kii ba 5 dolar dtn ve bu miktarn 1.600 dolarlk kii ba gelirin %1inin 1/3nden daha az olduunu ifade ederek yardmn toplanabileceini belirtmitir554. Eski Bykelinin Amerikadaki Ermenilerle ilgili faaliyetleri Trk yetkilileri tarafndan yakndan takip edilmitir. Cenevre Baehbenderliinin Hriciye Nezaretine gnderdii 11 Temmuz 1916 tarihli yazsnda, Morgenthaunun Ermeni Cemiyeti htilaliyesini desteklemek iin Amerikada bir seyahat yaparak, byk ehirlerde konferanslar dzenleyecei ve bu ekilde Amerikallarn Ermeni milletini koruma ve efkat hislerinin

553 554

American Press, s.146. American Press, s.149; BOA, HR.SYS, nr.2883/27, Lef 7.

164

canlanaca, gya resm grevi dolaysyla haberdar olduu Ermeni ktalleri hakknda ayrntl bilgiler verecei yer alyordu555. Stockholm Sefretinden Hriciye Nzr Ahmed Nesimi Beye gnderilen 6 Haziran 1917 tarihli bir baka yazda da, Suriye ve Ermeni ihtiya sahiplerine yardm amacyla Amerikada teekkl eden komite huzurunda, Amerikann eski stanbul Bykelisi Morgenthau ait nutkun The Newyork Tribn Gazetesinde yaymland belirtiliyordu556. Morgenthau, nutkunda, demokrasi cereyanlarnn dnyada gittike yayldn ve bu nedenle harbin 5-6 ay ieriside biteceini ifade etmekle beraber Yakndouya yardm amacyla Amerikan halkn 10 milyon dolar yardm yapmaya aryordu557. Morgenthaudan sonra stanbulda ABDnin Bykelisi olan Elkus da Ermenilerle yakndan ilgilenmitir. Yardm almalaryla ilgili olarak 18 Temmuz 1917 tarihinde The Newyork Times Gazetesine bilgiler veriyor ve yardm etmeleri iin arda bulunuyordu558. Ermeni muhacirlere yardm almalar misyonerler vastasyla

srdrlyordu. zellikle yardm balantlar onlarn sayesinde hzl bir ekilde kuruluyordu. ABDli konsoloslar, sevk ile ilgili raporlar dzenli olarak merkeze bildiriyordu. zellikle bu raporlar Birleik Devletlerde ba yapacak yardm fonlarnn artmasnda etkili oluyordu559. Bu raporlarn kaynan ounlukla misyonerler oluturuyordu. Tabii ki ilgilendikleri, sempati duyduklar topluluklara ilikin raporlar hazrlarken objektiflik anlayndan uzaklayorlard. Amerikan kamuoyunun blgedeki gz ve kula olduklar iin, Amerikan halk da onlara gveniyordu. Misyonerler raporlarnn ounu, grmedikleri, duyumlara dayal olaylar gerekmi gibi

555 556

BOA, HR.SYS, nr.2883/25, Lef 1-2. BOA, HR.SYS, nr.2884/46, Lef 1. 557 BOA, HR.SYS, nr.2884/46, Lef 2-3. 558 Barton, Relief, s.64 dipnot 1. 559 Kaiser, At the Crossroads, s.30.

165

alglayarak ve abartarak yazyorlard. Bylece bu raporlar yardm miktarn arttryordu. Misyoner raporlarndan baz rnekler verelim. bazen bir gn ile bir hafta iinde g emri veriliyordu. Ama genellikle bu emirlerden birka gn sonra g balyordu. ocuklar annelerinden ayrld. grr durumda olan erkekler yolda nehirlere atld, yzenler vuruldu. Gzel kzlar kle olarak satld. Jandarmalar elbise ve yiyecekleri ald. Muhacirler, dalarda a ve sefil olarak brakld. Harputtaki muhacir gruplarndan biri 5.000 kii olarak ktklar yollardan Halepe sadece 13 kii vard. Dier yerlerde insanlarn sadece kanda tayabilecekleri eyalar yanlarna almalarna izin verildi. Jandarmalar gndz paras olanlar belirliyor. Gece de onlar soyuyor ve sonra da onlar ldryordu560. Bir misyoner olan Theodere A. Elmer, Birleik Devletlere dndkten sonra unlar belirtmektedir: onbinlerce mahsun kadn ve kk ocuk hayvan vagonlarna doldurulmular, Anadolu demiryolu istasyonlar ok kalabalk, ak alanlarda baygnlklar yaanyor vahice, iddetli ya da alktan lmlerin yan sra bilinmeyen blgelere nakil srasnda yaanan vahilikler koyuna benzer ekilde srler hlindeki beklemeler bu manzara hl kabuslarm olmaktadr ve aklmdan kmamaktadr561. Baka bir misyoner Mary W. Riggs unlar ifade etmektedir: Harputtan srgne kadnlar, ocuklar ve biraz da erkekler katlmaktadr. Birka eek ve ara sra bir inek elik etmektedir. Yollarda ihtiya olan yatak, elbise ve gdalar
D. Clarence Ussher, An America Physician in Turkey, A Narrative of Adventures in Peace in War, London 2002, s.176. 561 Moranian, Armenian Questions, s.123-124.
560

166

yetersiz. Bunun iin paraya ihtiya var. Tahminlerime gre her bir insann bu ihtiyalarn gidermek iin 1 lira gereklidir Onlar arasnda ok sayda dizanteri ya da dier hastalklardan hasta veya lenler var. Bunun nne geebilmek iin sular iki dakika kaynatyoruz. Buna ramen sular imek imknsz Fakir kadnlar sabah kahvaltlarna bir para yiyecek koyuyorlard. Ayrca salk artlar ok kt bir durumda562. Harputtan sabelly Harley, Bazlar sevkten kurtulmak iin slmiyeti seti. Baz anneler kzlarn Mslman erkeklerle evlendirdi. Btn bu yollar sevkten kurtulmak iindi Tifs ve ayn zamanda iek hastal da yaylmaya balad. Misyonerler etrafnda yzlerce, binlerce fakir muhacir yar a hlde yryor. nceden misyonerler elbise, gda, sabun, yatak gibi ihtiyalar karlamtr ama imdi bunlar yok. Yetimler her yerde bulunuyor. Sokaklardan kaldrlp, misyonerlere getiriliyor. Kaldklar odalar ok kk, kalabala yetmiyor. atlardan su szyor. Pek ok insan ekmek yiyor ama yeterli deil. Onlar ayn zamanda kirliler. nk temizlenemiyorlar, bu durum onlarn deil devletin hatasdr. eklinde belirtiyordu563. Buna benzer misyoner raporlar Amerikan gazete veye dergilerinde yaymlanyordu. The Missionary Review of the World Dergisine gre, Ermenilerin acsn dile getirmek iin bu tr yaynlar yaplyordu. yle ki onlar iin hl pek ok gerek yaymlanmamt. Dergi yetkilileri bilgi toplamakta ve bilgileri dergi vastasyla okuyuculara sunmaktayd. Dergilerde yaymlanan raporlar nce Amerikan Yardm Komitesinden seilen itibarl kimseler tarafndan inceliyor ve inceleme sonucunda kendilerince raporlar doru ise yaymlanyordu564. Ermeni meselesiyle ilgili haberleri yaymlayan
Barton, Relief, s.29-35. Barton, Relief, s.70-71. Baka rnekler iin bkz. Barton, Relief, s.29-35,108-114; Official Documents, I, s.90; American Press, s.93,100,102. 564 American Press, s.93; bu komite u kiilerden oluuyordu: David H. Greer, Protestan Piskopos Bapapaz, Newyork Piskoposluk Blgesi; Oscar S. Straus, Trkiye eski Bykelisi ve Ticaret ve i eski Sekreteri; Cleveland H. Dodge, Dodge & Co; Dr. Stephan S. Wise, Newyork zgr Sinagogun Haham; Charles R. Crane, son kampanya sresince
563 562

167

gazete ya da dergi, haberinin sonunda Ermeni muhacirlere yardm etmek isteyenlerin yardmlarn gnderebilecei adresi veriyorlard565. Amerikallarn, Ermenilere yardm etmeleri iin youn bir propaganda harektna giritii belirtilmiti. Bununla ilgili kitaplar yazlm, dergiler ve gazetelerde haberler karlmtr. Ama, Amerikan halkn etkileyerek yardm etmeleri ynnde teviklerde bulunmakt. ACASR, 1916 ortalarnda Amerikann 38 ehrinde yardm faaliyetleriyle ilgili Amerikan halkna bilgiler verdi566. Amerikan halkn etkilemek iin ilanlar ast. Tiyatro gsterileri dzenledi. Brolar kurdu, kitaplar yazd, brorler datt, posterler kard ve misyonerlerin gnderdikleri mektuplar yaymlad567. Mays 1917 tarihinde ACASR propaganda brosu; Ermenistan, Suriye, Kafkasya, ran, Mezopotamya, Msr ve Filistindeki yardm almalar hakknda bilgi vermek iin tantm kampanyas dzenlemitir. Bu tantm kampanyasnda yardm almalar srdrlen yerler haritada gsterilmitir568. ACASR, her yl bir kampanya hikyesi seiyor ve hikyeyi anlatacak ekilde poster hazrlyordu. Yeni resimler ve sloganlar Yakndoudaki artlara gre deiebiliyordu569. zellikle olay daha dramatize hle getirmek ve halkn ilgi ve dikkatini ekmek iin dikkat ekici resimler ve balklar kullanlyordu570. Yardm Komitesinin gnderdii posterler ve dier materyalleri birok gazete yaymlamaya sz vermiti. Mmkn olduunca
Demokratik Mili Komitenin Ekonomi Komitesinin 2. Bakan, Chihago; Arthur Curtiss James, Hanover Milli Bankas ve pek ok Demiryolu Direktr, Birleik Devletler Gven irketi ve Dodge & Co; Dr. Frank Mason, Kuzey Methodist Piskopos Kilisesi Yabanc Misyon Kurulunda; John R. Mott, Gen Erkekler Hristiyanlar Cemiyetinin Uluslararas Komitesinde; William W. Rockhill, Amerikann Trkiye ve Rusya eski Bykelisi; William Sloane W&J. Sloanenin Bakan; Dr. Edward Lincoln Smith, American Board of Commissioners for Foreign Missionsda grevli; Dr. Frederick Lynch Newyork Bar Cemiyetinin yesi; George A. Plimpton, stanbul Koleji Bakanvekili; Dr. James L. Barton, pek ok yllar ierisinde Trkiyede bir misyoner olarak alt ve imdi Boardn sekreteri; Dr. William, J. Haven, Epwart Liginin kurucularndan biri; Stanley White, Presbyterian Kurulunun Yabanc Misyon Sekreteri; Prof. Samuel P. Dutton, Balkan ilerinde yetkili. 565 American Press, s.95; Yardm adresi, 70 Fifth Avenue Newyorktu. 566 Grabill, Protestant Diplomacy, s.75. 567 Grabill, Protestant Diplomacy, s.127-128. 568 Payaslian, Armenian Question, s.121. 569 Moranian, Armenian Questions, s.218. 570 Barton, Relief, s.383-385.

168

farkl gazeteler seilerek, Birleik Devletlerin her tarafna hitap etmeyi amalyorlard. Hedeflenen gazeteler; The North American, St. Louis Post Dispatch, The Boston Herald, The Macon Telegraph, The New Orleans Item, The Wichita Eagle, Louisville Courier Journal, Cleveland Plain Dealer gibileri kapsyordu571. Amerika da yirminin zerinde farkl dergi Ermenilere ilikin 1915-1928 yllar arasndaki raporlara yer vermitir. Yazarlarn ou misyonerler, misyonerlerin arkadalar ya da misyonerlerin verdikleri bilgileri aktaran kiilerdi. Bu dergilerin editrleri de ayn dnceye sahip olanlard. rnein The Outlookun editr Sosyal ncil Reformcusu Lyman Abbottdr. The American Review of Reviewsin editr, Albert Shaw, Anadolu Kolejinin kurul yelerinden biri ve NERin kurucu yesidir. Dergilerin pek ounda Trkleri ktleyen, Ermenilere acyan raporlara yer veriliyordu. The Newyork Times Current History Magazinede 35; The Missionary Review of the Worldda 18; The Outlookta 19; The Surveyde 12; The Living Agete 3; The National Geographicde 7; The Independentda 19; The American Review of Reviewsde 12; The Nationda 11; The Contemporay Reviewde 15; The New Republicte 13; The Literary Digestte 42; The Worlds Worldde 8 ve The Asiada 10 makale Ermenilere ilikin yaymlanmt. Dergilerde yaymlanan makalelerde kullanlan baz balklar ise yleydi: Current History Magazine, Trkler Tarafndan Baltalarla ldrlen Ermeniler; The Missionary Review of the World, Ermenilerin Kurtuluu; The Survey, Ermenilerin Amerikaya Yardm ars; The National Geographic, Trk Cehenneminin Altnda; The Asia, Savan En Ac ekenleri Ermenistan; The Independent, Trkiyede Amerikann Grevi; The Outlook, Trklere Gvenme; The Literary Digest , Ermeni Kafataslaryla Yeniden Cami n Eden Trkler572.

571 572

Moranian, Armenian Questions, s.220. Moranian, Armenian Questions, s.174-175; Moranian, Relief Efforts, s.509.

169

The Newyork Sun Gazetesi, Eyll 1915 tarihinde Ermenilerle ilgili Bartondan bilgi istemiti. Barton, gazeteye bilgi verecekti ama Trkiyenin her tarafna yaylm olan bilgi kayna durumundaki misyonerlerin de gvenliini salamak gerekiyordu. Bunun iin verdikleri bilgilerde isimler ve yer adlar gemiyordu573. Barton yaplan yardmlarn artmas iin btn gnlk gazetelerde ve bu gazetelerin ilk sayfalarnda misyoner raporlarnn yaymlanmasn salad. Yalnz bana The Newyork Times Gazetesi, 1915te Ermeniler zerine 145 para haber yapmtr. Bu haberlerden bazlarnn balklar yleydi: Cinayet leyen Trkleri Cezalandracak Olan tilaf Devletleri (24 Mays), Trklerin ocuk ve Kadnlar ldrme Raporlar (4 Austos), Ermeniler Yok Olmalar in llere Yolland (18 Austos), Trkler, Ermeni Kasabalarnn Nfusunu Azaltyor (27 Austos), 1.500.000 A Ermeni (5 Eyll), Board Trk Dehetini Anlatt (17 Eyll),Ermeni Kadnlar Ak Artrmann Fiyatn Ykseltiyor (29 Eyll) ,Papa, Sultana Soruyor; Aznlk Ermenileri574 (11 Ekim),Ermeniler Wilsona Teekkr Ediyor (16 Ekim), Binlerce Kii Ermeni Cinayetlerini Protesto Ediyor (18 Ekim), imdiden Sadece 200.000 Ermeni Trkiyeden Ayrld (22 Ekim),Ermenilere Yaplacak Yardmlar Trklerce Engellendi (1 Kasm), Ermenilerin Dalardaki Kahramanca Duruu: Hepsi Sonunda Yok Oldu (27 Kasm)575. Amerikan Dileri Bakanl muhabiri olan Herbert Adam Gibbons, Yakndouyla alakal bilgiler ieren 71 sayfalk yaz yazm ve adna The Blackest Page of Modern History yani Modern Tarihin En Karanlk

American Press, s.144. Papa XV. Benedictus, Osmanl Ermenileri hakknda alnan tedbirler ve haklarnn korunmas ricasn ieren mektubuna karlk, Osmanl ynetimi, Osmanl Ermenileriyle ilgili Vatikana ulaan haberlerin gerek d olduunu, Trkiyede rk, din ve mezhep ayrm yaplmakszn herkese eit muamele yapldn, ancak Merutiyetten sonra siyasi partiye dnen Ermeni komitelerinin planl bir ekilde dmanlarla ibirlii yaparak, Anadolunun her tarafnda ayaklandklarn, vatann mdafaas iin hkmetin nlem almak zorunda olduuna dair padiah tarafndan Papaya 10 Eyll 1915 tarihinde Name-i Hmayun gnderilmitir. Bunun izin bkz. BOA, HR.SYS, nr.2799/43, Lef 14; Sevk ve skn, s.245247. 575 Moranian, Armenian Questions, s.175-176; Moranian, Relief Efforts, s.210-211.
574

573

170

Sayfas adn vermitir576. Bu dnemde Bryce-Toynbee tarafndan yazlan, Osmanl mparatorluunda Ermenilere Ynelik Muamale 1915-1916 adl eserin amalar arasnda Ermeni menfaatlerine hizmet vermek ve Ermenilere daha fazla yardm toplayabilmekti. Board Genel Sekreterlii, kitaptan 3.000 adet sipari etmi ve kitab nemli kimselere datmtr. ABD Bakan Wilson ve Danman Albay Edward M. House, kitab alanlar ierisindeydi577. 1917 ortalarna gelindiinde Bryce-Tonybee tarafndan yazlan kitap, btn kongre yelerinin sralarnn zerindeydi578. The Newyork Times Gazetesi 8 Ekim 1916 tarihli saysnda, bu kitaptan alntlar yaparak sayfa halinde yaymlad579. Willis J. Abbotun 1918 tarihinde yazd bir makalesi de rnek olarak verilebilir. Makalenin ad, Ermeniler-nsanln armha Gerilmesi idi. Makalede, Ermeniler ve Trkler tantlmtr. Trkler ac ve zalim, Ermeniler ise, Hristiyan medeniyetini yaayan, endstriyel insanlar olarak giriimci ve zeki bir ulus ve her zaman i ve endstride ilk sray alan bir topluluktu. Ermenilerin Hristiyanlklar, Muhammedin vahi din nefretlerinden dolay artt. Ermeniler, Trkiyenin gaddarlndan ok ac ekmesine ramen birka yl iinde yaralarn sard ve glendi. Ayrca Abbot makalesinde, 1915ten beri Trklerin Ermenileri baltalamas, sindirmesi, soymas, ikence yapmas ve hakaret etmesi nedeniyle Trkleri knayan cmlelere yer vermitir. Ayrca Ermenilerin baarl insanlar olduklarn ve onlarn yaam standartlarnn Asyaldan ok Avrupallara benzediini de ifade etmektedir580. Yakndouda yardm faaliyetlerini ACASR ile koordineli bir ekilde yrten Kzlhan581 Yardm Genel Direktr, yardm toplanabilmesi iin propaganda faaliyetlerinin ACASR tarafndan yrtlmesini istiyordu582.
Peterson, Armenian Genocide, s.44. Grabill, Protestant Diplomacy, s.75. 578 Bryce-Toynbee, Muamele, I, s.131. 579 Grabill, Protestant Diplomacy, s.75. 580 Moranian, Armenian Questions, s.178-179. 581 P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.435,438-439. Kzlhan, Osmanl Devletinde yardm datan iki merkez ss vard. Bunlar Beyrut ve
577 576

171

Misyoner raporlarnn gvenilmez olduunu kantlayan I. Dnya Savandan hemen sonra Dou Anadoludaki durumu, yrenin yerlisi olmayan kiilerden pek az gzleriyle grmtr. Grenlerin iinde bir grup olan Amerikan misyonerlerinden Mslmanlarn ektikleri ilelerin gereini renmek olduka zordur. Hatta bu ynden bu misyonerler gvenilmezlerdir. Yzba Emory Niles ile Arthur Sutherland, ABD hkmetinden, Dou Anadoludaki durumu zerine aratrma yapmak grevini alm Amerikallard. Onlarn verecei rapor, ACRNE ve daha sonra NER olan yardm kuruluu tarafndan yaplacak yardmlarn esasn oluturacakt. Bu kiiler, pein yarglarnn onlara yazdraca eyleri deil, gerekten grm, duymu olduklarn yazdlar. Anadoludaki Amerikallar iin bu pek az grlr bir olaydr. in zellikle dikkate deer yan, Mslmanlarn hllerinden dolay tasa gtm ve onlar Mslman olarak deil yardm gereksimindeki insanlar diye grm olmalardr. Yardm gereksiniminde olanlarn ou Mslmanlard ve onlarn raporlarnda dile getirdikleri ile ekiyor olma durumlarnn ou Mslmanlarn ektii ileye ilikindi. Bu nedenle olacak ki onlarn raporu Amerikan aratrma komisyonlarnn belgeleri arasnda hibir zaman yer almad; Onun sadece bilimsel bir kopyas, Amerikan arivlerinde pek eitli konulara ilikin belgeler arasnda iyice gizlenmiti. Niles ile Sutherland, raporlarna yorum yapmakszn aada

belirtilenleri aktardlar: Bitlisten, Van zerinden geerek Beyazta gidilen yrede rendik ki, btn bu yrede, zarar vermeler ve yakp ykma, Ruslarn ekilmesinden sonra lkeyi igallerinde tutan ve Trk
stanbuldu. Beyrutta yardm faaliyetleri 25 erkek ve 15 bayanla Protestan Amerikan Kolejiyle balantl srdrlyordu. lke genelinde ise 25 tane ubesi bulunuyordu. Bkz. RG 200 National Arcives Gft Collection Records of the American National Red Cross 18811916, 783 Hawaiian Chapter 805, Missisipi River Flood, 1882, Box No. 50. 582 RG 200 National Arcives Gft Collection Records of the American National Red Cross 1881-1916, 783 Hawaiian Chapter 805, Missisipi River Flood, 1882, Box No. 50.

172

ordusu ilerlemeye balaynca Mslmanlara ait her eyi yakp ykan Ermenilerce yaplmtr. Bundan baka Ermeniler, Mslman halka kar cinayetler ilemekle, rza gemekle, kundaklk edip yangn karmakla ve her eit korkun vahet eylemini ilemi olmakla sulanmaktadrlar. nce bize anlatlan bu hikyelere inanmamtk, ancak sonunda inandk, nk herkes ayn eyleri anlatmaktayd ve bu anlatlanlar gzle grlr kantlarla dorulanyordu. rnein, Bitlis ve Van kentlerinin herbirinde dokunulmam braklan bir tek mahalle vardr ki o da Ermeni mahallesiydi; o blmn Ermeni mahallesi olduu oradaki kiliselerde ve kaplar zerindeki (Ermenice) yaztlarla kantlanmaktadr. Oysa Mslman mahalleleri tmyle yaklp yklmt. Ermeni ky olduu sylenen kyler hl ayaktayd. Bu duruma Niles ile Sutherlandn gsterdii kantlarn en nemlisi verdikleri istatistiksel bilgilerdir. rnein Van ile Bitlis ele alndnda 1919 ylnda bu kentlerden her birinin, sava ncesi dnemindeki ve 1919 Austosunda verdikleri evlerin says gsterilebilir.
Ev says ehirler Savatan nce Mslman Van Bitlis Toplam 3.400 6.500 9.900 Ermeni 3.100 1.500 4.600 Savatan Sonra (Austos 1919) Mslman 0003 0000 0003 Ermeni 1.170 1.100 2.270

TABLO XII: Mslman ve Ermenilere ait Van ve Bitlisteki Sava ncesi ve Sonras Ev Says Niles ile Sutherland ne Trk ne de Mslman yanda gzlemciler idi. Tam tersine Dou Anadoluya, zihinlerindeki yaygn Amerikan nyarglaryla gelmilerdi. Mslmanlarca Ermenilerin kymdan geirildiinin hibir

173

kantn grmemi olduklar hlde, blgede kymlarn yapldna ve bunlarn Bat dnyasnda yer ald gibi inanlmaz derecede korkun biimde yrtldne inanyorlard. rnekte de grld zere katliam yapanlar Mslmanlar deil, Ermenilerin kendisiydi. Van ve Bitliste salam kalan binalar, kaplarnn zerindeki Ermenice yazlar olanlard. Katliam gerekletirenler Mslmanlarn ya da Ermenilerin evlerini buna gre ayrt ediyordu. Niles ile Sutherland raporlarna u yorumlar da yazdlar: Kanmzca, Trklerin Ermenilere kar ilenmi hangi sulardan dolay sorumluluu bulunduklar tartma gtrmez. Yalnz yle bir fark vard. Onlar, Ermenilerin iledii ularn kantlarn grmlerdi, ama Trklerinkini grmemilerdi. Yani sulamann biri kanta dayanyor, dieri ise kulaktan dolma rivayete dayanyordu583. Ermeni meselesiyle ilgili sadece Amerikan gazeteleri ya da dergileri deil, Amerikadaki Ermeni dergileri de youn propaganda faaliyetleri yrtyordu. Mesel The Armenian Herald, ABDde 1917-1919 yllar arasnda yayn yapm ve Ermeniler iin nemli bir propaganda arac olmutur584. Dergide yer alan toplam 136 yaznn 125 adedi Trkiye ve Trk dmanlyla ilgilidir. Bu rakam matematiksel olarak %92 etmektedir585. Dergide kan Trkiye ve Trklere ilikin yazlardan bazlarnn balklar ise yledir586: Kilikya Katliam ve Gen Trkler, Tarihte En Byk Korku, ehit Ermenistan, Tarif Edilemeyecek Kadar Korkun Olan Trk, Kanl ttifak: Trk ve Alman, Trk Tuzaklar, Trk Makyavelizmi, Ermeni Trajedisi, 1915 Ermeni Gaddarldr.

Mc. Carthy, lm ve Srgn, s.266-270. Enis ahin, nemli Bir Ermeni Propaganda Dergisi: The Armenian Herald (1917-1919), Tarihi Gerekler ve Bilimin Inda Ermeni Sorunu, Ed. Blent Bakar ve Dierleri, stanbul 2007, s.270. 585 ahin, Armenian Herald, s.280. 586 ahin, Armenian Herald, s.293.
584

583

174

Belirtildii zere Amerikan basnnda Osmanl Devletinin aleyhinde Ermeni meselesiyle ilgili birok yaz kmaktayd. Bunlara kar Osmanl yetkilileri bo durmam ve tepkilerini gstermilerdir. Mesel Stockholm Sefiri Cevad Bey, 14 Kasm 1916 tarihinde Sadrazam ve Hriciye Nzr Sait Halim Paaya bir tezkire gndermitir. Tezkiresinde, buradaki Amerikan Bykelisi Mr. Moris ile pek samimi grtn, Morisin eskiden beri Osmanl hkmeti hakknda iyi hisler tadn belirtmektedir. tilaf Devletlerinin Amerikan basnnda Osmanl hkmeti aleyhinde propaganda yaptklarn ve bu propaganda nedeniyle Amerikan halknn Osmanl Devleti hakknda yanl fikirler tadn, Moris ile yaplan grmede Trk Sefiri tarafndan anlatlmt. Ayrca Moris, Amerikan basnnda makaleler yaynlatlarak propaganda yaplmak istendii zaman, Trk Sefirine yardm edebileceini dile getirmiti. Trk Sefiri de nasl yaplacan sormas zerine Associeted Press of Newyorkun Stockholm muhabirinin kendisinin tand ve adnn Mr. Bouton olduunu, isterse ikili bir grme ayarlayabileceini sylemitir. Yaplan ikili grmede Amerikada, tilaf Devletlerinin Trkiye hakkndaki olumsuz propagandalarndan ve iki lke arasndaki ekonomik ilikilerden, zellikle Trkiyenin Amerikan sermayesi ve mteebbisleri iin nemli bir saha olabileceinden bahsetmitir. Mr. Bouton, hem ikili grmelerden hem de Amerikan elisinden alm olduu talimat gerei, Amerikan gazetelerinin Trkiye lehinde yaynlarda bulunmas iin alacan belirtti. Trk Sefiri, zellikle Ermeni meselesinin Amerikada iyiden iyiye propaganda malzemesine dnmesinden nce bu ynde yaynlar yaplmas iin muhabiri uyard. Bunun iin Boutonla grerek onu bilgilendirdi. Ayrca Ermeni meselesiyle ilgili stanbuldan gnderilen yaynlarn birer nshasn teslim etti. Ayn zamanda Ruslarn egemenlii altnda bulunan Mslmanlara kar yaplan mezalimlerle ilgili bilgiler de verdi. Bouton

175

Ermeni meselesi ile alakal belgeleri, dergileri ve kitaplar inceleyip, etraflca anladktan sonra bunlar Amerikan basnna gndereceini vaat etti587. Boutonun elindeki belgelere dayal bilgileri Amerikan basnna gnderip gndermedii belli deildir. Elimizde bununla ilgili bilgiler mevcut deildir. Ama gerek olan bir ey vard ki, o da Amerikan basnnn Osmanl hkmetine ynelik sulayc yaynlarnn devam ettiidir. Ermeni meselesine ilikin Trklere hakaret edici boyutlara varan yaynlarna kar Cemal Paa, anlarnda, Ermeni zulm ve cinayetlerinden kurtulmak iin Diyarbakr zerinden Halep ve Adana yoluyla Konyaya, Erzurum ve Erzincandan Sivasa iltica etmi olan Trk ve Krt muhacirlerinin gsterdikleri manzara, Ermeni sevkiyatnda yaananlardan daha az sefilne olmad gibi o biareler Mslman olduklar iin Alman veya Amerikal misyonerlerden hibirinin, onlar iin raporlar yazmadn ve onlarn felaketi ve sefaletini edeb bir lisanla anlatmak lzumunu vicdannda hissetmediini ifade etmitir588. 2.1.1.2. Yardmlarn Topland Yerler Yardm fonlar, Newyorktan stanbuldaki komite hesabna

aktarlyordu. Buradan da Kafkasya dhil olmak zere ihtiya sahibi yerlere datlyordu589. Yardm organizasyonlar; zengin kimselerin balar, cemiyet kampanyalar, kilise ve pazar okullarndaki toplanan hediyeler, ak ve kapal alanlardaki halk bilgilendirici toplantlar sonucunda alnan balar eklinde oluyordu590. 1917 yl balarnda Barton, aklamalarnda, gazete ilanlar, kiisel propagandalar, halk toplantlar ve cemiyet kampanyalaryla geni miktarda para toplandn belirtmitir591.

