NDEK LER Sanal Baskya nsz 3

Devletin Gznde Komnist, Komnistin Gznde Burjuvayz (Tercman Gazetesi, 24 ubat 1985) 5

ASAF SAVA AKAT

Trkiyeye Gerekli topya: Anti-Sovyet Bir Sosyalizm (Saak Dergisi, Nisan 1986) 15 Tanzimat 150 Yllk bir Sancl Gei Dnemidir (Zaman Gazetesi, 16 Kasm 1987 31 1923-50 Aras Sa Bir Diktatrlktr (Sol Kemalizme Bakyor -R.akr ve L.Cinemre, Metis Yay. 1991) 35 Alt Ok Syle isi (Sosyal Demokrat Dergi, A ustos 1991) 46

AKINTIYA KAR I
(Sanal Kitap)

Kemalizm Trk Solunu Muhalefete Mahkum Ediyor (Resmi Tarih Sivil Aray - R.akr, Metis Yay. 1991) 50 Cumhuriyet Yeniden Kurulmal (Milliyet, 25 Temmuz 1992) kinci Cumhuriyet stne (Tempo Dergisi, 3 A ustos 1992) Bir Portre: Asaf Sava Akat ( ktisat Dergisi, Ekim 1992) 57 64 65

Siyaset Syle ileri 1985-1994

Krt Sorunu Mlakat (Aydnlarmz Ne D nyor -M.Sever, Cem Yay. 1992) 77 Trkiye Laik De ildir (Yeni Zemin Dergisi, Haziran 1993) 83

o ulculu un Engellenmesi Bilginin retilmesini de Engeller (Kitap Dergisi, A ustos 1993) 98 Trkiyede Devlet ve Sivil Toplum ( zlenim Dergisi, A ustos 1993) 110 Statko ile De i im Arasnda (Yeni Demokrasi Hareketi, YDH yay. 1994) 114 Trkiyenin bir Liberal Devrime htiyac Var (Polemik Dergisi, MartNisan 1994) 122
http://akat.bilgi.edu.tr

stanbul Bilgi niversitesi Haziran 2004

A.S.Akat

Akntya Kar

SANAL BASKIYA NSZ

Bu yazy okumaya ba lad nza gre, internetten web sayfama girdiniz, kitaplar blmne baktnz ve "Sanal Kitap: Akntya Kar " adl al mam setiniz. Internetin sonsuz zenginli inde daldan dala dola mak yerine bu nsz okuma zahmetine giri ti iniz iin size te ekkr ediyorum. Bilgisayarnza ykledi iniz (yada bu satrlar okuduktan sonra yklemeye karar verece iniz) al ma, benim ikinci kitabmdr; ilki ayn web sayfasnda Sanal Kitap: dris Kkmerin Miras adnda yer alyor. Bu kitap neden sanal? nk kitab olu turan syle iler daha nce e itli yerlerde beyaz ka t stnde kara lekeler halinde yaynland ama onlar bir araya getiren, ka t ve mrekkepten olu an bir fizik varlk, yani kitap yok, kitaplarda satlmyor, nk baslmad. Bu kitabn varl sadece elektronik ortamla, bilgisayarlarla kstl: ona da ne kadar "varlk" demeye hakkmz oldu una da ok emin de ilim. Tm siyaset stne bu syle ileri kitap haline getirirken, sralama nce sorun oldu. Alternatif tematik da lmlar denedim, iile sinmedi. Sonunda en basitini yani kronolojik sray tercih ettim. Bylece, okuyucu nezdinde d ncelerimde zaman iinde meydana gelen de i imin daha grnr hale gelece ini d ndm. Ben bir dne im; fikir ve gr lerimi sk de i tiririm demek genellikle bana zevk verir. Zaman bireysel dzeyde ok acmaszdr; insan bir yandan ya landrr, br yandan bilgi haznesini bytr ve olgunla trr. Esas hasarn ise toplumla ilgili hipotez ve inanlara yapar; do rulu u hakknda bir an iin bile tereddt duymad nz fikirlerler bir gn gere in duvarna toslayp balon gibi patlarlar. Size bir an nce onlarn yanl l n kabul edip hatadan dnmek kalr. Mlakatlarn geri plann ksaca zetleyerek yola kalm. 12 Eyll frtnasna ben niversitede yakalandm. YK kanunu kt nda ders yl devam ediyordu; snavlarm verdikten sonra Temmuz 1982de stanbul niversitesi ktisat Fakltesi retim yeli inden istifa ettim; 1402den atlanlarlar listesinde yer ald m tahmin etmi tim onlara o zevki vermek istemedim. Tekrar kalc ekilde niversiteye dnd m 1996 ylna kadar geen onksr yl boyunca, daha nce ve daha sonraki dnemlerden farkl ekilde siyasetle yakn ili kiler kurdum. Siyaset yazdm; siyaset konu tum; hepsinde nemlisi nce SHPde, sonra YDHda fiilen aktif siyaset yaptm. Mlakatlarn nemli blm ikisi de sanal ortamda mevcut olan Alternatif Byme Stratejisi ve Sosyal Demokrasi Gndemi adl kitaplarmdaki konular ve gr ler stnedir. lki ekonomik gibi dursa da aslnda siyasi boyutu zengin ve mesaj yo un bir al madr. kincisi zaten do rudan SHP iinde ye eren sosyal demokrasi tart malarn beklemek iin yazlm tr. ki kitap da, ierdikleri cesur siyasi temalarla kamuoyunun ilgisini ekti. Oralardaki temalar, gnn mana ve nemine gre ba ka yerlerde de tekrarlamak olana n buldum.
A.S.Akat Akntya Kar 3

Trkiyenin 1980lerin sonundan 1990lar ortasnda kadar siyasi ve d nsel adan ok ilgin bir dnemden geti i u sralarda unutuldu. Dnem, SHPnin nce yerel ynetimlerde iktidara gelip sonra effaf karakollar vaadeden Demirelle koalisyon hkmeti kurdu u, rahmetli zaln cumhurba kan iken Ankarada ikinci cumhuriyetin savunuldu u bir paneli ynetti i, Krt sorunu, Kemalizm, slamclk gibi tabu konularn tart maya ald , beyaz Trkler iinden radikal ve reformcu YDH hareketinin ye erdi i bir dnemdir. Kitaptaki mlakatlar btn bu konular hakknda benim tavrm sanrm epey net ekilde ortaya koymaktadr. Kitaba neden Akntya Kar ba l n verdim? nk aynen yle oldu. evremde kabul grmeyen fikirleri savunmaktan hi bir zaman ekinmedim. Savundun da ne oldu? diyebilirsiniz. Haklsnz, muhalif fikirlerin o gn grnen etkileri snrl kald. Buna kar lk, son dnemde hzlanan demokratik dn mn d nsel altyapsna mtevazi de olsa katk yaptklarna ben samimiyetle inanyorum. Ama karar verecek olan sizlersiniz. 11 Haziran 2004 Ku tepe, stanbul

A.S.Akat

Akntya Kar

"DEVLET N GZNDE KOMN ST KOMN ST N GZNDE BURJUVAYIZ"

(Tercman Gazetesi 24 ubat 1985)
Ahlaki bo luk(*) Taha Akyol: Kitabnzda Trkiye'deki Batlla ma hareketlerini anlatrken bir ahlaki bo lu un meydana gelmesinden bahsediyorsunuz. Biraz aar msnz? Asaf Sava Akat: Kitabn benim nemsedi im alt-paragraflarndan biridir, tart mal oldu unu d nyorum. Toplumlarda ahlaki yarglarn ok nemli oldu una inanyorum. Geleneksel toplumlara bakt mzda bu ahlaki yarglarn esas ta ycs dindir. Yani biz, nelerin yaplmamas gerekti ine, karlarmzla eli se bile dini dedi imiz ahlaki yarglar aracl yla ula rz. imdi laiklik uygulamasnda, hi olmazsa elitin iinde dinin adeta devre d nda kalmas, Trkiye'de bir ahlaki bo luk ortaya karm tr. "Her ey yaplabilir, yeter ki sonunda bizim i imize yarasn." Yani salt menfaatlerle giden bir dnya olmu tur. "Her ara mbahtr, yeter ki bizi amaca ula trsn." Byle bir yap ortaya km tr. Bu yap, sa lkl bir toplumun olu masna gtrmez bizi. imdi burada bir iki sorum var. Birincisi, farkl bir laiklik uygulamasnn ba ka meseleleri olmaz myd? Olabilirdi. Onu kabul etmek lazm. kincisi, bu ahlaki bo lu un, ahlaki k n, Trkiye'de olu masnda tek neden sadece laiklik midir? Yoksa, iinden rm ve iktidar hrsnn her eyi mbah kld bir Osmanl son dnemi, devletin iinden rm l , yani devletin iindeki o dejenerasyon bu ahlaki bo lu a ne kadar katk yapm tr? Bu da herhalde nemli ama bana sorarsanz, her eye ra men toplumda genellikle grd mz ahlak kntsnn iinde, insanlar frenleyen o dini ahlakn aniden bir kalemde bo altlp atlmasnn ok byk katk yapt n d nyorum. Onun yerine de bir ey konmam tr. Yani yeni bir ahlak anlay getirilmemi tir. Getirilse o zaman bir mesele yoktur. lerici kim gerici kim? T.Akyol: Siz ilerici-gerici gibi ayrmlarn nitelemelerin fonksiyonel olmad gr ndesiniz. Biraz aar msnz?

A.S.Akat: Evet. yle diyeyim: kitaptaki sunu yazsnn ana temalarndan biri Trkiye`deki ilerici-gerici ayrmnn ele tirisidir. lerici-gerici ayrmn iktisadi bir temele dayandrmak son derece yanl olur. Bu ciddi bir medeniyet tercihi dzeyinde anla lmaldr. Bunu iktisada indirgedi imiz zaman fakirle tiririz. imdi Osmanl toplumunun hakikaten tarihi bir eli kisi var. Avrupa'nn gbe inde oturmu , Bat dedi imiz Hristiyan bir dnayada srekli geni lemi fakat onlardan olmam , Ortado ulu Mslman bir toplum olarak kalm . Byle bir tarihi olgu var. Bir an geliyor, 19`uncu yzyln sonlarna do ru, Bat ile kendi arasndaki mesafe hzla alyor. Bat ba ka bir yere do ru gidiyor. Bu kopu annda gayr ihtiyar Bat'nn ok byk kltrel etkisini hissediyor. Bu etki Bat`ya uzak toplumlarn, bugnn di er azgeli mi lkelerinin hissettiklerinden ok daha gl. Ve bu etkiyi hissederken de bocalyor. a ryor. "Acaba ben onlar gibi mi olsam?" sorusu ciddi biimde ok sayda insann, hi olmazsa elit iinde, ynetici kadro iinde insann aklna geliyor. Byle bir tercih olu maya ba lyor. lle, iktisatla falan alakal bir ey de il. ok genel, bir medeniyet tercihi. T.Akyol: te solda iddialar var, Batlla ma burjuvazinin tercihiydi, u komplonun tercihiydi falan diye, yani yle de il... A.S.Akat: Bu bir medeniyet meselesi. Yaplan tercih ille bilinli bir tercih de de il. Kimsenin bilinle yapt bir tercih de de il. Bir tarihi sre Trkiye'yi buraya getiriyor. Burjuvazi asndan bakt nzda Trkiye'de burjuvazi genellikle ok daha slamcdr. Yani Batc cephenin iinde olmam tr, kken olarak, Batclar, byk lde ehirli brokratlardr. T.Akyol: Burada yle bir tablo ortaya kyor. Bu benim ok dikkatimi eker. Sizin yapt nz analizdeki kavramlar kullanaym. Brokrasi Batc, Halk Do ucu veya o terminolojide "gerici", burjuvazi de "gerici". Burada halk ve "burjuvazi" genellikle sivil toplumu a r tran kavramlar. Brokrasi de resmi toplum veya siyasi toplum. Burada Do u-Bat eki mesi, resmi toplumla sivil toplum eki mesi haline geliyor. ok dikkat ekici bir ey, resmi toplum jakoben nitelikli, br taraf da her zaman oy hakkn savunuyor. Bir de siz A.S.Akat olarak, demokrasiye ncelik veriyorsunuz ya, o vakit siz de ister istemez "gerici" kanattasnz. A.S.Akat: E, ama yle... Yani eye bakt mzda, imdi kriteri... T.Akyol: Ben de bunu zaten "ilerici-gerici" nitelemelerinin yanl l n belirtmek iin ifade ettim. A.S.Akat: imdi kriteri nasl koydu unuza ba l. Yani bir numaral hedefiniz nedir? Demokrasiyi ald mz anda, "Yahu esas mesele demokrasi de ildir, esas mesele Trkiye'nin iktisadi kalknmasdr, iktisadi kalknma ise demokrasiyle gerekle mez, demek ki, yle bir ilerici diktatrlkle biz bu sanayile meyi gerekle tirelim" diyen adam asndan ben, tanm icab ters bir yerde oluyorum. Ters oldu uma gre, demek ki gericiyim. Ben diyorum ki evvela demokrasi, ondan sonra her ey... Evvela kaytsz artsz bir kriterim var, evvela demokrasi diyorum.

(*)Alternatif Byme Stratejisi ( leti im yay. Istanbul 1983) kitab stne T.Akyolla yaplan mlakat (ba lk ve araba lklar gazete metnindedir) A.S.Akat Akntya Kar 5

A.S.Akat

Akntya Kar

T.Akyol: Demokrasi konusunda bir ey soraca m. Demokrasi ok farkl anlamlarda kullanlyor. Siz bunu aka belirtmi siniz, soru i areti de koyarak "Burjuva demokrasisi?" diye belirtmi siniz, "formel demokrasi"... A.S.Akat: O hafif bir alay ifadesiydi... T.Akyol: Yani "burjuva demokrasisi" diye demokrasiye saldranlara kar bir istihza tavr... A.S.Akat: Bir istihza tavr.. Benim devaml metinlerimde kulland m szck "formel demokrasi"dir. T.Akyol: imdi bir sorum var. Sizin dnya gr nzle ilgili bir olay. Snfsz toplumda.. Bu "snfsz" kitabi anlamda kullanyorum, byle e itli in, sosyal adaletin falan sa land de il, retim ili kileri bakmndan, yani i blmnn falan ortadan kalkt byle hayali snfsz toplumda demokrasi olur mu? Hangi farkllklarn demokratik temsili szkonusu olacak? Demokrasiyi kabul ediyorsak, Ortodoks Marksistlerin "burjuva toplumu" dedi i o ulcu toplumu da kabul etmeliyiz. "Bana, (Burjuvaziye akl veriyor) diyorlar. Bakyorsunuz, br taraftan da devlet bizi, komnist diye bellemi , Bu bence sa lkl bir ey... Bana gven veriyor. Demek, do ru bir ey sylyorum ki, iki taraf da beni sevmiyor" A.S.Akat: imdi orada tabii kkl bir proje farkll mz var. Ben demokrasiye sonuna kadar inanyorum, demokrasiden hibir sapmay hibir ekide kabul etmiyorum. 1976'da yazd m "Sosyalist Toplumlarn Analizi ve Tarihi Maddecilik" diye bir yaz vardr. Daha o tarihte demokrasiye inancm ortaya koymu tur. Sizinle proje farkll mz yle: Ben ok net ve ak olarak byk snai mlkiyete, zel sermayedar mlkiyetine ve devlet mlkiyetine kar ym. Kimsede en ufak bir tereddt olmasn. nk cretli emek kavramna kar ym. Benim teklifim, zynetimdir. zynetim bir devlet mlkiyeti biimi de il. Toplumsal mlkiyet de de ildir, nk toplumsal dedi imizde devlete gider. Bir zel mlkiyet biimidir. Yalnz cretli eme e izin vermeyen bir zel mlkiyet biimidir. Bu toplum dedi imiz olay son derece karma ktr, bunun iin de ekonomik dzey nemlidir, ama epeyce ikincil de kalabilir. Farkl partiler nasl olacak dedi iniz zaman, i in iine o kadar ok ey girer ki: kltr farklar girer, dnya gr farklar girer, ya farklar girer, muhafazakarlk vardr, yenilikilik vardr, yani insano lunun meselesi oktur. nsann meseleleri iinde ekonomik olanlar nemlidir ama tek de ildir. Ben size bir ey syleyeyim: ktisadi kar u runa lecek insan yok gibi bir eydir. Vatan dedi imiz bu soyut de er u runa Trkiye'de herkes lmeye hazrdr. Din
A.S.Akat Akntya Kar 7

u runa da lnr. Para iin lmez, iktisat u runa lmez. Bir yerde, sanayi toplumuyla beraber olu mu bir ideoloji var; insan homo economicus diye sadece ekonomik karlar temelinde btn dnyay ve her eyi alglar eklinde gren bir ideoloji... Bence baya insan fakirle tirerek, nk insan ok daha zengin bir mahluk.. T.Akyol: Sizin resmi yani jakoben yani bol evik sosyalizmle ba da mayan bir yakla mnz var. Piyasa ekonomisi olmadan demokrasi olmaz A.S.Akat: Kesinlikle. Onlarla ok ters d t mz ok ak seik ortada. T.Akyol: Ters d t nz konu tabii, sadece demokrasi de il, devletil e de ok kararl olarak kar kyorsunuz. Bu durumda... A.S.Akat: imdi ikisi ayn yerden kaynaklanyor. Trkiye'de devletilik tart ld nda, kitabmda da vard, benim bildi im en tutarl devleti Recep Peker'dir. nk unu grm tr: ktisadi devletilik mutlaka siyasi devletilikle beraber olur demi tir. Do rudur bu. ktisadi devletilik yapacaksanz tek parti devrini kurarsnz. Adamn kafas olaylar net grm . jakoben-bol evik sosyalizme bakt mzda, orada demokrasiye izin yok. Demokrasi olmaynca, yani ferdin zaten siyasi haklar olmaynca, iktisadi haklar da olamaz. Ben ondan dolay piyasa mekanizmasndan yanaym. Demokrasiye inanan insan mutlaka piyasa mekanizmasndan yana olur. Madem ki bireyin, ferdin devlete kar siyasi dzeyde zgrl n savunuyorum, demek ki bireyin devlete kar iktisadi dzeyde zgrl n de savunaca m. Tek tahdit getiriyorum, o da cretli emek. Siyasi hrriyetlere snr getiremem. "Bizim Cenah" Basks T.Akyol: Sizin kitabnzda ok dikkatimi eken bir durum var: "Kendi cenahmdan" diye ifade etti iniz bir rahatszlk, oradaki isimleri okumayaca m. Bu rahatszl bir anlatr msnz? Ben burada bir aydnn ilesini grdm. Sanrm Trk aydnnn en ciddi problemi. A.S.Akat: Trkiye'de aydnlarn meseleleri ok. Aydn olmak nedir? Artk bunlar tart maya amann zaman geldi. Kitapta rtk olan bir tema vardr. O da u: Osmanl-Trk toplumu zellikle Cumhuriyet'ten sonra Bat'nn zengin toplumsal d ncesine kapatlm tr. Trk aydnnn kafas az geli mi tir, nk sansr vardr Trkiye'de. Sansrn oldu u yerde renilmez. T.Akyol: Batlla mann radikal olarak uyguland bir dnemde evet, yani tek parti devrinde...

A.S.Akat

Akntya Kar

A.S.Akat: Evet. 1950'li yllar gya demokrat kltrmzdr. Ama,"yahu biraz sosyal adaletsizlik var" diyenlerin komnist diye ieri atld dnemdir. Byle olunca, aydnmz aslnda gerek anlamda aydn de ildir. Bu bir. Sansrden kaynaklanan fiil bir durum var: aydnmz cahildir, cahil... kincisi, sansrn paralelinde bir ba ka olay daha olmu ; aydn kendisini devletle zde le tirmi . Hibir zaman topluma gvenememi , Do ucu-Batc ayrm iinde toplumdan korkuyor, nerdeyse toplumun kendisini kesmesinden korkuyor. Bence bu ikinci olay,aydn kavramnn tanmnda mndemi olan ba mszl ortadan kaldryor. Bu ikisi, yani bir taraftan aydnn cehaleti, br taraftan aydnn ba msz olmamas... Bu durumda aydn resmi ideoloji ile btnle mi genellikle. Buna komplo gr lerini de eklerseniz, Trkiye'de siyasetin tabanda de il, zellikle soldaki siyasetin tabanda de il, tavanda yaplmasnn getirdi i isteri diyelim buna, bunu da eklerseniz, yle bir ey kyor: Genellikle kabul edilen gr ten en ufak bir sapma annda Trkiye'de derhal en byk gazetelerden birinin k esinde emperyalizm ajanl yla sulanabilirsiniz. Yani "Bizim Cenah'taki mesele budur. Biz bunlar ya adk. Susmak gerekmi tir, do rular sylemekten korkmak gerekmi tir. nandklarnz her zaman syleyememi sinizdir, nk tepki alr. nk o ba nazl vesaireyi kramazsnz. T.Akyol: Sizin cenah iin o ok ileri srlen 141-142'den ok daha kat bir durum galiba... A.S.Akat: 141-142 burada son derece nemsizdir. 141-142'ye sra gelmeden evvel, sizin cenahnzdan, zaten sizi sularlar. Sizi mahkum ederler, mahkemesiz bir mahkumiyettir o. imdi ben bunlara kar durulmas, bunlara kar cesaretle aydnn ba mszl n ilan etmesi ve bu ba mszl n da sonuna kadar savunmas gerekti ine inanyorum. Ucuz poplerliklerden kaalm, neyse inandklarmz bunlar artk syleyelim. Bunun kar l nda bir ksm diyecektir ki, emperyalizmin ajan... T.Akyol: Mesela size "Burjuvaziye akl veriyor" diyorlar.

A.S.Akat: Benim tek syleyece im u yani... Maoizm kalmad zaten. Birka tane Maocu kald, eski Maocu hehalde onlar da... in terketti ine gre... Leninizm daha kalc gibi grnyor. Yani daha fazla Leninist var Maocuya gre.. Ama o da eski gcn pek koruyamad. Bat Avrupa'da falan ciddi biimde sorgulanan bir ey. Bence u: nsano lunun toplumu anlamaya ba lamas, tefsirden anlamaya gei sreci diyelim buna, bu srete bence zorunlu olarak ya anmas gereken deneylerdir bunlar. ocuk sobann elini yakt n mutlaka sobaya bir kere elini de dirip yakarak renir. T.Akyol: Yani solda bir demokrat olmak iin o sobaya elinin de mesi mi gerekiyor? A.S.Akat: Bana sorarsanz, Marks'n insano luna bir bilgi ktas olarak toplumu amasndan sonra, toplumun daha nceki bilim-d tefsirlerinin a lmasndan sonra, bu yeni bulgunun heyecanyla beraber, bir dizi deneyler ya anacakt. Bu deneyler grlecek. Bunlarn sonular tabii fiilen ya ayanlar asndan byk maliyetler getirdi, bunu inkar edemeyiz, son derece olumsuz eyler ya am lardr. Ama yaparak reniriz biz. Nelerin yanl oldu unu grece iz ki ondan sonra, o yanl lar yapmayalm. Dikkat ederseniz, en fazla yanl ne zaman yaparz biliyor musunuz? Bir eyler renmeye ba lad mz ama bilgimizin ok yetersiz oldu u dnemlerde. Hibir ey bilmedi imiz zaman hata yapmayz, korkarz bir ey yapmaktan. ok iyi bildi imiz zaman da do ru drst yaparz. Ama hibir ey bilmedi imiz noktadan ok iyi bildi imiz noktaya gidebilmemiz iin hipotezlerimizi test etmemiz lazmdr. T.Akyol: Test edilemiyorsa, zaten felsefedir, ilim de ildir. A.S.Akat: nsano lu byle bir deney ya am tr. Bunlar yanl nelerin yaplmamas gerekti ini retmi lerdir. Marks peygamber de il eylerdir ve bize

A.S.Akat: Bana "Burjuvaziye akl veriyor" diyorlar. Bakyorsunuz, br taraftan da devlet bizi komnist diye bellemi . Devletin gznde biz komnistiz, komnistlerin gznde burjuvazinin ajanyz. Byle bir yerde... Bu bence sa lkl bir ey. Bu bana gven veriyor, demek ki do ru bir ey sylyorum. Do ru bir ey sylyorum ki iki taraf da beni sevmiyor. Bu cesareti gsterme zaman geldi. Trk aydn kendi yanndakilerden en ok korkan adamdr. Aman onun evresi onu ele tirmesin, evresine ters d mesin. Byle aydn olunmaz. Aydn, neyse inanc onu sonuna kadar savunacak. Korkmadan savunacak. Leninizm, Maoizm... T.Akyol: Solda demokrat bir aydn olarak Leninizm, Maoizm gibi bu eyleri, totaliter ideolojileri ksaca bir niteler misiniz? Tarif de il, niteleme...
A.S.Akat Akntya Kar 9

T.Akyol: imdi siz soldasnz, ben sa daym. Kendi gr m olarak belirteyim. Zaten siz de sadece bir bilim adam olarak de il, bir gr , bir alternatifi savunarak konu uyorsunuz tabii. u dikkatimi ekiyor: Marks'tan itibaren toplumun bilime almas falan diyorsunuz. Halbuki Marks'tan nce de abalar var, Marks'tan sonra da Marks' a an, anti-Marksist veya Marksist olmayan abalar da var. lle de bunu Marks'a irca etmenin manas yok gibi geliyor bana. A.S.Akat: Hayr, ben zaten yle bir ey sylemiyorum. Aka koymak lazm. Benim Marks'la olan ili kilerimde ben geleneksel anlamda Marksist de ilim, nk geleneksel anlamda Marksist demek bir "dindarlk" trdr, yani nasl Mslmanlar'n peygamberi vardr Hazreti Muhammed, nasl Hristanlar'n peygamberi vardr Hazreti sa, onlar nasl ona inanrlarsa Marks'a da yle
A.S.Akat Akntya Kar 10

inanmak demektir... Halbuki ben Marks'a bu ekilde bakmyorum. nk adam bilim adamysa, retti i bilimse mutlaka yanl tr, bilimin tanmnda bu vardr. Herhangi birisi bir hipotez getirdi inde biz biliriz ki bunun yanl olmak ihtimali ok yksektir. Aksi takdirde bilgimiz donar. E er birisi do ruyu sylemi se, artk geli me durmu demektir. Ben bu ekilde do rulara inanmyorum. Bilimin tanm icab byle.. Nasl ki Newton'n dedi i bugn eksik, nasl biliyorum ki Einstein bugn iyidir ama yarn a lacaktr ve hatta yanl oldu u belki isbat edilecektir. Ayn ey onun iin de do ru. Dolaysyla benim gzmde Marks, bir dizi bilim adamnn iinden bir tanesidir, benim nemsedi im bir tanesidir. En nemsedi im midir, onu da pek syyleyemem ama nemsedi im biri... Mesela Adam Smith'i ben soka a atamam. Ricardo'yu soka a atamam. Bir Tocqueville'i nasl soka a atabiliriz? T.Akyol: Mesela von Hayek... Hayek'i nasl gryorsunuz? Ksaca.. A.S.Akat: Ben Hayek'in dikkatli bir okuyucusuyum. nk benim grd m kadar 20. yzyln getirdi i en zengin d nrlerden biridir. Ve hep unu sylemi imdir; e ime dostuma da sylemi imdir: Arkada sen solda msn? Soldasn. e er sen Hayek'in ele tirilerine cevap veremiyorsan sen o zaman hikayesin. nku bu adam senin btn sylediklerini ngrp sana cevap yazm . Sen bu adamn cevabna kar cevap yazmadan soldaym diyemezsin. SODEP ve HP ekonomiyi kertir T.Akyol: imdi aktel konulara geelim. Siz bir aklamanzda, SODEP ve HP'nin iktidara gelmesi halinde, ekonominin iki ylda kece ini.. A.S.Akat: Hayr, alt ayda... T.Akyol: Pardon, alt ayda kece ini belirttiniz. Bir gazetede kan makalenizde de ANAP'n iktisat politikasna temelde kar olmakla ve ba ka bir modeli savunmakla birlikte, u, u, konularda ba arl oldu diyorsunuz. Siz solda bir insan olarak, bugn partile mi alternatifler arasnda ANAP' SODEP ve HP'ye adeta pragmatik olarak tercih eden bir durumda gibisiniz. ANAP ekonomiyi alt ayda ykmayacak ama SODEP ykacak. A.S.Akat: Bakn yle bir olay var; Trkiye'de d nrden u bekleniyor: sen bizim takmda msn, bizim takmdasn. Bizim kar mzda takm var m? Var. Hele profesr falan unvann da var, a rl n var yani, bizim takmdan msn, senin grevin, kar tarafn yapt her eyin yanl oldu unu iddia etmektir. Bizim tarafn yapt her eyi de destekleyeceksin. Ben buna kar kyorum. Bizim taraf samalar yapyorsa, samalar yapyordur. Bunu sylemek lazmdr. Kar taraf da akll eyler yapt zaman kabul etmek lazm. Siyah-beyaz terk edip de grilerin tonlar zerinde oynamay renmedi imiz srece d ncemizin de geli mesi mmkn de il.
11

imdi gelelim bu partilere... SODEP ve HP 1980 ncesi bir ekonomik modelin hala geerli olaca kanaatindeler. Eskiye dnelim yani. Belediye seimlerinden sonra yazdm. Solda olduklarn, ilerici olduklarn nerenler dzene sahip ktlar, sa da oldu u sylenen takm dzeni de i tirece im diye geldi. Bu artlarda kimin mit olaca belli. dzene sahip kan umut olmaz. T.Akyol: Time'da da byle bir yaz km t. A.S.Akat: O benden tercmeymi , Bir arkada kar la trm , benim o yazy grm ler, byle byle diye kaynak vermeden yazm lar.. Neyse.. SODEP ve HP'deki iktisat kadrolarnn ekonomiyi ynetebilecekleri konusunda ok ciddi phelerim var. Son derece tecrbesiz kadrolar. Bu tarafta ise pragmatik olarak fevkalade tecrbeli, art, iyi kt, severiz sevmeyiz ama, kapitalizmle tutarl, Tkiye'nin bugnk ihtiyalaryla iyi kt tutarl bir program. yle bir bize benzercilik iddias falan olmayan bir kadro var. Bakt nzda ANAP bir standart formay getiriyor size. Btn dnyada byle yaplm , IMF'nin eyini alm , biraz Dnya Bankas, biraz kendi bildikleri, biraz mhendis mant ... Ama fiilen uygulanan u ya da bu, ba ars da tescil edilmi . imdi, kapitalizm i lemiyor diyemeyiz. liyor. "Daha iyi i letebiliriz" denebilir ama i lemiyor diyemeyiz. ANAP bunu getiriyor. Kar taraf (SODEP ve HP) 1930'larla, 1950'lerle, 1960'larla kyor. Olmaz bu. Bu adamlarn ben neyine kar ym? una ve una kar ym diyebilirim ama her eyine kar ym diye bir ey yok. Mesela ithalat yasaklarnn kaldrlmasna kar de ilim. Kur politikasna kar de ilim. Faiz politikasna ksmen kar ym, endekslemeden yanaym. cret politikasna ok kar ym. cretleri srekli d rmelerine... DYP ANAP'tan tutarl T.Akyol: Siyasi yelpaze az ok ekilleniyor. Mevcut partilerin kalclk ansnn ne oldu u gr ndesiniz? A.S.Akat: ktisadi konularda byle iki- yllk, hatta be yllk tahminler yapmak daima siyasettekinden daha kolaydr. Siyasette tahmin o kadar kolay de il, ok bilinmeyen var nk. ANAP'n nemli bir kalclk, byk parti olarak kalclk ihtimali ta d n d nyorum. Fakat ok ciddi tahditleri de oldu u kanaatindeyim. Benim gzmde ANAP-DYP ayrmnda DYP'yi tercih ederdim. DYP'yi daha tutarl buluyorum. Siyasi sebeplerle, mesela demokrasi konusundaki tutumlaryla. Ben bu iki partinin iktisadi platformlarnda ok byk farkllk olmad gr ndeyim. nk netice itibaryla ayn kadrodur. DYP'nin demokrasi konusundaki tavrndan imdilik ok ho nudum diyeyim... DYP mi? SODEP mi? T.Akyol: Demokrasi konusuda SODEP mi, DYP mi?

A.S.Akat

Akntya Kar

A.S.Akat

Akntya Kar

12

A.S.Akat: imdi bizim kanattakilere iktisadi konular d nda fazla ele tiri yapmak istemem. Orada tabii nemli bir rekabet olacak ANAP'la DYP arasnda. kisi de kalabilir. Bu sadece Turgut Bey'in ki ili iyle de il, olu an bir parti olarak ANAP'n iindeki e ilimlerle de ilgili, onlarn nereye do ru gidece ini bilmiyoruz. u byk soru daima kafamda: ANAP'n siyasi liberalizme ynelmesi mmkn olacak m, olmayacak m? phelerim var. Sol, bence ok daha kaypak bir zemin, sa nisbeten belirlenmi gibi grnyor. te ANAP ve DYP.. Sol bu kadar kristalize olmad. Sol daha kendini tanmlam de il. Solda hala eski tarihi geleneklerin kalntlar, daha bir sr kavram karga as var. Bir kerre solun ANAP gibi bir yeni partisi yok. Sa da DYP gibi blnmemi bir parti de yeni partiye ra men varl n srdryor. Solda ne o var, ne bu var. SODEP ve HP ne yenidirler, ne eskidirler. Solda benim savundu um hep u: Solda erken bir birle menin sol asndan uzun dnemde mahzurlu olaca n d nyorum. Solda bir sre farkl sollar ya da farkl bak alar, farkl siyaset anlay lar ba msz olarak ya asnlar, bu rekabetin ierisinde bir srekli kendini daha iyi yapma abas olu sun. Rekabette herkes kendi yaknnn nefesini ensesinde hisseder. ANAP'n ensesindeki nefes SODEP veya HP de il, DYP'dir. Ayn ekilde solda da HP, DSP, SODEP eklinde bir rekabet bu partilerin bir monopol (tekel) rehaveti iine d mesini engeller, dolaysyla daha sa lkl geli melerine imkan verir. T.Akyol: Sizin ekonomik gr nzle de ba da yor bu rekabet... A.S.Akat: E tabii, ben rekabete gerekten inanrm. Monopolclk (tekelcilik) ok kt bir ey. T.Akyol: Seimlerde kime oyunuzu verdiniz? A.S.Akat: 6 Kasm'da bo verdim. Mahalli seimlerde SODEP'e verdim. T.Akyol: "Bizim Cenah"tan diye mi? A.S.Akat: Her eye ra men "Bizim Cenah"tr. Sadece ANAP'n modeline kar kmam de il. Demin de syledim, iktisat, miktisat falan bunlar bir tarafa, bu ok belirgindir. Memurlarn durumu bana sorarsanz gemi sa iktidar dneminde baya iyi olmu tur, i iler de yle. 78-79 dneminde ok kt, ama gene de memur, yani aydn brokrat, istedi i kadar onun dnemindeki enflasyon ona zararl olsun, oyunu onlara vermek zorundadr. nk bu bir sistem tercihidir. Tarihtir. Ben tarihimi reddedemem. Senelerce hep sola gitmi , sola oy vermi bir adamm ANAP' be ensem de oy veremem. 27 Mays pi manl T.Akyol: Fikri hayatnzda tepeden inmeci veya fanatik oldu unuz dnemler oldu mu?
A.S.Akat Akntya Kar 13

A.S.Akat: Pek olmad. Hep muhaliftim. Solcu oldu umuz iin genelde muhaliftik. Ayrca sol iinde solun genel yakla mlarna muhalif kaldk. Galatasaray kkenli olmamz, i te Amerika'ya gitmemiz falan etkisiyle biraz erken sosyal geli memiz oldu. Demokrasiye ok uzun sreden beri inanyorum. Tabii, 27 Mays' destekledim, pi manlk ifadesiyle bunu sylyorum. 27 Mays'a sonradan bakt mda topluma ok byk hasar yapt n d nyorum. Getirdikleri kalc olmad stelik, gtrdkleri ise kalc odu. 27 Mays'tan hemen sonraki rencilik yllarnda Talat Aydemir'i filan iktidara getirmek zere rgtlenmi renci hareketlerine birer piyon olarak katldk. Biz de ko u turduk. Fakat hemen ardndan, T P'in kurulmas ile ba layan dnemden itibaren her e it cuntacl a ve darbecili e kar ktm. T.Akyol: Avco lu'nun Yn hareketine sempatiniz oldu mu? A.S.Akat: Bir dnem var. Yani 61 ile sanyorum 63 veya 64 arasnda. Derken Yn'n T P'e kar tutumu belirginle ip de darbe istedi i, Nasrizm'i savundu u ortaya knca ahsi olarak Yn'e olan sempatim aniden kayboldu. T.Akyol: Sa aydnlar hi incelediniz mi? A.S.Akat: Bundan kast ne bilmiyorum. Erol Gngr' okudum. Cemil Meri'in yazdklarnn ok byk bir blmn okudum. Milli Gazete'de e imiz dostumuz var, onlarn yazdklarn okuma imkanmz oluyor. imdi sizin yazlarnz okuma imkanmz oluyor. Nazl Ilcak hanm eskiden beri, epey uzun bir sredir okurum. Sabri lgener hoca tabii... Ayn zamanda hocamzd. T.Akyol: Te ekkr ederim.

A.S.Akat

Akntya Kar

14

TRK YEYE GEREKL TOPYA: ANT -SOVYET B R SOSYAL ZM

(Saak Dergisi, Nisan 1986)
"Sosyalistlerin Birli i" Tart malar-4 A.S.Akat ile Syle i Ekim 1985 tarihli 21. saymzn ba yazsnda ortaya att mz sosyalistler-aras diyalog erevesinde, Mehmet Ali Aybar (say 24), U ur Mumcu (say 25) ve Arslan Ba er Kafao lu'dan (say 26) sonra, bu sefer stanbul niversitesi ktisat Fakltesi eski retim yelerinden Prof.Dr.Asaf Sava Akat ile, dergimiz adna arkadar mz Halil Berktay konu tu. Ara ba lklar Saak tarafndan konmu ; trnak iindeki ifadeler sayn Akat'n temel fikirlerinden zetlenmi tir. Halil Berktay: Sayn A.S.Akat; sosyalist solun rgtlenmesi meselesini ele almaya, bugn Trkiye'de mevcut sol siyasi glerin bir topo rafyasn kartarak ba layabilir misiniz? Bu arenada fiili olarak ve potansiyel olarak hangi gler ve kmelenmeler gryorsunuz? "Birinci e ilim: Sosyal Demokrasi" Asaf Sava Akat: Sol cenahn - ya da benim sk sk dedi im gibi, bizim cenahn kkl geleneklerinden bir tanesi, herkesin kendi d ndaki insanlar sola dahil etmeyerek yola kmasdr. Ben, izin verirseniz, bundan biraz ayrlaca m. Yani bir insan kendisine sol diyorsa o soldadr varsaymndan giderek sola bakaca m. Byle olunca, birincisi bugn ve nmzdeki dnemde Trkiye'nin solunda, merkezde sosyal demokrat diyebilece imiz bir hareket gzkyor. Bu hareketin u anda iki tane partisi var. phesiz sosyal demokrat hareketin iinde - belki ilerde tart rz - bence solculu u aibeli ya da pheli bir takm unsurlar var, yani Kemalist gelene i daha ok ta yan ve Kemalizmin bir tr solculuk oldu una karar vermi e ilimler var. Ama ne olursa olsun, zellikle u nmzdeki dnemde sosyal demokrat hareketin iinde Bat anlamyla solcu, yani gei toplumlarna zg bir solculuktan ziyade olgun sanayi toplumlarnda rastlanan bir tipte bir solculu a tekabl eden gl e ilimler oldu unu d nmek zorundayz. Trkiye asndan bu e ilimler nemli. Birincisi, kamuoyu yoklamalarndan da izledi imiz gibi, nfusun azmsanmayacak bir blmnn bu tip partilere oy vermesini bekleyebiliriz. Art; Trkiye'de kapitalizmin olgunla masyla beraber Bat'da rastlanan klasik solculuk, klasik liberalizm, klasik muhafazakarlk eklinde bir siyasi kutupla maya gidilmesi de a rtc olmayacaktr. Benim genel beklentim, sosyal demokrasinin nmzdeki dnemde geni anlamda sola damgasn vuran hareket olaca Trkiye'de. Ama bunun d na
A.S.Akat Akntya Kar 15

bakmakta gene de yarar var. nk siz zaten solla birlikte sosyalist szc n de kullandnz. Sosyal demokratlar genellikle sosyalist hareketin d nda kabul edilen bir sol. Yani, solun iinde ama sosyalist de iller eklinde bir niteleme, kendilerinden de geliyor, sosyalistlerden de. " kinci e ilim: TKP (Sovyet sosyalizmi)" Onun d na kt mzda, u sralarda belki gzden kaan bir olgu, Trkiye'de TKP diyebilece imiz bir gelene in varoldu udur. Yani sosyalist solun iinde, benim grebildi im kadaryla nemli bir kanat, Sovyetler Birli i'nin temsil etti i sosyalist deneyi ciddiye alan, bunun ba arl oldu unu d nen ve Trkiye'de tekrarlanmasndan yana olan harekettir. u yada bu biimde TKP'nin Trkiye'de kurulmam olmas, bizi bu hareketi kmsemeye itmemelidir. Ben, kar mzda ciddi bir g oldu una inanyorum. Birincisi - bunun da stnde durabiliriz, isterseniz imdi, isterseniz daha sonra - arkada somut bir g var, Sovyetler Birli i diye. Hem iki sper gten biri, hem de Trkiye`ye hududu var. Donanmas var, ordusu var, tmen tmen askeri var, yabanc yardm var, delegasyonlar var, seyahatleri var, paravan rgtleri var, vb. vb. kincisi, ilk sosyalist devrim olarak grld srece nemli bir prestiji de var. Sadece Trkiye'ye zg bir ey de il bu; dnyada genellikle sol olayna bakt mzda, bir byk hareket sosyal demokrasi ise, ikincisi de genellikle Sovyetler Birli i deneyimini ba arl bir sosyalist deney olarak alan sosyalist hareketler. Trkiye'de bunlar var, ama varolu ko ullar tabii biraz zor. nk u andaki Anayasa bunlarn partile mesine, sizin de bildi iniz gibi izin vermiyor. zin vermedi ine gre, bunlar varolacaklar ama varolmayacaklar diyebiliriz. Yani ortada son derece de zor bir durum olacak. Glenme imkanlarnn - parti kurulmad na gre - tesbiti daima zor. Glgelerle boks yapma boyutu hep olacak, ta ki partileri kurulup seimlere girene kadar. Onlarn kendi iinde blnmeleri olabilir, "i-parti"-"d parti" hikayeleri. Ben ok ciddiye almyorum; zaten dnya deneyimine de bakt mzda, genellike "i" partiler marjinal kalyor, esas i i gtren "d parti" diyebilece imiz parti oluyor. "nc e ilim: Militer rgtler" Sosyal demokrasi Bat Avrupa'da var, somut bir yere tekabl ediyor, enternasyonali var, uyu var, buyu var; Sovyetler Birli i yanls bir komnist partisinin, gene i te lkesi var, lkeleri var, kendine gre forumlar, mekanizmalar var. Bu iki byk hareketin d nda solda iki hareket daha grmek mmkn. Bunlardan bir tanesi, siyaseti militer rgtlenmelerle zde le tirmi , siyaseti silahl mcadeleyle zde le tirmi , Trkiye'de kullanlan terminolojisiyle "terr rgtleri". Brigada Rossa'lar, Rote Armee Fraktion'lar muadili, ba ka lkelerde de var olan, yani yalnzca Trkiye'ye zg olmayan rgtler. Bu tip rgtlerin, bir anlamda siyaset d nda, ama siyaseti etkileyerek (terr olaynn siyaseti etkileyece ini, stnde siyaset yaplan zemini ok etkileyece ini, genellikle de olumlu ynde etkilemeyece ini, Trkiye daha nce de ya ad, ba ka yerler de ya ad) var olaca n ngrmek lazm. Siyasi adan, dedi im gibi bunlar ancak ve ancak
A.S.Akat Akntya Kar 16

negatif anlamda nemli grebilirim; pozitif anlamda nemli grebilmem mmkn de il. Negatif anlamda diyorum: Eylemleriyle Trkiye'de olsa olsa olumsuz bir takm geli meleri hzlandrabilirler. Bunlara byk kitle taban beklememek lazm 1970'lerde oldu u gibi. Belki Rote Armee Fraktion'a ya da Brigada Rossa'ya daha fazla benzeyen, daha kendi iine kapanm militer rgtlenmeler diye grme e ilimindeyim; yanlabilirim de. "Drdnc ihtimal: Anti-Sovyet sosyalizm" Bunu d nda bir bo luk kalyor Trkiye'de. Zannediyorum sizin sordu unuz da zaten esas itibariyle buraya ynelik. Trkiye'de kendisine sosyal demokrat demeye gnl raz olmayan, Sovyetler Birli i ile ise arasna nemli bir mesafe koymu bulunan, oradaki deneyimin ba arl olmad n d nen, ama siyaseti siyaset olarak anlayan ve terre kar kan insanlar vardr ve olacaktr. Bir de bunlarn bir siyasi rgtlenmeye gitmeleri ihtimali kar mza gelir. Demek ki siyasi rgtlenme olarak bakt mzda, sosyal demokrat partiler, TKP, bir de anti-Sovyet ve sosyalist bir parti beklenebilir. H.Berktay: Sizin bir objektif olgu, bir ihtimal olarak varl n tasvir etti iniz bu sonuncu potansiyel alanda, sizin deyiminizle anti-Sovyet sosyalist bir partinin varolabilmesi, sizce tarihi bir ihtiya mdr? rne in, ncelikle sosyal demokrasi kar snda bir alternatif olarak sosyalist bir partiye ihtaya gryor musunuz Trkiye'nin bugnk ko ullarnda? Bunu, sosyal demokrasi kar snda ne gibi bir ele tirel pozisyondan tretirsiniz? A.S.Akat: Tarihi bir ihtiya dedi imiz zaman neyi kastetti imizi, ksaca (ne de olsa akademik bir gelene imiz var ikimizin de; kavramlar dikkatle kullanmakta yarar var) tanmlamaya al aca m. Burada tarihi ihtiya dedi imiz zaman unu sylyoruz: Birincisi, u anda ille Trkiye insanlarnn byle bir ihtiyac olmayabilece ini sylyoruz. Yani Trkiye'deki insanlar buna ihtiya duymayabilirler.. H.Berktay: Kitleler farketmemi olabilir bu ihtiyac. A.S.Akat: Evet. Ama biz, toplumun teorisini yapan, toplumun anla lmasnda uzmanla m ki iler olarak bakt mzda, byle bir eyin varl nn uzun dnemde Trkiye'nin siyasi geli mesinde olumlu etkiler yapacaktr diyoruz. "Sosyal demokrasinin esas etkile imi, merkezdeki siyasal hareketlerle..." imdi ben genellikle bu kanaatteyim. Ama olaya sosyal demokrasi asndan bakma e ilimim do rusu pek yok. Sosyal demokrasiye olumlu etkisi olur eklinde, bizde bir e ilim var. Bu beni ok ikna etmiyor. Onun mant u nk: Sosyal demokratlar aslnda kendi hallerine braklrsa biraz sa a kayarlar; halbuki byle bir partinin varolmasyla, biraz sola kayarlar... Ben ok o kanaatte de ilim: Sosyal demokrasinin kendi kendini tanmlamasnda, kendi d ndaki
A.S.Akat Akntya Kar 17

sosyalist solun o kadar nemli oldu unu d nmyorum. Kendi iideki sol nemli. Kendi iindeki solda bu kendi d ndaki soldan, sosyalist hareketten etkilenenler olursa, belki marjinal bir takm etkileri olabilir. Ama sosyal demokrasinin esas sorunu, srekli olarak lkeyi yneten ve/veya ynetmeye aday bir siyasi hareket olarak esas dinami i diyelim, byk lde merkezdeki di er hareketlerle etkile iminden kaynaklanyor. Onun iin, sosyal demokrasi asndan nemli olan, merkezin siyasi yapsdr, merkezdeki di er partilerin rne in demokrasi kar sndaki tutumlardr. "Trkiye'nin bir topyaya ihtiyac var" O zaman, tabii soracaksnz, sosyal demokrasiyi etkilemiyorsa, peki neyi, nasl etkiler diye. Birincisi, solun Trkiye'deki gemi inde, byle anti-Sovyet bir sosyalist sol d ndaki di er iki sosyalizmin byk a rlk ta d n gryoruz. Bu, Trkiye'de sosyalizm imajnn korkutucu olmasna yol at. Bir tarafta TKP, teki tarafta silahl mcadele... Bunlar sosyalist solu Trk halknn gznde ktle tiren bir geli me oldu. Farkl bir sosyalizmin varolabilece inin (Mehmet Ali Aybar "gler yzl sosyalizm" demi ti mesela) grlmesi, bence yararl. Olaylarn insanlarn kafasnda netle mesi asndan hi olmazsa. Bu birincisi, tarihi olarak grd m nemli olay. kincisi, Trkiye topyasz bir toplum. Trkiye'de topya yok aslnda. Varolan topyalar da iddetle beraber varoldular. topik boyutu olan hareketler, varolduklar zaman ya iddetle beraber varoldular, ya da bir ba ka lkeyle zde le erek varoldular. Halbuki sizin syledi iniz gibi bir sosyalist hareket, bir yerde Trkiye'ye zg ve iddete de il, insan sevgisine dayanan bir topyay temsil etmeye ba layacak. Sosyalist mantk erevesinde bu topyann gerekle mesini temenni ediyorum; Trk siyasi rejiminin ve Trk siyasi d ncesinin geli mesi asndan, byle bir topyann varl n ok yararl gryorum. Marjnda dahi topyas olmayan bir toplum, beni rahatsz ediyor. Ve marjnda dahi topyas olmayan bir toplumun geli me potansiyelinin snrl oldu unu d nyorum. Bu bakmdan, tarihi bir ihtiyatan bahsetmek bence mmkndr. H.Berktay: Demin sizin de belirtti iniz gibi, TKP diye adlandrd nz, srtn Sovyet sper devletine dayayan kuvvetin de kendine gre bir gelecek modeli var. Siz bu modeli nasl de erlendiriyorsunuz? A.S.Akat: Aslnda benim sadece TKP gelene iyle de il (bir an iin, silahl mcadelecileri kartp sosyal demokrasi art iki sosyalist hareket diyelim, yani leyelim solu), bu iki sosyalist hareketin ikisiyle de ilgili bir takm sorunlarm var. Bunlar daha nce de sa da solda yazdm; sizin de bir fikriniz vardr. Genelde benim burada syleyece im u: Tarihte kestirmeler olmuyor. Tarihte ksa yoldan bir yerlere gitme abalar, genellikle bizi gitmek istedi imiz yerin tam tersine gtryor. Gncel bir dille byle syleyebiliyoruz.
18

