indekiler

Modl3.1ElektronTeorisi......................................................................................................................4 Maddevezellikleri............................................................................................................................4 MaddeninGenelzellikleri.............................................................................................................4 MaddeninAyrtAdicizellikleri......................................................................................................4 AtomunYaps......................................................................................................................................5 SerbestElektronlar..............................................................................................................................7 Element,Molekl,Bileikveyonlar...................................................................................................7 letken,YaltkanveYarletkenler.......................................................................................................8 Modl3.2StatikElektrikveletkenlik...............................................................................................11 StatikElektrikveretimi...................................................................................................................11 ElektriklenmeYntemleri..................................................................................................................11 SrtnmeileElektriklenme...........................................................................................................12 DokunmaileElektriklenme...........................................................................................................12 EtkiileElektriklenme.....................................................................................................................13 Elektroskop........................................................................................................................................13 ElektrikYkveCoulombKanunu....................................................................................................14 StatikElektriinEndstridekiKullanm ............................................................................................16 . Elektriinletimi.................................................................................................................................17 KatCisimlerdeElektriinletimi...................................................................................................17 ElektriinSvlardaletilmesi.........................................................................................................17 ElektriinGazlardaletimi.............................................................................................................18 ElektriinBoluktaletimi..............................................................................................................18 Modl3.3ElektrikTerminolojisi...........................................................................................................21 ElektrikEnerjisi..................................................................................................................................21 ElektronAkm...................................................................................................................................21

Akm...................................................................................................................................................22 AkmBirimiAmperinAstvestKatlar.........................................................................................24 Akmeitleri.................................................................................................................................24 Diren................................................................................................................................................26 DirenBirimiOhmunstKatlar..................................................................................................27 DirenlerinSeriBalanmas...........................................................................................................27 DirenlerinParalelBalanmas......................................................................................................29 SeriParalelBalanarakEdeerDirencinHesaplanmas..............................................................32 PotansiyelFark..................................................................................................................................35 ElektromotorKuvvet.........................................................................................................................38 Gerilim...............................................................................................................................................39 Modl3.4Elektrikretimi..................................................................................................................43 IkEnerjisiileElektrikretimi..........................................................................................................43 IsEtkisiyleElektrikretimi...............................................................................................................44 ManyetikEtkiileElektrikretimi......................................................................................................44 BasnEtkisiileElektrikretimi........................................................................................................45 KimyasalYntemileElektrikEnerjisiretimi...................................................................................45 SrtmeileElektrikretimi................................................................................................................46 DC(DoruAkm)ElektrikKaynaklar.....................................................................................................49 Akmlatrler(Bataryalar)...............................................................................................................49 eitleriveYaplar........................................................................................................................49 KurunAsit(Aktipakler)..........................................................................................................50 Yar Ak(Yar Kapal)Akmlatrler...........................................................................................58 Kapal TipAkler(Bakmsz)..........................................................................................................59 BakmszAkveRedresrGrubu..................................................................................................61 AC(AlternatifAkm)Teorisi...................................................................................................................66 SinsoidalDalga................................................................................................................................66

Faz,Periyot,Frekans,Saykl...............................................................................................................67 FazveFazFark..............................................................................................................................67 AlternatifAkmByklkleri.............................................................................................................69 TepedeeriMaximumdeer........................................................................................................69 Tepedentepeyedeer..................................................................................................................69 Anideer.......................................................................................................................................69 OrtalamaDeer.............................................................................................................................69 EtkinDeer....................................................................................................................................70 AlternatifAkmDevrelerindeG.....................................................................................................71 Zahirig(grneng).................................................................................................................71 Aktifg.........................................................................................................................................71 Reaktifg(krg)......................................................................................................................71

Modl 3

Lisans Kategorisi A1
Elektrik Temel lkeleri (Esaslar)

Modl 3 Lisans Kategorisi A1

Elektrik Temel lkeleri (Esaslar) 3.1 Elektron Teorisi

erik Tablosu
Modl 3.1 Elektron Teorisi
Madde Ve zellikleri Maddenin Genel zellikleri: Maddenin Ayrt Adici zellikleri: Atomun Yaps Serbest Elektronlar Element, Molekl, Bileik ve yonlar letken, Yaltkan ve Yar letkenler

Modl3.1ElektronTeorisi
Maddevezellikleri
Madde: Evrende yer kaplayan, hacmi, ktlesi ve eylemsizlii olan her ey madde olarak tanmlanr. Daha iyi bir tanm yaplmas gerekirse, madde bir alg yada alglar btnn sonucu olarak beyinde oluan elektrik sinyallerinin yorumlanmasdr. Madde doada gaz, sv yada kat halde bulanabilir. Kimyada maddenin zellikleri genel ve ayrt edici olmak zere iki blmde incelenir.

MaddeninGenelzellikleri: Maddeden maddeye farkllk gstermeyen sadece madde miktar ile deien zelliklere maddenin genel zellikleri denir.
Ktle: Cismin barndrd madde miktar olarak tanmlanabilir. Eit kollu terazi ile llr. Bu lmde kilogram ad verilen bir birim referans olarak kullanlr. lmede esas olan karlatrma olduu iin herhangi bir cismin ktle deeri evrenin her yerinde sabittir. 1887 ylnda referans bir kilogram olarak kabul edilen Platin-ridyum karmm silindir. Fransann Serves Kentinde Uluslararas Arlk ve lmler Brosunda korunmaktadr. 3,9 cm boyunda ve 3,9 cm apnda ki bu silindirin, platin-iridyum alamndan yaplmasnn nedeni bu alamn ok kararl olmasdr. Bu kararll sayesinde yllarca hibir kayba uramadan saklanabilir. Arlk: Cisme uygulanan yerekimi kuvvetine arlk denir, birimi Newton dur. Arlk yerekimine bal olduu iin ktle deimezken arlk lld blgenin yer ekimi ivmesine bal olarak deiir. Hacim: Cismin evrende kaplad yere hacim denir. Her hangi bir cisim iin hacim ortamn scaklna ve basnca gre deiebilir. Eylemsizlik: Maddenin durumunu koruma eilimine eylemsizlik ad verilir. rnein duran bir cisim herhangi bir kuvvet etkisinde kalmad srece hareket etmez. Hareket eden bir cisim de herhangi bir kuvvet altnda kalmad srece durmaz.

MaddeninAyrtAdicizellikleri: Her madde iin sabit bir deeri olan ve maddelerin birbirinden ayrt edilebilmesini salayan zelliklere maddenin ayrt edici zellikleri denir.
Ayrt Edici zellik zktle Genleme Esneklik znrlk letkenlik Kaynama Noktas Erime Noktas Donma Noktas Tablo 1.1 Kat Sv Gaz + + + + + + + + + + + + + + + -

 z Ktle: Birim hacimdeki ktleye z ktle denir. Genleme: Isnn etkisi ile cismin boyunda ve yzeyinde meydana gelen deiikliklere genleme denir. Esneklik: Bir kuvvetin etkisi ile maddenin eklinde meydana gelen deiiklie esneklik denir. znrlk: Bir maddenin dier madde ierisinde znme oranna znrlk denir. letkenlik: Maddenin elektronlar bir noktadan bir noktaya ilete bilme zelliine iletkenlik denir. Kaynama Noktas: Sv haldeki bir maddenin kaynamas iin gerekli olan scaklk deeri. Younlama Noktas: Gaz haldeki bir maddenin sv hale geebilmesi iin gerekli olan scaklk deeri. Erime Noktas: Kat haldeki bir maddenin sv hale geebilmesi iin gerekli olan scaklk deeri. Donma Noktas: Sv haldeki bir maddenin kat hale geebilmesi iin gerekli olan scaklk deeri.

AtomunYaps
Maddenin temel yapsn oluturan en kk yap tana atom denir. Atom yap itibariyle gne sistemi ile benzerlikler gsterir.Buna gre atom merkezde ekirdek ve ekirdein etrafnda elektronlardan meydana gelmitir. Atomun ekirdei pozitif ykl protonlarla yksz ntronlardan oluur. ekirdein etrafnda belirli yrngelerde hareket eden elektronlarn ykleri ise eksidir.

ekil 1.1:Atom Yaps

Ntr yani yksz bir atomda proton ve elektron saylar birbirine eittir. Protonlar elektronlara nazaran 2000 kat daha ardr. Bu youn ekim kuvvetinden dolay elektronlar ekirdein etrafnda belirli yrngelerde bulunur. Bir atomun ekirdeinin ap yaklak olarak 10-10 mdir. Bir maddenin atomu ile baka bir maddenin atomu arasndaki fark, atomlarn ekirdeinin arl ile ekirdein etrafnda belli yrngelerde dnen elektronlarn saysndan kaynaklanr. En basit atom 1 proton ve 1 elektrona sahip olan hidrojen atomudur. Yandaki ekilde en basit atom olan hidrojen grlmektedir.

ekil 1.2:Hidrojen Atomu

Bir atomda bulunan proton says o maddenin atom numarasn verir. rnein hidrojen atomunun proton says 1 olduu iin hidrojenin atom numaras 1dir. Benzer ekilde oksijenin elektron says 16 olduu iin atom numaras da 16dr. Proton ve ntron saylarnn toplam da maddenin ktle numarasn verir. Bakr atomunun 34 ntronu ve 29 proton says olduuna gre bakr atomunun ktle numaras 34+29=63 tr. Elektronlar ekirdein etrafnda kabuk veya enerji seviyesi olarak adlandrlan yrngelerde dner. ekirdee en yakn kabuun enerji seviyesi dk, ekirdekten uzak olan kabuun enerji seviyesi ise byktr. ekirdekten uzaklatka enerji seviyeleri de artar. ekirdein etrafndaki her bir kabuun barndrabilecei elektron says bellidir. Bir kabukta bulunabilecek maksimum elektron says 2.n2 formlyle hesaplanr. Burada n kabuun numarasn ifade eder.

 ekirdein etrafndaki kabuklar, ekirdee en yakn olandan balamak zere K, L, M, N,O.... harfleri veya 1, 2, 3, 4, 5, .... rakamlar ile gsterilir. Aadaki ekilde atom modeli gsterilmitir. ekil 1.3teki atom modelinde her bir kabukta bulunabilecek elektron saylar ve elektronlarn kabuklara yerleimleri gsterilmitir. K kabuu birinci yrnge olduu iin buradaki elektron says 2.n2 formlnden 2.12=2, 2. yrnge olan L yrngesindeki elektron says 2.n2=2.22=8, 3. yrnge olan M yrngesindeki elektron says 2.n2=2.32=18, 4.yrnge olan N yrngesindeki elektron says 2.n2=2.42=32 olarak hesaplanr. K kabuu 1, L kabuu 2, M kabuu 3, N kabuu ise 4 yrngeden meydana gelir.

ekil 1.3:Atom Yaps Helyum ve karbon atomlarnn yrngelerdeki elektron dalmlar 2.n2 forml ile hesaplanr. Buna gre helyumun 2 elektronu olduu iin bu iki elektron birinci yrngede yer alr. Karbon atomunun ise 6 elektron olduu iin ilk yrngede 2, ikinci yrngede ise 4 elektronu bulunur. Aadaki ekilde helyum ve karbon atomlarnn elektron dalmlar grlmektedir.

ekil 1.4: Helyum Atomu

ekil 1.5:Karbon Atomu

rnek : Bakr atomunun elektron says (proton says) 29dur. Bu atomun elektronlarnn kabuklara nasl yerletiklerini hesaplayarak gsteriniz. zm : 2.n2 formlne gre: K yrngesinde 2.12=2 elektron, L yrngesinde 2.22=8 elektron, M yrngesinde 2.23=18 elektron bulunur. Bakr atomunun toplam 29 elektronu olduu iin N yrngesinde de 1 tane elektronu bulunur.

ekil 1.6:Bakr Atomu

rnek : Alminyum elementinin atom numaras 13tr. Yani alminyum atomunda 47 elektron vardr. Bu elektronlarn kabuklara nasl yerletiini bulunuz.

 zm : 2.n2 forml ile elektronlarn yrngelere nasl yerletikleri bulunur. Buna gre: K yrngesinde 2.12=2 elektron L yrngesinde 2.22=8 elektron M yrngesinde 2.23=18 elektron => 3 elektron Buna gre K ve L kabuklarnda 10 elektron yer alr. Demir atomunun elektron says 13 olduuna gre geri kalan 3 elektron M yrngesinde yer alr.

SerbestElektronlar
Atomlarn en d yrngelerine valans yrnge, buradaki elektronlara ise valans elektron ad verilir. Atomlarn en d yrngelerindeki elektronlar, ekirdek tarafndan zayf olarak ekilen elektronlardr. Bu nedenle bu elektronlar dier elektronlara gre kendi yrngelerinden daha kolay ayrlarak baka atomlarn yrngelerine geebilir. Bakr atomunun son yrngesinde bulunan elektron, s ve gerilim gibi etkenlerle kendi atomundan koparak komu atomun son yrngesine geebilir. Bylece bir atomdan dier atoma serbest dolam balar. Bir atomdan dier atoma geen bu elektronlara serbest elektron denir. Eer bir maddede serbest elektron says fazlaysa o madde elektrik akmn iyi iletir ve dolaysyla o madde iyi bir iletkendir. Eer bir maddede serbest elektron says azsa o madde elektrik akmn iletmez ve o madde yaltkandr.

