T.C.

MLL ETM BAKANLII

KMYA TEKNOLOJS

BENZEN TREVLER VE PROSESLER

524KI0124

Ankara, 2012

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER
AIKLAMALAR ........................................................................................................ ii GR ........................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 ........................................................................................ 3 1. BENZEN .................................................................................................................. 3 1.1. Benzenin Homologlar ve Benzen Halkasnda Sbstitentler .......................... 4 1.1.1. zellikleri ve retim Yntemleri .............................................................. 5 1.1.2. Reaksiyon Kabiliyeti .................................................................................. 5 1.1.3. Kullanld Yerler ..................................................................................... 6 1.1.4. Benzenin nsan Sal zerinde Etkisi ..................................................... 6 1.2. Etil Benzen ........................................................................................................ 6 1.2.1. Stiren .......................................................................................................... 7 1.3. Kmen (zopropil Benzen) .............................................................................. 13 1.3.1. Trevleri ................................................................................................... 14 1.4. Nitrobenzen ..................................................................................................... 18 1.4.1. Anilin ........................................................................................................ 19 1.5. Klorobenzen .................................................................................................... 20 1.6. Lineer Alkil Benzen (LAB)............................................................................. 21 1.6.1. Deterjan Aktif Maddeleri ......................................................................... 21 1.7. Maleik Anhidrit ............................................................................................... 22 1.8. Siklohegzan ..................................................................................................... 23 1.8.1. Siklohegzanon ve Siklohegzanol ............................................................. 24 UYGULAMA FAALYET ................................................................................... 29 LME VE DEERLENDRME......................................................................... 33 RENME FAALYET2 ...................................................................................... 36 2. STRENN TREVLER VE PROSESLER........................................................ 36 2.1. Polistiren.......................................................................................................... 36 2.1.1. zellikleri ................................................................................................. 36 2.1.2. Kullanld Yerler ................................................................................... 36 2.1.3. Mevcut Durum ......................................................................................... 37 2.1.4. retim Yntemi -Teknoloji ...................................................................... 37 2.2. Akrilonitril Btadien Stiren (ABS) ................................................................. 44 2.2.1. zellikleri ................................................................................................. 44 2.2.2. Kullanld Yerler ................................................................................... 44 2.2.3. retim Yntemi -Teknoloji ...................................................................... 45 UYGULAMA FAALYET ................................................................................... 49 LME VE DEERLENDRME......................................................................... 53 MODL DEERLENDRME .................................................................................. 55 CEVAP ANAHTARLARI ......................................................................................... 58 KAYNAKA ............................................................................................................. 60

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL MODL MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLLK

524KI0124
Kimya Teknolojisi Petrol- Petrokimya Benzen Trevleri ve Prosesleri Petrokimya proseslerinde benzenin trevlerinden elde edilen rnlerin retim yntemleri, zellikleri ve kullanm alanlar ile ilgili bilgi ve becerilerin kazandrld bir renme materyalidir. 40 /16 Organik kimya modllerini baarm olmak Benzenden retilen maddeleri incelemek Genel Ama Bu modlle petrokimya proseslerinde benzenin trevlerinin proses akm emalar, retim yntemleri, zellikleri ve kullanm alanlarn kuralna uygun olarak inceleyebileceksiniz. Amalar 1. Benzen trevlerinin eldesinde kullanlan proseslerin balantlarn yapabileceksiniz. 2. Benzen ve trevleri retim proseslerini oluturan ekipmanlar devreye alabileceksiniz. Ortam: Snf, atlye, laboratuvar, iletme, ktphane, , bilgi teknolojileri ortam (internet vb.) kendi kendinize veya grupla alabileceiniz tm ortamlar Donanm: Okul veya snf, blm kitapl, VCD, DVD, projeksiyon, bilgisayar ve donanmlar vb. Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

ii

GR GR
Sevgili renci, Benzen aromatik hidrokarbon olarak adlandrlan organik bileikler snfnn en basit yesidir. Renksiz, alevlenebilen, kaynama noktas 80,1oC, erime noktas 5,5 oC olan bir svdr. Organik bileiklerde znen ve kendisi de baka kimyasallar zme zelliine sahip bir maddedir. Kimyasal almalarda en ok kullanlan organik bileikler arasnda yer alr. Benzen ve trevleri petrokimya sanayiinde nemli yer tutmaktadr. Endstride en nemli kullanm alanlar plastik imalatnda kullanlan stiren ve fenoln sentezinde balang maddesi olarak, naylon bileiklerinde ve sentetik deterjan imalatnda kullanlmaktadr. Endstriyel bakmdan deerli olduu kadar yaps bakmndan kimyasal almalarda da nemli bir yer tutmaktadr. Bu iyi ynleri yannda, insan sal asndan solunduunda kan hcrelerini ldrme etkisine sahip olduundan kanser yapma zellii mevcuttur. Kanser yapan bileikler arasnda yer almaktadr. Bu modl baaryla bitirdiinizde benzen ve trevlerini, stiren prosesinin retim akm emalarn, fiziksel zelliklerini, retim teknolojilerini ve kullanm alanlarn ok daha iyi anlayabileceksiniz.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET1

AMA
Gerekli ortam salandnda benzen trevlerinin eldesinde kullanlan proseslerin balantlarn kuralna uygun olarak yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Aromatik hidrokarbonlar (arenler) hakknda aratrma yapnz. Benzenin laboratuvarlarda elde edili yntemlerini aratrnz.

1. BENZEN
Aromatik bileiklerin en basiti benzendir. Ayrca bilinen en eski organik bileiklerden biridir. Benzenin nicel element analizi, % 92,3 C ve % 7,7 H olup bileim forml CH dir. Buhar younluuna gre tayin edilen molekl arl 78 g/ moldr. Buna gre kapal molekl forml C6H6 olur. Bu kapal formle, dz zincirli ve halkal olmak zere birok ak molekl formll karlk gelebilir. Halkal olan iki yap formln aada yazalm. Bunlardan biri Kekule teki Dewar formldr.

CH CH CH CH CH

Kekule forml

CH Dewar forml

ekil 1.1: Benzen moleklnn Kekule ve Dewar formlleri

Genelde Kekule forml benimsenmitir. Halkal bileiklerde genellikle halkadaki C atomu ve buna bal olan H atomu yazlmayp geometrik ekillerle gsterme gelenei vardr. Buna gre benzenin Kekule forml aadaki ekilde gsterilir.

ekil 1.2: Benzen moleklnn geometrik gsterilii

1.1. Benzenin Homologlar ve Benzen Halkasnda Sbstitentler

Yan zincir: Benzen halkasna dz veya dallanm bir hidrokarbon kk balanmsa buna yan zincir denir. Benzen halkasna bir takm yan zincirler balanarak benzenin homologlar meydana gelir. Bunlarn genel forml n=6dan balamak zere CnH2n-6 eklindedir. n= 6 iin C6H6 bulunur, bu benzendir. Homolog srann bundan sonraki yesi n=7 iin C7H8 metil benzen veya zel ve en ok kullanlan ad toluendir.
n=7 iin C7H8
CH3

Toluen(Metil benzen) n=8 iin C8H10 olup 4 farkl izotopu vardr.

C2H5 CH3 CH3 CH3 CH3

CH3

CH3

Etil benzen

Orto ksilen 1,2 -dimetil benzen

Meta ksilen 1,3 -dimetil benzen

Para ksilen 1,4 -dimetil benzen

n= 9 iin C9H11, 8 izomeri vardr. Aromatik halkaya bal doymam gruplar da bulunabilir. rnein vinil grubunun balanmasyla zel ad stiren olan vinil benzen, asetilen grubunu balanmasyla fenil asetilen meydana gelir.

CH = CH2 STREN

C CH FENL ASETLEN
(Vinil benzen)

1.1.1. zellikleri ve retim Yntemleri

Berrak, oda scaklnda renksiz, aromatik yapda ho kokulu bir svdr. Son derece yancdr. yi bir organik zcdr. Kan hcrelerini ldrme etkisi olduundan kanser yapan bileikler arasna girer. Alkol, kloroform, eter, aseton, karbon tetra klorr, glasiyal asetik asit ve yalara karr. Organik zclerin ounda znr. Suda znrl ok dktr. Buharlar dumanl bir alev kartarak yanar. Benzen, benzol, siklohekzatrin, fenilhidrit, kmr katran naftas olarak da adlandrlr.

zellikler
Molekl arl zgl arl (20/4 0C) Kaynama noktas Donma noktas Viskozitesi (200C) Alevlenme noktas(Kapal Kap) Kendiliinden tutuma noktas

Birim deeri
78,11 g/mol 0,879 g/l 80,1 0C 5,5 0C 0,654mPa.S -11 0C 5950C

Tablo 1.1: Benzenin fiziksel zellikleri

retim yntemleri; Toluenin hidrodealkilasyonu ile, Toluenin disproporsiyonu ile, Etilen retiminde yan rn olarak, Petrol rafinerilerinde katalitik reforming operasyon ile, Kmrn karbonizasyonu ile elde edilir.

1.1.2. Reaksiyon Kabiliyeti

Benzenin yapsnn kimyasal reaksiyonlara ne ekilde bir tepki gsterdii zerine yaplan almalarn organik kimya teorilerinin gelimesinde nemi byk olmutur.

Hidrojen atomlarnn karbon atomlarna orannn byle dk olduu bir bileikten umulan katlma reaksiyonlar benzende olmaz. Benzenin gsterdii tipik reaksiyonlardan biri, substitsyon (yer deitirme) reaksiyonlardr. Bu reaksiyon bir aktif grubun benzendeki bir hidrojeni karp onun yerine gemesi eklinde gerekleir. Bu davran aklamak alt elektronun (benzende varm gibi gsterilen 3 tane ifte badan ileri gelen) belli karbonlarda deil btn benzen karbonlarna dalm olduunu dnmekle mmkn olur. Elektronlarn byle dalm olmas (belli karbonlarda olmamas) molekln kararl olmasn salar.

1.1.3. Kullanld Yerler

Benzen, byk lde stiren retimi iin ayrca etilbenzen, kmen, siklohegzan, lineer alkil benzen slfonik asit (LABSA), nitrobenzen ve maleik anhidriti gibi nemli kimyasal maddelerin retiminde kullanlr. Ayrca zc olarak kullanm da vardr.

1.1.4. Benzenin nsan Sal zerinde Etkisi

Havada 10 ppmin zerinde bulunmas insan sal asndan sakncaldr. Zehirlenme hli genellikle benzen buharlarnn solunmas ile ortaya kar. Deri yoluyla da organizmaya girerek zehirlenmeye neden olabilir. Yksek konsantrasyonda ( 3000 ppm veya zeri ) benzen buharna maruz kalndnda ani zehirlenme belirtileri ortaya kar. Bu belirtiler ba ars, ba dnmesi, dzgn konuamama, depresyon, derinin kzarmas, solunum gl, mide bulants, kusma eklinde grlr. Ortam deitirilmedii takdirde koma veya lm hli meydana gelebilir. Ancak endstride daha ok rastlanan zehirlenmeler kronik benzen zehirlenmeleri olup son derece nemlidir. Bu tr kronik olaylarda kan hcreleri tahrip olur ve alyuvar, akyuvar saylar azalr. Belirtiler itahszlk, ba ars, ba dnmesi, bulant, gszlk, sinirlilik, kilo kayb seklinde ortaya kar ve daha sonra burun ve damaklarda kanamalar grlr. Benzen buharlarnn olduu ortamlarda srekli alan isiler periyodik kan kontrollerine tabi tutulmaldr. Alyuvar veya akyuvar saylar devaml azalma gsteren ya da ard arda gelen aylk iki kontrolde akyuvar says metrekpte 5.000in, alyuvar says metrekpte 4.000.000'un altnda bulunanlar hayati tehlikeye girmeden ortamdan uzaklatrlmaldr. Ani zehirlenme hllerinde suni solunum yaptrlmal gerekirse oksijen verilmelidir. Solunumu dzeltmek amacyla adrenalin kullanlmaldr. Benzenle alanlar koruyucu gzlk, yz siperlii, kauuk giysiler kullanmaldr. evre sal asndan iinde benzen bulunan atklar bir frn iine pskrtlmek suretiyle yaklmaldr, yanmann daha kolay olmas asndan daha yanc bir zelti ile kartrmak uygun olabilir.