A.S.Akat

Akntya Kar

Biraz daha teorik bir ereveye geldi imizde, benim amdan nemli olan, demokrasi sorunudur ve "Leninizm" diyece im sorundur. Ayaklanmac bir sosyalizm anlay nn, iflas etti ini d nyorum. Ayaklanmalardan sosyalistlerin, sosyalist topyann arzulad eylerin kaca kanaatinde de ilim. Demokrasiyi bundan dolay ok nemli bir unsur olarak gryorum. ster Sovyetler Birli i deneyimi olarak bakalm, ister kendilerine sosyalist diyen di er lkelerin deneyimi, soraca m soru hep ayn yere gelecek; demokrasi olacak. Sovyetler Birli i'nde demokrasinin olmad n grd m iin; demokrasi olmad gibi, demokrasinin yoklu unun mahzurlarn en ac ya ayan toplumlardan biri oldu unu, Sovyetler Birli i'ni grd m iin, ben yle bir toplumsal rgtlenme modeline btn hcrelerimle kar kyorum. Yalnz bu sorun bence anti-Sovyet sosyalistlerin de sorunu. Yani onlarn da kendilerini bu konuda net bir biimde ortaya koymalar lazm. Seimle iktidara gelip, seimle iktidardan gidecekler mi sorunu bu, netice itibariyle. ktidara geldikten sonra temel haklar var olacak m? Nedir temel haklar? zgr d nce, zgr d nceyi zgrce yazmak, zgrce yazlm d nceler erevesinde zgrce rgtlenmek (siyasi rgtlenebilmek) ve ondan sonra zgrce yaplm seimlerle iktidara gelmek veya iktidardan gitmek. Demokrasi dedi imiz, yle son derece karma k bir kavram de il; baya net tanmlanabilecek bir kavram. Projede bu var m, yok mu sorusunu srekli soruyorum kendime, bir proje kar ma geldi i zaman: Bunlar var m? Ne zaman var? Olacak m, olmayacak m? "Ya seim, ya bilimci tepedencilik: Ba ka yol yoktur" H.Berktay: Burada iki tr soru sorulabilir. Birincisi, acaba Sovyet tipi "sosyalizmin" ve o yolun izleyicilerinin anti-demokratizmi, sizin dedi iniz gibi do rudan do ruya ayaklanmac ya da devrimci olmalarndan m ileri geliyor? Onlar halktan kopmaya, demokrasi yolunu terketmeye, anti-demokrasi yolunu tutmaya sevkeden bir kanlmazlk mdr, devrim olay? Ve ikincisi: Acaba bu gibi eyleri, yani toplumun hangi yolla, hangi mekanizmayla de i ece ini, sadece iradeler, projeler ve tercihler mi belirliyor? Tarihin somut ak nn, olaylarn kendi mant n, kitlelerin insiyatifi ve dinamiklerinin acaba bunda bir rol yok mu? A.S.Akat: ki tane ilgin soru soruyorsunuz; bunlar akademik sorular byk lde, ama nemli siyasi sonular olan sorular. Birincisi iin unu diyece im: "Devrimci d ncede" - isterseniz buna Marksizm, Leninizm, Engelsizm, Maoizm diyelim; genellikle devrimciler, en azndan nemli bir blm, kendi kkenlerini Marks'ta grr - gerekten ok ciddi bilimcilik (scientisme) e ilimleri oldu unu d nyorum. Bilimcilikle beraber de tabiki bilin kavram geliyor. Dolaysyla, bildi iniz gibi, halkta bilin var olmad takdirde, yerine "nc"nn bilinci geiyor; yani yneticili e tayinin, halkn semesi d nda bir yntemi olu uyor. Bir insan nasl bir lkenin yneticisi olur? Birincisi, halk seer; kincisi ise tarihin, tarih bilincinin ona bu yetkiyi vermesidir. Benim devrimcilerde grd m, zaten devrimci olabilmek iin kendilerine tarihin ve bilimin bu yetkiyi, ynetme yetkisini verdi ine inanmalardr. Bunu tarihin verdi i anda ise, ayrca halkn vermesine ihtiya yok. Halkn vermesine ihtiya kalkt
A.S.Akat Akntya Kar 19

anda da gerekten demokrasiye ihtiya yok bir yerde. nk madem ben i i snfn temsil ediyorum, ayrca bir de i ilerin beni semelerine ne ihtiya var? Diyece im, birinci soruya yakla mm, genelde bunun bir entelektel kkeninin oldu u. rade ksm tabii daha kar k. Bu kadar basit bir cevap veremeyece im ona; daha karma k bir cevap vermeyi deneyece im. Birincisi, toplumlarn, u ya da bu ekilde, kendili inden, ya da "objektif glerle" demokrasiye ya da herhangi bir yere gitmeleri zorunlu u olmad ortada. Belli bir geli me a amasnda, zellikle de byk tarihi deprem diyece imiz, sizin de iyi bildi iniz, bir istikrarl ili kiler kmesinden (tarm toplumu, feodalite gibi) bir ba ka istikrarl ki iler kmesine (kapitalizm, sanayi toplumu gibi) gei dnemlerinde - ki bunlar toplum asndan, nereden bakarsak bakalm byk depremlerdir - ,toplumda gerekten byk de i im talepleri olu uyor, ama bu de i im taleplerini gerekle tirecek mekanizmalar kurma yetene i genellikle geli memi oluyor. Bu da normal; a rtc bir ey de il. Bunu grenler vardr. Gramsci mesela. Eski kendini yeniden retmez, ama yeni biimler de kmaz, der. Bir sr morbid semptom, hastalkl semptom belirir, der. Olan bu. Dolaysyla bir Sovyet Devrimini birka ki inin iradesine atfetmek bence mmkn de il. "Tarihin snamas, Sovyet Devrimini "ba tan yanl " m gsteriyor?" unu sylerdim ve daha sonraki olaylar da bunu do rulayacak niteliktedir (nk olay Sovyetler Birli i'ne zg kalmam , ba ka yerlede de ayn eyler ortaya km tr): Belli bir noktada, belli bir ideoloji sanki tarih tarafndan test ediliyor. Toplumlarda deney olmaz diye bir ey yoktur; toplumlarda laboratuvar artlaryla deney olmaz, bizim tarafsz kald mz deney olmaz. nsanlarn ya ad deneyler olur. Bunlar, tarihin bir yerde, sonradan bakt mzda, deneyleri. Ve bu, maddeci bir tarih teorisiyle tutarldr. nsano lu evrim srecinde bir sr form deniyor. Bu formlardan bazlar bir yere gtrmyor, yani kendilerini uzun dnemde yeniden retemiyor, yok oluyor. Ba kalar daha bir yere gtrr gibi olacak, onlar kalacak. Dolaysyla bir iradi olay grmyorum. H.Berktay: Bu yorumla problemlerim var. Bir kere her "deney", belli bir tarihi dnemde, belli bir geli me dzeyinde, kendi maddi zemini zerinde meydana geliyor. Ve belli bir ba ar kazanyor, tarihi o an iin ilerletiyor. Tarihi ve maddi ko ullar de i ince, tkanmalar olu uyor veya seenekler geriliyorsa, bundan, o "deney"in ba tan yanl oldu u sonucunu karmak ok zor. Tarihi bakmdan vaz'edilmemi bir "zm"n ba tan ye lenmemi olmasndan yaknmak, mkemmelliyetilik ve idealizm olmuyor mu? kincisi, demin bilim, bilin ve nc meselelerini ele alrken, kendine teorik bir yetki verenler, halkn temsilcisi sfatn yak tranlardan sz ettiniz. nc ile kitle arasnda, "kitle izgisi"nin ifade etti i, her an kurulan, bozulan ve yeniden kurulan diyalektik ili ki, ba ka; bunu nc lehine i neyen bir daimi "halk adna konu ma yetkisi", gene ba ka. Daha sonra irade problemi ba lamnda anlattklarnz gznnde bulundurursak, u da denebilir: Halkn semesi, snfn ya da halkn semesi, illa oy mekanizmas anlamnda bir seim olmayabilir. Kitlelerin belli bir seene i benimsemesi,
A.S.Akat Akntya Kar 20

desteklemesi; o anlamda, tarihi olarak o alternatifi ye lemesi, illa yle gerekle meyebiliyor. Kendi payma, bugnk Sovyet tr "sosyalizm"in - ki ben onu sosyalizm saymyorum - ele tirisini bir devrimcilik kategorisinden de il de, (a) devrim-sonras toplumlarda snfla ma ve ncnn kitlelerden kopmas olayndan, (b) bugn kendi halkna dayanmak ve aya n Trkiye topra na basmak yerine, bir somut vaka, bir maddi g olarak ba ka eylere dayanmay arzulamaktan tretirdim. Bence nc ve irade, bilimsel teoride, i in sadece bir yn. Teorinin kendisinde bu yn mutlakla tran bir taraf yok. Ancak bu yn mutlakla trlr ve objektif artlar yn, devrimin halkn eseri olmas gerekti i yn unutulursa, "nc" kitlelerden kopmaya, "foko"culu a, bir sper devlete yaslanmaya, vb. savruluyor. Ama unutmamak gerekir ki dnya, i in di er ynn, yani retici gleri, objektif artlar, vb. mutlakla trmann ac sonularnn da saysz rne iyle dolu. Byle hareketler hibir eyi de i tirmedikleri iin, bir "sosyalizm dersleri" tart masnda, gndeme bile gelmiyorlar. Oysa onlarnki de bir "deney" aslnda. "Halk, hatasn ancak seimle dzeltebilir" Ama bunu bir yana brakacak olursak, u szn etti iniz bo lukta, hakikaten yararlar ve muhtevas farkl ekillerde tanmlanm da olsa, bir ba ka e it sosyalizme ihtiya gzkyor. Bugn bu olana nasl de erlendiriyorsunuz? Olabilirse e er, buraya do ru nasl yol alnabilece ini d nyorsunuz? A.S.Akat: tane uzun soru sordunuz aslnda. Birincisini ksa geece im. Bence halkn demokrasi d nda seme yapmasnn en byk zorlu u ve sorunu, halkn o seimden vazgemesi halinde nasl kurtulaca n genellikle bilememesinden kaynaklanmaktadr. H.Berktay: Peki ama, kronolojik zaman anlamnda uzun gecikmelerle de olsa, sonu olarak Polonya halknn, Polonya i ilerinin ba kaldrs "vazgeme" yollar da oldu unu gstermiyor mu? A.S.Akat: Ba arl vazgeme yolu yok. Vazgetikleri ortada da... Demokraside vazgetikleri zaman ba kasn seiyorlar, oluyor bitiyor. Drt yl maksimum. Halk hata yapmaz diye bir ey yok. Halk hata yapar. Herkes hata yapar. Demokrasinin avantaj: Adam hata yapt zaman drt sene sonra "Ben hata yapm m" diyor, gidiyor brne oy veriyor, mesele bitiyor. br tarafta, hata yapt zaman bir defa, ondan sonra ka yl srece imin hibir garantisi yok. imdilik ebedi gibi duruyor stelik. Bir defa iktidara geldikten sonra, iktidar nasl morbid biimler alrsa alsn, giden yok. Orada syleyece im tek ey o. Demokrasiyi savunmak iin syleyece im tek ey o. "Bu Anayasa, her e it ilerici d nceye kapal"

doldurulmayaca .... imdi ben kafamdaki baz sorunlar aka syleyeyim. Birincisi, byle bir sosyalist partinin Trkiye'nin mevcut yasal yaps iinde kurulmasnn ufak-tefek sorunlar var. Bunlar siz de biliyorsunuz. Yani, solcularn bir blm hi olmazsa, bu Anayasann sosyalist bir partiye kapal oldu u kanaatindeler. H.Berktay: Siz ne d nyorsunuz bu konuda? A.S.Akat: Ben de kapal oldu u kanaatindeyim. Yani bu Anayasann gerekten her e it ileri d nceye, toplumun kendi kendine her e it rgtlemesine kapal oldu u kanaatindeyim. Bu Anayasa sadece ve sadece sosyalist partiye de il, sosyal demokrat partiye de kapaldr. H.Berktay: Ama kurdular. A.S.Akat: Kurdular. Ama, yani kurulan SHP neticede... Biliyorsunuz Halk Parti, ad ne olursa olsun, rejimin partilerinden bir tanesiydi. Ona girmeyelim isterseniz ama, rne in hi olmazsa benim daha ilgiyle izledi im DSP olaynda bu daha net. Blent Ecevit'in ve DSP'lilerin tutumu bu rejimin bir sosyal demokrat partiye dahi aslnda izin vermedi idir. u anlamda izin vermedi i: Bir sosyal demokrat partiyi sosyal demokrat parti yapan, rne in sendika ba larna, rne in ocak-bucak te kilatlarna; her eyi brakalm, bunlara izin vermiyor bu Anayasa. Yani bu Anayasann bir sosyal demokrat partiye dahi izin verdi i pheli. Daha tesi de var: Sosyal demokrat partinin talep etti i demokrasiye izin vermiyor. Sosyal demokrat parti dedi imiz anda, bir demokrasi anlay dr bu. Temel zgrlkleri mutlak zgrlkler olarak alan bir anlay tr; yani fikir zgrl , rgtlenme zgrl , sosyal demokrasi gelene inde mutlak zgrlklerdir. Hibir ekilde devletin mdahalesine izin verilmeyen zgrlklerdir. Bu anayasayla bu mmkn de il. Yani normal olarak Anayasa suudur sosyal demokrat partinin her a zn amas. imdi bu artlarda bir sosyalist partinin hakikaten ciddi hukuki sorunlar oldu u kanaatindeyim. H.Berktay: Peki, hukuk bu alanda tek belirleyici midir? A.S.Akat: Hayr, o anlamda demedim. Yani sorunlar sayyorum; bu Anayasa eydir, dolaysyla kurulamaz, demiyorum. Kurulabilir. rne in Mehmet Ali Aybar, Dan ma Meclisi'ndeki Anayasa tart malar srasnda bu sorunun soruldu unu ve gelen cevab belirterek, Anayasann sosyalist partilere kar olmad n sylyor. Bu, hukuki bir tefsir olarak bana geerli geliyor do rusu. nk sormu lar, tutanaklara gemi , kurulabilir denmi . Ama biraz fazla formalist de geliyor bu. Yani biraz i in reel tarafna bakp, bir sosyalist partinin talepleri, rgtlenme biimi dedi imiz anda, hakikaten bugnk hukuki ereveyi ok zorlar; bu bir. "TKP kurulmadka, anti-Sovyet sosyalizmin kendini tanmlay tek-yanl olur"

Di er sorduklarnz, tabii, daha uzun eyler. Bir sosyalist harekete olan ihtiyacn yartt bo luk, bu bo lu un nasl doldurulabilece i, doldurulup
A.S.Akat Akntya Kar 21 A.S.Akat Akntya Kar 22

ki, byle bir sosyalist partinin ikinci bir sorunu daha, her eye ra men olacak. O da u: Bu sosyalist parti kurulmu , ama br sosyalist partinin kurulmayaca n biliyoruz. Onlarn kurulmalarna hakikaten hukuki engeller var. Yani bugn Trkiye'de TKP kurulamaz. Hukuken mmkn de il. Bunun getirdi i bir sorun var; bu, reel bir sorun. Nereden bakarsak bakalm, reel bir sorun. Bu ikisini sylemek isterim. H.Berktay: Ke ke kurulabilseler de, apak Trkiye halknn nne ksalar ve serbest snama imkan olsa. A.S.Akat: Kesinlikle. Yani Trkiye'de sade solun de il, merkezin btnyle, TKP'nin kurulmas iin aba gstermesi gerekti ine inanyorum. Merkez-sa n tabii bir ikircikli hesab olabilir bu konuda. Bunlar kurulmad srece sosyal demokralar "haa, siz onlarn devamsnz, size szdlar" diye sularz, mant . Bu, ucuz bir hesaptr. Gerekten Trkiye'nin gndemindeki nemli sorunlardan bir tanesi bu tip partilerin kurulabilmesidir, kurulabilmelerinin hukuken mmkn olmas ve varolmalardr. Ancak ve ancak varolduktan sonra snanmalar mmkndr. Bu glgelerle mcadele biter. Herkesin yeri, yurdu, yordam, oturdu u yer belli olur. Kimin ne yapt , ne etti i bilinir. Ondan sonra, bir an iin bunlar getikten sonraki a amaya geldi imizde, bir dizi ba ka sorun ba lyor. Bunlardan bir tanesi, gerekten Trkiye'de, Trk insanlarnn byle bir eye ihtiyac olup olmad dr. Tarihin ihtiyac olabilir de, Trk insanlarnn byle bir eye ihtiyac var m? br sosyalist partinin yoklu u, reel olarak nemli bir sorunudur bu sosyalist partinin. Olsa daha iyi olurdu yani. Olmad srece bir yalnzlk, hatta belki bir muhatapszlk iinde kalacak. Kendini kar tlk iinde tanmlayabilece i Sovyetik bir hareket olmaynca, bu sefer kendini sosyal-demokrasiye kyasla tanmlamaya kalkacak. Oysa bir siyasi hareketin kendini sadece merkeze kendinden biraz yakn bir harekete kyasla tanmlamaya kalkmas, dinamizm ve ivme kazanmasn zorla tryor. Yani gen militanlar daha ok iine alp, biraz daha ya landklar zaman onlar da br tarafa aktarmak gibi klasik bir durumla kar kar ya gelme ihtimalini ortaya kryor. "Radikalle en partiler, birden fazla fikri barndramaz" H.Berktay: Bugn Trkiye'de, anti-Sovyet sosyalizm diye tanmlad mz alann kapsamna girebilecek birden fazla akm var. Bunlarn kendi aralarnda da, sizinle benim aramzda oldu u ve biraz nce tart t mz gibi, e itli farkllklar var. Bu farkl e ilimleri, tanmlanm olan asgari m terekler temelinde, kendi iinde barndran bir birle ik sosyalist partinin yararl olaca n d nyor musunuz? A.S.Akat: Ba tan syledim, yararl olabilece ini d nyorum dedim. Kendisini Sovyetler Birli i ile ya da mevcut bir sosyalizmle zde le tirmeyen, Trkiye'de e itliki, zgrlk, velhasl sosyalist bir dnya kurmay amalayan, ba msz, Trkiye'nin temel sorunlarna kendi topyas erevesinde srekli zm getiren,
23

insanlara evk veren, heyecanlandran bir partinin yararsz olaca n d nmek mmkn de il. H.Berktay: Ben zel olarak kendi iinde farkl akmlar barndrma noktasn kastetmi tim. Bu, Tkiye'de imdiye kadar olamam bir ey. Kendine has katk ve yararlar olabilece ini, beraberinde zel bir terbiye getirebilece ini d nyor musunuz? A.S.Akat: Evet, fakat imkansz oldu unu d nyorum. Orada, sosyalistlerin dnya apndaki deneyimi bana epey net geliyor. Sizin tanmlad nz anlamda sosyalistlerin en belirgin zellikleri, aslnda birden fazla fikri barndramamalar. Byle bir gelenek yok. Ancak ve ancak byk kitle partileri, yani merkez-sol partiler, ok sayda fikri ilerinde barndrabiliyorlar. Radikalle tike hareket, safl a do ru gidi artyor. Kar m ve tortulardan temizlenme, kendi kendini artma e ilimleri, priten e ilimler artyor. imdi bu bahsetti imiz sosyalist hareket, byle bir radikalizme tekabl etti i lde, farkl fikirlerin iinde beraber ya amas ihtimali az gibi geliyor bana. Burada syledi im, sadece ve sadece Trkiye'nin deneyimi de il. Yani Ahmet'le Mehmet bir araya gelemezler demiyorum. Bana yle geliyor ki, i in do asnda bu var. Radikalizmden uzakla tka, lmllkla beraber o tolerans geliyor, o saflk talebi azalyor. imdi, topyann da ayn zelli i var; topya talebi bir saflk talebi zaten, gelecekteki toplumdan saf bir toplum olmasn talep etmek demek. Bu talebi yapan ki inin, o toplumu beraberce kuraca insanlarn kirlili ini kabul etmesi mmkn de il. Dolaysyla, radikalizmle beraber topyacl n da, o gelecekte kurmay d nd toplumdaki safl u anda beraber al t insanlarda arama e ilimi var gibi. Dedi im gibi, radikalle ti i lde, birden fazla fikrin iinde yer almas zorla r. Ilmlla t lde, birden fazla fikrin iinde yer almas mmkndr. Merkez partileri, birbirinden ok farkl fikirleri ok rahat ve nemli hizipler halinde - bunlar yalnz ki i at malar, liderlik at malar de ildir; ayn zamanda fikir farkllklardr - meczederler, gtrrler. Ama radikal partilerde bu bence imkansz. Trkiye'de bu olur mu? Olursa ok mthi bir ey olur derim. Ba kalarn bilmem ama, beni a rtc bir ey olur, radikal bir partinin, radikal talepleri olan bir partinin, saflk talebiyle beraber gelmemesi ve iindeki taraflarn kirlenmeyi gze almalar! Fikir farkll demek, nk o demek bir yerde. Diyalogdan consensus'a H.Berktay: Peki, ne kadar zor da olsa, bu yolda ne gibi admlar atlabilir? lla somut, pratik, dar anlamda rgtsel veya konferansiyel admlar kastetmiyorum. Zihniyetler, tolerans marjlar, d nce prosedr bakmndan, sizin kafanzda bu yolda atlabilecek admlar var m? A.S.Akat: unu diyeyim: Trk aydnnn, - benim neslimin hi olmazsa grd en byk sorunlarndan bir tanesi, diyalog eksikli idir. Yani herkes kendi arkada laryla konu ur, ba ka kimseyle konu mazd. imdi bunun krlmas
A.S.Akat Akntya Kar 24

A.S.Akat

Akntya Kar

yolunda bir takm e ilimler gzkyor. Buna ok seviniyorum. Bu, olumlu bir i aret gelece imiz iin. Birbirinden farkl d nen insanlar artk hi olmazsa konu maya ba ladlar birbiriyle. Sizinle biz, birbirimizden farkl d nd mz yazl olarak defalarca polemik de yaparak ifade etmi insanlarz. Ama bu, bizim sorunlar tart mamz engellemiyor. Eskiden engellerdi. H.Berktay: Yok, epey bir sredir engellemiyor. imdi ba lamad. A.S.Akat: Sizinle, belki evet. Ama ba kalaryla, benim amdan yeni ba lad. Eminim sizin de, belki benimle de il ama ba kalaryla, yeni ba lam olabilir. Giderek bir diyalog aray kendini hissettiriyor. H.Berktay: Herkesin bir olgunla ma sreci var. A.S.Akat: Do rudur, do rudur. Trkiye'de de sol, genelde ocukluk hastalklarndan yava yava daha olgunlu a do ru gidiyor. Bundan yirmi sene evvel solcularmzn ya - kendi ya mza bakarsak - 20-23 arasndayd. Yirmi sene geti; imdi 40-50 ya larnda. Daha ya llar yoktu demiyorum ama, bizim nesil byd, bizim altmzdan gelenler byyorlar. Dolaysyla bir olgunla ma e ilimi var. Diyalog ok nemli. Tart ma ok nemli. Bu tart malar iinde, birtakm consensus aray larnda bulunmak, nerelerde anla yoruz bakmak, esas hikaye o galiba. Zaten Trkiye'de en nemli sorun, gerek sosyalistlerin kendi ilerindeki, gerek sosyalistlerle sosyal demokratlar arasndaki, nihayet sol ile sa arasndaki consensus noktalarn bulabilmek. Burada hepimize nemli roller d t kanaatindeyim. Consensus noktalarn do ru te his ve tesbit etmek, ondan sonra da o consensus noktalar civarda m tereken neler yaplabilece ini aramak. Dolaysyla byle bir sosyalist parti abas, her eyden evvel asgari m terekler vardr sorusunu cevaplamay gerektiriyor. "Ba mszlk ilkesinin farkl yorumlar" Daha evvel Saak'ta kan konu malardan, benim grd m bir tane var mesela: "Ba msz Trkiye." Bu grld kadar, nemli bir consensus alan gibi duruyor. Ama bir parti iin yetersiz. D politikada Trkiye ba msz olacak: Bu, partileri olu turmak iin yeterli bir ey de il. Kesinlikle de il. nemli bir ey, ama yeterli de il. Ondan sonra, onun modalitesinin de iyi-kt berrakla mas lazm. nk ben kendi hesabma, Trkiye'de tam ba mszlk isteyenlerin ille bunun somut modalitelerini d ndkleri kanaatinde de ilim. Nasl olaca n, bununla somutta neyi kastettiklerini bildikleri kanaatinde de ilim. Bir otar i ve btn askeri, ticari, vb. i birli i kurumlarndan km , ittifak kurumlarndan km bir Trkiye mi kastediliyor? rnek diye veriyorum. Bunun ok net oldu u kanaatinde de ilim. H.Berktay: Hemen sorabilir miyim, siz nasl anlyorsunuz "Ba msz Trkiye'yi?

A.S.Akat: Ben ba mszl byk lde siyasi terminoloji iide grme e ilimindeyim. Halbuki di er arkada lara bakyorum, sanki onlar benim pek sevmedi im bir iktisadi muhteva veriyor gibiler. Oradan bir rahatszl m var. Mesela "Trkiye NATO'dan kmal, hibir askeri ittifaka girmemelidir." Bu, net bir ey. Ama bunu diyenlerin, bunun milli gelirden askeri harcamalara giden pay orannn a a yukar yzde 100-150 arasnda arttrma anlamn ta d n bilip bilmediklerinden emin de ilim. Bana sanki bilmiyorlar gibi geliyor; nk, bakyorum ba msz lkelere, bunlarn askeri harcamalar baya yksek, Trkiye'nin 2-2,5 kat. Milli gelirin yzde 14-15'ine kt var, kk lkelerde. Mecburen. Ba mszl n bir fiyat var nk; bedava de il yani. Ben iktisadi ba mszlk ile otar i zlemlerinin zde le tirilmesine de kar ym. Biliyorsunuz, Trkiye'nin dnya ekonomisiyle kendi tanmlad terimlerle btnle mesinden yanaym. Dnya ekonomisiyle kendi tanmlamad terimlerle btnle mesinin kt oldu u kanaatindeyim. Ama dnya ekonomisiyle btnle memenin ok daha kt oldu u kanaatindeyim. Onun d nda, NATO konusu var, Avrupa Konseyi konusu var, AET konusu var. Burada benim gr lerimi az-ok biliyorsunuz; ben AET'den yanaym. Do rusu ya, NATO'dan da yanaym. Ksmen, Trkiye'nin NATO'dan kmasnn iktisadi maliyetinin ok yksek oldu u hakknda bir fikrim oldu u iin belki. Daha iyi bildi im iin. O takdirde, zaten kt olan kaynaklarnn daha ne kadarn askeri harcamalara ayrmak zoruda kalaca hakknda bir fikrim oldu u iin. Demek ki bunlarn bu dzeyde tart lmas lazm. "Sosyalistler ekonomiden anlamaz" kinci nemli tart ma konusu, tahmin ediyorum "Demokrasi" olacaktr. Demokrasiden ne anlyoruz? Trkiye'de varolan ya da varolacak demokrasi mcadelesine, nereden girilecek? Bu ok nemli. Burada ok daha byk ayrmlar kabilir, bir consensus'a gitmek daha zor olabilir gibime geliyor. H.Berktay: Bunu demin biraz konu tu umuzdan, tart mal bir di er alana el atabilir miyiz? Byle bir partinin, "ba mszlk" ve "demokrasi" hedefleriyle de ba lantl olarak, "a da la ma" perspektifinin ekonomik boyutlarna gelecek olursak; sizce anti-Sovyet sosyalist bir partinin, a da la ma perspektifi iinde Trkiye'ye nerece i ekonomik yakla mn ya da felsefenin - programn demiyorum, nk program daha spesifik maddeleri ierebilir - anahatlar neler olabilir ve bu konuda ne gibi tart malar ortaya kabilir? A.S.Akat: Aslnda solun en ok laf etti i yer ekonomidir; en az becerdi i yer, bana sorarsanz ekonomidir. a da la madan ne kastetti inizi bilmiyorum... H.Berktay: zeride kolay anla abilece imiz ve mmkn oldu u kadar ntr bir terim olarak sylyorum: Olgun sanayi toplumu haline ilerlemek. A.S.Akat: imdi, btn akl yla syleyece im: Sadece sosyalistlerin de il, sosyal demokratlarn da zayf olduklar yer, ekonomidir. Trkiye'nin

A.S.Akat

Akntya Kar

25

A.S.Akat

Akntya Kar

26

kapitalistle mesinde diyelim, sanayile mesinde diyelim, a da la masnda diyelim; yani olgun bir sanayi toplumuna retim yaps itibariyle gei te, ba arl performans vereceklerini beklemek bence iyimserliktir. Trkiye asndan bu hareketlerin tarihi grevleri ekonomik de il siyasidir diyorum. Ekonominin nemsiz oldu unu d nyorum. Ekonomide yapacaklar, olanaklar lsnde gelir bl myle ilgili bir rasyonaliteyi toparlamaktr. Onun tesinde bir ey yapmaya kalktklar takdirde, yzlerine gzlerine bula tracaklar kanaatindeyim. Yalnz Trkiye'nin tarihi de il, ba ka yerlerin de tarihi, a a be yukar bunu gsteriyor. "Sosyalizmin biricik ekonomi program, devletilik ve emredici planlama m?" H.Berktay: Ama benim buna iki itirazm var. Bir kere, bir parti kurulurken, iktidara gelebilece ini kabul etmek ve iktidar iin mcadele etmek zorundadr. Byle yapmazsa, kendi kendini ciddiye almam olur. lelebet muhalefette kalmak iin parti kurulmaz. Ayrca, emeki halk y nlarna ekonomik planda somut bir alternatif gstermeye al mak gerekmez mi? A.S.Akat: Bu somut alternatifin ne olaca n a a be yukar biliyoruz ama. Her hareketin kendi gelene i vardr. Bu sizin syledi iniz partinin ben a a be yukar ekonomik programn gryorum: Planlama, d smrye son, devletle tirmeler, kahrolsun piyasa, emeki halka her eyi verece iz, falan filan. Orada hayal gc kullanaca nz bir marj da yok. Hibir ey yok ki. H.Berktay: Ama olur mu? Mesela planlama e ittir kahrolsun piyasa, devletle tirmeler yani ok kapsaml ve geni devletle tirmeler, tart mas yaplmadan kabullenilmesi mukadder dogmalarm gibi konu uyorsunuz. Do rusu hayret ettim... A.S.Akat: Hayr; bunlar sylemedi iniz anda hi kimse sizin sosyalist oldu unuzu Trkiye'de ciddiye almaz. Evvela sosyal demokratlar yklenirler: "Byle sosyalist olur mu karde im, bunlar sosyalist de il, emperyalizmin bilmem neleri" diye. Zaten diyecekler ya. Gereki olmak lazm. Sosyalist partinin ekonomik program bellidir. ktidara geldi ide o program uygular, uygulamaz; o, artlara ba ldr. O ba ka ey. Ama program, iktidar ncesinde bellidir: Devletle tirmeler, planlama, herkese yksek gelir, i te o bedava, o bedava, o bedava. Bunun d nda bir ey syleyemezsiniz. Yoktur. Bunun d da ba ka alternatifler tart lr m? Tart lr. Aydnlar arasnda tart lr, belki parti ideologlar arasnda filan tart lr, ama neticede kamuoyuna giden mesaj bellidir. Burada en ufak sapmada, sizin demin dedi iniz birlik hemen bozulur. Ve byk bir ihtimalle otar i e ilimleri de bunun iindedir, yani uluslararas i blmnn reddi de bunun iindedir. Sosyalizmin ekonomiyle zor bir ili kisi var; bunu inkar etmek mmkn de il. Aslnda ekonomiyi, tarihin kantlad kadaryla en az becerebilenler sosyalistler olmasna ra men, ekonomik konularda en ufak fikir ayrlklarndan kendi aralarnda en fazla hr karanlar da gene sosyalistler. Ondan dolay ben bir marj
A.S.Akat Akntya Kar 27

gremiyorum burada; sosyalist partinin iktisat programnda bir marj gremiyorum. Bu partinin syleyece ini aslnda Halk Partililerin byk bir blmnn kabul edeceklerini tahmin ediyorum stelik. Yani bu sadece ve sadece sosyalistlere zg de de il. Kemalist devletileri, Yakup Kadri'leri ya da evket Sreyya'lar da ieren, byle baya geni ve zengin bir skalaya hitap eden bir eydir bu. Onun d nda ne diyebilirsiniz, bilmiyorum. H.Berktay: imdi bu sizin sosyalistler-aras tart lmaz ekonomik kanlar yada ilkeler gibi syledi iniz, mutlak ve a r-merkeziyeti planlamaclk, ok geni kapsaml devletle tirmeler, bl mclk, piyasa mekanizmalarndan yararlanmay genel bir "kahrolsun piyasa" anlay iinde kaytsz artsz reddetmek gibi zellikler, bana tarihi bir olgu olarak, daha ziyade Sovyet tipi "sosyalizm"in zellikleri gibi geliyor. Oysa biz, sizin siyasi topografya iindeki yeri itibariyle anti-Sovyet sosyalizm diye tanmlad nz bir sosyalist partinin ekonomik programnn ne olabilece ini konu uyoruz. Sovyet tipi yakla mlarn ilkelerini byle bir sosyalist partiye bir kanlmazlk gibi empoze etmek ve bunun d nda bir tart ma filan olmaz demek, do rusu bana yadrgatc geldi. "Gei dnemini kabul etmek parlamentarizmi kabul etmek demektir" A.S.Akat: Orada bence yanl bir te his yapyorsunuz. Sadece Sovyet tipi sosyalizmlerin de il, btn azgeli mi sosyalizmlerin genel zelli i. Onun iin, demin bir ey syledim, Trkiye'de bu fikirlere sadece ve sadece sosyalistler de il, btn Kemalistler de katlr. Trkiye'de sol Kemalizm ya da radikal Kemalizm dedi imiz devletle tirmeci, otar ici, planlamac, anti-piyasac bir gelenektir, gelenek vardr yani. Bunu bir teorik tmdengelimden tretmiyoruz ki. Gazeteleri at mz zaman bu gelene i gryoruz; otuz senedir gryoruz. Yani bunun Sovyet tipi sosyalizmle filan bir alakas yoktu, ama bunlar temsil ediyordu, de il mi? Dolaysyla ekonomi konusunda ben biraz karamsarm, solun ekonomiyle ilgili platformunun geli meye ba lamasnn - nk son derece azgeli mi bu platform aslna bakarsan - biraz daha gecikmeyle gidece ini d nyorum. Solun siyasi program ya da platformundaki bir takm sorunlar temizlendike, ekonomiye geri dnmek imkanlar kacaktr. nk tipik sosyalist mant , kapitalist ekonominin ynetimini reddetmektir. Kapitalizmin ynetilmesini reddetmek demek, iktidara geldikten sonra bir gei dnemini kabul etmemek demektir aslnda. Bir gn geleceksin, siyah-beyaz gibi bir gnde her eyi yapacaksn demektir. Aksi takdirde nk, kapitalizmi ynetmek zorundasndr. Bir gnde yapmak, daha evvel grd mz bir eydir. Bir gnde yapmak, nemli miktarda reel gelir d ne tekabl eder, retim mekanizmas bozulur, retimin dengeleri bozulur. nsanlarn reel gelirleri d nce, bu bir gnde yapmann anlam, zaten sosyalist partinin bir daha seime girmeyece i olur. nk seime girecek olan sosyalist parti, iktidara geldi i gne kyasla i ilerin reel gelirlerinin yar yarya d mesine izin veremez, mecburdur i ilerin gelirlerini iktidara geldi i gnden hi olmazsa biraz daha yukarda tutmaya. Bu ise ancak retim mekanizmalarnn bozulmamasyla, her eyin son derece dikkatle ve tedrici olarak yaplmasyla, yani
A.S.Akat Akntya Kar 28

kapitalizmin ynetilmesiyle mmkn olur. Demek ki bizzat siyasi programn, ok nemli iktisat politikas sonular vardr. Ama bu siyasi programda temizlik ve berraklk sa lanmad srece, ekonomik programa geri dnmek mmkn de ildir. Ben bunlar anlatt mda e ten-dosttan geleni biliyorum: "Yahu sen neticede kapitalizmi ynetelim diyorsun" Eee, tabii ynetelim diyorum karde im. nk ben diyorum ki, seimle iktidara gelece im, seimle iktidardan gidece im. Kapitalizmi ynetmedi im takdirde seimi kazanamam. Ben geldi im anda e er i inin otomobili varsa ve benzin buluyorsa, ama ben geldikten bir sene ya da alt ay sonra i i otomobiline benzin ve yedek para bulamyorsa, bu adamlar beni sille tokat kovalarlar, diyor talyan Komnist Partisinden Amendola. Bir gere i yanstyor ve Trkiye'de de ya and buna benzer eyler 1979`da. Ama bunun anla lmas, bunun sylenebilmesi iin, zaten daha nceden seimle gelip seimle gitmeye karar verilmi olmas lazm. Seimle gelip seimle gitme yoksa, o zaman ba ka bir ey; anlatabiliyor muyum? "Bugnk blnmelerde men evik sosyal demokrat bir yere oturuyorum" Yani sadece ve sadece Sovyetizm'in meselesi de il bu. Trkiye'de tabii bunun ba ka kkenleri var. Bu modernle tirme misyonuyla beraber aydnlarn, ekonomideki merkeziyetili i siyasi merkeziyetili in bir izd m, bir destekleyeni, bir paraleli olarak hep grmek lazm. Tutarl olan nk, siyaseti merkezile tirmek zorunda hissediyor, bu misyonun erevesinde. O zaman ekonomiyi de siyaseti merkezile tirip ekonomide kendisine alternatif g olduklarnn olu masna izin veremez. Dolaysyla ikisi paralel gidiyor ve buradan kaynaklanyor. Byle bir planlamaclk, anti-piyasa'clk v.b. H.Berktay: Kendi payma, hi dn trlmemi ve hi snrlanmam bir kapitalizme de ilse bile, dn trlm ve snrlandrlm denetim altna alnm kapitalizm unsurlarna, daha do ru bir deyimle meta ekonomisi kategorilerine ve piyasaya daha fazla yer veren olduka uzun sreli bir gei ekonomisinin gereklili inin idrak iin, bu kadar mutlak parlamentarist bir yakla mn zorunlu n art olmad n d nyorum. "Her eyi bir gnde de i tirmek" ile "kapitalizmi burjuvazinin izin verdi i kadar de i tirmek, yoksa daha ziyade oldu u gibi ynetmek" arasnda, demokratik devrim platformundan treyip gelen bir nderli in, do ru bir kitle izgisi ve milli birle ik cephe anlay yla srdrlmesi diye bir kategori de var kanmca. Ve burada, Sovyet devriminin zgllklerinin aynen taklididir ki, "her ey bir gecede" anlay n do uruyor. Ama sizin sylediklerinizden de byle bir sosyalist partinin, Trkiye gibi azgeli mi bir lkede derhal ve dolayszca sosyalizm hedefini koymamas gerekti i sonucu kmyor mu? A.S.Akat: Bu konuda biraz ikonoklast (putlar krc) olup, unu sylyorum: Zaman gstermi tir ki men evikler haklym . Benim olaya yakla mm bu, grnd kadaryla tarih kestirmelere gerekten izin vermiyor, kestirme gidi lere izin vermiyor. Bu bir. kincisi, insanlarn, Trkiye'lilerin bugn olduklarna kyasla daha e itliki ve daha zgr bir toplumda ya amlarnn yle bir gnde, iki gnde,
A.S.Akat Akntya Kar 29

gnde filan olmayaca n galiba hepimiz anladk. Bu zor bir olay; baya zaman alacak ve bundan dolaydr ki benim sol anlay mda a rlk byk lde siyasettedir. Solu-sa ayrdeden unsur, siyasette katlmdr. Siyasette katlmn maksimize edilmesidir. Siyasi zgrlklerin formel zgrlklerden gerek zgrlkler haline - felsefi terminolojiyi kullanabilirsek - gei ini temin edecek mekanizmalarn kurulmasdr. Bunun olu umunda, iktisadi dzlemden kaynaklanan e itsizliklerin etkisinin o kadar byk olmad n d nyorum. Esas sorun gene de siyasi dzlemin kendi i eli kilerinde, siyasi dzlemin byle katlmc bir ekilde dzenlenmesine, iktisadi dzlemin e itsizliklerinin d nda bizzat siyasi dzlemden kaynaklanan engellerdedir... D nyorum ki solun soluklu projesinin esas gesi bu olmaldr. Siyaset, zgrlk, katlm mmkn oldu u lde, zaman iinde dolayl temsili demokrasiden daha do rudan demokrasilere geme modalitelerinin aranmas, bulunmas, snanmas, de i tirilmesi, uygulanmas... Ancak bunlar yapldktan sonra, yani siyasi sorunu zdkten sonradr ki, diyorum, iktisadi dzlemden kaynaklanabilecek e itsizlikleri gerekten minimize etmeye sra gelir. Byle bir yakla m da beni gerekten ok men evik, ok sosyal demokrat bir platforma getirip oturtuyor, bugnk blnmeler iinde. Yarn blnmeler de i irse ba ka bir yere otururum ama, bugnk blnmelerde byle bir yere geliyorum.

A.S.Akat

Akntya Kar

30

TANZ MAT 150 YILLIK B R SANCILI GE DNEM D R

(Zaman Gazetesi, 16 Kasm 1987)
Tanzimat nedir ve siz bu olay nasl de erlendiriyorsunuz? Aklar msnz? Ad stnde, bir reformlar kmesi ile kar kar yayz. 19 uncu yzyln ba larna gelindi inde, Osmanl Devletinin Bat ve Kuzeydeki Hristiyan kom ular ile ba etmekte byk zorluklar ekti ini gryoruz. Buna, mparatorlu un iindeki Hristiyan ahalinin milli devlet kurma talepleri de eklenmi durumda. Nitekim, tarihinde ilk kez mparatorluk bir ayaklanma ve i harp sonucunda kendi snrlar iinden ba msz bir devletin kmas durumu ile kar la m . Yunanistan'n ba mszl a kavu masnn Tanzimattan az nce gerekle mi olmas bir raslant de il. Bu olayda d glerin, zellikle ngiltere ve Fransa'nn parma n aramak ve abartmak yeterli aklama olmuyor. mparatorlu u ynetenler, kar larnda bir Rus yada Avusturya sava ndan farkl bir dinamik oldu unu anlayacak kadar bu i lerde tecrbeliler. Sonuta, btn bunlar ynetici snf bir dizi reform yaparak mparatorlu u i gal ve paralamaya soyunmu i ve d glere kar tedbirler retmek aray na itiyor. Bu tedbirlere de kendileri reformlar (Tanzimat) diyorlar. Ben, Tanzimat deyince ncelikle bunu anlyorum. kinci olarak, "Tanzimat Olaynn" sebepleri ve ncleri, bir de zellikle "Tanzimat" ile gdlen amacn nitelikleri zerine bir de erlendirme yapar msnz? Sanyorum bu soruya yukarda ksmen cevap verdim. Bu reformlarn Osmanl Devletinin evrimine uzun dnemdeki etkilerinin analizi bizi son derece karma k ve alglanmasnda duygusal boyutun hala yksek oldu u bir dnemin de erlendirilmesine gtryor. Benim tefsirim u: Tanzimat olayna kadar, Osmanl Devletinin ynetici snf elindekini oldu u gibi, yani dn trmeden korumaya al yor. Halbuki, kkeni ok eskilere, belki 14 nc yzyla giden dinamik bir sre, Bat'da insanlk tarihinin en byk dn mn yaratm . Bilinen bir olguya, kapitalizme ve sanayi devrimine i aret etmek istiyorum. Sz konusu dn mn gerekle ti i lkelerle snrda olmasna ra men, mparatorluk bu dinamik srecin tmyle d nda kalmaya ba arm ; bu bir ba ar ise... Yani, safkan bir tarm toplumu stnde oturan askeri bir devlet niteli ini korumu . Tanzimat' Osmanl-Trk toplumunun tarihinde bu kadar nemli yapan ey de burada: dn m Tanzimat'la ba lyor. Benim sk sk kulland m bir ifade vardr: geti imiz 150 yl "ok-uluslu militarist bir tarm imparatorlu undan sanayi temelinde rgtlenmi bir milli devlete giden sancl gei dnemi" diye tanmlarm. te, gei dnemi Tanzimat'la ba lyor. Halen de bitmedi, sona ok
A.S.Akat Akntya Kar 31

yakla m olsak da devam ediyor. Bu adan, gei dnemini belirleyen temel etkenlerden biri olarak dnemi ba latan olay var. Bu hep byledir; her i in sonu ba nda mndemitir. Toplum byk yol ayrmlarna geldi inde, kar snda bir sr yol, yani alternatif bulur. Byk yol ayrmlarnda btn yollar Roma'ya kmaz. Kimisi kmaz sokaktr, kimisi uzun ve me akkatli, kimisi bir otoyol, kimisi de ba lanlan noktaya geri getirir. Bunlardan biri seilir ve o seim tersine evirilemez bir tarihi ba latr. Ba ta Byk Re it Pa a olmak zere bir avu Osmanl Pa as byle bir seim yaptlar. Tanzimat' gerekle tiren ki ilerin amalar ve niyetleri ne olursa olsun, onlarn teti i ekmeleri ile ba layan son derece dinamik ve karma k bir sre, bizim yakn gemi imize damgasn vurmu tur. Yakn gemi imizin ba arlar kadar ba arszlklar da bir anlama o Osmanl Pa alarna aittir diyebiliriz. Efendim, bize biraz da "Tanzimat"n hukuki ve sosyo-kltrel cephelerinde bu ba lamda kazandrp-kaybettiklerinden sz eder misiniz? Yakn tarihimizi anlayabilmemizde anahtar kavram "kltr" olmu sa, bunda "Tanzimat"ta yaplan seim ve tarihi bir miras olarak daha sonraki tm reformcularn kabul etmek zorunda kaldklar geli me modeli temel etkendir. Bir tarm toplumunun sanayi toplumuna dn mesi sreci ba larken, kkl olarak birbirinden farkl iki ana yntem sz konusu olabilir. Bunlardan ilki, a rl n sermaye birikimine yani ekonomiye verilmesi, kltrel ve (hukuk dahil) sosyopolitik yaplara ise mmkn oldu u kadar dokunulmamasdr. Bilahare, ekonomideki hzl dn mn kendi isel dinami i ile ba ta kltr olmak zere, sosyal ve politik ya ama yeni retim modeline uygun normlar zorlayarak dikte etmesi mmkn olacaktr. kinci yol, a rl n sosyo-kltrel normlara verilmesi ve ekonominin dn trlmesinin ikinci planda kalmasdr. Kltrel yapdaki de i im/dn m byk lde siyaset a rlkl bir srete gerekle ince, sermaye birikimi bir trev olarak hzlanacaktr. Yani, ba ka bir deyi le, ilk yolun nicelden nitele, ikinci yolun ise nitelden nicele gitti ini syleyebiliriz. Siyasi sylem iinde kalrsak, ben bunlardan ilkine "muhafazakar", ikincisine ise "ilerici/jakoben" demek e ilimindeyim. Ampirik dzeyde tarihe, u son yzyln ba arl ve ba arsz sanayile me rneklerine bakt mzda, ilk modelin hzl sanayile me ve kapitalistle me performansnn ikincisinden ok daha yksek oldu unu grrz. rne in bir Japonya-Trkiye kar la trmas bu ba lamda yeterli kanttr. Yanl anlamaya sebep vermemek iin bir parantez aarak hemen unu syleyeyim: sonuta ula lan nokta asndan bakarsak, iki model arasnda bir fark yoktur. Yani, sanayi toplumuna ula ld nda, her iki yntemi kullanan toplumlarda sosyokltrel normlar benzerlik gsterir. Bu da a rtc de ildir; sanayi toplumunun kendi sosyo-kltrel normlar vardr ve bunlarsz varolabilmesi mmkn de ildir. Topluma ister ekonominin diretmesiyle ister aydnlarn tepedeninmesiyle gelsinler, arada ya ananlar ok farkl olur ama sonuta bir ey de i mez. Neyse, biz gene esas sorumuza dnersek, Osmanl Pa alarnn neden ikinci yolu setiklerinin ara trlmas, anla lmas lazm. Benim tarih ve toplum anlay mda, bu soruya cevab Osmanl Devletinin kendi i ili kilerine bakarak vermek gerekiyor. Yani toplumdaki snflara, bunlar ta yan ideolojilere, devletin niteli ine, snflararas
A.S.Akat Akntya Kar 32

at malara inmeliyiz: kapkullu u, seyfiye-ilmiye ile reaya ve zellikle gayrimslim ahali arasndaki ili kiler, vs. rne in, Asya retim Tarz kavram evresinde olu an tart malarda bu aray n izlerini, yani Osmanl'nn zgll n saptama abasn bulabilirsiniz. Bu zgl toplumsal matris Osmanl Pa alarn srekli "Devleti Kurturma" aray larna itiyor. Perspektif bu olunca, reformlarn ekonomiden ziyade kltrel-politik yapya ynelik olmalar adeta kanlmaz. Tarm toplumunun dn trlmesi "sanayile me" szc ile de il, "Batla ma" kavram ile ifade edilir hale geliyor. Daha nce de syledim, bir kere bina bu ekilde in a edilmeye ba lannca, temelleri kltrel-sosyal dzeyde atlnca, gerisi kendili inden geliyor. Son 150 yllk tarihimizin kltr ve zellikle tarm toplumlarnda kltrn kapsayc format olan dini inanlar erevesindeki at malar tarafndan zetlenmesinin ardnda yatanlar bence bunlar. "Tanzimat" gelene in gnmze olan yansma ve etkileri nelerdir? Ekonomiden ba lamayan bir reformlar kmesinin ksa srede hzl sermaye birikimini sa lamas imkansz. Bu durumda, tarm toplumundan sanayi toplumuna giden yol uzuyor. Zaman olarak uzuyor, yani daha yava bir sre olu uyor. Bu durumda, reformlar da bir trl arzulanan sonucu vermiyorlar, hep eksik, yetersiz kalyorlar. Ekonominin dura anl , reformlarn byk ktlelerin gncel ya amlarna inmesini engelliyor. Geleneksel gncel ya am de i meyen ktle, dolays ile eski ideolojik-kltrel evresini yadrgamyor ve reformlar zorlayan ynetici snf ile arasnda bir uurum, hatta lmcl bir gerginlik olu uyor. Demek ki, ynetici snfta her nesil yeniden bu reformalar tart mak, onlara sahip kmak, onlar topluma zorlamak gibi garip bir durumda kalyor. inde ya ayanlar asndan ackl bir durum. Hep Tanzimat Osmanl Pa alarna ihtiya var. Hep artk bu son Osmanl Pa as deniyor ama sonra bir tane daha gerekiyor. Ynetici snf iinde srekli tepedeninme e ilimleri glendiren, jakobenli e inanc sa lamla tran bir konjonktr olu uyor. Bu konjonktrn yol at mdahaleler toplumun organik evrim srecinde krlmalara yol ayor. 27 Mays, 12 Mart ve 13 Eyll aslnda birer "Tanzimat". 150 yl sonra "Tanzimat" gelene inin srmesi, 150 yldr reformlarn ba arszl na bir kant olarak alnmal. Ancak, bu noktada hemen unu belirtmek istiyorum: sylediklerim do rudan bugnle, 1987 yl ile ilgili de il. Kendi yakn gemi imi, 1950'lerden bu yana ya ad m dnemi vurguluyorum. nk, 1950'lerde ok partili rejime gei le ba layan hzl sermaye birikiminin sonular, btn mdahalelere ra men, 1980 sonrasnda nicelle nitel arasndaki uurumu kapatmaya ba lad. Sanayi ve kapitalizmle birlikte sivil toplumun geli mesinde bir a amaya gelinmesi, "Tanzimat"l n sonuna i aret ediyor. Nihayet, ge de olsa, ba arya ula yor ve ba ars onu bitiriyor. Bunu 1982'de ngrm tm: "Trkiye, ok-uluslu bir tarm imparatorlu undan a da bir sanayi toplumuna giden sancl gei dneminin sonuna gelmi tir". Bugn sivil toplumun kendi iinden kard de i iklikler ve reformlara hi bir zaman "Tanzimat" demek aklmza gelmiyor. "Tanzimat'a: bir kimlik bunalm, yeni bir dzen aray , yenilik ve ilerleme adna, a da lk ve medenilik adna yaplan yzeysel de i iklikler, Avrupa'nn zoraki
A.S.Akat Akntya Kar 33

istekleri do rultusunda yaplm bir reform hareketi..." eklinde e itli anlamlar ykleniyor ilim adamlarnca. Siz neler syleyebilirsiniz bu konuda? D ncelerinizi renebilir miyiz? Bir toplumu bir yerden alp ba ka bir yere atan ve hi olmazsa 5-6 neslin ya amn karmakar k eden bir toplumsal depremin, bir reformcu dalgann de erlendirilmesinde objektif olamayz. Kendi normlarmz ortaya koymak, normatif olmak zorundayz. Bence byle bir de erlendirmede en nemli eksen reformcu kadronun kendi kendisine koydu u hedeftir. Tanzimat'la ba layp 12 Eyll'le biten (temmenni ederim ki analizim do rudur ve gerekten bitmi tir) seyfiye snf reformculu unun temel hedefi - daha nce de syledim - byk harfle yazlan bir "DEVLET " kurtarmak idi. Ksa-orta dnemde bakt mzda kurtaramad n gryoruz. O kadar ki, 1918-23 arasnda, ksa bir sre iin bile olsa, devletin tmyle yokolmas gndeme geliyor. Uzun dnemde ise, yani yl 1987 sonbaharndan baknca, arada toplumun kurtulmay becerdi ini ve onun bir trevi olarak da devletin (ama artk devlet o devlet de il) kurtuldu unu (?) syleyebiliyoruz. Bu nedenle, ben ikinci bir eksen tanmlamak istiyorum: zaman. Gene yukarda syledim; seilen yol zaman israf eden uzun bir yoldu diye. Bu ekseni somutla trmak iin ba ka lkelerle kar la trma yapmamz gerekiyor. Japonya iyi bir rnek. Osmanl'dan ok sonra, 1860'larda reformlara ba lamasna ra men, bir nesil gibi ksa bir srede, Japon toplumunun ekonomik altyaps de i iyor. Hikayenin geri kalan ksmn hepimiz biliyoruz. Bu durumda ok nemli teorik sorular kyor kar mza: Osmanl-Trk toplumu yukarda "muhafazakar" diye adlandrd m seene in uygulanmasna ak myd? Bu arzulanr bir seenek miydi? Belki normatif ama, benim cevabm olumsuz. mparatorlu un dini/etnik yaps ve jeopolitik yeri bu seene in iki temel objektif tahdine i aret ediyor ve olumsuzlu un yeterli (objektif) ko ullarn olu turuyor. Ancak, esas vurgulmak istedi im mparatorlu un hakim etnik grubunu olu turan mslmanTrk unsurunun kendi i yaps. Seyfiye ve ilmiye snflar arasnda "fthat" temelinde kurulan ittifak krlmadan, ekonominin ve sivil toplumun varolma ko ullarnn yaratlmas mmkn de il. "Muhafazakar" seenekte Osmanl-Trk toplumu ok daha byk tehlikeler, belki de tmyle yokolma ihtimali bekliyor. Sorunu byle vazedince, ayrntlarda pek ok eye kar ksam da Tanzimat hareketini bir e ilim olarak destekliyorum. 150 yldr ona kar srdrlen muhalefetin bir trl sanayi toplumunu iine sindirememi olmas, srekli olarak tarm toplumlarna zg bir teokratik topyay yeniden retmesi (ve bugn bile bunda direnmesi) objektif/normatif de erlendirmemin do rulu una bir kant oluyor.

A.S.Akat

Akntya Kar

34

1923-50 ARASI SA

B R D KTATRLKTR

(R:akr ve L.Cinemre: Sol Kemalizme Bakyor, Metis Yay. 1991)

lk ba ta genel olarak kemalizme bak nz, de erlendirmenizi, ele tirinizi alalm. Opti imi biraz amak istiyorum. Kemalizmi ele tiriyorum. Ancak, kemalizme kar olmay, Atatrk'n yaptklarn kmsemek ya da Cumhuriyet'in ilk yllarnda yaplan reformlar benimsememek eklinde almyorum. Bence bugn Trkiye'de kemalizme kar bir tepki olu tuysa, bunun nedeni Atatrk, yada onun yaptklar de il. Tepki, daha sonra, Atatrk'n adnn arkasna s narak yaplanlara kar olu uyor. Ben olaya sol asndan, sosyal demokrasi asndan bakyorum. Ne yazk ki, Trk tarihinin garip bir cilvesi, bu srete en byk darbeyi genelde sol hareketler yedi. Sosyal demokrasiyi de onlardan bir tanesi olarak grmek lazm. Sosyal demokrasiye kemalizmin verdi i hasar, di er sol hareketlere verdi i hasardan daha byk demek de zor. Sanyorum di erlerine en az sosyal demokrasi kadar zarar verdi. Yani, kemalizmin Trkiye sosyalist hareketine getirip gtrdklerine bakyor, o gzle de erlendirip ele tiriyorum. Bence, Trkiye'de kemalizmin evrimi asndan anahtar dnem, 27 Mays ve ardndan geen 10 yldr. 1950'lerde Atatrklk, DP'nin kesinlikle sahiplendi i bir harekettir. u ya da bu ekilde DP'ye Atatrk kar t, eriat, Vahdettinci demek olanakl de ildir. Zaten Celal Bayar, Atatrk'n ba bakan ve DP'nin ba dr. DP kadrolarna bakt mzda tmyle Atatrk kadrolardr. DP ile CHP arasnda bir Atatrklk tart mas, sen daha Atatrksn, ben daha Atatrkym diye bir anla mazlk bulmak sanyorum mmkn de ildir. Bu bakma, kemalizmin merkez partiler iin ayrdedici bir boyut olarak Trk siyaset sahnesine giri i, 1960 darbesinin sonucudur. 27 Mays'n ardndan geen 10 yllk darbecilik ve cuntaclk dnemi kemalist ideolojiyi yeniden retmi tir. Yani kemalizm, Trk siyaset sahnesine, seimle gelen iktidarlarn darbeyle alt edilmesi ve yerine askerlerin ynetim ve denetiminde bir diktatrl n kurulmas talebiyle beraber km tr. Solu etkileyen bu son derece olumsuz yandr. 1960 darbesi, hemen ardndan gelen Talat Aydemir (ba arsz) darbeleri, ondan sonra da Nasr modelli Yn'cler, br tarafta Milli Demokratik Devrimci (MDD) Mihri Belli ve Trk Solu dergisi -ki buna daha sonra Aydnlklar, DevGen, THKP-C gibi sol hareketler katlm tr-, derken 9 Mart (ba arsz) ve 12 Mart (ba arl) darbeleri kemalizmi de, kemalizm sol ili kisini de yeniden olu turdu. T P'i farkl de erlendiriyorum: bir taraftan kemalizmin unsurlarna sahipti ama br taraftan da kemalizm d bir harekete, klasik sosyalizme i aret ediyordu. T P'in bo ulmas bu bakma son derece nemli bir geli medir. zgn bir sosyalist hareket, bir yandan cuntac kemalizmin, di er yandan TKP gelene inin kskacnda kalm tr. Behice Boran ve Sadun Aren'in, Mehmet Ali Aybar'n gleryzl sosyalizmine kar , ekoslovakya olaylarna kar tepkilerini unutmamak lazm.
A.S.Akat Akntya Kar 35

Uzun lafn ksas, 1960'l yllar, cuntaclar ve sol tarafndan kemalizmin bir tr yeniden tanmlanmas olarak grlebilir. sterseniz, terminolojiyi kolayla trmak iin buna neokemalizm diyelim. Tek parti dneminin efsanele tirilmesinin 1960'larda gerekle ti ini gryoruz. Bu olguyu ok iyi tesbit etmek lazm. CHP diktatrl nn, 1923-50 arasnda evvela Atatrk'n, sonra da nn'nn ynetimindeki uygulamalaryla hi alakas olmayan yeni bir resmi tarih yazlm tr. Bylece, 1960'larda kemalizm tart malar Trk siyasi ya amn blyor ve kemalizm de ikiye ayr yor; iki ayr kemalizm ve iki ayr resmi tarih olu uyor. Bir tarafta Bayar ve nn gibi Atatrk'le beraber Trkiye'yi ynetmi , ufak nanslarla o projenin iinde kalm insanlar ve onlarn gelenekleri var. Devletin resmi tarihi o. te yanda, rahmetli dris Kkmer'in yeniyetmeler dedi i, 1960'larda cuntacl a soyunan gen subaylar, onlarn basn ve niversitedeki uzantlar var. Trkiye'nin demokrasi ile ynetilmesini bir trl hazmedemeyen bir radikal sekincili i benimsiyorlar ve esas Atatrklerle eli erek, onlar d layarak, kemalizmi yeniden tanmlyorlar. Bunlar, solcu 1930'lar efsanesini yaratarak alternatif resmi tarihlerini yazyorlar, alternatif resmi ideolojilerini kuruyorlar. Gardrop Atatrkl ve gerek Atatrklk ayrm bylece ortaya kyor: Atatrk'n ba bakan Bayar, Atatrk'n hem ba bakan hem de halefi nn gardrop Atatrks oluveriyor. in ilginci, Trk solu bu dinami in nce esiri, sonra da en byk destekisi pozisyonuna d yor. Neokemalist ideolojinin byk bir tarihi tahrifatla -ve bence ok byk bir hakszlk yaparak- Atatrk' ve CHP diktatrl n solcu ilan etmesine izin veriyor. Yani sol kendisini iki kemalizmden de ba msz, ikisine de ele tirel yakla an yepyeni bir toplumsalsiyasi hareket olarak tanmlayacak yerde, bu blnmenin bir kanadna intisap ediyor. Gene Kkmer'in o dnemde yazdklarnda, rne in Dzenin Yabancla mas'nda vurgulad gibi, bylece toplumun dinamik zlemlerinden kopuyor ve kendisini tutucu bir ideoloji iine hapsediyor. Bir de Ecevit olay var tabii, ama fazla uzatmamak iin onun stnde durmuyorum. Belki ileride de inme frsat olur. Bu perspektiften baknca, bugn Atatrk parti denince benim aklma DYP geliyor, ANAP geliyor, DSP geliyor. Bunlar Atatrk partiler, bunlar Atatrkn projesinin devam. Neokemalizmin devam olarak da kar mza SHP'nin bir kanad, bir hizbi kyor. Bu hizip hala sosyal demokrasiyi 1960'larn efsane resmi tarihi ve resmi ideolojisi iine hapsetmeye al yor. Atatrk'n fikri yaps ile de, fiili uygulamalar ile de, uzaktan yakndan ili kisi olmayan bir ideoloji imdi kemalizm diye kar mza kyor. Dolaysyla biz, kemalizmi ele tirirken ya da kemalizmin Trk soluna etkilerini ararken, aslnda Atatrk'n mirass oldu u pheli ama onun glgesi arkasna s np Trkiye'yi demokrasiden uzakla trmaya al m oldu u kesin bir siyasi hareketle hesapla mak durumundayz. kinci tr Atatrklk diye tanmlad mz eyi ok iddetli ele tiriyorsunuz. kinci tre yneltti iniz ele tirilerin dozu, birinci tre yoneltti iniz ele tirileri glgeliyor sanki.