Element,Molekl,Bileikveyonlar
Uzayda yer kaplayan, ktlesi ve hacmi olan her eye madde denir. Altn, gm, su, hava, toprak birer maddedir. Maddeleri birbirinden ayran en nemli zellik, her maddenin kendisine zg fiziksel ve kimyasal ayrt edici zelliklerinin olmasdr. Fiziksel zellik, maddenin d grnmyle ilgili zelliktir. Kimyasal zellik ise; maddenin kimyasal, i (molekler) yapsyla ilgili zelliktir. Fiziksel deiim ile maddenin sadece d grnmnde deiiklik meydana gelirken kimyasal deiim sonucunda maddenin molekler yapsnda deiiklikler meydana gelmektedir. Element: Herhangi bir yolla kendisinden daha basit maddelere dntrlemeyen saf maddelere basit madde (element) denir. Demir (Fe), Bakr (Cu), Karbon (C), Oksijen (O), Hidrojen (H) basit maddelere rnek olarak verilebilir. u anda yeryznde bilinen 90 eit element vardr. Ayrca labaratuvar ortamlarnda yapay olarak hazrlanm 22 eit element de bulunmaktadr. Elementler kimyasal sembollerle gsterilir. rnein: bakr (Cu), demir (Fe) gibi. Bileik: ki veya daha fazla maddenin kimyasal zelliklerini kaybederek oluturduklar yeni maddeye bileik denir. rnein: Su (H2O) hidrojen ve oksijen elementlerinin birlemesi ile olumu yeni kimyasal zellikte bir maddedir. Yandaki ekilde iki hidrojenin ve bir oksijen atomuyla birlemesi sonucu meydana gelen su bileii grlmektedir. Molekl: Bileik maddenin zelliklerini tayan en kk paraya molekl denir. Her bir molekl iinde bileik maddeyi oluturan basit maddelerin atomlar bulunur. Molekl iindeki basit madde atomlar ayn sayda olduu gibi, farkl saylarda da olabilir. rnein sodyum klorr (NaCl) molekl, bir sodyum (Na) ve birde klorr (Cl) atomu bulundurur. Bir su moleklnde ise, iki hidrojen (2H) ve bir oksijen (O) atomu vardr.

ekil 1.7:Su molekl

yon: eitli etkilerden dolay atomlar elektron kazanabilir veya kaybedebilirler. Ntr bir atom elektron kaybedecek olursa protonlar sayca stn duruma geer. Eer ntr bir cisim elektron kazanacak olursa elektronlar sayca stn olur. Atomlarn elektron kazanmas veya kaybetmesi serbest

 elektronlar yardm ile olmaktadr. Elektron kazanm veya kaybetmi atomlara iyon denir. Art (pozitif) ykl iyonlara Anyon, eksi (negatif) ykl iyonlara Katyon ad verilir.

letken,YaltkanveYarletkenler
Elektrik akm atomlar ierisinde yer alan serbest elektron hareketleri sonucunda gerekleir. Maddeler elektrik akmn iletip iletmemelerine gre iletken, yaltkan ve yar iletkenler olmak zere 3 gruba ayrlabilir. letkenler: Atomlarnn son yrngesinde (valans yrnge) 1, 2 veya 3 elektronu bulunan maddeler iletkendir. Eer bir atomun son yrngesinde 1,2 veya 3 elektron varsa bu elektronlar ekirdek tarafndan zayf olarak ekilir. ekirdek tarafndan zayf olarak ekilen bu elektronlara serbest elektron denir. Serbest elektronlar uygun ortamlarda kendi atomlarnn yrngelerinden koparak komu atomlarn son yrngelerine geebilir. Bylece atomlar arasnda elektron hareketi ve bunun sonucunda da elektrik akm balam olur. Bir madde ierisinde serbest elektron says ne kadar fazla ise o madde o kadar iyi bir iletken demektir. Bakr, gm ve alminyumun iletkenlikleri ok iyi olduundan uygulamada ok tercih edilir. rnein ok iyi iletken olan bakrn 1 cm3nde 8,54x1022 tane serbest elektron vardr. Bakr atomunun 29 protonu, 29 elektronu ve 34 ntronu vardr. Bakr atomunun d yrngesinde 1 elektronu bulunmaktadr. Bakr atomunun bu elektronu ekirdek tarafndan zayf olarak ekildiinden baka atomun son yrngesine kolaylkla geebilir. Bakrdan (Cu) baka gm (Ag), alminyum (Al) ve altn da iletkenliklerinin ok iyi olmasndan dolay tercih edilen iletkenlerdir. Yaltkanlar: Atomlarnn son yrngesinde drtten fazla elektronu bulunan maddeler yaltkandr. Son yrngesinde fazla sayda (5,6,7 veya 8) elektron bulunan atomlar kararl bir yapya sahiptir. Bunlar kolay kolay elektron almaz ve elektron vermez. Yaltkanlarn serbest elektronlar ok az olduundan elektrik akmn da iletmez. Cam, PVC, kauuk, ya, pamuk, hava yaltkanlara rnek olarak verilebilir. Yaltkanlar elektrik akmnn gememesinin istendii yerlerde ve elektrik akmndan korunmak iin kullanlr. letkenlerin etraf yaltkan maddelerle kaplanarak akmn istenilen ekilde iletilmesi salanm olur. Yar letkenler: Atomlarnn son yrngelerinde 4 elektronu bulunan maddeler yar iletkendir. Normal artlar altnda elektrii iletmeyen bu maddelere katk maddesi enjekte edilmek suretiyle iletken haline dntrlebilir. Yar iletkenlere silisyum, germanyum ve karbon elementleri rnek olarak verilebilir. Yar iletkenler elektronik devre elemanlarnn imalatnda kullanlr. Diyot, transistr, tristr gibi devre elemanlarnn yapmnda yar iletkenlerden yararlanlr. Aadaki ekillerde germanyum elementinin resmi ile elektron dalm emas grlmektedir.

ekil 1.8:Germanyum Maddesi

ekil 1.9:Germanyumun Elektron Dalm

Modl 3 Lisans Kategorisi A1

Elektrik Temel lkeleri (Esaslar ) 3.2 Statik Elektrik ve letkenlik

erik Tablosu
Statik Elektrik Elektriin letimi Elektriin Bolukta letimi Elektriin Gazlarda letimi Elektriin Svlarda letilmesi Kat Cisimlerde Elektriin letimi Statik Elektriin Endstrideki Kullanm Elektrik Yk ve Coulomb Kanunu Elektroskop Elektriklenme Yntemleri Etki ile Elektriklenme Dokunma ile Elektriklenme Srtnme ile Elektriklenme

Modl 3.2 Statik Elektrik ve letkenlik

10

Modl3.2StatikElektrikveletkenlik
StatikElektrikveretimi
Statik Elektrik
Tarihsel sre ierisinde elektrik, kendisini ilk olarak durgun yklerin oluturduu statik elektrik olarak gstermitir. ok eski alarda kumaa srtlm kehribar tylerinin kk cisimleri ektii grlmtr. Statik (durgun) elektrikte bir ak veya hareket sz konusu deildir. Fakat bu durgun elektriin bir i yapmamas anlamna da gelmez. Statik elektrik ykne sahip olan cisimler kendisinden zt ykl cisimleri eker veya iter. Plastik bir ubuk ynl kuma parasna srtlecek olursa yn zerindeki elektronlarn bir ksm plastik zerine geer. Bylece plastik ubuk negatif elektrik, ynl kuma ise pozitif elektrik ile yklenmi olur. Eer cam bir ubuk ipek bir kumaa srtlecek olursa bu durumda cam ipek kumaa elektron verir. Bunun sonucunda cam pozitif ykle, ipek kuma ise negatif ykle yklenmi olur. Statik (hareket etmeyen) elektrik yklerinin sebep olduu olaylar inceleyen bilim dalna elektrostatik denir. Gnlk yaantmzda statik yklerle pek ok yerlerde karlarz. rnein yn kazamz giyerken kan trtlar statik elektrik ykndendir. Ayn ekilde top oynarken topun srtnmesi sonucunda zerinde yine statik yk birikimi meydana gelir. Bir otomobil giderken bir uak uarken hareketleri esnasnda hava ve toz zerrelerinin arpmas sonucunda statik yklere maruz kalr. Byk yakt tankerlerine bu statik yklerin zarar vermesini nlemek iin arala toprak arasnda zincirler kullanlr. Bylece arataki statik ykler topraa aktarlr. Yamurlu havalarda bulutlarn kendi aralarnda temas neticesinde, bulutlar statik elektrik yk ile yklenir. Yeryznn elektrik yk pozitif, bulutlarn elektrik yk negatif olduu iin zaman zaman bulutla yer arasnda elektrik boalmalar olur. Bu olaya yldrm denir. Eer statik yk hareketi bulutlar arasnda olmusa buna imek denir. Yldrmn byk binalara zarar vermesini nlemek iin paratoner tesisat kullanlr. Bylece bulutlarda meydana gelen statik ykler paratoner yardmyla topraa aktarlr ve yldrmn zararl etkisinden korunmu oluruz.

ekil 2.1:Yldrm Olay

Uaklarn d yzeylerinde de bulutlardan ve hava zerreciklerinden dolay statik elektrik yklenmesi meydana gelir. Statik elektrikten korunmak iin uaklarda dearj psklleri kullanlr. Uak yere indiinde veya yakt alma zamanlarnda da uak gvdesi topraklanarak statik ykn boaltlmas salanr.

ElektriklenmeYntemleri
Cisimlerin normal artlarda proton ve elektron dalmlar eittir. Bu durumda cisim ntr (yksz) dr. Cisimlerin pozitif veya negatif elektrik yk ile yklenmelerine elektriklenme denir. Ntr bir cisim elektron alarak negatif, elektron vererek de pozitif ykl duruma geebilir. Cisimler srtme, dokunma ve etki olmak zere ekilde elektriklenirler.

11

SrtnmeileElektriklenme
Elektriklenme zelliine sahip iki cisim birbirine srtlecek olursa cisimlerden biri pozitif, dieri de negatif elektrik yk ile yklenir. Bu ekilde cisimlerin elektrik yk kazanmalarna srtme ile elektriklenme denir. Bir cam ubuk ynl bir kumaa srtldnde elektriklenir. Srtnme esnasnda cam ubuk bir miktar elektron kaybeder. Elektron kaybeden cam pozitif elektrik yk ile, elektrik kazanan ynl kuma ise negatif elektrik yk ile yklenir. Cam ubuun elektriklendii kk cisimleri ekmesinden anlalr. Elektron alan ve elektron veren iki cisim birbirine srtlrse elektron alan cisim negatif, elektron veren ise pozitif elektrik yk ile yklenmi olur. Bu ekildeki elektriklenmeye srtnme ile elektriklenme denir. Srtnme ile elektriklenmede cisimler dardan yk almaz. Yalnzca cisimlerin birinden dierine yk geii olur. Aada srtme sonucu elektriklenen cisimler arasndaki itme ve ekme ilikisi aklanmtr. a) Ntr (yksz) cisimler birbirini ekme ya da itme zellii gstermez. ki farkl elektrik yk vardr. Bunlar pozitif ve negatif elektrik ykleridir. Cam ubuk bir kuma parasna srtlmek suretiyle pozitif ykle, ebonit ubuk ise kuma parasna srtlerek negatif elektrik yk ile yklenir. b) Ayn ykl cisimler birbirlerini iter. ekil 2.3de grld gibi krelerin her ikisi de pozitif elektrik yk ile yklenmitir. Bunun sonucunda da ayn ykl kreler birbirlerini itmitir. ekil 2.3: Ayn Ykl Cisimler c) Zt ykl cisimler birbirlerini ekerler. ekil 2.4te olduu gibi ebonit ubuk () ykle, cam ubuk da (+) ykle yklenmitir. Bu iki cisim birbirine yaklatrldnda birbirini ektii grlr. ekil 2.4:Farkl Ykl Cisimler

ekil 2.2: Ntr Cisimler

DokunmaileElektriklenme

Elektrik ykl bir cisim, yksz (ntr) bir cisme dokundurulacak olursa onu ayn cins elektrik yk ile ykler. Bu ekildeki elektriklenmeye dokunma ile elektriklenme denir. ekil 2.5te grld gibi ykl bir cisim yksz bir cisme dokundurulduunda toplam yk, cisimlerin d yzeyleri ile orantl olacak ekilde paylalr. Birbirine dokundurulan cisimler eer eit yarapl kreler ise toplam yk eit olarak kreler arasnda paylalr. Krelerin yaraplar farkl ise yaraplar ile orantl olacak ekilde ykler kreler arasnda dalr.

12

ekil 2.5:Dokunma ile Elektriklenme

EtkiileElektriklenme
Statik elektrik ykne sahip bir kreye yksz bir ubuk yaklatrldnda, ntr ubuun ykl cisme bakan yzeyi kreyle zt ynde, dier yzeyi ise ykl cisimle ayn ynde elektriklenir. Bu tr elektriklenmeye etki ile elektriklenme denir. Aadaki ekilde grld gibi yksz metal kre K kresine yaklatrlacak olursa metal ubuun sol tarafndaki eksi ykler kre tarafndan ubuun sa tarafna itilir. Metal ubuun sol tarafnda ise pozitif ykler birikir.

ekil 2.6:Etki le Elektriklenme Dokunma ile elektriklenmede cisimlerin her ikisi de ayn ykle yklenirken etki ile elektriklenmede cisimler zt ykler ile yklenir.

Elektroskop
Bir cismin ykl olup olmad, ykl ise ykn cinsinin belirlenmesinde kullanlan cihaza elektroskop denir. Elektroskobun yaps ekil 3.6 da grld gibi, topuz, topuza bal metal ubuk ve ubua bal kolaylkla hareket edebilen metal yapraklardan meydana gelir. Hava gibi d etkilerden etkilenmesini nlemek iin cam muhafaza iine yerletirilmitir. Yksz durumda elektroskobun yapraklar kapaldr. Yklendiinde ise ayn cins ykler birbirini iteceinden yapraklar alr. Yk miktar ne kadar artarsa elektroskobun yapraklar o kadar ok alr. Yk miktar azaldnda yapraklarn kapand grlr.

ekil 2.7:Elektroskop

ekil 2.8:Pozitif Ykl Elektroskop

Yksz bir elektroskoba, ykl bir cisim yaklatrldnda, etki ile elektriklenen elektroskobun topuzu cismin ykne zt yklenir. Yapraklar ise cismin yk ile ayn yklenerek alr.

13

 Yksz bir elektroskoba, ykl bir cisim dokundurulduunda, elektroskobun topuzu ve yapraklar dokundurulan cismin ykyle yklenir. Bylece ayn ykler birbirini iteceinden, elektroskobun yapraklar ekil 2. 8 deki gibi alr. Ykl bir elektroskoba, kendisiyle ayn ykl bir cisim yaklatrldnda, metal topuzdaki (-) yklerin bir ksm yapraklara iletileceinden elektroskopun yapraklar daha ok alr. Zt ykl bir cisim yaklatrldnda elektroskobun ekil 2.9: yapraklar biraz ya da tam kapanabilir veya alabilir. Bu durum, ykl cismin ve Negatif Ykl elektroskobun yklerinin byklne bal bir sonutur (ekil 2.9). Elektroskop

ElektrikYkveCoulombKanunu
eitli etkiler sonucunda (dokunma, etki, srtme) elde edilen elektrik yk pozitif (+) veya negatif (-) olabilir. (Camn ipek kumaa srtlmesi sonucu cam pozitif, kuma ise negatif elektrik yk ile yklenir.) Elektrik yk Q veya q harfleri ile gsterilir. Elektrik yknn birimi M.K.S. (metrekilogramsaniye) birim sisteminde Coulomb (Kulon)dur. Yk birimi C harfi ile gsterilir. 1 Kulonluk elektrik yknn oluabilmesi iin 624x1016 tane proton veya elektron ykne ihtiya vardr. Buna gre: 1 kulonluk pozitif ykn oluabilmesi iin 624x1016 tane protona, 1 kulonluk negatif ykn oluabilmesi iin de 624x1016 tane elektrona ihtiya vardr. Pozitif ve negatif ykler arasndaki etkileim ilk olarak Charles Coulomb (1736-1806) tarafndan bulunmutur. Pozitif ve negatif ykler arasndaki itme ilikisi Kulon kanunu olarak adlandrlr. Bu kanuna gre: a) Ayn ykl cisimler birbirlerini iter, zt ykl cisimler ise birbirlerini eker. b) Ykl iki cisim arasndaki itme veya ekme olay cisimler arasndaki uzakln karesi ile ters orantl olarak deiir. c) Ykl iki cisim arasndaki itme veya ekme kuvveti cisimlerin yk miktarlarna bal olarak deiir. d) Ykl cisimler arasndaki itme veya ekme kuvveti cisimlerin bulunduu ortama gre deiir.