1.2. Etil Benzen

zellikleri ve retim yntemleri

Renksiz bir sv olup aromatik kokuya sahiptir. Alkol, benzen, karbon tetraklorr ve eterde znr, suda hemen hemen hi znmez. Molekl forml C8H10 eklindedir.

zellikler
Molekl arl zgl arl (20/20 0C) Kaynama noktas Donma noktas Viskozitesi (200C) Alevlenme noktas (ak kap) Kendiliinden tutuma noktas

Birim deeri
106,16 g/mol 0,8684 g/l 136,2 0C - 95 0C 0,64cp 28,9 0C 4320C

Tablo 1.2: Etil Benzenin fiziksel zellikleri

retim yntemleri Benzenin etilenle katalitik alkilasyonuyla, Petrol rafinerileri ve petrokimya tesislerinde retilen ksilen iinden dorudan ayrlarak retimi de mmkndr. Kullanld yerler: Stiren retiminde hammadde ve solvent olarak kullanlr.

1.2.1. Stiren
Doymam aromatiklerin en nemlisi olan stiren, kristal ve anti ok polistiren (PS), kpk polistiren (EPS), stiren btadien kauuu (SBR), akrilonitril btadien stiren (ABS) ve stiren akrilonitril (SAN) retiminde hammadde olarak kullanlmaktadr. Stiren ayrca doymam polyester reinelerinin (UPE) koruyucu kaplamalarn (stiren btadien latex, alkidler), polyesterlerin ve eitli kopolimerlerin retiminde kullanlmaktadr. Stiren retimi iin eitli yntemler gelitirilmi olup ticari nemi olan prosesler ve alternatif retim yntemleri aada verilmektedir. Etilbenzen dehidrojenasyonu yntemi

Gnmzde dnyada stiren retiminde yaygn olarak kullanlan yntem, etilbenzen dehidrojenasyonu yntemidir. Bu yntemi kullanan eitli prosesler gelitirilmitir. Bu prosesler aada belirtilmitir. Benzen ve etilenin sv faz alkilasyonunu takiben etil benzenin adiyabatik dehidrojenasyonu ile stiren retimi

Benzen ve etilenin sv faz alkilasyonununu ve etil benzenin adiyabatik dehidrojenasyonunu kapsayan bu entegre retim ynteminin prensibi dehidrojenasyon nitesinde, alkilasyon nitesinden gelen etil benzen iki aamal bir prosesle 550-640 C scaklkta, 8-14 psia basnta dehidrojene edilmektedir. Bu proseste reaksiyon ss buhar ile

salanmaktadr. Stiren verimi benzene gre % 94,3 ve etilene gre % 93,3 olmaktadr. Alkilasyon ve dehidrojenasyon reaksiyonlar aada verilmektedir. Alkilasyon;
CH 2 - CH 3 +

CH 2 = CH2

Benzen
Dehidrojenasyon;

Etilen

Etil benzen

CH2 - CH 3

CH = CH 2 + H2

Etil benzen

Stiren

Benzen ve etilenin sv faz alkilasyonunu takiben etil benzenin oksidatif dehidrojenasyonu ile stiren retimi

Benzen ve etilenin sv faz alkilasyonununu ve etil benzenin oksidatif dehidrojenasyonu kapsayan bu entegre retim ynteminin prensibi dehidrojenasyon nitesinde, alkilasyon nitesinden gelen etilbenzen aamal bir prosesle 625 C scaklkta, 8-13,5 psia basnta dehidrojene edilmektedir. Dehidrojenasyon nitesinde toplam etilbenzen dnm % 82,5 olup oluan hidrojenin yaklak % 53 oksidize edilmektedir. Bu proseste reaksiyon ss buhar ile salanmakta, Stiren verimi benzene gre % 94,7 ve etilene gre % 93,7 olmaktadr. Benzen ve etilenin buhar faz alkilasyonunu takiben etil benzenin adiyabatik dehidrojenasyonu ile stiren retimi

Dehidrojenasyon nitesinde, alkilasyon nitesinden gelen etilbenzen birbirine seri bal iki reaktrde 626-641 C scaklkta dehidrojene edilmektedir. Bu proseste reaksiyon ss buhar ile salanmakta, stiren verimi benzene gre % 95,1 ve etilene gre % 94,9 olmaktadr. Benzen ve etilenin buhar faz alkilasyonunu takiben etil benzenin izotermal dehidrojenasyonu ile stiren retimi

Dehidrojenasyon nitesinde, alkilasyon nitesinden gelen etil benzen multi-tubular bir reaktrde 620 C scaklkta ve vakum altnda dehidrojene edilmektedir. Bu proseste

reaksiyon ss lityum, potasyum ve sodyum karbonattan oluan tuz eriyii ile salanmakta stiren verimi benzene gre % 94,1 ve etilene gre % 93,8 olmaktadr. Alternatif stiren retim prosesleri Btadienin sv faz dimerizasyonu ile elde edilen 4-vinilsiklohekzenin gaz faz oksidatif dehidrojenasyonu ile stiren retimi

Sv faz dimerizasyon nitesinde, ham C4 akm iinde bulunan btadienin % 90n zeolitik bir katalizr kullanlarak 100 C scaklkta ve 270 psia basnta 4-vinilsiklohekzene dntrlmektedir. Dehidrojenasyon nitesinde, dimerizasyon nitesinden gelen 4-vinil siklohekzen Sn/Sb oksidasyon katalizr kullanlarak 400 C scaklkta, 90 psia basnta stirene dntrlmektedir. Her iki nitede de multi-tubular reaktr kullanlmaktadr. Bu proseste stiren verimi % 83tr. Dimerizasyon ve oksidasyon reaksiyonlar aada verilmektedir. Dimerizasyon; 2 CH2 = CH CH = CH2 1,3-Btadien Oksidasyon; C6H9 CH = CH2 + O2 C6H5CH = CH2 + 2 H2O 4-vinilsiklohekzen Stiren Toluen oksidasyonu ile stilben eldesi ve stilbenin disproporsiyonu ile stiren retimi

C6H9 CH = CH2 4-vinilsiklohekzen

Stiren retiminde alternatif bir yol olan bu proseste, toluen oksidasyonu ile elde edilen stilbenin disproporsiyonu ile stiren retimi gerekletirilmektedir. 2 C6H5CH3 + O2 C6H5CH=CHC6H5 + 2 H2O Toluen Stilben C6H5CH=CHC6H5 C6H5CH=CH2 + C6H6 Stilben Stiren Benzen Toluen oksidayonu ile stilben eldesi ve stilbenin etilen ile reaksiyonu ile stiren eldesi

Stiren retiminde alternatif bir yol olan bu proseste, toluen oksidasyonu ile elde edilen stilben etilen ile reaksiyona girerek stiren retimi gerekletirilmektedir. Toluen oksidasyonunda Bi/K oksit katalizr, stilben disproporsiyonunda Mo katalizr kullanlmaktadr. Bu prosesin en byk avantaj, ticari benzen alkilasyonu + etilbenzen

dehidrojenasyonu entegre retim yntemine kyasla yar yarya etilen kullanlmasdr. Henz ticari uygulamas olmayan bu retim ynteminin reaksiyonlar aada verilmektedir. 2 C6H5CH3 + O2 C6H5CH = CHC6H5 + 2 H2O Toluen Stilben C6H5CH = CHC6H5 + C2H4 2 C6H5CH = CH2 Stilben Etilen Stiren Etilbenzenin hidroperoksite oksidasyonu ile elde edilen hidroperoksitin propilen ile reaksiyonu sonucu elde edilen ametilbenzilalkolun dehidrasyonu ile stiren retimi

Hidroperoksidasyon prosesi olarak bilinen bu alternatif stiren retim prosesinde; etilbenzenin sv faz oksidasyonu ile etilbenzenhidroperoksit(EBHP), a-metilbenzilalkol (MBA) ve asetopenon (ACP) elde edilir. EBHP propilen ile reaksiyona girerek propilen oksit ve MBA elde edilir. Bu reaksiyonda Mo veya Ti esasl katalizrler kullanlmaktadr. Oksidasyon reaksiyonu sonucu oluan ACP 90155 C scaklkta ve 1200 psia basnta hidrojene edilerek MBA elde edilir. MBAnn dehidrasyonu sonucu Stiren elde edilir. Dehidrasyon reaksiyonunda genellikle katalizr olarak almina, reaksiyon ortam olarak trifenilmetan kullanlmaktadr. Bu alternatif Stiren retim ynteminin reaksiyonlar aada verilmektedir. C6H5CH2CH3 + O2 C6H5CH(CH3)OOH Etilbenzen Etilbenzenhidroperoksit (EBHP)

C6H5CH2CH3 + O2 C6H5CH(CH3)OH Etilbenzen a-metil benzil alkol (MBA)

C6H5CH2CH3 + x O2 (C6H5)CO(CH3) + asitler Etilbenzen Asetopenon (ACP)

C6H5CH(CH3)OOH + C3H6 C3H6O +C6H5CH(CH3)OH EBHP Propilen MBA

(C6H5)CO(CH3) + H2 C6H5CH(CH3)OH ACP MBA

10

C6H5CH(CH3)OH C6H5CH=CH2 + H2O MBA Stiren

A-metil fenilasetaldehitin paladyum katalizr ile 150C scaklkta dekarnonilasyonu sonucu stiren eldesi: Bu proseste dnm % 78 olup ticari uygulamas yoktur. Toluen ve metann oksidatif birleme (coupling) reaksiyonu ile stiren eldesi: 5001000 C scaklk ve 15-450 psia basn aralnda gerekletirilen bu reaksiyonda, toluen dnm % 29-45, stiren seicilii % 10-25 aralndadr. Bu yntem, ticari olarak uygulanmamaktadr. Toluen ve asetonun pirolizi sonucu stiren eldesi: 700900 C scaklkta buhar ortamnda gerekletirilen piroliz reaksiyonunda toluen dnm % 40, stiren seicilii % 38 olup en byk yan rnler etilbenzen ve benzendir. Bu retim yntemi ticari olarak uygulanmamaktadr. Toluenin formaldehit veya metanol ile alkilasyonu ile stiren eldesi: 400-450 C scaklkta zeolit katalizr kullanlarak gerekletirilen alkilasyon reaksiyonlarnda toluen dnm % 15-30, stiren seicilii % 13-33 olup en byk yan rn etilbenzendir. Bu retim yntemi ticari olarak uygulanmamaktadr. Benzen ve etilen oksitin alkilasyonu ile stiren eldesi: 315440 C scaklkta ve 7075 psia basnta aluminosilikat tipi katalizr kullanlarak gerekletirilen alkilasyon reaksiyonunda etilen dnm % 4-12 aralndadr. Bu retim yntemi ticari olarak uygulanmamaktadr. Etilen veya n-oktann aromatizasyonu ile stiren eldesi: Etilenin 850 C scaklkta gerekletirilen aromatizasyon reaksiyonunda etilen dnm % 87,5, stiren seicilii % 36,6 olup benzen, naftalin ve toluen yan rn olarak retilmektedir. Ayrca, n-oktan 550 C scaklkta ve 1 mmHg basncnda Pt/In ieren ZSM-5 zeolitik katalizr kullanlarak gerekletirilen aromatizasyon reaksiyonunda n-oktan dnm % 99,4, stiren seicilii % 64,3tr. Bu retim yntemleri ticari olarak uygulanmamaktadr.