A.S.Akat

Akntya Kar

36

Hayr. Bu yanl bir grnt. Bence yle bir garip durum oldu. E er cuntaclk glgesinde olu an neokemalizm hala etkili olmasayd, Atatrklk, DYP'de ANAP'ta grd mz ekilde, Atatrk'n kurdu u rejimin do al uzants saylabilecek ekilde yumu ayarak ve Trk toplumunun siyasi gncelli inin d na karak seyretseydi, byk bir ihtimalle biz de imdi 1930'lar ele tirmeyecektik. 1930'lar olmu bitmi bir dnemdir. Ben 1930'lara kapayalm artk bu defteri diye yakla yorum. Atatrk'e de yakla mm benzer: bir an evvel Atatrk' btn Trklerin kahraman haline getirelim diyorum. Bu stiklal Sava nn btn kadrosu iin geerli; Atatrk, nn, Karabekir, akmak, Okyar, vs... Ama neokemalizm buna izin vermiyor. Sorun uradan kaynaklanyor. Birileri kyor ve diyor ki, "Cumhuriyeti kuran kadronun tek mirass biziz, geri kalanlar cumhuriyeti kuran kadronun kar sndadr, Vahdettincidir, vs" ... Bunlar okuyoruz. SHP Kurultaynda bile duyduk. "Atatrk'n tek mirass biziz" ifadesinin altnda rtk olarak yatan, "Trkiye'deki tek me ru siyasi hareket biziz, gerisi gayrme rudur" iddiasdr. Kemalizm, Cumhuriyetin kurucusuna atf yaparak demokrasi ve sivil toplum iinde olu an siyasi hareketleri gayr me ru olmakla suluyor. Bylece son derece tehlikeli bir me ruiyet tart mas getiriyor. Bir kesim ben Atatrk'n mirassym deyip de kavgaya giri ir ve kendi d nn me ruiyetine saldrrsa, geri kalanlar da mecburen pozisyonlarn savunuyorlar. ki ey sylyorum: birincisi, kimse Atatrk'n mirass de ildir, nk herkes mirassdr diyorum; ikincisi Atatrk dnemi gere inin ne oldu unu tart maya amak zorunda kalyorum. Anlatt nz zaman ne gryoruz? Yeni bir ey yok, zaten biliyoruz bunlar. 1923-50 aras uygulamas, bildi imiz klasik bir diktatrlktr. stelik, solla alakas olmayan bir sa diktatrlktr. Bunu zellikle vurguluyorum: 1923-50 rejiminin uzaktan yakndan solculukla hi alakas yoktur. eklen de, ierik olarak da, i i d mandr, snf d mandr, a r milliyetidir. Brakalm ayn dnemdeki Sovyetler Birli ini, daha sonraki sol nc dnya diktatrlkleri ile de benzerli i yoktur. Korporatist milliyeti rejimlere benzer. Ama dedi im gibi, sonradan efsanele tirilip gerek d nitelikler atfedilmeseydi, u anda sol aydnn 1920'leri ve 1930'lar tart ma ihtiyac olmazd. Pragmatik olarak byle bir sorun olmazd. Bugn, "biz ttihat ve Terakki'nin, Kuvayi Milliye'nin ve tek partinin mirassyz ve tek mirassyz" diyen ve bunu da olduka grltl bir ekilde syleyen bir kadro olmasa, hi kimse aniden kp da o miras yledir, byledir tart masna girmez. Ama bu yaplr ve buna da sol, bizim amzdan daha nemli olmak zere buna da sosyal demokrasi denirse, o zaman sosyal demokratlarn kp, "bu sizin syledi inizin sosyal demokrasi ile ilgisi yoktur, olsa olsa tam tersidir, dolaysyla sosyal demokrat olmak iin yaplmas gereken reddi mirastr" demeleri normaldir. Ne oluyor? Kemalistler tart may sertle tirince, biz de "sosyal demokrasi ttihat ve Terakki'nin ve CHP'nin -o zamanki adyla Cumhuriyet Halk Frkasnn- de il mirass olmak, kar tdr" demek zorunda kalyoruz. Sosyal demokrasi bir tek Milli Mcadele'nin mirascsdr ve onu da btn Trkiye halk ile payla r. Kuvay Milliye ve Birinci Meclis hepimizin, Refahlsndan Komnistine, Krt'nden, Trk'nden erkezine, m terek mirasmzdr.
A.S.Akat Akntya Kar 37

Benim analizim a a be yukar budur. Yani, Kemalizmin 1991 yl Trkiye'si asndan marjinal bir siyasi nem ta d n d nyorum. Sadece solda, solun iinde de sadece ve sadece sosyal demokrasinin iinde tutunmaya al an bir resmi ideoloji variantdr. Bunun d nda, genel anlamyla Atatrkl n ise, Trkiye'de bir siyasi ideoloji olmaktan kt kanaatindeyim. Atatrk'n Cumhuriyet'in kurucusu olarak kabul edildi i ve Cumhuriyet'in kurulmasnn T.C. vatanda lar tarafndan desteklendi i kanaatindeyim. Dolaysyla artk Atatrklk ayrdedici bir siyasi unsur olmaktan km tr. Washington gibidir. unu d nelim. Amerika'da bir partinin kp, Washington'cu biziz, di erleri Washington'cu de ildir, binaenaleyh gayr me rudur demesini tahayyl etmek zordur. Bir parti bugn bunu sylese, insanlar gler geerler. Ya da talya'da bir partinin kp Garibaldi'ci - talyan birli ini kuran- biziz, mirass biziz, geri kalanlar Garibaldi'ci de ildir dese, talyanlar da glerler. Bu komik olur. Trkiye' de de durum budur. Atatrklk, genel bir tarihi hareket, bir misyon olarak Trk siyasi arenasnn d na km tr. nk ayrdedici bir unsur de ildir. Trkiye'nin Cumhuriyet olmas konusunda, bat anlamnda laik ve bat anlamnda demokratik bir lke olmas konusunda genel bir konsensus vardr. Dolaysyla herkez Atatrkdr. nk Atatrklk bu ikili d nda bir anlam ta mamaktadr. Bugn vatanda siyasete Atatrklkle de il, liberal, muhafazakar, devleti, sosyal demokrat gibi somut politikalardaki farkllklar baznda yakla makta, tercihini bu somut politikalara gre yapmaktadr. Ama Trk siyasi ya am asndan tmyle marjinal bir kesim, Trkiye'nin gelece i asndan en nemli siyasi hareket olan sosyal demokrasiye, 1960 sonras cuntacl nn ifadesi neokemalizmin ipote ini koymaya al maktadr. Ben bu kavgay gereksiz gryorum. Gereksiz grd m de uradan belli, Sosyal Demokrasi Gndemi adl kitabmda Alt Ok tart mas sadece 10 sayfadr. Geri kalan 250 sayfada niter devlete kar klmas vardr, refah devletinin kurulmas vardr, parti ii demokrasi vardr, yerel idare reformu vardr, ekonomik reformlar vardr. Kemalizm tart masnn sosyal demokrat hareketteki yeri on bl ikiyzelli diye d nyorum, yzde drt eder... Ama siyaseten marjinal bir kesimin toplumsal a rl ile orantsz grlts beni de birka ek sz sylemek zorunda brakyor, o kadar. Bir taraftan marjinal diyorsunuz, bir taraftan da ANAP ve DYP'nin ayn projeyi srdrd n sylyorsunuz. Bu iki cmle nasl ayn analizde birle ebilir? nk, dedi im gibi, Atatrk'n kendisinin fiili uygulamalarna temellendirdi imiz anlamda Atatrklk ile 1960'l yllarda efsaneler dzeyinde yeniden retilmi olan neokemalizmi ayrdediyorum. Efsaneyi hala srdrmeye al anlar Trkiye'de son derece marjinal bir grupken, bu marjinalliklerine ra men gen sosyal demokrat harekete ideolojik ipotek koymaya al yorlar. ANAP ve DYP'nin byle bir sorunu yok. Onlar siyasi mcadelelerini Atatrklk baznda gtrmyorlar. Atatrklk, Atatrk ve ekibinin -Atatrk' de yalnz grmemek lazm bu arada: Karabekir'i, nn's, akmak', Bayar', Okyar', Recep Peker'i, hepsi bir arada- Cumhuriyeti kurmas, 1960 sonrasnda retilmi ve benim kk yada marjinal dedi im ideolojinin nerdi inin tersine, genel kabul gren bir olgu.
A.S.Akat Akntya Kar 38

Genel kabul grd iin de 1991 ylnda siyasi gndemi belirleme zelli ini kaybetmi . DYP'nin milletvekillerine ve yneticilerine bakt mz zaman, bunlar Atatrk de il, bunlar eriatdr demek olanakszdr. Keza ANAP'n yneticilerine bakt mzda, Mesut Ylmaz eriatdr, padi ahl geri getirmek istiyor, Vahdettincidir dememiz mmkn de ildir. Hele 12 Eyll darbesini yapan Generallerin Atatrk olmadklarn, eriat, tilaf yada mandac olduklarn kim ve nasl syleyebilir. Trkiye siyasi yelpazesinde bir tek Refah Partisinde Cumhuriyet ve Atatrk d manl vardr; 27 Mays'n lideri Alpaslan Trke bile znde Atatrk proje iindedir. stelik, DYP ve ANAP gibi partilerin tek parti dnemindeki diktatrl e fazla bir itirazlar yoktur. Sa , kendi ideolojisi ile tutarl olarak, 1924 anayasasnn antidemokratikli inden rahatsz olmamaktadr. Sa hareket asndan tek parti dneminin bir diktatrlk oldu u ak seik ortadadr. Bunun farkndadrlar, fakat onlar asndan bunun byk bir mahsuru yoktur. Yani Cumhuriyetin kurulu dneminde diktatrlk olmu tur, nk artlar gerektirdi inde diktatrlk olabilir diye d nrler. Tutarsz olanlar, kendilerine sosyal demokrat deyip ayn zamanda da o dnemin diktatrlk olmad n iddia edenlerdir. Sa tutarldr. Demirel yada zal tabii Atatrkdr. Onlarn tarih anlay nda, toplum projesinde belli bir dnem sa bir diktatrl n gelmesinin hi bir mahsuru yoktur. 12 Mart gelmi tir, 12 Eyll gelmi tir; artlar sk nca byle eyler olur diye olay gei tirir ve fazla stnde durmazlar. Kemalistlerin durumu ok farkl. Kemalistler o dnemin ideal bir dnem oldu unu iddia ediyorlar. Hem kendilerine sosyal demokrat diyorlar, hem de o dnemin diktatrlk olmad n, o dnemin bugn rnek alnmas gerekti ini sylyorlar. Hatta daha da ileri gidip, o dnemin bir tr sosyal demokrasi oldu unu bile syleyenler var. Burada byk bir mantki ve siyasi tutarszlkla kar kar ya oldu umuz ok aktr. Ondan sk sk efsane szc n kullanyorum. Gerekle d nce arasnda bu kadar byk bir kopukluk ancak efsane szc ne s ar. Btn bunlar sosyal demokrasinin nndeki hedefi net bir ekilde tanmlamamza olanak vermektedir. Hedef, kemalizmin sosyal demokrat hareketi iine hapsetmeye al t ideolojik hapisaneyi ykmak, gemi le hesapla may bitirip gelece e, evrensel sosyal demokrasi ilkelerine ynelmektir. Baz sorunlara Sosyal Demokrat Dergi'de kan Alt Ok syle imde de indim. Bu syle i epey tepki alm anla lan. Kemalistler sosyal demokratlara diyorlar ki; 1938'de Nazm hapse atld, siz Nazm'n de il, onu hapse atanlarn yannda yer almak zorundasnz. 1938'de ya Nazm'n yanndasnz, ya da onu hapse atanlarn yanndasnz, ikisi birden olmaz. 1923'ten hemen sonra stiklal Mahkemeleri kurulmu , partiler kapatlm , sosyalistler hapse atlm , 1 Mays yasaklanm . Kemalizm sosyal demokratlara "siz bunlar destekleyeceksiniz, o zaman byle olmas gerekliydi" diyor. Yani sosyal demokrat hareket 1991'de diyecek ki, o zaman byle olmas gerekliydi, solcularn hapse atldklar iyi olmu tur diyecek. Nazm'n hapse atlmas gerekliydi, atlmas iyi olmu tur diyecek. E er biz 192350 arasnn mirassysak, 1 Mays'larn yasaklanmasnn da, komnistlerin ve Nazm'n hapse atlmasnn da mirassyz, siyasi partilerin kapatlmasnn da mirassyz. Demek ki btn bu uygulamalarn do ru oldu unu sylyoruz. Ben diyorum ki bir sosyal demokrat bunu syleyemez. Bir sosyal demokrat, 1923'n ardndan 1 Mays'n yasaklanmas, sosyalist partilerin kapatlmas iyi olmu tur
A.S.Akat Akntya Kar 39

diyemez. Biz kapatlan sosyalist partilerin de il, partileri kapatan CHP'nin yanndayz diyemez. Sa bunu syler. ANAP ve DYP gelene inin Nazm'n hapse atlmasndan, sosyalist partilerin kapatlmasndan dolay herhangi bir gocunmas olaca n sanmyorum. Kendine hem sosyal demokrat diyeceksin hem de sosyal demokratlar hapse atanlarn mirassym diyeceksin. Burada byk bir eli ki var. Bu eli kinin stne gitmek grevimiz. Bir de Kemalizmin bir milli kalknma projesi var. Bunun e itli ekillerde propogandas yaplyor. Bu projeyi DP'nin de st dzeyde srdrd dile getiriliyor. Atatrkl n ekonomideki bu bak , kalknma perspektifini nasl de erlendiriyorsunuz? Tek parti dnemi, Trk ekonomisinin parlak bir dnemi de ildir. Bunun ayrntlarna pek girmek istemiyorum ama, 1923-50 arasnda, ekonominin potansiyelinin ok altnda performans gsterdi ini syleyebiliriz. Bunu a arn kaldrlmasna ba lyorum. A arn kaldrlmas ve yerine tarm kesimine do rudan bir vergi konulamamas, Trkiye'nin sanayile mekten vazgemesi anlamna geliyordu. Cumhuriyetin kurulu unda, zmir ktisat Kongresi ile, tek parti rejiminin siyasi selameti iin sanayile me abasndan vazgeilmi tir. Uygulanan muhafazakar politikalar bu erevede ele almak gerekiyor. rne in bir e itim seferberli i, kalknma seferberli i yaplmam tr. Denk bte ilkesinin en sert uyguland dnemdir. Neticede, ne o dnem ba ka lkelerle kar la trlnca, ne de 1950 sonras dnemle kar la trlnca bir kalknma abasndan yada seferberli inden sz etmenin olanaksz oldu unu grrz. Ortada istikrar ve dura anlk vardr; bir mucize yoktur. Ama hep gsterilen bu. Devreye ideoloji giriyor. Gerek ya amda mucize falan yok. Atatrklerden iktisat bilen ve o dnemi inceleyenler, bunun farkndadr. rne in Kemal Kurda , 1930'larda Trkiye'nin kalknma seferberli i yapmayarak sanayile me hamlesinde byk bir frsat kard n yazm tr. Dnya bunalmnda ok ucuz fiyatla fabrika satn alnabilece ini ama yaplmad n hatrlatr. Ortada bir mucize falan yok. Dolaysyla, Atatrk kadronun kalknmac hizbi, kemalistlerin gardrop Atatrks dedi i Celal Bayar ekibidir. Trkiye'ye kalknma seferberli ini getiren, ekonomiyi altst edip istikrar bozucu hzl bymeyi ba latan Demokrat Partidir. Bunu enflasyonla yapm tr; byk dengesizlikler yaratarak yapm tr, ama yapm tr ve Trkiye ekonomisinin tek parti dnemindeki dura an yapsn krmasna olanak sa lam tr. 1950'lerde CHP'nin muhalefetinde ekonomik ierik yok kadar azdr. Sadece, bu dinamizmin altnda kalan brokrasinin karlarn beceriksizce savunmaya al t n grrz. 27 Mays darbesinde, Trkiye ekonomisinin kazand dinamizmi hazmedemeyen brokratik sekincili in DP'ye kinini nasl kustu unu grdk. Ekonomik adan, 27 Mays DP'nin hzl kalknma abalarn frenlemeye al an tutucu bir koalisyona i aret etmektedir. 1960 sonrasnda yazlan yeni resmi ideoloji tabii olay ok farkl efsanele tirdi. Ardndan gelen nesiller 1930'lar iktisaden ok parlak, 1950'leri ise
A.S.Akat Akntya Kar 40

ok kt dnemler zannederek ya ad. Ancak totaliter lkelerde grlecek trden bir gerek-ideoloji uurumu olu tu. Ama kemalizmin tutucu z somut olaylarda hep grld. Kprye, televizyona, zel okullara kim kar kt? kinci kprye, renkli televizyona kim kar kt? Otoyollara, zel televizyona, konvertibiliteye, ihracata ynelik sanayile meye kim kar kt? Kemalizm, srekli olarak kar mza mevcudu yenilik ve de i ikli e kar koruyan tutucu bir tavr olarak geliyor. Hi bir toplumsal inisiyatif alamayan, sadece ba kalarnn ald inisiyatifleri ele tiren, onlar engellemeye al an tipik bir tutucu tavr... deoloji gerek arasndaki kopuklu a rnek olarak sk sk d a kapanma sorununu gsteriyorum. Trk ekonomisinin d a kapatlmas DP dneminde, Menderes tarafndan gerekle tirildi. Halbuki neokemalizm ve sol 1960'dan itibaren kendisi kapal ekonomiyi savunuyordu ve Trkiye'nin d a ak bir ekonomi oldu unu iddia ediyordu. Demirel ise 60'l yllarda Menderes'in kapal ekonomisini srdryordu. 1977'de benim yapt m ara trmada Trkiye dnyann en kapal ekonomilerinden biri kt; Sovyetler Birli inden, Bulgaristan'dan daha kapal bir ekonomiydi ve daha da fazla d a kapanmas mmkn de ildi. Bunun da mimar Menderes ve Demirel'di, DP-AP gelene i idi. Kemalist ideoloji ekonomide en basit somut gereklere bile bu kadar ters d m tr. Nitekim benim ara trmam havada asl kald; nyarglarla eli ti i iin hi etki yapmad. Alternatif Byme Stratejisi adl kitabmda bunlar anlatmaya, kemalizmin en zayf halkasnn ekonomi oldu unu gstermeye al m tm. Sosyal Demokrasi Gndemi'nde ise, 1960'l yllarda retilen ideolojiyi u ekilde zetledim. "Trkiye'de demokrasi olunca "sa " iktidara geliyor ve emperyalizme ba ml ak ekonomi yapyor. Biz orduyla beraber iktidara gelebiliriz ve "kapitalist olmayan yolu" seer, devletili in a r bast bir kapal ekonomiye geeriz. Demek ki, ancak darbe olursa, "Filipin demokrasisi" yerine bir ilerici diktatrlk kurulursa sanayile me mmkndr. Aksi halde, demokrasi iinde sa iktidarlarla Trkiye sanayile emez. nk sa iktidarlar ekonomiyi d a kapatamaz". Gerek bunun tam tersi olmu tur. Yani, sa denilen DP-AP iktidarlar ekonomiyi d a kapatm , Trkiye'yi takr takr sanayile tirmi tir. Bir adm daha ileri giderek, darbelerin sa n sanayile me hamlesinin yaratt dn mlere kar bir tepki oldu unu, yani zellikle 1960 ve 1971 darbelerinin sa n sermaye birikimi e ilimlerini yava latmak iin yapldklarn kolayca syleyebiliriz. Bu da beni daha genel bir konuya, sivil toplum ve kemalizm ili kisine getiriyor. Bence, Atatrk'n kurdu u rejimin ideolojisi ile 1960 sonras neokemalizmin kesi ti i ok nemli bir alan vardr: sivil toplum kar sndaki rahatszlk, hatta bir sivil toplum d manl . Sekincili in do al bir sonucu bu. Sekincilik, sivil toplum ve demokrasi ile eli mektedir. Bizim aydnlarmz solu bildikleri iin, Marx' okuduklar iin solcu olmazlar. Bizim aydnlarmz sivil topluma ve demokrasiye sezgisel bir tepki ile - dris Hoca genetik derdi- solcu olurlar. Solda sivil toplum kar tl n, demokrasi kar tl n grdkleri iin, bir sekinler ynetimi grdkleri iin solcu olurlar. Ondan dolaydr ki piyasaya ok kar drlar. nk piyasa sivil toplumun kendini ifade etme biimidir. Piyasaya kar drlar, planlamay arzularlar. nk planlamada kutsal devleti ve o kutsal devleti temsil eden brokrasi hakimiyetini
A.S.Akat Akntya Kar 41

grrler. Yoksa ne Marx bilirler, ne Lenin okumu lardr. Nitekim bakt mzda, sradan Atatrklerin de piyasa konusunda ayn ekilde rahatsz olduklarn, bir trl hazmedemediklerini grrz. Bunun nedenini anlamak iin do rudan 192350 rejiminin zne inmek lazmdr. 1923-50 rejimi, ok ak ve seik olarak sivil topluma ve demokrasiye kar bir ideoloji retmi tir. Modernle me aray ndaki Trkiye'ye ekti i esas tohum odur. Kemalizmin darbelerle kendisini bu kadar kolay zde le tirmesinin, piyasaya, ak ekonomiye, sivil topluma bu kadar tepki duymasnn altnda bu somut gerek yatyor. Nilfer Gle, kemalizmin drt fobisinden sz ediyor; komnizm, eriat, krtlk ve liberalizm. Evet, liberalizm, kemalist ideolojinin z ile eli ir. 1960'larda yeni do an Trk sosyalist hareketini de aldatan, onun kemalizmin kendisine biti i rol kabul etmesine yol aan, bu piyasa ve liberalizm d manl olmu tur. Bu byk bir tarihi yanlg idi ve gen sosyalist hareketin cahilli inden kaynaklanyordu. 1930'larda Recep Peker'in yazdklarn okumam lard; piyasa ve liberalizm d manl nn sadece sola mahsus oldu unu sandlar. Halbuki Hitler de, Mussolini de, liberalizm d mandr. Piyasann sivil toplum d man sa otoriter hareketlerin de bir numaral d man oldu unu bilmiyorlard. Bu yanlgnn faturasn Trkiye solu bence hala dyor. Bir adm daha geri gidersek, benim en temel hipotezlerimden birine geliyoruz. Bu sivil toplum kar tl , bu sekincilik, Cumhuriyet'in Osmanl siyasi ve toplumsal yapsnda bir kopu a tekabl etmedi i, tam tersine sreklili i temsil etti i anlamna geliyor. Yani Cumhuriyet idari bir de i imden ibaret kalm , ama Osmanl'nn brokratik-sekinci yukardan ynetimli siyasi-toplumsal dzenine hi dokunmam tr. E er makro dzeyde de erlendirirsek, 1923-50 arasnn Osmanl toplumsal yapsndan bir kopu oldu unu nermek olanakszdr. Trkiye'nin siyasi ve toplumsal dn m 1950'den sonra, ok partili rejimle ba lam tr. Demokrasi, toplumun organik geli mesine izin vermi , demokrasinin getirdi i rekabetle beraber toplum sesini duyurmaya, kendini ifade etmeye ba lam tr. Sorunu byle koyunca, 1950-90 arasndaki siyasi mcadele yeni bir anlam kazanr. Dnemin iki siyasi aktrn, bir tarafta demokrasi iinde sivil toplumu kurmaya al an bir halk kmesi, br tarafta da buna izin vermemeye al an Osmanl kalnts sekinler olarak tanmlayabiliriz. Bu hipotez, 1960'lardaki cuntacl , darbe aray larn ve bunlarn retti i yeni resmi ideolojiyi tarihi yerine oturtmamz sa lar. Bu nedenledir ki, benim sosyal demokrasi asndan en ok vurgulad m hedeflerden biri, Cumhuriyet'in yeniden kurulmasdr. nk gerek 1923, gerek 1961, ve gerek 1982 kurulu lar, demokrasiyi ve sivil toplumu amalamayan, tam tersine bo maya al an bir ideolojinin rnleridir. Bunlarn baznda Trkiye'nin sa lkl bir demokrasiye gemesi mmkn de ildir. Onun iin Cumhuriyetin demokrasi ve sivil toplum temelinde yeniden kurulmasn neriyorum. Bu anlamda konsensus kavram ne kyor. Bu anlamda konsenss kavram, ve solun bu konsenss'teki yeri ve rol ok nemli. Sol hareket, 1923, 1960 ve 1980'in devleti, brokratik-sekinci, sivil toplum kar t zn savunmaya devam etti i srece, yeni bir Cumhuriyet'in
A.S.Akat Akntya Kar 42

kurulmasnn nnde engel haline gelme riskini ta maktadr. Halbuki durum tersine olmalyd. Bu ze sa Atatrklerin, DYP ve ANAP'n s nmas, sosyal demokrasinin radikal bir kopu u temsil etmesi gerekirdi. Ancak bu takdirde sol, demokratikle me dinami inin lideri, katalizr ve ncs olarak konsenss'un kurucu unsuru olabilirdi. Bu da kemalizmle ideolojik hesapla may ieriyor. Kemalizmle bu hesapla ma yaplmadka, 1923, 1960 ve 1980 projeleri solun ideolojik mahpusanesi olmaya devam etti i srece, sosyal demokrasi Trkiye'de Cumhuriyetin yeniden kurulmasnda inisiyatifi ba kalarna brakmak zorunda kalacaktr. Bana bu hesapla mann sadece ksa vadeli bir hesabn, bir kaprisin ok tesinde nem ta d n, Trkiye'nin demokrasiye gei srecinin olmazsa olmaz halkalarndan biri oldu unu d ndren nedenler bunlar. Bu me ruiyet kavgas srd srece, ve zellikle sekinler arasnda kmsenmeyecek etkinli i olan bir hareket 1923 ve 1960 me ruiyetini sahiplendi i srece, Trkiye'yi sivil toplum temelinde bir anayasaya kavu turacak konsenss'n olu mas ihtimali bana d k geliyor. Sylediklerinizden bir zet karmak gerekirse, genellikle kabul edilenin aksine, 1923-60 aras sa bir dnem, 1960 sonrasnda ise yeni bir kemalizmin ortaya kt ve egemen oldu u bir dnem, imdiye kadar sosyal demokrasi hep 192350 arasna sahip kt, bu yanl tr, bu dnemin mirass sa dr, sosyal demokrasi 1960'lara da sahip kyor, bunu reddetmesi lazm, 1923-50 arasna sahip kmay da brakmas lazm diyorsunuz. Peki 1960 sonras ya anan o greli zgrlk ortamn nasl de erlendiriyorsunuz? 1961 anayasasna nasl bakt nza ba l. Mesela Milli Gvenlik Kurulunu 12 Eyll darbecileri ke fetmedi ki; 1961 anayasas ke fetti. Devlet Planlama Te kilatn da. Sorun 1924 Anayasasndan kaynaklanyor. 1924 anayasas o kadar geri bir metin ki, insan anayasa demeye utanyor, dikta yasas demek lazm. Amac, bir diktatrl e hukuki grnt vermekten ibaret, yoksa hi bir hak hukuk tanmyor. Kuvvetler birli i ilkesine temellenmi . Kuvvetler birli i demek, zaten demokrasi olamaz demek. lgin olan, CHP'nin 1950 seimlerine bu diktatrlk yasasn de i tirmeden girmesi. Nedense bu konu es geiliyor. Ne zaman ki CHP seimleri br Atatrklere kaybediyor, o zaman akl ba na geliyor ve anayasann de i tirilmesini talep etmeye ba lyor. Akl nerdeydi? Dolaysyla, 1961'de bir para kuvvetler ayrl oldu u iin, bir takm hak ve zgrlkler de, son derece kstl olsalar bile tanm icab 1924 anayasasna gre geni ledikleri iin, ilerici kabul ediliyor. nsanlar yeterince tekrar edilince, buna inanmaya ba lyorlar. Halbuki, bir kez daha, somut gerek resmi ideolojinin syledi inin ztt. rne in MGK'nn amac, seimle gelen iktidarn siyasi konularda iktidar memurlaryla payla mas; DPT'nin amac da seimle gelen iktidarn ekonomik konularda iktidar memurlaryla payla mas. Yani anayasann bir hedefi, seimle gelen iktidar iktidarsz yaparak fiili yaptrm gcnn brokrasiye aktarlmas. nk o anayasay yapanlar brokrasiyi kendilerinden gryorlar. Dolaysyla brokratlar makbul insanlar, seimle gelen siyasetiler kt. 1961 Anayasasnn znde, siyasal iktidarn seimle gelenlerden alnp atama ile gelenlere, sekinlere aktarlmas aray vardr. Bunun neresi ilericiliktir?
A.S.Akat Akntya Kar 43

kincisi, 1961 rejiminin siyasi partilere getirdi i ve 1924 diktatrlk yasasnda bile olmayan kstlamalardr: partilerin ocak-bucak te kilatlarnn yasaklanmasn kasdediyorum. 1961 rejimi, siyasetin tabanda yaplmasn yasaklamaya al yor. Halkn siyasi partilere yaygn katlmn istemiyor, engelliyor. 1961 Anayasasnn ruhunu bunlar gstermektedir. Bunlar yokmu gibi mi davranalm... 1982 anayasasna ok hcum ediyoruz ama, aslnda 1982 anayasas, bu nn d nda fazla bir ey ke fedemedi. 1982'nin esas abas, temel hak ve zgnlkleri 1924 dzeyine geri gtrmektir. Yani 1982 kesinlikle Atatrk'n kendi rejimine daha yakndr. Ho , o haklarn bir blm zaten 12 Mart Atatrkleri tarafndan budanm t. Neyse, demokratik anayasalarn temel amac devleti ve siyasi iktidar zayflatmak, bireyi, vatanda glendirmek, onu devlete ve siyasi iktidara kar korumaktr. 1961 anayasas siyasi iktidar zayflatyor ama vatanda de il, brokrasiyi korumak iin. Yani, devleti seimle gelen hkmetten korumaya al yor. Hangi devleti? Osmanldan kalan brokratik devleti. Yani esas amac tutucudur; brokrasinin demokrasiden korunmasn hedeflemi tir. Bu gere i ne kadar vurgulasak azdr. Kemalist ideolojide somutla an Osmanl sekincili i, vatanda tan zgr seimde oy verme hakkn ondan geri alamaynca, madem seimleri engelliyemiyorum, bari seimle gelen iktidarn yetkilerini kstlayaym demi 1961 anayasasn yaparken. 1982 de ayn ze sahiptir. Arada nanslar vardr, o kadar. Her ikisi de temel hak ve zgrlklerin kstlanmas konusunda hemfikirdirler. E er 1961'de temel hak ve zgrlkler mutlak, hi bir ekilde kstlanamaz olsayd, 1982'de buna kstlama gelseydi, iki anayasay ayrdetmekte hakl olabilirdik. Ama, her ikisinde de kstlama vardr. Farklar kstlamann ne kadar olaca konusundadr. 1961'in ngrd devlet-birey ili kisi, 1982'nin ngrd devlet-birey ili kisi ile zde tir. Farklar marjinaldr. Cumhuriyetin drt temel fobisinden , yani komnizm, eriatlk ve krtlk 1923'den itibaren hep yasaktr. Peki bunlar 1961 anayasas tarafndan serbest brakld da 1982'de yeniden mi yasakland? Tabiki hayr. 1961 anayasas da, komnizmi, eriatl ve krtl yasaklam t. Kimi aldatyoruz yani? Her iki anayasa da, temel hak ve zgrlklerin kstlanmas, seimle gelen iktidarn brokrasi tarafndan denetlenmesi, siyasi partilerin ba bo braklmayp devletin denetiminde olmalar ve rgtlenmelerinin kstlanmas gerekti i varsaymndan hareket eder. Siyasi z ve ama ayndr. zellikle, siyasi partilerin zgr bir sivil toplum rgt olmalarn engellemek. 1961 anayasasnn en belirgin, Trkiye tarihini belirleyen yan, MGK'nn kurulu u ve ocak-bucaklarn kaldrlmasdr. Bunu hala savunurlar. O dnemde etkili olan insanlarn ve onlarn miraslarnn bugn bile ayn gr te olduklarn grrsnz. Demokrasiyi olu turan temel haklar nedir? Birincisi ne istersem syleyece im; ikincisi de sylediklerim baznda istedi im insanla istedi im gibi rgtlenece im. 1961-82 rejimi, vatanda nn istedi i gibi rgtlenmesini engelliyor. Dnyada siyasi partiler kanunu diye bir ey yoktur, olamaz. Kendi aramzda kurdu umuz bir dernektir. Tz n de i tiririz, istedi imiz gibi yaparz. Devlete ne oluyor? nk katlmak iradidir. Ne oy vermek ne de katlmak zorundasn. Be enirsen gelirsin, be enmezsen gelmezsin. Devlet nerede ve nasl rgtlenece ine, programnda nelerin olup nelerin olmayaca na nasl kar r?
A.S.Akat Akntya Kar 44

Hkmi ahsiyetin kapatlmasna bir demokratik rejim nasl izin verebilir? 1961'le 1982 demokrasiyi bo an bu temel ilkelerde kesinlikle anla yorlar. Anla mazlk detaylarda sadece. Partilerin rgtlenmesine kstlama getirilmesinde, partilerin kapatlmasnda anla yorlar da, artlarnda ufak tefek farkllklar var. Bu nedenlerle, 1961'in demokratik bir anayasa oldu u nerisine katlmyorum. 1961 anayasas ilerici oldu u efsanesini de Kemalistler dayatyor herhalde. 1960'l yllarda cuntac neokemalizmin temas uydu: Bizim iyi bir anayasamz var ama iktidar anayasa suu i liyor. Bunun iin darbeyle devrilmesi me rudur. 27 Mays darbesi me ruiyetini anayasa suuna temellendirdi ya... Bu konuya da ksaca de inmek istiyorum. Metin Toker yazd. 1924 anayasas Takriri Sukun kanununa, stiklal Mahkemelerine izin verdi ine gre, aka hukuken Tahkikat Komisyonuna da izin veriyordu. Demek ki, ortada bir anayasa suu olamaz. Zaten btn olay mantkla eli iyor. DP o unlu u, askerler ve CHP darbe yapacak diye kuruyor Tahkikat komisyonunu. Askerler ve CHP aynen sylendi i gibi darbe yapyorlar ve siz nasl bizim darbe yapmamz engellemek iin komisyon kurarsnz deyip adamlar asyorlar. Burada byk bir yanl lk oldu u ortada. Btn bunlar, darbecili in Trk kamuoyunun gndemine getirilmesini gerektiriyor. Ba ta SHP, siyasi partiler artk darbecileri hukuk nne kartma talebini seslendirmelidirler. Sadece askerleri de il; darbelerle i birli i yapan sivil kadrolar da. Sadece 12 Eyll' de il, 12 Mart ve 27 Mays' da. Sosyal demokrat hareketin ve Trkiye'de sivil demokrasiyi savunun tm glerin bunu istemeye ba lamas gerekiyor. zel bir mahkeme kurulabilir; yada parlamentoda bir komisyona bu grev verilebir. Darbeciler, onlarn kurduklar hkmetlerde yer alanlar, kurucu meclislerine katlanlar, velhasl darbe ile i birli i yapan tm kadrolar bu mahkeme yada komisyon tarafndan yarglanacaktr. Sivil kadrolar ok nemli. nk, Trkiye'nin en ilgin yanlarndan biri, btn darbelerin siyasi snf iinde, sekinler arasnda, kendilerine hizmet sunan, hatta onlar te vik eden kadrolar bu kadar kolay bulmalardr. E er bunlar direnselerdi, zellikle de 27 Mays kar snda siviller ve CHP direnseydi, Trk tarihi ok farkl olurdu. Yeltsin'in en byk rakibi Gorbaov'a verdi i deste i ne yazk ki nn 1960'da eski dostu yeni rakibi Bayar'a veremedi. Blent Ecevit 12 Mart'n Muhsin Batur Pa asn birka yl sonra Cumhurba kanl na aday gsterdi. Demirel, nce 12 Mart generallerini, sonra da MDP kalntlarn partisine almakta tereddt gstermedi. ANAP'n durumu ile ok ak. Ama, byk bir ksm aramzdan ayrlm , gerisi ok ya l bu insanlar cezalandrmak, hapse atmak de ildir; te hir etmek ve o dnemlerin gerek tarihini ilk kez yazmaktr. Trkiye, gemi ine soru sormak zorundadr. lkenin zgrle mesine, toplumun kendisini ifade edebilmesine giden yol, resmi tarihin ters yz edilmesinden geiyor. Solun bundan hi korkmamas, cesaretle btn tabularn stne gitmesi gerekiyor. Bunun da ba lang noktas darbeler olmal. Her darbe de, yapld gnk kanunlara gre sutu; demek ki hala ceza gerektiren eylemlerdir. Bunu tarih nnde tescil etmek zorundayz. Bylece, bundan sonra darbecili e soyunmak ihtimali olan sivil-asker tm kadrolara net bir mesaj
A.S.Akat Akntya Kar 45

yollayaca z: affetmeyece iz; ge de olsa cezalandraca z diyece iz. Trkiye solu bunu yapmadan, darbecili in ve diktann rtk de olsa me rula trld antidemokratik ideolojilerin etkisinden kurtulamayacaktr. Bence 21.inci yzyln e i inde Trkiye solunun siyasi gndemindeki bir numaral sorun budur.

A.S.Akat

Akntya Kar

46

ALTI OK SYLE S
(Sosyal Demokrat Dergi, A ustos 1991)
Sayn Akat, siz gerek kitabnzda ve gerek son TV syle inizde 6 Ok`a kar olu nedenlerinizi akladnz. Tekrar de inme gere i grmyoruz. Sizce bu sosyal demokrat yenilenme iin ideolojik bir nko ul mudur? "Sosyal Demokrasi Gndemi" adl kitabm yaynlarken, Alt Ok konusunun bu kadar alevlenece ini do rusu tahmin etmedim. 250 sayfalk bir kitapta "Alt Ok ve Sosyal Demokrasi" ba l sadece 10 sayfa tutuyor. Ancak, biraz yadrgad mz bir tepki olu tu. Bir kesimin kitapta btn di er sylenenleri sessizce gei tirip Alt Ok kavgasna giri ti ini gryorum. Bu tart madan nce, Trkiye sosyal demokrat hareketinde ve SHP`de Alt Okun geri plana alnmas talebinin yeterli olaca n d nyordum. Ama, bu kanm hzla de i iyor. Alt Oku savunan kesimlere, usluplarna ve sylediklerine bakyorum; Alt Okun neyi simgeledi ini daha net bir ekilde gryorum. Alt Ok 1991 ylnda tepeden inmeci tek parti diktatrl hayranl nn simgesi olmu . Yani, Alt Ok tart malarnn bize gsterdi i bir gerek var: Trkiye sosyal demokrat hareketi Alt Okla ve temsil etti i diktatrlk rejimi ile bir hesapla maya gitmedike, Trkiye toplumuna kendisini yeni bir toplumsal proje olarak anlatmas ve nerdi i reform a nn gerekli ine toplumu ikna etmesi zorla acaktr. Bu hesapla may yapamayan siyasi partiler, kendilerine ne ad verirlerse versinler, toplum tarafndan sosyal demokrat olarak kabul edilmeyecektir. SHP bu hesapla may yapamad srece, gdk bir parti kalacaktr ve sosyal demokrat potansiyeli etrafnda toparlayamayacaktr. Hatta, Blent Ecevit`in ynetimindeki CHP`nin daha 1970`lerde Alt Okla arasna mesafe koydu u d nlrse, Alt Okulu un partiyi 1970 ncesine gtrme zlemlerini yanstt n bile sylemek mmkndr. Nitekim, bugn di er sosyal demokrat parti, yani DSP, Ecevit`in a zndan Alt Oku terketti ini net bir ekilde belirtmi tir. Ksaca, kitab yazarken yle d nmyordum ama bugn sorunuza olumlu yant vermek zorundaym. Alt Okun SHP parti programndan kartlmas, Alt Okulu un sosyal demokrat d nce d na kartlmas, sosyal demokrat yenilenmenin kaytsz artsz birinci nko uludur diyorum. CHP hangi tarihsel a amann rnyd, bugn hangi a amadayz? Ortada a ama diye bir soru yoktur. Soruyu byle koymak, sosyal demokrat hareketi tek parti CHP`sininin ideolojisine ba ml klma aray dr. Sosyal demokrat hareketi tek parti diktatrl nn me ruiyeti tart masna ekme abasdr. Bunun son derece yanl oldu unu d nyorum. 1923`de Trkiye`de sosyalistler vard; belki saylar azd ama vardlar. 1923`te ve ncesinde Trkiye`de i iler 1 Mays kutluyorlard. Sosyalist partileri yasaklayan, 1 Maysn
A.S.Akat Akntya Kar 47

i i bayram olarak kutlanlmasn engelleyen, sosyal demokrat yada sosyalist, tm toplumsal muhalefeti yasaklayan, demokratlar ve sosyalistleri hapse atan CHP`dir. E er 1923 sonrasnda Trkiye`de emeki snflarn siyasi mcadeleye katlmalar, kendi partilerini kurmalar mmkn olmad ise, bunun da sebebi CHP diktatrl dr. Yani imdi biz ne diyoruz: iyi ettiler de sosyal demokrat ve sosyalist partileri kurdurmadlar m diyoruz? Tabiki 1 Mays i i bayramn yasaklamak gerekirdi mi diyoruz? Nazm Hikmet`i 1938`de hapse attranlar destekliyor muyuz? O a amada yle gerekliydi, sosyalistler hapse atlmalyd m diyece iz? Alt Okular sosyal demokratlarn aynen bunlar sylemesini istiyorlar. Onlar Nazm` de il, Nazm` hapse atanlar korumamz, mcadele veren i ilere, emekilere, sosyalist aydnlara de il, onlara bask uygulayanlara arka kmamaz neriyorlar. Bu a ama ma ama laflarnn ardnda bu somut gereklik var. Sosyal demokratlar gerekleri saklamaya, gne i balkla svaya kalk mazlar, kalk amazlar. Sosyal demokrat hareketin kkeninde i i snfna ve sosyalistlere en a r basklar uygulam bir diktatrl n olamayaca n yksek sesle cmle aleme ilan etmek zaman gelmi tir, hatta gemektedir. Trkiye`de olduka gl bir 6 Ok-CHP gelene i var. Bu ko ulda SHP`nin dn m olduka zor gibi? Bu tart mann nmzdeki srete sosyal demokrat harekete etkisi ne olabilir? Yeni ayr malar yaratabilir mi? Neymi bu CHP gelene i bir bakalm. Hi seim kazanm m? Yani Trkiye insannn zgr iradesi ile hi iktidara gelmi mi? Hayr. Peki o kadar sre nasl iktidar olmu ? Darbelerle, seim d yntemlerle olmu . Trk halk sememi ama o iktidar olmu . Gl denilen gelenek bu. Altn izerek tekrar vurguluyorum: Trkiye sosyal demokrat hareketine Alt Ok-CHP gelene inin getirdi i yada getirece i hi bir ey yoktur; sadece gtrdkleri vardr. Yukarda tek parti dnemine ksaca de indim. Alt Ok-CHP gelene inin 27 Mays mirasn da bu arada unutmamak gerekiyor. Seimle gelen bir iktidar, halkn yarsndan fazlasnn oyunu alarak ynetime gelmi insanlar nce Alpaslan Trke `in ba n ekti i bir darbe ile d recek, sonra asgari hukuk kurallarna bile uymayan bir szde mahkemede yarglayacak, sonunda keyfi bir ekilde bazlarn idam edeceksiniz ve bunun Trkiye`nin siyasi geli mesine olumlu bir katk oldu unu iddia edeceksiniz. imdi de, sosyal demokrat hareketten ve onun en byk partisi SHP`den bu darbeyi, bu idamlar desteklemesini, yani kendisini Trkiye kamuoyunun her geen gn daha fazla lanetlemeye ba lad o darbecilerle zde le tirmesini istiyeceksiniz. Ve bu tuza farkedip sesini kartan, kar duran sosyal demokratlara karalama kampanyas aacaksnz. Yok yle ey. SHP kendisini CHP`den ayrdetmeye byk zen gstermelidir. nk, CHP ile zde le ti i srece Trk insannda gemi in ve tutuculu un a r mlarn yapacaktr. 1990`l yllarn gen ve dinamik sosyal demokratlarnn zerlerine konan bu naftalin kokulu diktac ipote i kaldrmalar zaman oktan gelmi tir. a mz de i im a dr. Evrensel sosyal demokrasinin ilkeleri bellidir. Bu ilkeler etrafnda toparlanalm. SHP`yi zgrlk ve katlmc evrensel sosyal demokrat projenin partisi yapalm. Alt Okularn sosyal demokrasi stne koyduklar ipote i kaldralm. O zaman gl denilen gelene in nasl bir ka ttan kaplan oldu unu
A.S.Akat Akntya Kar 48

ok daha iyi grece iz. Benim bu konuda en ufak bir ku kum yok; SHP bu dev atlm gerekle tirecek ve gerekle tirdike de al an ve aydn ktlelerle btnle ip glenecek ve iktidara gelerek Trkiye`de bir reform a n ba latacaktr. Kimileri 6 Ok kalsn ama buna baz yeni oklar eklensin diyor. Sizce bu mmkn ve do ru mudur? Bu soruya cevabm aktr: ne mmkndr ne de do rudur. Ksa vadeli politik kariyer hesaplar ile kendileri de inanmadklar halde bunu nerenler vardr. Alt Okular bu neriye kar kyorlar ve bence daha tutarl bir davran sergiliyorlar. Alt Ok bir btndr; bir btn olarak ya alnr yada braklr. Aradaki pozisyonlar tutarszdr. D ndklerini de il, kendilerine yararl olaca n zannettikleri eyleri syleyenler sosyal demokrat harekete katkda bulunamazlar. Soru, Trkiye sosyal demokrat hareketinin Alt Oku koruyup korumayaca de ildir. nk korumayacaktr. Soru, SHP Alt Oku programnda tutarak Trkiye sosyal demokrat hareketinin d na d ecek midir; yoksa Alt Oktan kurtulup Trkiye sosyal demokrat hareketinin lideri olacak mdr sorusudur. SHP iindeki yeniliki ve sivil toplumcu kanadn bu soruya cevabnn ok net olmas, yeniliki ve sivil toplumcu kadrolarn ksa vadeli ucuz siyasi hesap yanlgsna d memesi gerekmektir. SHP Alt Oku programndan kartarak sosyal demokrat benli ine kavu mad srece, Trkiye daha ok uzun sre sa iktidarlar tarafndan ynetilecektir. Bu tarihi sorumlulu un bilincinde olmalyz. Trkiye insannn byk o unlu u SHP`den eski ile hesapla masn ve yarnlarn sosyal demokrat iktidar iin umut olmasn bekliyor. Bu kritik konjonktrde, Alt Oka, simgeledi i tek parti diktatrl ne ve askeri darbelere kar kesin tavr alma cesaretini gsteremedi imiz takdirde, hem kendimize, hem sosyal demokrat harekete, hem de Trkiye`ye byk bir hakszlk yapaca mz d nyorum.

