MIHAIL BAKUNIN

DEVLET VE ANAR
Trkesi Murat UYURKULAK
www.iskenderiyekutuphanesi.com

SUNU Sk sk belirtildii gibi, I. Nikola'nn saltanat dnemi tuhaf bir paradoks barndrmaktadr: Bu, bir yandan arlk Rusyasmn en baskc dnemlerinden biriyken, te yandan dikkat ekici bir entelektel ve kltrel yaratclk hkm srmektedir. 1830 ve 40'larda, 3. ubenin (Nkofa'nn siyasi polisi) burnunun dibinde Batllamaclar, Slavofiller, liberaller ve hatta sosyalistler, fikirlerini tartyorlar ve gelitiriyorlard. Rus edebiyatnn en byk klasiklerinden bazlar da bu dnemde yazlp yaynland. Mihail Bakunin'in, doruk noktasna 1873'te yazd son byk eseri Devlet ve Anari'de ulaacak olan entelektel serveni, kaynan ite bu kuvvetli atmosferden almaktayd. Bakunin, Rus anarizminin teorisyenlerinden pek ouyla birlikte ardl olan Peter Kropotkin gibi, Rus mparatorluu'nun en ayrcalkl snf saylan toprak sahibi asillerin ocuklarn-dand. Bu hususta ikisi de istisna deillerdi, nk 1860'lara kadar Rus muhalif ve devrimcilerinin hemen hepsi asildiler. Otok-ratik Rusya'da bireylerin siyasi haklar, sivil zgrlk ve zgr
M1HAIL BAKUNN

ifade gvenceleri yoktu ve ekonomik faaliyetleri dnda, asiller de bu baskdan paylarna deni alyorlard. I861'e dek byk ounluu serflik sistemine tabi olan Rus nfusunun ve lkesinin, bir btn olarak, Bat Avrupa'yla karlatrldnda sosyal ve ekonomik gerilii, sadece asillere eitim ve Bat dncesine alma ans tanyordu. Bat'yla etkilemeleri onlara, varolan koullan ideolojik terimlerle eletirme ve daha zgrlk ve adaletli bir dzen fikrini dile getirme yetenei kazandrd. Bylece, zellikle 19. yy da, bu eletirileri dillendiren Rus entelijan-siyas younlukla asillerin ocuklarndan meydana geldi. Baku-nin, onlann aykr olmasa da hayli u bir rneidir. Sz konusu entelijansiyay douran aykr sosyal, politik ve psikolojik koullar Bakunn'i erken yalardan itibaren etkiledi. Mihail Aleksandrovi Bakunin, Rus takvimine gre 18 Mays, on iki

gn ileriden giden Bat takvimine greyse 30 Mays 1814'te, kuzeybat Moskova'nn Tver blgesinde, Premukhi-no'daki aile maliknesinde dnyaya geldi. Babas Aleksandr, okumas iin dokuz yanda talya'ya gnderilmi ve Padua niversitesi'nden felsefe doktoru derecesiyle mezun olana dek talya'da eitim grmt. Sonra da diplomat olarak yine talya'da alt. Krk yanda emekli oldu. nl ve geni Muravev ailesinin kendisinden on sekiz ya byk kzlar Varvara Mura-veva'yla evlendi. lerlemi yalarna ramen on ocuk sahibi oldular. Mihail aralarnda nc ocuk, ilk oland. Bakuninler hali vakti yerinde ve hayli dzenli bir orta snf ailesiydi fakat ne zengin, ne de nl saylrlard. 500 kadar "canlar", yani erkek serfleri vard, ancak gelirleri, onca ocuun eitimi ve eyizi sz konusu olduunda hi de ok deildi. Mihail'in genlik yllarna ait ailevi yazmalar geim skntsndan dem vuran ifadelerle doludur. Yal Bakunn ocuklarnn eitimini evde ve fikirlerini derinlemesine iselletirdii Rousseau ve dier Aydnlanmac ahDEVLET VE ANAR/

siyetlerin lkelerine gre verdi. Premukhino'nun pastoral atmosferinin, entelektel uyarm, doal ve sanatsal iklim ve ruhsal ycelme hususlarnda zengin olmakla beraber, Rusya'nn gnlk hayatyla pek bir ilgisi olduu sylenemezdi. lmnden ksa bir sre nce kaleme ald otobiyografik bir anlatsnda Bakunin, kendisinin ve kardelerinin bir Rus ruhundan ok bir Batl ruhuyla yetitirildiklerini belirtir. "Biz, tamamen Rusya koullarndan bihaber, tabiri caizse duygu ve fantezi ykl gerekd bir dnyada yayorduk." Kendi kuandan birok eitimli Rus gibi, yal Bakunin bu aykr koullarn pek farknda deildi. Kz ve oullarnn bilin ve kiilik geliimlerini salam, zerine deni yapm bir baba olarak, onlardan ailelerine, snflarna ve arlarna kar geleneksel grevlerini yerine getirmelerini bekliyordu. Bu, oullarn subay veya toprak efendisi, kzlarn da subay veya efendi kars olmalar anlamna geliyordu. Bilin ve yaanan gereklik, ok gemeden Mihail'in ve bir yere kadar kz kardelerinin hayatnda keskin bir gerilim olarak yerini ald. 1828'de, 14 yandaki Bakunin, Topu Okulu'nun giri snavlarna hazrlanmas iin St. Petersburg'a gnderildi. Gerek Bakunin, gerek Rus Ordusu adna hi de hayrl bir tanma olmad bu. Okul komisyonundan onay alp snav gemesine ramen, 1834'te

disiplinsizlik nedeniyle okuldan atld ve tara garnizonlarndan birinde grevlendirildi. Bakunin askeri hayattan tiksiniyordu. O dnemde yazd mektuplar bu hayata dair nefret ifadeleriyle dolup tayordu. Subaylarn kabalklarn ve insanlk d tavrlarn her frsatta aalyordu. Premukhino'da ald kltrle ve korunakl yetime dnemiyle taban tabana zt olan askeri hizmet, snrlamalar ve sert disipliniyle katlanlmaz geliyordu ona. Nihayet 1835'te askerlii, babasnn srarlarna kulak asmayarak tamamen brakt.
MIHAL BAKUNN

Ordunun zincirlerinden kurtulan Bakunin, bu defa kz kardelerini, onlara uygun bulmad evliliklerinden kurtarma abasna giriti. Ailenin en byk olu vasfyla Mihail, Bakunin evlat topluluunun lideri haline gelmiti. Bu uurda kz kardelerine kar tahakkmc ve zaman zaman despota tavrlar sergilemekten geri kalmad. Fakat amac, onlar evlenmekten alkoymak deildi; tam tersine, onlarla kimi Moskoval arkadalar arasnda patanlk yapmay bile denedi. O, ana babasnn dledii trden geleneksel orta snf kocalara karyd ve ona gre bu tr evliliklerde ne ak ne de entelektel bir uyum sz konusu olabilirdi. Duyarllklar en az onun kadar gelimi olan kz kardeleri, kayglarn paylamakla beraber, yine de daha kararsz ve kark duygular iindeydiler. (Sonuta Bakunin, kz kardelerinin evlilik hayatlarn dzenlemek konusunda olduka mtevaz bir baar kazand.) Mihail Bakunin, bireysel otonomi ve kiisel aknlk hakkndaki grleri nedeniyle babasna kar kesin olarak isyan bayran at. Sonralar, o denli sevip gvendii babasn, kelimenin tam anlamyla bir zorba olarak nitelemekten ekinmeyecekti. Bakunin'in Premukhino yllan onda kalc izler brakt. Drt kz kardeten, az buuk kafa dengi birka arkadatan ve kendinden menkul, birbirine sk skya bal bir aile emberinin merkezindeydi. Bu kapal, scak ve epey skc kk kurumun beslendii kaynak, 1830'lann eitimli Ruslar arasnda pek moda olan Alman romantik nesri, iiri ve fekefesiydi. Bakunin ve Premukhino evresinin dier yelerinin mektuplar, daha ok geleneksel din duygularla kark grkemli felsefi kavramlarla doludur. Retorik epey soyuttur ve oka romantize edilmektedir; dnemin genlerinde tipik saylabilecek benmerkezci bir i muhasebeye dayanr. Ancak Premukhino'daki genlerin, kendilerini gerekletirme ynndeki araylarn, iinde yaadklar geleneksel

partiarkal dnyayla uzlatrmakta zorlandklar ak8

DEVLET VE ANAR

a grlyor. Bakunin'in zm buna bir alternatif yaratmakt: Akn ve ruhsal uyumun ideal dnyas, o dnyann romantik edebiyat ve felsefece kutsallatrman, duygusuz yallarla savaarak oalan mahremiyeti ve kardee ilikileri... Premukhino emberini yle ifade eder Bakunin: "Kutsal birliimiz", "bu kutsal kardelik", "kutsal akla birbirine bal mtevaz evremiz". lerici yllarda Bakunin'in ortak yaam birlikleri, kk, ortaklamac anarist topluluklar gibi grlerinin tohumlar muhtemelen byle atlmtr. Olanca scaklna ve duygulu yanlarna karn Premukh-no'daki dnya, Bakunin'in ruhundaki frtnalar dindirmekten ok uzakt. Moskova'ya gitmek, bir yandan zel matematik dersleri verip bir yandan da felsefe renimi grmek istediini fade ederek babasn bir kez daha kahrlara sevk etmi oldu. Dorusu Bakunin Moskova'da zet dersler vermek konusunda ok alkan davranmad. ounlukla babasnn gnderdii harlkla ve arkadalarnn yardmyla hayatn idame ettirdi; ama felsefenin derinliklerine dalp gitmekten de geri kalmad. Moskova'da, dnemin felsefi akmlarna tutulmu gen entelekteller evresinin bir paras haline geldi. Bu evrenin bain, zorlu kiiliiyle dierlerini glgede brakan ve ksa mrne ramen esiz bir edebi eletiri yapt olan Vissrion Belinsky'yi yazan Nikola Stankevi ekiyordu. Bakunin Moskova'da, gelecein nemli aydn ahsiyetleriyle de yaknlk kurdu. Bunlardan, gmenler arasnda muhalif birer gazeteci olarak n salmay baarm Aleksander Herzen ve Nikola Ogarev, Bakunin'Ie mr boyu arkada kalacaklard. O sralar Moskova entelektelleri, Rusya'nn Bat'da uygulanp baanya ulam politik ve sosyal kalknma modelinin genel rotasn izlemesi gerektiini dnen "Batllamaclar" ile en ok yozlamam kylln barndrd yerel kltr ve geleneklere dayanarak ilerleyebileMIHAIL BAKUNN

Ordunun zincirlerinden kurtulan Bakunin, bu defa kz kardelerini, onlara uygun bulmad evliliklerinden kurtarma abasna giriti. Ailenin en byk olu vasfyla Mihail, Bakunin evlat topluluunun lideri haline gelmiti. Bu uurda kz kardelerine kar tahakkmc ve zaman zaman despota tavrlar sergilemekten geri kalmad.

Fakat amac, onlar evlenmekten alkoymak deildi; tam tersine, onlarla kimi Moskoval arkadatan arasnda patanlk yapmay bile denedi. O, ana babasnn dledii trden geleneksel orta snf kocalara karyd ve ona gre bu tr evliliklerde ne ak ne de entelektel bir uyum sz konusu olabilirdi. Duyarllklar en az onun kadar gelimi olan kz kardeleri, kayglarn paylamakla beraber, yine de daha kararsz ve kark duygular iindeydiler. (Sonuta Bakunin, kz kardelerinin evlilik hayatlarm dzenlemek konusunda olduka mtevaz bir baar kazand.) Mhail Bakunin, bireysel otonomi ve kiisel aknlk hakkndaki grleri nedeniyle babasna kar kesin olarak isyan bayran at. Sonralar, o denli sevip gvendii babasn, kelimenin tam anlamyla bir zorba olarak nitelemekten ekinmeyecekti. Bakunin'in Premuknino yllan onda kalc zler brakt. Drt kz kardeten, az buuk kafa dengi birka arkadatan ve kendinden menkul, birbirine sk skya bal bir aile emberinin merkezindeyd. Bu kapal, scak ve epey skc kk kurumun beslendii kaynak, 1830'lann eitimli Ruslar arasnda pek moda olan Alman romantik nesri, iiri ve felsefesiydi, Bakunin ve Premukhino evresinin dier yelerinin mektuplar, daha ok geleneksel dini duygularla kark grkemli felsefi kavramlarla doludur. Retorik epey soyuttur ve oka romantize edilmektedir; dnemin genlerinde tipik saylabilecek benmerkezci bir i muhasebeye dayanr. Ancak Premukhino'daki genlerin, kendilerini gerekletirme ynndeki araylarn, iinde yaadklar geleneksel partiarkal dnyayla uzlatrmakta zorlandklar akDEVLET VE ANAR

a grlyor. Bakunin'in zm buna bir alternatif yaratmakt: Akn ve ruhsal uyumun ideal dnyas, o dnyann romantik edebiyat ve felsefece kutsallatrman, duygusuz yallarla savaarak oalan mahremiyeti ve kardee ilikileri... Premukhino emberini yle ifade eder Bakunn: "Kutsal birliimiz", "bu kutsal kardelik", "kutsal akla birbirine bal mtevaz evremiz", tlerki yllarda Bakunin'in ortak yaam birlikleri, kk, ortaklamac anarist topluluklar gibi grlerinin tohumlar muhtemelen byle atlmtr. Olanca scaklna ve duygulu yanlarna karn Premukhi-no'daki dnya, Bakunin'in ruhundaki frtnalar dindirmekten ok uzakt. Moskova'ya gitmek, bir yandan zel matematik dersleri verip br yandan da felsefe renimi grmek istediini fade ederek

babasn bir kez daha kahrlara sevk etmi oldu. Dorusu Bakunin Moskova'da zel dersler vermek konusunda ok alkan davranmad. ounlukla babasnn gnderdii harlkla ve arkadalarnn yardmyla hayatn idame ettirdi; ama felsefenin derinliklerine dalp gitmekten de geri kalmad. Moskova'da, dnemin felsefi akmlarna tutulmu gen entelekteller evresinin bir paras haline geldi. Bu evrenin ban, zorlu kiiliiyle dierlerini glgede brakan ve ksa mrne ramen esiz bir edebi eletiri yapt olan Vjssarion Belinsky'yi yazan Nikola Stankevi ekiyordu. Bakunin Moskova'da, gelecein nemli aydn ahsiyetleriyle de yaknlk kurdu. Bunlardan, gmenler arasnda muhalif birer gazeteci olarak n salmay baarm Aleksander Herzen ve Nikola Ogarev, Bakunin'le mr boyu arkada kalacaklard. O sralar Moskova entelektelleri, Rusya'nn Bat'da uygulanp baarya ulam politik ve sosyal kalknma modelinin genel rotasn izlemesi gerektiini dnen "Batllamaclar" ile en ok yozlanam kylln barndrd yerel kltr ve geleneklere dayanarak ilerleyebileMIHAILBAKUNIN

ceini savunan "Slavofiller" arasnda iki kampa blnmeye balamt. Sz konusu kamplarn farkl kvamlarda birer karm halinde gelien birok 19. yzyl Rus aydn gibi, iki grup da gelecekteki fikirleri bakmndan Bakunin zerinde nemli etkilerde bulundu. Bakunin Bat'nn en ileri sosyalist prensiplerini hayata geirmek iin gzn "gemie", ama bu kez, en bata bozulmam Rus kyllerine ve genel anlamda Slavlara dikecekti. Moskova yllarnn byk blmn, ad artk Fchte'nin yerine anlan Hegel zerinde alarak geirdi. Bakunin akla alan kapnn anahtarn Hegel'de aryordu. "Devlet ve Anaride, "o vakitler Hegel felsefesinin ierdii tutkuyu anlayacak birileri olmalyd" derken, aka otobiyografik bir gndermede bulunmaktadr. Bakunin Hegel'in doktrinleri zerine epey ayrntl ve ciddi bir alma yapt ve ilk zgn eseri, Moskow Obser-ver dergisinde yaynland. Bu, Hegel'in be blmlk Ders Not-lart'nm ikisine yapt eviriye yazd bir nszd. (Daha nce de Fchte'nin Bilgin'in Grevleri zerine adl notlarn evirip yaynlamt.) Hegel'in gen Rus okurlar zerindeki etkisi iki kat fazla ve hayli aykr oldu. Bazlar Hegel'in szlerinden "gerek olan her ey mantkl, mantkl olan her ey gerektir" biiminde tutucu, statkonun felsefi olarak dorulanmas anlamna gelen bir sonuca

varyorlard. Dierleri iin tam tersi demekti Hegel; eer mantkl olan her ey gerekse, gnlk hayatn bask ya da geri kalmlk gibi kesinlikle mantksz unsurlar gerekdyd ve tarih diyalektiinin durdurulamaz ilerleyii tarafndan sprlp yok edilecekti, Herzen'in nl tabiriyle, Hegel felsefesinde bu ikinci kesim "devrimin matematii"ni buluyordu. Anglo-Amerikan siyasi geleneinin perspektifinden se Hegelci felsefe, kurulu dzenin kktenci bir eletirisine varmakta fazlasyla 10
DEVLET VE ANAR

soyut ve dolayl bir yol olarak grnyordu. Fakat hatrlanmaldr ki, I. Nikola'nn kat otokratik ynetimi altnda Rusya'da, bamsz politik hayat alanlarna izin verilmemekte ve bu dorultuda herhangi bir aba bozgunculuk olarak kabul edilmekteydi. Politik faaliyet ve hatta politik ifade frsatnn yokluunda, dzeni sorgulamak isteyenler baka bir yol, dolayl bir yol bulmak zorundaydlar. te Hegelcilik ve genelde idealist felsefe, akla ve bilince ncelik tanmasyla, dncelerinden baka gleri olmayan gnn gen entelektelleri iin, btn soyutluuna ramen, en doyurucu seenei oluturdu. Bylece, phesiz yaratcsn da hayrete drebilecek biimde, Hegelci felsefe, muhalefeti reten, en azndan cazip klan bir kapasiteye eriti. Hegelciliin Rusya'da g kazanmas, Marx'n da inde bulunduu Gen ve Sol Hegelcilerin ykselmeye balad Almanya ile genel anlamda benzerlik gstermekteydi. Uzunca bir sre, Bakunin'in 1840'da Berlin'e gelip Sol Hegelci evrelerle ilikiye getikten sonra "radikalize" olduundan dem vurulmutur. Buna gre, Bakunin Rusya'dan ayrlrken hl politik bakmdan tutucu, en azndan apolitiktir. Fakat 1838'de yazd nszde Bakunin "gerekle banma" arsnda bulunmutu. Sz konusu makalesi ve o dnemdeki dier yazlar daha yakndan incelendiinde bu yaklamn tartmal olduu ve bilgiyle somut gereklik, felsefeyle toplumsal hareket arasndaki kpry kurmak hususunda Bakunin'in Hegelcilie zaten bulat ynnde kantlar bulunacaktr. Ancak bylelikle sonraki devrimci duruunun, Rusya'dan ayrlmadan nce balayan bir felsefi geliimin mantksal sonucu olduu kavranabilir; aksi takdirde Alman topraklarna ayak bastnda geirdii deiim, yoktan var ve aklanamaz grnecektir. Felsefeye dair gen yalardaki ilgisine her zaman kmseyerek bakm olan Bakunin, birka yl sonra Alman felsefesini u ekilde karakterize ediyordu:

"Harekete susam ve hareketsizlie mahkm olanlarn ruhsal

11
MIHAIL BAKUNN

uyuukluu". Bu da gsteriyor ki Bakunin gibi enerjik gen adamlar, devrime giden yolu her eye ramen arayp buluyorlard. Nikola'nn Rusya'snda, soyut fikirlere ilgi duymann neden zaman zaman cezalandrlabilir bir su oluturduunu anlamak g olmasa gerek. 1840'da, uzunca bir abann ardndan Bakunin, babasn Berlin'de bir dnem okumasn salayacak paray gndermeye ikna etti. Alman Felsefesini kaynanda adamakll rendikten sonra Rusya'ya dnp niversitede bir profesrlk iin uramay planlyordu. Babas olunun durulup adam olmak ve akademik hayatn gerekliliklerini yerine getirmek hususlarnda yeteneinden phe duyuyorsa da, fazla bir seenei olmad sonucuna vard ve isteklerini kabul etti. Ailesi geinmesi iin yeterli miktarda para gndermeyi kestikten sonra Bakunin zengin ve eli ak biri olan Herzen'den yardm istemeye karar verdi. Zaten Moskova'da da bakalarnn yardmyla geinmeye almt ve dikkat edilirse ayn ilerde rakibi olacak olan Marx gibi, bu alkanln mr boyu srdrd. Herhalde kurulu dzenin mezarn kazmaya yeminli bir dmann, para dertleri gibi nemsiz burjuva titizliklerine dikkat etmesi pek uygun dmezdi. Ancak tatsz ve arada srada irkin sonular douran bir alkanlkt bu. Hayatnn geri kalannda Bakunin, borlarn hibir zaman demedii alacakllar tarafndan srekli takip edildi. (Herzen'in onlara dahil olmad ve Bakunin'e daima cmerte yardm ettii vurgulanmaldr.) Bununla beraber Bakunin kesinlikle konfor dkn deildi, her zaman kt kanaat geinebilecei kadarn istedi ve yeri geldiinde daha azyla da idare etmesini bildi. Fakat bu sadece masumca bir beceriksizlik olarak dnlmemeli; tersine, yine ayn Marx gibi, Bakunin kendisine izdii yolda ve tadn dnd misyonda byle bir gveni gerekli bulmu ve hayatn bakalarna dayanarak srdrmek hususuna pek kafay takmam gibi grnyor.
12
DEVLET VE ANAR

Hayatnn sonraki dnemlerinde Bakunin'i ynlendiren ite bu misyon duygusu oldu. Fakat balangta belirli bir ierie veya hedefe sahip deildi. rnein erken dnem mektuplarnda ya da yazlarnda, sertlik sistemine yakndan tank olmasna ramen, Rus kyllerine dair herhangi bir dnce yoktur. Zamann birok

eitimli Rus'u gibi o da kyllerle yan yana, ancak onlardan apayr bir dnyada yaamtr. Rusya'dan ayrlrken Bakunin'in yannda gtrd, daha ok kiisel ve entelektel bir iskeletti; o iskeletin somut politik ve toplumsal ideallerle ete kemie brnmesi Bat Avrupa'daki yaants sonucunda mmkn oldu. Birka yl sonra I. Nikola'ya yazd nl "itiraf-name"sinde Bakimin hayat boyu balanaca inancn kusursuz bir formln veriyordu: "Mutluluumu J>ajalannnjputlulu: unda, bireysel zenginliimi evremdeki herkesin zenginliinde ararm; zgrlm de dier insanlarn zgrlnde... Benim btn nancm, hayatmn btn amac ite budur" Bu "itirafha-me"ye aada tekrar dneceiz. Btn mrnce Bakunin kendisini ve bakalarn maddi, dsal snrlamalarn tmnden arndrmaya alacakt; tpk kendisini, kz kardelerini ve arkadalarm ailenin ve kastn dar kalplarndan, kiilik geliimleri zerinde yrtt baskdan kurtarmaya alt gibi. Bakunin'in sonraki yllarn saysz deneyimi ve dncesiyle biim ve yn kazanan bu abas, doruuna anarist ideolojisinde ulaacakt. Berlin'e, gelecein roman yazan Ivan Turgenyev'le paylat bir kata yerletikten ksa zaman sonra felsefe almalarn bir kenara brakt ve Sol Hegelci evrelere dald. Kasm 1842'de solcu faaliyetleri lk meyvesini verdi. Bu, Sol Hegelcilerin dergisi Deutsche Jahrbcher fr Wissenschafi und Kunst'ta yaynlanan "Almanya'da gericilik: Bir Franszdan bir Fragman" balkl bir makaleydi ve makaleyi, uyank Rus diplomatlarnn dikkatini ekmemek iin Jules Elysard mahlasyla imzalad. Ya13
MIHAL BAKUNIN

znn byk blm Hegelci diyalektiin soyut terminolojisiyle kurulmutu, fakat konusu gericilik ve devrim arasnda sren gncel mcadeleydi. Sondaki birka sayfaysa zgrlk, Eitlik ve Kardelik gibi kavramlara ve "devrim ruhuna" yaplan vurgularla aka politik bir nitelik tayordu. "Rusya'da bile" diye iddia ediyordu "kara bulutlar toplanyor ve frtnay haber veriyor." Makale, Bakunin'in gelecekteki kariyerine damgasn vuran u ifadelerle sona eriyordu: "Bu yzden ykan ve yok eden lmsz ruha gvenelim. nk yalnz o, hayatn anlalamaz ve sonsuzca yaratc kaynadr. Ykma tutkusu ayn zamanda yaratc bir tutkudur." Bu makalede Bakimin ksaca yoksullarn haklarna iaret

etmekteydi ve grnen o ki artk toplumsal sorunlar yoklamaya balamt. Almanya'dan svire'ye, oradan da Paris'e tand. O sralar Avrupa'da giderek g kazanan eitli sosyalist akmlarla iliki kurdu. 1840'larda Avrupa'nn devrimci ve sosyalist evrelerinde henz herhangi biri saylrken hemen hemen herkesle tanmt. Fakat Paris'te karlat iki adam ve onlarn grleri, Bakunin'i iki farkl ynden derinlemesine etkiledi. lki, Bakunin'in 1844'te tant Kari Marx't. lerleyen yllarda tatsz kiisel ilikileri olmakla beraber Bakimin Marx'm zeksna byk bir hayranlk duydu ve kapitalizm eletirilerinin pek ounu benimsedi. Gerekte Bakunin iin Marx'n fikirleriyle yaknlam ilk Rus'tur denebilir. Dieriyse sk dost olacaklar Pier-re-Joseph Proudhon'du. Proudhon kapitalizm eletirisiyle anarizmin devlet kartln bir araya getiren lk teorisyendi. Bakunin sonralar her ne kadar Proudhon'un programnn byk blmn reddetmi olsa da, onun temel durularndan kendi ideolojisine ok ey katt. Bu arada Rus hkmeti Avrupal muhaliflerle sk fk olduunu renmiti; Bakunin'e geri dnmesi emredildi. Bakunin dnmeyi reddedince asil statsn kaybetti ve gyabnda Sibirya'da krek cezasna arptrld. 1844'le bera14
DEVLET VE ANAR

ber Bakunin, ailesiyle iletiimini srdrmesine ramen, Rusya'yla arasndaki tm kprleri att. Bakunin'in zerinde younlamaya balad dier bir konu Slavlarn, zellikle Polonyallarn zgrlemesi sorunuydu. 1847'de, 1830-31 Polonya ayaklanmasnn on yedinci yldnmn anmak in Paris'te dzenlenen bir toplantda, Polonyallar ve Ruslar, ortak dmanlar I. Nikola despotizmine kar birleik bir devrimci g halinde uzlamaya kkrtan ateli bir konuma yapt. 1848 devrimleri patlak verdiinde Bakunin'in bundan byle dayanaca sosyal ve ulusal saptamalar gl bir biimde yerli yerine oturuyordu. Kesin tanmlar ve aralarndaki ilikiler ilerleyen yllarda daha da rafine olacak olan sosyal ve ulusal sorunlar Bakunin'in devrimci duruunun ana eksenlerini oluturmay srdrdler. Polonya Rus hkmeti iin olduka hassas bir noktayd ve bu yzden Bakunin Rus eliliinin basksyla Fransa'dan kovuldu. ubat devrimi patladnda Brksel'deydi, fakat Louis-Philippe'in dmesi ve geici hkmetin kurulmasyla hemen Paris'e dnd. 1848-49

kabarlar Bakunin'e nihayet hareket frsat vermiti, hrsla Avrupa'nn drt bir kesindeki devrimlerin peine dt. Paris'te radikal evrelere kart: Arad devrimci atmosferi Paris'te bulmutu, "itirafname"sinde de tanmlad gibi "ba ve sonu olmayan bir enlik"ti bu. Geici hkmetin mali destei ve verdii pasaportlarla donanm olarak Poznan Dkal'na doru yola koyuldu. Polonya'nn Prusya egemenliindeki bu ksmnda Polonyallar ayaklandrmay amalyordu, fakat oraya ulamas engellendi. Haziran'da ek liderliinin Frankfurt'taki Alman Ulusal Kongresi'ne tepki olarak ve Slavlarn karlarn Almanya'ya ve byyen Macaristan'a kar korumak adna Prag'da dzenledii Slav Kongresi'ne katld. Kk bir rolde de olsa kongreyi sona erdiren ayaklanmada yer ald. 15
M1HAIL BAKUNN

1848 Aralk'mda, snrsz, birleik bir Avrupa fikrini ilk kez dillendirdii "Slavlara an"y yaynlad. Slav Kongresi'nde, yeniden yaplan bir Avusturya mparatorluu'nun boyunduruunda ulusal haklara ulamay hedefleyen ek liderliinden farkl olarak, Prusya'daki, Trkiye'deki, Avusturya ve Rusya'daki despotik rejimleri alaa etmek ve yerine Slav halklarnn zgr federasyonunu ve hatta Avrupa Cumhuriyetleri Federasyonu'nu kurmak arsnda bulundu. "Btn kurtuluumuz devrimdedir, baka hibir yerde deil" diye yazyordu Bakunin. Leipzig'de, Almanca ve Lehe versiyonlanyla baslan bror, eke ve Franszcaya da evrildi ve yaygn olarak okunup tartld. Bakunin'in bu dnemdeki btn hedefi, Slavlarn, Macarlarn ve Almanlarn demokratik glerini, Orta ve Dou Avrupa'nn her yerinde, kurulu dzene kar planl bir saldn iin bir araya getirmekti. ekler arasnda kalc ilikiler kurmu olarak Prag'dan ayrld ve Almanya'ya geri dnd. Dresden'de yaarken, Saksonya kralna kar 1849 Mays'nda balayan ayaklanmaya katld. Besteci Richard Wagner, Dresden'de Bakunin'le yakn ilikiye gemitir, izlenimleri btnyle gvenilir olmamakla beraber Wagner otobiyografisinde hayat dolu, cokulu bir Bakunin portresi izer. Kendisiyle iliki kuran birok insan gibi Bakunin, Wagner'i de olduka etkilemi, onu adeta bir mknats gibi kendisine ekmitir.
Onun esiz ve mkemmel kiilii beni hemen arpmt. Otuzla krk ya arasnda gstermesine ramen insanolunun btn genlii onda toplanmt sanki. Onunla alakal olan her ey bir irilik tayordu; ilkel bir cokuyla ve gle doluydu...

Sokrat yntemiyle tartrd. nce sakin grnr, koltukta yle bir kayklr ve oturduu yerden herkese laf yetitirirdi. Devrimin sorunlar zerine bir yn deiik trden adamla mthi bir hzla ve bir konudan dierine atlayarak tartabilirdi. Byle durumlarda tartrken kaydettii baarya diyecek yoktu. Byk bir inanla ifade ettii dncelerini rtmek olanakszd; konunun btn ynlerine dalar, fikirlerini radikalizmin en u snrna dek vardrrd. 16
DEVLET VE ANAR/

Wagner'e gre Bakunin yanl yolda ve verimsiz bulup onay-lamasa da bir ayaklanma patlamayagrsn, kendini btnyle ona adyor ve "kusursuz bir soukkanllkla" hareket ediyordu. Wagner onun, askerlerin saldrlan younlatnda ihtilalcilerin tm barut stoklarn belediye binasna yp binay havaya uurmaya niyetlendiini anlatmaktadr. (Bakunin bu hikyeyi "itirafname"sinde dorular. ehri batanbaa atee vermekten kanmayacak olduundan, bazlarnn nasl olup da insanlar yerine tatan binalar adna kayglanabildiin! anlamadndan bahsetmektedir.) Umutsuz bir durumda bulunmasna karn kamay gururuna yediremed ve ayaklanmann dier nderleriyle birlikte tutukland. Saxon yetkilileri Bakunin'i yarglayp lm cezasna arptrdlar. Fakat sonra ceza bozuldu ve Bakunin Avusturyallara teslim edildi. Bakunin'i bu defa Avusturyallar Prag'daki ayaklanmaya katld iin yargladlar ve bir kez de onlar lme mahkm ettiler. Ancak ceza yine kaldrld ve Bakunin Rusya'ya iade edildi. 1851 Mays'nda zincire vurularak Rusya'ya gtrld ve siyasi sulularn kapatld balca hapishane olan Peter-Paul Kalesi'nde tek bana hapsedildi. Birka ay sonra Bakunin, en tartmal eserlerinden biri olan I. Nikola'ya "itirafname"sini yazd. Bakunin'e, I. Nikola'nn ondan, "manevi bir ouldan manevi bir babaya yazlyormuas-na" sularnn bir dkmn yapmasn istedii sylenmiti. Bakunin kabul etti ve doksan alt sayfa uzunluunda bir "mektup" kaleme ald. Ekim Devriminden sonra bu belge arlk arivlerinde bulunmu ve yaynlanmtr. Kimileri bu belgeyi iki yl sren bir hapisliin zor koullaryla "zlen" bir adamn aalk itiraflar biiminde yorumlad. Ancak "itirafname" daha yakndan incelenirse sz konusu yaklamn aklayc olmad anlalacaktr. Nikola, Bakunin'den iki ey istemi grnyor: Pimanlk getirmesi ve Bakunin'in devrimci su ortaklar, bilhassa Polanyallar hakknda bilgi. Bakunin Nikola'y her iki ba17

MIHAL BAKUNN

kmdan da hayal krklna uratmtr. Yaptklarnn Niko-la'nn bak asna gre su saylabileceini kabul ederken ve mektubu "piman bir gnahkr" eklinde imzalarken bile Baku-nin inanlarnn hibirini inkr etmiyordu. Aynca bakalarn ele vermeyi aka reddetti ve sadece Nikola'nn dier kaynaklardan edindiine emin olduu bilgileri aklamaya zen gsterdi. O halde Bakunin Bat Avrupa'ya ayak basmasndan tutuklanana dek geen sredeki dncelerinin ve faaliyetlerinin bylesine uzun ve ayrntl bir dkmn yapmay neden kabul etmitir? Onun durumundaki birinin ruh halini anlayabilmek hayli g olmakla beraber, bir miktar kendi iine dnmek, hayatyla ve hedefledikleriyle hesaplamak arzusu duyduu sylenebilir. "tirafname", Bakunin'in Nikola kadar kendi kendiyle de syletii bir dizi hesaplama iermektedir. Bunun yan sra Ba-kunin'n kendisini Nikola'yi eitmek gibi bir fikre kaptrd grlyor. Rus mparatoru'nun hakiki bir devrimci inanc, stelik birincil bir kaynaktan renme ansna her zaman sahip olmadn dnm olmal. Bakunin belki de biraz Nikola'y fikirlerine kazanmay dlemiti -geri Bakunin de dahil olmak zere birok Rus'un iinde "tepeden devrim" fikrinin inatla etkisini srdrd gzden karlmamaldr. Aslnda Bakunin, gayet iyi niyetli bir biimde, Nikola'y o gnn Avrupa'snda durmadan gelien glerin gerek yz hususunda aydnlatmak istemiti. Bu nedenlerle bir pimanlk mektubu grnm altnda Bakunin'in radikalizme evrilme srecinin ve Avrupa'nn drt bir yanndaki hkmetleri ykma abalarna katlnn ayrntl bir dkmn okumaktayz. Hikyenin esasna gz atldnda Bakunin'in dncesinde bundan byle o veya bu biimde kalc bir yer tutacak olan birok konunun belirginlemeye balad fark edilecektir. Mektupta, younlukla Avusturya mparatorluu'na ynelmi bir an18
DEVLET VE ANAR

ti-Altnanclk tavryla beraber ne kan Slavlarn birlii meselesi bunlardan biridir. Gze arpan hususlardan biri de antiparlamentarizm tavrdr. Birok baka Avrupal radikal gibi Bakunin de, 1848-49 olaylarnda "burjuva demokrasisinin" ve anayasacln gerek yzn grp derin bir hayal krklna uramt. Hayli uzun bir analizini Devlet ve Anari'ds yapt, demokratik Alman devriminin yenilgisine dair duyduu znt, onun

amt-Alman duyarlln daha da glendirmitir. Sonralar Marx'a mal edecei kesin bir suu yanstr gibi grnd garip bir blmde Nikola'ya, zellikle Rusya iin, grevi insanlar bir diktatrl gereksiz klacak noktaya dek eitmek olan gl bir diktatrlk idaresini tercih ettiinden sz etmektedir. (Byle bir diktatrln banda kimin bulunmas gerektiini belirtmemitir, fakat bu, kariyerinin geliiminde defalarca bahis konusu olacaktr.) Ayn zamanda da 1842'deki makalesinin nl cmlesini anarak, "ykma tutkusu" tadn kabul etmitir. Sonu olarak "itirafnane", yazld dnemin koullarn doru bir biimde anlatmakla kalmayp Bakunin'in hayatndaki ok nemli bir dnemin ayrntl ve aklayc bir dkmn vermektedir. Mektup cezasn hafifletmedi, srpriz saylmazd bu Bakunin iin. (1854'te, Krm Sava srasnda hkmet, gya St. Petersburg'a yaplacak muhtemel bir saldrdan korktuu iin Bakunin'i daha uzak bir yere, Schlsselburg Kalesi'ne nakletti.) 1855'te tahta Nikola'nn olu II. Aleksander kt. Bakunin mektubunu bir kez de onun okumasn rica etti. Bunun zerine Aleksander mektubu okudu ve "itirafname"nin herhangi bir pimanlk tamadn syledi. Herhalde onun da Nikola'dan pek farkl bir kafa yaps yoktu. Ama haklydlar, Bakunin'in siyasi dncelerinde hapse girdiinden bu yana en ufak bir deiiklik olmamt. Bu, hapishane sansrnden karp el altndan ailesine gnderdii 1854 tarihli bir mektuptan da aka anlalmaktadr. Mektupta, be yllk bir yalnzla ve fiziksel ypran19
M1HA1L BAKUNIN

maya ramen, hapisliin inanlarn deitirmeyi baaramadn, hatta onlar "daha ateli, daha kesin ve kaytsz artsz" kldn ifade ediyordu. 1857'de Bakunin beden saln ve akli dengesini yitirmek korkusuyla bir kez daha pimanln belirtti ve affedilmesini diledi. Bu defa ricalar ve ailesinin abalan sonu vermiti. II. Aleksander Bakunin'in hapisten kmasna karar verdi ve onu Sibirya'ya, mr boyu srgne gnderdi. Bakunin ailesine ksa bir ziyarette bulunduktan sonra Tomsk'a gitti. nsanlarla yaamaya alk ve tkenmez bir enerjiye sahip olan Bakunin gibi bir adama, tek bana hapsedilmek katlanlmaz gelmi olmal. Kaybettii zaman her iki bakmdan da telafi etmeye giriti. 1858'de 18 yanda Polonya asll zarif bir gen kz olan Anto-nia Kwiatkowska

ile tant ve evlendi. Antonia'ntn babas Tomsk'ta zel bir altn madeni irketinde alyordu. Bu bir dizi nedenden olduka tuhaf bir evlilikti. Bir kere Bakunin Anto-nia'dan yaklak yirmialt ya bykt ve dorusu Antonia onun siyasi faaliyetleri hakknda pek fazla bilgi ve ilgi sahibi deildi. Sonra fiziksel olarak da hayli uygunsuz bir grnmleri vard; ufak tefek olan Antonia, Bakunin'in heybetli gvdesinin yannda daha da ufalyordu. Bir tandklar ikisini bir sirkte yan yana yryen bir fille bir midilliye benzetiyordu. Antonia ilerleyen yllarda ocuk dourdu. Antonia, kocasnn lmnden sonra onun talyan arkada Carlo Gambuzzi ile evlenecek ve ocuklara Gambuzzi babalk edecekti. Bununla beraber Bakunin karsn ve ocuklarn ok sevdi ve mr boyu sren evliliinde onlara hep efkatle davrand. Bakunin iin siyasi faaliyetlerden uzaklk sorunu, Sibirya'dan gzpek bir biimde firar etmesiyle btnyle zmlendi. (Peter Kropotkin 1876'da St. Petersburg askeri hastanesinden ok daha cretli bir ka gerekletirecekti.) Bakunin
20
DEVLET VE ANAR

arlk hkmetini, ticari bir kariyer elde etmek bahanesiyle Sibirya dahilinde serbest dolam izni vermeye ikna ettikten sonra Pasifik kylarnda bir Rus gemisine bindi, ardndan onu Yokohama'ya gtrecek olan bir Amerikan teknesine geti. Yokohama'da da San Franctsco'ya giden baka bir Amerikan gemisine atlad ve Panama Kanal'ndan geip Amerika'ya ulat. Bir sre New York'ta kaldktan ve Boston ile Cambridge'e (burada Longfellow ile akam yemeine kmt) uradktan sonra ngiltere'ye doru yola kt. 1861 "in son gnlerinde Aleksander Herzen'in Londra'daki evinin kapsn alyordu. Bakunin, Herzen ve Ogarev'le birlikte bir l oluturmay tasarlam gibi grnyor. O sralar Herzen'le Ogarev'in Londra'da baslan ve Rusya'ya gizlice sokulan gazeteleri The Bell, deiim yanllarnn etkili sesi haline gelmiti. Fakat sonralar Bakunin'in fikirlerinin arkadalarna gre olduka radikal olduu ve onlarn gazetecilik faaliyetlerinin kaldramayaca kadar youn bir siyasi faaliyet arzusu tad anlalacakt. Ocak 1863'te yeni bir Polonya ayaklanmas ba gsterdiinde Bakunin, hararetle destekledii bu davaya kiisel bir katk yapmay gerekli grd ve Baltk'a silahl bir Polonya lejyonu kartmak amacyla Litvanya kylarna doru Don Kiota bir yolculua giriti. Fakat ne Bakunin

ne de bindii gemi isve'ten teye gidemedi. Herhalde tm bu macerann en memnunluk verici taraf, Mays'ta, etin bir yolculuktan sonra Stockholm'e ulaan An-tonia'ya kavumas oldu. Bakunin imdi de talya'ya yerlemeye karar vermiti. 1864'n balarnda talya'ya gitti ve 1867'ye dek, nce Floran-sa'da ve sonra da Napoli'de yaad. talya, Bakunin'in hedeflerine en yakn ve uygun grd lkelerden biriydi ve fikirleri talya'nn yeni yeni filizlenen sosyalist hareketi zerinde gl bir etki yapt. I866'da Napoli'de Uluslararas Kardelik rg21
MIHAtL BAKUNIN

t'n kurdu (daha nce Floransa'da balatt bir giriimdi bu.) Bu, anarizm yllarna damgasn vuran uzun ve karmak bir gizli devrimci rgtler silsilesinin ilk rneiydi. Fikirlerinin tam tamna ne zaman olgun bir anarizm biiminde kristalize olduunu saptamak g. En ge 1866 Tem-muz'unda anarist ideolojisinin kalbini oluturan devletin kategorik reddini dillendiriyordu. Austos 1867'de de bir talyan gazetesi iin yazd bir dizi makalede fikirlerini aka "anarist" kavramyla karakterize ediyordu. Bakunin 1867'nin son aylarnda talya'dan ayrld ve hayatnn geri kalann, faaliyetlerini daha gvenli bir ekilde yrtt svire'de geirdi. Bar ve zgrlk Ligas'na katld; bu, 1867'de kurulan ve merkezi Cenevre'de bulunan fiberal bir ortasn f rgtyd. Merkez Komitesi'nde grev ald ve Liga'y "ra-dikalize" edip devlet kart sosyalist fikirlerine kazanmaya alt. Bu abann bir paras mahiyetinde, anarist ilkelerinin ilk btnlkl ifadesini bulduu Federalizm, Sosyalizm ve And-Teoiojizm adl tamamlanmayan eseri kaleme ald. Yanma ekmeyi baaramaynca taraftarlaryla beraber Liga'dan ayrld ve Sosyal Demokrasinin Uluslararas Dayanmasn kurdu. 1867-74 aras Bakunin'in hayatndaki en aktif ve retken dnem oldu; byk anarist eserlerinin hepsini bu dnemde yazd. Bu dnemdeki faaliyetinin unsurlarndan birisi de, Ser-gey Neayev'le ibirlii yaparak memleketi Rusya'daki devrimci evreleri etkileme abasyd. Neayev 1869'da, Rusya'da geni bir rgtn ba olduu iddiasyla svire'de ortaya kt ve Bakunin zerinde byk bir etki brakt. Bakunin onun Rusya'da dolama sokmak iin bir dizi propaganda bror yazmasna yardm etti, faaliyetleri in finans bulmaya

alt ve genel olarak giriimlerinde adn kullanmasna izin vererek Neayev'e kefil oldu. Zamanla Nea22
DEVLET VE ANARl

yev'in bu gveni hi de hak etmedii aklk kazand. Belirsiz bir gemiten gelen Neayev varolan dzene derin bir nefret duyar grnyordu fakat hayli arpk ve ahlakszca bir dmanlkt sz konusu olan ve bu dmanl, srasnda hasmlarna olduu kadar arkadalarna da yneltmekten ekinmiyordu. Mesela Bakunin Kapital' Rusa'ya evirmek iin bir yayncdan avans almt. Neayev Bakunn'in bilgisi dnda yayncya tahditkr bir mektup gnderip alacandan feragat etmesini istedi. (Marx bu olay Enternasyonal iinde Bakunin'e kar yrtt kampanyada kullanacakt.) Neayev Herzen'in kzn entrikalarna katlmas iin ayartmaya da kalkt ve Bakunin'le bozuup ayrlmalarndan sonra onun baz belgelerini antaj amacyla ald. Ama en kts Neayev'in kk bir devrimci evre oluturduu Moskova'da gerekleti. Neayev grubun yelerini, ihbarclkla sulad bir yeyi ldrmesi iin kendisine yardmda bulunmaya ikna etmiti. Bu iten dolay, beynelminel bir sulu vasfyla svire'den Rusya'ya iade edildi ve hayatnn geri kalann sefil koullarda hapiste geirdi. Bakunn'in Neayev'le bir yldan fazla sren likisi, hayatnn en ok incelenen taraflarndan biri olmutur. En byk tartma, u ad dillerde dolaan nl "Devrimci'nin El Kitab'nn" yazarnn kim olduu konusunda kmtr. Neayev olaynn en bilinen yazl rn olan bu kitap, devrimcinin gerici dzeni ykmak iin btn insani balar ve duygulan soukkanllkla bir kenara brakmas gerektiini vazeden korkutucu bir ament-dr. "El Kitab" Rus polisince bulunmu ve Neavistleri tespit etmek amacyla baslmtr. Bakunn'in, tamamyla olmasa bile, kitabn hazrlanmasnda rol oynad uzun zaman kabul edildi. Sonradan bulunan kantlar, kitabn yazarnn muhtemelen Neayev olduunu, fakat Bakunn'in de yazmna yardm ettiini gsterdi.
23
MIHAILBAKUNIN

Bu durum, Bakimin'in byle vicdansz ve uursuz biriyle birlii yapmasndan kaynaklanan sorumluluunu affedilmez kl-sa da, onu Neayev'e ekenin neler olduunu anlamak g deildir: Neayev genti, enerjikti ve Rusya'nn ykselen gen neslinin gerek

temsilcisi ve devrimci hareketle dorudan balan olduunu iddia ediyordu. Bakunin onun iddialarna ok abuk kand, onlarn boluunu ve Neayev'in gerek yzn fark etmekte de olduka yava davrand. lgin bir ekilde Bakunin, Neayev'le ibirliini Entemas-yonal'in iinde ve dnda yrtt dier rgtsel faaliyetlerin dnda tutmutur. Sz konusu faaliyetler karmakark bir yumak halindeydi; bir ksm hem ak hem de gizli alan, i ve d evreleri st ste ylan rgtler, Rus halk sanatndaki ie geen tahta bebeklere benzeyen br grnm arz ediyorlard. Bakunin balarda aktif bir ye olmamakla beraber, Enternasyonal'e 1864'te katld. 1868 yazmdaysa Enternasyonal'in Cenevre Merkez Seksiyonu'nun yelerinden biri durumuna geldi. Ayn yln Eyll aynda, esasen 1866'daki Uluslararas Kardelik r-gr'nn devam olan Sosyal Demokrasinin Uluslararas Daya-nmas'n kurdu ve Enternasyonal'e kabul edilmeleri iin bavurdu. Enternasyonal, rgt ayr bir yap olarak iine almay reddedince Uluslararas Dayanma -en azndan resmi mahiyette- kendisini feshetti ve 1869'da Enternasyonal'in Cenevre Seksiyonu kabul edildi. (Daha da karklk douran bir konu, Cenevre'de bir Rus Seksiyonu'nun da varln srdrmesidir. Bu seksiyonun yeleri Bakunin'e kar Marx' destekliyordu.) Bakunin Eyll 1872'de bir grup talyan ve spanyol yandayla birlikte, Sosyal Demokrasinin Uluslararas Dayanmasnn ardl saylan Sosyal Devrimci Dayanma rgt'n kurdu. Birka ay nce de, kendisini ve Zrih'teki bir avu Rus renciyi ieren bir Rus Kardelii rgt oluturmutu. Sonra bir miktar insan daha katarak 1872 Haziran'nda, Enternasyonal'in Hukuk
24
DEVLET VE ANAR

Federasyonuma yakn ilikiler iinde bulunacak olan Zrih Slav Seksiyonunu yaratt. Byk olaslkla baka devrimci rgtler de vard ve faaliyet yrtyorlard. Bu rgtleri snflamak, tarihileri bir yzyldr ileden karan bir aba olagelmitir. ou halde bunlar aslnda, kafa dengi birka arkadan oluturduu kk evrelerden te bir ey deildiler. Ama grnen o ki Bakunin bu kk evreleri ayrntl bir ekilde organize etmekten ve onlar iin hedefler belirlemekten olduka zevk alyordu. Ayn zamanda Bakunin bol miktarda yazp iziyordu, inanlmaz bir mektup yazaryd: 1870'de, son gnde "yirmi byk mektup"

yazdn sylyordu mesela. Dev boyutlarda, dorudan ve ou zaman olduka aklayc mektuplard bunlar. Dier taraftan teorik yazlan, tamamlanmam ksa blmlerden oluuyordu. Zaten o hayattayken pek az baslabilmitir. Marx'la aralarndaki miza farklln herhalde onun bu karmakark yazl klliyatndan daha iyi hibir ey aklayamaz. Bu duruma gzel bir mek, 1870-71 yllarnda kaleme ald Kaml Alman mparatorluu ve Sosyal Devrim adl eseridir. ou almasnda olduu gibi bu kitap da yaratcsnn kontrolnden km ve hayatyla ie gemi gzkmektedir. Ogarev'e yle yazyordu Bakunin: "Anlayacan ksa bir bror olarak baladm, imdi koskoca bir kitap olarak bitiriyorum. Manyaklk yahu..." Ve gerekten anormal bir eydi, hibir zaman tamamlanamayan, sabrn snrlarn zorlayan ksa ksa blmler, bir yn varyantlar, sunumlar vesairelerden menkul byk ve darmadan bir ktleydi kitap. O gnlerde yalnzca bir ksm basld. Geri kalanysa Bakunin'in lmnden sonra Tanr ve Devlet adyla yaynland ve en bilinen eserlerinden biri olarak en az on alt dile evrildi. 1870'de Fransa-Prusya savann balamas ve onu izleyen gelimeler Bakunin'de gl bir tepki uyandrd. Bu konudaki
25
MIHAIL BAKUNN

temel eseri Bir Fransza Varolan Kriz zerine Mektuplar, daha kapsaml bir almann zeti olarak 1870 EyM'nde basld. Bu eser Lenin'in I. Dnya Savandaki "emperyalist sava i savaa evirmek" politikasnn arpc bir ncldr. Bakunin Franszlar'a, Almanya'ya kar yrttkleri savunma savan bir halk devrimine dntrmelerini ve kendi kendilerini yok etmek ve tm varlklarn yitirmek pahasna da olsa Fransz devletini ortadan kaldrp yerine otonom komnler federasyonunu kurmalarn neriyordu. Louis Napoleon'un yenilmesinden birka gn sonra, Lyon'da sosyalist bir ayaklanmann planlandn renir renmez "yal kemiklerini oraya tamaya ve son roln oynamaya" karar verdi. Bu, 1849'dan beri gerek bir ayaklanmaya katlmak iin eline geen ilk frsatt. Lyon'a geldiinde Bakunin'in etkisi kendini hemen gsterdi; devrimci komite tarafndan baslan bir afite "devletin idari mekanizmasn mha etmek" ars yaplyordu. Ama ok gemeden ayaklanmann kendisi imha oldu. Bakunin cesaretle direndi ve ksa bir sre iin tutukland. Ancak bu defa kamay becerdi ve klk deitirerek svire'ye dnd.

Bakunin, Almanya'nn Fransa'ya kar kazand artc zaferle Marksistlerin "doktriner sosyalizmi" arasnda imdiden bir balant kurmaya balamt. Hayatnn bir sonraki nemli olay, kafasndaki bu balanty daha da glendiren, Enternasyonal iindeki 1872 hiziplemesi oldu. Marx ve Bakunin arasndaki ilikiler hibir zaman scak olmamtr, ancak buna ramen sadece 1860'lann sonunda aleni bir mcadeleye girimilerdir. kisi 1844'te Paris'te karlatklarnda Bakunin Marx'n kiiliine deil bilgisine hayranlk duymutu. Sonralar Temmuz 1848'de Marx, Kln'de kan ve genel yayn ynetmenliini yapt Neue Rhenische Zeitung gazetesinde romanc George Sand'in elinde Bakunin'in Rus hkmetinin ajan olduunu gsteren kantlar olduunu iddia eden bir rapor yaynlayacakt -bu 26
DEVLET VE ANAR

dedikodu Bakunin'in peini bir sre brakmad. Gazetenin daha sonra Sand'in hikyeyi yalanlayan bir yazsn ve yan sra Bakunin'in protestosunu yaynlamas, Marx ile Bakunin'in arasn dzeltmek bir yana gelecekteki iliikilerinin tmden bozulmasna yol aacakt. (Bir kez de 1864'te Londra'da karlatlar. Yumuak fakat hayli mesafeli bir grmeydi bu.) Ayrca Ruslara kar tepkili ve pheci davranagelmi Marx'a gre Bakunin bir Alman ve Yahudi dmanyd. Bamszlk mcadelesini ikisinin de destekledii Polonya meselesi bile onlar birletirmekten ok ayrmaya yaramt. nk Marx'a baklrsa, Polonya zgrlne ancak, Avrupa gericiliinin en salam kalelerinden biri olan Rusya'ya kar savaarak ulaabilirdi. Halbuki Bakunin iin Polonya'nn bamszl, Rusya'nn da zgrlemesi adna bir balang noktas oluturuyordu. Sonuta olduka artc olan, uluslararas bir rgtlenmenin dahi, bu birbirine kar duran ve epey hkim iki karakteri bir arada tayacak kadar geni ve yetenekli davranamamasdr. Yine de aralarndaki kiisel kartlk mutlak bir neden olarak grlmemelidir -ikisi iin de sz konusu gerilim olmazsa olmaz bulduklar ilke farkl lklann-dan kaynaklanyordu. Yllardr beklenen frtna en nihayet Eyll 1872'de, Enternasyonalin Lahey'de dzenlenen kongresinde patlad. Manc tek bir ikna edici kant gstermeden Bakunin'in Enternasyonal iinde gizli bir ttifak kurduunu ve amalara aykn faaliyetler yrttn iddia etti ve Bakunin'i Enternasyonal'den azlettirmeyi

baard. (Bakunin kongreye gelememiti.) Ek olarak onu, Kapitalin evirisinde sahtekrlk yapmakla sulad. ktidar Bakunincilerin elinden almak iin (o sra Bakuninciler Enternasyonal'de ounluktular) Lahey Kongresi'n, Genel Merkez'i Londra'dan New York'a tamaya ikna etti. O gnn ii hareketi asndan bu tanma bir Sibirya srgnnden farkszd ve Marx'n da ok iyi bildii gibi eski Enternasyonal'in lm anlamna geliyordu,
27
MIHAL BAKUNN

Bakunin Devlet ve Anar?y\ bir yl sonra, 1870'lerin bandaki karmak gelimelere duyduu tepkiyi zetleyen bir eser olarak kaleme ald. Bu onun son byk yazl eseriydi. imdi artk hayatnda bir tutarllk, ailesi iinse gvenli bir ortam iin uramann zaman gelmiti. Kiisel servet sahibi bir talyan taraftan Lokarno yaknlarnda, Baronata adl bir arazi satn ald. Ama buray komu talya'dan ve baka yerlerden kaan devrimciler iin bir tr snak, B akn inler iin de bir ev haline getirmekti. Ayrca arazinin resmi mlkiyetinin Bakunin adna kaydedilmesi ona svire vatandalna geme gvencesi salayacakt. Bakunin'in hayatndaki parayla ilgili talihsizlik gelenei bu hususta da srd ve giriim feci ekilde sonuland. Aksilikler dizisi talyan taraftarn iflas ve ardndan Bakunin'le birbirlerini irkince dava etmeleriyle balad. Bakunin ve vefakr kans araziyi terk etmek zorunda kaldlar ve bu yzden Bakunin'in itibar hayli zedelendi. Bakunin bu fiyaskoyu unutmak isteiyle Austos 1874'te yeni bir ayaklanma planna katlmak iin Polonya'ya doru yola kt. Fakat plan daha ayaklanma balamadan suya dt ve Bakunin ne kendisine ne de kurulu dzene zarar vermeden svire'ye dnd. Bu onun son ayaklanma giriimi oldu. Kalan gnlerini bbrek ve mesane rahatszlklarnn artan strabyla geirdi ve 1 Temmuz 1876'da tedavi olmak in gittii Bern'de ld. Bakunin'in hayat ve dnceleri sk skya birbirine baldr, nk o fikirlerini okuduklarndan olduu kadar -ki hayli iyi bir okuyucudur- tecrbelerinden ve kiisel mcadelelerinden devirmektedir. Birbirinden koparld takdirde ne hayat ne de dnceleri anlalabilir; ne de biri dierini btnyle aklayabilir. rnein, Bakunin halkn zbilincine ve kendini ynetme yeteneine duyduu inanta fazlasyla samimi olmasna ramen, devrimci bir "diktatrlk" fikri onu daima cezbetmitir. Sonra ykcl

kutsamas sadece Hegelci felsefenin onda brak28

DEVLET VE ANAR

t soyut bir etki deildir; sz konusu dstur kendini gerek yazl gerek somut biimleriyle aa vurmu, gerek hayatta karlk bulmutur. Fakat bireysel ilikilerinde Bakunin'den daha yumuak bal ve daha iddet kart bir ikinci insan bulmak zordur. Bakunin'deki muammann ne hazr bir aklamas ne de an bir diyalektik zmlemesi vardr. Kiiliinde ve fikirlerinde barndrd bu kartlklar ve tutarszlklar, tarihileri ve biyografi yazarlarn lgna dndrmtr. Artk Bakunin'i kendi haline brakmay yelemi grnyorlar. Devlet ve Anari teknik olarak tamamlanmam da olsa, gl balantlarla bir btn oluturmas bakmndan Baku-nin'in eserlerinin pek oundan daha baarldr. Gerekten de eser olduka ustaca kurgulanmtr. Esas olarak ana temay bir arada ilemektedir. lki, Fransa-Prusya Sava'nn ve Alman mparatorluu'nun ykseliinin Avrupa apndaki etkileri; ikincisi, Enternasyonal'deki hiziplemenin pei sra Marksizme ynelttii eletiriler ve ncs de temel anarist grlerinin zl bir ifadesidir. Saylanlardan sonuncusu, almaya anarist ilkelerin ortaya konulmas bakmndan zellik katan taraf olmakla beraber asl nemli olan, Bakunin'in daha soyut eserlerinde bulunmayan biimde, sz konusu ilkelerin dier iki tema kapsamnda somut ve hatta programatik birer karakter kazanmasdr. Devlet ve Anar'nn nemli bir ksm Bismarck'n iktidara gelmesinin ve Almanya'nn Fransa'ya kar kazand zaferin pei sra Avrupa'nn durumu zerine incelemelerden olumaktadr. Birok Avrupal radikal gibi Bakunin de, Fransa'nn devrimci ve sosyalist geleneiyle birlikte birdenbire kmesinin ve Almanya tarafndan hkmedilen bir Avrupa tablosunun okunu yayordu. Avrupa genelindeki gericiliin ve "devleti" glerin, Almanya'nn ykseliiyle beraber llemez bir g kazanm olmasndan ve halkn toplumsal ve ekonomik zgrlk yanls glerinin zayflamasndan korkuyordu.
29
MIHAILBAKUNN

Ne yazk ki Bakunin'in bu tema zerindeki ayrntl incelemesine ktcl bir Almanofobi elik etmektedir. Bu durum bir para, brokratik Rus devletini Almanya'dan ithal edilmi gren Slavofit

akmnn etkisiyle aklanabilir. Ancak Almanofobi Bakunin'in beynine esasen 1848 dneminde geirdii deneyimlerle kaznmtr: Avusturyal Slavlarn davasn benimsemesi, Alman liberalizminden kaynakl hayal krkl ve Dresden ayaklanmas sonras Sakson ve Avusturyal yetkililerin elinden ektikleri... Sz konusu fobi Bakunin'de, onun Almanya'nn askeri ve politik gcne dair tehlike uyarlarna MarVa kar oalan dmanlnn elik ettii bir dnemde, Prusya-Fransa Sava-'nn ard sra btnyle olgunlam oldu. Bakunin'in anti-Alman duyarll, onu Almanya'nn ykseliinden birtakm talihsiz sonular karmaya sevk etmitir. Almanlarn doyurulmam milliyeti arzular, otoriteye boyun eme yatknlklar ve militarize eilimleri hakkndaki uyarlar, tpk Rus yaylmaclnn olas sonular hususunda olduu gibi kesin bir kehanet nitelii tamaktadr. Bununla beraber objektif analizlerin tesine gemi ve Almanlarn onursuzluuna ve itaatkrlna dair etlii hakaretler bir tr rkln eiine dek dayanmtr. Ayn derecede itici olan, Devlet ve Anari'de dier eserlerine gre daha az vurgulu olsa da, Bakunin'de anti-Almanclnn mantksal bir sonucu olarak sk sk grlen anti-Semitizmdir (Yahudi kartl). Marx'la mcadelesinde bunu zaman zaman bir silah olarak kulland. Ayn zamanda Alman olan Marx elbette Entemasyonal'deki tek Yahudi deildi, fakat Yahudilerden bir ksm Bakunin'e kar yrtt kampanyada ona destek veriyorlard. Bakunin'in anti-Semitizmi Marx'la atmalarndan ok nceye dayanr. Bu eilimlerin, tatsz da olsa, Bakunin'in anarist ilkelerini geersizletirmeyece sylenebilir. Yan sra
30 DEVLET VE ANARl

bu ilkelere tutkuyla balanan birinin, kaba etnik nyarglarla malul olabilecei bir olaslk mahiyetinde tartlabilir. Bakunin iin en fazla sylenebilecek olan, bu yaklamnda yalnz olmaddr. rnein Fransa'da en azndan Dreyfus olayna dek, sosyalist ve anarist yazarlar, kapitalist veya banker Yahudi imajn ne kararak sk sk basmakalp ant-Semitik vurgularda bulunuyorlar, "burjuva" ile Yahudiyi kaba bir anlamdalk iinde kullanyorlard. u da belirtilmelidir ki, Bakunin'n Polonyallar savunmak ve desteklemekteki tutarll (eletireli ii de elden brakmadan) ilkelere ballnn dikkat ekici bir rneidir -oysa birok liberal Rus in ahlaki bir kara lekeydi bu.