587 588

BOA, HR. SYS, nr.2427/48, Lef 1-2. Cemal Paa, Hatralar, s.363. 589 Barton, Relief, s.62. 590 Barton, Relief, s.375; Moranian, Armenian Questions, s.212. 591 Moranian, Armenian Questions, s.213.

176

ACASR,

1917

ylnda

yardm

organizasyonu

okullarda,

polis

istasyonlarnda ve yangn sndrme yerlerinde dzenledi. Organizasyon sonucunda yiyecek ve giyecekler topland. Halk, mcevherlerini ve aileden kalma yadigr eyalarn verdi. Hatta evlilik hediyelerini verenler bile vard. Okullar, cemiyetler teker teker dolalarak buralarda paralar toplanld592. Farkl yardm cemiyetleri, Yakndouya yardm toplamak iin ABDnin ou eyaletlerinde yardm sandklar at. ABDnin eitli eyaletlerinde 203 yardm sand alm ve bata bulunulan yardm sandklarnn byk bir ounluu 53 taneyle Newyorkta bulunuyordu. Bunu 34 sandkla Ohio eyaleti takip ediyordu. Sandklarda toplanan yardm miktarnn en d 800 dolar olup, bu yardmlar 200.000 dolara kadar kabiliyordu593. Yardm Komitesine bata bulunulmas iin Amerikadaki din gruplar da teviklerde bulunuyordu. Bunlar; Yahudiler, Katolikler, Protestanlar, Presbyterianlar ve Birleik Presbyterianlar, Congregationalistler, Alman Reformistleri ve Mennonitezlerdir594. Newyorktaki Rotary Kulb, Onondaga Roof Garden Otelinde 1916 ylnda toplanarak ACASR iin elbise yardm ve fonlarn artmas iin toplant dzenlemitir. Ayrca toplantya Liberty Loan Committee, Young Mens Christian Association, Syracuse Masonic Temple de katlmtr595. Yardm gruplar, yardm edecek insanlarn isimlerini baka

organizasyonlardan alyorlard. Bu isim listesi, zellikle Yakndouyla ilgilenecek olanlarnki batan aaya sralanyordu. Ayrca yaptklar yardmlar da kayt altnda tutuluyordu. Yardm Komitesi, yardmn ulap ulamad, nasl faydalar salad ynnde gelen bilgileri hemen yardm yapan kii ya da kiilere ulatryordu. Bylece yardm yapanlar, yaptklar
Payazlian, Armenian Question, s.58. Barton, Relief, s.389 dipnot1. 594 Barton, Relief, s.371. 14 Haziran 1916 tarihinde Laymen Misyoner Hareketinin Bartona gndermi olduu yazda; Ermenilere yardm amacyla bir konferans dzenlediklerini, gazetecilerin de katld bu konferansa Ermenilerin durumu belirtildikten sonraki gn ierisinde 2.000 dolar toplanld yer almaktadr. Bkz. P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.477. 595 Koolakian, Armenia, s.87.
593 592

177

yardmn akbeti hakknda bilgi sahibi oluyor ve onlara nemli bir i yaptklar hissi veriliyordu. Bunun yannda ACASR devaml olarak ba yapacak kiileri aryordu. Onlara, yardm lklaryla ilgili mektuplar ve yazlm edeb eserler gndererek, onlarn yardm etmesi iin duygularna hitap ediyordu596. Yardm Komitesinin bu hususta baarl olduunu syleyebiliriz. Yaplan yardmlar bal altnda belirteceimiz zere toplanan para miktar dnemine gre hatta gnmzle dahi karlatrrsak yksek bir mebla olduu anlalr. 2.1.1.3. Yaplan Yardmlar Amerikan yardm komiteleri, Yakndou halklarnn, zellikle de Ermenilerin ihtiyalarn giderebilmek iin Amerikan halkn srekli olarak ortamn artlaryla ilgili bilgilendirmitir. Bu bilgilendirme belirtildii zere siyasi temsilciler, brokratlar ya da basn-yayn organlar vastasyla olmutur. Bilgilerin kayna da konsolosluk veya misyoner raporlarndan meydana geliyordu. Bylece halk etkileniyor ve toplanan yardm miktar artyordu. Dolaysyla yaplan yardmlardan bahsetmeden nce ihtiyalarn neler olduunu ifade etmeye alalm. htiyalar da misyoner ve konsolos raporlarna gre belirteceiz. Amerikandan gelen yardmlar, misyonerler tarafndan datlyordu. Amerikan misyoneri Mr. Knapp, Bitliste Ermenilere gelen yardmlar datmakla grevliydi. Fakat yardmlar yetersizdi. Bunun iin daha fazla paraya ihtiya vard. Parann gnderilmesi iin stanbuldaki ABD Bykeliliine telgraf ekmitir. Gelen yardm miktar fert bana ok azd ve insanlarn yaamlarn srdrmesine yetmiyordu597. Ermeni kafilelerin sevk srasnda karlat nemli skntlardan biri de su ve gda ihtiyacyd. rnein, Derada su ve ekmee ihtiya vard. stasyonlarda frnlar bulunuyordu. Sabah erkenden ekmek satn alnabilirdi. Ama Ermeni kafileleri

596 597

Moranian, Armenian Questions, s.212. Grace H. Knapp, Tragedy of Bitlis, London 2002, s.34.

178

ekmek alamyordu. nk oradakiler ekmek satmyorlard. yle ki ekmek, satclarn kendilerine bile yetmiyordu. Ekmek alnamamasnn dier bir sebebi olarak, ekmeklerin Filistinden gelen askerler tarafndan alnyor olmasyd. Bu nedenle Ermeniler, hkmet konana gitti ve yetkililerden ekmek salanmasn ya da satlmasn istedi. Su da iilemiyordu. nk kirli, siyah ve amur grnyordu598. Halep Amerikan Konsolosu Jacksondan ABD Bykelisi Morgenthauya gnderilen 5 Haziran 1915 tarihli raporda u ifadeler geiyordu: Halepe Ermeniler akmaktadr. Ermeniler buraya Mara, Zeytun, Hasanbeyli, Osmaniye, Adana, Drtyol, Hain gibi yerlerden gelmektedirler. Kafileler 300-500 kii arasndadr. Bunlar erkek, kadn ve ocuklardan olumaktadr. Hkmet, bunlara hayvan tahsis etmedi. Yolculuklarn yryerek srdrmektedirler. Buraya geldiklerinde birka gn kiliselerde ve okullarda dinlendiler. Buralarn avlularn, odalarn, balkonlarn ve hatta atlarn doldurdular599. Jacksonnn 29 Eyll 1915 tarihli raporunda, srgnlerin devam ettii, gnde yzlerce insann geldii, bunlarn birtakm skntlarnn olduu ve onlara yardm edilmesi gerektii belirtiliyordu. Bu g hareketinin Hama, am gibi yerlere devam ettii ve buralarda ne yiyecek, ne de iecek bireyler bulunduu ve yardm edebilmek iin ayda 150.000 dolara ihtiya olduu da yer alyordu. Rapora gre, Ermeni kafilelerinin ok zor ekmek bulabildikleri gibi elbiseleri, barnaklar ve tbbi tedavi imknlar yoktu600. Ayrca yukarda belirtilen tarihte Reslaynda 1.000, Katmada 500 ve Akakoyunluda 200
Dadrian, My Diary, s.95. Official Documents, I, s.18. Bu durum Ermenilere zg deildi. Konyaya gelen mlteciler cemi ve medreseleri doldurmutur. Bir ksm cami avlular, maara kovuklarnda veya sokak kelerinde barnmak zorunda kalmtr. Bu nedenle mltecilerin bir ksm sevke urayan Ermenilerin evlerine yerletirildiler. nk hkmetin barnma sorununu zecek ne mali ne de teknik imknlar vard. Bkz. brahim Ethem Atnur, Tehcir Edilen Ermenilerin skn Mal ve Mlklerinin adesi, Yeni Trkiye Ermeni Sorunu zel Says I, Say: 37, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2001, s.422; Kaya, Mlteciler, s.59,67; n, G, s.50-51. 600 Official Documents, I, s.95.
599 598

179

muhacir bulunuyordu. Muhacirlerin ihtiyalar iin en az 260 dolara gereksinim vard. Bu para muhacirlerin barnak, ila, beslenme, yatak ve cenaze masraflarna kullanlacakt601.

RESM VI. MUHACR ERMEN KAMPI Harput Amerikan Konsolosu Davisden ABD Bykelisi

Morgenthauya gnderilen 30 Aralk 1915 tarihli rapora gre, Ermeniler ok kt bir durumdayd. Pek ou Amerikadan havale beklemekteydi. Ama hibir yerden yardm gnderecek akrabalar olmayan muhacirler de bulunuyordu. Harputtaki ocuklarn ancak birka ekmek alabiliyordu. Buradaki yardm almalar Amerikan ve Alman misyonerleri tarafndan yerine getiriliyordu, fakat yardmlar yetersizdi602. Davis bir baka raporunda, Harput rotasnda Ermeni kafileleri sevk edilirken Trkiyenin i blgelerinde hibir hotelin bulunmadn ve birka blgede yiyecek satn alndn belirtiyordu. Sava baladndan beri ekmek hemen hemen bulunamazken, su ihtiyacnn da kendisini hissettirdiini ifade ediyordu. Yine barnma konusuna gelerek, bu blgelerde hotellerin bulunmadn belirtmi yalnz kalacak yer olarak hanlarn bulunduunu ama buralarn ok pis olduunu, odalarn bir veya ikisinin kullanldn ve ounlukla kendisinin de at
Official Documents, I, s.104. Official Documents, III, s.33-35. Buna benzer raporlar iin bkz. Official Documents, III, s.12; Official Documents, I, s.59,62-63.
602 601

180

katn kullanmay tercih ettiini bildiriyordu603. Mersin Konsolosu Nathan, 27 Eyll 1915 tarihli bir raporunda, Ermeni sevkiyatnda gda probleminin tam olarak zme kavuamadn, bu sorunun sadece istasyonlarda ve g yollarnda yaanmadn, ehirlerde de ayn skntlarn olduunu belirtiyordu.604. imdiye kadar verilen misyoner ve konsolosluk rapor rneklerinde de grld zere bir takm skntlarn yaandn ve ihtiyalarn olduunu grmekteyiz. Bu ihtiyalar genel anlamda yiyecek, giyecek ve barnma ile salk sorunlarnn giderilmesi eklinde sylenebilir. Tabi ki bunlarn karlanmas raporlarda da ifade edildii zere ancak parayla olabilirdi. Dolaysyla en nemli ihtiya parayd. 2.1.1.3.1. Yiyecek, Giyecek ve Barnma Yardmlar ACASR, gibi baz Yakndoudaki svireli topluluklarn ve Alman zellikle Ermenilerin de

ihtiyalarn karlamak amacyla yardmlar kendi alanlarna dattrd blgelerde misyonerlerinden yararlanyordu605. Dier yandan Amerikan misyonerleri, sevk edilen Ermeni kafilelere elik edip, onlara yardm etmeye alyorlard606.

603 604

Official Documents, III, s.42. Official Documents, II, s.94. 605 Payaslian, Armenian Question, s.121. 606 Official Documents, III, s.5.

181

RESM VII. SURYEDE ERMEN MUHACRLER ACASR, Amerikan Kzlha ve American Relief Adminastration, yani Amerikan Yardm Kuruluunun katklaryla stanbul ve Trakya dnda Anadolu ve Suriye ile Afyon, Konya, Adana, Harput, Diyarbakr, Urfa, Antep, Birecik, Cizre, Mardin, Mara, Kilis, Menbi, Suru, Bab, slip ve Meskene, Hamam, Rakka, Ebuharire, Sibhi, Selimiye, Hama, Humus ve am gibi yerlerde Ermeniler iin konaklama merkezleri amtr607. Amerikan Yardm Kuruluuna bal olarak Emiazin, Filistin, Mezopotamya, ran, Transkafkasyada (Rusya Ermenistan ve Grcistan dhil) kamplar bulunuyordu. Konya, Birecik, Harput, Diyarbakr, Halep ve Cizre gibi yerlerde ise dorudan Osmanl hkmeti tarafndan kurulmu kamplar vard. Btn bu kamplar, hkmet grevlilerin denetiminde olmakla birlikte, bir sre sonra iletmesi neredeyse tamamen misyoner yardm kurulularna devredilmitir608.

P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.556; Kemal iek, Gmenlerin Yaam, Trk-Ermeni htilaf Makaleler, Ed. Hikmet zdemir, Ankara 2007, s.259-260; iek, Zorunlu G, s.262-263; Srgn ve G, s.75. 608 iek, Zorunlu G, s.263.

607

182

Ermenilerin yiyecek ihtiyalarnn giderilmesi iin misyonerler, yola kan Ermeniler iin ekmek, pirin gibi yiyecek maddesi almtr609. Konya Erelide grev yapan Amerikan misyonerlerinden Mr. Post muhacirlere biraz para vermenin yan sra Pozantda bir eek yk ekmek alp datmtr610. Grace H. Knapp da, muhacirlere durduklar istasyonlarda ekmek ve biraz para veriyordu611. Amerikan misyoneri Mr. Riggs de Harputtaki yardm almalaryla ilgili olarak Ermenilerin sevki srasnda misyonerlerin de onlara elik etmelerine izin verildiini, misyonerlerin frsat bulduka muhacirlere yolculuk esnasnda gda yardmnda bulunduunu belirtiyordu612. Miss. Graffam, Sivastan sevk edilen Ermenilere elik ederek onlara para, yiyecek ve ila yardm yapmtr613. 1915 sonbaharnda Theda B. Phelps, Kayseri Talastan Biz, Merzifon ve evresinden gelen muhacirlerin bazlarn karlyorduk. Pek ou geldiklerinde bizden yiyecek, para ve kalacak yer istediler. Biz de memnuniyetle karladk. Konyadan Wilfred M. Post da, Konyada Vali Celal Beyin bize izin vermesiyle birlikte muhacirlere zgr bir ekilde

iek, Zorunlu G, s.127. Byrce-Toynbee, Muamele, II, s.196. 611 Knapp, Tragedy of Bitlis, s.42. 612 Bizler, muhacirlerin yaamlarn srdrebilmesi iin ok gayretler gsterdik. lk nce muhacirlerin herbirine ekmek dattk. Burada nl bir Trk frnyla anlatk. Makul bir fiyattan ekmek verecekti. Biz de muhacirlerin ekmek alabilmesi iin onlara bilet verdik. O biletle bir porsiyon ekmek alacaklard. lk bata her bir kiinin ekmek alm neredeyse 2 pounda mal oluyordu. Daha sonra yoksullarn says artt. Bizim de fazla paramz yoktu. Bu nedenle her bir insan iin ekmek ihtiyacn 1 pounda indirdik. Buna ek olarak, pek ok insan bir ekilde az da olsa para kazanyordu. Kazandklar parayla ekmeklerini ya da baz gereksinimlerini karlyorlard. Yardm fonlar Amerikadan geliyordu. yle ki, ilk ve en yksek tutar Harputa ayrlmt. Bununla ilk bir ay boyunca ekmek masraflarn karlamak mmkn oldu. Ayrca bu zamanda ekmek ok ucuzdu. nce 100 sonra 300 daha sonra 500 insana ulalyordu. 1916 k boyunca ve baharn ilk zamanlarnda muhacirlerin says Harputta hzl bir ekilde artt. 1916 baharnda ekmek verilenlerin says 5.000i buldu Bkz. Riggs, Days of Tragedy, s.130; Official Documents, III, s.73; American Press, s.205. Amerikan misyoneri W. M. Postun Konyadan bildirdii 16 Kasm 1916 tarihli rapora gre, pek ok frn kapalyd ve insanlar yiyecek sknts ekiyordu. Bkz. P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.52. Aslnda sava artlarndan dolay ekmek sknts yaanyordu. Diyarbakrda toplanan onbinlerce mlteci de ekmek tedarik etmekte zorlanyordu. Bunun balca nedenlerinden birisi, yeterince frnn olmamasyd. Hem halk hem de mlteciler, hkmet adna faaliyet gsteren sadece bir frndan ekmek almaktayd. Bkz. Kaya, Mlteciler, s.31. 613 P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.323.
610

609

183

gcmz nispetinde gda ve para yardmnda bulunduk Buradaki Amerikan Hastanesinin bahesinde gnlk 60 kiinin ekmek ve orba ihtiyacn gideriyorduk. Dr. Dodd, ben ve yardmclarmza gre muhacirlerin ilatan daha ok gdaya ihtiyalar vard614. diyordu. Harput Amerikan Konsolosu Leslie A. Davis raporlarn ieren eserinde yardm almalaryla ilgili olarak unlar sylyordu: Harputta kaldm srece zamanmn bir ksmn insanlara yardm etmeye adamtm. Amerikan misyonerleri, bu blgede fakir insanlara yardm amacyla mkemmel iler yapyordu. Saylar birka bini bulan insanlara dzenli olarak ekmek yardmnda bulunuyorlard Sklkla konsoloslua yardm iin 200- 300 aras insan geliyordu. Hatta baz zamanlarda bu say 500 buluyordu. Onlar sabahn altsnda konsolosluun avlusundaydlar. Ben ise neredeyse 7de onlar grmeye balyordum. Her hafta ortalama 100e yakn aileye yardm ediyorduk. Bu yardm almalar ilkin gizli bir ekilde yrtlyordu. yle ki yardm almak isteyenler konsolosluun avlusuna alnyordu. Bylece gvenlik grevlileri onlar gremiyordu. Belli bir zaman sonra ise gvenlik grevlileri, Ermenilere yardm edilmesi iin konsoloslua onlar getireceklerdi615. Konsolosluk, yardm edilenlerin isim, ikamet yeri, aile says, datlan yardmn tarihi ve denen miktar kartlara kaydediyordu. Konsolosluk tarafndan verilen miktar azd. Muhacirler bu parayla sadece ekmek alabiliyor ve

James L. Barton, Turkish Atrocities: Statement of American Missionaries on the Destruction of Christian Communities in Ottoman Turkey 1915-1917, Michigan 1988, s.137,156. 615 Daha sonra ayrntl belirtilecei zere Osmanl hkmeti ilk bata misyonerlerin yardm yapmasna izin vermemitir. nk bunu i meselesi olarak grmtr. Fakat daha sonra masraflarla baa kamaynca yardmlara izin vermitir.

614

184

alklarn

giderebiliyorlard.

Dier

gereksinimlerin

karlanabilmesi iin daha ok para gerekliydi616. Ayrca misyonerler, muhacirlerin aln gidermek iin aevleri de amlardr617. Yiyecek yardmlar sadece stanbul dnda yrtlmyordu. Trk hkmeti, Amerikan Kzlha ve Hill-i Ahmerle birlikte btn milletlerden sivillere yardm datm yapyordu. lkede zellikle stanbul, Marmara sahilleri varolarnda, Edirne, Bursa, zmirde byk skntlar bulunmaktayd. Buradaki insanlarn yiyecek ekmee ihtiyac vard ve yzlercesi alktan lyordu618. 1917de Kzlhan stanbulda 11 aevi vard. 1917 ylnn son yarsnda aevlerinde 1.400.250 kiiye yemek verilmiti. Ayrca birok kiiye erzak datlmt. ehir ok kalabalkt. Herkese, burada i imkn yoktu. Aevleri tek umutlaryd619. Cemal Paa, Nisan 1915 ortalarnda hite beklemedii bir felaketle kar karya kalmt. Btn Suriyeyi mthi bir ekirge istilas kaplamt. Haziran sonunda Suriyede yapraklar ekirgeler tarafndan yenmemi tek bir aa kalmad gibi birok yerde henz baaklanmam olan hububat, ekirgeler tarafndan yok edilmiti. Alk bu blge iin ok byk bir sorundu ve yle ba gstermiti ki, Cemal Paa ahalinin iesi iin ordu ambarlarndan yardm etmeyeceini bildirmesine ramen, halkn sefil durumu karsnda seyirci kalmam ve ambarlardan mevcut nispette yardm etmitir620. Lakin Beyrut ve Cebel-i Lbnanda 400.000i aan nfusun iesi iin bu yardmlar hi saylrd. Cemal Paa, ABDden nfusu doyuracak bir yardm bekliyordu. Hatta bunun iin Marun Patrii tarafndan Papaya bir mektup yazdrarak,
616

Leslie Davis, The Slaughterhouse Province An American Diplomats Report on the Armenian Genocide 1915-1917, Newyork 1989, s.104-107; Official Documents, III, s.108109. 617 Knapp, Tragedy of Bitlis, s.71. 618 Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, Supplement The World War, 1916, Washington 1929, s.927. 619 Barton, Relief, s.69; Grabill, Protestant Diplomacy, s.129. 620 Cemal Paa, Hatralar, s.308-310.

185

svire Bykelilii araclyla gndermitir. Beyrut Amerikan niversitesi Bakan Dr. Bliss, Amerikan Bakan ve Papaya, her ne vastasyla olursa olsun Beyruta dardan be on bin ton zahire ve birok tbbi malzeme gelmezse halkn alktan ve bulac hastalklardan lebileceini bildirmiti621. ABD, Suriyeye bir gemi dolusu yiyecek ve tbbi malzeme gndermeyi kararlatrd. Bunun iin S. Caesar ismiyle bir gemi kiralad. Caesar gemisi yklenirken Suriye, tarihinin en kt gnlerini yayordu. Beyrut Amerikan niversitesinde Salk Blmnde grevli Dr. Graham, ABDden gelecek yardmlar ayakta beklediklerini sylemitir622. Bu Amerikan gemisinin ierisinde 5.000 galon623 pamuk ya, 825.000 libre624 dvlmemi buday, 1.000 kutu younlatrlm st, 200.000 libre eker, 13.640 feet3 625 yiyecek malzemesi ve kyafeti, 80.000 libre bezelye, 980.000 libre un, 100.000 libre dvlm buday, 3.000.000 libre pirin, 5.000 galon gazya, birka kutu kloroform ve eter, birka yiyecek kutusu, Beyruttaki Amerikan messeseleri iin giyim-kuam ve 450 kutu hastane malzemesi vard. Ayrca Suriye ve Filistindeki Ermenilere gnderilecek para yardm da kii ba 125 dolar gemeyecek ve Cenevredeki svire Bankas aracl ile olacakt. Makbuzlar yardm edilen kiilerce imzalanacak, bylece ayn ay iinde ayn kiiye iki defa para havalesi de engellenecekti626. Gemiler yola kacakt. Ama sorunlarda yok deildi. Bilindii zere sava dnemi olduundan gemilerin gvenli bir ekilde seyahat etmesi iin savaan devletlerin izni gerekiyordu. Trk devleti zaten yardm isteyen taraft. Bu nedenle gemilerin Trk tarafna gemesinde sknt yoktu627. Ayrca Osmanl Devleti, bu gemilerin ABD ve Almanya arasnda bir savaa
Cemal Paa, Hatralar, s.313-314. Barton, Relief, s.74. 623 Galon hacim birimi olup, 1 ABD galonu 3.78 litre etmektedir. 624 Libre arlk birimi olup, 1 libre 0.45 kg etmektedir. 625 Feet3 hacim birimi olup, 1 feet3 0.028 m3tr. 626 Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, The World War, Supplement 2, 1918, Washington 1933, s.542-546; Trkdoan, Tehcir, s.164-167. 627 P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.610; American Press, s.153.
622 621

186

sebep olmayacan belirtmitir. Dou Akdenizde Caesar ve Des Moinesin628 Beyrut, Yafa ve Mersine gelip dnmeleri tarafsz bir kanaldan salanmas dnlmtr. Gemilerin gei saatleri, gnleri ve tam rotalar belirlenmitir. Rotalarn bir ay nceden Alman Deniz Kumandannn elinde olmas istenmitir. Bylece denizaltlar uyarlarak, bunlarn gemilere zarar vermemeleri de salanmtr. Almanyann maynlarndan ya da baka bir durumdan dolay Ege Denizinde ve Dou Akdenizde Amerikan gemilerine gelebilecek zararlara kar gvence verilmitir629. stanbuldaki AvusturyaMacaristan mparatorluu Bykelii de gemiler iin gvenlik garantisi vermitir630. Suriye ve Lbnan blgesi Fransz ve ngiliz gemilerinin ablukas altnda olduu iin Fransann Washington Bykelisi Morsieur Jusserand, Fransa hkmeti gemilerin geiine izin vereceini belirtti. Sra ngilizlere gelmiti. ngiltere ise, yardmlarn Lbnan ve Beyrut Hristiyanlarna deil de Trklerin kendi ordularna tahsis edeceklerini bahane ederek ablukay kaldrmam, tam tersine iddetlendirmiti631. Dman basn Cemal Paann Beyrut ve Lbnan Hristiyan halkn bilerek alktan ldrm olduunu yazd. Laheydeki Trk Sefreti ise The Timeste kan yazy tekzip ettirip, erzaklarn lkeye giriine izin verildiini syledi. Yine ayn yazyla ilgili 3 Mart 1917 tarihinde Kopenhag Sefreti, Hriciye Nzr Ahmed Nesimi Beye bir tezkire gnderdi632. Dier bir sorun yardmlarn kimler tarafndan datlaca idi. Cemal Paa, yardmlar Beyruta geldiinde datm komisyonunda, Papann Beyrutvekili ile bir iki Amerikalnn olmasna izin verir misiniz? sorusuna
Bu sralarda spanya Kral XIII. Alphonso, Beyrut ve Lbnan halkna hediye olarak Des Moines adl bir vapur buday gndereceini Cemal Paaya iletmitir. Bkz. Erden, Suriye Hatralar, s.258. 629 Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, The World War, Supplement 2, 1918, Washington 1933, s.542. 630 Barton, Relief, s.75. 631 Erden, Suriye Hatralar, s.258; Ayrca Franszlar izin vereceklerini belirtmelerine ramen ngilizlere uymutur. Suriye sahillerine uygulanan Fransz ve ngiliz ablukas bilgisi iin bkz. Relations of the United States, 1916, s.929. 632 BOA, HR.SYS, nr.2431/82, Lef 2-4.
628

187

karlk Cemal Paa, Bu zahireler buraya gelsin de tevziat iin isterlerse hepsi Amerikal, ngiliz ve talyanlardan mrekkep bir heyet tekil ederim ve isterlerse tilaf Devletleri tarafndan vazifeli olarak gnderilecek bir iki zat da bu komisyona dhil olmak zere Beyruta kabul ederim. Zira bunca gnahsz vatandan alk ve sefaletten her gn sokaklarda dp dp ldn grmek gibi elim ve feci bir manzaradan bktm usandm.633 demitir. Ayrca Cemal Paa yardm malzemelerinin 3/4nn Beyrutta 1/4'nn ise Yafada datlmasn istiyordu634. Bu istek ACASR635 tarafndan uygun grlmtr636. Gemilerin iindeki yardm malzemeleri, Hill-i Ahmer ile Beyruttaki Amerikan Kzlhandan637 oluan bir ortak komisyon tarafndan datlacakt. Bununla birlikte Trk hkmeti, gemilerin ierisindeki malzemeleri gmrk vergisinden muaf tutmutur638. Trk hkmetinin yardm faaliyetlerine izin vermesi zerine Amerikan yardm gemisi 17 Aralk 1916 tarihinde Newyorktan Beyruta malzemeleri tamak iin yola kmt. Amerikan Bykelilii tarafndan, geminin Beyrut Limanna 28 Ocak 1917 tarihinde ulaaca bildirilmiti. Bu nedenle Bykelilik, Suriyedeki Hill-i Ahmer memurlarna talimat verilmesini Trk yetkililerinde istemitir639. Fakat yardm gemisi, ngiliz ablukas

Cemal Paa, Hatralar, s.315. P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.638. 635 ABD hkmetinin yardm malzemelerinin gnderilmesi hususunda gsterdikleri abay memnuniyetle karlayan Barton, ABD hkmetine kranlarn sunmutur. Bkz. P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.639. 636 P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.641. 637 Beyruttaki Kzlha yetkilileri, yardm malzemelerinin ok gerekli olduunu ABD hkmetine belirtmilerdir. Bkz. P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.633. 638 KA, nr.94/127; P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.610; Relations of the United States,1916, s.940. Ayrca bkz. Ekler ksm Ek VIII. 639 KA, nr.94/126; Relations of the United States, 1916, s.940; RG 200 National Archives Gift Collection Records of the American National Red Cross 1881-1916, 783 Hawaiian Chapter 805, Missisipi River Flood, 1882, Box No. 50.
634

633

188

nedeniyle Beyrut Limanna girememi, bunun zerine skenderiyeye ynlendirilmi ve malzemeler buradaki Kzlha yetkililerine verilmitir640. Misyonerler sevk edilen pek ok Ermeni erkek ve kz ocuklarnn i amar ve orap gereksinimini karlamtr641. Bunun yannda 25 Ekim 1916 tarihinde Amerikadan kalkan Collier isimli gemi vastasyla yaklak 180 partilik
642

giyecek, .