Q1 ve Q2 yklerine sahip A ve B cisimleri arasndaki uzaklk d ise bu iki cisim arasndaki itme veya ekme kuvveti Coulomb Kanununa gre aadaki formlle bulunur.

Bu formlde: F k : ki yk arasndaki itme veya ekme kuvveti (Newton - N) : Ortamn dielektrik katsays (N.m2/C2)

14

Q1 Q2 : Elektrik yk (Coulomb C ) d : Ykler aras uzaklk (metre m)

Yukardaki formlde Q (elektrik yk) birimi olarak kullanlan C (Coulomb) ok yksek bir birimdir. Bunun daha ok aada belirtilen askatlar kullanlr. 1 C (Kulon) = 103 mC (milikulon) 1C (Kulon) = 109 nC (nanokulon) rnek: 0,5 C ka C (mikrokulon)dur? Cevap: 0,5.106 = 100.000 C rnek: 200 C ka Cdur? Cevap: 200 C.10-6 = 0,0002 C Formlde k deeri ortamn dielektrik katsay deeridir. Aadaki tabloda baz maddelerin dielektrik katsaylar verilmitir. MADDENN CNS Boluk Hava Mika Cam DELEKTRK KATSAYISI (k) 9.109 8,98.109 - 9.109 1,8.109 1,28. 109 Tablo 2.1: Baz Maddelerin Dielektrik Katsaylar 1C (Kulon) = 106 C (mikrokulon) 1C (Kulon) = 1012 pC (pikokulon)

Elektriksel ykler arasndaki itme ve ekme olayn aklayan Coulomb kanunu aadaki gibi zetlenebilir: Noktasal iki yk arasndaki itme veya ekme kuvveti cisimlerin yk miktarlarnn arpmlar ile doru, cisimler arasndaki uzakln karesi ile ters orantl olarak deiir. rnek: Aralarnda 1 metre uzaklk bulunan120 C ve 150 C deerindeki iki ykn birbirlerine uyguladklar kuvveti bulunuz. (Ortam hava ve k=9.109 ) zm : Q1=120 C Q2=150 C d= 1 m F=?

rnek: 4.10-7 C olan Q1 yk ile yk deeri bilinmeyen Q2 yk arasndaki uzaklk 50 cmdir. Bu iki noktasal yk arasndaki ekme kuvveti 5.10-5 Newton olduuna gre Q2 yknn deerini ve iaretini bulunuz. (Ortam havadr.)

zm:
Q1= 4.10-7 C

15

d = 50 cm=0,5 m F = 5.10-5 Q2 = ?

rnek:

Yukardaki ekildeki devrede A cismi zerine etki eden toplam kuvveti bulunuz. zm: A ykne, C yk itme kuvveti; b yk ise ekme kuvveti uygular. nk ayn ykler birbirini iter, farkl ykler ise eker.

ki kuvvetin ynleri birbirine zt olduu iin toplam kuvvet FCnin ynnde F=FC-FB= 0,9 N olarak bulunur.

StatikElektriinEndstridekiKullanm
Gnmzde statik yklerin yararlar kadar zararlar da vardr. Statik ykler yldrma neden olur. Ayrca akaryakt kamyonlarnda oluabilecek statik elektrik tehlikeli sonular dourur. Pamuk liflerinin, unun ve aa tozlarnn bulunduu yerlerde oluan statik ykler nlenemez ise yangnlara sebep olur. Matbaalarda statik yklerden dolay katlar saa sola kayarak eitli zararlara sebep olur. Ayrca plastik ve kuma endstrisinde de statik ykler eitli zararlara sebep olurlar. Statik yklerin etkilerinden korunmak iin, ykl ksmlar topraklanmaldr. Sanayide fabrikalarn bacalarndan kan tozlar evre kirliliine sebep olur. Bu da insan hayatn olumsuz olarak etkiler. Bacadan kan zararl cisimleri engellemek iin cisimlere negatif elektrik yk kazandrlr. Baca kna da pozitif ykl bir levha yerletirilir. Bacadan kan cisimler pozitif ykl levha tarafndan ekilerek darya kmalar engellenmi olur . Boyama sanayinde boyanacak yzeyin przsz ve dengeli olmas istenir. Bunu salamak iin tabanca ile boya ilerinde tabancadan kan boya zerrecikleri ykl hale getirilir. Boyanacak cisim boyadan farkl ykle yklenerek ykl boya zerreciklerini eker. Bylece hem dzgn boya ilemi yaplm olur, hem de boya kayb en aza indirgenmi olur. Ayrca dokunmatik, elektronik aygtlarda ve osilaskoplarda da statik elektrikten yararlanlr.

16

Elektriinletimi
KatCisimlerdeElektriinletimi

letkene dardan uygulanan bir etki (scaklk veya potansiyel fark) ile iletken ierisindeki serbest elektronlar bal bulunduklar atomlardan kopar. Bunun sonucunda da komu atomlar arasnda elektron alverii balar. Bylece tel ierisinde bir elektrik ak olur ve elektrik ykleri bir utan dier uca iletilir. Elektrik akmnn olumasna neden olan elektronlar, iletkenin bir ucundan dier ucuna gitmez. Bitiiindeki atomun elektron yrngesine srar, oradan kan bir baka elektron hareketi devam ettirir. Elektronlarn iletken ierisindeki hzlar ok dktr ve saniyede 0,1 ile 10 mm arasnda yol alr. Elektrik akmnn iletken ierisindeki hz ise saniyede 150.000-300.000 km arasnda deiebilir.

ElektriinSvlardaletilmesi
Tuz, asit veya baz su ierisinde eritilecek olursa bir zelti elde edilir. Bu zeltiye elektrolit denir. rnein yemek tuzunun suda eritilmesiyle elde edilen zeltide tuz, pozitif ykl sodyum (Na+) iyonlar ile negatif elektrik ykl klor (Cl-) iyonlarna ayrlr. Byle bir elektrolit (zelti) ierisine iki metal plaka (elektrot) daldrldnda ve metal plakalara pil bataryas balandnda devreden bir akm geii olur. Bu akm elektrolit iinden yani tuz zeltisi iinden de gemektedir.

ekil 2.10:Svlarda Elektriin letimi zelti iinde Na+ iyonu gerilim kaynann (-) ucuna giderek bu kutba pozitif elektrik yk tar. Buna karlk Cl- iyonu gerilim kaynann (+) ucuna giderek oraya ise negatif elektrik yk tar. Bu olaydan da grlecei gibi elektrolit iinde elektrik akm iyonlar tarafndan tanmaktadr. Bu olay elektroliz olaydr ve metal kaplamaclnda kullanlr. rnein, bir atal gmle kaplamak iin atal, gm nitrat veya gm klorr eriinden meydana gelmi bir elektrolit iinde bataryann (-) kutbuna balanr. Elektrolit iinde meydana gelen kimyasal olaylar sonucunda atal, gm iyonlar ile kaplanr.

17

ElektriinGazlardaletimi

Aadaki (ekil 3.10), devre elektriin gazlar ierisinde iletilmesinin aklanmas iin izilmitir. Silindirik cam tpn iki ucunda metal elektrotlar vardr ve bunlar dardaki gerilim kaynann iki ucuna balanmtr. Tpn ierisindeki gaz molekllerinin bir ksm s ve k etkisiyle pozitif ve negatif iyonlarna ayrlmtr. Pozitif iyonlar gerilim kaynann negatif kutbuna doru hzla hareket eder. Bu hareketleri esnasnda bu iyonlar dier gazatomlarna arparlar ve bunlar da negatif ve pozitif iyonlarna ayrr. Bylece gaz ierisinde zincirleme suretiyle iyon says artar ve elektrik akm bir elektrottan dierine doru iletilir.

ekil 2.11: Gazlarda Elektriin letimi Fluoresant ve neon lambalarn tplerinde elektrik akmlar yukarda akland ekilde iletilmektedir. imek olaynda bulutlar arasnda, yldrm olaynda da bulutla toprak arasnda elektrik ykleri de benzer ekilde tanr.

ElektriinBoluktaletimi
Baz maddeler stlacak olursa elektron yaymaya balar. Havas boaltlm ortamlarda bu elektronlar yakn mesafelere gidebilir ve baka madensel plaka zerinde birikir.

ekil 2.12:Elektriin Bolukta letimi Havas alnm ortamlarda (bolukta) elektronlarn hz artar. Elektrik akmnn hz elektronlarn hzna eittir. Elektron tplerinde (radyo lambalar) elektrik akmnn iletilmesi bu ekilde olmaktadr.

18

Modl 3 Lisans Kategorisi A1

Elektrik Temel lkeleri (Esaslar ) 3.3 Elektrik Terminolojisi

19

erik Tablosu

Modl 3.3 Elektrik Terminolojisi

Elektrik Enerjisi Elektrik arjlar Elektrik Akm Elektrik Direnci Elektrik Yasalar Potansiyel Fark Elektromotor Kuvveti Gerilim

20

Modl3.3ElektrikTerminolojisi
ElektrikEnerjisi
Elektrik enerjisinin dier enerji trlerine dntrlmesi kolaydr. Dier enerji trlerine gre ok uzaklara tanmas ve kullanlmas son derece rahattr. Verimi yksektir. Bir enerji, istenen baka bir enerji trne dntrlrken, ekseriya istenmeyen baka enerji trleri de ortaya kar. Bunlarn arasnda zellikle s enerjisinin byk olmas dikkati eker. stenmeyen bu s enerjisi, yararlanlamad iin yitirilir ve verimi drr. te elektrik enerjisinin sdan baka bir enerjiye dntrlmesinde oluan s enerjisi az olduu iin verimi yksektir. Elektrik enerjisi saysz bir ok paraya ayrlarak kullanlabilir. rnein: Bir elektrik santralnda kazanlan elektrik enerjisi, enerji tama hatlaryla byk kentlere gtrlmekte ve orada saysz konut ve i yerlerine datlarak kullanlmaktadr. Elektrik enerjisi bulunduu yerin ekonomik, sosyal ve kltrel dzeylerini hzla ykseltir ve kendisine kar duyulan gereksinmenin artmasna gene kendisi neden olur. Elektrik enerjisi toplumlarn ekonomik, sosyal ve kltrel ynlerden kalknmasn salayan ve ada uygarln en nemli aralarndan biri durumundadr. Son 50 yl iinde ba dndrc bir hzla ilerleyen teknolojideki geliimler ve hatta bir ev kadnnn eli altna bir makinann verilmesi (rnein amar makinesi) elektrik enerjisi sayesinde olanakl olmutur. Elektrik enerjisinin belirtilen bu ve bunlara benzer avantajlar ve iyi ynleri yansra sakncal ynleri de vardr. Bunlarn banda elektrik enerjisinin depo edilemeyen bir enerji tr olmas gelir. Nitekim elektrik enerjisi retildii anda kullanlmak zorunluluundadr. Bundan dolay retim ile tketim arasnda devaml bir dengenin bulunmas gerekir. Ayrca retim sisteminde bir arza ortaya ktnda, bu sisteme bal saysz abonede hizmetlerin durmasna ya da aksamasna neden olur. Bu nedenle, elektrik enerjisinin retiminde srekli bir devamlln salanmas ve elde byk lde yedek sistemlerin bulundurulmas zorunludur. Elektrik enerjisinin bir baka sakncas da retimine paralel olarak tama ve datm iin zel dzenlere kesinlikle gereksinme duymasdr. Oysaki, rnein: bir dokuma fabrikas rnlerini tketiciye gtrmek iin zel yollara ve tatlara gereksinme duymaz. Bu grevi herkesin yararland bir yoldan ve bir kamyon ile yapabilir. Buna karn elektrik enerjisinin tama ve datlmas iin projeye ayrca yatrmlarn (rnein: direkler, teller, izolatrler) katlmas zorunlu olmaktadr.

ElektronAkm
Elektrik yk ve Elektrik retimi ile ilgili konuda maddenin yaps, elektrik alan ve kat-svgazlarda elektrik akmnn oluumu hakknda edindiimiz bilgileri bir araya getirdiimizde elektron akmnn ne olduunu kavrayabiliriz. Buna gre; Elektrik akmnn iletkenlerde olutuunu,

21

Elektrik akmnn geiini,

Kat iletkenlerde serbest elektron adn verdiimiz, atomlar aras bolukta gelii gzel hareket eden elektronlarn saladn, Sv iletkenlerde iyon adn verdiimiz hem pozitif hem negatif ykl paracklarn saladn, Gaz halindeki iletkenlerde ise elektronlarn ve pozitif iyonlarn saladn, Elektrik yklerinin ya da ykl paracklarn etrafnda bir elektrik alannn olutuunu, bu alann ierisinde kalan yklere bir kuvvetin etki ettiini, bu kuvvetin ayn adl yklerin birbirini itmesi, zt adl yklerin birbirini ekmesi ynnde (Coulomb Kanunu ) olduunu biliyoruz. Bir iletkenin iki ucuna pozitif ve negatif ykler balanrsa, iletken ierisinde ok sayda bulunan serbest elektronlar, iletkende meydana gelen elektrik alannn etkisi ile pozitif yk tarafndan ekilip negatif yk tarafndan itilecei iin artk gelii gzel hareket edemeyecek negatif ykten, pozitif yke doru dzgn ve sabit hzla hareket edecektir. Serbest elektronlarn negatif ykten, pozitif yke doru yapt bu dzgn harekete elektron akm veya elektron ak adn veriyoruz.

Akm
Elektrik yklerinin belirli bir ynde hareketi elektrik akmn oluturur. Bir havuza akan su miktarn bilmek, akan suyun ok ya da az olduu konusunda bize kesin bir fikir vermez. nk bu suyun ne kadar srede aktn bilmemiz gerekir. rnein 1m3 su 10 dakika da akmsa ok kabul edilebilir, ancak 10 saatte akmsa ok kabul edilemez. Ayn ekilde belirli bir ynde akan elektrik yklerinin de ne kadar zaman da aktnn bilinmesi gerekir. Bu da bize elektrik akm iddetinin tanmn verir. Bir elektrik devresinde bir saniyede akan yk miktarna elektrik akm iddeti ya da ksaca akm denir. I : Q / t ( Amper ) Bu formlde : SEMBOL ANLAMI BRM BRM SEMBOL

I Q t

Akm Elektrik yk Ykn ak zaman

Amper Kulon Saniye

A C s

Bir kulon 624x 1016 adet elektrik ykne eittir. Bir elektrik devresinden bir saniyede 624x1016 adet, yani 1 C lik elektrik yk geiyorsa bu devrenin akm 1 Amper dir.