Devlet ve Arutri'nin ikinci ana temas Marksizm eletirisi-dir. Marksistlere gre proletaryann ayr ayr lkelerde politik hayata katlmlar, snf mcadelesini yrtmenin ve nihai anlamda proletarya egemenliini salayp devleti bertaraf etmenin en etkili yollarndan birisiydi. Anaristlerse "burjuva politikasna" herhangi bir katlmn doas gerei yozlatnc olduunu dnyorlard. Onlara gre ya dmana kar savardnz, ya da ona katlrdnz; ikisini bir arada yapmanz mmkn deildi. Politik bamszl zedeleyecek politik yntemlerden medet ummak tehlikeli bir tutum olurdu. Buna bal olarak oka tartlan konulardan biri de bizzat Enternasyonalin yaps ve rgtlenmesiydi. Enternasyonal bileenleri eer gncel politikayla megul olacaksa, rgtn, bilgi ve destek toplamak, yan sra koordinasyon salamak bakmndan kati suretle merkezilemesi, sonuta en azndan Genel Kon-sey'in yetkilerini oaltmas gerekecekti. Anaristlere greyse Enternasyonal yeni toplum iin dorudan bir model gibi, gelecekteki zgr dzenin bir minyatr gibi i grmeliydi. Bu yzden Entemasyonal'i, yerel seksiyonlarn mmkn olan en ileri dzeyde otonomiye sahip olduu gerek bir federasyon bii31
MIHAL BAKVMN

minde tasarladlar. Nitekim Genel Konsey'in (ve yan sra Kon-sey'i ynlendiren Marx'n) yetkileri zerindeki tartma, gerekte Enternasyonalin strateji ve hedeflerini belirleyen temel konular zerindeki tartmalardand. Bakimin Marksistlerin, devlete gre politika yaptklar takdirde kendi sonlarn da hazrlayacaklarn iddia ediyordu. Bu politika tarz olsa olsa iki sonuca varabilirdi: Marksistler ya parlamenter sistemin iine srklenecekler ve burjuva partilerinden hibir farklar kalmayacakt ya da eer bir vakit iktidara gelirlerse kitleler zerinde yeni bir hknedici zmre oluturacaklard. Yani 20. yzyln kavramlaryla bakarsak, varacaklar yer ya Bat Avrupa Sosyal Demokrasisi ya da Leninizm-Stahnizmdi. Bakunin ikinci olasl, Marksist bir "proletarya diktatrl-"nn neye benzeyebileceini, Devlet ve Anari'mn en arpc blmlerinden birinde ayrntlaryla betimlemektedir. Gereinden neredeyse altm yl nce, Stalin Rusyas'nn birka kelimede rpertici bir resmini izer ve Milovan Djlas kavram nlendirmeden ok nce "yeni snfn ykseliine dair kehanette bulunur.

in ilgin taraf, Rusya'nn ekonomik yapsn incelemek iin Rusa renen Marx Devlet ve Anari'yi dikkatle okumutur. 187475'lerde bir vakit bu kitaba gmld ve uzun uzun notlar ve zetler kard. Devlet ve Anari zerine yapt yorumlar az olmakla beraber aklaycdr. Bakunin'e ynelttii balca eletiri, onun devrimin ekonomik nkoullarn yeterince dikkate almamasyd. "Sosyal devrim dedii eyin temeli niyet, ekonomik koullar deil", diye yaknyordu Marx. Bu yarg zerine sylenebilecek ok ey var. Marx'n aklkla gremedii ey, tersinden bir eletirinin kesinlikle kendisine yneltilebi-lir olmasyd. Bakunin'in uyarlarna verdii yegne karlk uydu: Sosyalizm yeni bir hkmedici zmre yaratabilirdi, her32
DEVLET VE ANAR

halde yaratacakt da, fakat bir kez ekonomik koullar deiip snf tahakkm sona erdiinden, devlet ve ona bal btn ilikiler zaman iinde snmlenip gidecektir. Politik hkmediciliin sadece ekonomik koullarn deil bir niyetin de rn olduunu, ekonomik koullar dntkten sonra bile hkmedenlerin baki kalabileceini aklna getirmiyordu Marx. Devlet ve Anari'deki anlatsal ustalk kendini Marx'a ynelttii saldrlarda gsterir. Marx ve grlerinin tartlmas kitabn sadece son blmn kapsar. Zaman zaman Bakimin Marx'a katlmasna ramen, Almanlarla "devletilii" bir tuttuundan olsa gerek, Marx'n politik grnmn btnyle fesat ve kt bir tipoloji iinde ele alr. Devlet ve Anarf nin yazld koullar iinde Mam, bir anlamda pan-Alman egemenliine alan sosyalist bir Bismarck'a dnr. Byle bir tarifin gzellii veya ncelii, Bakunin'in nadiren itibar ettii bir anlatsal beceri rndr. (Bakunin'in, Marx, Lassalle ve yeni Alman Sosyal Demokrat Partisi'ni, gerekte nn de birok konuda farkl grleri olsa da, bir arada deerlendirdii unutulmamaldr.) Devletilik ve Marksizm'in ikisine de kar Bakimin, bugn kullandmz anarizm terimleriyle, "anari" ilkelerinin ve gelecekteki anarist toplumun geni bir taslan ortaya koymaktadr. En genel anlamda unu sylemek mmkn: 19. yzyln rekabet halindeki politik ideolojisinden (liberalizm, sosyalizm ve anarizm) her biri, Fransz devriminin nl lemesindeki kavramlardan (zgrlk, eitlik ve kardelik) birinin zerinde ykseliyordu. Anarizm, 19. yzyl parlamentarizmini reddetmek ve

"burjuva demokrasisini" ekonomik eitsizlik devam ettii srece yalnz ayrcalkl snflar tarafndan kullanlabilecek darlkta bir zgrlkler toplam olarak grmek noktasnda sosyalizmden ok da farkl saylmazd. Anaristlerin liberalizm
33
MIHA/L BAKUNIN

eletirisi, sosyalistlerinkine pek az ey katmaktayd; Devlet ve Anari'nm bu eletirileri ieren blmleri, herhalde en az zgn ve ileriyi grebilmek hususunda en az baarl blmlerdir. Anarizmin zgnlk tayan eletirileri Marksizme kar, Marksizmin, iddialarnn aksine gerek bir ekonomik eitlii kurabilecek yetenekten yoksun olduu ynnde gelitirdii eletirilerdir. Bakimin, Marksistlerin iktidar olduklarnda kapitalistlerin yerine geeceklerini ve iilerin iinde bulunduu koullarda esasen deiiklik olmayacan dillendiren ilk teoris-yendi ve ondan sonra bu uyarlar, anarist dncenin temel bileenlerinden biri haline geldi. Ayn zamanda anarizm, gerek zgrle ve eitlie giden yolun, devrimci lemenin nc teriminden getiini ileri sryordu: Kardelik. Kardelik kelimesi Bakunin'in yazlarnda defalarca kullanlr, kurduu devrimci rgtlerin birounun adlarnda da sk sk yer alr. Dier anaristler gibi Bakunin de toplumsal dayanmann, kk derinlere uzanan ortaklamac bir drt, insan doasna ikin bir zellik olduuna inanyordu. Bu drtnn ada toplumda kendini ifade etmeyi baaramamas, sadece devletin hilekr yapnca bastrlm veya tahrif edilmi olmasndan kaynaklanyordu. Daha iyi bir toplum yaratmak iin insanlann yeniden eitilmesine veya doalarnn deitirilmesine gerek yoktu; onlarn hapsedilmi doal drtlerini ve toplumsal enerjilerini aa kartmak ve bunlarn nnde engel oluturan kurumlan ortadan kaldrmak yeterliydi. Bununla beraber Devlet ve Anari'fe mtemadiyen tekrarlanan nakarat, kk gnll birliklerden oluan, daha byk hedefler iin daha byk bileimler yaratan "aadan yukarya" rgtlenmi yeni bir toplum ansdr. Devletin "yukardan aaya" rgtlenmi hiyerarik gvdesinin yerini alacak olan yap budur. nsan doa-sndaki sabit bir doruluun zerine ina edilmi byle bir top34
DEVLET VE ANAR

lumsal gr iin, yasal, idari ve polisiye kurumlaryla birlikte

devletin yokluunda, topluluu bir arada tutmak da hi zor olmayacaktr. Ve nihayet Devlet ve Anarinin A ekinde Bakunin, birey zerinde uygulad geleneki baskdan dolay Rus kyl komnlerini kyasya eletirir. Daha nceki yllarda daha da iddetli ifade ettii bir eletiridir bu. Rus kyl komnlerini gklere karan, onlarn sosyalist bir potansiyel tadna inanan o dnemdeki birok Rus devrimcisinin arasnda allmadk bir yaklamdr Bakunin'inki. Bakunin komnal otonomi ve birey arasndaki olas atmay sezmi grnmektedir. Bu husus, anarizmin ideallerinin merkezinde yer alan kk, yz yze komnler bakmndan bir btn olarak hayati bir nem tamaktadr. Ne yazk ki Bakunin, bu sorunu daha ileri boyutta ayrnt-landrmay baaramad. Bakunin'in Devlet ve Anarfde zellikli bir yer tutan toplumsal hedefleri, onun "sosyal devrim" kavramn da tanmlar, srasnda kavrama yn verir. Devrimin birincil grevi devleti ve ona bal her eyi ortadan kaldrmakt; bu nedenle bu ii yapmaya en uygun toplumsal g, nfusun kurulu dzenin en dnda duran, onun yklmasndan kan en az zedelenecek olan kesimleriydi. Bakunin sk sk, ksmen "burjuvalam" ve orta snf deerleriyle yozlam sayd, gl, "snf bilinli" ehir proletaryasndan kuku duyduunu dile getirmitir. Oysa Marx'n btn umudunu balad kesimdi bu. Onlarn yerine Bakunin, Marksistlerin Lmpen proletarya olarak adlandraca kyllere, yar-ehrli iilere ve zanaatkarlara, yani toplumun en yoksul ve mitsiz unsurlarna gzn dikti. Baz zamanlar cokulu hayal gc, onun haydutlar ve ekyalar gibi unsurlar romantze etmesine, onlar birer toplumsal suludan ok toplumsal asi olarak kabul etmeyi yelemesine neden oldu. Dier 35
MIHAIL BAKVNN

yazlarnda olduu gibi Devlet ve Anari 'de de 17. ve 18. yzyl Rusyas'nda byk halk ayaklanmalarna nderlik eden Razn ve Pugaev'i kutsuyor ve hatta 1848 devrimlerinin onlarla karlatrldnda sokak yaramazlklar olduklarn ima ediyordu. Fakat sz konusu unsurlar devrimin kkrtclar ve esinleyici-leri olarak gryordu Bakunin; yoksa sosyal devrimi btnyle onlara dayandrd yoktu. Bakunin'in sosyal devrim iin nemli sayd dier g, "entelektel proletarya" adn verdii, snf kkenlerine srt evirmi eitimli

bireylerdi. Bunlar tek balarna rgtler kurabilir, propaganda yapabilir ve dank, mazlum kitleleri cesaret-lendirebilirlerdi. Buna karn kitleleri ynlendirmeye veya onlara kendi fikirlerini dayatmaya kalkmamal, kendilerini teorik ve rgtsel grevlerle smrlandrmahydlar. Fakat byle adanm ve kararl bireylerin kitleleri ynlendirmekten veya kitlelere hkmetmekten nasl uzak kalabilecekleri ak deildir. Grdmz kadaryla bizzat Bakunin, kendisinden sonra gelen birok devrimci gibi, ilkelerini hayata geirmek hususunda olduka tahammlsz ve tahakkmcyd. Sosyal devrim teorisiyle Bakunin, 1840'lardan beri izini srd sosyal ve ulusal "hatlar" sonunda bir araya getirmiti. Ba-kunin'e gre "devleti" dzeni hakkyla ykmaya ve "aadan yukarya" yeni bir toplum yaratmaya en hazr halk gleri Latin ve Slav lkelerinde bulunuyordu. spanya, talya ve Dou Avrupa lkeleri en geni yoksul kyl kitlesini, yar-kyl kentsel igcn ve yozlamam entelijansiya karakteristiini barndran, bugn bizim azgelimi lkeler olarak adlandrdmz lkelerdi. Dahas buralarda kyller ve ehirlerdeki emeki snflar, geleneksel rgtlenme karakterlerini ve yaplarn ve devlete kar mesafeli durularn koruyorlard. Oysa Almanya ve ngiltere gibi lkelerde tam tersi sz konusuydu: st dzeyde
36
DEVLET VE ANARl

kentsel geliimin ve yurttalk bilincinin etkisiyle iiler giderek artan oranda kurulu dzenin paras haline geliyorlard. Bylece Bakunin, anarist devrimi balatmak iin yzn Avrupa'nn gney ve dou kenarlarna evirdi. Ve bu blgelerde, zellikte spanya, talya ve memleketi Rusya'da fikirleri byk bir etki yaratt ve anarizm hatr saylr bir ideolojik g haline geldi. Bakunin'in toplumsal glere ve politik koullara ilikin dikkat ekici doru tehisleriyle birlikte gelien devrim teorisi, 20. yzyln en nemli devrimlerinden bazlarn retmeyi baaracakt. Devlet ve Anari zellikle Rus okurlar hedeflemekteydi ve Bakunin'in anarist dneminde Franszca yerine Rusa yazd tek kitapt. Eser 1873 yaznda tamamland ve svire'de 1200 adet basld, hemen hepsi Rusya iin ayrld. (Kitap imzasz olarak baslmt ama ieriine bir gz atldnda yazarn kim olabilecei kolayca anlalyordu.) Devrimci gmenler bu sakncal kitab Rus snrndan geirmek iin hemen etkili bir ebeke oluturdular. Kitaplarn ou gvenlik iinde St. Petersburg'a nakledildi ve

devrimci evreler arasnda elden ele dolamaya balad. Nitekim Devlet ve Anari hedefledii okurlara, sz konusu okurlarn kitabn mesajn almaya en hazr olduklar zamanda -1874'teki "halka dn" hareketinin arifesinde- ulamay baard. Dierleri arasnda Bakunin, eitimli genlii "halka gitme" ynnde uzun zamandr zorluyordu ve 1874'n "lgn (scak) yaznda" binlercesinin yapmaya kalkt tam da bu oldu. Rus halkyla dorudan ilikiler kurmak adna evlerini, okullarn ve niversitelerini terk edip krsaln drt bir tarafna daldlar. Planlanm bir hareket deildi bu, o gnden beri bilinen adlaryla "Poplistler", rgtsel bir merkeze veya idareye tabi deildiler. Bazlar esas olarak, konforlarn, ayrcalklarn reddedip,
37 MIHAIL BAKUNIN

hayatlarn daha anlaml klmak aray iindeydiler. Dierleri, Peter Lavrov'un izinden gidenler, misyonlarn bir eit eitim almas, kyllere sosyalizmi anlatmak ve bugn kullandmz tabirle onlarn "bilinlerini ykseltmek" olarak gryorlard. Bu program eletiren Bakunin'i hakl bulan bir grup gen ise kylleri, Razn ve Pugaev isyanlarn rnek alarak, bir ayaklanmaya tevik ve tahrik etmeye altlar. Onlar iin sonu beklenebilecei zere epey kt oldu ve daha sonra yzlercesi arlk polisince yakaland. Devlet ve Anarnn, "halka dn" hareketi zerindeki etkisi bir dizi ada Rus aktivistince ifade edildi. Bu etki, bizzat adalet bakannca, zel olarak Bakunin'in yazlan ve yandalar zerinde duran, hareketle ilgili bir muhtra yoluyla da teyit edildi -herhalde bir Rus devrimcisi iin bundan daha byk bir dl dnlemezdiKitabn ne denli abuk ve geni bir alanda yaygnlk kazand, gemite arlk arivlerinden gn na kan u tuhaf rnekten de anlalabilir: Haziran 1874'te, kuzeydou Moskova'nn, Yaroslav yresinde toprak sahibi olan A.I. Ivanc-hin-Pisarev adl biri, polis tarafndan aratrlr ve aratrmann sonucunda IvanchinPisarev'in, dier kukulu faaliyetlerinin yan sra Bakunin'in Devlet ve Anari's'mi de ieren ykc bir klliyat elden ele dolatrd ortaya kar. Geri devlet-kart duyarllk, Devlet ve Anari'nin ortaya knn ok ncesinden bu yana Rus devrimci dncesinin belirgin zellklerindendi. Eser, Rus anarist hareketinin devrimci akmlar arasnda ayn bir akm olarak yerlemesine yardmc oldu. Bat'da olduu gibi Rusya'da da anaristler radikaller arasnda aznlk

halinde kaldlar; ideallerini pratie dkme frsat bulamadlar ve en nemli tarihsel ilevleri sayca daha fazla ve daha iyi rgtlenmi olan Marksistleri eletirmek oldu. Bakunin'in anlayn devrimci entelektellerin otoriter eilim38
DEVLET VE ANAR

terine kar uygulayp gelitirmeye alarak sol iinde bir tr vicdan grevi grdler. Bu rol, 1917'de Rus devleti Marksistle-rin eline getiinde nemli ve yan sra tehlikeli bir ykmlle dnt. Sovyet Rusya'nn koullarna yaklarken, ayrcalkl bir sosyalist zmrenin ykseliine dair yaptklar bildik uyanlarla Bolevik diktatrln ilk eletiricileri ve tabii ki ilk kurbanlar arasnda yer aldlar. Daha geni bir perspektiften baklrsa, anarizmin modern politik dnceye balca katks herhalde eletirel tutumu olmutur. Anarizm bundan baka neyi temsil ediyor olursa olsun, onun belirleyici zellii devleti ve politik ilikileri reddetmesidir. Sonuta anaristler, politikann kutsanmasna, insan hayatnn politikaya tabi klnmasna kar yararl ve kkrtc bir niyetle meydan okudular. Anarizm u basit fakat keskin soruyu sordu: nsan doutan itibaren bir ehirde yaamaya yazgl mdr? Buna anarizmin kendisinin verdii cevaba katlsak da katlmasak da, denilebilir ki anarizm sz konusu soruyu inatla ve srarla ykselterek politik dncenin vicdan grevini stlenmitir. Bakunin'in Hayatndaki nemli Olaylar: Rusya'da gerekleen olaylar eski sistem Rus takvimine gre, Rusya dnda gerekleen olaylarsa on iki gn ileriden giden Bat takvimine gre tarihlendirilmitir. 1814,18 Mays : Tver yresindeki Premukhino'da dodu. 1828 : Topu okulu giri snavlarna hazrlanmak iin St. Petersburg'a gitti. 1835 : Askeri hizmetten ayrld. 39
MIHAILBAKUNM

1836 1838, Mart

Moskova'ya tand. Hegel'in Ders Nothr'na yazd nsz yaynland.

1840, Haziran

Berlin'de felsefe okumak iin Rusya'dan ayrld. "Almanya'da Gericilik"! yaynlad. Zrih'e tand, Wilhelm Weitling'le tant. Rus hkmetince geri dnmesi emredildi, Paris'e yerleti, Marx ve Proudhon'la tant. Rus Senatosu asil statsn kaldrd, gyabnda Sibirya'da krek cezasna arptrld. Paris'teki Polonya toplantsnda konuma yapt. Fransa'dan snrd edildi, Brksel'e tand. ubat devriminden sonra Paris'e dnd. Almanya'ya gitti. Slav Kongresi'ne ve Prag'taki ayaklanmaya katld.

1842, Ekim 1843

1844, ubat

1844, Aralk

1847, 29 Kasm

1847, Aralk

1848, ubat

1848, Mart 1848, Haziran

1848, Aralk 1849, Mays 1849-1851

Slavlara arfy yaynlad. Dresden ayaklanmasna katld. Saksonya'da yargland, lm cezasna arptrld, sonra Avusturya'ya iade edildi, Avusturya'da da yargland ve yine lm cezasna

arptrld, bu defa Rusya'ya iade edildi.

40
DEVLET VE ANAR

1851, Mays

: St. Petersburg'daki Peter-Paul Kalesi'nde hapsedildi. : "ttirafname"yi yazd. : Schlsselburg kalesine nakledildi. : I.Nikolald. : Hapisten karld, Sibirya'ya srld. : Antonia Kwiatkowska ile Tomsk'ta evlendi. : Sibirya'dan kap Japonya zerinden San Francisco'ya gitti.

1851, HaziranAustos 1854, Mart 1855, 18 ubat 1857, Mart

1858, 5 Ekim

1861, Temmuz

1861, Kasm-Aralk : New York, Boston, Cambridge'i ziyaret etti. 1861, 27 Aralk : Londra'ya, Herzen ve Ogarev'in yanna geldi. : Rus, Polonyal ve dier Slav arkadalara ve nsanlk Davas: Roma-

1862

1863, Ocak

1863, ubat

nov mu, Pugaev mi yoksa Pestel mi.7 yaynland. : Rusya'ya kar Polonya ayaklanmas balad. : Litvanya kylarna kp Polonya ayaklanmasna katlmak iin Londra'dan aynld.

1863, Nisan-Ekim

: Stokholm'da Polonya devrimi yanls konumalar yapt, yazlar yazd; karsyla bir araya geldi. : talya'ya gitti, Garibaldi'yi ziyaret etti, Floransa'ya yerleti.
VHHAIL BAKUMN

1864, Ocak

41 1864, Eyll-Kasm :

Stockholm ve Londra'ya gitti, tekrar Manc'la karlat ve Enternasyonal'e katld. Napoli'ye tand. Uluslararas rgt'n kurdu. Kardelik

1865 : 1866 : 1867, Eyll : 1867 : 1868 : 1868

svire'ye tand, Bar ve Kardelik Ligas'na katld.

1869, Mart 1869, Eyll

Federalizm, Sosyalizm ve AntiTeolojzm'i yazd. Enternasyonal'in Cenevre Seksiyonu'na katld. Bar ve zgrlk Ligas'ndan ayrld, Sosyal Demokrasinin Dayanmas'n oluturdu. Neayev'le ibirliine balad. Enternasyonal'in Bazel Kongresi'ne katld.

1869 1870, Haziran 1870, 2 Eyll 1870 1870,15 Eyll

Lokamo'ya yerleti. Neayev'le ilikisini kopard. Prusya Sedan'da Fransa'y yendi. Bir Fransz'a Mektuplar yaynland. Ayaklanmaya katlmak iin Lyon'a gitti. lmnden sonra Tanr ve Devlet adyla baslan blmleri eren Kaml Alman imparatorluunu yazd. : Paris Komn. : Paris Komn ve Devletin Dncesi1ni yazd.

1870-71

1871,Mart-Mays 1871

42

1871 1872, Eyll 1873

1874, Temmuz-Austos 1874 1876, 1 Temmuz

DEVLET VE ANARl

Mazzini'nin Politik Teolojisi ve Enternasyonal yaynland. Lahey Kongresi'nde Enternasyo-nal'den atld. Devlet ve Anari'yi yaynlad. Baarszlkla sonulanan ayaklanmaya katlmak iin Polonya'ya gitti. Lugano'ya tand. Bern'de ld.
43

ULUSLARARASI BRL'NDE K PARTNN MCADELES

45

Dokuz yl nce glkle kurulan Uluslararas i Birlii, Avrupa apnda ekonomik, sosyal ve politik hususlardaki gncel gelimeler zerinde yle bir etki dourdu ki, bugn artk hibir politika

yorumcusu veya devlet adam onu ciddi ve endieli bir dikkatle gzleyip hesaba katmaktan kanamyor. Yoksul emekilerin resmi, yar-resmi, keyifleri yerinde smrcleri, yani btn bir burjuva dnyas Entemasyonal'i hl esrarengiz, anlalmaz ama olduka da korkutucu bir tehlike olarak gryor; ilerinden br ses onlara kt gnlerin yaknda olduunu fsldyor. Onlara gre Enternasyonal, Avrupa'nn tm lkelerinde etkili ve ezamanl bir dizi nlem alnarak hzl ilerleyiine son verilmezse btn bir sosyal, ekonomik sistemi ve devlet dzenini yutmaya hazr bir canavardr. Bildiimiz kadaryla, Fransz devletinin tarihsel stnlne son verip yerine daha tehlikeli br egemenliin, devlet destekli panAlman egemenliinin gemesine neden olan geen sa47
MIHAIL BAKUNN

van sonunda, Entemasyonal'e kar alnacak nlemler hkmetleraras grmelerin gzde gndemlerinden biri haline geldi. Bu ok ama ok doaldr. Doalar gerei karlkl atma halinde ve kesinlikle uzlatnlamaz olan bu devletlerden, varlklarnn nedenini ve temelini oluturan, kitlelerin sistematik olarak kleletirilmesi iinden baka bir sebeple ortak hareket etmeleri zaten beklenemezdi. Bu taze Kutsal Ittifak'n arkasnda, ba kkrtcs ve esin kayna olarak tabii ki Prens Bismarck durmaktadr, daha da duracaktr. Fakat ittifak nerisini yapan o deildi. Bu iin aklevveli olma erefini, daha ksa sre nce bozguna uratm olduu Fransa'nn rezil hkmetine devretti. Sahte ulusal hkmetin dileri bakan, cumhuriyetin has hainlerinden, entrika dzeninin vefakr dostu ve koruyucusu, Tanrya inanp insanl aalayan ve karlnda insanlk davasnn btn drst savunuculannca aalk saylan, avukat milletinin prototipi olma erefini olsa olsa Gambetta'ya brakan, ad km geveze Jules Favre, iftirac ve muhbir roln zevkle stlendi. Ulusal szde-savunma hkmetinin yeleri arasnda Favre, ulusal savunmann silahszlandrlp gten drlmesinde ve Paris'in arsz ve acmasz igalciye ayan beyan bir ihanetle teslim ediliinde kukusuz en byk katks olanlardandr.1 Prens Bismarck onu alenen kullanp enayi yerine koydu.
] mparator III. Napoleon'un 2 Eyll 1870'de Sedan'da yenilmesi ve muzaffer Prusyallara teslim olmasyla birlikte Paris'teki Yasama Organ (kinci mparatorluun parlamentosu) geici bir Ulusal Savunma Hkmeti atad. Yeni hkmetteki merkezi figr, sava bakanlnn yan sra iileri bakanl grevini de yrten cumhuriyeti avukat L-eon Gambetta (1838-1882) di. Sava

srdrme abalan, Fransa iinde toplumsal bir mcadeleye dnmeye balamadan, boyte bir tehdidin gndeme gelmesiyle baarszla urad. 1871 ubat'nda yeni seilen olduka muhafazakr bileimli bir Ulusal Meclis, Gambetta'nn politikasn bir ban anlamas lehine reddetti. Paris dnda Versailles'da Adolf Thers'n (1797-1877) ban ektii yeni bir hkmet kuruldu. Versailles hkmeti Paris'i kuatt ve iki ay iinde Komn' vahice bastrd. 10.000'den fazla, byk olaslkla 20.000'e yakn komnar ld, binlercesi yaraland veya 48
DEVLET VE ANAR

Ve nihayet Favre bu katmerli utanla, kendisiyle ve ihanet edip satt Fransa'syla iftihar ediyormuasna muzaffer Alman Imparatorluu'yfa uzlama yoluna gitti. Sonra bir de tuttu, byk Alman anslyesinin gnl ho olsun diye ve genelde proletaryaya, zelde de Paris iilerine duyduu kinle, yeleri Fransz emekilerinin nderleri olan Enternasyonal'i resmen ihbar etti. Favre bununla yetinir mi hi? Hem Alman istilaclara, hem de Fransa dahilindeki smrclere, hainlere, dzenbazlara kar giriilen ayaklanmay provoke etmeye alt. Ayaklanmak haliyle affedilmez bir sutu resmi makamlar iin ve Fransa, halkn Fransa'sn tez cezalandrmalyd, hem de ibret verici bir sertlikte. Bylece namussuzca yenilgisinin ertesi gn Fransz devletinin azndan dklen ilk kelime, aalk bir gericiliin dilinden olmu oldu. Favre'n dnek bir cumhuriyetinin bunaka sayklamalarnn cahilane rnnden baka bir ey olmayan kaba saba yalanlarn, o unutulmaz genelgesini okumam olamazsnz.1 Bal bana kiisel deildir, yeryzndeki her eyi yiyip bitirmi, nihai tkeniinin kysnda can ekiip duran btn bir burjuva
Yeni Kaledonya'ya srld. Ardndan 5 milyar franklk tazminat ve Alsa-ceLorraine'in byk bir blmnn ilhak da dahil, Prusya'nn bar artlan kabul edildi ve nc Cumhuriyet rgtlendi. Enternasyonal'in Paris Komn'yle fiilen hi alakas olmamasna karn, gerek Mars, gerek Bakunin kendilerine ait olduunu iddia ederek Ko-mn' sahiplendiler. Marx Fransa'da Savas'i, Bakunin Paris Komn ve Devlet Dncesi'ni bu konuya hasretti. Bir avukat, politikac ve mehur bir hatip olan Jules Favre (1814-96) Ulusal Savunma Hkmeti'nde dileri bakanl yapt ve Thiers'n hkmetinde 1871 Austos'una dek bu konumunu srdrd. 1 6 Haziran 1871 'de Avrupa apndaki Fransz diplomatlara gnderilen bir genelge veya talimatnamede Favre, Enternasyonali "geni bir Hrmason-luk topluluuna" benzetti ve Enternasyonale kar kat nlemler almak hususunda tm Avrupa hkmetlerini Fransa'yla ortak hareket etmeye ard. 49
MIHAIL BAKUNIN

uygarlna ait umutsuz bir feryattr bu genelge. Burjuvazi kanlmaz yokoluunun eiinde olduunu sezdiinden, umutsuzluktan deliye dnm bir halde, lanetli mrn uzatabilecek her eye tutunmaya almaktadr. Vaktiyle bizzat reddettii gemie ait btn idollerden; Tanrdan, kiliseden, papadan, patrikal adaletten ve hepsinden ziyade en sadk korumalar olan polis basksndan ve askeri diktatrlkten medet ummaktadr. ster Prusyal, ister ural bural olsun, yeter ki "drst insanlar" sosyal devrim kbusundan korusun... Favre'n genelgesi nerede yank buldu dersiniz? spanya'da! mr ksa spanya kral Amadeo'nun, mr ksa bakan Sagasta da anlalan Prens Bismarck' memnun edip adn lmszletirmeye niyetlendi1 ve Enternasyonal'e kar sava amakta gecikmedi. Kendi niyetlerini tatmin etmek yle dursun, zayf ve nafile nlemleriyle spanyol proletaryasnn alayl kahkahalarna mazhar olan samasapan bir diplomatik genelge de o yazd. Prens Bismarck'n ve mezi Favre'n tevikiyle hayli gz kara davrand saylr ama karlnda ne ald? Byk Britanya'nn daha ihtiyatl ve grece az ftursuz hkmetince bir gzel haland ve birka ay gemeden drlverdi. Bununla beraber Sagasta'nn genelgesi spanya adna zrvalyor olsa da, bahtsz Amadeo'nun baht pek ak babas, anasnn gz Kral Vctor Emmanuel'in dorudan denetiminde, kelimesi kelimesine yazlmamsa bile, talya'da tasarlanma benzer.

1 1869 EylUl'nde ba gsteren bir devrim spanya Kraliesi II. Isabelle'ni dzensiz saltanatna son verdi. 1870'de, 1869'da ilan edilen bir anayasann yapt dzenlemeyle talya kral Victor Emmanuel'in olu Amadeo of Sa-voy ispanya tahtna kt. Praxedes Mateo Sagasa (1827-1903) I. Ana-deo'nun ksa sren saltanatnn bir blmnde iileri bakanl yapt. 1873 ubafnda nemli politik kargaalarn ardndan, ksa mrl bir cumhuriyet, tacn tahtn terk eden Amadeo'nun yerini ald. Sagasta bu cumhuriyetin hkmetinde kabine bakanl da yapt. Bkz. sf. 85, dipnot ]. 50
DEVLET VE ANAR

talya'da Enternasyonale ayr cepheden bask uyguland. lk olarak, Enternasyonal, beklenebilecei zere bizzat Papa tanfndan lanetlendi. Dorusu Papa bu ii pek mstesna bir tarzda kotard; Enternasyonalin btn yelerini, Hrmasonlar, Jakobenler, Rasyonalistler, Destler ve Liberal Katoliklerle1 beraber toptan aforoz ediverdi. Kutsal Baba'nn sylediine gre, kim ki onun ilahi buyruklarna kr krne itaat etmez, o vakit bu

lanetliler topluluuna dahil demektir. Yirmi alt yl nce Prusyal bir general de komnizmi aa yukar bu ekilde tarif etmiti: "Komnist olmak nedir bilir misiniz?" demiti askerlerine; yant yine kendisi vermiti: "Komnist olmak demek, Kral Hazretleri'nin iradesine ve fikirlerine aykr dnmek ve de davranmak demektir." Entemasyonal'i lanetlemeye heves eden sadece Roma'nn Katolik Papas deildi. nl devrimci Guiseppe Mazzini bir metafizki, deist ve yeni bir talyan kilisesinin kurucusundan ziyade bir talyan yurtsever, suikast ve ajitatr vasfyla bilinir bizim Rusya'da. te bu Mazzini, 1871 'de Paris Komn yenilir yenilmez gaddar Versailles binlerce silahsz komnarn katledilmesini buyurduunda, gya devrimci ve yurtsever ama esasen burjuvaca, dahas ilahi iftiralarn Papa'nn aforozuna ve Versalles'n polisiye zulmne eklemeyi pek gerekli ve nemli addetti.2 Sylediklerinin talya'da Paris Komn'ne duyulan
1 Papa IX. Pius'un 1864 Aratk'nda yaynlanan Hatalarn zeti'ne bir referans. Hatalarn zeti, liberalizm, sosyalizm ve komnizm de dahi), modern dncelerin ve inanlarn sekiz hatasn mahkm eder. 2 Guiseppe Mazzini (1805-1872) italya'nn birlemesini savunan ateli bir talyan milliyetisiydi. Bakimin Mazzini'yle 1860'lann banda, Alexan-der Herzen'in Londra'daki evinde tanmt. Mazzini'nin talya'nn d tahakkmden kurtuluuna yapt katklar deerli bulmakla beraber, onun dinsel-mistik milliyetiliine, demokratik ve cumhuriyeti politik lkelerine durmakszn saldrd. Paris Komn'nn pei sra yaynlanan bir dizi makalede Mazzini, Komn'n kendisini, hem de Entemasyonal'i, Ko-mn'den sorumlu tuttuu materyalist doktrinlerinden dolay eletirdi. Ba-

51

M1HAIL BAKUNIN

sempatiyi yok edeceini ve daha yeni kurulmu Enternasyonal seksiyonlarnn gelimesini engelleyeceini umut etti. Tam tersi oldu: Bu sempatinin oalmasn ve Enternasyonal seksiyonlarnn bymesini onun yaygarac ve tumturakl itiraflarndan daha ok hibir ey beslemedi. Papa'ya, ama daha ok Mazzini'ye dmanlk besleyen talyan hkmeti de uyumuyordu. in banda, yalnz ehirlerde deil kylerde de hzla yaylan Enternasyonal'in ifade ettii tehlikeyi kavrayamad. Bu gen birliin olsa olsa Mazzni'nin cumhuriyeti burjuva propagandasn krmaya yarayacan ve bu haliyle zarardan ok yarar getirdiini sand. Fakat ok gemeden akl bana geldi; sosyal devrim ilkelerinin propagandas, son derece yoksul ve hkmet basksndan ylm olan kitleler arasnda heyecan

yaratyordu ve bu Mazzni'nin politik ajitasyo-nundan ve vaatlerinden ok daha tehlikeliydi. Paris Kom-n'nn ve Enternasyonal'in ardndan kzgn kzgn sylenmeyi hep srdren Mazzni'nin lm, talyan hkmetinin kafasn, Mazzni'nin partisi bakmndan rahatlatma benzer. Liderinden yoksun kalan parti bundan byle hkmet iin en kk bir tehlike arz etmeyecektir. Zaten parti imdilerde gzle grlr biimde dalmtr ve ilkeleri, hedefleri ve ye bileimi burjuva-latndan bu yana aka dknlk belirtilen gstermektedir. Bu durum hevesli burjuvalarn topunu kederlendiriyor olsa gerek. talya'da Enternasyonal'in propaganda ve rgtlenmesinin sonular bir baka seyir izliyor. Enternasyonal kendisini Avrupa'nn dier lkelerinde olduu gibi talya'da da, dorudan doruya emekilerin birleik cephesi olarak tanmlyor; iinde hayatn gcn ve ada toplumun geleceini barndrdn sykunin Mazzint'ye Mazzni'nin Politik Teolojisi ve Enternasyonal balkl bir eserle yant verdi.
DEVLET VE ANAR

tiyor. Burjuva dnyasndan da mttefikler buluyor. Bunlar var olan dzene itenlikle nefret duyan, ait olduktan snfa yz evirmi ve kendilerini insanlk davasna adam idealistlerdir. Bu insanlar ok azdrlar ve sylemek bile fazla, burjuva eilimlerden tiksinip ilerindeki son bireyci hrs kalntlarn yok ettikleri takdirde de gerekten deerlidirler. Halk onlara hayat ve g salar, salam bir zemin kazandrr. Karlnda da onlar halka pratik bilgi, soyutlama ve analiz yapma alkanl ve birlikler rgtleme yetenei tarlar ve bunlar omuz omuza zaferin bilinli sava gcn yaratrlar. Rusya'da olduu gibi talya'da da dier lkelere oranla olduka fazla sayda anlan trden gen insan ortaya kt. Kukusuz ok daha nemli olan, talya'nn yksek dzeyde yerel bilince sahip, byk oranda da cahil ve bsbtn yoksul olan devasa proletaryasdr. 20 milyon topraksz kylnn yan sra ehir fabrikalarnda alan iilerin ve ehirlerde yaayan kk esnafn says 2-3 milyonu bulmaktadr. Daha nceleri de belirttiim gibi kraln -o kral ki talyan topraklarnn kurtarcs ve de koruyucusudur-' liberal saltanatna snm egemen snflarn zulmkr ve soyguncu hkmeti, kendisine kar zel bir ilgi besleyen ve kendisini savunan saysz yoksul insan ok g ve vahim koullara mahkm ettiinin farkndadr. u anki hkmet, bu yolda

daha fazla ilerlemenin olanaksz olduunu kabul ediyor ve gerek parlamentoda, gerek resmi yayn organlarnda yksek sesle unu ifade ediyor: Bu insanlar iin acilen bir eyler yaplmaldr, yoksa her an ykc bir fkeye kaplabilirler.

Bakunin'in Rus okurlar, Kuzey Rusya'y Moskova ynetimi allnda birleik bir devlet halinde birletiren ve "Rus topraklarnn birletiricisi" olarak tannan Byk Moskova Prensi III. van'a (1492-1505) yapt ironik referans yakalayacaklardr. Paralel bir tarzda, Sardunya (talyan anakara-srnlaki Pidmont'u ve Sardunya adasn kapsar) Krall'nn Victor Ema-nuel'i de 1861*de birlemi talya'nn ilk kral haline geldi.
MIHAIL BAKUMN

Gerekten, herhalde baka hibir yerde sosyal devrim talya'da olduundan daha yakn deil, spanya'da bite. nk spanya'da, talya'da her ey sakin gibi grnrken tepeden, resmi bir devrim sz konusu. talya'da halk bir btn olarak sosyal devrim umudu iinde ve bunun iin her gn bilinle abalyor. talyan proletaryasnn Enternasyonalin programn ne denli ak, samimi ve ateli bir biimde karladn tahmin etmek g olmasa gerek. talya'da, Avrupa'nn birok lkesinden farkl olarak, bir para eitimli olduu iin fazla cret alan ve bu yzden daha ayrcalkl; yanr sra burjuva ilkelerinden, beklentilerinden ve gsteriinden sadece koullan bakmndan farkl, dnsel anlamda burjuvalam bir ii tabakas mevcut deil. Bilhassa Almanya ve svire'de byle birok ii var, tal-ya'daysa tam tersi: Bunlar kalabaln arasnda grnmeyecek ve hibir etki yaratmayacak kadar azlar. Marx, Engels ve yandalarnn, yani btn bir Alman Sosyal Demokrat Ekol'n hor-gryle bakt yoksul talyan proletaryasnn tad stnlk budur. Marx, Engels ve reks tamamen yanl bir i yapyorlar; nk burada, yalnz burada gelecek sosyal devrimin yetenei, akit ve dncesi bulunabilir, burjuva ii tabakalarnda deil. Bunun zerinde uzun zadya duracaz. imdilik kendimizi u sonucu belirlemekle snrlayalm: talya'da yoksul proletaryann su gtrmez stn niteliklerinden dolay Uluslararas i Brli'nin propaganda ve rgtlenmesi kesinlikle en ateli ve popler karakterini kazand. Sonu olarak Enternasyonalin etkisi ehirlerle kalmayp dorudan doruya krsal nfusu da kucaklad. talyan hkmeti bu hareketin tehlikesini imdi ok iyi anlyor ve btn gcyle onu bastrmaya alyor, ancak kr etmiyor. Yaygaray basmyor, abartl diplomatik genelgeler yayn54

DEVLET VE ANAR

lamyor, fakat aktrmadan tam bir polis devleti gibi davranyor; aklamasz, uyarsz byk bir bask uyguluyor. Yasalara muhalefec bahanesiyle -ki bu herhangi bir yasann herhangi bir maddesi olabilir, hi fark etmez- ii rgtlerini bir bir kapatyor. Bylece kann prenslerini; hkmetin bakanlarn, polis eflerini ve dier mstesna ve gvenilir zatlar, toplumun erefli yeleri vasfyla korumu oluyor. Oysa geri kalanlar acmaszca eziyor, birliklerin belgelerini, fonlarn zapt edip yelerini yarg lamakszn, hatta ilk soruturmalarn dahi yapmakszn kimi /aman aylarca berbat zindanlara kapatyor. Kukusuz talyan hkmeti o kadar akll deildir. Byle hareket etmesi iin ona akl verenler var. talya tpk gemite III. Napoleon'un kuyruuna takld gibi imdi de Almanya'nn byk anslyesinin tavsiye ve talimatlarn uyguluyor. talyan devleti kendini tuhaf bir durumda hissetmektedir: Kalabalk n-lsu ve geni yzlm gerei aslnda byk glerden biri saylabilir, ama mali bakmdan kt, namussuzca rgtlendii, btn kaynaklan beceriksizce disipline edildii ve stelik iirtk yoksul kitleler, hatta kk burjuvazi tarafndan nefretle ;tld in ikincil bir g konumunda duruyor. Bu yzden talya'nn dardan bir patrona, bir efendiye ihtiyac var, ve III. Napoleon'un dyle Prens Bismarck'n, Mazzini ve Garibal-di'tin yurtsever gleri ve smrclerince evrilen Pedmont i'iurikasnn rn oian bu monarinin "zorunlu mttefiki" vas-lyla yerini almas son derece doal grnyor.1 imdilerde pan-Atman tmparatorluu'nun yce anslyesinin eli kendisini yalnz talya'da deil, Avrupa'nn drt bir ke-

I (isuppe Garibaldi (1805-1872) bir talyan milliyetisi ve devrimci siydi. tK60<la taraftarlarndan oluan, Kzl Gmlekliler adl kk bir orduyla Sicilya'y ve gney talya'y igal etmesi talya'nn birlemesinde kilit bir admd. Bakimin Garibaldi'nin kahramanlklarn daha Sibirya'dayken li. 1X64 Ocak'nda talya'ya gelir gelme/, onunla tanmak iin acele fili.

55

MHAILBAKUNN

sinde hissettiriyor. Bu durumun olas istisnalan, ykselen Alman gcne pek de lmllkla bakmayan ngiltere ve en azndan imdilik corafi konumuyla beraber geirdii radikal dnm nedeniyle Almanya'nn gerici etkisinden uzak kalabilmi olan spanya'dr. Yeni mparatorluun etkisi Fransa'ya kar elde ettii artc

zaferle aklk kazand. Herkes unu iyi bilmelidir ki Almanya, ele geirdii muazzam kaynaklar ve kusursuz i rgtlenmesinden dolay u an iin byk Avrupal gler arasnda ba ekmekte ve bu glerin her birine stnln duyumsatr bir konumda bulunmaktadr. Bu etkinin nemli lde gerici olacandan pheniz olmasn. Almanya bu konuma Prens Bismarck'n gz alc ve yurtseverce dzenbazlnn* etrafnda birleerek geldi. Bismarck bir yandan, yeryzndeki her eyi ezip gemek zere hazrlanm, akla gelebilecek btn gaddarlk eitlerini lke iinde ve dnda uygulamaya artlanm ve kral-imparatoruna da kaytsz artsz bal ordusunun rnek rgtlenmesine ve disiplinine gveniyor. te yandan Almanya'y oluturan tebaalarn yurtseverliine; kk antik alara dek giden snrsz ulusal hrslarna ve eit derecede snrsz olan otoriteye tapnma ve itaat alkanlklarna dayanyor. Alman asilzadeleri, Alman burjuvazisi, Alman brokrasisi, Alman Kilisesi, yani btn bir Alman egemenler loncas ve ne yazk ki onlarn ortak basnc altnda Alman halk da, bir btn halinde bugne ilerledi. Diyorum ki ben, Almanya, otokratlarnn ve imparatorunun despotik-bnyeli gcnden memnun. Ve bu da ada sosyal ve politik kalknmann iki kutbundan birini aka gsteriyor, somutluyor: Devletilik, devlet, gericilik kutbudur bu.
* Grnen o ki byk sermaye iin olduu kadar, politika iin de dzenbazlk yiitlik anlamna geliyor.
DEVLET VE ANARf

Almanya, ayn XIV. Louis ve I. Napoleon dnemlerindeki I-Yunsa gibi, hep yle olagelmi Prusya gibi mkemmele yakn Irir devlettir. II. Frederick Prusya devletinin yaratlmas srecini lamamiadndan bu yana soru, kimin kimi yutaca olmutur. Almanya m Prusya'y yutacak, yoksa Prusya Almanya'y m? Prusya gsz dtn grr grmez Almanya'y yutuverdi. llu yzden, Almanya imdi gl bir devlettir ve sahte-liberal, anayasal, demokratik ve hatta sosyal demokrat, hangi biim altnda olursa olsun, Avrupa'da ortaya kacak her trden despo-lizmin sabit kayna ve kusursuz temsilcisi haline gelecektir. Gerekten de, modem devlet kavramnn tam olarak ekillendii 16. yzyl ortasndan bu yana Almanya (byk oranda Alman olan Avusturya imparatorluu dahil), ak Fikirli ulu ta-kafa II. Frederick Voltaire'le mektuplarken bile, Avrupa'daki lm gerici hareketlerin asl merkezi olagelmitir. Akll bir devlet adam,

Machivelli'nin rencisi ve Bismarck'n retmeni vasfyla II. Frederick herkese, Tanrya, insana ve tabii ki mektuplat filizoflara da kfredip durdu. Her zamanki gibi "taburlarnn Tanrsal gcne" ("Tanr daima gl taburlarn yanndadr" der dururdu) ve yan sra ekonomisine, mkemmelle-tirilmi (ve tabii mekanik ve despotik) i idari aygtna gvenerek yalnzca kendi "devletinin karlarna" inanyordu. Ona gre (dorusu bize gre de), devletin gerek zn oluturan ey buydu. Geri kalan her ey, ac gereklerle yzlemekten aciz insanlarn hassas duygularn omaklayan palavralardan ibaretti. II. Frederick babasndan ve bykbabasndan miras kalan devlet makinesini, atalarnn at yoldan giderek kusursuzla-trd ve yetkinletirdi. Pek deerli halefi Prens Bismarck'n ellerinde de bu makine, Avrupa'nn fethi ve potansiyel Prusso-Almanlatrlmas iin bir araca dnt. 57 '
M1HA1L BAKUNIN

Sylediimiz gibi, Reform'dan bu yana ilerleyen Almanya, dima Avnpa'daki gerici hareketlerin esas kaynayd. 16. yzyln ortalarndan ]815'e dek sz konusu hareketlerin nderlii Avusturya'ya gitti. 1815'ten 1866'ya kadar bu nderlik Avusturya ve Prusya arasnda paylald. Avusturya'nn hkimiyeti daha ok, yal Prens Mettemich tarafndan ynetildii dnemde, 1848'e dek srd. Bizim Kaml Tatar-Alman Rusya mparatorluumuz, tamamen Alman gericiliine tahsis edilmi bu Kutsal ttifaka 1815'te, aktif bir katlmcdan ok kendini kaplam bir yalaka olarak katld. Kutsal ttifak'n iledii onca gnahn sorumluluundan yakay syrmak isteiyle Almanlar, kendilerini ve bakalarn, ba kkrtcnn Rusya olduu ynnde ikna etmeyi deniyorlar. Biz Rusya'y buna kar savunmayz. Hatta Rus halkn ok sevdiimiz ve onun geliip zgrlemesini arzuladmz iin bu aalk mparator] uk'tan, bir Afman'dan ok nefret ederiz. Rus sosyal devrimcileri olarak bizler, programnn balca hedefi bir panAlman devleti yaratmak olan Alman sosyal demokratlarnn aksine, her eyden nce kendi devletimizi tamamyla ykmaya alyoruz. nk biz bir devletin, her ne ekilde olursa olsun dayand lkenin, halk kleletirip yoksullua mahkm etmek iin bask uygulamak olduunu ok iyi biliyoruz. Bu yzden Petersburg kabinesinin politikalarn savunmak gibi bir arzumuz yok, her zaman

ve her yerde e yarar olan gerein akna bizim Almanlara verdiimiz cevap budur, Dorusu Rusya, iki ta kafalnn, I. Aleksander ve I. Niko-la'nn ahsnda,1 Avrupa'nn i ilikilerine ok aktif ekilde kan-yormu grnts verdi. Aleksander Avrupa'y bir batan bir
t ], Aleksander ISOi'den 1825'e dek Rusya imparatoruydu. Onun yerini kk kardei Nikola ald ve o 1825'tcn 1855'e kadar tanta kald. Baku-(in'in aada belirttii gibi !849'da, Macar devrimini bastrmaya yardm etmeleri iin Rus ordularn Avusturya'ya gnderen Nikola'Jr,

58

DEVLET VE ANAR

baa dolat, bir yn yaygara ve grlt kopard; Nikola da tehditler savurdu, gzdalan verdi. Ama ite bu kadar. Hibir ey yapmadlar, yapmak istemediklerinden deil, dpedz yapamadlar; sevgili arkadalarndan, Avusturya ve Prusya Alnanlarndan izin kmad nk. Bu takafalara sadece erefli birer gulyabani rol bahedildi. Bir samanlar Avusturya, Prusya ve en nihayet onlarn denetimleri altnda ve icazetiyle Fransz Bourbonlarnn (spanya'ya kar) oynad gibi. Rus mparatorluu sadece bir kez, 1849'da kendi snrlarnn dna kt, amac Macar ayaklanmasnn skntsn yaayan Avusturya mparatorluuna yardm etmekti. Bu yzylda Rusya Polonya devrimini iki defa bastrd ve iki defasnda da, bu ie en az Rusya kadar istekli olan Prusya'nn yardmn ald. Sylemek bile fazla Polonya'y ezen mparator'un Rusya'sdr. Halka ait bir Rusya Polonya'nn zgrl ve bamszlndan ayr dnlemez.1 Rusya tabiat gerei, Avrupa'da yalnzca zararl ve zgrlk kart bir etki yaratmay umabilir; devlet vahetinin ve basks-

I Polonya on sekizinci yzylda fiili anari koullarnn iine dt, 1772, 1793 ve 1795'te kez paralanp paylalarak Rusya, Prusya ve Avusturya tarafndan Avrupa haritasndan, bamsz bir devlet mahiyetinde silindi. (Polonya'nn bamszln yeniden elde etmesi ancak 1. Dnya Sava'ndan sonra mmkn olabildi) Rusya genellikle Polonya'nn, Beyaz: Ruslarn. Litvanyallarn ve Ukraynallarn yaad dou blgelerini ilhak etti; Prusya orta ve bat ksmlar ald; Avusturya ise Polonyallarn yan sra Rutenyallarn da (Ukraynallara Avusturya mparatorluunda verilen isim) yaad Galiya eyaletini ald. 1815 Viyana Kongresi'nin hkmleri altnda Rusya, Napolyon'un Prusya'nn Polonya smrgelerinden kopard, Polonya hkimiyetinde olan Byk Varova Dukal topraklarnn byk blmn ald. Bu topraklar bakent Varova'nn yan sra Polonya merkezinin ounu kapsyordu. Ad Polonya Krall olarak deitirildi (Kongre Krall olarak da anlr) ve Rus imparatorluu iinde bir anayasaya ve zerk bir statye sahip klnd. Bu dzenleme 183 l'e dek srd. 1830-31'de ve 1863'te Polonyallar Rus ynetimine kar isyan ettiler. Sonu olarak Rus Polonyas

zerk statsn kaybetti, imparatorluun ayrlmaz bir paras ilan edildi ve vah5 bir kltrel ve dilsel Ruslatrma politikasna tabi tutuldu. 59
MIHAL BAKUNIN

nm her yeni uygulamasn, halk ayaklanmalarnn kanla bastrld her canl rnei, hangi lkede olursa olsun en samimi hisleriyle, byk bir sempatiyle selamlayacaktr, bundan kimsenin kukusu olabilir mi? Fakat mesele bu deil. Mesele onun gerek etkisinin ne boyutta olabilecei: Aklyla, gcyle ve zenginli-iyle Avrupa'da belirleyici bir ses, baskn bir unsur olabilir mi olamaz m? Hayr cevab vermek iin Tatar-Alman imparatorluumuzun tabiatna ve son altm yllk tarihine dikkatle bakmamz yeterli. Rusya, bizim Kvass* yurtseverlerimizin pek bir muhabbetle hayal ettiklerinden, bat ve gneydou pan-Slavclarm ocuka dlerinde yaattklarndan ve kendilerini ite veya dta, proletarya tehlikesinden koruduu srece herhangi bir askeri diktatrln nnde eilmeye hazr erefsiz Avrupal liberallerin bunak ve korkaka kuruntularndan farkl olarak ok daha zayf bir gce sahiptir. Petersburg imparatorluumun bugnk gerek durumuna, umuda veya korkuya kaplmadan nesnel bakan biri, onun byk bir Batl g tarafndan drtlmedike ve yakn bir ittifaka arlmadka kln kprdatmayacan, Ba-t'da veya Bat'ya kar herhangi bir ykmllk altna girmeyeceini ve zaten bunu beceremeyeceini ok iyi bilir. Rusya'nn ezelden beri btn politikas, yabanc bir giriime o veya bu yolla yamanmaktan ibarettir. Ve Polonya'nn agzl paylamndan bu yana da (herkesin bildii gibi bu ii II. Frederick tezghlamtr, ayn II. Catherine'i ayartp onunla sve'i ayn yolla paylat gibi), Prusya, Rusya'ya mtemadiyen kirli ilerini havale etmektedir. Avrupa'daki devrimci hareketin gznde Rusya, Prusyallarn saldrgan ve gerici giriimlerini akllca gizledikleri bir per* Kvass, genellikle evlerde ekmekten yaplan yumuak bir Rus ikisidir. "Kvass yurtseverleri" terimi, yzeysel dnen Rus oven i silerin i tanmlamak iin kullanlyor, (.n.) 60
DEVLET VE ANAR

de ilevi grmektedir. Prusso-Alman ordusu Fransa'nn zerinden silindir gibi getiine, bununla beraber Fransz egemenlii Avrupa'da kesinlikle sona erdiine gre artk byle bir perdeye ihtiya kalmamtr; yeni imparatorluk, Alman yurtseverliinin en aziz hayallerini gerekletirmenin gururuyla, saldrgan gcn ve

sistematik gericiliini aka sergilemekten ekinmemektedir. Evet, Berlin, Avrupa'daki btn din ve etkili gericiliin artk tartmasz nderi ve bakenti, Prens Bismarck da onun ba rehberi ve babakan haline gelmitir. Dikkat edin, din ve etkili diyorum, yorgun ve demode deil. Demode, ihtiyar gericilik esas olarak Roma'da ve Katoliktir; o hl, fesat fakat bunak bir hayalet olarak Roma'da, Versalles'da, bir yere kadar da Viyana ve Brksel'de dolayor. Bunun dier bir eidi de kaml-Petersburg gericiliidir; o herhalde bir hayalet deil, fel olmu ve geleceksiz olmasna ramen kendi snrlan dahilinde zulm yapmaktan geri durmuyor, belki de byle avunuyor. Bundan byle din, akll, gerekten gl gericilik Berlin'de toplanmtr ve Prens Bsmarck'n devleti (ve tamamyla halk dman) dehas araclyla Avrupa'ya buradan yaylmaktadr. Bu gericilik modern devletin, hedefi bir avu sermayedarn karna emeki kitlelerin azami smrtnesin rgtlemek olan halk dman zihniyetinin btnyle gerek karln bulmasndan baka bir ey deildir. Bu devlet, Yid'lerin* ve bir bankaclar etesinin mali, brokratik politikalara ve polis rejimine dayal saltanatn ifade etmektedir ve esas itibariyle askeri gce gvenir. Tabii biz onu sahte-anayasalln parlamentarizm oyununda izleriz. En ileri boyutta geliim salamak iin modern kapitalist retim ve banka speklasyonu, tek bana milyonlarca emekiyi
* Yid'ler: Bakunin, metnin baka yerlerinde Ue olduu gibi, Yahudiler iin kltc bir Rus terimi olan -zhid- kelimesini kullanyor, (.n.) 61
MIHAILBAKUMN

smrsne tabi klmaya muktedir an merkezi (etirilmi devletlere ihtiya duyar. i birliklerinin, gruplarnn, komnlerinin, mahallelerinin ve nihayet eyaletlerinin ve uluslarnn aadan yukarya federal rgtlenmesi -ki bu hayali zgrln karsnda gerek zgrln biricik kouludur- bu devletlerin zlerine, ekonomik otonominin herhangi bir eidi kadar aykrdr. Oysa szde-temsili demokrasileriyle gayet gzel idare edip gitmektedirler. Yalanc halk temsilcileriyle dolu sahte halk meclislerine ve dzmece bir halk egemenliine dayanan devletin bu en ileri biimi, baars iin vazgeilmez olan iki temel koulu bir araya getirir: Devletin merkezilemesi ve mmkn olan en fazla sayda insann, yneten, gya temsil eden ve te yandan da smren bir

entelektel aznla fiilen boyun emesi. Marksistlerin, Lassalleclarn1 ve genel olarak Alman sosyal demokratlarn sosyal ve ekonomik programlarndan sz ederken bu olgusal gerei daha yakndan inceleme ve aratrma frsatmz olacak. imdi dikkatimizi meselenin bir baka tarafna yneltelim. Halkn emeinin smrlmesi, sahte halk egemenliinin ve zgrlnn hangi politik biimleriyle olursa olsun aalayc bir durumdur. Bunu ssleyip pslemek de yetmez. O yzden yapsnda uysal, otoriteye itaat etmeye alkn bir yan olsa da, hibir halk smrye gnll olarak boyun emeyecektir. Ve