Kzlha

tarafndan

Suriyedeki

Ermenilere

gnderilmitir

RESM VIII. SKENDERUN ERMEN MUHACR KAMPI Sevkiyat esnasnda Ermenilerin dinlenmeleri iin misyonerler evlerini ayorlard. 19 Austos 1915 tarihinde Ermenilerin bir ksm, Urfadaki Alman ve Amerikan misyonerlerine ait evlerde kalmlardr643. Ayrca sevk edilen Ermenilerin, Harputta geici olarak dinlenmeleri iin evler tahsis edilmitir. Ama evlerin azlndan dolay 50-60 aras insan bir evde kalabiliyordu. rnein, Urfadaki Alman hal fabrikasna 1.000den fazla
Barton, Relief, s.74. Riggs, Days of Tragedy, s.137. 642 RG 200 National Archives Gift Collection Records of the American National Red Cross 1881-1916, 783 Hawaiian Chapter 805, Misssipi River Flood, 1882, Box No. 50. Ayrca bkz. Ekler ksm Ek IX. 643 Keser, Iskalanm Bar, s.669.
641 640

189

insan snmt644. Dolaysyla birbirine yakn olan insanlar nedeniyle salgn hastalklar aralarnda yaylmtr. Dr. Atkinson ve Dr. Parmele, muhacirlerin salk sorunlaryla ilgilenmitir645. Yardm komitelerini Ermeni sevkiyat srasnda uratran en nemli sorunlardan birisi de Ermeni yetim ocuklarna yiyecek, giyecek salanmas ve barnacaklar yerlerin bulunabilmesiydi. Osmanl hkmeti, kimsesiz Ermeni ocuklarn mevcut Drl-eytm ve ksz evlerine hatta okullara ve yeni yaplan binalara yerletirirken elbette ki bu meknlarn says yeterli olmayacakt. Bu nedenle birtakm manastrlarda Drl-eytmlar oluturuldu. Hkmet, yetim ocuklarn Amerikal misyonerlerden uzak tutulmas emrini verip, Ermeni sevki sonucu rencisiz kalan okullarn, Amerikal ve Alman misyonerler tarafndan yetimhaneye evirmesini engelleyerek, onlardan kurtulmay dnmesine ramen imknszlk yznden Amerikal misyonerlerin bu alanlardaki faaliyetlerine izin vermi ve hatta bu faaliyetleri desteklemitir646. ACASR kontrolndeki yetimhanelerdeki yetim says bu karardan sonra bir hayli artmtr. stanbul bata olmak zere, Anadolu ve Suriyenin eitli yerlerinde ok sayda yetimhane ileten misyonerler, buralarda eitim faaliyetlerini de srdrmlerdir. rnein, Harputta Amerikan misyonerlerinin kontrolndeki yetimhanede 5.000 yetim bulunuyordu. Halepte ise 1.350 yetime baklyordu647 . Sivastaki Amerikan misyonerlerine ait yetimhanede kalan gen bir kz, Yetimhanede ben ok mutluydum. Sevk srasnda ailem kaybolmutu. Yetimhane ok temiz idi. Oradaki grevliler bizimle ilgileniyordu. Yiyecekler gzel ve muntazamd. Kahvaltda sadece ekmek, akamlar ise ekmek ve peynir yiyorduk. Ama ekmek lezzetliydi. Hepimiz salklydk. Her sabah toplanp, ksa bir dua ettikten sonra snflara gidiyorduk eklinde duygularn belirterek yetimhanedeki artlar aktarmtr. Bunun yannda
644 645

Keser, Iskalanm Bar, s.670. Riggs, Days of Tragedy, s.155-158; Lewy, American Genocide, s.177. 646 BOA, DH.FR, nr.55-A/155; nr.57/270; nr.63/276; Atnur, Ermeni Kadnlar, s.64. 647 iek, Zorunlu G, s.287-288; iek, Gmenlerin Yaam, s.263-264.

190

yetimhanelerde artlarna gre iyi bir eitim sunulmutur. Her ne kadar drt ya da be kiiye bir kitap dse de, buralarda mzik, cebir gibi dersler verilmitir. Yine yetimhanelerde kalan birisi nce sabah erkenden kiliseye gidiyorduk. Kiliseden sonra sabah kahvalts yapyorduk. Kahvaltda ay ve bir para ekmek vard. le yemeinde orbayla birlikte ekmek veriliyordu. Akamlar ise pilav ve faslye yeniliyordu. demitir648. Genellikle yetimhanelerde ekmek yeniliyordu. Pilav, faslye, fndk, ceviz tr yiyecekler nadiren oluyordu. Yetimler meyveyi az da olsa yiyorlard. Yemek eitleri yetimhanenin ve evresinin koullarna gre deiiyordu. Yetimhanenin bazlarnda portakal veye elma tketildii gibi baz yetimhanelerde hi tketilmediini buralarda kalanlarn demelerinden anlayabiliyoruz. Hatta misyoner Riggs yetimhanenin birini ziyaret etmi, yetimlere neden meyve verilmediini ve sadece ekmek verildiini yetimhane yetkililerine sormutur. Sonuta yetimhaneye elma tedarik edilmesini salamtr. Tanklarn belirttiine gre, Riggs ok kibar, iyi huylu ve nazik bir insand. Yetimleri ok seven ve yetimlerin rahat etmeleri iin uraan biriydi. Yetimhanelerde alan grevliler de yetimlerce ok seviliyordu. Mesel yetimhanelerin birinde alan Mrs. Jacobsen yetimler iin byk bir Ermeni kadnyd. nk kendisi, yapt hizmetlerin yan sra Ermenice de biliyordu. Bylece ocuklarn ruh hlini anlayabiliyordu. Hatta Ermeniler, Jacobsen ldkten sonra mezarnn bana Hagopian ismini vermilerdir. Bir baka rnek olarak, bir ngiliz olan ve Trkiyeye 18 yanda gelen Mrs. McPherson verilebilir. O, gnll olarak alyor ve maa almyordu. Koyu bir dindard. Ermeniler iin srekli dua ediyordu. McPherson Trkiyede lmtr649. Ayrca Cemal Paann blgesinde Ermenilerin ynetiminde kimsesiz ocuklarn bakm iin yetimhane kurulmasna izin verildii ve bu nedenle Halepte iki Ermeni yetimhanenin aldn belirtmitik. Yine
Miller, Survivors, s.125; 28 Aralk 1915 tarihinde sviredeki Zrih Gazetesi, 1895-1896 yllar arasnda meydana gelen Ermeni olaylar nedeniyle Sivasta Amerikallarn yardmyla alan Darl-eytma yardmda bulunulmas iin arda bulunuyordu. Bkz. BOA, HR.SYS, nr.2882/8, Lef 1-2. 649 Miller, Survivors, s.126-130.
648

191

stanbul Yedikule Ermeni Hastanesinde 122 yetim barndrlp, 12 de yetimhane memuru bulunmas, dier Ermeni kurumlarnda da kimsesiz Ermeni ocuklarnn barndrldn akla getirmektedir ki bu da Osmanl ynetiminin tek tarafl ve kastl hareket etmediini ve sorunu zmede Ermeni kurumlarndan da yararlandn gstermektedir650. Konyada grev yapm Board misyonerlerinden Wilfred Post yardm almalarnn 4 kategoride gerekletirildiini belirtmitir. Bunlar; Genel Yardmlar, zel Yardmlar, Tbbi Yardmlar ve Yetimlere Yaplan Yardmlar eklindedir. Genel Yardmlar, hasta olanlar ve beslenme yetersizlii nedeniyle gda, elbise yardmlar, yetim ocuklar iin geici evler, muhacirlerin rehabilitasyonu iin eitli teebbsleri ve ekmek tedarik edecek yerler kurmak gibi yardmlar iermektedir. zel yardmlardan, hasta Ermeni askerleri ve srgndeki Ermeniler faydalanmtr. Tbbi yardmlar da yaplmtr. Misyonerlerin en nemli yardm almalar yetimler iin olmutur. Onlarn elbiseleri, gdalar tedarik edilmi ve yatmalar iin dekler hazrlanmtr. zellikle bunlar sevk srasnda souk havadan korunmalar iin gerekletirilmitir651. 28 Kasm 1916 tarihli misyoner raporuna gre, Konyada yardm kurulularnn gzetiminde 70-80 yetim vard ve 20 yetime de ksmen baklyordu. 4-14 ya arasndaki bu ocuklar iin yatak ve giyecek yardmndan baka zel Okul652 almt. Ekim aynda Konyada yaplan harcama miktar yetimler iin 222,73 lirayd653.

Atnur, Ermeni Kadnlar, s.64. Barton, Relief, s.175; Moranian, Armenian Questions, s.127-128; Moranian, Relief Efforts, s.193. 652 Barton, sava srasnda Amerikan okullar kapatldndan muhacirlere kamplarda ya da binalarda Amerikan yardm alanlar toplanarak, eitim vermeye devam ettiini ve muhacirler iin geici evler yaplp, buralara muhacirlerin yerletirildiini belirtmektedir. Bunun iin bkz. Barton, Relief, s.207,227-228. 653 Misyoner raporlarna gre yetim says deiebiliyordu. 23 Kasm 1916 tarihli raporda Konya Amerikan Hastanesi, 109 yetime bakyordu. Ayrca yetimlerin her birine zorunlu ihtiyalarn gidermeleri iin gnlk 5 kuru veriliyordu. Bkz. P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.56. 15 Mays 1916 tarihli baka bir misyoner raporuna gre Konyadaki yetimlerin says 2.000 idi ve zorunlu ihtiyalarn gidermeleri iin aylk en
651

650

192

Church Missionary Society, yani Kilise Misyon Topluluu mensubu E. E. Lavy tarafndan 1917 yl sonlarnda hazrlanan Badat ve Mezopotamyada Ermeni Mltecilere Yardm almalar kinci Raporunda Kilise Misyon Topluluunun yetimhanesinde saynn yz at ve yetimhanenin dar geldii belirtilmektedir654. Yetim kalan ocuklarn bakm konusunda konsolosluk da aktif rol almtr. rnein Halep Amerikan Konsolosluu, mali destei ile svire misyoner Beatrice Rohner, Maratan gelip Halepte iki yetimhane kurmutur. Bu yetimhanelerde 1.000 yetim ve 50 kadn barnm ve baz erkekler de hizmetli olarak istihdam edilmitir. Annesi rlandal bir misyoner, babas Halepli bir doktor olan Norah Altunyan adl bir Ermeni kadn da Halepte yine konsolosluun byk maddi destei sayesinde bir baka yetimhane daha am ve burada 600 ocuun bakmn stlenmitir. htiyacn ok fazla artmasyla ayn yetimhanenin ikinci bir binasnda da 400 ocuk koruma altna alnmtr. yetimhanede Yine konsolosluk kaynaklarndan bulunmu ve desteklenen 400den bir fazla baka ocuk Kiliste faaliyette

barndrlmtr. Bu yetimhanenin alma izinlerini Cemal Paann bizzat verdiini Konsolos Jackson raporlarnda aka kaydetmektedir655. Banda
az 150 lira gerekliydi. Bkz. P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.558. 654 Dier harcamalar Genel Yardm:1.245,55 lira, zel Yardm: 143,43 lira, Servisler ve Muhtelif: 45,80 lirayd. Bkz. iek, Zorunlu G, s.287-288; iek, Gmenlerin Yaam, s.263-264. 655 iek, J. B. Jackson, s.221; Keser, Iskalanm Bar, s.493; 15 Mays 1916 tarihli misyoner raporuna gre, Halepte 1.350 yetimle ilgilenilmektedir. Yetimlerin ihtiyalarn gidermek iin aylk en az 150 lira gerekliydi. Yalnz bu miktar ihtiyalarn hepsini karlayamyordu. Bkz. P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.556. 24 Aralk 1916 tarihli bir baka misyoner raporda, Halepteki yetim says 2.000 olarak verilmektedir. Bkz. P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.56. Halep Konsolosu Jacksonn en nemli hizmetlerinden biri de kaytlar hakknda bilgi toplama ve yaknlarna ulatrmaktr. Durumlar ve nerede olduklar ya da Welfare and Where abouts soruturmasn adn verdii arama faaliyetleri sonucu konsolos 900 civarnda Ermeni aileye yardmc olmutur. Amerikan Dileri Bakanl vastasyla Halep Konsolosluuna iletilen mektuplarda genelde Ermeniler, Trkiyedeki yaknlarnn yaadklar yerleri bildirmekte, akrabalarn ve aile fertlerinin saysn yazmakta ve yaayp yaamadklarn sormaktadrlar. Jacksonn yardmcs George M. Young, Ermenilerin akbetini soran bu mektuplarn gereini yapmak iin ok youn bir mesai harcamakta, gerek kamp yetkililerine gerekse de i blgelerdeki misyoner ve konsolosluklara yazlar gndermektedir. Bkz. iek, J. B. Jackson, s.222.

193

Paula Schaferin olduu Marata 100 ocua baklyordu. Schafer ihtiyalar iin ACARSdan 200 lira istiyordu656. Bitliste Amerikan misyoner istasyonunda Martha Kleissin kz grev yapmaktayd. Kleissin kendisi sava balamadan ksa bir sre nce lmt. Arazisinde kzyla, Amerikan misyonerlerinden Mrs. McLaren ve Shane ile birlikte bir Trk doktor kalyordu. Burada Ermeni yetimlere baklyordu. Erzurum Alman Konsolosu Scheubner, onlardan Ermeni ocuklarn korumalarn istemitir. Daha sonra Scheubner, 100 Ermeni ocuun muhtemelen daha iyi artlarda baklacak olmas nedeniyle Diyarbakra gnderilmesi iin vali ile grm ve bu konuda valiyi ikna etmiti657. 1918 ylnda savan bitiminden sonra Mslman ailelerden toplanan Ermeni yetim ocuklar yznden yetimhaneler daha da kalabalklamtr658. 1919 Ocanda, ABDden Ermeniler iin bir yardm gemisi gnderilmitir. inde; yiyecek, rn ekebilmek iin tohumluk ve erzak vard. Bunun yannda 200-300 aras alan elik ediyordu. Bunlar; doktor, hemire, yetimhane mdrleri ve dier uzmanlardan oluuyordu. Yardm malzemeleri sevkten dnen Ermeniler iin kullanlacakt659. 1922 ylnda NERin Yakndoudaki yetimhanelerinin says 124e, buralarda baklan yetim says da 64.107ye ulamtr. Ayrca 50 bin yetim ocuk da yetimhane dnda evlerde, yetimhanelerin yardm sayesinde barndrlmaktayd. NER kaynaklarna gre, bunlarn dnda binlerce ocuk da bakm alamamtr. Mesel Gmrde bu durumda 20.000 yetim olduu bildirilmektedir. Erivan hkmeti, yetimlerin bakmna kaynak

ayramamaktadr. Fakat stanbulda durum farkldr. NERe gre burada Osmanl hkmetinin desteiyle 9.585 yetim bulunmaktadr. 4.990 yetimin de evlerde bakm salanmtr. Beyrutta ise Kilikyadan son boaltma ile gelen yetimler evlerde baklmaktadr. Bu sayede Suriyede NERin bakm
656 657

P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.56. Leverkuehn, Germany Officer, s.45,47. 658 iek, Zorunlu G, s.288. 659 Moranian, Armenian Questions, s.204.

194

altnda tuttuu yetim says 6.775e kadar dmtr. Ancak Kilikyada hl pek ok yetim bulunmaktadr. NERin amac bu yetimleri ksa zamanda Beyrut veya Kuzey Suriye blgesine nakletmektir. Kurtulu Savann srd yllarda da yetimhanelerin says bir dzineye kadar dm, fakat bu yetimhaneler faaliyetlerini srdrmtr. Ankarada 350, Kayseride 3.190, Harputta 5.167, Konyada 813, Samsunda 1.000, Sivasta 1.368, Merzifonda 465 yetim barnmaya devam etmitir. Ancak yetimhanelerin en kalabalk olduu yer Kafkasya blgesidir. Burada Van, Erzurum, Trabzon, Bitlis ve dier ehirlerden kaan 400.000 Ermeni muhacir ocuunun barndrld NER raporlarnda yer almaktadr660. 2.1.1.3.2. Para Yardmlar Ermenilerin sevki ve iskn srasnda misyonerlerin de ifade ettii zere en nemli ihtiyalar gda, giyim, barnma, salk sorunlarnn giderilmesiydi. te bu ihtiyalarn giderilmesi iin misyonerler srekli olarak paraya gereksinimleri olduklarn dile getirmilerdir. Osmanl ynetiminin, dardan gelecek yardmlara ve gelen yardmlarn datmna izni hususunda balangtaki sert tutumu, ara ara tezatlklar

iek, Zorunlu G, s.288-289; Misyoner Frederick W. Mac Callumun ifadelerine gre Kafkasyada ou Rus topranda olmak zere pek ok Ermeni muhaciri bulunmaktadr. Bunlar ok zor artlar altnda yaamaktadr. Muhacirlerin zellikle evlere, elbiselere, yatacak yerlere ve gdaya ihtiyalar vardr. Muhacir says da 250.000dir. Rus hkmeti, ancak 5.000 yetimin ihtiyacn giderebilmektedir. ACASR ise 5.000den fazlasyla ilgilenmektedir. Bkz. Barton, Turkish Atrocities, s.178; iekin verdii rakamla Callumun verdii rakam arasnda farkllk olmas yanl anlalmamaldr. Tam tersine bu rakamlar tutarllk gstermektedir. nk iek, sevkin balamasndan Kurtulu Sava yllarna kadarki Kafkasyaya giden Ermeni saysn vermekte, Callum ise 1915-1917 yllar arasnda Kafkasyaya g eden Ermeni saysn vermektedir. Dolaysyla I. Dnya Sava srasnda ve sonrasnda Anadoludan Kafkasyaya srekli g olmutur. G, Kurtulu Sava yllarnda da devam etmitir. Bu nedenle Kurtulu Sava yllarnda Kafkasyadaki Ermeni muhacir says 400.000i bulmutur. Yalnz unu da belirtmek gerekir ki sadece Ermeni yetimler yoktu. Trk yetimler de vard. rnek olarak; Erzurum ve evresinde, sava srasnda ve Ermeni zulm sonucunda yetim kalm yaklak 4.000i erkek, 6.000 civarnda ocuu okutmu, terbiye etmi ve bunlarn mhim bir ksmn sanatkr olarak yetitirmi olan 15. Kolordu ve ark Cephesi Kumandan Kazm Karabekirin faaliyetleri verilebilir. Bkz. Nuri Kstkl, Kazm Karabekir ve Eitim, Sava ve Ermeni Terrnn Geride Brakt Bir Dramn Hikayesi, Konya 2009, s.22-29.

660

195

oluturacak, fakat sonra bu tutumda genel bir yumuama grlecektir661. Bu durum Osmanl, Board ve Kzlha kaytlar ile Amerikan gazetelerinde grlecektir662. Osmanl yneticileri, sevk srasnda Ermenilere yardm yaplmasn ilk bata istememitir. nk Said Halim Paaya gre bu yardm konusu Osmanl hkmetinin iiydi. Osmanl yneticilerinin ilk bata d yardmlara kapal olmasnn dier bir nedeni de Ermenilerin d yardm almadn grrlerse lkelerine bal ve sadk kalacaklar dncesiydi663. Osmanl Ordusu Bakumandanlndan Hriciye Nezaretine gnderilen 29 Kasm 1915 tarihli tezkirede, Suriyede Amerikan konsoloslarnn Ermeni ileriyle uramayacaklarna dair namuslar adna sz verdikleri hlde, yine de megul olduklar, Drdnc Ordu Kumandanlndan bildirilmekte ve bir kez daha yardm faaliyetlerinden vazgemeleri iin tebligat yaplmasn, buna ramen yine de devam ederlerse kaplarna nbeti dikilecei bildiriliyordu664. Hriciye Nezaretinden gnderilen cevab yazda ise, Suriyedeki Amerikan konsoloslarnn Ermeni ileriyle uramamalar gerektii Amerikan Bykelisine mnasip bir surette ifahen sylendii ve elinin de bu ilerle uralmamas iin ilgili yerlere emir verecei belirtiliyordu665. Fakat daha sonra Osmanl hkmeti, masraflarn bykl karsnda, sorunlarla baa kamaynca yardm amacyla datlacak parann kontrolnde olmasn istemitir. 19 Mart 1916 tarihinde Dhiliye Nezaretinden eitli vilayet ve mutasarrflklara gnderilen telgrafta, baz yerlerde Ermenilere Amerikan veya Alman messeseleri tarafndan para datldnn anlald, Ermenilere datlacak parann hkmet memurlar denetiminde datlmas
Atnur, Ermeni Kadnlar, s.83. Bunun iin bkz. RG 200 National Archives Gift Collection Records of the American National Red Cross 1881-1916, 783 Hawaiian Chapter 805, Missisipi River Flood, 1882, Box No. 50; P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.56; Lepsius, Deutschland und Armenien, s.135; American Press, s.85. ACASR, toplanan yardmlarn datmnda Osmanl yetkilileriyle sknt yaad zaman Almanyadan yardm istiyordu. Bkz. P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.419. 663 iek, Zorunlu G, s.259. 664 BOA, HR.SYS, nr.2168/46, Lef 1. 665 BOA, HR.SYS, nr.2168/46, Lef 2.
662 661

196

gerektii ve aksi bir durumda para akna izin verilmeyecei ifade ediliyordu666. 3 Nisan 1916 tarihli ifrede de, Ermenilere, Amerikan ve Alman messeseleri tarafndan hkmetin haberi olmadan gizli bir ekilde para datldndan buna izin veren ya da merkeze sorup haberi olan memurlarn yine de izin verirse iddetle cezalandrlaca yer alyordu667. 14 Nisan 1917de yine Nezaretten Halep vilayetine gnderilen ifrede, Amerikan Konsolosunun mlteciler ile Ermenilere datlmak iin yaplacak yardmn, vilayet yneticilerinin denetimi 18 altnda, Nisan konsolosluk 1916 tarihinde vastasyla Dhiliye datlabilecei bildiriliyordu668.

Nezaretinden Suriye vilayetine ve Kuds mutasarrflna ekilen telgraf, Suriye blgesine sevk edilen Ermenilere datlmak zere Amerika Sefreti tarafndan Bank- Osmn vastasyla 50.000 lira gnderildii ve bu parann Kudse ulat bildiriliyor. Bu durumun hzl bir ekilde soruturulup, parann kimlere ve ne vastayla datlmakta olduunun kendilerine bildirilmesi hakkndadr669. Ayrca Amerikan Konsolosu ve misyoneri tarafndan Ermenilere verilen paralarn hkmetin bilgisi dhilinde datldn Halep ve Mamuratl-aziz vilayetleriyle Konya mutasarrflna yollanan talimattan, anlyoruz670. Vali ve mutasarrflklar, misyonerlere yardm konusunda mdahale etmemiler, kamplardaki yardm faaliyetlerinin organizasyonunu tamamen yardm kuruluu ve Kzlhan inisiyatifine brakmlardr. Dr. Wilfred Post ve Miss.

Adana, Ankara, Bitlis, Diyarbakr, Edirne, Halep, Hdavendigr, Kastamonu, Konya, Mamuratl-aziz, Musul, Sivas, Suriye ve Trabzon vilayetleriyle Bolu, Canik, Eskiehir, el, zmit, Karahisar- Sahip, Karesi, Kayseri, Ktahya, Mara, Nide, Urfa ve Zor mutasarrflklarna ekilen ifre iin bkz. BOA, DH.FR, nr.62/90. 667 Adana, Ankara, Bitlis, Diyarbakr, Edirne, Halep, Hdavendigr, Kastamonu, Konya, Mamuratl-aziz, Musul, Sivas, Suriye ve Trabzon vilayetleriyle Bolu, Canik, Eskiehir, el, zmit, Karahisar- Sahip, Karesi, Kayseri, Ktahya, Mara, Nide, Urfa ve Zor mutasarrflklarna ekilen ifre iin bkz. BOA, DH.FR, nr.62/210. 668 BOA, DH.FR, nr.72/18. 669 BOA, DH.FR, nr.65/25. 670 Yusuf Halaolu, Mali Harcamalar, Trk-Ermeni htilaf Makaleler, Ed. Hikmet zdemir, Ankara 2007, s.85.

666

197

E. Cushman, Konyadaki yardm faaliyetleriyle ilgili olarak hkmetin yardm datma iini tamamen kendilerine braktn, hatta yeni yardm projelerinin koordinasyonu iin kent meclisine teklif gtrdn kaydetmektedirler671. Cushman Ekim (1916) aynda 2.000 lira gnderildiini, buna ok sevindiini ama yetmediini ve daha ok paraya ihtiya olunduunu 15 Kasm 1916 tarihli raporunda belirtmektedir672. Halep Konsolosu Jackson, yardm faaliyetlerini Cemal Paann ve Talat Beyin hogrsne snarak hemen hemen hi kesintiye uratlmakszn srdrmtr. Nitekim 1916 Austos ayndan itibaren Konsolos Jacksonn yardm faaliyetleri zerindeki kstlamalar da tamamen kalkmtr. Parann datmnda misyonerler dnda, yerli bankerler, Suriyeli i adamlar ve dostlar da yardmc olmutur. Konsolos Jackson zamanla gnlk harlk datt Ermenilerin says binlere ulat iin btn leden sonrasn datm iine ayrmtr. Hatta evre vilayetlere bile sklkla yardm faaliyetlerinin finansman iin para gndermitir. Bunun iin bazen yardmcs Edelman ve Auguste Bernauyu kullanmtr. rnein Jackson, 21 Eyll 1916 tarihli raporunda, Bernau aracl ile Halep ve Zora makbuz karl datlan yardm 3.000 lira olarak vermektedir. Ayrca not ettii nemli eylerden birisi de az da olsa siyaset gerei yardm faaliyetlerinden Mslman mltecilerinin de yararlandrlddr673. 15 Mays 1916 tarihi itibariyle Halepte yetimlere 150 lira, fakirlere 600 lira zorunlu ihtiyalarn karlanmas iin gerekliydi. Antepte 450 muhacir Ermeni vard. Bunlarn 2/3 yardm listesindeydi ve 1.000 lira, Tarsus 500 lira, Adana 500 lira, Sivas 600 lira, Harput 400 lira, Merzifon ve Kayseri 500 lira aylk ihtiya

RG 200 National Archives Gift Collection Records of the American National Red Cross 1881-1916, 783 Hawaiian Chapter 805, Misisipi River Flood, 1882, Box No. 50; iek, Zorunlu G, s.260-261. 672 P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.556. 673 iek, J. B. Jackson, s.219.

671

198

miktaryd. Fakat istenilen tutar en az oland ve gereksinimlerin hepsini karlamyordu674. Kamptaki Ermenilere ihtiyalarn karlamalar iin srekli nakit para yardm yaplmtr. Konyadaki kamplarda 6.000 Protestan Ermeniye dzenli para denmi ve kii ba 1 kuru verilmitir. Konyadaki Amerikan Hastanesi doktorlarndan biri olan Wilfred Post Katolik rahibe, datmas iin ayda 100 lira vermekteydi. Ayrca, transit gei yapan Ermeniler ile hava izni iin gelen ve hkmetten yolluk alamayan hasta Ermeni askerler ve hapistekilere de maddi yardmda bulunuyordu. Konyada bulunan W. W. Peet yardm listesine 700 kii eklediklerini ve bunun ekstra para gereksinimi dourduunu dile getirmektedir. Yardma gelemedii takdirde kii bana dattklar paray 40 paradan 30 paraya ekeceklerini, aylk yardm btesinin 1.500 lira olduunu bildirmektedir. Amerikann Halep Konsolosu Jackson, konsolosluk grevlisi Bernau araclyla Urfadaki Mslman ve Hristiyan mltecilere datlmak zere 7.200 lira deerinde arpa ve 1.000 lira dattn sylemektedir. Ayrca Jacksonn kendisi de dzenli olarak kamptaki ve hatta kylere yerletirilmi Ermenilere para datmtr675. The Newyork Timesin 7 Ekim 1915 tarihli saysnda, Ermenilere imdiden yardm olarak 75.000 dolar topland. balndan anlalaca zere ACASR Yakndouda yardm amacyla 75.000 dolar toplamt. Ancak Rockefeller Vakfnn yapt 30.000 dolarlk bala toplam tutar 75.000 dolara ulamt676. Yine ayn gazetenin iki gn sonraki yani 9 Ekim 1915 tarihli saysnda, Ermeni muhacirlere toplanan 100.000 dolar gnderiliyor baln kullanmtr. Bu balktan anlalyor ki, ilk bataki yardm hedefi olarak toplanmak istenen 100.000 dolara ulalmt. Ayrca 2 gn ncesine

P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.556-558. Ayrca bkz. Ek XII. 675 iek, Zorunlu G, s.284-285. 676 American Press, s.62,65; Morgenthau, Story, s.361; Payaslian, Armenian Question, s.110. Ayrca bkz. Ekler ksm Ek. XI.