22

 RNEK 1 Bir elektrik devresinden geen akm 2 amper ise bu devreden 10 saniyede geen yk miktarn ve elektron saysn ( yk says ) bulunuz. ZM : I:2 t : 10 sn. Q:? e:? RNEK 2 Bir elektrik devresinden 5 saniyede 15 kulon elektrik yk aktna gre bu devrenin akm ka amperdir. ZM : t:5s Q : 15 C I:? I=Q/t I = 15 / 5 I = 3 A. A I = Q / t ise Q = I x t dir. Q = 2x10 = 20 C e = Qx624x1016 e = 20x 624x1016 e = 1248x1017 adet elektron

Elektron akm yukardaki aklamalarda da grdmz gibi eksiden artya doru olmasna karn, elektrik akmnn yn artdan eksiye doru kabul edilir ve devre zerine izilen bir ok ile gsterilir.

ekil 3. 1: Elektron Ak Yn

ekil 3. 2: Akm Ak Yn

23

AkmBirimiAmperinAstvestKatlar
Elektrik devrelerinde akm birimi olarak daha ok amper ya da kiloamper kullanlmasna karn, elektronik devrelerde daha ok miliamper ya da mikroamper kullanlr. Bu birimler arasndaki dnm oranlar aada verilmitir. 1A 103 mA RNEK 1 5 Amper olarak verilen akmn mA , A , kA karlklarn bulunuz. ZM I=5A I=5A I=5A RNEK 2 100 mA , 104 A , 0,5 kA olan akmn amper karlklarn bulunuz. ZM I = 100 mA I = 104 A I = 0,5 kA I = 100 x 10-3 I = 104 x 10-6 I = 0,5 x 103 I = 100 / 1000 I = 0,1 A I = 10-2 A I = 0,01 A I = 500 A I = 5x 10 3 mA I = 5x 10 6 A I = 5 x 10 -3 kA I = 5 x 1000 I = 5 x 1 000 000 I = 5 x 0 , 001 I = 5000 mA I = 5 000 000 A I = 0,005 kA 1 mA 10-3 A 1A 10-6 A 1 A 10 -6 A 1A 103 kA 1 kA 103 A

Akmeitleri
Elektrik akm vektryel bir byklktr. Vektryel byklkler yn, dorultu ve iddetleri ile ifade edilir. Elektrik akmn, vektryel zelliklerinin, yani yn ve iddetinin zamanla olan deiimine gre balca iki grupta toplayabiliriz.

Doru Akm
Zamanla yn deimeyen akm doru akmdr. iddetin deiip deimemesi akmn doru akm olmasn engellemez. iddetin deiimine gre doru akm kendi ierisinde ikiye ayrlr.

DzgnDoruAkm
Zamanla deeri deimeyen doru akm eididir. Doru akm olabilmesi iin ynnn deimemesi gerektiini biliyoruz. O halde dzgn doru akmn zamanla yn de deimez iddeti de deimez( ekil 1 3). ekil 1 3 de verilen dzgn doru akmn grafiini incelediimizde, devreden geen I1 akmnn zamana bal olarak deimediini, t1, t2, t3 gibi deiik zamanlarda hep ayn kaldn gryoruz. Akm erisinin ise tamamnn t ekseninin st tarafnda olmas ynnn de deimediini ifade ediyor.

24

ekil 3.3:Dzgn doru akm grafii

DeikenDoruAkm
Yn deimemekle birlikte ( zaten deise doru akm olmaz ) zamanla iddeti deien akm eididir. ekil 1 4te verilen deiken doru akm grafii incelendiinde t1, t2, t3, t4 zamanlarnda iddetin farkl olduu grlr.

ekil 3.4:Deiken doru akm

AlternatifAkm

ekil 3.5:Alternatif Akm

25

 Alternatif akm zamana bal olarak yn ve iddetini dzenli olarak deitiren akmdr. Bu tanma gre bir akmn alternatif akm olabilmesi iin dikkatimizi eken faktr vardr. Birincisi, akm zamana bal olarak yn deitirmelidir. Alternatif akmn deiim erisine baktmzda zaman ekseninin hem stnde, yani pozitif blgede, hem de altnda yani negatif blgede olduunu gryoruz. Bu da alternatif akmn yn deitirdiini gsterir. Yani alternatif akm belli bir sre(0-t2) bir ynde ( rnein saat ibresi ynnde dnelim) devreden geerken belli bir sre(t2-t4) ters ynde (saat ibresinin tersi ynnde ) geer. ki ynde geen bu elektrik yklerinin gei miktar ve sresi birbiri ile ayndr. Tanmdaki dzenli szc bunu aklar. Zaman erisinin alt ve stndeki blmler birbirinin simetrisidir. nc faktr ise zamana gre iddetin deimesidir. Eriyi incelediimizde akmn sfrdan baladn, oaldn, belli bir srede (t1) en ste ktktan sonra azalmaya baladn, belli bir sre sonra(t2) sfr olduunu gryoruz. Sonra ayn ilem ters ynde tekrar ediyor. Bu da bize alternatif akmn her an iddetini deitirdiini gstermektedir.

Diren
Diren szcnn anlamn sorduumuzda hemen hepimiz direnmek ya da kar koymak gibi benzer cevaplar verebiliriz. imdi bu cevabmz akm ve gerilim konusunda edindiimiz bilgilerle birletirelim. Bir iletkene gerilim uyguladmzda meydana gelen elektrik alannn etkisi ile serbest elektronlar kaynan ( - ) kutbundan, ( + ) kutbuna doru hareket ederek elektrik akmn oluturur. Elektrik devrelerinde bulunan iletkenler, alc (stc lamba, frn, motor vs.) gibi elemanlar elektrik yklerinin hareketini zorlatrr. te akmn geiine kar gsterilen bu zorlua diren denir. Diren gerekte hareket eden elektrik yklerinin nne gelen atomlara arpmas sonucu oluur. Baz alc (yk) eitlerinde bu arpma sonucu aa kan s enerjisinden yararlanlr. rnein elektrikli stclarn yapm malzemesi olan krom- nikel telin zellii, direncinin yksek olmasdr. Yksek diren de yksek s anlamna gelir. Ayn ekilde akkor telli ampullerde de kullanlan tungsten tel 5000 santigrad dereceye kadar snarak akkor haline gelir. Bu yksek sdan dolay da k saarak aydnlatma ii yapar. Bir baka yaklamla, elektrik devrelerine uygulanan gerilimin, devreden geen akma oran sabittir. Bu sabit sayya diren denir. Diren ( Rezistans ) R harfi ile gsterilir. R=U/I Bu formlde: U = Alcya uygulanan gerilim( V ). I = Alcdan geen akm( A ). R = Alcnn direnci( ). Diren birimi olarak Ohm kullanlr ve sembol ile gsterilir. Elektrik elektronik devrelerde diren ekil 3.6daki semboller ile gsterilir.

ekil 3.6:Diren sembolleri

26

DirenBirimiOhmunstKatlar

Diren birimi ohm un ( ) st katlar olan kiloohm ( K ) ve megaohm ( M ) ile ilikisi aada verilmitir. 1 10-3 K RNEK 1 ZM: 1 10-6 M 670 , ka K eder? R = 670 x 10-3 R = 0,67 K ka , ka M dur ? R = 2800 1K 103 1M 106

R = 670 2,8 K ;

RNEK 2

ZM: R = 2,8 K R = 2,8 103 -6 R = 2,8 K R = 2800 x 10 R = 0,0028 M

Direnleri Seri ve Paralel Balamak

DirenlerinSeriBalanmas
Birden fazla direncin, hepsinin iinden ayn akm geecek ekilde ard arda balanmasna direnlerin seri balants denir. ki ya da daha fazla direncin birbirlerine seri olup olmadna karar verirken en nemli kriter zerlerinden ayn akmn geiyor olmasdr.

ekil 3.7:Direnlerin seri balanmas ekilde grld gibi kaynaktan kan akm seri devredeki btn direnlerden geerek kaynaa geri dner. Bunun sonucu her bir dirente U1, U2, Un gibi ayr ayr gerilim dmleri oluur.

Elektrik devreleri zmlenirken seri bal direnler toplanarak tek bir diren haline dntrlr. Bu dirence toplam diren ya da edeer diren ad verilir.
Seri bal direnlerin toplam, seri bal tm direnler matematiksel olarak toplanarak bulunur. Buna gre edeer diren: RT= R1+R2+......Rn formul ile bulunur.

27

 Bu formlde: R1= Birinci direncin deeri ( ) R2= kinci direncin deeri ( ) Rn= Son direncin deeri ( )

ekil 3.8:Edeer toplam diren RNEK 15 ve 22 deerindeki iki diren seri baldr. Toplam direnci bulunuz. ZM R1= 15 R2= 22 RT= ? RT= R1+R2 RT= 15 + 22 RT= 37

ekil 3.9:Seri bal iki diren ve edeer toplam RNEK Aadaki devrede verilen iki direnten birinin deeri, dierinin iki katdr. ki direncin toplam 36 olduuna gre direnlerin deerini bulunuz.

ekil 3.10:Seri bal bilinmeyen iki diren ve edeer toplam

28

DirenlerinParalelBalanmas
Birden fazla direncin ayn taraftaki ular birbirine balanrsa paralel balant elde edilir. Bu durumdaki direnlere bir kaynak balanrsa tm direnler zerindeki gerilim kaynak gerilimine eittir. O halde paralel bal direnler zerinde den gerilim ayn gerilimdir. Paralel bal devrelerde edeer toplam direncin tersi, direnlerin terslerinin toplamna eittir. Buna gre bulunan sonu ters evrilerek edeer yani toplam diren bulunur.

ekil 3.11: Paralel bal direnler ve edeer toplam diren ki direncin paralel bal olmas durumunda, iki direncin arpm, iki direncin toplamna blnerek toplan diren bulunabilir. Bu forml hem zaman kazandrr, hem uygulamas daha kolaydr.

kiden fazla direncin paralel bal olmas durumunda da bu forml iki dirence uygulanarak bu iki diren bir diren haline getirilebilir. Bu ilem diren saysna bal olarak tekrarlanarak sonuca ulalr.

29

 ZEL DURUM Paralel bal direnler birbirine eit ise toplam diren, bir diren deerinin paralel bal diren saysna blnmesi ile bulunur. R1 = R2 = Rn ise RT = R1/n NOT: Paralel bal devrelerde edeer toplam diren, paralel bal direnlerin en knden daha kktr. RNEK 3 adet 6 deerindeki diren paralel bal olduuna gre, toplam diren ka ohm dur? ZM R1 = R2 = R3 = 6 RT = R1/n RNEK RT=6/3 RT=2

3 ve 6 deerindeki iki diren paralel bal olduuna gre toplam diren ohmdur? ZM

RNEK Aadaki devrede paralel bal direnlerin deerleri R1 = 2 , R2 = 6 R3 = 1 , R4 = 3 dur. Devrenin edeer direncini bulunuz.

ekil 3.12:Paralel bal drt diren ve edeer toplam

30

 ZM

Ancak her zaman paydalar eitleyip ilem yapmak bu rnekteki gibi kolay olmayabilir. Bu durumda direnler aadaki gibi ikierli dnlerek sonuca gidilebilir.

ekil 3.13:Paralel bal drt direncin, dirence dntrlmesi ve edeer toplam Bu durumda grld gibi devre 2, 1, 2 luk paralel bal diren haline gelir.R1 ve RP1 2 olduuna gre bu ikisinin toplam:

Son durumda R3 = 1 , RP2 = 1 dur. Bu ikisi de birbirine eit olduuna gre edeer diren:

31

ekil 3.14: Paralel bal direncin, iki dirence dntrlmesi ve edeer toplam

SeriParalelBalanarakEdeerDirencinHesaplanmas
Bir devrede bulunan direnlerin bazlar seri, bazlar paralel bal olabilir. Bu tip devrelere kark bal devre ad verilir. Kark bal devrelerde edeer diren bulunurken, seri ve paralel bal devrelerde kullanlan yntemler kullanlr. Genellikle ilk adm olarak devreye bakldnda birbiri ile seri ya da paralel bal olduu kolaylkla gzken direnler kendi aralarnda toplanarak devre basitletirilir. Daha sonra sondan balanarak kaynaa doru gidilerek direnler toplanr. Bu aklamalar bir rnekle pekitirelim.

ekil 3.15:Seri-paralel (kark) bal diren devresi rnei Devreyi incelediimizde ilk bakta unlar gryoruz. R1 ve R2 art arda baldr. kisinin zerinden de ayn akm geer. Dolays ile bu iki diren birbirine seri baldr. Bu ikisinin toplamna RS1 adn verip, RS1= R1+R2 forml ile toplayp tek diren haline getirebiliriz. R1 ve R2 iin sylediklerimizin aynsn, R6 ve R7 iin de syleyebiliriz. nk bu ikisi de pe pee baldr. Bu ikisinin toplamna da RS2 adn verip, RS2= R6+R7 forml ile toplayp tek diren haline getirebiliriz.

32

 R3 ve R5 ise birer ular karlkl olarak birbirine baldr. Bu ikisi tpk bir prize takl iki elektrikli cihaz gibidir. Dolays ile paralel baldr. Bu ikisinin toplamna da RP1 adn verip, diren haline getirebiliriz. forml ile toplayp, tek

R1 ve R2 yerine onlarn edeeri olan RS1 direncini, R6 ve R7 yerine onlarn edeeri olan RS2 direncini, R3 ve R5 yerine de onlarn edeeri olan RP1 direncini koyarak, devreyi yeniden izelim.

ekil 3.15:Kark bal devrenin bir basamak sadeletirilmi hali imdi bu devreye baktmzda bu kez RS2 ile RP1 adl direnlerin art arda bal, dolays ile seri olduklarn hemen grebiliyoruz. Bu ikisinin toplamna bu kez RS3 adn verelim. RS3 = RS2 + RP1 forml ile toplayarak devreyi yeniden izelim.

ekil 3.16:Kark bal devrenin iki basamak sadeletirilmi hali Devrenin bu haline baktmzda ise R4 ve RS3 n paralel bal olduunu grebiliyoruz. Bu ikisinin edeerine de RP2 adn vererek, forml ile toplayarak yerine izelim.

33

ekil 3.17: Kark bal devrenin en basite indirgenmi hali

Devrenin bu son haline baktmzda kalan direncin de pe pee bal olduunu, hepsinin iinden ayn akmn geeceini kolaylkla grebiliyoruz. O halde diren birbirine seri baldr. RT = RS1 + RP2 + R8 forml ile devrenin toplamn, yani edeerini bulmu oluruz. RNEK Aadaki devrede A-B noktalar arasndaki edeer direnci bulunuz.

ekil 3.18: Kark bal rnek bir devre

Devreye baktmzda R3 ve R4 direnlerinin art arda bal olduklarndan dolay ikisinin birbirine seri bal olduunu grebiliyoruz. RS1= R3 + R4 RS1= 2 + 6 RS1= 8

34

ekil 3.19: Kark bal devrenin bir basamak sadeletirilmi hali.

Bu aamada 8 luk iki direncin paralel olduunu gryoruz. Bu ikisinin edeerine RP1 adn verelim ve toplayalm.

ekil 2.15:Kark bal devrenin en basit hali.