1 Bakunin'in daha sonra bu kitapta uzun uzadya tartaca Ferdinand Las-salle (1825-1864), Alman Sosyal Demokrat Partisi'nin paras haline gelerek sona eren Genel Alman ileri Birliinin kurucusuydu. Parlak bir ahsiyet olan Lassalle bir delloda ldrld. Bakunin, Lassalle ve Mars' bir tutmaya almasna karn, bu ikisinin devlet zerine grleri btnyle farklyd. Lassalle, Marx'n aksine, sosyalizmin varolan devlet sistemi ierisinde hayata geirilebileceine inanyordu. Devletle ibirlii yapma niyetindeydi ve Bismarck'la defalarca grt. 62
DEVLET VE ANAR

yine bu yzden srekli bask ve zor gereklidir. Bunun ad da polis denetimi ve askeri gtr. Modern devlet z ve hedefleri bakmndan ister istemez askeri bir devlettir ve askeri bir devlet zorunlu olarak saldrgan bir devlet haline gelir. Fethetmezse fethedilir. u basit nedenden: Bir yerde g varsa, kesinlikle sergilenmeli ya da faaliyete geirilmelidir. Mantk dizgesini srdrrsek, modern devlet mutlak surette gl ve byk olmaldr; bu onun kendisini korumas iin olmazsa olmaz kouldur. Modern devlet kapitalist retim ve (nihai anlamda kapitalist retimi bile yutmaya muktedir olan) banka speklasyonuyla benzerlik gsterir. flas korkusuyla banka speklasyonu, kk lekli retimi ve speklasyonu yutmak pahasna da olsa, srekli olarak faaliyet alann geniletmek zorundadr; kapitalist retimle beraber tek, evrensel ve dnya apnda olmak abas gstermelidir. Ayn ekilde zorunlu olarak askeri bir devlet kimliiyle modern devlet, dnya apnda bir devlet olma arzusundadr. Dnya apnda bir devlet de her halkrda yegne devlet olacandan ve yan yana iki devlet bu durumu mantksal olarak imknszlatracamdan, byle bir arzunun gereklee-bilme ihtimali yoktur. Her devletin kalbinde yatan bu karlksz akn tek makul,

gerekleebilir biimi hegemonyadr. Fakat hegemonya iin de, en azndan evredeki tm devletlerin grece zayf olmas ve boyun emilii gerekir. Fransa'nn hegemonyas, hkmn srdrd dnemde, ispanya, talya ve Almanya'nn zayfl kouluna dayanyordu. Bugn Fransz devlet adamlar -tabii ki en bata Thiers- herhalde III. Napoleon'u talya ve Almanya'nn ulusal birliklerini salayp toparlanmalarna izin verdii iin hi affetmiyorlardr.
63
MHAIL BAKUMN

imdi artk Fransa bu konumunu kaybetti ve yerine, bize gre Avrupa'nn tek gerek devleti olan Almanya geti. phesiz Fransz halk bugnden sonra da tarihte byk bir rol oynayacak, fakat Fransa'nn kariyeri bir devlet olarak sona ermitir. Fransa'nn karakteri hakknda bir fikri olan herhangi biri, stn bir gce yeniden kavutuu takdirde onun, ikinci snf, hatta dierlerine eit bir devlet olarak kalmaya tahamml edemeyeceini ok iyi bilir. Gambetta, Thiers ve hatta Orlando dkleri, hangisi tarafndan ynetilirse ynetilsin bu aalk durumla bir devlet olarak bark kalamayacaktr. Yeni bir sava iin hazrlk yapacak, intikam kollayacak ve kaybettii stnl tekrar ele geirmeye alacaktr. Baarr m? Kesinlikle hayr. Bunun iin bir dizi neden var; biz iki ana nedeni belirtelim: Son olaylar gsterdi ki, en yksek devlet fazileti, devlet gcnn yrei olan yurtseverlik Fransa'da kalmamtr. Egemen snflarda kendisini artk ulusal bir bbrlenme eklinde gsteriyor. Fakat bu bile hayli zayflad; btn byk idealleri pratik gerekliliklere kurban eden burjuva politikalar ve ihtiraslannca o denli ypratld ki, son sava srasnda esnaflardan, tccarlardan, stokulardan, subaylardan, borsaclardan, generallerden, brokratlardan, kapitalistlerden, toprak sahiplerinden ve Cizvit eitimli asillerden bir tek fedakr kahraman kmad; oysa dettendir, burjuvalar her savata aralarnda byle birka tip bulundururlard. Topu dlekler gibi, hainler gibi davrand, mal mlk derdine dtler ve hatta Fransa'nn bana gelen felaketi Fransa'ya kar entrikalar evirmek iin frsat bildiler. yle utanmazlatlar, yle yzszletiler ki, Fransa'nn kaderini belirleyen acmasz ve burnu byk igalcilerin iltifatlarna mazhar olmak iin urap durdular. Hepsi aman dilediler, her ne pahasna olursa olsun bar dilendiler...

imdi btn bu satlm gevezeler tekrar milliyeti oldular ve 64

DEVLET VE ANARf

bununla vnmeye -giritiler. Fakat bu ucuz kahramanlarn aalk yaygaralarn kim dinler; onlann daha dnk alaklklarn kim unutturabilir? ok daha nemli olan bir gerek var: Fransa'nn krsal nfusunda dahi bir damla yurtseverlik kalmad. Genel beklentilerin aksine Fransz kyls mlk sahibi olup yk tutturduundan bu yana yurtseverlii bir kenara brakmtr. Oysa o Fransz kyls Jan D'arc zamannda Fransa'y tek bana srtnda tamt. 1792'de ve sonrasnda btn Avrupa'nn askeri koalisyonuna kar Fransa'y o kyller savunmutu. Fakat o zamanlar iin rengi bakayd: Kyller kilise ve asil topraklarnn ucuz nezatyla daha nce kle olarak altklar topraklarn sahipleri haline geldiler ve doal ekilde, bir yenilgi durumunda srgnde olan asillerin Alman askerlerinin peine taklp geri dneceinden ve daha yeni elde ettikleri topraklar geri alacandan korktular. imdi ise artk byle bir korkular kalmamtr ve sevgili anavatanlarnn utan verici yenilgisi umurlarnda bite deildir. Bu kyller btn orta Fransa'da, yurtlarn savunmak iin silahlanan Fransz ve yabanc gnllleri kovdular; gnlllerin istedii her eyi geri evirdikleri gibi, te yandan Almanlar byk bir konukseverlikle karlarlarken, bir yandan onlar kendi elleriyle Prusyallara teslim ettiler. Bir blge dnda: Almanlarn teden beri kendi topraklar olarak grd Alsace-Lorranne blgesi, Almanlara kt bir aka yaparcasna yurtseverliin en gzel rneklerini sergiledi. Yurtseverlie sadece kent proletaryasnn sahip ktn sylemek yanl olmaz. Fransa'nn btn dier ehirlerinde ve blgelerinde olduu gibi Paris'te de bir tek proletarya ulusal silahlanmay ve lmne savamay dile getirdi, talep etti. Ve tuhaf bir durum ortaya kt: "Kk kardelerin" (Gambetta'nn ifadesi, yani proletar65
MIHAIL BAKUNIN

ya) ortaya koyduu bu yurtseverce ballk ve daha erdemli tavr ablenn pek kzdrd, burjuvazi sanki kendisine saldrma-sna proletaryaya kar nefret duydu Bununla beraber mlk sahibi snflar belli bir yere kadar haklydlar Onlara gre kent proletaryasn harekete geiren, kelimenin eski

ve tam anlamyla ar yurtseverlik deildi Gerek yurtseverlik elbette ki son derece erefli ama bir o kadar da dar, kapal, insanlk d, ou zaman da vahi bir duyguydu Bu sadk yurtsever kiilii anavatann ve ona bal olan ne varsa hepsini tutkuyla seviyor ama ote yandan da yabanc sayd her eyden tutkuyla nefret ediyordu, ayn bizim pan-Slavc]armz1 gibi Oysa Fransz kent proletaryasnn arasnda byle bir nefretin zerresi bile olmamtr Tam tersine, son on >Harda -diyelim ki 1848'den, hatta daha nceki zamanlardan ben- sosyalist propagandann etkisi altnda butun lkelerin proletaryalarna kar kesinlikle kardee bir tavr gelitirmitir, Fransa'nn szde an-ohret edebiyatndan ayn kesinlikle uzak durmutur Fransz len son Napoleon'un giritii savaa kar ktlar ve savan arifesinde Enternasyonal'm Paris yelerince imzalanan bir manifestoyla, Alman iilerine kar kardee tutumlarn itenlikle ve yksek sesle ilan ettiler Alman askerleri Fransa'ya gtrdkle1 Slavofiller 1840 larda ve bundan sonra da ykselen kltrel milliyetilerdi Rusyann Batl deerlen ve kurumlar benimsemesini eletirdiler ve yerli gelenekler temelinde farkl bir ulusal gelime yolu aradlar Slavoflzm panSlavtzmle kartrlmamaldr Slavofiler yerli Rus kul-tUrunu dinini ve adelenn kutsadlar Hkmeti Byk Petro devrinden ben Bat pratiini (bilhassa Alman pratiim) benimsemekle ve hatta brokratik bask nedeniyle eletiriyorlard PanSlavsm ise ok daha politik ve saldrgand, dier Slav uluslarnn 'kurtuluunun Rus imparatorlu u nun dolaysz veya dolayl himayesi altnda gereklemesini bekliyordu Pan-Slavzm hibir zaman Rus hkmetinin resmi politikas olmad ve gerekte sk sk Rus d politikasyla kar karya geldi Fakat hkmet, amalarna uygun bulduunda pan-Slav duygulardan faydalanmay ihmal etmiyordu

66

DEVLET VE ANAR

rinde onlarn sarld silahlar Alman halkna kar deildi, I Kinsiz proletaryas Alman asken despotizmine kar savat Sava, Uluslararas i Brl'nn kuruluundan tam alt yl, Cenevre'deki ilk kongresinden de drt yl sonra balad Bu ksack surede Enternasyonal'n propagandas sadece Fransz proletaryas iinde deil butun lkelerin iileri arasnda yepyeni ve olaanst bir dnce ve duyarllk dnyasnn kaplarn amay baard O denli ozgur dnceli bir propagandayd ki bu, zellikle Latin lkelerinde, hemen hemen butun nyarglar ve yurtseverce veya cemaatsel alkanlklar silip ortak bir uluslararas tutkuyu ateledi Bu yeni bak as en rafine ifadesini 1868'deki bir halk mitinginde buldu Bitin bakalm nerede7 Avusturya'nn Vya-na'snda Gney Almanya ve Avusturya burjuva demokratlarnn ortaklaa

Viyana iilerine gtrdkleri ve tek ve blnmez bir pan-Alman vatannn resmen kabul ve ilan anlamna gelen bir dizi politik ve yurtseverce neriye verilen bir tepkiydi bu neriyi gtren burjuva demokratlar dehet iinde u yant aldlar "Alman anavatan da ne demek7 Bizim yegne vatanmz iilerin uluslararas cephesidir, sz smrclerin dunyasysa dman bir lkeden baka bir ey deildir bizim iin Butun dnyann ezilen ve smrlen proletaryas bizim kardemizdr ve bizi srekli aldatan sizlerin, bize bir anavatandan soz etmeye hi m hi hakknz yok " Ve sylediklerinin itenliini gstermek adna Vyanati iiler hemen u ithafla bir kutlama mesaj gnderdiler "Dnya iilerinin zgrlk mcadelesinin ncleri Parisli kardelerimize " Butun politik dncelerin tesinde Viyana iilerinin dorudan doruya halkn igdlerinin derinliklerinden gelen bu cevab Almanya'da buyuk bir karkla neden oldu Partinin
61
MIHAIL BAKUNIN

kdemli lideri Dr. Johann Jacoby1 de dahil olmak zere btn burjuva demokratlar panie kapldlar ve nazik yurtsever duygular zedelendi. Bu panikten devleti durulanyla Marx ve Lassaile ekol de payna deni ald. Muhtemelen Mars'n tavsiyesiyle Liebknecht, ki u sralar Alman sosyal demokratlarnn lideri saylmasna ramen aslnda hl burjuva demokrat bir partinin (feshedilen Halk Parti) yesidir, "politik kabalklar" skandallar koparan Viyana iileriyle grp anlamak zere apar topar Leipzig'den Viyana'ya gnderildi.2 Hakkn vermek gerekir: Grevinde yle baarl oldu ki bir ka ay sonra, Austos 1868'de Alman iilerinin Nremberg Kongresi'nde, Avusturya proletaryasnn btn temsilcileri Sosyal Demokrat Par-ti'nin dar yurtsever programn kuzu kuzu imzaladlar.3 Fakat bu sadece, az ya da ok eitimli ve burjuva olan parti liderlerinin politik ynelimleriyle Alman veya en azndan Avusturya proletaryasnn barndrd devrimci igd arasndaki derin ayrm ortaya koymu oldu. Doru, Almanya'da ve Avus1 Kninsbergli bir doktor ve siyasi ahsiyet olan Johann Jacoby (1805-1877), 1848 ve 49'da Frankfurt Parlamentosu'nun yesi, sonra da Prusya Parlamentosu'mn yesi olarak grev yapt. Saygdeer bir demokrat ve anayasacyd, sonunda Sosyal Demokrat Parti'ye katld. Bakunin, Jacoby ile 1848'de Frankfurt'ta tanmt, Bakunin'in gndermede bulunduu parti, burjuva demokratlardan ve Prusya kart cumhuriyetilerden oluan bir gney Alman grubu olan Alman Halk Parris'dir,

2 Wilhelm Liebknecht (1826-1900), 1869'da kurulan ilerin Alman Sosyal Demokrat Partisi'nin ktrucularndand. nceleri radika I-demokrat ve emek ynelimli bir parti olan Saksonya Halk Partisi'ni kurmutu. 1860'larda Liebknecht ve dier sosyalistler. Alman Halk Parti-si'ndekilerle benzer ekilde orta snf liberallerle ibirlii yaptlar, Bakunin'in burada yapt imalann tersine, Marx gerekte bu politikay reddetti. 3 Alman ileri Topluluklan'nn 1868 EylTnde Nremberg'de toplanan Beinci Kongresi, siyasi demokratiklemenin ii snfnn toplumsal ve ekonomik kurtuluu iin vazgeilmez bir koul olduunu ilan etti. Bu, Alman Sosyal Demokrat Partisi'nin 1869'daki kuruluunda da kabul edilen bir durutu. Bkz. sf. 282, dipnot 3.
DEVLET VE ANAR

turya'da, sosyal devrimcilikten ok dzen ii politik hesaplar yapan bir partinin propagandasyla halkn devrimci igds bastrld ve gerek hedefinden srekli olarak saptrld; 1868'den bu yana da ok az ilerleme kaydetti ve bilinlerde yer edemedi. Buna karlk, sz konusu boyunduruktan ve sistematik yozlamadan etkilenmeyen Latin lkelerinde, Belika, s-panya, talya ve zellikle Fransa'da zgrce byk bir gelime salad ve ehirlerdeki fabrika proletaryasnn gerek devrimci bilinci haline geldi.* Daha nce de belirttiimiz gibi, Fransz proletaryas, rnein ngiliz iilerinden farkl olarak, sosyal devrimin evrensel bir bilin karakteri tadn ve btn lkelerin proletaryalarnn dayanmas anlamna geldiini oktandr biliyordu. Bunu daha 1790'lardaki mcadelelerinde fark etmilerdi; kendi eitlikleri ve zgrlkleri iin savarken aslnda insanolunun tmn zgrletirdiklerinin aynmndaydlar. nsan soyunun zgrl, eitlii ve kardelii... Bugn artk bu byk szler, sk sk bo nakaratlar olarak kullanlyor. Oysa lk kez dile getirilirlerken insanlarn yreklerini kabartyor, ilerini styorlard; o gnn btn devrimci arklarnda dilden dile dolayorlard. te bu szler Fransz iilerinin yreklerine yeni bir toplum nanc ve sosyal-devrimci bir tutku olarak kaznmtr, tabiri caizse doalar haline gelmitir ve hatta bilinsizce de olsa dncelerinin, taleplerinin ve de hareketlerinin ynn izmitir. Sradan bir Fransz iisi bile devrimin kendisi iin olduu kadar, btn dnya iin de olduuna, hatta
* ingiliz iileri sadece kendi kurtulular ve koullarnn dzeltilmesi in mcadele etmilerse de kukusuz bu abalar btn insanln karnayd. Fakat ngilizler bunun da farknda deiller, araylar bu deil. Oysa Franszlar bu bilince vakflar, araylar bu ynde ve bu yzden olumlu bir farkllk tayorlar, devrimci mcadeleleri gerekten evrensel bir anlam ve nitelik kazanyor. 69

M1HA1L BAKVNN

kendisinden fazla dnyann gelecei iin olduuna inanr. Pratik politikaclar veya Gambetta trnden radikaJ cumhuriyetiler, Fransz proletaryasn bu kozmopolit ynelimden ayrmaya alyorlar. Onlar bo yere u szlere ikna etmeye abalyorlar: Btn dnyann, btn insanln kurtuluunu dleyecei-nize nce kendi zgrlnz ve refahnz dnn. Bunun iin gelin, siz de devletin bir paras olun ve bizim gibi siz de Fransa'nn an hreti, politik stnl iin uran ve ulusal karlara balann... ok anlalr bir dert bu burjuvalar iin ama nafile. nk bu d Fransz proletaryasnn doal bir parasdr, onlar devleti yurtseverliin son kalntlarn da imgelemlerinden ve kalplerinden kovdular. Ve doay yeniden yaratamazsnz! 1870-71 olaylar az nce sylenenleri btnyle kantlam oldu. Fransa'nn btn ehirlerinde proletarya seferberlik ars yapt ve Almanlara kar bir milis gc oluturulmas talebinde bulundu. Bir yandan proletaryann eline silah vermektense Prusyallara boyun emeyi bin kez yeleyen burjuvazinin ounluunun alakl ve ihaneti, bir yandan da Paris'teki Ulusal Savunma Hkmeti'nin sistematik olarak uygulad gerici kar--hareket ve diktatr Gambetta'nn eyaletlerdeki ayn lde gerici halk dman muhalefeti tarafndan felce urat il mayd proletarya kukusuz amaladklarn gerekletirmi olacakt. Btn olumsuzluklara ramen Alman igalcilere kar koullarn elverdii lde silahlanan Fransz iileri, kendi haklar ve zgrlkleri iin olduu kadar Alman proletaryasnn da haklar ve zgrlkleri iin savatklar inanc iindeydiler. Fransz devletinin an hreti umurlarnda bile deildi, onlarn btn derdi, burjuvazinin bir kleletirme arac olarak kulland nefret edilesi askeri gce kar kesin bir zafer kazanmakt. Alman askerlerinden Alman olduklar iin deil, asker olduklar
DEVLET VE ANAR

iin nefret ediyorlard. Thiers'in Paris Komn'n bastrmak iin kulland askerler safkan Franszdlar ama birka gn iinde, Alman ordusunun yapt kym ve gaddarlktan daha fazlasn yaptlar. u andan itibaren, proletarya iin yerli veya yabanc, btn askerler dmandrlar ve Fransz iileri bunun farkndadr. Bu yzden de milisleri hibir ekilde yurtsever olmayacaklardr. ehri kuatma altnda tutan Alman kuvvetlerinin gz nnde Paris Komn'nn Versailles halk kongresine ve anavatann kurtarcs

sfatl Thiers'e kar balatt ayaklanma, Fransz proletaryasn bugn motive eden yegne tutkunun ne olduunu gayet gzel ifade etmekledir. Bundan byle proletaryann, sosyal devrimden baka bir davas, baka bir sava olmayacak, olamaz! te yandan yenilen konnarlara kar Versailles temsilcilerinin uygulad aklalmaz gaddarlk, onlarn ilerinde tadklar azgn iddeti ve ktl aka gstermitir. Devlet yurtseverliinin durduu yerden bakldnda, Paris iileri ayaklanarak korkun bir su ilediler: Fransa'y bozguna uratan, onun ulusal gcn ve ann yerle bir eden Alman ordusunun gznn nnde iiler, kendilerini vahi, kozmopolit bir sosyal devrimci tutkuya kaptrarak Fransz devletini temelden ykmaya, devletin blnmez btnln paralayp yerine zerk komnleri geirmeye kalktlar ve bylece Fransa'nn erefini be paralk ettiler. Almanlar hi olmazsa Fransa'nn snrlarn geriletip politik gcn azaltmakla kalyorlard. Oysa iiler onu btnyle ortadan kaldrmaya niyetlendiler ve bir de bu haince gayeleriyle if-lihar eder gibi tuttular, Fransa'nn mazide kalm ihtiamnn grkemli tan Vendome stununu devirip pe attlar.l
I Paris'in Vendome alannda bulunan bu ant, Julius Sezar'n heykelini tayan bir stundur. li. Napolcon tarafndan, nceleri I. Napoleon'un bizza diktirdii heykelinin bulunduu yere konulmutu. Stun imparatorluk orkcminin sembol sayldndan Paris Komiin'nn talimat zerine bir halk treniyle ykld, ama daha sonra tekrar yerine dikildi. 71
MIHAIL BAKUN1N

Politik ve yurtseverce bir yerden bakan biri iin bu benzeri grlmemi saygszlktan daha ar bir su olabilir mi? Arlatrc birtakm nedenler olmasa belki... Fransz proletaryas bu suu, demagoglarn telkinleriyle veya her ulus gibi Fransa'nn tarihinde de sk sk grlen ulusal dolduru anlarndan birinde tesadfen ilememitir. n iinde taammd vardr. Bu sefer Paris iileri gayet soukkanl ve bilinli bir ekilde hareket ettiler. Devlet yurtseverliini tutkuyla reddettiler, geici deil derinlemesine, dahas dikkatle bakldnda halkn kendi bilincine dnen bir tutkuydu bu. Sz konusu tutku, btn kurumlar, konforu, ayrcahklaryla kurulu dzenin yaratt uygarl tmden yutmaya hazr bir hortum gibi, korkulu gzlerle kendisine bakan dnyann nne pervaszca, birden kverdi... Bu olaylar bir ey gsterdi; berrak olduu kadar da korkun olan bir gerek var artk ortada: Bundan byle sosyal devrimci tutkuya

kaplm, batan aa doruluk, adalet, zgrlk, eitlik ve kardelik gibi insani ilkelerle (saygdeer yneticilerimiz iin bu ilkeler, resmi trenlerde atlan nutuklarda zararsz birer cmle esi olarak ho grlebilir) donanm, yepyeni bir dnya yaratmak abasndaki a ve yabani proletaryayla, smr dzenlerini koruma tela iinde son bir umutla devlete, yasalara, metafizie, teolojiye, ordu ve polis kuvvetine sarlan semiz ve tkrldm egemenlerin dnyas arasnda bir uzlama kesinlikle mmkn olmayacaktr. Bu iki dnya, kaba saba iilerin dnyasyla, kibar ve eitimli sosyete -hepimizin bildii gibi gzellik ve erdem namna ne varsa bunlar temsil ederler- birbirinden ebediyen ayrlmtr. Sadece Fransa'da deil, Avrupa'nn drt bir kesinde lmne bir sava hkm srmektedir ve bu sava ancak taraflardan birinin kesin zaferi, dierinin de kesin yenilgisiyle sona erebilir!
72
DEVLET VE ANAR

iki ihtimal var: Ya burjuvazi emeki kitleleri eskiden olduu gibi sng, krba veya sopa zoruyla (Tanrnn ilahi buyruklar ve bilimin aklc nerileri dorultusunda tabii ki) altrmak iin honutsuz halk bask altnda tutmaya ve emeini kleletirmeye devam etmek ve bunu u an in olanakl klan, devletin askeri diktatrlk veya imparatorluk biiminde restorasyonu yoluna gitmek zorundadr, ya da iiler yzyllardr sren bu nefret edilesi boyunduruu eninde sonunda frlatp atacaklar ve onun temelini tekil eden burjuva uygarln toptan ykp geeceklerdir; bu da sosyal devrimin zaferi ve devlet egemenliine dayal btn bir sistemin yok olmas demektir. Devlet bir yanda, sosyal devrim dier yanda... Bugn bunlar, Fransa'da dier lkelere oranla daha belirgin olmakla beraber, Avrupa'nn her yerinde gnlk toplum hayatnn zn oluturan kartln iki kutbudur. Btn burjuvaziyi ve elbette burjuvalam asilleri de kapsayan devlet, odak noktasn, en gvenli snan ve de nihai savunusunu Versailles'da buldu. Sosyal devrim Paris'te esasl bir yenilgiye uram olsa da kesinlikle tkenmi deildir; imdilerde ehirlerdeki fabrika proletaryasn bir utan bir uca kucaklamakla kalmyor, gney Fransa'da byk alanlara yaylan srarl propagandasyla krsal nfusu da kendisine ekiyor. te bu iki dnyann, ezenlerin ve ezilenlerin, zellikle Fransa'da dmanlk noktasna varan uzlamaz kartlklar, Fransa'nn tekrar stn ve hkim bir devlet haline gelemeyecek olmasnn ikinci temel

nedenidir. Fransz toplumunun btn ayrcalkl tabakalar, Fransa'nn eski grkemli gnlerine dnmesinden kukusuz byk mutluluk duyacaklardr. Ama yalnzca proletaryann hayatm ve zgrln feda etmesi kouluyla... Yoksa para kazanma hrsyla gzleri dnm olan bu benciller topluluu sz konusu i iin ayrcalklarndan, mal mlklerinden en ufak bir fedakrlkta bulun73
MIHAL BAKUNIN

mazlar, hele proletaryayla eit hak ve koullara mahkm olmaktansa yabanc bir lkenin boyunduruunu tercih ederler. u anda gzlerimizin nnde olup bitenler sylediklerimizi bire bir doruluyor. Thiers'in hkmeti, Berlin kabinesiyle yaptklar anlama dorultusunda Alman askerlerinin igali altndaki Fransz ehirlerinin Eyll aynda boatlmalar gerektiini Versailles kongresine resmen bildirdiinde, egemen snflarn koalisyonundan baka bir ey olmayan bu kongrenin ounluundan tek bir ses bile kmad, anlama hkmne kuzu kuzu boyun ediler. nk onlar iin hayati neme sahip hisse senetleri dibe vurmutu ve ne olursa olsun istikrar gerekiyordu. Bylelikle burjuvazi Alman ordusunun varlnn kendisi iin kurtulu ve rahatlk demek olduunu, Almanlarn Fransa'y terk etmesinin idam hkmnden farksz olduunu anlayverdi. Yani Fransz burjuvazisinin hikmeti harbiyesi kendinden menkul yurtseverlii, kurtuluu utan iinde boyun emi bir Fransa'da buluyor. Eer bu konuda hl kukusu olanlar varsa, muhafazakr bir Fransz gazetesi alp okumaldrlar. Gerici partinin btn fraksiyonlannn -Bonapartistler, lejitimistler ve Or-leanistler-, Barodet Paris'ten milletvekili seildiinde ne denli korktuklar, altst olduklar ve fkelendikleri gayet iyi bilinir. Peki yahu kimdir bu Barodet?1 Bu zat, konumu, gdleri ve eilimleri mahiyetinde muhafazakr, fakat szlerine baklrsa demokratik ve cumhuriyeti ve fakat gerici politikalarn yrtlmesini nlemek bir yana, yrtlmesine yardm eden, dev1 Desire Barodet (1823-1906), 1872 ve 73 yllarnda Lyon belediye bakanl grevini yrtt. Belediye yetkililerinin devrimci tavrlarna sinirlenen Ulusal Meclis, Lyon'un belediyeliini kaldrd; bunun zerine sol bir protesto mahiyetinde Barodet, Thiers hkmetinin resmi adayn geerek Paris'teki bo bir parlamento yeliine seildi. Bakunin 1870 Eyll'nde Lyon'da anarist bir isyan balatmaya alt srada, bir cumhuriyeti olan Barodet, belediye encmeninin ve Louis Napoleon'un lm zerine ehrin ynetimini devralan Kamu Gvenlii Komitesi'nin

yesiydi. 74

DEVLET VE ANAR

rimle arasnda en ufak bir ba bulunmayan ve zaten hi bulunmam olan ve 1870-71 yllarnda Lyon'da burjuva dzenini hararetle savunan bir adamdr; Gambetta'nn partisinde bol miktarda bulunan adilerden biridir yani. imdilerde bir yn burjuva yurtseveri gibi o da devrimcilikle hibir alakas olmayan Gambetta'nn kurallarna gre almay pek faydal buluyor. Oysa Paris onu cumhurbakan Thiers'e ve Versailles'daki monarist sahte halk kongresine inat olsun diye semiti ve bu sradan herifin seilmesi bile muhafazakr partinin topunu ayaa kaldrmaya yetmiti. Muhafazakrlarn balca ikyeti neydi biliyor musunuz? Almanlar! Hangi gazeteyi aarsanz an, burjuvazinin Fransz proletaryasn Prens Btsmarck'm ve onun imparatorluunun kendine hak gibi grd gaddarlyla nasl tehdit ettiine tank olacaksnz -ne yurtseverlik ama! Aslnda btn dertleri Fransa'dak sosyal devrim tehdidine kar Almanlardan yardm dilenmek. yle salaka bir korku indeler ki, zararsz Barodet'yi dahi devrimci bir sosyalist olarak gryorlar. Yurtseverlii oktan bir kenara brakm olan Fransz burjuvazisinin iinde bulunduu bu duygu durumuyla Fransa eski gcne ve stnlne kavumak iin ufack birumut besleyebilirini? Fransz proletaryasnn yurtseverliine gelince, onun da pek umut verici olduu sylenemez. Onlarn anavatanlarnn snrlar artk btn dnya proletaryasn kapsayacak kadar genilemitir. Bu konuda Paris Komn'nn tavr kesindir ve yan sra Fransz iilerinin oktandr spanyol devrimine kar aka ifade ettii sempati, egemen snflar iin olduu kadar Fransz proletaryas iin de devlet yurtseverlii bahsinin kapandn gstermektedir. Bu durum bilhassa Gney Fransa'da olduka belirginlik kazanmaktadr; burada Fransz, proletaryas aka, 75
MIHAIL BAKUNIN

spanyol proletaryasyla tm ulusal farklarn ve snrlarn tesinde kardee bir birlik ve dahas zgr emee ve kolektif mlkiyete dayal bir halk federasyonu oluturmak ynndeki arzusunu belirtmitir. Btn toplumsal tabakalarnda byle bir yurtseverlik eksiklii

varken, stelik aralarnda halihazrda alen ve acmasz bir sava hkm srerken Fransa nasl yeniden gl bir devlet haline gelebilir? Yal cumhurbakannn (Thiers) stn devlet adam meziyetleri de, yapt onca zulm de (on binlerce Paris komnarnn kadn ocuk demeden katledilmesi, binlercesinin Yeni Kaledonya'ya gnderilmesi...) bounadr, eski Fransa geri gelmeyecek! Thiers'n stikrar ve itibar iin gsterdii onca abaya yazk; Fransa bir daha ne eski dzenine dnebilir, ne de askeri gcne kavuabilir. Proletarya ve burjuvazi arasndaki mcadele btn kurumlan temelinden sarsyor, devletin gvdesi atrdyor, paralanyor; devlet her an yklma tehlikesiyle kar karya. Bu derece elden ayaktan dm bir devlet nasl olur da gen ve gl Alman devletiyle rekabet edebilir? Bir kez daha sylyorum, stn bir g olarak Fransa'nn i bitmi, politik hkimiyet devriyse bir daha balamamak zere kapanmtr; ayn edebiyatndaki klasisizm ya da siyaset tarihindeki monari ve cumhuriyet devirleri gibi... Devletin yal temelleri btnyle rmtr ve Thiers onlarn zerine muhafazakr cumhuriyetin -cumhuriyet makyajyla monarist bir devlet elbette ki- bina etmek iin boa urayor. u anda Radikal Parti'nin lideri, aka Thiers'in mezi olan Gambetta ise yeni temeller zerine yeni bir devlet, gya gerekten cumhuriyeti ve demokratik bir devlet kurma vaatleri savuruyor: O yeni temelleri ara ki bulasn... 76
DEVLET VE ANARf

Zamanmzda akl banda ve gl bir devletin yegne salam temeli askeri ve brokratik merkezileme olabilir. Monari ile tam anlamyla demokratik bir cumhuriyet arasnda tek bir esasl fark vardr: tikinde devlet yetkilileri egemen snflarn karma halk ezip soyarlar, bir yandan da ceplerini doldururlarken hkmdar akna almaktadrlar; dierindeyse bu akn ad halk iradesidir. Cumhuriyet sisteminde hayali bir halk, szm ona devletin temsil ettii "yasal halk", yaayan, gerek halk boazlar. Ancak halk adna boazna sarlan ellerin kendi elleri olduunu o halka anlatmak herhalde hayli g olacaktr! Sosyal devrim tutkusu artk Fransz proletaryasn tamamen fethetmitir. Bu tutku ya doyurulacak, ya da bastrlacak, baka yolu yok. Ancak baskc devlet gc, burjuvazinin bu son kalesi

yklrsa bu tutku duyurulabilir. nk en demokratiinden en baskcsna kadar hibir devlet halka ihtiyac olan eyi veremez: Bu ey halkn aadan yukarya doru, her trl mdahale ve vekletten bamsz z rgtlenmesidir. Marx'n sahte halk devleti tasars da dahil btn devleti sistemler halkn, halk adna dnen, halka ramen davranan bir grup eitimli ve ayrcalkl aznlk tarafndan ynetilmesinden baka bir ey deildir. Bu sebeplerden dolay mlk sahibi egemen snflarn halkn tutkularn ve taleplerini karlamas kesinlikle imknszdr. Geriye tek bir grnt kalyor: Devlet basks; gerektiinde aleni, gerektiindeyse gayri resmi tahakkm demek olan, bir kelime mahiyetinde bile bal bana bask anlamna gelen devlet... Gambetta da en az Thiers kadar burjuva karlarnn temsilcisidir; o da gl bir devlet ve orta snfn, bir de belki Fransz proletaryasnn ok kk bir blmn temsil eden burjuvalam ii tabakasnn koulsuz tahakkmn istiyor. Thiers'le aralarndaki fark btnyle undan barettir: Eski zamann eilimleri ve nyarglarnn etkisinde olan Thiers, sadece ok zen77
MIHAL BAKUNJN

gin burjuvazinin desteine ve icazetine dayanyor, kk burjuvalarn ve burjuvalam iilerin yeni bir hkmet kurulmas nndeki srarl talepleri neyse kukuyla bakyor. Egemen snflarn tekmeyi vurduu Gambetta ise politik gcn, cumhuri-yetidemokratik diktatrln, imdiye kadar devlet ynetiminin avantalarndan ve onurundan yoksun braklan, batan aa burjuva bir ounlua dayandrmaya alyor. Gambetta, (bizce de) gayet hakl olarak, sz konusu ounluun desteiyle iktidar ele geirirse, bankaclarn, byk toprak sahiplerinin, tccarlarn ve sanayicilerin, ksacas halkn emeinin en azl ve zengin smrclerinin kendine dneceklerini, onu kabul edeceklerini ve onunla ittifak ve dostluk frsat kollayacaklarn dnyor. Gambetta elbette ki onlara tekme vurmayacak, nk o adna yarar bir devlet adam olarak, egemen snflarn desteinin ve dostluunun gl bir devlet iin vazgeilmez olduunu pek iyi bilir. Bu da Gambetta'nn en az ncekiler kadar yalanc ve baskc olaca anlamna geliyor. Ve daha demokratik bir grnm sergileyeceinden zenginlere ve agzl aznla halkn emeini daha pervaszca smrmeleri iin elverili ve gvenilir bir zemin

hazrlayacaktr. Modem okulun piyasaya srd bir devlet adam olarak Gambetta, en geni demokratik uygulamalardan ya da genel oy hakkndan en ufak bir korku duymamaktadr. O, bunlarn halk iin ne denli az, smrc snflar iinse ne denli ok gvence saladn herkesten daha iyi biliyor ve bu yolla halk iradesinin hayali temsiline dayal idari despotizmin hi olmad kadar iddetli ve gl olacann farknda. Bundan dolay Gambetta, eer Fransz proletaryas bu ihtirasl avukatn vaatlerine kanacak ve tm asiliine ramen de78
DEVLET VE ANARl

mokratik cumhuriyetin ikence tezghna yatacak olursa, Fransz devletini eski anna ve stnlne kavuturmay kukusuz baaracaktr. Fakat sayfalardr aklamaya altmz mesele de zaten bu: Baaramaz. Bugn dnya zerinde hibir kuvvet, hibir siyasi veya dini ara yoktur ki herhangi bir lkenin ve zellikle Fransa proletaryasnn ekonomik zgrleme ve toplumsal eitlik arzusunu boabilsin. Gambetta ne yaparsa yapsn, ister sngyle tehdit etsin, islerse gnl okayc szler sylesin, bu arzunun tad herklms gle baa kamayacak, emeki kitleleri devletin ihtiaml arabasna at gibi komay baaramayacaktr. Proletaryayla burjuvazinin arasn bulmaya ve aralarndaki amansz mcadeleyi sona erdirmeye tatl dili de yetmeyecektir. stelik proletaryayla burjuvazinin sava Fransz devletinin kaynaklarnn ve gcnn tamamna mal olacandan, Fransa'nn Avrupa devletleri zerinde yeni bir hkimiyet oluturmaya takati kalmayacaktr. Bismarck'n imparatorluuyla nasl boy lebileceini varn siz dnn! Fransz devletinin szde-yurtseverlerinin iddias ne olursa olsun, onlar ne kadar iinirse iinsin Fransa'nn Avrupa trenindeki yeri bundan byle kinci mevkidir. Ayrca tpk talyan devletinin 1870'den nce Fransa tmparatorluu'nun politikalarna tabi oluu gibi, Fransa da Alman mparatorluu'nun liderliine ve dostane emirlerine tabi olacaktr. Bu, dnya pazarnda ilerini tkr tkr yrten Fransz speklatrler adna hayli avantajl bir konum olsa gerek; ama ulusal gururlar dnlrse Fransa'nn devleti yurtseverleri iin ayn eyleri sylemek herhalde mmkn deildir, nk hi de kskanlacak bir durum arz etmiyor Fransa'nnki. Gerekten de,

1870'den nce olsayd Fransa'nn Almanya'ya yenilmesi ve boyun emesi burjuvazinin en sadk ve inat savunucularn bile 79
MIHA/L BAKUNIN

sosyal bir devrime gtrecek kadar utandrabilir, onlarn gururlarn zedeleyebilirdi. Ama proletaryann ve sosyal devrimin ne olduunu anladktan 1870'den bu yana, Almanlara utan iinde boyun emek dururken tutup da proletarya tarafndan alaa edilme riskine girmeyeceklerini cmle lem biliyor. Fransz devletinin eski gcne bir daha asla kavuamayaca yeterince ak deil mi? Ancak bu kesinlikle Fransa'nn evrensel ve ilerici ilevinin de sona ermesi anlamna gelmiyor. Bir devlet olarak ann yitirmi olan Fransa'ya taptaze bir sosyal devrim an olacaktr. 80 II Fakat eer Fransa havlu attysa, geriye kalan Avrupa devletlerinden hangisi yeni Alman mparatorluu'yla baa kabilir? Kesinlikle Byk Britanya olamaz bu devlet. nk her eyden nce ngiltere, hibir zaman kelimenin tam ve modern anlamyla bir devlet; askeri, polisiye ve brokratik merkezileme anlamnda klasik bir devlet olmamtr. ngiltere daha ziyade, toprak mlkiyetine dayal geleneksel bir aristokrasiyle yeni bir mali aristokrasiden menkul bir karlar federasyonunun egemenlii altnda olan kendine zg bir toplumdur. Fakat burada da proletarya, az-ok farkl zellikler gsteriyor olsa da, tpk Fransa'daki gibi ekonomik eitlik ve siyasi haklar adna ak ve tehditkr bir mcadele vermekten geri kalmamaktadr. Elbette ingiltere'nin kta Avrupa'snn siyasi olaylar zerindeki etkisi daima byk oldu. Fakat bu etki askeri gcnden ok ekonomik gcne dayanyordu. Herkesin bildii gibi bugn 81
M1HA1LBAKVNIN

sz konusu etki de nemli lde anmtr. ok deil otuz yl nce ngiltere, Almanlarn Ren eyaletlerini igal etmesine ya da Rusya'nn Karadeniz'deki stnln yeniden yaplandrmasna ve Khiva seferine kesinlikle msamaha gstermezdi.' Giderek sreklilik kazanan bu uysal tavr, ngiltere'nin gnbegn belirginleen siyasi iflasn ortaya koymaktadr. Bunun da nedeni

proletarya ve burjuvazi arasndaki derin elikilerdir. ngiltere'de sosyal devrim sanldndan ok daha yakn. stelik olduka sert ve iyi rgtlenmi bir direnmeyle karlaacandan dier lkelerden ok daha iddetli olacaktr. talya ve spanya'dan sz etmeye bile gerek yok. nk bu lkeler hibir zaman tehditkr ve gl devletler haline gelemeyeceklerdir. Nedeni maddi kaynaklardan yoksun olmalar deil, asl neden halklarnn yapsal zelliklerinin onlar tamamyla farkl hedeflere, farkl mecralara srklemi olmasdr. Katolik fanatizm ve V. Charles ile II. Philip'in despotizmy-le normal geliim seyrinden sapan spanya, 16. ve 17. yzyllarda halknn emei yerine Amerika'dan apard altn ve gmle zenginleerek dnya apnda bir monari kurdu. Havadan gelen bu zenginliin aptalca gururu spanya'ya pahalya mal oldu. Entelektel, ahlaki yozlama ve maddi bir yoksullama ba gstermekte gecikmedi. spanya'nn, btn Avrupa'nn korkup hn duymasna, hatta Avrupa toplumlarndaki ilerlemenin bir an iin duraksamasna neden olan bu ksa ve doast geliimi aniden durdu, gc tkendi ve spanya ar miskin, zayf ve umur1 Krm Sava'n sona erdiren 1856 Paris Anlamas'nn artlar gerei Karadeniz larafszlatn di ve Rusya'nn burada bir donanma bulundurmas yasakland. 187O'de Rusya, Fransa-Prusya Sava^'nn Almanya'nn zaferiyle sonulanmasnn yaratt karklikan faydalanarak Paris Anlama-s'nn hkmlerini reddetti, 1860 ve 70'lerde Rus imparatorluu tarafndan ilhak edilen veya Rusya'ya tabi klnan birka Orta Asya toprandan biri olan Khiva Hanl 1873'Un balarnda Rus askerlerince fethedildi. 82
DEVLET VE ANAR

samaz bir devlet haline geldi. Ardndan gelen Bourbonlarn ahmaka idaresiyle de itibar dibe vurdu. Ta ki I. Napoleon'un yamac ordusu spanya'y igal edip iki yzyllk uykusundan uyandrana kadar... Bylece spanya'nn hl yayor olduu anlald. Cahil ve silahsz kitlelerin gl bir tutkuyla birleerek hareket ettikleri srece dnyann en iyi ordularna kar durabileceklerini kantlayan drt ba mamur bir halk ayaklanmasyla esaretten kurtuldu. Dahas spanya, halkn zgrlk tutkusunun yozlamamas adna cehaletin, burjuva uygarlna ye tutulabileceini gstermi oldu. Almanlar 1812-13 ulusal ayaklanma!aryla (ulusal ayaklanmalar, halk deil) bouna bbrlenip duruyorlar. stelik bir de spanya'yla kyaslyorlar. Almanlarnkini spanya ayaklan-

malaryla karlatrlabilir hibir taraf yoktur. spanyollar o gne dek yenilgi yz grmemi br igalciye kar ayaklandlar, oysa Almanlar, ancak Napoleon Rusya karsnda kesin bir yenilgiyle betasn bulduktan sonra ayaa kalktlar. O zamana dek Fransz ordularna kar direnie cesaret edebilen tek bir Alman ky ve kasabas yoktu. Grnen o ki Almanlar itaate, yce devlet erdemlerine hayli alkn olduklarndan, dahili otoritenin yerine igalcilerin otoritesi geer gemez onu da kutsal sayverdiler. Prusyal generaller kalelerini, istihkmlarn ve ehirleri birbiri ard sra teslim ederlerken kendi kendilerine, o zamanki Berlin kumandannn unutulmaz vecizesini tekrarlyorlard: "Dzen yurttan birinci grevidir!" Napoleon yalnzca Tirol'de gerek bir halk direniiyle karland. Bilindii gibi Tirol Almanya'nn en geri kalm, en eitimsiz kesidir. Oysa Almanya'nn eitim dzeyi yksek eyaletlerinin bir tekinin bile gz direnmeyi kesmedi.
83
M1HAIL BAKUNIN

Doas gerei kaba, kargaal ve acmasz olan1 bir halk ayaklanmas daima byk kayplar, insan hayatnn ve maddi deerlerinin fedasn ngerektirir. Kitleler her zaman fedakrla hazr, kahramanca davranmaya ve ulalmaz gibi grnen kaleleri fethetmeye muktedirdirler. nk olmayan mlkiyetlerini kaybetme korkusuyla yozlamazlar. Hatta savunma veya saldr gerektirdiinde kendi kylerini, kasabalarn yakp ykmaktan ekinmezler ve bu ii genellikle keyifle, gerek bir ykma tutkusuyla yaparlar. nk mal mlk ounlukla kendilerine deil bakalarna aittir.1 Fakat devrimin nihai hedefleri sz konusu olduunda bu ykma tutkusu tek bana yeterli olmaktan uzaktr. Yine de onsuz bir devrim dnlemez; sava ayakta tutan ykma tutkusudur ve yeni bir dnya bu yaratc tutkudan doacak ve onun zerinde ykselecektir. Bu tr bir tutku burjuva aklna, burjuva uygarlna uymaz, nk btn bir burjuva uygarl mlkiyete fanatike tapnr. Eraftan biri veya bir burjuva mlknden vazgemektense hayatn, zgrln ve erefini kolayca gzden karabilir. Onlara gre, her ne amala olursa olsun mlkiyete el uzatan, mlkiyeti ykmaya alan Allah arpar. Bu yzden zorunlu hallerde dahi evlerinin veya ehirlerinin yklmasn kabul etmezler. 1870'de Fransz burjuvazisi, 1813'te Alman eraf igalcilere bouna o denli kolay

boyun emediler. Mlkiyetin ne kadar yozlatrc bir etken olduunu, son yurtseverlik krntlar da

Bakunin'in Rus okurlar, Aleksander Pukin'in nl "bir Rus isyan, duygusuz ve acmas/," tanmna dair yaplan imay phesi/ tanyacaklardr. Bu tanm, Pukn'in Pugaev ayaklanmasiyla ilgili Yzbann Kz romannn biti satrlarnda yer alr. Bu belki de Bakunin'in yazd en nl ve Bakunin'i en iyi tanmlayan cmlenin yinelenmesidir. 1842'de, siyasi kariyerinin en banda, Deutsche Jahrbcher fr Wissenschaft rui Kunst dergisinde Jules Elysard mahlasyla Almanca yaynlanan "Almanya'da Gericilik" adl makalesinin son cmlesi uydu: "Ykma tutkusu, ayn zamanda yaratc bir tutkudur."
C/l

DEVLET VE ANAR

kaybolup giden Fransz kyll rneinde de grmtk hatrlarsanz. Almanya'nn Napoleon'a kar szde-ulusal ayaklanmas iin son bir eyler sylemeden nce onun ancak, darmadan olmu Alman kuvvetleri Rusya'ya snnca ve henz ksa bir sre nce Napoleon ordusunun bir paras olan Prusya ve Alman kolordular Rusya'nn tarafna geince balam olduunu tekrarlayalm. Dorusunu sylemek gerekirse o zaman bile bu, evrensel bir halk ayaklanmas karakteri kazanmad. Kasaba ve kylerde hibir hareket yokken sadece genlerden, zellikle rencilerden meydana gelen gnll mfrezeler bir halk ayaklanmas ruhu tamak bir yana, derhal dzenli orduya katldlar. Ksacas, o sralar Almanya'da bir pan-Alman devleti yaratma fikri tekrar canland iin genler, felsefecilerin hararetli sylevleri ve ozanlarn cokulu iirleriyle kkran baz sadk unsurlar, Alman devletini savunmak iin silaha sarldlar. Oysa spanyol halk vatannn zgrln, ulusal bamszln savunmak adna tek bir vcut halinde isyan ediyordu. O zamandan bu yana spanya bir daha hi uslanmad ve yeni bir toplumsal yapya ynelik altm yllk araynda byk aclara katland. ki kez onarlan mutlak monariden Kralie Isabelta'nm anayasasna, Espartero'dan Narvaez'e, Narvaez'den Prim'e ve Prim'den kral Amadeo, Sagasta ve Zorilla'ya, zavall spanya'nn denemedii yol kalmad.1 Ve anayasal monarinin

] Bakunin'n belirttii gibi, 19. yzy), spanya tarihinde frtnal bir dnemdi. Napoleon igalinden sonra 1814"te yeniden tahta kan (ve 1823'teki devrimin ardndan Fransz ordusunca bir kez daha tahta oturtulan) V(l. Ferdinand'n yerine 1833'te kz II. Isabella geti. II. Jsabclla'nn tahta kmasna Ferdinand'n kardei Don Carlos ve yanda t ar y a, an gerici ve mutlakiyeti savunan Carlistler kar ktlar. Cariist sava bittiinde dahi lsabella'nn saltanat bitmek bilmez ayaklanmalarla sarsld durdu ve nihayet 1868'de tahttan inmek

durumunda kald. Baldomero Es-partero, Ramon Mana Narvarez ve Juan Prim bu dnemdeki olaylarda rol 85
MHAL BAKUNN

her koulda baskc ve tahakkumcu, ispanya iin artk kesinlikle olanaksz olduu anlald Bugn de muhafazakr bir cumhuriyetin, speklatrlerin, zengin mlk sahiplerinin ve bankerlerin cumhuriyetinin olanakszl ortaya kyor spanya, svire tp bir kuuk-burjuva federasyonu arayna girerse, onunda k-sz olduunu anlamakta gecikmeyecektir Devrimci sosyalizm canavar spanya'y penesine almtr Duyduumuz kadaryla Endls ve Estremadura kylleri kimseyi takmadan topraklar paylayorlarm Ban Barcelona'nn ektii Katalonya bamszln aka ilan etti Madrt halkyla federal bir cumhuriyet kurduunu duyuruyor ve Kurucu Mechs'n politikalarna tab olmayacan aklyor Kuzeydeki blgelerin Carlst gericiliinin etkisinde olduu dnlrken onlar ayan beyan sosyal bir devrim gerekletiriyorlar, blge ve komnlerin bamszlm \e Fueros,* ilan ediyorlar, adl ve idari belgelerin hepsini yakyorlar Askerler halka yaknlayor, stlerine karj bakaldryorlar Ksacst tahribat ve kesin bir paralanma var ispanya'da, ul-ke iin iin ryor, dalma halinde kendiliinden bir ok so? konusu Maliye yok, ordu yok, mahkemeler yok, polis yok, yan devlet yok Bir tek sosyal devrimci tutkuya kaplm olan halk var, gulu ve avakta Enternasyonal'in ve Sosyal Devrimci Dayanma'nn1 kolektif liderlii altnda spanya halk glerini
alan nl asken ve riyas ahsiyetlerdi Manuel Ruz Zonlla (veya sadece Zonlla (1834 1895)) Sgastant hasmyd ve Kral Amadco saltanatnn bir dneminde babakanlk grevinde bulundu An deo nun tahttan inmesinin ardndan gelen 1871-74 cumhuriyetine bir bask Carist sava, turlu bolgcstl ve yerel ayrlkt hareketler \e devletin alaca mstakbel biimler hakkndaki esasl tartmalar damgasn vurdu Kii /aman sonra monari habellann olu XII Alfonsonun ahsnda ycndtn y pland * Fueros ortaa spanyol kralLnnca bahedilen yerci zgrlk beratlaryd (en) 1 1872 bylul nde Bakunn Zurhte 1868dek Sosya! Demokrat Dayan mann ardl mahiyetinde Sosyal Devrimci Dayanmay kurdu Bu, talyan ve spanyol taraftarlardan oluan kuuk bir grupun ibaretti 86
DEVLET VE ANAR

birletiriyor, rgtlyor, darmadan olan devletin ve burjuva uygarlnn ykntlar uzennde ozgur iilerin dnyasn kurmaya hazrlanyor

talya sosyal devrime en az ispanya kadar yakn Anayasal monari stlerm tum gayretlerine, Mazzn ve Garbald gibi iki buyuk liderin kahramanca ama nafile abalarna ramen italyan halk devleti kabul etmiyor, etmeyecek de ispanya gibi italya da, antik Roma'nn merkezci ve otokra-tk geleneklerini uzun zaman nce, bir daha edinmemek zere yitirdi imdilerde bu gelenekler halkn belleinde deil Dante ve Machvelh'nn kitaplarnda ve modern politik edebiyatta yayor Ayrca talya'da halihazrda yaar durumda olan an bir otonomi gelenei var ve bu bir eyalet otonomisi deil, dpedz komn otonomsdr Halkn vakf olduu, arasnda varln srdren yegne politik kavram da bu Buna bir de birbirlerini anlamayacak kadar farkl leheler konuan eyaletlerin tarihsel ve etnografk farkllklar eklenirse italya'nn modern devletin birlik idealini gerekletirmekten ne denli uzak olduu kavranabilir Ama kark bir toplum da deildir italya, leheler, orf ve detler ne kadar farkl olursa olsun belit bir italyan tipolojs vardr Gneyli bir Italyann bile italyan olduunu tipinden, karakterinden derhal kartabilirsiniz Dahas, maddi karlarn gerek ortakl, ahlak ve entelektel hedeflerdeki artc benzerlik italyan eyaletlerini birletiriyor, onlar birbirlerine olduka yakn klyor Bununla beraber, butun bu hedeflerin bask araclyla politik birlik salama abalarna kart bir yerde durmas ve toplumsal bir birlik kurulmas dorultusunda aba gstermesi aynca nemsenmesi gereken bir nokta italya'nn politik veya idari birliinin bask yoluyla salanmaya allmasnn toplumsal dalmayla sonulandn ve buna bal olarak gonullu bir toplumsal birlie an87
MIHAIL BAKUNIN

cak ada talyan devletinin yklmasyla varlabileceini syleyebilir, talya'daki gnlk hayattan buna dair saysz kant devirebiliriz. Btn bu sylenenlerin gereklemesi elbette yanlz kitlelere baldr. nk dier lkelerde olduu gibi talyan burjuvazisinin st tabakalarnda da devlet birliine, u an gelime ve genileme halinde olan bir birlik, halkn emeini smren ayrcalkl bir snfn toplumsal birlii rehberlik etmektedir. talya'da bu snf Consorteria^ terimiyle adlandrlyor. Consorteria, btn bir yneticiler ve egemenler topluluunu ifade

ediyor: brokrasi ve ordu, polis ve mahkemeler, byk mlk sahipleri, sanayiciler, tccarlar, bankaclar... Yan sra Consorteria, sa kanad u an hkmet olmann avantalaryla keyif atan, sol kanadysa bu keyfe aznn suyu akarak bakan btn bir parlamentoyla birlikte yazarlar ve resmi, yar-resmi avukatlan da kapsyor. Yani talya'da da durum dnyann geri kalanndan farkl deil. Devletin yararlan adna lkeyi iliine dek smren, halk korkun bir sefalete ve umutsuzlua mahkm eden yekpare bir yamacpolitikac etesi burada da ibanda. Fakat milyonlarca proletaryay penesinde kvrandrsa bile, en korkun sefalet de devrimini garantilemeye yetmez. Doa insanoluna yle artc, ou zaman lmne bir sabr vermitir ki, onun ne zaman yeter diyeceini eytan bilir. Ei benzeri olmayan bir yoksullua mahkm olsa da, alktan ve sefaletten azar azar lyor olsa da, kahredici bir duyarszlk ve bilinsizlikle vakarndan dn vermez, itaat etmekten vazgemez. Bilhassa Dou Hindistan ve Almanya'da hayli belirgin bir zellik1 Consoneria (Entrika) aslnda italyan Parlamentosu'nda Piettmont kart sa glerin oluturduu bir gruptu.
DEVLET VE ANAR

tir bu. Byle bir insan hibir zaman cesur olmayacak, lse bile isyan etmeyecektir. Ancak bir duygu var ki, nsan ileden karp isyan ettirebilir, en azndan isyan etme olasln arttrabilir: Umutsuzluk. Keskin, tutkulu bir duygudur bu. nsan ar, acl uykusundan ekip alr, ona, en ufak bir ulama umudu olmasa bile, daha gzel bir dnyann varolabileceim hatrlatr. Kimse uzun zaman umutsuzluk iinde yaayamaz. Umutsuzluk insan eninde sonunda ya tme, ya da eyleme gtrr. Ne tr bir eylemdir varaca? u: Kurtuluu iin, daha iyi hayat koullarna sahip olmak iin die di gze gz savaacaktr, ak ak yapacaktr bunu. Umutsuzluk bir Alman dahi mantndan, dengesinden koparabilir; ama herhalde o Almann bu duruma gelebilmesi iin epey bir hakarete uramas, hayli dayanlmaz basklara, aclara, hakszlklara maruz kalmas gerekecektir. Sefalet ve umutsuzluk; bu ikisi bile sosyal devrimi patlatmak in yeterli deildir. Bireysel ya da olsa olsa yerel isyanlar dourabilirler; halk topyekn ayaa kaldrmaya yetmezler. Sosyal devrim, ayrt edici olaylar, ac ve iddetli deneyimler sil-silesiyle

aydnlanan halkn igdlerinin, srekli gelien ve snrlarn genileten bir ideale dnmesine ihtiya duyar; bireyin haklaryla ilgili genel bir bilince sahip olmas, haklarn elde etmek iin derin, tutkulu ve deyim yerindeyse dinsel bir inanca kaplmas gerekir. Halk, byle bir ideal ve bu tr bir inanc umutsuzluk dolu bir sefaletle bir araya getirdii zaman, sosyal devrim kanlmaz ve ok yakn olacak, onu engelleyebilecek hibir kuvvet kalmayacaktr. talyan halknn durumu tam da bu. Sefaletleri ve yaadklar ac dayanlmaz boyutlarda. Bu hususta Rus halkndan aa 89
M1HAILBAKUNN

kalr taraflar yok. Ama talyan proletaryas, Rus proletaryasndan ok daha ak ve giderek glenen bir devrimci tutku ve bilin geliimi iinde. Doalar gerei zeki ve tutkulu olan talyan proletaryas nihayet ihtiya duyduu eyin ne olduunu, kurtuluu iin ne yapmas gerektiini kavramaya balad. Bu bakmdan Enternasyonal'in propagandas, sadece iki yldr aktif ve yaygn biimde yrtlmesine ramen, talyan proletaryasna epey yarar salad. gdnn halk ayaklanmas in vazgeilmez niteliini, ne denli ac ekmi olurlarsa olsunlar bu igdye ve onun biimlendirdii ideale sarlmalar gerektiini retti, daha da dorusu lerinde bu ideali uyandrd* ve onlara varmalar gereken hedefi, o hedefe varmalar iin glerini nasl rgtlemeleri gerektiini gsterdi. Kukusuz bu deal, halk iin en bata yoksullua ve sefalete bir son verilmesi, eit ve zorunlu kolektif emek yoluyla tm maddi htiyalarn herkes adna karlanmas anlamna gelmektedir. Ardndan sra, efendilerin her trl tahakkmn ortadan kaldrmaya, btn devlet sistemlerinin aksine, halkn esas ihtiya duyduu zgr bir toplumsal yapnn, hayatn aadan yu-kan rgtlenmesinin yaratlmasna ve parlamento, hkmet gibi kurumlarn tarihin plne atlmasna gelecektir. Tarm ve fabrika iilerinin birliklerinin, komnlerin, eyaletlerin ve uluslarn gnll dayanmas; ve nihayet biraz daha uzak bir gelecekte, bir dnya devletin ykntlar zerinde zaferle, onurla ykselen insanolunun evrensel kardelii... talya'da da spanya gibi, Marx'n devleti komnizm program hibir baar kaydedemedi; bu dikkat ekicidir. Yaygn ve tutkulu bir biimde benimsenen ise, tahakkme ve otoriteye kar lmne sava ilan etmi olan Sosyal Devrimci Dayan-ma'nn (Liga'nn)

programdr.