KEMAL ZM TRK SOLUNU MUHALEFETE MAHKUM ED YOR

(R.akr: Resmi Tarih Sivil Aray , Metis Yay. 1991)
lk olarak yazlarnzda ve kitabnzda yapt nz ok nemli bir yakla mnz amanz isteyece im. Siz sosyal demokrat hareketi a rlkl olarak i ilerin ve aydnlarn ta ycl n yapt bir hareket olarak gryorsunuz. Zaten tarih boyunca ideoloji a rlkl hareketlerin bir aya nn daima aydnlar oldu unu gryoruz. nk onlar olmadan kolay kolay ideoloji retilemez. 19. yzyla bakt mzda, sosyalizmin hzla geli ti i Avrupa'da iki dinamik gryoruz. Bir tarafta byk bir smr altnda, kt artlar altnda ya ayan, mlkszle mi i iler ve bu ki ilerin kendilerinin ayr bir kategori olduklarnn bilincine varmalar var. br tarafta da kapitalizmin geli imini, Avrupa'nn ya ad byk dn m anlamaya, aklamaya al an ve bu srete kapitalizmle birlikte yene yeni belirmeye ba layan e itlik, zgrlk ideallerini toplumun tm dzeylerine ta yan d nrler. Sosyal demokrat hareket bu iki dinami in kesi me noktasnda olu mu tur. Bir yandan yeni do an i i snf kendi iinden siyasi liderler karm tr, br taraftan i ilikle hi ili kisi olmayan, aristokrat yada burjuva kkenli ailelerin iyi okumu ouklar da bu i in teorilerini retmi lerdir. Sosyal demokrasi kurulu u itibariyle byledir ve hep bu temel ittifak iinde varolmu ve geli mi tir. Nitekim, Bat Avrupa'da i ilerin kendi sivil toplum rgtleri olan sendikalar aracl ile sosyal demokrat partilere byk a rlk koyduklarn grrz. Ayn anda kentsel aydn kesimlerin de byk lde sosyal demokrat hareketin yannda yer ald n grrz. Trkiye'de de oldu u gibi, retmenler, basndan insanlar, fikir retimi yapan, benim "a da ruhban snf" dedi im, toplumu anlamay, anlatmay kendilerine i semi insanlarn genellikle sola yatkn olduklarn grrz. Trkiye'de de sosyal demokrat hareket ayn temel stnde ykselecektir. SHP'de ok net bir ekilde grd mz bir ey var: bir insan kendine sosyal demokrat deyince pat diye sosyal demokrat olmuyor. Krk yllk CHP'nin askerler tarafndan kapatlmasyla kurulan partiye sosyal demokrat diyorsunuz ama bir bakyorsunuz, Ecevit de ayrld iin, Ecevit ncesi CHP olarak kar mza kabiliyor. Sosyal demokrat projenin bir unsuru, dolaysyla uluslararas sosyal demokrat hareketin bir paras, onlarla ayn ilkeleri, ayn politikalar, ayn zlemleri ta yan bir hareket ve parti olu acaksa, bu da gene benzer bir ittifak baznda olu acaktr. yi de SHP bu ittifaktan ziyade, meslekleri politikaclk olan kadrolardan olu uyor. Netice itibariyle CHP, ta ra e rafyla btnle mi brokratik-sekinlerin olu turdu u bir merkez partisiydi. Kendine sosyal demokrat dedi diye kadrolar

A.S.Akat

Akntya Kar

49

A.S.Akat

Akntya Kar

50

de i medi. Yalnz, 1970'lerde Ecevit hareketinin nemli miktarda aydn siyasetin iine ekmi oldu unu unutmamak lazm. Bunlarn ideolojileri sosyal demokratt, de ildi, ayr. Bunlar, byk lde nc dnyac ideolojiden etkilenmi lerdi. Bunlar siyasete ekmesine ra men esas a rlk yine merkez brokrasisi ve ta ra e raf ikilisinde kald. Fakat zellikle 1977 seimlerine bakt mz zaman semende bu dn mn oldu unu gryoruz. Bu seimlerde CHP gerek aydnlardan, gerek kentsel emekilerden byk oy ald. 1978-79 deneyiminden sonra bu de i mi ti. 1978-79'daki iktidar deneyiminin ba arszl ekonomik ve siyasi iflas getirdi. Nitekim, 1979 seimlerinde, 1977'de CHP'nin yannda olanlarn a a yukar te biri onu terketmi ti. Bugn de a a yukar ayn ey geerli. Belki partinin yaps, Siyasi Partiler Kanunu ve Anayasa'dan kaynaklanan nedenlerle sosyal demokrat yapya geememektedir. Ama semen dzeyinde yine esas a rl byk lde al an kesimler ve aydnlar ta yacaktr sanyorum. Siz sosyal demokrat hareket iinde ok aykr gibi gzken tart malar, sorgulamalar, ele tiriler ba latmak istiyorsunuz, hatta ba lattnz. zellikle son kitabnzla birlikte sosyal demokrat hareketin tm noktalarn ele alyorsunuz: gerek tarihle hesapla ma, gerek alt ok konusu...Bana gre yneltti iniz ele tirilerin en temelinde sosyal demokrat hareket iinde parti ii demokrasinin zorunlulu undaki srarnz yer alyor. Yani bu ideolojinin ta ycs olan insanlarn kendi aralarndaki ili kileri sorguluyorsunuz ki bu ok nemli. nk bu insanlarn sadece sylediklerine bakan biri geni lde yanlabiliyor. Katlyorum. Zaten sosyal demokrasinin sa hareketlerden en nemli fark da orada. Bence bir parti sosyal demokrat adna layk olmak iin nce sosyal demokrat ideolojiye sahip olmal. Ancak ideoloji yetmez. kincisi, sosyal demokrat rgtlenme modeline sahip olmas lazm. Bunlardan biri olmazsa o parti sosyal demokrat de ildir diyorum, sosyal demokrasi ncesi kalntlar ta yordur diyorum. Sosyal demokrat bir parti iyi tanmlanm bir kurumdur. deolojisi ve rgtlenmesiyle tanmlanm tr. Trkiye'de kendisine sosyal demokrat diyen iki partinin de bu konuda zafiyetleri oldu unu gryoruz. rgtlenmedeki zafiyetler son derece byk. DSP'deki SHP'ye nazaran daha byk. deolojisinin ne oldu unu hi bilmesek, tz n alsak ve insanlarn tansak, bu insanlarn nasl siyaset yaptklarna baksak, SHP iin syleyece imiz bir merkez-sa parti oldu udur. Hi bir zaman bir sosyal demokrat parti demek aklmzdan gemez. Yalnz burada bir noktay tekrar vurgulamakta yarar var: Bunun bir nedeni de Trkiye'de devlet anlay nn siyasi partilere getirdi i snrlamalardr. Genlik kollar, kadn kollar hemen akla gelenlerdir. Ama sendikalarn partiye ye olamamas, sendika ile organik ba kurulamamas, dolaysyla i i snfnn, al an ktlelerin -sadece bireysel olarak de il, sivil toplum rgtleriyle birliktepartinin iinde yer alabilmeleri, partiyi denetleyebilmeleri imkan kalknca, sosyal demokrat parti ok ciddi bir yara alyor. kinci olay devlet memurlarna getirilen siyaset tahditidir. O da partinin ikinci aya nn, aydnlarn -ki dnyann her yannda bunlarn byk bir ksm kamuda istihdam edilir- partiye ye olmalarn engelliyor. Ayrca aydnlarn da kuracaklar dernekler aracl yla partiyle organik ba
A.S.Akat Akntya Kar 51

kurmasn yasaklyorsunuz. Dolaysyla gerek aydn, gerek i i kesiminin parti zerindeki denetimi imkansz hale geliyor. Ne oluyor parti? DSP'de en belirgin rne ini grd mz ekilde, parti yukardan aa a ya belirlenen bir srece giriyor. Genel Ba kan, merkez yrtmeyi seiyor; merkez yrtme il ba kanlarn seiyor; il ba kanlar ile ba kanlarn; ile ba kanlar da kendilerine ye seiyorlar. Tersi olmuyor. Yani ahbablar ye yaptrlyor, memleketliler ye yaptrlyor, naylon yeler kyor. Yani aslnda partinin u ya da bu ekilde semeni bile olmayan insanlar parti rgtlenmesinde etkili oluyor. Parti semen ktlesinin denetimden knca, siyaset esnafnn, geimini siyaset aracl yla, rne in belediyelerdeki iktidarlardan, merkezi dzeydeki iktidarlardan kazanan kadrolarn eline geiyor. Bu kadrolarn partisi tabiki bir partidir; ama sosyal demokrat bir parti de ildir. Sylemeye al t m bu. DSP'de bu durum ok daha vahim nk Sayn Ecevit, partiyi toplumdan tamamen tecrit etmeye al yor. Bir liderin iradesi aslnda parti. O lider iyi niyetli olabilir ama ortada parti yok. Bunun adna da sosyal demokrasi demek mmkn de il. nmzdeki dnemde Trkiye'de sosyal demokrat hareketin siyasi mcadelesi iki dzeyde yo unla acak. Biri rgtlenme dzeyinde: partinin, demokrasinin i ledigi, al anlarn ve aydnlarn yo un katlmyla, a a dan yukarya i leyen mekanizmalar aracl yla i kararlarn alnd bir rgt yapsna kavu mas mcadelesi. kincisi de ideoloji dzeyinde: Kemalizm ve nc dnyaclk gibi sosyal demokrasi ncesi kalntlarn temizlenmesi ve a da , modern bir sosyal demokrat partinin ideolojisinin olu turulmas mcadelesi. Tam da bu noktada Bat'da ya anan, Trkiye'de de gzlemlenen sa ve sol partilerinin merkeze do ru kayp yaknla malar olay var. Ortak de erler, zgrlk parlementer sistem, insan haklar, serbest pazar ekonomisi.. Bunlar hemen hemen kimse reddetmiyor. Bunlardan insan haklar ve zgrlkler bahsi daha ok solun tekelinde gibi duran olaylard. Sa da bunlara sahip kmaya ba lad. Bu aynla ma srecinde sosyal demokratlar sa partilerden farklla tracak hususlar ne olabilir? Geriye bakarsak sol harekette iki ana kanat vard: sosyal demokratlar ve komnistler. Komnistler ne diyordu? "Bizim liberallerle, muhafazakarlarla, hristiyan demokratlarla hibir m terek konsenss noktamz yoktur." Solun byk kanad olan sosyal demokrasi ise "Hayr komnistlerin syledi i do ru de ildir. Bizim liberallerle, muhafazakarlarla bir konsenss alanmz vardr" diyorlard. Neydi bu alan? Demokrasi ve ak piyasa ekonomisi. Ba ndan beri, sosyal demokrasi iin liberalizmle demokrasi ve ak ekonomi konusunda bir konsenss vard. Trkiye'nin zelli i, kendisine sa ve sol diyen hareketler arasnda bu konsenss'n yakn bir gemi e kadar olmay dr. Trkiye'de sosyal demokrasi yeni bir olu um. Bu hareketin ncs oldu unu iddia eden CHP'ye bakt mz zaman, 1960'l ve 1970'li yllarda bu konsenss' gremiyoruz. Sol kesim demokrasiden rahatszdr; ak ekonomiye de kar dr. Gndemde "bu dzen de i ecektir" slogan, "kapitalist olmayan yol" aray lar vard. 1990'l yllara geldi imizde ise -tabii buna Do u Avrupa ve Sovyetler Birli i'nde olanlarn ok byk katks var- Trkiye solunun klasik sosyal demokrat platforma yakla t n
A.S.Akat Akntya Kar 52

gryoruz. Trk solu 1960'l, 1970'li yllarda sosyal demokrat de ildi. deolojisi sosyal demokrasinin evrensel ilkeleri ile eli iyordu. Ancak 1990'l yllarda bu noktaya gelebilmeye ba lam tr. 1980'li yllarda demokrasi konusunda nemli admlar atld. Daha 12 Mart'tan sonra, Ecevit demokrasi konusundaki konsenss'n nemini kavram t ama att admlar yetersiz kalm t. Ne kadar yetersiz oldu u da 12 Eyll darbesinden bellidir. O zaman sa ve sol arasnda konsenss olsayd, darbe olmazd. Neyse, 1980 darbesinin etkisiyle bu konuda konsenss baya derinle mi tir. Ama piyasa ekonomisi konusunda konsenss yoktur. SHP'nin 1980'lerde, hala 60'l, 70'li yllarn etkisiyle "kapitalist olmayan yol" diyebilece imiz, devlet mlkiyetinin damgasn vurdu u bir kapal ekonomiyi savundu unu gryoruz. 90'l yllarda Sovyetler Birli i'nin kmesiyle beraber bu iki konuda konsenss alan geni lemektedir. Bu bence sosyal demokratlarn farknn kalmad anlamna gelmez. Tam tersi, bu konsenss artk sosyal demokrasinin olabilece ine i aret eder. Sosyal demokrasi bu konsenssn bir parasdr. Evvela demokrasinin temel kurallarnda anla aca z ki, bundan sonra liberal ve sosyal demokrat politikalar tart r hale gelece iz. nk hi bir zaman iktisat politikalar tart lmam tr Trkiye'de. ktisadi rejim, iktisadi sistem tart lm tr. Sosyal demokrasi bir iktisadi rejim alternatifi olarak gelmiyor kar mza. Komnistler, nc dnyaclar yle. Saddam Hseyin ayr bir rejim kurdu u gr nde. Kaddafi, Lenin, Stalin de ayn gr teler. Sosyal demokratlar diyor ki "Biz mevcut siyasi ve ekonomik sistem ierisinde daha fazla zgrlk ve daha fazla e itlik sa layabiliriz. Daha e itliki bir ekonomik yap ve daha zgrlk bir siyasi yap kurarz. Temel hak ve zgrlkleri daha zenginle tiririz, derinle tiririz, ekonomik e itsizlikleri de azaltrz." Bu ancak demokrasi ve ak ekonomi konsenssnden sonra varolabilecek bir ayrmdr, daha evvel varolabilemez. Dolaysyla bir merkeze kayma, aynla ma gibi grd nz ey aslnda aldatcdr. Tam tersine, farkllklarn kmas olana belirmektedir. Ondan evvelki alternatifler siyah-beyaz alternatiflerdi. Ya Rusya gibi olaca z, ya da Irak gibi, Libya gibi olaca z... Bir tarafta samasapan projeler vardr: Kaddafi rejimi gibi, Humeyni rejimi gibi olalm diyen samasapan ve anti-demokratik topik projeler.. Konsenss'n yoklu u o demek. Ne zaman ki demokrasi ve ak ekonomi konularnda konsenss olur, o zaman ayr toplum projeleri rekabet edebilir. zgrlk ve e itli i derinle tiren proje sosyal demokratlarndr, bunlara ikinci planda yer veren proje liberallerindir. Farkllklar somut politikalarda belirginle ir. rne in, aznlk haklar, i sizli e yakla m, sa lk sigortas, e itimde frsat e itli i gibi temel konulara yakla mlar iki gr ayrdeden unsurlar olur. Sosyal demokratlarla, liberal ve muhafazakarlarn hangi konularda ayr d nd biliniyor, fazla stnde durmak ihtiyac duymuyorum. Ancak, unu vurgulamakta yarar var: Bat hep byleydi. 1950 ylnda da Bat'da demokrasi ve piyasa ekonomisi konusunda sosyal demokrasi ile liberaller arasnda konsenss vard. Sonradan yaknla madlar ki! Ayrlklarn konsenssle birlikte ortaya kmas muazzam bir ideolojik bak gerektiriyor. Trkiye'de sosyal demokrat hareketin ta yclar olan insanlar bu teorik noktalarda fazla u ra mayp lkede yllardan beri sregelen sa -sol ayrm oyununu srdrmeyi ye liyorlar. Her trl tart mann nn tkamaya al yorlar.
A.S.Akat Akntya Kar 53

Ksacas sosyal demokrat hareket diye anlan evrede ideolojik ynelim aray hakikaten var m? Var bence. ok ak ve seik olarak var. Siyaset esnaf bununla ilgilenmiyor olabilir ama sosyal demokrat hareketi SHP'deki siyaset esnafna indirgeyemeyiz. Bugn SHP ve DSP'de ok sayda insan sosyal demokrat ideoloji tarafndan mobilize ediliyor. Bu insanlar var, ideoloji de istiyorlar, fikir de istiyorlar; sosyal demokrasi ncesinin kalnts olarak grdkleri muhtevasz siyaset esnafna da kar kyorlar. Ksa srede bir mesafe almak imkanszdr derseniz katlrm. Tabii ki me akkatli olacaktr bu. Hibir solculu u olmayan, raslantsal bir ekilde babas CHP'li oldu u iin imdi SHP'li olan bir sr kadro da var. Bunlarn tasfiyesi ve yerlerine bak as, belli bir ideolojisi olan ve bu bak alar evrensel sosyal demokrasi ilkeleriyle kesi en insanlarn gelmesi zaman alacaktr. Ama ba lam tr. Bu aray vardr. Yeterince gl de ildir ama yarn gl olacaktr. Bu hareketin, rgtlenmenin iindeki bu sosyal demokrat nve gelece i temsil etmektedir, gelecek oradadr. Deniz Baykal adayl n koydu, kazanamad. Bir daha aday olmaya hazrlanrken birdenbire ideolojik bir aray lzumu hissetti ve smail Cem'i ve onun zerinden da bir ideoloji buldu. Bunu herkes biliyor. Buradan u sonuca varlabilir mi Bu ideolojik aray denen olguya da pek itibar edilmemeli. Bu da siyaset esnafnn elinde bir ara haline gelebiliyor. lk ba larda yle olaca ortada. Yalnz syledikleriniz beni do ruluyor. Baykal'n bir ideolojik muhtevay muhalefetine ekleme zorunlulu u hissetmesi aslnda artk ideolojinin nemli oldu una i aret ediyor. Tabii ki birinci a amada eski siyasetiler de bu yeni ideolojik izgiyi kullanmaya al acaktr. Kendi siyasi gelecekleri iin dinamik kadrolarn aray lar ile btnle meye, o dalgann srtna binmeye al acaklardr. Bunun aresi yok. Bir sre byle gidecektir ama yava yava -bu i lerde srat olmaz- bunu yaparken partinin ideolojik derinle mesine de hizmet edeceklerdir. smail Cem'in verdi i mcadeleye Deniz Baykal'n sahip kmas yeni ideolojik perspektife ok yaygnlk kazandrm tr. Sosyal demokrat opti in normal olarak ula mayaca yerlere, hem kamuoyuna, hem de sradan partililere ula masn sa lam tr. Siyaset esnaf orada ok zor bir pozisyondadr. Parti ii mcadelede ideolojiyi kullandklar lde partinin ideoloji a rlkl bir parti olmasna hizmet etmekte ve kendi bindikleri dal kesmektedirler. Yani yle dinamikler yaratmaktadrlar ki bu dinamikler uzun dnemde onlarn aleyhine i leyecektir. Mesela u anda partide ideolojik bir izgi olmadan siyasi mcadele vermenin zorlu una iyi bir rnek Ali Topuz izgisinin son kurultayda neredeyse elenmi olmasdr. Bu srete geri gitmeler olabilir, kaymalar olabilir. Bu byle pat diye olacak bir olay de il, bir sretir. nk her eye ra men partinin iindeki kadrolar ideoloji reniyorlar ama bir taraftan da yllarn getirdi i parti ii uygulama deneyiminden geiyorlar. Onu da reniyorlar. Yani naylon ye yazmay, delege a al yapmay da reniyorlar.

A.S.Akat

Akntya Kar

54

zellikle SHP iinde yeni bir takm ideolojik yakla mlarn kabul edilmesi, nemli saydaki kadronun ve hatta partinin varolu unu tehdit etmiyor mu? Bunlar kabul etmek, imdiye kadar ya anan sreleri, edinilen kimlikleri, partinin kurulu unu reddetmeye kadar vesile olmaz m? Elbette. Zaten bu yeni ideolojik aray a kar Kemalizm'den gelen sert tepki bu gere e i aret ediyor. Sezgisel olarak gryorlar ki, bu konular bir ald m arkas orap sk gibi gelir. Bunun iin kaynakta durdurmaya, ylann ba n ezmeye al yorlar. nk ok belirgin bir ekilde tarih Trkiye'yi -sadece sosyal demokrasiyi de il, tm Trkiye'yi- gemi i ile hasapla maya itiyor. Orada toplumun ve tarihin gerisinde kalm suni bir yap, grlt patrtyla, eski ili kilerini ve kendini ayakkta tutmaya al yor. Yoksa ii bombo . Bir fiskeyle yklacak kadar bo alm bir yap. Toplumla ba lants kopmu , her eyiyle a d kalm . A a da ise moderni zleyen, moderni retebilecek bir dzeye gelmi taban var. Bir taban-tavan at mas bu. Taban ok farkl. Bunu bildikleri iin mthi tepki gsteriyorlar. Trkiye'de bir sosyal demokrat hareketin olu masyla beraber btn eski yaplar, btn eski tabular krlacak. O zaman da yle bir tehlike var sanki. Tabann tazyiki sonucu tavan ya direnecek ya da bir ba ka k yolu arayacak. rne in eski sosyalist lkelerin tek parti yneticilerinin nemli bir ksm imdi milliyeti hareketlerin ba n ekiyorlar. Bunu Trkiye'ye genelle tirmek zor nk oralarda demokrasi yoktu; varlolann kurumla ma dzeyi de do allkla bizim ok gerimizde. Trkiye'de demokrasi oldu u iin semen dzeyinde rekabet var. Parti toplumun gerisinde kalnca oy oran d yor. Oy oran d nce tabann yukarya olan basks daha ba ka yollardan kendini ifade edebilme olana na kavu uyor. Fakat Ecevit'in son zamanlardaki, bir sosyal demokrasiye ne derece uygun oldu u pheli milliyeti k lar var. Onun yapt bir ba ka kapy amak anlamna gelmiyor mu? Sa ile rekabete giriyor. Yani "Demirel, Kaeciler yeterince milliyeti de ildir. Ben tam milliyetiyim" mesajyla kyor. Bununla ne oy toplar bilemiyorum ama bylece Trkiye'de sosyal demokrat hareketin motoru haline dnemeyece i ortada. Trkiye'de poplist-milliyeti bir sa c parti daha kar. O kadar. Adna istedi i kadar demokratik sol densin; ne rgtlenmesiyle, ne ideolojisiyle sosyal demokrat projenin iinde yer alamaz. Sa ile rekabetinde de ba arl olaca ok phelidir. Ecevit Papandreu'ya zeniyor galiba ama arada Trkiye ve dnya ok de i ti. Zafiyeti de orada. Sosyal demokrat hareketin mkemmelle mesi diyebilece imiz sreten bahsederken hep rgtlenme ii sorunlara de iniyorsunuz. Bu arada sosyal demokrasi ile do rudan ba olmayan milyonlarca insan srecin d nda kalyor. Bu insanlara hitap etmek iin bu i hesapla mann bitmesi gerekecek galiba. Sonuta ksa vadede bir iktidar grnmyor. deolojinin berrakla masyla,
A.S.Akat Akntya Kar 55

rgtlenmenin yeniden in asyla en geni semen kitlesine ula abilece i iin belirli bir vadenin gemesi gerekiyor. A a yukar byle. Ba ka trl olmas da beklenemezdi. nk nmzdeki alternatifler neler? Kendine sosyal demokrat diyen bir poplist-kemalist proje ile semenin nne gitmek. Trkiye buna itibar etmeyecek lde siyasi olgunlu a sahip bir lke. O zaman arada bir gei dnemi ya anacak. Bu gei dneminde belli ki semen ba ka partilere oy verecek. Tarihi sorumluluk i te buradadr. Bu dn m ne kadar yava olur olursa Trkiye o kadar uzun sre sa ikitidarlara mahkum olur. Kemalizmin Trk sosyal demokrasisine, Trk soluna koydu u byk ipotek buradadr. Kemalizm Trk solunu muhalefete mahkum etmekte ve sosyal demokrasinin iktidara gelip toplumun ihtiyac olan byk reform a n ba latmasn engellemektedir. Bu da onu lkenin geli mesinin nndeki nemli engellerden biri yapmaktadr. Gemi in hurafeleri ve tabularna sk sk sarlan, a n gerisinde kalm bir ideolojiyi sradan bir poplist sylemle birle tirerek bugn Trkiye'de iktidara gelmek mmkn de ildir. Deniz Baykal'n izdi i bir tablo vard: "Ben gelirsem iktidara geliriz!" kna edici olmad ortada. Partilisini de ikna edemedi. Partilisi o gelirse iktidara ula laca n grseydi seerdi onu. Bu seimlerden sonra muhtemel bir DYP ile koalisyon, SHP iindeki ideolojik olgunla ma srecini olumlu mu, olumsuz mu etkiler? ok farazi bir soru. Seimler olacak, herhalde DYP birinci parti olacak, SHP ile koalisyon yapacak, bu koalisyon kalc olacak. Bugnden bunlar tahayyl etmek epey zor. Tek syleyece im u: E er SHP seimlerden sonra iktidar orta olabilirse, sanyorum ki SHP'nin iindeki alkant yapay bir biimde durgunla acaktr. Bu nedenle, ilk istikrarszlkta daha byk bir patlamayla sonulanacaktr. Byle bir ngrde bulunabilirim. nk iktidara geldikten sonra bu alkantnn bir miktar durmas normaldir. E er nn bu seimler sonrasnda ba bakan ya da ba bakan yardmcs eklinde iktidara gelmeyi becerirse, kendisine kar bir genel ba kan aday ihtimali bence d ktr. Dolaysyla bu yap srecektir. Benim u ana kadarki izgim uydu: Ben bu dn mn nn'nn liderli inde olmasn savundum. nn'nn de bunu yapabilece ini d ndm ve aka syledim. Son kurultay, gerek kamuoyunda, gerek bende nn'nn byle bir dn m yapabilece i konusunda ku ku yaratt. u anda ku kularm azalmad, tam tersine giderek artyor. Mevcut trendlerde bugnden seimlere kadar byk srprizler olmazsa, seim sonrasnda SHP'de parti ii alkantlarn artarak srece ini ngrmek iin kahin olmak gerekmiyor. Gene de, bu a amada btn bu sylenenler biraz farazi kalr diyorum.

A.S.Akat

Akntya Kar

56

CUMHUR YET YEN DEN KURULMALI

(Milliyet Gazetesi, 25 Temmuz 1992)
CHP'nin yeniden almas tart malaryla birlikte seslendirilmeye ba lanan "Trkiye ikinci cumhuriyeti kurmaldr" fikrini nasl kar lyorsunuz? Trkiye'nin yeni bir cumhuriyete gereksinimi varsa, bunun temelleri neler olmaldr? Bu fikri ilk savunanlardan biriyim. Cumhuriyetin yeniden kurulmasndan ne kasdetti imi aklamak istiyorum. 1923'te Trkiye Cumhuriyeti ok zel artlar altnda kuruldu. Belki ok iyi niyetlerle kuruldu. Ama, bizzat kurulu unda daha sonraki geli mesini etkileyecek bir eksiklik, bir zafiyet vard. Cumhuriyet sivil toplum ve demokrasi temelinde kurulmad. Asker-brokrat kkenli bir kadro tarafndan, "halka ra men reform" anlay stne in a edildi. Kurulan rejim, geleneksek Osmanl kapkulu zihniyeti ile pozitivist jakobenli in evlili ini yanstyordu. a da la ma ve batlla ma iin sekin bir kadronun devleti kullanarak merkezden toplumu zorlamas gerekti i hipotezine dayanyordu. Bu nedenle, devlet kutsalla trld. Toplumun stnde, onu bask altnda tutan bir g olarak grld. zgr ve rgtl birey, onun olu turdu u sivil toplum kurumlar, devletin kar snda bir tehdit, bir tehlike olarak algland. Bugn "resmi ideoloji" dedi imiz, devleti kutsalla trp bireyi ve sivil toplumu klten bir ideoloji olu turuldu. Geti imiz 70 yl, bu temeller stne sivil toplumu, demokrasiyi, insan haklarn yerle tirmenin ok zor, hatta imkansz oldu unu sanyorum herkese gsterdi. stelik, zamanla, siyasal ve ekonomik geli menin etkisi ile, roller de i ti. Tutucu gler, baskc kutsal devletin her trl reformun, her trl yenile menin engellenmesindeki nemini anladlar ve ona sahip ktlar. Bugn de, tutucu kesimler, u yrtt mz tart maya bile kar lar. De i mekten, yenilikten korkmamak lazm. Yanl bir psikoloji ile, eriat geri gelecek, padi ahlk kurulacak, lke blnecek vehimleri ile, Trkiye'nin geli me izgisini srdrebilmesi iin zorunlu hale gelmi hayati siyasi reformlara kar kmamak lazm. yi niyetle, ikinci Cumhuriyet a amasna gelinmesini birincisinin ba ars olarak da tefsir edebiliriz. Biz, gemi i tart maya amak istemiyoruz. Gemi te yaplanlar do ruydu yanl t eklinde bir hesapla may gereksiz gryoruz. Hesapla madan kamyoruz ama kanyoruz. nk, bu reformlar bugn iin, 1992 yl Trkiye'si iin savunuyoruz. 1992 ylnda "kutsal" devlet kavramnn terkedilmesini, zgr bireylerden olu an bir rgtl sivil topluma tekabl eden demokratik devletin kurulmasn talep ediyoruz. Trkiye'nin birey-devlet ve sivil toplum-devlet ili kilerini znden de i tirecek kkl reformlara ihtiyac vardr. Bireyin ve sivil toplumun kutsal olarak alnmas gerekiyor. Demokrasinin kurucu z buradadr. Demokrasinin do u unda devlet gcnn kstlanmas, devlete tereddtle, katlanlmas zorunlu bir ktlk olarak baklmas vardr. Cumhuriyetin yenilenmesi, Trkiye'nin
A.S.Akat Akntya Kar 57

Anayasa, hukuk ve idare sistemini bu demokratik ze uyumlu hale getirecek reformlarn yaplmas demektir. Bu reformlar, Trkiye'nin 21.inci yzyla geli mesinin hzlandracak bir siyasi ve idari yap ile girmesini sa lamann tek aresidir. Uzun yllar devletin de temelini olu turmu bulunan Atatrk ilke ve devrimlerinin bir ifadesi olarak CHP'ye yansyan "6 ok" hala geerli midir? Hangileri geerli, hangileri de ildir? Bu konudaki nerileriniz nelerdir? 6 Ok tart masnn ok abartld kansndaym. Gerek sembolik dzeyde, gerek ierik olarak, 6 Ok Trkiye'nin 21.inci yzyl gndeminin d na d m tr. retildi i dnem, insanlarn dnyada orak-eki yada gamal ha gibi semboller etrafnda toparland gnlerdir. 6 Ok, byle bir konjonktrde, cumhuriyeti kuran kadronun reformlar perinlemek iin bir "resmi ideoloji" olu turma aray nn sonucudur. e itli yazlarmda bu ilkeleri tek tek ele alarak ierik sorunlarn belirttim. 1990'larda, resmi ideolojinin kar snda oldu unu syleyen bir siyasi hareketin, stelik evrensel sosyal demokrasi ideallerinden esinlendi ini iddia ederken, 6 Ok'u simgesel olarak dahi olsa ne karmasnn en azndan tutarszlk olaca gr ndeyim. talyan Komnist Partisi rne ini vermek istiyorum. Parti hem adn de i tidi, hem de amblemini. Kendisine ilerici, reformcu gibi sfatlar layk gren siyasi hareketlerin de i en a a ayak uydurmakta direnmeleri bence ok byk bir hata olacaktr. Son zamanlarda Anayasa tart mas iinde yer alan Milli Gvenlik Kurulu hakkndaki gr nz nedir? Bu kurulun demokrasi iinde yeri var mdr? Kaldrlmal mdr? Milli Gvenlik Kurulu 1961 Anayasas ile gelen kurumlardan biridir. 27 Mays darbesi, seimle gelen iktidarlarla sivil-asker brokrasi arasndaki eli kiyi yanstyordu. Darbe ile iktidar ele geiren brokrasi, anayasa hazrlanrken, seimle gelecek iktidarlarn yetki alannda kstlamalar yaparak brokrasinin etkinli ini arttracak kurumlar arad. Bunlardan biri Milli Gvenlik Kuruludur. lk bak ta son derece masum bir kurumdur. Azok btn demokratik lkelerde, yrtme organ ayn ad ta yan dan ma ve kurmay kurullar kurmu tur. Ancak, bunlarn yetki ve sorumlulu u yoktur. Demokrasilerde olamaz. Tm yetki ve sorumluluk, seimle gelen siyasi organa aittir. Byle olunca, Anayasal bir kurum olmalarna ihtiya duyulmam tr. Ya kanunla, yada do rudan yrtme karar ile kurulmu lardr. Trkiye'nin de ayn yntemi uygulamas gerekti i kansndaym. Milli Gvenlik Kurulu Anayasadan kartlmaldr. Meclis yada hkmet, isterse, bu ierikte bir dan ma organn kurabilir. Trkiye'de demokrasinin brokratik vesayetten kurtuldu unun en nemli gstergelerinden biri Milli Gvenlik Kurulunun Anayasa d na alnmas olacaktr. Bir di er tart ma konusu olan Genelkurmay Ba kanl nn yeri ve yetkileri neler olmaldr?
58

A.S.Akat

Akntya Kar

Sorun gene ayn yere gelip d mlenmektedir. Genel Kurmay Ba kanl nn devlet hiyerar sndaki yeri, seimle gelen iktidarn brokrasi kar sndaki gcnn bir ba ka semboldr. Demokrasilerde, devletin sahibi vatanda tr, sivil toplumdur. Yrtmede al an devlet memurlar, vatanda n hizmetkarlardr. Vatanda devlette temsil eden ise hkmettir. Dolays ile, asker yada sivil, yrtmede al anlar ilgili Bakana ba ldr. Ba ka trl olmas tahayyl dahi edilemez. Trkiye, sivil brokraside bunu gerekle tirmi tir. Fakat, askeri brokrasi, darbe sayesinde, imtiyazl yerini korumay ba arm tr. Bu durumun derhal dzeltilmesi gerekmektedir. lkenin milli savunmasndan sorumlu olan Milli Savunma Bakandr. Genel Kurmay da dahil olmak zere, silahl kuvvetler Milli Savunma Bakanl na ba lanmaldr. Normal yarg erkinden ayr bir askeri yarg bulunmasn nasl de erlendiriyorsunuz? Sizce askeri yarg kaldrlmal mdr? Ben hukuku de ilim. Sava hali d nda, sivillerin askeri mahkemelerde yarglanmalarn yadrgyorum. Askeri yarg, silahl kuvvetlerin i disiplin uygulamalar iin anlaml ve gerekli olabilir. Kald ki, o takdirde de, bar halinde sivil idari mahkemeye mracaat hakk bence sakl kalmaldr. Ama, sivillerin, zellikle de siyasi su i lemi ki ilerin askeri mahkemelerde yarglanmasnin demokrasi ile eli ti i kansndaym. Diyanet leri Ba kanl da tart lan kurumlardan biri. Devlet aygt iinde byle bir kurum bulunmasn laiklik ilkesi asndan de erlendirir misiniz? Bu kurumun kaldrlmasnn sonular neler olabilir? Laiklik kavramn yeniden tanmlamak zorunda oldu umuzu uzun sredir ifade ediyorum. Laiklik, devletin dine kar mamas demektir. Laik gr e gre, dini etkinlikler, toplumun, toplumu olu turan bireylerin etkinlikleridir. Devlet, bunlar ne kstlayabilir, ne de denetleyebilir. Dolays ile, bu konularda taraf da olamaz. rne in, devlet vatanda tan toplad vergilerle din e itimi yaplan okullar aamaz. Yani kamu e itim dzeni iinde mam Hatip Okullarnn ve lahiyat Fakltelerinin varl laiklikle eli ir. Bunlar zel okullar olarak, vergi gelirleri ile finanse edilmeden alabilir. Diyanet leri Ba kanl da bu erevede ele alnmaldr. Cumhuriyetin kurucu kadrosu, bu kurumu tm sivil toplumu devlet denetimi altna almaya al rken kurdu. lkedeki din adamlarnn byk o unlu unun devletten maa almas, ve bunlarn bir tr eyhlislamlk eklinde rgtlenmi bir Ba kanl a ba lanmas, laiklik kavramnn z ile eli ir. Devlet ve din i lerinin ayr mad n, tam tersine i ie getiklerini gsterir. Diyanet leri Ba kanl na ve mam Hatiplere kar kmaynca, devlet dairelerinde ve K T'lerde mescitlerin almasna itiraz edemeyiz. Bu nedenlerle, sosyal demokratlarn gerek laikli in savunucusu olarak Diyanet lerinin ve dini e itim kurumlarnn kapatlmasndan yana olmalarn neriyorum. Vicdan zgrl , bireye dini tercihlerini istedi i gibi yapma hakkn verir. O erevede, dinler, mezhepler, tarikatlar, vs. sivil toplum iinde rgtlenirler
59

ve kendilerini finanse ederler. Kamu ahlak ve kamu vicdan asndan gerekli olan denetimi de yarg yapar. Trkiye toplumu bu olgunlu a sahiptir. Devletin idari yaps nasl dzenlenmelidir? Yerel parlamentolarn kurulmas, valilerin seimle gelmeleri gibi nerileri nasl kar lyorusunuz? Trkiye'nin idari yaps a r merkeziyetidir. Jakoben devlet anlay ile Osmanl kapkulu gelene inin birle mesinden az nce sz etmi tim. Bunun en iyi grld yer, idaredir. niter devlet, a r merkeziyeti devlet olarak tefsir edilmi tir. Btn kararlar Ankara'ya alnm tr. Bu hantal mekanizma, lkenin ekonomik ve toplumsal geli mesinin nndeki en byk engellerden biri haline dn m tr. darenin etkinli i d ktr. Yaratcl yoktur. Vatanda tan kopuktur. zm, merkeziyeti diye bilinen Fransa'nn dahi 1980'lerin ba nda gitmek zorunda kald ademi merkeziyeti yaplardr. 20.inci yzyln ba larnda moda merkeziyeti milli devlet idi. 21.inci yzyl, yerinden ynetimi gerektirmektedir. Sosyal Demokrasi Gndemi adl kitabmda bu konuda ayrntl reformlar nerdim. Trkiye'nin e it nfusa sahip 14 art stanbul, yani 15 idari blgeye blnmesini ve bunlarn seimle gelen parlamentolar ve valiler tarafndan ynetilmesini savundum. Almanya'daki sistemin iyi bir rnek oldu unu d nyorum. Buna istersek idari federalizm de diyebiliriz. Bugn merkezi devlete ait olan ekonomik ve toplumsal fonksiyonlar adeta tm bu blge idarelerine devredilebilir. Bylece hem brokrasi azalacak ve etkinlik artacaktr; hem de idare ile vatanda arasndaki mesafe nemli lde kapanacaktr. Yani, hem etkinlik hem de katlm asndan nemli dzelme sa lanacaktr. Yerinden ynetim, halkn kendisini ilgilendiren konulara do rudan taraf olmas, sorumlular kendisinin semesidir. Tutucu evreler, buna kar karken hep Krt sorununu, eriat tehlikesini, halkn e itim dzeyini bahane etmi lerdir. Esas korku, ademi merkeziyeti bir idarenin sivil toplumu ve bireyi glendirmesi, kutsal devleti ise zayflatmasdr. O nedenle, idare reformu ile demokrasinin geli mesi el ele gidecektir. Ba kanlk sistemi hakknda d nceleriniz nelerdir? Trkiye'de ba kanlk sistemi yararl ve ba arl olur mu? Me ruti krallklarda devlet ba kanl babadan o ula geer. Bunlar, mecburen parlamenter sistemi uygulamak zorunda kalrlar. Demokrasi ile ynetilen cumhuriyetlerde durum farkldr. u yada bu ekilde, devlet ba kan seimle gelecektir. Sorun, seimi kimin yapaca dr. Birinci zm halkn tek dereceli seimle cumhurba kann do rudan semesi ve yrtmenin ba yapmasdr. Mantken tutarl ve do ru olan budur. Yasama organnn ayrca seilmesi, kuvvetler ayrl ilkesinin gerekle mesini kolayla trr. Yani, yrtme ve yasama erki arasnda bir denge kurulmasna olanak sa lar. ABD bu sistemin ba arl rne idir.

A.S.Akat

Akntya Kar

A.S.Akat

Akntya Kar

60

kinci yntem, devlet ba kannn meclis tarafndan seilmesi ve yetkisiz olmasdr. Yetki ve sorumluluk gene meclisin seti i Ba bakandadr. Dikkat edilirse, bu sistem devlet ba kannn meclis tarafndan seilmesi d nda me ruti krallkla ayndr. Mantken aklanmas zordur. Hatta, bu yetkisiz ve sorumsuz ki iye neden ihtiya duyuldu unu, Ba bakann neden ayn zamanda devlet ba kanl yapmad n bile aklamak zordur. Meclis Ba kan, kuvvetler ayrl ilkesine gre yasamann ba olarak gere inde ba bakann tayinini kolayca yapabilir. Trkiye'de aydn kamuoyunda ba kanlk sistemine kar bir artlanma gzleniyor. Bunun kkeninde, mevcut sistemin, devletin sahibi oldu unu d nen brokratik glere, zellikle de askerlere, cumhurba kan seimine a rlk koyma frsatn vermesi yatyor. Sras ile, Cemal Grsel, Cevdet Sunay ve Fahri Korutrk aka meclis iradesine mdahele edilmesi sonucu seildiler. E er devlet ba kann halk do rudan sese idi, askerin byle bir etkinli i olamayacakt. Yani, ben ba kanlk sistemine kar de ilim. Bunun nemli bir konu oldu unu, serinkanllk ve sa duyu ile tart lmas gerekti ini d nyorum. Bu gr lerinizin nda yeni CHP nasl olmaldr? nce, CHP'nin almasna duydu um sevincin, sol hareketin CHP d ndaki ncleri olan T P'in ve TKP'nin hala kapal kalmas nedeniyle glgelendi ini belirtmek istiyorum. CHP alrken SP'nin kapatlmasn ise, Cumhuriyetin zne ynelik rahatszlklarmz hakl kartan bir ba ka kant olarak gryorum. CHP'nin yeniden kurulmasnn kamuoyunu ve toplumu bu kadar yakndan ilgilendirmesinin altnda yatan nedenleri iyi analiz etmeliyiz. Neden AP'nin yada DP'nin yeniden kurulmas kimseyi ilgilendirmiyor? nk o cenahta bir yapsal bunalm yok. AP'nin lideri ve kadrolar imdi DYP'de. Blnme sorunlar yok, kendilerini yenilemi ler ve iktidara gelmi ler. Yani, bir miras ve me ruiyet sorunu ve kavgas grlmyor. Ayn eyleri, CHP kkenli olduklarn syleyen siyasi partiler iin syleyemiyoruz. nce blnme gere ine de inmek istiyorum. ki ayr blnme var. Birincisi DSP-SHP blnmesi. Bir yanda CHP'nin son lideri, di er yanda ise CHP rgt yer alyor. kincisi SHP iindeki nn-Baykal blnmesi. ki taraf da di erinin me ruiyetini reddeden bir pozisyona gelmi ler. Ayn siyasi mekan i gal etmekte zorluk ekiyorlar. Ne nn ne de Baykal, kapsayc, btnle tirici ve tart ma konusu edilmeyen bir liderlik sa layamam . CHP'nin almas bu erevede ilginle iyor. SHP'deki liderlik sorununun ba ka bir dzeye ta nmas anlamna geliyor. Kamuoyu, acaba, CHP'nin almas sosyal demokraside yeni bir blnmenin nedeni mi olacak diye meraklanyor. Benzer bir ikilemi yenile me konusunda ya yoruz. DSP'yi bilinen nedenlerle ihmal ederek SHP stnde durmak istiyorum. SHP, ideolojisi, program ve rgt anlay ile bir yenile meyi gerekle tiremedi. 1980 ncesinin sloganlarnda ve siyaset anlay nda taklp kald. Dnyadaki ve Trkiye'deki devrim saylacak de i imin karsamalarn ngrp bunu sylemine ve eylemine yanstamad. Toplumun, zellikle de byk kentlerdeki geli mi kesimlerin beklentilerinin ok gerisinde kald. Sol semen ve kamuoyu bunu biliyor. Hatta, SHP'nin mevcut ynetimde byle bir yenilenme arzusu olmad n da hissediyor. Bu nedenle,
A.S.Akat Akntya Kar 61

CHP'nin bir yenile me aray nn arac, katalizr olup olamaya sorusu gndeme geliyor. Yeni CHP bu iki soruna zm getirebildi i takdirde ba arl ve kalc olacaktr. Birincisi, 21.inci yzyln zlemlerine cevap veren bir vizyonun partisi olabilmesidir. Trkiye'nin zledi i kkl reformlar talep eden, sivil toplum ve demokrasi temelinde cumhuriyeti yeniden kurma misyonunu sahiplenen bir kurulu , sosyal demokrat hareketin dinamik toplum kesimleri ile yeniden diyalog kurabilmesine ok nemli katkda bulunacaktr. kincisi, mutlaka soldaki blnm l n bitirilmesi hedeflenmelidir. Bu da parti ii demokrasinin kurumsalla masna olanak veren bir rgtlenme anlay n gerektirir. Birbirini tasviye etmekten ba ka amalar olmayan iki hizip, btnle menin nndeki en byk engeldir. Kurulu ta o ulculuk aranmaldr. D nce temelinde kanatlarn varl n te vik etmek zorunludur. Kk d nerek, parti ii hesaplar gzeterek yola kan bir kurulu tan byk hedeflere ula mas, kalc ve ba arl olmas beklenemez. Trkiye nasl bir ekonomik model olu turmaldr? Sosyal demokratlar, ekonomik konulara dnyann ve Trkiye'nin de i en ko ullar iinde e ilmek zorundalar. 1930'lar kalnts devleti yakla mlarn oktan terkedilmesi gerekiyordu. Evrensel sosyal demokrasi ilkeleri, bireysel yaratclkla toplumsal sorumlulu un btnle mesinden olu acak yeni bir dinamizmi simgelemektedir. Devleti "kutsal" bir varlk gibi gren kapkulu zihniyetinin ekonomiye izd m olan devletili in demokratik sosyalizmin temel ilkeleri ile kkl biimde eli ti i ok aktr. Sol, mte ebbisi destekledi ini, onun yaratc gcnnden yararlanmay hedefledi ini, yaratcl ve te ebbs ruhunu ldrerek ve engelleyerek toplumda zenginli in ve e itli in sa lanamayaca n kabul etti ini aka belirtmelidir. Piyasa ekonomisini sahiplenmelidir. Kreselle me srecinde Trkiye'nin aktif bir oyuncu olarak katk yapmasn, dnya ekonomisinde layk oldu u yeri almasn amalamaldr. Ekonominin geli mesini engelleyen imtiyazlarn ve akl d uygulamalarn stne gidecek kkl reformlar savunmaldr. Vergi reformunu gerekle tirmek ve sosyal refah devletini kurmak Trkiye ekonomisinin gndemindeki en acil ksa dnemli sorunlardr. Ardndan e itimin kalitesinin dzeltilmesi ve frsat e itli inin sa lanmas gelmektedir. Poplizmin terkedilmesi, onun yerine a da ve gereki bir ekonomi vizyon ve anlay nn getirilmesi arttr. Gneydo u sorununun zm konusundaki nerileriniz nelerdir? Bu karma k ve hayati sorunun demokrasi iinde zlmesine hepimizin katkda bulunmas gerekiyor. Ba lang noktas, Krt sorununun zgrce tart lmasnn hukuki ve kurumsal altyapsnn kurulmasdr. Koalisyon protokolnde yer alan demokratikle me hedefine en ksa srede ula lmas bu bakma son derece nemlidir. Krt realitesinin tannm olmas kmsenmeyecek bir admdr. Ancak, yeterli de ildir. Krt vatanda larmzn demokratik haklarn kullanmalarna olanak sa lamalyz. Onlarn taleplerini
A.S.Akat Akntya Kar 62

demokratik ortam ve zeminlerde seslendirmelerini temin edemedi imiz srece, iddet yanls rgtlere kar kalc ve etkin bir mcadele ile ba arya ula amayz. Bence, sorunun zm idare reformunun zn olu turacak yerinden ynetim ilkesinde yatmaktadr. Merkeziyeti, buyurgan ve asimilasyoncu "kutsal" devletin yerine, e itlilik iinde demokratik birlik ilkesini ya ama geiren a da anlay n getirilmesinin arac bu olacaktr. Trkiye Cumhuriyetinin zgr vatanda larnn anadillerini konu malar, anadillerinde e itim ve yayn yapmalar, etnik bazda dernek yada siyasi parti kurmalar sosyal demokrasi tarafndan savunulmal ve talep edilmelidir. Krt sorunu, ancak ve ancak bireyin ve sivil toplumun glenmesi sonucu devletin demokratikle mesi ile sa lkl bir zme kavu acaktr.

K NC CUMHUR YET STNE

Tempo Dergisi, 3 A ustos 1992
Cumhuriyet nedir? Demokrasi nedir? Ayr ayr tanmlar msnz? Teoride Rex Publica halkn krall demek. Pratikte, devlet ba kanl formel olarak kan ba ile gemiyorsa ad Cumhurba kan oluyor. Demokrasi ise iyi tanmlanm bir siyasi rejim: bireyin do u tan hak ve zgrlklere sahip olmas, toplumu ise zgr seimle belirlenen meclislerin ve yneticilerin ynetmesi anlamna geliyor. Hep sylendi i gibi, ngiltere, Japonya, skandinav lkeleri, Benelks ve spanya rnekleri, devlet ba kannn seilme biimi ile demokrasi arasnda bir ili ki olmad n kantlyor. Btn diktatrlklerin Cumhuriyet oldu u da bir gerek. Cumhuriyet ve demokrasi arasndaki benzerlik ve kar tlklar nelerdir? Benzerlik de yoktur; kar tlk da yoktur. Ayr kavramlardr. Kuzey Kore ve Hitler Almanya's Cumhuriyettir; Amerika Birle ik Devletleri de Cumhuriyettir. ngiltere krallktr; arlk Rusya's da krallk. kinci Cumhuriyet tart malarn nasl de erlendiriyorsunuz? Trkiye toplumunun kendisini anlamas srecinde olumlu bir adm olarak gryorum. Geli mi lik sadece iktisadi bir kavram de ildir. Nilfer Gle'nin "zayf tarihsellik" dedi i, gemi ini ve bugnn anlamakta zorluk ekmedir; yani kltreldir. 70 yln en byk tabusu olan Cumhuriyet'in sorgulanmas gecikmi tir ama nihayet ba lam tr. Bu tart mann ok yararl olaca na inanyorum. Sizce devletin organizasyon modelinde tkanma var m? Neden? Modelin varsaymlar a da bir devlet rgtlenmesi ile eli iyor. Modern devlet, sivil toplum rgtll stne ykselir. Vatanda na ve sivil topluma gvenir. Bu iki unsur olmaynca, model a da bir sanayi toplumu ile eli iyor. Merkeziyetili i eli iyor; yasakl eli iyor; vergi toplayamamas eli iyor; vs. vs. Tm idarenin A'dan Z'ye yeniden kurulmas zorunludur. Bunu Trkiye'de herkes biliyor. Giderek insanlarmza cesaret geldi, sylemeye de ba lyorlar.

A.S.Akat

Akntya Kar

63

A.S.Akat

Akntya Kar

64

B R PORTRE: ASAF SAVA AKAT

ktisat Dergisi, Ekim 1992
1943'te Ankara'da do du. Orta renimini Galatasaray Lisesi'nde yapt ve bir yl AFS bursu ile Kaliforniya'da okudu. Lisans st e itimini stanbul niversitesi ktisat Fakltesi'nde, lisans e itimini ngiltere'de yapt. 1980 ylnda profesr oldu. 1982 ylnda YK'e kar karak niversiteden ayrld ve zel te ebbste ynetici olarak al maya ba lad. DSP'nin kurulu srecine katkda bulundu. 1987 seimleri ncesinde SHP'ye ye oldu. A.S.Akat'n " ktisadi Analiz", "Alternatif Byme Stratejisi" ve "Sosyal Demokrasi Gndemi" adl kitab, gazete ve dergilerde yaymlanm ok sayda yaz ve makalesi var. ktisat Dergisi- ktisat Dergisi adna byle bir syle i yaparken, ncelikle ok fazla teorik bir bazda kalmamaya al aca z nk, en son Versodan kan Habermas ile yaplan syle iye dayanan bir kitab okudum. Bir sre sonra tarflar sklyor ve gei tirmeye ba lyor. Dolaysyla ksaca belki sizin d nsel serveninizden ve entellektel kaynaklarnzdan ba layp, zaman elverdi ince ku bak bir de erlendirmeye gidelim diyorum. En son ktisatlar cemiyetinde yaplan, dris Kkmeri anma toplantsnda da drisle olan al veri iniz ba lamnda bu konuya de inmi tiniz, ama orada kk bir grup vard. Yerli ve yabanc besin kaynaklarnzla ba layalm, diyelim Kaldor gibi. Bylesi besin kaynaklarnzla artk bugn de mesainiz sryor mu? Yoksa epistemolojik kopu benzeri bir sreten mi getiniz? Ksaca entellektel serveninizin bir sreklili i var m, yoksa seksenli yllarda bu ykselen yeni de erler denilen, o her neyse, akm ierisinde siz de belli bir etkilenmeye girdiniz mi? Bir spanyol sosyalistinin, Tanrlar ld, ama biz papazlar ya yoruz dedi i gibi, sizin tanrlarnzdan ne haber? A.S.Akat- Gzel bir laf, gzel bir soru. imdi aslnda ben harp sonras nesliyim. Bunu bir sr yazmda da vurguluyorum. Benim ilk hatrlad m Trkiye, seim olan bir Trkiye, demokrasinin oldu u bir Trkiye. Bu nemli bir ayrm. 40, 41 ve 42 do umlularla onlardan evvelkiler arasnda, Trkiyede bir farkllk oldu, diye d nyorum. Bizim nesil sorumluluk mevkilerine geldike, Trkiyenin demokrasi sorunlarnn, sratle hafifleyece ini d nyorum. Buradan ba lamamn nedeni var nk iki ayr etkiyi zerinde grdm. Bir tanesi aydnlarn halka kar sorumlulu u diyebiliriz. Yani her eye ra men, tek parti dzeninden kalan bir aydn sorumlulu u hissiyat iinde bydm. Ellili yllarda demokratlarn iyi eyler yaptklarn hissederdim ama bir taraftan da o kentsel e itilmi aydnkesiminin, do al neredeyse igdsel, dris Kkmerin genetik dedi i, sivil toplum d manl ndan gemi lerdir. Sivil toplumdan rahatszdrlar. Sivil toplumu, devleti milleti d nmeyen, kendilerini d nen insanlarn alemi olarak tanmlarla ve solun bir ekilde sivil topluma izin vermedi ini hissederek ortaya gemi lerdir.
A.S.Akat Akntya Kar 65

demekki kronolojik olarak bakt mzda byle bir kken var. Sivil toplumdan rahatsz olan ve onun yerine kurtarc misyonu olan, topluma ra men toplumu bir yere gtrmek misyonuyla yklenmi bir yap ve kken sz konusu, bizde de bu var. Benim neslimde bu yok demiyorum. Bir nceki nesle gre biz bir taraftan da i in br tarafn grdk belki. 60 ylnda ABDye gitmemin zerimde etkisi oldu. ok ilgintir ben ABDye solcu olarak gittim. Galatasaray Lisesinde sosyalizmle tan m olarak gittim ve ABDde solda yer aldm. O sralarda GS Lisesinin etkisiyle 60l yllarda SSCBdeki merkezi sistem yoksa Yugoslavyadaki gibi zynetimsel bir sistem mi sosyalizm iin daha iyidir? gibi bir tart mann iinde yer ald m ok iyi hatrlyorum. Yani bu kadar geriye gidiyor. Sonra tabii Marxizmi bulduk. Marxizmin iinden ben bir trl leninist olamadm. Marxizmin iinde sivil toplumcu bir aray iinde ktaldm. Demokrasiden yana, tavr koyma aray iinde kaldm. Ama btn bunlar Sencer ve drisin izni olu turdu u bir aks iinde 66 ylndan itibaren yeniden ekillenmeye ba lad. Dolaysyla entellektel kken deyince gururla ikisini saymam gerekiyor. Belki ileride bahsediriz, YKn Trkiyeye yapt en byk ktlk bu ekol kurmaya olanak verecek sreci en azndan bizim fakltede krmas oldu. Belki savundu umuz fikirlerden belki ilerde daha do ru fikirler kard. Sreklilik iinde, Trkiyeye zg diyelim, evrenselle btnle mi ama Trkiyeden de kopmam bir sosyal bilim oda nn olu mas son derece nemli diye d nyorum. Hep liberal Marxist oldum. Sen de biliyorsun bunu zaten. Marx iyi okumak anlamnda Marxist oldum. Yoksa Marxn geri kalan ve yaygn olan okunmalaryla hemfikir olmak anlamnda Marxist olmadm. Marx ciddiye aldm. kendi d ncemde de do rusu ok nemli bir yeri var. ktisat teorilerini ieren ktisadi Analizi yazd mda, Marxistler asndan bir bakma antimar-ist bir kitaptr, ama bence Marxn temel fikirleriyle, benim retti im temel fikirlerle, 1970li yllarn iktisat teorisini uygulamaya al an bir kitapd. Btn teorik apparatusun hedefi smr haddinin, kapitalist toplumu anlamaya al mak iin temel ara oldu unu kantlamaya al makt. Ama smr haddinin anlaml bir hale gelebilmesi iin emek de er teorisinin terk edilmesi gerekti ini savundum. E er hangisi daha nemliydi Marxda, emek de er teorisi mi, smr olay m? dersen, bence smr olay daha nemliydi, emek de er teorisi de il. nemsisz ve yanl bir olayd. O adan kendimi Marxn projesi iinde grdm. Ama br taraftan da bir liberallik boyutu hep vard. Bence o da Marxn projesi iinde var. Marx, ancak v e ancak liberalizm dedi imiz, insanlarn zgr ve e it oldu u fikriyat erevesinde de erlendirerek bir yere do ru gitmek mmknd. Burada belki bir parantez amak lazm. ktisat teorisi ile olan ili kimi ksaca sylemem de yarar var. Aslnda ktisadi Analizi yazd mda iktisat teorisinin byk harflerle kmaz sokak oldu u kanaatna vardm ve iktisat teorisini brakp iktisat politikasna dndm. Sosyal bilimlerde her eyi aklayaca sylenen byk teorinin bizi bir yere gtrmedi ini, toplumun kendisinin ok de i ken oldu unu ve toplumun sosyal bilimciden bekledi inin daima ksa ve uzun dnemde policy retmesi oldu unu, bunlar reddederek, byle byk teorinin yapt gibi, kalc bir tek zm nermenin, toplumun beklentileriyle eli ti ini, sanyorum yetmi li yllarda grmek mmknd. Tabii benim yazdklarm iinde sadece iktisadi analiz yok. Birikimde yazdklarm, sosyalist toplumlarn analizi ve tarihi maddecilik var, Att ve feodalite, Yntem sorunu gibi ba ka eyler de var
A.S.Akat Akntya Kar 66

ama esas byk aba ve vaktimin byk bir blm, ktisat Teorisine gitti. ktisat Teorisini yazd mda onun, bizi bir yere gtrmedi ine karar vermi tim. Seksenden sonra, yani kitap bitti inde ben iktisat politikasna gemeye karar verdim. Syleyecek ba ka bir lafm yoktu. Onun stnde bir sz de yoktu iktisat teorisinin. Ondan sonra artk iktisat politikasna inmek gerekiyordu. Fiilen var olan toplumlarn var olan sorunlarn iktisat olarak biz ne zm getirebilirizle ilgilenmeye ba lyorum. Dolaysyla 80lerde olup bitenlerle bir anlamda, benim entellektel tarihim ak t. Ben biraz ndeydim. Ben 70lerin sonunda iktisat teorisinden iktisat politikasna getim. Tarih o anlamda teoriyi 1990da terketti. Biz on yl ndeydik. On yl da fena bir ey de il. u andaki olaya bak ma gelince, yetmi lerin ba nda ve seksenli yllarda olu mu olan teorik erevemin byk lde durdu unu gryorum. Yani olaylar gene o zaman analiz etti im gibi analiz ediyorum. O zaman kulland m aralarla analiz ediyorum. Genel toplum ve tarih teorimde bence marjinal de i iklikler oldu ama i in znde, genel izgilerde, o kadar byk de i iklikler olmad. Dolaysyla doksanl yllar beni hazrlksz yakalamad. Sovyetler kt nde, ben 77de bunun kmek zorunda oldu unu yazm bir insanm. Kreselle me olgusu herkesin gndemine geldi inde, seksenli yllarn ba nda iktisat politikas aralar kmesi olarak kreselle meyi tespit etmi bir insan olarak ya adm. SBnin k , Berlin Duvarnn ykl vs. bende ok etkisi yaratp, hazrlksz yakalamad. ktisat Dergisi- En son 1982 ylndaki doktora ders notlarnzda Batdan hareket edilerek retilen kavramlarla do u anla lamaz demektesiniz. Teorik anlamda kreselle meyi de gz nne alacak olursak, sizin teorik repertuarnz ierisindeki kavramlara bakt mzda da, ayn hantikap sz konusu de il mi? A.S.Akat- imdi, hala o kanaattaym. yle ki, batnn kavramlarn modifiye etmeden, de i tirmeden do uya uygulayamayz diyorum. Bu demek de il ki, biz batda sosyal bilimlerin retti i kavramlar almadan do uyu anlayabiliriz. Yani byle bir bat merkezlilikten do u merkezlili e gei i hi bir zaman kabul etmedim. Yalnz batnn retti i biimiyle, do uya uygulanmasnda ciddi sorunlar oldu unu hala d nyorum. imdi yalnz bat-do u fark azalyor tabii. Tek dnyaya gidi var. Asya retim tarznn sonunda buna aka referans vardr. Yani ortaa n yakn a a kadar olan dnya birbirinden kopuk. Birbirini ok etkilemeyen alt dnyalara blnm . Kapitalist sistem, falan rivayetlerine ra men, in indir. skoyada olup bitenlerden de, uzaktan yakndan etkilenmesi gerekmez. Hint, Hinttir. Kaliforniyada olanlardan etkilenmesi gerekmez. 13.yyda 15.yyda hatta, 18.yyda; yirminci yzyl ba iin bile bu do rudur, dolayl etki vardr ama son derece dolayl bir etkidir. imdi, bugn kreselle me dedi imiz olayda durum byle de il. Teknolojiyle ok farkl bir dzeye gelindi. Kapitalizm beraberinde getirdi i teknoloji devrimiyle beraber, insanlk tarihinde ilk defa tek dnyaya do ru bir gidi olmu tur. yleyse bugn artk do u, do u de il. Peki bat da bat m? Onu bilmiyorum. Hi tereddtsz bat da kendi d nda olup bitenlerden etkileniyor. Ama motorun bat oldu u da ortada.
67

ktisat Dergisi- Yine de bir yaznzda kendinizi Batl olarak tanmlyorsunuz. Halbuki bugn homojen bir bat kimli inden bahsetmek mmkn m? Bugn, post modern bir d nsel iklimde, btn aydnlanma, pozitivizm gelene inin sorguland bir ortamda, Trkiyede hala Do ulu muyuz, Batl myz? tart mas var Batda bile rasyonel bir batl kimli i var m? sorusu sorulurken, hala kendimizi tanmlamada, byle bir kar tlktan yola klabilir mi? A.S.Akat- klabilir. Bir tanmlanm batl kimli i yoktur ama mu lak dahi olsa, gene de bir batl kimli i vardr. Ne tanmlar baty? diye bakt mzda, bence Demondun Homo equalis dedi i zgrlk ve e itli e dayanan birey anlay sz konusudur. Birey, u ya da bu ekilde toplumun, dnyann anla lmasnda aktif bir unsur olarak devreye giriyor. Do uda olmayan buydu. Bu zgn anlamda bir batl kimli inden sz edilebilir. Baty ne mini ete e indirgeyebiliriz, ne ba ka bir eye. nk batl olup da mini ete e kar olan e ilimler var. Bat illa ahlaki anlamda ilercilik, ahlaki liberallik anlamna hibir zaman gelmedi. Amerika bunun bir rne idir. Ahlaki konularda fevkalede muhafazakar e ilimler ta yan yirmili, otuzlu yllarda, ikiyi btn Amerikada yasaklayan, u anda da krtaj konusunda ok gl bir muhafazakar muhalefetin oldu u bir yap. Toplumu herhangi bir eye indirgememiz gerekirse sanyorum bu birey kavramdr. Bat ile do u arasndaki byk fark burada. dris hocada bu ok net bir biimde var. etin Altan da farkl bir dzeyde bu temalara sahip kt. Ben o anlamda kendimi batl grdm. Bu demek de il ki bat kltrnn bir parasym. De ilim. Tabii ki Trkm, Trk kltrnn bir parasym. Dinledi im mzik, sevdi im yemek, ahlaki de erlerim tabii burann de erleri. Bir Japon da Japon. Bir Sicilyalyla, bir skandinav, bir gney eyaletinden gelen Amerikalyla, bir Parisli, bunlarn hepsinin, m terek alan ne? diye bakt mzda ne mzik, ne yemek, ne de giyim ku am. Olay sadece bireye bak ta yakalayabiliriz ve o anlamda kendimi batl hissediyorum. ktisat Dergisi- Geri sylediklerinizde zmni olarak var ama bugnn sa ve sol safla masnda, ya da insann kendini siyasi olarak tanmlamasnda, bir bakma yeni uluslararas dzene sempatiyle ya da ele tirerek bakma nplana kmaya ba lad. A.S.Akat- Tabii, imdi yle bir ey var. Reformcu diyebilece imiz gler, yani, sol olmay hep reform ve de i iklikten yana, statkonun yetersiz oldu u ve de i tirilmesini reformla zde le tirdi imiz taktirde, reformizmle, iyi tanlmanm oldu u iin trnak iinde kullanyorum bunu bir hmanizma arasnda bir ba lant vardr. Yani reform isteyen insanlar, kendi karlar statkoda olabilir. Ba ka bir nedenle isterler onu. Evrensel bir proje intiban uyandracak bir hmanizma diyebilece imiz olay erevesinden baknca, insano lu ilk defa imdi bir dnya devletini sanki parmaklarnn ucunda grmeye ba lyor gibi. Sava n olmad , insanlarn karde oldu u. Bu da solun en byk ryasdr. Biz enternasyonalizmden yola ktk. Dnya devletinden yola ktk. Tutucular da dnya devletine ynelik bir gvensizlik duyuyorlar ve bizim de devletimiz var ya ne oluyor, nereden kyor bu? gibisinden infiale kaplyorlar. Kreselle me o adan ok nemli, nmzdeki dnemde, tutucu glerle, reformist gler arasnda
A.S.Akat Akntya Kar 68