674

199

kadar 75.000 dolar olan yardm miktar yaplan youn propaganda faaliyetiyle 2 gn ierisinde 25.000 dolar daha toplanarak 100.000 dolara ulamtr. The Newyork Times, 10 Aralk 1915te Ermenilere daha fazla yardm baln atmt. Haberde, ACASR Sekreteri Samuel T. Dutton Ermeniler iin gnderilen parann 100.000 dolardan fazla olmasna ramen yetersizliinden yaknyordu. Ayrca ACASR, Newyorkdaki genel merkezi de dhil olmak zere ABDnin eitli yerlerdeki ubeleriyle yardm toplanmas iin almalar srdryordu. rnein Boston Komitesinde 9 Aralk 1915 tarihiyle 15.000 dolar ve Hartfordda ise 1.000 dolar yardm toplanmt677. The Newyork Times Gazetesinde 20 Mart 1916 tarihinde yaymlanan haberde, Rus Kafkasyas, ran ve Suriye komite raporlarna gre toplam 421.531 dolar harcama yaplmt678. Daimi olarak para sknts eken misyonerler, ihtiya duyduklar paray telgraf kanalyla Peete bildiriyor bazen de konsolosluk araclyla dile getiriyorlard. stanbulda veya lke dnda yaayan muhacir Ermenilerin akrabalar sorunlarn Peete ileterek ABD Bykelilii araclyla aileleri hakknda bilgi almaya alyor ve onlara para gnderiyorlard. Bu durumun rnei aada verilen telgrafta grlmektedir: 12 Ekim 1916, Rahip H. H. Riggs, Konsolos Davisin dikkatine Harput. Sevgili Mr. Riggs, 7 Ekim tarihli yoksullar iin 2.000 lira talep eden acil telgrafnz aldm. stei zerine Konsolos Davise benzer amala para gnderdim ve her ikinize gnderdiim miktarn tekrar bu kanalla haberleene dek ihtiyalarnz karlamakta yeterli olacan umarm. Ekim hesabnza yukardaki miktar kredi olarak gnderiyorum. Telgrafnzda deindiiniz 11 Austos tarihli mektubunuz henz
American Press, s.120. American Press, s.148; Komite yeleri u kiilerden oluuyordu: ACARS Komite Bakan James L. Barton, Sekreter Samuel T. Dutton, Blge Sekreteri Walter H. Mallory, Muhaseeci Charles R. Crane ve dierleri ise John D. Cimmins, Cleveland H. Dodge, James Cardinal Gibbons, Rev. David H. Greer, H. Periera Straus ve Stephen S. Wisedir.
678 677

200

elimize ulamad. Sayglarmla., 24 ubat 1916, Amerikal Riggs, Harput, Benjaminin annesi Annaya ihtiyac olan miktar deyin, nerede ve naslsa Benjamin iyi, Peet679. Ayrca Ermenilere yardm maksadyla spor msabakalarnda bile para toplanyordu. Buna Harvard-Yale futbol turnuva ma rnek olarak verilebilir680. Bundan baka misyonerlerin faaliyetlerinden etkilenen Amerikal kadnlar da bo durmayp toplanan eski giyeceklerle, drt byk kargo arabasn azna kadar doldurmulard. Newyorktaki bu rnlerin deeri 90.000 dolarn zerinde hesaplanmt681. ACASR, 1-10 Kasm 1916 tarihleri arasnda 310.174 dolar yardm toplamt. 10 Kasmda ise toplanan miktar 42.974 dolard. Belirtilen tarihler arasnda yaplan en yksek yardm miktar ise 60.000 dolard. 10 Kasm 1916 tarihi itibariyle toplanan yardm 1.688.792 dolara ulamt. Fakat bu miktarn 430.000 dolar Rockefeller Vakfna aitti682. ACASR, 1917 yl itibariyle yardm miktar olarak 2 milyon dolar683 ve Amerikan pazar okullarnda, 1 milyon dolar toplamt684. Hans- Lukas Keser, Komitenin Yakndou iin toplad paralarn Haziran 1917 tarihine kadar 3 milyon dolardan fazla olduunu belirtmektedir685. The Literary Digest Dergisinin 29 Eyll 1917 tarihli saysnda eyll bana kadar komitenin harcad para 4.255.420.60 dolar olarak veriliyordu686. The Missionary Review of The World Dergisinde Temmuz 1918 tarihinde kan yaz, toplanan yardm miktar ve bu yardmn nasl datld

Keser, Iskalanm Bar, s.613-614 dipnot 555. Peterson, Armenian Genocide, s.44; Miller, Survivors, s.120. Byle bir organizasyonun ilgi grmesi ABD Kiliseler Bakann harekete geirecektir. lkedeki btn kolej ve belediye bakanlarndan futbol ma dzenlemelerini isteyecektir. Bkz. P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.483-484. 681 White, Hatralar, s.229. 682 P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.485. 683 Grabill, Protestant Diplomacy, s.77; Miller, Survivors, s.120. 684 Moranian, Armenian Questions, s.213. 685 Keser, Iskalanm Bar, s.497. 686 American Press, s.209.
680

679

201

hakknda

nemli

bilgiler

vermektedir.

Komite,

1915

sonlarnda

kurulmasndan sonra 3 ay ierisinde sadece 177.000, 1916 yl boyunca toplanan ve blgeye gnderilen para 2.100.000, 1917de 4.498.000 dolard. Bununla birlikte komitenin 27 aylk faaliyetinde toplam para 6.775.000 dolar bulmutu. Bu rakama Kzlhan tahsis ettii 1.900.000 dolar da dhildir. Bu yln ilk aynda (1918) aylk ortalama toplanan para 800.000 dolardr ve yardm paralar u ekilde datlmtr: stanbulda, Trk devletinin Asya topraklar iin yaklak 3.573.000, Tifliste, Transkafkasya iin 2.754.000, randa 2.321.000, Kuzey Suriye iin dorudan Beyruta 1.315.000, Kahire, Badat, Kuds vb. 506.000 olmak zere 31 Mays 1918 tarihi itibariyle toplam 10.469.000 dolar687. 1915-1930 yllar arasnda Amerikallar, Yakndoudaki yetimler ve muhacirlerin ihtiyalar iin birok yardmda bulunmulardr. Yardm yaplan muhacir says 1-2 milyon arasndayd. Bunun 2/3n kadn ve ocuklar oluturuyordu. 1915te balayan ve 1930 ylna kadar sren yardmlarda 116.000.000 dolardan fazla para harcanmt. Moraniana gre, Komite 31 Aralk 1915te 176.929, 1916 yl sresince 2.404.000, 1917de 4.520.000, 1918de 7.022.000 ve 1919da 19.485.000 dolar toplamt. Bu 15 yllk sre zarfnda yardm fonlar u ekilde harcanmt: Kafkasya 28.017.000, Trkiye 20.551.000, Suriye ve Filistin 12.527.000, ran ve Mezopotamya 7.736.000, Yunanistan 5.709.000 ve dier yerlere 667.000 dolar. Ayrca nakliye, personel, depolama ve genel yardm iin 7.566.000, idare ve muhtelif harcamalar iin de 6.944.000 dolar sarf edilmiti688. Toplam 116.000.000 dolar harcamann 25.000.000 dolar dorudan devlet yardm niteliindeydi. Yardm Komitesinin yardm almalar ilk nce Orta ve Dou Anadoluda, Suriyede, Lbnan ve Kafkasyada bulunan

687 688

American Press, s.210. Moranian, Armenian Questions, s.228-229; Moranian, Relief Efforts, s.195-196.

202

Ermenilere

yaplmt.

Bunun

yannda

Orta

ve

Bat

Anadoludan

Yunanistana g eden Rumlar da bu yardmdan faydalanmtr689. Simon Papazian da toplanan yardmlarn yllara gre dalmnda Moraniana benzer bir rakam verip, ksurlar belirtmemitir. Ona gre toplanan para yleydi: 1915in sonunda 176.000, 1916da 2.000.000, 1917de 4.000.000, 1918de 7.000.000 ve 1919da 19.000.000 dolar. Yazar eserinde toplanan parann (eserinin basm tarihi 1986 olduu gznnde bulundurulursa) birka yz milyon dolara eit geldiini ifade etmektedir. Yani yazar, toplam 32.176.000 dolar yardm tutarnn 1986larda birka yz milyon dolara karlk geldiini belirtmektedir. Tabii ki gnmzde bu miktar daha da artacaktr. zellikle komitenin 1915-1930 arasnda 116.000.000 dolar toplad dnlrse gnmzdeki karl asnda deerlendirdiimizde karmza ok byk bir miktar kmaktadr. Barton da eserinde, ilk 5 yl ierisinde, yani 1915-1919 tarihleri arasnda yardm miktarnn 30.000.000 dolarn zerinde olduunu sylemektedir690. Aslnda 1915-1918 yllar arasnda hedeflenen 30 milyon dolarlk yardm toplanamamt. Yardm Komitesi, 30 milyon dolar toplayabilmek iin 1919un ilk yarsnda 9 milyon dolar deerinde yardm eyas ve Hooverin Bakan olduu Amerikan Yardm Heyetinin tahsis ettii 10.000.000 dolar deerinde hububat, gda gibi yardmlar sayesinde hedeflenen rakama ulamt691. Mtarekeden sonra da yardmlar topland. Lyman Missionary Movement, yani Lyman Misyoner Hareketi 1919da 19.5 milyon dolar yardm elde etti. Amerikan Kzlha da, Ocak 1918de 1.800.000 dolar ACASRa verdi. Daha sonraki yllarda bu miktar 6 milyon dolar bulmutu. Armenian Benevolent nion, yani Ermeni Yardm Birlii 1.5 milyon dolar
689 690

Keser, Iskalanm Bar, s.296-297. Barton, Relief, s.378. 691 Grabill, Protestant Diplomacy, s.164; Koolakian, Armenia, s.89.

203

toplayarak bu yardmlar yardm sahiplerine ulatrmas iin NERe teslim etti692. NER, Yakndouda 1919-1923 yllarn arasnda yaklak 40.000.000 dolar harcamtr693. Akaby Nassibian ise eserinde; Rus Kafkasyas, Yunanistan, Bulgaristan, Kbrs, Filistin, Suriye ve Mezopotamya gibi yerlere dalan Ermenilere, Amerikan Yardm Komitesinin 1915ten 1921 yl balarna kadar 50.000.000 dolar civarnda yardmda bulunduunu ve 1915-1930 yllar arasnda da komitenin 85.000.000 dolar para topladn ve ihtiyalar iin harcadn belirtmitir694. Ayrca Amerikan Yardm Komitesinin yan sra Gen Erkekler Hristiyanlar Cemiyeti de Ermenilerin sevk ve iskn srasnda Ermenilere yardm iin 1.000.000 dolar para harcamtr695. ABD, ngiltere, Almanya gibi lkelerdeki kiliselerde veya baka yollarla Ermenilere yardm iin para toplanyordu. Hatta Rusya gibi halkn daha fakir olduu bir lkede 1915te Ermeni muhacirlere yardm iin 2.000.000 ruble gibi nemli bir mebla toplanmt696. Ayrca, Amerikan Yardm Komitesi, yapt yardmlardan

Mslmanlarn da faydalandn dile getirmektedir. Moranian da eserinde, yardmlarn savata Trk madurlar iin de verildiini belirtmektedir697. Hlbuki Grabill, ACASRn 1916 ylndaki bte yardmlarnda ancak %2sinin Mslmanlara ayrldn ve bu %2lik dilim ierisinde neredeyse tamamnda Trklere yer verilmediini ifade etmektedir698. Buna karlk

Barton, Relief, s.195. Leland James Gordon, American Relations with Turkey 1830-1930, Philadelphia 1932, s.246. 694 Akaby Nassibian, Britian and the Armenian Question 1915-1923, Newyork 1984, s.253. 695 Gordon, American Relations, s.246. 696 Rus hkmeti adna Kafkasyaya giden Ermeni mltecilere yaplan yardm Tatyana Komitesi datmtr. Tatyana, Rus ar II. Nikolann kz idi. Komitenin amac Ermeni mltecileri zellikle Kuzey Kafkasyaya yerletirmekti. Bkz. Shaw, Ottoman Empire, 2, s.1069. 2.000.000 rublenin deerini anlamak iin u rnei verebiliriz: Tiflisteki ngiliz misyonu askeri amalarla kullanlmak zere, Karadeniz ve Hazar donanmalarnn olas satn alnmalar iin 2.000.000 ruble ayrmay nermitir. Bu bilgi iin bkz. Trkdoan, Tehcir, s.163. 697 Moranian, Armenian Questions, s. 186. 698 Grabill, Protestant Diplomacy, s.78. Halepten gnderilen 24 Aralk 1916 tarihli rapora gre, yardmlar din ve mezhep ayrm gzetmeksizin yaplyordu. Halepte bu tarihte 10.000
693

692

204

stanbul Ermeni Patrii, Ermeni Evangelist Kiliseler Birlii Bakan ve Roma Katolik Ermeni Patriklii NERin bakan James L. Bartona Ermenilere yapm olduklar yardmlardan dolay kranlarn sunan ve Ermenilerin gerek dostlar olduklarn belirten 23 Nisan 1921 tarihli bir yaz gndermilerdir699. Dolaysyla nceden de belirtildii zere maalesef Mslmanlara yaplan yardm miktar ok azd ve sembolikti diyebiliriz. Bu ekilde davranmalarnn amac da yardm faaliyetlerini daha rahat srdrebilmek iin topluluklar arasnda hibir ayrm yapmyoruz, dncesini Osmanl yneticilerine vermekti. 2.1.1.3.3. e Yerletirme ve Meslek retme (Rehabilitasyon) Sevk edilen Ermeniler, iskn edildikleri yerde devlet tarafndan hayatn devam ettirebilmeleri iin ie yerletirilmilerdir. Zaten bununla ilgili rnekler verilmiti. yle ki Badat demir yolu iinde 800 kadar usta Ermeni almaktayd. Buna karlk 8.000 kadar Ermeni inaat ilerinde ve zellikle Toros tnellerinin tamamlanmas iinde alyordu. ubat 1916da Rakka ve civarndaki Ermeniler iin yeniden yerleme birimi oluturuldu. Baz Ermeni zanatkrlar ehirde yeni dkkn at. Bir Ermeni frnc, ehirdeki askeri klann ekmeini temin ediyordu. Havranda da 20.000 Ermeni muhacir bulunuyordu. Bunlar ounlukla Mara, Antep, Kilis, Zeytun, Kayseri, Sis, Adana, Drtyol, Hain gibi yerlerden Havrana gelmilerdi. Ermeni muhacirleri Havranda yerel pazarlarda yeteneklerine gre iler bulmulard. Ayrca sebze yetitiricilii de yapyorlard700. ACASR da, atlyeler aarak buralarda dul Ermeni muhacirleri altrp, bunlarn hem kendilerine hem de
kiiye yardm ediliyordu. Bunlar Protestan, Katolik, Gregoryen Ermeni, Suriyeli Katolikler ve Ortodoks Yunanllard. Bkz. P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.506. Nedense yardm edilenler arasnda Trkler bir yana hi Mslmann olmamas dikkat ekicidir. Karadenize g eden mlteciler, tam anlamyla a ve perian bir haldeydiler. zellikle Gmhanedeki mlteciler vcutlar iskelete dnmt. Mltecilerin bu durumu, blgedeki ACASRn dikkatini ekmi ve yardm edilmesini Hill-i Ahmer yetkililerine tavsiye etmiir. Yine ACASR, Rum ve Ermeni yetimhanelerine 20.000er lira yardmda bulunduu halde, Mslman yetimleri ziyaret etmek istemedikleri yre halk tarafndan sylenmitir. Bkz. Kaya, Mlteciler, s.49-50. 699 P.A.B.C.F.M., ABC 16.5: The Near East, Unit 5, Reel 507, Vol. 8, s.218. 700 Dadrian, My Diary, s.98.

205

ocuklarna bakmalar salanyordu701. Sivasta Miss. Graffam ynetiminde misyonerler dokuma ii kurarak, burada 900 kadn altryorlard702.

RESM IX. MUHACR ERMENLER DOKUMA ATLYESNDE ALIIYORLAR Amerikan misyonerleri, nakdi yardmlarla Ermenilerin sevki esnasnda karlalan yiyecek, giyecek, barnma gibi sorunlar amaya alrken, iskn sonrasnda Ermenilere her zaman balk vermeyi deil de balk tutmasn ve balk tutmak iin gerekli ara-gereleri temin etmeye almt. Tabii ki bunlarn salanmas da ilk balarda parayla oluyordu. Zaten bu yzden de Amerikan kamuoyundan srekli nakd yardm istenmitir. Amerikan misyonerleri, Ermenilere iskn edildikleri yerlerde zirai tohumluk,

topraklarn ileyecek byk ba hayvanlar vermilerdir. Bunun yannda dokumaclk gibi eitli alanlarda atlyeler aarak, rettikleri rnlerle

701 702

Grabill, Protestant Diplomacy, s.78. P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.73.

206

ihtiyalarn karladktan sonra fazla gelenleri ihra ederek gelir elde etmeleri salanmtr. Misyonerler, meslek retme ve rehabilitasyon yani iyiletirme almalar iin 10 yanda ve zerindeki ocuklar iin meslek eitimi vermilerdir. Neredeyse 50ye yakn meslek kursu retmen rehberliinde amlardr. Kzlar iin hal dokumacl, nak, terzilik, dantel yapm, kmes hayvancl, iftilik, eker retimi, tekstil dokuma, oyuncak yapm, hayvanclk, dadlk; erkekler iin retmenlik, marangozluk, dokumaclk, ayakkab tamiri ve yapm, terzilik, mzisyenlik, ressamlk, iftilik, stlk, hayvanclk, frnclk, berberlik, tekstil, oyuncak yapm, demircilik, tccarlk, mlekilik, gm yapm, eczaclk bunlardan bazlardr703. NERe gre 1920 ylnda kamplardaki endstriyel faaliyetlerde 14.868 ocuk cret karlnda alyordu704. 2.1.1.3.4. Deerli Eyalarn Misyonerlere Emanet Edilmesi Ermeniler sevk srasnda yanlarnda gtremeyecekleri paralar, mcevherleri ve buna benzer deerli eyalar konsolos ya da misyonerlere korumalar iin emanet brakmlard. Bunlar da aldklar emanetleri Amerikadaki akrabalarna ya da aile fertlerinden birine, isim ve adreslerini sevk edilen Ermenilerden alarak gnderiyorlard. Emanet olarak verilenler arasnda neredeyse 200.000 dolar deerinde altn dahi bulunuyordu705. Riggs, Ermenilere ait byk miktardaki paralar resm makamlardan kararak Ermeni sahiplerinin talimatlar dorultusunda Bazen ABDdeki alenen yaknlarna yolunu gndermeyi baarmtr. Bunu Osmanl Bankas araclyla ve Ermeni ticari mmessillerinin yardmyla yapyordu. posta kullanyordu. Paralar, Riggsin eline genellikle misyonerlerin en geni hareket zgrlne sahip olduklar Harput Misyon Hastanesi zerinden geiyordu. Sk sk 50 kilodan ar altn ve gm paralar at srtnda Harputtan
703 704

Barton, Relief, s.239-240; Grabill, Protestant Diplomacy, s.42. iek, Zorunlu G, s.281. 705 Official Documents, III, s.61; Riggs, Days of Tragedy, s.92.

207

Mezreye tayordu706. Harput Amerikan Konsolosu Davisin kasas Ermenilerin brakm olduklar altn ve mcevherlerle dolmutu707. Ayrca Amerikan konsoloslarnn en ok megul olduu ilerden biri de Ermenilerin g ettirilmeden nce blgelerindeki misyoner veya konsoloslara emanet braktklar paralarn getirtmek olmutur. rnein Halep Amerikan Konsolosu Jackson, Sivastaki misyoner Mr. Graffama yazd bir mektupta Armenakn kars Maritza Bourgood Jiann Suriyede olduunu ve biraderi Marderos Topashiann kocas adna Mr. Partridegee 20 lira para braktn, bu paray istediini yazmaktadr. Yine ayn ekilde Antranikin kars Aroussiac Neartoyan ile Ratvesin kars Aghavni Neartoyan Sivastan ayrlmadan nce Dr. Clarka braktklar 30 lirann kendilerine konsolosluk zerinden gnderilmesini istemektedir. Harputta Ermeniler paralarn gerek konsolos Davise gerekse gvendikleri Mslman komularna emanet brakmlardr. Trk komularna paralarn ve kymetli eyalarn emanet eden Ermeniler, onlar konsolosluk vastasyla geri istemilerdir. rnein, Elazdan Bekir Aann olu Mustafa Aaya ok miktarda para emanet edilmitir708. Sonrasnda Mustafa Aadan parasn isteyenler ve bunlarn istedikleri miktarlar u ekildedir: Anna Hovagimian 1, Mary Avedissian 1.5, Jouher Hovhannessian 2, Glistan Barounian 2, Maragarite Hivhannesian 2, Derhagopian 4.5, Glistan Arkoian 3.5, Yegsa Tepoian 2.5, Tomam Parigian 2.5, Mary Porigian 2.5, Sora Morgorian 2.5, Gasnu Morjian 3, Arossiac Zouiomian 20 lira709. ABDnin Trabzon Konsolosu Oscar S. Heizerin 8 Austos 1915 tarihli raporunda, yetimhane mdr L. S. Crawfordn kendisine Trabzon Ermenileri tarafndan yasak olmasna ramen ok miktarda para ve mcevher emanet edildiini belirtmektedir710.

706 707

Keser, Iskalanm Bar, s.607. Peterson, Armenian Genocide, s.37. 708 iek, J. B. Jackson, s.220. 709 iek, Zorunlu G, s.67 dipnot 143. 710 iek, Zorunlu G, s.66.

208

Erzurumda sevk edilen Ermeniler, iki Amerikan ailesine deerli eyalarn emanet olarak brakmlard. Bunlardan ilki Rev.711 Robert S. Stapletondu. Kendisi Amerikan okullar mdr ve misyon istasyonunun muhasebecisiydi. Erkek okulunun stnde iki kz ve eiyle yayordu. Dieri ise Dr. Case idi. Dr. Case hastanenin alt katnda, iki ocuu ve eiyle kalyordu. Rev. Stapletonun evinde 150 Ermeniye ait 900n zerinde balya mal vard. 500e yakn balya mal da Dr. Casenin evindeydi. Balyalarn deeri Rev. Stapletonun tahminine gre 10.000 ile 15.000 lira arasndayd. Erzurumdaki tccar Ermeniler senetleri, gm rubleleri, mcevherleri Rev. Stapletona brakmlar. Braklan altn emanetlerinin miktar 5.559 lira olup, bunun 5.000 liralk ksm telgrafla Osmanl Bankas vastasyla Mr. Peete gnderilmiti. Banka, rubleleri havale olarak kabul etmediinden Erzurumda kalmt. Bunun zerine bozuk rubleler mendillere sarlp, kime ait ise mendillerin zerlerine isimleri yazlarak, rubleler kk paketler hline getirilmi ve daha sonra paketlerdeki isimlerin listesi karlmt. Kat para rubleler ve mcevherler ise kutularn ilerine konularak paketlenmi, zerlerine misyon mhr baslm ve Osmanl Bankasna Rev. Stapleton adna emanete braklmt. Emanete braklanlar unlardan oluuyordu: 4.446 gm ruble, 465 altn ruble, 22 sterlin, 17 napolyon ve tahvil olarak da 400 23 Osmanl Devleti Obligations (Faiz, Zimmet) Frs, 250 12 Credit Foncier Egyptien at Frs., 5 18 Societe Commerciate Ottomane at Frs. Ermenilerin emaneten braktklar mallarn deeri bankann mdr Mr. Pierre Balledourun tahminine gre 100.000 lirann zerindeydi712. 2.1.1.3.5. Nakil Yardmlar Osmanl hkmeti, Ermeni kafilelerin sevkini rahat, gvenli ve hzl bir eklide gerekletirebilmek iin imknlar dorultusunda sevkin tren, ahtur, vapur, kan gibi nakliye vastlaryla gerekletirmeyi amalamtr. Osmanl
Reverend Genellikle rahipler iin kullanlan muhterem, sayg deer manasna gelip,Rev. ksaltlm eklidir. 712 Official Documents, II, s.43-45.
711

209

Devleti, nakliye vastalarnn salanmasnda iinde bulunduu durumdan dolay pek tbi yetersiz kalmtr. te bu srada Amerikan misyonerleri devreye girerek Ermenilere nakliye vastalar tedarik etmeye almtr. rnein, Konyada grev yapan misyoner Dr. W. M. Post, haftada sadece bir kez yolcu treni geldiinden insanlarn birbiriyle etin bir mcadele sonunda trende yer bulabildiklerini belirtmektedir. Ayrca beklemek istemeyenlerin yaya olarak devam ettiklerini grnce kendilerine araba kiralamalar iin para yardm yaptn u ekilde nakletmektedir: Erelide baz insanlar en ksa zamanda Tarsusa gtrmesi iin birka at ve deve kiraladm. Hizmetli refakatime ertesi gn vagon kiralamas iin 20 lira verdim (vagonlar orada imdi ucuz kiralanabiliyor). Eer onlarn gvenle Tarsusa vardn iitirsek dierlerinide gndermek iin bir eyler yapabiliriz. En azndan Tarsus daha lk ve her bakmdan daha iyi ve umuyorum ki le srgn edilmeden nce her ey daha iyi hl alr.713 Erzurumdaki Amerikan okullarnn Mdr Rev. Stapleton da sevk edilen Ermenilere ii erzak dolu kanlar tahsis etmi ve bunun iin 1.000 lira harcamtr714. Harputta, Ermenilerin sevk faaliyetleri ile ilgili olarak misyoner Riggs ve Mr. Ehmann, Dr. Atkinson, Mr. Pierce, Mr. Picciotto ve Riggsin kardei ve Konsolos Davis, Valiyi ziyaret etmilerdir. Riggsin belirttiine gre, bu kadar byk bir sevkiyat iin vasta sorunu nasl zlecekti? Vali her aileye araba verileceini ve binek hayvanlar alabileceklerini syleyerek sorunu zmeye almtr715.

713 714

iek, Zorunlu G, s.245-246. Official Documents, II, s.45. 715 iek, Zorunlu G, s.172-173.

210

2.1.1.3.6. Salk Yardmlar Amerikan misyonerlerinin Ermeni sevki ve iskn srasnda yardm faaliyetlerinde bulunduu almalarndan biri de salk alannda olmutur. zellikle dnemin en nemli sorunu olan bulac hastalklardan muhacirleri korumak ya da yakalananlar kurtarmak iin misyonerler etin mcadele sergilemilerdir. Misyonerler, muhacirleri, eitli hastalklara kar tedavi etmek iin hastaneler amlardr. yi donatlm Amerikan hastanelerindeki Amerikan doktorlar ve hemireler, buralarda Ermenilere yardmlarda bulunmulardr. Antep, Kayseri, Harput, Konya, Mara, Mardin, Merzifon ve Sivasta Amerikan hastaneleri vard ve salk yardm programnn nemli bir paras durumundayd716. Mays ve Haziran 1915 tarihinde 12.000 Ermeni, Van Gl evresinden Bitlise gelmilerdi. Aralarnda ok sayda yaral vard. Misyonerler, Bitlisteki hastanede 8.000e yakn hastaya bakyordu. Hastanelerinde hem Ermenileri hem de Trkleri tifs salgnndan korumak iin muayene ediyordu717. Halep Amerikan Konsolosu Jackson, i blgelerde hasta olan Ermenilerin Suriyedeki hastanelerinde tedavilerini salamak iin araclk etmekteydi. rnein, misyoner Morrice, Antepten Konsolosa yazd bir mektupta Mrs. G. K. Faghliann krk kemii iin X-Ray ekilmesi gerektiinden bu tedaviyi yaptrmak amacyla Suriyeye yolculuk yaplmasn salamak iin giriimleri st dzeyde balatmasn istemitir. Talebi alan Osmanl idare yneticileri hem kadnn hem de kocasnn tedavi bitene kadar Halepte kalmalarna izin vermitir718. Merzifon Amerikan Koleji Mdr White da, blgesindeki sevk ilemlerinden bahsederken, muhacirlere ait kanlar iin barakalar yaptn, bu barakalarn misyonerlerin evine 1.000 adm uzaklkta olduunu, srgn edilenlerden bir ksmnn ehre 2 mil uzaklkta olan bir Ermeni manastrnda kaldklarn ve buralarda hastalarn

716 717

Barton, Relief, s.60-61. Grabill, Protestant Diplomacy, s.62. 718 iek, J. B. Jackson, s.221.

211

bulunduunu bildiriyordu. Bunun zerine buraya doktor, hemire ve eczac gndermek istediklerini ama buna izin verilmediini ifade etmitir719. Buna karlk, Mersin Amerikan Konsolosu Edward I. Nathann Amerikan Bykeliliine gnderdii 30 Austos 1915 tarihli rapordan, sevk edilen Ermenilere hkmetin son derece dzenli hareket ettiini, iddet ve intizamszla kesinlikle frsat vermediini, muhta durumdakilere yardm elini uzattn, Adanadaki Amerikan Hastanesi doktorlarnn Ermeni hastalara bakmalar iin vali tarafndan izin verildiini anlyoruz720. Konyadaki misyoner hastanesinde de muhacirler tedavi edilmitir. yle ki abalar sonu vermi ve salanan yardm sayesinde hastanede iki kez ekmek ve bir n meyve servisi yaplmtr721. Burada, misyonerler tarafndan bir gnde 600 akn insana yardm ulatrlyordu. Dr. Dodd, salgnlarda ok sayda insann ldn, Ermeniler arasnda lm orannn %30 civarnda olduunu belirtmitir722. Yine Konyadaki hastanede grev yapan Dr. Wilfred Post, ok ihtiyac olanlara yorgan bile datldn, fakat bunun yeterli olmadn ifade etmektedir. Konyadaki misyonerlerin youn almalarna ramen hastane yetersizdi. Post, bir dnem evinin birinci katn klinie evirmi ve burada toplam 1.500 hasta tedavi etmitir. Bunun yannda gerek sava srasnda gerekse sonrasnda Amerikan Kzlha ve ACASR muhtelif iskn blgelerinde ve geici kamplarda hastaneler kurmutur. Bunlar misyoner kurulular olup, savan bitiminden sonra saylar hzla artmtr. NER raporlarna gre 1921 itibariyle bu salk merkezlerinin 38i hastane ve 59u klinik statsndedir. Son aylk raporda, 31 Aralk 1921 tarihi itibariyle 84.401 hastaya bakld yer almtr723. Ayrca misyonerler, Ermenileri sevkten kurtarmak iin bazlarn hastane alanlar olarak kaydetmitir. rnein, Tacy Atkinson, Harput
719 720

Barton, Turkish Atrocities, s.79. BOA, DH.EUM 2.b., nr.68/82, Lef 2. 721 iek, Zorunlu G, s.238-239. 722 iek, Zorunlu G, s.244. 723 iek, Zorunlu G, s.270; iek, Gmenlerin Yaam, s.268-269.