* Ek A'ya baknz. 90
DEVLET VE ANARl

Bir ulus kendisini ancak bu koullarda bireysel ve toplumsal zgrlkler temelinde rgtleyebilir ve baka uluslar iin tehdit unsuru olmaktan karabilir. te bu yzden ispanya ve talya'dan, saldrganlk politikas yrtmesi deil, artk ancak sosyal devrimler beklenebilir. svire, Belika, Hollanda, Danimarka ve sve gibi kk lkeler benzer nedenlerle, fakat esasen siyasi arenada tuttuklar nemsiz yerleri nedeniyle birilerini tehdit etmek bir yana, yeni Alman mparatorluu tarafndan ilhak edilmekten korkmaktadrlar. Geriye Avusturya, Rusya ve Prusya Almanyas kalyor. Avusturya'nn gz topraa bakan devasz bir hastadan farksz olduunu syledik durduk. Hanedanlk ilikilerinin ve askeri gcn yaratt bu imparatorluk, aralarnda kk bir sevgi krnts dahi bulunmayan, birbirleriyle atma halinde drt ayr rktan menkuldr. Hkim durumda olansa, dier nn beraberce nefret besledii ve nfusun topu topu drtte birini oluturan Alman rkdr. Yakn zamanda Macar ve Alman Slavlar olarak ikiye blnen zerklik yanls Slavlar bu imparatorluun yansdrlar stelik.1 Byle bir imparatorluun birliini korumak iin askeri ve polisiye despotizmden baka aresi yoktur. Zaten son yirmi be yl zarfnda ald ldrc darbeyle yaraldr. lk darbe, eski rejimi ve Prens Metternich hkmetini temize havale eden 1848 devriminden geldi. O zamandan beri de vahi nlemler ve kuvvet macunlan alarak zar zor ayakta duruyor.

I 1867 Uzlamas (Ausgteich) Avusturya Imparatorluu'nu Avusturya-Macaristan Imparaiorluu'na veya kili Monariye dntrm oldu. Macar-egemen Transleithan (Leith nehrinin dousu) kesim ve Aman-egenen Cisleithat (Leith nehrinin bats) kesim kendi anayasalarna, parlamentolarna ve ynetimlerine sahiptiler. Avusturya imparatoru ve Macaristan Kral vasflaryla saltanat sren bir tek Habsburg hkmdarnn altnda birlemekteydiler. 91
MIHAIL BAKUNIN

1849'da, imparator Nikola'nn imdadna yetitii imparatorluk, burnu havalarda bir oligarkn Prens Schwarzenberg'n ve Roma'yla anlama yapmay tasarlayan Slavc bir Cizvit'in, Kont Thun'un ynetimi altnda selameti, gerici dinsel politikalar uygulamakta ve ulusal farkllklar dzleyip tm eyaletleri kat bir merkezilik altnda toplamakta buldu.1 Fakat 1859'daII. Napole-on gelip ikinci

darbeyi vurunca askeri ve brokratik merkezilemenin de kr etmeyeceini anlam oldu. 1859 yenilgisinden sonra Avusturya liberalizme merak sard. mparatorluk, Prens Bismarck'n (henz konttu o vakitler) beceriksiz rakibi Baron Beust'u Saksonya'dan artp egemenlii altndaki halklar birer birer azat etmeye balad.2 Niyeti bu sayede devlet birliini salama balamakt -yani zlmesi olanaksz bir problemi zmek iin boa krek sallyordu. Sadece doalar, dilleri, karakterleri ve kltrel dzeyleri farkl olmakla kalmayp birbirleriyle durmadan dalaan ve bu nedenle ancak idari bask aralaryla bir arada tutulabilen bu drt temel ulusun-Slavlann, Almanlarn, Macarlarn ve Romenlerin*-gnln ayn anda ho etmesi gerekiyordu Avusturya'nn.

1 Prens Felix Schwarzenberg (800-1852), 1848'de Avusturya babakan oldu ve 1848 Devrimi'nin ardndan merkezi! etiril m i tnutlakiyetilii yeniden yaplandran hkmete bakanlk yapt. Kont Le Thun (1811-1888), 1848'den sonraki dnemde eitim bakanlnda bulundu. Papalkla 1855'te, Avusturya'daki Katolik Kilisesi'nin bamszln ve bilhassa eitim zerindeki etkisini glendiren bir anlama yaplmasna araclk etti. Thun Alman Bohemya asillerinin mensubu olmasna ramen, eklerin dilsel ve kltre) hak taleplerini destekledi, 2 Baron ve daha sonra Kont Friedrich Beust (1809-1886) 1866'da Avusturya Dileri Bakan, ardndan babakan ve anslye oldu. Macarlarla 1867 Uzlamas mzakerelerini yrtt. 1866'ya dek Saksonya babakan ve daha sonra Avusturya'daki grevi srasnda Bismarck politikalarnn muhalifi olarak tannyordu, * Sz konusu uluslar 36 milyonluk nfus iinde u ekilde dalmlard: yaklak 16.500.000 Slav (5.000.000 Polonyal ve Rutenyal; 7,250.000 dier kuzey Slavlar, ekler, Moravyallar, Slovaklar; 4.250.000 de gney Slav), yaklak 5.500.000 Macar, 2.900.000 Romen, 600.000 talyan, 9.000.000 Alman ve Yahudi ve 1.500.000 dier uluslar. 92
DEVLET VE ANAR

Yahudilerle birlikte nfusun ancak drtte birini oluturan ve Avusturya monarisi iinde siyasi egemenliin hl kendi haklar olduunu srarla iddia eden Almanlarn da ayrca memnun edilmesi lazmd. in ilgin taraf, liberal-demokratik bir anayasann borazanln yapan da ayn Almanlarn ounluuydu. Btn bu etrefil sosyal problemlerin en kestirme zmnn evrensel bir devrimde olduunu bouna tekerleyip durmuyoruz. Bizim derdimizin doruluuna ve bir devletin en liberal veya demokratik biimler altnda da olsa baskc, despotik tabiatna (gizli olduu oranda tehlikeli) bundan daha iyi kant bulunabilir mi? Yaradltan devleti ve brokrat olan Almanlarn iddialarn,

tarihsel birtakm haklara (antikite ve fetih haklar elbette) ve te yandan da hayal rn kltrel stnlklerine dayandrdklar sylenebilir. nszmzn sonunda Almanlarn bu iddialarnda ne denli ileri gittiklerini gsterme frsat bulacaz. Genel olarak Almanlardan pek farkl iddialar olmasa da imdilik sadece Avusturya Almanlar zerinden gidelim. Pek niyetleri yoktu ama Avusturya Almanlar u an iin Macarlar zerindeki egemenliklerinden vazgetiler ve Macarlarn bamszln tandlar. Avusturya mparatorluu iinde Macarlar, Almanlardan sonra en devleti ulustur. 1850'den 1859'a dek mparatorluun iddetli basksna, sert nlemlerine inatla ayak dirediler ve bamszlk davalarndan dn vermediler. stelik bir de, toplam nfusun ancak te biri olmalarna ramen dier uluslar zerinde siyasi egemenlik haklan olduunu ddia ettiler. Macarlara sorarsanz, onlar iin de tarihsel bir hakti bu.*
* Macaristan Krall'nn toplam nfusu 15.500.000'dir. Bunun iinde 5.500.000 Slav, 2.700.000 Romen, 1.800.000 Yahudi ve Alman ve 500.000 eitli baka uluslar vardr. 93
M1HAILBAK UNIN

Bylece Avusturya mparatorluu, gleri aa yukar eit ve fakat tek bir egemenlie tabi olan iki devlete ayrld: 20,500.000 nfuslu (7.2 milyon Alman ve Yahudi, 11.5 milyon Slav ve 1.8 milyon talyan ve dier unsurlar...) Cisleithan (veya Slav-Alman devleti) ve Transleithan (yani Macaristan ya da Macar-Slav-Romen-Alman devleti)... in dikkat ekici yan bu devletlerin, ne bugn ne de gelecekte, i istikrar salamak hususunda hibir umut vermemeleridir. Macar Krall iinde de, liberal anayasasna ve idarecilerinin tartlmaz yeteneklerine ramen rksal dalamalar, Avusturya monarisinin bu kronik hastal hi eksik olmad. Macarlarn egemenlii altndaki nfusun byk ounluu Macarlardan nefret etmektedir ve onlarn boyunduruu altnda olmak hibir zaman ilerine sinmeyecektir. Bunun sonucu, Slavlarn Trk Slavlarn, Romenlerin de Eflak, Bodan, Besarabya ve Bukovi-na'daki kardelerini arkalarna alp giriecekleri amansz bir mcadele olacaktr. te birlik Macarlar kanlmaz olarak Viya-na'dan destek talep edecekler. Oysa Macarlarn ayrlmasna bozulan imparatorluk Viyana's, btn rm ve kmeye yz tutmu hanedanlklar gibi, sinsice, dalan iktidarn toparlayacak bir

mucize beklentisi iindedir. Bu yzden Macaristan Kral-l'nn istikrar salamasn engelleyen i karklklardan hayli memnundur ve el altndan Slavlar ve Romenleri drtklemeyi de ihmal etmemektedir. Macar ynetimi bunun farknda, onlar da Avusturya'ya kar ibitirici bir imha savann yolunu gzleyen ve bu nedenle Macarlara prim veren Bismarck'la gizli gizli flrt halindeler. Transleithan'n hali pr meali bu. Cislethan'n durumu da pek i ac saylmaz. Alman-Slav devletinde, (Yahudiler dahil) 7.2 milyon Alman, 11.5 milyon Slav ynetme derdinde.
94
DEVLET VE ANAR

Bunun garip bir dert olduunu sylemeye gerek var m? Grnen o ki Almanlarn antik alardan bu yana kendilerine bitikleri misyon, Slav topraklarn igal etmek, Slavlar yok etmek veya uygarlatrmaktr (yani Alman latrmak, dier bir deyile kk burjuvalatrmak). Bu yzden Almanlarn ve Slavlarn aralan hibir zaman iyi olmamtr, ikisi de kendi kadrince birbirinden nefret eder durur. Yenilse de uzlamayan ve boyun emeyen btn halklar igalcilerden nefret ederler; Slavlar da Almanlardan nefret ediyorlar. te yandan efendiler de klelerinin kendilerinden nefret ettiini nefretle bilirler; onlarn zgrlk hayallerinden duyduklar korkuyla iin iin kvranrlar. Almanlar Slavlardan nefret etmekle kalmyorlar, Slavlar Almanlamamakta (yani uygarlamamakta) srar ettikleri iin onlar aalk bir ulus olarak da gryorlar. Prusya Alnanlarnn, Slavlar Almaniatramadklar iin Avusturya Alnanlarna nasl ac ac sitem ettiklerini, hatta onlar nasl ihanetle suladklarn hatrlarsnz. Onlara gre Alman yurtseverliine ve karlarna, yani pan-Almanclk fikrine kar bundan daha ar bir su lenemez. Peki drt bir yandan sktrlan, yine de tamamen knlamayan Avusturya Slavlar (Polonyallar hari) pan-Alman tehdidine neyle karlk veriyorlar dersiniz? Baka bir samalkla; halkn zgrlk mcadelesine bir bak gibi saplanan bir baka irenlikle: PanSlavizm.*
* Biz pan-Almancthn olduu kadar pan-Slavizmn de can dmanlaryz ve ilerde kitaplar mzdan birinde son derece nemli olan bu konuya zel bir makaleyle eilmeyi amalyoruz. imdilik, Rus devrimci genliinin en kutsal ve vazgeilmez grevinin biltiin gcyle pan-Slavist propagandaya kar mcadele etmek olduunu vurgulamakla yetinelim. Bu propaganda Rusya'da ve zellikle dier Slav

topraklarnda, hkmetlere bal veya kendinden menkul Slavofiller ya da resmi Rus ajanlar tarafndan

95

M/HA/L BAKUNN

Geri Avusturya Slavlannn hepsi (Polonyallar dnda kalanlar, nk onlarn zaten alakalar yok bu meseleyle) bu tehlikeli ideale tapyor falan deiller. rnein Trk Slavlar pan-Slavizme, etraflarnda dolaan onca Rus ajanna karn pek az yz veriyorlar. Fakat yine de Petersburg'u bir kurtarc olarak grmek, Avusturya Slavlar arasnda epey yaygn bir eilim. Almanya'ya kar derin (ve dorusu btnyle hakl) bir nefret duyuyorlar, bu tamam; ama Moskova ve Petersburg despotizminin Litvanya, Polonya, Ukrayna* ve hatta Rusya halklarn inim inim inlettii vakitleri ne abuk unuttular da kaml ardan gelecek kurtuluun yolunu gzler oldular? Budalalktan baka bir ey deildir bu. Ama Slavlarn bu tr gln beklentilere kaplmas artc deildir. Tarihi bilmiyorlar, Rusya iinde olup bitenlerden ise zerre kadar haberleri yok. Btn mesele kulaklarna alman kt bir akadan ibaret: Gya Almanlarn dizlerini titreten byk br Slav mparatorluu kurulmutur ve bundan olsa olsa memnunluk duyulur; onlan titretebilen bir imparatorluu sevmek de elzem olur. Doal, hepsi ok doal. Ama ya Avusturya mparatorlu-u'ndaki eitimli Slavlar arasnda pan-Slavizmi (ya da en azndan bazlar asndan Rus imparatorluunun kurtarc mdahalesini veya Rus arnn egemenlii altnda byk bir Slav mparatorlu-u'nun kurulmasn) aka savunan onca zeki, bilgili, tecrbeli
yrtlyor. Slav kardelerine kar babacan bir sevgiyle dolu olan Petersburg'daki Slav arn, onun, halkn ezen, halk tarafndan nefret edilen, Ukrayna ve Polonya'ya zulmeden ve dahas Polonya'nn bir ksmn Almanlara satan alak mparatorluu'nun, bedbaht Slavlar Alman boyunduruundan kurtarabilecei ynnde propaganda yapyorlar. stelik Petersburg kabinesi Dou'da yardm grme vaadine karlk Bismarck'a Bohemya ve Moravya'y alenen satarken yaplyor bu. * Bakunin, metin boyunca Ukrayna yetine Kk Rusya terimini kullanyor. Ukrayna ad, ancak 19. yzyln sonlarnda kullanlmaya baland. ()

96

DEVLET VE ANAR

insan olmasna, stelik bir de parti kurup ynetmelerine ne demeli? Garip, znt verici ve dahas affedilmeyecek bir tavr bu. Lanetli Alman uygarlnn Slav yurtseverlerin bile ruhuna ne derece szdna dikkatinizi ekmek isteriz. Slav yurtseverleri Almanlatnlm bir burjuva toplumunun iinde dodular, Almanlarn

niversitelerinde, okullarnda okudular, Almanca dnmeye, hissetmeye ve arzulamaya alarak bydler. Alman dman bir mcadele geleneinden gelmemi olsalar kusursuz birer Alman olup kacaklard. Slav kalabildiler ama imdi halklarn Alman boyunduruundan kurtarmak iin Almanca yntemler kullanyorlar; nlerine birleik ve gl bir Slav devleti yaratmak dorultusunda btnyle Almanca bir hedef koyuyorlar. Brokratik, polisiye ve askeri bakmdan merkezilemi modern devlet (rnein Alman ve Rus mparatorluklar) dorudan doruya Alman patentlidir; ite size Slavlarn ruhuna szm olan Alman. (Burada bir noktay belirtmek yerinde olur: Rusya'da, devletin harcnda Tatar unsurlar da vardr. Fakat Almanya'da, Tatarlarn nezaketi* sayesinde byle bir durum sz konusu deil.) Slavlarn doalarnda ve varolularnda politik, yani devleti bir yan hi yoktur. ekler Byk Moravya mparatorluu'nu, Srplarsa Dusan mparatorluu'nu bou bouna yd edip duruyorlar.1 Bunlar geici fenomenler, antik mitlerdir. imdiye dek tek bir Slav ulusu kendi iradesiyle devlet kurmad.
* Tatarlar Rusya'dan sonra Almanya'y fethetmeye yne!mediler. Nezaket dedii bu. (.n.) 1 eklerin yerleik olduu Moravya 9. yzylda Polonya ve Macaristan'n yant sra bugnk ek Cumhuriyeti ve Slovakya'y da kapsayan ve ksa sre ayakta katan bir imparatorluun ekirdei haline gelmiti. ekler Hristiyanl bu dnemde kabul ettiler. Stefan Dusan (1311-1355 arasnda ynetimdeydi) ortaa Srbistan'n gcnn doruuna kard ve 1346'da kendisini imparator ilan etti. Ancak kurduu devlet lmnden sonra dald ve Balkanlar'n geri kalan gibi Srbistan da ksa zaman sonra Osmanl Trklerinin idaresine tabi oldu. 97
M1HA1LBAKUNIN

Polonya'nn monarisi cumhuriyeti Almanclk ve Latinci-liin ift tarafl basnc altnda dodu. Kyller {chtopyler) toptan yenildiler, orta snfn (Polonyal tarihilere ve yazarlara -zellikle Mickiewicz'e1- baklrsa Slav kkenlidir bunlar) kleleri haline geldiler ve i bitti. Sonra u Bohemya ve ek Krall2 meselesi var. Bunlar Almanlarn dorudan basncyla birletiler. Biraz dikkatli bakldnda Almanlarn birer kopyas olduklar grlecektir. Zaten ok gemeden Bohemya, Alman mparatorluu'nun organik ve ayrlmaz bir paras haline geliverdi, Rus mparatorluuna gelince, onun nasl olutuunu bilmeyen yoktur: Tatar kams, art, Bizans inayeti ve art, Almanlarn

brokratik, askeri, polisiye akl hocal... ZavaJ Byk Rus halk ve ilhak edilen dier halklar -Ukraynallar, Litvanya-llar, Polonyallar- bu oluuma ancak srtlaryla kallabildiler. Slavlar hibir zaman kendi inisiyatifleriyle bir devlet kurmamlardr, o kadar. nk hibir zaman fetihi bir ulus olmadlar. Oysa devletleri sadece fetihi halklar kurarlar, sonra da boyun edirdikleri halklar bir gzel yerler. Slavlar yalnzca bar deil, son derece de tarmc insanlardr. Alman kabileleri sava ruhlaryla oradan oraya koup devleti zlemlerini doyurmaya urarlarken Slavlar devlet fikrinin uzanda bamsz kyl komnleri halinde yaayp gidiyorlard. Toprak eit paylalp ekiliyor, komn seimle belir-

1 Adam Mickiewicz (1798-1855), 19. yzyitn byk Polonyal airiydi: Milliyeti ve romantikti. Bakunin onunla 1840'larda Paris'le tant. Mic-kiewtcz Paris'te College de France'da Slav edebiyat krssnn bandayd ve Polonyallarn ve Slavlarn kaderi hakknda mistik fikirler ne sryordu. 2 ek Bohenyas 10. yzylda Moravya'dan ayrld ve Kutsal Roma mparatorluu 'nun paras haiine geldi. 12. yzyln sonunda Bohemya imparatorluk iinde bamsz bir krallk oldu ve Prag 14, yzylda bir sre bizzat imparatorluun bakentliini yapt. 98
DEVLET VE ANAR

lenen yallar, patriarkal detlere gre ynetiyorlard. Bu yzden Slavlar soyluluk nedir bilmezlerdi, bir rahip kastlar bile yoktu. Patriarkal detlerden kaynakl eksikliklerle de olsa, eitliki ve kardee bir hayat sryorlard. Komnler arasnda sreklilik arz eden politik ilikiler yoklu. Ancak yabanc bir kabile saldrs gibi ciddi bir tehdit sz konusu olduunda savunma ttifaklar kuruyorlard, fakat tehlike geer gemez bu birlikten eser kalmyordu. Bu yzden bir devlet haline gelmekten ok, aralarnda kardee ilikiler kurmakla yetindiler. Slavlarn bu biimde rgtlenmesi onlar, zellikle Almanlar gibi sava kabilelerin saldrlan karsnda savunmasz brakt. Bir ksm yok edilirken byk ounluu Trk, Tatar, Macar ve bilhassa Alman kabilelerinin boyunduruu altna girdiler. Onuncu yzyln ikinci yansndan itibaren Slavlarn esaret tarihi balar. Bu acl olduu kadar kahramanca bir tarihtir de. Yzyllar boyunca igalcilere kar inatla savatlar, lkelerinin zgrl adna oluk oluk kan akttlar. On birinci yzylda ki nemli olay kar karmza: der, Elbe rmaklar ve Baltk denizi arasnda yaayan Paganist Slavlar, Alman valyelerine ve rahiplerine kar

giritikleri genel ayaklanma ve Polonyal kyllerin orta snf ynetimine kar balattklar isyan. Bu iki kalkmann etkileri, bat Slavlannn Almanlara, gney Slavlannn Trklere ve kuzeydou Slavlannn da Tatarlara kar yrttkleri mtevaz fakat srekli mcadelelerin iinde 15. yzyla kadar hissedildi. 15. yzylda karmza ek Hussitlerinn btnyle bir halk ayaklanmas karakteri tayan ve eytann bacan krp baarya ulaan byk devrimi kar.1 Dinsel grlerini bir kenara
1 Hussitler, Constance Konseyi'nin emriyle )415'te yaklan ek din reformcusu Jean Hus'un yandalarydlar. Grleri birok bakmdan (6. yzyl Reformu'nu nceden haber veriyordu. Jeari Hus'un lmn izle-

99

MIHALBAKUNIN

brakrsak (yine de sylemeden gemeyelim, eitlik ve zgrlk ilkelerine Katoliklerden ve Protestanlardan ok daha yakndr bu grler), bu devrimin artc bir devlet kart toplumsal nitelii vardr. Slav komnnn Alman devletine isyandr bu. Hussitler, 17. yzylda ancak Prag'n yan-Almanlam kk burjuvazisinin bir dizi ihaneti sonucunda tamamen yenile-bildiler. ek nfusunun neredeyse yars katledildi ve topraklar Alman kolonicilere verildi. Sava Almanlar ve Yahudiler kazanmt ve yenilen Bat Slavlar ki yzyldan fazla bir sre sessizlie gmlerek Katolik kilisesinin ve Almanlarn boyunduruu altnda yaadlar. Ayn yllarda gney Slavlar da Macar ve Trk egemenliine tabiydiler. Ancak kuzeydouda bu durumu telafi etmek istercesine, ticari ve toplumsal gerekeli bir Slav isyan patlamakta gecikmedi. Tarih iinde, katksz halk hareketleri olan, devlete kar hep ayn nefreti tayan, zgr komnlerden menkul bir kyl dnyas yaratmay arzulayan Slav isyanlar saymakla bitmez: 16. yzylda byk Novgorod, Pskov ve dier baz blgelerin Moskovit arlara kar verdikleri umutsuz sava, 17. yzyln banda Polonya kralna, Cizvitlere, Moskova boyarlarna kar mcadele eden birleik Rus milisleri, Ukrayna ve Litvanya halknn Polonya orta snfna kar unutulmaz isyanlar, Stepan Razin'in nderliinde Volga kyllerinin kararl ayaklanmas ve nihayet bir yzyl sonra grkemli Pugaev1 isyan...
yen Hussit savalar Katolik ve Alman Kutsal Roma tmparatorluu'na kar milliyeti bir ek ayaklanmas olmakla birlikte, dinsel bir ayaklanmayd da; yirmi yl boyunca bu savalar orta ve dou Avrupa'y harabeye evirdi. Hussitler ve genel anlamda Protestanlk ek topraklarnda 17, yzylda, otuz yl savalar

srasnda Habsburglarca kesin ve vahi bir biimde ezildi. 1 Bakunin, Rusya tarihinin bu tamamen farkl hadiselerini bir arada gruplu-yor, nk her biri merkezi hkmece kar yerel zerklik, inisiyatif veya isyan giriimi olarak yoru m I anabilirdi. Ortaada Novgorod ve Pskov, 100
DEVLET VE ANAK

Ve bylece Slav ulusunun topyekn uyan a olarak adlandrlabilecek olan 19. yzyla gelindi. Polonya hakknda bir ey sylemeye gerek yok. O, hibir zaman uyumad, zgrlnn gasp edilmesine ve yamac g arasnda paylalmasna kar mcadele etmeyi bir an bile brakmad. Ve Polonya, Muravevler1 ve Bismarcklar ne yaparlarsa yapsnlar isyann srdrecektir, ta ki zgrln geri alana dek. Bu noktada itirazlar duyar gibiyiz. Doru, halkn deil orta snfn ve devletin zgrldr sz konusu olan. Ne yazk ki Polonya'da esas itibariyle orta snf kkenli olan partiler devlet merkezli programlarndan vazgeme niyetinde deiller. Polonya'nn sosyal devrimle kurtuluunu ve yeniden yaplanmasn gzetmek yerine eski geleneklere boyun eiyorlar, u ya da bu Napoleon'un himayesi altnda, Cizvtlerle veya feodal Avusturya lordlaryla srt srta verip devleti hedeflerin peine dBaltk zerinden Bat'yla sk ticari balan olan bamsz Rus ehir devletleriydiler. 15. yzyln sonunda ve 16. yzyln balarnda Rusya tarafndan ilhak edildiler. 17. yzyln banda bir sosyal kargaa, siyasi ytkm ve yabanc mdahale dnemi olan Bunalm Zamanlan srasnda bir Polonya ordusu Rusya'y istila ve Moskova'y da igal eni. Boyar-egemen hkmet fel olunca Moskova'nn dousunda bulunan Volga Nehri blgesinde kendiliinden ortaya kan halk destekli milis gc Polonyallar srd ve 1613'te yeni Romanov hanedann kurdu. 17. yzyln ortasnda Polonya denetimindeki Ukrayna'daki Ortodoks kyllk, blgenin Polonyal (ve Katolik) toprak sahiplerine kar Cosso-ack nderliinde bir isyana giriti ve bu isyan Rusya'nn Kiev'le birlikte sol-ky Ukrayna'y (Dinyeper Nehri'nin dousu) ilhak etmesine yol at. Stepan (Stenka) Razin ve Emelian Pugaev srasyla 1670 ve 1770'lerdc Rusya tarihindeki en kitlesel kyl isyanlarna nderlik ettiler. Bakunin bu kyl isyanlarn bu kitabn A Ekinde tekrar ele almaktadr. 1 General (daha sonra da Kont) Mihail Muravev (17961866) 1863 Mart'nda Vilna Genel Valilii'ne atand ve Polonya isyannn bastrlmas ve Prusya'nn elinde tuttuu Polonya topraklarnn kontrolyle grevlendirildi, idamlarn ve snrd etmelerin yan sra Muravev iki yl sren grevi srasnda blgenin acmaszca Ruslatnlmasna ynelik bir politikay kurumlattrd. Bu abalar yznden Bakunin'in sonralar sk sk kullanaca Cellat Muravev adyla anlmaya balad. 101
MIHA/L BAKUNN

yorlar. Ama Polonyallarn bunca srarl yaramazlklarnn da kendi

apnda bir nemi var. Yzylmzda bat ve gney Slavlar da silkindiler, uykularndan uyandlar. Bohemya mesela, yzyllk uykunun ardndan, Almanlarn onca politik ve polisiye basksna, asimilasyon abasna ramen, batan aa Slav kimliiyle cesaretini toplad ve batdaki btn Slav hareketlerinin oda haline geldi. Gney Slavlar iindeyse Bohemya'nn roln Trk Srbistan' stlendi. Ancak bu uyan olduka hayati ve tarihsel nemde bir soruyu da beraberinde getirdi: Slav uyan nasl sonulanacak? Eski tas eski hamam misali devlet tahakkm m, yoksa btn bir Avrupa proletaryasyla birlikte devlet boyunduruundan kurtulu mu? Slavlar kitleleri Alman esaretinden kurtarp bu defa Slav markal yeni bir esarete mi mahkm klacaklar, yoksa btn Avrupa proletaryasyla birlikte sosyal devrim iin mi abalayacaklar? Slavlarn gelecei bu iki yoldan hangisini seeceklerine baldr. Acaba hangi yolu tutmallar? Bu sorunun, yantn da iinde tadn dnyoruz. Haz-reti Sleyman'n mesellerine kulak asmayn siz, gemi geri gelmez. Modern devlet, gemiten bu yana sregelen tahakkmn kusursuz uygulanndan baka bir ey deildir (tpk teolojik inanlarn ve dinsel kleliin son eklini Hristiyanlkta bulmas gibi). Ve yaradlndan gelen bir itkiyle, evresindeki btn canl varlklar bomaya koullanm, brokratik ve askeri anlamda merkezilemi bu polis devleti (doruk noktas pan-Alman m-paratorluu'dur) artk miadn doldurdu. Btn halklar onun bir an nce yok olmasn ve zgrlklerine kavumay bekliyorlar. Slavlarn, tarihin imdiden mahkm ettii, halklarn nefret duyduu bir tavn sergilemekten karlar ne olabilir? Byle davranrlarsa erefli deil lanetli olacaklardr, gelecek kuaklara kar su ilemektir bu, utantr. Slavlar Almanlar kadar nefret 102
DEVLET VE ANAR

edilesi olmaya m zenecekler? Evrensel bir Tanr rol oynamaya m niyet edecekler? Eer yzlerce yllk klelik, ikence ve suskunluk servenlerine ramen Slavlar insanl yeni bir esarete mahkm ederlerse, ruhlarn ve ordularn dpedz eytana satm olacaklardr! u byk Slav devleti hayaline gelince, bu Slav halknn toptan kleletirilmesinden baka bir ie yaramaz. nk emeki kitleler iin bir devlet ne kadar bykse zincirleri o kadar ar, zindan

duvarlar o kadar kaln demektir, birka bin smrcnn sefahati demektir. Hemen itiraz edecekler Slavclarn ou: "Ama biz byk bir Slav devleti istemiyoruz ki" diyecekler, "Slav halklarnn bamszlk garantisi mahiyetinde yle orta boy birka devlet..." Mantkszla bakar msnz? Bamsz olmak isteyen her devlet, yle komularnn ltfiyla lalan da deil, dorudan doruya askeri gcne dayanarak yapar bunu! stelik orta halli bir gle yetinmeye kalkrsa byk bir devlet tarafndan yutulmas an meselesi olur. Bu yzden hem byk olmak, hem de askeri gcn srekli gelitirmek zorundadr, saldrmak zorundadr (hatrlayn; askeri bir devlet, saldrgan bir devlettir); bu denli byk bir askeri rgtlenmenin olduu yerde de elveda zgrlk! Hem sonra panAlman mparatorlu-u'nun devasa gcyle baka trl nasl boy lebilir? Uzun lafn ksas, bu iin varaca yer ya sfr adet Slav devleti, ya da hepsini yutan kaml ve pan-Slavist bir Petersburg mparatorlu-u'dur. Ayn Slavclar yine itiraz edecekler, diyecekler ki, "Orta boy Slav devletleri bir araya gelir, yetmezse baka lkelerle ittifak kurar, Almanya'nn tozunu atar..." Fakat birbirlerine karlar bakmndan bal bir dizi mstakil devletin ortak eylemlilii gvenilir olmaktan ok uzaktr. Bu ortaklk dmanla eit gte, hatta ondan daha gl olsa bile zayf kalacaktr. stelik ortak103
MIHAIL BAKUNIN

lk kuran devletlerin yneticileri, btn faniler gibi, o ann karlarn gzetirler, krl kma tutkusuyla bir yn temel zorunluluu grmezden gelirler. Oysa dman gc homojendir, tek bir iradeye ve amaca tabidir; bu yzden rgtlenmesi basit ve sorunsuzdur. 1863'te Rusya'ya kar Polonya'nn yannda yer almak Fransa, ngiltere, svire ve hatta Avusturya'nn dorudan karnayd, fakat hibiri yerinden kprdamad. 1864'te Prusya-Avusturya, bilhassa Prusya-Alman saldrs tehdidi altndaki Danimarka'dan yana olmak ngiltere, Fransa, sve ve Rusya'nn karlarna ok daha dorudan bir biimde uygundu, kllarn kprdatmadlar. Nihayet 1870'de Paris'e ve neredeyse gneye dek ilerleyen Prusya-Alman kuvvetlerine kar Fransa'yla dayanmak, kk kuzey devletlerini bir yana braksak bile, en azndan ngiltere, Rusya ve Avusturya'nn iine gelirdi ama bu defa da yaprak kmldamad. Ne zaman ki yeni Alman iktidarnn yaylmac gcnn

boyutlar anlald, hepsinin akllan balarna geldi; mdahale etmediklerine bin piman oldular. Bu nedenlerden dolay Slavlar devletleraras bir ittifaka veya komu devletlerin yardmna bel balayamazlar; hibir Slav devleti de kendi bana pan-Alman basncna dayanamaz. Peki ya Kuzey Amerika ya da svire tipinde federatif bir Slav birlii oluturulursa?... Geiniz! nk her eyden nce, byle bir birliin olumas Rusya mparatorluu'nun dalmasna baldr. Orta veya kk boyutlu Slav devletleri bu kadar byk bir imparatorlukla zgrlklerini koruyarak federal bir iliki srdremezler, onun in Rusya mparatorluu, birbirine yalnz federatif balarla bal bir dizi bamsz devlete blnmek zorundadr. Bir an iin Petersburg mparatorluu'nun yle ya da byle bamsz paralara blndn ve Polonya, Srbistan, Bulga104
DEVLET VE ANARf

rstan gibi devletlerle birlikte byk bir Slav federasyonu oluturduunu farz edelim. Bu bile yeterli olmayacaktr, nk hibir zaman Almanya kadar gl bir merkezilik tamayacaktr. Zaten bir devletler federasyonu, bir yere kadar burjuva zgrln garanti edebilse bile, hibir ekilde stn bir devlet gc, bir askeri g yaratamaz; nk g her zaman daha merkezi olann yanndadr. Bize svire ve ABD rneklerinden dem vuracaklara da iki ift lafmz var: svire devletini ve ordusunu glendirmek iin teden beri merkezileme dorultusunda hareket etmektedir; Kuzey Amerika se gl merkezi devletlerle uramak zorunda deildir, Amerika ktasnda Rusya, Almanya ve Fransa gibi gl komular olmadndan rahat yerindedir. Dolaysyla pan-Almanclkla baa kmak iin Slavlara tek bir yol kalyor: Merkezi bir pan-Slavist devlet kurmak. Yani paa paa Rus boyunduruu altna girmek. Hi olmazsa Alman iktidarn alaa edip onun grtlana basalm derdinde olanlarn yzn gldrr m bu yntem? Hayr. Gldrmemekle kalmaz, yar yoldan geri dndrr. Avrupa'da 50.500.000 Alman var (9.000.000 Avusturya Alman da dahil buna). Alman dnn gerek olduunu, Almanya'nn Belika'nn Flaman ksmn, Hollanda'y, Alman svire'sini ve btn Danimarka'y, stne stlk sve ve Norve'i de imparatorluuna kattn varsayalm. Bunlarn hepsinin 15 milyonun biraz zerinde

olan nfusunu da eklersek, topu topu 66 milyonluk bir Almanya elde ederiz. Oysa Slavlarn nfusu neredeyse 90 milyondur. Peki ne anlama gelir bu? Slavlar bir buuk kat olduklar Almanlara diz ktrebilirler mi? Hayr, hibir anlam yok bunun; pan-Slav devleti Almanlarn askeri gcne, Alman devletinin gcne asla eriemezler. nk Almanlarn geleneksel bir devleti yaplar vardr; disipline yatkndrlar, otoriteye tutkuyla itaat ederler. Oysa eksiklii bir yana, bu niteliklerin 105
MIHAIL BAKUNIN

tam tersi sz konusudur Slavlar iin. Onlar disipline etmek iin sopa gerekir. Almanlar iinse zgrlk, dzen ve disiplin demektir; zgrlkleri iin gerekirse sopa yemekten yaknmazlar. Yan sra Almanlar ok ciddi, ok alkan insanlardr. Eitimli, tutumlu, tedbirli ve titizdirler ama gerektiinde (yani balarndakiler emrettiinde) lmne savamaktan da geri kalmazlar. Olaanst savalar olduklarn son savata fazlasyla kantladlar. Ayrca bu meziyetlerini bol bol sergileyip gelitirebilecekleri, askeri ve idari rgtlenmesi mkemmel bir devlete sahiptirler. Zavall Slavlar bu adamlarla nasl baa ksnlar? Almanlar hayatlarn ve zgrlklerini devlette aryorlar, Slavlar iinse devlet bir tabuttan baka bir ey deildir. Slavlar zgrlklerini devletin dnda aramaldrlar; yalnz Alman devletine kar savaarak da deil, btn uluslarn btn devletlere kar syannda, sosyal devrimde... Slavlarn yapmas gereken Almanlar boyunduruk altna alp kleletirmek deil, onlar evrensel kardelik ve zgrlk davasna davet etmektir. Slavlarn kurtuluu, Alman devletinin ykl ancak byle mmkn olacaktr. Ancak ok ulustu, ok rkl. dnya apnda bir devrim ykc olandr, yoksa devletler kendi kendilerine yklmazlar. Slav rknn zgrln tenlikle arzulayan birinin grevi, devrim iin halkn glerini rgtlemektir. Bu ilerici insanlar unu ok iyi bilmelidirler: Gemite Slav halknn devletlee-memesinde yeteneksizlik gibi grnen ne varsa, bugn gelecee dair bir umut , halklarn mcadelesine anlam katan birer unsur haline gelmitir. ada devletlerin artk samalk derecesine varm olan byk geliimleri, olsa olsa onlarn sonunun yaklatnn kantdr. Emeki kitlelerin kolektif retici emek temelinde, btn snrlarn

ve ulusal farkllklarn tesinde, g106

DEVLET VE ANAR

niill toplumlar halinde aadan yukar rgtlendii bir hayatn kysnda duruyoruz. lerici Slavlar safdil aldatmacalardan, halk zlemlerin szde temsilcisi olduunu ddia eden ulusuluk oyunlarndan bir an nce arnmaldrlar. Ulusuluk evrensel deil yerel bir olgu, genel kabul gren btn dierleri gibi tarihsel ve zararsz bir olgudur. Her ulus kendine ait bir karakter tar; bu onun z, tarihsel varolu koullarnn bir rndr. Her birey gibi her ulusun da kendine zg deerlere sahip karak kendi olmak, kendini gerekletirmek hakk vardr. Ulusal hak denen ey de zaten budur. Fakat tm bunlar, yine ayn bir birey gibi, bir ulusun niteliklerini bulunmaz klmasn, sz konusu haklardan kar salamasn ve srekli olarak bu haklarla megul olmasn gerektirmez. Tersine, bir ulus evrensel insan deerlerine sahip kt lde ulusal deerleri dier uluslarn deerleriyle beraber anlam kazanr, ycelir. te Slavlarn durumu tam da budur. Evrensel nsanlk davasna kaytsz kaldklar, bencilce dar ve soyut Slavcln peine dtkleri srece yozlaacaklar ve nemsizleecekler, sahip ktklar oranda da uluslarn zgrlk tarihinde onurlu bir yer edineceklerdir. Tarihin her dneminde cemaatsel ve dar ulusal ilgilere stn tutulan evrensel bir insanlk ideali olmutur. lerinde bu ideallere dair bir misyon duygusu barndrm olan uluslar, tarihin yapmnda en byk pay sahibi olan uluslardr. Hkim olan idealler dnemden dneme farkllk gstermilerdir. rnein ok da eski saylamayacak bir tarihte bu dealin ismi, zgrlk kart kutsal bir inan, saldrgan Katolizmin nancyd. O sralar bu ideale sahip kan uluslar Almanlar. Franszlar, spanyollar, bir lde Polonyallar- kendi aplarnda stn olan uluslard.
107
MJHAL BAKUNIN

Ardndan entelektel canlanma ve dinsel bakaldr dnemi geldi. Evrensel insanlk idealinin bayra bu defa Rnesans'n eline geti ve Rnesans nce talyanlar, sonra Franszlan ve daha ikincil bir dzeyde ngilizleri, Hollandallar ve Almanlar ne kard. Daha nce gney Fransa'y ayaa kaldran dinsel isyan ise bizim

Hussitlerimizi on beinci yzylda gelip buldu. Ayn Fransz Albigensianlar gibi Hussitler de uzun sreli kahramanca direnilerinin krlmasyla ezildiler. Ve sra Reform d-nemindeydi; Reform da Alman, Fransz, ngiliz, Hollanda, svire ve skandinav halklarn harekete geirdi. Almanya'daki hareket ayaklanma niteliini ksa zamanda kaybederek sistematik devlet despotizminin temeli haline geldi ve barl bir devlet reformuna dnt. Fransa'da, zgrlk fikirlerin serpilmesine araclk eden uzun ve kanl bir mcadelenin ardndan Katolisizmce bastrld. Yalnzca Hollanda, ngiltere ve daha sonra Birleik Devletler reformdan z itibariyle devlet kart ancak ekonomik bakmdan burjuva ve liberal bir uygarlkla km oldular. 16. yzylda neredeyse tm Avrupa'y kasp kavuran bu dinsel reform hareketi iki temel ynelim yaratt: lki ngiltere ve Amerika'nn ban ektii burjuva liberal ynelimdi. Dieriyse temelde burjuva ve Protestan (Katolik soyluluk unsuruyla birlemi bir halde) ama btnyle devlet gdmndeki despotik bir ynelimdi ki balca temsilcileri nce Fransa ve Almanya, ardndan da Avusturya ve Prusya'yd, On sekizinci yzyln sonuna damgasn vuran byk Fransz devrimi, Fransa'y tekrar lider g konumuna getirdi. Bu byk devrim yeni bir idealin, insanln mutlak zgrl idealinin yaratcs oldu, ancak sadece politik dzlemde. Sz konusu ideal bu haliyle giderilemez bir eliki barndryordu ve gerekletirilmesi imknszd. nk ekonomik eitlik temelinden 108
DEVLET VE ANARf

yoksundu. Byle olunca salt politik bir zgrlkten, devletle snrlandrlm bir zgrlkten, yani bir palavradan ibaret kald. Bylelikle Fransz Devrimi de iki temel ynelim dourmu oldu. Srekli mcadele ve atk halindeki bu iki ynelimin aslnda tek bir amac vard: Saysal anlamda srekli azalan, bir yandan da durmakszn zenginleen mlk sahibi bir aznln karna proletaryann sistematik smrs... O zamandan bu yana iki ynelimin fark udur: Bir taraf demokratik bir cumhuriyet yoluyla smrmek derdindedir; dier tarafsa smry anayasal biimlerle kamufle ettii monarist bir devlet despotizmi, brokratik olarak merkezilemi bir devlet basks yoluyla kotarr. Birincinin lideri Gambetta imdilerde Fransa'da iktidar ele geirmeye urayor. Prens Bismarck

kincinin nderi olarak Prusya Almanyasi'nda iktidarn oktan salama alm durumda. Hangisinin halk asndan daha hayrl olduunu, daha dorusu daha az ktlk yapacan kestirmek zor. Ama her ikisi de 1789 ve 1793 burjuva devrimlerinin rn olan cumhuriyeti ve neo-monarist baskc devlet uygulamalarna kar proletarya da nihayet kendi yolunu buluyor. nce Fransa ve Avusturya'da ve ardndan dier Avrupa lkelerinde ortaya kan proletarya hareketleri, brokratik ve yasal basklarn, snflarn ve bunlarn anas olan devletin ortadan kaldrlmasna doru yryor. te bu sosyal devrim programdr. Gnmzde uygar dnya bir btn olarak tek bir evrensel soruyla kar karya ve tek bir ideali paylayor: Proletaryann smrden ve devlet basksndan btnsel ve kesin kurtuluu. Bu sorunun yant iddetli ve kanl bir mcadeleyle verilecektir. Uluslarn kaderiyse bu mcadeleye katlm oranlarna baldr. Ve tabii Slavlarn da. 109
MIHAIL BAKUNIN

Uluslarn mstakil mcadelesi nemlidir fakat sosya! devrim tek bana bir ulusun devrimi olarak kalamaz. Sosyal devrim doas gerei uluslararas bir devrimdir. Bu yzden Slavlar zgrlk mcadelelerini, ulusal glerini ve rgtlenmelerini dier lkelerin glerine katmak zorundadr: Slav proletaryas topyekn Uluslararas i Birlii'ne katlmaldr Daha nce Avusturyal ve Schwabian yurtseverlerin srarlarna kanmayp pan-Almancl reddeden Viyanal iilerin 1868'deki grkemli uluslararas kardelik ilanndan sz etmitik. Onlar btn dnya iilerinin karde olduklarn, uluslararas proleter dayanmadan baka kamp tanmadklarn haykr-yorlard. Dahas hibir ulusal mcadeleyi kabul etmediklerini, nk Avusturya proletaryasnn ok farkl uluslardan menkul olduunu yerindelikle savundular. Bu nedenle Viyana iilerinden, problemlerinin pratik zmn ulusal devlet cenderesinin dnda aramalar beklenirdi. Bu dorultuda birka adm daha ileri gitmek Avusturya proletaryasna kurtuluun, btn devletleri ykmakla ve dnya iilerinin, Uluslararas ii Birlii'nde ifadesini bulan, bata ekonomik temelli birleik eylemliliiyte mmkn olduunu gsterebilirdi. Ve Avusturya'daki Alman iiler bir kez bunu anlasalard, yalnz kendi kurtulularn deil, Slavlar da dahil imparatorlua tabi Alman olmayan kitlelerin kurtuluunu da

balatabilirlerdi. Ve de Slavlar halklarn hapishanesi olan bir devletin yklmas ve tam eitlik ve zgrlk ilkesine dayal yeni bir dnya kurulmas dorultusunda Alman iilerle dayanmaya ynlendirecekler ilk biz olurduk. Fakat Avusturyal iiler bu admlar atmadlar, nk 1868'de Liebknecht ve onunla birlikte Viyana'ya gelen dier sosyal demokratlarn propagandasyla birden durdular. Sosyal demokratlarn amac Avusturya iilerinin toplumsal kabarla110
DEVLET VE ANAR

nn uluslararas devrim kanalndan pan-Aimanc birleik bir devlet (onlar bu devleti bir yn halk terimle ssleyerek kamufle ederler) kanalna aktmak, ksacas Bismarck'n idealine sosyal demokrata, sozde-yasal halk ajitasyon yoluyla ulamakt. Sosyal demokrat propaganday reddetmek sadece Slavlarn deil, Alman iilerinin de grevidir. nk en demokratik kla da brnse, on kez halktan yana olduunu da sylese devlet devlettir, yani proletaryann hapishanesidir. Zaten Slavlarn bu yolu izleme ihtimali hayli azdr, nk Alman boyunduruundan baka yere kmayacak ve bu da Slavlar derinden yaralayacaktr. Bu nedenle bizim yapacamz ilk ve esas i Slav kardelerimizi arkalarna Bebel'i1, Liebknecht'i ve birka Yahudiyi alarak diktatrce yetkilerle donanm olan Marx ve Engels'in Sosyal Demokrat Partisi'nden uzak tutmak olacaktr. Onlar, ynelimi, hedefleri, yntemleri btnyle burjuva olan bu sahte-halk partiyle, batan aa Alman olan bu partiyle lmcl bir ittifaktan vazgeirmeye alacaz. Slav proletaryas bu partiyle (elbette ona bal olan iilerden deil, tepeden trnaa burjuvaca rgtlenmesinden ve bilhassa liderliinden sz ediyoruz) deil dayanmak, uzlama-maldr bile; onlarn yeri Uluslararas i Birlii'dir ve sosyal demokratlarn Alman partisiyle Enternasyonal birbirine kartrlmamaldr. Bu partinin programnn Enternasyonalin programyla hibir ortak yan yoktur, hatta ona tamamen kardr. La* hey Kongresi'nde Marksistler programlarn Enternasyonal'e hileyle kabul ettirmeyi denediler. Fakat bu deneme talya, spanya, Fransa, Belika, Hollanda, ngiltere ve ksmen svire ve
1 Hakiki bir ii snf mensubu olan August Bebel (184CM913), Alman Sosyal Demokrat Partisi'nin kurucularndan ve nemli nderlerinden biriydi. 111

MIHAIL BAKUNN

Birleik Devletler'den gelen delegelerce ok byk bir protestoyla karland ve Alman programn Almanlardan baka kimsenin istemediini btn dnya grm oldu.1 Alman proletaryasnn da, dier lke proletaryalaryla ortak karlarnn farkna varp kendisine ait olmayan bu programatik ynelimi, Sosyal Demokrat Parti'nin burjuva liderlerini, Fhrerlenni ok gemeden frlatp atacandan kukunuz olmasn. unu bir kez daha yineliyoruz: Slav proletaryas esaretten kurtulmak iin, bir btn halinde Enternasyonal'e katlmal, fabrika, esnaf ve tann seksiyonlar oluturmal ve bunlar yerel federasyonlarda -hatta gerekirse genel bir Slav federasyonundabirletirmelidr. Slav iiler Alman iilerle, kendi bamszlklarm yitirmeden ancak btn iileri ulusal kayglardan arndran Enternasyonal inde yan yana durabilirler, durmaldr; baka esaslarda bir ittifak kesinlikle olanakszdr. Slavlarn zgrlemesinin yegne yolu bu. Fakat grnen o ki, bat ve gney Slavlannn gen kesiminin byk ounluu, saygdeer ve de fosillemi yurtseverlerin liderlii altnda tam ters ynde krek sallyor. Devlet yoludur bu, kitleleri mahvedecek bir yol. Mesela Slavlarn az ok bamszln kazand Trk Srbistan'n ve zellikle, Karada hari, Rusya dnda kalan tek nokta olan Srp Prenslii'ni gznzn nne getirin.2 Trk boEntemasyonal'in 1872 Eyllit'nde Lahey'de toplanan beinci kongresi Mars ve Bakunin taraftarlar arasnda nihai bir blnmeye sahne oldu. Bakunin, Enternasyonal'in kurallar arasna, proletaryann kendisini "ayn bir siyasi parti" seklinde rgtlemesini ve "siyasi iktidar fethetmesini" byk bir grev olarak nne koymasn da sokmak ynnde kongrenin ounluunun oylad karara gndermede bulunuyor. Kongrenin ald kararlar daha sonra Enternasyonalin ulusal federasyon I an m n ou tarafndan reddedildi. Trk idaresine kar 1804'te balayan iki isyandan sonra Srbistan, Osmanl mparatorluu iinde zerk bir prenslik haline geldi. Rusya ve Tr-

112

DEVLET VE ANAR

yunduruundan kurtulmak iin onca can feda eden Srp halk daha yeni zgrlne kavumutu ki bu defa en az Trklernki kadar korkun olan yeni br esarete, Srp Prenslti'nin esaretine tabi klnd. Halkn kahramanca mcadelesini ateleyen ve zaferi getiren canllk kaybolur kaybolmaz Srp topraklarnn bu blm yasalar ve kurumlaryla hemen bir devlet rgtlenmesine kalkt. Eitimsiz ve son derece yoksul olmasna ramen olduka diri, zgrlne dkn bir ulus bylelikle brokratik despotizme ve yamacla

kurban giden bir koyun srsne dntrld. Trk Srbistan'nda ne soylular snf, ne byk toprak sahipleri, ne sanayiciler ne de ok zengin tccarlar var. Bu durum, genellikle Odessa, Moskova, Petersburg, Viyana, Almanya, svire ve Paris gibi yerlerde devlet bursuyla eitim grm genlerden menkul yeni bir brokratik aristokrasinin olumasna neden oldu. Genken ve devlet yetkileriyle bozulmamken bu gen bireyler ounlukla ateli bir yurtseverlik, insan sevgisi, iten bir liberalizm ve hatta demokrasi ve sosyalizme ballk tamalanyla ayrt ediliyorlard. Ancak devlet grevlerinin kat mantnn, devlete ilikin hiyerarik ve ayrcalkl konumlanmalarnn etkisiyle, belki birer yurtsever ve liberal olmay srdrrler ama, kusursuz birer brokrat olup ktlar. Liberal bir brokratn, basit ve klasik bir brokrattan ne kadar tehlikeli olduunu da herkes bilir.

kiye arasnda imzalanan 1829 tarihli Edirne Anlamas uyarnca stats tannd ve Rusya himayesi altna girdi. 1856 Paris Anlamas byk glerin hepsinin himayesi altnda Srbistan'n btnln garanti altna ald. 1878'de de egemenlik sahibi bir krallk haline geldi. Karada dalk bir blge olmas nedeniyle, Srbistan imparatorluu'mn 14. ve 15. yzyl Trk fetihlerinden sonra bamsz kalabilen yegne kesimiydi. 19. yzylda bamsz bir krallk oluturdu ve 918'de ayn Srbistan Krall gibi yeni Yugoslavya ulusunun bir paras oldu. 113
MIHAIL BAKUNIN

Belli bir konumun gereklilikleri, daima duygulardan, ideallerden veya iyi niyetlerden daha gldr. Yurtdnda okuyan Srp genlerinin brokratlamaktan baka anslar yoktu; nk eitimli olan onlard, kendilerini hkmete kar borlu hissediyorlard ve zaten baka geim yollar da yoktu. lkedeki tek ayrcalkl tabaka olan brokratlar snfnn birer yesi olur olmaz halka dman kesildiler. Vaktin birinde halknn kurtuluunu is-tem olsa da, hl istiyor olsa da bir brokratn temel grevi o halk bastrmak ve soymaktr. Byle bir konuma liberal veya demokratik baz doktriner palavralarla uyum salamak en fazla iki- yllk bir itir ve zamanmz bu tr palavralar retmek bakmndan hayli zengindir. Bir kez bu kat zorunluluun gerekleriyle barr hale geldiklerinde de, istedikleri kadar liberal ve demokratik nutuklar atsnlar, artk adyla sanyla tehlikeli birer halk dmandrlar. Sonra da gen brokratlarmzn arasndan daha becerikli ve kurnaz birka kar, bu minik prensliin minik hkmetinde etkili bir mevki kapar ve gelene geene lkeyi peke ekmeye balar. Bu bir prens, tahta hak iddia eden biri (Srbistan'da devrim dedikleri,

bir prensin devrilip yerine yenisinin geirilmesidir) ya da Rusya, Avusturya, Trkiye ve imdilerde (Fransa'y douda da yerinden eden) Almanya'nn gl hkmetlerinden biri veya hepsi birden olabilir, bu birka akgz iin hi fark etmez. Byle bir devlete tabi olan bir halkn ne denli zgr ve mutlu olacan varn siz dnn. Ne de olsa Skupstina*'y halk seer ve Srbistan da anayasal bir devlettir...! Fakat baz Srplar iin avuntu mu yok? Onlara gre bu durum geicidir. Hele mini prenslik snrlarn bir geniletsin, b* Skupsina; Srp parlamentosu, (.n.) 114
DEVLET VE ANAR

yk Srp topraklarn ele geirsin (bazlar ii btn gney Slav topraklarna dek vardryor) ve Dusan mparatorluu'nu drt ba mamur bir ekilde yeniden kursun, elbet her ey deiecektir. O zaman da artk demeyin halkn keyfine; byk bir zgrlkler ve frsatlar dnemi balayacaktr. Evet, tam dndnz gibi; Srplar arasnda buna inanacak kadar saf insanlar hl var! Devletin, snrlarn geniletip tebaasn iki, on katna kardnda daha gl bir halk devleti olacana ve halkn karlarna, taleplerine daha uygun bir hkmet yaratacana ciddi ciddi inananlar az deil. Bu umudun, bu beklentinin altnda yatan nedir? Teori mi? Bo versenize; teorik olarak bir devlet ne kadar geni, rgtlenmesi ne kadar karmak olursa halka o kadar yabanc demektir. Bunun sonucu da kitlelerin karlarna, halkn denetimine ve zynetimine fersah fersah uzak bir devlettir. Baka lkelerin yaad deneyimlerden mi feyz alyorlar acaba? Bu soruyu cevaplamak iin Rusya, Avusturya, genilemi Prusya, Fransa, ngiltere, talya ve hatta Birleik Devletler deneyimlerine bir gz atsak yeter. Hepsinde de emeki kitleler bir monarik devlette olabilecei kadar sefil bir hayat srdrrken, onlar ynetmek burjuva siyaset aalarnn veya dorudan burjuvazinin iidir. Belki de birtakm iyi eitimli Srplar kacaklar ve bize kitlelerin bu mevzuyla alakalar olmadn syleyeceklerdir, bu yetenekte olanlar vardr aralarnda. Onlara gre kitlelerin grevi kaba kol emekleriyle vatann uygarln gelitirmek ve ulusun gerek temsilcilerini besleyip, giydirip desteklemektir; bu byle gelmi byle gidecektir. Yani mevzu eitimli, karnca karannca mlk sahibi

ve ayrcalkl snflarn karndan ibarettir. 115

M1HA1L BAKUNIN

te problem tam da bu zaten: Vaktiyle Avrupa'nn ilerici uygarlnn gl olan, gelimenin n saflarnda yer alan bu szdeeitimli snflar (soylular, burjuvalar) semirdike semir-diler, ktletiler, korkaklatlar ve bugn artk hibir ilerici taraflar kalmad. Bugn artk temsil ettikleri, insan doasna en zararl, en alaka niteliklerdir. Bakn Fransa'ya, eitim dzeyi o denli yksek olan bu lkede Almanlara kar bamszl savunmaktan bile acizler. Almanya'ya bakn, sadece vefakr ve de kpeklemi birer dalkavukturlar. Son olarak Trk Srbistan'nda bu snflarn dahi varolmadn, sadece brokratik bir tabakann sz konusu olduunu belirtelim. Srp devleti, bu brokratlarn daha da semirmeleri iin Srp halkn ezecektir, dmdz edecektir. Srp Prenslii'nin bu yapsndan derinden nefret etmelerine karn onu hl Trk veya Avusturya boyunduruundan kurtulmak iin zorunlu bir ara olarak grenler de az deil. Prensliin, Slavlarn genel ayaklanmas iin hi olmazsa bir basamak olabileceinden dem vuruyorlar. Slavlarn kurtuluu iin silinmesi gereken bir sefil yanlsama daha... Bu yanlsama. talya'y kurtard ve birletirdii dnlen Pedmonte Krall rneinin yanl deerlendirilmesinden kaynaklanyor. talya kurtulua, yanm yzyllk kahramanca bir mcadeleyle, genlii ateleyen, onlar tehlikeli yurtseverlik davasna seferber eden byk yurtta Guiseppe Mazzini'nin krk yllk aralksz ve bastnlamayan almalaryla eriti. Mazzini'nin abalan meyvesini 1849'da verdi. Bu kez asi talyan halk btn Avrupa'y devrim enliine aryordu. talya'nn kuzey ucundan gney ucuna dek btn kasabalarnda bir avu cesur gen syan bayran att ve talyan burjuvazisinin tamamn peine takt. Avusturya ynetimi altnda olan Lombardiya-Venedik Krall'nda halk topyekn ayakland ve Avusturya alaylarn 116
DEVLET VE ANAR

askeri bir yardm olmakszn, kendi abasyla Milano ve Venedik dna srd. Peki Kraliyet Piedmont, Vctor Emmanuel'in babas Kral Charles Albert 182'de henz veliahtken, (talya'nn zgrl iin kendisiyle birlikte arpanlar Avusturya ve Piedmont cellatlarna

teslim etmiti) ne yapt? 1848'de tek derdi vaatler ve entrikalarla talyan devrimini felce uratmakt, nk devrimi gnah kadar sevmiyor, devrimden korkuyordu. Bylece onun tarafndan gc krlan istim zerindeki talyan halknn Avusturya kuvvetlerince bastrlmas hi de zor olmad. Chartes'm olu Victor Emmanuel talya'nn kurtarcs ve birletiricisi olarak anlr. Ne sefil bir yalan! talya'nn kurtarcs olan biri varsa o da Fransa imparatoru Louis Napoleon'dur. aka bir yana, talya Vctor Emmanuel'e ve III. Napoleon'un iradesine ramen birleti ve zgrln kazand. 1860'da Sicilya zerine o nl yry iin Garibaldi tam Cenova'dan ayrlrken1, Victor Emmanuel'in bakan Kont Cavo-ur Napoli hkmetini yolda olan saldrya kar uyard. Ve Ga-rbaldi Sicilya'y ve btn Napoli Krall'n zgrlne kavuturunca Victor kisini de gnlszce kabul etmek zorunda kald. Ve on yldr bu hkmet talya'y yamalyor, yakp yt-yor. Halk kovulan Bourbonlarn despotizmini arar oldu. Krallarn ve devletlerin uluslarn kurtarma biimi ite budur. O yzden talya'nn yakn tarihini ayrntlaryla ve doru olarak renmenin herkesten ok Srplara yarar vardr.

1 Kont Camillodi Cavour (1810-1861), Sardunya Krall'nn babakanyd. Parlak bir devlet adam olan di Cavour, italya'nn birlemesini de ekip eviren adamd. Hedefine ancak, lmnden iki ay nce, Victor Emmanuel birleik talya'nn kral ilan edildiinde ulaabildi, 117
MIHAIL BAKUN/N

Srp hkmetinin gen yurtseverlerin ateini drme yntemlerinden biri gelecek baharda -ya da hasat mevsimi olan sonbaharda- Trkiye'ye sava ilan edileceine dair periyodik vaatlerde bulunmaktr. Bu vaatlerle heyecanlanan genler her k ve her yaz sava hazrlklarna giriiyorlar ama sonra hesapta olmayan baz engeller ve byk glerden gelen telkinlerle sava bir baka bahara kalyor. Bylece Srp yurtseverleri hibir zaman balamayacak bir savan yolunu gzleyerek eziyet iinde mr tketiyorlar. Srp Prenslii gney Slavlarn, Srplar ya da Srp olmayanlar kurtarmak bir yana, entrikalar yoluyla onlar fiilen blp paralyor, zayflatyor. Mesela Bulgarlar Srplar karde gibi barlarna basmaya hazrlar ama u anda Dusan Imparatorlu-u'na dair tek kelime duymak istemiyorlar. Ayn tepkisellik Hrvatlar, Karadallar ve Bosna Srplar in de geerli.