Stiren retim nitesi iki temel ksmdan meydana gelir. Katalitik kondenzasyon ksm

Depo tankndan alnan benzen risaykl kolonuna verilerek iindeki nem giderilir. Kolondan kan benzen etilen ile kartrlp bir n stcdan geirildikten sonra iinde kizelgura emdirilmi fosforik asit esasl katalizr bulunan kondenzasyon rektrne verilir. Reaktrden kan etilbenzen ve reaksiyona girmemi benzen ieren karm benzen risaykl kolonundan geirilerek tekrar reaktre gnderilir. Kolonun altndan alnan ve etilbenzen ieren karm ise etil benzen kolonuna arj edilir. Kolondan tepe rn olarak etil benzen, dip

11

rn olarak ta polietilbenzen alnr. Dip rn olarak polietilbenzen kolonunda fraksiyona ayrlr. Kolonun tepesinden tepesinden tasarm koullarna gre yaklak 190 0C kaynama noktal polietilbenzen, dipten de stiren kolonunun dibinde biriken maddeleri inceltmede kullanlan 260 0C kaynama noktal polietilbenzen alnr. Etilbenzen dehidrojenasyon stiren artma ksm

Etilbenzen kolonundan tepe rn olarak alnan etilbenzen ile etilbenzen kolonunun tepesinden gelen risaykl etilbenzen karm stp yksek basnl buhar ile birlikte dehidrojenasyon reaktrlerinden geirilir. Reaktrden kan rn karm s deitiricilerde soutulduktan sonra rn deitiricisinde younlaan buhar hidrokarbonlardan ayrlr. Hidrokarbon karm daha sonra benzen toluen kolonuna gnderilir. Kolona giden besleme akmnn bir ksm kkrt potalarndan geirilerek kolona verilir. Bylece sisteme, stirenin polimerlemesini nlemek amacyla inhibitr olarak kkrt (2 4 dinitrofenol) ilave edilir. Benzen toluen kolonundan tepe rn olarak alnan benzen toluen karm depo tankna gider. Dipten alnan karm ise etil benzen kolonuna arj edilir. Kolonun tepesinden alnan etil benzen dehidrojenasyon reaktrlerine gnderilir. Dipten alnan stiren ise stiren kolonuna arj edilir. Stiren kolonunun tepesinden stiren, dibinden de kolonun dibine biriken stiren, polistiren ve ar maddelerin karmndan oluan dip rn inceltilerek alnr. Dip rn iindeki stiren buharlatrlarak geri kazanldktan sonra depolanr. Nihai stiren rnn iinde kkrt istenmedii iin stiren kolonuna belirli noktalarda inhibitr olarak TBC (tersiyer btil katekol) verilir. Stiren rn ise soutulduktan sonra ara tanknda toplanr. stenen spesifikasyona uygunsa depo tankna gnderilip depolanr. Depo tankndaki stiren, polimerlememesi iin 5 0Cde ve iinde 13 ppm dzeyinde TBC ierecek ekilde muhafaza edilir.

12

ekil 1.3: Stiren fabrikas proses akm emas

1.3. Kmen (zopropil Benzen)

zellikleri ve retim yntemi

Renksiz bir svdr. Etil alkolde, karbon tetraklorrde, eterde ve benzende znr. Suda znmez.

13

H 3C

CH3 CH

Kmen

zellikler
Molekl arl zgl arl (20/20 0C) Kaynama noktas Donma noktas Alevlenme noktas (ak kap) Kendiliinden tutuma noktas

Birim deeri
120 g/mol 0,8632 g/l 152,5 0C - 96 0C 40,6 0C 4240C

Tablo 1.3: Kmenin (izopropil benzen) fiziksel zellikleri

retim yntemi Benzenin, propilen ile katalitik alkilasyonu yoluyla elde edilir. Tepkimesi
H3C
AlCl3

CH3 CH

+
Benzen

CH2 = CH - CH 3

Propilen

Kmen(Kumol)(zopropil benzen)

Kullanld yerler

Fenol, aseton, alfa metil stiren retiminde hammadde olarak ve zc olarak kullanlmaktadr.

1.3.1. Trevleri 1.3.1.1. Fenol

Benzen hidrojenlerinden biri veya birka yerine hidroksil (-OH) gruplarnn girmesiyle treyen bileiklere fenoller denir. Fenol, karbolik asit veya hidroksil benzen de denen, ok ynl organik bir bileiktir. Benzen moleklnden bir hidrojen karlmasyla geriye kalan kke (C6H5) alkil ismine izafeten "fenil" ismi verilir. Fenil kk, alkil kknn tersine asitletirici gruptur. Girdii molekln eitlik zelliini artrrlar. Bu bakmdan fenollerin bnyelerinde (OH) gruplar bulunmasna ramen eitlik zellii gsterir.

14

Basit fenoller maden kmr katranndan elde edilirse de bugn ucuz olarak benzenden sentezlenmektedir. Fenollerin deerlii molekllerindeki (-OH) saysna baldr. Bir (OH) varsa 1, iki (OH) varsa 2 deerlidir. Fenollerin en basiti fenik asit (C6H5OH) tir. smine sadece "fenol" de denir. Sv ve buhar hlinde iken zel kokuya sahip zehirli bir maddedir. Dezenfektan olarak kullanlr. Fenollerin sudaki eriyikleri, demir (III) klorr eriyii ile mavi renk meydana getirir. Fenoln sudaki eriyiine brom suyu damlatlrsa (2, 4, 6) tribrom fenolden ibaret renksiz, kristal yapl bir kelek meydana gelir. Bu ayrm fenol iin hassastr. Saf hlde renksizdir. Deri ile temas ederse deriyi tahri eder ve zehirlidir.

OH

OH

Veya
ekil 1.4: Fenoln forml

zellikleri ve retim yntemleri

Beyaz kristal yapya sahiptir. Safszlklar veya hava ile k karsnda rengi pembeden krmzya kadar dner. Havadan su absorbe ederek sv hle dnr. Keskin yakc bir tada ve hemen fark edilen bir kokuya sahiptir. Olduka kuvvetli bir korozif maddedir. Etanol, eter, kloroform, gliserin, karbon dislfr ve suda znr.

zellikler
Molekl arl zgl arl (20/20 0C) Kaynama noktas Donma noktas Alevlenme noktas (ak kap) Kendiliinden tutuma noktas

Birim deeri
94 g/mol 1,071 g/l 181,9 0C 43 0C 79 0C 7150C

Tablo 1.4: Fenoln fiziksel zellikleri

retim yntemleri Benzenin slfonasyonu ile nce benzen slfonik asit elde edilir. Bu sonra sodyum tuzuna evrilir ve sonunda kostikle muamele edilerek fenoln sodyum tuzuna dntrlr. Toluenin oksidasyonu ile nce benzoik asit ve bunu takip eden ikinci bir oksidasyon ile, Klorobenzenin dehidroksiyonu ile, Klorobenzenin alkali hidrolizi ile, Kmenin oksidasyonu ile fenol elde edilir.

15

Kullanm alanlar

Bisfenol A, DPP (difenil propan ) yapmnda ve fenolik reine retiminde kullanlr. Dier nemli sentetik trevleri salisilik asit, asetil salisilik asit (aspirin) dir. 2,4 dikloro fenoksi asetik asit ve 2,4,5 trikloro fenoksi asetik asit tarmda kullanlr. Pentaklorofenol standart odun koruyucu olarak kullanlr dier halojenli fenoller bcek ldrc olarak deri koruyucu ve bakterilerle mcadelede kullanlr. Fenoller nitrobenzen ile birlikte anilin yapmnda da kullanlmaktadr. Trevleri Bisfenol A o zellikleri: Fenol kokusunda beyaz pul hlinde, kristal bir yapya sahiptir. Suda znmez. Alkol ve seyreltik alkali zclerde znr. Karbon tetra klorrde ok az znr. Fenol ve asetonun reaksiyonu ile elde edilir.
CH3 HO C CH3
ekil 1.5: Bisfenol Ann yap forml

OH

Resim 1.1: Bisfenol - A maddesi

zellikler
Molekl arl zgl arl (25/25 0C) Kaynama noktas (4.0 mmHg) Erime noktas Alevlenme noktas (ak kap) o

Birim deeri
228,28 g/mol 1,195 g/l 220 0C 153 0C 79,4 0C

Tablo 1.5: Bisfenol Ann fiziksel zellikleri

Kullanm alanlar: Epoksi, polikarbonat, fenoksi, polislfon ve baz polyester reinelerin retiminde ara madde olarak yanmaya dayankl malzemelerin yapmnda, kauuk kimyasallarnda ve fungasitlerde kullanlr.

16

Polikarbonat

Polikarbonatlar, termoplastiklerin zel bir grubudur. lenmesi, kalplanmas, sl olarak ekillendirilmesi kolaydr, bu tip plastikler modern imalat sektrnde ok geni kullanm alan olan plastiklerdir. Polikarbonatlar olarak isimlendirilmilerdir nk uzun molekler zincirleri iinde karbonat gruplar (-O-CO-O-) tarafndan balanm fonksiyonel gruplara sahiptir. En yaygn polikarbonat plastik tipi, bisfenol - A gruplar ile balanm karbonat gruplarnn oluturduu polimer zincirlere sahip olandr. Bu tip polikarbonat ok dayankl bir malzemedir, kurungeirmez cam yapmnda kullanlr. Polikarbonatlarn karakteristikleri polimetil metakrilata (PMMA; akrilik) olduka benzer fakat polikarbonat daha gl ve daha pahaldr. Ayrca bu polimer olduka effaf ve geiren bir yapdadr. Birok cam trnden daha iyi k geirgenlik karakteristiine sahiptir. CR39 zel bir polikarbonat malzeme olup iyi optik ve mekanik zelliklere sahiptir ve sklkla gzlk cam yapmnda kullanlr.

Polikarbonattn bisfenol - A ve fosgen (karbonil klorr)'den sentezlenmesi o zellikleri: Polikarbonat reineleri effaf, korozyona dayankl, tututuklarnda kendi kendini sndren zaman ve s ile boyutlar ok az deien nem absorpsiyonu ok dk olan ve btn bunlara ilave olarak ok iyi mekanik zellii olan nemli mhendislik plastiklerinden biridir. zgl arl 1,2 g/ldir. Kullanm alanlar: Polikarbonat, endstri ve laboratuvarlarda olduu kadar ev eyalarnda da yaygn kullanlr. Koruma amal paralarn yapmnda kullanlr (bankalar ve baz binalarda krlmayan veya yanstan pencereler gibi). Polikarbonattan yaplan dier rnler arasnda gzlk ve gne gzl camlar,

17

CD (kompakt disk), otomobil far camlar saylabilir. Ayrca iki ya da daha fazla cidarl (multicell) gzenekli levhalar hlinde imal edilen polikarbonat, her trl aklklarn kapatlmasnda kullanlabilen bir at kaplama malzemesidir. yi s izolasyon zellii nedeniyle seralarda cam ve naylona alternatif olarak kullanlr. Kan analiz sistemleri ve eitli tbbi ekipmanlarn nemli paralar da polikarbonattan yaplmaktadr. effafl, darbe dayanmnn ykseklii ve gdalarla temasnda bir saknca bulunmamas nedeniyle gda sanayinde giderek yaygnlamaktadr.