212

Amerikan Hastanesinde 65 Ermeniyi ve ocuklarn hastanede alyor olarak gstermitir. Bunun yannda hastanede 16 Ermeni hemire bulunuyordu724. Atkinson, Margaret ve Petersen tbbi ilalar datmak iin muhacir kamplarn ziyaret ediyorlard. Kamplarda binlerce kii vard ve bunlarn ou kadn ve ocuktu. Atkinson kalabaln bararak ila istediini ama kendilerinin datacak yeterli ilalarnn olmadn belirtiyordu725. Fakat bu ifadelerde dikkatten kamamas gereken nokta, Osmanl hkmetinin misyonerlerin kamplar ziyaret edip, hastalar tedavi etme olanan vermesidir. 12 Haziran 1912 tarihli Bartonun raporuna gre; Dr. Ussher, Van; Dr. Case, Erzurum; Dr. Tham, Mardin; Dr. Atkinson, Harput; Dr. Hass, Adana; Dr. Shepard, Antep; Dr. Hamilton, Antep blgesinde hizmet veriyordu726. Amerikan Boardun 1916 ylnda Trkiyede yapt ila yardm tutar blgelere gre yleydi727:

Tacy Atkinson, The German, the Turk and the Devil Made a Triple Alliance Harpoot Diaries 1908-1917, Princeton Newjersey 2000, s.122. 725 Atkinson, Harpoot Diaries, s.40. 726 zgr Yldz, Misyonerlik ve Amerikan BOARD Tekilat (Trkiyede Siyasi ve Sosyal Hayata Etkileri), stanbul 2009, s.96. 727 Yldz, BOARD, s.96.

724

213

YARDIM YAPILAN YERLER Adana Antep Bahecik Bursa Eskiehir Halep zmir Konya Mardin Sivas Tarsus Toplam

YARDIM MKTARI (Dolar) 1.100 1.112.72 440.00 440.00 88.84 225.06 220.00 4.049.41 86.59 220.00 1.980.00 9.962.62

TABLO XIII: Boardn Trkiyede Yapt la Yardm Tutar (1916) En ok yardm Konyaya yaplmtr. Dier illere gre Mardine daha az ila yardm yaplmtr. Bu dalmda misyon byklnn ve nfusun etkisi bulunmaktadr. Yine ila yardmna devam edilmi olup yaplan yardmlar u ekildeydi728:

728

Yldz, BOARD, s.97.

214

YARDIM YAPILAN YERLER Adana Adapazar Ankara Antep Bilecik Eskiehir Hain Halep Harput Islahiye stanbul zmir zmit Kayseri Konya Mamuratl-aziz Mara Mardin Mersin Merzifon Osmaniye Sivas Sultaniye Tarsus Trabzon Urfa Toplam

YARDIM MKTARI (Dolar) 11.081.84 50.00 (Sterlin) 110.00 4.150.00 221.23 1.059.30 1.100.00 29.898.89 3.960.00 229.33 1.655.90 2.310.00 442.33 1.760.00 17.600.00 880.00 6.600.00 770.00 440.00 1.980.00 36.04 6.600.00 242.26 2.530.00 1.980.00 880.00 105.447.12

TABLO XIV: Boardn Trkiyede Yapt la Yardm Tutar Tablodan anlaldna gre en yksek yardm Halep almtr. En dk yardm Osmaniyeye yaplmtr. Mardin de bu yardmlardan payn almtr. Mardine den pay 770 dolard. nceki verilere gre Mardine yaplan ila yardm artmtr. Bunu da I. Dnya Savann devam etmesi ve Ermeni sevkiyatna balayabiliriz. Yalnz yardm almalarn etkileyen faktrlerin de bulunduunu belirtmemiz gerekir. Amerikan misyonerlerinin yardm almalarn etkileyen nemli sorunlardan birisi salk alannda karlalan glklerdir.

215

Salk personeli problemle uramtr. Birincisi; muhacirler arasnda hzla yaylan bulac hastalklardr. yle ki muhacirlerin elbiselerinin kirli olmas ve yeterli beslenememeleri sebepleriyle aralarnda bulac hastalklar hzla yaylmtr. Tifs, kolera, dizanteri, stma bunlardan bazlardr. kincisi, yetimhaneler dnda muhacir kamplarndaki sokaklarda toplanan ocuklarn salklarnn dzeltilmesidir. Bu ocuklar da yeterince beslenemiyor ve kirli bir ekilde dolayorlard. zellikle yeterli miktarda beslenememeleri hastalklarn tedavisini yavalatmtr. ncs ise, Amerikan personelinin bulac hastalklara yakalanmasdr729. 1915-1930 yllar arasnda Amerikan Yardm Komitesinde yaklak 1.000 kadn ve erkek yardm almalarna katlmtr730. Misyonerlerden bazlar muhacirlere yardm ederken bulac hastalklardan hayatn kaybetmitir731. Misyonerlerin yaptklar yardmlar srasnda karlatklar glklerden bir dieri de soyad karkldr. yle ki, yaplan nakd yardmlarn ayn kiiye bir daha verilmemesi iin kaydeden misyonerler, baz durumlarda sorunlar yayorlard. Harput Konsolosu Davis bu durumu yle aklyordu: Yardm yaplan insanlarn ou cahildi. Hatta isimlerini doru bir ekilde bile veremiyorlard. Bu durum blgede yaayan Ermenilerin babalarnn tuhaf adn geleneklerinden sonuna koyarak kaynaklanyordu. soyisim olarak Geleneklerinde olu ya da kz anlamna gelen ian ekini kullanyorlard. Buna ek olarak kimi kyl kadnlar kendi soyadlar yerine elerinin isimlerini kullanrken kimi kadnlar da elerinin ismini kullanmak yerine kendi kzlk soyadlarn
Barton, Relief, s.192-195. Barton, Relief, s.332. 731 Muhacirlere yardm ederken hayatn kaybeden misyonerlerden bazlar unlardr: Mrs. Clarence D. Ussher, Mrs. George C. Reynolds, Francis H. Leslie, Dr. Daniel M. B. Thom, Dr. Fred D. Shepard, Dr. Henry H. Atkinson, George P. Knapp ve Frances C. Gayedir. Tifs hastal nedeniyle Harputta iki Amerikan misyoneri ve evresinde be misyoner lmtr. Knapp, Bitlisten Diyarbakra giderken stmadan, Dr. Shepard ise Antepte hastanede alrken tifse yakalandktan on gn sonra hayatn kaybetmitir. Bu bilgiler iin bkz. P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.337,358; Davis, Armenian Genocide, s.107; Barton, Relief, s.334-335.
730 729

216

belirtiyorlard. Bu nedenle, Krikor Garabediann kz ve Kevork (Artin Bedrosiann olu)un kars olan Shusiani kendini 5 farkl isimle tantabiliyordu. rnein, Shusian Krikorian (Krikorun kz) olabilirken dier yandan evliliini gzard ederek kendi kzlk soyad olan Shusian Grabedian da olabiliyordu. Eer evlilik onun zerinde bir etki yarattysa Shusian Kevorkian (Kevorkun kars) ismini kullanyor ya da kocas Kevork Artinian (Artinin olu) olarak biliniyorsa kendini de Shusian Artinian olarak belirleyebiliyordu. Eer kocas Amerikan geleneklerine uymusa kendini Kevork Bedrosian ve karsn da Shusian Bedrosian olarak ifade edebiliyordu. Hatta Ermeni isimleri Amerikan isimlere evrilebiliyordu. George-Kevork, Peter-Bedros, Lily-Shusiana dnm rnek olarak verilebilir. Dolaysyla bu kiiler ocuklarn ya da elerini bulmalar iin Harputtaki Amerikan Konsolosluunu aradklarnda konsolosluka yaknlarn bulmak olduka zor oluyordu. Yaknlarn bulmak isteyenler, yaknlarnn yaad ky aklamazlarsa onlar bulmak imknsz hle geliyordu. Bu karklk sadece insan aramada deil yardmlarn datlmasnda da sknt karyordu. nk yardm datlrken kullanlan filerin kaytlarn tutmak zor oluyordu. Kiilere yardm datlrken ilk geldiklerinde bir ismini, ikinci geldiklerinde ikinci isimlerini kullanabiliyordu. Baz durumlarda isminin ne olduunu bilmeden yardmlar datlyordu. Bunun iin yardmlarn btn insanlara ulamasnda karklk kabiliyordu. Btn bunlar erevesinde Shusian adl bir kii Shusian Krikorian, Shusian Bedrosian, Shusian Garabedian, Shusian Kevorkian, Shusian Artinian ya da Lily Peters olabilirdi732.

732

Davis, Armenian Genocide, s.106-107.

217

2.1.2.

ALMAN

VE

SVREL

MSYONER

YARDIM

KURULULARININ YARDIMLARI Ermenilere yardm eden Amerikallardan baka bir dier misyoner grubu da Almanlar ve svirelilerdir. Yalnz bunlarn Ermenilere yaptklar yardmlardan bahsetmeden nce unu belirtmek lazm; Amerikada olduu gibi Avrupada da Osmanl Devletine kar Ermeni meselesiyle ilgili youn bir propaganda sreci yaanmtr. Osmanl hkmeti aynen Amerikadakine benzer bir ekilde Ermenileri yok etmekle sulanyor, Ermeniler acndrlyor ve Ermenilere yardm arlar yaplyordu. Dolaysyla Ermeni meselesi, Avrupa kamuoyunu da megul ediyordu. Bunlara karlk Osmanl hkmeti, aleyhinde kan yazlar tekzip ettirmek iin youn bir ura vermitir. svirede kan ve Fransann karlar dorultusunda yayn yapan Journal de Geneve, Tribune de Geneve, Gazette de Lousanne gibi gazeteler, Osmanl Devletinin aleyhinde zellikle Ermeni sevkiyat zerine yaynlar yapyordu. svirede milletvekili, retmen ve ruhban snflarna mensup din yetkililer tarafndan Ermeniler hakknda 15 Kasm 1915 akam bir konferans dzenlenmitir. Konferansta, ounluk itibariyle Osmanl Devletine sadk Ermenilerin haksz yere srld ve perian bir hlde bulunan bu Hristiyan millete her trl yardm svirelilerin yapmas gerektii belirtilmitir. Daha sonra konferansa katlanlar arasnda Ermenilere gnderilmek zere para toplanmtr733. Ermeni meselesine dair Romanya gazetelerinde de yazlar kmaktadr. Euca ve Andapendas gazeteleri bunlardan birkadr. Osmanl Sefreti, Romanya gazetelerinde Ermeni meselesiyle alakal yaymlanan olumsuz yazlarn dman bir devlet tarafndan telkin edildiini tespit etmi ama bu dman devletin hangisi olduunu bulamamtr. Ayn zamanda Sefret,

733

BOA, HR.SYS, nr.2882/3, Lef 3.

218

gazetelerde yaymlanan makalelerin tekzip ettirilmesi gerektiini de ifade etmitir734. Osmanl yetkilileri, Avrupann eitli yerlerinde Ermeni meselesi ile ilgili kan olumsuz yazlar belgelere dayal bilgilerle tekzip ettirmeye almtr. Ermeni Muharrirler Cemiyeti tarafndan yazlan ve Trklerin Ermenilere mezalimlerde bulunduuna ilikin beyanname, Journal de Genevenin 1 Haziran 1915teki saysnda ve dier svire gazetelerinde yaymlanmtr. Avrupann her tarafnda zellikle Romanya ve svirede Ermeniler iddetli bir ekilde Trklerin aleyhinde propaganda faaliyetleri yrtyordu. Bu yzden Ermeni ve basn faaliyetlerinin srekli olarak gzetim altnda tutulmas gerekiyor, gzetimin Osmanl Devletine fayda getirecei de dnlyordu. Bu ynde Dhiliye Nezareti, Bkre Sefretine ve Cenevre Bakonsolosluuna tebligat yaplmasn 28 Haziran 1915 tarihinde Hriciye Nezaretinden istemitir735. Bunun yan sra Avrupa basnnda aleyhte yaymladklar aslsz haberlerin tekzip edilip, gereklere

5 ubat 1916 tarihli tekzip yazs yledir: Osmanl Devletinde Ermenilere zulm, cefa ve katliam yapld kesinlikle doru deildir. yleyse dman devletlerin byle bir propaganda yapmasnn nedeni basittir. Amalar, Osmanl hkmetinin dnya kamuoyunda olumsuz bir grnme sahip olmasn ve tarafsz devletleri etkileyerek bu ekilde dnmelerini salamaktr. Kafkasya havalisinde Rus ordusunun igal ettii yerlerde oturan Ermeniler, Rus askeriyle i birlii iine girmitir. Rus askeriyle beraber karlatklar Mslman kylerini yama ettiler, yaktlar. oluk ocuk ve kadnlar da dhil olmak zere Mslman ahalinin tamamn istisnasz, gaddrne bir tutum iinde katlettiler. Bu suretle gnahsz lenlerin says yz binleri bulmutur. Dier taraftan Kafkasyada harp alannn dnda kalan Ermeniler de ayn husumet ve dmanlkla davranlarda bulundular. Bunlar da frsat bulduka isyan etmektedir. Osmanl ordusunun harektn gzlemekte ve zorlatrmaktadr. Dolaysyla Ermenilerin bu blgede bulunmas Osmanl ordusunun gvenlii iin gerekli grlmemitir. Bu nedenle Osmanl hkmeti, Ermenileri harp meydanndan uzak yerlere iskn iin nlemler almtr. Ayrca Ermeni isyanclarn yaptklar katliamlardan dolay hak ettikleri cezalar verilmitir. Btn bunlar erevesinden sevk kararn ne derece muhakkak ve meru olduu aikrdr. Meselenin mahiyeti budur. Bkz. BOA, HR.SYS, nr.2882/14, Lef 5. Ayrca bkz. Ekler ksm Ek IV. 735 BOA, HR.SYS, nr.2879/31, Lef 1; Avrupada Ermenilerle alakal Osmanl Devleti aleyhinde ve buna kar yazlan tekzip yazlar iin bkz. BOA, DH.EUM.2.b., nr.21/23, Lef 12; BOA, HR.SYS, nr.2880/14, Lef 1-2; nr.2828/19, Lef 1-2; nr.2879/16, Lef 1-6; nr.2879/40, Lef 1; nr.2879/40, Lef 1; nr.2879/40, Lef 1; nr.2427/16, Lef 3; nr.2881/31, Lef 7-8; nr.2876/2, Lef 11; nr.2874/3; nr.2882/11; nr.2267/81, Lef 3.
734

219

dayanan makalelerin yazlp, darya gnderilmesi iin Harp Matbuat Karargh kurulmutur736. Avrupadaki Ermenilere ynelik propaganda srecine ve buna kar Osmanl Devletinin tepkisini ifade ettikten sonra Ermenilere yardm eden Amerikallardan baka bir dier grubun da Alman ve svirelilerin olduu belirtilmiti. Trkiyede ilk tekilatlanmaya balayan Deutscher Hlfsbund fur christliches Liebeswerk im Orient, ksaca Hlfsbund yani Doudaki Hristiyanlara Alman Yardm Delegasyonu ve Deutsche Orient Mission, ksaca DOM yani Alman Dou Misyonu dur. lkinin bakan Papaz Ernst Lohmann, ikincisinin ise Papaz Johannes Lepsiusdur737. Almanyann Osmanl Devletindeki Bykelisi Wangenheimin tevikleriyle Lepsiusun (1858-1926) da gayretleriyle Alman misyonerleri Ermenilere yardm faaliyetlerinde bulunmutur738. Doudaki tm giriimlerini Ermeniler zerine younlatran ve onlarn Avrupadaki bir numaral savunucusu olan Dr. Lepsius,739 1887de Harz Friesdorfta papazlk yapm ve tm zamann Ermenilere ayrmak, yani Ermenilere yaplan sosyal yardm almalarn organize etmek iin kendi isteiyle grevinden ayrlmtr. 1896 baharnda Postdamda kurduu ve eitli yerlerde yetimhane, klinik ve eczaneler aarak, Ermenilere yardm ulatran Alman Dou Misyonunun Mdrln yapmtr. Ayn ekilde 16 Haziran 1914te Berlinde kurmu olduu ve ayn ama dorultusunda almalar yapan Alman-Ermeni Cemiyetinin de mdrln yrtmtr.

ATASE, BDH, Kls.310, Dos.1260, Fih.5. Atnur, Ermeni Kadnlar, s.97. 738 Shaw, Ottoman Empire, 2, s.1114; Lepsius, lkesini adeta batanbaa gezerek Ermenilerle igili kampanyalar dzenlemitir. Kiliselerde propaganda yaparak, 24 Nisan 1915 tarihinde tutuklanan Ermenilerin serbest braklmasn, g ilemlerinin durdurulmasn istemitir. Lepsiusun faaliyetleri sonucunda zellikle Alman ynetiminin de etkisiyle Osmanl Devleti, tutuklu baz Tanak liderleri serbest brakmtr. Bu bilgiler iin bkz. Shaw, Ottoman Empire, 2, s.1116. 739 Lepsiusa Ekim 1917 tarihinde Berlin niversitesi Teoloji Fakltesi tarafndan fahri doktora nvan verilmitir. Bunun iin bkz. Selami Kl, Ermeni Sorunu ve Almanya, TrkAlman Ariv Belgeleriyle, stanbul 2003, s.92.
737

736

220

Almanyann eitli ehirlerinde, yardm kurulular olarak anlan ve Doudaki Hristiyanlara zellikle Ermenilere Alman yardm ve desteini salamaya alan Alman misyonlar bulunmaktayd. Bu kurululardan birisi, Frankfurt/Mainzde, belirtildii zere Hlfsbunddu. Bu kurulu Aralk 1917 tarihinde Trkiyedeki almalar iin Alman Dileri Bakanlndan 40.000 mark almt ve bakanln Papaz Ernst Lohmann yapmaktayd. Bakanln Papaz Lepsiusun yapt Berlindeki Alman Dou Misyonundan baka, Deutsche Evangelischen Missions-Hilfe D. A. W. W. (Alman Protestan Yardm Delegasyonu); Berlinde Dr. Karl Axenfeld ynetiminde, Orient-und Islam-Missions des Deutschen Evangelischen Missions Ausschusses (Alman Protestan Misyonlar Dou Delegasyonu) ve bunlar ierisinde ilk sray alan Berlinde Dr. Johannes Lepsius, Dr. Paul Rohrbach, Papaz Stier, Prof. Dr. Martin Rede, Dr. James Greenfeld ynetiminde almalarn srdren Deutsch-Armenische Gesellschaft (Alman-Ermeni Cemiyeti) gibi kurulular vard740. Kurulu amac Mslmanlar arasnda ncili yaymak olarak

belirtilmesine ramen Alman Dou Misyonunun asl faaliyetleri, Osmanl Devletindeki zellikle Protestan Ermenilere maddi ve manevi destek salamakt. Bir ad da Ermenilere Yardm rgt olan Alman Dou Misyonunun Mezopotamyadaki hastane ve atlyeleri hem Protestan Ermenileri Almanyaya kazandryor hem de hayr hizmetleriyle blgenin Mslman halk arasnda Almanyann itibarn ykseltiyordu. Doudaki Hristiyanlara Almanya Yardm Delegasyonu Bakan Ernst Lohmann, dindar evrelerinde desteiyle Frankfurtta ikinci bir komiteyi Deutscher Hlfsbund for Armenien (Almanya-Ermeni Yardm Dernei)ni kurdu. Bu arada Lepsius, Berline gelerek Frankfurtla balantl olarak alan Almanya- Ermeni Yardm Derneinin Berlindeki komite sekreterliini stlendi. Daha yeni kurulmasna ramen yani kuruluunun 1897 ylnn ilk alt aylk dneminde, dernee 630.000 markn zerinde yardm yaplmt.
740

Kl, Ermeni Sorunu, s.49 dipnot 3.

221

1898 yl balarnda Berlin Komitesinin almalar rana kadar uzanyordu. Bu almalarn merkezi Urfayd. Bunun yannda Ermenilere ynelik sosyal yardm ubesinin en nemli yeri olan Urfa ve Diyarbakrda kurulmu salk merkezleri de vard. Lepsius, dier taraftan blgeye retmenler gndererek, Ermeni genlerinin eitim ve retimlerini de salad741. Lepsiusun Ermenilere ilgisi o kadar fazlayd ki onlar hakknda yazm olduu kitaplar vardr. Bu kitaplar unlardr: 1. Dr. Johannes Lepsius, Armenien und Europa (Ermenistan ve Avrupa), Berlin 1897. 2. Dr. Johannes Lepsius, Bericht ber die Lagedes Armenischen Volkes inder Trke-i (Ermeni Halknn Trkiyedeki Durumu Hakknda Rapor), Der Tempelverlang, Postdam 1916. 3. Dr. Johannes Lepsius, Deutschland und Armenien 1914-1918 (Almanya ve Ermenistan 1914-1918), Der Tempelverlang, Postdam 1919742.

Kl, Ermeni Sorunu, s.50-52; Osmanl Devletinde en byk ikinci Protestan misyoner a olan Alman Dou Misyonu ve Hlfsbundun yardm faaliyetleri 1894-96 yllarnda Ermenilerin Anadoluda karttklar isyanlardan sonra balamt. Hlfsbund en geni Alman faaliyetlerini Van, Mu, Harput, Mara ve Adanann ilesi Haruniyede yapmtr. Bkz. Kaiser, At the Crossroads, s.30-31. 742 Kl, Ermeni Sorunu, s.93-94; Lepsiusun zellikle son eseri, Alman menfaatlerini korumak amacyla sunduu bir hizmettir. Sava kaybeden Almanya galip glerin Trkiyede Ermenilere Kar Alman Zulm propagandasn, kar atakla Trklere evirmek amacyla kurnaz bir metoda bavurmutur. Papaz Lepsiusun setii diplomatik belgelerde beklenen, Ermeni katliamlarnn vuku bulduunu, fakat bunun sadece Trkler tarafndan ilendiini, Alman subaylarnn ise aresiz Ermenileri kurtarmak iin ellerinden geleni yaptklarn ispatlamaktr. Yani Lepsius, Almanyann Trkiyedeki temsilciliklerinin bizzat Ermeni olaylarna kartklar eklinde tilaf Devletlerinin propagandasnn gerei ifade etmediini belirterek, tam tersine Trkiyedeki Alman yetkililerinin sevkten dolay madur olan Ermenilere yardm ettiklerini savunmaktadr ve kitabnda buna rnekler vermektedir. Lepsius, eserini olutururken gerekesini iki sebebe dayandrmaktadr; birincisi, imdiye kadar Ermeni meselesiyle alakal olarak grmemi olduu Alman Bykelisi ve konsolosluk raporlarn deerlendirmek, ikincisi; Alman diplomasisinin, Trkiyedeki Ermeni olaylaryla ilgili tavr hakknda bir kanaate varmakt. Fakat Lepsius, elde ettii belgelerin bazlarn eksik olarak ve kendi dncesini destekleyecek dorultuda yorumlar yapmtr. Bkz. Kl, Ermeni Sorunu, s.104; Mustafa olak, Kaynak Kritii ve Tehcir Olaynda Belge Tahrifat -Johannes Lepsius rnei-, Belleten, LXVI/247, Ankara 2003, s.973. Ayrca Lepsiusun yapt belge tahrifatyla ilgili rnekler iin bkz. olak, Johannes Lepsius , s.967-985.

741

222

Lepsius, Ermeni Halknn lm Yolu balkl bir raporunu da 1916 ilkbaharnda bitirdikten sonra Alman parlamentosundaki tm milletvekillerine bir nshasn gndermitir743. Ermenilere yaplan yardmda aktif rol oynayan Lepsiusun Ermeniler ve sevkleri hakkndaki dncesi ise yleydi: Ermeniler, Hristiyanl kabul etmi en eski millettir. Trklerin hkmranl altnda yaamaktadrlar. Fakat nesilleri yok olma tehlikesiyle kar karyadr. Srgnde Ermeniler, soyuldu, evlerinden kovuldu. Ama slam seenler hari. Srgn srasnda llere gnderildiler ve ldrldler. Srgne Ermenilerin 6/7si katld ve ancak 1/7si srgnden muaf tutuldu744. Lepsius, sevkle ilgili olarak hastalklar engelleyebilmek, Ermenileri yaatmak iin geni, kapsaml bir yardm programnn dzenlenmesini ve bunun hkmete desteklenmesini istiyordu. zellikle kadn ve ocuklarn a, perian bir hlde olduklarndan bahsediyor, onlar doyurabilmek iin ekmek verilmesini istiyor ve yardmlarn geici deil, kalc olmas gerektii ynnde Alman hkmetine bilgiler veriyordu745. 1916 ylnda Lepsius, misyoner dostlarna, Ermeniler arasnda sefaletin nlenmesi iin Alman Hristiyanlna byk grev dtn belirtiyordu746. Yine Lepsius 1917 ylnda Ermeni ksz ve yetimleri iin yardm arsnda bulunuyordu747.