Btn bu saydmz lkeler iin tek kurtulu ve birleme yolu, Rusya veya Avusturya'ya boyun emek yada byk olaslkla ikisi arasnda blnmelerine neden olabilecek bir devlet sava deil, sosyal devrimdir. Neyse ki ek Bohemyas Wenceslas saltanatn^eski an ve ihtiamyla yeniden kuramad.1 Viyana'daki merkezi hkmet Bohemya'ya, Galiya imtiyazlarn dahi kullanamayan bir tara eyaleti gzyle bakyor, halbuki Bohemya'da herhangi bir Slav devletindeki kadar siyasi parti var. Fakat Almanya'nn lanet devletilik ve siyasi entrika ruhu ek genliinin iine yle bir ilemi ki, kendi halklarn anlama yeteneini tmden kaybetmek zereler.

"St. Wenceslas Tac (Hkmdarl)", Bohemya, Moravya ve Silezya'dan oluan ve Habsburg idaresi altna giren eski Bohemya Krall'nn topraklan iin kullanlan terimdir. Benzer ekilde Macaristan Krall da "St. Slephen Hkmdarl1 olarak anlyordu. 118
DEVLET VE ANAR

ek kylleri Slav tipinin en mkemmel rnekleridirler. Damarlarnda Hussit kan, Taboritlerin ateli kan dolayor; Ziska'nn ans hl yreklerinde yayor.1 Deneyimlerimizden ve 1848 olaylarndan kardmz kadaryla2, ek rencilerin en gpta edilecek taraflar, ek kylleriyle kurduklar sk, kardee balardr. ek kent proletaryasnn da enerjileri ve ateli ballklaryla kyllerden aa kalr yan yoktur, 1848'de bunu fazlasyla kantladlar. Bugne dek proletarya ve kyller rencileri sevdiler, onlara gvendiler. Fakat gen ek yurtseverleri bu gvene srtlarn dayayp yan gelip yatmamaldrlar. lerinde bu gveni hak edecek adalet, eitlik, zgrlk ve halk sevgisi gibi deerleri oaltmazlarsa kendilerine duyulan gven haliyle zayflayacak ve nihayet bitecektir. Hele hele btn lkelerin proletaryalaryla ayn ama inde olan ek halk (halk terimiyle kastettiimiz, her seferinde bilhassa proletaryadr), Bohemya'nn Slav proletaryas ekonomik zgrleme ve sosyal devrim adna bu denli doal ve baa klmaz bir ekilde mcadele ederken... Zaten gnmzde bir ulusun, dnya zerindeki tek esasl, hayati meseleye kaytsz kalmas iin, doal geliimden zerre kadar nasibini almam, tarihin arl altnda ezilmi, ak sylemek gerekirse, avanak ve l bir ulus olmas gerekir. ek genlii halkn byle deerlendirmemelidir, ek halk bunu hak etmiyor. Bat Slav

proletaryasnn toplumsal meselelerle i-

1 Jan Zizka (1353-1424) Taborit mezhebinin askeri lideriydi. Daha ziyade ek kyll kkenli olan Taboritler, 15, yzyldaki dinsel ve ulusal Hussit ayaklanmasnn en radikal un su Harndandlar. Parlak ve yeniliki bir asker olan Zizka eitimsiz kuvvetleri iin geleneksel saylmayacak teknikler tasarlamt. Baka bir yerde Bakunin, Razin ve Pugaev iin kulland vg dolu kelimeleri onun iin de kullanm, onu devrimci bir kahraman olarak yceltmitir. 2 Bakunin'in kongre srasnda patlak veren ve Windsichgratz tarafndan bastrlan halk isyannn yan sra, 1848 Haziran'nda Prag'da toplanan Slav Kongresi'ne de katld hatrlanacaktr. 119 MIMAIL BAKUNIN

ii dl olduuna dair tartlmaz bir sr kant var. Szgelimi Slav ve Almanlarn kark bir nfus oluturduu btn Avusturya kasabalarnda Slav iileri, proletaryann genel klarnda en aktif davranan kesimdir. Fakat bu kasabalardaki iilerin hemen hepsi Alman sosyal demokratlarnn programn benimsemektedir. Bu yzden pratikte sosyal devrimci igdlerle hareket eden Slav iileri, hedefi aka pan-Almanc bir devlet, yani byk bir Almanya hapishanesi kurmak olan bir partide toplanm oluyorlar. Bu znt verici ama te yandan da ok doaldr. Slav iilerinin iki seenei var: Ya toplumsal stat, alk, yoksulluk ve bask grmek bakmndan ortaklatklan Alman ii kardelerinin cazibesine kaplp, Alman iilere bir devlet vaadinde bulunan partiye (Alman olan fakat kapitalistlerin zararna hl bir halk partisi vasf tayan) katlacaklar, ya da saygdeer liderlerinin ve ateli ama zmleme yeteneinden yoksun genlerinin propagandasna kaplp her zamanki smrcler ve zu-lmkrlarla (burjuvazi, fabrika sahipleri, tccarlar, speklatrler, Cizvit rahipleri, miras veya zor yoluyla byk topraklara konmu olan feodal lordlar...) ayn partinin saflarnda yer tutacaklar. kincisi, birincisinden daha tutarl bir biimde, iilere ulusal bir hapishane, bir Slav devleti vaat etmektedir. Yani VVenceslas saltanatnn eski ihtiamyla yeniden kurulmas; ek iilerine ne faydas olacaksa... Slav iilerinin bu iki partiden baka seenekleri olmasayd onlara birincisine katlmalarn nerirdik. Yanl manl ama hi olmazsa mcadele, gelenek ve hayat tibariyle Alman veya Alman olmayan kardeleriyle ayn kaderi paylam olurlard. Onlara cellatlar, kan emicileri karde saymalarndansa, Slavlarn kurtuluu adna korkun bir esarete mahkm olmalanndansa, yani sattlmaktansa kendilerini kandrmalar ehvendir diyecektik.

120

DEVLET VE ANAR

Oysa dorudan doruya kurtulua giden bir nc yol var: Enternasyonal program temelinde tanm ve fabrika ii birliklerinin yaplandrlmas ve dayanmas. Elbette Alman Sosyal Demokratlan'nn Enternasyonal program ad altnda dayattklar programdan sz etmiyoruz. Uluslararas ti Birlii'nin btn zgr federasyonlar, talya, spanya, Jura, Fransa, Belika, ngiltere ve bir yanyla Amerika ilerince tannan, bir tek Almanlarn kabul etmedii programdr bu.* Almanlardan veya baka yerden gelen her tr baskdan arnmak istiyorlarsa, ekler ve dier btn Slavlar iin yegne seenein bu olduuna inanyoruz. Geriye kalan seeneklerin hepsi, alak ve ihtirasl parti liderlerini gnendirmek, ceplerini doldurmak ve emeki kitleleri kleletirmekten baka bir ie yaramaz. ek genliinin ve genelde eitimli Slav genliinin kar karya olduu soru artk ok belli: Halklarn smrmek, bu sayede zenginlemek ve alaka hrslarn doyurmak niyetindeler mi? O zaman onlara bunam Slavc partilerle, Palacky'lerle, Reger'lerle, Brauner'lerle ve reklryla birlik olmalarn neririz.1 Ancak bunlara balanan genler arasnda krletirilmi, aldatlm, btn iyi niyetlerine karn onlarn maas olarak halk

* Zrih'te Jura Federasyonu'nun paras haline gelen bir Slav Seksiyonu kuruldu. Bu seksiyonun Ek B'de bulunan programn okumalarn btn Slavlara hararetle tavsiye ediyoruz. 1 Frantisek Palacky (1798-1876), bir ek tarihisi ve yazd antsal ek larihi ek ulusal gururunu fieklemi olan politik bir liderdir. Politik bakmdan slah edilen ve federal biimde yaplanan (ama paralanmayan) bir Avusturya devletinin bir tarafla Rusya'ya, dier tarafta Almanya'ya kar Slavlar adna en iyi korunma yolu olduunu dnen Avusturya-Slavizminin ileri gelen szclerindendi. Palacky'nin gazeteci olan damad Frantisek Ladislav Rieger (1818-1903) ve bir avukat ve iktisat olan Frantisek August Brauner (1810-1880) de ileri gelen politik ek ahsiyetlerdi. Bir silre de Avusturya Parlamentosu yeliinde bulundular ve Bohemya Hkmdarlmn topraklarnn zerk olmasn savunan muhafazakr ek milliyeti programn desteklediler.

121

MIHAIL BAKUNIN

kandrmaya sevk edilmi genler her zaman var olacaktr, yaptklar her eye ramen pek hayrl bir i olmasa da... Kitlelerin nihai kurtuluunu itenlikle isteyenlerin yeri ancak bizim yanmz, sosyal devrimin safdr; zgrlkler dnyasn fethetmenin baka yolu yoktur.

imdiye kadar bat Slav lkelerinde, eski bir politika tarz, devletiliin bu en dar biimi hkim olmutur. Bir Alman komedisidir sergilenen, eke tercmesiyle ve stelik iki perdelik bir komedi: te size ek ve Polonya rnekleri. Bohemya ve Galiya devlet adamlarnn durmadan ekil deitiren ttifaklarnn, kopularnn ackl tarihini, Avusturya Reichsrat'mda bazen birlikte, bazen de ayr ayn verdikleri beyanatlar bilmeyen var mdr? yice eelerseniz en altnda feodal Cizvit entrikasn bulursunuz, ite bu beyefendiler byle amas ve alaka yntemlerle vatandalarn kurtarmay umuyorlar! Yahu ne tuhaf devlet adamlardr bunlar; onlarn siyasi ayak oyunlarn izlerken klarnn dibindeki komu Bismarck kimbilir ne kadar eleniyordur! Ne zaman ki Galiyal mttefiklerinin saysz ihanetiyle Vi-yana'da o mehur yenilgiyi yaadlar, ek siyaset triosu -Palacky, Rieger ve Brauner- babayiite bir gsteri sahnelemeye karar verdiler. Bu vesileyle 1867'de Moskova'da alan Slav etnograf sergisinde boy gsterip "Beyaz ar"a*, Polonyal Slavlarn celladna sadakat yemini etmek iin pelerine bir yn bat ve gney Slavn da takp Moskova yollarna dtler.1 Varovada
* 16. yzylda Douda egemenlik altnda tutulan kabilelerin Moskova hkmdar iin kullandktan tanm, (.n.) 1 1867'de Moskova'da bir Slav etnografik sergisiyle bir arada bir Slav Kongresi topland. Kongre Rusya'da pan-Slav evreler, bilhassa da gney Slavlanna insani yardm gndermek iin kurulmu olan Moskova Slav Yardm Komitesi'nce desteklenen, zel olarak rgtlenmi bir olayd. Kongreye ou Avusturya mparatorluu'ndan gelen seksenin zerinde 122
DEVLET VE ANAR!

konakladklarnda Rus generalleri, subaylar ve soylu Rus hanmefendi lerince arlandlar; dilerini skm susan Polonyallarn gz nnde bu zgrlk havarisi Slavlar, karde katilleriy-le ptler, koklatlar. Hep beraber kafalar ekip "Yaasn Slav kardelii!" diye naralar attlar. Ardndan Moskova ve Petersburg'da ne eit sylevler ektiklerini de cmle lem biliyor. Uzun lafn ksas, sayn liberallerin, demokratlarn, halk savunucularnn, acmasz bir rejime bundan daha utanmazca sayg gsterdikleri, Slav kardeliine, zgrle bundan daha byk bir ihanette bulunduklar baka bir rnek yoktur. Sonra bu beyefendiler kranlaryla birlikte gayet sakin bir biimde Prag'a dndler ve tek bir Tanrnn kulu da kp onlara

yaptklarnn ne kadar alaka, stelik ne kadar salaka olduunu sylemedi. Gereksiz bir salaklkt bu, nk yaptklarnn onlara Viya-na'daki meseleleri hal yoluna koymak hususunda en ufak bir yarar olmad. uras artk ok ak: Wenceslas saltanatn dirilte-memekle kalmadlar, ayaklarnn altndaki politik zemini kaydran yeni bir parlamenter reforma da aresiz, seyirci kaldlar. halya'daki yenilgisinin ardndan Macar Krall'na zgrlk tanmak zorunda kalan Avusturya hkmeti, Csleithan devletini nasl yaplandracan uzun sre lp biti. gdleri ve
Rus olmayan Slav katld. ekler en nemli delegasyonu ol ustu nyorJ ard. Delegeler St. Petersburg'da 11. Aleksander tarafndan kabul edildiler. Aralarnda Polonya delegesi yoktu, ancak Rieger Moskova'dayken Polonyallar adna kuvvetli bir destek beyannda bulunmutu bile. Rusya'ya yaplan bu yolculuk, Avusturya Slavlan kadar eklerin de 1867 Uzlamas'nn sonucunda yaadklar Habsburg monarisinden kaynakl d krklnn kantyd. "Dalizm" monarinin her iki ksmnda da imparatorluk idaresini Almanlar ve Macarlar arasnda Slavlarn aleyhine blmt. mparatorluk dahilindeki Slav aznlklar arasnda sadece Galiya Polonyallar yeni dzenlemelerden fayda grmlerdi; hkmete Avusturya parlamentosunda verdikleri destein karlnda onlara daha fazla yerel zerklik verilmiti. 123
MIHAIL BAKUNIN

Alman liberal ve demokratlarnn talepleri onu merkezilemeye yneltiyordu, ancak feodal-kiliseci bir partiye bal olan Slavlarn, zellikle Bohemya ve Galiya'nm istekleri aka bir federasyon dorultusundayd. Hkmetin bu iki zt talepten kaynakl tereddd bu yla dek srd. Ve nihayet bu yl, Slavlar dehete dren, Alman liberal ve demokratlarn da sevince boan bir karara vard: Cisleithan devletini oluturan uluslarn hepsine birden geleneksel Alman brokrasinin kyafetini giydirmek.1 Avusturya byle yaparak glenmi mi oldu? Ne gezer? En bata toparlayc olmaktan kt. Bundan byle imparatorluk dahilindeki btn Almanlar ve Yahudiler Berlin'e yaknlaacaklardr. Slavlarn bazlar yzlerini Rusya'ya dnyorlar; daha salam bir igdnn rehberliinde olan dierleriyse bir halk federasyonu kurarak kurtulma derdindeler Yani artk kimse Viya-na'dan bir ey beklemiyor. Avusturya mparatorluu tamamen tkenmitir; henz ayakta gibi grnyorsa bu yalnzca onu blrken aslan payn kapma hesaplaryla tereddt iinde olan Rusya ve Prusya'nn sabn yzndendir; ok ak deil mi bu? Bu yzden Avusturya'nn da Prusya-Alman mparatorlu-u'yla baa

kamayaca gn gibi ortada. imdi biraz da Rusya'ya bakalm, bakalm o baa kabilecek durumda m?

I 187]'de mparator Franz Joseph Bohemya'y Macaristan'la ayn duruma yerletirerek ekleri ulusal olarak tanmay dnd. Teklif gerek Almanya'dan, gerek Macaristan'dan gelen basn yznden reddedildi, fakat muhafazakr ek milliyetilerinin pozisyonunu ciddi biimde zayflatt.

124

III
imdilerde mutluluk iinde saltanat sren II. Aleksander tahta ktndan beri Rusya her bakmdan ne kadar benzersiz bir ilerleme kaydetti yle deil mi sevgili okuyucu?1 Son yirmi yl zarfnda Rusya'nn kaydettii lerlemeyi anlamak iin, szgelimi 1859'da her alanda Avrupa ile arasnda varolan farkla, imdiki fark karlatralm: artc bir ilerleme sz konusu gerekten de. Bakmayn siz, Rusya'nn yle ileri gittii falan yok. Bat Avrupa resmi, yar-resmi ve brokratik burjuva kurumlaryla beraber yle bir rme yaad ki, Rusya'yla arasndaki mesafe epeyce kapanm oldu. Mesela artk Almanlar, Almanya'nn
1. Nikoia'nn olu II. Aieksander 1855'te lahta kt ve 1881'de dzenlenen bir suikastta ldrld. 1861 'de sertleri zgr brakt (Bakunin'in aada gndermede bulunduu "kyl reformu") ve Rusya'nn kurumlarn, askeri glerini ve ekonomisini modernletirmek iin planlanan bir dizi deiiklie giriti.

125

MIHAIL BAKUNIN

18O7'de Fransa'da veya Franszlar, Fransa'nn 1871'de Paris'te sergiledii gaddarlktan sonra Rusya'y barbarlkla sulayabilirler mi? Onca pislikleri ortaya dkldkten, Fransz brokrasisinin ve siyasetinin cenazesini kaldrdktan sonra Franszlar, Rus memurlarnn ve devlet adamlarnn ahlakszlklarndan, rvetiliklerinden dem vurabilirler mi? Elbette hayr. Rusya'daki erefsizlerin, hrszlarn, canilerin Franszlardan veya Almanlardan utanmalar in hibir sebep kalmad. nk ahlakszlk Avrupa'da da alm ban gidiyor. Politik g meselesine gelince, o biraz farkl. Ama en azndan Fransz devletiyle karlatrldnda Kvass yurtseverlerimiz Rusya'yla iftihar edebilirler, nk Rusyamz siyasi bamszlk hususunda Fransa'dan tartmasz daha stndr. Baksanza, yenik Fransa Bismarck'a kur yaparken, Bismarck bizim Rusya'ya kur yapyor. Sorun, Rus mparatorluumun gcnn, en azndan Avrupa ktasnda kesin bir stnlk kurmu olan pan-Alman

mparatorluu'nun gcyle ilikisi erevesinde ne boyutta olduudur. Biz Ruslar, her birimiz lke dahilindeki hayat sz konusu olduunda sevgili Rusya mparatorluumuzun neye benzediini pek iyi biliriz. mparatorun merkezinde olduu birka bin dalkavuk iin, bu en muhterem cemaat iin bitimsiz zevklerle dolu bir cennettir. (Ahlak sahibi birka entelektel hari.) Yasal ve olduka krl hrszlk ileriyle megul olan daha geni, geni dediimiz de topu topu onyirmi bin kiilik bir aznln (askeri, sivil veya dini hizmetlerde alan yksek memurlar, zengin toprak sahipleri, kapitalistler, asalaklar...) mfik koruyucusu-dur. Halka nazaran cz'i miktardaki kk memurlar srs iin kuru memeli bir stannedir. Ve milyonlarca ii inse cad bir vey anne, acmasz bir haydut ve ldrmeye alkn br ikencecidir. 126
DEVLET VE ANARl

Kyl reformundan nceki mparatorluk buydu, hl budur ve daima bu olacak. Kanta ne hacet, her yetikin Rus bilir bunu. Bizim Rus toplumundaki okuryazar takm snfa ayrlr, bu rezaleti bilenler ama adam sende diyenler, onaylamasa da gkn karmayanlar ve hibir ey yapmadan boyuna gevezelik edenler. Saylan ok az da olsa, konumakla kalmayp kendilerini samimiyetle halk davasna adayanlardan menkul bir drdnc grup da var. Herhalde olan bitenlerden zerre kadar anlamayan, en ufak bir ey grmeyen azmsanmayacak miktarda insan da yok deildir. Ama onlardan sz etmenin hibir anlam yok. Biraz akl, biraz da vicdan sahibi her Rus, mparatorluumuzun halkla kurduu iliki tarzn deitirme yeteneinden yoksun olduunu kavrar. Bu imparatorluk doas gerei halk dmdz etmek ve kann emmek zorundadr. Btn gvdesi ve iktidar halkn sefaleti zerine kurulmutur, bu yzden basksz varolamaz. Saldrganlk gerektiren harici hedefleri bir yana, iteki dzeni, zora dayal birlii ve da kar gcn korumak iin byk bir orduya ve polis tekilatna, saysz brokrata, devletin himayesinde dinsel bir tabakaya... yani ksacas (hrszlndan vazgetik) yalnz gnlk ihtiyalarnn karlanmas bile halkn srtnda dev bir kambur gibi duran, kocaman bir resmi yapya gereksinimi vardr. En liberali ve demokratii olsa bile, herhangi bir anayasann devletin halkla srdrd bu ilikiyi olumlu ynde deitirebileceini dnmesi iin bir insann ya aptal, ya cahil, ya

da deli olmas lazmdr. Bu iliki olsa olsa daha kt ynde deiebilir, ancak daha ezici olabilir; artk bundan daha kts nasl olabilirse? Bir devletin halk zgrletirebileceini ve halkn koullann iyiletirebileceini dnmek dpedz samalktr! mparatorluk dnya durduka halk soyacaktr, bu yzden halkn yararna olan tek anayasa onun yklmasdr.
127
M1HAIL BAKUNIN

Rusya'nn dahili koullarndan sz etmeyeceiz, daha kts olamaz nk. Bari Rusya kendi varl adna nem verdii (elbette insaniyet namna deil, siyaseten bir nem) d hedeflerine ulaabilecek durumda m, halkn katland onca fedakrlkla (gnlsz fedakrlklar ve bu yzden daha da kahredici zaten) yeni Alman mparatorluumla boy lebilecek bir askeri g yaratabildi mi? imdi buna bakalm: Yukarda dile getirdiimiz sorular, Rusya'nn u anda yz yze bulunduu politik meselenin zetidir: tte sosyal devrim, dta Almanya... Berlin ve Petersburg'daki imparatorluk saraylarnda oturan amcayeen u anda birbirlerine bol bol vg yadryorlar, karlkl andlar iiyorlar, pckler yolluyorlar, ayn dertlerle kederlenip birlikte gzya dkyorlar. Politikada be kuruluk deeri yoktur bunlarn, herkes bilir. Ortaya koyduumuz sorun, aniden ok gl bir devlet haline gelen Almanya'nn edindii yeni konumlanmadan kaynakl sorundur. Eit glerde iki devlet bir arada bulunamaz, bunu tarih de, mantk da doruluyor. stn bir g olmaya koullanm bnyelerine terstir, stnlk eitlik kabul etmez. Eit glerden biri zorunlu olarak paralanacak ve dierine tabi olacaktr. Kald ki Almanya iin hayati bir mesele bu. Uzun yllar siyasetten aaland, aaland ve imdi birden Avrupa ktasnn en gl iktidar haline geldi. Sizce ona aalanmann ardndan burnunun dibinde henz alt edemedii bamsz bir gcn, kendisine eit bir muhatap olarak bakmaya cesaret edebilen bir gcn varlna tahamml edebilir mi? Hele bu g zerre kadar sevmedii, can dman sayd Rusya ise! Almanlarn Rusya'dan ne denli nefret ettiklerini bilmeyen pek az Rus vardr. Almanlarn hepsi, bilhassa Alman burjuvazi128
DEVLET VE ANAR

si Rusya'y gnah kadar sevmez. znt verici olan, burjuvazinin etkisi altnda kalan Alman halknn da bu nefreti paylamas. Almanlar Franszlardan da nefret ederler ama Rusya'ya duyduklar nefretle kyaslanamaz, nk bu Almanlarn tarihten gelen ulusal ihtiraslarnn bir parasdr. Btn Almanya'y kapsayan bu nefret nasl olutu? Aslnda kaynaklan hayli kabul edilebilir gerekelere dayanyor: Bizim Tatarlann barbarlna kar, onunla karlatrldnda (Alman da olsa) ok daha insani bir uygarln protestosuydu sz konusu olan. 1820'lerde daha zgl bir karakter kazand, politik liberalizmin politik despotizme kar k haline geldi. Bilirsiniz, Almanlar 1820'lerde kendilerini liberal olarak tanmlyor, liberalizme itenlikle inanyor ve Rusya'dan despotizmin temsilcisi vasfyla nefret ediyorlard. Dorusu yapmalar gereken, bu nefreti Rusya, Prusya ve Avusturya arasnda pay etmek olmalyd, ama yurtseverlikleri buna izin vermiyordu. Kutsal ttifak politikalarnn btn sorumluluunu Rusya'ya ykleyivermeleri de bundandr. 1830'lann banda, Rusya, Almanya apnda byk bir sempatiyle karlanan Polonya devrimini kanla bastrnca, Alman liberallerinin Rusya'ya kar fkesi daha da byd. Doal ve hakl bir tepkiydi bu ama Polonyallarn iren bir biimde ezilmesinde Rusya'nn aka su orta olan Prusya'nn da hakkaniyet gerei bu tepkiden nasibini almas gerekirdi. Prusya su ortakln iyi niyetinden deil, dorudan karlar yle gerektirdii iin yapmt. nk Polonya Krall'nn ve Litvanya'nn kurtuluu, Prusya Polonyas'nn da ayaklanmasyla sonulanacakt ve bu da Prusya monarisinin yeni yeni ekillenen iktidarnn sonu anlamna gelecekti. 1830'larn ikinci yansnda Almanya'nn Rusya'ya nefreti yeni bir gereke buldu ve liberal olmaktan kp politik ve ulusal 129
MIHAILBAKVNIN

bir karakter kazand: Slav sorunu ba gstermiti ve Avusturya ve Trk Slavlar arasnda Rusya'dan yardm grmeyi uman bir parti olumutu. 1820'lerde Pestel, Muravev-Apostol veBestuz-hevRiumin nderliindeki gizli bir demokratlar grubu, zellikle bu grubun gney kanad, ilk olarak Slavlarn zgr federasyonu fikrini dillendirmiti.1 mparator Nikola'nn canna minnetti, hemen bu fikrin zerine atlad ve onu kendi karlar dorultusunda yeniden biimlendirdi. Ve Nikola'nn kafasnda zgr Slav federasyonu dncesi, (elbette ki demir yumruunun glgesi altnda olan)

otokratik ve tek bir pan-Slav devletine dnm oldu. 1830 ve 40'larda bazlar resmen grevli, bazlar da gnll olan bir yn Rus ajan Petersburg ve Moskova'dan yola derek Slav topraklarna daldlar. Gnll olanlar, Slavofillerin pek de gizli saylmayan Moskova evresindendiler. Bylece bat ve gney Slavlar arasnda bir pan-Slavist propagandadr balad. Kimi Almanca yazlm, kimi de Almancaya tercme edilmi bir dizi bror yaynland ve bu brorler pan-Alman kamuoyu arasnda cidd bir korku yaratt, Almanlar yaygaray bastlar. Almanya'nn tam gbeinde eski bir imparatorluk topra olan Bohemya'nn kopabilecei ve bamsz bir Slav lkesi, ya

I Bakunin, 1. Aleksander'n lm zerine 1825 Aralk'nda baarsz bir isyan yrten ve bu yzden Aralklar olarak adlandrlan bir grup Rus ordu mensubuna gndermede bulunuyor. Grnrdeki amalar 1. Niko-la'nn tahta kmasna engel olmakt ama daha geni bir biimde Rus-ya'daki kurumlar liberal (etirmek istiyorlard. Suikastlar iki gizli bamsz grup oluturdular: S. Petersburg'daki kuzey grubu, Kiev'deki gney grubuydu. Pavel Pestel (1793-1826), Sergey Muravev-Apostol (1796-1826) ve Mhail Bestuzhev-Riumin (1803-1826) daha radikal olan Gney Grubu'nun liderleriydiler, I. Nikola tarafndan aslan be Dekab-rist arasnda onlar da vard. Yine Ukrayna'da yerlemi subaylardan oluan Birleik Slavlar Topluluu ayr bir yeralt grubu mahiyetinde ortaya kt. Fakat isyandan ksa sre nce Gney Grubu'yla birleti. Programn ierii tm Slav halklarnn federal bir cumhuriyet dahilinde bir araya gelmeleriydi. 130
DEVLET VE ANARf

da Tanr esirgesin, bir Rus eyaleti haline gelebilecei dncesiyle Almanlarn gzne uyku girmez, boazlarndan tek lokma gemez oldu. Btn Almanya bir fke nbetine kapld ve Rusya'ya kar nefreti bu zamandan itibaren bydke byd. Almanlarn Rusya'ya kar duyduklar nefret imdilerde kendini ok geni bir dzlemde gsteriyor. Ama dier taraftan Ruslar da Almanlara pek iyi gzlerle bakmyorlar. Bylesine gerilimli bir iliki gz nne alndnda, bu iki komu imparatorluun uzun zaman ban iinde yaayabilme ihtimalleri var mdr? Bar halinin bugnlere dek devam etmesinin gerekeleri vard, hl da var: Gerekelerin ilki Polonyadr. Polonyay lke ekyalar gibi aralarnda blmlerdi: Avusturya, Rusya ve Prusya. Gerek blme srasnda, gerek Polonya sorununun gndeme geldii her defa Avusturya lke arasnda en az hrsl davranan lkeydi. Hatta Avusturya ilk bata bu paylama kar kt. mparatorie Mana Theresa'nn ise Byk Frederick ve Byk Katerina'nn srarlar zerine payna deni almay kabul ettii biliniyor. Yani

mparatorie Polonya iin alaya alaya payn ald.1 Nasl almasn? Mademki kafasnn zerinde bir ta tayordu, o halde gasp etmeliydi. mparatorlar iin nerede yazl olursa olsun yasa diye bir ey ve oburluklarnn da ucu buca yoktur. Frederick hatratnda, Polonya'nn yamalanmasnda yer almaya karar verir vermez Avusturya hkmetinin, payna denden fazla topra askeri g yoluyla almak iin nasl telaa kapldn gzel gzel anlatr. Yine de u vurgulanmal: Rusya ve Prusya pervaszca, gle oynaya ekyalk yaparlarken Avusturya buruk bir biimde ya1 Sk sk anlan bir cmlesinde Byk Frederick Polonya'nn birinci payla-myla ilgili olarak Maria Theresa'dan u ekilde sz ediyordu: "Hem alad, hem de ald."

131

MIHAILBAKUNIN

maya katld. {Tam o srada Katerina ve Frederick Fransz filozoflarla gayet zarif, gayet insanca yazmalar yapyorlard.) Ayrca uras da dikkat ekici: Bugne dek Rusya ve Prusya saraylar, talihsiz Polonya kendini kurtarmak ve yeniden yaplandrmak iin ne vakit umutsuz bir aba iine girse, fkeyle kendilerinden geerler ve Polonya'y bastrmak iin aka veya gizlice glerini birletirmeye ynelirler. Oysa Avusturya onlarn eylemlerine katlmay reddetmekle kalmad, her yeni ayaklanmada Polonyallara yardm etmeye niyetlendi, hatta br yere kadar yardm da etti. 1831'de, zellikle daha belirgin olarak 1862'de, Bismarck Rusya'ya aka polis rol yklediinde durumlar tam da bu minvaldeydi. Avusturyallar ise tam tersine, Polonyallarn Polonya'ya gizlice silah sokmalarna gz yumuyorlard. Ortada Avusturya bakmndan belirgin bir tavr farkll var, aklamas ne olabilir bunun? Avusturya'nn asaleti, hayrseverlii veya adalet duygusu mu? Deil, ok basite, Avusturya'nn karlar... MariaTheresa'nn gzya dkmek iin iyi bir nedeni vard. Dierleriyle birlikte Polonya'nn siyasi varlna tecavz ettii takdirde Avusturya mparatorluu'nun da kuyusunu kazm olacan seziyordu. Maria Theresa iin kuzeydou snrnda Polonya gibi orta snf bnyeli bir devletin (tabii ki aklsz, ayn zamanda muhafazakr ve btnyle zararsz bir devlet) varolmasndan daha avantajl ne olabilirdi ki? Polonya yaramazlklaryla Rusya'y megul ediyor, Prusya'nn bana bela kesiliyor ve bylece Avusturya'y her ikisinden de korumu oluyordu. Durumun bu olduunu ancak iflah olmaz aptallar, Maria Theresa'nn rveti bakanlarnn erefsizliinden aa kalmayanlar, yal

Mettemich'in (onun Petersburg ve Berlin saraylarnn emrinde olduunu bilmeyen yoktur) ketumluuna ve gerici inadna sahip olanlar ve plsm prtsn toplayp tarih sahnesinden ekilmesi gerekenler anlayamadlar. 132
DEVLET VE ANAR

Rus mparatorluu ve Prusya Krall karlkl karlarnn ne olduunun ok iyi farkndaydlar, Polonya'y paylamak Rusya'y byk Avrupal gler snfna soktu, Prusya ise bugnlere dek gelen stn geliim srecine balad. Polonya'nn kana bulanm bir parasn da Avusturya'nn nne frlattlar ki, agzllyle kendi sonunu hazrlayan Avusturya'y ezip gemek iin bir gerekeleri olsun. Birbirlerinden lmne nefret etseler bile, Avusturya'y paylama hrslarn giderene dek, Rusya ve Prusya dost birer mttefik olarak kalacaklardr, kalmak zorundalar. Elbette Avusturya'y fiilen paylarken birbirlerine girecekler, fakat o gne dek bozumalar iin bir neden yok ortada. Bozumak ilerine gelmez. Prusya-Alman mparaiorlu-u'nun Avrupa apnda Rusya, dnya apndaysa Birleik Devletler'den baka tek bir mttefiki yok. Yklmas herkesi sevindirecektir, nk herkes ondan korkuyor, nefret ediyor; bu denli baskc ve yamac bir gten nasl nefret edilmez? stelik pan-Alman mparatorluu idealini hakkyla hayata geirmek iin hl bir dizi igale gereksinimi var. Lorraine'in geri kalann da ele geirmeli; Belika, Hollanda, svire, Danimarka ve btn skandinavya Yanmadas'n igal etmeli; Baltk eyaletlerini alp Baltk Denizi'ne hkim olmal. Yani ksacas, Macar Krall'n Macarlara, Avusturya Bukovinas ve Galiya'y Rusya'ya braktktan sonra, Bohemya dahil btn Avusturya'y zapt etmek zorunda. Trieste ve Petersburg kabineleri byle bir eyi tartmaya bile cesaret edemezler. Petersburg ve Berlin saraylarnn Avusturya'nn paylamn gizli grmeler yoluyla tarttklarndan kukumuz yok; tabii ki byk gler arasndaki dosta ilikilerin gerei olarak birbirlerini kazklama abalarn da ihmal etmeden. Her eye ramen Prusya-Alman mparatorluu yalnz bana Avrupa'nn geri kalannn iradesine kar gelerek byk iler
133
MIHAIL BAKNIN

kotaracak kadar da babayiit deildir. Bu nedenle Rusya'yla ittifak hayati bir meseledir onun iin ve grnen o ki bu ittifak uzun sre

devan edecek. Peki Rusya iin bu denli hayatiyet tayor mu Almanya'yla ittifak? nce mparatorluumuzun herkesten fazla ve esasl bir biimde askeri bir devlet karakteri tadn belirtelim. Bu sadece kurulduu zamandan bu yana halkn tm olanaklarn byk bir askeri g oluturmak iin seferber etmesinden kaynaklanmyor. Tek bir hedefin peinde o: Fetih; askeri bir devlet olarak kendisine bitii yegne misyon budur. Zaten bu hedef olmakszn imparatorluk kocaman bir hiten baka nedir ki? Fetihilik onun karakteridir. Soru, mparatorluun saldrganlna nasl bir yon tayin edecei? Biri batya, dieri douya giden iki yol var nnde. Bat yolu Almanya'ya kar. ngiltere ve Birleik Devletler byk olaslkla tarafsz katacaklar; Prusya Almanya's ve Avusturya'nn birleik gcne kar Fransa'yla ttifaka gidilecek. Adyla sanyla pan-Slavist yoldur bu. Dou yolu dorudan doruya Hindistan, ran ve stanbul'a varr. Bu yolda Avusturya, ngiltere ve bir ihtimal Fransa dman, Prusya Almanya's ve Birleik Devletler de mttefik olacaklardr. Hangi yolu tutacak bizimki? Duyduumuz kadaryla veliaht1 tutkulu bir pan-Slavisttir ve Almanlardan nefret edip Franszlara derin bir dostluk besledii iin birinci yoldan, imparator se Almanya'nn dostu, yani amcasnn sevgili yeeni olduundan ikinci yoldan gitmek istiyor. Fakat bu zatlarn duygularna bal deil tutulacak yol; imparatorluk baaracana gz kes1 1881de tahta III. Aleksauter olarak kan ve 1894re dek tahtta kalan Aleksander Al ek san dm vi; II. Aleksander'n olu. 134
DEVLET VE ANAR

tii, kendini yok etme riski tamadna inand yoldan gidecektir. Birinci yoldan giderse Fransa'yla ittifak yapmak durumunda kalacaktr, fakat Fransa -drt yl nceki gcnde deil ve bu yzden hi de avantajl bir mttefik vasf tamyor. Fransa'nn ulusal birlii bir daha kurulmamak zere paralanmtr. Birleik gibi grnen Fransa'da birbirine kart , hatta drt Fransa yayor: Arstokrat-dinsel Fransa, burjuva Fransa, proleter Fransa ve kyl Fransa... Gneyde imdiden ipularn verdii haliyle uzlaabilecek olan son ikisi dnda Fransa'daki bu kesimlerin, lke savunmasnda bile ayn fikirde olmalar ihtimali kalmamtr. Buna hemen ertesi gn tank olduk.

Almanlar hl Fransa'dalar, son milyar franklarn cebe indirmeyi bekleyerek Belfort'u igal altnda tutuyorlar. En fazla -drt hafta sonra Fransa'dan ekilecekler. Fakat lejitimistle-rin, Orleanistlern, Bonapartistlerin VersaIles Meclisi bu kadar bile sabretmek niyetinde deil. Thiers'i alaa edip yerine Fransa'daki ahlak dzenini sng ucuyla tekrar kuracan baran Marshall MacMahon'u getirdiler...1 Devleti Fransa akln ve erdemli duygularn topra deil artk. Yozlat, alakln, adiliin, rvetin, ihanetin, iflah olmaz salakln cenneti haline geldi. Cehalet saltanat sryor. Fransa kendisini papann, rahiplerin, engizisyonun, Cizvitlerin, Meryem'in ve manastrlarn kollarna teslim etmitir. Din lkeyi batan baa etkisi altna alyor, malup proletaryann protestolarn, yaknmalarn ilahiler bastryor. Milletvekilleri, bakanlar, polis efleri, generaller, ret1 Alsace'daki byk. Belfon Kalesi, Almanya'ya 5 milyar frank tazminat tam olarak dedikten sonra Fransa'ya geri verildi. 1871 bandan itibaren iktidarda bulunan ve ayn yln Austos aynda yeni nc Cumhuriyete bakan seilen Thiers, 24 Mays 1873'te bu grevden alnd. Ulusal Meclis'teki monarik ounluk Thiers'n yerini almas iin Marshal Marie Edm& Patrice Maurice de Mac Mahon'u (1808-1893) seti. 135
MIHAILBAKUNIN

menler, yarglar utanmadan, yreklerinde zerre kadar inan olmadan, "halkn inanca ihtiyac olduu iin" ellerinde mumlar, alaylar halinde yryorlar. Fransa'nn halkn retici emeinden kaynakl ulusal zenginlii borsa speklatrleri, dzenbazlar, zengin mlk sahipleri, kapitalistler tarafndan yamalanyor; btn devlet adamlar, hkmet yeleri, milletvekilleri, her eit sivil ve askeri grevli, avukatlar ve bilhassa kt Cizvitler, yani bir erefsizler ve vicdanszlar ordusu kplerini dolduruyor ve bu esnada Fransa bir rahipler hkmetinin kucana oturuyor. Bu dini ete eitim sistemini, btn niversiteleri, liseleri ve halk okullarn avcunun iine alyor. Bu papazlar ve ruhbanlar gruhu, ok gemeden savama yeteneini btnyle yitirip kendi halknn can dman haline gelecek olan Fransz ordusunun da gnah kartmasna yardm ediyor. te size devleti Fransa'nn gerek hali! Ksa bir sre sonra Schwarzenberg'in 1849 Avusturya'sn da geride brakacaklar. Avusturya'nn akbetinin ne olduunu bilirsiniz: spanya'da yenildi, Bohemya'da yenildi ve k srecine girdi. Fransa son savata yenilmi olsa da, 5 milyar frank deyerek

Almanya adna mtevaz bir ekonomik kar salansa da Almanya'dan halihazrda ok daha zengindir. Bakn Fransz halkna, ksa srede yeniden toparlanyor, dzenli bir rgtleniin ipularn veriyor. Fakat bu zenginliin salad btn avantajlara karn Fransa rmtr. Bunu anlamak iin ok derinlere gitmeye gerek yok, sahte parltlar saan devlet kabuunu kaldrp bakmak yeterli: Orada ruhu oktan uup gitmi, pis pis kokan kocaman bir le bulacaksnz. Devleti Fransa bitti, geri de gelmeyecek. Bu yzden onun mttefikliine gvenen kim olursa aldanacaktr, Fransa tablosunun inde acizlikten ve dleklikten baka bir ey bulamayacaktr. Fransa kendini papaya, sa'ya, Meryem'e, ilahi akla, yani l136
DEVLET VE ANAR

gnla adamtr. Kendini hrszlara ve rahiplere kurban etmitir. Bir miktar askeri takati kalmsa onu da proletaryay bastrmak iin kullanacaktr. Bu koullarda Fransa'dan mttefik olur mu? Fakat tepesinde ister L, ister III., isterse IV. Aleksander olsun, Rusya'nn bat yolunu, pan-Slavist fetih yolunu tutmasn olanaksz klacak ok daha nemli bir neden var: Bu neden, eitli uluslarn, en bata Slavlarn iktidardaki hkmdarlara (Avusturya ve Prusya-Alman) kar dorudan ayaklanmasna yol aacandan devrimci bir anlam tar ve Prens Paskevi tarafndan vaktiyle mparator Nikola'ya tavsiye edilmitir.1 O vakitler Nikola'nn durumu sallantdayd, nk en gl iktidarlardan ikisini karsna almt (ingiltere ve Fransa). Eski dost Avusturya tehditkr davranyordu. Geriye gvenebilecei g olarak sadece, bir zamanlar savat Prusya kalmt. Ama o da dier nn basncyla tereddt etmeye balyor ve Avusturya hkmetiyle az birlii edip Rusya'ya kar tedirgin edici fadeler kullanyordu.^ ann yrtenin esas itibariyle o nl boyun emezlii olduuna inanan Nikola ya bo1 Mareal tvan Paskevi (1782-1856), I. Nikola'nn en gvendii askeri yetkililerdendi. 1828-29 Trk Sava'nn kahramanlarndan olan Paskevi daha sonra 1831'de Polonya ayaklanmasn (bu nedenle Varova Prensi tayin edildi ve Genci Vali olarak Polonya Krall'nn asli yneticisi haline geldi) ve 1849'da Avusturya'ya kar ba gsteren Macar isyann bastrd, 2 Bakunin, 1854-56 Krm Sava'nda Rusya'nn yaltlmasna gndermede bulunuyor. Rusya, ngiltere, Fransa ve Sardunya Krall'ndan oluan bir koalisyon tarafndan kendi topraklarnda yenilgiye uramt. Bakunin'in dalga geerek

belirttii gibi, Avusturya 1849 Macar isyannda ald yardma karlk Nikola'ya "minnettarlm" Rusya dman bir pozisyona geerek gsterdi. Prusya, Nikola'nn Almanya'nn Prusya tarafndan birletirilmesine kar gsterdii muhalefetten dolay "danlmt". Nikola 1850 Olmtz Kongresi'nde, Prusya'y Prusya liderliindeki bir Alman Brli'nden vazgemeye zorlamas hususunda Avusturya'ya koltuk kmt. Knm Sava srasnda Pmsya mulak bir tarafszlk gsterdi. Nikola, Rusya yenilgiye doru ilerlerken 1855'te ld. 137
MIHAIL BAKUNN

yun eecek ya da lecekti. lkini yaparsa yerin dibine gemi olacakt ama dorusu lmek de pek ho bir durum deildi. Ni-kola byle mkl bir durumdayken Paskevi kalkt, Nikola'ya panSlavizm bayran amasn ve mparatorluk tacn karp kafasna Frigya miferi* geirmesini ve sadece Slavlara deil, Macarlara, Romenlere ve talyanlara** da ayaklanma ars yapmasn nerdi. Nikola bu neriyi hesaba katt ama dorusu ok da kararszlk gstermedi. Herhalde bu yatan sonra despotluu brakp devrimcilie soyunacak hali yoktu. lmeyi tercih etti. Gayet haklyd Nikola. Bir insan hem darda devrimi kkrtp hem ierdeki despotizmiyle gurur duyamazd. Bilhassa Nikola iin imknszd bu, nk ie balar balamaz Polonya'yla yzleecekti. Bir yandan Polonya'y inletirken Slavlara ve dier uluslara nasl bir ayaklanma arsnda bulunabilirdi ki? O halde Polonya meselesini ne yapmalyd? Polonyallar serbest mi brakmalyd? Tabii ki hayr. Bu hem Nikola'nn igdlerine, hem de Rus devletinin yapsal mantna tersti. Polonya sorunu yzyllardr iki devlet biiminin mcadelesine sahne olmutur ve ortada duran soru hep ayntdr: Polonya orta snfnn zgrlk davas m, Rus arnn kams m galip gelecek? (Devlet binasnn dilsiz tulalar olarak iinde gcnde ite eken halktan sz eden kim?) Bata Polonyallar kazanacaa benziyordu. Eitimliydiler, askeri anlamda becerikliydiler ve cesaretleri vard. stelik orta snftan menkul ordularndaki askerler zgr bireyler olarak savayorlard. Oysa Rus askerleri birer kleden farkszd. Her ey Polonyallarn lehine grnyordu ve uzun bir sre de her arpmadan galip ktlar. Rus
* Frigya miferi; Fransz devriminde zgrl ifade eden simgedir, (.n.) ** Resmi grevli Rus ajanlar Londra'da Mazzini'yle buluup, tam bu d-nemde ona tekliflerde bulunmular; bizzat Mazzini'den duyduumuz bu. 138
DEVLET VE ANAR/

eyaletlerini dmdz ettiler, hatta bir keresinde Moskova'ya diz

ktrp arn tahtna kendi kral lan n kardlar. Polonyallar Moskova'dan atan g arn veya aristokratlarn deil, yine halkn gc oldu. Rus kitleleri savaa katlana dek ans Polonya'dan yanayd. 1612'de Bohdan Khmelytsky1 nderliinde Ukrayna ve Litvanya kylleri birleerek ayaklannca Polonya'nn ii tamamen bitti ve o andan balayarak Polonya orta snfnn zgr devleti, yok olmaya dek giden bir zayflama ve k srecine girdi. Ve Rus kams halk sayesinde zafere ulat. Devlet, minnettarlnn bir ifadesi olarak, kendisine uaklk eden toprak sahibi asillere kleler armaan edince halk zaferin ne demek olduunu anlad. imdilerde saltanat sren II. Aleksander kyllere zgrl veren adam olarak anlyor. Bunun da ne menem bir zgrlk olduunu bilen bilir. Bylece kaml Rus mparatorluu Polonya devletinin ykntlar zerinde kurulmu oldu. Zaten onun altndan bu yknt zeminini ekin, I772'ye dek Polonya'nn paras olan eyaletleri kartn, ortada Rus mparatorluu diye bir ey kalmayacaktr. Kalmayacaktr, nk bu eyaletler, zenginlikleri ve nfuslaryla Rusya'nn gcnn yarsdr (zaten ne kadar ki...) Sonra sra Baltk topraklarnn kaybna gelecektir. Bir Polonya devletinin, kt zerinde deil de gerekten kurulduunu ve yeniden etkili bir eylemlilie giritiini farz edersek, ksa sre iinde Ukrayna da kaybedilecektir. Ve bu kaypla birlikte Rusya Karadeniz kysn yitirecek, Avrupa'yla balar tamamen kopacak ve gerisin geriye Asya'ya dnecektir.
Ukrayna Hetman Bohdan Khmelnitski (1595-1657), Cossack' Polonya'ya kar ayaklanmaya sevk etti. Bu, Rusya'nn sol-ky Ukrayna'y ve Kiev'i ilhak etmesiyle sonuland.

139

MIHAIL BAKUNIN

Bazlar mparatorluun, Polonya'ya hi deilse Litvanya'y geri verebileceine inanyorlar. Ayn nedenlerle veremez. nk Litvanya ve Polonya'nn birlemesi demek, Polonya yurtseverlerinin Ukrayna'y ve Baltk eyaletlerini fethetmeye girimek iin ok elverili bir hareket noktas bulmalar demektir. Polonya Krall'm azat etmek bile yeter: Podolia ve Volhynia bir yana, Varova annda Vilna, Grodno, Minsk ve belki Kiev'le birleecektir. ' Polonyallar yle zapt edilmez bir halktr ki, bir tek serbest blge brakmaya gelmez, hemen suikastlara, eylemlere balayacaklar, kaybetmi olduklar eyaletlerle gizli balar kurmaya

girieceklerdir. rnein 1841'de serbest brakldnda Krakov, hemen btn Polonya devrimci faaliyetinin merkezi haline gelmiti.2 Rus mparatorluu varln ancak Muravev sistemi dorultusunda Polonya'y boarak srdrebilir, bu yeterince ak deil m? Ve zlemleri, karlar btnyle zt ynde olan Rus halkndan deil imparatorluktan sz ettiimizi yinelememize gerek var m? mparatorluk yklp Byk Rusya, Ukrayna, Beyaz Rusya ve dier halklar zgrlklerine kavutuklarnda, Polonya devlet yurtseverlerinin ihtirasl planlan onlar iin bir tehlike arz etmeyecektir; bu planlar yalnz Rus mparatorluu iin ldrcdr. Bu yzden akln kaybetmedii ve byk bir mecburiyet durumunda kalmad srece Rus mparatoru Polonya'nn bir avu
1 Bat Ukrayna'daki Podolia ve Volhynia eyaletlerinin yan sra, Litvan-ya'daki Vilna ve Grodno, Beyaz Rusya'dak Minsk ehirleri de, Rusya'nn Polonya paylalrken ele geirdii blgelerdi. 2 1851 Viyana Kongresi Krakov'u, Polonya'y paylaan u gcn mlkiyeti dnda sayarak zgr ehir ilan etti. 1846'da Krakov Avusturya tarafndan ilhak edildi, 1841 ylnn ifade ettii nem pek anlalr deil; belki de Bakunin Rus ynetimine kar giriilen isyan sonucunda Polonya Krall'nn zerkliini kaybettii 1831 ylndan soz etmek istiyordu.
DEVLET VE ANAR

topran dahi serbest brakmayacaktr. Byle bir durumda Slavlara nasl bir ayaklanma ars yapacan kestirebIen var m? Nikoa'nn pan-Slav ayaklanma bayran dalgalandrmasn olanaksz klan nedenler bugn de btnyle geerli. Tek bir farkla: Eer bu yola Nikola dneminde girilseydi ok daha krl klabilirdi. Hl, vaktiyle Avusturya boyunduruu altnda ezilmi olan Macarlarn ve talyanlarn ayaklanacana gvenenler kabilir. Artk talya kesinlikle tarafsz kalacaktr, nk Avusturya, kurtuluu iin elinde kalan birka para talyan topran da byk olaslkla gzden karacaktr. Macarlara gelince, Rusya'ya kar Almanya'dan yana olacaklar, nk onlar da Slavlar egemenlik altna alma derdindeler. Yani Rus mparatoru Slavlar Almanya'ya kar kkrtmaya kalkarsa arkasnda yine sadece Slavlar bulacaktr. Onlarn da Avusturya ayana gvenebilir. nk eer Trk Slavlann kkrtrsa karsnda Osmanl Devleti'nin kskan koruyucusu ngiltere'yi bulacaktr. Avusturya Slavlar dediiniz de topu topu 17 milyonluk bir kitledir. Polonya tarafndan ayartlaca kesin olan

Galiya'daki 5 milyon Rutenyaly kartrsanz geriye 12 milyon kalr ki aralarnda komutanlarn sznden kmayacak olan Avusturya ordusu askerleri de vardr. Ayrca bu 12 milyon Slavn bir arada olmadn, Avusturya mparatorluu'nun drt bir yanna dalm olduklarn, btnyle farkl lehelerle konutuklarn ve Alman, Macar, Romen ve talyan topluluklaryla i ie girdiklerini eklemeliyiz. Ksacas Avusturya hkmetini ve genelde Almanlar srekli tedirgin edecek kadar ok olsalar da, Rus ordusuna Prusya Almanyas ve Avusturya'nn birleik gc karsnda esasl bir destek olamayacak kadar azlar. Rus hkmeti bu durumu ok iyi biliyor, her zaman da farkndayd. Bu yzden Avusturya ve Almanya'ya kar boyutlana141
M1HAILBAKUNN

bilecek bir pan-Slavist sava amak niyeti tamad, hibir zaman da tamayacaktr. Peki sevgili hkmetimizin Avusturya smrgelerinde pan-Slav propaganda yrten ajanlar neyin nesi? Daha nce de belirttik, ok basit bir nedeni var bunun: Rus hkmeti Avusturya eyaletlerinde kalabalk, ateli ve aptal olmasa da kr bir taraftar gruhuna sahip olmay faydal gryor. nk bylece Avusturya hkmetinin elini kolunu balam oluyor, onu tedirgin ediyor ve kendi basncn Avusturya zerinden Almanya'ya da hissettiriyor. Rus mparatorluu eninde sonunda yine Macarlarn ve Almanlarn ellerine teslim edeceini bile bile Avusturya Slavlann Macarlara ve Almanlara kar kkrtyor. Bu ancak bir devlete yakan, alaka bir dzenbazlktr. Diyeceimiz o ki, Rusya Almanlara kar pan-Slav bir sava srasnda batdan ok az mttefik ve destek bulacaktr. Ama te yandan, en bata Prusya ve Avusturya Alnanlarna sonra Macarlara, sonra da Polonyallara kar savamak zorunda kalacaktr. Polonyallar, hatta Macarlar bir kenara ayralm ve Rusya'nn Prusya ve Avusturya'nn ortak kuvvetlerine, hatta sadece Prusya'ya kar bir saldn sava yrtebilecek durumda olup olmadna bakalm. Saldr sava diyoruz, nk Rusya'dan beklenen, asl niyeti Avusturya Slavlann ilhak etmek olsa da, sava onlar kurtarma bahanesiyle balatmasdr. Her eyden nce uras tartlmaz: Rusya'da hibir saldr sava ulusal bir sava olmayacaktr. Bu neredeyse genel bir kuraldr; uluslar hkmetlerinin lke dnda giritii savalara nadiren aktif biimde katlrlar. Bu tr savalar, devrimci veya dinsel bir hedef

tamadklar srece tamamen siyasi savalardr. Franszlar iin 18. yzyl sonlarndaki savalar devrimci bir anlam tayordu; reform yanllar ve Katolikler arasndaki 16. yzyl savalar da Almanlar, Franszlar, Hollandallar, ngilizler ve hatta isveliler iin benzer nitelikteydi. Yakn tarihte kit142
DEVLET VE ANAR

lelerin devlet snrlarn geniletmek veya baka politik nedenlerle hkmetlerinin yrtt siyasi savalara sempatiyle katldklar sadece ki istisna vardr. lki, I. Napoleon'un peine taklan Fransz halkdr. Ama yeterince tanmlayc bir rnek deil bu, nk Fransz halk imparatorluk ordulann devrimci hedeflerle kurulan ordunun bir devam olarak grmekteydi. ok daha tanmlayc olan ikincisidir. Alman halk bir btn olarak, yeni Prusya-Alman devletinin ikinci Fransa mpara-torluu'na kar giritii byk savata ateli bir biimde adeta kendinden geti. Bu tarihsel dnemete, belki bir avu ii dnda btn Alman ulusu, Alman toplumunun btn katmanlar pan-Alman devletinin snrlarn geniletmek gibi tamamen siyasi bir amala harekete geirildi. Bu ama hl da hangi snftan olursa olsun btn Almanlarn yreinde ve beyninde hkmn srdrmektedir. Almanya'nn bugn sahip olduu zel gc yaratan ite bu ruh halidir. Rusya hakknda herhangi bir fikri olan, Rusya'y biraz olsun anlam birisi, hkmetin balataca bir saldr savann ulusal karakterde olamayacan ok iyi bilir. En bata, bizim halkmz, siyasi hesaplarn uzanda olmak bir yana, onlara igdsel olarak kardr. Bir hapishaneyi daha gvenli hale getirmenin mahkmlara ne faydas dokunabilir ki? kincisi hkmetle halk arasnda ne bir ba, ne de bir kar ortakl vardr, birbirlerini anlama ihtimalleriyse hi yoktur. Hkmetin beyaz dediine halk kara der, halk zgrlk derse, hkmet elveda hayat der. Belki Pukin'in azndan yle bir soru sormak yerinde olacaktr: "Yoksa artk Rus arnn sznde iktidar yok mu?"1
] Pukin'in 1831'de, Rusya'nn Polonya ayaklanmasn bastrmasna dair yneltilen Fransz eletirilerine (General Lafayette'i de ieren) cevaben yazd yurtsever iir "Rusya'ya ftira Edenlere"den bir dize. 143
MIHAIL BAKUNIN

Evet, halktan halk iin berbat olan ey istediinde Rus ar ktidarszdr. Fakat arn unu sylediini dnn: "Tez toprak

sahipleri, memurlar, tccarlar yakalanp ldrlsn, mallan paylalsn." Ertesi gn Rusya'da tek bir tccar, memur ya da toprak sahibi bulamazsnz, halk evkle uyar bu emre. Ama ar halka vergi vermesini, askerlik yapmasn, toprak sahiplerinin ve tccarlarn karlar iin almasn emrettiindeyse halk imdi yapt gibi krba zoruyla, istemeye istemeye boyun eecek ve frsatn bulur bulmaz yan izecek, emri geri evirecektir. Peki arn sznn mucizevi etkisi nerede kald? Bu ar halkn yreine ve aklna hitap eden, halk canlandrabilecek ne syleyebilir? Yunan ve Slav dindalarmza yaplan saldrlan bahane edip 1828'de Osmanl Devleti'ne sava at zaman imparator Nikola, halkta dinsel fanatizm duygular uyandrmak iin kiliselerde bildiriler okutmutu. Ama byk bir baarszla urad. Rusya'da ateli bir dini inan tayan yegne cemaat Eski nananlar'dr1 ve zaten onlar da ne devleti ne de imparatorun kendisini takarlar. Resmi Ortodoks kilisesine gelince, bktrc dinsel ayinleri, tembelliiyle tam bir ruhsuzluk abidesidir. ngiltere ve Fransa, Krm seferine balayan Rusya'ya sava ilan ettiklerinde Nikola ayn politikaya bavurdu ve yine beceremedi. Bu sava srasnda halk arasnda yaylan sylentiyi haI Eski nananlar veya hizipiler, 17. yzyln ortasnda kilise trenlerinin reformu zerine kopan bir tartmayla resmi Ortodoks Kilisesinden kopan Rus nfusunun byk bir kesimiydiler. mparatorluun snr blgelerine ekilerek ve kendi kendine yeten topluluklar iinde yaayarak kurumlam kilisenin ve onu savunan ar'n meruiyetini tanmadlar. Baz Rus devrimcileri Eski tnananlar'n var olan dzenden uzaklamalarm devrim adna potansiyel bir g olarak grdler, Bakunin de belli bir noktaya kadar dahildi bunlara. Fakat sonradan Eski Inananlar'n derdinin politika deil sadece din olduunu anladlar. 144
DEVLET VE ANAR

trlayn, insanlar birbirlerine "Franszlar bizim zgr braklmamz istiyorlarm" diye fsldyorlard. Rusya'da halk milisleri vard ama herkesin bildii gibi bunlarn byk ounluu ann talimatlaryla, otoritelerin komutasnda rgtlenmilerdi. Deiik ve o dneme zg bT askere alma biimiydi bu. Birok blgede kyllere, sava sona erdiinde zgr braklacaklar vaat ediliyordu. Kyllerimizin siyasete duyduklar ilgi ite bundan ibarettir! Orta snf arasnda baya benzersiz yurtseverlik gsterileri sahnelendi: zellikle iki lemlerinde aptalca nutuklar, ara ballk bildirileri... Fakat para verme ve kyllerin banda savaa gitme vakti gelip attnda hepsi il yavrusu gibi dald, herkes i bakalarna

ykmaya alt. Milisler de onca yaygara koparmalarna ramen hibir ie yaramadlar. Ve Knn Sava bir saldrdan ok savunma sava seyri izledi. Bu nedenle ulusal bir sava karakteri kazanabilirdi, kazanmalyd da. Ama bizim st snflarmz tepeden trnaa rm ve aalktrlar; halk ise devletin doal dmandr. Kazanamad. Rus halkn Slav sorunuyla ayaa kaldrmay umut edebiliyorlar hl! Slavofillerimiz arasnda Rus halknn "Slav kardelerinin" yardmna komak iin sabrszlandn ciddi ciddi dnen baz saflar var. Oysa Rus halk o kardelerden haberdar bile deildir ve zaten kendisine Rus halknn bir Slav ulusu olduunu syleyen biri olursa onun yzne aknlkla bakacaktr. Duchinski ve onun Polonyal ve Fransz mritleri tarihsel ve et-nografik gerekleri tmden yadsyp Byk Rusya halknn damarlarnda dolaann Slav kan olmadn sylyorlar tabii.1 Fa] Polonya gmeni bir yazar ve bilim adam olan Franciszek Duchinski (1817-1893), Byk Ruslarn Slav deil, "Turanl" ya da "Aryan" ve Avrupal Slavlardan farkl olarak Asyatik bir halk olduklarm ileri sren Turanc szde teorisini yorumlad. 145
M HA L BAK UN/N

kat halkmz bu kadar az tanyan Duchinski bile herhalde onun Slav olup olmadyla zerre kadar ilgilenmediinden kuku duymuyordu. Gya Slav, aslnda Tatar-Alman bir mparatorluun liini smrd, inim inim nlettii bir halk kkeninin ne olduunu renip de ne yapsn? Slavlar kandranlayz. Slavlara Rus halknn Slav sorununa kafa yorduunu syleyen insan ya kendini had safhada kandr-yordur ya da namussuzca hesaplar adna yalan sylyordur. Rus sosyalistleri, devrimcileri olarak bizler, Slav proletaryasna ve genliine ortak bir dava arsnda bulunurken, az ya da ok Slav kkenli olmamz ortak payda klmamalyz. Bizi bir araya getirmesi gereken, yokluunda bir tekimizin ulusu iin kurtulu umudunun olamayaca sosyal devrimdir. Slav halklarnn karakter veya yazg benzerlikleri, gemiteki ve gnmzdeki zlemlerinin tad ortak zellikler, Almanlarn devleti ihtiraslarna kar ortak ekilde tavr almalar da, sosyal devrim temelinde kardee bir araya gelen Slavlarn imentosu olacaktr. Hedefimiz birleik bir devlet kurmak deil btn devletleri ykmak olmaldr; kendimizi yaltmamal, aksine Almanya'nn saldrganlk politikasnn tehdidi altnda olan Latin uluslanyla yakn bir ittifak kurmakla ie balayp

dnya genelinde bir etki alan yaratmalyz. Hatta ittifak bu haliyle kalmayacak, Almanlar sahte halk devletlerinin gerek yzn grp devlet esaretini krdklarnda ve devleti tutkularndan ebediyen vazgetiklerinde, Avrupa'nn balca ulusu -Latinler, Slavlar, Germenler- kardee el ele verecekler, zgrce dayanlacaklardr. Ancak o zamana kadar Slav ve Latin uluslar, kendilerini tehdit eden Alman saldrganlna kar, tatsz da olsa ittifak halinde olmak zorundadrlar. Almanlarn garip bir ilevi var! Ortak bir nefret ve tehlike hissiyat yaratarak uluslar birletiriyorlar. Mesela Slavlar by146
DEVLET VE ANAR

le bir araya getirdiler; Slavlarn ilerinde giderek kk salan Alman nefreti olmasayd pan-Slavist propaganda ne Moskova ve Petersburg ajanlarnn nutuklaryla, ne de ayn ajanlarn entrikalaryla bu denli basan kazanabilirdi. imdilerde ayn nefret Slav ve Latinlerin ittifakna zemin hazrlyor. Almanlar sevmemek sz konusu olduunda Ruslar da tepeden trnaa bir Slav halkdr. Fakat kendimizi de kandrmayalm, kendi kendine bir sava douracak kadar uzun boylu deildir bu sevgisizlik. Almanlar Rusya'y igal edecekler, Rusya'da kendi iktidarlarn kurmaya yeltenecekler ki Rus halk isyan etsin. Yoksa halkmzn Almanya'ya kar bir saldr savana katlacana gvenenler fena yanlrlar. Bu da Rus hkmetinin byle bir savaa kalksa bile halkn yardm olmakszn, sadece devletin mali ve askeri kaynaklarna dayanmas anlamna gelir. Peki sz konusu kaynaklar Almanya'ya kar baarl bir saldn savan kaldrabilecek durumda m? Askeri kaynaklannz, szde-anl ve tkenmez ordumuz Almanya'nn ordusuyla kyaslandnda bir hitir. Bunu grmemek iin hayal leminde gezen bir avanak veya kr bir Kvass yurtseveri olmak gerekir. Rus askeri cesurdur ama Alman askerleri de korkak deiller, bunu art arda savata fazlasyla kantladlar. Kald ki, Rus askerleri sadece komutanlarnn emirlerine uymak adna, rakip sahada bkkn ve moralsiz bir sava yrtrlerken Alman kuvvetleri hem kendi fanatike yurtseverlkleriyle, hem de btn snflannn, btn nfusunun yurtseverce -ve bu defa gerekten genelayaklanmasyla desteklenecek ve kendi sahasnda diri bir ruhla savaacaktr.