1.4. Nitrobenzen
zellikleri ve retim yntemi

Sar kristal veya sar yams svdr. Etil alkol, eter ve benzende znr. Suda ok az znr. Molekl forml C6H5 - NO2 eklindedir. Yap forml;

ekil 1.6. Nitrobenzenin yap forml

zellikler
Molekl arl zgl arl (18/4 0C) Kaynama noktas (4.0 mmHg) Erime noktas Alevlenme noktas (kapal kap) Kendiliinden tutuma noktas retim yntemi o

Birim deeri
123 g/mol 1,199 g/l 210,9 0C 5,7 0C 88 0C 482 0C

Tablo 1.6: Nitrobenzenin fiziksel zellikleri

Benzenin dorudan nitrolanmas ile elde edilir.

Kullanld yerler

18

Byk ounluu anilin retiminde kullanlr. Selloz esteri iin zc, selloz asetatlarn esterletirilmesinde tamamlayc ve metal veya ayakkab parlatclarnda kullanlr. Ayrca diaminodifenil, kinolin ve azobenzen retiminde kullanlmaktadr.

1.4.1. Anilin
zellikleri ve retim yntemi: Renksiz, ya grnmnde svdr. Hava ve kla temas ettiinde rengi hemen kahverengiye dner. Etil alkol ve eterde znr, suda az znr. ( 3,6 g /100 ml 180Cde). Molekl forml C6H5NH2 eklindedir. Yap forml;

ekil 1.7: Anilinin yap forml

zellikler
Molekl arl zgl arl (20/4 0C) Kaynama noktas Donma noktas Alevlenme noktas (kapal kap) Kendiliinden tutuma noktas retim yntemleri

Birim deeri
93,13 g/mol 1,02g/l 184,13 0C - 6,3 0C 70 0C 371 0C

Tablo 1.7: Anilinin fiziksel zellikleri

Nitrobenzenin indirgenmesiyle, Nitrobenzenin buhar faznda katalitik hidrojenasyonuyla, Klorobenzenin aminasyonuyla, Siklohegzanoln amonyakla reaksiyonu sonucunda, Fenol ve amonyan reaksiyonu sonucunda elde edilir. Kullanld yerler: Kauuk formlasyonlarnda hzlandrc ve antioksidan olarak boya ve fotoraf kimyasallar retiminde, retan kpkler iin izosiyanat retiminde, ila, patlayclar, difenilamin, fenolikler, mantar ve veteriner ilalar retiminde kullanlr.

19

1.5. Klorobenzen
zellikleri ve retim yntemi Monoklorobenzen renksiz uucu bir svdr. Bademe benzer bir kokuya sahiptir. Etil alkol, benzen, kloroform ve eterde oda scaklnda znr. Suda znmez. Molekl forml C6H5Cl eklindedir.

ekil 1.8:Klorobenzenin yap forml

zellikler
Molekl arl zgl arl (20/4 0C) Kaynama noktas Erime noktas Alevlenme noktas (kapal kap) Kendiliinden tutuma noktas

Birim deeri
112,56 g/mol 1,106g/l 132,1 0C 45,6 0C 24 0C >673,9 0C

Tablo 1.8: Monoklorobenzenin fiziksel zellikleri

o Diklorobenzen renksiz, ho aromatik kokuya sahip uucu bir svdr. Etil alkol, benzen, eter ve hemen hemen btn organik solventlerde znr. Suda znmez.

zellikler
Molekl arl zgl arl (20/4 0C) Kaynama noktas Erime noktas Alevlenme noktas (kapal kap)

Birim deeri
147 g/mol 1,305g/l 180,50C - 17,6 0C 74,4 0C

Tablo 1.9: o- diklorobenzenin fiziksel zellikleri

p Diklorobenzen: Beyaz kristalleri uucu olup etrafa ho koku yayar. Deiik kristal byklne sahiptir. Benzen, eter, etil alkol ve karbon dislfrde znr. Suda znmez.

20

zellikler
Molekl arl zgl arl (20/4 0C) Kaynama noktas Erime noktas Alevlenme noktas (kapal kap) retim yntemleri Benzenin klorlanmasyla;

Birim deeri
147 g/mol 1,248g/l 173,70C 53 0C 65 0C

Tablo 1.10: o- diklorobenzenin fiziksel zellikleri

C6H6 + Cl2 C6H5Cl + HCl RASCIIING IIOOKER yntemi ile monoklorobenzen eldesi ile (benzenin buhar faznda oksiklorinasyonu ile)

Kullanld yerler m Diklorbenzen: o p nitroklorobenzen (anilin) retiminde byk bir ksm tketilir. Fenol retiminde ve zc olarak kullanlmaktadr. o Diklorobenzen: Organik sentezlerde, zararl bceklerin ldrlmesinde kullanlan zehirli ilalarn yapmnda, DDT, toluen diizosiyanat prosesinde solvent olarak kullanld gibi yine solvent olarak makinelerin temizlenmesinde ve boya kartmada kullanlr. Ayrca eitli boyalarn retiminde de kullanlr. p Diklorobenzen: Haarat ldrc olarak kullanlr.

1.6. Lineer Alkil Benzen (LAB)

retim yntemi: LAB benzenin lineer olofinlerle alkilasyonu sonucu retilmektedir. Lineer olofinler kerosen, parafin, wax ve etilenden klarak retilebilmektedir. Ayrca n parafinden kloroparafin, kloroparafinden alkilasyon yoluyla LAB retmekte mmkndr. Kullanld yerler: Yumuak deterjan aktif maddesi olan lineer alkil benzen slfonat (LABSA) retiminde kullanlr.

1.6.1. Deterjan Aktif Maddeleri

zellikleri : Beyazdan ak sarya kaan pul, granl veya toz hlindedir. Dodesil benzen(DDB) esasl olanlar biyolojik olarak daha zor paralandndan sert deterjan aktif maddesi diye adlandrlr. Lineer alkil benzen esasl olanlar ise biyolojik olarak daha kolay paralandndan yumuak deterjan aktif maddesi olarak adlandrlmaktadr. retim yntemleri

21

Lineer alkil benzenin kkrt tirioksit veya slfrik asit veya oleum ile reaksiyonundan Lineer alkil benzen slfonik asit (LABSA) elde edilir. Bunun da sodyum hidroksit ile muamelesi sonucu deterjan aktif maddesi olarak kullanlan sodyum alken slfonat retilir. Dodesil benzenin kkrt trioksit, oleum veya slfrik asit ile reaksiyonundan DDB slfonik asit elde edilir. Bununda sodyum hidroksit ile muamelesi sonucu deterjan aktif maddesi olarak kullanlan dodesil benzen sodyum slfonat elde edilir. Kullanld yerler

Ev tipi deterjanlarn retim formlasyonlarnda % 15 20lik bir payla tketilir. Ayrca sv deterjan formlasyonunda da yer alabilir.

1.7. Maleik Anhidrit

zellikleri ve retim yntemi

Akrid kokulu, beyaz ine ve pul eklinde kat maddedir. Su (16,3 g/ 100 g, 30 0C) aseton, eter, kloroform ve petrol hidrokarbonlarnda znr. Karbon tetraklorrde ok az znr. Molekl forml C4H2O3 eklindedir. Yap forml;

Resim 1.2: Maleik anhidriti

ekil 1.9: Maleik anhidritinin yap forml

22

zellikler
Molekl arl zgl arl (20/4 0C) Kaynama noktas Erime noktas Alevlenme noktas (ak kap) Kendiliinden tutuma noktas retim yntemleri

Birim deeri
98,06 g/mol 0,934 g/litre 199,7 0C 53 0C 110 0C 477 0C

Tablo 1.11: Maleik anhidritin fiziksel zellikleri

n btenin oksidasyonuyla Benzenin katalitik buhar faz oksidasyonuyla

{O}

H3C

CO O

2CO2

2 H2O

H3C

CO

Benzen Kullanld yerler

Maleik anhidrit

Yarya yakn doymam poliester reinelerinde, dier ksm fumarik ve tartarik asit retiminde, tarm ilalarnda ve alkid reinelerinde kullanlr. Ayrca sv ve kat yalarn uzun sre saklanmasnda koruyucu olarak ve tekstil sanayinde t istemeyen kumalarn imalinde kullanlmaktadr.

1.8. Siklohegzan
zellikleri ve retim yntemleri

Renksiz, keskin batc bir kokuya sahip korozif olmayan svdr. Suda znmez. Aseton, alkol ve benzende znr. Molekl forml C6H12 eklindedir.

ekil 1.10: Siklohegzann yap forml

23

zellikler
Molekl arl zgl arl (20/4 0C) Kaynama noktas Donma noktas Alevlenme noktas (ak kap) Kendiliinden tutuma noktas

Birim deeri
84 g/mol 0,779 g/l 80,8 0C 6,5 0C - 18,40C 245 0C

Tablo 1.12: Siklohegzann fiziksel zellikleri

retim yntemleri Benzenin katalitik hidrojenasyonuyla, Petrol rafinerilerinde rafinaj sonucu petrolden elde edilir. Kullanld yerler

Byk bir ksm naylon retiminde kullanlan kaprolaktam ve adipik asit eldesinde tketilir. Siklohegzan selloz eterlerin, kat veya sv yalarn zcs olarak kullanlr. Yal boya temizlenmesinde zc olarak kullanlmaktadr.

1.8.1. Siklohegzanon ve Siklohegzanol

retim yntemleri Siklohegzann hava ile oksidasyonu ile, Fenoln hidrojenasyonu ile, Siklohegzanolun dehidrojenasyonu ile, Siklohegzann oksidatif / dehidrojenasyonuyla elde edilir.

1.8.1.1. Siklohegzanon
zellikleri

Renksiz sv olup aseton veya nane kokusunu andran kokuya sahiptir. Suda az znr, hemen her trl organik zclerle karr. Molekl forml C6H10O eklindedir.

24

Resin 1.3: Siklohegzanon

ekil 1.11: Siklohegzanonun yap forml

zellikler
Molekl arl zgl arl (20/4 0C) Kaynama noktas Donma noktas Alevlenme noktas (ak kap) Kendiliinden tutuma noktas Kullanld yerler

Birim deeri
98 g/mol 0,948 g/litre 156,7 0C -47 0C 540C 420 0C

Tablo 1.13: Siklohegzanonun fiziksel zellikleri

Adipik asit ve kaprolaktam retiminde kullanlr. Solvent olarak tketilir. Boya ve vernik karc olarak yalama ya katks, sellozikler, tabii ve sentetik reinelerde, wax (mum) ve yalarda zc olarak kullanlr. 1.8.1.1. Siklohegzanol zellikleri

Renksiz yams bir svdr. Suda ok az znr. Hemen hemen btn organik solvent ve yalarla karr. Molekl forml C6H12O eklindedir.