Devrenin son durumuna baktmzda kalan iki direncin art arda seri bal olduunu grebiliyoruz. Bu ikisini toplayarak devrenin edeerini bulabiliriz. RT= R1+ RP1 RT= 6 + 4 RT= 10

PotansiyelFark
Elektrik alan ierisindeki ykl paracklara bir kuvvetin etki ettiini ve bu kuvvetin F = q.E kadar olduunu biliyoruz. Ykler F kuvvetinin etkisi ile hareket iini yaparlar. Bu da onlarn bir potansiyel enerjiye sahip olduklarn gsterir. Elektrik alannn etkisi, alan ierisindeki her noktada farkldr. Bir baka deyile elektrik alan ierisindeki her noktann potansiyeli farkldr. Bunu da her noktada ki ( + ) ya da ( - ) ykl paracklara alann yapt etkinin farkl olmasndan anlayabiliriz.

Elektrik alan ierisindeki bir birim +q yknn, alann etkisi yani alan oluturan +Q yknn itme kuvvetinin etkisi ile A noktasndan, B noktasna geldiini dnelim (ekil 3:21).

35

(ekil 3:21)

Burada: A noktasnn potansiyel enerjisi, WA = q x EA x ra B noktasnn potansiyel enerjisi, WB = q x EB x rb olur. O halde +q yk A noktasndan, B noktasna gitmekle, W = WA WB iini yapm olacaktr. +q yknn A dan B ye gitmesi iin yaplan bu i birim yk iin, W = { WA / q } - { WB / q } olur.

Bu forml de; WA / q A noktasnn potansiyeli olup UA sembol ile WB / q B noktasnn potansiyeli olup UB sembol ile gsterilir. UAB = UA UB

Hem elektrik alan ierisindeki A-B-C gibi noktalarn potansiyellerinin hem de A ve B gibi iki nokta arasndaki potansiyel farkn birimi volttur. Volt ksaca V sembol ile gsterilir. WA = q x EA x ra eitliinde EA nn deeri olan; EA= {9 x 109 / r } x { Q / ra2 } WB = q x EB x ra eitliinde EB nn deeri olan, EB = {9 x 109 / r } x { Q / rb2 } yazlrsa, gerekli sadeletirme ilemlerinden sonra; WA = UA = {9 x 109 / r } x { Q / ra } WB = UB = {9 x 109 / r } x { Q / rb } olur.

36

UAB = UA UB den,

UAB = ( 9 x 109 x Q / r ) x ( 1 /ra 1/rb ) sonucu elde edilir. RNEK 1

ekil 3.22 de verilen A ve B noktalarnn potansiyelleri ile A B noktalar arasndaki potansiyel fark bulunuz. (r = 1 )

ekil 3.22 ZM

A noktasnn potansiyeli: UA = {9 x 109 / r } x { Q / ra } UA = ( 9 x 103 ) / 2 B noktasnn potansiyeli: UB = {9 x 109 / r } x { Q / rb } UB = ( 9 x 103 ) / 1 UB= ( 9 x 109 / 1 ) x ( 10 x 10-6 /1 ) UB = 9000 V UA= ( 9 x 109 / 1 ) x ( 10 x 10-6 /2 ) UA = 4500 V

A B noktalar arasndaki potansiyel fark: UBA = UB UA UBA = 9000 4500 UBA = 4500 V

37

UAB DEL, UBA OLDUUNA DKKAT EDNZ. (BYKDEN KK IKARILIR )

ElektromotorKuvvet
Elektrikli devrelere enerji veren kaynaklarn (rete ) bir kutbunda elektron fazlal, dier kutbunda elektron azl vardr. Elektron fazlal olan kutup ( - ) ykl olup bu nedenle ( - ) kutup olarak isimlendirilir. Elektron azl olan kutup ise elektronu az olduuna gre ( + ) yk oktur. Bu nedenle ( + ) kutup olarak isimlendirilir. Elektrik devrelerinde, devrenin ak yani devredeki alclarn almad, devreden akm gemedii durumda retecin ( kaynak ) iki kutbu arasndaki potansiyel farka elektromotor kuvvet denir. Elektromotor kuvvet ksaca ( EMK ) olarak ifade edilir, E sembol ile gsterilir. Elektromotor kuvvet de bir potansiyel fark olduuna gre birimi Volt ( V ) tur.

retecin kutuplar arasndaki emk, devrenin kapatlmas ile meydana getirdii elektrik alannn etkisi ile elektrik devresini oluturan iletkenlerin ierisinde bulunan serbest elektronlar ( + ) kutbu tarafndan eker, ( - ) kutbu tarafndan iter. Bylece elektronlar retecin ( - ) kutbundan, ( + ) kutbuna doru dzgn harekete geer. Serbest elektronlar bu hareket srasnda nlerine gelen atomlara arparak, arpt atomdan elektron kopmasna neden olur. Atomdan kopan elektron serbest elektron haline gelir ve o da ayn harekete devam eder. retecin ( + ) kutbuna ulaan her bir elektron burada ki bir ( + ) ykle ntrleir. Buna karn retecin ( - ) kutbu iletkene bir ( - ) elektron verir. Bu yklerin iletkenin herhangi bir kesitinden birim zamanda ( 1 s ) ak miktarna akm dendiini biliyoruz. O halde, akmn domasna neden olan kuvvet EMK dir.

ekil 3.23: Elektromotor Kuvvet

ekil 3.24: Potansiyel Fark

38

EMK HERZAMAN POTANSYEL FARKTAN BYKTR E>U

Gerilim
Potansiyel fark konusunda elektrik yklerinin etrafnda elektrik alannn olutuunu, bu alan ierisindeki her noktann bir potansiyelinin olduunu ve herhangi iki noktann potansiyelleri arasnda ki farka potansiyel fark adn verdik. Burada ayn tanm gerilim iinde yapacaz. nk gerilim ve potansiyel fark ayndr. Bundan sonra da daha ok gerilim olarak sz edeceiz ve gerilimi U sembol ile gstereceiz. Gerilim, potansiyel farkn bir dier ad olduuna gre birimi de ayn; Volttur.

EMK konusunda akland gibi; elektrik, elektronik devrelerde, devre akken rete ular arasndaki potansiyel farka ( gerilime ), EMK adn verdik. Devre kapatlp akm gemeye baladnda ise artk EMK yoktur, potansiyel fark, yani gerilim vardr.

O halde gerilimi de elektrik akmn meydana getiren elektriksel kuvvet olarak tanmlayabiliriz. Gerilimin birimi volt un ast - st katlar milivolt ( mV) ve kilovolt (kV)arasndaki bantlar;

1V 103 mV

1 mV 10-3 V

1V 10-3 kV

1 kV 103 V

RNEK 1 Aadaki gerilim deerlerini volt olarak bulunuz. a ) 250 mV b ) 0,5 kV c ) 15 mV d ) 2 kV

ZM a ) U = 250 mV b ) U = 0,5 kV c ) U = 15 mV d ) U = 2 kV U = 250 x 10-3 V U = 0,5 x 103 V U = 15 x 10-3 V U = 2 x 103 V U = 0,25 V U = 500 V U = 0,015 V U = 2000 V

39

 RNEK 2

Aada verilen gerilimlerin, istenilen birim deerindeki karlklarn bulunuz. a ) 4,5 V = ? mV b ) 2500 mV = ? kV c ) 0,02 kV = ? mV

ZM

a ) U = 4,5 V b ) U = 2500 mV c ) U = 0,02 kV

U = 4,5 x 103 V U = 2500 x 10-3 V U = 0,02 x 103 V

U = 4500 mV U = 2500 x 10-3 x 10-3 U = 0,02 x 103 x 103 U= 0,0025 kV U = 20000 mV

40

Modl 3 Lisans Kategorisi A1

Elektrik Temel lkeleri (Esaslar ) 3.3 Elektrik retimi

41

erik Tablosu
Modl 3.4 Elektrik retimi
Ik Enerjisi le Elektrik retimi Is Etkisiyle Elektrik retimi Manyetik Etki le Elektrik retimi Basn Etkisi le Elektrik retimi Kimyasal Yntem le Elektrik retimi Srtme le Elektrik retimi

42

Modl3.4Elektrikretimi
IkEnerjisiileElektrikretimi
Ik enerjisinden yararlanarak elektrik enerjisi elde eden sistemlere foto-cell (k pilleri) veya foto voltaik sistemler denir. Foto voltaik sistemlerde elde edilen gerilim deeri maksimum 0,3 ile 0,5 Vtur ve bu gerilim doru gerilimdir. Birden fazla foto-celller birletirilmek suretiyle yksek gerilimler elde etmek mmkndr.

ekil4.1: Ik Enerjisi le Elektrik Enerjisi Elde Eden Foto-Voltaik Sistem Ik enerjisi ile gerilim elde eden sistemler genel olarak farkl iki yar iletkenin birletirilmesiyle elde edilir. Yar iletkenlerden birinin zerine k dtnde serbest elektronlar bal bulunduklar atomlardan koparak komu yar iletken atomlarna geer. Bylece yar iletkenlerin birisinde elektron fazlal, dierinde ise elektron eksiklii belirir. Yar iletkenlerdeki bu elektron farkll iki yar iletken arasnda bir gerilimin olumasna neden olur. Yandaki ekilde bir foto elemann yaps grlmektedir. Bu ekilde de grld gibi selenyum maddesi demirden bir dayanak zerine oturtulmutur. Uygun ilemler sonucunda selenyum levhann zeri geiren ince metal film ile kaplanmtr. Foto elemann zerine k dmesiyle selenyum zerinde serbest elektronlar oluur. Serbest elektronlar baraj tabakas tarafndan itilerek selenyum tabakann bir tarafnda toplanr. Bylece selenyumun metalle birletii yerde elektron azl, kaplama tabakas ile birletii yerde de elektron fazlal ortaya kar. Bu da kaplama maddesi ile metal dayanak arasnda kk de olsa bir gerilimin olumasna neden olur. Gnlk yaantmzda foto-voltaik sistemler hesap makinas, kol saatleri, k lme sistemleri gibi yerlerde kullanlr. Ayrca gne enerjisinden yararlanlarak yaplm elektrikli arabalar ile elektrik santralleri vardr. ekil 4.2: Foto-Voltaik Sistemin Yaps

43

IsEtkisiyleElektrikretimi

ki farkl metalin birer ular birletirilerek birleim yzeyi stlacak olursa bir metalden dierine doru elektron hareketi balar. Bu durumda metallerin dier iki ucu arasnda gerilim oluur. Is enerjisinden yararlanarak gerilim reten bu tr sistemlere termokupul denir. Termokupullarda kullanlan metaller ve kullanldklar scaklk deerleri aadaki gibidir: Bakr ve konstantan .............................150 0Cden 400 0C kadar. Kromel ve Alumel .................................60 0C den 1400 0C kadar. Platin ve platin-rodyum alam .............90 0Cden 1700 0C kadar. Termokupullarda elde edilen gerilim ok kktr ve doru gerilimdir. Termokupul elemanlar genellikle zor ulalabilen yerlerin (rnein: frnlar) slarnn llmelerinde kullanlr. Uaklarda da EGT (Egzoz Gaz Temprature) denilen sistemlerde de termokupullar kullanlr. Bu sistemde egzoz scakl alumel ve kromel kullanlarak yaplm termokupullarla llerek pilot kabinindeki gstergelere iletilir.

ManyetikEtkiileElektrikretimi
Gnlk yaantmzda ev, okul, ulam sistemlerinin (araba, otobs, tramvay, metro, uak, gemi vb.) elektrik enerji ihtiyalarnn karlanmasnda en fazla manyetik enerji kaynaklarndan yararlanlr. Manyetik enerji kaynaklar mekanik (hareket) enerjisini elektrik enerjisine eviren makinelerdir. Manyetik alan ierisinde, manyetik kuvvet izgilerini kesecek ekilde hareket ettirilen iletkenin iki ucu arasnda bir gerilim (potansiyel fark) meydana gelir. Bu yntemle gerilim elde etmeye endksiyon yoluyla gerilim retme denir. Aadaki ekilde mknatslar arasnda hareket eden bir iletkende gerilim endklenmesi grlmektedir. Pratikte kullanlan manyetik enerji kaynaklarndan balcalar: Doru akm generatrleri (dinamolar), alternatif akm generatrleri (alternatrler) ve manyetolardr. Manyetik enerji kaynaklar ile gerilim elde edilmesinde kullanlan hareket enerjisi barajlarda (hidroelektrik santrallerde) suyun potansiyel enerjisinden yararlanarak salanr. Termik ve nkleer santrallerde ise aa kan scaklk, suyu buhara dntrr. Buhar enerjisinden yararlanlarak trbin dndrlr. Ayrca rzgar enerjisinden ve gel-git olaylarndan esinlenerek de yaplm manyetik enerji kaynaklar vardr.

ekil 4.3: Manyetik Enerjinin Elde Edilmesi Uaklarda motorun hareket enerjisinden yararlanlarak motora bal olan alternatr dndrlr. Alternatrn sabit hzda dnmesi kontrol edilerek dzgn bir gerilim elde edilir. Manyetik enerji kaynaklarndan yararlanlarak yksek gerilimler elde etmek mmkndr. Barajlarda retilen

44

 gerilim 10.000 V gibi yksek deerde olabilmektedir. Uaklarda alternatrler yardm ile elde edilen alternatif gerilim ise 115 Vtur.

BasnEtkisiileElektrikretimi
letken olmayan kuartz, rochell tuzu (sodyum potasyum tartarat) ve turmolin kristallerinden kesilmi levhaya belli bir dorultuda uygulanan bir bask (ekme ya da sktrma) sonunda levhann iki yznde farkl iaretli ykler meydana gelir. Bu elektrik yk de potansiyel fark (gerilim) meydana getirir. Bu yntemle gerilim elde etmeye piezoelektrik denir. Kristalden kesilmi ince dilime alternatif gerilim uygulanacak olursa dilim eilip bklerek titreimler yapmaya balar.

ekil 4.4: Piezoelektrik Yntemi le Elektrik retme Piezoelektrik etki, kuartz gibi maddelere zel biimde duyarldr. ki yzey stnde elektrik yklerinin bulunmasndan dolay, bu yzler stne yerletirilen iki elektrot arasnda bir U potansiyel fark llebilir. Ortaya kan elektrik yklerinin yzeysel younluu, uygulanan basnla doru orantldr. Bu olayn tam tersi bir zellii de vardr: Sz konusu iki yzn her biri stne +q ve q ykleri ktrlrse ya da bu yzler arasna bir U potansiyel fak uygulanrsa levhann belirli bir dorultuda genletii ya da kasld gzlenir. Piezoelektrik etki, basn lmnde, ses, ses st ya da ses alt frekanslarn titreimlerinin incelenmesinde (patlamayla yer alt aratrmalar, mikrofon, plaklarn okuma kafas, bask ayar) dorudan kullanlr.