Rus ve Alman subaylar arasnda tarafsz, btnyle insani bir bak asndan bir karlatrma yaparsak, Rus subaylarnn 147
M/HAIL BAKUNIN

Almanlardan insaniyet namna daha stn olduklarn syleyebiliriz. Sava bakanmz Miliutin1 ok urat ama subaylarn byk ounluu eskiden nasldlarsa, ayn yle kaldlar: kaba, cahil ve iflah olmaz derecede beyinsiz. Askeri talim, iki lemleri, kumar, sarholuk ve blk, alay, hatta batarya komutanlarndan balayarak, krl olduu oranda sistematik ve neredeyse tamamyla yasallam hrszlk... Bunlar Rus subaylarnn gnlk hayatlarnn ayrlmaz paralandr. Aralarnda kibar bir Franszcayla konuurlar, tamamen anlamsz ve uygarlktan uzak bir biimde yaar giderler. Fakat her eye ramen, bu kaba ve budalaca ortamda bile, insani bir durular, insanlar sevmeye ve anlamaya hazr bir potansiyelleri vardr; bu dorultuda olumlu bir etkiye maruz kaldklarnda halkn bilinli dostlar olma yetenei gsterebilirler. Alman subaylarndaysa biimcilik, kuralclk ve subaylara mahsus o iren kibirden baka bir ey bulamazsnz. Kibirleri iki unsura dayanr: Hiyerarik olarak stn olanlara kar klece itaat etmek, aa olanlaryla -sadece askeri anlamda aa olanlar deil, niforma giymeyen herkes, soylular ve yksek sivil memurlar hari btn bir halktr bu- kstaha aalamak. Alman subay hkmdar sayd herkese -bir dk, bir kral, veya imdi tn-Alman mparatoru olabilir bu, fark etmez- kendisini tutkuyla adam bir kledir. Onun her zaman, her koulda en korkun gaddarlklar yapmas, onlarca, yzlerce kyl ve kasabay yerle bir etmesi, kltan geirmesi iin hkmdarnn bir iareti yeter de artar bile.

Kont Dimitri Miliutin (1816-1912), 1861'den 1881e dek II. Aleksan-der'n sava bakanlm yapt. Bakanlk yapt sre idinde, subay eitiminde iyiletirmeler, genel zorunlu askerlik ve yedek sisteminin gelitirilmesi bata olmak zere Rus askeri kuvvetlerinde kapsaml bir modernletirme gerekletirdi.

148

DEVLET VE ANAR

Alman subay halk kmsemekle kalmaz, ondan nefret eder; nk halk, ona gre daima ayaklanmaya hazrdr. Fakat imdilerde bu kaygy btn ayrcalkl snflarla paylayor. Zaten Alman subay (aslnda herhangi bir dzenli ordunun herhangi bir subay) ayrcalkl snflarn ayrcalkl beki kpeinden baka bir ey de deildir. Almanya'da ve btn dnyada smrcler halklarna

korku ve gvensizlikle bakyorlar; bu korku, nerelerde gerek karlklar bulup bulmad bir yana, kitlelerin smr dnyasn ykmak adna giderek daha da glenen bir bilin geliimi iinde olduklarn aka kantlyor. Bu yzden halk ynlar aklna geldiinde Alman subaynn tyleri, ayn iyi cins bir beki kpei gibi diken diken olur. Bu zatn halkn haklar ve devlerine dair olduka patriarkal grleri vardr. Buna gre halk efendileri yi beslensinler diye almal ve vergi demelidir; sosyal ykmllklerini ifa etmeli ve sras geldiinde askere gidip subayn izmelerini parlatmal, atn getirmeli, o emrettiinde kim olduuna bakmakszn vurmal, krmal, ldrmelidir; yani emredildiinde duraksamadan Kaiser ve Valerland iin lme gitmelidir. Sava bitince gazi olanlar sadakayla yetinmeli; tek para kalabilenlerse derhal gt-dip yedeklere yazlmal, otoritelerin kullan olarak, stleri nnde eilip bklerek, istendiinde lmeye hazr, mezara dek orada ylece hizmet vermelidirler. Halk arasnda bu ideal durumla elien herhangi bir tavnn gelimesi Alman subayn fkeden kprtmek iin yeterlidir. Hele devrimciler sz konusu olduunda Alman subaynn ne gibi bir hissiyat iinde bulunacan varn siz dnn. Dahas ona gre devrimci kavramna btn demokratlar, hatta liberaller, herhangi bir biimde Majesteler'nin, btn Almanya'nn Yce Hkmdar'nm fikirlerine ve iradesine aykn bir eylem, istek veya dnce sergilemeye cesaret edebilen herkes dahildir. 149
MIHAIL BAKUNN

Bu adamn bilhassa lkesinin devrimci sosyalistlerine, hatta sosyal demokratlarna kar besledii kini tahmin etmek zor olmasa gerek. Onlar dndke lgna dner, onlardan sz ederken azndan kpkler samadan yapamaz. Onun penesine denin Tanr yardmcs olsun; ne yazk ki yakn zamanda birok Alman sosyal demokrat onun tezghndan geti. Ama yine de bu adam devrimcileri paralara ayrmak, vurup ldrmek iin yasalara dayanmak zorundadr; bu onu bir kat daha ileden karr ve kinini ifade etmek iin en aalk kfrleri savurur, en vahi tacizlerde bulunur. zin veril mey egrsn, cokuyla ve en ok da kibirle ikencecilik, cellatlk, kasaplk hnerlerini sergilemekten bir an olsun geri kalamayacaktr. Oysa bu yontulmu hayvana, sadk kpee, vahi cellada

baktnzda, hele gen biriyse, bir canavardan ok taze yz, sarn ayva tyl yanaklar, alakgnll, kibar hatta utanga tavrlaryla duygusal bir delikanl grrsnz (onun kibiri kendini byle aa vurur). Sebiller ve Goethe'yi ezbere bilir, on sekizinci yzyl hmanist edebiyatn hatmetmitir. (Tek bir insani fikir krnts ya da tek bir duygu glgesinden nasibini almadan elbette...) Bu durum ortaya zlmez bir eliki karmtr. Eitimle barbarl, bilinle klelii badatrmak; ite bu Almanlarn, zellikle Alman memurlarnn ve subaylarnn ba meselesi olagelmitir. Toplumsal hayatta iki ynl ve ayn zamanda da olduka gln bir kiilik yaratlmtr: Kitlelerle ilikilerde sistematik ve acmasz caniler, devlet hizmetinde ise paha biilmez bireyler... Alman eraf bu ikili ruhu pek yi bilir, onda az buuk da kendini bulur. mparatorluun bu ayrcalkl kpeklerinin canlar skldka kendilerine satamalarna ses karmaz; ne de olsa pan-Alman devletinin gvenceleridir onlar, hakaretlerine katlanmak yurtseverliktir.
SO
DEVLET VE ANARf

Dorusu dzenli bir ordu adna bir Alman subayndan daha yararl olan bir ikinci ey dnmek g. O eitimi budalalkla, budalal cesaretle, emirlere tam uyumu inisiyatif koyma yeteneiyle, disiplini ftursuz vahetle, vaheti kendine zg bir drstlkle ve belirgin bir heyecan (her ne kadar tek tarafl ve sert olsa da) otoritelerin iradesine artc bir itaatle birletirilebilen adamdr. Komutanlarnn kk bir iaretiyle onlarca, yzlerce, binlerce insan ikenceden veya kymdan geirmeye daima hazr ve nazr, stlerine kar daima kibar, alakgnll, uysal ve dikkatli, erlere karysa daima kibirli, aalayc, mesafeli ve yeri geldiinde zalimdir. te size ordu ve devlet iin yeri doldurulamayacak bir adam. yi bir ordunun rgtlenmesinde esas tekil eden askeri eitim, Alman ordusunda hayli sistematiktir; son derece iyi planlanm, deneyler yoluyla kusursuzlatrlmtr. Fransa seferinden bu yana isvire evresinde kurt srleri gibi dolaan birok Prusyal, Saksonyal, Bavyeral ve dier Alman subaylarnn (lerde lazm olur diye araziyi inceleyip haritalar iziyorlar) dillerine doladklar u vecize, disiplinlerinin temel prensibini fade etmektedir: "Askerin

ruhuna hkmetmek iin nce bedenine hkmetmek gerekir." Ya askerin bedenine nasl hkmedilir? Sonu gelmeyen talimlerle elbette ki. Alman subaylar talimi kmsemek bir yana, onu kol ve bacaklar glendirmenin, askerin bedenine sz geirmenin en iyi yolu olarak grrler. Ardndan tfek talimi, silah bakm, niforma temizlii gelir. Askerin sabahtan akama kadar ban kayacak vakti olmamaldr, komutannn sert ve souk bakn her an zerinde hissetmelidir. Vaktin daha snrl olduu k mevsiminde askerler okullara gnderilirler, okuma, yazma ve aritmetik renirler. Ama en nce renmek zorunda olduklar, imparatora tapnmak ve halk ezmekten ibaret olan 151
M1HA1L BAKUNffl

askeri kurallardr. Zaten bir askerin ahlaki ve politik eitiminin z, silahn imparator adna halka dorultmaktr. Byle bir cangln inde -be yl geiren bir asker, oradan ancak bir canavar olarak kabilir. Bunun benzeri, bir baka biimde subay iin de geerlidir. Askeri bilinsiz bir silaha dntrmek niyet edilir; fakat subaydan bilinli olmas beklenir, inan, fikir, merak ve tutku dolu bir silah olmaldr o. Dnyas subay topluluundan ibarettir, bir adm dna kmaz ve btn topluluk, yukarda tanmladmz ruhla koullanm bir halde, yelerinin her birini korur, kollar, izler. Tecrbesizlikten veya baz insani duygularla dier evrelerle arkadaa iliki kurmaya kalkann Tanr yardmcs olsun. Eer bu yaknlama politik anlamda zararszsa, ona yalnzca glnecektir. Fakat subay srsnden farkl bir politik eilimi varsa, szgelimi liberal veya demokratikse (sosyal devrimcilii hesaba katmayn bile) vay onun haline. evresindeki tm subaylar onu ihbar etmek iin yaracaklardr. Genelde daha yksek otoriteler subaylardan azam ballk beklerler ve bu yzden askerler gibi onlar da kk bir bo zamanlar kalmamacasna megul ederler. Askerlere talim yaptrmak ve onlar denetlemek bir subayn gnnn drtte n alr; geriye kalan drtte birde de askeri limlerle ilgilenmesi stenir. Mesela binbalk rtbesine ykselmek isteyen bir subay ynla snavdan gemek zorundadr. Yan sra subaylara trl konularda mtemadiyen dnem devleri verilir ve terfileri bu devlere gre belirlenir. Yani tpk Fransz ordusu gibi Alman ordusu da halk dmanl hususunda hayli gvenilir, kendi kendine yeten, kapal bir dnyadr.

Fakat Alman ordusu Fransz ordusundan, aslnda dier btn Avrupa ordularndan ok daha byk bir avantaja sahiptir: Alman subaylar bilgilerinin genilii ve bilimsel kalitesi, askeri 152
DEVLET VE ANAR

konular teorik ve pratik olarak kavraylar, askerlik meslein-deki gayretli ve ksmen limce tutumlar, dayankllklar, inatlklar, adanmlklan ve ayrca o grece drstlkleri sz konusu olduunda dier tm ordularn subaylarndan stndrler. Btn bu vasflarn sonucu olarak, Alman kuvvetleri, rgtleni ve silahlanma bakmndan, III. Napoleon Fransa's ve neredeyse her zamanki Rusya gibi kt zerinde kalmyor, dorudan bir gerek olarak karmza kyor. Bu avantajlarn tesinde Almanya'da idari, kamusal, zellikle askeri hesap kontrolleri byk apl dolandrclklar engelleyecek titizlikle yaplyor. Oysa Rusya'da tam tersine, "hrsz hrszdan hesap sormayaca" iin gerei aa karmak hemen hemen imknsz hale gelir. Bunlarn hepsini aklnzda tutun ve kendinize Rus ordusunun Almanya'ya kar bir saldr savandan baaryla kma ans olup olmadn sorun. Diyeceksiniz ki, ama Rusya bir milyon askere ulaabilir. Muhtemelen iyi rgtlenmi ve iyi silahlanm olmayacaksa da Rusya'nn bir milyon askere ulatn farz edelim. Bunlarn yans, kendi halinde mutlu mutlu yaayp giden halk gzetlemek adna imparatorluun drt bir yanna dalacak ve eer stk denetlenmezlerse gnlk hayatn rahatlna kaplp hamlaacaklardr. Sadece Ukrayna, Litvanya ve Polonya iin ka asker gerekeceini bir dnn! ok. Bu yzden Almanya zerine 500.000 kiilik bir ordu gndermeyi de ok beklersiniz; Rusya'nn tarihinde byle bir ordu toplad vaki midir? Ama Almanya'da gerekten bir milyonluk bir orduyla, rgtlenii, eitimi, ruh hali ve silahlaryla dnyann en byk ordusuyla yz yze geleceinizden emin olabilirsiniz. stelik arkasnda, geen savata galip gelen Prusyal Fritz* deil de III. * Fritz, IV.
Frederick VVilliam'dr. Daha ok Fritz ismiyle bilinirdi, (.n.) 153
MIHAIL BAKVNIN

Napoleon olsayd byk ihtimalle yerlerinden kprdamayacak olan ama imdi artk bir Rus istilasna kar tek vcut halinde ayaklanmaya hazr devasa bir milis gc bulunacak. Ve diyeceksiniz ki ihtiya halinde Rusya (yani Rus mparatorluu)

bir milyon asker daha toplayabilecek gtedir. Elbette, kt zerinde kald srece neden olmasn? Yeni bir seferberlik kararnamesi yaynlar ve meseleyi halledersiniz. Fakat bu bir milyon asker nasl toplanr? Kim toplar? Yedekte tutuunuz generalleriniz mi, subaylarnz m, garnizonlarnz m, valileriniz mi, brokratlarnz m? Bir milyon askeri toplamak iin on binlerce, hatta yz binlerce insan alktan lr yahu! Onca adam topladnz diyelim, onlan rgtleyecek kadar ok subay, onlar donatabilecek kadar ok silah nerden bulunur? Ellerine sopa m vereceksiniz? Bizim bir milyonu adamakll silahlandracak paramz yok, siz bir milyondan daha sz ediyorsunuz. Size bor verecek kadar enayi bankaclar dnya zerinde yoktur; tutun ki verdiler, bir milyon adama tehizat dzmek yllarnz alr. Yoksulluumuzu ve gszlmz Almanlarn zenginlii ve gcyle karlatralm. Almanya Fransa'dan 5 milyar frank ald. 3 milyarnn trl masraflar iin kullanldn farz edelim: prenslere, devlet adamlarna, generallere ve albaylara avantalar datlmtr (askerler elbette avucunu yalamtr), i ve d gezilerin giderleri karlanmtr. Geriye yeni kaleler dikmek ya da eski kaleleri onarmak, yeni toplar, tfekler sipari etmek vb. iin iki milyar kalr. Zaten u haliyle bile Almanya'nn, her taraf tka basa silahla dolu muazzam bir cephanelikten fark yoktur. Ve siz geliigzel eitiminiz ve silahlanmanzla Almanya'y alt etmekten dem vuruyorsunuz. Burnunuzu Alman topraklarna sokar sokmaz yle iddetli bir darbe yiyeceksiniz ki, saldn savanz daha attnz ilk 154
DEVLET VE ANAR

admda savunma savana dnverecek ve Alman askerleri Rus mparatorluunun snrlarn geecekler. Hi olmazsa bu defa Rus halkn genel bir ayaklanma iin provoke etmi olmayacaklar m? Rus ehirlerine girerlerse ve szgelimi Moskova'ya doru harekete geerlerse evet. Fakat Alnanlar o kadar aptal deillerdir. Onun yerine Battk ehirlerini katederek Petersburg ynnde kuzeye ilerleyecekler ve yalnz kk burjuvaziden, Protestan Papazlardan ve Yahudilerden deil, tedirgin Alman baronlarndan, onlarn ocuklarndan, rencilerden ve bunlar araclyla Petersburg'daki bir yn Bal-tk generalinden, subayndan, yksek veya alt dzey memurlardan dostlar edinmek bakmndan hi sknt ekmeyeceklerdir.

Polonya'y ve Ukrayna'y Rus mparatorluu'na kar kkrtmaktan da geri kalmayacaklardr. Paylald zamandan bu yana gelien sre, Polonya'nn en inat, en tehlikeli dmannn Prusya olduunu ortaya koydu, Rusya da az barbarlk sergilemedi ama binlerce insan ldrmesine, idam etmesine, ikenceden geirmesine, Sibirya'ya srmesine, yani tam anlamyla bir vahet uygulamasna, stelik Muravev'in yntemlerini arkasna almasna ramen Polonya'nn kendi payna den ksmm bugne dek Ruslatrmay bir trl baaramad. Avusturya Galiya'y Almanlatrmak iin parman bile oynatmad. Prusya ise Alman ruhunun ve dier lkeleri zor yoluyla, sunni bir biimde Almanlatrmak misyonunun gerek temsilcisi olarak, evvelce ele geirdii Kninsberg bir yana, Danzig eyaletini ve Poznan Dkal'n ne pahasna olursa olsun Almanlatrmaya koyuldu. Prusya'nn asimilasyon srecinde uygulad yntemlerin hepsini saymak uzun srer. Bu yntemler iinde en nemli olan, Polonya topraklarnn yaygn bir kolonizasyonla Alman kyllerine almasdr. Topra mlk edinme hakk tannan ve 155
M1HAIL BAKUNIN

almlarda her eit yardm yoluyla desteklenen kyller, 1807'de tam olarak zgrletiler ve bu uygulamalar hayata geiren Prusya hkmeti, Polonya kylleri arasnda bile ok byk bir prestij kazand. Ardndan ky okullar kuruldu ve bu okullar araclyla Almanca retilmeye alld. 1848'e gelindiinde btn bu nlemler sayesinde Poznan Dkal'nm te birinden fazlas Almanlatrlmt. Kasabalardan sz etmeye gerek yok; buralarda Alman erafnn, zanaatkrlarnn ve hayli iyi geindikleri Yahudilerin okluu nedeniyle Polonya tarihinin ok eski dnemlerinden bu yana zaten Almanca konuuluyordu. Hem sonra herkes ok iyi bilir ki, Polonya'nn bu kesimindeki kasabalarn byk ounluu antik alardan beri Magdeburg szde-yasasna bal olarak idare edilmilerdir.1 Prusya Polonya'da, bar dnemlerinde hedefine doru bu ekilde ilerliyor, fakat Polonya yurtseverlii bir halk hareketi yaratt veya yaratmaya kalktnda da en vahi nlemleri almaktan geri kalmyor. Yansra, daha nce de belirttiimiz gibi Polonya Krall'nda ba gsteren ayaklanmalar bastrmak hususunda Rus hkmetine daima sadakatle ve hararetle yardm ediyordu. Prusya polisi, saygdeer Prusyal subaylar, kendi lkelerinde saklanan

Polonyallar yakalamak iin bilhassa aba gsteriyorlar ve onlar, "inallah sizi asarlar" demeyi de ihmal etmeden, pis bir keyifle Rus polisine teslim ediyorlard. Fakat bu bakmdan Prens Bismarck'm yannda Muravev celladnn laf bile edilmez! Bismarck bakan olana kadar Prusya bu ileri daima gizliden gizliye ve mahcup bir biimde kotarmt ve eylemlerini her frsatta yadsmt. Maskeyi frlatp atan Bismarck oldu. Bis-

1 Magdeburg Yasas kasabalara byk zerklik tanyan belediyesel bir zynetim sistemiydi. 13. yzylda Magdeburg ehrinin berat olarak ortaya km, sonradan yalnzca Almanya iin deil, Dou Avrupa'nn nemli kesimlerinde de yzlerce ortaa kenti iin bir model haline gelmiti. 156
DEVLET VE ANAR

marck'n nderliindeki Prusya hkmeti, Polonya'y kanl nlemlerle bastrmakla tereddt etmemesi hususunda Rusya'y ikna etmeye alt ve bu amala Rus hkmeti zerindeki btn nfuzunu kulland. Dahas Prusya'nn bu i in en aktif yardmda bulunmaya hazr olduunu Rusya parlamentosu ve Avrupal diplomatlar nnde ak ak ve alay derecesine beyan etti ve stelik bununla bbrlendi. Son olarak, yakn bir zamanda Bismarck, parlamentoda hkmetinin u an Prusya-Alman egemenliinde bulunan Polonya eyaletlerinde Polonya ulusunun kalntlarm toptan ortadan kaldrmakta kararl olduunu aka ilan etti. Ne yazk ki Galiya Polonyallarndan sonra imdi de Poznan Polonyallar, ulusal davayla papalk iktidarnn glenmesi meselesi arasnda her zamankinden daha yakn bir iliki kuruyorlar. Bu tavra sahip kanlar Cizvitler, ultramontanlar*, manastr tarikatlar ve psiko-poslardr. Sz konusu yaknlama ve ittifak bu zatlara, ayn 17. yzylda olduu gibi, hayli yarar salayacaktr. Ama neyse, bu Polonyallarn sorunu, bizim deil. Btn bunlardan Polonya'nn en tehlikeli ve zalim dmannn Bismarck olduunu gstermek iin sz ettik. Polonyallar yeryznden silmek ii Bismarck'n hayatnn anlam olmua benzer. Ama Almanya'nn karlar gerektirdiinde Polonyallar Rusya'ya kar isyana kkrtmaktan da geri kalmayacaktr. Ve Polonyallar Almanlar zerre kadar hazzetmemeleri bir yana, Bismarck ve Prusya'dan nefret ettikleri halde, btn Slav halklar gibi Almanya'ya kar tarihsel br kinle dolu olduklar halde, daha dne kadar Prusya Alnanlarnn penesinde acyla inledikleri halde, Bismarck'n arsyla kesinlikle ayaklanacaklardr.

Ultramonanlar; Katolik kilisesi tarihinde papann stnln ve kilisenin merkezi leti rilmesini savunan gr yanllar, (.n.) 157
MIHA/L BAKUNN

Almanya'da ve bizzat Prusya'da oktandr, bir arada parlamentonun byk ounluunu, toplumunsa daha byk ounluunu oluturan geni ve ciddi siyasi parti var: Liberalilerici parti, demokrat parti ve sosyal demokrat parti.1 Almanya'nn Rusya'yla yapaca bir sava ngren, bir yere dek arzulayan ve gerekli bulan bu partiler, Polonya'nn isyan etmesinin ve belirli snrlar iinde yeniden kurulmasnn sz konusu savan zorunlu koulu olduunu anlam bulunuyorlar. Ne Bismarck'n, ne de bu partilerin bir tekinin Prusya'nn gasp ettii tm eyaletleri Polonya'ya geri vermeyi kabul etmeyeceklerini sylemek bile fazla. Kninsberg bir yana, Dan-zig'den veya Bat Prusya'nn bir karndan dahi vazgemezler. Artk btnyle Almanlatn iddia ederek Poznan Dkal-t'nn byk blmn de kendilerine saklayacaklardr. Yani Prusya'ya den Polonya payndan Polonyallara ok az yer vereceklerdir. Bunu kitabna uydurmak iin de Lvov ve Krakov da dahil btn bir Galiya'y ve Polonya'y elinde tutabilme gc gsterirse Rusya'nn ilerine dek gani gani topra sunmaktan kanmayacaklardr. Yan sra onlara gerek duyduklar tm mali yardm, silahlar ve askeri destei de salayacaklardr (elbette bunu Polonyallara duyduklar bir borcu ifa etmek eklinde garanti edeceklerdir). Polonyallarn bu teklifin zerine atlayacaklarndan kuku duyulabilir mi? Daha azna bile raz olacak kadar umutsuz durumdalar nk. Polonya'nn paylalmasndan bu yana bir yzyl geti. Polonyal yurtseverlerin binlerce ehit verdikleri aralksz bir mcadeleyle, umutsuz isyanlarla dolu koca bir yzyl! Byle bir kahramanlk gsterebilmi ka ulus vardr?
] Bu parti. Ulusal Liberaller, sol-libera! lericiler ve Sosyal Demokratlar idi.

158

DEVLET VE ANAR

Polonyallar neler neler denemediler ki? Orta snf suikastlar, kk burjuvazinin entrikalar, silahl eteler, ulusal isyanlar, her trden diplomatik oyunlar ve kilisenin yardmlar... Denemedikleri kalmad, en ufak bir umuda sarldlar ve her seferinde ihanete uradlar. imdi, can dman Almanya'dan geliyor olsa da, byle bir teklifi nasl geri evirebilir?

Baz Slavofiller onlar muhtemelen ihanetle sulayacaklardr. Neyin ihaneti yahu? Slav davasna ve dayanmasna ihanet mi? Peki nedir bu dava, iinde ne var, kendini nasl ortaya koyuyor? Bu dava panSlav sergisi iin Palacky'in ve Reger'in Moskova'ya yaptklar yolculuk ve ara ballk bildirgeleri midir? Slavlar Polonyallara ne zaman kardee davrandlar; sempatilerini ne zaman, nasl ifade ettiler? Palacky, Rieger ve mai-yetlerindeki bat ve gney Slavlar, ellerindeki kan henz kurumu olan karde katili Rus generalleriyle pp, ar celladnn erefine kadeh kaldrrken mi? Polonyallar kahraman insanlardr, ok ehit verdiler ve erefli bir gemileri var. Slavlarsa hl ocukturlar ve nemleri gelecekte yapacaklarna bal. Slav sorunu bir gereklik deil, sadece sosyal devrimle hayata geebilecek olan bir umuttur. Ancak imdiye kadar Polonyallar da -yani daha ok eitimli orta snftan menkul olan Polonya yurtseverleri- byle bir devrim iin pek hevesli davranmadlar. Varolmayan bir Slav dnyasyla miadn az ok doldurmu Polonyal yurtseverler arasnda ne gibi bir ortaklk sz konusu olabilir? Aslnda Slav sorunu, onu Polonya'ya tamaya alan birka kii dnda Polonyallarn umrunda bile deildir. Macar-larla daha iyi anlar Polonyallar, onlar kendilerine daha yakn bulurlar. nk baz benzer taraflar var, bir dizi tarihsel any paylayorlar. stelik Polonyallar, gney ve bat Slavlarndan, zellikle Polonya'nn can dman Rusya'ya duyduu sempati159
MIHAL BAKUNIN

den dolay bat Slavlarndan (hatta denebilir ki kategorik olarak) ayrlrlar. Dier lkelerde olduu gibi Polonya'da ve Polonyal gmenler arasnda da siyaset zemini bir dizi partiye blnmt. Aristokratik bir parti, dinsel bir parti ve anayasal monarist bir parti vard; yan sra askeri diktatrlk yanls bir parti, Birleik Devletler hayran lml bir cumhuriyeti parti, Fransa izgisinde ilerleyen bir kzl cumhuriyetiler partisi ve nihayet hatta sosyal demokratlarn kk bir partisi bile vard. Mistiksekt partilerinden sz etmeye gerek yok. Fakat biraz dikkatli bakldnda hepsinin esasen ayn amaca sahip olduu grlyordu: Polonya devletini 1772 snrlaryla yeniden kurmak dorultusunda hepsi tutkulu bir arzu duyuyordu. Liderlerinin karlkl anlamazlklar bir yana braklrsa, bu partilerin balca ayrlk noktalar, 1772 idealine

ancak kendi yntemleriyle ulalabileceine inanmalaryd. 1850'ye dek Polonyal gmenlerin ok byk ounluu devrimciydi; nk bamsz bir Polonya'nn yeniden inasnn Avrupa apndaki muzaffer bir devrimin kanlmaz sonucu olduundan emindiler. 1848 Avrupa'snda Polonyallarn katlmad bir tek hareketlilik yoktur; hatta genellikle liderlii stlenirlerdi, Saksonyal bir Alman aknln yle ifade ediyordu: "Bir yerde byk bir karklk m var, Polonyallar mutlaka oradadrlar." 1850'de devrim drt bir kede yenilgiye uraynca devrime duyulan inan da azald, Napoleon'un yldz parlad ve birok Polonyal gmen ateli ve gzpek Bonapartistler haline geldiler. III. Napoleon'un yardmn alarak bir yn meseleyi halletmeyi hayal ettiler. Napoleon'un 1862-63'teki rezil ihaneti bile ona duyduklar gveni ykmaya yetmedi.1 Tak Sedan'a kadar.
1 Baknin III. Napoleon'un, Rusya'nn Polonya isyann bastrmasna ynelik diplomatik protestolardan baka bir ey yapmamasna gndermede bulunuyor. 160
DEVLET VE ANAR

Bu d krklnn ardndan Polonyallar iin geriye snabilecekleri bir tek Cizvitler ve ultramontanlar kald. Avusturyal ve dier Polonyal yurtseverlerin ou umutsuzluk iinde telala Galiya'ya yneldiler. imdi dnn ki Almanya'nn iinde bulunduu durumun zorlamasyla can dman Bismarck Polonyallar Rusya'ya kar syan etmeye arm ve stelik onlara bo vaatler yerine para ve silah vermi, askeri destekte bulunmu. Reddetmek mmkn m? Polonyallarn bu yardm karlnda imdi Prusya'ya ait olan topraklarn byk blmnden, ac ekerek de olsa resmen vazgemek zorunda kalacaklar dorudur. Fakat koullarn zorlamasyla ve Rusya karsnda zafere ulaacak olmann gveniyle ayaklanacaklar ve o topraklan Polonya'y yeniden kurduktan sonra elbet bir gn geri alacaklarn dnerek avunacaklardr. Ve de dorusu, kendi bak alarndan pek de haksz saylmayacaklardr. Alman askeri yardmyla ve Prens Bismarck'n himayesinde kurulacak olan bir Polonya elbet garip bir Polonya olacaktr. Ama hi yoktan iyidir ve zaten Polonya Bismarck'n himayesinden kendini kurtarma planlan yapmaya derhal balayacaktr. Uzun lafn ksas Polonyallar bu teklifi her eyiyle kabul edecekler ve Polonya ayaklanacak, Litvanya ayaklanacak ve ksa sre sonra Ukrayna da ayaklanacak. Polonya yurtseverleri birer sosyalist olarak hibir ie yaramazlar, lkelerinde devrimci sosyalist

propaganda falan yapmayacaklardr. Kald ki hamileri Bismarck izin vermeyecektir buna, nk Polonya Almanya'ya ok yakndr ve belli olur byle bir propaganda Prusya Polonya'sna da yaylverir. Fakat Polonya'ya uygun olmayan bu i, Rusya'da kotarlabilir. Gerek Almanlar, gerek Polonyallar iin Rusya'da bir kyl isyann kkrtmak hayli yararl olacaktr; Rusya'nn her yanna dalm ne ok Polonyal ve Alman oldu161
M1HAH BAKUNN

unu bir duunun, hi de zor olmayacaktr bu i onlar m En azndan ou Bsmarck'n ve Polonyallarn doal mttefikleri olacaklardr Mizanseni gznzn onune getirin bir Kafalarna dipii yemi askerlerimiz kaacak, onlarn pei sra Almanlar kuzeyden Petert,burg'a, Polonyallar batdan ve gneyden Slomensk ve Ukrayna'ya ilerleyecek, tam o esnada da Rusya ve Ukrayna'da sahneye genel ve muzaffer bir koylu isyan kacak Bu yzden delrmedt surece hibir Rus hkmeti pan-Slavzm bayrana sarlmayacak ve Almanya'ya sava, amayacaktr Yeni Alman imparatorluu nce Avusturya yi, sonra da Fransa'y ezip geti ve onlar ikinci snf gu durumuna duur-du Sadece bu k devleti deil, kendi iyilii iin Avrupa'dan yaltt Rusya yi da er ge smrgesi klacaktr (Kuskusuz halk bu ablukay datmak isterse kendi yolunu aacaktr Biz Rus mparatorluu'ndan bahsediyoruz ) Rus mparatorluu iin Avrupa kaps artk kapand Anahtar Prens Bsmarck'n cebinde ve ne olursa olsun onu Prens Gorchakov'a vermeyecek ' Fakat Tann bir kapy kapatrsa bir kapy aar derler Eer kuzeybat kaplan ebediyen kapanmsa, hi bu denli gvenli \e geni biimde almam olan gney ve gneydou kaplar, Buhara, Iran, Afganistan, Hindistan snr boylar ve nihayet imparatorluun tutkuyla son hedef belledii istanbul ne gne du-ruyor1? Sevgili mparatorluumuzun an-hretinin ateli savunucular, Rus politikaclar uzun zamandr imparatorluun bakentim ve onunla beraber arlkl gu merkezim, yan kendisini kuzeyden gneye, Baltk Den/'nn kurak kylarndan Karade] Prens Aleksander Gordakov (1798 !881) ]8^6 18X2 yllar arasnda Rus imparatorluu mn ^amolychn (yan dileri bakanln) vunuti 162 DFVLETVt ANAR

nz ve Akdeniz'in yeil kylarna (ksaca sylemek gerekirse Petersburg'dan stanbul'a) tamann daha iyi olup olmayacan tartyorlar Elbette Petersburg ve Baltk Denz'ndek merkezi ve egemenlii sabit tutup istanbul'u almaya niyetlenecek kadar agoz-lu yurtseverler de var Rusya'da Ama yle olanaksz bir niyet ki bu, Rus Imparatorluu'nun gucune duyduklar mutlak inanca karn baarlabileceine onlar da pek inanmyorlar Dahas geen yllarda bu zatlarn gozunu am olmas gereken bir otav gerekleti Prusya Krall Holstem, Schleswg \e Hanover' ilhak edip dorudan doruya bir Kuzey Denizi gutu olup kt Denizlere hatr saylr uzunlukta kys bulunmayan bir devletin dnyayla dorudan iletiim kuramayaca, dolaysyla dnyann gerek ekonomik, gerek sosyal ve kltrel geliimine uzak kalaca, yan birinci derece bir gu saylamayaca kabul edilir Apak bir gerektir bu En gulu, eitimli ve mutlu (bir devlet dzeninde ne kadar mutluluk olabilirse artk) devlet dahi dnyadan yaltld takdirde elli yl iinde veya k kuaklk bir sure gemeden fel olacaktr, gucu azalacak, aptallaacak ve mutluluu kabak tad veecektr Bakn in'e, akl banda ve kendi apnda mutlu grnyordu Peki imdi neden Avrupa deniz kuvvetlerinin en mtevaz abalar, onlar Avrupa'nn egemenliine deilse bile aklna ve iradesine tab klabiliyor9 in'in bu denli zayflam olmasnn nedeni nedir9 unku n yzyllardr, bir yanyla dahili k-rumiannn bunalmndan, fakat nemli olude dnyadan uzun zaman yaltlm olmasndan kaynakl bir duraklama yayor Devlet erevesi iinde bir ulusun dnya apndaki lerle-meve katlabilmesi m bir dizi farkl koul gerekir Mantk, enerji, eitim, retici emek kapasitesi ve en geni dahili ozgur163
MIHAIL BAKUNN

lk (kitleler iin deil elbette). Fakat bu koullarn yeterince ilevli olabilmesi iin denizcilik ve deniz ticaretini kapsamas gerekir. nk deniz ulam grece ucuz, hzl ve serbesttir (denizlerin sahibi yoktur). Bu bakmlardan demiryolu da dahil btn ulam biimlerinden stndr. Belki de gnn birinde denizin yerini hava tamacl alacak ve lkelerin koullarn, geliimlerini eit klmakta nemli bir rol oynayacaktr. Ama u an iin ciddi bir alternatif deildir ve denizcilik uluslar iin en uygun ulam

yntemidir. Devletlerin tamamen ortadan kalktklar gnler de gelecek. Avrupa'daki sosyal devrimci hareketin btn hedefi bunu hayata geirmek olacaktr. Siyasi devletlerin ykntlar zerinde, gerek zgrlkle aadan yukarya rgtlenerek gnll retici birliklerinin, komnlerin, eyalet federasyonlarnn, ayrm yapmakszn btn uluslar kucaklayan birleik bir dnyann yaratlaca gnler uzakta deil. O zaman herkes, ky sakinleri dorudan doruya, uzaktakiler her eit vergiden, denetimden, gmrkten, ynetmelikten, izinden, bavurudan kurtulmu olarak demiryoluyla denize varabileceklerdir. Bu durumda bile ki-yt insanlar sadece maddi deil, bir dizi entelektel ve ahlaki doal avantaja sahip olacaklardr. Dnya pazaryla, dnya apndaki ilerlemeyle dorudan iliki kurma olanaklar ne kadar muazzam bir geliim seyri izlerse zlesin, denizden uzak olanlar kydakilerden daha yava gelieceklerdir. Havacln epey nem kazanacak olmas bundandr. Atmosfer yekpare bir okyanustur, kylar her yerdir, bylece ku umaz kervan gemez yerlerde yaayanlar bile bu olanaktan eit ekilde yararlanabileceklerdir. Fakat atmosfer denizin yerine geene kadar ky insanlar her bakmdan daha ileri konumda olacaklar ve insan rk iinde bir tr aristokrasi meydana getireceklerdir.
164
DEVLET VE ANARt

Btn bir tarih, bilhassa tarihte ilerleme namna ne varsa ou, ky insanlarmca yaplmtr. Uygarln yaratcs olan Yunanllarn lkesi batan baa denizin kysndayd. Eski Ro-ma'nn gl bir dnya devleti haline gelmesi ancak denizlere aldnda mmkn oldu. Modern tarihte siyasal zgrlklerin, toplumsal hayatn, ticaretin, sanatn, bilimin ilerlemesini -tek kelimeyle insanln Rnesansn- ayn Yunanistan gibi neredeyse tamamen bir ky eridinden ibaret olan talya'ya borluyuz. talya'dan sonra dnya apndaki ilerlemenin liderleri olan uluslar da hi farkl deildir: Hollanda, ngiltere, Fransa ve nihayet Amerika. te yandan Almanya'ya bir gz atalm. Halknn marifetleri saymakla bitmez; ender bulunur bir alkanlk, bilimsel ve dnsel kapasite, rahminden byk sanatlarn ve airlerin doduu estetik duyarllk, byk felsefeciler reten ok boyutlu bir beeri ilgi... Halknn bu yetenekleri ve gelikinliiyle herkese fark atan brokratik, askeri ve polisiye devlet dzenine karn Almanya

neden birok bakmdan Fransa ve ngiltere'nin gerisindedir? Szgelimi ticarette Hollanda'y, sanayideyse Belika'y neden hl gememitir? Denecek ki Almanya hibir zaman bir zgrlk tutkusuna ve talebine sahip olmad. Bu bir yere kadar doru ama iin sadece bir yan. Ayn derecede nem tayan bir baka neden var: Almanya'nn uzun bir ky eridi yoktur. 13. yzylda Hansetik Liga oluturulduunda Almanya'nn hi olmazsa batda kylar vard, Hollanda ve Belika henz Almanya'nn elindeydi ve Alman ticareti hayli byk bir geliim vaat ediyordu. Fakat on drdnc yzylda cesur bir ruhla ve zgrlk talebiyle ayaa kalkan Benelux lkeleri Almanya'dan kopmaya baladlar. Kopu 16. yzylda tamamland ve Roma mparatorluumun hantal varisi olan bu byk imparatorluk neredeyse tamamen bir 165
MIHAILBAKUV1N

kara devleti haline geldi Elinde sadece Hollanda ve Danimarka arasnda, Almanya gibi geni bir lkenin rahat nefes almas iin son derece yetersiz olan dar bir ky penceresi kald Bylece in'e benzer bir uyuuktuk hal Almanya'y da sard Bu tarihten itibaren Almanya'da glu bir devletin oluumunu salayan butun lenc politikalarn merkezinde Brandenburg Elektorluu* yer ald Brandenburg elektorler Baltk kylarnn denetimini ele geirmek ynndeki tutarl abalaryla Almanya adna ok nemli bir s, yaptlar nce Konnsberg, sonra Polonya'nn ilk paylamnda Danzg' ele geirerek Almanya'nn imdiki byklnn temelim attlar Prusya da alklar arasnda Kel', yan sra tum Schleswg ve Holstein' alarak buyuk Almanya tablosunu tamamlam oldu 1848'den sonra hepimi?, ayr ayn butun Valerland devletlerinin, lkenin kuzeyindeki, gneyindeki, dousundaki, batsndaki, ortasndaki Almanlarn Schle;>wg-Holsten sorununun geliimini nasl tutkulu bir merakla izlediklerine tank olduk Almanlarn bu merakn Danimarka despotizmi altnda ezilen soydalarna duyduklar sempati biiminde aklayanlar ok yanlyor!ard Tamamen farkl bir ilgi, politik, pan-Aiman bir ilgi, deniz >ollanm ve kylarn fethetmek ve guh bu Alman donanmas yaratmak dorultusunda gelien bir ilgiydi soz konusu olan Almanya'da donanma sorunu kendisim 1840 veya 4I'lerde oktan ortaya koymutu Herwegh'n "Alman donanmas" nr-ntr

Almanya'da nasl bu heyecanla karlandn anmsamak gut, deil ' * Brandenburg fclektorier Kutsal Roma Cermen mparatorluunda mpa rator skmn katlma hakkn sahip prenslere elektor denirdi 1272 de onaya
kan bir kurum olarak [806da imparatorlukla birlikte sona erdi Yedi elektorluk vadt Brandenburg bunlardan bindir (c. n ) 1 Politik bir Alman ^arolan Georg Herwegh (1817 1875), Almanya va demokratik ilkeleri uyalamaya alan bir hareket olan Gen^ Almanya hareketinin temsilci lerndend, De Deutsche Holte adl sun 1841de

166

DEV ET Vt ANAR

Almanlar akl banda bir halktr Denzlersz gulu bir devletin varolmayacam iyi biliyorlar Bu yzden tarihsel, etnog-rafk ve corafi gereklen hie sayarak srarla Trestenn bir Alman ehri, bulun Tuna'nn da bir Alman nehri olduunu iddia ediyorlar unku bunlar deniz demek Ve sosyal devm Almanlar durdurmazsa yrn veya on yl iinde, belki de daha ksa bir zaman sonra (u sralar her ey o denli hzl ilerliyor ki) Alman Danimarka'sn, Alman Hollanda sini ve Alnan Belika'sn da gen alacaklar Doruyu sylemek gerekirse Almanlarn politik durulann ve igdsel arzularnn doal mantnda bunlar yer almaktadr Bu yolda ilerlemeye baladlar, yolun bir bolumunu katett-ler bile Bugn Almanya'nn ahmnda csmlet, onun akl \e ellen olan Prusya, Ballk ve Kuzey Denizindeki konumunu glendirmitir Bremen, Hamburg, Lubeck, Mecklenburg ve Oldenburg'un zerklikleri masum gibi grnen bir akadan haettr Holsten Schlesvvg ve Hanover'te birlikte hepsi Prusya'nn paralar haline geldiler Ve imdi Fansz parasyla eksikliklerini gideren Prusya bin Baltk Denz'nde, den Kuzey Denz'nde, kt gulu donanma oluturmaya koyuldu Ik denizi birletirmek iin kazm suren nakliye kanalyla bu tk donanma pek yaknda tek bir donanma olacak ve u haliyle bile Danimarka ve isve donanmakt nidan gulu olan bu k donanma, yllar gemesine hi gerek kalmadan Rus Ballk donanmasn da gende brakacak te o \akt Baltk'tak Rus egemenlii, ayn bir sava gemisi gibi Baltk sulanna gmlecek Yan elveda Riga, hoakal Revel, gle gle Finlandiya ve yenilmez Krontad'yla beraber grrz Petersburg '

yaynland Bakmn 1842de Dresdende Herwtgh ile yakn arkadalk kurdu 1 Riga ve Revcl nalnn Rusa sn), srasyla Lctonyj ve Estonyddak Ballk limanlardr St Petersburg'un ok yaknndaki bir adada bulunan bir deniz ss olan Krontad Rusya nn Baltk donanmasnn durduu yerdi

167

MIHAIL BAKUNN

Rusya'nn gcn abartmaya alm olan Kvass yurtseverlerimiz bunun bir samalktan, bir eytan masalndan ibaret olduunu dneceklerdir. Ama hayata gemi olgulardan kaynakl, btnyle doru bir karsamadr bu. Mali kaynaklardan ynetsel kadrolarn niteliklerine, bilimsel bilgi dzeyinden halkn karakter yapsna ve yeteneklerine kadar Almanya'ya Rusya zerinde kesin bir stnlk salayan gerek veriler zerinde te-mellenmitir. Ama tabii, gerekler acdr. Alman devletinin faaliyetleri itici, naho ve ren olsa da, her eye ramen pratik ve ciddi sonular retmektedir. Oysa Rus devletinin faaliyetleri yle mi? iticilik, naholuk, irenlik hususlarnda bir santim aa kalmaz ama btn faaliyetleri daha ilkel ve stelik yararsz sonular retir. Bir rnek verelim: Alman ve Rus hkmetlerine bir i iin, szgelimi bir gemi yapm iin eit miktarda para verildiini -diyelim ki bir milyon- farz edin. Sizce Almanya'da bu para i edilebilir mi? Olsa olsa yz bini, bilemediniz iki yz bini alnabilecektir. Gerisi dorudan doruya i iin kullanlacak, nl Alman verimi ve yeteneiyle deerlendirilip karmza prl prl bir gemi olarak kacaktr. Ya Rusya'da? Her eyden nce yans zimmete geirilecek, drtte biri ihmalkrlk ve cehalet sebebiyle arur edilecek, geri kalan drtte biriyle alt kaval st ihane, toplama bir gemi retilecektir. Byle bir durumda Alman donanmasna kar Rus donanmas nasl direnebilir, demir deil neredeyse altn glleler frlatabilecek kadar gl olan Alman bombardman gc karsnda Krontad benzeri Rus ky istihkmlar nasl ayakta katabilir? Ve ite size bir elvedalar silsilesi daha: Baltk Denizi'ndeki hkimiyete, Byk Petro'nun Finlandiya bataklklar zerinde ykselttii kuzey bakentinin siyasi yaamna elveda! Eer b168
DEVLET VE ANAR

yk ve saygdeer anslyemiz Prens Gorchakov'un gcnn hl hkm olsayd, mttefikimiz Prusya'nn, en az onun kadar mttefik saydmz Danimarka'y cezalandrrcasna talan etmesine rza gstermeden nce kendi kendine bunlar sylemi olmas, Prusya'nn kanatlar altnda oluan yeni Alman mparatorluu kta Avrupa'snn en gl lkesi haline geldii ve Bal-tk iin tehdit edici bir konuma eritii zaman Rusya'nn Baltk Denizi'ndeki hkimiyetinin sona erdiini anlam olmas gerekirdi. Gneyde, kuzeydeki serbest deniz yolunun kaybn gideren yeni bir yol

almasayd imdi Petro'nun byk politik eserinin ve onunla beraber Rus devletinin yerinde yeller esiyor olacakt. Almanlar Baltik'a giderek arlk koyacaklar, bu artk belli. Baltk kapsnn anahtarnn Danimarka'da olduu dorudur ama unu grmemek iin kr olmak lazm: Bu zavall devlet nce Almanya'yla gnll bir federasyonlamaya gidecek ve ardndan merkezi panAlman devletince btnyle yutulacak; bu srece raz olmaktan baka ans yok. Bylelikle ok ksa bir zaman zarfnda Baltk tamamen bir Alman denizi haline gelecek ve Petersburg'un politik nemi byk oranda sona erecektir. Gorchakov Prusya'nn Danimarka Krall'n paralamasn ve Holstein ve Schleswig'i ilhak etmesini kabul ederken herhalde btn bunlar biliyordu. Mantk iki durumu gerektirir: Gorchakov ya Rusya'ya ihanet etti, ya da Rus devletinin kuzeybat egemenliini feda etmek karlnda Bismarck'tan gneydou politikasna yardm etmesi ynnde resmi bir taahht kopard. Paris Ban'nn hemen ardndan veya en azndan 1863 Polonya ayaklanmas srasnda, Prusya dnda btn Avrupal gler Fransa ve ngiltere'yi rnek alarak Rus barbarln protesto ettiklerinde, Rusya ve Prusya arasnda savunma ve saldrya ynelik bir ittifak anlamas yapldndan ve bunun resmi, 169
M1HAIL BAKUNIN

karlkl balayc bir anlama olduundan hi kukumuz yok. nk Bismarck'm, Fransa'nn mdahale etme tehlikesine ramen gle oynaya Avusturya'ya ve Almanya'nn byk bir kesimine kar savaa girmesinin ve sonra Fransa'ya kar daha kararl bir sava amasnn aklamas ancak byle bir anlamann varlyla mmkn. Rusya kk bir dmanlk gsterisi mahiyetinde kuvvetlerini Prusya snrna doru hareketlendirseydi, Prusya ordusunun iki cephede ilerleyiini, zellikle Fransa cephesinde durdurabilirdi. unu hatrlayn: Geen savan sonunda btn Alman, bilhassa kuzey kesimi askerden arndrlm, Rusya'nn Avusturya kuvvetlen harekete geerse kendi ordusunu da harekete geirecei tehdidi sonucunda Avusturya Fransa lehinde mdahalede bulunamam, talya ve ngiltere de salt Rusya istemedii iin mdahale edememiti, ite Rusya bir mttefik olarak bu kadar kararl davranmasayd Almanlar Paris'i hayatta alamazlard. Bismarck'n Rusya'nn kendisine kazk atmayacandan emin olduu belli. Bu gvenin temeli ne olabilir? ki imparatorluun akrabalk

balan veya kiisel dostluklar m? Bismarck politikada duygulara bel balamayacak kadar akll ve deneyimli bir heriftir. Yumuak kaplilii ve sulu gzll herkes tarafndan bilinen imparatorumuzun ise, iki partilerinde sk sk ifade ettii biimde, byle bir dostluk ve hsmlk duyarllyla hareket ettiini varsaysak bile, evresindeki kalabalk {hkmetin tamam, saray efrad, Alman dman bir veliaht ve nihayet pek saygdeer yurtseverimiz Prens Gorchakov) kamuoyunu ve koullarn gcn arkasna alarak ona devletlerin duygulara deil karlara gre idare edildiini hatrlatacaklardr. Dahas Bismarck Rusya ve Prusya'nn karlarnn benzerliine de gvenemez. Byle bir benzerlik yoktur, olamaz da. Tek bir husus hari: Polonya sorunu. Ama bu mesele uzun sre nce 170
DEVLET VE ANARt

zld. imdi artk Rus devletinin karlar bakmndan gl bir Alman mparatorlu'yla kap komusu olmaktan daha sakncal bir ey yoktur. ki hacimli imparatorluun yan yana durmasnn varabilecei tek yer var: Birinden birini ykacak olan bir sava. Sava kanlmaz, fakat bu ki imparatorluk bir lm kalm savan balatacak derecede i istikrar ve g salayamadklarn dndkleri srece ertelenecektir. Bu srada birbirlerinden nefret etseler bile karlkl destekler vermeyi srdrecekler, bu gnlsz ttifak gelecekteki kanlmaz arpma adna g kazanmak ve kaynak yaratmak iin avantaja evirmeye alacaklardr. Gerek Prusya-Almanya's, gerek Rusya bakmndan durum tam da budur. Alman mparatorluu gcn ite ve dta henz salama alamamtr. te, yok olmaya yazgl olmalarna ramen, aka nemini yitirmeye balayan zerkliklerini ne pahasna olursa olsun korumaya alan irili ufakl bir yn devletikten menkul garip bir bileimdir. Dtaysa burnu srtlen ama btnyle ezi-lememi bir Avusturya ve yenilmi olsa da zlalamam bir Fransa Almanya'ya sinir sinir bakyorlar. Yan sra neo-Alman mparatorluunun hedefledii snrlara hl tam olarak ulalm deil. Almanya yeni fetihler, yeni savalar tasarlyor, Alman toplumunu batan aa saran yurtseverlik furyasnn etkisiyle Ortaa Alnan mparatorluu'nu ilk snrlaryla yeniden kurmay hedefliyor. Bu dorultuda, belki Bohemya deil ama Trieste'yi de kapsayarak, Macaristan hari btn Avusturya'y, btn Alman svire'sini,

Belika'nn bir blmn ve denizlere almak bakmndan byk nem tayan Hollanda ve Danimarka'nn tamamn ilhak etme hayalleri kuruyor. Bat ve Gney Avrupa'y ayaa kaldracak ve Almanya'nn karsna dikecek kadar devasa planlar bunlar ve bu yzden bir Rus ittifak olmadan kategorik olarak imknsz planlar.
171
MIHAILBAKUNIN

Kendi karlar gerei Rus imparatorluu da bu ittifaka yanamak zorundadr. Kuzeybatda yaylmak artk suya dt iin gneydouya ynelecek ve Baltk yerine Karadeniz'de egemenlik kurmak isteyecektir, aksi takdirde Avrupa'dan kopacaktr. Fakat Karadeniz'deki egemenliin bir ie yaramas iin stanbul'u ele geirmesi gerekiyor. nk istanbul olmadan yalnzca Akdeniz'e inmesi her an engellenebilir olmakla kalmayacak, dman donanmalarnn ve ordularnn Krm seferindek gibi, Karadeniz'e girmeleri daima kolay olacaktr. Dolaysyla devletimizin yaylmac politikasnn hedefi, imdi daha da srarl biimde stanbul'dur. Bu hedef Fransa da dahil btn gney Avrupa'nn karlarna terstir elbette. Yalnzca onlarn deil, Karadeniz'deki snrsz Rus egemenlii Tuna boylarnn dorudan doruya Rusya'ya balanmas demek olduundan ngiltere ve Almanya'nn karlarna da aykrdr. Fakat her eye ramen, Prusya batdaki fetih planlarn hayata geirmek iin Rusya'ya gneydou politikasnda resmen yardm etmek durumunda. Prusya'nn lk frsatta sznden dneceinden de kukunuz olmasn. u an anlama uygulamasnn ba, herhangi bir anlama ihlali beklenemez. Prusya-Alman mparatorluu'nun Paris Anla-mas'yla getirilen kstlamalarn feshedilmesi hususunda Rusya'y nasl canla bala savunduunu grdk, Khva'da da ayn gayretli destei srdreceine kuku yok. Zaten Rusya ne kadar douya ekilirse Almanlarn o kadar iine gelir. Peki Rus hkmetini Khiva seferine zorlayan neydi? Bu seferin Rus ticaretinin ve tccarlarnn karlarn savunmaya ynelik olduunu dnmek mmkn deil. Eer yle olsayd hkmetin Rusya inde bizzat kendisine kar, szgelimi Moskova valisine kar, herkese bilindii gibi Rus ticaretini ve tccarlarn her frsatta soyan, baltalayan eyalete ve ehir valilerine kar da niye sefere kmadn sormak gerekirdi. 172

DEVLET VE ANAR

lleri fethetmenin devletimize ne faydas dokunur? htimal, bazlarnn dilinin ucuna yle bir yant geliyordur: Rusya yce misyonunu ifa ediyor, Bat uygarln Dou'ya tayor. Bu tam akademik veya resmi azlara ya da doktriner kitaplara, brorlere, gazetelere yarar bir yanttr. Sz konusu azlarn samalamakta zerine yoktur, dahas daima gerekte olan bitenin tam tersini sylerler. Bu da bize gelmez. Petersburg hkmeti Rusya'nn uygarlatrc misyonuna gre hareket ediyor ha? Bu adamlar insan glmekten ldrr yahu! Kimse umuda kaplmasn, Hindistan'a doru yeni ticaret yollar amaya da kalkmayacaz. Ticaret politikas ngilizlerin iidir, Rusya hibir zaman bir ticaret politikasna sahip olmad. Rus devleti esas itibariyle (yani yalnzca) askeri bir devlettir. i gc baskc iktidarlarn karlarn gzetmektir. Hkmdar ve devlet iin nemli olan bunlardr. Geri kalan -halk, hatta snfsal karlar, sanayi geliimi, ticaret ve u uygarlk denen nane- bu yegne amacn aralarndan baka bir ey ifade etmezler. Oysa belli bir uygarlama, sanayi ve ticaret geliimi olmakszn devlet, bilhassa modern devlet ayakta kalamaz; nk gc ulusal zenginlikten (ayrcalkt snflarn zenginlii tabir) gelir. Fakat Rusya'da devlet bu zenginlii afiyetle mideye ndirir ve ardndan devasa bir askeri, sivil ve dinsel memurlar ordusunu doyurur. Genel yolsuzluk, kamu fonlarn zimmete geirmek ve halk soyup soana evirmek... te size Rus devletinin uygarlnn gerek yz. Rusya'y Khiva seferine yneltenlerin arasnda daha nemli nedenlerin yan sra u szde ticari nedenlerin de olmas sizi artmasn. yle ya, saylan durmakszn artan memur srs iin (tccarlarmz da aralarnda olmak zere) yeni iler yaratlmal, yamalayabilecekleri taze ehirler bulunmaldr. Tabii ki bu durumda devletin ne zenginliinde, ne de gcnde bir art 173
MIHAL BAKUNIN

sz konusu olacaktr, tam aksine bu iin astan yznden pahalya kacaktr. Niye Khiva'ya yryoruz madem? Orduya i ksn diye mi? Askerler on yllardan beri Kafkasya'ya talim ediyordu, imdi Kafkasya yattna gre yeni bir talim alan bulunmas gerekiyordu ve ite Khiva seferi... Bu sefer niyetini Rus hkmetinin basiretsizliine ve ahmaklna yorsak bile ak bir

taraf yine kalyor. Askerlerimizin Khiva lnde kazandklar tecrbenin Bat'ya kar savarken ne denli faydal olacan dnebiliyor musunuz? Hibir ie yaramayacak bir tecrbe in onca masraf, onca tantana... Rus hkmeti Hindistan' fethetmeyi ciddi ciddi dnm olabilir mi sizce? Petersburg'daki yneticilerin bilgeliine pek gven duymuyoruz ama dorusu bu kadar avanaklk da olmaz. Hindistan' fethetmek! Kimin iin, neden, nasl? Bu, Rus nfusunun yarsnn olmasa bile drtte birinin douya tanmas demektir. stelik Afganistan'n ynla sava kabilesini alt ederek Hindistan' fethetmenin ne cazip yan olabilir? Ksmen ingilizlere eitilmi olan silahl Afgan kabilelerini yenmek, Khi-va'y yenmekten en az drt defa zor olacaktr. Eer ortada bir fetih derdi varsa ie neden in'le balanmasn? in olduka zengin ve bizim iin Hindistan'dan ok daha ulalabilir bir lke. nk Rusya'yla arasnda tek bir lke yok. Gznz kesiyorsa gidin ve aln. Dahas in, bir trl kurtulamad i karklk ve i sava benzeri illetlerinden faydalanlarak ok ilerine dek fethedebi-lir. Rus hkmeti bu dorultuda cretli bir giriim dnyor gibi. Moolistan ve Manurya'y ayrmak iin aka alyor. Belki de gnn birinde Rus ordusunun in'in bat snrn getiini duyacaz. Bu, eski Romallarn Germen halklarna kar 174
DEVLET VE ANAR'

kazand o nl zaferlere benzeyen hayli riskli bir tir. (Bu zaferler vahi Germen kabilelerinin Roma mparatorluu'nu nce defetmesi, sonra da fethetmesiyle sonulanmt) Baz tahminlere baklrsa sadece in'de 400 milyon insan yayor. Bazlarna gre ise 600 milyon gibi inanlmaz bir rakam sz konusu. Kitleler halinde engellenemez bir g hareketi var in'de, G edenlerden bir ksm Avusturya'ya, bir ksmysa Pasifik'i aarak Kaliforniya'ya akyor. Ya bir ksm inli de kuzeye ve kuzeydouya g etmeyi kafasna koyarsa? Gz ap kapayana dek Sibirya. Urallardan Tatar Boaz'na kadar tm blgenin ve Hazar Denizi'nin Rusluk bir taraf katmaz. Fransa'nn yirmi kat byklndeki (528.000 km2/ 12.220.000 km2) bu geni blgede topu topu 6 milyon kii yayor (bunun da sadece 2,6 milyonu Rus, geri kalan Tatar veya Fin kkenli yerlilerdir). stelik bu blgeyi bekleyen ok az sayda asker var.