25

ekil 1.12: Siklohegzanoln yap formlleri

Resim1.4: Siklohegzanol

zellikler
Molekl arl zgl arl (20/4 0C) Kaynama noktas Erime noktas Alevlenme noktas (ak kap) Tutuma noktas Kullanld yerler

Birim deeri
100g/mol 0,943 g/litre 161,1 0C 25,15 0C 67,80C 300 0C

Tablo 1.14: Siklohegzanoln fiziksel zellikleri

Adipik asit retiminde, tekstil sanayiinde, alkid ve fenolik reinelerde, zc, parlatc, plastik sanayinde ve emlsiyon yapclarda kullanlr.

1.8.1.2. Kaprolaktam
zellikleri ve retim yntemleri

Beyaz pul eklindedir. Su ve benzeri polar ve aromatik solventlerde znr. Yksek molekl arlkl alifatik hidrokarbonlarda az znr. Molekl forml C6H11NO eklindedir.

26

Resim 1. 5: Kaprolaktam

ekil 1.13: Kaprolaktamn yap forml

zellikler
Molekl arl Younluu (80 0C) Kaynama noktas (50 mm Hg) Erime noktas Alevlenme noktas Kendiliinden tutuma noktas retim yntemleri

Birim deeri
113g/mol 1,0135 g/litre 180 0C 69,2 0C 139,5C 375 0C

Tablo 1.15: Kaprolaktamn fiziksel zellikleri

Hegzahidrobenzoik asit yoluyla, Nitrik oksit indirgeme prosesiyle, Fenol prosesiyle, Siklohegzann fotonitrozasyonuyla, Siklohegzanon ve hidroksilaminden elde eilir.

27

Resim 1. 6: Japonya'da kaprolaktam fabrikasnn grnm ve rn

Kullanld yerler

En yaygn olarak naylon 6 retiminde monomer olarak kullanlr. Plastikler, film, kaplama malzemesi, sentetik deri, poliretan, apraz ba ajan olarak da kullanm alan bulmaktadr.

28

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Benzen ve trevlerinin eldesinde kullanlan proseslerin balantlarn inceleyiniz. ti Kullanlan ara gereler: Bilgisayar, uygun program, etilen, B-T kolonunu, etil benzen kolonu lem Basamaklar Bilgisayar hazrlaynz. neriler Laboratuvar nlnz giyerek alma masanz dzenleyiniz. Bilgisayarn fiini prize dikkatlice taknz.

Uygun program seiniz.

izimde ve ekilde yardmc olacak program seiniz. Sayfann sol orta noktasndan izime balaynz. Boru kalnlklar ayn olsun (2 nk). Ak ok ynlerine dikkat ediniz. Prosesleri sembolleri ile iziniz.

izim sayfasn yatay konumuma getiriniz. Etilen hattn kondenzasyon reaktrne balaynz.
Katalizr

Kondenzasyon reaktrne benzen risaykl kolonuna balaynz. Giri, klarn ynlerini okla gsteriniz. Benzen risaykl kolonundan etilen hattna balant yapnz.

Balanty ekildeki gibi yapnz. Balant hattnn zerine kurutulmu benzen yaznz. Ak ynlerine dikkat ediniz.

Benzen risaykl kolonundan taze benzen hatt balayarak sten atk benzen k balaynz.

Kolonun adn iine yaznz. Balantlara dikkat ediniz. Atk hattna ismini yaznz. Ak ynlerine dikkat ediniz.

29

 Benzen risaykl kolonunu etil benzen kolonuna balaynz.

Hatta etilen benzen yaznz. Ak ok ynlerine dikkat ediniz. Balantlar ekilde ki gibi yapnz. Etil benzen hattndan benzen risakl kolonuna balant yapnz.

Etil benzen kolonunu polietil benzen kolonuna balaynz. Kolonun stnden ve altndan kan PEB maddesini kaynama noktalaryla yaznz. Balant hattna polietil benzen yaznz.

Etil benzen kolonunu dehidrojenasyon reaktrne balaynz. ekildeki gibi balant yapnz. Balant hattnn zerine etil benzen yaznz. Ak ynlerine dikkat ediniz.
Katalizr

Dehidrojenasyon reaktrn B. T. Kolonuna balaynz.

Kolonun st kna benzen toluen yaznz. Ak ynlerini belirtiniz. Balanty ekildeki gibi yapnz. izimlerinizi konu anlatmndan kontrol ediniz. Balant hattnn zerine dehidrojenasyon rn yaznz.

BT Kolonunu etil benzen kolonuna balaynz. Kolonun stnden kan etil benzen hattn dehidrojenasyon rektrne balanan etil benzen hattna balaynz. Balantlar ekildeki gibi iziniz. Ak ynlerini okla belirleyiniz. Kolonlar aras balant hattna etil benzen yaznz.

30

 Etil benzen kolonunu stiren kolonuna balaynz.

Balanty ekildeki gibi iziniz. Kolonun st kna stiren, alt kna dip rn yaznz. Kolonlar aras balant hattna stiren yaznz. iziminizi konu anlatmndan kontrol ediniz.

Ak emasn yazcda yazdrnz.

Mmknse renkli olarak kt alnz.

Rapor olarak teslim ediniz.

Hangi rnn proses akm emas olduunu yaznz.

31

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri Evet nlnz giyip bilgisayarnz hazrladnz m? Bilgisayarnz atnz m? Uygun program setiniz mi? Etilen hattn kondenzasyon reaktrne baladnz m? Kondenzasyon reaktrne benzen risaykl kolonuna baladnz m? Benzen risaykl kolonundan etilen hattna baladnz m? Benzen risaykl kolonundan taze benzen hatt balayarak sten atk benzen k baladnz m? Benzen risaykl kolonunu etil benzen kolonuna baladnz m? Etil benzen kolonunu polietil benzen kolonuna baladnz m? Etil benzen kolonunu dehidrojenasyon reaktrne baladnz m? Dehidrojenasyon reaktrn B. T. kolonuna baladnz m? Etil benzen kolonunu stiren kolonuna baladnz m? Ak emanz ak ynleri ve balantlar ile kontrol ettiniz mi? Ak emasn yazcda yazdrdnz m? Ak emasn rapor olarak teslim ettiniz mi? Hayr

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

32

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz. 1. 2. Gnmzde benzenin .. forml benimsenmitir. Benzenin havada .in zerinde bulunmas insan sal acsndan sakncaldr. .. stiren retiminde ham madde ve solvent olarak kullanlr. C6H5CH2CH3 + O2 tepkimesini tamamlaynz. Benzen hidrojenlerinden biri veya bir ka yerine hidroksil (OH) gruplarn balanmasyla treyen bileiklere .. denir. Nitrobenzenin byk ounluu .. retiminde kullanlr. C6H6 + Cl2 ?.... + HCl tepkimesini tamamlaynz.

3. 4. 5.

6. 7.

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.

8. Aadakilerden hangisi benzenin molekl formldr? A ) C6H5 B ) C6H6 C ) C6H7 D ) C6H8 Aadakilerden hangisi benzenin yap formldr?

9.

10.

Aadakilerden hangisi p ksilenin formldr?

11.

Aadakilerden hangisi stirenin dier bir addr? A ) Fenil asetilen B ) Kmen C ) Etil Benzen D )Vinil benzen

33

12.

Aadakilerden hangisi benzenden retilen maddeler arasnda yer almaz? A ) Keton B ) Stiren C ) Kmen D ) Maleik anhidriti Aadakilerden hangisi benzen zehirlenmesi belirtilerinden deildir? A ) Ba ars ve dnmesi B ) Dzgn konuamama C ) Derinin kurumas D ) Gzlerin morarmas Etil benzenin dehidrojenasyon reaksiyonu sonucu aadaki rnlerden hangisi elde edilir? A ) Stiren B ) Kmen C ) Fenol D ) Etil Benzen

13.

14.

15.

Aadakilerden hangisi yukardaki bileiinin ad deildir? A ) Kumol B ) Kmen C ) zopropil benzen D ) zometil benzen Aadaki maddelerin kullanlmaktadr? A ) Stiren B ) Fenol C )Aseton D )Alfa metil stiren hangisinin retiminde kmen ham madde olarak

16.

17.

Aadakilerden hangisi Nitrobenzenin formldr? A ) C6H6 NO2 B ) C6H5 NO2 C )C6H5 NO3 D )C6H5 NO Benzen + ..? H2SO4 Nitrobenzen + Su tepkimesinde soru iaretli yere aadaki bileiklerden hangisi yazlmaldr? A ) Azot dioksit B ) Diazot pentaoksit C )Azot monoksit D )Nitrik asit

18.

34

19.

Aadakilerden hangisi maleik anhidritin molekl formldr? A ) C6H10O B ) C6H12O C ) C4H2O3 D ) C5H2O3 Aadakilerden hangisi kaprolaktann molekl formldr? A ) C6H12O B ) C6H10O C ) C6H11NO D ) C6H5

20.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

35

RENME FAALYET2 RENME FAALYET2

AMA
Gerekli ortam salandnda benzen ve trevleri retim proseslerini oluturan ekipmanlar kuralna uygun olarak devreye alabileceksiniz.

ARATIRMA
Akrilonitrinin oluum tepkimesini aratrnz. Emlsiyon ve sspansiyon polimerizasyonunu aratrnz. Kauuun trleri ve zellikleri hakknda aratrma yapnz. Ktle polimerleme prosesi ile kristal ve antiok polistiren retimindeki nitelerden devolatilizer ve granlatrn fonksiyonunu aratrnz. Dokuzuncu Kalknma Plannda Trkiyede polistiren ve akrilonitril btadien stiren retimi iin yaplan almalar aratrnz.

2. STRENN TREVLER VE PROSESLER

2.1. Polistiren
Polistiren, stiren monomerinin polimerletirilmesi ile elde edilen plastik ham madde olup termoplastik maddeler ierisinde ok eitli kullanm alanlarna sahiptir. Stirenin polimerletirilmesi sonucunda temel olarak farkl rn elde [ CH2 CH ]n edilir. Antiok polistiren (HIPS, High Impact Polystyrene), kristal polistiren (GPPS veya PS, General Purpose Polystyrene), genleebilir polistiren (EPS, Expandable Polystyrene). Polistirenin (PS) genel forml yanda verilmektedir.

2.1.1. zellikleri
Polistiren saf hlde renksiz, kat ve saydam bir maddedir. Siyah isli, yava yanan effaf, sert, zgl arl dk, krlma indisi yksek bir termoplastiktir. Sentetik reineler iinde en yksek izolasyon zelliine sahip olan polistiren, aromatik ve klorlu hidrokarbonlarda, esterlerde znebilir. Suda genel olarak alkollerde (metanol, etanol vb.) normal heptan ve asetonda znmez. Su buhar, oksijen, azot gibi birok gaz kolaylkla geirir. Nem ekisi dktr. Organik asit ve alkalilere kar dayankldr.

2.1.2. Kullanld Yerler

Polistiren yksek yaltm kabiliyeti ve stn dielektrik zelliklerinden dolay izolasyon malzemesi olarak elektriksel yk tamayan bir madde olmas seyreltik asitlere, tuz

36

zeltisine ve bazlara kar dayankl olmas nedeniyle merubat sanayi ve yiyeceklerin paketlemesinde kullanlmaktadr. stn darbe mukavemeti ve geni bir scaklk aralnda mekanik zelliklerini kaybetmemesinden dolay kalp rnleri sanayinde de kullanlmaktadr. Ayrca, ila ve kozmetik kutularnn, buzdolab, aspiratr ve amar makineleri gibi aralarn paralarnn, teyp makaralarnn, TV ve radyo bobinlerinin vb. elektronik cihazlarn, klandrma muhafazalarnn, duvar kaplamalarnn, paketlemede kpkl levhalarn imalatnda kullanlr.