KimyasalYntemileElektrikEnerjisiretimi
Aadaki ekilde grld gibi tuz zeltisi ierisine biri inko, dieri bakr olmak zere iki metal ubuk daldrlmtr. Sv ile metal ubuklar arasnda meydana gelen kimyasal olaylar sonucunda metal ubuklar (elektrotlar) arasnda bir gerilim meydana gelir. Meydana gelen bu gerilim doru gerilimdir. Bu yntemle gerilim elde eden kaynaklar piller, akler, bataryalardr. Kimyasal yntemle elektrik enerjisi elde etme konusu daha ayrntl olarak beinci retim faaliyeti olan D.C. Elektrik Kaynaklar blmnde aklanmtr.

45

ekil 4.5: Kimyasal Yntemle Elektrik retmek

SrtmeileElektrikretimi
Maddeler ikinci retim faaliyetinde akland gibi srtme, dokunma ve etki olmak zere deiik yolla statik elektrikle yklenebilir. Statik elektrik yk oluturmak iin yaplm cihazlara Van De Graff jeneratr denilmektedir. Bu cihazlarla 10.000 V g,b, yksek deerde statik elektrik ykleri elde edilebilmektedir.

46

Modl 3 Lisans Kategorisi A1

Elektrik Temel lkeleri (Esaslar ) 3.5 DC (Doru Akm) Elektrik Kaynaklar

47

erik Tablosu
Modl 3.5 DC (Doru Akm) Elektrik Kaynaklar
Akmlatrler (Bataryalar) eitleri ve Yaplar Kurun Asit ( Ak Tip Akler) Kurun Asit Akmlatr Yaps Kurun Asit Akmlatrn alma Prensibi Kurun Asit Akmlatrn Dearj Kurun Asit Akmlatrn arj Yar Ak ( Yar Kapal ) Akmlatrler Kapal Tip Akler ( Bakmsz ) Bakmsz Ak ve Redresr Grubu

48

DC(DoruAkm)ElektrikKaynaklar
Akmlatrler(Bataryalar)
Bataryalar kimyasal enerjiyi elektrik enerjisine dntren ve depo eden, kompleks elektro kimyasal aletlerdir. Batarya terimi bir adet niteyi temsil eder. Ancak bu nite iinde bir ya da birden fazla hcre (cell) bulunabilir. Celller bataryann yap talardrlar. Bataryalar genellikle birden fazla hcrenin birlemesinden oluur. Her batarya temel geden oluur. Anot (pozitif kutup), katot (negatif kutup) ve kimyasal reaksiyonu salayan elektrolittir. Dier anlamda elektrolit elektrik enerjisini depolayan ve geri veren ksmdr. Bataryalarda slak veya kuru olarak ikiye ayrlr. Islak hcreli bataryalarda, elektrolit svdr. Kuru hcreli bataryalarda elektrolit; pasta, jel veya dier matrix halde bulunur. Bataryann voltaj deeri bataryann yapmnda kullanlan materyallere baldr. Bu sebeple batarya elemannda kullanlan malzemeye gre eitli bataryalar vardr. deal bataryada aadaki zellikler olmaldr: Yksek enerji younluu olmaldr. Tanabilir ve evre artlarna dayankl olmaldr. Uzun mrl olmaldr. Emniyetli olmaldr. Uygulama yeri iin esneklik salamaldr.

eitleriveYaplar
arj edilebilir bataryalar tipte retilir. Birincisi ak tip bataryalardr. Atmosfere ak olan bu bataryalar kullanm srasnda atmosfere hidrojen gaz verirler ve bu yzden su azald iin suya ihtiya duyarlar. Bakm istemeyen bataryalarda sadece elektrolit fazla olup bu yzden servis mrleri boyunca bakm istemezler. kinci tip arjl bataryalar yar ak ya da yar kapal bataryalardr. Bu tip bataryalarda kullanlan elektrolitlerde atmosfere gaz salarlar. Ancak bu tip bataryalarn elektrolitleri jel trndedir. nc tip bataryalar tamamen kapatlm (sealed) bataryalardr. Kapal tip bataryalar normal olarak kan gaz atmosfere vermezler. Genel olarak kurun asit bataryalar kullanlmaktadr. Bu bataryalar kullanldklar ve alma ekillerine gre otomotiv, traksiyoner ve stasyoner bataryalar olarak guruba ayrlr.

Otomotiv bataryalar
Bu bataryalar motorlu aralarda kullanlan bataryalardr. Bunlarn temel alma zellikleri mar srasnda ksa bir sre iin byk bir akm vermeleridir. Bunun dndaki zamanlarda kk akmlarla arj ve dearj olurlar. Mar srasndaki yksek akm verebilmelerini salamak iin plakalar ince yaplarak aktif maddenin elektrolitle daha kolay temas etmesi salanmtr. Plakalar ince olduundan ksa mrldrler. Ayrca hem i direnci azaltmak hem de hacminin kk olmasn salamak iin plakalar birbirine iyice yaklatrlm ve aralarna seperatrler konulmutur.

49

Traksiyoner bataryalar

Bu bataryalar vin, yk tayc ve zellikle denizalt gibi elektrik motoruyla alan aralarda kullanlrlar. Yaplar otomotiv bataryalarndan ok daha salamdr ve bu nedenle ok uzun mrldrler.

Stasyoner bataryalar
Sanayi tipi aklerdir. Sabit tesislerde alan, kurun-asit retilen stasyoner akmlatrler 25 Ahden 5000 Ah'e kadar ikier voltluk hcreler halinde OpzS (tpl), OGI (svama) tip retilip istenilen gerilime gre montaj yaplmaktadr. 12 voltluk ve 6 voltluk blok kutularda 300 Ahe kadar retim yaplmaktadr. Kk bir akmla arj ve dearj olurlar. En nemli zellikleri uzun mrl olmalardr. G istasyonlar, kontrol sistemleri, emniyet aydnlatmalar gibi her trl kesintisiz g gereken yerlerde kullanlrlar.

KurunAsit(Aktipakler)
Kurun-asit akler slak bataryalar olarak bilinir. Kurun asit akler eitli endstrilerde alma, aydnlatma vb. amac ile kullanlr. Bu aklerde gerektike elektrolite saf su ilave edilir. arj ve dearjda darya hidrojen gaz verirler. Bu akmlatrler havalandrmal yerlerde kullanlmaldr.

ekil 5.1: Kurun-asit akmlatr

KurunAsitAkmlatrYaps
Bu bataryalarn iki temel maddesi kurun ve slfirik asittir (H2 SO4). Kurun asit akleri, slfrik asit elektrolitleri iinde kurun ve kurun oksit elektrotlar ierir. Bir kurunasit aks ortalama 8 kg kurun ve 0.454 kg slfrik asit ierir.

50

 Anotta kurun oksit, katotta ise kurun bulunmaktadr. Kurun-asit aknn; % 64 Pb, %5 polipropilen, %28,3 H2SO4, %2.7ni dier maddeler oluturmaktadr. Kurun zgaralar ounlukla antimonludur. Antimon kurunun sertliini artrr ve etkin maddelerin zgaralara daha iyi tutulmasn salar.

Kurun-asit akmlatr blmlerini srasyla inceleyelim;

Batarya Plakalar
Batarya plakalarnn yapmnda kurun plakalar kullanlmaz, nk plakalar gzeneksiz olduklarndan arj olay plakada ince bir tabakada meydana gelir ve depolanan enerji de ok az olur. Kimyasal olaya giren madde miktarn arttrmak iin plakalar iki ksm halinde yaplrlar. Birincisi plakann iskeleti olan zgaradr. Saf kurun ok yumuak olduundan zgarann sertliini arttrmak iin ierisine % 5-12 kadar antimon kartrlr. Ak hcresi iindeki negatif plaka says, pozitif plaka saysndan bir fazladr. Bylece pozitif plakann iki yzeyi de aktif durumda tutularak bklmesi nlenir. Btn pozitif plakalar ve negatif plakalar ayr ayr hcre iinde kurun kprlerle birbirine kaynak edilerek, herbir cins plaka grubunun mterek kutuplar hcre kapandan dar karlr. Negatif plaka zerinde sngerimsi kurun, pozitif plakalar zerinde de kurun dioksit oluur. Izgarann zerine ise elektrolitle kartrlarak macun haline getirilmi aktif madde srlp preste sktrlr. Daha sonra bu plakalar elektrolite batrlp arj edilince negatif plakann aktif maddesi saf kurun ve plakann aktif maddesi de kurun perokside dnr. Bu ekilde elde edilen aktif maddeleri gzeneklidir ve elektrolit bunun i ksmlarna rahatlkla ileyebilir. Aktif maddenin asitle temasn kolaylatrmak iin plakalar ince yaplr (1,8-2,5 mm kalnlnda) ve bylece temas yzeyi geniletilir. Bir elemandaki aktif madde miktarn arttrmak iin ise bir kutup bana balanan plaka says oaltlr. Aktif madde asitle nekadar geni yzeyden temas ederse bataryann verecei akmda o kadar byk olur. Bir pozitif ve bir negatif plaka grubundan oluan niteye bir eleman denir. Bir elemann gerilimi ortalama 2 volttur. 6 voltluk bir batarya elde etmek iin 3 eleman, 12 voltluk bir batarya elde etmek iinse 6 eleman seri balanr. Eleman says arttka batarya voltaj artar. Bir elemandaki plaka says arttrlrsa bataryann verebilecei akm ve depolayabilecei enerji de artar.

Seperatr
Bataryalarda genellikle pozitif ve negatif plakalar arasna ayrc olarak seperatr yerletirilir. Seperatrler plakalar mekaniksel olarak birbirinden ayrmak ve herhangi bir temasa izin vermemek iin kullanlr. eitli seperatr tipleri kullanlmaktadr, bunlardan belli ballar pvc, mikro gzenekli kauuk, cam elyaf ve kat seperatrlerdir. Trkiyede batarya sanayiinde kullanlan seperatr eitleri kat ve mikro gzenekli kauuk seperatrlerdir. Kat seperatrlerin avantajl olmas gzenekliliinin iyi olmasdr. En kk apl aktif madde zerresi bu gzeneklerden geemez. Bununla beraber kat seperatrler elektron akmna hi mani olamazlar. Fakat kat seperatrler yksek scaklklara kar dayankszdr. Bununla beraber kat seperatrler elektron akmna hi mani olamazlar. Fakat kat seperatrler yksek scaklklara kar dayankszdr.

51

ekil 5.2: Bataryada seperatr ve elektrotlar

Batarya Kutu ve Kapaklar

Bataryalarn kutu ve kapaklar genellikle plastik tr malzemelerden yaplrlar. Batarya kutusu ve kapann yeterli yaltkanl salamas, szdrmamas, uzun sre mekanik ve kimyasal zelliklerini koruyabilmesi gerekir. Kutular imal edilecek bataryann voltajna gre gzlere (blmelere) ayrlr. 12 voltluk bataryalarda alt blme vardr. Ayrca kutu tabanna plakalar yukarda tutacak destekler konulmutur. Kapak zerinde blme says kadar havalandrma delii ve bu deliklerin tapalar vardr. Bu delikler elektrolit iin kullanlr. Delik tapalar zerinde alm havalandrma delii ile batarya arj edilirken oluan hidrojen gaznn kamasna izin verilir.

ndikatrler
ndikatrler elektrolit younluunu ve seviyesini gsterir. Bataryann bir gzne monte edilmitir. Bu sebeple yalnz o gze ait arj durumunu gsterse de bataryann btn gzleri ile ilgili bilgiyi vermi kabul edilir. Bir indikatr kontrol penceresi, cam tp ve cam tpn iinde bulunan yeil bir toptan oluur. Yeil top bataryann younluuna gre deiik konumlarda bulunur. Bylece bataryann arj durumu anlalr . Kontrol penceresinden bakldnda yeil noktann grld durumda batarya tam arjl, siyah noktann grld durumda batarya bo, beyaz noktann grld durumda ise bu bataryann elektrolit seviyesinin az olduu ve kullanlmamas gerektii anlalr. Renkler standart olmayp imalat firmaya gre deimektedir.

KurunAsitAkmlatrnalmaPrensibi
Basit olarak bir batarya eleman, iinde sulandrlm (seyreltik)slfirik asit bulunan bir kaba iki kurun levha daldrlmas ile elde edilir. Bu iki plakann ular bir doru akm kaynana balanp bir sre doru akm geirilirse (+) uca bal olan plakann yzeyi kurun peroksit (PbO2) tabakas ile kaplanr. Sonra plakalarn ular bir alcya balanrsa akm verdikleri grlr. Byle bir batarya elemannn balca iki kusuru vardr; Birincisi, levha halindeki kurun plakada kimyasal olay yalnz yzeyde ok ince bir tabakada meydana gelir, nk elektrolit (slfirik asit su karm) gzeneksiz olan kurun levhann i ksmlar ile temas edemez. Bu yzden, arj srasnda depolanan enerji ok az olur. kincisi, plakalar birbirinden uzak olduklarndan bataryalar gerekte de byle yaplsayd hacimleri ok byk olurdu. Gerekte bataryalarn kk olmalar iin plakalar birbirine iyice yaklatrlrlar .

52

 Kurun-asit esasl bataryalardan baka demir-nikel (edison bataryas), nikelkadmiyum ve gm oksit-inko bataryalar da vardr. Bunlarn hepsinde elektrolit olarak potasyum hidroksit (KOH) ve su karm kullanlr. Bu yzden bunlara alkali(baz) elektrolitli bataryalarda denir. Verebildikleri akm ve gerilime gre hacimleri ok byktr. Gm oksit-inko bataryalar ilk ikisinin (demir-nikel ve nikelkadmiyum) tersine hacimlerine gre byk bir enerji depolayabilirler fakat gm pahal bir madendir, buna ramen belirli alanlarda(portatif film makinesi, televizyon, model uaklar, test cihazlar ve askeri telsizler, vb.) kullanlmaktadrlar. Daha baka cins bataryalar zerindeki aratrmalar da srmektedir.

ekil 5.3: Gm oksit akmlatr

KurunAsitAkmlatrnDearj
Batarya dearj olurken elektrolitteki slfirik asit azalr. Slfirik asidin younluusudan daha fazladr. Bu yzden elektrolitte asit fazla olduu zaman elektrolit younluu fazladr. Asit miktar azaldka elektrolit younluu azalr. Boalan batarya da bir yandan asit eksilirken br yandan su oluur ve elektrolit younluu gittike azalarak suyunkine yaklar. Bu zellikten yararlanlarak bataryann arj durumu llebilir. Younluk lmek iin hidrometre kullanlr. l birimi olarak bome derecesi ve zgl arlk kullanlr. Elektrolit younluu evre scaklna gre deiir. Dnya yzeyi deiik iklim kuana ayrlmtr. Scak kuak, orta kuak ve souk kuaktr. Scakta bataryada kimyasal olayn kolaylamas yznden self dearj olay hzlanr. Younluk fazla olursa bu olay daha da hzlanr ve bu durum bataryann mrn ksaltr. Bunu nlemek iin scak lkelerde kullanlan bataryalarda elektrolit younluu azaltlr (1.230). Orta kuakta kullanlan elektrolit younluu genellikle 1.280dir. Souk kuakta kullanlan elektrolit younluu daha yksektir, 1.320 olabilir.