Orta Asya'daki yeni smrgelerimiz de dahil, Sibirya'y batan baa doldurmakla yetinmeyip ilk frsatta Urallar zerinden Volga Nehrine akacak olan in kitlelerini durdurma ans var m? Douda yz yze kalacamz kanlmaz tehlike budur. in kitlelerini kmsemek byk bir hata olur. Nfuslar bile bal bana bir tehlike arz etmektedir, nk ilerde ar nfus art yznden in'e samayacaktardr. Ayrca inliler Avrupallarn angay, Kanton veya Maimain'de alveri yaptklar inli tccarlara benzemezler.1 in'de, in uygarlnn hemen hemen hi yoziatramad hayli enerjik, savasever ve yz binlerce insann hayatna mal olan bitmek bilmez i savalarda pimi kitleler vardr. stelik son zamanlarda modem silahlar kullanmay reniyorlar, Avrupa askeri talimine alyorlar
I Maimachin (veya Maimachen), bugn Moolistan'daki ad Allan Bulak olan, byk bir Rus-in ticarei merkeziydi. 175
MIHAILBAKUNIN

(Avrupa devlet uygarlnn rn ve son resmi numarasdr bu talimler). Bu talimleri, yeni silahlarla ve taktiklerle har neir olmalarn in kitlelerinin barbarlyla, zgrlk igdsnden yoksun doalanyla ve klece itaat alkanlklaryla birletirn, zerine bir de k yolu bulmak zorunda olan o devasa nfusu ekleyin, Dou'da ne byk bir tehditle kar karya olduunuzu anlarsnz. (stelik imdilerde, 1860'daki son Fransz-tngiliz seferinden sonra in'e doluan bir yn Amerikal ve Avrupal asker kkenli maceraperestin etkisi altnda bir araya getiriliyorlar) Rus hkmetinin bir ocuk saflyla atld tehlike te bu. Rusya 2.100.000 km2'iik (Fransa'nn neredeyse drt kat) bir alana sahip bulunan, zerinde 65.000 kiinin yaad ssz Amur blgesine bugne dek nfus aktaramayacak kadar yoksul ve aciz durumdayken bir de tutuyor, snrlarn geniletme hesaplar yapyor.1 syan etmekten baka aresi kalmayan Rus halknn iine drld sefalet de cabas. Kck bir baar ihtimali olsa da olmasa da, Rusya'nn bu ynde biraz daha ilerlemesi, srtn batya tamamen dnmesi anlamna gelmekle kalmayacak (zaten Bismarck'n istedii de bu), askeri gcnn topunu Sibirya ve Orta Asya'ya ymak, Timur-lenk misali btn ulusla birlikte Dou'nun fethine kalkmak zorunda kalacak. Fakat Timurlenk'in halk onu izlemiti; Rus halk Rus hkmetinin bir mi.'im bile peinden gitmeyecektir.

Yine Hindistan'a dnelim. Rus hkmeti ne denli budala olsa da, Hindistan' fethedip zerinde egemenlik kurmay ryasnda bile gremez. ngiltere Hindistan' en bata ticaret irketleriyle fethetmit; bizim byle irketlerimiz yok, olanlar da kk, paravan irketler. ngiltere Hindistan'la smr ilikisini deniz
176

1 1860 Pekin Anlamas'yla in, Pasifik kylarndaki geni bir blgeyi kapsayan topraklan, Amur Nehri ve Ussuri Nehri blgelerini Rusya'ya brakt.
DEVLET VE ANAR

yoluyla, byk ticari ve askeri filolar yoluyla yrtyor. Bizim byle filolarmz olmad gibi Hindistan'la aramzda usuz bucaksz ller uzanyor. Yani bu Hindistan'n fethi meselesini atn bir kenara, olanaksz. Eer Hindistan' fethedemiyorsak onu yok edebilir ya da en azndan yerli asileri kkrtp onlara yardm ederek, hatta gerekirse askeri bir mdahaleyle destekleyerek ngiltere'nin egemenliini nemli lde zayflatabiliriz. Evet, bunu yapabiliriz, tabii kaybedilecek o kadar ok adama ve paraya gnn birinde sahip olabilirsek. Niye bu kadar kayb gze alalm ki? Bunun bize zerre kadar yarar yok (hatta bu fiilen yklmamz demek), olsa olsa ngiltere'ye kar dalave-ra evirmenin budalaca doyumunu yaarz. Geiniz bunlar, ngiltere bizi engelliyor, olan bilemeyenin nedeni bu. ngiltere'nin kozu ne? stanbul. ngiltere gcn korduu srece stanbul'un Rus mparatorluu'nun, bir Slav veya Dou mparatorluu'nun yeni bakenti olmasn engelleyecektir. Rus hkmeti Khiva'da savaa giriti, nk eskiden beri Hindistan'a yaklamaya urayor. ngiltere iin zararl olabilecek br ak aryor ve bakasn bulamad iin Hindistan' tehdit ediyor. Bu yolla ngilizlere stanbul'un Rusya tarafndan fethini kabul ettirmeyi, onlar, her zamankinden hayati bir nem tayan bu fetih iin zorlamay umuyor. Rusya Baltk'taki stnln kaybetti, bir daha da kazanamaz. Rusya'nn ykselen Alman mparatorluu'nun korkutucu ve kusursuzca rgtlenmi gcyle boy lmesi, gc sadece kt zerinde grlen, ancak mazlumlara kar savaabilen (o zaman bile korkaka) ordusu bakmndan olanaksz. Hele Rusya'nn halklar hapishanesinin gardiyan vasfyla tiksinilen, ahlaki bakmdan km, arm, despotizmine ikin ahmakl ve 177

MIHAL BAKUNN

hrszlyla yamac kesilmi olar devletinin kapasitesini dnnce... Rusya Baltk Denizi'nden vazgemek ve paa paa Baltk Denizi'nin Alman eyaleti olaca gnleri beklemek zorundadr. Sadece bir halk devrimi bu ark tkayabilir. Fakat devleti adna byle bir devrim lm demek olacandan hkmetimiz kurtuluunu orada aramayacaktr. Kurtuluunu arayaca yer olarak geriye kalan bellidir: Almanya'yla ttifak. Baltk' Almanlara brakmak zorunda kalan Rus devleti bundan byle salt politik varln ve saygnln korumak iin dahi Karadeniz'e ynelmek, orada yeni bir egemenlik kurmak zorunda. Tabii ki Almanlarn izni ve yardm olursa. Almanlar yardm etmeye sz verder. Geri Bismarck ile Gorchakov'un buna dair resmi bir anlama imzaladklarndan eminiz. Fakat Almanlarn yardm etmeyeceinden de ayn oranda eminiz. Etmeyecekler nk Tuna boylarn ve ticaretini hibir zaman Rusya'nn mzklna brakmazlar. Ayrca Rusya'y glendirmek, Avrupa'nn gneyinde byk bir pan-Slav mpa-ratorluu'nun ykseliine sebep olmak ilerine gelmez. Bu pan-Alman mparatorluu iin bir tr intihar anlamna gelir. Ama' ya stanbul'a kestirmeden ulamak bahanesiyle Rusya'y Orta Asya'ya, Khiva'ya doru askerlerini srmesi iin tevik etmek? te bu baka bir ey. Pek saygdeer devlet yurtseverimiz ve de diplomatmz Prens Gorchakov ve onun imparator patronu it. Aleksander'n bu dokunakl meseledeki aptallklar dayanlr gibi deil. Anlalan mehur Alman yurtseveri ve devlet dolandrcs Prens Bismarck bu ikisini III. Napoleon'dan daha hnerli bir biimde kandrd. Fakat bir kez adm atld, geri dnmek ne mmkn? Tm heybeti, tehditkrh ve cmle leme gsterdii alayc gler y178
DEVLET VE ANAR

zyle yepyeni bir Alman mparatorluu ortaya kt, Rusya'nn zayf kuvvetleri ona ilemez, ancak bir devrim Almanya'y alaa edebilir. Devrim Rusya veya Avrupa'da muzaffer olmad srece Alman devleti zafer dizisine devam edecek, herkes zerinde egemenlik kuracak ve Rusya, Avrupa ktasnn dier devletleri gibi onun icazeti ve keyfi olduka varln srdrebilecektir. Kukusuz bu durum Rus devlet yurtseverlerinin topunu birden derin aclara sevk etmektedir. Ama dediimiz gibi, gerekler

acdr, tehlikeli gerekler daha da acdr. Almanlar artk baya baya bamza efendi kesildiler ve Rusya'daki Almanlarn Fransa zaferini yrekten kutladklarna, tm Petersburg Al-manlannn yeni pan-Alman mparator! uu'nu cokuyla selamladklarna phe yok. 179 IV Btn Avrupa ktasnda bugn, gerekten egemenlik sahibi olan tek bir devlet kald: Almanya. Dahas, kta zerindeki birinci snf devletlerden (elbette ki sadece byk gleri gz nne alyoruz. nk dierleri, orta veya kk boyutlu devletler, nce kesin olarak baml hale gelmeye, ksa sre zarfnda da yok olmaya yazgldrlar) sadece Alman mparatorluu tam bamszln tm koullarna sahiptir, geri kalanlarsa ona baml duruma gelmilerdir. Neden, son yllarda Danimarka, Avusturya ve Fransa'ya kar parlak zaferler elde etmi olmas, Fransa'nn btn silahlarn ve askeri kaynaklarn yamalamas, onu kendisine 5 milyar frank demeye mecbur brakmas ve Fransa'ya kar Alsace-Lorraine'yi ilhak ederek hem savunma hem de saldr bakmndan kusursuz bir konum kazanmas deil sadece. Bu, sadece Alman Genelkurmay'nn stn niteliklerinden, subaylarndan erlerine kadar btn ordusunun nicelii, silah gc, disiplini, rgtlenmesi, etkinlii ve bilgisinin Avru180
DEVLET VE ANAR

pa'nn geri kalan ordularndan birka gmlek stn olmasndan da kaynaklanmyor. Alman toplumu ounlukla eitimli, alkan ve itaatkr insanlardan olumutur ama tek bana bu da bir neden deil. Ya da Alman ynetimi ve brokrasisinin, dier devletlerin ynetim ve brokrasilerinin varmak in bouna urat bir deali gerekletirmi olmas da deil... Tm bu avantajlar yeni pan-Alman devletinin arpc baarsn olabileceinden daha ileri tad, tayor. Fakat bu ykc gcn temel nedeni bunlar deil. Hatta Alman toplumsal hayatnn temelinde yatan daha derin, daha genel bir nedenin etkisi sz konusu olduunda bunlarn birer hi olduu bile sylenebilir. Alman halknn zellikli karakteristiini biimlendiren sosyal igddr asl neden. Sz konusu igd grnte birbirine kart ama daima ayrlmaz olan iki unsura dayanr: Her koulda sozde-yasal otoriteye gz kapal itaat, gl olan karsnda teslimiyeti bir kle igds,

zayf olana karysa sistematik tahakkm ve bask, bu dorultuda egemenlik kurma ve fetih igds. Bu iki igd de, elbette en azndan ikincisinin nnde engelleyici bir konumlanma ihtimali arz eden proletarya dnda neredeyse btn Al-manlarda hatr saylr bir olgunluk dzeyine erimitir. te birbirinden hibir zaman kopanlamayacak olan, birbirini daima btnleyen ve aklayan bu iki igd, yurtsever Alman toplumunun tam temelinde yatmaktadr. Btn bir Alman tarihi snfsal kkeni, eitim dzeyi ne olursa olsun, her Almann otoriteye itaat etme zelliini kantlayan bir dizi sreten ibarettir; teslimiyetin ve sabrn yaratt baarnn tarihidir bu. Yzyllardr Almanlarn benliinde devlet iktidarna tapnma, gitgide brokratik bir teori ve pratii yaratan bir tapnma geliti. Alman bilginlerinin onca abalarnn 181
MHAIL BAKUNN

ardndan imdilerde Alman niversitelerinde okutulan siyaset ilmine kaynaklk eden de budur. Ayn biimde tarih. Alman hal valyeleri ve Ortaa baronlarndan, modem zamanlarn cahil erafna dek, Alman ulusunun saldrgan ve tiranca arzularna tanklk etmitir. Bu arzulardan nasibini Slavlar kadar ac bir ekilde alan bir baka ulus yoktur. Denebilir ki Almanlarn, en azndan kuzeyde ve douda tm tarihsel misyonlar, Slavlar silmek, kleletirmek ve zor yoluyla A man 1 atrmaya almak (aa yukar bugn de durum budur) olmutur. Hatras hl Slavlarn ta iinde yaayan bu uzun ve acl hikye, sosyal devrim nce davranp onlar bartrmad takdirde, Slavlarn Almanlara kar giriecei nihai ve kanlmaz sava phesiz ok daha sert klacaktr. Alman toplumunun bir btn olarak, saldrgan arzularn doru dzgn deerlendirmek iin, Alman yurtseverliinin 1815'ten bu yana geliimine ksaca bir gz atmak yeterli olacaktr: Kyl isyannn kanla bastrld 1525'ten 18. yzyln kinci yarsndaki edebi Rnesansa dek Almanya, arada bir top sesleriyle, ou zaman hem cellat hem de kurban rol oynad korkun sava sahneleriyle kesintiye uram olsa da derin bir uykuya dalmt. Sz konusu kesinti dnemlerinde dehetle uyanyor, yle bir yekiniyor ama bir sre sonra Lutherci telkinlerle uyumu bir halde teknr uykuya gmlyordu. Almanya'nn, neredeyse iki yz elli yl sren bu uyku dneminde

Lutherci telkinlerle snanan itaati ve sabr had safhada geliip dorusu bir nevi kahramanlk dzeyine eriti. Otoriteyi kutsayan, kaytsz artsz itaate dayal bir dzen olutu ve bu, btn Almanlarn hayatna, etine, kanna iiedi. Kendine has bir
182
DEVLET VE ANAR

idari anlay, yan sra sistematik bir bilin ve insanlkd bir brokratik pratik geliti. Tm Alman memurlar, szgelimi en sevdii olunun bedenini devletin sunana yatrp bak yerine kalemle deerek kurban etmeye hazr birer devlet papazna dntler. Dier taraftan askerlikten ve dolandrclktan baka i bilmeyen asilferse birer saray soytars ve diplomat olup kyor ve satlk kllarn, omurgasz srtlarn paray bastran Avrupa saraylarnn hizmetine sunuyorlard. u lmne itaatkr olan Alman erafna gelince, onlar her skntya katlandlar, alp abaladlar, ar vergileri yaknmakszn dediler, sefalet iinde yaadlar ve kendilerini ruhlarnn lmszle varacak olmasyla avuttular. Almanya snrsz iktidar sahibi bir dizi prens arasnda paylalmt. Profesrler birbirlerinin yzlerine tkryor, sonra da gidip birbirlerini iktidara ihbar ediyorlard. Beyinlerini ezbere bilgilerle, midelerini f f birayla dolduran rencileri de dorusu tam onlara greydi. Emeki halk zerre kadar unursayan, onunla ilgili konuan ve ona bilin tayan bir Tanr kulu yoktu ortada. 18. yzyln ikinci yansnda Almanya'nn hali pr meali hl bu minvaldeyken, bu bok ukurunun iinden birdenbire bir mucize gibi, Lessing tarafndan biimlendirilen, doruk noktasna Schiller, Kant, Fichte ve Hegel'le ulaan grkemli bir edebiyat ykseliverdi. Bu edebiyat bata, 17. ve 18. yzyl Fransz edebiyatnn, ilkin klasik, sonra de felsefi klliyatnn dorudan etkisiyle ekil kazanmt. Fakat en batan bu yana, babas Les-sing'in eserlerinde de grld gibi, Alman dnce yapsnn derinliklerinden gelen btnyle zgn bir karakter, ierik ve biim tad sylenebilir. Bizce modem Almanya'nn nsanla en byk ve zaten yegne katks sz konusu edebiyat olmutur. Cesareti ve ufkunun geniliiyle insan zeksnn geliimine byk bir fayda sa183
MHAIL BAKUNIN

lad ve yepyeni dnce kanallar at. 18. yzyl Avrupa edebiyatnn tad genel karaktere o da sahipti: Bir yanyla

tamamen ulusal, ayn zamanda hayli hmanist ve evrenseldi. Fakat Fransz edebiyatnn, rnein Voltare, Rousseau, D-derot ve dier ansiklopedistlerin ortaya koyduu eserlerde btn bir insanln sorunlar teorik zeminden pratie aktarlmaya allrken Alman edebiyat tutucu bir biimde teorik ve byk oranda kamutanrsal (panteistik*) karakterini korudu. Bu dnem Alman Edebiyatnn sadk izleyicileri gndelik hayata tepeden, kmseyerek bakyorlar (hayatn Almanya'daki kaba saba ve tiksinti verici yaps sz konusu olduunda dorusu hi de haksz saylmazlard), soyut bir iirsellik iinde, metafizik bir hmanizmin edebiyatn retiyorlard. Bylelikle Alman dncesi birbirini iten, ayn zamanda da btnleyen iki alana ayrld. Soyut hmanizmin usuz bucaksz ycelikler dnyas bir yanda, sefil bir itaatkrln ve kabaln dnyas dier yanda. Fransz Devrimi Almanya'y te bu ikili durumda yakalad. Bildiiniz gibi Fransz Devrimi, Alman okuryazar takmnn hemen hepsince byk bir sempatiyle karland, onayland. Goethe hafiften kalarn atp bu beklenmedik gelimelerin grlt patrtsndan rahatsz olduunu, olan bitenlerin bilimsel ve sanatsal almalaryla iirsel younluu arasndaki ba kopardn ifade ederek yaknp durduysa da edebiyatn, metafiziin ve fenni bilimlerin son temsilci ve yandalarnn ou, ideallerini geree dntrecei beklentisiyle devrimi sevinle karladlar. On sekizinci yzyln sonlarna doru, henz belirleyici bir role sahip olan ve Avrupa'nn btn lkelerindeki kimi ileri* Panteistik.: (panteizm) bir btn olarak kavranan evrenin Tann ile zde olduu ve evrende aa kan bileik tz, gler ve yasalar dnda Tanr olmad dncesi, (.n.)

184

DEVLET VE ANAR

ci unsurlar soyut ama epeyce de iten bir kardelikle birletiren hrmasonlar, Fransz devrimcileriyle Almanya'nn hayalperest asilleri arasnda canl bir iliki saladlar. Cumhuriyeti kuvvetler Brunsvvick'i3 kahramanca pskrtp perian ettikleri ve ilk defa Ren'in tesine getikleri zaman Almanlar tarafndan kurtarclar gibi karlandlar. Ama Almanlarn Franszlara gsterdikleri yaknlk pek uzun srmedi. Fransz askerleri btn Franszlar gibi olduka kibardlar ve dorusu birer cumhuriyeti olarak sempatiyi de hak ediyorlard.

Fakat her eye ramen asker askerdir; yani onlar da gcn acmasz temsilcileri ve uaklarydlar. ok gemeden byle kurtarclarn varl Almanlarn gururuna dokunmaya balad ve onlara kar besledikleri scak duygularn yerini mesafeli bir tavr ald. Ayrca bizzat devrim yle hzl ve ateli bir karakter kazanmt ki artk Almanlarn soyut fikirleriyle, duygusuz ve durgun bnyeleriyle uyuabilecek bir taraf kalmamt. Heine2, Eyll katliamlarna, XVI. Louis ve Marie Antoinet-te'in idamlarna ve Robespierre terrne ramen-* Fransz Dev-rimi'ne tm Almanya'da bir tek Kninsbergli filozof Kant'n sempati duymaya devam ettiini anlatr. Sonra cumhuriyetin yerini nce Direktuvar, ardndan Kon-sllk ve nihayet mparatorluk ald. Ve cumhuriyeti ordu uzun bir zaman gz kapal bir biimde Napoleon'un delice ihtirasla1 Brunswick Dk, devrimci Fransa'y igal eden ve 1792 Eyll'nde Valmy arpmasnda yenilgiye uratlan Prusya ordusunun komutanyd. 2 Heinrich Heine (1797-1856), Almanya'nn en byk lirik airi erindendi. 1831'de Paris'e yerleti ve Almanya'da demokratik ve ilerici Fransz fikirlerini yaymaya alan Gen Alman edebiyat hareketinin ban eken ahsiyet haline geldi. 3 Eyll Katliamlar! {2-7 Eyll 1792), kar-devrimcilik sulamasyla Fransa hapishanelerinde tutuklu bulunan kiilerin avam takm tarafndan lin edilmeleriydi. Bu katliamlar, 1793 Ocak'nda kraln dam edilmesine (ardndan ayn yl iinde kralie de idam edildi) ve Maximillien Robespierre ve Kamu Gvenlii Komitesi'ndeki arkadalarnn liderliinde 1793-94'deki terr dneminin balamasna yol at. 185
MIHAIL BAKUNN

rnin arac haline geldi. 1806'nn sonlarnda, Jena arpmasnn ardndan Almanya batan baa esir alnd. Ve 1807'de Almanya iin yeni bir hayat balad. Prusya Krall'nn ve onun srtnda btn Almanya'nn hzla parlayan yldznn arpc hikyesini hepiniz bilirsiniz. I806'da Byk Frederick, onun babas ve bykbabasnca yaratlan devlet iktidar koca bir ykntdan ibaretti. Byk komutan Frederick'in eitip rgtledii ordu yok edilmiti. Kninsberg'in snr tesindeki topraklar dnda Almanya ve Prusya'nn tm Fransz askerlerince zapt edilmiti ve tamamen Fransz valiler tarafndan ynetiliyordu. Prusya Krall'nn siyasi vartysa Rus mparatoru I. Aleksander'in ricalaryla klpay kurtulmutu. te bu kritik durumda bir grup ateli insan, bir avu Prusyal ve Alman yurtsever meydana kt. Bu akll, cesaretli ve kararl

insanlar Fransz Devrimi rneinden feyz alarak Prusya ve Almanya'y liberal reformlar yoluyla kurtarma fikrini gelitirdiler. Bir baka vakitte, szgelimi Jena Sava'ndan nce ya da belki 1815'ten sonra, asillerin gericilii ve brokratik gericilik kendini topladnda byle reformlar dnmeye dahi cesaret edemezlerdi. Azlarndan bu hususta kacak tek kelimeyle saray ve askeri parti onlar dmdz eder, gz kendi snrsz kutsal yetkisinden baka bir ey grmeyen pek anl ve pek aptal krallar III. Frederick Wilhelm tarafndan Spandau Hapishane-si'ne yollanverirlerdi. Oysa 1807'de durum tamamen farklyd. Askeri, brokratik ve aristokratik parti dalmt ve tek kelime edemeyecek kadar utan iindeydiler. Kral ise bir avanan bile akln ksa bir sre de olsa bana getirebilecek iyi bir ders almt. Baron Stein1 babakan ol-

] Baron Heinrich Friederich Kari von und zum Sein (1757-1831), 1807-1808 yllarnda Prusya babakanl yapt. Ksa grev sresi iinde getirilen, serfliin kal din masn da kapsayan geni sosyal, askeri ve idari re-fonnlar program Prusya'y canlandrd ve moderni etirdi. Napoleon'un srarlaryla grevinden alnd ve Rusya'ya srgne gnderildi. 186
DEVLET VE ANAR

a ve cesaretili bir tavrla Pnsya'dak eski dzeni ykp yeni bir dzen ina etmek iin kollar svad. tik i olarak kylleri sertlikten kurtarp bireysel toprak mlkiyetini sadece bir hak olmaktan kard ve gerekleebilir bir olaslk haline getirdi. kinci olarak asillerin ayrcalklarn kaldrd, askeri ve sivil hizmetler bakmndan btn snflan yasalar nnde eit kld. Yapt nc seimle ibana gelen eyalet ve belediye ynetimleri oluturmak oldu. Ama esasl ii orduyu slah etmek, daha dorusu Prusya ulusunun hepsini kategoriye blnm bir orduya dntrmekti: Aktif ordu, Landwehr ve Sturmwehr*... Ve nihayet Stein'n son ii Alman-ya'daki btn zeki, cokulu ve canl unsurlara Prusya niversitelerinin kaplarn amak, niversiteleri onlar iin birer barnak haline getirmek oldu. Weimar Dk (Goethe'nin arkada ve hamisi) tarafndan ateizmi savunduu iin Jena'dan atlan nl Fichte'yi Berlin niversitesi'ne ald. Fichte derslerine, esas itibariyle Alman genliine ynelik olan, fakat sonra Atman Ulusuna Sylevler1 adyla yaynlanan hararetli bir konumayla balad. Konumasnda Almanya'nn gelecekteki

siyasi stnln gayet baarl ve ak bir biimde ngryor, Alman ulusunun nsan rknn en yce temsilcisi olmak iin seilmi bir ulus olduu ynndeki inancn ifade ediyordu. Bu hayale vaktiyle, stelik Almanlardan ok daha somut gerekelerle kaplm uluslar yok deildi {eski Yunanllar, Romallar, modem ada Franszlar), ancak sz konusu hayal btn Almanlarn bilincinde derinlemesine kkleti ve bugnk kaba ve grotesk** boyutlarna ulat. Oysa Fichte bu hayali faYani, blgesel yedekler ve muhafzlar, (.n.) Grotesk: Gerekd ve eski zamana ait veya kabasaba anlamnda, (.n.) Fichte'nin 1807-1808 yllarnda verdii Alman Ulusuna Sylevleri Alman milliyetiliinin duygularn kabartt ve Almanya'nn liberal bir ulusal eitim sistemiyle yeniden douunu abuklatrd.

187

M1HAIL BAKNIN

de ederken, en azndan kahramanca bir karakterden dem vuruyordu Fransz trampetleri alnrken sylenmi szlerdi bunlar. Dahas Fchte'nin, bu idealist filozofun yurtsever Alman gururuna kazandrd bak as gerekten hmanizmin, 18. yzyl byk Alman edebiyatn belirleyen geni anlamda kamutanr-sal (pan(eistik) bir hmanizmin izlerini tayordu. Fakat gnmzdeki Almanlar yurtsever-filozoflarnn grkemli iddialarn srdrrken, hmanizmini bir kenara frlatp attlar. Artk Fich-te'yi anlamaktan ok uzaklar, hatta soyut, uygulanabilir olmayan bir fikrin yozlam rn saydklar Fichte'yle dalga gemeye hazrlar. Bir Bismarck'n veya bir Marx'n yurtseverlii daha makul geliyor onlara. Almanlarn nasl, ancak Napoleon Rusya'da kesin olarak ezildikten ve ordusundan arta kalanlarla birlikte Rusya'dan katktan sonra ayaa kalktklarm herkes bilir, daha nce belirtmitik. Elbette bu ayaklanmadan dolay kendilerini yere ge sdramyorlar, ama nafile. Almanya'da tam anlamyla zgrlk bir halk ayaklanmas hibir zaman olmad. Napoleon yenilip sngs dnce, ilkin Polonyallar, ardndan da Avusturyallar silahlarn Napoleon'a evirdiler ve Rus ordusuna katlp Franszlar! kovalamaya giritiler. O ana kadar yasal anlamda tahtta oturan ama ans bir trl yaver gitmemi olan Prusya kral III. Frederick Wilhelm kurtarcs Rus tmparatoru'nu Berlin'de gzyalar iinde kucaklayp ona kranlarn sundu ve tebaasn, gten dm olan Napoleon'a kar ayaklanmaya aran bir bildiri yaynlad. Alman (esas olarak Prusya) genlii krallarnn bu arsna uydu ve daha sonra dzenli orduya katlacak olan lejyonlar oluturdu. Ayn zamanda mehur bir

ajan ve resmi bir muhbir olan bir Prusyal zel meclis yesi, 1815'te tm yurtseverlerin imeklerini zerine eken bir bror yaynlad. O brorde aadaki cmleyi yazarken halkn kurtulu ha188
DEVLET VE ANAR

reketinde bamsz bir rol olabilmesi fikrini btnyle yadsyor ve dorusu ok da isabetli bir lakrd ediyordu: "Prusya vatandalar sadece krallar emrettii zaman silaha sarlrlar. Ve bunda kahramanca veya olaanst bir durum yoktur. Kraln tebaas grevini ifa etmektedir o kadar."1 yle byle Almanya Fransz boyunduruundan kurtuldu ve sava biter bitmez Avusturya ve Prusya nderliinde dahili reform meselesi ele alnd. Giriilen ilk i, ynla kk prenslii birbirine balamakt. Bylece bu prenslikler bamsz devletlerden, unvan sahibi klnan ve (Franszlarn milyar franklanyla) zararlar giderilen bal unsurlara dntrlm oldular. Almanya'da geriye toplam otuz dokuz devlet ve hkmdar kald. imdi sra prenslerle tebaalarnn ilikilerini kurmaktayd. Napoleon klcnn herkesin tepesinde salland ve knden byne tm prenslerin halkn ballna ihtiya duyduu sava dneminde bir dizi sz verilmiti. Prusya hkmeti ve ardndan btn dier prenslikler bir anayasa sz vermilerdi. Fakat bela savuturulunca hepsi birden anayasann pek de yle yararl bir ey olmadna hkmettiler. Prens Metternich idaresindeki Avusturya hkmeti patriarkal dzene dnmekte kararl olduunu alenen ilan etti. Viyana eraf arasnda hayli itibarl olan iyi imparator Francis, Leibach Lyceum profesrlerini huzuruna kabul ettiinde samimiyetle unu beyan ediyordu: "Gnmzde yeni fikirlere rabet ediliyor. Ben bunu onaylayamam, onaylamayacam da. Eski fikirlerde srar ediniz, atalarmz bu fikirlerle muvaffak oldular, biz neden olmayalm? Hem sonra benim aklevvellere deil drst ve sadk yurttalara ihti Bakimin, hukuk profesr ve Napoleon sonras Prusya gericiliinin balca savunucularndan olan Teodor Scmalz'a (1760-1831) gndermede bulunuyor. Scmalz'n yazd bror, Bakunin'in aada bahsettii Wart-burg Festivali'nde yaklan brorlerden biriydi, 189
MIHAIL BAKUNN

yacm var. Sizin greviniz onlar eitmektir. Bana hizmet etmek demek benim buyruklarm retmek demektir. Byle yapacaklar

kalsn, gerisi defolup gitsin...1" Francis* szn tuttu. Avusturya'da 1848'e dek dizginsiz bir keyfiyet hkm srd. Byk bir titizlikle, esas amac tebaasn uyuturmak, onlar avanaklar srs haline getirmek olan bir ynetim sistemi uyguland. niversiteler bile, canl bilgi ve fikirler yerine ezberci bir eitimle niskinleti, uyutu. Her biri skandal derecesinde kaba romanlar, berbat iirler dnda edebiyat namna bir ey kalmad. Doa bilimleri Avrupa'nn elli yl gerisine dt. Siyasi hayat diye bir ey kalmad. Tarm, sanayi ve ticaret alanlarnda in'den aa kalmayan bir durgunluk sz konusuydu. Halk, emeki kitleler tam bir esaret altndaydlar. italya'nn ve bir yere kadar Macaristan'n Avusturya tebaasnn mutlu uykusunu arada bir fitne ficurla bozmas dnda denebilir ki btn bir mparatorluk usuz bucaksz bir mezarlktan farkszd. Metternich bu koullara dayanarak otuz yl boyunca Avrupa'nn geri kalann da ayn duruma drmeye urat. Avrupa gericiliinin ke ta, esin kayna ve nderi oldu. Elbette asl derdi Almanya'dakt herhangi bir liberal tepkiyi bomaktan baka bir ey deildi. Bu srete Mettemich'i en fazla kayglandran Prusya oldu. Byk Frederick'in dehas, (Avusturya'dan alnm olan) Silez] Bakunin'in bu alm iin ve Devlet ve Anari'nin bu blmnde Alman tarihi zerine bilgi devirmek iin yararland kaynak, aada gndermede bulunduu, VVilheim Mllcr'in yapt gibi grnyor. Bakunin trnak iine ald ifadeler konusunda pek titiz saylmazd ve yorumu dorudan alntyla pervaszca kartryordu. Bakunin'in kulland bu ve baka alntlarn Almanca metni iin baknz: Lehning, ed., Archives Bakouni-ne, III, ss. 427ff. eviriyi yaparken orjinalden ziyade Bakunin'i takip ettim. * Francis Joseph'ten sz ediyor, 1848'de tahta kmt (.n.) ton
DEVLET VE ANAR

ya'nn ve Polonya'nn paylalmas, Baron Stein Scharnhorst1 ve yandalarnn yeniden yaplanma srasnda sergiledikleri cesur liberalizm sayesinde bu gen devlet 18. yzyl sonunda byk glerden bri haline gelmi; bylece Almanya'nn zgrlemesinde nder durumuna ulamt. Koullarn, olaylarn, tecrbelerin, baarlarn, zaferlerin ve karlarn zorlamasyla Prusya hkmeti ilerde baya hayrl olduu grlecek olan bir yolda ilerliyordu. Zaten Metternch' korkutan da buydu ve hi de hak-stz saylmazd. Almanya'nn geri kalan entelektel ve ahlaki bakmdan ak-lalmaz

bir yozlama iindeyken, arsz ve bunak hkmetlerin, rm ve dzenbaz bir sarayn kurban olurken Prusya, Byk Frederick devrinden itibaren akl banda, drst ve mmkn olduunca adaletli bir ynetim idealini hayata geirmiti. Prusya'nn banda tek bir despot vard ve devlet anlay herkesin ve her eyin onun mant nnde eilmesine, tm haklarn devlet karlarna feda edilmesine dayanyordu. Dier taraftan Prusya'da dier Alman devletlerine gre daha az keyfi idare, daha az yozlamlk sz konusuydu. Almanya'nn geri kalannda olduu gibi kral sarayn, karlarnn veya gzdelerinin oyunca deildi, aksine btn tebaa Prusya hkmdarnn ahsnda ci-simleen devletin kiesiyd. Bu yzden Almanya'nn tm Prusya'ya belirli bir saygyla bakyordu. Bu sayg 1807'den sonra bydke byd ve Prusya'ya dair bir sempatiye dnt. Bu dnemde gc neredeyse tamamen tkenmek zere olan Prusya devleti kendisinin ve Almanya'nn kurtuluunu liberal reformlarda aramaya giriti ve bir dizi yerinde yeni rgtlenmenin ardndan Prusya kral kendi hal1 Bir Prusya generali olan Gerhard Johann David von Scharnhorst (1775-1813), gene! zorunlu askerlii yrrle koyarak ve Bakunin'in yukarda gndermede bulunduu yedek sistemini tasarlayarak Prusya'nn askeri kuvvetlerini yeniden dzenledi. 191
MIHAIL BAKUNIN

kyla beraber btn Almanya'y Fransz igalciye kar isyan etmeye ard. Bu arada liberal bir anayasa sz vermeyi de ihmal etmedi. Bunun iin bir tarih bile saptand: 1 Eyll 1815. Kraliyetin bu resmi sz Napoleon Elbe Adasi'ndan dndkten sonra, Waterloo Sava'ndan nce 22 Mays 1815'te yaynland. Bu Napoleon'un (karma) yapt haberinin yaratt panikle Viyana Kongresi'nde bir araya gelen Avrupal liderlerin verdii ortak szn yinelenmesinden baka bir ey deildi. Bylece verilen bu sz, yeni oluturulan Alman Konfederasyonu yasalarnn ierdii esaslardan biri olmu oldu.' Orta ve gney Almanya'daki kimi ufak prenslikler szlerini drst bir biimde tuttular. Fakat askeri, brokratik ve asil unsurlarn kesin bir hkimiyet srdrd kuzey Almanya'da eski aristokratik dzen, Avusturya'nn dorudan ve belirleyici koruyuculuu altnda hibir deiiklie uramad. Almanya'nn tm 1815'ten 1819 Mays'na dek Avusturya'ya ramen, Prusya'nn gl kanatlan altnda liberal reformlara dair ortak arzularnn giderileceini umut ediyordu. Koullar ve aleni

karlar Prusya hkmetini bu ynde davranmaya itecek gibiydi. III. Frederick Wilhelm'n Mays 1815'teki resmi sz bir yana, Prusya'nn 1807'den beri iine dt onca skntnn ve en bata Prusya hkmetinin liberalizme borlu olduu artc yenilenmenin sz konusu eilimi glendirmi olmas gerekirdi. Ve son olarak, Prusya hkmetini liberal reformlarn kararl hamisi olmaya zorlayan daha belirleyici bir husus vard: Prusya Monarisi ile yal Avusturya mparatorluu arasndaki tarihi rekabet.
t 1815 Viyana Kongresi'nde kurulan Alman Konfederasyonu, btn Alman devletlerinin gevek bir federasyonundan ibaretti. Buna Prusya ve Avusturya'nn Alman olmayan blgeleri dahil deildi. Konfederasyon Frankfurt'ta Avusturya bakanlnda toplanan bir Kurultay dzenledi. Alman Konfederasyonu 1866'daki Avusturya-Prusya Savai'na dek varln devam ettirdi, daha sonra yerini Avusturya'y dlayan Kuzey Aman Konfederasyonu'na brakt. 192
DEVLET VE ANAR

Almanya'nn bana kim geecekti, Avusturya m Prusya m? Gemite olup bitenlerin ve ayr ayr ikisinin konumsal mantnn getirip brakt soru buydu. Almanya esarete alm bir kle misali zgr yaamann ne olduunu bilmiyordu ve fakat kle gibi yaamak da istemiyordu. Kendisini birleik bir devlet haline getirecek, kendisine Avrupa'nn byk gleri arasnda sekin bir yer aacak, her eyiyle tabi olaca kudretli bir efendi, yce bir nder aryordu. Efendi namzetleri Avusturya imparatoru veya Prusya Kral'yd ama ikisi birbirlerine elme takmadan, gszletirmeden bu ii bir arada kotaracak durumda deillerdi. Avusturya Almanya'y tabiatyla geri ekmeyi deneyecekti. Baka ekilde davranamazd. Elden ayaktan dm, bunam, yorulmu bir Avusturya iin hareket lm demekti ve kurtuluu adna sadece Almanya'ya deil btn Avrupa'ya hareketsizlii dayatmak zorundayd. Her ulusal canlanma, Avrupa ktasnn herhangi bir yerindeki her ilerici atlm Avusturya iin saldn ve tehdit anlamna geliyordu. Geberip gidiyordu ve herkesi yannda srklemek istiyordu. Politika hayatn dier alanlarndan farkl deildir, yerinde saymak veya geriye gitmek lm demektir. Bundan dolay Avusturya'nn halihazrda korkutucu olmay srdren son maddi gcn genelde Avrupa'daki, zellikle de Almanya'daki tm ilerici hareketleri acmaszca bastrmak iin kullanm olmasn anlamak pek g deildir. Madem Avusturya'nn politikas kanlmaz olarak bu yndeydi, Prusya tam ters yne krek sallamalyd. Napoleon savalarndan,

Saksonya aleyhine topraklarn] genilettii Viyana Kongresi'nden, bilhassa, Blcher komutasndaki ordusunun Willnghton komutasndaki ngiliz ordusuyla dayanarak kazand tarihi Waterloo Sava'ndan ve Paris'e ikinci kez zaferle giriinden sonra Prusya, artk gl Avrupallar ailesinin bein193
MIHAILBAKUMN

ci yesiydi. Fakat gcnn gerek karl bakmndan (devlet zenginlii, nfus, hatta corafi konum) hl onlarla rekabet edebilecek durumda deildi. Stettin, Danzing ve Baltk'taki Kninsberg, kuvvetli bir donanma bir yana, hatr saylr bir deniz ticareti oluturmak iin bile yeterli deildi. Prusya anssz bir yaylma hatt izlemiti; henz ele geirmi olduu Rhineland eyale-tiyle arasnda dier devletlerin smrgeleri vard ve bu yzden askeri bakmdan hayli elverisiz snrlara sahipti; gney Almanya, Hanover, Hollanda, Belika ve Fransa ynlerinden kolayca saldrya maruz kalabilir, kendini zorlukla savunabilirdi. Ve nihayet nfusu 1815'te topu topu 15 milyondu. II. Frederick, kendi saltanat devrinde daha da vahim bir durum arz eden bu corafi gszle karn ynetsel ve askeri dehasyla Prusya'nn siyasi nemini ve askeri gcn arttrp oturtmay baarmt. Fakat Napoleon onun bu baarl eserini un ufak ediverdi. Prusya yle artc bir geliim sergiledi ki, byk gler arasnda abucak sonlardan baa doru yol almaya balad. Her eye ramen daha kararl ve sreklilik arz eden bir aba iine girmeksizin, siyasi gcn ve moral basncn glendirmeksizin Prusya'nn durduu yeri korumas, snrlarn geniletmesi ve tamamlamas mmkn grnmyordu. Sz konusu hedeflere ulamak iin Prusya'nn nnde iki farkl yol uzanyordu: lki en azndan grnte daha halk, di-eriyse batan aa devleti ve askeri yollard bunlar. lk yolu tercih ettii takdirde Prusya'nn kararl bir ekilde Almanya'daki anayasac hareketin ban ekmesi gerekiyordu. III. Frederick Wilhelm, Oranje'nin mehur Wilhelm'inin 1688 rneini izleyerek sancana unu yazmalyd: "Protestanlk inanc ve Almanya'nn zgrl iin." Bylece Katolik ve despot Avusturya'y aka dman ilan etmi olacakt. Bu yzden kraliyet sznden resmen dnd, liberal reformlar bir kenara brakt ve ikinci yo194
DEVLET VE ANAR

la sapt. Bundan byle btn ilgi ve abasn, muhtemel fetihleri gz nne alarak, dahili ynetimi ve orduyu gelitirmek zerinde younlatracak, alenen Almanya'daki gericiliin safnda yer tutacakt. Geri bir nc yol da yok deildi; uzun zaman nce Roma mparatorluu Augustus ve halefleri tarafndan tutulan fakat sonra braklan, yakn zamanlarda III. Napoleon'ca tekrar kefedilen ve rencisi Bismarck'n geniletip dzenledii, en ak ve zararsz biimde halk temsilyetiyle kamufle edilen, sslenip pslenen askeri ve politik devlet despotizmi yoluydu bu. Fakat I815'de sz konusu yol henz hi bilinmiyordu. O vakitler herkes, bugn en salak despotun bile farknda olduu, sahte anayasal temsiliyet sisteminin askeri, politik ve ekonomik devlet despotizmini engellemedii gereinden bihaberdi. Engellemek bir yana bu sistem despotizme meruiyet kazandryor, ona sahte bir halk idaresi grnm veriyor, despotizmin dahili gcn ve enerjisini arttnyordu. te kimse bu ii bilmiyordu, aslnda bilemezdi de. nk smrclerle smrlenler arasndaki uurum, ne burjuvazi ne de proletarya tarafndan bugnk aklyla grlebiliyordu. Hkmetlerin tamam ve bizzat burjuvazi, halkn burjuvazinin arkasnda olduuna inanyor, burjuvazinin bir iaretiyle ynetime kar ayaa kalkacan dnyordu. Ama artk kazn aya yle deil; Avrupa burjuvazisinin tamam sosyal devrimden hibir eyden korkmad kadar korkuyor; devrim tehdidini ortadan kaldracak tek arenin devlet sopas olduunu biliyor. Bu yzden talebi, mmkn mertebe gl bir devlet; yani basite sylersek askeri diktatrlk. Serde de erkeklik olduundan ve kitleleri daha rahat aldatmak gerektiinden askeri diktatrl halk temsilyetiyle boyamak istiyor. Tek derdi var: Halk halk adma smrmek. 195
MIHAIL BAKUNIN

S 5'te bu korku ve kurnazlk Avrupa devletlerinin hibirinde yoktu. Aksine burjuvazi Avrupa'nn her kesinde samimi ve saf bir biimde liberaldi. Hl abalarnn toplum adna olduuna inanyor ve bu yzden halktan, halk hkmete kar kkrtmaktan korkmuyordu. Bunun karlnda da tm hkmetler ellerinden geldii kadar asillere dayanyor, devrimci bir snf olarak grdkleri burjuvaziye di biliyorlard.

1815'te, ya da ok sonralar bile Prusya en ufak bir liberal alm salam, Prusya kral tebaasna bir burjuva anayasasna dair kck bir umut yakm olsayd kuku yok ki Almanya onu lideri olarak kabul edecekti. Prusyal olmayan Almanlar henz Prusya'ya kar kuvvetli bir antipati beslemiyorlard; bu antipati ok sonralar, bilhassa 1848'de geliti. Hatta tam aksine o dnemde btn Alman lkeleri Prusya'ya umutla, bir kurtarc gzyle bakyorlard. Prusya hkmeti u sralar Avusturyallar dnda tm Almanlara cmerte ihsan eyledii liberal ve temsili kurumlar (tabii ki despotik gcne halel getirmeden) yansn o vakitler yrrle soksayd, Avusturyal olmayan Almanlarn hepsi Prusya'nn hegemonyasn seve seve kabul edeceklerdi. Avusturya bu ihtimalden mthi korkuyordu, nk perian olmas iin bugne dek beklemesine gerek kalmayacakt. Alman Konfederasyonu'ndaki stnln kaybetmesi Avusturya'y bir Alman iktidan konumundan uzaklatracakt. Daha nce de belirttiimiz gibi, Almanlar Avusturya mparatorluu'nun eyreini tekil etmektedirler. Avusturya'nn Slav ehirlerinin yan sra Bohemya, Moravya, Silezya ve Styria gibi Alman ehirlerinin bir arada Alman Konfederasyonu'nun yesi olduu hesaba katlrsa Avusturya Almanlannn Almanya'nn pek ok sakinine dayanarak imparatorluklarn bir dereceye kadar bir Alman mparatorluu olarak grmeleri iten bile deildi. Fakat 196
DEVLET VE ANAR

imdi olduu gibi imparatorluk Alman Konfederasyonumdan bir kez koptuunda 9 milyon Almann (u sralar daha bile az) tarihsel stnlk iddiasnda bulunmak iin hayli zayf olduu meydana kacakt. Bylece Avusturya Alnanlarnn Habsburg Hanedanl'yla balarn koparmaktan ve Almanya'nn geri kalanyla birlemekten baka areleri kalmayacakt. imdilerde Avusturya Alnanlarnn yapmaya altklar tam da budur ve bu suretle bilerek ya da bilmeyerek Avusturya mparatorluu'nu kanlmaz bir sona srklemektedirler. Bir kez Prusya hegemonyas Almanya iinde salamlat-nda Avusturya hkmeti kendine ait Alman eyaletlerini Konfederasyon kapsamndan karmaya mecbur kalacakt. Bu eyaletleri Konfederasyon'a brakmak, en bata onlar (ve yan sra Avusturya hkmetini de) Prusya kralnn hkimiyetine terk etmek anlamna gelecekti. Dier yandan bu durum Avusturya mparatorluu'nu

Prusya hegemonyasn kabul edenler ve etmeyenler olarak iki paraya blecek ve bu da mparatorluun sonu olacakt. Prens Schwarzenberg'in 185O'de denemeye niyetlendii ama baarl olamad (zaten olamazd da) baka bir yntem daha olduu dorudur1: Macaristan, Transilvanya ve tm Slav ve italyan eyaletleriyle beraber btn bir Avusturya mparator-luu'nu Alman Konfederasyonuna katmak. Baar ans sfr olan bir istekti bu, nk 1850'de olduu gibi Prusya'y ve Almanya'nn geri kalann, bata Rusya ve Fransa olmak zere dier tm byk gleri dorudan karsnda bulacakt. Ve nihayet Avusturya nfusunun Almanlamann dncesine bile katlanamayan drtte (Slavlar, Macarlar, Romenler ve italyanlar) fkeyle ayaa frlayacaklard.
1 Schwarzenberg'in plan L849'<ta gndeme getirildi ve Frankfurt Parlamentosu'nca reddedildi. 197
MIHAILBAKUNIN

Prusya ve Almanya'nn tamam byle bir giriime doal olarak kar kacaklard, nk bu, Prusya'nn yok olmas ve zellikli Alman karakterinden mahrum kalmas demekti. Almanya Almanlarn vatan olmaktan kacak, ancak zor yoluyla bir arada tutulabilen epey heterojen uluslardan menkul karmakark, ekilsiz bir yna dnecekti. Sz konusu giriim, Almanya'y kendisine tabi klan bir Avusturya, aniden Avrupa ktasnn en gl iktidar haline geleceinden Rusya ve Fransa'nn da iine gelmeyecekti. Avusturya'nn bavuraca yegne yol olarak geriye, btnsel bir katlmla Almanya'nn nefesini kesmekten saknmak ama te yandan Prusya'nn Alman Konfederasyonu'nun lideri olmasn nlemek kalyordu. Avusturya bu politikay uygularken Fransa ve Rusya'nn aktif desteine gvenebilirdi. Zaten Rusya teden beri, birbirlerinin zerinde egemenlik kurmalar in Avusturya ve Prusya arasndaki rekabeti sistematik bir biimde kztrmak, ayn zamanda da Almanya'daki irili ufakl devletler arasnda huzursuzluk ve korku yaratmak ve onlar Avusturya ve Prusya'ya kar korumaktan ibaret olan bir politika izliyordu. Prusya'nn Almanya'nn geri kalan zerinde yaratt etkinin daha ziyade manevi bir yaps vard. nk bu esas itibariyle ok da uzun saylmayacak bir sre nce yurtsever ve aydn liberal ynelimine dair bol miktarda kant sergilemi olan Prusya hkmetinin ksa bir zaman iinde szn tutacana, tebaasna bir anayasa ihsan

eyleyeceine ve bylece Almanya'daki ilerici hareketin nderliini stleneceine dair bir beklentiler silsilesine dayanyordu. Metternich'in asl derdi bu anayasa beklentisinin gereklemesini engellemek ve Prusya kraln Almanya'daki gerici hareketin ban ekmek hususunda Avusturya tmparator-luu'nun tarafna ekmekti. Ve Mettemich amaladklarn uygulamak konusunda Bourbonlarn ynettii Fransa'dan ve 198
DEVLET VE ANAR

Arakcheev1 tarafndan ynlendirilen mparator I. Aleksander'dan ateli bir destek grd. Metternich (ok ufak istisnalar dnda), bizzat Prusya iinde de (Prusya asillerinin hepsi, yksek sivil ve askeri brokrasi ve nihayet kral) eit derecede hararetli bir destek buldu. III. Frederick Wilhelm ok ho bir adamd, ama ne de olsa bir krald ve her gerek kral gibi doas, yetitirilii ve alkanlklar gerei iyi bir despottu. Dahas, belli bal dogmas "btn iktidar Tanrnndr" olan muhfazakr Protestan kilisesinin sofu ve vefakr bir oluydu. Yzne svanan kutsal yan hikmetine, hakk olann, daha dorusu grevinin, emirlerine kaytsz artsz itaat etmesi iin tebaasnn zerine basmak olduuna btn i-tenliiyle inanyordu. Bu biimde dnmenin de liberalizmle badar bir yan yoktu dorusu. Elbette devletinin ba sktnda tebaasna bir dizi liberal sz vermiti. Ama o zamanlar bir hkmdarn bile elini kolunu balayabilir olan u stn devlet karlar sz konusuydu. imdi devlet paay kurtardna gre halkn zararna olacak szleri tutmann da lemi yoktu. Psikopos Eylert bu durumu bir vaaznda pek gzel aklyordu: "Kral tpk bilge bir baba gibi davranmtr" diyordu Eylert, "Doum gnndeymi veya bir hastalktan kurtulmuas-na, sevgisinden ve ilgisinden honut kald ocuklarna birtakm szler verdi. Ve sonunda yerinde bir vakarla szlerini geri ald ve doal ve hayrl iktidarn yeniden tesis etti. Olan biten bundan ibarettir."2 Onun evresindeki herkes, saray, askeri ef1 Kont Aleksey Andrevi Arakcheev (1769-1834), bir general ve Aleksander'in en gvenilir adamlanndand. Genellikle sert bir asker olarak tannan Arakcheev, Aleksander'in Napoleon Savalan'ndan sonra planlad vahi askeri koloniler sisteminin bana getirildi ve Aleksander'in saltanatnn son yllarnda giderek gericileen ynetim karakteri nedeniyle suland. 2 Piskopos Friedrich Eylert (1770-1852), III. Frederick'in kilise ilerindeki danman ve Napoleon sonras dnemdeki siyasi gericiliin savunucusuydu.

199

MIHAILBAKUNIN

ler ve yksek brokrasi de ayn ruh hali iindeydiler. Prusya'da gzden dtkleri o felaket dneminde Baron Stein ve ileri gelen yandalarnn reformlarna sknetle katlanmlard. Ama imdi yine onlarn devri balamt ve her zamankinden fazla bela yaratmaya, hile yapmaya girimilerdi. Bunlar dpedz gericiydiler, bu konuda kraldan aa kalmyorlar, hatta onu geride brakyorlard. Alman yurtseverlii denen u nane zerre kadar akllarna yatmyor, ondan tm kalpleriyle nefret ediyorlard. Alman bayra onlar iin bir paavradan ibaretti ve onlara isyan bayra gibi geliyordu. Varsa yoksa sevgili Prusya'laryd, ama onu u iren liberallere brakmak-tansa mahvetmeye hazrdlar, burjuvaziye siyasi haklar, bilhassa eletiri ve mali denetim haklan tanmak, onunla olas bir eitlik durumuna dmek dncesi bile bu gruhu ileden karmaya yetiyordu. Prusya'nn snrlarn geniletmek ve hedefledikleri snrlara varmak istiyorlard ama ngrdkleri tek yntem fetihlere kalkmakt. Amalan batan bu yana belliydi: Prusya'y Almanlatrmaya alan liberal partinin aksine Almanya'y Prusyalatrmak. Dahas hemen hemen hepsi, kraln dostu olan ve bir sre sonra babakanla gelen Prens Wittgenstein'in liderliinde Metternich in i gryorlard.1 Karlarnda ufak bir grup mahiyetinde Baron Stein (oktan azledilmiti bile) ve yandalar vard. Bu bir avu devlet yurtseveri kraln liberal reformlar tarafnda durmas iin olaanst bir aba gstermeye devam ediyorlard. Kamuoyundan baka hibir yerden destek gremediler ve ksa zamanda devrilip gittiler. Zaten kral, saray, brokrasi ve ordunun kamuoyunu taktklar falan da yoktu. Bylece Metter1 Mettemich'in politikalarnn savunucusu olan Prens Ludwg Georg von Sayn (Wittgenstein) Hohenstein (1770-1852), 1812'den 1819'a kadar Prusya polisinin ba (babakan deil) olarak grev yapt. 200
DEVLET VE ANAR

nich'in altnlarnn ve Almanya'daki st dzey etenin gerici yneliminin daha baskn kt anlalm oldu. Bundan dolay batan aa liberal tasarlar hayata geirmek adna Prusya'nn nnde ak olan tek bir yol kalmt: Almanya dahilindeki olas ilhaklar, yani Almanya'nn bir btn olarak kademeli fethini gz nnde tutup, Prusya'nn hem askeri gcn,

hem de ynetsel ve ekonomik kaynaklarn dzenleyip derece derece oaltmak. Kald ki bu yol Prusya'nn geleneklerine, askeri, brokratik, polisiye bir rejime, bir baka deyile yasal gcn tm i ve d hareketlerinde acmaszca kullanmaya alkn olan Prusya monarisinin karakterine de hayli uygundu. O zamandan balayarak aklc ve aydn karakterli bir despotizm ideali resmi Alman evrelerinde yaplanmaya balad ve 1848'e dek Prusya'y ynlendirdi. Sz konusu ideal yalnz Metternich'in cahilane despotizm yandaln deil, pan-AIman yurtseverlerinin liberal arzularn da yadsyordu. Btnyle doal bir biimde, Avusturya'nn ve Prusya'nn i ve d siyasetinde kuvvetli bir ifade bulan gericilie kar li-beralyurtsever partinin giritii mcadele az ok tm Almanya'da, ama esas olarak gneyde ykseldi. 1815'den 1870'e kadar tam elli be yl sren, tarzlar arasnda bir delloydu bu. Sre iinde ok eitli biimlere briinse de bu dello daima Alman liberalleri adna olduka ac verici sonular dourdu. Sz konusu sre birok dneme ayrlabilir: 1. 1815-30 aras liberalizm ve Toton romantiklerinin Fran-sofobi dnemi. 2. 1830-40 aras, aktan aa Fransa liberalizminin taklit edildii dnem. 3. 1840-48 aras ekonomik liberalizm ve radikalizm dnemi. 201
MIHA1LBAKUNIN

4. 1848-50 aras, her ne kadar ok ksa olsa da kalc izler brakan ve Alman liberalizminin pes etmesiyle biten kriz dnemi. Ve son olarak, 5. 1850-70 aras, can ekien liberalizmin Prusya parlamentosunda devletilie kar inatla verdii son mcadele ve bu mcadeleyle balayan ve tm Almanya'da Prusya monarisinin kesin zaferiyle sonulanan dnem. 1815-30 arasndaki birinci dnem Alman liberalizmi, kendinden menkul bir fenomen deildi. Sadece, hayli ayrt edici yanlan olmakla beraber, Madrit'ten Petersburg'a, Almanya'dan Yunanistan'a dek hemen her yerde monarik ve aristokratik-dinsel ehreli pan-Avrupa gericiliine kar yorulmaz bir mcadele balatan Avrupa liberalizminin ulusal bir dalyd. Gericilik, Bourbonlarn Fransa, spanya, Napoli, Parma ve Luka tahtlarna yeniden sahip kmas, papann ve Cizvitlerin Roma'ya, Ped-mont

kralnn da Turin'e geri dnmesi ve Avusturyallarn talya'ya yerletirilmesiyle zaferini ilan etmi oldu. Tamamen uluslararas nitelikte olan bu gericiliin asl resmi temsilcisi, ilkin Rusya, Prusya ve Avusturya arasnda akdedilen, ardndan ngiltere, Roma ve Trkiye dnda btn irili ufakl Avrupa iktidarlarn da kendisine balayan Kutsal ttifak't (la sainte aience). Bu ittifakn kayna romantizmdeydi. Kutsal ittifak fikri ilk olarak, henz genlik dnemini yaayan zampara I. Aleksander'in kollarnda gnn gn eden mehur Barones Krdener'in mistik imgeleminde olgunlat.1 Aleksander'i doldurua getiren Barones, onu bahtsz Avrupa'y "kara melek"
] Bir Rus diplomatnn dul ei olan Barones Barbara Jul i ana von Kriidener (17641824) bir romanc ve dinsel bir mistikti. Aleksander onunla 1815 yaznda Almanya'da tant ve Barones ksa bir sre iin onun zerinde gl bir etki yaratt. Kutsal ttifak fikri zerinde hak iddia etti. Oysa Aleksander'in kiiliindek mistisizm ve dinsel tutuculuk zellikleri kendisini ok nceden belli etmeye balamt.