2.1.3. Mevcut Durum

Trkiyede polistiren retimi yaplan iki kurulu bulunmaktadr. Bunlardan Polistiren Fabrikas 1975 ylnda 15.000 ton/yl dizayn kapasitesiyle retime balamtr. lave yatrmlarla 1987 ylnda 18.000 ton/yla, 1992 ylnda ise kapasite yaplan iyiletirme sonucu 27.000 ton/yla karlmtr. Yarmca Tesisleri, Polistiren dhil alr durumda be fabrikas ile zelletirme Yksek Kurulunun karar ile 1 Kasm 2001 tarihinde devredilmitir. Daha sonra 20.06.2005 tarih ve 398/11 sayl karar ile ekonomik olmama nedeniyle Krfez Petrokimya ve Rafinerisi Polistiren Fabrikasnda retim faaliyetleri durdurulmutur. 1999 ylnda zel bir irket tarafndan Adanada 40.000 ton/yl kapasiteli polistiren fabrikas kurulmutur. Fabrika hlen ayn kapasite ile retimine devam etmektedir.

Resim2.1: Polistiren fabrikasnn grnm

2.1.4. retim Yntemi -Teknoloji

Stiren, fenil grubunun elektron veren ve alan merkez olarak davranabilmesinden dolay, anyonik, katyonik, koordinasyon kompleks (Ziegler-Natta) ve serbest radikal polimerleme yntemleri ile polimerlemektedir. Serbest radikal prosesinin endstriyel nemi vardr. Anyonik polimerleme, dar molekl arlkl rn retimi iin laboratuvar dzeyinde uygulanmaktadr. Bu rnler enstrman kalibrasyonlarnda ve teorik almalarda

37

kullanlmaktadr. Ticari olarak sadece stiren btadien blok kopolimeri retiminde kullanlmaktadr. Katyonik polimerleme, yapkan ve kaplama amac ile kullanlan dk molekl arlkl polistiren retiminde kullanlmaktadr. Ticari olarak enjeksiyon ve ekstrzyon amal retilen polistirenlerin molekl arlklar 100.000 ve 400.000 arasnda deimekte ve serbest radikal polimerleme yntemi ile retilmektedir Stiren monomerin polimerizasyonu ile elde edilen polistiren retiminde yaygn olarak drt polimerizasyon prosesi kullanlmaktadr. Bu prosesler; Emlsiyon polimerizasyonu, zelti polimerizasyonu, Ktle polimerizasyonu, Sspansiyon polimerizasyonudur.

2.1.4.1. Emlsiyon Polimerizasyonu

Stiren monomeri su faz ierisinde emlsiyon yapc kullanlarak datlr. Emlsiyon yapc olarak ya asitlerinin alkali tuzlar kullanlr. Balangta emlsiyon yapc suda ksmen zlr ve monomer taneciklerinin yzeyinde absorblanr. Stiren, su, emlsiyon yapc maddeler ve suda znen balatc etkisiyle otoklavlarda 70 105 Cde polimerletirilir. Balatcnn bozulmas ile oluan radikaller misellerin iersine diffzlenir ve polimerlemeyi balatr. Sulu faz yznden monomerlerin miseller iersine difzyonu ok hzldr. Misel iersindeki polimerleme hz monomer difzyonundan ziyade polimer zincirinin bymesine baldr. Miseller tarafndan oluturulan polimer taneciklerinin hacimlerinin (byklklerinin) artmas ile dnm derecesi artar fakat tanecik says sabit kalr. Polimerleme her tanecikte bamsz olarak devam eder. Bu teknolojinin birok avantajlar olmasna ramen dier teknolojiler kadar yaygn olmayp kullanm alanlar azdr. Bu proses akrilonitril btadien stiren (ABS) retimi iin nemlidir. Maliyetin yksek olmasndan dolay polistiren iin cazip deildir.

2.1.4.2. zelti Polimerizasyonu

Bu proseste zc kullanlmas sayesinde ktle prosesinde ortaya kan scaklk kontrol problemi ortadan kaldrlr. Scaklk kontrol kolaylar ve meydana gelen polimerin viskozitesi der. zc olarak etil benzen veya ksilen kullanlr. Stiren ve zc karm seri hlde dizilmi polimerizasyon reaktrlerine verilir. Bir reaktrden alnan karm dierine stten verilerek katalitik ortamda polimerizasyon gerekletirilir. zcnn varl polimerleme hzn yavalatr. Molekl arln drr ve son rnden ayrlmas iin uygulanan ilemler yatrm ve isletme maliyetlerini arttrr. Proseste kullanlan zelti miktar % 12'nin altnda ise ktle, zerinde ise zelti polimerlemesi prosesi olarak adlandrlmaktadr. Reaktr scakl 100-180 C arasnda tedrici (kademeli) olarak artar. Dnm % 70-90'dr. Bu polimerizasyonda reaksiyon hz ktle, emlsiyon ve sspansiyon polimerizasyonlarnn hzlarndan daha dktr.

38

2.1.4.3. Ktle Polimerizasyonu

Polimerizasyon derecesi scaklk ayarlamas ile kontrol altna alnr. Saf stiren % 30 60 orannda n polimerizasyona urar, sonra reaksiyon ilerleyip tamamlanaca bir polimerizasyon kulesine geer. Kuleden kaan stiren buharlar tekrar n polimerizasyon ksmna gnderilir. Polimerizasyon kulesinden alnan rn vakum odasna gnderilir. Polistiren eriyii ekstrderden geirilerek palet hline getirilir. Bu metodun avantaj rn sarfiyatnn yksek olmasdr. Son yllarda ktle polimerizasyonu ile yaplan retim giderek yaygnlamaktadr. Polimerizasyon retim prosesi akm semas ekil 2.1de verilmektedir. Ktle polimerizasyon reetelerinde genellikle zc kullanlr. Kullanlan zcnn, polimerlemenin ilerlemesi sonucunda meydana gelen viskozlam polimerin viskozitesini drmek, kartrma kolayl salamak, oluan ekzotermik sy uzaklatrmak gibi faydalar vardr. Polimerizasyon tamamlandktan sonra zc geri kazanlarak tekrar retimde kullanlr. zc olarak etil benzen ve toluen kullanlr, kullanlan miktar ise reetelere gre % 230 arasnda deimektedir. Antiok PS drt tip prosesle de retilebilmesine ramen, byk kapasiteli, ticari retim yapmak iin srekli ktle polimerizasyon prosesi rakipsizdir. Ticari olarak antiok polistiren retmek iin, ceketli ve kartrcl bir tank ierisinde, stiren ierisine ilave edilen kauuklar zlr ve zelti % 2030 dnm olacak ekilde n polimerizasyona tabi tutulur. n polimerizasyondan sonra zelti devaml olarak birbiri ile seri bal reaktrlere beslenerek yaklak % 80-90 orannda polimerletirilir. Polimerizasyon iin kullanlan reaktrler lisansr firmalara gre farkllklar arz etmektedir. Linear plug flow tower, horizontal plug flow reaktr, statik kartrc-reaktr (SMR) gibi reaktrler kullanlmakta ve birbirlerine gre baz avantaj ve dezavantajlar bulunmaktadr. Polimerizasyon reaktrnden kan rn 220260 C'ye stlr ve fla tankna beslenir, basn 10-30 mmHg basnca drlr. Polimer ierisinde bulunan polimerlememi (kalnt) monomer ve zc gibi uucular uzaklatrldktan sonra rn ekstrdere beslenerek granl hline dntrlr ve paketlemeye gnderilir.

39

a Stiren, b Polimerleme iin ilaveler, c Paralanm kauuk, d Katklar, 1 zelti tank, 2 n stc, 3 n polimerleme reaktr, 4 Dili pompa, 5 6 Polimerleme reaktrleri, 7 Tubular polimerleme reaktr, 8 Devolatilizer, 9 zel dili pompa, 10 Kartrc, 11 Granlatr.
ekil 2.1: Ktle polimerleme prosesi ile kristal ve antiok polistiren retimi akm emas

2.1.4.4. Sspansiyon Polimerizasyonu Stiren polimerizasyonu iin en kolay yollardan biri sspansiyon polimerizasyonudur. lkemizde kurulu olan zel irkete ait Yarmca tesislerindeki retim bu teknoloji ile Cosden lisansna uygun olarak yaplmaktadr. Stiren, su ve sspansiyon arac ile beraber reaktre alnr. Antiok trnde ayrca kauuk-stiren zeltisi reaktre ilave edilir. Balatc ilavesi ile balayan reaksiyonun sonunda oluan polimer tanecikleri su ile birlikte toplama tanklarna

40

gnderilir. Buradan santrifjlere gelen karmdan polimer taneleri ayrlr. Polimer taneleri dner kurutucularda kurutulduktan sonra silolarda depolanr. Harmanlama ksmnda gerekli kimyasal madde ilaveleri yapldktan sonra ekstrzyon ksmna gnderilir. Granl hline getirilen polistiren otomatik paketleme makinelerinde torbalanr. Ayrca talep hlinde polistiren big-bag olarak da ambalajlanr. Bu metotla elde edilen polimerin su ekisi, renk ve elektriksel zellikleri ktle polimerizasyonu ile elde edilen polimerinki ile ayndr. Tpra Yarmca Polistiren Fabrikasnda sspansiyon polimerizasyon yntemi ile kristal polistiren, sspansiyon-ktle yntemi ile antisok polistiren retilmektedir (ekil 2.3). Sspansiyon, zelti ve emlsiyon polimerizasyon prosesleri ile retilen polimerler yksek iletme maliyetleri ve dk rn kalitesi nedeni ile ekonomik deildir Ancak sspansiyon polimerleme yntemi byk hacimde genleebilir polistiren (EPS) retimi iin hl en nemli seimdir. Kpk polistirenin tanecik bykl ve ekli gibi rn zellikleri zerinde; sspansiyon yapc madde, koruyucu madde ve balatc deriimi, polimerleme scakl, kartrc tipi ve hznn byk etkisi vardr. Polistiren taneciklerin iersinde olmas gereken genletirme ajan (pentan vb.) miktar ve istenen rn zelliklerinin salanmas iin sz konusu deerlerin en iyi hle getirilmesi edilmesi gerekmektedir. Yetersiz kartrma stiren taneciklerinin birbirine yapmasna, ok hzl veya ok yava kartrma polistiren taneciklerin deforme olmasna sebep olmaktadr. Reaktrde retildikten sonra toplama tankna alnan ve genletirme ajan ieren rn, devaml olarak santrifje gnderilerek kresel tanecikler ayrlr ve ykanr. Islak tanecikler 40 C'de kurutularak eleklerde elenip rn silolarnda toplanr. Genleebilir polistiren rn paketlenmeden nce ihtiya duyulursa harmanlaycda kaplayc maddeler ve/veya d yalayc ilavesinden sonra paketlemeye gnderilebilir.