A.S.Akat

Akntya Kar

dolaysyla sol ile sa arasndaki temel pozisyon al larn, byk lde bu dnya birli i konusu erevesinde olacak. Ak toplumlardan olu an demokratik bir dnya zlemleri ve aray lar ve bunun kar snda duyulan gvensizlikler sz konusudur. Yani bir bakaca z Amerikan sa yla, Trk sa , milliyetilikte birle irken, Amerikan soluyla, Trk solu, milliyetili i reddeden pozisyonlarda bir araya gelebilecek. Btn dnyann milliyetileri birle iniz herhalde sa n ve tutuculu un yeni slogan olabilir diye d nyorum. ktisat Dergisi- Mikro dzeyde de bu safla ma de i ik bir biim alabilir. Diyelim kent dzeyinde, ngilterede, Fransada, Trkiyede modernle meyi sa savunurken, tarihsel dokunun, kent dokusunun korunmas misyonunu sol entellekteller stlenebiliyor. A.S.Akat- Do ru, Trkiyede zellikle ok net bir biimde byle. nmzdeki dnemlerde sol-sa tanmlar ok ciddi dn mler geirebilir. u anda konjonktrel bir gerileme dnemi ya amaktadr ama sol olacaktr. Bence bu dnem geicidir. Yarnn solcusuna belki biz bugnk gzlerle bakt mzda ne biim solcu oldu unu da anlayamayaca z. imdiden bir ok insan iin bu ne biim solcudur? demiyor muyuz? ktisat Dergisi- Bugne de in, Sosyalizm projenizde, mlkszle tirenlerin mlkszle tirilmesi anlay na hi yer var myd? Sempatiyle bakt nz dnemler oldu mu? A.S.Akat- imdi, orada tabii bir dizi teorik sorun vard. Bir sosyalizm projesini iki boyutta ele almann gerekti ini d ndm ve savundum. Birincisi bugnk bilgilerimiz erevesinde ula may d nd mz ve tanmlayabildi imiz toplum. kincisi, bugnk toplumdan o topluma nasl gideriz? Bunlar iki ayr sorun olarak ele almak gerekti ini d ndm. Yani yle bir teorik gezinti yapabiliriz. yle bir toplum tanmlayabiliriz ki, bu toplum bir kere kurulsa, ok ba arl olur, kendini yeniden retir ve sonsuz srer, ama bugnden oraya gitmek mmkn de ildir. Bir kerede kurmak mmkn de ildir. Teorik olarak bu ihtimal vardr dolaysyla ikisini iie almak gerekir. Realizm bizi gidilebilecek yerlerde, proje aramaya giter, ama gidilebilecek yerlerde, proje aramaya iter, ama gidilebilecek yerlerde de statkonun etkisinde kalmak riski vardr. Yani tay d k bir yerde tutma ihtimalimiz vardr. Gidilmesi ok zor bir yeri tanmlad mz taktirde ve yola kp oraya gidemememiz ve oraya gitmeye al rken, gitmek istedi imizin tam tersmine gitmemiz ihtimali vardr. Byle dilemmelar vardr. O adan baknca ben ideal toplumu, birey zerindeki hakimiyet ili kilerinin minimize edildi i toplumu -sosyalizm bu demek nk- yani insanlarn zgr, ba ka insanlarla hakimiyet ili kisinin altnda ya da stnde, hkmeden ya da hkmedilen trnden bir ili kiye girmeden ya adklar bir toplum diye d ndm. Byle d nerek olaylara baknca da hep, byk d man ve engelleyici kategorinin cretli eme oldu unu d ndm. olaysyla hi bir zaman mlkden hareetle analiz yapmadm. Bence sorun birilerinin mlk sahibi olmas de ildi, sorun mlk sahibiyle beraber cretli emek kategorisinin gelmesiydi. cretli eme kategorisi olmad tadirde, mlkn
A.S.Akat Akntya Kar 69

kimde oldu u sorunun da ortadan kalkt n d ndm, onun iin hep z ynetimi savundum. Mevcut bilgim iinde cretli eme kategorisini yok edecek ba ka bir mlkiyet trn bilmedi im iin, devlet mlkiyetinin, zel mlkiyetin gerisinde oldu unu savundum. Daha fazla hakimiyet ili kisine, daha gl bir hkmetme/hkmedilme ili kisine yol at n savundum. zel mlkiyetten daha gl oldu u iin toplumsal mlkiyet tr de il, zel mlkiyet trdr dedim, zynetim iin. Ama zynetimin zelli i de cretli emek kategorisini ortadan kaldrmasyd. Yani bir zgrlkler toplumu iinde, bunun siyasi projede kar l ademi merkeziyetilikdi, yerinden ynetim, referandumla ynetimdi. Temsili demokrasi yerine, mmkn oldu u kadar, do rudan ynetimdi. Sosyalist projeye dzeyde bakt mz zaman, ekonomide cretli eme in ortadan kaldrlmas, siyasi dzeyde temsili demokrasinin ortadan kalkmas, kltrel dzeyde de herkesin kendi kimli ini ortaya koyabilmesi, vs. Bugn bence hem proje mmkndr hem de oraya gitmek, te vik ederek gitmek mmkndr. Yani zorla, bir takm insanlarn elinden alarak falan de il. Ben mutlak e itli e hibir zaman inanmadm. Hayeki okudu um da grdm ki, bir sr insan da bunu byle d nyor, bir tek alanda e it olabilirz, o da siyaseten diye d nyorum. Ba ka hi bir konuda e it olamayz. imdi Tanjuyla, John Lennonla e it olmam mmkn de il. Biri ok iyi futbolcu, di eri de arkc. Kimisi daha yak kl, kimisi daha uzun boylu, kimisi daha i yman oluyor. Yani insanlarn e itlenmesi mmkn de il. Bir tek siyaseten e itlik gerektir. Tanjunun da bir oyu vardr, benim de. Dnyann en byk feylozofunun da bir oyu vardr, en cahil adamn da. Mutlak e itli i arad mz taktirde totaliterli e gideriz. ster cizvitlerin Brezilyada yaptklar olsun, ister Leninin-Stalinin SBde, Enver Hocann Arnavutlukta yaptklar olsun, bu byle. Kurdu umuz yaplarn hedefi e itli i sa lamaktan ziyade, byk e itsizliklerin ve giderek siyaseten e itli imizi de bozacak trden imtiyazlar yaratan e itsizliklerin yaratlmasn engellemektedir. E itsizlik vardr, nk Bar nikovu seyrettim. Bar nikov ile aramzda bir e itsizlik var. Bu e itsizli i kimse zemez. Ne Lenin zebilir, ne de cizvitler. Buna aremiz yoktur. Ben e er dans etmesini seviyorsam ya da dans seyretmesini seviyorsam, byk bir ihtimalle daha fazla gelir elde edecektir nk ben onu izlemek iin para vermeye, kaynaklarmn bir ksmn ayrmaya razym, onun ise byle yapmaya ihtiyac yoktur. Bar nikovla beni e itlemeye al an tm siyasal projeler totalitarizmle sonulanmak zorundadr. Bir e ilim olarak reformcu glerin hedefi, e itsizli i, hakszl , imtipazlarn olu masn ve bunun zellikle de bizim e it olabildi imiz tek alan olan siyasete yansmasn engellemek. nk siyaseten tek e it olabildi imiz o alanda e it bireyler olarak zgrce var olabilirsek, o zaman zaten geri kalan btn alanlarda olabilecek imtiyazlar trpanlama olana mz da ortaya kar. lk ba a dnersek ben kendimi hep liberal bir projenin uzants olarak grdm. Liberalizmi durdu u yerden, bir sonraki mantki sonularna gtren bir erevede grdm. Yoksa adam elinden mlk aldn, daha da gaddar ceberrut birine verdin. lkinin yannda al rken ba ka bir adamn yanna gemek frsat vard. imdi o da kalmad, mecburum o ceerrutla al maya. Bu mlkszle tirme filan de il.

A.S.Akat

Akntya Kar

70

ktisat Dergisi- Birikimde kan bir yaznzda da bu konuda Rakovskinin tarihselsosyolojik snf ayrmndan yola karak benzer sonulara varyordunuz. Dinde de galiba bilenlerle bilmeyenler hi bir olur mu? gibi bir belirlemeye kar formel demokrasi belki bize bunun imkann veriyor. Hseyin Hatemi hocann, saptamalarnza yakn bir benzetmesi var. E itli i, kinetik ve potansiyel e itlik kavramlaryla ele alarak, yar a beraber ba layan ko ucularn potansiyel e itli inin, yar sonunda herkesin e it ilan edilerek -kinetik enerji zulme gidilece ini vurgulamas gibi. A.S.Akat- Tabii, frsat e itli i mesela ok nemli. Her neslin kendi yeteneklerini bir nceki nesildeki yetenek da lmnn sa lad imtiyaz olaylarndan etkilenmeden bulabilmesini sa lamak. Benim yazlarmda belki grm sndr, mevcut bugnk nesil arasnda, gelir e itsizliklerini trpanlamaktan ok daha nemlisi, frsat e itli ini sa lamak. Adam okumam , cahil kalm , retken de il. Olan olmu , tabii bu durumu da dzeltmeye al mamz lazm, ama birinci nceli imiz o adamn ocu unu en zengin adamn ocu unun sahip oldu u, frsat bir defa verelim. ktisat Dergisi- sterseniz biraz da aktel politika iindeki, zellikle SHPle ilgili dneminize gelelim. Gerek sizin ve Seyfettin Beyin gerekse dris hocann SHP iindeki siyasi varl nz ilgi ekici oldu. Bana yle geliyor ki, 70lerin A.S.Akat bugnn SHPsini bir tr garnizon partisi olarak nitelendirebilirdi. Bir yandan da, son kitabnzdaki tezlerin partide hangi anlay a kar lk d t , kokeriden retmene son derece heterojen bir yaps olan bir partide ne tr tepkiler ald nz da diyelim, delege seimlerinde nispi temsil nerisi gibi-, merak ediyorum. A.Camus, Hakl olduklarndan emin olmayanlarn bir partisi var m? Ben o partiye yeyim derken E.Bellahda Ben tek ki ilik bir partiyim, dolaysyla istifam sz konusu olamaz demekte. Sakn siz de bylesine kemikle mi bir yapnn tek ki ilik partisi olma aday olmayasnz? A.S.Akat- imdi istersen evvela drisle olan SHPlili imizden ba layalm. drisden neler rendim diye d nyorum da aslnda SHP yesi olmam, drisin rencisi iin normal. SHP yesi olmam, drisin rencisi iin normal. dris CHP gelene inden gelen Abdlhamite ilerici, CHP gelene ine gerici diyen adamd, ama CHP iinde hep aktif politika yapt. SHPde, Sodepin ilk kurulu unda da hemen, beraberdik. imdi ilk bak ta burada bir amaz var gibi duruyor. Ama drisgil ve Akatgil dnyada yok. O da uradan kaynaklanyor. Biz kendi cenahmz ele tirebiliriz ama cenah da snf gibidir, iinde do arsn. imdi ben gidip Refah partisinde olamam. Ben gidip DYPde de olamam. Benim cenahm de ildir oras. Benim cenahm br taraftr, orada ele tirebilirim. Adan Zye her eylerini ele tirebilirim. Ama gene de kkenlerim itibariyle sosyolojik olarak, kltrel olarak, o cenahn bir parasymdr. Dolaysyla bir etkili im olacaksa o cenah iinde olacaktr. imdi dikkat edersen benim 83de Alternatif Byme Stratejisine yazd m nsz bizim cenah ele tirir ama bizim cenah diye bahseder. Dolaysyla SHPde olmam byle de erlendirmek lazm. dris hocann da durumu benim g2ibi. dris hoca hibir zaman APli olmay aklndan geirmemi tir. Bizi ele tiriyoruz belki fakat o taraftayz. Bizim insanlarmz orada, sevelim ya da
A.S.Akat Akntya Kar 71

sevmeyelim. Bizim mirasmz o. Memnun de iliz, o zaman da de i tirelim, diyoruz. Gelelim sorunun ikinci blmne. SHPdeyken do rusu beni yadrgayanlar oldu. Buna eminim ki Toktam da dahil olmak zere Oktay Akbal, vs. Ne i i var bu adamn? dediler. Biz de Var bizim i imiz nk bizim savundu umuz fikirler var. Bizim savundu umuz fikirler, sizin savundu unuz fikirlerden daha tutarl. Siz bir ey oldu unuzu iddia ederken, sosyal demokrat merkez sol, bunun bir tutarl nn olmas lazm. Ben bu ele tirileri d ardan partinin, hareketin d ndan bir insan olarak yapsaydm, etkinli i daha az olurdu. inden yapt m iin etkinli inin daha fazla oldu unu d nyorum. Nispi temsili, belli bir rgt modelini, vs. savundu umda aydan gelmi insan muamelesi gryordum. Ama zamanla bu modeller parti iinde ve solda yaygn tart lr hale geldi. Yani bunlar yava birikiyor. yle pat diye olmuyor. Ya am da u mmkn de il; Bir ideal olacak ve ona uyan yle bir parti olacak ki biz de oraya gidelim. Ama byle bir ey olmuyor. Bir ideal olacak ve ona uyan yle bir parti olacak ki biz de oraya gidelim. Ama byle bir ey olmuyor. Bir idealin varsa, mevcut bir partiyi alp o ideale gtrmeye al acaksn. Bu sosyalizm iin de byle. Bir devrim yapp ertesi gn ideal toplum kurulmuyor. te grdk yetmi sene sonra ne oldu unu. Yava yava , yanl larn iinde do rular dzelte dzelte, do rular savunarak, daha yaygn katlm sa layarak, daha ok insann tart masn sa layarak i ler gidiyor. O bakmdan Trkiyede sosyal demokrat ya da demokratik sosyalist diyebilece imiz alanda daha net eyleri d np savunmalarna katkda bulundu umu d nyorum. ktisat Dergisi- SHPdeki kemalistlerin tutarszl pek ok ama ben tek bir rnekle yetinmek istiyorum. O da T..-ANAP ili kisi stne, Cumhurba kan sfat ile ANAPa mdahalesi bu kesimin byk tepkisini ekiyor. Halbuki Mustafa KemalCHP ili kisine, ok partili dneme gei abalarndaki dneme bakt mzda, kemalist gelene in bu tr ili kilere dayal oldu unu, dolaysyla T..nn bir bakma bu gelene in srdrcs oldu unu syleyemez miyiz? Bu erevede kemalist gelenek bu amazlarn a abilir mi? A.S.Akat- Kemalist gelenekte, cumhurba kan partinin ba dr zaten. Kemalistler bu amaza sk sk d yorlar. Olay udur; Kemalistlerin kar snda tutarl bir platform zor olu tu. Bunda dris Hocann erken lmnn de belki etkisi var. e itli tarihi nedenlerle bir tutarl sosyal demokrat platform zor olu tu. Ama tarihin hz de i ti. Benim gibi insanlar da ortaya kt ve sonunda tanma uyan, evrensel ilkelerle tutarl bir sosyal demokrasi ortaya kt. Biz sosyal demokratz ama icabnda darbe destelerizle olmayaca grld. Sosyal demokratlar, Baz darbeler iyidir demezler. Diktatrlk dneminde gelen bir darbe olsa neyse ama, seimle gelen iktidar gtren btn darbeler ktdr. Bunlar a ld artk Trkiyede. Trkiyede artk ka ki i baz darbeler iyidir diyor. Tarih zaten bunlar a t. ktisat Dergisi- Sivil toplumdevlet kar tl iinde yapt nz toplumsal analizlerin ne denli aklayc oldu uyla ilgili bir soru sormak istiyorum. Vurguyu sivil toplumdan yana yapt nz zaman, devleti ku atmas d nlen sivil toplumun
A.S.Akat Akntya Kar 72

bizzat kendisi, bireyin kendisini de ku anr bir hale gelemez mi? stelik bir yandan da, bireylerin devletle olan ili kileri de simetrik de ilken? A.S.Akat- yledir zaten. De erlendirmene kesin katlyorum. Sivil toplumun kendisi bir kurtulu de ildir. Bizim gibi do u diyelim, az geli mi diyelim ya da liberalizmin yasakland toplum diyelim, orada yle bir ikilem var. Devletin sivil topluma hakim oldu u bir yapda sivil toplumu savunuyorsun, sivil toplumun belli bir glenme anna geldikten sonra, yani eski devlet yerine sivil toplumun ku att devleti kurduktan sonra, sivil toplumun bir anlamda devlet tarafndan denetlenmesine talep etmek zorundasn. Liberal ise orada duruyor. imdi ben ABDde olsam, orada devlet mdahalesini savunaca m. Ekonomiye devlet mdahalesini savunaca m mesala. Niye? nk devleti geriletti iniz zaman, sivil toplumun iindeki iktidar ili kileri ne kyor. Bir sonraki a amada yani sivil toplum kurulduktan ve devlete hakim olunduktan sonra ikinci a amada ise sivil toplum iinde kacak hakimiyet ili kilerinin trpanlanmas gerekiyor. Onun iin nce ceberrut devletten kurtulmamz, sivil toplumun var olmas lazm. ktisat Dergisi- Peki, Trkiyede, diyelim burjuvai, ne lde bylesi bir yapnn aktr olmaya ve tarihsel bir ula maya yatkn Sadece iktisadi potansiyel olarak de de il, niyet olarak da. Gazeteciler Halit Narine SSK borlarn hatrlattklarnda, ....... a a , Kasmpa a diyebilecek bir zerafete sahip. Ne lde toplumsal kesimlerin tutumlar sylediklerinize denk d yor? A.S.Akat- Bile ik kaplar teorisi diye bir ey var. Bir toplumun farkl kesimleri iinde, birbirinden izole edilirmi esine, ba ka bir toplumda ya am asna, var olabilecek bir kesim yok. Herkes a a be yukar ayn matrisin insanlar oluyor. Trk devleti, tarihsel anlamda snflarn olu masna izin vermemeye al m . Bunun da tesinde ba arl da olmu . Snflar olu tuklarnda da ayr sorunlar kacaktr. Do ru ama bu, geli menin de n ko uludur. Sfr noktasdr, o olmadan hibir ey olmaz. ktisat Dergisi- Yani hala pseudo-burjuvazi (burjuvazi benzeri)mi var Trkiyede? A.S.Akat- Trkiyede burjuvazi de var. Burjuvazi iindeki ciddi blnmeler de var. Halen 1923 depremi erevesinde olu mu kampla malar da var Trkiyede. Yani fevkalade zengin bir adam, gerek anlamda bir burjuva, siyasi davran larnda pekala irrasyonel davranarak halk partili ya da refah partili olabiliyor. Bunun ekonomik rasyoneli oldu unu sylemek ok zor. Niye? nk bu partiler snf partileri de il. Zaman iinde byk kavgalarla beraber ABDde oldu u gibi ekillenmemi ler.e Cumhuriyetiler burjuvazinin partisidir, vs. Tarihi olaylarn nemi, mesela ABDde ok ilgin bir olay var. Museviler demokrattr. nk ilk geldikleri dnemde kar larnda establishment olarak cumhuriyetiler var. Adam ABDnin en zenginlerinden olmu , hala demokrat partiyi destekliyor. Snf bilincinden siyasal davran a giden yol, ancak uzun dnemde anlaml. Ksa dnemde btn kendi birikimlerimizle beraber oluruz. Ben hasbelkader, i hayatna
73

niversiteden geince ok zengin oldu umda, vaz m geecektim, sosyal demokrat olmaktan? Mmkn de il. Erdal Bey ok fakir bir adam m? zellikle Trk burjuvazisinin yeni gelen nesilleri, ok daha net bir biimde liberal projeye yan ve taraf kmaktalar. Yeni gelen nesilde bir sistematik grebiliyoruz. Burjuvazinin ikinci ve nc nesli, kendisini batnn oturmu burjuvalar gibi, grmeye ba lad ve ideolojik haritasnn, matrisinin de benzer bir ekilde olu tu unu gryoruz. ktisat Dergisi- Son kitabnzda beni a rtan bir iki yer hakkndaki kanaatinizi de renmek istiyorum. Bunlardan biri u; Demek ki demokratik sosyalist olan insan, inanc olan insandr. nanlar u runa mcadele eden insan de il. Bu ok nemli. Marxizmin materyalizminden bizi ayrt ediyor. (s.209) Birikimdeki metinlerinde maddeci toplum bilimi gibi bir perspektiften konular ele ald n syleyen biri olarak, bu materyazilm tarifiniz beni a rtt. Byle bir tarifi herhalde Altemur Kl yapar. A.S.Akat- Bu belki bir Freudgil atlama. Tam ne demek istedi imi biliyorum aslnda. Bunu Murat da ok yazd. ML teoride i iler kriz olunca ayaklanrlar. Byk lde herkes karlaryla politika yapar. Tm Marxist siyaset teorisi snflarn salt iktisadi karlaryla siyaset yapt varsaym zerine dayanr. ktisat Dergisi- mtiyazlar hilafna sosyalist olmalar nedeniyle, belki entellekteller d nda. Zaten Marxdaki toplumsal varl n bilinci belirledi i tezi daha sonra hep snflarn bilinci belirledi i eklinde okundu nedense. A.S.Akat- Entellekteller iinde de hainler vardr ve do ru yolu bulanlar vardr. Her neyse bu sz kt sylenmi . Ama Marxist bak ta insanlar karlaryla siyaset yaparlar. Niye komnist olunur? Zincirlerinden ba ka kaybedecek hibir eyleri olmayanlar komnist olur. ktisat Dergisi- Di er pasaj da u; Demokratik sosyalistler ilkeleri ile hareket ederler, devlet mant yla de il. Devletin mant ba kadr. Vietnamda grd mz gibi, katliam yapp bunu reddetmektir. kence yapp reddetmektir. Bomba atp inkar etmektir.e Sosyal demokrasinin mant bu de ildir. (s.209) Yazlarnda srekli olarak reel sosyal demokrasiye de bakt mzda, diyelim Mitterandn at bombalamasndan, Avustralyada Greenpeace gemisini devletinin ajanlar marifetiyle batrmasna de in olduka olumsuz bir sicili var. A.S.Akat- Do rudur. Onlar da her frsatta ele tiririm. Muhalif do mu insanlar olarak, idealizmini koruyan bir insan olarak kanlmaz olarak kendi tarafmn da yapt btn yanl lar da ele tirmek zorundaym. Sabka oktur. ktisat Dergisi- Sosyal demokrasinin tm milliyetilik e ilimlerini kknden reddetti i, milliyetili e kar enternasyonalizmi savundu u, Sosyal demokrat hareketin tarihinde, 19. ve 20.yy.n btn milliyetilik hareketlerine kar durma,
74

A.S.Akat

Akntya Kar

A.S.Akat

Akntya Kar

onlarla mcadele etmesinin var oldu u, (s.25) gibi vasflar, I ve II.Dnya Sava larnda gremedi imiz a ikar de il mi? A.S.Akat- Do rudur. Ama genel e ilim olarak bakt mzda sosyal demokrasinin genelde milliyeti pozisyonlara tkanp kalmad n sylemek zorundayz. Bunu sen de kabul edeceksin herhalde? Genel izgileri itibariyle sosyal demokratlaryla, Fransz sosyalistlerine milliyetidir diyemeyiz. Bu demek de ildir ki milliyetilere benzer davran larda hi bulunmam lardr. ktisat Dergisi- Kitabnzn sonuna do ru hedef olarak Trkiyenin nc dnyadan birinci dnyaya gei ine katkda bulunmay(s.247) koyuyorsunuz. Bu durumda bizim muhtemel periferimiz nereler olacak? A.S.Akat- imdi, birinci dnyann artk periferiye ihtiyac kalmad. Kk verimlilikle al an insanlardan hi kimseye bir yarar olmuyor. Yksek verimlilik nemli. ktisat Dergisi- Burada sektrel tercihler de nem ta yor galiba. A.S.Akat- Gney ya da kuzey bir taraftan ya da br taraftan ticaretini durdurma karar ald nda, bundan kimin en zararl kaca n hepimiz iyi biliyoruz. Birinci dnyann ticaretinin % 5ini geri kalan dnyayla yapt n, nfusun ok oldu unu, Batnn bunlardan ald hemen her eyin a a yukar ikame mallarn retebilecek durumda olmalar. Yani 18. ve 19. yy.dan ok daha ba ka bir noktaya geldi olay. 18.yyda kle ticareti ngilterede sermaye birikimi asndan hayati. Keza hammadelerle ilgili ticaret 19.yy.da ok nemli. Belki 20.yy.n ilk yarsnda da ok nemli. Ama geldi imiz 2000 ylnda, iki dnya arasna bir demir perde ekti imiz takdirde birinci dnya ok zararl kalr diyemiyoruz. Bir lkede senin vatanda n sataca mal yoksa, senin mallarn alaca paras da yoktur. Ticaret olana n yatrm yapma imkann yok. Trkiye asndan, ba ta konu tu umuz, do u-bat kimli i ile de ilgili, kendisini demokratl ile tanmlad anda, mslmanl ile Trkl ile de il de, uluslararas dzeyde mtteffik ararken kendini, demokrasiyle tanmlayarak dnyaya bakmaya ba lad anda, birinci dnyaya gemi tir. Ba ka lkelerle kuraca ili kinin temelinde ayn rejime sahip olmak, ayn medeniyetin paras olmak temel zelliktir, tanmlayc unsurdur. Onu yapamad n zaman nereye gidersin? Mslman dnyaya, Humeynisi, vs. ile ya da Trk olmakla, Azerbeycana, vs. Ne zaman ki demokras idnyasna yneliyorsun, dinin rkn, dilin, bunlar nemsiz artk. Payla t n medeniyet nemli. Ayn tarafta olmak nemli. Kime kar ? Zorbaya, diktatrl e kar ayn taraftarsn. Diktatr Trk olabilir, mslman olabilir. Ne olursa olsun. Trkiye daha o noktaya gelemedi. Trkiye bunu bitirip st tercih yapabildi i anda do u-bat kimlik sorunu da bitecek Trkiyenin. Mslman olmaktan kaynaklanan bat kar snda a a lk kompleksinin de ya da imparatorlu umuzu elimizden aldlar davran larnn da bitmesi bence gerekli.

ktisat Dergisi- Son soru; ktisatlar Haftasnda niversiteye dnmesi iin Sencer Hocaya rencilerinden yo un bir talep geldi. Ama kendisi ne yazk ki artk anlaml bulmuyor byle bir dn . Siz on yln ardndan yeniden niversiteye ba vurdunuz, ve ne tr insan manzaralaryla kar la tnz? A.S.Akat- Ben niversiteye ba vurdum ama niversite beni ieriye almamakta kararl. stanbul niversitesiyle bir seneyi geti, mahkemeliyiz. Mahkeme inanyorum, yaknda sonulanacak. Kanuni haklarma ra men, niversite beni almak istemiyor. Biraz hayret verici buluyorum, tabii. ktisat Dergisi- Nasl bir gerekeden yola kyorlar? A.S.Akat- Benim profesrl m, Kenan Evrenin imzalamam olmasnn yaratt , hukuki dedikleri -belki hukuk d - bir olay, ahlaken de, hukuken de hibir tutar taraf olmayan bir durumu bahane ederek, bundan yararlanarak beni niversiteye almamaya al yorlar ama ba arl olamayacaklar. Dnece im niversiteye. Hibir umutlar yok. Ufukcu um, te ekkr ederim. ktisat Dergisi- Ben de ktisat Dergisi adna, bylesine keyifli bir sohbet imkan iin te ekkr eder, 12 Eyll hukuku ve takipilerine kar mcadelenizde ba arlar dilerim.

A.S.Akat

Akntya Kar

75

A.S.Akat

Akntya Kar

76

KRT SORUNU MLAKATI

(M.Sever: Aydnlarmz Ne D nyor, Cem Yay. 1992)
Sayn Akat, Krt sorununa nasl bakyorsunuz? Sizce Krt sorunu nasl bir sorun? Soruna bak m yeni yaynlad m "Sosyal Demokrasi Gndemi" adl kitabmda ksaca zetledim. Bence, Krt sorunu, Trkiye Cumhuriyeti'nin kurulu undan bu yana kanayan ok nemli bir yarasdr. 1920'lerde, yeni rejime kar Krtlerin aktif rol ald ayaklanmalar, tek parti diktatrl nn kurulu unda ve baskc ynde evriminde kmsenmeyecek bir bahane olu turdu. 1945 sonrasnda, bir trl istikrar kazanamayan demokrasi deneyimleri iinde, ne yazk ki soruna gereki zmler retilmesi tutucu, baskc gler tarafndan engellendi. Zamanla, Trkiye'nin ekonomik bymesinin ve siyasal toplumsal geli mesinin getirdi i dinamikler, sorunu bsbtn karma k hale getirdi. O kadar ki, Trkiye'nin ademimerkezile mesi ve demokratikle mesi ynnde getirebilecek her neriye, bu gler kkten kar ktlar ve neri sahibini susturdular. Nihayet, 1980'li yllarn ortasnda Trkiye, kendisini ilan edilmemi bir i sava n gbe inde buldu. stelik, tamamen hazrlkszd, de il bir zm retmek, sorunu daha kamuoyunda tart maya bile ba lamam t. Trk siyasi snf iin, sorunun kkeninde Krtlerin varl yatar. E er onlar olmasalard, ya da ciddi bir sorun olmayacak kadar kk bir aznlk olsalard byle bir sorun da olmayacakt. Trkiye'deki iktidar odaklarnn adeta tm, olay maalesef bu ekilde grm tr. Byk o unlu u, bugn de byle grmekte devam ediyor. Kurtulu sava sras ve Cumhuriyetin kurulu unun hemen ardndan gelen ksa dnem hari tutulursa, resmi ideolojide Krt szc bile szlklerin d nda kald. CHP'nin milliyetilik oku do rultusunda geli tirilen "Da Trk" ve "Da Trkesi" gibi Atatrk bilimsel teoriler Krtlerin Krt olmadklarn kantlad. Yanl lkla Krteyi kullananlar hapislerde rtld. Buna asimilasyon politikas dendi. Halbuki, yakn tarih en totaliter diktatrlklerde bile asimilisyon politikasnn ba arl olmad n gstermi tir. Trkiye'de Krtlerin varl herkesin bildi i bir gerektir. Trkiye Cumhuriyeti vatanda larnn bir blmn ana dili Trke de ildir, anadili Krtedir. Ve, toplam 25 milyona yakla an bu insanlar drt-be lkede ya yor. Benim yakla mmn z : Biz bu insanlar Trk yapamayz eklinde zetlenebilir. Yani asimilasyon politikas mmkn de ildir. Byle byk bir insan ktlesinin, stelik de co rafi olarak belli blgelerde yo unla m bir insan ktlesinin, biz gzlerimizi kapar, basky yaparsak asimile olacaklarn d nmek yanl tr. Bu asimilasyoncu gr n e itli varyantlar var. Birincisi: "bunlara yeteri kadar bask yapar, okul gtrrsek ve Trke retirsek, Trk olurlar" eklinde. kincisi: "Ekonomik sorundur, kalknrlarsa Trk olurlar" eklindedir. nsann
A.S.Akat Akntya Kar 77

anadilinin ne zenginlikle ne de okulla ilgisi yoktur. Sonu olarak her e it asimilasyoncu varyant reddediyorum. nk zm retemiyor. zm retememenin tesinde, sorunun bar ve demokrasi iinde zlme ansn da azalttklarn d nyorum. Bu insanlarn varl n kabul ediyorsak -ki etmek zorundayz nk bu objektif bir gerek- bu sorunu nasl zece imizi de tart malyz. zm nerileri tart larak kamuoyu olu turulmal. Baz krtler kalkp "biz Trkiye'den ayrlmalyz" diyebilmeli, baz Trkler de "bunlar Trkiye'den gitmeli" diyebilmelidir. Krtlerin Trkiye'den gitmek istedi i varsaylyor, br taraftan da Trklerin, Krtlerin gitmesini istemedi i varsaylyor. Bu iki varsaym da yanl olabilir. Yani ben bu sorunun tart lmas ve demokrasi, bar iersinde zm bulunmas gerekti ini d nyorum. Sorunun en geni yelpazede tart lmasndan yanasnz. Peki, sizin kafanzdaki en makul zm ne, byle bir zm d nceniz var m? Ancak kamuoyunun katlm ile olu an zmler kalc olur, lkeye istikrar getirir. Toplumun sorunlarna i aret edenleri vatan hainli i ile sulayan, toplumun kendi gereklerini renip onlara zm retmesini engellemeye al an kesimler, aslnda bilerek ya da bilmeyerek sorunlar zmlenemez hale getirmekte; bylece bar ve zgrlk iinde hallolabilecek sorunlar patlamalara ve iddete itmektedirler. lk hedef, temel hak ve zgrlkleri Krt sorununu kapsar hale getirmektir. E er, Trkiye'de demokrasi olacaksa, o zaman, Krtlere zerkli i yani federatif bir devleti, hatta ba mszl yani Trkiye'den ayrlan bir Krt devletini savunan siyasi partiler de olabilir. Bunun ba ka yolu yoktur. Ben Krtlerin ayr bir devlet kurmalarn onlar asndan hata oldu unu d nyorum. Birtakm ilave sorunlar yaratacak. En azndan stanbul ve Ankara'daki Krtler ne olacak? Ayrca artk milli devlet a gemektedir. nmzdeki yzyla damgasn vuracak olan siyasi proje, rk, din, dil cinsinden benzer olmayan insanlarn ayn siyasi yap iinde, demokrasiyle birlikte ya ama aray olacaktr. Bir tarafta ok byk nitelere giderken di er tarafta ok kk nitelere gidece iz. Yani Trkiye bir yandan federal bir yapnn iinde yok olurken, di er taraftan Trkiye'nin iinde ok sayda dil, din, rk vb. baznda siyasi otonomiler olu turulur diyorum. Bu benim yakla mm ve zmlerden bir tanesi. Dikkatinizi ekerim, ben federal diyorum, federatif demiyorum. Yani ynetimsel ademimerkeziyetilikten yanaym, siyasi ademimerkeziyetilikten yana de ilim. Ekonomik dzenlemerin halledemeyece ini sylediniz. GAP'n bir etkisi olmaz m? Bence bir etkisi olmayacak. Krt sorununun en byk amaz, Trkiye'nin bu konudaki totaliter suskunlu udur. imdi siz veya ben Almanya'ya gitsek ve milyoner olsak, Alman m olaca z? Yani milletlerin ve insanlarn gelirleri artnca kendi dillerini terk edeceklerini d nmek ok yanl . Resmi ideolojide, Krt sorununun resmi adlarndan biri Do u Anadolu ya da ksaca "Do u Sorunu"dur. Bylece, lkenin Bat ve Do u blgeleri arasndaki
A.S.Akat Akntya Kar 78

iktisadi geli mi lik farklarna atf yaplr ve olayn aslnda bir iktisadi geli me sorunu oldu u ima edilir. Yeni, sorun etnik bir sorun olmaktan kar. ktisadi bir soruna dn r. zmler de ona gre olacaktr. rne in: Krtlere zgrlkten bahsetmek abestir. nemli olan bu blgede devlet yatrmlarn arttrp ekonomik geli meyi sa lamaktr. nk, bu olunca zaten Krtler Trkle eceklerdir. Krt olayn blgesel azgeli mi lik faktrne indirgemek, asimilasyoncu gr n daha ince slupla yeniden pazarlanmasdr. Siz niter devlet iindeki bir zme kar snz. Biz niter devlet nerdeyse Tanr kelam olarak alnyor. niter devletin srr ne. niter devletle asimilasyon politikas arasnda nasl bir ili ki var? Arzulanan asimilasyon politikasnn resmi ideolojideki klf, niter devlet kavramdr. Yakn bir gemi e kadar SHP st ynetimi de parti tabannn Krt sorununa duyarll n bastrmak iin niter devlet kavramna sa nmaktayd. Nedir bu niter devlet? Tek devlet, teki devlettir. Ksaca, siyasi otoritenin blnmedi i merkeziyeti devlet anlamna geliyor; kar t siyasi otoritenin yerel idareler tarafndan payla ld ademimerkeziyeti devlet oluyor. niter devlet taraftarlar, ademimerkeziyet taleplerini federal sisteme gei olarak gryorlr ve Blent Ecevit'in yapt gibi ayrlklarn ilk adm olmakla suluyorlar. niter devletin amac, toplumla var olan e itlili i devlet fc ile yok etmek ve devlet eli ile homojen bir "milli kltr" kurmaktr. CHP'nin milliyetilik oku, niter devlet anlay nn ne kadar kola rklk e ilimlerine teslim olabilece ini gstermektedir. niter devlet kavram da, milliyetilik oku da, "milli" hedefin gerekle tirilmesi arac olarak, tm iktidarn merkezde yo unla masn gryor. E itimden trafi e kltrden yollara, ehircilikten sa l a, aslnda yerel ynetimlere ait olmas gereken btn fonksiyonlar merkez stleniyor. Bylece, toplumdaki etnik, kltrel, dini, co rafi, vs. e itliliklerin kendilerini ifade etmelerine yani varlklarn srdrmelerine izin verilmedi i zannediliyor. Trkiye Cumhuriyeti yle bir devlet ki, niter dendi inde sadece Krtler kastedilmiyor. Futbol federasyonunun bir Genel Mdrl e dn trld , Tevhid-i Tedrisat Kanunu'nun oldu u bir devlette Krtlere zerklik verilmesini d nebiliyor musunuz? Asimilasyon politikas sivil topluma ya ama hakk vermeyen merkeziyeti devletin bir boyutu. Trk ve krt halk gemi leri ok eskiye giden iki halk. Kurtulu Sava nda da Krtler ciddi destek veriyorlar. Cumhuriyetin ilanndan ksa bir sre sonra Krtlere yakla m de i iyor. Askeri tedbirler, bask ne kyor. Bu de i ikli in nedenleri neler olabilir? Ben o kadar iyi bir tarihi de ilim. Ama unu biliyorum: Krt isyanlarn Cumhuriyet Halk Frkas demokrasi havasn bo mak iin kullanm tr. Ama zaten bir bahane bulacaklard. nk hedef olarak totaliter bir yap d nyorlard.

Resmi ideoloji ile somut gereklik arasndaki mesafe kapanmaya ba lad. 70 yllk Krtleri yok sayan resmi politikada sarsntlar ortaya kt. Sizce bu de i imdeki i ve d dinamikler neler? Resmi ideoloji sadece Krt sorununda sarslmad. Her tarafta sarslyor. Altok tart lyor, devletilik tart lyor. Resmi ideoloji k halinde. Krt olay da bu srete ortaya kt. Toplum geli tike, resmi ideolojinin sama sapanl da ortaya kyor. Krfez Sava , ardndan gelen olaylar, sonra Sovyet darbesi, Trk resmi ideolojisinin ve onun savunucularnn kabul etmesi ok zor olan bir geli meye i aret ediyor. 20 yzyln nemli bir blmne damgasn vuran nemli bir ilke var: "lkelerin i i lerine kar mama ilkesi". Bu, uluslararas oyunun kurallarnn yazl bir ilkesiydi. imdi bu kural bitti. Resmi ideolojinin zafiyet noktas buras. nk imdiye kadar hep "i i imizdir" diyorlard. Belki Krt sorununda bir yumu amay gndeme getirenler bunu hissetmi olabilirler ve tedbir almaya al yor olabilirler. dinamiklerin etkisi yok mu? Oradaki ykselen mcadelenin rol... Onu bilmiyorum. Trkiye, 50 yl deveku u gibi kafasn kuma soktuktan sonra, birden kendini ilan edilmemi bir i sava n iinde buldu. Ve hazrlkszdr, konuyu tart mam tr, zm tart mam tr. PKK'nn ba latt i sava deneyiminin halk deste ine sahip olmaya ba lamas byle bir almda etkili olmu olabilir. Ama zaten bu durum da devletin homojen bir karar olarak durmuyor. Hatta, zal'n devlete kar ald bir karar gibi gzkyor. Nitekim, devletimizin kaytsz artsz savunucularndan Blent Ecevit, zal' askere, memleketi blyor diye ikayet etti. Tabularn yklmasndan ve bir yumu amadan sz ediyoruz, ama yine de askeri tedbirler artarak sryor. Son Irak operasyonu, kontrgerilla eylemleri vs. Bu eli kiyi nasl aklayabiliriz? Bana ola an gibi geliyor. nk tek bir e ilim yok. Sorunu bar l yoldan zme aralarna sahip olmad nz srecce istedi i kadar yumu ama olsun. zm nerilerin gelmesi, tart lmas, de erlendirilmesi filan lazm. Bunlar zaman alyor. Bu durumda, askeri tedbirlere a rmamak lazm. Ben sorunun askeri zmnn olmad d ncesindeyim. Trk ordusunun ma lup olmasyla veya galip gelmesiyle sonulanacak bir askeri zm gremiyorum. Trkiye, Krt sorununda, ABD'nin Vietnam'dan ekilme ansna da sahip de il. Aslnda iki taraf da, askeri yntemin zm olmad n biliyor. Ama bir taraf askeri yntemden ba ka seene i olmad iin askeri yntemlere gitmek sorunda. O gidince di eri de gitmek zorunda. HEP'in seimlere sokulmamas mcadelenin legal yollarnn tkanmas ynnde bir aba olarak de erlendiriliyor. Ne dersiniz?

A.S.Akat

Akntya Kar

79

A.S.Akat

Akntya Kar

80

Ben ANAP'n byle eylerden ziyade seim aritmeti i ile davrand n sanmyorum. Oylarn bir ksm ANAP'a geer diye d ndler herhalde. Bat ve ABD sizce Krt sorunundda neyin pe inde? Ben komplo teorilerinden pek anlamam. Ama e er nmzdeki dnemde nasl bir dnya istiyor diye d nrsek, unu byleyebiliriz: ABD yerel sava istemiyor, istikrar istiyor. Byk olay, Sovyetler Birli i tehdidini bitirdi. imdi ortaya bir sr snr sorunu kyor. Bunlar denetim altna almak, istikrar arttrc ekilde, buralarda olaylar kmasn istiyor. Ankara ile Irak Krtleri arasndaki diyalo u nasl de erlendiriyorsunuz? Son derece olumlu de erlendiriyorum. Peki PKK ile de diyalo a girilebilir mi, girilmeli mi?

Hazrlanan Krt Dozyas sizce yeterli mi? SHP'nin hazrlad di er dosyalar kadar yeterli sanyorum. Krt sorunu kar snda Trkiyeli aydnlar yeterli tavr alabildi mi? zerlerine d en grevi yerine getirebildiler mi? Hayr. Mesela basn ald nzda mthi bir ifte standartla kar la rsnz. Bulgaristan'da Trklere yaplan basklar kar snda aya a kalkanlar, burada, kendi vatanda larnn bir ksmna kendi diliyle konu ma hakk verilmedi inde ses karmyorlar. Krtenin bir dil olarak yasaklanmas ve kamuoyunun bu temel hak ihlaline kaytsz kalarak gerekli tepkiyi gstermemesi, Trk demokrasisinin temel zaaflarndan biri olan totaliter d nce kalplarnn hala ne kadar gl oldu una yeterli kant saylabilir. Bu noktada Kemalizmin etkisi var m ?

Tabii ki girilmeli, neden girilmesin. Yani zm retmek yolunda adm attktan sonra mecbursunuz. nk bar iinde gerekkle tirece iniz zmn unsurlarndan birisi PKK'dr. Tabii ki oturtup pazarlk yapacaksnz. Barzani, Talabini ve PKK hareketlerini nasl de erlendiriyorsunuz? PKK'y biraz Kzl Kmer'e benzetme e ilimi ta yordum, ama o da de i meye ba lad. PKK, bana 90'lar ncesi bir dnyann devam gibi geliyor. 1950'lerde 60'larda bunlar yapabilseydiler ok anlaml olabilirdi. 90'l yllarda insanlar genellikle mzakereler yoluyla zm aramal. Talabani ve Barzani'nin daha geni bir manevra alan var gibi. PKK hem komnist, hem de ulusal kurtulu u, yani iki tane yk ta yor srtnda. Talabani'nin komnizm diye bir derdi yok. Sadece Krtlere hak istiyor. Orada byle asimetrik bir durum var. zerinde ok d nmedim. Ayrca Trk aydnlarnn i i gc brakp Krt sorununu d nmeleri de bana gereksiz gibi geliyor. Evet nemli bir sorundur, tart lmaldr. Ama benim Trkiye ile ilgili ok daha nemli sorunlarm da var. SHP'nin bu konudaki tavrn nasl buluyorsunuz. Krt milletvekillerinin ihracndan Krt Dosyas'na geldiler... artlar de i iyor. Resmi ideolojinin, niter devletin en nemli yanda olanlar "Biz Krt De iliz" diyebilmek iin byk hakszlk pahasna krt milletvekillerini ihra edenler, partilerinin Gneydo u'da bitti ini grnce hayretler iinde kaldlar. Sonra Turgut zal "Krte serbesttir" diyerek altlarn bo altt. Ne gryorsunuz derseniz, bir acemilikler ve basiretsizlikler kmesi olarak gryorum. Resmi ideolojinin en byk destekileri orada bulunuyor. Tabii sosyal demokratlarn olaya bak faklyd. rne in, yl nce Ercan Karaka , Baykal tarafndan krtlere destek oluyor diye grevden alnm t.
A.S.Akat Akntya Kar 81

Kemalizmin etkisi de il, burada Kemalizmin kendisi sz konusu. Kemalizmin znde bu milliyetilik vardr. Bahanesi de devletten "korkuyorlarm ". Buna inanmyorum. Sovyetler Birli inde adamlar korkmad, darbeye kar soka a ktlar. Biz hangi darbede soka a ktk. Trk aydn sadece ve sadece darbe yaplmas iin soka a km tr.