Keser, Iskalanm Bar, s.501. Ulrich Trumpener, Germany and the Ottoman Empire 1914-1918, Princeton Newjersey 1968, s.240. 745 Trumpener, Ottoman Empire, s.241. 746 Artem Ohandjanian, Avusturya-Macaristan ve Ermeni Meselesi (1914-1915), No.1178; HAPA X 157, VII A, Viyana 2004. 747 Artem Ohandjanian, Avusturya-Macaristan ve Ermeni Meselesi (1914-1915), No.1266; Mehiteryanlar Arivi, VII B, Viyana 2004.
744

743

223

Almanyada, Ermenilere yardm etmek iin en alt tabakadan en st tabakaya kadar herkes alyordu. rnein Alman profesrlerinden biri Ermeni meselesiyle ilgi propaganda yaptktan sonra yksek miktarda para toplamtr. Toplad paray Ermenilere datmak iin stanbula gelen bu profesr, hkmetle parann datm konusunda anlaamamt. Hkmet, toplanan yardmn kendisi tarafndan peyderpey ihtiya sahibi Ermenilere datlacann szn vermesine ramen, bu teklif profesrn houna gitmemi ve bu konuda hkmete gven duymadn belirtmitir. Bu yzden paray datmak iin Anadoluya gitmek istediyse de Osmanl hkmeti, byle bir zamanda Hristiyan leminin slmiyete kar bir mdahalesi olaca eklinde anlalacandan profesre izin vermemitir. Bunun zerine profesr beraberinde getirdii paralar datmakszn geri dnmtr. Bu durum Ermenilerin elinde Almanyada mhim adamlar bulunduu ve byle kiilerle Osmanl Devletine pek ok ktlk yaplabileceinin kant olarak, svirede grev yapan bir memur tarafndan alglanm ve Kasm 1915 tarihinde Hriciye Nezaretine bildirilmitir. Memurun olay anlatma amac ise, sviredeki Ermenilere dikkat edilmesi ve Almanyadaki Ermeni propagandalarnn bir ekilde nne geilmesidir748. Almanyadaki nl Protestan evreleri749 Ermeni meselesi hakknda hkmete bir takm talepler
BOA, HR.SYS, nr.2881/42, Lef 2. Protestan evreler unlardan oluuyordu: Dr. Karl Avenfeld, Berlin Misyon Dernei Bakan; Prof. D. Baumgarter; Prof. Dr. Johannes Burchard, Pasen Kraliyet Akademisinde Hukuku; D. A. Cardes, Ynetici; D. Adolf Deissman, Berlin niversitesinde Teoloji Ordinarys Profesr ve Alman Dou Misyonunda Ynetim Kurulu yesi; D. Dibelius, Yksek Vaizci ve Luther Evangelist Eyalet Kiliseler Birlii 2. Bakan; D. Erich Foerster, Papaz; Th. Haorbeck Papaz ve Alman Protestanlnn Korunmas Dernei Bakan; D. G. Hacius, A. Haccius, Gizli Hukuk Meclis yesi; Haendler; Prof. D. V. Harnack; Prof. D. G. Haussleiter; Held, Sudan ncs Misyon Mfettii; P. O. Hennig, Brdergemeinde Misyon Mdr; Prof. Dr. W. Herrmann; D. Hesekiel, Genel Ynetici; Dr. Hornemann, Mahkeme yesi; D. Kaftan, Genel Yneticisi; Papaz D. Dr. Kind, Genel Evangelist Protestan Misyon Dernei Bakan; D. W. L. Klbing in Herrhut, Kuds Evangelist Cemaatinin Snmac Blm Bakan; Dr. Johannes Lepsius; Prof. Dr. Loofs; Prof. Philipps; Pfisterer, ehir Papaz; Prof. D. Julius Richter; Papaz Rbbelen, randaki Luther Misyon Dernei Bakan; Roedenbeck, Alman Dou Misyonu Bakan; Dr. Paul Rohrbach; Papaz Johs. Spiecker, Ren Misyon Topluluu Mdr; Lisans Mezunu Schlunk, Misyon Mfettii; Schlicht, Kuds Alman Evangelist Cemaatinin Eski Papaz; A. W. Schreiber, Misyon Mdr; D. Dr. Hansvin Schubert, Gizli Kilise Meclisi yesi ve Teoloji Ordinariys Profesr ve Heilderbeng Fakltesi Dekan; Prof. D. Dr. R. Secberg; D. F. A., Mdr; Papaz Eweld Stier, Alman Ermeni Topluluu ve Acil Yardm Dernei Papaz; F. Schuchardt, Alman Dou
749 748

224

sunmu ve hkmet de bu talepleri stanbuldaki Bykelilie 10 Kasm 1915 tarihinde bildirmitir. Talepler ise unlardan oluuyordu: 1. ehir ve blgelerden sevk edilen Ermeni gnn durdurulmas, 2. Sevk edilen Ermeni kadn ve ocuklarn Mezopotamyada hayatta kalabilmesi iin gerekli tedbirlerin alnmas ve geri kalan Ermenilere yaplacak tedhi hareketlerinin engellenmesi, 3. Dier lkelerdeki Hristiyanlarn Alman veyahut dier tarafsz, gvenilir kimselerin Ermenilere yardm yaplmasnn salanmas750. Alman Dou Misyonu, Trkiyede sevk edilen Ermenilerin bulunduu Suriye ve Mezopotamya blgesine bir yardm konvoyu hazrlamay dnyordu. Bu konvoyda doktor, hemire ve blgeyi tanyan insanlar yer alacakt. Konvoyun hedefi, yzbinleri bulan kadn ve ocuklara gda maddesi, doktor ve tbbi ila yardm salamakt. Misyon bu yardmlar gnderecekti. Ama Osmanl hkmetinin datma izin vermemesi byk bir sorundu. Hatta bunun iin misyon, Almanya anslyesine bask uygulayp, Osmanl hkmetinin yardmlarn datmna izin vermesi iin arac olmasn istemitir751. Dolaysyla Amerikallarla yaanan yardm datma sknts Almanlarla da yaanmtr. Baz zamanlarda Osmanl hkmetinin, durumlar uygun olmadndan yardmlara izin vermedii de olmutur. Mesel 28 Temmuz 1917 tarihinde Almanyann Marborg ehrinde Alman-Ermeni Cemiyeti Ktibi Rahip atir(?) ile Doktor Vischer Almanya ve tarafsz lkelerde topladklar yardmlar datmak amacyla Halep ve Musula gitmek iin devletten izin

Hristiyanlar Yardm Birlii; Martin Urban, Gneydou Avrupa Misyon Bakan; Prof. Dr. Weckesser; Gizli Kilise Meclis yesi Kirchenrat H. H. Went, Jenada Teoloji Profesr; Papaz A. Winkler, Alman Dou Misyonu Mtevelli Heyeti yesi; Papaz Adolf Zeller, Halep Vilayetinde; Gerhandovan Zezschwitz, Papaz; Prof. D. Dr. Stuttgartta ehir Papaz; Johannes Lohmann, Miechowitzdeki Bar Diakoz Evinde Papaz; Lisans Mezunu R. Mumm, Alman Parlamento yesidir. 750 Lepsius, Deutschland und Armenien, s.183-190. 751 Lepsius, Deutschland und Armenien, s.245-246.

225

istemilerdir. Fakat Drdnc ve Altnc Ordunun blgesinde bu sralarda askeri bir harekt meydana geldiinden yardm datmak isteyen kiilere, seyahat yapmalar iin Bakumandanlka izin verilmemitir752. Osmanl Devleti, mttefiki de olsa ilk bata yardmlar kabul etmemitir. nk lkenin i sorunuydu ve karlmasn istemiyordu. Fakat daha sonra masraflarn bykl karsnda Amerikan misyonerlerin olduu gibi Alman ve svireli misyonerlerin de yardmlar datmasna izin vermitir753. Alman konsoloslar, sevkleri yakndan takip ediyor ve blgesindeki sevk hareketiyle ilgili bilgiler veriyordu. Erzurum Alman Konsolosu Scheubner 15 Temmuz 1915 tarihine kadar Erzurumdaki btn Ermenilerin sevk edildiini, hastalar, ayakta gidemeyecek kadar kt olanlar, eczac, doktor ve el sanatlaryla uraanlarn sevk edilmedikleri ve bunlara, yerel yneticiler tarafndan kalmalar ynnde zel ikamet tezkeresi verildiini ama daha sonra ellerinde tezkeresi olanlarn da g ettirildiini belirtiyordu. Trabzon, Sivas blgesindeki Ermenilere hazrlanmalar iin ok az zaman tanndn, sevk iin gerekli nakliye vastalarnn verilmediini ve kendisinin Ermenilerin lehinde bir davranta bulunma hakknn olmadn da ifade etmitir. Konsolos, yerel yneticilere telkinlerde bulunarak, hkmet nezdinde Ermenilerin can ve mal gvenliinin salanmasn ve askeri nedenlerle tertip edilen gn, insani yaplmasn istemiti. Bu amala valiye ve yksek ordu kumandanna mracaat ederek, Erzurum Ermenilerinin sevki iin valinin inisiyatifi ve kendisinin de abalaryla u kolaylklar salanmt: 1. G ettirilenlere hazrlk sresi olarak 14 gn verildi. 2. Muhacirlerin yanlarnda eya getirme veya eyalarn satma hakk verildi. 3. Mallarn ve deerli eyalarn tccarlara ve erafn nde gelen ailelerine, Ermeni kiliselerine emanet braklmasna izin verildi.
752 753

BOA, HR.SYS, nr.2884/59. Trumpener, Ottoman Empire, s.247.

226

4. Hkmet parasz aileye kan tahsis etti. 5. i bataryalarnda alan askerlere ailelerine elik etme hakk tannd754. Her ne kadar yukarda belirtilenler konsolos tarafndan bir ayrcalk olarak belirtilmise de aslnda Osmanl Devletinin her tarafta uygulad sevk politikasnn sonucuydu. Mesel, Harbiye Nezaretinden zmit mutasarrflna gnderilen 9 Austos 1915 tarihli yaz; zmit, Adapazar, Bahecik blgelerinde sevk edilecek Ermenilere iki hafta izin verilmesi ve ilerini bitirecek frsatn tannmasyla ilgiliydi. Harbiye Nezareti, ayn tarihte zmit Ermeni Murahassasna gnderdii yazda da, zmit ve civarndan sevk edilecek Ermenilere iki hafta izin verilmesini istiyor, gidecekleri yerlerde istedikleri mahallerde yerleebileceklerini belirtiyor, bu nedenle zmit mutasarrfln bilgilendirdiini ve buna gre hazrlk yapmalar gerektiini bildiriyordu755. Erzurum Alman Konsolosu Scheubner, Erzuruma neredeyse 10 km uzaklkta olan bir Ermeni kampn ziyaret etmi. Kampta, yerel grevlilerce engellenmeden muhacirlere yardm datmtr. Scheubner ve buralarda grev yapan Amerikan misyonerleri Peete bir mesaj gndererek, ihtiyalarn karlanmas iin acilen para gnderilmesini istemilerdir. Boardn stanbuldaki muhasebecisi Peet de imdilik 250 lira telgrafla yollamtr756. 1915 Ekim banda Alman Bykelisi Metternich paralar Halep Alman Konsolosu Rsslere hzla gnderiyordu. 5 Kasmda skenderun Alman Konsolosu Hoffman deiik acil hller iin resm btesinden muhacirlere yardm amacyla deme yapmt. Daha sonra Dileri Bakanl tarafndan, bykelilik vastasyla harcamalar onanmt. 1916da Hlfsbunda banka yoluyla 15.000 mark havale edilmiti757.

754 755

Lepsius, Deutschland und Armenien, s.116-121. ATASE, BDH, Kls.361, Dos.1030-1445, Fih.006-01; Kls.361, Dos.1030-1445, Fih.006-02. 756 Leverkuehn, Germany Officer, s.XIvii. 757 Lewy, Disputed Genocide, s.196.

227

Alman yardm kurulularnn maddi kaynann bir ksmnnn Amerikadan geldiini de belirtmeliyiz. zellikle Board ile Hlfsbund ve DOM arasnda sk bir iliki vard. Mesel, DOMa yani Alman Dou Misyonuna bal olan Rahibe Rohnerin Halepteki ve Paula Schaferin Adanadaki misyonlar, Rahip Edmannn Harputtaki ve Dobbelerin Haruniyedeki yetimhanesi ve Knzlerin Urfadaki misyonu ve Samsunda Alman kontrolnde kurulan yaklak 1.000 kiilik aevi, byk lde Amerikadan gelen paralarla alyordu758. Nisan 1917de Trk-Amerikan ilikileri kesildiinde birok Amerikal misyoner, Anadoluyu terk etmi, bununla birlikte 49 misyoner Anadoluda kalarak yardm faaliyetlerini srdrmtr. Amerikan misyonerleri bu dnemde Suriyede yardm faaliyetlerini Alman misyonerlere devretmi ve ba fonunun resm sorumluluunu Ernst Schoemanna vermilerdir. Bundan sonra Alman misyonerler, Ermenilere yardm etmek amacyla Amerikan Yardm Komitesinden destek istemilerdir. Barton bu istekleri olumlu karlayarak yardma muhta insanlara zellikle de Hristiyanlara yardm ettikleri srece bu tarz kurulularn, finansal ynden desteklenmesini istemitir. Yardm fonlar, ABD-Trk ilikileri kesildiinden ABDden Londraya oradan da Cenevreye, svee veya dier tarafsz lkelere ve sonra stanbula veya Gney Rusyaya havale ediliyordu759. Para ilerini yrten Amerikan misyoneri Peet, Alman Bykelilii ile iyi olan ilikileri sayesinde Halepteki Alman Konsolosluuna Ermenilere yardm maksadyla para gnderiyordu760. Ermenilere yardm eden dier bir misyoner topluluk ise svirelilerdir. svirede Ermenilere yardmda bulunulmas iin nemli kiilerin ve
P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.562; Kaiser, At the Crossroads, s.37; Fatih Gencer, Ermeni Soykrm Tarihinin Oluum Srecinde Amerikan Yakn Dou Yardm Komitesi (Amerika ark- Krib Muavenet Heyeti), stanbul 2006, s.73 dipnot 17. 759 P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.562; Gencer, Yardm Komitesi, s.86. 760 Aya, Soykrm Tacirleri, s.214.
758

228

kurumlarn temsilcisi olarak Baselde svire Ermenilere Yardm Kuruluu 1915 kurulmutur. Bakan Dr. Vischerdir. Yardm tekilat, yaplacak yardmlar iin 12 ubat 1916 tarihinde Alman hkmetinin desteini isteyerek, Alman hkmetine u sorular sormulardr: Alman hkmeti bize yardm edebilir mi? rnein bu blgede bulunan gvenilir insanlar araclyla para, gda yardm yaplabilir mi? ve bu konuda Alman hkmeti bize destek verir mi?761. 26 ubat 1916 tarihli cevapta, Almanya hkmeti, svire Yardm Kuruluu 1915in genel insani hislerinden dolay Ermenilere yardm etmesini anlayabiliyor; ama Ermenilerin lehine ve Trkiyenin aleyhine her trl siyasi propaganda kesinlikle yaplmamaldr. Hangi fonda ve nasl yardm yaplaca ynnde stanbuldaki Bykeli ve blgelerdeki konsolosluklardan bilgi almay dnyoruz. imdiye kadarki tecrbelerimize dayanarak svireden temsilci gnderilmesini tavsiye etmiyoruz. Bunun yerine ikinci yol olan blgede gvenilir insanlar vastasyla ihtiya sahibi Ermenilere para, elbise ve gda yardm yaplabileceini neriyoruz762.denilmitir. Alman Bykelisinden ve konsolosluklarndan bilgi alnabileceinin belirtilmesi zerine svire Ermenilere
763

Yardm

Kuruluu

1915in

cevaplamasn istedii sorular unlard

1. Etki alannzda sevk edilen Ermenilerin says nedir? 2. Onlarn durumlar ve ihtiyalar hakknda bilgi veriniz. 3. Sevk edilenlere yardm ulatrabilir misiniz? 4. Nasl ve kimlerin araclyla yardm ulatrabilirsiniz? 5. Yardm datmak iin elemana ihtiyacnz var m? Konsolosluklar, bu sorulara u ekilde cevap veriyor:

761 762

Lepsius, Deutschland und Armenien, s.237-238. Lepsius, Deutschland und Armenien, s.240. 763 Lepsius, Deutschland und Armenien, s.259-260.

229

Halep Konsolosu (12 Nisan 1916) 1. Mara Osmaniye ve Islahiye blgesinde 70.000 Ermeniye Hemire Paula Schafer764 sorunsuz bir ekilde yardm almalarn srdrmektedir. Gney ve Gneydou taraflarnda yani Hama, am, Dou rdn ve Frat boylarnda 250.000 Ermeni yardm beklemektedir. 2. Ev eyas, yatak, elbise ve yiyecee ihtiya vardr. 3. Halepe yardmlardan baka Kilis, Hama, Reslayn, am ve Zor blgelerindeki ocuklara byk miktarda yardmlar gnderildi. Bu yardmlar daha ok gvenilir yerli Hristiyanlar araclyla yerlerine ulatrld. 4. Halep iin aylk 4.000 liraya, gnlk olarak ise 100.000 franka ihriya vardr. 5. Yardm iin eleman ihtiyacn halktan karlayabiliriz765. Adana Konsolosu (15 Nisan 1916) 1. Ermeni tehcirinde 1.000 kii u anda Badat Demiryolu Hattnda usta ve ii olarak almaktadr. Bunlardan bazlar inaat ve tamaclk irketi iletiyor. 2. Badat Demiryolu Hatt inaatnda alan insanlar iyi miktarda para aldklarndan yardma ihtiyalar yoktur. 3. 3 ve 5 arasndaki sorulara cevap vermek gereksizdir. am Konsolosu (17 Nisan 1916) 1. am vilayetinde ortalama her biri 5 kiiden oluan 2.000 aile bulunmaktadr.

Paula Schafer, Mr. Peete gndermi olduu mektupta, yardm almalaryla ilgili unlar belirtiyordu: Genelde gnde 10 il 20 liralk ekmek databiliyoruz. Bunun dnda birok hasta insana uzun yolculukta yardmc olmak zere un, giysiler ve nirra? dattk. Bazen belirli blgelerdeki insanlara verecek yeterli ekmeimiz olmuyordu; byle durumlarda yol zerindeki bir sonraki frndan ekmek alabilmeleri iin onlara para veriyorduk. Bkz. ByrceToynbee, Muameler, II, s.230. 765 Lepsius, Deutschland und Armenien, s.260-261.

764

230

2. Bu ailelerin sadece %10u kendi parasyla ayakta kalabiliyor. Dierlerinin geimini salamalar iin birok eye ihtiyalar vardr. Ayrca ounun almasna hkmete izin verilmiyor. 3. Gelen yardmlar imdiye kadar Ermeni vaiz V. B. Tahmizian tarafndan ihtiya sahibi Ermenilere datlmtr. Bu kiiye amda 4 gvenilir insan yardm etmektedir. 4. Geinmek iin 1 frank hesap edilirse gnlk 9.000 franka ihtiya vardr. 5. V. B. Tahmiziann ifadelerine gre, baka yardmcya ihtiya yoktur. Yardm faaliyetleri genellikle gizli yrtlyor. nk Trk hkmeti yardm almalarn yasaklyor766. Musul Konsolosu (4 Mays 1916) 1. Musul vilayetine g ettirilen Ermenilerin says deiiyor. nk buraya hem ok g geliyor hem de lm oranlar yksektir. u an Musul vilayetinde 4.000-5.000 aras Ermeni vardr. Bunlar Erzurum, Bitlis, Reslayn, Zordan gelen kadn ve ocuklardan oluuyor. 2. G ettirilenlerden az bir ksm -kadnlar, ocuklar ve 200 erkekMusuldaki piaster yani Hristiyan 20 ve Mslman vermektedir. olabilirler ailelerin Bununla ancak yanlarna kendini paralarn gnderildiler. Resmi olarak hkmet muhacirlere kii bana 1 kuru geindirebilecekleri durumda

denmesi ok dzensiz ve ska denmedii oluyordu. Genellikle bu insanlarn her trl giyim eyas, doktor muayenesi, gda ve ila malzemesine ihtiyac vardr. 3. Konsoloslarn araclyla yardmlar yaplabilir. Fakat bunun iin Muhacirn Komisyonunun ya da hkmetin izni gerekmektedir. 4. Kii bana 1 liradan hesap edildiinde muhacirlere gnlk 4 il 5.000 lira gereklidir.
766

Lepsius, Deutschland und Armenien, s.262.

231

5. Yardmlar iin Arapa, Trke bilen bir kii lazmdr767. Halep Konsolosu (20 Mart 1917) 1. Blgede 45.000 Ermeni vardr. 2. 10.000 kadn Halepte diki-nak iiyle megul olmaktadr. Dier 35.000 kii ise ok zor durumdadr. Alk tehlikesi ba gstermitir. 3. ounlukla para yardm mmkndr. Antep ve Halepte Alman Yardm Dernei ve Urfada Alman Dou Misyonu yardm ediyor. 4. Gnlk 17.500 marka gerek vardr. 5. Halepte Hemire Rohner mmkn olduunca yardmlar yeniden organize etmitir768. Beyrut Konsolosu (24 Mart 1917) 1. slama gemi Beyrutta 40 aile, Sayda ve Surda 200 aile bulunmaktadr. Trk hkmeti bunlara ekmek veriyor. slam semeyen Beyrutta 17 aile, Lbnanda da 50 aile vardr. Bu ailelerin 1/3 zor bir durumdadr. 2. Olduka kt bir durumda olan 25 aile bulunmaktadr. Bu da 100 kii etmektedir. 3. Blgedeki iyi durumda olan Ermeniler tarafndan yardm ii organize edilmektedir. 4. Kii bana 5 liradan 100 kiiye 500 liraya ihtiya vardr. 5. Hayr769. am Konsolosu (23 Mart 1917) 1. 60.000 Ermeni, Halep ile Hicaz arasnda yer almaktadr.

767 768

Lepsius, Deutschland und Armenien, s.262-263. Lepsius, Deutschland und Armenien, s.331-332. 769 Lepsius, Deutschland und Armenien, s.333.

232

2. Buradaki Ermeniler hllerinden ikyeti durumdalar. Ancak bazlarna ehirlerde alma izni verildii iin durumlar dzeldi. zellikle el sanatlarnda alanlarn durumunda belli bir iyileme oldu. 3. Yardm almalarn imdiye kadar Ermeni vaizi V. B. Tahmizian yrtyordu. imdi Alman misyoneri Honauer ve baz zamanlarda Alman Konsolosluu dorudan Ermenilere para yardmnda bulunmaktadr. 4. Ermeniler iin 1 mark = 5 kuru olduu dnlrse en azndan geimlerini salamalar iin am vilayetinde ihtiya sahibi 15.000 Ermeni olduundan gnlk 15.000 marka gerek vardr. 5. Bu yardmlar datmak iin Avrupallar uygundur770. Musul Konsolosu (19 Temmuz 1917) 1. Musul vilayetinin kylerinde 7 il 8.000 arasnda Ermeni bulunmaktadr. Bunlarn ounluunu ocuklar ve kadnlar oluturmaktadr. 2. Ermenilerin birou tarm alannda almaya baladlar. Yani i buldular. Fakat kylerdeki insanlarn tepkisi nedeniyle ehirlere dnmek zorunda kaldlar. 3. Yardmlar Trk makamlarnca yaplrsa yardmlarn birou yerlerine ulamayabilir. 4. Aylk 5.000 liraya ihtiya vardr. 5. Konsolosluun kendisi direk yardm datamayacandan yardmlar datacak kiilere gerek vardr771. Urfada grevli Papaz Knzlerin yardm ettii yetimlerin says 1 Mays 1917 tarihi itibariyle 2.200d. Ayn zamanda Papaz Knzlerin, Ermeniler iin idare ettii acil yardm paralarnn listesi de u ekildeydi772:
770 771

Lepsius, Deutschland und Armenien, s.334-336. Lepsius, Deutschland und Armenien, s.337-339. 772 Lepsius, Deutschland und Armenien, s.343.

233

GELRLER
Gnderilen Yer Basel Postdam Hlfbusnd Amerikan Konsolosluu Toplam Miktar (Kuru) 255.344,35 207.491 9.975 140.000 612.810,35

GDERLER
Yetim ve Dul Kadnlarn Bakm ile Giyecek Yardmna 3.783,05 7.954 11.203 18.513 29.542,05 26.868 41.662,30 66.684,20 57.813,10 106.551,15 370.573,85 43.774,25 17.500 431.848,10 alan Ermenilerin Maalarna

Aylar

Bulma, pek ve Mendil lerine

Toplam (Kuru)

Haziran Temmuz Austos Eyll Ekim Kasm Aralk Ocak (1917) ubat Mart Toplam

TABLO XV: Alman Papaz Knzlerin Acil Yardm Para Listesi (1Haziran 1916-31 Mart 1917) Tabloda grld zere Papaz Knzlerin Urfada idare ettii toplam 612.810,35 kuru paras var iken bunun 431.849,10 kuruunu 31 Mart 1917 tarihinin sonuna kadar eitli alanlarda harcamtr. Knzlerin Nisan 1917

234

itibariyle 180.963,15 kuru paras kalmtr. Ayrca gider kalemlerine baktmzda yetim ve dul kadnlarn bakm, giyecek ihtiyalarnn karlanmas, i bulma ve yanlarnda altrdklar Ermenilerin maalarn demek iin harcamalarn yapldn grmekteyiz. Urfa hem sevk gzergh hem de iskn yeri olduundan muhacir Ermeniler, burada youn olarak bulunmulardr. Bu bakmdan misyonerlerin faaliyetlerini srdrdkleri en nemli yerlerden birisi olmutur. Halep, Beyrut, am ve Musuldaki Alman konsoloslarnn 1917 bahar sresince izlenimleri ise yleydi: Halep Alman Konsolosu Rsslerin blgesinde 45.000 Ermeni muhacir vard ve bunun 35.000in at. Beyrut blgesinde daha ok slama geiler sz konusuydu. amda yaklak 30.000 Ermeni yayordu ve ok kt bir hldeydiler. Musuldaki Konsolosa gre Ermeni muhacir says 8.000di ve ou kadn ve ocuktu. Bu zamanda Alman, svireli ve Amerikan yardmlar baarl bir ekilde Ermeni muhacirlere datlmtr773. Ayrca Ermenilere yardm etmek zere svirede kurulan yardm cemiyeti, Ermenilere uygulanan sevkiyatn sona erdirilmesini ve Trklerin ttifak Devletleri olan Almanya, Avusturya-Macaristan ve Bulgaristann insaniyet namna Ermenilerin iinde bulunduu sefaletten kurtarlmas iin Trkleri bu hususta uyarmalarn istemitir774.

Trumpener, Ottoman Empire, s.246-247. BOA, DUT, nr.16/92-1. zellikle Almanya, konsolosluklar vastasyla Ermeni sevkiyatn yakndan izlemi ve Ermeni sevki konusunda iki ynl politika takip etmitir. Bir taraftan mttefiki Osmanl ynetimini alm olduu karar desteklerken dier taraftan Almanyann destek verdii ynndeki tilaf Devletlerinin propagandalarna kar kendini savunmaya almtr. Zaten Osmanl ynetimi de Ermeni sevk kararnn kendi istei dorultusunda alndn belirtmitir. Bkz. BOA, DH.FR, nr.59/19; Lepsius, Deutschland und Armenien, s.94-196,126-127; Mustafa Gencer, Die Armenische Frage im Kontext der deutschosmanischen Beziehungen (1878-1915), Sonderdruck aus OSMANISMUS, NATIOALISMUS UND DER KAUKASUS, Muslme und Christen, Trken und Armenien im 19. und 20. Jahrhundert, hg. von Fikret Adanr und Bernd Bonwetsch, Reichert Verlag Wesbaden 2005, s.197.
774

773

235

2.1.3. NGLTEREDEN GELEN YARDIMLAR Osmanl Devletindeki Ermenilerin sevk edilmesiyle birlikte onlara yardm eden milletlerden biri de ngilizlerdi. Aslnda ngilterede Ermenilere yardm faaliyeti 1915 ylndan nce balar. Yardm faaliyetlerinin ilki Dost Ermeniler Cemiyeti ad altnda Ermenistann yeniden inas iin 1897 ylnda Londrada kurulmutur. Bu cemiyet, 1 Ekim-31 Kasm 1899 tarihleri arasnda Manchesterda 172, Edinburgda 60, Paisleyde 60 ve Liverpoolda 217 pound yardm toplamt. 1897-1908 yllar arasnda da toplad yardm tutar 60.000 poundun zerindeydi. 1909 Adana Olaylar nedeniyle yaplan balara baktmzda ise Mrs. Holt 500, Basil Orpin 200, John Orpin 500, Noel Buxton 50 pound tutarndayd. Bu cemiyet tarafndan, 26 Nisan-9 Haziran 1909 tarihleri aralnda Kilikya blgesine yardm iin 3.400 pound toplanmt. Mart 1915 tarihi itibariyle Dost Ermeniler Cemiyeti, Ermenistandaki muhta blgelere 98.000 pound yardm yollamt. Artk sra muhacir Ermeniler iin yardm yapmaya gelmiti. Bu amala Ekim 1915 tarihinde ngilterede Ermeni Muhacirler Fonu adl tekilat kuruldu. Fonun bakan ayn zamanda ngiliz Ermeni Komitesinin bakan olan Aneurin Williamsdr. Bakan yardmclar arasnda Contenburg ve York Bapiskoposu, Lord Bryce, Lord Curzon, Londra, Hereford, Ely, Oxford ve South Wark Piskoposu bulunuyordu. Ayrca blgeden gelen eitli raporlarla Ermeniler acndrlm ve toplanan yardm miktarnn artmas amalamtr. yle ki ngilteredeki Ermenilere ynelik en iyi organizeler 1915-1923 yllar arasnda gerekletirilmitir. Yardm organizasyonlarndan kabilecek byk glkler Avam Kamarasnda, dier kk apl glkler ise ngiliz-Ermeni Komite toplantlarnda grlmtr. Yardmlarn yaplmas ve ngiliz halkn etkileyebilmek iin Byrce, The Times Gazeteside olduka etkili bir konuma yapt. Gazetede Kardinal Bournenin demeci de vard. Ermeni muhacirler iin ilk yardm toplants 15 Ekim 1915 tarihinde Mansion Houseda gerekleti. Burada Londra Belediye Bakan ve yardm fonunun bakan 1890lardan balayarak Ermeni meselesiyle ilgili olaylar anlatmlar

236

ve

toplant

sonunda

Ermenilere

yardm

amacyla

80.000

pound

toplanmtr775. ngilteredeki kiliseler de ngiliz halkn etkilemek iin aktif rol oynad. Birok rahip yardm organizasyonlar dzenledi. Organizasyonlarda Ermeni sevkiyat korkun ve dehetli bir ekilde anlatld. ngiliz halk yardma arld ve kiliselerde 6 ubat 1916 tarihi Ermeni Pazar olarak ilan edildi. Bu sayede birok yardm topland. Ayrca bayrak gnlerinde de Ermeni Muhacirler Fonu yapt yardm organizasyonlarnda 37.000 poundun zerinde para elde etmiti776. 1916 ylnn balarnda ACASRa gre, Rusyada 310.000den az olmamak kouluyla Ermeni muhaciri vard. Muhacirler hasta ve fakir bir hldeydiler. Onlara yardm eden Rus Kzlhanda grevli Tolstoyun kz Vera da vard. 1916 ylnda Rus askerleri Anadolunun dousunda ilerlerken ubat aynda Erzurum, austosta Muu igal etmiti. Bylece muhacirlerin geri dnmesine Ermeni Muhacirler Fonu yardm etmitir. Harold Buxton bakanlnda, tbbi sorumlu Albay Graham Aslpland, George Lyoyd Hodgkin, Alfred Backhouse ve birka hemire Erzurum ve Mua Nisan 1916 tarihinde gnderildi. Bunlar Vana geri dnmekte olan muhacirlere yiyecek maddesi olarak hububat, topra ekebilmesi iin bir ift kz saladlar. Idr ve evresinde bulunan 500 kadnn yaamlarn srdrebilmesi amacyla da yn eirme ii kurdular. Bunun yannda Bakdeki Ermeni yetimhane ve hastaneleriyle, Tiflisteki 6 Ermeni yetimhanesini de ziyaret ettiler. Ancak, Ruslarn savatan ekilmesi ve Trklerin Kafkasyaya ilerleyii ngilizlerin blgedeki yardm almalarn sonlandrd777.