41

a- Stiren, b Paralanm kauuk, c Su, d- Polimerleme iin yardmc maddeler, eSspansiyon yapclar, A + B Antiok polisitiren retimi, B Kristal polistiren retimi, 1zelti tank, 2 n polimerleme reaktr, 3 Polimerleme reaktr, 4 Titreimli elek, 5 ntralletirme, 6 Santrifj, 7 Kurutucu, 8 Elek, 9- Toplama tank
ekil 2.2: Sspansiyon polimerleme prosesi ile kristal ve antiok polistiren retim akm emas

42

Proses

Ktle

Emlsiyon

zelti

Sspansiyon

Avantajlar Dezavantajlar Yksek rn sarfiyat Zayf scaklk Polimerizasyon kontrol ve snn ssnn etkili uzaklatrlmas. kullanm Dk Dk ham madde polimerizasyon hz harcamas Kalnt monomerin Dk enerji uzaklatrlmas harcamas Yksek viskoziteli Prosesin basitlii polimer Geni molekl arl dalm yi s kontrol Dk rn safiyeti Yksek Safszlklara kars polimerizasyon hz ar duyarlk Isnn ok iyi Geni molekl uzaklatrlmas arl dalm yi s kontrol zmenin ve Polimerizasyon balatc kalntsnn ssnn uzaklatrlmas uzaklatrlmas ve Dk etkili kullanm polimerizasyon hz Dk viskoziteli Safszlklara ar reaksiyon ortam duyarllk Yksek polimer Yksek enerji safiyeti safiyeti Yksek ham madde harcamas yi s kontrol Dk rn safiyeti Polimerizasyon Yksek enerji ssnn harcamas uzaklatrlmas Be-tipi operasyon Yksek polimerizasyon hz Dk viskoziteli reaksiyon ortam Dar molekl arl dalm Prosesin basitlii

Tablo 2.1: Polistiren retiminde kullanlan ticari polimerizasyon tekniklerinin kyaslanmas

43

2.2. Akrilonitril Btadien Stiren (ABS)

2.2.1. zellikleri
En yaygn kullanlan mhendislik plastiklerinden biri olan akrilonitril btadien stiren (ABS) bir dien kauuu zerine akrilonitril ve stirenin alanmas ile elde edilmektedir. Kimyasal forml (C8H8-C4H6-C3H3N)x eklindedir. ABSnin ana bileeni olan akrilonitril, btadien ve stiren monomerlerinin her biri son rne ayr zellikler katmaktadr. Btadien darbe dayanm ve salamlk verir, akrilonitril kimyasallara ve sya kar dayankllk, stiren ise sertlik ve ilenme kolayl salamaktadr.
C N CH CH2 CH H2C CH CH2 CH CH2

Akrilonitril

1,3 - btadien
ekil 2.2: ABS polimeri iindeki monomerler

Stiren

ABS reinelerinin zellikleri monomer bileimine, polimerizasyon tekniine, kauuun tanecik byklne, molekl yaps ve molekl arlna, katk maddelerine, isleme koullarna bal olarak deimektedir. Bunun sonucunda deiik ihtiyalara ynelik eitli ABS trleri elde edilebilmektedir. zel amalara ynelik ABS trleri retmek iin yapya baka monomerlerde eklenebilmektedir. ABSnin genel maksat trlerinin yannda, yksek darbe dayanmna sahip, sya dayankl, yanmaz, kaplamada kullanlabilen, souk ilenebilen, genleebilen, saydam, mat, kpkl ve levha olarak kullanlabilen trleri de mevcuttur. Dier plastiklerle ABS/PVC, ABS/PC, ABS/Naylon, ABS/PBT (polibtilen tereftalat) gibi eitli alamlar bulunmaktadr. ABS nitrik asit, slfrik asit, aldehit, keton, ester ve klorlu hidrokarbonlara kar dayankszdr. Alkol, alifatik hidrokarbonlar, bitkisel ve hayvani yalarda znmez. ABSnin sertlik, salamlk, mkemmel srtnme kuvveti, boyutsal kararllk ve ilenme kolayl gibi avantajlarnn yannda, saydamlnn az olmas bozunma scaklnn orta derecede olmas gibi dezavantajlar da mevcuttur. ABS kat tanecikler eklinde olup kokusuzdur. nce tozlar patlamaya sebep olur. ABS yava bir yanma gstererek karbon monoksit, karbon dioksit ve hidrojen siyanr ieren youn siyah bir duman retir. lenmesi esnasnda ortaya kan buharlar gz, burun ve boaz tahri edebilir.

2.2.2. Kullanld Yerler

ABSnin elektrik/elektronik ve otomotiv sektrlerindeki kullanm giderek artmaktadr. ABS, televizyon, bilgisayar, radyo, mzik seti kabinleri, buzdolab, diki

44

makinesi, amar ve bulak makinesi, elektrik sprgesi, sa kurutma makinesi, telefon gibi rnlerin yapmnda geni kullanm alan bulmaktadr. makineleri, otomotiv sanayinde, otomobillerin i aksamndan enstrman paneli, kllk, pencere ama kollar, d aksamndan ise jant kapa ve radyatr kafesleri ABSnin balca kullanld yerlerdir. Boru ve boru balantlar, inaat sektrnde kullanlan rnler, dinlenme/elence aralar (oyuncak, bot, mobil evler gibi), ofis aralar (hesap makinesi, kalem tra, kalem, fotokopi makinesinin kat konulan raflar gibi) ABSnin dier nemli kullanm alanlardr. Bunlardan baka mobilya ve deme endstrisinde, yiyeceklerin ambalajlanmasnda, yol ve spor sahas iaretlemelerinde, seyahat antas, bahe rnleri, tbbi aralar, ayakkab kesi yapm gibi eitli alanlarda kullanlmaktadr. Dayankl tketim mallarnda alternatifi polistiren rndr. Dier eitli enjeksiyon uygulamalarnda ABS yerine PS, YYPE ve PP kullanlabilmektedir.

2.2.3. retim Yntemi -Teknoloji

ABS retiminde drt ayr polimerizasyon yntemi olarak; Emlsiyon polimerizasyonu, Sspansiyon polimerizasyonu, Ktle polimerizasyonu, Solsyon polimerizasyonu yntemlerii kullanlmaktadr.

lk proses ABS retiminde en nemli proseslerdir. stenilen zellikte rn elde etmek iin bu proseslerin kombinasyonlar da kullanlmaktadr.

2.2.3.1. Emlsiyon Polimerizasyonu

Bu proses ile ABS polimerizasyon basama sonucunda retilir. lk polimerizasyon basamanda polibtadien kauuu elde edilir. kinci basamakta stiren ve akrilonitril kauua alanr. Bu aamada hem kauua alanm hlde hem de serbest hlde stirenakrilonitril kopolimeri (SAN) oluur. Ayrca, SAN lateks (polimer emlsiyonu) ayr bir polimerizasyon basamanda retilip kauuk lateks ile istenilen oranlarda kartrlr. Bu da rn kompozisyonunu ve yapsn ayarlamakta ayr bir esneklik salar. Emlsiyon polimerizasyonu dier proseslerden daha karmak olmasna ramen ABS retiminde geni yer tutmaktadr. Bu prosesin en nemli avantaj, eitli ABS trlerinin retilebilmesidir. Kauuk tanecik bykl, kauuk oran, stiren/akrilonitril oran, alanan SANnin molekl arl, serbest SANnin molekl arl ve alanm SANnin serbest SANye oran uygulama alanna gre istenen zelliklere sahip ABSyi retmek zere deitirilebilir. Dier monomerler; metil metakrilat, metakrilonitril, divinil benzen, dimetil stiren, pmetil stiren, klorlu ve bromlu stirenler ve akrilatlar (metil, etil, n-btil) formlasyona ilave edilerek ok daha geni bir uygulama alanna ynelik rnler elde edilebilir.

45

Emlsiyon polimerizasyonunun en byk dezavantaj ise enerji tketiminin ok olmas ve s geri kazanm olanaklarnn snrl kalmasdr. Ayrca proseste kullanlan ok miktarda suyun atlrken ilem grmesi gerekmektedir. Emlsiyon polimerizasyonu prosesi akm semas, ekil 2.3te verilmektedir.

ekil 2.3: ABS emlsiyon prosesi

2.2.3.2. Sspansiyon Polimerizasyonu

Bu prosesin ana blmleri unlardr: Emlsiyon batch polimerizasyonu yoluyla polibtadienin hazrlanmas Ktle polimerizasyonu yoluyla stiren ve akrilonitril tarafndan ksmen alanm polibtadienin elde edilmesi Sspansiyon polimerizasyonu yoluyla alanma reaksiyonunun tamamlanmas ABSnin sudan ayrlarak kurutulmas

46

Reinenin katk maddeleriyle kartrlmas ve pelet hline getirilmesi

Sspansiyon polimerizasyonunun gelitirilmesi, bu proses ile retilen ABSnin performansnn arttrlmasndan ok proses ekonomisi nedeniyle olmutur. Sspansiyon prosesi emlsiyon prosesine gre daha dk yatrmla gerekletirilebilmektedir. Bu metodla kauuk yzdesi dk ve kauuk tanecikleri byk ABS trleri retilebilmektedir ki bu da reinede dk darbe dayanmna ve yzey parlaklnn azalmasna neden olmaktadr. Bunun yan sra bu metotla retilen ABSler geni molekl arl dalm nedeniyle daha iyi ak zelliklerine ve dk kauuk yzdesi nedeniyle daha iyi k stabilizesine sahiptirler.

2.2.3.3. Ktle Polimerizasyonu

Burada esas olarak emlsiyon ktle prosesi ele alnmtr. Prosesin balca basamaklar unlardr: Btadienin emlsiyon batch polimerizasyonu Polibtadienin akrilonitril ve stiren ile emlsiyon batch polimerizasyon yoluyla ksmen alanmas Ksmen alanm polibtadien lateksin, stiren ve akrilonitrilden ekstraksiyonu ve srekli ktle polimerizasyonuna tabi tutulmas ABSnin ekstrude edilerek pelet hline getirilmesi (Katk maddeleri bu aamada reineye eklenebilir veya ayr bir kampounding basama olabilir.)

Ktle polimerizasyonu ile emlsiyon ktle polimerizasyonu arasndaki en byk fark kauuk lateksin emlsiyon ktle polimerizasyonu prosesinde ekstraksiyon aamasndan nce akrilonitril ve stiren ile emlsiyon polimerizasyonuna tabi tutulmasdr. Bylece ksmen alanm kauuk paracklar monomerlerle daha iyi uyum gstererek ekstraksiyon ilemi esnasnda kauuk-monomer dispersiyonunun stabil olmasn salarlar. Ktle polimerizasyonunda suyun kullanlmamas, emlsiyon ve sspansiyon proseslerine gre baz avantajlar salamaktadr. Bunlar atk giderme ihtiyacnn azalmas ve su uzaklatrma kurutma ve baz rnler iin kampounding kademelerine ihtiya duyulmamasdr. Bylece birim rn basna enerji tketimi dmektedir. rn kalitesi ynnden en nemli avantaj ise bu prosesle zincir uzunluu dalm dar rnler elde edilebilmesi dolaysyla da batchden batche rn zelliklerinde deiimin az olmasdr. Ancak ktle polimerizasyonunun monomer dnmnn dk olmas rn esnekliinin az olmas ve prosesin mekanik olarak daha karmak olmas gibi dezavantajlar vardr. Bu dezavantajlardan monomer dnmnn dk olmas emlsiyon-ktle polimerizasyonu prosesinin gelitirilmesiyle ortadan kaldrlmtr. Fakat rn eitlilii ynnden bu proses de pek esnek deildir.