A.S.Akat

Akntya Kar

82

TRK YE LA K DE

LD R

(Yeni Zemin Dergisi, Haziran 1993)

Yeni dnya dzeni sizce neyi ifade ediyor? SSCB ve periferisinin tarih sahnesinden ekilmesinden sonra nasl bir dnya dzeninin olu maya ba lad na inanyorsunuz? Medyann geli mesi ile birlikte, iinde ya ad mz olaylara byk isimler takma e ilimi artt. Artk siyaseti ve d politikay da bir reklam filmi gibi ya yoruz.. Yeni Dnya Dzeni bana ii bo bir imaj gibi geliyor. Nitekim ba kalar da kalkp yeni dnya dzensizli i diyebiliyorlar. Karar verelim: dzen mi var, dzensizlik mi? Son iki yzyln dnya tarihini dikkatle inceleyince, derinden i leyen temel e ilimle kar la yoruz. Birincisi, bilim ve teknoloji hzla geli iyor. kincisi, retim ve verimlilik ok artyor. ncs, toplumu olu turan bireyler daha fazla zgrlk ve e itlik talep ediyorlar. Bu ana e ilim, tarihin uzun dnemli ak n belirliyor. Teknolojinin geli mesine, retimin artmasna, zgrl n yaygnla masna olanak verecek ekilde rgtlenen toplumlar geli iyorlar ve di er rgtlenme biimlerini tarihten tasfiye ediyorlar. ster zel mlkiyet ve piyasa mekanizmas ile tanmlayalm, ister hukuk devleti ve demokrasi ile tanmlayalm, liberal dzen g kazanyor ve yaygnla yor. Bence, Sovyetler Birli i ve komnizm, bu evrim izgisinin bir paras. Marksist d ncenin ve sovyet devriminin kkeninde, liberal dzenin 19.uncu yzylda ve 20.inci yzyl ba larnda yaratt byk toplumsal e itsizliklere kar bir tepki vardr. nsanlar, kapitalizmden daha iyisi olabilir mi diye aradlar. lk bak ta, toplumdaki e itsizliklerin nedeni zel mlkiyet ve piyasa zannedildi. Tepki olarak devlet mlkiyeti ve planlama getirildi. Ama 70 yllk bir deney, zgrlk olmadan e itli in de olanaksz oldu unu kantlyor. Bu deney ya anmal idi. Btn insani maliyetine ra men, ba ka da are yoktu galiba... nsano lu sadece teorik analizle renmiyor. lle fiilen denemesi, uygulamas gerekiyor. Teoride mkemmel duranlar, uygulamada ok yetersiz hatta ba tan sona yanl kabiliyor. Sovyetler Birli inin zlmesi medyay hakl olarak ok ilgilendirdi. Ama, en az onun kadar nemli, ama daha az spektakler ba ka olgular var. Avrupa'da milli devlet kavramnn hzla erimesi bunlarn ba nda geliyor. Avrupa Toplulu una i aret ediyorum. 12 lke -Trkiye de dahil ba ka adaylar da var- kendi zgr iradeleri ile milli devletlerini ykp, ok-uluslu bir devlet yaps kurmaya al yorlar. te yandan, ABD, Meksika ve Kanada Kuzey Amerika Serbest Ticaret Birli ini kuruyorlar. Kreselle me bizi G-7'ye gtryor. Geli mi lkeler iktisat politikalarn daha iyi koordine etme zorunlulu unu hissediyorlar. Belki bir dzen yok, ama yeni kalplar beliriyor. Bir yanda, milli devleti zorlayan teknolojik ve siyasi geli meleri reten veya bunlara ayak uydurabilen
A.S.Akat Akntya Kar 83

toplumlar var. Bu toplumlarn giderek daha ok birbirlerine benzediklerini, birbirlerini etkileyip birbirlerinden etkilendiklerini izliyoruz. Aralarndaki mal, hizmet, sermaye, insan, fikir akmlar stne neredeyse tahdit koymuyorlar. Hukuken ayn siyasi at altnda olmasalar bile, fiilen sanki yleymi ler gibi ya yorlar. M terek forumlar, kurumlar yaratyorlar. Bunlara geli mi dnya diyebiliriz. Bat diyemiyorum. nk, Japonya bu kulubn yesi. Ba ka Asya lkeleri, rne in Tayvan, Kore, Singapur kulp yeli ine hazrlk yapyorlar. Dev sorunlarna ra men, Hindistan ve in'in imdilik bu ynde evrildi ini izliyoruz. Daha da nemlisi, Do u Avrupa'nn ve eski Sovyet Cumhuriyetlerinin tmyle bu kulub hedeflediklerini gryoruz. Ondan, "Bat" kavram yetmiyor. "Liberal dnya" diyebilir miyiz? Ya da "demokrasi cephesi"? Ekonomik olarak sadece prima inter pares, yani e itler arasnda birinci olan ABD'nin, askeri dzeyde bu cephenin tart masz lideri, hatta hakim gc oldu unu sylemek do ru olur sanyorum. Askeri stnl n, ABD'ye kendi cenah iinde uluslararas sorunlarda bir tr hakemlik yada byk a abeylik yapma olana n veriyor. kinci Dnya Sava sonras, Avrupa'nn ve Uzak Do unun savunmasn ABD stlenmi ti. ki byk ekonomik g, Almanya ve Japonya, Sovyet tehdidine kar tmyle ABD'nin askeri emsiyesine ba ml kaldlar. Sovyet tehdidi bugn artk sz konusu de il. Gene de, bu iki lke, savunma ihtiyalar asndan ABD'ye ba ml olmaya devam ediyorlar. ABD'nin kendi lkesi d ndaki silah ve asker varl nn ok byk blm bu iki lkede konu landrlm durumda. Bana yle geliyor ki, Yeni Dnya Dzeni kavramn retenler, askeri gcn 21.inci yzyldaki nemini abartyorlar. Yani, bu kavram bir yerde hala "milli devlet" sorunsal iinde kalyor. Mantk yle: dnyada milli devletler var; bunlardan bir tanesi ok gl; di erlerini hakimiyeti altna alyor; demek ki dzenin hakimi o... Halbuki ekonomiye bakt mz anda, ABD'nin byk demeler bilanosu ve bte aklar verdi ini, daha da nemlisi bunlar nasl kapataca n bilmedi ini gryoruz. unu sylemeye al yorum: dzen kavramn hiyerar i muadili olarak kullananlar yanlyor. Karma k bir endeks kulland mz takdirde, demokrasi cephesi iinde net bir hiyerar i bulamayz. Yukarda da belirtti im gibi, e itler arasnda birinciler var. Askeri dzeyde ABD birinci, ama ekonomide de Japonya nde. Pazar bykl olarak ise AT tek pazar ne geti. Byme hznda gney do u Asya ba ekiyor. Ortada bir hiyerar i yok. Kar lkl ba mllklar ve g dengeleri var. Sovyetler Birli i sonrasnda, esas byk de i iklik, bir zamanlar nc dnya diye adlandrlan azgeli mi lkelerin konumunda oldu. Sovyetlerin k , aslnda Kuzey-Gney eli kisini bitirdi. Bu gere i kabul etmeliyiz. Bu lkeler, iki rakip sistemin at masnn kendileri iin yaratt manevra alann kaybettiler. So uk sava n temel ta larndan biri olan "stratejik nem" kavram anlamszla t. "Bizi desteklemezseniz kar tarafa geeriz" deme olana kalmad. Kar taraf yok ki! nc dnyann milliyeti (o u askeri) diktatrlklerinin alt aniden bo ald. Otoriter-milliyeti rejimler, dnyadaki de i im rzgarlarna ters d tler.
A.S.Akat Akntya Kar 84

Neticede, bugn bu rejimlerin kendi toplumlarnn dnya ile btnle mesinin ve geli mesinin nndeki esas engeller oldu u aka grlmeye ba lad. Daha da ilginci, geri kalan dnyann bunlarla ilgilenmesi iin bir neden kalmad. Demokrasiye do ru evrilemeyen toplumlar artk kimse iin bir tehdit de il. Bir ekonomik yarar da yok. Eh, ne yapalm, bunlar da herhalde byle ynetilmeyi hakkediyorlar deyip, insanlar o toplumlar kendi hallerine brakma e ilimi ta yorlar. Ekonomik geli me ve demokratikle me konusunda a n gerisinde kalmakta israrl toplumlarn "tarihin pl ne" braklmas sz konusu oluyor. Son yzylda durumun ne kadar de i ti i ortada. 1890'larda, Avrupa'nn emperyalist lkeleri, dnyay payla ma kavgas veriyorlard. Afrika ve Asya bunlar tarafndan kolonile tirilmi ti. Uzak ktalardaki fakir topraklar iin, Avrupa'da sava lar kyordu. 1945'ten sonra, bu blgelerin Sovyet hakimiyet alan iine girmemesi iin Bat sava gze ald. imdi, aniden, bu blgelere olan ilginin yokoldu unu izliyoruz. Nereden nedeye geldik! Hitler, Do u Avrupa lkelerini fethetmek iin 50 milyon insann ld bir sava a giri ti. imdi bu lkeler Almanya ile AT iinde birle mek istiyorlar; Almanlar kvrtyor. -drt yl nce, artk dnya yok, bir buuk dnya var demi tim. Tutucu kafalarn bu d nceyi ele tirdi ini grdm. Zaman getike, analizimin ne kadar do ru oldu u belirginle ti. ktisadi geli meyi ve demokratikle meyi kendi iinden retebilen toplumlar birinci dnyada yer alacak. Az nce "demokrasi cephesi" dedi im kulb olu turacaklar. Irk, dil, din, etnik kken fark ikinci plana geecek. Milli devlet zayflayacak, yerini uluslararas ve uluslarst siyasi ittifaklar ve kurumlar alacak. Gerisi de, blk prk, kendi kaderlerine braklm , i sava lar, darbeler, terr, insan haklar ihlalleri, alk, kendi aralarnda sava lar, vs. iinde alkalanan buuk dnyay olu turacak. nmzdeki be -on yln genel e ilimini byle gryorum. Daha uzun sreli bir perspektiften bakarsak, iki nemli olguyu vurgulamamz gerekiyor. Bunlardan biri, dnya sahnesine yeni iki sper gcn admn atmasdr. ki kta devlet, Hindistan ve in, iki ayr model iinde, tarih sahnesine kmaya hazrlanyorlar. Herbiri, Kuzey Amerika, Avrupa, Rusya ve Japonya'nn toplamndan fazla nfusa sahip bu iki lke, belirli bir iktisadi geli me dzeyini istikrarl bir siyasi yap ile birle tirdikleri anda, kelimenin tam anlam ile dnya siyasetine a rlk koyabilecek gler olacaklar. in'de, ekonomik geli me geri dnlmez bir noktaya geldi. nmzdeki eyrek yzylda, in ekonomisi 1.5 milyara ula acak nfusu ile, dnya ekonomisinin devi haline gelecek. in, bu byk dn m kendisine komnist dese de, znde otoriter-milliyeti bir diktatrlk rejimi iinde gerekle tiriyor. Hindistan, ekonomik geli mede in'in gerisinde kald. pazar da biraz daha kk; 1 milyarn biraz stnde. Buna kar lk, siyasi evriminde in'in ok nnde. Neredeyse 50 yldr, demokrasi ile ynetiliyor. Hindistan'n ba mszl a kavu mas ile Trkiye'nin ok partili rejime gemesi azok ayn tarihlerde oldu. Biz, arada darbe geirdik, Hindistan'da kesinti olmad. u sralarda Trkiye'nin 80'lerde yapt gibi reformlarla d a alyor. Bu iki devasa lkenin ekonomik ve siyasi gc, bence Avrupa ve Amerika arasndaki btnle me e ilimini arttracaktr. Bugnk 300 milyon nfuslu Avrupa
A.S.Akat Akntya Kar 85

pazar, Rusya, Do u Avrupa ve Trkiye eklense bile, ancak 600 milyona ykselebilir. Ancak Kuzey Amerika ve Japonya'nn da katlm, yani bugnk geli mi dnyann tmnn bir araya gelmesi, Hindistan'n nfusuna yakla trabilecektir. Saylarn dilini iyi okumak gerekiyor. NAFTA bir yandan Gney Amerika'ya bymeye al acak. Brezilya zellikle nemli. Gneydo u Asya ise imdiden NAFTA'ya dahil olmann yollarn aryor. in'e kar dengeyi Pasifik kylarnda aryorlar. AT de Do u Avrupa'ya ve Rusya'ya uzanmak zorunda. Ayn anda, NAFTA ile AT arasnda yaknla ma, hatta btnle me aray lar devreye girecek. Bu analiz, Sovyetler Birli inin da lmas srecinde beliren mikro milliyetili i ciddiye almamz engelliyor. Milli devlet, tarihi bir ekonomik ve siyasi kurum olarak devrini doldurmu tur. sterse her kabile, her ehir, kasaba veya ky, hatta her tarikat kendi devletini kursun. Bunlar ya ayamaz. Dil, din veya rk ayrmcl temelinde gerekle ecek, bir insan grubunu dnyadan ayr trmay amalayan siyasi rgtlenmeler o toplumun gerilemesi ile sonulanr. Bu mikro devletler, bir sonraki a amada ya kendi iradeleri ile daha byk birlikler iinde yer alrlar; yada "tarihin pl ne" ynelirler. Bu da beni Trkiye'yi ok yakndan ilgilendiren ikinci olguya, yani slam faktrne getiriyor. Dikkat edilirse, byle bir olu umda, esas a rl Orta-Do u, Kuzey Afrika ve Bat Asya'da olan slam lkeleri kelimenin tam anlam ile ortada kalyorlar. stelik, in'de ve Hindistan'da mutlak say olarak byk, ama o lkelerin nfuslarna oranla ok kk mslman aznlklar var. Bu konu zellikle nemli, birazdan geri dnece im. Liberal demokrasinin sovyet sistemine kar kazand zafer, aniden projektrleri mslman lkelere evirdi. Nedeni ok ak: mslmanlarn o unlukta oldu u lkelerin tm "demokrasi cephesinin" d ndadr. Yani, otoriter rejimler tarafndan ynetilmektedirler. Tek istisna, biliyoruz ki o da ok kstl bir istisna, Trkiye'dir. stelik, mslman halklar arasnda son derece gl gibi duran kktenci slam hareketleri, aka liberal demokrasiyi reddetmektedirler. nerdikleri ve ran'da uygulamaya koyduklar slami dzenin, insan haklarna, zgrl e ve siyasal iddete yakla m demokrasinin temel ilkeleri ile eli mektedir. Bylesine verimli bir alan medyann bo brakmas beklenemezdi. Totaliter slam imaj, hzla d man olarak komnizmin yerine ikame edildi. ABD iinde ok etkin olan Musevi lobisi bunda srail-Arap at masnn devamn grd. Franszlar, mslman Kuzey Afrikal gmen i ilere, Almanlar 2 milyonu a an Trke kar rk tepkilerine klf buldular. Salman R t'nn idam ferman ngilizleri rahatlatt. Kaddafi'nin terrist eylemleri, Lbnan kabusunun a rlklar, ran hkmetinin Amerikan elili inin baslmasna gz yummas hep slam'a mal edildi. Halbuki, btn bunlar, so uk sava n iinde affedilebilir konulard. O sralarda mhim olan "demokrasi cephesi" de ildi; Sovyetlere ve komnizme kar olmakt. Hatta, Sovyetleri ve komnizmi zayflatmak iin, Amerikan D lerinin ve gizli servislerinin kktenci slam hareketlerine destek olmalar bile sz konusu olmu tu. Unutmayalm ki, 12 Eyll juntas da, komnist tehlikeye kar dinin glendirilmesinde yarar grm t.
A.S.Akat Akntya Kar 86

Yani, slam dnyas Sovyetlerin da lmasna hazrlksz yakaland. Kktenci hareketler, 20.inci yzyln ilkyarsndaki ve so uk sava dnemindeki emperyalizm anlay nda taklp kalm lard. D man Bat idi; eytan ABD idi. Sovyetlerin k , ilk a amada mslman lkelerde kimlik bunalmn derinle tirdi. Batnn teknolojisini isteyip siyasi dzenini reddeden garip konumu a a kard. Komnizmin artk bir tehlike olmad bir dnyada, liberal demokrasiye kar en nemli tehlike roln, istemeden ve bilmeden, stleniverdiler. Srp-Bo nak ve Ermeni-Azeri at mas, Bat medyasndan esen slam-Bat kar tl rzgarlarn kabullenmelerini kolayla trd. Dikkatli bir gzlemci ise, slam dnyasnn nmzdeki dnemde en byk sorununun Bat'da de il, Do u'da yatt n grebilirdi. ki nedenle. Birincisi, Bat'da, Avrupa'da, mslman aznlklar yok denecek kadar azdr. Bir tek Balkanlarda var. Gmen i ilerin, btn yksek insani maliyetlerine ra men, dnebilecekleri lkeleri vardr. kincisi, Bat'da, Avrupa'da, kktenci hristiyanl n geri gelmesi yada g kazanmas olasl neredeyse sfr denecek kadar kktr. talya'nn yada ABD'nin laikli i terkedip teokratik bir dzene dn mesini beklemek gereki de ildir. Ama Hindistan'da 100 milyondan fazla mslman ya yor. Ve kktenci Hindu hareketi hzla gleniyor. Hindistan demokrasisi, rne in Trkiye Cumhuriyetinin milli devlet anlay nn tersine, o ulcu etnik ve dini mozayi i korumay hedeflemi ti. ran'da olup bitenler, Cezayir'de, Pakistan'da, Msr'da ya ananlar sadece Trkiye'deki kktenci slamclar etkilemiyor; Hindu'lar da etkiliyor. slamn bir dnya dzeni olarak tarih sahnesine kmasnn ve kartlmasnn faturasn korkarm ki nce Hindistan mslmanlar deyecek. Byk bir olaslkla, onlar in'deki mslman-Trk aznlk izleyecek. O zaman ne olacak? Mslman toplumlar hem Bat'ya, hem Hindistan'a, hem in'e, velhasl btn dnyaya cihat m aacaklar? Kendi iinde blnm , teknoloji retemeyen, otoriter ve totaliter rejimlerle ynetilen bu lkeler ne ynde evrilecek? Tepkisel tutumlarla ilerine kapanp kendilerini "tarihin pl ne" mi atacaklar? Yoksa, "demokrasi cephesine" katlp, yani kimliklerini slam yerine demokrasi ile tanmlayp dnyann bar iinde btnle mesine katkda m bulunacaklar? Btn bu sorularn cevab daha belirsiz gibi duruyor. zetlemek gerekirse, eskisine kyasla daha karma k, daha ok-merkezli, yerel sorunlarn daha ok nem kazand bir dnya ngryorum. Siyasi ve askeri gcn ikinci planda d meye ba lad bir dnya olacak bu. Ekonomi giderek daha da n plana kacak. Toplumlar arasndaki at mann yerini, vatanda n daha iyi e itip daha yksek verimle istihdam etme yar alacak. nsani maliyeti yksek sorunlar, yani alk, ayaklanma, i sava , bask, i kence, g, vs. eski sosyalist blok ve nc dnya lkelerinde yo unla acak. Bence, geici duraksamalar olsa bile, demokrasinin ve piyasa ekonomisinin dnya sathna yaygnla mas sreci hzlanarak devam edecek. Byle bir dnya olacak i te... Dnyada meydana gelen de i imlerle birlikte Trkiye'nin nne tarihsel frsatlarn kt , tarihin krlmaya u rad bu zaman diliminde Trkiye'nin tekrar Osmanlln eski hinterland ierisinde siyaset yapan gl bir lke olma ansn yakalad
A.S.Akat Akntya Kar 87

belirtiliyor. Ancak tarihsel frsat kullanabilmenin nnde Trkiye'nin mevcut sisteminin engel te kil etti i, bu yzden sistemin tmden de i mesi gerekti i vurgulanyor. Siz bu yorumlar iin ne diyorsunuz? nce, bu geli melerin Trkiye'nin nne gerekten tarihi frsatlar karp karmad n saptamak gerekiyor. Trkiye, sizin deyiminizle tarihin krlmaya u rad bu zaman dilimine ne kadar hazrlkl, ne kadar dnya ile ayn dalga boyunda girdi? En nemli soru bence bu. Trkiye, 1923'den bu yana, koyu bir milliyetilik ve iine kapanma dnemi ya ad. Bunu, ba langta Osmanlnn ok uluslu ve ok dinli yapsna bir tepki olarak alp, mazur gstermeye al abiliriz. Ama, neden bu tepkinin 70 yl srd n aklayamayz. zellikle, kinci Dnya Sava sonras dnemde, Birle mi Milletler, NATO, Avrupa Konseyi ve OECD gibi kurumlara tam ye, Avrupa Toplulu una ise ortak ye olmasna ra men, koyu bir milliyetilikle ekonomisini ve toplumunu d dnyaya kapal tutmu olmasn aklayamayz. 1945 sonrasnda, Trkiye'nin evrimi ile "demokrasi cephesinin", zellikle Bat Avrupa'nn evrimi ters ynde seyretmi tir. Bir an iin geriye gidelim. 1945'de yada 1950'de Trkiye'ye d ardan bakan tarafsz bir gzlemci, lkenin gemi deneyimlerine, tarihi mirasna baknca ne grecekti? Trkiye, modernle me reformlarna 1830'larda ba lam , 19.uncu yzyl sonralarnda Hrriyet Mcadelesine sahne olmu , hi bir zaman koloni olmam , Birinci Dnya Sava na yaylmac amalarla katlm , milli devletini 1920'lerde kurmu bir toplumdu. Yani, objektif kriterler gre, Trkiye'nin siyasi, ekonomik ve ideolojik evriminin Avrupa ile paralellik gstermesi gerekirdi. Halbuki tam tersi oldu. 1950'lerde, ekonomisini d a kapad. 27 Mays'la beraber, bir yandan demokrasi d manl , di er yandan radikal milliyetilik sylemi aydn kesime hakim oldu. 60'l ve 70'li yllarda Trkiye hzla birinci dnyadan nc dnyaya kayd. Nitekim, 12 Eyll askeri darbesi, tam nc dnya tipi bir yar-askeri kapal rejim kurmak amacyla yapld. So uk sava boyunca, Trkiye anti-Sovyet blokta yer ald. Ama hi bir ekilde kendisini "demokrasi cephesi" iinde hissetmedi. Bat ile askeri ittifak iinde, ama Batnn siyasal ve ekonomik sisteminin d nda kald. Trk milliyetili i, Bat ile her tr d nsel, iktisadi yada siyasi temasa phe ile bakt. Baty, elimizden koca Osmanl mparatorlu unu alan d man olarak grmekten vazgemedi. Sosyalizm yada liberalizm, kk d arda Trklk aleyhtar akmlar olarak grld. "Biz bize benzeriz" dsturu ile, tek parti kalnts totaliter ideolojik yaplar ok partili rejim iinde srdrld. Kolay olmad. Rejimin Atatrk temellerinden sapmas tehlikesine kar defa ba arl, bir ka kez de ba arsz darbeler yapmak gerekti. Bir ba bakan asld. Bunlar biliyoruz. Trkiye'nin ikircikli durumunu en iyi anlatan, Krfez bunalmdr. Irak'n Birle mi Milletler yesi bir lkeyi i gali stne, "demokrasi cephesi" hi tereddtsz ABD'nin yannda Irak'a kar sava a katld. Fransa'da Sosyalist Parti iktidarda idi, Kuveyt'e asker yolladlar. Trkiye aydn kesimi ve sosyal demokratlar ne yapt? nce Ecevit, ardndan nn, Saddam' ziyarete gitti. SHP, ABD aleyhtar mitingler dzenledi. Rahmetli Turgut zal'a yaplmadk ele tiri kalmad.
A.S.Akat Akntya Kar 88

Neydi suu? Trkiye'nin "demokrasi cephesi" iinde yer almasn, Irak'a yaylmac bir diktatrlk muamelesi yaplmasn istiyordu. Kamuoyunda etkinli i fevkalade yksek aydn kesim ise, igdsel bir ekilde buna kar kyordu. Daha sonra ayn kesimlerin Sovyetler Birli inde tutucularn darbe giri iminin ba arszlkla sonulanmasndan nasl mutsuz olduklarn izledik. Krfez sava , Trkiye'de resmi ideolojinin nasl bir nc dnya milliyetili e dn t nn en ak ekilde grlmesine olanak verdi. slami kesimin tutumu da tamamen simetriktir. Geen sorunuzda bu konuya de indi im iin ayrntsna girmeyece im. slamclar, resmi ideolojiden farkl analizlerden yola ksalar da, sonunda ayn demokrasi ve Bat d manl nda resmi ideoloji ile bulu uyorlar. Biraz geriye gidilerek iki olayn hatrlanmas, ne demek istedi imin daha iyi anla lmasna yardmc olacaktr. Biri Kbrs'a yaplan askeri mdahaledir. Di eri de, 1978'de, Yunanistan'n tam yelik mracaatn yapt sralarda, AT'den gelen tm "siz de mracaat edin" a rlarna kar klmasdr. Her iki olay, Trkiye'nin yakn tarihini ok ciddi biimde etkilemi tir. Her ikisinde, resmi ideolojinin savunucular ile can d manlar slamc kesim ayn nc dnyac milliyetilik platformunda birle mi tir. Demek ki, Trkiye yeni dnya ko ullarnn yaratt ortama, hala eski, milli devlet sorunsal iinden bakmaktadr. Sanyorum ki, bunun tek istisnas rahmetli Turgut zal'd. Buras zal'n eserinin ve fikirlerinin kapsaml bir de erlendirmesinin yeri de il. Herhalde ileride bu konuyu epey ayrntl ekilde inceleme frsatmz olacak. Ama, Krfez Sava srasndaki davran nn, Krt sorununa yakla mnn, AT'ye tam yelik mracaatn yapmasnn gsterdi i gibi, zal resmi ideolojinin d nsel zincirlerini krm bir liderdi. Dnyadaki geli meleri anlam t. Artk milli devlet kurma a amasnn ok geride kald nn, so uk sava n bitti inin, yepyeni bir dnya manzarasnn olu tu unun farknda idi. Trkiye'nin, pasif, kendi iine kapal, de i en ko ullara ayak uydurmaktan aciz bir d politika uygulamasnn ne kadar yanl sonular verece ini gryordu. Bu adan, rahmetli zal'n Balkanlar, Kafkaslar ve Orta-Asya kadar OrtaDo u'da ve Avrupa'da uygulamaya al t aktif d politika anlay n desteklemi tim. Yani, Trkiye'nin, bir yandan tarihi yada kltrel ba lar nedeni ile, di er yandan srf kom uluk gere i yada ekonomik karlar ile, kendi blgesinde nemli bir diplomatik ve ekonomik oyuncu olmaya hazrlanmas lazmdr. Ancak, bu sade gere in, geni lemeci, fthat, milliyeti sylemlere ak olmas da beni korkutuyordu. O nedenle, kendisinin ynetti i Cedit gurubu ak oturumunda, Cengiz andar'n Yeni Osmanlclk aray na kar ktm. Sizin sorunuzda da ayn rahatszl duyuyorum. Nedir "Osmanlnn eski hinterland iinde siyaset yapan gl lke"? Gerekten, bunu sylerken ne kasdediyoruz? O kadar ok kavram i ie telaffuz ediliyor ki, kafalarn kar mamas olanaksz. Bakyorum, bazlar sanki Tuna'dan in Seddine yeni bir Trk devleti kurulacak gibi konu uyorlar. Fetihle mi olacak? Yoksa, AT gibi, ba msz lkelerin kendi iradeleri ile hakimiyeti bir uluslarst kurulu a devri mi gerekle ecek? Cevap yok. Bu lkelere sorduk mu, istiyorlar m? Gene cevap yok. Di erlerinde, tam bir yerel emperyalist sylem sezinliyorum. Hinterlandn iinde kalan lkelerden Trkiye'nin bir tr dominyonu gibi davranmalar bekleniyor.
A.S.Akat Akntya Kar 89

Kbrs gibi olsunlar, biz de dersek onu yapsnlar. Yoksa? Evet, yle davranmazlarsa ne yapaca z? Gidip i gal mi edece iz? ABD'nin gemi te mttefiklerinin bir blmnde yapt gibi askeri darbeler tezgahlayp Trkiye yanllarn m iktidara getirece iz? Cevap yok. Ne demek gl devlet? Geen sorunuzu cevaplarken baz ipular verdim. rne in, svire, Danimarka, Norve, bunlarn hepsi nfusu stanbul'dan az lkeler. Dnyann en zengin, en mreffeh lkeleri. Kendi vatanda larnn temel haklarna en ok sayg gsteren devletler. Kom ular ile ok iyi ili kileri var. Bunlar gl m? Bizim modelimiz bunlar m? Yada Japonya. Ekonomik saylar ok iyi ama do ru drst bir ordusu bile yok. Krfez bunalm srasnda grdk: ismi bile gemedi. Bizim modelimiz Japonya m? Yada 1991 ncesi Irak. Kaynaklarnn ok byk blmn silahlanmaya ayran, kom ular ile srekli olay kartan, sonunda dnya tarafndan tecrid edilen askeri diktatrlkleri mi gl kabul ediyoruz? 21.inci yzylda ba arl siyaset uygulamak iin, kavramlar artk netle tirmemiz gerekti ini d nyorum. Bir ka hususun altn izmek isterim. Birincisi, gerek Orta-Asya'da, gerek Orta-Do u'da, Trkiye'nin diplomatik ve ekonomik etkinli in tesinde bir eyler aramas, ancak ve ancak blgenin di er byk lkesi olan ran'la i birli ine gitmesi halinde mmkndr. Ben Trkiye ve ran'n blgedeki durumunu, kta Avrupasnda Fransa ve Almanya'nn durumuna benzetiyorum. Bu iki lke at t srece, Avrupa'da istikrarszlk srm tr. Ne zaman ki, 1945 sonrasnda Sovyet tehdidi altnda bu iki lke kalc bir bar yaparak i birli ine gittiler, blgelerine de bar geldi. AT kuruldu. Ayn eyi Trkiye ve ran iin syleyebiliriz. Bu iki lkenin blgede nfuz ve etki yar na girmeleri, blgede istikrarszl arttracaktr. ran'la kalc ve kurumsal bir i birli ine gitmeden, Trkiye'nin Orta-Do u ve OrtaAsya'daki etkinli i diplomasi ve ekonomi ile snrl kalmak zorundadr. ran, Trkiye gibi demokratik bir lke olmad srece, yakn i birli i olanaklarnn son derece snrl oldu u kabul edilmelidir. kincisi, Rusya ile ili kilerdir. Bugn, sovyet modelinin yklmasnn getirdi i ekonomik zorluklar altnda kvranmas, bu lkenin Orta-Asya ve Kafkaslar asndan blgenin en byk ekonomik ve askeri gc oldu u gere ini de i tirmez. stelik, blge ile ksa dnemde krlmas ok zor tarihi ve siyasi ba lar vardr. Trkiye'nin karlar, Rusya'nn en ksa zamanda bu sorunlar a masndadr. Demokrasisi sa lkl i leyen, ekonomisi gl ve dnya ekonomisi ile btnle mi bir Rusya, Trkiye'nin istikrar asndan hayatidir. Tersinin Trkiye iin yarataca olumsuz ko ullar d nmek bile istemiyorum. Demek ki, Trkiye'nin karlar Rusya ile sonucu belirsiz bir yar a girecek yerde, Rusya'nn glenmesine ve istikrar kazanmasna katkda bulunmakta yatmaktadr. ncs, Avrupa Birli idir. Gerek Balkanlar, gerek Karadeniz lkeleri asndan, Avrupa Birli inin bu lkeleri -do allkla Trkiye dahil- kapsayacak ekilde geni lemesi, blgenin kalc bir istikrara kavu masn sa layacaktr. AT'nin ve NATO'nun Balkanlarda ve Do u Avrupa'da bir istikrar ve bar unsuru olarak davranmas Trkiye iin son derece nemlidir. Trkiye'nin eski Osmanl hinterlandndaki etkinli i bu kurumlarla rekabet, yada bu kurumlara bir alternatif olarak d nld takdirde, ok yanl yerlere gidilecektir.
90

A.S.Akat

Akntya Kar

Statkoyu savunan kesimlerin btn bu sorumlar anlamakta zorluk ektiklerini izliyoruz. Milli devlet kavram ve milliyetilik sylemi iinde, bu sorunlara sa lkl zmler retmek mmkn de ildir. Ancak, de i imi savunan kesimlerin de ok dikkatli olmalar gerekiyor. De i im derken, aktif d politika talep ederken, daha da milliyeti ve daha da geri pozisyonlara d memek gerekiyor. Rahmetli Turgut zal'n nerilerinin bu konuda bize k tutaca n, maceraya atlmadan kabuk de i tirmenin yolunu gsterece ini d nyorum. Bence, iyi e itilmi nfusunu yksek katma de erli alanlarda istihdam edebilen ve vatanda larnn temel haklarna sayg gsteren lkeler, evrelerinde de hayranlk ve ilgi uyandryorlar. Esas g orada. Trkiye'de 70 yllk mevcut sistemin tmden tkand ve resmi ideolojinin Trkiye toplumunun problemlerini zmede artk bir i e yaramad yksek sesle dile getirilmeye ba land. Sizin de konu mac olarak katld nz Cumhurba kannn Ankara'da ynetti i "De i en Trkiye'de Siyaset" konulu panelde btn bu gr ler dile getirildi. Siz de sistemin tmden de i mesi gerekti ine inand nz sylediniz. Sistem nerede niin tkand? Olmasn istedi iniz de i imler nelerdir? zlenim Dergisinin son saysnda kacak bir mlakatta bu konuya kendimce aklk getirdim. Ana hatlarn tekrarlamak istiyorum. Bence, Trkiye Cumhuriyeti, er'i dzenli ve ok uluslu bir militarist tarm imparatorlu unun a n geli melerine ayak uyduramayp da lmas srecinde kuruldu. Yani, imparatorluk dneminde ba layan, eriattan akl dzenine, ok ulusluluktan ulusulu a, seyfiye hakimiyetinden sivil topluma, tarmsal retimden sanayi ekonomisine gei srecinde bir a ama olarak ele alnmaldr. Son a ama de ildir; tipik bir gei dnemi rn, bir ara kademedir. Osmanl-Trk toplumunun 1800'lerin ba nda Tanzimat ile ba layan serveni bilinmeden ve d dnyadaki geli melerle stste gelecek ekilde objektif bir analize tabi tutulmadan, Trkiye'nin 1923'te, 1946'da yada 1993'te nnde hangi alma klarn oldu u bence kavranamaz. Cumhuriyetin kurulu u ve evrimi, 19.uncu yzyl boyunca Osmanl Devletini ve toplumunu sarsan derin dn m ve at malarn etkisindedir. Grnrdeki ve resmi ideolojideki btn ayr ma abalarna ra men, devlet felsefesi asndan son dnem Osmanl devleti ile Cumhuriyet arasnda zde sreklilik vardr. unu sylemeye al yorum: Trkiye, yakn tarihinde bir ka gei i i ie ya yor. Ekonomik dzeyde tarmdan sanayiye, hatta sanayi-sonras retimine gei var. Siyasi dzeyde, ok uluslu bir imparatorluktan elde kalanla milli devlet yaratmaya al lyor. dari olarak, mutlakiyeti ve militer bir devlet yaps yerine sivil topluma temellenmi bir demokrasi aray var. Kltrel ve toplumsal dzeyde ise, eriat dzeninden, hatta bir anlama teokratik devletten laikli e gei var. Bylesine byk bir dn mn belirli anlarnda krlma noktalarnn olu mas a rtc de ildir. lgin olan, son 70 ylda, byle bir krlmann olmamasdr. 1923'ten 1960'a, kurucularn yapt Anayasa ile geldik. 1960, 1971 ve 1980'deki darbeler gene ayn kadronun ve ayn anlay n rndr. Hatta, bir anlama 1923-50 arasndaki "Altn a n" restorasyonu amac ile yaplm lardr.
91

Toplum de i mi tir; dnya de i mi tir; ama Trkiye Cumhuriyeti, yukardan a a ya "milli devlet kurma" a amasndan teye geememi tir. Zafiyet buradadr. Reform projesinin temelinde, birey-devlet ili kisinin dn trlmesi yatmaldr. Resmi ideoloji, devleti kutsayan bir anlay stne in a edilmi tir. Arka planda Trk milliyetili i vardr. nemli olan millettir. Milleti devlet temsil eder. Demek ki, devlet kutsaldr. Birey, bu gr te tanm icab aibelidir, sakncaldr. Her an devlete kar su i lemesi muhtemeldir. Her trl ktl e aktr; kendi haline braklr ve kutsal devlet tarafndan korunmazsa, mutlaka devletin d manlarndan birinin etki alanna girer. Ya Krt olur, ya komnist olur, ya eriat, yada liberal olur; kk d arda, Trk milletinin d man "beynelminelci" akmlara kaplr. Devletin elinden tutmas ve yol gstermesi olmakszn, kendi ba na iyiyi ktden ayrdetme ve karar alma ehliyeti yoktur. Kutsal devletin en nemsedi i kavramlardan biri, "birlik ve beraberlik"dir. Birden fazla siyasi parti olmas, aslnda milletin birlik ve beraberli ini bozar. O nedenle, devlet, siyasi partilere hep phe ile bakm , rgtlenmelerini, ideolojilerini denetim altnda tutmaya al m tr. Ba arl da olmu tur. Komnist ve sosyalist hareketin i i snf iinde varolmas ve glenmesi, toplumla organik ba lar kurmas engellenmi tir. Bylece meydan, illegal rgtlenmeye ynelen iddet yanls sol gruplara braklm tr. Me ru zeminde hak arayan Krt milliyetilerine ayn ekilde izin verilmemi tir. PKK'nn ardnda, bu yatmaktadr. slami harekete, 1970'lerden itibaren anti-komnist mcadelenin bir paras olarak ksmi zgrlk tannm sa da, hep denetim altnda tutulmu tur. Merkez siyasi partilerin durumu daha ilgintir. 1961'de, Ocak-bucak te kilatlarnn yasaklanmas ile, bu partiler tabanlarndan kopartlm tr. Kutsal devletini gznde en makbul parti, taban ve rgt olmayan partidir. Byle partilerin birlik ve beraberli imizi daha az bozaca ok aktr. Yarn br gn, kapatt nz zaman tepki duyan olmaz. Siyasi partiler bir tavan hareketi olarak kald srece, devletin ynlendirilmesine daha ak olurlar. Bu nedenlerle, Trkiye'de hukuk sistemi, devleti bireye kar korumak zere kurulmu tur. Anayasa hukukumuzda bu son derece ak ve belirgindir. Birey, kullanmad srece bir sr hakka sahiptir. Ancak, bunlar kendi iradesi iinde kullanmaya kalkarsa, derhal devlet tarafndan cezalandrlacaktr. Byle bir sistemin tkanmamas olanakszdr. a rtc olan sistemin tkanmas de ildir. Sistem aslnda daha 1950'lerde tkanm t. Daha nceki sorularda bu konuya de indim. Trkiye, 1960'l ve 1970'li yllarda srekli gerilemi tir. a rtc olan, tkanmasna ra men bu sistemin bu kadar uzun sre hakimiyetini srdrmesidir. Trkiye'nin gzle grlr ekilde mesafe kaybetmesine ra men, dnyann hzla de i mesine ra men, sistemi ayakta tutan sivil-asker brokrasinin tm de i im aray larn kayna nda susturabilmeleridir. ok gerilere, Prens Sabahattin'e, Terakkiperver Frka'ya, Serbest Frka'ya gitmeye gerek yok. Demokrat Parti, kurucu ve st ynetim kadrosunun btn ttihat-Kemalist kkenlerine ra men, toplumun baskc tek parti devleti boyunduru undan kurtulmas yolunda ok nemli bir admd. Ne oldu? Menderes'i astlar. Kim ast? Sadece askerler mi? 27 Mays'ta kentsel sekinlerin ya ad co kuyu birinci elden biliyorum. Bir askeri darbeyi bayram havas ile kar ladk.
92

A.S.Akat

Akntya Kar

A.S.Akat

Akntya Kar

1960'l yllar boyunca Trkiye'de demokrasiyi savunmak, seimle gelen iktidarlarn me ruiyetine inanmak gericilik sayld. lerici ve demokrat sfatlarna layk olmak iin, darbeyi ve askeri rejimi savunmak gerekiyordu. Soldan gelen bir nefes, Trkiye i Partisi, resmi ideolojinin radikal kanadn olu turan cuntaclarla tutucu kanadn olu turan nn arasnda sk t kald, bo uldu. Sonra 1971 de bir restorasyon denemesi daha. Fevkalade saygn insanlar, darbenin kurdurdu u hkmette bakan olmak iin, st dzey brokrat olmak iin kuyru a girdiler. Demokratikle me vaadiyle kurulan bugnk DYP-SHP koalisyonun SHP'li bir bakan, 12 Martta Nihat Erim hkmetinde de bakand. Resmi ideolojinin sreklili ini gstermesi asndan son derece ilgin. Nihayet, 12 Eyll Anayasas ve rejimi. Devletin toplum stndeki vesayetinin sistemle ti i bir siyasal yap kurmaya al yorlar. Ne zaman? Sovyet sistemi zlmeye ba larken. Hatrlatmadan edemiyorum, Anayasa Mahkemesi, Sovyetler Birli i da ldktan sonra Komnist Partisini kapatt. Yani, Trkiye bir trl demokrasiyi kendi iinden retemiyor. D dnyadan gelen demokrasi rzgarlarna bile duyarsz kalyor. Osmanl-Trk toplumu, co rafi yeri itibariyle, Bat dnyasndaki byk dn mle en erken temas kuran toplumlardan biri. Bu konuyu daha nce ok sk yazdm, syledim. Daha Japonya'nn yada Hindistan'n Bat'da olup bitenlerden haberi yokken, Osmanl Tanziman Ferman ile, sonra Birinci Me rutiyet ile Bat'y taklit etmeye al yor. Bir trl ba arl olamyoruz. Padi ahl ykp Cumhuriyeti kuruyoruz; tek partili bir diktatrl e dn yor. ok partili rejime geiyoruz; darbelerin ard arkas kesilmiyor. 1920'lerde tek parti rejiminin konsolide edilmesinden bu yana, Trkiye'nin demokrasiye ve a da sanayi toplumuna ula masnn nnde neyin engel oldu u tart mas vardr. Resmi ideolojiye gre, engel slamdr. Halk ktlelerinin de er ve anlay lar, Trkiye'nin demokratikle mesine ve geli mesine izin vermemektedir. Demek ki, sekinlerin ynetimde hakim oldu u bir rejim gerekmektedir. Sol iinde bu yap jakoben szc ile kavramsalla trld. Benim d nce gelene im ise, bu srecin ardnda, Osmanl kapkullu undan kalan "kutsal devlet" kavramnn Trk milliyetili i tarafndan Cumhuriyet dneminde de srdrlmesini bulur. Rahmetli hocam dris Kkmer'e atfta bulunmak isterim. 1960'l yllarn ortasndan itibaren onun ve di er hocam Prof.Sencer Divitio lu'nun katklar ile sol iinde geli en Asya retim Tarz tart malar bu konuda ok k tutucudur. Osmanlnn oldu u kadar Cumhuriyet rejiminin anla lmasnda fevkalade nemli ipular ta maktadr. Ben pek ok yazmda, Osmanl ile Cumhuriyet arasndaki bu ideolojik sreklili i vurguladm. Soruyu ba ka trl de sorabiliriz. Cumhuriyetin temel felsefesi de i meden, Anayasann birka maddesini de i tirerek, baz kanunlar kaldrarak, seim sistemleri ile oynayarak Trkiye'yi nndeki devasa siyasi, toplumsal ve ekonomik sorunlar zebilecek noktaya getirebilin miyiz? Benim gelene im bu soruya olumlu cevap veremiyor. Mutlaka i in zne inmek zorunda oldu umuzu d nyorum.

Kendi hesabma, de i imin ancak ve ancak kktenci reformlar aracl ile srdrlebilece i sonucuna byle bir ereve iinde ula tm. Trk milliyetili ini sorgulamaya ba ladm. Laiklik kavramn sorgulamaya ba ladm. Devletilik kavramn, beraberinde gelen poplizmle birlikte sorgulamaya ba ladm. Oradan idari yapya, hkmet sistemlerine, seim sistemlerine, ve di er reform alanlarna ula tm. Btn bunlar, daha da geriye, Trkiye insanna resmi ideolojinin zorlad kimli i sorgulamaya gtrd. Sonuta, Trkiye'nin demokratikle me srecini tamamlayabilmesi, dnya ile ayn dalga boyuna gelebilmesi iin mutlaka gemi ile bir kopu ya anmas gerekti i noktasna geldim. 1980'lerin ba ndan bu yana, Cumhuriyetin yeniden, stelik bu kez Trkiye toplumu tarafndan, sivil toplumda temellenerek kurulmas ihtiyacn savunuyorum. Mehmet Altan'n bu byk dn me, bu kopu a kinci Cumhuriyet adn vermesini do allkla destekledim. Reform projesinin pratik hedefi, devletin her alanda kltlmesidir. Bu zgl anlama, Trkiye'nin de i im ihtiyac, 18.inci yzyl sonundan buyana srdrdrld haliyle liberal proje ile zde tir. Trkiye'nin bir liberal devrime ihtiyac vardr. Liberal devrimi gerekle tirmekte ok gecikmi tir. Belki de 70 yl gecikmi tir. Bunu serinkanllkla grmek ve kabul etmek zorundayz. Siyasi dzeyde devletin kltlmesinin ne anlama geldi i ok aktr: birey ve birey topluluklar stndaki kstlayc siyasi denetimi kaldrlacaktr. Temel zgrlklerin mutlak haklar olarak hukuk sistemine girmesi sa lanmaldr. D nce, ifade, vicdan ve rgtlenme zgrlklerine devletin koydu u siyasi vesayet ve denetim kaldlmaldr. Sivil toplumun ve demokrasinin glenmesinin nko ulu budur. dari dzeyde, a r merkeziyeti ve buyurgan, brokratik idarenin yerine yerinden ynetim ilkesi gelmelidir. Ademi-merkeziyeti bir idari yap arttr. Sosyal Demokrasi Gndemi adl kitabmda, seimle gelen blge idarelerinin olu turdu u bir idari federalizm nerdim. Krt sorununun zm asndan da, ekonomik etkinlik asndan da, merkezi devletin fonksiyonlarnn blgesel idarelere devredilmesinde zorunluluk gryorum. Toplumsal dzeyde, en nemli reform, Trkiye'nin laiklik kavramn ayaklar stne oturtmas olacaktr. Benim nerim, dinin kamu alanlar d na alnmas, yani sivil topluma, cemaatlere braklmasdr. Bu erevede Diyanet lerinin ve dini e itim veren kamu okullarnn kapatlmasn, Tevhidi Tedrisat kanununun kaldrlmasn savunuyorum. Ekonomik dzeyde, en nemli sorun kamu i letmecili i ve kamu aklardr. Devletin piyasada alnp satlabilen mal ve hizmetlerin retiminden ekilmesi zorunludur. K T olay bitirilmelidir. Ancak, ayn anda devletin vergi toplar hale gelmesi sa lanmaldr. Trkiye'deki vergi kaa nn, birey-devlet ili kisinin yanl l n ok iyi yanstt n d nyorum. Vatanda na d man bir devletin vatanda ndan vergi toplayamamas bana a rtc gelmiyor. Bu listeyi uzatabiliriz. E itim ve sa lk sektrlerinde, mevcut yapnn Trkiye'nin ihtiyalarna cevap vermedi ini hepimiz biliyoruz. Mutlaka, piyasann etkinli ini getirecek, fakat ayn zamanda sosyal adaleti koruyacak yeni yntemler ve aralar geli tirilmelidir. Sosyal gvenlik kurumlar iflas etmi tir. stelik,
94

A.S.Akat

Akntya Kar

93

A.S.Akat

Akntya Kar

toplumun nemli bir kesimi hala sosyal gvenlikten yoksundur. zel radyo ve televizyon sorunun vardr, vs. vs. ... Ancak, bu pragmatik reform paketi, bir zihniyet de i ikli i ile desteklendi i takdirde ba ar ile uygulanabilir. Nedir zihniyet de i ikli i? Az nce de belirttim. Resmi ideolojinin Trkiye insanna zorlad kimlik kadar, ona tepki olarak olu an kimlikleri terketmek zorundayz. Bu nedenle, birinci ve ikinci sorularnz ok nemsedim ve ayrntl cevap vermeye al tm. Bence, yeni kimli in temel eksenleri o analizlerde mndemi. Trkiye insan, kendisini dil, etnik kken, din, rk gibi di er insanlardan ayrdeden, hatta onlara kar getiren yerel zellikleri ile mi tanmlayacak? Yoksa, tm insanlarla m terek bir evrensel kimli e mi ynelecek? Bence, byk dn m, ikinci ynde, evrensel bir kimli e ula maktadr. Hi tereddtm yok ki, bu evrensel kimlik demokrasidir. Demokrasiyi iselle tirdi imiz srece, yerel kimliklerimize sahiplenmemiz, ister Trklk, Krtlk, Grclk yada Bo naklk olsun, ister slam, hatta Snnilik yada Alevilik olsun, dnya ile btnle memizi kolayla tran ve evrensel bir insanlk projesine aktif katk yapmamz mmkn klan bir kltr ve d nce zenginli i olacaktr. Trkiye'nin bu byk zihniyet ve kimlik dn mne ok yakla t kansndaym. Benzer toplumlar iinde Trkiye'yi tek yapan, Bat'da ve Do u'da pek ok toplumu Trkiye'yi nemsemeye, Trkiye'de ya ananlar ciddiye almaya iten budur. zgrl , demokrasiyi ve kltrel o ulculu u kendi iinden reten bir Trkiye, yzmilyonlarca insann kaderini olumlu ynde etkileme olana na sahiptir. Velhasl, yaplacak ok ey vardr. Kelimenin tam anlam ile tarihi bir frsatla kar kar yayz. Sevindirici olan u ki, Trkiye btn bunlar heyecanla tart maya ba lad. Toplum kendisini aryor. Tabulara saplanmadan, dogmalara d meden kendisini aryor. Kendi iinde ve d dnya ile diyalog kanallarn amaya, bunlar i letmeye al yor. Bu srecin Trkiye'yi son derece sa lkl bir geli me izgisine oturtaca na inanyorum. Bu de i im talepleri arasnda slamla ve Krtlerle bar ma tezi nemle vurgulanyor. Sizce slam'la ve Krtlerle bar ma tezi ne anlama geliyor; Nasl bir bar ma olacak bu? Bar tek tarafl olmaz. Her bar ta, asgari iki taraf vardr. Kavram bu anlama ben de kullandm. Laiklikle slamn, Trk milliyetili i ile Krt milliyetili inin birbirlerini d layan, birbirlerine kar t, ayn co rafi mekan m tereken payla amayan siyasi hareketler halinden kmalarn kasdettim. Kimlik sorununu incelerken syledi im gibi, o ulcu demokrasi etrafnda olu turulacak konsenss bar tesis edecektir. nce slam ve laiklik konusunu amak istiyorum. Trkiye'de uygulanan laiklik anlay n uzun sredir ele tiriyorum. Yukarda ksaca de inme frsatm oldu. Din adamlarnn kamudan maa aldklar, dini e itimin kamu tarafndan yapld , kamu mekanlarnda ibadet yerlerinin ald , stelik zel din e itiminin Tevhidi Tedrisat kanunu ile yasakland bir lke laik de ildir diyorum. Onun
A.S.Akat Akntya Kar 95

yerine, laikli in ayaklar stne oturtulmasn ve dini faaliyetlerin kamu mekanlar ve kamu harcamalar d na alnmasn, sivil topluma, cemaatlere braklmasn savunuyorum. Altn izmek isterim. Ben, Trkiye'deki anlam ile laik de ilim. Ba kalar da bunu sk sk syledi. Rahmetli zal ve Aydn Menderes akla ilk gelenler. Birey laik olamaz. Birey, mslman, hristiyan, dinsiz, vs. olur. Laiklik, kamu dzenine ait bir kavramdr. Devlet laik olur. Birey, laik bir devletten yana olabilir. Ben yleyim. Ben, laik bir devletten yanaym. Trkiye'de bugnk kutupla mann sona ermesi iin, hem Trkiye'nin hem de demokrasinin slamla bar mas iin, devletin laik olmas gerekti ini d nyorum. Demek ki, bar n birinci aya , laik devleti savunan kesimlerin, Trkiye halknn ezici o unlu unun kimli inde slamn nemli bir yeri oldu unu, ve bu insanlarn kendi dinlerini istedikleri gibi, devletin denetimi olmakszn, devletin zorlad bir resmi din anlay olmakszn ya amaya haklar oldu unu kabul etmeleridir. Vicdan zgrl nn mutlak bir hak olarak getirilmesi, devlet ve dinin ayr trlmas bu kabln sonulardr. Madalyonun br yz daha kar k. Trkiye'de islami hareket, resmi ideolojiye bir tepki olarak olu mu tur. Tepkisel oldu u ve bask altnda tutuldu u lde kendi iine kapanm , dnyann ve Trkiye'nin de i en ko ullar ile yaratc bir diyalog kurmaktan kanm tr. manla akl arasndaki ayrm geli tirecek, zenginle tirecek olanaklar bulamam tr. Bir sre nce Kitap Dergisinde yaynlanan bir syle imde uzun uzun bu konular i ledim. Bunlar sadece slam'a zg konular de il. Btn dinlerin payla t konular. Bir soru: Bireysel ya ammzn hangi alanlarn dini retimiz ile, Mukaddes Kitaba atf yaparak dzenleriz; hangi alanlarn aklmzla ve bilimle dzenleriz? Daha makro dzeyden, soruyu ba ka trl sorabiliriz: Din ve Mukaddes Kitap, bireye ve birey topluluklarna mutlak ahlaki de erler sistemi mi getirir; yoksa mutlak siyasi ve ekonomik bir dzen mi getirir? Aktr ki, dini retinin ya ammzdaki alann geni lettike akln alan daralr. Dolays ile, siyasi ve ekonomik dzeni de akl ve bilim yerine Mukaddes Kitabn iine katma zorunlulu u do ar. Demokrasi ve laik devlet iieli i, bu ba lamda devreye giriyor. Ne zaman ki mmin insanlar kamu dzenini, yani siyasi, ekonomik ve toplumsal ili kilerini akl ve bilim aracl ile zmeleri gerekti ini anlarlar, o zaman liberal devrim mmkn olur. Din, bireye yol gsteren ve k tutan mutlak ahlaki de erler sistemi ile, akln ve bilimin retti i ve hergn de i tirdi i kamu dzeninin ardndaki gc olu turur. Trkiye'de pek ok mslman aydnn, liberal devrimi oturmu hali ile tek seferde ve ilk gerekle tiren lke olan ABD'nin bir yandan laik devlete, ayn zamanda son derece dindar bir halka sahip olmasn yeni yeni ke fetmeye ba lad n memnuniyetle izliyorum. Anayasann giri maddesi hem Amerikan halkna, hem de Tanrya referans yaparak, akln kurdu u bu demokratik dzenin nihai koruyucusunun imann verdi i mutlak ahlaki de erler oldu unu vurgular. Laik liberal dzen, dindarl a, mutlak dini de erlere temellenmi tir. Demek ki bar n ikinci aya islami hareketin imanla akl arasndaki yaratc dengeyi kurmasdr. slami kimliklerini nemseyen kesimin, kendisini Trkiye'de "laik" denen resmi ideoloji savunucusu kesimlerin tersi (ama simetri i) olarak
A.S.Akat Akntya Kar 96

tanmlamaktan vazgemesidir. Do allkla, bu dev i dn m hi bir zaman gerekle tiremeyecek kk fanatik aznlklar olacaktr. Bunlar nemli de ildir. nemli olan byk o unluktur. Trkiye'de ezici bir o unlu un bu ynde evrildi i konusunda hi phem yok. slam konusunu zetlersek, bar , mslman Trkiye halknn laik devleti kendi iradesi ile kurdu u gn gerekle ecektir. Bu noktadan ok uzak olmad mz kansndaym. Ya uzak isek? Bunu d nmek bile istemiyorum. Trkiye'nin, er'i yada laik ama demokrasi d rejimler altnda "tarihin pl ne" d mesine raz olamam. Olamayacak kadar ok seviyorum Trkiye'yi. Krt sorunu, ksa dnemde daha acil duruyor. Aslnda zm daha kolay. Neticede, uzun sredir bir arada ya ayan, ayn dinden iki ayr milletin birbirlerinin hak ve hukukuna sayg duymalarn gerektiriyor. Dnya deneyimi, bunun statkocu evreler tarafndan sunuldu u kadar imkansz olmad n gsteriyor. rne in spanya, ok yakn bir gemi te bu sorunu zd. Ba ka rnekleri de kolayca bulabiliriz. phesiz, Osmanl Devletinin da lma srecine bir tepki olarak, Cumhuriyeti kuranlarn Trk milliyetili ini Krt kimli ine bir bask haline dn trm olmalar zcdr. nmzdeki dnemde, i imizi zorla tran bir takm tortularn iki tarafta da yer etmesine yol am tr. Ancak, bunlarn abartlmamas gerekti ini d nyorum. Trklerin ve Krtlerin payla tklar m terek tarihin ve de erlerin zenginli i, bu zorlu u a maya yeter. zm, liberal devrimin gerekle mesi, evrensel demokrat kimli in yerel kimlikleri birle tiren ve btnle tiren gcnn seferber edilmesidir. Pragmatik dzeyde, ilk a amada idarenin yerelle mesi ve ademimerkezile tirilmesi gerekiyor. Yukarda, idari federalizmi savundu umu belirtmi tim. Do allkla, Krte yayn, e itim, vs. haklarnn garantiye alnmas arttr. Krt kimli ini savunan partiler kurulabilmeli, iddet kullanmay reddetmeleri ko ulu ile, ba msz bir Krt devleti neren siyasi hareketler varolabilmelidir. AT'ye tam yelik gibi geli meler, bence bu sreci hzlandrmalar asndan da ok nemlidir. Ufkumuzu biraz daha geni letirsek, Krt sorunun demokrasi iinde zm , bir sorun olmaktan kartp bir zenginli e dn trm bir Trkiye'nin, Irak ve ran'daki Krt halklar iin de bir cazibe merkezi olaca n ngrmeliyiz. Tarihin seyrini kestirmek ok zordur. Ama, bu blgeleri de kapsayan bir federasyonun, kendisi daha byk bir Avrupa Devleti iinde yer alan Trkiye'ye ok farkl bir boyut getirebilece ini syleyebiliriz. Krt sorununun zm konusunda da iyimser oldu umu sylemek istiyorum. Trkiye'de de i imi savunan, demokrasiyi savunan, dinamizmi temsil eden kesimlerin, lkenin nndeki bu tarihi frsatlar kmesini de erlendirebilecek ve kullanabilecek olgunlukta oldu unu sanyorum. Yanlmam olmay temenni ederim. Sorularnza biraz uzun cevap verdi im iin kusurumu affedece iniz umudu ile, okuyucularnzla bu uzun sohbeti srdrme olana n sa lad nz iin size te ekkr ediyorum.