Toplanan paralarn o tarihlerde satn alma gc hakknda bir fikir vermesi iin, bugn Boazii niversitesi Robert Koleji arazisi olan 1.000 dnmden fazla ve eskiden Hisar Kalesinin taoca olan blgenin, iki parti hlinde 33.000 pound karlnda Ahmet Vefik Paa tarafndan borlarn deyebilmek iin satldn sylemek yeterlidir. Bkz. Nassibian, Armenian Question, s.61,63; American Press, s.152; Atnur, Ermeni Kadnlar, s.209; Aya, Soykrm Tacirleri, s.209. 776 Nassibian, Armenian Question, s.64. 777 Nassibian, Armenian Question, s.65; Atnur, Ermeni Kadnlar, s.209.

775

237

2.2. ERMENLER TARAFINDAN YAPILAN YARDIMLAR Ermeni muhacirlere yabanclardan baka kendi milletinden olanlarda yardm ediyordu. zellikle sevk edilenlerin yurt dndaki akrabalar veya tandklar, onlara para gnderiyordu. Bu nedenle 25 Mart 1916 tarihinde Osmanl Hkmeti Dhiliye Nzr Talat Bey tarafndan gerekli vilayet ve mutasarrflklara, Amerikadaki Ermeniler tarafndan, Osmanl topraklarnda bulunan Ermenilere gnderilen paralarn ne yolla geldiinin ve kimler araclyla Ermenilere datldnn aratrlarak bildirilmesi iin emir verilmitir. Ayrca Ermenilere gizli olarak para datlmasna izin veren veya bundan haberi olup da yine de izin veren memurlarn iddetle cezalandrlaca belirtilmitir778. Vilayet ve mutasarrflklardan gelen raporlar sonucunda paralarn ne yolla geldii ve kimlerin araclyla datld belirlenmitir. Mesel Amerikadaki Ermeniler tarafndan Halepe gnderilen paralar, buradaki Amerikan Konsolosu tarafndan datld, Eskiehire havale edilenleri ise, Amerikan Kz Okulu retmeni Kagosyan ve Katolik Delegevekili Agop tarafndan Ermenilere para verilmekte olduu anlalmtr779. Yine Halep Amerikan Konsolosu Jackson tarafndan Newyorktan Mamas Cassabiana verilen 20 Ekim 1915 tarihli cevapta; Einiz Dikranouhi ve be ocuunuz Haleptedir ve para gndermenizi istiyorlar. denilmektedir. 29 Aralk 1915 gn Bostondan Arsen Kaprieliana verilen yantta, ailesi, kaynpederi ve annesinin Hamaya srgn edildii ve 300 dolar istedikleri, Newyorktan M. Garabediana kuzeni ve kardei ile erkek kardei Zarehin Halepte olduklar ve 150 dolar istedikleri, Newyorktan Mihran Boiajiana, Everekten gelen babas ve ailenin dier fertlerinin iyi durumda olduu ve 250 dolar istedikleri bilgisi verilmitir780.

778 779

BOA, DH.FR, nr.60/178; Ermeni Faaliyetleri, II, s.5. Ermeni Faaliyetleri, II, s.6-7. 780 iek, Zorunlu G, s.310.

238

ABDdeki

Ermeniler,

sevk

edilen

Ermenilerin

ihtiyalarn

karlayabilmeleri iin birok kilisede, Ermeni Pazar gn ayinleri yaparak, buralarda onlara para toplamtr. Yardm yapanlarn gazetelere adlar verilerek, yardm yapmalar tevik edilmitir. lke apnda btn Ermeniler gleri kadar yardm etmi ve toplanlan para yardm blgesine gnderilmitir781. Newyorktaki Fourt Presbyterian Armenian Mission Kilisesi Bakan George G. Koolakian, Ermeni yetimlerin ihtiyalarn salamasna katk amacyla ACASRa 500 dolar ve daha sonra 250 dolar kilisesinde toplamtr. Bu nedenle ACASRn Blge Sekreteri Walter H. Mallory, Koolakiana yaptklar yardmlardan dolay 30 Nisan ve 24 Ekim 1916 tarihlerinde teekkr yazs gndermitir782. Dardaki yardmlar sadece ABDdeki Ermenilerden gelmiyordu. Avrupadaki Ermenilerden de geliyordu. 17 Eyll 1916 tarihli ve Dhiliye Nezaretinden Suriye vilayetine gnderilen ifre bunu dorulamaktadr. Buna gre, Deustche Orient Bank vastasyla Hamada bulunan Marie Msryan adna para havale edildii tespit edilmi, bunun zerine hkmet, parann kim tarafndan gnderildiini Suriye vilayetine sormutur783. Buna gre Madam Msryan Samsun tccarlarndan birinin eiydi ve kzyla Hamaya sevk edilmiti. Msryan, Almanyada ttn ticaretiyle uraan olunun yollad paralar, sevk edilen dul kadnlar ile yetimlere sadaka olarak datyordu. Yine taraflar arasndaki 23 Ekim 1916 tarihli yazmada, Halepli bir aileden olup, Almanyaya g eden ve Dreesden ehrine yerleen biri tarafndan, Halepteki fakirlere datlmas iin telgraf poliesiyle 2.000 mark gnderildii anlalmtr784. The Newyork Timesin 27 Kasm 1915 tarihli haberine gre Dikran M. Bedikian adl ahs, Montclairde Dundee Gl yannda 3 eve ve 6 dnm araziye sahipti. Gln kuzeyindeki evini I. Dnya Sava srasnda yetim
781 782

Grabill, Protestant Diplomacy, s.42. Koolakian, Armenia, s.78,84. 783 BOA, DH.FR, nr.68/32. 784 Ermeni Faaliyetleri, VII, s.148-149.

239

kalan Ermeni ocuklarna ayrmt. Bunun yannda Montclairin nl kadn ve erkekleri de bir yardm kampanyas balatarak, savata yetim kalan Ermeni ocuklar iin 100.000 dolar ba toplamlard. Birok evsiz ocuu, ngiltereye getirmek amacyla almalar yaplm ve buharl gemilerden birinin sahibi bu ocuklar para almadan ngiltereye getirebileceini belirtmitir785. 1919 ylnda Paris Bar Konferansnda Ermeni Delegasyon Bakan olan Bogos Nubar Paann ynetiminde Cenevrede kurulan Ermeni ne Cemiyeti, Ermenilerin maruz kaldklar muamelelere kar dnya kamuoyunu uyandrmak amacyla eitli din ve mezheplere ait rahiplerin kendi ruhani yerleri altnda konferanslar dzenlemesini istemitir. Ayrca bu cemiyet Ermenilere yardm etmek iin para toplamtr. Cemiyetin, Cenevre ve Lozandaki ubelerinin banda Aaton bulunuyordu786. Sevk edilen Ermenilere yabanclarn ve dardaki Ermenilerin yan sra yerli Ermeniler tarafndan da yardmlar toplanlyor ve datlyordu. 23 Haziran 1915 tarihinde Garabed Hac olu Georgian, Erzurum Alman Konsolosluuna giderek, sevk ncesi muhacirlerin yiyecek ihtiyalarn salamak iin yardm istedi. Konsolosluk yardm karlksz brakmad ve ihtiyalar birlikte giderdi. Daha sonra Erzurum ve Pasinler arasndaki 13 kyde yaayan Ermeniler, 600-700 aras bir kervanla sevk edildiler787. Halep Amerikan Konsolosu Jacksonn ifadelerine gre, gnll iki Ermeni, yardm almalar iin toplama kamplarna gitmiti. Bu kiiler, Rev. Sahag ve Eczac Sarkisdi. Zordaki Ermenilere para datmlard. Fakat bu almalar, Halepteki yerel yneticilerin dikkatini ekmi ve bu durumdan Dhiliye Nzr Talat Beyi haberdar etmilerdir. Talat Beyin talimatyla yardm eden Ermeniler yakalanp, Halepe geri gnderilmilerdir788. Bu

785 786

American Press, s.111. BOA, HR.SYS, nr.2767/48, Lef 2. 787 Leverkuehn, Germany Officer, s.Ivi. 788 BOA, DH.FR, nr.54-A/71; nr.54-A/91; Kaiser, At the Crossroads, s.17.

240

blgelerdeki kiliseler, muhacirler iin yardm organizasyonlar dzenliyordu. Mesel, Beyruttaki yerel kiliselerde 910 dolardan fazla para toplanmt789. Diyarbakrdaki Gregoryen Kilisesi, 300-400 arasndaki muhacir Ermeniyi yerletirmi ve onlara gda yardmnda bulunmutu790. Sevk edilen Ermeniler, Halepe vardklarnda Halep Evangelist Kilisesi Papaz Rev. Hovhannes Eskiciyan ve babas Haroutune Yayian kilisede onlar iin bir yardm organizasyonu dzenlemitir. Daha sonra baba-oul kilisede toplanan yardm paralarn datmlardr. Bunlarn yannda, binlerce Ermeni kamplardan kap saklanmtr. Halepteki yerli Ermeniler de onlar korumutur. Polis, ara sra ehirde arama yapm, oturma izni olmayanlar uzaklatrmtr. Halepin Alman Konsolos Yardmcs Hoffman, 28 Haziran 1916 tarihinde bu ekilde imdiye kadar 800 Ermeninin uzaklatrldn belirtmitir. Halepteki kaaklar Eskiciyan tarafndan yardm grmtr. Baka bir Papaz Aaron raciyan, birok ev kiralayp, buralar yetimhaneye evirmitir. Halepteki zengin Ermeniler ve Almanlar yetimhanelerin masraflarn karlamtr791.

789 790

Moranian, Armenian Questions, s.129. Barton, Turkish Atrocities, s. 93. 791 Kaiser, At The Crossroads, s.40.

241

SONU Osmanl devlet idarecilerinin uyarlarna ramen Ermeniler, I. Dnya Sava balarnda devlet aleyhindeki davranlarn srdrmlerdir. Bu durumun sonucu olarak bir ksm devletin bir baka yerine sevk edilmek zorunda kalnmtr. Devletin, Ermenilerin sevk ve iskn srasnda nakl, ekonomik, sosyal, salk, hukuk anlamda tedbir uygulamalar olmutur. Ayrca sevk srasnda Ermeni kafilelerinin gvenlikleri salanmaya allmtr. Grevlerini yerine getirmeyenler veya kt kullananlar grevlerinden alnm ve Divan- Harbe verilmitir. Divan- Harpte yarglananlarn says 1.973tr. Bunlarn bir ksm idam dhil eitli cezalara arptrlmtr. Hatta yarglamalar Mondros Atekes Antlamas sonrasnda, tilaf Devletlerinin basks ile yeniden yaplmtr. Gdml ve igalcilere yaranma amacyla grev yapan mahkemeler de bile Osmanl Devleti sulu bulunmamtr. Bu durum Osmanl Devletinin sevk ve iskn srasnda yapm olduu uygulamalardaki amacn ak bir ekilde ortaya koymaktadr. Ayrca sevk edilen Ermenilerin mallar Emvl-i Metrke komisyonlarnca kayt altna alnm, bozulabilecek nitelikte olanlar mzayede usulyle sata karlm, elde edilen gelir yine Ermenilerin sevk ve isknnda kullanlmtr. Osmanl Devleti, mallarn sat srasnda meydana gelen usulszlklere kaytsz kalmamtr. Bu ekilde yaplanlarn szlemeleri iptal etmi ve yeniden hak ettii deerden satn gerekletirmitir. yle ki grevlerini ktye kullanan memurlarn davranlarn memurluun eref ve haysiyetine uygun olmayan bir hareket biimi olarak grmtr. Osmanl Devleti, balangta dardan gelecek yardmlara izin vermek istememitir. nk Ermenilerin yardmlar sebebiyle zararl davranlarndan vazgemeyecei, bu yardmlarn onlar daha da cesaretlendirebilecei dnlmtr. Fakat lkenin iinde bulunduu artlar, Osmanl ekonomisinin bu durumu kaldramayacan gstermekteydi. Bu nedenle dardan gelecek yardmlara izin verilmitir. Ermenilere yardm eden misyoner yardm tekilatlarnn banda ACASR geliyordu. ACASRn amac

242

Yakndoudaki muhta insanlara yardm etmekti. ACASR, Ermenilerin ihtiyalarn karlamak iin seferber olmutur. Yardmlarn artmas iin youn bir propaganda yapmtr. Ermenilere yiyecek, giyecek, barnma, nakliye yardmlar saladklar gibi Ermenilerin rehabilitasyonu amacyla topra ekmeleri iin zirai tohumluk, tarm aletleri almtr. Hayvancl tevik etmitir. Yetimlere zel ilgi gsterip, yetimlerin bakmlarn stlenmitir. Meslek kurslar aarak, meslek edinmelerine olanak tanmtr. Yardm Komitesinin 15 ylda, yani kurulduu tarih olan 1915 ylndan 1930 ylna kadar Yakndouya yapt yardm miktar toplam 116 milyon dolardr. ACASRn temsilcileri, yardmlarn datlmasnda her ne kadar inan ve rk ayrm gzetmediklerini belirtseler de, sergiledikleri davranlar tersini ifade etmektedir. nk yardmlarn ancak %2si Mslmanlara gitmitir. Yardm alan Mslmanlarn iinde de hemen hemen hi Trkler yoktur. Ayrca Amerikan Kzlha da ACASR ile koordineli alarak Ermenilere para, yiyecek, giyecek, barnma gibi yardmlarda bulunmutur. Alman ve svireli misyonerler de kurduklar yardm tekilatlaryla Ermenilere yardm gtryor ve ACASRla ibirlii ierisinde alyordu. ABDnin I. Dnya Savana girmesi ve Osmanl Devleti ile ilikilerinin kesilmesinden sonra yardm ilerini Alman ve svireli misyonerler yrtmtr. Sevk edilen Ermenilerin iskn edildikleri blgelerde yaayan yerli Ermeniler de tehcirle gelenlere yardmlarda bulunmulardr. Onlar evlerine almlar ve her trl ihtiyalarn karlamlardr. Bu blgelerdeki Gregoryen Ermeni kiliseleri de yardmlarda aktif rol oynam, kiliselerde yardm amacyla paralar toplamtr. Osmanl Devleti Ermenilerin sevk ve isknn kolaylatrmak iin yapm olduu uygulamalarn yetersiz olduu sylenebilir. Ancak Osmanl Devletinin o zamanda tek sorunu Ermenilerin sevk ve iskn deildir. Zaten iyi olmayan ekonomi I. Dnya Savann getirdii ykle tamamen

243

kmtr. yle ki savan en asl unsuru olan askerlerini dahi besleyememitir. stelik bu dnemde Rus ve Ermeni mezalimine uramamak iin Kafkasya, Erzurum ve Van evresinden a, sefil ve perian bir halde kaan Mslman mltecilerin ihtiyalar devletin srtndadr. Onlarn durumlar Ermenilerden daha iyi deildir. Salgn hastalklar da lkede bal bana ayr bir sorundur. yi beslenememe, salk kurumlarnn yetersizlii ve hijyenik olmamas, tbbi ilalar ihtiya gibi nedenler, salgn hastalklarn yaylmasna sebep olmutur. Ermeniler bulac hastalklardan zellikle sevk srasnda etkilenmitir. Btn bunlara ramen Osmanl Devleti, elinden geleni yapmaya almtr. Misyonerler bile yaptklar yardmlarn byklne ramen yetersizlikten yaknmlar ve srekli olarak yardm miktarnn artmasn istemilerdir.

244

BBLYOGRAFYA A. ARVLER I. GENELKURMAY ASKER TARH VE STRATEJK ETD BAKANLII Birinci Dnya Harbi Katalou II. BABAKANLIK CUMHURYET ARV Toprak skn Genel Mdrl Fonu (272.0.0.0) III. BABAKANLIK OSMANLI ARV Dhiliye Nezareti ifre Kalemi Belgeleri Dhiliye Nezareti Emniyet-i Ummiye Mdriyeti Belgeleri 2. ube Dhiliye Nezareti Emniyet-i Ummiye Seyrsefer Kalemi Belgeleri Dhiliye Nezareti Umr- Mahalliye-i Vilyt Mdriyeti Belgeleri Dhiliye Nezareti Muhsebe Kalemi Belgeleri Dhiliye Nezareti dare-i Ummiye Belgeleri Dhiliye Nezareti Emniyet-i Ummiye Kalem-i Mahsus Mdriyeti Belgeleri Dhiliye Nezareti Emniyet-i Ummiye Mdriyeti Evrak Odas Belgeleri Dhiliye Nezareti Kalem-i Mahss Mdriyeti Belgeleri Dhiliye Nezareti Mebn-i Emriye Hapishaneler Mdriyeti Dosya Usl- radeler Tasnifi Hriciye Nezareti Tasnifi Siyasi Ksm Evrak Maarif Nezareti Mektubi Kalemi Meclis-i Vkel Mazbatalar Yldz Tasnifi Perakende Evrak Asker Maruzat Yldz Tasnifi Perakende Evrak Maarif Nezareti Maruzat Yldz Tasnifi Esas Evrak

245

IV. KIZILAY ARV * V. AMERKAN ARV RG 200 National Archives Gift Collection Records of the American National Red Cross 1881-1916, 783 Hawaiian Chapter 805, Missisipi River Flood, 1882, Box No. 50. VI. PAPERS OF THE AMERICAN BOARD OF COMMISSIONERS FOR FOREIGN MISSION ARV Reel 505; 507. B. YAYIMLANMI ARV BELGELER Ahvl-i Harbiye ve Zarret-i Fevkalde-i Siysiye Dolaysyla Mahall-i Ahere Nakilleri cr Edilen Ermenilerin skn ve esiyle Hususat- Saireler Hakknda Talimatnme, Asker Tarih Belgeleri Dergisi, Belge No: 1916, Say: 83, Yl 32, Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Etd Bakanl Yaynlar, Genelkurmay Basmevi, Ankara 1983, s.129-133. Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918, I, II, VII, VIII, Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Etd Bakanl Yaynlar, Genelkurmay Basmevi, Ankara 2005. (Ermeni Faaliyetleri, I, II, VII, VIII,) Harp ve Olaanst Siyasi Durum Sebebiyle Baka Yerlere Gnderilmeleri Yaplan Ermenilere Ait Mlk ve Arazinin dare ekli Hakknda Ynetmelik, Asker Tarih Belgeleri Dergisi, Belge No: 1832, Say: 81, Yl: 31, Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Etd Bakanl Yaynlar, Genelkurmay Basmevi, Ankara 1982, s.147158.

Ariv tasnif ileminde katalog veya fon kodu bulunmamaktadr. Sadece ariv belgelerine ait numaralar vardr. Bu numaralar metin ierisinde verilmitir.

246

Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn Nu: 14, Ankara 1995. (Ermeniler) Osmanl Belgelerinde Ermenilerin Sevk ve skn (1878-1920), Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn Nu: 91, Ankara 2007. (Sevk ve skn) Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, Supplement The World War, 1916, United States Goverment Priting Office, Washington 1929. (Relations of the United States, 1916) Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, Supplement 2 The World War, 1918, United States Goverment Priting Office, Washington 1933. (Relations of the United States, 1918) Trk-Ermeni htilf Belgeler, Ed. Hikmet zdemir-Yusuf Sarnay, TBMM Yaynlar No: 126, Ankara 2007. (Belgeler) United States Official Documents on the Armenian Genocide, I, Compiled and ntroduced: Ara Sarafian, The Central Lands, Watertown Massachusetts 1993. (Official Documents, I) United States Official Documents on the Armenian Genocide, II, Compiled and ntroduced: Ara Sarafian, The Central Lands, Watertown Massachusetts 1994. (Official Documents, II) United States Official Documents on the Armenian Genocide, III, Compiled and ntroduced: Ara Sarafian, The Central Lands, Watertown Massachusetts 1995. (Official Documents, III) B. SREL YAYINLAR** Dstr Takvim-i Vekayi Gazetesi Radikal Gazetesi

**

Sreli yaynlarn numaralar ve tarihleri metin ierisinde verilmitir.

247

C. KTAPLAR, MAKALELER VE TEZLER AKAM, Taner, Ermeni Meselesi Hallolunmutur Osmanl Belgelerine Gre Sava Yllarnda Ermenilere Ynelik Politikalar, letiim Yaynlar, 4. Bask, stanbul 2008. (Ermeni Meselesi) ADIVAR, Halide Edip, Memoirs of Halide Edip, London 1926. ---------------, Mor Salkml Ev, Can Yaynlar, stanbul 2007. (Mor Salkml Ev) AANOLU, H. Yldrm, Osmanldan Cumhuriyete Balkanlarn Maks Talihi G, Kum Saati, stanbul 2001. AHMET Rstem, The World War and the Turco-Armenian Question, Staempell Co, Printing Office, Berne (Tarihsiz). (Armenian Question) AKGN, Seil, Amerikal Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rol, Trk Kltr Dergisi, XXVII/1-2, Ankara 1989, s.1-12. AKTAN, Gndz, Devletler Hukukuna Gre Ermeni Meselesi, Ermeni Soykrm ddialar, Yanl Hesap Talatdan ve Tehcirden Dnnce, Der. Mustafa alk, Cedit Neriyat, Ankara 2006, s.35-88. ARMAOLU, Fahir, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (1789-1914), TTK Yaynlar, 3. Bask, Ankara 2003. ARTUN, Nevzat, Cemal Paann Askeri ve Siyasi Hayat, TTK Yaynlar, Ankara 2008. (Cemal Paa) ATA, Ferudun, gal stanbulunda Tehcir Yarglamalar, TTK Yaynlar, Ankara 2005. (Tehcir Yarglamalar) ATKNSON, Tacy, The German, the Turk and the Devil Made a Triple Alliance Harpoot Diaries 1908-1917, Gomidas Institute, Princeton Newjersey 2000. (Harpoot Diaries) ATNUR, brahim Ethem, Trkiyede Ermeni Kadnlar ve ocuklar Meselesi (1915-1923), Babil Yaynclk, Ankara 2005. (Ermeni Kadnlar)

248

---------------, Tehcir Edilen Ermenilerin skn Mal ve Mlklerinin adesi, Yeni Trkiye Ermeni Sorunu zel Says I, Say: 37, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2001, s.420-430. AYA, kr Server, Soykrm Tacirleri ve Gerekler, Trk Aleyhtar ve Tarafsz Yabanc Belgelerle Ermeni Diasporas Yalanlarnn yz, Derin Yaynlar, stanbul 2009. (Soykrm Tacirleri) AYDOAN, Erdal, Dhiliye Nezareti, Emniyet-i Umumiye Mdriyetinin Ermeni Tehciriyle lgili 24 Eyll 1331 (1915) Tarihli Talimtnmesi ve Deerlendirilmesi, Ermeni Aratrmalar, 1. Trkiye Kongresi Bildirileri, I, Avrasya Stratejik Aratrma Merkezi, Ermeni Aratrmalar Enstits Yaynlar, Ankara 2003, s.233-241. BABACAN, Hasan, Mehmed Talt Paa 1874-1921 (Siyasi Hayat ve craat), TTK Yaynlar, Ankara 2005. BAKAR, Blent, Ermeni Tehciri, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara 2009. (Ermeni Tehciri) BARDAKI, Murat, Talat Paann Evrak- Metrkesi, Everest Yaynlar, stanbul 2008. BARTON, Clara, Americas Relief Expedition to Asa Minor Under The Red Cross, Journal Publishing, Meriden Conn. 1896. BARTON, James L., Story Of Near East Relief (1915-1930), An Interpretation, The Macmillan Company, Newyork 1930. (Relief) ---------------, Turkish Atrocities: Statement of American Missionaries on the Destruction of Christian Communities in Ottoman Turkey, 1915-1917, Gomidas Institute, Ann Arbor, Michigan 1988. (Turkish Atrocities) BAYUR, Yusuf Hikmet, Trk nklb Tarihi, III/2, TTK Yaynlar, 3. Bask, Ankara 1991. (Trk nklb, III/2) ---------------, Trk nklb Tarihi, III/3, TTK Yaynlar, 3. Bask, Ankara 1991. (Trk nklb, III/3)

249

---------------, Armenians, Ed. Kemal iek- Pnar Eray, Turkish Historical Socety Press, Ankara 2010. (Armenians) BEYDLL, Kemal, 1828-1829 Osmanl-Rus Savanda Dou Anadoludan Rusyaya Grlen Ermeniler, Trk Tarih Belgeleri Dergisi, XIII, Say 17 den Ayrbasm, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1988, s.365-471. BEYOLU, Sleyman, 1915 Tehciri Hakknda Baz Deerlendirmeler, Ermeni Meselesi Aratrmalar, Tarih ve Tabiat Vakf Yaynlar, stanbul 2001, s.185-198. BOSTAN, M. Hanefi, I. Dnya Sava Srasnda Ermenileri skn Meselesi ve Baz Gerekler, Ermeni Meselesi zerine Aratrmalar, stanbul 2001, s.167-184. BRYCE, James-Arnold Toynbee, Osmanl mparatorluunda Ermenilere Ynelik Muamele 1915-1916, I, ev. Ahmet Gner, Pencere Yaynlar, stanbul 2005. (Muamele, I) ---------------, Osmanl mparatorluunda Ermenilere Ynelik Muamele 1915-1916, II, ev. Atilla Turgay- Julide Deirmenciler, Pencere Yaynlar, stanbul 2005. (Muamele, II) ALIK, Ramazan, Alman Kaynaklarna Gre Cemal Paa, Osmanl Aratrmalar, XIX, Enderun Kitapevi, stanbul 1999, s.223-254. (Cemal Paa) ARKIYAN, Rh. G., Trk Devleti Hizmetinde Ermeniler, Kesit Yaynlar, stanbul 2006. EK, Kemal, Ermenilerin Zorunlu G 1915-1917, TTK Yaynlar, Ankara 2005. (Zorunlu G) ---------------, Trk-Ermeni likileri ve Tehcir, Ermeni Soykrm ddialar, Yanl Hesap Talatdan ve Tehcirden Dnnce, Der. Mustafa alk, Cedit Neriyat, Ankara 2006, s.135-178.

250

---------------, Halep Amerikan Konsolosu J. B. Jackson ve Ermeni Tehcirindeki Yeri, Tarihi Gerekler ve Bilimin Inda Ermeni Soykrm, Ed. Blent Bakar ve Dierleri, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul 2007, s.204-225. (J. B. Jackson) ---------------, Gmenlerin Yaam, Trk-Ermeni htilaf Makaleler, Ed. Hikmet zdemir, TBMM Yaynlar No: 122, Ankara 2007, s.255273. (Gmenlerin Yaam) -----------------, Osmanl Ermenilerinin 1915teki Tehciri: Bir Deerlendirme, Gazi Akademik Bak, 3/6, Gazi niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi, Ankara 2010, s.1-14. OLAK, Mustafa, Kaynak Kritii ve Tehcir Olaynda Belge Tahrifat Johannes Lepsius rnei-, Belleten, LXVI/247, TTK Basmevi, Ankara 2003, s. 967-985. (Johannes Lepsius) CEMAL Paa, Hatralar, Tamamlayan ve Tertipleyen: Behet Cemal, Selek Yaynlar, stanbul 1959. (Hatralar) Cemiyet-i Akvam ve Trkiyede Ermeni ve Rumlar, Dhiliye Nezareti Muhacirin Mdriyeti Umumiyesi Neriyatndan: 6, Matbaa-i Ahmed hsan ve reks, stanbul 1337. (Cemiyet-i Akvam) COOK, Ralph Elliott, The United States and Armenian Question: 18941924, Presented to The Faculty of The Fletcher School of Law and Diplomacy, June 1957. (Armenian Question) DADRAN, N. Vahakn, Ermeni Soykrm Tarihi, Balkanlardan Anadolu ve Kafkasyaya Etnik atma, ev. Ali akrolu, Belge Yaynlar, stanbul 2008. DADRAN, Vahram, To the Desert Pages from My Diary, Translated from the Armenian by Agop J. Hacikyan, Gomidas Institute, Princeton and London 2003. (My Diary) DANEL, Robert L., Armenian Question and American Turkish Relations 1914-1927, The Missisipi Valley Historical Review, 46/2, September 1959, s.252-275.

251

DAVS, Leslia A., The Slaughterhouse Province An American Diplomats Report on the Armenian Genocide 1915-1917, Newyork 1989. (Armenia Genocide) (DORUL) mer Rza, Misyonerlik, Son Asrda Misyonerlik Faaliyetleri, Sebilrread, XXII/595, stanbul 3 Nisan 1240, s.359-361. DUMAN, nder, Ermeni Emvl-i Metrkesi ve Borlar, Ermeni Aratrmalar Dergisi, Say: 22, Ermeni Aratrmalar Enstits (ERAREN), Ankara 2006, s.117-162. (Emvl-i Metrke) ELDEM, Vedat, Harp ve Mtareke Yllarnda Osmanl mparatorluunun Ekonomisi, TTK Yaynlar, Ankara 1994. (Ekonomi) ERCAN, Yavuz, Tarihi Belgelerin Inda Ermeni ddialar, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu le likileri (8-12 Ekim 1984 Erzurum), Atatrk niversitesi Rektrl Yaynlar No: 628, Ankara 1985, s.207-224. (Ermeni ddialar) ERDEN, Ali Fuad, Birinci Dnya Savanda Suriye Hatralar, Trkiye Bankas Yaynlar, 2. Bask, stanbul 2006. (Suriye Hatralar) ERDOAN, Dilen nce, Amerikan Misyonerlerinin Faaliyetleri ve Van Ermeni syanlar (1896), IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul 2008. ERHAN, ar, Trk- Amerikan likilerininTarihsel Kkenleri, mge Kitabevi, Ankara 2001. Ermeni Komitelerinin Amalar ve Eylemleri (Merutiyetin lanndan nce ve Sonra), Asker Tarih ve Stratejik Etd Bakanl Yaynlar, Ankara 2008. (Ermeni Komiteleri) Ermeniler: Srgn ve G, Yazarlar: Hikmet zdemir ve Dierleri, TTK Yaynlar, Ankara 2004. (Srgn ve G) EROLU, Mnevver Gne, Armenians in the Ottoman Empire accoding to kdam, Ortadou Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 2003.