2.2.3.4. Solsyon Polimerizasyonu

Bu prosesle hava koullarna dayankl zel tip ABS reineleri retildiinden kauuk olarak polibtadien yerine EPDM (Etilen-Propilen-Dien-Monomer) EVA (etilenvinilalkol),

47

EP (etilen propilen) kopolimerleri gibi polimer zincirinde daha az ift ba ieren kauuklar kullanlr. Bu kauuklar ne emlsiyon ne de ktle polimerizasyonu yoluyla baarl bir ekilde alandklarndan solsyon polimerizasyonu prosesi gelitirilmitir. Bu proseste kauuk tanecikleri bir zcde veya zc karmnda zndkten sonra as polimerizasyonuna tabi tutulurlar. rn daha sonra sudan ayrlr, kurutulur ve katk maddeleri katldktan sonra pelet hline getirilir.

48

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Benzen ve trevleri retim proseslerini oluturan ekipmanlar devreye alnz. Kullanlan ara gereler: Bilgisayar, uygun program, zelti tank, devolatilizer. lem Basamaklar Bilgisayar hazrlaynz. neriler Laboratuar nlnz giyerek alma masanz dzenleyiniz. Bilgisayarn fiini prize dikkatlice taknz.

Uygun program seiniz. izimde ve ekilde yardmc olacak program seiniz.

izim sayfasn sa st kesine zelti tank iziniz. Tank sembolne uygun iziniz.

zelti tankna sten giri rn hatlarn balaynz.

Tankn sol st noktasna paralanm kauuk hattn balaynz. Paralanm kauuk hattnn sa yanna polimerleme iin ilave hattn balaynz. Tanknn sa st noktasna stiren hattn balaynz. Boru kalnlklar ayn olsun (2 nk). Ak ynn ok ile gsteriniz.

zelti tankn iki yatakl n polimerleme reaktrne balaynz. Boru kalnlklar ayn olsun (2 nk). Ak ok ynlerine dikkat ediniz. niteleri sembolleri ile iziniz.

49

 zelti tank ile reaktr arasndaki hatta stc balaynz. Istcy hatta ekildeki konumda balaynz. Istcy sembol ile iziniz.

n polimerleme reaktrn yatakl polimerleme reaktrne balaynz.

Balanty ekildeki gibi yapnz. ekildeki gibi hatta dili pompa balaynz. Ak ynn ok ile gsteriniz.

yatakl polimerleme reaktrn ikinci, iki yatakl polimerleme reaktrne balaynz. Balantlar ekilde ki gibi yapnz.

reaktrnden ayr ayr stnden k izip kk reaktrlere balaynz.

Reaktrn st kn bota, alt kn ayn reaktre balaynz.(lemi reaktr iinde yapnz.) Ak ynn ok ile gsteriniz. Balantlar ekildeki gibi yapnz.

nc reaktr tubular polimerleme reaktrne balaynz. Balantlar ekildeki gibi yapnz.

50

 Tubular polimerleme reaktrn devolatilizere balaynz. ekildeki gibi balant yapnz. Dovolatilizeri ekildeki gibi iziniz. Ak ynn okla gsteriniz. Istcy sembolne uygun iziniz.

Devolatilizeri ikinci bir devolatilizere balaynz. Ak ynlerini belirtiniz. Balanty ekildeki gibi yapnz. izimlerinizi konu anlatmndan kontrol ediniz. Dili pompay sembolne uygun iziniz.

Devolatilizeri kartrcya balaynz. Balantlar ekildeki gibi iziniz. Ak ynlerini okla belirleyiniz. Balant hattna ekildeki gibi katklar hatt balaynz. Kartrcy sembolne uygun iziniz. Kartrcy granlatre balaynz. Balanty ekildeki gibi iziniz. Ak ynlerine dikkat ediniz. Elde edilen rn yaznz. Akm emasn konu anlatmndan kontrol ediniz. Ak emasn yazcda yazdrnz. Mmknse renkli olarak kt alnz. Balantlara ve ak ynlerine dikkat ediniz. nite sembollerini kontrol ediniz.

Rapor olarak teslim ediniz.

Hangi rnn proses akm emas olduunu yaznz.

51

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri nlnz giyip bilgisayarnz hazrladnz m? Bilgisayarnz atnz m? Uygun program setiniz mi? izim sayfasn sa st kesine zelti tank izdiniz mi? zelti tankna sten giri rn hatlarn baladnz m? zelti tankn iki yatakl n polimerleme reaktrne baladnz m? zelti tank ile reaktr arasndaki hatta stc baladnz m? n polimerleme reaktrn yatakl polimerleme reaktrne baladnz m? yatakl polimerleme reaktrn ikinci iki yatakl polimerleme reaktrne baladnz m? reaktrnden ayr ayr stnden k izip kk reaktrlere baladnz m? nc reaktr tubular polimerleme reaktrne baladnz m? Tubular polimerleme reaktrn devolatilizere baladnz m? Devolatilizeri ikinci bir devolatilizere baladnz m? Devolatilizeri kartrcya baladnz m? Kartrcy granlatre baladnz m? Akm emasn konu anlatmndan kontrol ettiniz mi? Ak emasn yazcda yazdrdnz m? Ak emasn rapor olarak teslim ettiniz mi? Evet Hayr

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

52

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz. 1. 2. Akrilonitril btadien stirenin ksaltmas .. olarak yazlr. Emlsiyon polimeri prosesinde emlsiyon yapc olarak ya asitlerinin .. tuzlar kullanlr. Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 3. Stirenin polimerlemesi sonucunda temel olarak fakl rn elde edilir. Aadakilerden hangisi bu rnler arasnda yer almaz? A ) Antiok B ) Kristal C ) Genleebilir D ) Youn I. Saf hlde renksiz II. Kat ve saydam III. Siyah isli ve yava yanar. IV. effaf ve sert V: Su buhar, oksijen, azot gibi birok gaz geirir. Yukarda sralanan zellikler aadaki maddelerden hangisine aittir? A ) Polistiren B ) Kmen C ) Fenol D ) Kaprolaktam Stiren monomerinin polimerizasyonu ile elde edilen polistiren retiminde aadakilerden hangisi yaygn olarak kullanlan polimer prosesleri arasnda yer almaz? A ) Emlsiyon B ) zelti C ) Solsyon D ) Sspansiyon Aadakilerden hangisi ktle polimerizasyonu prosesinin avantajlarndan deildir? A ) Yksek rn sarfiyat B ) yi s kontrol C ) Dk hammadde harcanmas D ) Dk enerji harcanmas

4.

5.

6.

53

7.

Aadakilerden hangisi zelti polimerizasyonu prosesinin avantajlarndan deildir? A ) Polimerizasyon ssnn uzaklatrlmasnn etkin kullanlmas B ) Dk viskoziteli reaksiyon ortam C ) Prosesin basitlii D ) Yksek polimer sarfiyat Aadakilerden hangisi sspansiyon polimerizasyonu prosesinin dezavantajlarndan deildir? A ) Dk rn sarfiyat B ) Yksek enerji harcanmas C ) Bec tipi operasyonu D ) Yksek miktarda ham madde harcanmas Aadakilerden hangisi ABSnin ana bileenlerinden deildir? A) Akrilonitril B) Btadien C) Etilen D) Stiren Btadien ABSye aadaki zelliklerden hangisini salamaktadr? A ) Kimyasallara ve sya kar dayankllk B ) Darbe dayanm ve salamlk C ) Sertlik D ) leme kolayl ABS aadaki maddelerden hangisine kar dayankldr? A ) Nitrik asit B ) Slfrik asit C ) Fenol D ) Keton Aadakilerden hangisi ABSnin retim yntemlerinden deildir? A ) Emlsiyon B ) zelti C ) Ktle D ) Solsyon

8.

9.

10.

11.

12.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.

54

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Aadakilerden hangisi o ksilenin formldr?
CH3 CH3 CH3 CH3

A)

CH3

B)
CH3

C)
CH3

D)

2.

Aadakilerden hangisi benzenin retim yntemlerinden deildir? A ) Etilen retiminde yan rn olarak B ) Kmrn karbonizasyonuyla C ) Toluenin disproporsiyonu ile D ) Kmenin oksidasyonuyla Aadakilerden hangisi benzen zehirlenmesi belirtilerinden deildir? A ) Mide bulants ve kusma B ) Solunum gl C ) Depresyon D ) Derinin morarmas C6H5CH = CHC6H5 .........?..... + C6H6 tepkimesinde soru iaretli yere aadakilerden hangisi yazlmaldr? A ) C6H5CH3 B ) C6H5CH = CH2 C ) CH2 = CH CH = CH2 D ) C6H5 C = CH2 Vinil siklohegzan aadaki maddelerden hangisi ile tepkimeye girerse stiren oluur? A)C B ) H2 C ) O2 D ) Cl2 Aadakilerden hangisi siklohegzanolun molekl formldr? A ) C6H10O B ) C6H12O C ) C4H2O3 D ) C5H2O3

3.

4.

5.

6.

55

7.

C6H6 + CH2 = CH CH3 C6H5 CH (CH3)2 tepkimesinin gereklemesini salayan katalizr madde aadakilerden hangisidir? A ) NaCl B ) KCl C ) AlCl3 D ) FeCl3 Aadakilerden hangisi anilinin retim yntemleri arasnda yer almaz? A) Nitrobenzenin indirgenmesiyle B ) Kmen ve amonyan reaksiyonuyla C ) Fenol ve amonyan reaksiyonu D ) Klorobenzenin aminasyonuyla I. Berrak, oda scaklnda renksiz, aromatik bir yapda, ho kokulu bir svdr. II. Son derece yancdr. III. yi bir organik zcdr. IV. Kanser yapc bileikler arasndadr. V. Suda znrl ok dktr. Yukarda sralanan zellikler aadaki maddelerden hangisine aittir? A ) Stiren B ) Kmen C ) Benzen D ) Fenol Aadakilerden hangisi ktle polimerizasyonu prosesinin dezavantajlarndan deildir? A ) Zayf scaklk kontrol ve snn uzaklatrlmas B ) Safszlklara kar ar duyarllk C ) Yksek viskoziteli polimer D ) Dk polimerizasyon hz ABS yandnda dumannda aadaki gazlardan hangisi bulunmaz? A ) Azot dioksit B ) Karbondioksit C ) Hidrojen slfr D ) Karbon monoksit ABS aadaki maddelerden hangisine kar dayankl deildir? A ) Fenol B ) Etanol C ) Su D ) Ester

8.

9.

10.

11.

12.

56

13.

Stiren ABSye aadaki zelliklerden hangisini salamaktadr? A ) Sertlik ve ilenme kolayl B ) Kimyasallara kar dayankllk C ) Isya kar dayankllk D ) Darbe dayankll

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

57

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FALYET 1N CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

kekule 10 ppm etil benzen C6H5CH(CH3)OOH fenoller anilin C6H5Cl B A C D A D A D A B D C C

RENME FALYET -2 NN CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

ABS alkali D A C

B
C D C B C B

58

MODL LME VE DEERLENDRMENN CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

A D D B C B C B C B A B A

59

KAYNAKA KAYNAKA

ATALTA hsan, Snai Stokiometri, nklap ve Aka Basmevi, stanbul, 1972. Devlet Planlama Tekilat Mstearl, Dokuzuncu Kalknma Plan (2007 2013) Kimya Sanayii zel htisas Komisyonu Petrokimya alma Grubu Raporu, Eyll, 2005. zel dare Komisyon Raporu, Petrokimya Sanayi 8. Be Yllk Kalknma Plan, Yayn Nu.: DPT: 2563 - K: 579 Ankara, 2001. PETKM, Petrokimyasal Maddeleri retim Zinciri, Petkim Aratrma Merkezi, Ocak, 1991. TZN Celal, Organik Kimya, Okan Yayn Datm, Ankara,1988.

60