O ULCULU UN ENGELLENMES B LG N N RET LMES N DE ENGELLER

(Kitap Dergesi, A ustos 1991)
o ulculu u nasl tanmlyorsunuz? Dilerseniz konu mamza, bu kavram aklayarak ba layalm. o ulculuk ve sivil toplum kavramlar bana birbirine ok yakn kavramlar gibi geliyor. Sivil toplumun gl oldu u, bireyin devletten izinsiz, zerk, faaliyet alannn zengin oldu u bir yerde, bireylerin e itlili inden kaynaklanan bir o ulculuk, tanm gere i var olacaktr. Yani en basit anlamyla o ulculuk, senin sar benim ise ye il giymemden ba lyor. Dikkat edersen, totaliter yaplar bunu bile sevmiyorlar. Mao'nun ini'nde herkes ayn renk, ayn tip elbise giyiyor. Mslmanlar da kadnlar siyah, ayn renk bir elbise iine sokuyor. yle bir art oldu unu sanmyorum Asaf Bey. Bildi im kadaryla Mslman kadnlar diledikleri rengi semekte zgrler. Hayr ama, orijininde, herhalde Marks'ta da btn erkekler ayn kyafeti giyecek diye bir art yoktu. Ama birden bu byle oldu. o ulculuk, farkl olabilmenin hukuken mmkn olmas. Burada iki eyi birbirinden ayrdetmek gerekiy sanyorum. Hukuki yaplar bize farkl olabilme imkan veriyor mu, vermiyor mu? rne in Trkiye'de fes ile dola amyoruz biliyorsun. Sari ile dola myoruz. Demek ki o ulculu umuzun bir taraf kapal. Trban ile niversiteye girilemiyor. Ama te taraftan, hi ilgisiz Rus Kazak kyafetiyle de gitsek, devlet bu kyafetimizden dolay bize mahkeme aabilir. Ya da bu kyafeti bizlere yasaklayabilir. Sadece mslamanlara ynelik yasaklamar de il. Birok konuda o ulculu un engellendi ini gryoruz. nsanlar yle efendi gibi, yani devleti ynetenlerin ngrdkleri gibi giyinmelidirler. E er bireyi ingirgenemez bir birim olarak alyorsak; cemaata indirgeyemedi imiz, mahalleye, kente, Fenerbahe'ye, Galatasaray'a indirgeyemedi imiz, hibir eye indirgeyemedi imiz bir birim olarak kabul ediyorsak bireyi, byle kabul etmekle, bireyin kendisi ile ilgili iradesini kstlayamayaca mz ortaya koymu oluyoruz. unu belirtmemde yarar var: Burada Trkiye asndan iki eyi birbirinden ayrd etmek gerekiyor. Birincisi, hukuki yaplaran getirdi i o ulculuk vardr. kincisi ise -ki bu ok nemlidirtoplumun da toleransnn olmas gerekir. rne in Trkiye'de, zellikle gruplar halinde, cemaatlar halinde ya ayan insanlarn, o cemaatten farkl davranmalar durumunda ba larna neler geldi ini biliriz. Hukuki bir engel yoktur ama, toplum fiilen o ulculu a hazr de ildir. Cemaatin belirli kurallar vardr ve her mensubunun bu kurallara uygun davranmasn ister. Bu kurallarn d na kanlar ise, e itli meyyideler uygular. o ulculu un kltrel ve politik olmak zere iki boyutunun var oldu unu d nyorum. Ama her ikisinde de ortak olan ey,
A.S.Akat Akntya Kar 98

A.S.Akat

Akntya Kar

97

bireydir. Olay birey baznda tanmlad mz zaman, toplumsal ili kileri bireyin indirgenemez bir birim oldu u varsaymndan hareketle tanmlad mz zaman, o ulculu a giden yolu da am oluruz. Ekonomik anlamda o ulculuktan da sz edebilir misiniz? Ekonomi, aslnda o ulculu un en zor silinece i toplumsal faaliyet alan. Yani siyasette o ulculu u hukuk ile abucak yok edebiliriz. Kltrel olarak, devlet iddetiyle ve zoruyla o ulculu u yok etmemiz mmkn olabilir. Fakat ekonomide byle bir ey mmkn de il. Ekonomide, tanm gere i o ulculuk var, onk faaliyetler ok farkl. Bir memlekette bir tan din olur, bir tane devlet olur. Ama birbuuk milyon e it mal vardr ve her biri ba ka birini retecektir. Ama bu syledi iniz, liberal ekonomilerin uyguland lkeler iin geerli. Bireye zgrce ekonomik faaliyetlerde bulunma imkan tanmayan ve devleti-merkezci ekonomilerin uyguland lkeler vard... Sovyetler Birli i gibi. Hayr, hayr. Sovyetler Birli i'ndeki gibi, en merkezi planlamal ekonomiler bile, ekonomilerinde mecbuden siyasette olduklarndan daha o ulcu olmak zorunda kalm lardr. Sovyetler Birli i'nin glasnost sonras dnemlerini kastediyor olmalsnz. Hayr, en ba ndan beri. En basit bir ekilde ifade edeyim. Ne Sovyetler'de Stalin ve Ne de inliler, eme in merkezi planlamasna gidememi lerdir. nk mmkn de il. Evet, ben de bunu sylyorum. Bu mmkn de il. Neticede insanlar, merkezi planlamann en yo un oldu u anda bile Sovyetler Birli i'nde kendi i lerini kendileri seebilmi lerdir. Engellemek mmkn olamam tr. Do u Bloku'ndaki k nasl aklamak gerekir o zaman? stersen daha felsefi konu alm. Toplumda indirgenemez birim olarak bireyi tanmlamayan btn yaplar -ki, slam bunu yapyor mu yapmyor mu sorusunu dolaysyla san sormu oluyorum- birbiri ardndan zlyorlar. Fa izmi rnek olarak ele alalm. Fa imzde birey yoktu, millet vard. ndirgenemez analiz birimi millet idi. Irk idi. ktler. Snf idi... ktler. imdi siz slam diyorsanz.. nce birey diyoruz biz. ndirgenemez birimin toplum, millet, rk de il, birey oldu unu, nk her eyin birey ile ba lad n d nyoruz. Onu soruyorum. Var m? Mesela ran'a bakt m zaman, Abdurrahman Dilipak' sa da-solda dinledi im zaman, pek birey demedi imiz izlenimi uyanyor bende.
99

Ben Abdurrahman Dilipak'n nee dedi inden ok, slamiyet'in ne dedi ine bakmak durumundaym. Ayrca bu din, Abdurrahman Dilipak'a yorum zgrl veriyorsa, gerekten de indirgenemez birimin birey oldu u tart masz ortada demektir. Zaten birey demedi iniz mddete, siz de zlmek durumunda kalrsnz. Bir adm ileriye gidemezsiniz. "Hayr, indirgenemez birim cemaattir, snftr, millettir, rktr" gibi ba ka eyler sylendi i anda, kapal bir yola giriliyor ve toplumun geli mesi de engellenmi oluyor. Niye engelleniyor geli me? nk o ulculuk engelleniyor. o ulculu un engellenmesi bilginin retilmesini engelliyor. Bilgi retimi iin, birilerinin bugnk bilgiye "yanl " dememesi lazm. Bugnk bilgiye yanl demeden, yeni bilgi retilemez. Halbuki bugnk bilgiye yanl deyince, birtakm me hur adamlara da "hatalsn" diyorsundur. nk yanl bilginin kayna onlardr. Onlardr, nk birtakm adamlar bu bilgiyi biliyorlardr ve onun do ru oldu unu iddia ediyorlardr. Birisi de kacak "yanl " diyecek. E er bugnk bilgiyi ta yanlar, kendilerine "yanl " diyecek kimselerin varolmasna izin vermiyorlarsa... o ulculuk olamaz. Geli me de olamaz. o ulculuk yoktur, dolaysyla yeni bilgi retilemedi inden, geli me de yoktur. Analizi bu dzeyde srdrmek gerekiyor. Ondan dolay o ulculuk, geli me, yeni bilgi ritimi zde eylerdir. Bunlarn hepsinde zgrlk vardr. zgrlk olunca, o ulculuk oluyor. o ulculuk olunca zgrlk oluyor. Onlar olunca da yeni bilgi oluyor. Yeni bilgi olunca geli me oluyor, geli me olunca toplum yeni ko ullar retiyor ve kendini o yeni ko ullara adapte edebiliyor. Bunu yapamayanlar hem yeni ko ullar retemiyorlar, hem ba ka yerde retilenlere adapte olamyorlar. Dolaysyla ne yapyorlar? Dinazorlar gibi yava yava tarih sahnesinden ekiliyorlar. Do u Avrupa'y byle grmek lazm. Do u Avrupa'da olan biten, aynen budur. Bat'da sizin szn etti iniz anlamda o ulculuk var m efendim? Bakn dnyann her yannda insanlar Batl gibi ya amaya ba ladlar. Coca Cola her yerde iiliyor, Kentucky Fried Chicken rnleri her yerde tketiliyor. McDonald's dnyann hemen her yerinde ube am . Genler Lee Cooper giyiyorlar, rap mzik dinliyorlar. Dnyann her yannda, sanki Bat'nn en geli mi lkesinde yeti mi insanlar ya yor. Ya am biimlerinde tek tiplilik, zevklerde tek tiplilik hatta d ncelerde bile tek tiplilik var. nsanlarn nasl bu hale getirildi ini siz de, ben de biliyoruz. Tketimde, zevklerde, ya am biiminde, d ncelerde Bat'nn ngrd anlamda "tek boyutlu insan" yaratmaya al mak, o ulculukla eli miyor mu? Bu, bireysel zgrl e mdahale de il mi sizce? Ehemmi mhimden ayrmak gerekir mi derler, ne derler tam bilmiyorum. imdi, Bat medeniyetine kar iki anlamda da kompleksli olmamak lazm. Birincisi, biraz
A.S.Akat Akntya Kar 100

A.S.Akat

Akntya Kar

a a lk duygusuna kaplp bunlarn kt ve yanl oldu unu sylemektir, di eri ise hayranl a kaplp bunlarn kt ve yanl oldu unu sylemektir, di eri ise hayral a kaplp, her eyin do ru ve mkemmel oldu unu sanmaktr. Bizim gibi lkeler, Bat medeniyetinin hel d nda de il, hem de iinde de il. Trkiye'nin zelli i budur. Mesela in d ndadr. Hindistan d ndadr. Ama biz tmyle d nda de iliz. Biz bir AKdeniz lkesiyiz ve kom u dinlerdeniz. Hindistan ve in'in dini de tutmuyor, ideolojileri de. Biz daha farklyz. din, de bizim mahallenin dinleridir. Bunu kabul etmek zorundayz. Kltr derseniz, Viyana'ya kadar gidip gelmi iz. Anadolu'da da yzbinlerce Hristiyan, bizimle birlikte ya am . Ama 19. yzyl sonras belirginlik kazanan, kkenleri 16. yzyla kadar uzanan, o Bat'y Bat yapan sanayi devrimi, kapitalizm, liberalizm ve demokrasinin be i i Bat medeniyetinin iinde de iliz. Biz byle garip bir yerdeyiz. Bizim gibi lkelerde ya ayan insanlarn bence bu ikileme ok dikkat etmeleri, ne bir hayranlk ne de bir komplekse kaplmadan, ehemmi mhimden ayrmalar gerekiyor. Bat'nn o ulculu una gelince. Yeterince o ulcu de il, katlyorum sana. Ama Bat lkelerinden daha o ulcu bir lke de yok. En o ulcunun yine de onlar oldu unu kabul etmek zorundayz. o ulculu a her dzeyde, gerek bilgi dzeyinde, gerek zel hayat dzeyinde, gerek siyaset dzeyinde en fazla izin veren yine onlar. Biz bunu yetersiz bulabiliriz. rne in ben, bunu yetersiz bulanlardan biriyim. Dolaysyla Bat'y "Bir taraftan o ulculuk var diyorlar ama, te taraftan da insanlar standartla tryorlar" eklinde ele tirirken, bu ele tirinin ok dikkatli yaplmasnda yarar olaca n d nyorum. Bat'nn stn taraflar olan zgrlkl n, katlmcl n alrken, kendi kltr bnyemizi gzden geirmeliyiz. Bugn Japonya sentezi ilgin bir sentez gibi duruyor. Trkiye'de birileri, bunu ara trmal. Japonya, dnyann en zengin lkesi olurken, kltrel olarak Bat'ya hi benzememeyi ve kendine zg kltr de erlerini korumay nasl ba ard? Demokratik sistemlerin gerek anlamda o ulcu olup olamayaca na ili kin neler d nyorsunuz? Bir rnek: Demokrasi bir o unluk rejimidir ve % 51'in tercihleri, % 49'un tercihlerinin daima nndedir. Dolaysyla bu % 49'luk kesimin siyasal katlmdaki haklar da ereve iine alnm demektir. % 51, siyasal beklentileri bakmndan umutlu, % 49 ise umutsuz. Bu % 49'a ne olacak? imdi, onun yolu ba ka bir yerden geiyor. Bat sistemini bir btn olarak eleald mz vakit, ben de Trkiye'ye ayn eyleri neriyorum. Birincisi iktidar kademelendirmeyi renmek lazm. Yani lkede bir tek iktidar merkezi varsa ve sadece onun seimi yaplyorsa bu senin dedi in do ru. Ama ben e er nce belediyemi hatta mahalle belediyemi seiyorsam, sonra byk ehir belediyemi, sonra il meclisimi, sonra blge meclisimi, ondan sonra merkezi hkmeti seiyorsam, bunlarn hepsinde aznlkta, yani % 49'da kalma ihtimalim azalr. Bazlarnda o unlukta olurum, bazlarnda ise aznlkta kalrm. Ayrca, baz konularda do rudan demokrasiye geebilmi sek, referandumlar yaplyorsa, benim btn referandumlarda ma lub olan tarafta olma ihtimalim iyice azalr. Demek ki toplumsal karar srecini kademelendirebildi im lde, katlm imkan
101

artacaktr. Yani mensup oldu um tarafn kazanma ihtimali, baz kademelerde artacaktr. Ama bir % 49, siz o % 49'un iinde kalmasanz bile hep var olacak ve % 51'in tercihleri kabul grecek. Kural bu. Ba ka kural koymam zor ama. % 51, % 51 kadar, % 49 da % 49 kadar ynetsin diyebilmem ok zor. Neticede bir tane icra ba kan seece im. Bir adam olmak zorunda. Yani demokrasinin o unluk kural, anlaml ve geerli bir kuraldr. Ba ka kural d nmek mmkn olmad iin, burada zm kademelendirmedir. Ademi merkeziyetiliktir. Amerika'daki uygulamalar bir rnek te kil edebilecek nitelikte bence. Bir Amerikan vatanda mahalli dzeyde belediye ba kann seer, polis mdrn seer, savcsn seer, yargcn seer. Bir st dzeye kar, orada erifini filan seer. Bu arada bir sr referandumda oy kullanr. Silah ta nsn m, ta nmasn m? Yol yaplsn m, yaplmasn m? Bilmem nereye baraj yaplsn m yaplmasn m? gibi referandum yoluyla zmlenmesi gereken konularda oy kullanr, ondan sonra federal hkmeti seer. Bunlarn hepsinde de % 49'un iinde kalmaz. Yzlerce, binlerce, milyonlarca ittifaklar olur. Adam demokrattr, eyalet seiminde demokratlara oy verir ama cumhurba kanl seiminde gider oyunu muhafazakarlara atar veya cumhuriyetilere oy verir. Referandumlarn bir tanesinde cumhuriyetilerle beraber, di erinde ise demokratlarla beraber oy kullanr. Vatanda n eme alan geni ler. Katlma, seme alannn geni lemesi demektir. Katlma, bana sorulan sorularn artmas demektir. Trkiye gibi merkeziyeti yaplarn en byk sorunu, bana bir vatanda olarak 4 yl gibi uzun bir srede bir defa soru sorulmasdr. Ahmed''i, Mehmed'i veya Hasan' se, sonra hibir eye kar ma o kadar. Buna kar kyoruz biz. Bana ok soru sorulmal. Her kademede, her a amada ban sorular sorulsun, ben o sorulara cevabm veririm. Kimileri Bat'da dini-kltrel o ulculu un olmad n, ama buna ra men ekonomik -snf o ulculu unun var oldu unu sylyorlar, Byle bir gr e katlmak mmkn m? Neden dini-kltrel o ulculuk yok ta, ekonomik snf o ulculu u var? Bu acaba Bat'nn kapitalist de er yarglarna daha fazla nem vermesinden mi kaynaklanmaktadr? Bu gr ler, tipik ekonomik reduksiyonist (indirgemeci), yani toplumu ekonomiye indirgeyen ve toplumun ancak ve ancak ekonomi aracl yla anla labilece ini d nen gr lerdir. Ben bunlara hep kar olmu umdur. Toplum ok daha karma ktr ve ancak bu karma kl iinde anla labilir diye d nenlerdenim akas. o ulculukla beraber burada birtakm eyler yine kar trlyor gibime geliyor. imdi, az nce sordu un soruyla ba lant kurmak lazm. nk o ulculuk, kendi zel alemine girince, bireyin zgrl anlamna geliyor. Tabii toplumun koydu u bir dizi asgari kurallar olmak artyla. Sanyorum u anda Bat insann en fazla blen olay ne Sovyetler Birli i'nin zlmesi, ne de Saddam Hseyin. u anda Bat'daki bir numaral sorun, krtaj sorunudur. Krtaj yaplmal m, yaplmamal m? Devlet krtaj iin yardm eder mi,
A.S.Akat Akntya Kar 102

A.S.Akat

Akntya Kar

etmez mi? Bu ok nemli. nsanlarn do madan bile olsa, can kazanm bir eyi ldrm haklar var mdr, yok mudur? Bunun ne sa clkla ne solculukla ilgisi var. Bu konuda insanlar blnyor. Biz seninle "Krtaj olmamaldr? diyorsak, beraberce dernek veya parti kurabilmeliyiz. o ulculu un anlam bu. "Olmaldr?" diyenler de, ne istiyorlarsa syleyebilmelidir. o ulculu un birinci taraf bu. Sonra, demokrasinin bir kural var. Toplumsal sorun ortaya ktktan, sorunla ilgili kanaatler belirginle tikten, herkes kendi imkanlarn seferber ederek tart ldktan ve oylamaya gidildikten sonra, gened de birisi kazanacak, br taraf kaybedecek. Dolaysyla, o anlamda o ulculuk bitecek artk. Ama bu demokrasinin znde var. Demokrasinin oldu u her yerde bu da daima olmak zorunda. Aksi takdirde kaos olur. o ulculuk bir kaos de ildir. En sonunda, bunlarn gerekle tirilmesinin ardndan, bir karar kacak. Karar ktktan sonra o unluk sa land nda, olay bitecek. yle olacak, nk toplumun o unlu u, yani % 51 "Biz byle istiyoruz" dedi. Geri kalan % 49'a ne oluyar? Yola devam edip, di erlerini ikna etmeye, fikirilerini de i tirmeye u ra arak belki iki sene, belki be sene, belki on sene sonra kazanabilmek iin al mak kalyor. Yani % 49 kazanmadysa, bu onlarn yok olmalar anlamna gelmemeli. Tam aksine, hayat alanlarnn hala var oldu una, bir ekilde gnn birinde... Gnn birinde yeterince insan ikna edebilirlerse, iktidar olabilirler. Bat'da o ulculuk yoktur diye ele tiri yaaparken, bu ele tirilerimize sebep olan grnt, o ulculu un de il, demokrasinin grntsdr. Bat'd bir taraftan o ulculuk var ama, di er taraftan daa o unluklar var. Toplum uygulamalarn, o unluklarn vevrdi i kararlar sonucunda fiilen gerekle tiriyor. O adan bakt mzda, Bat'da -buna sadece Bat demiyelim demokrasi ile ynetilen lkelerin tmnde- hem o ulculu un, ama di er taraftan da, her konuda hakim bir gr n var oldu unu grrz. Aksi takdirde demokrasi olmaz. Demokrasinin oldu u yerde, hakim bir gr olmak zorunda. Bu hakim gr e er baz konularda insanlar snrlandryor ve kaytlar koyuyorsa, o zaman demokrasi de ortadan kalkmaz m? Bu, o ulculu un da ortadan kalkmas demektir. Do rudur. Bir feylezofun me hur bir sz cardr. "Bir tane saf siyasi teori vardr, o da anar izmdir" der. Onun d ndaki btn teoriler kirlenmi teorilerdir. nk anar i d ndaki btn sistemler, ne kadar o ulculuktan sz edelerse etsinler, ne kadar zgrlkten sz ederlerse etsinler, u ya da bu biimde, bireyin davran larna kstlaama getirmeyi ierirler. Dolaysyla, o ulculuk ilkesiyle eli irler. Tabii. Temiz de ildirler. Hepimiz biliriz ki, szc n pratik anlamnda o ulculuk vardr. O toplumlardaki insanlar, aslnda ok yaygn, geni bir alanda, insanlk tarihinde daha evvel olmayan zgrlklere sahiptirler. Geli mi Bat demokrasilerinde grd mz durum bu. Pratik olarak byle. Yalnz, yine hepimiz
A.S.Akat Akntya Kar 103

biiriz ki, teorik dzeyde, bunlar mutlak de ildir. Az nce syledi im rne i vermek istiyorum: E er ou a ya am veren anne-baba, ouklarn dvmek, hrpalamak hatta jldrmek istiyorlarsa, di er anne-babalarn kar maya ne haklar vardr sorusu, me ru bir sorudur teorik olarak. Pratik olarak ise, ne senin, ne benim, ne de tekinin, izin vermeyece imiz bir eydir. Ne sen, ne de ben, bir anne-babann, hayata getirdiler diye, ocuklarna eziyet etmelerine izin vermeyiz. Brak onu, kpeklerine eziyet etmelerine bile pratikte izini vermeyiz. Teorik olarak soruyu sorarz, cevabn da veririz ama, pratikte buna izin veremeyiz. Dolaysyla, bir taraftan o ulculuk diyece iz, demokrasi diyece iz ama te taraftan, ahlak de erlerimiz erevesinde yanl oldu unu d nd mz eylerin olu masna da izin vermeyece iz. Onun iin, bir tek saf, kirlenmemi siyasi teori vardr, o da anar izmdir. Geri kalanlarn hepsi kirlidir. Yani syledikleri ile yaptklar arasnda az da olsa, tutarszlklar olmak zorundadr. Ya amn kendisi de safkan bir teorider ibaret de il. Ya am renkli, canl ve pragmatik bir olaydr. Mesela, demokrasi. Demokrasi soyut de il, somuttur. Benim rgtenme hakkm vardr, konu ma hakkm vardr. Be tane hakkm vardr veya yoktur. Falan lke demokrasi mi, de il mi? Bunlar varsa demokrasidir, yoksa de ildir. Yani belli bir pragmatik dzeyi ki anglosakson lkelerinde demokrasinin bu kadar uzun sre ya amasnn ardnda belki pragmatizm vardr. Bu saf, kirlenmemi i aray , bizi ok byk bir hzla totaliter yaplara gtrebilme e ilimini ta yor diye d nyorum. yle bir gzlemim var, do ru mu yanl m bilmiyorum. Ben aslnda soruyu dnp dola trp, 12 Eyll sonras slami hareketlerdeki ykselmeye getirmek istiyorum. Gerekten bir ykselme var m? Varsa bunu neye ba lyorsunuz? Ayrcca 12 Eyll'den sonra Trkiye'de sivil toplumcu anlay larn ya ama ans bulduklar sylenebilir mi? E er ok yksek kademelerde de sivil toplumcu anlay lar ya ama ans bulabildilerse; slamc hareket te sivil toplumcu anlay larn ho grsnden yararlanarak kendilerine bir hareket alan m olu turdu, yoksa 12 Eyll'den sonra Trkiye'de modernle me hareketleri daha fazla ykseldi, Batlla ma hzland ve dolaysyla slami hareket bu geli meye muhalefet olarak m do du? Ne kadar bu terminolojiyle d nyorum, bilemiyorum. Herhalde bana biraz zaman verseniz, bu terminolojiyle de belki d nmeye ba layabilirim ama, genellikle olaya bu adan bakmadm. slam'la ilgili olarak ben 10-15 yl kadar nce, Trkiye'nin slam'da bir reformasyonu gerekle tirmeye aday lke oldu unu sylemi tim. O da bence u: zel ve kamu alanlarnn ayr mas, dinin bir zel alan, bireyin kendi i dnyasnn fenomeni olarak kalmas, kamunun akla almas. Yani insann kamusal tercihlerini akl ile, bireysel tercihlerini ise din ile, dinsizlikle yapmas. Ama toplumun byk o unlu u asndan bireysel dnyada da dinin byk bir a rlk ta mas. slam, tabii bu ayrm reddeder. slamiyet, peygamber efendimizin kendinden kaynaklanyor veya kaynaklanmyor bu nemli de il ama, slamiyet'in son bin yllk deneyiminde byle bir ayrm yoktur, olamaz. Katoliklerde de vardr bu, sadece slam'da de il, Katoliklerde de bu e ilimler son derece gldr. Byle bir ayrm reddeder Katolik. Ama Avrupa'nn geli me izgisi iinde bu ayrm, Trkiye'dekinden ok daha nce
A.S.Akat Akntya Kar 104

gerekle mi tir. Trkiye'nin, slam lkeleri iinde byle bir noktaya ilk olarak gelme ihtimali olan bir lke oldu unu ve dolaysyla Trkiye'de laik kesimlerin retti i "gerici mslman" tipolojisinin yanl oldu unu d nyorum. Ondan dolay da, Trkiye'de slam'n hibir zaman bir tehdit olu turmad kanaatindeydim, nk Trkiye'de islam bence bu ynde evriliyordu. Yani mesala, bilime kar de ildi. hayatna kar de ildi. hayatna kar de ildi. Tam tersine bunlar isteyen, ayn zamanda hem mslman, hem demokrat; hem mslman, hem fizik mlendisi, hem mslman, hem atom mhmendisi olabilen insanlar retmeye ba lad Trkiye. 80'li yllar, bence bu e ilimi glendirmi tir. Dolaysyla, slami hareketler asndan bakt mzda Trkiye'deki ana sorunun, bu ayrm reddeden hareketler oldu unu syleyebilirim. Yani kamu-akl/zel-inan, iman ile akln dnyalarnn ayrlmasn reddeden, entegrist diyelim, fundamentalist diyelim, ne dersek diyelim bunlara. Bu akmn aslnda, Trkiye mslman hareketleri iinde marjinalle mesi srecini bekliyordum. Ve bence de bu gerekle mi tir. Bugnk Trkiye, bundan 20 sene nceki Trkiye'den ok daha mslman bir lkedir. Mslmanl n, mslmanlk kimli inin ok daha nde oldu u, bu kimli ini daha fazla vurgulayan, bu kimli i ta maktan daha az korkan, yani o eski laikli in bitti i bir lkedir ama, trnak iinde eriat, fundamentalist, entegrist her neyse, akl-kamu/iman- zel ayrmn reddeden, "kamu da, zel de imandr" diyen hareketlerin ise bu srecin iinde srekli geriledikleri bir lkedir. 12 Eyll'den sonra m? 12 Eyll'n byk bir katks oldu unu d nmyorum. Tarihi bir sretir bu. 12 Eyll, bir grntdr. Trkiye tarihini etkilenmemi bir olaydr. 12 Eyll'n etkileri ksa vadelidir. Uzun vadede hi bir etkisi olmam tr. Olmam gibi bir hareket olacaktr, anayasas da gidecektir. Yeniden yazlacaktr, sivil anayasa da yaplacaktr. 12 Eyll'de, tarihimizde byle bir kt leke olarak kalacaktr. 12 Eyll'n toplumsal ya amda fazla bir dinami i oldu unu sanmyorum. Ben analizi bu terminoloji ile yapmay tercih ediyorum. Trkiye, bu iman-zel ve akl-kamu ayrmn yapan ve bunu yapt anda da slam'da fiilen byk bir reformasyonu gerekle tirmi bir lke olmaya adaydr. Hzla buraya do ru gitmektedir. Geri kalan mslman lkeler, bu sofistikasyona, bu geli mi li e eri ememi lerdir ve bunu yapamamaktadr. Trkiye bu ans nasl yakalad? Birtakm anslar ve bunlarn e itli nedenleri var. Bunu bir tek nedene indirgemek yanl tr. Bence Tkiye'nin ok uzun sre, tek ba msz slam devleti olmas son derece nemli. Osmanl mparatorlu u'nun bu i teki birikimi son derece nemli. Unutmamak gerekir ki, 1870'lerde Trkiye anayasas tart yordu ve bir me ruti anayasa yapmaya al yordu. Osmanl'dan ok daha evvelden ba layan bir reform hareketi var. ok daha Batl, tabii ti di er mslman lkelere nazaran daha batl. Farkl dinlerle, dillerle uzun sre beraber ya am , cumhuriyet ve beraberinde gelen laiklik hareketinin bir zaman kazandrd n ve buna katkda bulundu unu, yani tarihi hzlandrd n d nyor birok insan. Buna ben de
A.S.Akat Akntya Kar 105

katlma e ilimindeyim akas. Yksek bir fatura dendi ama, bir sr faktrn etkisiyle Trkiye bugn byle bir yere geldi diye d nyorum. Bu nereden belli? Ben mslman bir aydn de ilim, sen mslman kesimin kard , benim de okudu um bir dergiyi yaynlayanlardansn. Oturup birtakm eyleri tart yoruz. Aramzda su geirmez duvarlar yok artk. Sen bana yakla m sn, ben de sana. Bir sentez aray , bir tek kesimden gelmez, iki kesimden birden gelir. Benim nerdi im, dinin artk devlet d na kartlmas, devletin, din ile ili kinin tamamen kesilmesi. Bu, mslman kesimlerin bir blm tarafndan da desteklenen biri gr . E imin ?zayf tarihsellik? diye geli tirdi i bir kavram var. Zayf tarihsellik kavramnn tam yeridir buras bence. Toplumlar kendileri hakknda bilgi rettikleri lde zengindirler ve geli mi tirler. Trkiye bugn o a amaya geldi. Trkiye, artk Trkiye hakknda bilgi retmeye ba lad ve bu bilgi ile toplumumuzu dn tryoruz. Artk Trkiye'yi tart yoruz. Trkiye hakknda bilgi retmeye ba ladk. Zayf tarihsellikten, Nilfer'in dedi i gibi, kma yolundadr Trkiye. Ondan dolaydr ki eriat hareketler, entegrist hareketler, bu byk dn mn d nda kalyorlar. Bir tarafta bilgi retimi var, di er tarafta iman var. Trkiye, kendisi hakknda bilgi retmeye ba ladka, akl kamuyu i gal etmeye ba lyor. Akl kamuyu, sadece iman-zayf tarihselli in nde oldu u toplumda i gal etmez. nk kamu ile ilgili akl olmad iin, bilgi olmad iin, o bo lu u iman doldurur. Ama siz toplumunuz hakknda bilgi retirseniz, sizin insannz da herhalde aptal de ildir. Bakar, "bunlar makul eyler" der. "Bunlar makul eyler? dedi i anda akl kamusal alan i gal etmeye ba lar ve bu da imana orada yer kalmad anlamna gelir. Byle bir iman ve akl ayrmn yapmaktan yana de ilim. Ayrca bunlar birbirlerinden ok farkl, ok kopuk eyler de il. man ve akln birbirini anmlayan, birbirini destekleyen eyler oldu unu d nyorum. Uzun dnemde, ded iniz gibi bunlarn birbirinden ayrlmas mmkn de il. nk iman ebedidir, akl sadece bugndr. Yani 1950 ylnda mekrezi planlamay savunmak aklen mmkndr. Amam 1990 ylnda de ildir. Akl hep geli ir, hep de i ir, hep de i mek, geli mek zorundadr. Hep yeni fikirler kacaktr. Akl bir sretir, iman ise ebedidir. Dolaysyla, kanlmaz olarak benim syledi im noktaya geri dneriz. Kamu ve akl, ben ve imanm. Ben ve imanm, ama kamusal alan, akl. nk imanmla ne merkezi planlamay secebilirim, ne piyasay seebilirim. Onu ancak aklmla seebilirim. manmla ne ticaret yapabilirim, ne borsam seebilirim. Bunu da sadece aklmla yapabilirim. Akl ebedi de ildir, ama iman ebedi olmak zorundadr. Biz, Hazreti Peygamberimiz Efendimize, 1317'de yle iman ederdik, 1900'de byle iman edece iz, 2300 ylnda da u ekilde iman edece iz diye bir ey olmaz. man imandr, evrenseldir ve ebedidir. Akl, yereldir ve geicidir. Ve de i kendir. Bugn do ru olan ey, yarn yanl tr. Bugn "do ru" ded imiz her ey aklen, hi olmazsa, 100-200 yl iinde en iyimser ekliyle ksmi kalacaktr, en ktmser
A.S.Akat Akntya Kar 106

ekliyle de, yanl olacaktr. 200 yl evvel do ru dediklerimiz, 200 yl sonra yanl oldu. Akl geicidir, yereldir. br evrenseldir, ebedidir. Dolaysyla iman benim evrensel ve ebedi olan tarafmdr. Bu ikisini ayrdederim. Kamu, aklm ister, aklm kullanrken imanm hi devreye girmez mi? Tabii girer. Kamu dedi im zaman, sadece kapitalizm yok, sadece korumaclk yok, sadece Saddam Hseyin yok. Krtaj var. imdi krtaj, benim aklm ile imanmn birbirine kar t yerdir. Aklm bir ey der, imanm ba ka bir ey der. nk oradaki sorun, ancak ebedi ve mutlak manevi de erler i in iine katlarak zlecek bir sorundur. Onlar katmadan o soruna taraf olamam. Onlar da katmak zorundaym. Ama merkezi planlama m yoksa piyasa m sorusunun ebedi de erlerle bir alakas yok. Bu akldr. Trkiye, Avrupa toplulu una girsin mi, girmesin mi? Korumaclk yapalm m, yapmayalm m? Japon otomobil ithal edelim mi, etmeyelim mi? Yerel idareler yle mi olsun, byle mi olsun? ticaret kanunumuzda unu de i tirelim mi, de i tirmeyelim mi? Borsada unu yapalm m, yapmayalm m? Bunlar benim, evrensel ve manevi de erlerime dokunmadan aklmla zebilece im eylerdir. te, entegristlerin, trnak iine koyarak syledi im " eriatlarn" gremedikleri ey, bu alan iman alan olarak tanmlama e ilimleridir. eriatla ticaret hukuku olur mu? Ben hep onu soruyorum. Ticaret hukuku kalacaksa, demek ki eirat yok. O zaman neyi sylyorsun? ticaret hukuku gidecekse, Trkiye ekonomisi yok. kisinden birini seeceksin. Ya Trkiye ekonomisini seeceksin, ya da eriat seeceksin. Ya akl seeceksin, ya iman seeceksin. Ayrdetmek lazm diye d nyorum. Medine toplumu modeli, mslmanlar iin rnek bir toplum modeli idi. Bu toplum modeli o ulcu bir model idi de ayn zamanda. Bir Yahudi, bir Hristiyan bu toplum modeli ierisinde zgrce ya ayabiliyordu ve herhangi bir mdahale ile kar la myordu. ok zetleyerek anlatmaya al yorum. imdi bu model ok gerilerde kald. Ama hi de ilse bir model var. Bu modeli de gz nn alarak, slamiyet'in bugn o ulcu bir modeli ya atabilece ine inanyor musunuz? ncller yanl . Akla ait olan alana iman soktunuz. Niye Medine'nin otuz yllk o dnemi de, ba ka bir ehrin bir otuz yllk dnemi de il? nk Peygamber efendimizin ya aad bir dnem. bu imanla ilgili bir olay, mannz aklnza soktunuz. Ama ortada insanlk adna onur verici, gzel birtakm uygulamalarn yapld bir dnem var. Bence hibir ekilde bundan 1400 yl evvelki bir ey, bugn bir toplumsal rgtlenmeye model olamaz. O dnem insanlarnn ahlaki davran lar, bizler iin, bireyler olarak rnek olabilir. Senin iiin, benim iin. O devirde insanlar yle bir ahlaki yap iersindeydiler, u de erlere sahiptiler, u de erleri ya ama geiriyorlard. Bu sana veya bana rnek olabilir. Ama bir toplumsal rgtlenme modeli olarak mmkn de il. Neden mmkn olmad n aklar msnz?
A.S.Akat Akntya Kar 107

6 milyar insann ya ad bir dnya. Annda dnyann her yanna ula yorsun, her yerinden annda resim geliyor. En ge sekiz saatte de, fiziki olarak en uzak yere gidiyorsun veya geliyorlar. Do ay nasl kirletti imiz ortada. retim yapmak zorunda oldu umuz ortada. Komkoca Amerika biraz aya n srt. Japonya mal ald, gtrd. Rekabet var. Bakn Sovyetler Birligi'ne. Bir model kurdu, dnyann en zengin lkelerinin ba ndayd, ne hale geldi. Bulgaristan bizim gerimize d t. ekoslovakya'ya yeti ti Trkiye. Demek ki organizasyona, ancak ve ancak yarna bakarak ula abilirsiniz. ok farkl bir dnya. Dedi im gibi, bir topyay, bir slami toplumsal dzen aray n, kamuya akld bir eyi sokmak benim iin, iman sokmak demektir. Bu olmaz demiyorum, ba ary olamaz diyorum. nsanlar bir yere gtremez diyorum. Bak, ran'a, ran onunla yola kt, ama ok farkl yerlere gitmek zorunda kaldklarn her geen gn kendileri de gryorlar, biz de gryoruz. Birtak arkada lar "ihanet etti" diyecekler. hanet etmiyorlar. Kimse ihanet etmiyor. Ki ran, petrol parasyla ayakta duruyordu. Trkiye'de petrol de yok. Evet ama Asaf Bey, ran' zel olarak ara trp incelemek, birtakm do ru sonular elde etmek bakmndan daha yerinde olur gibime geliyor. ran, ko ullar olduka farkl bir ortamda bir devrim gerekle tirdi ve slam dnyasna kmsenmeyecek katklarda bulundu. Yaln, her ba arszl a bahane bulmak kolaydr. Bana bir de ba arya bahane bul. Bahane bulmuyorum. Geli meleri objektif bir gzle izlemek zorunda oldu umuzu anlatmaya al yorum. Ben de sana Markiszm-Leninizm hi lmemi tir derim. Sana anlatsn bizim arkada lar. Byle d nen arkada larmz var hala. yle de il. mann, maalesef insan getirdi i yer burasdr. Ben rencilerime 1970'li yllarda ok anlatrdm. Biz bu ua n kalkaca na inanm z. Uak piste km , yle bir kalkar gibi yaptktan sonra d m , aklm . imdi biz anlatyoruz ki, aslnda o uak kalkt, utu hatta hala uuyor. Oysa uak oktan d t. Evet, maalesef uak d m , proje ba arsz. Projenin niin ba arsz oldu unu ben sana teorik olarak anlatabilirim. Sk rsan, sen de sebeplerini kendi kendine retebilirsin. Ama, bir kere projenin pragmatik olarak ba arsz oldu u gzleminden yola kmakta yarar var. Proje bitti. Gereki olacaksn. Akl bu. Bu proje olmad. imdi bu projenin neden gerekle medi ine bakalm. O zaman niin gerekle medi ini buluyoruz. Bahane de ortadan kalkyor bylece. imdi gerek sebeplerini buluyoruz. nk... olmuyor. Niin olmuyor? te, unun iin olmuyor. Sorunun cevabn bulmu oluyoruz. Japonlarla nasl rekabet edece iz? Mesela Medine toplumu, Japonlarla nasl rekabet edecekti?
A.S.Akat Akntya Kar 108

O zaman bir Japon modeli yoktu. Bugn ise bir Medine modeli yok. E er bugn bir Medine modeli uygulanabiliyor olsayd, Japonya modeli, ne kadar smr temeli zerine oturuyor, ne kadar kapitalist de erlere sahip, bunu belirlemek gerek. Ve ne kadar sosyal adaleti, e itlik bir model. slamiyet'in de kendine zg bir ekonomik modeli var ve daha fazla adalet ilkesine dayal. O zaman bir Japonya modeli olsayd, Medine toplumu bir alternatif geli tirirdi sanyorum. Ama geli mediler i te. Onlar ancak Bat'y tehdit ettiler. Bu sistemi Japonlar kendileri mi buldular' Sanayi devrimini Japonlar yapmad, demokrasiyi de Japonlar bulmad. kisi de tepelerine binerek oldu. Yani a n iinde olmak iin akl gerekli. Zayf tarihselli i atmak gerekiyor. Trkiye atyor bunu. Bunu grp, toplumun o kollektif aklnn iinde yer alan siyasi hareketler, nmzdeki dnem Trkiye'sine damgasn vuracak siyasi hareketlerdir. O kollektif akln d nda kalan, btn dnyann deneyiminin Trkiye'ye yanstlmasnn d nda kalan, gemi e ya da iimizdeki manevi de erlere sadece tutunarak bir toplumsal dzen kurmaya al an, manevi boyutunu kamuya maletmeye al an hareketler marjda kalacaklardr. Sevelim, sevmeyelim, zaten tarihin yargs budur. Canm, ok te ekkr ediyorum. Bu yararl konu ma iin, Kitap Dergisi adna asl ben te ekkr ederim.

TRK YEDE DEVLET VE S V L TOPLUM

( zlenim Dergisi, Temmuz 1993
Trkiye'de "devlet" kavramnn anlamndan sz edebilir misiniz? Devlet kimdir, nedir, ne anlam ta maktadr? Ne kadar totaliter, ne kadar sivil rgtlenmelere ak, halkyla ne kadar bar k? Daha da nemlisi devlet, kendisini nce kendisine ve sonra topluma nasl tanmlyor? Ksaca Trkiye Cumhuriyetinin "devlet felsefesi" nedir? Sorunun genel tonuna katlmad m belirtmek istiyorum. Devleti toplumun d nda bir g, neredeyse bir insan gibi d nmek serinkanl bir analiz iin zararldr. Devletin ve siyasetin bir yada birka ki inin iradesine ba ml hale getirilmesi, toplumsal ve siyasi belirlenme srecinin komplolara indirgenmesi demektir. Bence, komplo teorileri evremizde olup biteni anlamay kolayla trmaz, tam tersine zorla trr. Bilimsel d nce, neden baz komplolarn bazen ba arl, bazlarnn ise ba arsz oldu u aklayan nesnel nedenlerin saptanmasna ynelir. Trkiye Cumhuriyeti, er'i dzenli ve ok uluslu bir militarist tarm imparatorlu unun a n geli melerine ayak uyduramayp da lmas srecinde kuruldu. Yani, imparatorluk dneminde ba layan, eriattan akl dzenine, ok ulusluluktan ulusulu a, seyfiye hakimiyetinden sivil topluma, tarmsal retimden sanayi ekonomisine gei srecinde bir a ama olarak ele alnmaldr. Son a ama de ildir; tipik bir gei dnemi rndr, bir ara kademedir. Osmanl-Trk toplumunun 1800'lerin ba nda Tanzimat ile ba layan serveni bilinmeden ve d dnyadaki geli melerle stste gelecek ekilde objektif bir analize tabi tutulmadan, Trkiye'nin 1923'te, 1946'da yada 1993'te nnde hangi alma klarn oldu u bence kavranamaz. Cumhuriyetin kurulu u ve evrimi, 19.uncu yzyl boyunca Osmanl Devletini ve toplumunu sarsan derin dn m ve at malarn etkisindedir. Grnrdeki ve resmi ideolojideki btn ayr ma abalarna ra men, devlet felsefesi asndan son dnem Osmanl devleti ile Cumhuriyet arasnda zde sreklilik vardr. unu sylemeye al yorum: Trkiye, yakn tarihinde bir ka gei i i ie ya yor. Ekonomik dzeyde tarmdan sanayiye, hatta sanayi-sonras retimine gei var. Siyasi dzeyde, ok uluslu bir imparatorluktan elde kalanla milli devlet yaratmaya al lyor. dari olarak, mutlakiyeti ve militer bir devlet yaps yerine sivil topluma temellenmi bir demokrasi aray var. Kltrel ve toplumsal dzeyde ise, eriat dzeninden, hatta bir anlama teokratik devletten laikli e gei var. Bu drt byk dinami e toplumun farkl kesimlerinin farkl tempolarla katlmas ve farkl tepkiler gstermesi ok da a rtc de ildir. Gerek 1920'lerde devlet yeniden kurulurken, gerek daha sonralar i yada d etkenlerle bu
A.S.Akat Akntya Kar 110

A.S.Akat

Akntya Kar

109

dinamiklerin hzland anlarda, hem toplumun iindeki hem de toplumla devlet arasndaki ili kilerin gerginle ti ini izliyoruz. Saysal olarak aznlkta kalan, ama askeri ve sivil brokraside, kamuoyu olu turan odaklarda ve siyasi snf iinde etkinli i yksek bir toplum kesiti, ttihat Terakki'ye ve hatta daha ncesine giden deneyim ve uygulamalarn etkisi ile, milli devletin kurulu unu ve laikli i kendisine temel hedef alm tr. Bu kesimlerin gznde, ekonomik geli me ve demokratikle me, ikincil hedeflerdir. ncelik, mparatorlu u bitirdi i d nlen ok ulusluluk ve ok kltrll n yerine Trk milliyetili inin konmasnda ve toplumsal ilerlemeyi engelledi i d nlen er'i dzenin yklmasndadr. Demek ki, bu kesim iin, demokratikle me ve ekonomik geli me, ancak niter milli devletin kurulu u ile ve laikli in glendirilmesi ile eli medikleri takdirde devreye sokulabilirler. Devletin i leyi biimine uzun sredir damgasn vuran, kendilerini yerine gre "ilerici", "laik", "Atatrk" eklinde niteleyen bu kesimin anlay dr. Devletin felsefesi, bu anlay lar erevesinde olu mu tur. Temel varsaym, toplumun bu iki hedefi arzulamad dr. Yani, devlet tarafndan ynlendirilip denetlenmedi i takdirde, toplumun kendi dinamikleri Trkiye'yi ya blnmeye, ya komnizme, ya teokratik bir devlete, yada bunlarn bir bile imine gtrecektir. Dolays ile devlete Atatrk kesimin hakim olmas zorunlulu u vardr. Bu kesimden pek ok ki inin ilke olarak demokrasiye kar olmadklar halde demokrasinin ierdi i fikir ve rgtlenme zgrlklerine fiilen kar kmalarnn ardnda bu mant buluruz. Rejim, siyasi sekinlerinin "toplum korkusu" stne in a edilmi tir. Toplumda saysal olarak o unlu u te kil edenlerin durumu daha karma ktr. Onlarn ne d nd nn nemli bir gstergesi olarak seimlerde kullandklar oylar alnabilir. Serbest Frkadan bu yana, istikrarl bir ekilde "niter devlet-laiklik" ikilisinin olu turdu u kemalist projeden uzak duran partilere oy veriyorlar. Ancak, kemalist projenin 1923-50 arasndaki tek parti diktatrl ne yada 1960 ve sonrasnda tek parti diktatrl n restorasyon amal darbelerine kar da direnmiyorlar. Yani, toplumun o unlu u kemalist projeye kar aktif bir tavr geli tirmiyor, projeyi sessizce kabulleniyor. Byk ktlelerin bu zmni deste i olmadan, Cumhuriyetin devlet felsefesinin uygulanabirli i olamazd diye d nyorum. rne in, "devletilik" kavram bu gergin ili kilerin tmn ta maktadr. Kemalizm, ekonomik geli meyi yava latmak pahasna, sermaye birikimini devletin denetiminde tutmaya al m tr. zel sermaye birikimine, sivil toplumu glendirece i ve snflarn olu masna neden olaca korkusu ile kar klm tr. Kamu mlkiyeti ve kamu i letmecili i, ekonomik yada toplumsal olarak etkin yada rasyonel olmasndan dolay de il, sivil toplumun devlete kar glenmesini engelleyece i iin tercih edilmi tir. 1950'den bu yana, devletilikten her uzakla mann ekonomiye nasl dinamizm getirdi inin aka grlmesine ra men devletili in sekinler arasnda bylesine yaygn taraftar bulabilmesinin srr burada, kemalist devlet anlay ile tutarll nda yatmaktadr. Son yllarda, bu felsefenin kendisini yeniden retmekte zorland n gryoruz. 12 Eyll, kemalist projeyi savunanlar arasnda daha 12 Mart'ta ba layan blnmeyi iyice derinle tirdi. lerici kesimin sivil kanadnn ok byk blm darbeyi ve kurdu u rejimi scak kar lamad. znde 1930'larn rejimini
A.S.Akat Akntya Kar 111

yeniden kurmay hedefleyen bir askeri darbe, 1930'lar hayran kesimler tarafndan Atatrklkten sapma olarak ilan edildi. Sk sk tekrarlyorum: tek reel Atatrklk 12 Eyll Anayasasnda ve rejiminde varolandr. Daha sonraki geli meler, dnyada olup bitenlerden de etkilenerek, devlet felsefesinin yasaklad sivil toplum glerinin siyasi arenaya kmasna yol at. Bugn, krtler, islamclar, solun sivil toplumcu kesimi ve liberaller, farkl ama ve nedenlerle de olsa, devletin resmi ideolojisi d nda kalyorlar. nmzdeki dnemde, Trkiye yo un bir ekilde bireyi ve sivil toplumu ne kartan ve devleti onlara tabi klan siyasi felsefeleri tart acaktr. Trkiye'de devlet kurumunun, oktandr sahip oldu u "Kemalist" zelli iyle ve "korumac" olmaktan ok "mdahaleci" karakteriyle, aslnda topluma kar rgtlenmi oldu u sylenebilir mi? Burada genetik kltr kodu "mslman" olan halka kar devletin Kemalist zelli i birbirine ne kadar yakn, birbiriyle ne kadar bar k? Bence devletle zde le tirdi imiz brokratik sekinlerin halkla arasndaki gergin ve istikrarsz ili kiyi az nce szn etti im "toplum korkusu" kavram ok iyi zetliyor. Reformlarn kltrel bir boyutu olmas kanlmazd. Ancak, Trkiye'nin kendi zgl tarihi, reformcularla halk arasndaki kltrel ztla may ne karm tr. Bunun ille byle olmas gerekmiyordu. lk akla gelen Japonya rne idir. Hzl sanayile me ve ekonomik byme, Japonya'da geleneksel kltr kalplarnn tedrici dn m ile beraber gerekle ti. Kltrel sreklilik iinde reformlarn yaplabilece ine bir ba ka rnek Abdlhamit dnemi olabilir. De i im srecine bu adan baknca, Eric van Zrcher'in Aktel Dergisindeki mlakatnda sylediklerine katlyorum. Bir etki-tepki sreci sonucu, bugnk islami hareketler byk lde kemalizmin rndr. Kemalizm, de i im ve reform programnn ekonomik ve siyasi boyutlarndaki ciddi yetersizlik ve zafiyetleri, kltrel dzeyde bir at ma ve ztla ma yaratarak dengelemeye al m tr. Kltrel olarak halktan kopuk bir sekinler zmresinin, otoriter (hatta belli anlamda totaliter) bir yap iinde siyasi iktidar tekelini elinde tutmas, halk ktlelerinin sizin deyiminizle "genetik kltr kodunun" mslmanlkta sk p kalmas ile sonuland. nmzdeki dnemde, Trkiye'nin bundan sonraki evrimi asndan en nemli yol ayrmlarndan biri buradadr. Trkiye insannn genetik kltr kodu "demokrasi" mi olacak? Yoksa, kemalizmin miras olan "laik" ve "mslman" kodlar arasndaki ztla ma m sertle erek sregelecek? Trkiye, sivil toplumu demokratik reformlarla glendirebildi i lde, gerek kemalist laiklik anlay nn, gerek onun kar t olarak varolan islamclk anlay nn zayflayacaklarn, yerlerini m terek bir de er olarak demokrasiye brakacaklarn d nyorum. Fukuyama'nn Tarihi Sonu kitabnda ok sevdi im bir ifade var: demokrasinin varolmas iin nce demokratlar gerekir diyor. Kesinlikle do ru. Bir yandan toplumsal sekinlerin, di er yandan sradan vatanda n m terek genetik kltr kodu ancak "demokrasi" olabilir. Ve ancak byle oldu u takdirde baskc ve buyurgan devletin yerine vatanda n hizmetindeki demokratik devlet geebilir.
A.S.Akat Akntya Kar 112

Trkiye'de sivil bir iktidar var m? Varsa ne kadar var, yoksa neden yok? Trkiye'de devletin bizzat kendisi siville meyi ne lde engelliyor? Sivil toplum kurumlar stnde ykselen demokratik siyasi yaplarn geli mesine izin verilmeyince, otoriter bir rejim olu ur. Btn otoriter rejimlerde, askeri brokrasinin zel bir a rl , bir gc vardr. Bu Trkiye'de de byledir, ba ka lkelerde de byledir. Ancak, yukarda sylediklerimi tamamlamak iin bir noktay amak istiyorum. Ne tek parti rejiminin, ne de darbelerin faturas tek ba na askerlere kartlamaz. Ba ka yerleri bilmem, ama Trkiye'de askerler daima sivillerden byk destek ve te vik grm lerdir. 27 Mays' ya ayan nesildenim. Bir an nce darbenin gelmesi iin nasl sokaklara dkld mz unutmadm. Darbe gelince, kentsel sekinlerin nasl bayram yaptklarn, gazetelerin nasl darbeye vgler ya drdklarn, kurucu meclise seilebilmek iin nasl mmtaz ahsiyetlerin kuyru a girdiklerini biliyoruz. Ne Menderes ve arkada larna idam kararn veren mahkeme ba kan Saim Ba ol, ne de bu idamlar te vik eden Profesr Velidedeo lu asker de ildi. Hele 1960'l yllarda, cuntalarn mutasavver darbeden sonra kuraca hkmette kimlerin bakan olaca en ilerici ve en demokrat sivilleri en ok u ra tran konu idi. 1961'den 1971'e, Trkiye'nin en iyi e itim grm , en sekin insanlar, askeri rejimi savundular ve darbeyi te vik ettiler, 12 Mart hkmetlerinde grev aldlar. 12 Eyll darbesinden sonra da durum ok farkl de ildi. Beni en ok etkileyen olaylardan biri, grevleri Anayasa'nn ve hukuk devletinin korunmas olan Anayasa Mahkemesi yelerinin, Anayasa'y toptan kaldran cuntay byk bir merasimle ziyaret edip kutlamalar olmu tu. Bunun da m kabahati askerlerin? lk sorunuza verdi im cevap, bunlar ieriyor. Trkiye toplumunda, hem siyasi etkinli i yksek hem de saysal olarak kmsenemeyecek sekinler kesimi, demokrasiyi niter devlete ve laikli e kar bir tehdit olarak alglam tr. Bu nedenle, her ikisini koruyaca n d nlen silahl kuvvetler iktidarna iyi gzle baklm tr. Asgarisinden yadrganmam tr. Kemalistler, rejimin askerin vesayeti altnda olmasnda, kendi laiklik ve milliyetilik anlay larnn garantisini grm lerdir. Dolays ile, askerin etkinli ini azaltacak ve sivil toplumu ve demokrasiyi glendirecek de i imlere de ayn gerekelerle kar km lardr. Daha nce de belirtti im gibi, zm, temel hak ve zgrlkleri garanti altna alan demokratik bir hukuk devletine bir an nce ula maktan geiyor. Bu sralarda, "zgr Birey, rgtl Toplum, Demokratik Devlet" eklinde benim zlemlerimi zetleyen bir slogan her frsatta tekrarlyorum.