53

 Elektrolit iindeki asit slfat (SO4) ve hidrojen (H2) iyonlar verir. Slfat iyonlar eksi (-) ve hidrojen iyonlar ise art (+) deerlidirler. Dearj srasnda slfat (SO4) iyonlar her iki plakadaki kurunla birleerek kurun slfat (PbSO4) olutururlar. Pozitif plakadaki kurun peroksidin (PbO2) oksijeni ise ayrarak asitin hidrojeni ile birleir ve su oluur. Dearj olurken reaksiyon, PbO2 + 2 H2SO4 + Pb 2PbSO4 + 2H2O

ekil 5.4: Akmlatr(batarya) dearj

KurunAsitAkmlatrnarj
Boalm olan batarya bir doru akm kaynana balanp dearj akmna ters ynde bir arj akm (ekil 5.5.b.(ortadaki)) geirilirse pozitif ve negatif plakalardaki kurun slfat ayrr (ekil 5.5.a. baknz) . Her iki plakadan ayrlan slfat (SO4) iyonlar suyun hidrojeni ile birleip slfirik asit (H2SO4) olutururken suyun oksijeni de pozitif plakada kurunla birleip kurun peroksit (PbO2) oluur. Negatif plaka ise saf kurun haline dnr (ekil 5.5.c. baknz) . Bylece her iki kutupta kimyasal bakmdan farkl maddeler yeniden oluur. arj olurken ise reaksiyon, 2PbSO4 +2H2O PbO2+ 2 H2SO4 + Pb eklinde gerekleir.

ekil 5.5: Akmlatr(batarya) arj(doldurulmas)

54

 Akmlatr bataryalar iki deiik ekilde arj edilebilir. En iyisi ve tercih edileni yava arjdr.

Yava arj lemi

Aklerin self (kendi kendine) dearjn nleyerek tam kapasitede kalmalarn salamak iin srekli yaplan arjdr. Zayf arj, float arj, tampon arj gibi terimlerle de ifade edilir. Bataryalarn arjnda izlenen normal yoldur. Bu i iin genel olarak arj redresrleri kullanlr. Bu cihazlar alternatif akm doru akma evirirler ve cihazn kapasitesine gre bir veya daha ok sayda bataryay ayn anda arj edebilirler. arj edilecek batarya says birden fazla ise bunlar genellikle birbirine seri balanarak arj edilirler (ekil 5.6. baknz) . Bu bataryalarn kapasitelerinin birbirine yakn olmas iyi olur. Ancak arj edilmesi gereken bataryalardan biri dierlerinden kkse arj akm en kk kapasiteli bataryaya gre ayarlanr.

ekil 5.6: Aklerin seri balanmas ve arj-dearjda elektron yn Zaman varsa arj akm daha da dk tutulabilir. arj akm, yeni aklerde kapasite bana 0,3 mA (100Ah iin 30 mA) , yllk aklerde kapasite bana 0,5 mA (100 Ah iin 50 mA), alt yllk aklerde kapasite bana 1,5 mA (100 Ah iin 150 mA) . Yava arj voltaj fazla olursa, ar su kaybna neden olur. Yava arj voltaj dk olursa, zamanla hcreler arasnda voltaj farkll oluur. arj ilemine bataryann btn elemanlarndan serbeste gaz kmaya balayncaya kadar devam edilir ve iki saat iinde daha fazla younluk artmas olmuyorsa arj ilemi tamamlanm kabl edilir. Younluk arj balangcnda yava artar, nk oluan asit dibe ker. arj sonuna doru kmaya balayan gazlar elektroliti kartrdndan younluk art hzlanr. arjn sonunda younluk 1.280 olmaldr. arj sresi u ekilde hesaplanr:

Kapasitesi 75 Ah (Amper saat) olan batarya arjl olduu llmtr. 7,5 amper arj akm ile ka saat arj edilmelidir. ZM; Bo ksm = 75 - (1/4 x 75) ise 75 18= 57 Ah (yaklak)

55

arj sresi = 57 / 7,5 + % 25 kayp = 7,6 + 1,9 = 9,5 saat arj edilmelidir.

abuk arj ilemi

Ksmen veya tamamen dearj olmu bir akye, tam kapasitesini tekrar kazandrmak iin yaplan arjdr. Tekrar arj veya boost arj szckleri ile ifade edilir. Genellikle iki trl yaplr. Manuel hzl arj: Akm limitlenebilen bir redresr ve ilgili bir personelin kontrol altnda yaplan arj ilemidir. Otomatik hzl arj: arj, akm limiti ve arj voltaj deerleri nceden ayarlanm bir redresrle, otomatik olarak yaplr. arjn hibir aamasnda, personelce bir mdahale yaplmaz.

Bilerek, kurallarna uyularak yaplrsa arj zaman ok ksaltlr ve zaman kazanlr. abuk arj ilemi yalnz salam bataryalara uygulanabilir. Ayrca bir bataryann normal mr iinde yaplabilecek abuk arj ilemi saysnn onu gememesi tavsiye edilmektedir. abuk arj cihaz hibir zaman bataryay tam arj etmek iin kullanlmamaldr. Aksi halde, arj edilmeye allan batarya ksa bir srede tamamen ie yaramaz hale gelebilir. Batarya abuk arj edilmeden nce daima younluk kontrol ve gzle muayene yaplarak bataryann genel durumu belirlenmeli, elektroliti eksikse saf su koyarak seviyesi tamamlanmal, ondan sonra abuk arj edilmelidir. Eer elemanlardaki elektrolit younluklar dk fakat eitse batarya, arj srasnda baka bir sorun kmamas kouluyla, gvenle abuk arj edilebilir. Elektrolitin rengine de dikkat edilmelidir. inde kahverengi paracklar varsa batarya abuk arj edilmemelidir. Bu paracklar pozitif plakadan dklen aktif madde paracklardr. Elektrolitte bunlarn bulunuu elemanlarn diplerinde ok miktarda birikinti bulunduunun belirtisidir. Bu batarya abuk arj edilirse bu srada oluacak gazlar elektroliti ve bu birikintileri harekete geirir. Bu paracklarn daha sonra negatif plakalarn zerine kmesi ile plakalar stten birleerek batarya da ksa devre meydana getirirler. abuk arj cihaz ile birlikte bataryaya daima bir voltmetre de balanmal, arj akmlar 6 voltluk bataryalarda gerilim 7,75 voltu ve 12 voltluk bataryalarda 15,5 voltu gemeyecek ekilde ayarlanmaldr. arj srasnda gerilim bu deerleri aarsa arj akm gerilim bu deerleri amayacak ekilde azaltlmaldr.

ekil 5.7: Batarya arj ilemi(Gaz k ve dearjda slfatlam plakalarn durumu) Ak arj-dearj ile ilgili dikkat edilecek hususlar: Batarya ar arj edildiinde pozitif elektrotta oksijen gaz retilir. Ar dearj, aknn i direncini arttrarak plakalarn slfatlamasna neden olur.

56

 Is arttka bataryann voltaj der. Voltaj dtke verecei akmda azalr. Bir batarya oda scaklnda her gn %1 orannda boalr. Scakta bataryada kimyasal olayn kolaylamas yznden self dearj olay hzlanr. Bunu nlemek iin scak lkelerde kullanlan bataryalarda elektrolit younluu azaltlr. Yksek scaklklar, muhtemel oksijen/hidrojen gaz oluumuna neden olarak aknn servis mrn ksaltr. -40 Cde ak servis mr %25e der. diren ne kadar dk olursa batarya o oranda yksek akm verir. Kurun asit akleri asla boalm veya ksmen boalm durumda tutulmamaldr. Akler uzun sre depolanacaksa alt ayda bir kere arj edilmesi uygundur. Ak dearj olduka, asitin plakalara gitmesi sonucu, elektrolit, byk oranda sudan ibaret kalarak, donma olasl artar (ok souk yerlerde kullanmnda).

Tablo 5.1: Akmlatr arj zamanlar Bataryalar, arj olduka voltajlar artar, bu voltaj, redresr voltajna zt etki yaparak arj akmn azaltr. arj akmnn azalmasn nleyerek sabit kalmasnn yolu, akmn azalmas orannda, redresr voltajnn ykseltilmesidir. Redresrler otomatik voltaj reglasyonu devreleri ile bu ilemi yaparak sabit akmla arja imkan verirler. Sabit akmla yaplan arj sresince, redresr voltaj, akm limitleme devresinin kontrolundadr. Srekli olarak servisteki redresrlere ve sisteme bal olan iki grup batarya, AC kesintisi sonucu dearj olacaktr. AC enerji tekrar geldiinde, herhangi bir personel mdahalesi olmakszn redresrler akleri otomatik olarak arj edecektir. lem otomatik olmakla birlikte, redresrn akm limit deeri ve arj voltaj deerleri nceden uygun olarak ayarlanmaldr.

57

Yar Ak(Yar Kapal)Akmlatrler

ekil 5.8: Az bakml ak Az bakml tpl (stasyoner) sabit tesis (OPzS) akleri, genel kurun asit sabit tesis aklerinin teknolojik olarak gelitirilmi biimidir. Kullanc iin yzdrme gerilimiyle alma sisteminde, minimum bakm ve dk enerji maliyeti dikkate alnarak, zel ekilde dizayn edilip retilmilerdir. Temel zellii, dk antimonlu kurun alam nedeniyle kendi kendine dearjnn az olmas, su kaybn byk lde azaltm olmasdr. Aktif maddeyi tutuu ve arj-dearj kabiliyeti ayn seviyededir. Az bakml sabit tesis tpl (OPzS) akmlatrleri; effaf (transparent), kutulu olarak imal edilmektedir. Kapasiteleri 150- 5000 Ah (amper-saat) arasnda olup TSE ve DIN standartlarna gredir. Bu akmlatrler aada belirtilen alanlarda byk avantaja sahiptirler. Az Bakm: Normal yzdrme arj altnda iki- yl veya daha fazla sre iin saf su ilavesi gerektirmezler. effaf plastiklerde elektrolit seviyesini gsteren min/max seviye izgileri kutularn zerindedir. Dier kutular iinde bulunan hcreler iin elektrolit seviye gsterge buonlar vardr. Asit szdrmaz ve akmaz: Yaptrarak monte edilmi kapak ve zel ekilde yaplm kapak buonlar sayesinde darya asit srama ve szmas olmaz. Uzun mr: 120 1500 arj - dearj devresine dayankldrlar. On-onbe yl ve zerinde mrleri vardr.

58

Yap zellikleri

Pozitif Tpl Plakalar Pozitif plak zgaralar kurun-antimon alamndan belli saydaki ubuklar ile bunlar stten birbirine balayan baradan oluur. Bu ubuklara birbirine rl tplerden oluan tergal geirilir. Her tp yuvas kurun ubuklarla iyi temas edecek ekilde aktif madde ile doldurulur. Yksek gzeneklilie sahiptir. Elektrolit, aktif madde iinde ve tpler arasnda rahat hareket eder. Kullanlan dk direnli ve uzun mrl polyester tpler sayesinde pozitif aktif maddenin dklmesi problemi ortadan kalkmtr. Negatif Plakalar Negatif plaklar, kurun-antimon alamndan zel dizayn yaplm zgaralarn yuvalarna basn ile aktif madde svanmak suretiyle yaplr. Tpl Ipozitif plaklar ile ayn mre sahiptirler. Seperatrler Mikro gzenekli seperatrler kullanlr. Aktif madde toplanmalarnda ve ypranma srasnda i ksa devre olmasn nler. Akm geiini ve elektrolit hareketini kolaylatran zelliktedirler. Elektrolit Slfrik asitin saf su ile karmndan meydana gelen elektrolit tam arjl durumda akmlatr iinde 20C'ta 1,24gr/cm younluundadr. Hcre Kaplar Hcrelerin kaplar yksek kalitede effaf plastik veya ebonitten yaplmaktadr. Buonlar zel ekilde dizayn edilmi buonlar sayesinde srayan tm asit zerrecikleri hcre iine dner. Serbest hale geen oksijen ve hidrojenin rahata kn salar. Alev geirmeme zellikleri vardr. Hcre klar ve Balantlar Hcre klar kurun - antimon alamndan olup, hcreler aras balantlarn direnci, olabildiince dk olacak ekilde yaplarak voltaj kayplar nlenmitir.

Kapal TipAkler(Bakmsz)
Gnmzdeki kurun-asit bataryalarda kullanlan kurun zgaralarn mekanik ve kimyasal dayanklln arttrmak iin kurun ierisine eklenen antimonun yerini kalsiyum almtr. Antimon bataryann almas srasnda gaz oluumunu hzlandrr ve ar su kaybna neden olur. Bu nedenle bu bataryalar srekli bakm gerektirir. Antimonun bu olumsuz etkisini gidermek iin zgaralara antimon yerine kalsiyum eklenir. Ayrca st kapak blou zerine yerletirilmi arj gstergeleri de indikatr vardr.Gnmzde kullanlan ve bakm gerektirmeyen bu bataryalar en gelimi bataryalardr.

ekil 5.9: Bakmsz (Kapal tip) akmlatrler

59

ekil 5.10: Bakmsz akmlatr stteki ekilde bakmsz (kapal) aknn yap blmleri grlmektedir. A-Yanmay nleyen, aky havalandrp nefes almasn salar. B-arj gstergesi(indikatr) aknn arj durumunu gsterir. C-Tamamen kapal olan kutu, aknn iindeki elektrolitin bozulmasn nleyerek su ilavesini gereksiz klar. D-Polipropilen kutu hem ok hafif hem de darbelere kar dayankldr. E-Tortu haznesi yoktur. Plakalar kutunun dz tabanna skca sabitlendiinden hasar verebilecek sarsntlara dayankldr, tortu oluturmaz. F- Plakalar kurun alamldr. G-Antimonsuz plakalar sayesinde su ilavesine gerek yoktur. H-Ayrc klflar plakalar korur. I-Plakalar sarsntlara kar dayankl balantlarla birletirilmitir. J-Sv/Gaz ayrc blm btn svlar rezervuara gnderir. Alak basnl venting sistemi: Bakmsz akler 1 PSIdan 6 PSIa kadar basn aralnda gvenle alan alak basnl venting sistemi ile donatlmtr. Venting sistemi, alma esnasnda normal snrlarn zerinde genleen gaz basncnn, genileyen ksmnn serbest braklmas prensibiyle alr. Sonra, basn normal seviyeye dmesiyle venting vanas kendi kendine tekrar kapanr. Bu zellik gazn ak iinde haddinden fazla birikmesine mani olur. Bu alak basnl venting sistemi, olaanst yksek verimiyle de birleince akler en gvenli tam kapal bakmsz kurun asit akler oluur. Ar hizmet plakalar: Ar hizmet tipi kurun kalsiyum alaml plakalar aklerin, derin dearjl uygulamalarda dahi extra yksek performans ve hizmet sresi kazandrr. Tamamyla kapal, jel tipi elektrolitli bakmsz tiptir. ok geni bir s yelpazesinde alabilir. Gaz szdrmaz. direnleri dk olup rafta beklemede kayplar son derecede dktr. Yatay veya dikey herhangi bir pozisyonda altrlabilir. Ters evrilse bile asit szdrmaz. Kullanlan zel kalsiyum alaml zgaralar uzun mr ve yksek performans salar. Stasyoner tiptedirler ve TS 1352 standartna uygundurlar. 6 ve 12 voltluk olarak retilirler.