252

ERSAN, Mehmet, Seluklular Dneminde Trk-Ermeni likileri, Yeni Trkiye Ermeni Sorunu zel Says II, Say: 38, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2001, s.603-620. (Seluklular) ERTAN, Temuin F., Ayestefanostan Lozana Siyasal Antlamalarda Ermeni Sorunu, Yeni Trkiye Ermeni Sorunu zel Says I, Say: 37, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2001, s.245-269. ESNTMUR, Nigar, Yozgat ve evresinde Yaplan Ermeni Tehciri ve Yarglamalar 2001. GEDK, lhan, Ermeni Meselesinde Gzard Edilen Baz Hususlar, Tabii artlar, Salgn ve Krgnlar, Beinci Asker Tarih Semineri Bildirileri II (23-25 Ekim 1995 stanbul), Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Etd Bakanl Yaynlar, Genelkurmay Basmevi, Ankara 1997, s.9-16. GENCER, Fatih, Ermeni Soykrm Tarihinin Oluumu Srecinde Amerikan Yakn Dou Yardm Komitesi (Amerika ark- Karib Muavenet Heyeti), Alternatif Dnce, stanbul 2006. (Yardm Komitesi) GENCER, Mustafa, Die Armenische Frage im Kontext der deutsch-osmanischen Beziehungen (1878-1915), Sonderdruck aus OSMANISMUS, NATIOALISMUS UND DER KAUKASUS, Muslme und Christen, Trken und Armenien im 19. und 20. Jahrhundert, hg. von Fikret Adanr und Bernd Bonwetsch, Reichert Verlag Wesbaden 2005, s.183-202. Gen Hristiyanlar Cemiyeti, Sebilrread, XXIII/589, stanbul 21 ubat 1340, s.260-263. Gen Kadn Hristiyanlar Cemiyeti, Sebilrread, XXIV/618, stanbul 25 Eyll 1340, s.316-317. GORDON, Leland James, American Relations with Turkey 1830-1930, University of Pennsylvana Press, Philadelphia 1932. (American Relations) (1914-1923), Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul

253

GYN, Nejat, Ermeni Tehciri ve Soykrm ddialar, Yeni Trkiye Ermeni Sorunu zel Says I, Say: 37, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2001, s.293-301. (Ermeni Tehciri) ---------------, Trkler ve Ermeniler, Haz. Kemal iek, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2005. (Ermeniler) GRABLL, Joseph L., Missionaries amid Conflict, Their Influence upon American Relations with the Near East, 1914-1927, Indiana University Ann Arbor, Michigan 1964. (Near East) ---------------, Protestant Diplomacy and the Near East, Missionary Influence on American Policy 1810-1927, University of Minnesota Press, Minneapolis 1971. (Protestant Diplomacy) GL, Serkan, Armenian Question In Tasvir-i Efkr Between 1914 And 1918, Ortadou Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 2006. GNAY, Nejla, Marata Ermeniler ve Zeytun syanlar, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul 2007. GNDZ, inasi, Misyonerlik, DA, XXX, TDV, Ankara 2005, s.193195. GNDZ, inasi-Mahmut Aydn, Misyonerlik, Hristiyan Misyonerler, Yntemleri ve Trkiyeye Ynelik Faaliyetleri, Kakns Yaynlar, stanbul 2002. GNGR, Erol, Trkiyede Misyoner Faaliyetleri, tken Neriyat, 2. Bask, stanbul 1999. GRN, Kamuran, Ermeni Dosyas, Remzi Kitabevi, 6. Bask, stanbul 2005. (Ermeni Dosyas) HALAOLU, Yusuf, Facts On The Relocation Of Amenians 1914-1918, Turkish Historical Society Printing House, Ankara 2002. (Amenians) ---------------, Ermeni Tehciri, Babli Kltr Yaynclk, 10. Bask, stanbul 2007. (Ermeni Tehciri)

254

---------------, Srgnden Soykrma Ermeni ddialar, Babiali Kltr Yaynclk, 3. Bask, stanbul 2007. (Ermeni ddialar) ---------------, Mali Harcamalar, Trk- Ermeni htilaf Makaleler, Editr: Hikmet zdemir, TBMM Yaynlar No: 122, Ankara 2007, s.235243. Hristiyan Genler Cemiyeti, tihad, nr. 65, stanbul 9 Mays 1329, s.1426. HOFMANN, Tessa, German Eyewitness Reports of the Genocide of the Armenians, 1915-16, A. Crime of Silence The Armenian Genocide, London 1985, s.61-93. (German Eyewitness) HSANOLU, Ekmeleddin, Suriyede Modern Osmanl Salk Messeseleri, Hastaneler ve am Tp Fakltesi, TTK Yaynlar, Ankara 1999. KASER, Hilmar, At the Crassroads of Der Zor, Death, Survival and Humanitarian Resistance in Aleppo 1915-1917, Gomidas Institute, Princeton and London 2002. (At the Crossroads) KARACA, Ali, akir Paa ve Anadolu Islahat (1838-1899), Eren Yaynclk, stanbul 1993. KARACAKAYA, Recep, Ermeni Tehciri, Yeni Trkiye Ermeni Sorunu zel Says I, Say: 37, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2001, s.373-384. (Ermeni Tehciri) ---------------, Trk Kamuoyu ve Ermeni Meselesi (1908-1923), Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul 2005. KARAL, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, VIII, TTK Yaynlar, 4. Bask, Ankara 1995. KAYA, Erol, Birinci Dnya Sava ve Milli Mcadelede Trk Mltecileri Vilayt- arkiyye ve Aydn Vilayeti Mltecileri (1915-1923), Ebabil Yaynclk, Ankara 2007. (Mlteciler) KELLER, Barbara, The United States and Armenian 1914 to 1920 The Armenian Mandate, Umi Dissertation Service, Michigan 1969.

255

KIESER, Hans Lukas, Iskalanm Bar, Dou Vilayetlerinde Misyonerlik, Etnik Kimlik ve Devlet 1839-1938, letiim Yaynlar, stanbul 2005. (Iskalanm Bar) KILI, Davut, Osmanl Ermenileri Arasnda Dini ve Siyasi Mcadeleler, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara 2006. KILI, Selami, Ermeni Sorunu ve Almanya, Trk-Alman Ariv Belgeleriyle, Kaynak Yaynlar, stanbul 2003. (Ermeni Sorunu) KNAPP, Grace H., The Tragedy of Bitlis, Gomidas Institute, London 2002. (Tragedy of Bitlis) KOCABAOLU, Uygur, Anadoludaki Amerika, Kendi Belgeleriyle 19. Yzylda Osmanl mparatorluundaki Misyoner Okullar, Arba Yaynlar, 3. Bask, Ankara 2000. (Anadoludaki Amerika) KONUKU, Enver, Osmanllar ve Millet-i Sdkadan Ermeniler, Yeni Trkiye Ermeni Sorunu zel Says II, Say: 38, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2001, s.621-629. KOOLAKAN, Robert George, Struggle For Justice A Story Of The American Committee For The Independence Of Armenia 19151920, Armenia Reserach Center University of MichiganDearborn, Michigan 2008. (Armenia) KSTKL, Nuri, Vatan Savunmasnda Mevlevhaneler (Balkan Savalarndan Milli Mcadeleye), izgi Kitabevi, Konya 2005. , Kazm Karabekir ve Eitim, Sava ve Ermeni Terrnn Geride Brakt Bir Dramn Hikayesi, izgi Kitabevi, 5. Bask, Konya 2009. KRESSENSTEIN, Von Kress Baron, Son Hal Seferi Kuma Gmlen mparatorluk, ev. Tahir Bolaban, Yeditepe Basmevi, stanbul 2007. (Hal Seferi) KURAN, Ercment, Ermeni Meselesinin Milletleraras Boyutu (18771897), Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu le likileri Sempozyumu (8-18 Ekim 1984 Erzurum), Atatrk niversitesi Rektrl Yaynlar No: 628, Ankara 1985, s.19-27.

256

KMBL, Bengi, Tercman- Hakikat Gazetesine Gre Osmanl Ermenileri (1914-1918), Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Eskiehir 2005. LEPSUS, Johannes, Deutschland und Armenien 1914-1918, Der Tempelverlang in Postdam 1919. (Deutschland und Armenien) LEWY, Guenter, The Armenian Massacres in Ottoman Turkey, A Disputed Genocide, The University Utah Press, Utah 2005. (Disputed Genocide) LEVERKUEHN, Paul, A Germany Officer During The Armenian Genocide A Biography of Max Von Scheubner- Richter, Translated by Alasdair Lean with a preface by Jorge Vartparonian and a historical introduction by Hilmar Kaiser, Gomidas Institute, London 2008. (Germany Officer) LOWRY, W. Heath, Bykeli Morgenthaunun yksnn Perde Arkas, ev. Belkis Torfilli, sis Yaynclk, stanbul 1991. (Bykeli Morgenthau) Mc CARTHY, Justin, lm ve Srgn, ev. Bilge Umar, nklp Kitabevi, 6. Bask, stanbul 1995. , I. Dnya Savanda ngiliz Propagandas ve Bryce Raporu, Yeni Trkiye Ermeni Sorunu zel Says I, Say: 37, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2001, s.474-483. Mecdddin, Gen Hristiyanlar Cemiyeti, Sebilrread, XX/495, stanbul 27 Mart 1338, s.7-8. ---------------, Gen Hristiyanlar Cemiyeti, Sebilrread, XX/543, stanbul 17 Austos 1338, s.219-221. MEHMED Asaf, 1909 Adana Ermeni Olaylar ve Anlarm, Haz. smet Parmakszolu, TTK Yaynlar, 3. Bask, Ankara 2002. MLLER, E. Donald- Lorna Touryan Miller, Survivors, An Oral History of the Armenian Genocide, University of California Pres, Berkeley, Los Angeles, London 1999. (Survivors)

257

Misyonerlik Hareketi, Sebilrread, XXIII/589, stanbul 21 ubat 1340, s.260-263. MORANIAN, Elizabeth Suzanne, The American Missionaries and The Armenian Questions: 1915-1927, Umi Dissertation Services, Ann Arbor, Michigan 1994. (Armenian Questions) ---------------, The Armenian Genocide and American Missionary Relief Efforts, America and Armenian of 1915, Edited by Joy Winter, Cambridge Press 2003, s. 185-213. (Relief Efforts) MORGENTHAU, Henry, Ambassador Morgenthaus Story, Newyork 1918. (Story) MORLEY, Bertha, Marsovan 1915: The Diaries of Bertha, Edited by Hilmar Kaiser, Gomidas Institute, Ann Arbar Michigan, Princeton 2000. MUTLU, amil, Osmanl Devletinde Misyoner Okullar, Gkkubbe, stanbul 2005. NASSBAN Akaby, Britain and the Armenian Question 1915-1923, St. Martins PreSs, Newyork 1984. (Armenian Question) OHANDJANAN, Artem, Avusturya-Macaristan ve Ermeni Meselesi, (1914-1915), VI A, Viyana 2004. ---------------, Avusturya-Macaristan ve Ermeni Meselesi (1916-1917), VII A, Viyana 2004. ---------------, Avusturya-Macaristan ve Ermeni Meselesi (1916-1917), VII B, Viyana 2004. Osmanl Hill-i Ahmer Cemiyeti, Merkezi Umumi Raporu (1330-1334), Matbaa-i Orhaniye, stanbul 1335. (Hill-i Ahmer) N, Tuncay, Unutulmu Bir G Trajedisi Vilayt- arkiyye Mltecileri (1915-1923), Babil Yaynclk, Ankara 2004. (G) KE, Mim Kemal, Uluslararas Boyutlaryla Anadolu-Kafkasya Ekseninde Ermeni Sorunu, z Yaynclk, stanbul 1996. ZDEMR, Hikmet, Salgn Hastalklardan lmler 1914-1918, TTK Yaynlar, Ankara 2005. (Salgn Hastalklar)

258

---------------, Cemal Paa ve Ermeni Gmenler, 4. Ordunun nsani Yardmlar, Remzi Kitabevi, stanbul 2009. (Cemal Paa) ZDEMR, Blent, Sryanilerin Dn Bugn, 1. Dnya Savanda Sryaniler, TTK Yaynlar, 2. Bask, Ankara 2009. (Sryaniler) PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, III, Marif Basmevi, stanbul 1954. PAPAZAN, R. Dennis, The Changing American View of the Armenian Question An Interpretation, Armenian Review, 39/4-156, Winter 1986, s.47-72. PAYASLAN, Simon, United States Policy Toward The Armenian Question and The Armenian Genocide, Palgrave Macmillan, Newyork 2005. (Armenian Questions) PETERSON, D. Merill, America and the Armenian Genocide, 1915-1930 and After Starving Armenians, University of Virginia Press, Charlottesxille and London 2004. (Armenian Genocide) RGGS, H. Henry, Days of Tragedy in Armenian Personel Experiences in Harpoot 1915-1917, Gomidas Institute, Ann Arbor, Michigan 1997. (Days of Tragedy) SAD Halim Paa, Buhranlarmz ve Son Eserleri, z Yaynclk, 4. Bask, stanbul 2003. SARAY, Mehmet, Trk-Sovyet Mnasebetleri ve Ermeni Meselesi, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu le likileri Sempozyumu (812 Ekim 1984 Erzurum), Atatrk niversitesi Rektrl Yaynlar No: 628, Ankara 1985, s.125-131. SABS, Ali hsan, Harp Hatralarm, I. Dnya Harbi, II, Nehir Yaynlar, 2. Bask, stanbul 1992. SARINAY, Yusuf, Ermeni Tehciri ve Yarglamalar (1915-1916), Ermeni Soykrm ddialar, Yanl Hesap Talatdan ve Tehcirden Dnnce, Der. Mustafa alk, Cedit Neriyat, Ankara 2006, s.179-190. (Ermeni Tehciri)

259

----------------, 24 Nisan 1915 Ermeni Tutuklamalar, Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi, Hacettepe nivestesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, Yl: 2, Say: 4, Ankara 2006, s.23-38. ---------------, Sevk ve skn, Trk-Ermeni htilaf Makaleler, Ed. Hikmet zdemir, TBMM Yaynlar No: 122, Ankara 2007, s.211-233. (Sevk ve skn) SEVM, Ali, Genel izgileriyle Seluklu-Ermeni likileri, TTK Yaynlar, 2. Bask Ankara 2002. (Seluklu-Ermeni) SHAW, J. Stanford, The Ottoman Empire in World War I, 2, Publication of Turkish Historcal Socety, Ankara 2008. (Ottoman Empire, 2) SONYEL, R. Salahi, Tehcir ve Krmlar Konusunda Ermeni Propagandas, Hristiyanlk Dnyasn Nasl Aldatt, Belleten, XLI/161-164, TTK Yaynlar, Ankara 1977, s.137-156. (Tehcir) ---------------, Turco-Armenian Relations and British Propaganda During the First World War, Belleten, LVIII/222, TTK Yaynlar, Ankara 1994, s.377-449. SSL, Azmi, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Yznc Yl niversitesi Rektrl Yaynlar No: 5, Ankara 1990. AHN, Enis, nemli Bir Ermeni Propaganda Dergisi: The Armenian Herald (1917-1919), Tarihi Gerekler ve Bilimin Inda Ermeni Sorunu, Ed. Blent Bakar ve Dierleri, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul 2007, s.267-301. (Armenian Herald) EHRL, Atilla, Ermeni Tehciri, Ermeni Aratrmalar 1. Trkiye Kongresi Bildirileri, II, Avrasya Stratejik Merkezi Ermeni Aratrmanlar Enstits Yaynlar, Ankara 2003, s.15-24. MR, Bilal, Ermeni Propagandasnn Amerika Boyutu zerine, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu le likileri Sempozyumu (812 Ekim 1984 Erzurum), Atatrk niversitesi Yaynlar No: 628, Ankara 1985, s. 79-124. (Ermeni Propagandas) Talat Paann Anlar, Haz. Alpay Kabacal, letiim Yaynlar, 3. Bask, stanbul 1994. (Talat Paann Anlar)

260

TARATMI, Yusuf, Trk Basnnda Ermeni Meselesi(1914-1919)( Alemdar, Ati, kdam, leri, rade-i Milliye, Sabah, Takvim-i Vekayi, Tanin, Tercman- Hakikat, Vakit, Gazetelerine Gre), Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Kayseri 2005. TETK, Ahmet, 4. Ordu Komutanlnn Blgesinde Salgn Hastalklarla Mcadele ve nsani Yardm almalar, Ermeni Aratrmalar Dergisi, Say: 30, Ermeni Aratrmalar Enstits Yaynlar, Ankara 2008, s.85-112. (Yardm almalar) The Armenian Genocide, News Acounts From the American Press: 19151922, A book by Richard Diron Kloain, Heritage Publishing, Richmand California (Tarihsiz). (American Press) TOPRAK, Zafer, YMCA, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, VI, Kltr Bakanl ve Tarih Vakf Ortak Yaynlar, stanbul 1994, s.531-532. TRUMPENER, Ulrich, Germany and the Ottoman Empire 1914-1918, Princeton University Press, Princeton Newjersey 1968. (Ottoman Empire) TRKDOAN, Berna, 1915ten Gnmze Tehcir (Trkler ve Ermeniler), IQ Kltr Sanat Yaynclk, 2. Bask, stanbul 2006. (Tehcir) TRKMEN, Zekeriya, Vilyat- arkiye (Dou Anadolu Vilayetleri) Islahat Mfettilii 1913-1914, TTK Yaynlar, Ankara 2006. (Vilyat- arkiye) Urfal Mateos Vekayi-nmesi (952-1136) ve Papaz Grigorun Zeyli (11361162), Trkeye ev. Hrant D. Andreasyan, Notlar: Edouard Duaurer, M. Halil Ynan ev., TTK Yaynlar, 2. Bask, Ankara 1987. URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yaynlar, 2. Bask, stanbul 1987. (Ermeni Meselesi) USSHER, D. Clarence, An America Physician in Turkey, A Narrative of Adventures in Peace in War, Gomidas Institute, London 2002.

261

WHTE, E. George, Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hatralar, ev. Cem Tark Yksel, Enderun Yaynlar: 46, stanbul 1995. (Hatralar) YAVUZ, Celalettin, Gmenler ve Cemal Paa, Trk-Ermeni htilaf Makaleler, Ed. Hikmet zdemir, TBMM Yaynlar No: 122, Ankara 2007, s.277-304. YILDIZ, zgr, Misyonerlik ve Amerikan BOARD Tekilat (Trkiyede Siyasi ve Sosyal Hayata Etkileri), IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul 2009. (BOARD) ZRCHER, Eric Jan, Between Death and Desertion The Experience of the Ottoman Soldier in World War I, Turcia, 28, Association Pour Le Developpement Des Etudes Turques, 1996, s.235-258. (Death and Desertion)

262

EKLER

Ek I. Sevk edilen Ermenilerin sevk srasnda can ve mallarnn korunmasnn yan sra ie ve istirahatlerinin salanmas hakknda. Bkz. BOA, DH.FR, nr.53/93.

263

Ek II. Ermenilerin braktklar mallarla ilgili ynetmelik hakknda. Bkz. BOA, DH.FR, nr.54/310.

264

Ek III. Sevk edilen Ermenilerin ie ve dier ihtiyalarnn Muhacirn Tahsisatndan karlanaca hakknda. Bkz. BOA, DH.FR, nr.55/292.

265

Ek IV. Ermeni meselesi ile ilgili Romanya gazetelerinde kan olumsuz haberlere kar Osmanl Sefretinin tekzip yazs hakknda. Bkz. BOA, HR.SYS. nr.2882/14, Lef 5.

266

Ek V. Ermenilerin iesi iin Seferberlik Tahsisatndan Urfa mutasarrflna 7.500 lira gnderilmesi hakknda. Bkz. BCA, TGM, nr.272.0.0.74/65.19.21.

267

Ek VI. Osmanl hkmetinin Ermeni muhacirleri korumas iin onlara jandarma tahsis etmesi hakknda. ATASE, BDH, Kls.361, Dos.1330-1445, Fih.003.

268

Ek VII. Diyarbakrdaki Muhacirn Hastanesinin ihtiyalar hakknda. ATASE, BDH, Kls.2459, Dos.269, Fih.003-02.

269

Ek VIII. ABDden Suriyedekilere yardm gtrecek Ceasar isimli geminin gmrk vergisinden muaf olduu ve yardm malzemelerinin Hill-i Ahmer ile Kzlhatan oluan ortak bir komisyon tarafndan datlaca hakknda. Bkz. KA, nr.94/127.

270

Ek IX. Suriyedeki Ermenilere datlacak elbise hakknda. Bkz. RG 200 National Archives Gift Collection Records of the American National Red Cross 1881-1916, 783 Hawaiian Chapter 805, Missisipi River Flood, 1882, Box No. 50.

271

Ek X. ABD Bakan Woodrow Wilsonun Ermeni ve Suriyelilere yardm iin Amerikan halkna hitaben bildirisi. Bkz. RG 200 National Archives Gift Collection Records of the American National Red Cross 1881-1916, 783 Hawaiian Chapter 805, Missisipi River Flood, 1882, Box No. 50.

272

Ek XI. Ermeni muhacirlere yardm amacyla toplanan 100.000 dolarn gnderilmesi hakknda. Bkz. American Press, s.65.

273

Ek XII. Misyonerlerin ihtiyalarn karlanmas iin vilayet ve mutasarflklardan gndermi olduklar raporlar hakknda.Bkz. P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s.556-558.

274

Ek XIII. NERin yardm toplamak iin kulland propaganda afilerinden biri.

275

V L AYT- I S T T E ( 1 9 1 5 )
EDRNE
Krkkilise nebolu Sinop

.. ...

atalca

K A R A D E N Z
Canik
Hopa Ordu Amasya Erbaa Mesudiye Tokat Karahisararki Hank Zara Erzincan Ki Dersim Gen Malatya Elbistan Zeytun
Kahta

Kean

Kale-i Sultaniye

Gelibolu

Ayvalk

ZMR

........ ..
Ske

. . .

..

. .....
A

Tekirda

STANBUL
zmit
Bandrma

Safranbolu

KA S TA M O N U
Merzifon
ankr orum

Adapazar Orhangazi
Gemlik

Biga

Bolu

TRABZON
Giresun Gmhane

Rize

U
Kars

HDAVENDGR
Karesi

Mekece Bilecik Nallhan

Eskiehir Ktahya
Alayund

ANKARA

Kalecik

Sungurlu Yozgat

Bayburt

Pasinler ERZURUM Beyazid

Keskin

SVAS
Boazlyan ehirkla

Manisa

Krehir

Uak ivril

Karahisar- Sahip Tuz Gl

Eirdir Gl

Kangal

Kayseri Develi

Grn

MAMRATLAZZ Maden

Mu

Van Gl
BTLS

VAN

Aydn

Denizli

Burdur
Burdur Gl

Eirdir Isparta
Beyehir Gl

KONYA
Ereli

Nide

Hain

Mula
Marmaris

Hsnmansur

Siverek

DYARBEKR

Siirt
Midyat

Ulukla Pozant Tarsus Sis

Mara
Mamure
Islahiye Raco Kilis Katma Menbi Bb DeyrlHazr Dibsi Maaratunnuman Meskene Rakka Sebha Tibni Suvar idadi

Hakkari Cizre

Mentee

T
Elmal

Antalya

ADANA
Drtyol skenderun Antakya

Antep
Birecik

Urfa
Suru Akakale Telebyad

Mardin Nusaybin
Resulayn Hasie Krsi Sincar

Dohuk

e
Silifke

Mersin

Telafer

MUSUL

HALEP

Erbil

Z
K b r s

Cisriugur slip Lazkiye

Ebu Harire

Hamam

Sleymaniye Kerkk

Hama
Selimiye

Zor
Miyadin Kuriyah Subayhan Ebukemal Samarra Ane Tikrit

Humus

ARETLER
Vilayt- Sitte lke Snrlar Vilayet Merkezi Elviye-i Mstakille Liva Merkezi Kaza Merkezi Nahiye Merkezi Dier yerleim Birimleri

Trablusam

Arak Tiyas Nebk Tadmur

Cebel-i Lbnan
BEYRUT
Baabda

AM
Kunaytira Dara Busratam Hayran

Ramadi

BADAD
Museyyib Hille

Akka Hayfa

Mismiye

Yafa

Kuds

M I S I R

Bitesseb

lek: 1 : 5 000 000

Kerek

EDRNE

.. ...

Kean

HDAVENDGR
Karesi
Ayvalk

Gemlik

Mekece

Bilecik

....

Ktahya

Alayund

ZMR

Manisa

Uak ivril

.. . .....

Karahisar-i Sahip

Eirdir Gl

Ske

Aydn

Denizli

Burdur
Burdur Gl

Eirdir Isparta

............ ...

Mula
Marmaris

Beyehir Gl

Mentee

T
Elmal

Antalya

e
Silifke

Mersin

Drtyol skenderun Antakya

Raco

......

Kilis

Katma

HALEP

Z
K b r s

Cisriugur slip Lazkiye

Maaratunnuman

Cebel-i Lbnan
BEYRUT

......

Sevk ve skn Gzergh Demiryolu lke Snrlar Vilayet Merkezi Elviye-i Mstakille Liva Merkezi Kaza Merkezi Nahiye Merkezi Dier yerleim Birimleri Ara Toplanma Merkezleri Toplanma Merkezleri Konaklama Merkezleri

Baabda

AM
Kunaytira

..

...... ... ............... . .. . .

Akka Hayfa

......... ......... . .
Dara

Busratam

Hayran

. Kuds

M I S I R

Bitesseb

Kerek

...

Yafa

ARETLER

Trablusam

Mismiye
Museyyib Hille

..

.....

. ......

Hama

Selimiye

Humus

Nebk

.. ...... ............. .

..

..

.........

...... Eskiehir

.. ..

.. .. ...... .. .

....

Kale-i Sultaniye

Gelibolu

........ .. ....

.....

ERMEN LER N SEVK VE S ^ NI (1915-1917)

...

..

..

......

Krkkilise

......

nebolu

Tekirda

..... ......
atalca

Sinop

Biga

Bandrma

.. ... .STANBUL . .. ....zmit ... . ...

K A R A D E N Z
Canik
Hopa Ordu

. . .

..

. .....

. . ..

..

Safranbolu

KA S TA M O N U
Merzifon
ankr orum

Orhangazi

. .

Adapazar

Bolu

Havza Amasya

TRABZON
Giresun Gmhane

Rize

U
Kars

..

. .. ... .. . ......... .. . ..........

Nallhan

ANKARA

Kalecik

Sungurlu Yozgat

Mesudiye Tokat Karahisararki Hank Zara

Bayburt ERZURUM Beyazid

.....

Keskin

SVAS
Boazlyan ehirkla

Erzincan Ki Dersim Gen Malatya Elbistan MAMRATLAZZ Maden

..

Krehir

Kangal

Tuz Gl

Kayseri Develi
Nide

Grn

Mu

. .. .

Van Gl
BTLS

VAN

...........

KONYA

...

Hain Zeytun

.. ........ ..... .. .....

Ereli Ulukla

Hsnmansur

Siverek

DYARBEKR

Siirt Hakkari

Mara
Sis

.. .....

Tarsus

. .. ..... .

Pozant

. ........ . . .....ADANA....

Mamure
Islahiye

Antep
Birecik

Urfa
Suru Akcakale

Mardin Nusaybin
Resulayn Hasie Krsi Sincar

Cizre
Dohuk

. .... . .. .................... .. ........ ..... ........

Tiyaz

Menbi

Telebyad

Telafer

Bb

MUSUL

Erbil

DeyrlHazr Dibsi

Meskene

Rakka Sebha Tibni

idadi

Ebu Harire

Hamam

Sleymaniye Kerkk

LE DC

Suvar

R NEH

Zor
Miyadin Kuriyah Subayhan Ebukemal Ane

Tikrit

Arak Tadmur

Samarra

. .. ..... . ............... ........ .. ... .

R FI AT NE HR
Ramadi

BADAD

lek: 1 : 5 000 000

T.C. SELUK NVERSTES Sosyal Bilimler Enstits Mdrl

zgemi
Ad Soyad: Doum Yeri: Doum Tarihi: Medeni Durumu: Cemal SEZER Montbeliard/ FRANSA 28.11.1979 Evli renim Durumu Derece lkretim Ortaretim Lise Lisans Yksek Lisans Okulun Ad Mustafa Kemal lkokulu Cumhuriyet Ortaokulu Bafra Lisesi Uluda niversitesi Seluk niversitesi

Becerileri: Tarih, Edebiyat, Spor lgi Alanlar: A..B.. Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Blm, Okutman Deneyimi: (Doldurulmas istee bal)

Ald dller: (Doldurulmas istee bal)

Hakkmda bilgi almak iin nerebileceim ahslar: (Doldurulmas istee bal) Tel: Adres 03742541000-2886 A..B.. DL-MER Glky Kamps BOLU

mza:

Adres: Alaaddin Keykubat Kamps 42079 KONYA Tel: 0 332 241 05 21-22 Fax: 0 332 241 05 24