STATKO LE DE
Sayn Ba kan, de erli MS AD yeleri,

M ARASINDA

(Yeni Demokrasi Hareketi, YDH Yay. 1994)

MS AD yneticilerine bu nazik davetlerinden dolay te ekkr ederek konu mama ba lamak istiyorum. Bu tr konu malar, birbirimizi tanmak iin nemli bir frsat oluyor. "Hayvan kokla a kokla a, insan syle e syle e" diye bir ataszmz vardr. Gerekten, byle yz yze konu up birbirlerine dert anlatmaya al mak, sorular sorup onlara cevap bulmak, insanlar arasndaki diyalogun geli mesinde ok yararl. Sanrm ki ben buraya gelip konu ma yapan ender TS AD yelerindenim. niversiteden ayrldktan sonra profesyonel ynetici olarak i aleminde al maya ba ladm ve o arada TS AD'a ye oldum. Do rusu ya, TS AD'lar, TG AD'lar, G YAD'lar, MS AD'lar ok destekliyor ve savunuyorum. Bunlarn ok nemli sivil toplum kurumlar oldu una ve lkemizin sivil topluma ok ihtiya duydu una inanyorum. Sivil toplumun ise ancak ve ancak toplumun rgtlenmesiyle gl olabilece ini biliyoruz. zgr birey ancak rgtl bir toplumda ortaya kabiliyor... Demokratik bir devlet ancak rgtl bir toplumda ortaya kabiliyor... E er toplum kendi iinde ve kendili inden rgtlenmezse, genellikle ortada ne bireysel zgrlkle ne de demokrasi kalyor. Gnll sivil toplum rgtlenmeleri o nedenle ok nemli. Ancak. ne yazk ki Trkiye bu tr gnll rgtlenmelere ok scak bakan bir kamu otoritesine sahip de il. rgtlenme zerinde hala yo un yasaklar, kstlamalar var. Herhalde nmzdeki dnemde temel konulardan biri, toplumun tm kesitlerinin, kendilerinin tayin edece i kurallar iinde ve kendilerinin tayin edece i biimde biraraya gelebilmesine olanak verecek bir siyasi ve toplumsal erevenin olu turulmasdr. Yeni Demokrasi Hareketi'nin olu um sreci ile ilgili analizi Trkiye'de olup bitenlerle snrlamamak, dnya dzeyindeki geli meleri de kapsamak gerekir. Hepimizin bildi i gibi, yakn tarihte dnya ok byk de i iklikler ya ad. Sovyetler Birli i'nin aniden zlp da lmas neredeyse bir siyasi ve toplumsal deprem niteli i kazand. Bylece so uk sava bitti ve yarm yzyl dnyaya hkmeden garip ve aklanmas zor bir kutupla ma sona erdi. Bu olay, dnyann pek ok lkesinde de i im taleplerinin artmasna yol at. imdi bakt mzda ok daha iyi gryoruz. So uk sava dneminde iki sper gcn nkleer tehdit altnda kutupla mas dnyann pek ok lkesinde oldu u gibi Trkiye'de de de i imin nnde ok ciddi bir engelmi . Bu kutupla mann ortadan kalkmasyla beraber aniden de i im taleplerinin artt n, de i im hznn bir anlama yeni bir ivme kazand n izliyoruz.

Mstakil Sanayiciler ve adamlar Derne inde (MS AD) 10 Aralk 1993de yaplan konu ma Akntya Kar 114

A.S.Akat

Akntya Kar

113

A.S.Akat

Fakat Sovyetler Birli i'nde olup bitenler bir yerde buz da nn sadece grnen ksm. Aslnda dnya sizlerin ok iyi bildi i bir alanda, ekonomide, ok daha uzun sredir ve ok daha derinden giden sizlerin ama ok nemli de i imler ya ad. Bunlar globalle me szc yle zetliyoruz. Birbirinden neredeyse su geirmez duvarlarla ayrlm gibi duran lkeler arasnda geti imiz 50 ylda zellikle iktisadi ili kilerde mthi bir art oldu unu beraberce ya adk. Uluslararas ticaret, mal ve hizmetlerde insano lunun tahayyl etmekte zorlanaca dzeylere ykseldi. Sava ncesinde, yada 1945 sonras ilk onyllarda, 50'lerde, hatta 60'larda, d ticarette hakim e ilim lkelerin kendi retmedikleri mallar ithal etmeleridir. Yani son 20-30 yla kadar d ticaretin genel yaps buydu. Halbuki, imdi ok farkl bir durumla kar kar yayz. Artk d ticaretin esas byk blm, ayn mallar reten lkeler arasnda oluyor. Amerika, Almanya gibi lkeler, pek ok sektrde hem en byk retici, hem de en byk ithalat oldular. ABD dnyann en byk otomobil reticisi, ayn anda en byk otomobil ithalats. Benzer gzlemleri ngiltere, Fransa, vs. tm lkeler iin yapabiliriz. Globalle menin bir anlam, d ticarette mutlak stnlklerin yerini mukayeseli stnlklerin almas, genelde korumacl n terkedilmesi. Ancak, belki daha da nemlisi, sermaye akmlarnn ula t boyuttur. lkeler arasndaki do rudan yatrmlar inanlmaz dzeylerde seyrediyor. lkeler, yabanc sermayeyi ekmek iin birbirleri ile yar yorlar. Uluslararas finans sistemi ise, her gn trilyonlarca dolarn dnd tam anlamyla global bir piyasa oldu. Do rudan yatrm yada kredi cinsinden sermaye, insanlk tarihinde hi bilmedi imiz bir ak kanl a kavu tu. Btn bunlar unun iin sylyorum: son dnemde sadece Sovyetler Birli i'nin zlmesi olay yok. Sovyetler Birli i'nin zlmesi ve Do u Blokunun ortadan kalkmas phesiz ok spektakler ekilde ya and. Byk bir siyasi olayd ve medya tarafndan izlenmesi kolayd. Birgn bir takm adamlar gidip gm gm vurarak Berlin Duvarn yktlar. Ba ka birgn Rusya'da Yeltsin bir tankn zerinde darbeye kar durdu. Medya asndan izlenmesi ve yanstlmas kolay, arpc olaylard. Halbuki, brlerinin ayn medyatik de eri yok. thalatn her yl % 10 yada % 15 artmas, hizmetler kesiminde liberalizasyon, yabanc sermaye yatrmlar, yle spektakler televizyon programlarna yada gazete ba lklarna izin vermiyor. Ama, sonular hi olmazsa o kadar, hatta ok daha nemli bir takm de i imler bylece yava yava birikiyordu. imdi o birikimin sonunda geldi imiz yeri hayretle izliyoruz. Sovyetler Birli i yeni zlrken, daha do rusu zlece i iyice ortaya kt nda "birbuuk dnyaya gidiyoruz" diye bir hipotez ortaya atm tm. Biliyorsunuz, ondan nce dnya teorisi vard. Birinci dnya geli mi ve kapitalist Bat idi; ikinci dnya sosyalist bloktu; nc dnya da yeni ba mszl na kavu mu lkeler vard. Benim birbuuk dnya teorisine o sralarda epey ele tiri geldi. Ancak, zaman ne kadar hakl oldu umu ortaya koydu. nmzdeki dnem hakll m peki tirecek.

Birinci dnya, yada buna tam dnya diyebiliriz, ekonomilerinde yksek verimlili i ve buna tekabl eden yksek katma de eri sa layan lkelerden olu acak. Bu lkelerde al an insanlar ok yksek verimlilikle al yorlar ve bu sayede yksek katma de er elde ediyorlar. Yksek katma de er elde ettikleri iin de gelir ve refah dzeyleri fevkalade yksek oluyor. Daha yakndan baknca, yksek verimlilik ve katma de erin tek ba na gelmedi ini, ba ka zelliklerle beraber geldi ini gryoruz. En nemlisi, i in siyasi boyutu. Birinci dnya lkeleri, u yada bu ekilde demokrasi ve insan haklar temelinde in a edilmi siyasi rejimlerle ynetiliyor. Bunlara bir btn olarak baknca, kendi aralarnda mal, hizmet, sermaye, insan ve fikir akmlarna kstlama koymadklarn gryoruz. Bence, sz konusu dnyann en ilgin ve farkl zelli i de bu, yani mallarn, hizmetlerin, sermayenin, insanlarn ve fikirlerin hareketlili i, seyyaliyeti, bir lkeden brne kolayca gidebilmesi olacak. br, yani yarm dnya ise bunlar gerekle tiremeyen lkelerden olu acak. Bunlar, her ne sebeple olursa olsun, ekonomilerinde yksek verimlili i gerekle tiremeyen, vatanda larna temel hak ve zgrlkleri veremeyen, demokrasiyi ya ama geiremeyen, dolays ile di er lkelerle ili kilerinde kstlamaya gitme zorunda kalan lkelerdir. D rekabetten oldu u kadar yabanc fikirlerden korkacaklar. Vatanda larnn seyahat ve bilgilenme haklarn vermeyeceklerdir. Dnyadaki dola mn d nda kalacaklardr. Byle bir yarm dnya d nmek gerekiyor. Biz, tarihi nedenlerle birinci dnyaya Bat diyoruz. Aslnda bu yanl . phesiz Bat bu i in ba n ekmi . Bu sreler ilk nce Batda ortaya km . Ama, artk co rafi yada tarihi anlamda Bat kavramn a m . Bunun da en iyi rne i, Japonya'dr. Japonlar beyaz rktan de il; hristiyan hi de il, hint-avrupa dili konu muyorlar; o rafi olarak da do unun en ucundalar; ama bugn Bat dedi imiz lkeler toplulu unun en nde gelen yelerinden biri Japonya. Bat ile dil, din, rk, kltr, tarih, etnik yap, vs. hi bir m terek unsur olmamasna ra men Japonya'y batl klan nedir? Trkiye asndan bu soru, ve soruya verilecek cevap ok nemli. unu vurgulamaya al yorum. Tamsayl dnyay futboldaki birinci lige benzetirsek, Japonya, beyaz rktan oldu unu, hristiyan oldu unu, Hint Avrupa dil ailesinden oldu unu iddia etmeden birinci lige kp, birinci ligde ba ar ile oynayan bir lke. Demek ki birinci lige kmak iin hristiyan ve beyaz rktan olmak, Hint-Avrupa dil ailesinden gelmek gerekmiyor. Yksek verimlili i ve demokrasiyi retebilmek gerekiyor. Bu arada olay daha karma kla tran ve dnyadaki de i imi hzlandran ba ka geli meler var. Onlara da ksaca de inmek lazm. Biri Avrupa Birli i; di eri Kuzey Amerika Serbest Ticaret Blgesi (NAFTA). Bunlar, lkelerin geleneksel anlamda egemenlik haklarn terk etmelerine i aret eden yeni kamu otoritesi biimleridir. Devlet demekte zorlanyorum; kamu otoritesi biimi gibi genel bir ifade kullanyorum. Ama, aslnda devlet demek gerekiyor. Yusuf Bozkurt zal'n kulland "sper devlet" kavram yak yor. rne in Avrupa Birli i (eski ad ile Avrupa Toplulu u) bizim bildi imiz anlamda devlet de il. Supranational, yani milletlerin stndeki bir birlik.
116

A.S.Akat

Akntya Kar

115

A.S.Akat

Akntya Kar

AB'nin en ilgin taraf, toplumlarn bir zorlamayla de il de kendi iradeleriyle milli egemenliklerinden vazgeiyor olmas. Yani bir an iin 10 milyon nfuslu Belika'y d nelim. Bir yannda 60 milyonluk Fransa, br yannda ise imdi 80 milyon olan Almanya var. Kar sahilde gene 60 milyonluk ngiltere. Belika, bunlarn arasna sk m ve bunlara kyasla kk bir devlet. Ona ra men, ben bu lkelerle beraber olmam demiyor. Onlar byk lke, ben kk lkeyim, ama ziyan yok, biz beraberce ve e it olarak yeni bir sper devlet kuralm diyor. Bylece Avrupa Birli i projesinin iinde yer alyor. Ayn eyleri Danimarka iin de syleyebiliriz. Danimarka lke olarak daha da kk; nfusu sadece 5 milyon. Yani stanbul'un Rumeli yakas kadar. Ama, bakyoruz ki, Avrupa Birli ine ye olurken Danimarka da 80 milyonluk Almanya'dan korkmuyor. Eyvah, Almanya bizi ezer, yokeder demiyorlar ve e it ili kiye girdikleri kansndalar. Bu nedenle de milli egemenliklerinden vazgeip egemenli i bir st organa, milletler st bir kamu otoritesine devretmeyi kabul ediyorlar. Benzer bir durum, ABD ile Kanada arasnda ya anyor. Kanada 25 milyon nfuslu, o blgenin standartlarna gre nisbeten kk bir lke. imdi Kuzey Amerika Serbest Ticaret Blgesi (NAFTA) iinde yeryznn rakipsiz sper gc ABD ile kar lkl gmrk birli ine gidiyor. Bunu kendi zgr iradesi ile yapyor. ki lke arasndaki byklk ve g farkna ra men, NAFTA iinde e it olacaklarn d nd iin yapyor. Btn bu anlattklarmz, Trkiye'nin ne kadar byk bir yol ayrmnda oldu una i aret etmek iindi. Bizler, Yeni Demokrasi Hareketi olarak, Trkiye'nin yakn tarihinin en nemli yol ayrmnda oldu unu d nyoruz. Trkiye, siyasi olarak bir yol ayrmndadr. Ekonomik anlamda bir yol ayrmndadr. Kltrel anlamda, kendi kimli ini tanmlamas anlamnda bir yol ayrmndadr. nk, Trkiye uzun sredir statkoyu de i tirmekten korkarak ya yor. De i im olmuyor de il, oluyor. Ama, statko iinde de i im, neredeyse de i meden de i im arayy galip geliyor. Ancak, artk statko ile gidebilece i maksimum noktaya gelmi tir. Snrlar zorlanmaktadr. Hepimizin bildi i sorunlar tekrar etmeye gerek yok. Trkiye'nin nnde son derece ciddi sorunlar vardr. u sralarda hem siyasi hem toplumsal ve ekonomik gndemin birinci srasna oturan Krt sorunu vardr. Krt sorunu tarafndan yakn gemi te glgelenmi olsa bile, 70 yldr sregelen laiklik ve islam gerginli i, demokrasi ile laiklik arasndaki bocalamalar vardr. Her an bir bunalma dn me potansiyelini ta yan ekonomik istikrarszlk, yani % 70'lerde seyreden ve ekonomide ok ciddi bir hastal a tekabl eden enflasyon sorunu vardr. Parti enflasyonun da i aret etti i, siyasi mekanizmalarn tkanm l , siyasetin i lememesi vardr. Kltrel dzeyde, Trkiye'nin dnyadaki yeriyle ilgili bir hesapla maya ihtiyac oldu u, hem kimli ini hem de d politikasn so uk sava sonras dnemin ihtiyalarna gre yeniden tanmlama ihtiyac oldu u ak ve seik ortadr. stersek, btn bu sorunlar, bu tercih yapma zorunluluklarn, statko ile de i im arasndaki bir gerginli in tezahrler olarak d nebiliriz. Hatta, daha radikal bir sylemde, statko ile de i im arasndaki bir kutupla madan sz edebilirsiniz. Bu noktada sanyorum rahmetli Cumhurba kan Turgut zal'a referans yapmak gerekiyor. zal, de i imin ancak yeni sentezlerle olabilece ini
A.S.Akat Akntya Kar 117

ilk anlayan ve ilk syleyendir. Do rusu, o sralarda ben de zal'la hemfikir olmayanlar arasnda yer aldm. Bundan dolay mahcup de ilim ama, gere i de kayda geirmek gerekiyor. Zamannda, bu nemli yakla mn kymetini bilmedik. Hepimiz olmasa da, o umuz bilmedik. Statko ile de i im arasndaki gerginlik, eski kutupla malarn biti ine i aret etmektedir. Sa c-solcu, ilerici-gerici, laik-islamc, halk-demokrat, listeyi uzatmak mmkn... Bu kutupla malarn Trkiye'nin de i imine bir katk yapmad , tam tersine de i imi engelledi i bence ok ak. Kar mzdaki soru udur: bu eskimi kutupla malar ve blnmeleri nasl a arz ve yeni sentezlere ula rz? De i imle statko arasndaki gerginlikten nasl a a ayak uyduracak bir hareketi retiriz? De i imi nasl hzlandrrz? Yeni Demokrasi Hareketi byle bir perspektif iinde olu tu. Aramzda gerekten ok farkl kkenlerden gelen arkada lar var. Sa dan ve soldan, yukardan ve a a dan gelenler var. Neticede farkl kkenden gelen insanlar, gemi te ne olduklar ile de il, gelecek d leri ile bir aradalar. Do rusunun, insanlarn nasl bir Trkiye talep ettikleri etrafnda birle meleri oldu u, ve bunun mmkn olabilece i varsaymndan yola ktk. Yani gemi i portmantoda brakp stmze gelece i ceket olarak giyme arzusuyla yola ktk. Az nce syledim, Trkiye bir yol ayrmnda dedim. Sentetik olarak, makro dzeyde bakarsak, soruyu epey basit bir biimde ifade edebiliriz: Trkiye, yukarda da belirtti imiz temel sorunlarn, demokrasisini derinle tirerek mi zecektir yoksa bir kez daha demokratik geli mesini durdurarak, demokrasisini askya alarak m zmeye al acaktr? Bence, hepimizin bireyler olarak da cevap vermek zorunda oldu u esas soru budur. Sorunlarmz demokrasiyi derinle tirerek mi a arz yoksa demokrasiden fedakarlk yaparak, bu kadar senedir idare ediyoruz, biraz daha idare edelim diyerek mi a arz? Bunu Trkiye Cumhuriyetinin vatanda lar olarak hepimiz cevaplandrmak zorundayz. Kimse bu soruya bizim yerimize cevap veremez. Hepimiz, tek tek cevaplayaca z. 60 milyon vatanda , 30 milyon semen, bu soruya tek tek cevap verince, gerisi kolay gelecek diye d nyorum. Yeni Demokrasi Hareketi, vatanda larmz Trkiye'nin nndeki sorunlarn ancak ve ancak demokrasinin derinle mesi ile zlece ine ikna etmek zere yola km tr. Bizler inanyoruz ki, Trkiye'nin nndeki btn sorunlar zlebilir. zmn ba lang noktas demokratikle medir, demokrasidir, demokrasinin derinle mesidir. Gemi te Trkiye demokrasiden byk fedakarlklar yapm tr. Bugn toplumun artk demokrasiden fedakarlk istemedi ini seslendirme zamandr. Sorunlarn zm bu hayati konuya ba ldr. imdi ksaca Yeni Demokrasi Hareketi'nin temel baz sorunlara nasl bakt n aklayarak konu mam bitirmek istiyorum. En nemli olmasa bile en gncel sorun, az nce de de indik, krt sorunudur. Basnda, bu konu ile ilgili olarak Yeni Demokrasi Hareketi'ne bence son derece haksz sulamalar da kt. Bence, krt sorununda iki temelde farkl siyasi tavr ayrdedebiliriz. Bir yanda sorunun siyasi zme ihtiya duydu unu syleyenler var; di er yanda ise buna kar kan, olay bir asayi ve terr sorunu olarak grenler var. Yeni Demokrasi Hareketi sorunun zmnn siyasi oldu unu d nyor. Yani, krt kimli inin tannmas ve temel hak ve zgrlklerin
A.S.Akat Akntya Kar 118

kullanlmas anlamndaki krt sorunu ile PKK terrnn birbirinden ayrdedilmesini savunuyoruz. PKK, iddet uygulayan bir silahl mcadele rgtdr. Muhatab, devletin gvenlik gleridir. Gerekli aralar kullanlarak hukukun stnl tekrar tesis edilmeli, blgede iddet sona erdirilmelidir. Ama, krt sorunu PKK'dan ibaret de ildir. Trkiye'de dillerini konu mak ve geli tirmek isteyen, anadillerinde ocuklarna e itim yaptrmak isteyen krt kkenli vatanda larmz vardr. Bunlarn taleplerini ciddiye almalyz. Yeni Demokrasi Hareketi, Trklerle Krtlerin bar iinde ve beraberce ya amalarn temin edecek demokratik ortamn kurulmas istiyor. Bunun nasl kurulabilece ini ara tralm ve yolunu bulalm diyor. kinci ok nemli konu ise laiklikdir. Bu konunun burada zel bir hassasiyete tekabl etti ini tahmin ediyorum. nk piyasada dola an rivayete gre, MS AD, Mslman Adamlar Derne inin ksaltlm imi . Laiklik hi olmazsa son 70 yldr nemli bir gerginlik ve kutupla ma nedenidir. Trkiye'nin yeni bir senteze ihtiyac vardr. Yeni Demokrasi Hareketi, din ve devlet i lerinin ayr masn savunuyor. rne in, Diyanet lerinin kapatlmasn, din adamlarnn devletten maa almasnn durdurulmasn, mam Hatip Okullarnn ve lahiyat Fakltelerinin kapatlmasn, ama ayn anda Tevhid-i Tedrisat kanunun kaldrlmasn, cemaatlere ilk, orta ve yksek e itim dzeyinde okul kurma yetkisi verilmesini, tarikatlarn serbest braklmasn, kamu mekanlarnda da ibadet yerlerinin kartlmasn talep ediyoruz. Btn bunlar ayn projenin parasdr: dinle devletin ayr trlmas ve devletin resmi ideolojisinin olmamas. Yeni Demokrasi Hareketi, devletin resmi ideolojisi olmasna kar dr. Salt bu nedenle bile, devletin resmi dini olmasna da kar dr. Trkiye'de bugn devlet kendisine laik diyor ama gerek hi de yle de il. nk, resmi ideolojisinin bir paras olarak, devlet dini de denetim altnda tutmaya al yor. Biz bu anlay n terkedilmesini, vicdan zgrl nn mutlak olarak uygulanmasn ve dini faaliyetlerin topluma braklmasn istiyoruz. nc nemli reform alan, hepinizin bildi i gibi ekonomidir. Sizlerin i adamlar olarak yakndan bildi iniz bir konu. Ben, ekonomide gururla kelimenin tam anlam ile liberal bir platformu savunuyorum. Gururla, nk SHP yesi iken bile ak piyasa ekonomisini savundum. Cesaretle, hatta intiharvari bir cesaretle, korumacl a ve rant yaratan gereksiz devlet mdahalesine ve kamu mlkiyetine kar ktm. Yeni Demokrasi Hareketi, ak piyasa ekonomisinde yanadr. Yksek katma de erin ancak yksek verimlilikle, yksek verimlili in ise ancak rekabetle sa land , 21.inci yzyla girerken rekabetin ncelikle d rekabet oldu u sanyorum ki bugn ok ak ve seik olarak grlmektedir. Ekonomide refah ve g, Trk firmalarnn hem ieride hem de d arda btn dnyann firmalar ile rekabet etmesinden geiyor. Bunu becerenler yksek katma de eri yaratyor. Yksek verimle al yor. Rekabet ve ak ekonomi, sorunun kaynak da lm ile ilgili ksm. kinci, ama bugnn Trkiye'si asndan ok daha nemli olan ekonomik sorun ise enflasyondur. Yeni Demokrasi Hareketi, enflasyonun nedenini, kamu maliyesindeki bozuklukta gryor. zm ise, btenin denkle mesinde yatyor. Evet, Yeni Demokrasi Hareketi denk, yani ak vermeyen bteleri talep ediyor. Devlet, ne kadar geliri varsa, o kadar harcama yapmaldr. Tpk sadece gelirlerini
A.S.Akat Akntya Kar 119

harcayan sorumlu bireyler, aileler ve firmalar gibi. Biz, devletin gelirlerinin stnde harcama yapmasna kar kyoruz. Ne gelir alrsa onun yzde elli daha fazlasn harcayan bir devlet anlay , kamu maliyesi anlay , ve btn bunlara ye il k yakan bir poplist siyasi sylemle Trkiye'nin makroekonomik istikrara kavu mas olanakszdr. Giderek, istikrarszlk bymenin de benzer lkelerin ok altna d mesine yol aacaktr. Do allkla, ak ekonomi ve denk bte nerilerini getiren bir siyasi hareketin devletin piyasada alnp satlan mallar retmesine kar kaca n tahmin edersiniz. Yeni Demokrasi Hareketi ekonomide devlet mlkiyetine kar dr; kaytsz artsz zelle tirmeden yanadr. Trkiye'de devletin ekonomideki mlkiyeti ok yksektir. rne in, lke arazilerinin % 60'ndan fazlas devletindir. Bu oran ngiltere'de % 10, Fransa'da % 8 civarndadr. Yeni Demokrasi Hareketi olarak zelle tirmeyi K T'lerle, Petkim'le, Turban'la snrl tutmay kabul etmiyoruz. Devletin elindeki topraklar da halka iade edilmelidir. Ormanlarn neden devlet mlkiyetinde oldu unu anlamyoruz. Piyasada alnp satlan, zel te ebbsn yapabilece i tm ekonomik faaliyetlerden devletin elini ekmesi gerekti ini sylyoruz. Buna paralel olarak, gerek krt sorunu gerek laiklik gerekse ekonomi asndan ok nemli oldu unu d nd mz bir konu, idari yapnn ve siyasi sistemin reformudur. Yeni neriler geli tirdik, geli tirmeye devam edece iz. Biz, Yeni Demokrasi Hareketi olarak Amerika'y yeniden ke fetmek derdinde de iliz. Bunlarn o u daha nce ba kalar tarafndan nerildi. Ba arl reformlarn ok orijinal olmalar gerekmiyor. Bizim yapt mz, olsa olsa, farkl zemin ve zamanlarda sylenenleri bir araya toplayp kar lkl ili kilerini btnle tirerek sunmak. Trkiye'de idari yapda son derece ciddi bir tkanma vardr. Sorun, idarenin a r merkeziyeti olmasdr. Btn kararlar do rudan yada dolayl Ankara'ya gitmektedir. dari yap yerel inisiyatifi, yerinde zm olanaksz hale getirmi tir. Belki basit bir tarm ekonomisinde merkeziyetili in etkin olmayan i leyi inin mahzurlar hissedilmedi. Ama, bugnn karma k ekonomik ve toplumsal sreleri iin hantal ve i lemeyen bir idare olu mu tur. zm, ademi merkeziyeti reformlardr. Birincisi, seimle gelen Blge dareleri kurulmaldr diyoruz. Bunlar, halen merkezi devlete ait sosyal ve ekonomik i levlerin nemli bir blmn stleneceklerdir. Bylece brokrasinin minimuma indirilmesi gndeme gelebilecektir. Do allkla, belediyelerin de yetki ve sorumluluklarnn nemli lde arttrlmas zorunludur. Konu mamn bu noktasnda Yeni Demokrasi Hareketi olarak Ba kanlk sistemini destekledi imizi de belirtmek istiyorum. Kuvvetler ayrmna inanan insanlar olarak, yasama, yrtme ve yarg arasnda denge kurmas, zellikle de yasamaya bir ki ilik kazandrmas asndan Ba kanlk sistemi ok yararldr. Halk tarafndan do rudan seilen ve bakanlarn parlamentodan seemeyen bir Cumhurba kan, hem yrtmenin etkin ve gl olmasn sa layacak, hem de yasamann -yani Millet Meclisinin- kendi fonksiyonlarn ifa etmesini kolayla tracaktr. Yukarda de inilen Blge dareleri ve yerinden ynetim ilkesi, kuvvetler arasndaki dengeye dayanan demokratik rejimi glendirecektir.
A.S.Akat Akntya Kar 120

Siyasi yap asndan son derece nemli bir ba ka konu, seim sistemi ve partilerdir. Yeni Demokrasi Hareketi, dar blgeyi nermektedir. Semenle temsilcisi arasnda kurulacak do rudan ili ki, demokrasinin kurucu unsurlarndan biridir. Ancak, pekok lkenin uygulamaya ba lad gibi, dar blge ile toplumsal ve siyasi e itlili i birle tirmek iin, seimlerin iki turlu yaplmas nem kazanyor. Bylece, birinci turda, parti nseimlerin de do rudan semen tarafndan yaplmas olana do uyor. Partinin aday adaylar arasndaki nseimin semenler tarafndan yaplmas, Trkiye siyaseti asndan devrim saylacak nemdedir. Aday gsterme tekeli stne in a edilmi parti ii oligar ilerin u anda Trkiye'nin de i mesi nndeki en byk engellerden biri oldu unu sanyorum hepimiz biliyoruz. Bunun d nda, nmzdeki dnemde Trkiye'nin istikrar ve glenmesi asndan hayati nem kazanan d politika konular var. zellikle Cumhurba kan zal'n vefatndan sonra, d politikada a rl statkocu kesimler elde ettiler. Konu mamn ba nda globalle me ve de i en dnya ko ullarna de indim. So uk sava bitmi tir. Trkiye'nin, adna ister Yeni Dnya Dzeni diyelim, ister so uk sava sonras dnem diyelim, 21.inci yzyln yeni ko ullar ile tutarl bir d politika ekseni olu turma zorunlulu u vardr. Bir sredir izlenen politikann Trkiye bykl nde ve geli mi li inde bir lke iin ok gurur verici sonular almad n izliyoruz. Halbuki, lkenin uzun dnemli karlar itibariyle, hi bir zaman olmad kadar aktif d politikaya ihtiyac vardr. Yeni Demokrasi Hareketi, do ru eksenler oturan aktif bir d politikann nmzdeki dnemde en az ekonomik istikrar ve byme kadar nemli oldu unun bilinci iinde hazrlklarn yapmaktadr. D politika bizi daha nce ksaca de indi imiz bir ba ka konuya getiriyor. Trkiye, kendi kimli ini yeniden tanmlama srecine giriyor. Uzun sredir, 70 yldan da uzun, belki 150 yldr, Bat dnyas ile toplumumuz arasnda garip bir ili ki sregeliyor. Batya hem byk hayranlk, hatta a k sz konusu; hem de ondan ok korkuluyor, hatta nefret ediliyor. A kla nefretin beraberli i, ili kinin dengesizli ine delildir. Bu ili kiyi dengeli bir hale getirme zaman bence geldi, hatta geiyor. Gemi mirasmz reddederek, sonra da aniden ark edip akl d bir ekilde sahiplenerek bu dengeyi kuramayz. Uzun dnemli karlarn hesaplarken duygunun yerine akl ikame eden toplumlarn ok daha ba arl olduklarn izliyoruz. Trkiye birka medeniyetin kesi ti i ilgin bir co rafyada yer alyor. Blgesindeki tm halklarla iyi yada kt ama gemi ten kalan m terek bir tarihi var. Yeni Demokrasi Hareketi, Trkiye'nin demokratik rejim iinde bir refah ve istikrar adas olarak kendi blgesine ok nemli katklar yapabilece ine inanmaktadr. Trkiye, ekonomide dnya ile btnle mi , teknolojide a yakalam , d politikada dnya bar na ve refahna katk yapacak a rl tutturmu , demokrasiyi btn hak ve kurumlar ile ya ama geirmi , iiyle ve d yla bar k, kendine gvenen ve kendisine gvenilen, velhasl zgr ve medeni milletler camiasnn saygn bir yesi vasfn kazanm bir mslman toplum rne ini dnyaya sunabilir. Yeni Demokrasi Hareketi'nin bu tarihi srece hayati katks olaca na candan inanyorum. Beni davet etti iniz iin tekrar te ekkr eder, sayglarm sunarm.
A.S.Akat Akntya Kar 121

TRK YEN N B R L BERAL DEVR ME HT YACI VAR

(Polemik Dergisi, Mart-Nisan 1994)
Liberalizmin gelece i hakkndaki gr leriniz ve beklentileriniz nelerdir? Sanyorum global bir perspektifden bakarak ba lamak lazm. Makro dzeyde, liberalizmin iki yz yllk tarihinin en parlak dnemini ya ad n kabul etmemiz gerekiyor. Liberalizmin ba langcn ister 1770lere, Amerikan Anayasasna ve Adam Smithin Milletlerin Zenginli ine, ister 1820lere, Napolyonun ma lup edilmesine ve Corn Lawsun kaldrlmasna gtrelim, neticede o zamandan bu zamana kar sna pek ok rakip kt n ama bunlarn hepsi ile ba edebildi ini gryoruz. Liberal demokrasi yle bir gn ke fedilip herkesin sevgilisi olmad. Olamazd. Sa dan ve soldan a r ele tiriler ald. Milliyetilik ve korporatizm liberal d nceye ve siyasete sa dan gelen ok etkili bir alternatifdir. Bazen jakoben, bazen popler, ama daima otoriter, merkeziyeti, militarist ve geni leyici rejimler, liberalizmin kar snda durmu tur. Almanyada Nazizmin, talyada Fa izmin ve Japonyada askeri diktatrl n kinci Dnya Sava ile ma lubiyeti, hi olmazsa geli mi dnya iin, bu alternatifi devre d brakt. Ama, Trkiye gibi pek ok lkede, milliyeti-otoriter alternatif liberalizme kar direnmesini srdryor. Soldan gelen ele tiriyi, sosyalizm szc simgeliyor. Sosyalist proje, Sovyet Devrimi ile kazand ivmeyi, 1945 sonrasnda Ba mszlk Sava larnn olu turdu u tarihi erevede milliyetilikle ittifak yaparak nc dnyada srdrd. Sovyetlerin zlmesi, merkezi planlamann iflas, fiilen bu alternatifi de tarih sahnesinden ekti. nc dnyadaki kalntlar, kendilerine ne kadar sol deseler de, esas yerlerinin milliyeti-otoriter alternatif oldu unu artk pek gizleyemiyorlar. Trkiyede bunlarn hala etkinli i var. Geriye ne kalyor? Ba ka yazlarmda da belirtti im gibi, Sosyal Demokrasiyi liberalizme alternatif olarak grmenin yanl oldu unu d nyorum. znde liberal demokrasi ile eli miyor. zel mlkiyetin, piyasalarn, temel hak ve zgrlklerin, demokrasinin hakim oldu u bir toplumda, kamunun mdahale biimlerini tart yor. Gerek Trkiyede laik evrelerin, gerek Batl ahinlerin bir tehlike ve tehdit gibi sunduklar slam var. Do rusu, ne mslmanl n, ne de herhangi bir ba ka dinin, zel mlkiyetle, piyasa sistemi ile, temel hak ve zgrlklerle, demokrasi ile yapsal eli kiler ta d na, ta mak zorunda oldu una bir trl ikna olamyorum. Demek ki, Fukuyamann tezlerinde bir gerek pay var. Yakn gelecekte, yukarda da liberal demokrasiyi tanmlamak iin kulland m drt kavramn, -zel mlkiyet, piyasa sistemi, temel hak ve zgrlkler, demokrasi- dnya
A.S.Akat Akntya Kar 122

stndeki yaygnl nn artaca n, hakimiyetinin peki ece ini ngrmek iin kahin olmak gerekmiyor. Global olarak, liberal demokrasiyi ok parlak bir gelecek bekliyor. Trkiyede liberalizmin toplumsal kkleri var m? Trkiyede liberaller var m diye soruyorsunuz galiba. Trkiye gibi, liberalizm d manl neredeyse genetik mekanizmalarla atasndan tevars eden sekinlerle dolu bir toplumda, bu soru me ruiyet kazanyor. Trkiye sekini, oklu belirlenmelerin rn. Bunlarn iinde Osmanl kapkulu gelene i var; Trk milliyeti i var; jakobenlik var; pozitivizm var; korporatizm var; siyasi ve ekonomik devletilik var; poplizm var... Dikkat edilirse, hepsi liberalizmin tam ztt, tam kar t gelenekler. Hep sylyoruz: Alt Ok arasnda Demokrasi yoktur. Bu durumda, sekinlerin ideolojik haritasna ve toplumsal muhayyelesine damgasn vuran Atatrk (kemalist) d ncede, liberalizm bir hasm olarak, bir rejim d man olarak tanmlanyor. Resmi ideoloji, liberalizmi karikatrle tirmi , kulaktan dolma birka basmakalp slogana indirmi . Son dnemde, milliyetiotoriter kesimlerin libo szc ile liberalleri iyice kltmeye al tklarn izliyoruz. Manzara bu. Peki gerek de bu mu? Bence gerek ok farkl. Trkiye toplumunun Prens Sabahattine kadar geri giden bir zgrlk aray var. Terakkiperver Frka, Serbest Frka, Demokrat Parti, btn bunlar otoritermerkeziyeti milliyetili e kar k lar. Ve hepsi, toplum tarafndan byk bir heyecanla benimseniyor. Biraz zel mlkiyetten, piyasadan, zgrlklerden yana ve kendi de erlerini yadsmayan parti grnce, toplum hemen arkasna taklyor. Toplumun liberal e ilimlere kar gsterdi i ilginin son rne i rahmetli zaln ANAPdr. Ama, gene de bu soruyu sormak ihtiyacn hissettiniz. nk, rtk bir varsaymnz var. Bence, liberalizmi kemalist projenin bir devam, hatta yeni bir ivme kazanmas olarak istiyorsunuz. Nilfer Glenin Liberal Yanlg dedi i olay. Bence bu yanl . Hem teorik olarak yanl ; hem de fiilen tarihin seyri o ynde gitmiyor. Trkiyede sol hareket bu tarihi hatay yapt. Yani, kemalizmle zde le ti. Benim -ve ba kalarnn- abalarna ra men... Otoriter-milliyeti resmi ideolojiden kopamad; tam tersine onun en gl payandalarndan biri oldu. Trkiyede liberalizmin ok farkl dinamiklerden g almas sz konusu. Bugn zel mlkiyeti, piyasay, zgrlkleri ve demokrasiyi savunanlarn ok byk blm, otoriter-milliyetili in ya milliyetili ik anlay na, yada laiklik uygulamasna yada siyasi ve ekonomik devletili ine kar olan kesimler. ok farkl kkenden gelen insanlar, ksmen farkllklarn koruyarak da. liberal demokrasiyi m terek alan olarak tanmlamaya ba lyorlar. rne in, militaristmilliyeti resmi ideolojiye kar zellikle mslman kimliklerini vurgulayarak kar kan kesimlerin liberal demokrasiyi sahiplenmeye ba ladklarn izleyece iz. Bunlarn, toplumda ok gl ba lantlar var. Laik gelenekten gelen gen metropol sekinlerle ayn liberal demokrat platformda diyalog kurulabilecek. Yani, sorunuza cevabm evet olacak.
A.S.Akat Akntya Kar 123

Yani Trkiye yeni bir liberal hareket ve bir lider mi aryor? Trkiyede gl bir liberal demokrasinin nesnel ko ullar fazlasyla mevcut. zel mlkiyet tarihi olarak yaygn. Devletin ve resmi ideolojinin btn direnmelerine ra men piyasa mekanizmas hzla geli ti. D dnya ile, ekonomik, siyasi ve kltrel alanlarda ciddi bir btnle me var. Siyasi kurumlarda demokrasi olgunla maya ba lam . Yani, ya var; un var; eker var; birilerinin kp helvay yapmas gerekiyor. Liberal demokrasinin siyasi rgtlenmesini, Rahmetli zaln ba latt projenin devam olarak grmeliyiz. Biliyorsunuz, son alt aynda yeni bir sentezle Trkiye siyasetine geri dn n hazrlklarn yapyordu. Eski kutupla malar a arak, siyasi haritay tutucu-yeniliki eksenine oturtma ynnde ok yol alnm t. Bylece, resmi ideolojinin kar snda olan kesimlerin, liberal demokrasi platformunda birle meleri mmkn olacakt. zaln vefat projede geici bir da nkl a yol at. Aydn Menderesin nce BDPyi kurmas ve ardndan DPye gemesi, Yusuf zal ve Hsn Do ann YPyi, bizlerin Yeni Demokrasi Hareketini kurmamz, bu da nkl a i aret ediyor. Ancak, da nklk geicidir. zal gibi topluma kendisini kabul ettirmi bir liberal ve reformcu liderin siyasi ya amdan ani ve beklenmeyen ekili inin bir a knlk yaratm olmas normaldr. Kendilerine sa yada sol diyen tutucu siyasi partilerin Trkiyenin nndeki siyasi ve ekonomik sorunlara zm getiremedikleri her geen gn daha belirginlik kazanmaktadr. Liberal demokrasi, sratle kendi siyasi kadrolarn ve liderli i kartacaktr. Kurucularndan oldu unuz Yeni Demokrasi Hareketi byle bir liberal platforma m dayanmaktadr? Evet. Harekete isim ararken, uzun sre Liberal Demokratlar stnde durduk. Son anda, yukarda szn etti im sentezi d nerek vazgetik. Yeni Demokrasi Hareketinin yaynlad bro rde ve Cem Boynerin ve di er arkada larmzn beyanat ve konu malarnda, Trkiyenin siyasi, idari ve ekonomik yapsnda kkl dn mler savunuluyor. Eski kutupla malara kar klyor. Statko ve de i im temelinde yeni bir ayr mann nemi vurgulanyor. Siyasetin effaflk ve erdem kazanmas, reformlarn ba arya ula masnn n art olarak getiriliyor. Ksaca, Trkiyenin ihtiyac olan reformlarn, merkez siyasi glerin liberal demokrasi etrafnda yeniden toparlanmalar ile ve ancak o takdirde gerekle ece ini syleniyor. Sorunlar, demokrasinin derinle mesi ile zlebilir deniyor. Sentez fiilen hareketin iinde olu uyor. Aramzda ok farkl kkenlerden gelen arkada lara var. Soldan, sosyal demokrasiden, hatta komnist hareketten gelenler oldu u gibi, sa dan, AP izgisinden, MHP ve islami kesimden gelenler var. adamlar var. Krtler var. Bizleri birle tiren, gelecek hakkndaki d lerimizdir diyoruz. Bu d ise, liberal demokrasinin ta kendisi... Ben kendimi sol liberal olarak tanmlyorum ve bu sentezde yerimi buluyorum.
A.S.Akat Akntya Kar 124

Liberalizmin ideoloji ve uygulama olarak Trkiyenin siyasetine ve ekonomisine nasl bir katks olaca n d nyorsunuz? Trkiyenin kelimenin gerek anlam ile bir Liberal Devrime ihtiyac oldu u ok aktr. Merkez siyasi partilerin, e itli tarihi nedenlerle, bu byk dn m gerekle tirme irade ve gleri olmad n gzlyoruz. Trkiyenin geli mesini yakndan izleyenler, uzun sredir bu gere in farkndalar. Nedir Liberal Devrim? Otoriter-milliyetili in Trkiyeye giydirdi i deli gmle inin kartlmasdr. Dikilen elbise Trkiyeye dar geliyor. Hem toplumun geli mesi nedeniyle dar geliyor. Hem de, dnyann gelmi oldu u noktada, blgesel ve kresel geli melerle eli ti i iin, uluslararas dzeyde dar geliyor. Trkiyeyi diki leri atm bu elbiseden kurtarmak gerekiyor. lkeye dar gelen elbise siyasi, kltrel ve ekonomik devletiliktir. Devletin sivil toplumun kar snda, stnde, onu denetleyen ve geli mesini engellemeye al an yapsdr. Devlet, K Tleri ve bte aklar ile byk enflasyonlara yol ayor; topluma kar iktisadi terrr uyguluyor. Hantal merkeziyeti idari yaps ile toplumun kendisini denetlemesine kar duruyor; her geen gn artan suistimal ve r vet olaylar ile hem toplumu hem kendisini rtyor. Liberal demokrasi, devlet toplum ili kisinin ayaklar stne oturtulmas demek. Trkiyenin 200 yllk a da la ma abasnn, modernli in bizzat toplum tarafndan retilerek sona erdirilmesi demek. Siyasi istikrarn, i ve d bar n, ekonomik geli menin nnn almas demek. Trkiyenin sorunlar asndan liberal projenin ncelikler sralamasn yapabilir misiniz? ncelikleri drt ayr kategoride toplamak mmkn. Bunlar ksaca, siyasi yap, ekonomi, i bar ve ahlak ba lklar ile ifade edebiliriz. Siyasi yapda, Anayasadan ba layan -ba lamak zorunda olan- bir dn m gerekiyor. Devleti toplumun kurdu u tescil edilmeli. Otoriter milliyetili in Kutsal Devlet anlay yerine bireyin kutsal, devletin ise onun hizmetkar alnd bir hukuki ereve kurulmal. Temel hak ve zgrlkler, ba ta fikir, vicdan ve rgtlenme zgrl olmak zere, mutlak olarak tanmlanmal. Bizce, devletin resmi ideolojisi olmamaldr. Kuvvetler ayrl n ya ama geirmek iin Ba kanlk Sistemi, merkeziyetili e kar seimle gelen Blge dareleri, kentle en Trkiye iin gl belediyeler gerekiyor. Siyasi istikrar, partilerin bugnk toplumdan kopuk yapsn de i tirmeyi gerekli kryor. Seim sisteminde dar blgeye ve nseimin semenler tarafndan yaplmasna izin verecek ekilde iki turlu seime geilmelidir. Ekonomide, rant yaratan ve rant da tan hem otoriter hem poplist bu a d devlet anlay terkedilmeli. K Tlerin en ksa srede zelle tirilmesi ok nemli. Ancak, daha da nemlisi, btede denkli in sa lanmasdr. Siyasi snfn topluma uygulad bu enflasyon terrn bitirmenin tek yolu btenin denkle mesi; bte a nn kalmamas. Bu ise, ciddi bir vergi reformu ile, vergi
A.S.Akat Akntya Kar 125

kaa nn sfrlanmas ile mmkn. Nihayet, ekonominin d dnya ile btnle mesini, AT ile nce Gmrk Birli inin sonra da tam yeli in sa lanmasn savunuyoruz. Trkiye ekonomisinin yksek katma de er reterek global rekabet arenasna kabilmesi, bir yandan e itimde, di er yandan sosyal gvenlik kurumlarnda kkl reformlar gerektiriyor. Yerinden ynetimin ve ademimerkeziyetili in zellikle bu iki konuda ok byk katk yapmasn bekliyoruz. bar n nko ulu, Trkiyenin Krt sorunu ve islam-laiklik gerginli ini a masdr. Her iki sorun iin liberal zm, demokrasinin derinle tirilmesidir. Trkiye bir yol ayrmndadr. Sorunlarn, demokrasisini derinle tirerek mi zecektir yoksa bir kez daha demokratik geli mesini durdurarak, demokrasisini askya alarak m zmeye al acaktr? Bunu Trkiye Cumhuriyetinin vatanda lar olarak hepimiz cevaplandrmak zorundayz. Kimse bu soruya bizim yerimize cevap veremez. Krt sorununda, zm krt kimli inin tannmas ve temel hak ve zgrlklerin kullanlmas anlamndaki krt sorunu ile PKK terrnn birbirinden ayrdedilmesinden geiyor. Liberal demokrasi, Krt kkenli vatanda larmzn dillerini konu ma ve yazma, medyada kullanma, ocuklarna retme haklarn do al kabul eder. Terrle mcadeleyi ise kamunun temel grevlerinden biri olarak grr. Laiklikde ise, din ve devlet i lerinin kesinlikle birbirinden ayrlmasn sa lamalyz. Diyanet lerinin kapatlmas, din adamlarnn devletten maa almasnn durdurulmas, mam Hatip Okullarnn ve lahiyat Fakltelerinin zelle tirilmesi, bu arada Tevhid-i Tedrisat kanunun kaldrlmas, cemaatlere ilk, orta ve yksek e itim dzeyinde okul kurma yetkisi verilmesi, tarikatlarn serbest braklmas, kamu mekanlarndan da ibadet yerlerinin kartlmas laikli in dinle eli kisine son verecektir. D bar , Trkiyenin dnyadaki yerini tarif etmesinden geiyor. Kimli ini liberalizm ve demokraside tanmlayan bir Trkiye, blgesinde ve dnyada bar n ve istikrarn tesis edilmesine ok byk katklar yapmasn engelleyen en nemli ayak ba larndan kurtulacaktr. Demokrasiyi ve modernli i retmi , bilgi toplumuna ula m , zgr dnya ile ekonomik, siyasi ve kltrel btnle mesini tamamlam bir mslman lke olarak Trkiye, 21.inci yzylda dnya siyasetine yn veren byk glerden biri olmaya adaydr. Son olarak ahlaki sorunlar var. Otoriter-milliyeti modernle me abalarnn toplumda yaratt en byk hasar, ahlaki de erlerin erozyonudur. Tek tek ele alnd nda insanlarmz belki son derece gl ahlaki de erler sahipler. Ama, rejimin yaps, ahlaki de erlerin, ahlakl davran n kamusal alandan kovulmasna yol am tr. R vet, suistimal, nepotizm, yaknlarn kayrma, siyasi gc ahsna ve evresine kar sa lamak iin kullanmak, kamu erkini elinde tutanlar iin ola an kabul edilir hale gelmi tir. Liberal demokrasinin siyasi ve toplumsal ya antmzda gerekle tirece i en byk reform, bireysel ve siyasi erdemin yceltilece i ve erdemli insanlarn
A.S.Akat Akntya Kar 126

erdemsizler kar snda ezilmeyece i bir toplumsal dokunun olu masn sa lamak olacaktr. ok nemli bir konuya de indiniz. Liberalizmin ahlak nasl olu abilir? Liberalizmin ahlak olmaz. Devletili in yada sosyalizmin de olamayaca gibi. Ahlaki de erler, bireylere aittir. Birey, inan dnyas iinde vicdann, yani ahlaki de erlerini olu turur. Vicdan ona nelerin yaplamayaca n, karna olsa bile yaplmayaca n syler. Yalan sylemenin, hrszlk yapmann, sokakta bulunan parann stne oturmann, snavda kopya ekmenin, vergi karmann, iftira etmenin, ba kalarna iddet kullanmann, evlilik d ili kiye girmenin, iki imenin, vs. do ru yada yanl oldu una bu de erlere bakarak karar verir. Ona gre davranr. Liberal demokrasi, bireyi toplumun kurucu temelta olarak ald iin, onun de erlerinin kamu ya amn denetlemesine olanak sa lar. Yalan sylemeyen insanlar, kendilerini ynetenlerin yalan sylemelerine izin vermezler. Onlarn bu grevlere seilmelerine izin vermezler. Kamu effafla r. Yneticiler semenlerine hesap vermek zorunda kalrlar. Otoriter rejimin Kutsal Devlet paravanas arkasnda saklad koku mu luk ve rm lk gn na kar. Liberal demokrasi, sa lam ahlaki de erlerin toplumu kavramasna olanak verir. Liberal demokrasiyi ABDde kuranlar, koyu hristiyan, priten protestanlard. Tm kamusal alan toplumun ve bireyin denetimine verirken, kahramanca bir varsaymlar vard. Bireylerin gl ahlaki de erleri oldu una, ahlakszl n kkeninde toplum tarafndan denetlenmeyen mutlak siyasi iktidarn yatt na inanyorlard. Son iki yzyl, onlarn hakl oldu unu kantlad. Liberal demokrasi ile gl ahlaki de erlerin elele gitti i grld. Otoriter-milliyeti yapsnn Trkiyeyi mahkum etti i bir sr optik yanlgdan biri de, Bat dillerinde libertaire denen, zel ya amda ve zellikle cinsel konularda geleneklere kar karak bireysel zgrl savunan gr lerin liberalizme maledilmeleridir. Yukarda de indi im libo szc nde bu anlam mndemitir. Szck, liberalizmin dejenere, halktan kopuk, ahlaki de erleri olmayan sosyetiklere ait oldu u ima etmek amac ile kullanlyor. Gerek ise bunun tam tersidir. Benzer eyleri Refah Partisi sylyor. Yerel seimler yakla rken, sk sk gndeme gelen Refah kazanrsa ne olur sorusu var. Sizce Refah kazanrsa ne olur? Refahn yerel seimleri kazanp kazanmayaca n bilmiyoruz. Bana kk bir ihtimal gibi geliyor. Ama, oylarn ykseltece i anla lyor. Buna a lmamas gerekti ini d nyorum. Semenin Refah Partisine yerel seimlerde iltifat etmesi bir anlama olgunluk i aretidir. Partiyi Ankarada denemeden nce yerel dzeyde denemek akll bir yakla mdr. Bylece ba arszsa, merkezi iktidara kyasla ok daha az zarar verecektir. Refah Partisi, Erbakan ve evresinden olu an st ynetimi ile gerek ekonomide gerek siyasi ve toplumsal alanlarda devletilik e ilimleri ok gl bir
A.S.Akat Akntya Kar 127

siyasi parti grnmndedir. Bu anlama, otoriter-milliyeti ideolojinin iinde yer ald n d nyorum. u sralarda pek ok yazarn RPnin Adil Dzen diye nitelendirdi inin aslnda 1970lerde Ecevitin Haka Dzen aray ndan farksz oldu unu grmeye ba lamalar sevindiricidir. Gene de, merkez siyasi partilerin Trkiyeyi ynetmekteki beceriksizlikleri kar snda, kmsenmemesi gereken bir semen ktlesi Refaha ynelecektir. Bunlar tepki oylardr. Ancak, merkezdeki partiler Trkiyenin sorunlarna ksa srede zm retemezlerse, olu acak bunalmlar tepki oylarnn artmasna yol aabilir. Madalyonun br yznde, Refahn, oy oranndaki ykselme ile birlikte kendini yenilemesi, nc dnyac devletili in yerine daha liberal temalar ve kadrolar ne karmas ihtimali vardr. Refahn belkemi ini olu turan semenlerin ve te kilatn byle bir geli meye tepkisinin ne olaca n bilmiyoruz. Ama, 27 Mart seimlerinden sonra, Trkiyeyi birka yldr saran ve Refah u ana kadar pek etkilememi gibi duran de i im dalgasnn Refaha da sramas olasl n ok yksek gryorum. Ho , yerel seimler sonrasnda merkez partilerinde de ciddi dalgalanmalar olaca kesinle ti. En ba ta DYP var; illerin seimler sonrasnda bugnk durumunu korumas mucize olur. SHPde yeni aray lar, yeni sorunlar gzkyor. ANAPn da i gerginlikler ya amas ihtimali ykseliyor. Btn bunlar, Trkiyede otoriter-milliyeti devletili in i ve d etkenlerle gerilemesi fakat liberal demokrasinin daha glenmemi olmas nedeniyle ortaya kan gei dneminin sanclar olarak grlebilir.

A.S.Akat

Akntya Kar

128