60

ekil 5.11: Bakmsz ak i yaps Bakmsz akler son derece gvenli tehlikeli gaz (H2) vermeyen, dier alaml aklere gre dk direnli ve bu yzden arj kolay; k enerjisi daha fazla olan, g uygulamasnda modern bir yksek teknoloji rndr. Kurun - kalsiyum akleri, kapal kurun asit (SLA) olarak da bilinen bir Valve Regulated Lead Acid (VRLA) - sbap ayarl kurun asit rndr. Akler kk, dk arlkta, yksek performansl ve kullanm ok ekonomik olan rnlerdir. %100 dearj olmu durumda 260 evrimden daha fazla veya yedek besleme olarak 3-5 yl kullanlabilir. imdiye kadar ak ve redresrleri ayr ayr inceledik. Yksek gerilim tesislerinde doru gerilim ihtiyacn dorultucu elektrikler var iken kendisi karlar, elektrikler kesilince ak vastas ile tesise doru gerilim verilir. Yeni tesislerde bakmsz ak ve redresr grubu cihazlar kullanlmaktadr.

BakmszAkveRedresrGrubu
Bu cihazlar yksek gte ak arj redresr, ak gurubu kullanmann ekonomik ve pratik olmad kk trafo merkezleri, kk tipi trafo merkezleri vb. elektrik tesisinin DC yardmc gerilim ihtiyacn salamak amacyla kullanlr. Yaps ve alma prensibi; Giri gerilimi 220 VAC, k gerilimi 24 VDC, k akm 7A/2 dakika, ortam scakl -5 C ; + 50 Cdir. Cihaz arj nitesi ve bakmsz ak grubu olmak zere iki ksmdan olumaktadr.

61

ekil 5.12: Bakmsz ak ve redresr grubu cihaz balant emas

ekil 5.13:Redresr ve bakmsz ak grubu cihaz n kontrol paneli

arj nitesi
Bakmsz ak kullanlrken dikkat edilecek en nemli husus uygun arj yntemini kullanmaktr. Uygun arj yntemi kullanlmad takdirde hem aklerin performans der, hem de mrleri ksalr. Bu nitede arj yntemi olarak sabit gerilim arj yntemi kullanlmakta ve balang arj akm 1,5 A ile snrlandrlmtr. Bu yolla cihaz iindeki aklerin performans arttrlm ve mrleri uzatlm olur. 220 V AC(AA) giri gerilimi bir trafo yardmyla 30 VACye indirilmekte, sonra bu AC gerilim reglatr devresinin snmasn ve kayplar engellemek amacyla faz kontroll bir dorultucu, filtre yardmyla DC(DA) gerilime evrilmektedir. Elde edilen bu DC gerilim 20 C de gz bana 2,30 V toplam 27,6 V k elde edilmek zere akm snrlayc bir reglatre verilmektedir.

Bakmsz Ak Grubu
ki adet 12 V, minumum 6,5 Ah kapasiteli bakmsz akye sahiptir. Bu iki ak seri balanarak kullancnn (YG tesisinin) ihtiyac olan 24 V DC elde edilir. Bakmsz aklerin, geleneksel kurunasit aklere gre ok stnlkleri vardr. Bunlar: Asit szdrmas olmaz. Ar arj durumunda gaz retmez. Patlama tehlikesi yoktur.

62

 Normal kullanm koullarnda 5 yl mrldr. Bu sre iersinde asit ve su kontrol istemez. Ar dearj durumunda bile tekrar normal arj tutabilir. Kendi kendine dearj oran ok azdr. (1 ayda toplam kapasitenin % 3 kadar) ok geni bir s aralnda alr.

63

Modl 3 Lisans Kategorisi A1

Elektrik Temel lkeleri (Esaslar ) 3.6 AC (Alternatif Akm) Teorisi

64

erik Tablosu
Modl 3.6 AC (Alternatif Akm) Teorisi
Sinsoidal Dalga Faz Periyot Frekans Saykl Alternatif Akm Byklkleri Alternatif Akm Devrelerinde G

65

AC(AlternatifAkm)Teorisi
SinsoidalDalga
Zamana gre yn ve iddeti (deeri) deien gerilime alternatif gerilim (AC) denir. Ayn ekilde akma da alternatif akm (AA) denir. Bu gerilim; ekil:6.1 de grld gibi, elektrik santrallerindeki fazl alternatrlerde (AC jeneratrlerinde) retilir, oradan da alclara kadar gnderilirler. Ev ve iyerlerinde kullanlan elektrik enerjisi alternatif gerilimlidir. Bu gerilimin voltajn voltmetre ile akm iddetini de ampermetre ile lebiliriz. Evlerde kullandmz AC gerilimin voltmetre ile ltmz faz-ntr arasndaki faz gerilim deeri UF = 220 volttur. Sanayide kullanlan fazl gerilimin; R-S-T fazlar arasnda llen gerilim deeri ise, Uh= 380 volttur. Buna fazlar aras gerilim veya hat gerilimi de denir.

ekil 6.1: Bir fazl alternatr ve retilen gerilimin sinsoidal erisinin grn Bu alternatif gerilim ve akmlar, ekil:6.2 de grld gibi sinsoidal dalga grnmndedirler. Dalga formlarnn ekil 6-2 b-c-d-e grld gibi baka eitleri de vardr. Bunlar grnlerine uygun olarak; kare dalga, gen dalga, testere dii dalga veya trapez dalga olarak isimlendirilirler.

ekil 6. 2: eitli dalga ekillerinin osilaskopta grn Bu dalgalar, sinyal jeneratr ve osilatr devreleri yardmyla, dk gerilimli sinyaller eklinde retilirler. Bu sinyaller birok elektronik cihazlarn altrlmasnda, haberleme, alannda, endstriyel elektronikte vb. sistemlerin kontrol ve altrlmasnda kullanlrlar.

66

Faz,Periyot,Frekans,Saykl
FazveFazFark

Faz; sinsoidal erinin veya herhangi bir dalgann balang (0) noktasna gre durumudur. ekil 6- 3 de grld gibi; erinin balang noktas 0 ise sfr faz adn alr. leriden balyorsa ileri faz, geriden balyorsa geri faz olarak deerlendirilir. rnein 60ileriden balayan eriye 60 ileri faz erisi, 60 geriden balyorsa 60 geri faz erisi denir.,

ekil 6.3: eitli faz ekillerinin osilaskopta grnleri

ekil 6.4: 60 Faz farkl erilerin grnleri ki eri ayn anda da deerlendirilebilir. Erilerin sfr veya maksimum noktalarndan baklarak, aralarndaki a llerek bulunur. Bu aya faz fark denir. Bu aya gre deerlendirilirler. rnein; 60 faz farkl eriler diye sylenir. ekil :6.4 de 60 faz farkl gerilimlerin erileri grlmektedir.

Saykl
Sinzoidal bir erinin sfrdan balayp pozitif alternans ve negatif alternans yaptktan sonra tekrar balang noktasna gelinceye kadar alm olduu yola denir.

Periyot
Bir sinsoidal dalgann olumas iin geen sre olup, birimi saniyedir. T harfiyle gsterilir. Bir sinsoidal dalgann, 360 lik bir ay tamamlamas iin geen sreye 1 periyot denir. (Baknz, ekil:6.5)

67

ekil 6.5: Bir periyodun osilaskopta grn

Frekans
Dalgann bir saniyedeki periyot saysdr. Birimi Hertz olup ksaca Hz harfleriyle gsterilir. Frekansn katlar; Kilo hertz (KHz) , Mega hertz ( MHz) ve Giga hertz (GHz) dir. ebeke geriliminin frekans; Trkiye ve Avrupada 50 Hz, ABDde 60 Hzdir. Frekans ve periyot biri birinin tersidir. Yani rnek: Frekans 50 Hz olan elektrik ebekesinde, bir periyodun oluabilmesi iin geen sreyi bulunuz. zm:

Bir periyodun olumas iin geen srenin 0,02 sn veya 20 msn olduu bulunur.

Dalgaboyu
Bir (1) dalgann, metre cinsinden kaplad mesafeye dalga boyu denir. (lamda) harfiyle gsterilir. Birimi metredir. Elektrik akm saniyede 300.000.000 metre yol almaktadr. Bir saniyede ise F kadar dalga meydana gelir. Buna gre bir dalgann boyu :

rnek: Frekans 27 MHz olan bir FM vericisi yaynnn dalga boyu mesafesini bulunuz. zm:

68

AlternatifAkmByklkleri
TepedeeriMaximumdeer
Alternatif gerilim veya alternatif akmn dalga formunun sfrdan balayp, maximum deerini ald noktadr. ET-Emax ve IT Imax harfleriyle gsterilir. Birimi; gerilim iin volt, akm iin amperdir.

Tepedentepeyedeer
Dalga formunun, pozitif tepe deeri ile negatif tepe deeri arasndaki uzaklk deeri, tepeden tepeye deerdir. ETT - ITT harfleriyle gsterilir. Birim ; gerilim iin volt , akm iin amperdir. (Baknz ekil: 6.5.)

Anideer
Gerilimin veya akmn herhangi bir andaki deeridir. E-i harfleriyle ile gsterilir. Gerilim veya akmda sonsuz sayda ani deerler bulunur. Birimi volt ve amperdir.Ani gerilim ve ani akm deerleri aadaki formllerle hesaplanr. e = Emax . sin =Volt. Ve i = Imax . sin = amper. Asnn deeri; gerilim veya akm erisinin, balang noktasna gre ald a deeridir. rnek: Frekans 50 Hz olan bir ebekenin maximum gerilim deeri 200 v ise, =30 iken gerilimin ani deerini hesaplaynz. sin30 = 0,5 zm: e = Emax . sin = 200 . sin30 = 200 . 0,5 = 100 volt bulunur.

OrtalamaDeer
Bir alternansta 0 den 180ye kadar geen sre ierisinde ok sayda ani deerler alnr. Bu deerlerin toplamnn aritmetik ortalamas, ortalama deeri verir. Birimi; volt ve amperdir. u formllerle bulunur: E or = Emax . 0, 636 ve I or = Imax . 0, 636

69

EtkinDeer
Ani deerlerin karelerinin, aritmetik ortalamasnn karekkne eittir. Bu deerlere, efektif veya efikans deerler de denir. Etkin deer; Uet , Eet , Iet harfleriyle veya ksaca; U, E , I harfleriyle gsterilir. Aadaki formllerle bulunur. ( E ) Eet = Emax .0,707 volt ( I ) Iet = Imax . 0,707 amper

rnek: Maximum deeri 100 volt olan alternatif gerilimin ortalama ve etkin deerlerini bulunuz . zm: Eor = Emax . 0,636 = 100 . 0,636 = 63,6 V Eet = Emax . 0,707 = 100 . 0,707 = 70,7 V rnek: Etkin deeri 21 A olan A.A.nn ortalama ve maximum deerlerini bulunuz.

Ior = Imax . 0,636 = 29,7 . 0,636 = 18,9 A bulunur. Gerilim ve akmn etkin deerleri; analog veya dijital voltmetre ve ampermetre ile llr. Ayrca gerilim ve akmn; etkin, ani, tepe ve tepeden tepeye deerlerini osilaskopla da lmek mmkndr. Osilaskobun ekranndaki; periyodun, dikeyde kaplad kare saylar llp, formlde yerlerine konularak gerekli hesaplamalar yaplr. Bunlarla ilgili rnek problemler aadadr. rnek: V/div komtatr 10 volt kademesindeyken, X10 probuyla yaplan lmde, osilaskop ekrannda, bir alternansn ykseklii 3,1 kare olduu llmtr. Buna gre llen gerilimin; Emax , Eor , Eet deerlerini bulunuz. zm: Emax = Kare says x prop arpan x V/div kademesi Emax = 3,1 . 10 . 10 = 310 volt Eor = Emax . 0,636 = 310 .0,636 = 197,2 volt olur. ( E ) Eet = Emax. 0,707 = 310 . 0,707 = 220 volt olarak bulunur.

70

AlternatifAkmDevrelerindeG
A.C. elektrik devrelerinde eit g vardr. Bunlar; zahiri, aktif ve reaktif glerdir. Bir alcnn gc; watmetre ile direkt llebildii gibi, ampermetre-voltmetre-cosfimetre ile de endirekt olarak da llebilir. Endirekt lmde; l aletlerinin gsterdikleri gerilim ve akmn etkin deerleri ve cosfimetrenin deerleri, ilgili formllerde yerlerine konularak g hesaplamalar yaplr. Tm elektrik devrelerinin g lmlerinde benzer formller kullanlr. leride incelenecek olan; seri, paralel ve kark devre konularnda g hesaplamalar yaplmak istenirse, yine ayn formller kullanlr.

Zahirig(grneng)
Devre gerilimiyle, devre akmnn arpmna eittir. Birimi volt-amper olup, ksaca VA ile gsterilir. u formlle bulunur. S = U . I = VA

Aktifg
Devre gerilimi ve akm ile bunlar arasndaki ann kosinsnn (g katsays) arpmlarna eittir. Birimi watt olup, ksaca W harfiyle gsterilir. Aktif g u formlle bulunur. P = U . I . Cos = W

Reaktifg(krg)
Devre gerilimi ve akmnn etkin deerleri ile, bunlar arasndaki ann sinsnn arpmlarna eittir. Birimi volt-amper-reaktif olup ksaca VAR ile gsterilir. Reaktif g u formlle bulunur Q = U . I . Sin = VAR rnek: Etkin deeri 100 volt olan bir AC elektrik ebekesinde alan alc, devreden 10 A. akm ekmektedir. G katsays 0,8 olan bu alcnn zahiri, aktif ve reaktif glerini bulunuz. zm: U = 100V , I = 10A , Cos = 0,8 --- Sin = 0,6 S = U.I = 100.10 = 1000 VA. P = U.I. Cos = 100.10.0,8 = 800 W Q = U.I .Sin = 100.10.0,6 = 600 VAR rnek: 220 volt 50 Hzlik elektrik ebekesinde alan bir elektrikli stc, ebekeden 5 amper akm ekmektedir. Bu stcnn glerini bulunuz. Pz = ? - PA = ? - PR = ?

71

zm:

Elektrikli stclar omik alclar olduu iin; akmla gerilimin arasndaki a 0 dir. Cos 0 = 1 ve sin 0 = 0 olduundan, hesaplamalar u ekilde yaplr. S= U.I = 220 . 5 = 1100 VA Q= U.I .Sin = 220 .5 . 0 = 0 VAR . P = U.I. Cos = 220 .5 .1 = 1100 W

Not: Omik alclarda reaktif g bulunmaz.

72