202

DEVLET VE ANAR

Napoleon'un penesinden kurtarmak ve yeryznde Tanrsal dzeni kurmak iin cennetten gnderilen "beyaz melek" olduuna inandrd. Byle grkemli bir misyona sahip olduu dncesi Aleksander'i pek keyiflendirdi ve hemen gidip Prusya ve Avusturya'ya Kutsal ttifak anlamas yapmay teklif etti. Kutsal yaa bulanm olan bu monar, Kutsal lnn (baba-oul-kutsal ruh) tanklnda kaytsz artsz ve de bozulmaz kardelik taahhdnde bulundular ve Ittifak'm hedefinin Tanrsal iradenin, ahlakn, adaletin ve barn yeryzndeki zaferi olduunu ilan ettiler. Daima ittifak halinde hareket edeceklerine, kt ruhla, yani uluslarn zgrlk arzularyla planl ve kararl bir ekilde mcadele ederken birbirlerine yardm edeceklerine dair and itiler. in gerei, devrimin ykt ancak sonra restorasyonca yeniden ina edilen feodal kurumlan ne pahasna olursa olsun koruyacak ve bu uurda Avrupa'daki tm liberalist giriimlere kar birleik ve amansz bir sava yrtecek olmalaryd. Aleksander Kutsal ttifak'n iirilmi ve melankolik szcs, gerek lideriyse Metternich'ti. O zaman da Almanya gerek Byk Devrim srasnda gerek gnmzde olduu gibi Avrupa gericiliinin ke tayd. Kutsal ttifak gericilii uluslararas kld ve bunun sonucunda ona kar giriilen ayaklanmalar da uluslararas bir karakter kazand.

1815-30 arasndaki dnem burjuvazinin son kahramanlk dnemiydi. Monarik mutlak iyetiliin ve feodal-dinsel kurumlarn zora dayal yaplanmasyla devrim srasnda edindii tm menfaatlerden yoksun kalan bu saygdeer snf (burjuvazi), az ok devrimci br snfa dnme eilimi iine girdi. Fransa, talya, spanya, Belika ve Almanya'da daha yeni zafer kazanm olan gerici dzenleri devirmek amacyla gizli burjuva topluluklar
203
MIHAIL BAKUMN

kuruldu. Anayasacln kklemi olduu yegne lke olan ngiltere'de, detlere uygun bir biimde, burjuva liberalizminin yeniden canlanan feodalizme kar her alanda yrtt mcadele, yasal ajitasyon ve parlamento kaynakl ayaklanmalar karakteri kazand. Dorudan devrimci bir ynde ilerledi ve Fransa, Belika, talya ve spanya'da, hatta Rusya ve Polonya'da bile yank buldu. Bu lkelerin hepsinde, hkmetin belirleyip imha ettii her gizli topluluun yerini hemen bir bakas alyordu ve hepsinin bir tek hedefi vard: Silahl bir ayaklanmay, bir isyan rgtlemek. 1815'ten 1830'a kadar Fransa tarihi Bourbon saltanatn ykmaya ynelik bir dizi giriimle yazld. Bir baarszlklar silsilesinin ardndan Franszlar en sonunda 1830 ylnda muratlarna erdiler. 1830-31 yllarnn spanya, Napoli, Pied-mont, Belika ve Polonya devrimlerini, Rusya'daki Dekabrist* isyann bilmeyen yoktur. Kimi baarl, kimi de baarsz oldu ama hepsi de olduka sk ayaklanmalard. Oluk oluk kan akt, ok sayda kurban verildi; ksacas lmne ve ounlukla kahramanca bir mcadele sreciydi. O srada Almanya'da neler olup bittiine bir bakalm imdi: Bu ilk dnem srecince Almanya'da liberal ruhun pek de nemli saylmayacak iki ifadesine tesadf ediyoruz yalnzca: ll-k 1817'deki nl Wartburg toplantsyd. Vaktiyle Luther'in gizli sna oan Wartburg kalesinde, Almanya'nn drt bir kesinden, ellerinde renkli Alman bayraklar**, gslerinde renkli kurdelelerle gelen yaklak 500 renci topland. Bunlar, o nl ulusal mar, "Wo ist das deutsche Vater-land?" marn besteleyen yurtsever ozan, profesr Arndt'n ve

Dekabristler: 26 Aralk (adlan da bu aydan gelir Arahkilar) 1825'te balattklar ayaklanma baarszla urayan ama mcadeleleriyle sonraki kuaklara esin kayna olan, ounlukla st snf ailelerden gelen Rus devrimciler, (.n.) Siyah, krmz ve san. (.n.)

204

DEVLET VE ANAR

sar yeleli Alman genlii idealini drt kelimede ifade etmeyi becermi olan (diri, neeli, dindar, hr), tm Alman liselilerinin bir nevi yurtsever babas saylan Jahn'n manevi evlatlarydlar.1 Kuzeyden ve gneyden gelen Alman renciler, bu toplant araclyla btn Avrupa'ya* bilhassa tm Alman hkmetlerine halkn taleplerini haykrma gerei duymulard. Peki tam olarak neyi ilan ve talep ediyorlard bu ocuklar? O dnemde Avrupa apnda anayasal monari modas hkm sryordu. Fransa, spanya, Polonya ve hatta talya'daki burjuva genliinin hayalleri de bundan daha ileri gitmiyordu. Sadece Rusya'da, Gney topluluu olarak bilinen Dekambristle-rin Pestel ve Muravev-Aposto! liderliindeki bir kanad Rus Imparatorluu'nun yklmasn ve btn topraklarn halka datlp federal bir Slav cumhuriyeti kurulmasn talep ediyordu. Almanlarn byle bir dnceleri yoktu. Ykmak niyetinde olduklar bir ey de yoktu. Adam gibi bir devrimin esasl ve vazgeilmez koulu olan bu tr bir eylemlilie olsa olsa gnmzdeki kadar eilim duyuyorlard. Ynla baba-hkmdarlarna el kaldrmak, kumpas kurmak akllarnn kesinden dahi gemiyordu. Btn dertleri sz konusu baba-hkmdarlannn herhangi birinin kendilerine bir eit anayasa

Saxe-Weimar'daki Eisenach yaknnda bulunan Wartburg Kalesi'ndeki festival, Luther'in Tezlerinin yznc ve Leipzig arpmasnn drdnc yln kutlamak iin 1817 Ekim'inde dzenlendi. 1815'te kurutan dzene kar ilk ak protesto olmasyla Almanya'da hatr saylr bir etki dourdu. Ernst Moritz Arndt (1769-1860), br ozan ve tarih profesryd. En bilineni "Almann Anavatan Neresidir?" olan yurtsever sarklan Napoleon dneminde ona byk n kazandrd. Byyen gericilik dalgasyla beraber, 1820'de Bonn Universtes'nden atld. Friedrich Ludwig Jahn (1778-1852), Turnvater veya "jimnastiin babas" olarak aruhr. Alman genliinin fiziksel ve ahlaki yeniden douunu hedefleyen bir jimnastik birlii otan Tumvater'm kurucusudur. Atman milliyetiliinin ifadesinde bu birlik sonralar popler bir ara haline geldi.

205

MIHAIL BAKUNM

bahetmesiydi. Dahas, ulusal birlii yerel parlamentolarn zerinde bir tm-Alman parlamentosunun, yerel prenslerin zerinde bir tmAlman imparatorunun temsil etmesini istiyorlard. Grdnz gibi olduka lml, ayn zamanda da epey gln bir talepti bu. nk bir yandan monarik bir federasyon istiyorlar, te yandan birleik bir Alman devleti hayali kuruyorlard; ayan beyan samalyorlard anlayacanz. Bu aka ortada olan samaln bir yanl anlamadan

kaynaklandn grmek iin Alman programn biraz daha yakndan incelemek yeterlidir. Mesele, Almanlarn ulusal g ve birliin yan sra zgrlk de talep ettiklerine dair hatal varsaymdan baka bir ey deildir. Almanlar hibir zaman zgrle ihtiya duymamlardr. Onlarn hayat, hkmetin, yani stn bir iradenin emirler yadran souk sesinin yankland bir sahneden ibarettir. Ses ne kadar yksek perdeden karsa kendilerini o kadar onurlanm sayarlar, keyiflenip neelenirler. te bu yzden onlar kederlendiren zerre kadar faydal bulmadklar bir zgrlk yoksunluu deil, sryle ufak tiranlk yerine birlik ve btnlk halinde bir ulusal ktidarn olmamasyd. Gizli tutkular, yegne hedefleri, nnde dier tm uluslarn tir tir titreyecei, nne kan her eyi silip spren devasa bir pan-Alman devleti yaratmak ynndeydi. Bundan dolay Almanlarn bir kez olsun bir halk devrimi derdi tamam olmalar ok ama ok doaldr. Bu bakmdan Almanlar ne kadar mantkl olduklarn defalarca kantladlar. Elbette ki bir devlet iktidar halk devrimi marifetiyle kurulamaz. Olsa olsa Fransa'dakine benzer biimde, belirli bir snfn bir halk ayaklanmas karsnda kazand zaferin rn olabilir. Fakat buna ramen Fransa'da bile kuvvetli bir devletin nihai ina Napoleon'un despotik demir yumruuna ihtiya duydu. Alman liberalleri Napoleon despotizminden nefret etseler de, 206
DEVLET VE ANAR

pan-Alman iktidarn kurmay kafalarna koyduklar srece Prusyal veya Avusturyal bir devlet iktidarna tapnmaya dnden razydlar. Arnd'n Almanya'nn ulusal mar olarak bugnlere kalan o mehur arks "Wo st das deutsche Vaterland?", gl br devlet yaratmaya dair tutkulu arzuyu gayet gzel ifade etmektedir. ark sorar: "Almann vatan neresidir? Prusya m? Avusturya m? Kuzey veya gney Almanya m? Bat veya dou Almanya m?" Sonra da yantlar: "Hayr, hayr, onun vatan ok daha geni olmal." Ve ark u genilikte bir vatan ngrr: "Vatan Alman dilinin iitildii, Tanrya cennetten ilahiler saknd her-yerdir..." Mademki Almanlar dnya zerindeki en dourgan uluslardan biridir ve madem ki kurduklar kolonilerle Avrupa, Amerika ve hatta Sibirya'nn btn byk ehirlerini doldurmaktadrlar, o halde ksa sre sonra tm dnya pan-Alman mparato-ru'nun otoritesine boyun emek zorunda kalacaktr.

te VVartburg'daki renci toplantsnn asl anlam buydu. Onlar gl kanatlarnn altna alacak, onlarn tutkulu ve de gnll itaatlerini arkasna alp btn Avrupa'y titretecek pan-Almanc bir sahip aryor, talep ediyorlard. Dertlerini nasl anlattklarn bir bilseniz... Festivalde nce Luther'in mehur "bizim Tanrmz yklmaz br kaledir" ilahisini, ardndan da "Wo ist das deutsche Vaterland?" marn sylediler. Alman yurtseverlerinden bazlarn "viva" nidalaryla yd ettiler ve gericilere svp saydlar. Finali de be gerici bror yakarak yaptlar. te hepsi bu. 1819'da meydana gelen iki baka olay daha byk nem tayordu: Rus ajan Kotzebue'ye bir renci tarafndan yaplan suikast ve gen bir eczacnn, Kari Lnging'n Nassau mini207
M1HAIL BAKUNIN

Dkal'nda kk bir devlet memuru olan von Ibell'e kar suikast giriimi.1 Bu eylemlerin ikisi de dpedz komik eylemlerdi ve salayabilecekleri hibir fayda yoktu. Fakat en azndan samimi bir tutkuyu, kendini feda edebilen bir kahramanl, dnce, sz ve eylem arasndaki, yokluunda devrimin batan baa gevezelie, tiksinti verici bir palavraya dnt o grkemli birlii aa vuruyordu. Bu iki nemli olay dnda, Alman liberalizminin kendini ifade etme biimleri lml ve hayli gln gevezeliklerden teye gitmedi. Dnem vahi bir Ttonizm dnemiydi. Alman renciler, cahillerin ocuklar, bizzat gelecein cahilleri, kendilerini, Tactius ve Julius Sezar'n ballandrarak tasvir ettikleri antik a Almanlar, Arminius'un dvken torunlar, balta girmemi ormanlarn gnahsz sakinleri olarak gryorlard. Bu ruh halinin mantksal sonucu aslnda bu zatlarn kendi kk burjuva dnyalarndan utanmalar olmalyd ama yaptklar, Fransa'ya, Franszlara, genel anlamda Fransz uygarlnn damgasn tayan her eye kar derin bir horgryle yaklamak oldu. Franso-fobi Almanya'da salgn bir hastalk gibi yayld. niversite rencileri, bizim 1840 ve 50'lerdeki Slavofillermiz gibi, antik Alman kyafetleri giymeye baladlar; bir yandan sava becerilerini, ounlukla yz faalanyla sonulanan bitmek bilmez dellolarla sergilerlerken, te yandan delikanl atelerini flar dolusu birayla sndrmeye giritiler. Yurtseverlik ve sahte-liberalizm en net ifadesini ve tatminini "Almann vatan neresi-

I Akli dengesi bozuk gen bir teoloji rencisi olan Kari Sand, 23 Mart 18I9'da 1. Aleksander'in ajan, oyun yazar August von Kotzcbue'yi ldrmek kastyla bakJad. Kari Lnng, 1 Temmuz'da Kari von Ibell adl bir memuru ldrmeye teebbs etti. Sand 1820'de idam edildi, Lning ise hapishanede intihar etti. Mettemich bu olaylar Alman Konfederasyonu Kurultaynn birka ay sonraki Carlsbad Kararlar'm onaylamasn garantilemek iin kulland. Bu kararlar renci demeklerini ve jimnastik birliklerini datmak, niversiteleri sk bir denetim altna almak ve kat bir sansr kurumlatrmak iin alnmt. 208
DEVLfJ VE ANAR

dir?" ulusal mar bata olmak zere, militan yurtsever arklar ve Almanya'nn bugn geldii noktay sanki o zamandan grebilen ilahileri bre bre sylemekte buluyordu. Liberalizmin bu ifadelerini o dnemde talya, spanya, Fransa, Belika, Polonya, Rusya ve Yunanistan'dakilerle karlatran biri Alman liberalizminin ne denli naif ve gln bir karakter tadn hem fark edecektir. Alman liberalizminin atei kendisini ahmaka bir itaat duygusunda, hkmdarna bal olmasnda veya daha ince bir ifadeyle, ktidara ve otoriteye dair o dindarca saygsnda gstermekteydi. Brne'nin bu zc manzaraya bakp nasl ac ac yakndn herkes bilir (muhtemelen daha nce de alntlanutk): "Dier uluslar ounlukla kledirler ama biz Almanlar daima uaklk yaparz!"*' Gerekten de ok az sayda birey ve durum dnda Alman liberalizmi btn Alman ulusunun uaklk etme hevesinin zel bir biiminden baka bir ey deildi. Tek fark sansr tarafndan yasaklanm olmasyd. Fakat liberal olsun olmasn, itaatkr tebaann sz konusu talepleri muhtelif hkmetlerce bir isyan giriimi olarak deerlendirildi ve ayn bir syan gibi ezildi. Olan bitenin aklamas Avusturya ve Prusya arasndaki rekabette yatyor. Her biri Barbarossa'nn yklm tahtna oturmaya can atyor, fakat ikisi de taht rakibinin igal etmesine raz olmuyordu. Sonuta Rusya ve Fransa'nn birlikte destek verdii

* Ufaklk gnll kleliktir. Ne tuhaf eyi Ruslardan daha iyi kleler bulunmaz sanlr, oysa bugne dek Rus rencileri arasnda. Alman rencilerinin profesrlere ve otoritelere kar o aklalmaz klece itaati hibir zaman varolmad. 1 Ludwig Brne (1786-1837), demokratik grlere sahip olan bir yazard: Hcine ile beraber Gen Almanya Hareketi'ni balatt. Kimilerince Alman politik gazeteciliinin babas saylrd, Bakunin 1872 tarihli Mara'a ynelik kaleme ald bir el yazmasnda bu kelimeleri ksmen deiik bir slupta kullanr. Baknz, Leining, ed. Archives Bakounine, II., ss. 216-17. Her zamanki gibi, her iki durumda da kesin bir alnl yapmak yerine yorum katyor. 209

MIHAIL BAKUNIN

ve btnyle farkl nedenlerle de olsa onlarla ittifak halinde davranan Avusturya ve Prusya, Almanya apndaki birleik ve gl bir pan-Alman tmpratorluu'nun yaratlmasna dair ortak arzuyu, sanki ok u bir liberalizmin tezahrymcesine bastrmaya koyuldular. Kotzebue suikast en kudurgan gericiliin balang sinyaliydi. Alman prensleri hemen toplantlar, konferanslar dzenlemeye giritiler. I. Aleksander'n ve bir Fransz elinin de yer ald uluslararas kongreler yapld. Alman Konfederasyonu'nun ald bir dizi tedbirle zavall liberal Alman uaklarn eli kolu balanm oldu. Jimnastik egzersizleriyle uramalar veya yurtsever arklar sylemeleri yasakland, biralaryla ba baa kaderlerine terk edildiler. Sansr her yerde kurumlat ve netice ne oldu sizce? Almanya'nn aniden sesi kesildi, Burschen* protesto mahiyetinde tek kelime etmeden boyun edi ve 1819-30 arasndaki on bir yl boyunca Alman topraklar zerinde siyasi hayata dair en ufak bir kprt grlmedi. Bu son derece artc bir olgudur, 1816-65 aras Almanya'nn elli yllk tarihini son derece ayrntl ve doru bir biimde yazm olan Profesr Mller, bu ani ve tuhaf suskunluk dnemini hikye ederken hayretle unu ifade eder: "Almanya'da devrim adna en ufak bir zemin olmadna bundan daha iyi kant bulunabilir mi?"1 Alman liberalizminin ikinci dnemi 1830'da balad ve 1840 gibi sona erdi. Fransa'nn krce taklit edildii bir dnemdi bu. Almanlar Galya'y taciz etmeyi brakp btn nefretlerini Rusya'ya ynelttiler.
* Burschen: niversite rencileri, (.n.) 1 VViihelrn MUer (1820-1892) liberal bir tarihiydi. Yakn Zamanlarn Politik Tarihi: 1816-1875, Almanya'ya zet Referansla Birlikte adl kitab ilk kez 1867'de basld. 210
DEVLET VE ANAR

Alman liberalizmi on bir yllk uykusundan kendiliinden deil, kral defederek Kutsal ttifak'a ilk darbeyi vuran Paris'teki Hazirann Gn hareketiyle uyand.1 Ardndan Belika ve Polonya devrimleri patlad, ttalya da ayaa kalkt ama Lous Philippe tarafndan Avusturyallara teslim edilerek daha ar bir boyunduruk altna girmi oldu. spanya'daysa Cristinistlerle Carlistler arasnda i sava balad.^ Yani koullar Almanya'nn bile gzn aacak nitelikteydi.

Almanya'nn uyann Avusturya ve Prusya da dahil btn Alman hkmetlerinin lp lp dirilmesine neden olan Temmuz Devrimi daha da kolaylatrm oldu. Bismarck'a gelinceye kadar gerek Almanya tahtnda oturan kral-imparator, gerek dier tm Alman hkmetleri diken stnde oturuyorlard, siyasi ve askeri bakmdan onca gl grnmelerine ramen zerre kadar zgvenleri yoktu. Bu yadsnamaz gerek, Alman halknn doasnda bulunan sayg ve sadakat duygulan sz konusu olduunda epey garip grnyor. Hkmetleri endieli ve korkak klan neydi? Hkmetler o gne dek uysal bir tebaa olarak kendilerine itaat eden Almanlarn, bundan byle onlara tahamml etmeyeceklerinden kayg duyuyor, hatta bunu biliyorlard. Peki hkmetler, yneticilerine tapmaya bu denli alkn bir halkn nefretine mazhar olabilecek ne yapmlard? Neydi bu kinin nedeni?

Aslnda Bakunin X. Bourbon Charles'in tahttan indirilmesine ve yerini Orlean Hanedan mensubu Louis-Phillippe'in almasna sahne olan 1830 Temmuz Devrimi'ne (27-29 Temmuz, U anl Gn olarak da bilinir) gndermede bulunuyor. (Bakunin'in aada gndermede bulunduu Paris'in Temmuz Gnleri 1848'de gerekleti.) 1830-31 talyan devrimleri Lou is-Philippe1 in yeni hkmetinden yardm alabilme beklentisiyle yapld, ancak her ikisinde de yardm gelmedi. Yani (I. Isabella taraftarlar ile tahtta hak iddia eden amcas Don Carlos taraftarlar arasnda. Napolili Maria Cristia, Isabella'nn (1830 doumlu) annesiydi ve Isabella 1833'te tahta geince saltanat vekili oldu.

211

M1HA1L BAKUNIN

ki tane var: lki brokrasi ve ordu iinde asillerin baskn olmasyd. Temmuz Devrimi Fransa'daki feodal ve dinsel tahakkm kalntlarn sprmt; ngiltere'de Temmuz Devri-m'nden burjuva-liberal reform zaferle kmt.' Yani 1830 itibariyle Avrupa genelinde (Almanya hari) burjuvazinin zafer dnemi balamt. Almanya'daysa ok yakn bir zamana kadar, yani aristokrat Bismarck dzenine gelinceye kadar feodal parti saltanatn srdrd. Brokrasi ve ordu iindeki btn yksek idari mevkiler, dier mevkilerin de byk blm onlarn elindeydi. Alman aristokratlarnn, prenslerinin, kontlarnn, baronlarnn ve hatta sade suya "voV'larmn eraftan herhangi birine nasl aalayc davrandklarn, hor grdklerini bilmeyen yoktur. I848'de Prag' ve 1849'da Viyana'y topa tutan Avusturya generali Prens Windischgratz'n mehur vecizesini herkes hatrlar: "Yalnzca baronlardan yukars insan saylr."2 Asillerden entelektel aknlk, ekonomik zenginlik ve daha bir

yn hususta ileri olan burjuvazi iin, asillerin egemenlii bir kat daha dayanlmaz bir hakaret anlam tayordu. Pespayelikte zerlerine yoktu ama asiller yine de herkese ve her eye hkmediyorlard. Dorusu tahamml snrlarn zorlayan bir durum vard ortada. Burjuvazi u asiller olmasa, bataki hkmdara gn! rahatlyla Sapmaya hazrd. Birok defa denemesine karn burjuvazinin asillerin boyunduruundan kurtulamam olmas hayli ilgin bir noktadr. Sz konusu boyunduruk 1848 ve 49'un frtnal gnlerinde bile var832 Rci'onn Yasas oy verme hakkn orta snflara dek geniletti ve temsitiyeti daha da glendirmek amacyla parlamentodaki koltuklan yeni bir dalma tabi tutu. Bohemya genel valisi Prens Allred zu Windisch}Katz (1787-1862), Slav Kongresinin pei sra patlayan ayaklanmay bastrmak iin 1K48 Hazira-'nda Prag' lopa tuttu. Ayn yln Ekim'inde (1849 deil) Viyana'daki bir ayaklanmay bastrmak iin Viyana'y kuatt.

212

DEVLET VE ANAR

ln srdrd; Pomeranyal asil Prens Bismarck'n ellerinde imdi imdi zlmeye balad. Almanlarn hkmetlerine kar an t iplilerinin ikinci temel nedenini daha nce aklamtk. Hkmetler Almanya'nn birleik bir devlet gc oluturmasna kar kyorlard. Bu yzden Alman yurtseverlerine, onlarn burjuva-politik igdlerinden dolay yapmadklarn brakmadlar. Hkmetler balarna gelecek olan biliyorlard ve bu yzden tebaalarna hi gvenmiyorlard. Tebaalarnn snrsz itaatine, zararsz olduklarn kantlamak iin harcadklar onca abaya ramen bu ciddi korkuyu hep srdrdler. Bu ve buna benzer yanl anlamalarn st ste ylmasyla hkmetler, Temmuz Devrimi'nden sonra korkudan adeta kendilerini kaybettiler. yle korktular ki son derece zararsz ve de kansz bir mahalle ayaklanmas, Almanlarn deyiiyle Putsch, Saksonya ve Hannover krallarn, Hesse-Darmstad ve Brns-wick dklerini tebaalarna bir anayasa ihsan etmeye zorlamak iin yetip de artt bile. Dahas Prusya ve Avusturya,Jatta bizzat Metternich, Alman Konfederasyonu'na tebaasnn meru taleplerine bundan byle kar kmamasn tavsiye ediyordu. Gney Almanya parlamentolarndak sahte-liberal partilerin liderleri de yle bir silkinip bir tm-Alman parlamentosu ve tm-Alman imparatoru seimine dair taleplerini tekrar yksek perdeden dillendirmeye balyorlard.

Her ey Polonya devriminin sonucuna balyd. Devrim baaryla sonuland takdirde Prusya'nn kuzeydou balantlar kopacak, Prusya monarisi Polonya eyaletlerinin tmn olmasa bile ounu geri vermek durumunda kalacak ve kendisi iin Almanya'da yeni bir dayanak noktas aramaya giriecekti. imdiye kadar fetihler yoluyla dayanaklar bulamad iin Almanln213
MfflAILBAKUNN

rn tmn imparatorluk ats altnda toplamak ve iiberal reformlar sayesinde sempati ve itibar salamak zorunda kalmak demekti bu. Yani ksaca, bugn yaplan ne varsa, farkl yntemlerle de olsa, belki en liberal almlardan balanarak daha o zamanlar tamamlanm olacakt. Ayn bugnk gibi Prusya Almanya'y deil, Almanya Prusya'y yutmu grnecekti. (Elbette sadece grn bu olacakt. nk gerekte Prusya'nn gl devlet rgtlenmesi tarafndan Almanya kleletrilecekti.) Fakat Polonyallar ihanete uradlar, Avrupa'nn tmnce kendi kaderlerine terk edildiler ve kahramanca direnmelerine ramen yenilmekten kurtulamadlar. Varova ve onunla beraber Alman yurtseverlerinin btn umutlar yerle bir oldu. Damad imparator Nikola'ya ok ciddi yardmlarda bulunan III. Frede-rick Wilhelm, Nikola'nn zaferinden yz bularak maskesini karp att ve panAlman yurtseverleri zerinde her zamankinden daha ok terr estirmeye balad. Alman yurtseverleri son bir abayla glerini bir araya getirip bir deklarasyon yaynladlar; modem Alman tarihinde Mays 1832 Hambach Festivali adyla bilinen, pek gl olmasa da epey yaygara koparm olan bir deklarasyondu bu. Bu vesileyle Bavyera Palatinlii'nde bulunan Hambach'ta 30 bin erkek ve kadn bir araya geldi. Erkeklerin gslerine renkli kurdeleler taklyd, kadnlarsa renkli bartleri balamlard. Dalgalanan ynla Alman bayrayla renge kesmi olan bir gkyznn altnda toplandlar. Toplantda artk bahis konusu olan Alman lkelerinin ve halklarnn federasyonu deil, dpedz panAlman bir merkezilemeydi. Dr. \Vitth1 gibi

1 Johann Georg August Virth (1798-1848), Bavyerali bir demokrat ve gazeteciydi, Hambach Festival i' nde (Polonyal mlteciler de katlmt) yapt konumada prenslerin tahttan indirilmesi, Almanya'nn yan sra Polonya, talya ve Macaristan'n kurtuluu ve federal bir Avrupa Cumhuriyeti kurulmas arsnda bulundu. 214

konumac Iarda Avrupa Federal Devletleri fikrim

Fakat ortad; prensliklerinin b daki isteksizlikl Alman yrekleri siydi sz konus rgtleri vard. I Ama her ey medi. Bavyera I madlar. Trpanl. gmrk ve hk geleri atee vere toprak ve zgr noktalan itibari} a benzeyen bu selelerle balan bile hayli rktt yan bu teebbs nefes ald. Hambach Ft rencinin Frankf yan devriyelere saygy hak eder derasyonu'ya sa na olmalyd ve alaa etmek ii ka gn ncede Frankfurt ahalis Hkmet bu ye
MIHAIL BAKUNN

eylemin gereklemesi halinde devrimcilerin ve devrimci heveslerin iini bitirmek iin ellerine iyi bir bahane gemi olacakt. Frankfurt olaynn hemen ard sra Almanya'nn btn lkelerinde tam bir vahet uygulanmaya baland. Frankfurt'ta, irili ufakl btn devletlerde iler durumda olan zel komisyonlarn emirlerine tabi bir merkezi komisyon kuruldu. Elbette merkezi komisyona derhal Avusturyal ve Prusyal mfettiler atand. Memur takm ve Almanya'nn kt fabrikalar iin gerek bir enlikti bu; llemez miktarda kt heba edildi. Almanya apnda 1800'den fazla insan tutukland; ilerinde Almanya'nn tm liberal sekinleri, birou namuslu bireyler olan profesrler, doktorlar, avukatlar da vard. Bir ksm kat, kalanlarn birou 1840'a, bazlarysa 1848'e dek hapiste kald. Bu aresiz liberallerin nemli bir ksmn, 1848 Mart'nda n parlamentoda ve sonra da Ulusal Meclis'te grdk.1 stisnasz hepsi, bu kez aresiz gericiler haline gelmilerdi. Hanbach Festivali, Palatinlik'teki kyl isyan, Frankfurt olay ve onu izleyen yaygn tutuklamalarla Almanya'dak siyasi hareket bir biti noktasna gelip dayand. Almanya'nn zerine

ounlukla gney ve bat Almanya'dan gelen liberallerden oluan bir nparlamento 1848 Mart'nn sonlarnda Ulusa! Parlamento seimlerini planlamak iin Frankfurt'ta bir araya geldi. Sonralar seilen Frankfurt Parlamentosu veya Ulusal Meclis esas itibariyle liberal st ve orta snflan elli kadar profesr kapsayan 500 vekilden oluuyordu. Frankfurt Parlamentosu 1848 Mays'nda topland ve Almanya'y liberal ilkeler zemininde federal bir devlet ats altnda birletirmeye urat. Parlamento, esas olarak eklerin, Polonyallarn ve Dan i markal! an n yerleik olduu eyaletler de iinde olmak zere Almanlarn oturduu btn blgelerin yeni Ulusal imparatorlua dahil edilmesinde srarl davrannca liberal ilkeleriyle elikiye dt. 1849 Mart'nn sonunda Meclis, Prusya'nn IV. Frederick Wilhelm'ini imparator seti, fakat Frederick seilmi bir Meclis tarafndan kendisine nerilen bir tac giymeyi reddetti. Bu Meclis faaliyetlerinin biteceine dair ilk sinyal oldu ve Meclis dalmaya balad. Haziran'da geri kalan yeler Stuttgart'a gittiler ve orada Prusya askerlerince datldlar.

216

DEVLET VE ANARl

bir lm sessizlii kt ve 1848'e beraber yrtlana dek kesintisiz devam etti. Siyasi hareketin yerini edebi hareket ald. Daha nce de sylemi olduumuz gibi. lgnca bir Franso-fobi dnemi olan Alman liberalizminin ilk dneminin (1815-30) tersine, ikinci ve nc dnemleri (1830-40/1840-48) en azndan edebi ve siyasi literatr bakmndan tepeden trnaa Franszdr denebilir. Bu yeni eilimin ban iki Yahudi ekiyordu: biri dahi bir air, Heine, dieriyse dikkat ekici bir bror yazar olan Brne. kisi de Temmuz Devrimi'nin hemen hemen ilk gnlerinde Paris'e tandlar ve oradan Almanlara doru Fransz teorilerini, kurumlarn ve Paris hayatn savunmaya baladlar; ilki iirlerinde, ikincisi Paris Mektuplan'nda^ Denebilir ki bu iki adam, Alman edebiyatnda bir devrime yol atlar. Kitaplar ve ktphaneler, Fransz piyeslerinin, melodramlarnn, komedilerinin, hikyelerinin ve romanlarnn evirileriyle ve zavall taklitleriyle dolup tat. Burjuva genlii Fransz tarznda dnmeye, hissetmeye, konumaya, giyinmeye ve sa taramaya balad. Fakat bu onlar daha zarif klmak bir yana, iyice komik hale getirdi.
Bme, 1830-33 yllan arasnda Fransa'dan, Almanya'ya, Fransa'nn koullarn vd ve militan Fransz demokratlarn taatkr Almanlarla kyaslad bir dizi uzun mektup gnderdi. (Paris'ten Mektuplar.) Heine 1832'de Paris'ten, Fransa'nn Koullar balkl, parlak bir ifadeyle Fransz zgrln tasvir ettii ve kendi vatandalarnn bilgisizliini hicvettii raporlar yazd. 217

Btn bunlar olurken, Berlin'de daha sk ve salam bir zemine basan, Alman ruhu bakmndan ok daha karakteristik olan bir baka eilim kk salyordu. Tarihte ska grld zere, Hegel'in Temmuz Devrimi'nin pei sra lmesi, onun metafizik fikirlerinin Berlin, Prusya ve ardndan tm Almanya'daki hkimiyetini glendirmi oldu. Prusya az nce andmz nedenlerle Almanya'nn liberal reformlar araclyla birletirilmesinden en azndan imdilik vazgemiti. Fakat btn Alman devletleri ve topraklan zerinde kurduu madd ve manevi hegemonyadan vazgeme niyetinde deildi ve vazgemeyecekti de. Tam aksine tm abas Almanya iin daimi bir entelektel ve ekonomik odak noktas olmak ynndeydi. Bu amaca ulamak iin ki ynteme bavurdu: Berlin niversitesi'ni gelitirmek ve Gmrk Birlii. III. Frederick Wilhelm saltanatnn son yllarnda kltr bakanl

grevinde, Baron Stein, Wilhelm von Humbolt ve yan218

DEVLET VE ANAR

dalartmn eski liberal ekolnden bir devlet adam olan zel meclis yesi von Altenstein bulunuyordu.1 Kabinenin geri kalannn, Avusturya ve Almanya'nn zerine kara bir bulut gibi ken Mettemich'in aksine Altenstein, bu gericilik dneminde elinden geldii kadar eski liberal geleneklere bal kald. Birok ilerici ahsiyeti, en parlak Alman bilginlerini Berlin niversite-si'nin ats altnda toplamaya alt. Bylece Metternich'le ittifak halinde olan ve mparator Nkola tarafndan doldurulan Prusya hkmeti, liberalizmi ve liberalleri ezip gemek iin elinden geleni ardna koymazken Berlin, Almanya'nn bilimsel ve entelektel hayatnda parlak bir odak noktas haline geldi. Prusya hkmetinin Fichte'nin koltuuna oturmas iin 1818'de davet etmi olduu Hegel 1831 sonunda ld. Fakat ardnda Berlin, Kninsberg ve Halle niversitelerinde grev yapan gen profesrler, eserleri zerinde alan editrler, doktrinlerini hararetle savunan, derinlemesine yorumlayan izleyiciler brakt. Onlarn usanmak nedir bilmeyen almalar sayesinde Hegel'in doktrinleri sadece Almanya'da deil, birok baka Avrupa lkesinde, hatta Fransa'da bile (Victor Cousn2 tarafndan arptlm biimde) yayld. Yeni bir keif falan yoktu ortada ama yeni bir k, yeni bir hayat kaynayd bu ve ok sayda Alman ve Alman olmayan entelekteli Berlin'e ekti. O gnleri yaamayanlar bu felsefi sistemin 1830 ve 40'larda ne denli kuvvetli bir cazibe tadn anlayamazlar. Ezelden bu yana aranan Mutlak nihayet bulunmu ve anlalmt; artk toptan veya perakende fiyatna Berlin'den alnabilirdi.

1 Baron Kari vom Stein zum Altenstein (1770-1840), 1817-1838 yllan arasnda Prusya kttr bakanl yapt. Baron Wilhelm von Humbolt (1767-1835), 1815'ten ncelleri gelen bir liberalizm taraftaryd. 1809 ve 181O'da Prusya eitim bakan olarak okul sisteminde reform yapt ve Bertin niversitesi'nin kurucularndan biriydi. 2 Vctor Cousin (1792-1867), bir felsefeci, eitimci ve politik liberaldi. Almanya'da renim grd ve bilhassa etkileyici konferanslanyla 1820'lerde Hegel felsefesini poplarize etmeye balad. 219
MIHAILBAKUNN

nsan dncesinin tarihsel geliiminde Hegel felsefesi gerekten nemli bir fenomendir. Lessing'le balayan ve Goet-he'nin eserlerinde etrafl bir ilerleme kaydeden Alman ruhunun

kamutannsal (pateistikj ve soyut nmanistik hareketinin nihai ve kesin ifadesiydi. Bu hareket sonsuzca geni, zengin, marur ve grnte kusursuz derecede rasyonel bir dnya yaratt fakat Hristiyan teolojisinin cennetine olduu kadar maddi hayata ve gereklie de yabanc kalyordu. Sonuta bu dnya ne cennete uzanan, ne de yeryzne inen, ikisi arasnda ylece asl kalan Fata Morgana misali, fikirler ve tecrbeler arasnda srekli uyurgezer gibi dolaan, ince ruhlu takipiler ve ie dnk hayatlar yaratt. Hayatla bu insanlar arasndaki uyumu paralad, daha da kts onlar, maddi dnya iinde iirsel veya metafizik ideallerinin tam tersi ynde davranmak zorunda brakt. Bugn Lessng, Schller, Goethe, Kant, Fichte ve Hegel'in ateli yandalarnn, hkmetlerin insanlkd ve anti-liberal uygulamalarna uysal ve hatta gnll bir biimde hizmet edebilmi olmalarn, hl da etmelerini bu ruh hali gayet gzel aklamaktadr. Yani bir Almann idealleri ne kadar yceyse, gndelik hayatnn ve davranlarnn o kadar irkin ve aalk olduu sylenebilir. te bu yce idealler dnyasnn btnleyicisi Hegel felsefesi oldu. Metafizik yaplar ve kategoriler araclyla bu dnyay net olarak tanmlad ve ortaya koydu; demirden mantyla onun sonsuzca temelsizliinin, gerekd I iinin, daha kestirmeden ifade edersek boluunun tam olarak bilincine vard ve bylece onu ykt. Hegel ekolnn iki kart kampa blnd yi bilinir. (Doal olarak bir nc, ara kamp da var ama mevzu bahis etmeye gerek yok) Muhafazakr kamp bu yeni felsefede, Hegel'in mehur "gerek olan her ey rasyonaldir" szne dayanarak bugn
220
DEVLET VE ANAR!

varolan her eyi dorulad, meru latrd. Bu kamp, bizzat Hegel'in ideal siyasi rgtlenme vasfyla onaylam olduu Prusya monarisinin resmi szde-felsefesini yaratt. Dier kampta duranlar, szde-devrimci Hegelciler, Hegel'in kendisinden daha tutarl ve karlatrlamaz derecede cretli ktlar. Hegel doktrinlerinin muhafazakr maskesini syrp altndaki reddiyeti z btn plaklyla gzler nne serdiler. Bu kampn banda, mantksal tutarln sadece tm dinsel dnyann deil, metafiziin de reddine dek vardran Feurbach bulunuyordu. Ama daha ileri gidemedi, nk kendisi de bir metafizikiydi ve yerini meru varislerine, Bchner1 ve Marx gibi soyut

metafizik dncenin etkisinden annanayan ve annamaya-cak olan materyalist veya realist ekoln temsilcilerine brakmak zorunda kald. 1830 ve 40'lardaki hkim kan, batan aa reddedi dorultusunda gelien Hegelcilin etkisi altnda kalacak bir devrimin 1793 devriminden ok daha radikal, acmasz ve yaygn olacayd. Bunun nedeni Hegel tarafndan ortaya konan ve rencilerince epey u sonulara vardrlan felsefenin Voltaire ve Rousseau'nun fikirlerinden daha btnlkl, ayrntl ve derin olmasyd. Bilindii gibi Voltaire ve Rousseau birinci Fransz Devrimi'nn geliimi ve bilhassa sonulanmas zerinde dorudan ve dorusu her zaman da hayrl olmayan bir etki dourmulard. (Yadsnamayacak bir rnek: Kitlelere, bu aptal kalabala igdsel bir horgryle bakan Mirabea benzeri devlet adamlar Voltaire hayranydlar. Bir rnek daha: Jean Jacques Rousseau'nun en fanatik taraftan olan Maximillien Robespierre, Fran-sa'daki dini ve gerici ehir ayinlerini yeniden resmiletirmiti.)
I Ludwig Bctner (1824-1899) akln ve evrenin materyalist yorumunu yapmasyla bilinen bir Alman felsefeciydi. 1855'te yaynlanan Kuvvet ve Madde adl kitab genel anlamda materyalizmin en gl anlatm olarak kabul grd. 221
MIHAILBAKNN

1830 ve 40'larda, devrimci eylem vakti bir kez daha gelip attnda Hegelci ekoln takipilerinin 1790'larn en cesaretli ahsiyetlerini bile geride brakacaktan ve tepeden trnaa mantk ykl ve merhametsiz devrimci likleriyle tm dnyay akna evirecekleri sanlyordu. air Heine cokuyla unlar yazyordu mesela: "Gelecek Alman devriminin yannda sizin btn devrimleriniz bir hiten baka bir ey olmayacak" diyordu Franszlara, "dini sistemli ve bilimsel bir biimde yerle bir etme cretine sahip olan bizler yeryzne dikilmi tek bir putun nnde duraksamayacaz; ayrcalklarn ve iktidarn ykntlar zerinde tm dnya adna toptan eitlii ve zgrl kazanana kadar da durup dinlenmeyeceiz." Heine bu gibi sylemlerle Franszlara Alman devriminin mstakbel mucizelerini ifa ediyordu. Bir yn insan da inand bunlara. Ne yazk ki 1848-49 deneyimleri bu inanc un ufak etmeye yetti. Alman devrimcileri birinci Fransz Devrimi'nin kahramanln geride brakmak yle dursun, 1830'lardaki devrimcilerle dahi boy lemeyecekleri-ni gsterdiler.

Bu hznl iflasn nedeni neydi? flasn aklamas elbette ki Almantann isyan etmenin tersine sadakatle itaat etme ynndeki zgn tarihsel karakterlerinde, yan sra devrim adna soyut bir yntem kullanmalarnda yatmaktadr. Yine doalaryla uyum halinde hareket ettiler: Hayat dnceye deil, dnceyi hayata uygulamaya kalktlar. Oysa soyut dnceyi hareket noktas olarak almann hayatla hibir ilgisi yoktu; metafizikten hayata giden yol kapaldr. Dahas almaz bir uurum vardr aralarnda. Bir salto mortale veya bizzat Hegel'in deyiiyle niteliksel bir srama (qmlitativer Sprun) yaparak bu uurumu amak, mantn dnyasndan doal dnyaya gemek henz kimsenin baarabildii bir i deildir, baanlamayacaktr da. Soyutlamaya bel balayan kii onun iinde lecek, iine gmlecektir.
222
DEVLET VE ANARl

Bilimin yaayan, somut rasyonel yntemi gerek olgudan, olguyu kapsayan, ifade eden ve bylece onu aklayan dnceye doru yol almaldr. Gnlk hayatta bu, toplumsal hayatn ta-rifleriyle, koullaryla, gereksinimleriyle ve az ok tutkulu talepleriyle uyum halinde, olanakl olan en rasyonal rgtlenmelere doru hareket etmek anlamna gelir. Geni halk ynlarn kucaklayan, herkese ulaabilir olan yntem; gerek ve tam zgrlemenin yntemi budur. Halkn varoluunun ta derinliklerinde zgr toplumsal rgtlenmenin yeni yaplarn yaratmak adna kendiliinden ykselen ve halkn hayatna kar gelen her eyi, o hayatn snr tanmaz akyla silip spren anarist sosyal devrim yntemidir bu. Metafizikilerin yontemiyse btnyle farkldr. "Metafizik-iler" derken sadece Hegel doktrinlerinin dnyada tek tk kalan takipilerinden deil, pozitivistlerden, bilim tanrasnn gnmzdeki tapma larndan da sz ediyoruz. Bunlarn hepsi u ya da bu anlamda, ada prokrustesler* misali gelecek kuaklar ne pahasna olursa olsun kendileri iin ngrdkleri bir toplumsal rgtlenmenin cenderesine sokmak isterler; ksacas bunlar dnceyi veya bilimi doal toplumsal hayatn kanlmaz birer tezahr olarak grmek yerine, kendi zavall hayatlarnn iinde kendi dncelerinin ve daima yarm yamalak olan bilimlerinin pratik tezahrlerini grecek kadar darkafahdrlar. Metafzikiler veya pozitivistler, dncenin ve bilimin btn bu valyeleri, bilim ve dnce adna hayatn yasalarn belirlemeyi

grev bilen bu papazlar, bilinli veya bilinsiz gericilerden baka bir ey deillerdir. Bunu kantlamak son derece kolay:

* Prokrustes; Yunan mitolojisinde, Eleusis yaknlarnda yalayan ve sonunda Attikal kahraman Theseus tarafndan ldrlen haydut. Efsaneye gre iki demir yata vard: Kurbanlarn bu yataklara yatrr, boyu yataktan ksa olanlar bacaklarndan eke eke uzatr, uzun olanlarn bacaklarn da yataa smalar iin keserdi, (.n.) 223
MIHAIL BAKUNIN

En parlak olduu dnemde bile sadece birka kiinin megul olduu genel metafizikten sz etmiyoruz. Bugn bile kavramn geni anlamyla bilime, adna yakr, ciddi bilime ancak ok kk bir aznlk ulaabiliyor. Szgelimi 80 milyonluk Rusya'da ka tane ciddi bilgin vardr sizce? Bilimsel gevezelikler yapan belki binlerle ifade edilebilir fakat gerek bilimsel bilgi sahipleri olsa olsa birka yz kiiden barettir. Yani una benzer bir durum kyor ortaya: Eer bilim hayatn yasalarn belirli-yorsa, o vakit insanln byk ounluu, milyonlarcas birka yz bilginin idaresine tabi olacaktr. Aslnda bu say daha da azdr, nk bir bireyi toplumu ynetmeye muktedir klan herhangi bir bilim deil, bilimlerin bilimi, bilimlerin en itibarls olan, nde gelen bilim adamlarnca dier bilimlerin ncl bilgisi saylan sosyolojidir. Rusya'y bir kenara brakn, btn Avrupa'da bile ka tane byle bilgin var? Yirmi, bilemediniz otuz! Ve bu yirmi-otuz bilgin dnyay ynetecek! u samala, u iren despotizme bakar msnz? Bu otuz bilgin muhtemelen ilkin kendi aralarnda dalaacaklar ve olur da birleebilirlerse bu btn insanln ayvay yemesi anlamna gelecektir. Bir bilgin doas gerei her trden entelektel ve ahlaki rmeye meyillidir, fakat esas kt huyu bilgisini ve zeksn bulunmaz sanmak ve geri kalan cahillere aalayarak bakmaktr. Bir kez ynetmesine izin verin, en dayanlmaz tirana dntn greceksiniz. nk bilgin kibrinden daha iren, kt ve baskc bir baka ey yoktur. ok bilmilerin kleleri olmak; insanlk adna ne berbat bir kader! Dizginleri onlarn eline brakrsanz, imdilerde bilim adna yaptklar deneylerde kullandklar tavan, kedi ve kpeklerin yanna insan toplumunu daekleyivereceklerdir. Bilginler faydaldr, bu tamam; ama onlara toplumsal ayrcalklar tannmamal, inanlarn, fikirlerini ve bilgilerini retip
224
DEVLET VE ANAR

yaymak zgrl dnda haklar tannmamaldr. Bu onlarn akli ve

ahlaki zgrlemeleri iin de gereklidir. Bilimin srekli birka kiinin tekelinde kalmayaca, elbet herkesin bilimle deinebilecei gnlerin geleceinden dem vurulacaktr. yi ama o gnler o kadar uzak ve o kadar byk toplumsal altst olulara bal ki. O gne dek yazgsn bilginlerin, bilim papazlarnn eline brakacaklar kimlerdir? Madem yle niye yazgmz Hristiyan papazlarn elinden kurtarmak in bu kadar urayoruz? Bizce sosyal devrimden sonra herkesin eit dzeyde bilgili olacan dnenler de tamamen yanlyorlar. Bilim imdi olduu gibi o zaman da bir dizi toplumsal uzmanlk dalndan biri olarak kalacaktr. Tek fark, snflar ortadan kalkt iin gnmzde sadece ayrcalkl snflarn eriebildii bilimsel uzmanlama yolunun, bu yola meyil eden, bunu arzulayan her bireye almas olacaktr. (Tabii ki, herkes iin zaruri klnacak olan genel el emeinin zararna olmayan bir ekilde.) Sadece olgularn genellemeye, onlardan az ok doru sonular karmaya yarayacak olan eitim, bilhassa bir dnme yolu olarak bilimsel ynteme ainalk ortak bir zellik olacaktr. Fakat daima ok az sayda ansiklopedik akl ve sosyolog varolacaktr. Hayatn kayna ve tek yol gstericisi dnce olursa, toplum bilgi ve bilim tarafndan ynetilmeye balanrsa o zaman vay nsanln haline. Kupkuru bir hayat olacaktr bylesi, koyun srsnden farksz bir insan toplumu ortaya kacaktr. Ve sonu: Dilsiz ve kle ruhlu bir aptallar dnyas. Devrimci anaristler olarak bizler, evrensel halk eitimin, zgrlemenin, toplumsal hayatn snrsz geliiminin yanndayz ve bu yzden devletin, her eit devletiliin dmanlaryz. Btn metafizikilerin, pozitivistlerin, limce olsun olmasn bilim Tanrasna tapanlarn aksine bizler, doal ve toplumsal ha225
MIHAILBAKUNIN

yatn daima dnceden (sadece toplumsal hayatn fonksiyonlarndan biridir bu) nce geldiini, hibir zaman dncenin sonucu olmadn savunuyoruz. Hayat usuz bucaksz derinliklerinden birbiri ard sra ykselen farkl olgularla geliir, soyut dncelerle deil. Soyut dnceleri reten hayattr, onlar hayat retmezler. Onlar, olsa olsa birer kilometre ta misali hayatn rotasn, kendiliinden ve kendisini reten geliiminin farkl aamalarn gsterirler. Bu inanla bizler halkmza veya baka halklara kitaplardan

devirdiimiz veya kendi zihnimizde yarattmz bir toplumsal rgtlenmeyi dayatmak gibi bir niyet tamyoruz, ne de bu dorultuda bir istek duyuyoruz. Kitlelerin tarihsel anlamda az ok evrilmi igdlerinin, gndelik gereksinimlerinin, bilinli ve bilinsiz arzularnn gelecekteki rgtsel normlarn tm elerini tadna gveniyor ve bu yzden sz konusu ideali bizzat halkn iinde aryoruz. Btn devlet iktidarlar, hkmetler doalar ve durular gerei halka yabanc olduklar iin, halk daima halkn karlarna aykr kurallara ve hedeflere tabi klmaya altklar iin bizler kendimizi btn hkmetlerin, devlet iktidarlarnn ve her trden devleti rgtlenmenin dman ilan ediyoruz. nsanlarn, ancak kendi hayatlarna sahip ktklar, toplumu resmi tahakkmden ve vesayetten arnm bir biimde, bamsz ve btnyle zgr birlikler yoluyla aadan yukarya rgtledikleri zaman mutlu ve zgr olabileceklerine inanyoruz. Sosyal devrimcilerin inanlar bu minvaldedir ve bu yzden bizlere anarist diyorlar. Kavramla hibir sorunumuz yok, nk bizler gerekten de iktidarn, ona boyun emek zorunda braklanlar kadar ona dahil olanlar da yozlatrdn biliriz ve bu nedenle iktidarlarn topuna dmanzdr. iktidarn paras olanlar, onun yozlatmc basnc altnda, bireysel veya snfsal 226
DEVLET VE ANAR

karlar adna ihtirasl ve haris birer despot, birer smrgen olup karlar. Geri kalanlarsa onlarn kleleri haline gelirler. Her cinsten idealistler, metafizikiler, pozitivistler, doktri-ner devrimciler, yani bilimin toplum zerindeki egemenliini ngrenlerin hepsi farkl argmanlarla da olsa ayn evkle devleti ve devlet iktidarn savunuyorlar. Kusursuz mantklaryla (kendi kavramlardr bu) devleti toplumun yegne kurtarcs olarak gryorlar. Kusursuz mantklar demem bouna deil; nk bir kez dncenin hayattan, teorinin toplumsal pratikten nce geldiini ve dolaysyla sosyolojinin toplumsal ayaklanmalar iin k noktas olduunu kabul ettiinizde (bizce tepeden trnaa yanl bir yapmaktasnzdr) dnce, teori ve bilime hkim olan bir avu bireyin toplumu ynetmesi sonucuna varrsnz. Bu zorunlu bir sonutur, nk saydmz niteliklere, en azndan bugn iin sahip olanlar bir elin parmaklan kadardr. Onlara gre bu bireyler sadece birer ayaklandnc deil, tm halk hareketinin ynlendiricileri olmaldrlar. Devrimden hemen sonra yaratlmaya balanacak

toplumsal rgtlenneyse, halk birliklerinin, komnlerin, blgelerin ve eyaletlerin zgrce birleip aadan yukarya, halkn ihtiyalar ve igdleriyle uyum halinde deil, bilgi sahibi bir aznln gya halkn iradesini temsil eden diktatrce iktidarna gre olmaldr. Szde devrimci diktatrlk ve devlet teorilerinin ikisi de sahte halk temsiliyeti masalna (gerekte kitlelerin, neye oy verdiini dahi bilmeyen halk ynlarnn setii (ya da seemedi-i) birka ayrcalkl kii tarafndan ynetilmesi masaldr bu), halkla zerre kadar ilgisi olmayan bu hayali dnceye dayanr. Devrimci diktatrlkle devlet arasndaki yegne fark da yansyan grnmlerinden barettir. Birinde aptallk adna, di-erindeyse bir tr akl adna ounluk aznln hkmetince ynetilir. Bu yzden ikisi de ayn oranda gericidirler; kanl227
MIHAIL BAKUNN

maz olarak ve dorudan doruya ynetici aznln siyasi ve ekonomik ayrcalklarn, kitlelerin ise siyasi ve ekonomik kleliklerini glendirici bir sonu doururlar. Tek hedefleri varolan hkmetleri ve rejimleri devirip onlarn yknt lan zerine kendi diktatrlklerini kurmak olan dokt-nner devrimcilerin neden hibir zaman devletin dman olmadklar, olmayacaklar artk son derece aktr. Aksine onlar daima devletin en ateli savunuculardrlar. Dmanlklar sadece varolan hkmetleredir, nk dertleri onlarn yerini almaktr. Varolan siyasi kurumlara da dmandrlar, nk bu kurumlar onlarn diktatrlklerinin nnde engel tekil ederler. Ama yine de devletlerle ok iyi geinirler, nk devlet, kitleleri gerekten zgrletirecek, bu sahte devrimci aznln kitlelere yeni dizginler takp hayrl ynetimlerini sergileme umutlarn boa karacak olan devrime kar durmaktadr. Bunun ne denli doru olduu, imdilerde Marx'n nderliindeki doktriner devrimcilerin her yerde devletin tarafnda saf tutmalarndan ve devleti halk devrimine kar desteklemelerinden belli. stelik Avrupa'nn drt br yannda gericiliin zafer kazand, paray kurtarmak ve halk bastrmaktan baka dertleri olmayan devletlerin kat askeri, polisiye ve mali zrhla donandklar, Bismarck'm ulu nderlii altnda sosyal devrime kar aresiz bir savaa hazrlandklar ve btn drst devrimcilerin uluslararas gericiliin saldrlarn pskrtmek iin birlemeleri gerektii bir dnemde yapyorlar bunu.

Fransa'da 187O'ten balayarak, Fransa'y Almanlarn kleletirmesinden ve dincilerin, lejitimistlerin, Orleanistlerin ve Bonapartistlerin ok daha tehlikeli ve bugn artk zafere ulaan koalisyonundan tek bana kurtarabilecek olan Gney Ligas'na
228
DEVLET VE ANAR

kar (la Ligue du Midi)1 devleti-cumhuriyeti-gerici Gambet-ta'y savundular. Italyada Garibaldi'yle ve Mazzin partisinden artakalanlarla flrt ediyorlar. spanya'da ak ak Castelar'tn, Piy Margall'n ve seici Madrid Cortes'inin* safnda yer alyorlar.2 Ve nihayet Almanya dahilinde ve evresinde (Avusturya, svire, Hollanda ve Danimarka'da) bizzat son derece faydal bir devrimci saydklar Prens Bismarck'a hizmet veriyorlar ve tm lkeleri panAlmanlatrna iinde ona koltuk kyorlar. Bylece Hegelci felsef ekoln izleyicilerinin, soyut dnceler dnyasndaki ateli devrimciliklerine ramen I84S ve 49'daki gerici tutumlarnn ve ounun imdilerde Bismarck'n aleni destekileri olmalarnn nedeni aklk kazanyor.

Gney Ligas, III. Napoleon'un yenildii gnlerde kurulmu olan blgesel bir savunma birliiydi. Ulusal savunmay radikal ve federalist grlerle i ie geiriyordu; Gambetta benzeri ilmh cumhuriyetiler ise buna kar kyorlard. Bakunin 1873-74 spanya Cumhuriyeti'nin siyasi liderliine gndermede bulunuyor. Federal Cumhuriyeti Parti'den Emilio Castelar y Ripoll (1832-1899) ve Francisco Piy Margall'n (1824-1901) her ikisi de bu dnemde ksa srelerle bakanlk yaptlar. Bakunin'in destekledii kantona-list isyanlar, ayrlk 'yerel hareketler Castelar dneminde cumhuriyeti gler tarafndan bastrld. Cortes: Parlamento, (.n.)

229 VI Fakat sahte-devrimcilikleri 1830 ve 40'larda henz herhangi bir yolla denenmi ve anlalm olmadndan o vakitler yaygn bir gvenle karlanyorlard. Her ne kadar ounlukla olduka soyut karakterde yazlarla aa vuruyor olsalar da devrimciliklerine kendileri de inanyorlard; yle soyut ifadeler kullanyorlard ki Prusya hkmeti bir kez dnp onlara bakma ihtiyac duymamt. Belki de hkmet daha o zamandan onlarn kendi hesabna altn anlamt. Dier taraftan hkmet liberal reformlardan, hatta Alman biliminin yreklendirilmesinden ok daha avantajl ve hayrl br yntem zleyerek (ilkin Almanya'da Prusya hegemonyasnn kurulmas, ardndan Almanya'nn Prusya'nn yekpare idaresine

dorudan doruya tabi klnmas), esas hedefine doru kararllkla ilerleme abasmdayd. Gelimek iin geni apl bir devlet merkezlemesine gereksinim duyan zengin ticaret ve sanayi
230
DEVLET VE ANAR

burjuvazisinin ve Yahudi finans evrelerinin sempatisini kazanacak olan bir ekonomik yntemdi bu. Bu yntemin yeni bir rneine imdilerde, nfuzlu tccarlarn, sanayicilerin ve bankaclarn dev Alman pazanyla yakn bir siyasi birlik kurmak iin aktan aa bastrdklar Alman svire'sinde tank oluyoruz. (Alman pazar tabii ki evresindeki btn kk lkeleri bir boa ylan gibi saran, onlan adeta mknats gibi kendine eken pan-Alman mparatorluu'ndan baka bir ey deildir.) Gmrk Birlii* fikri ilk olarak Prusya'dan deil, 1828'de byle bir birlii yaplandrm olan Bavyera ve Wrttem-berg'den kt. Ama Prusya bu fikrin zerine balklama atlad ve derhal yrrle koydu. nceleri Almanya'da ne kadar devlet varsa o kadar gmrk ve o kadar da gmrk ynetmelii vard. Beraberinde Alman ticaretinin ve sanayisinin durgunlamasn getiren, gerekten de tahamml edilemez bir durumdu bu. Prusya yumruu masaya vurup gmrk birlii meselesini zd ve bylece Almanya adna paha biilemez bir i kotarm oldu, 1836'yla beraber Hessen'lerin ikisi birden, Bavyera, Wrttemberg, Saksonya, Thuringia, Baden, Nassau ve Frankfurt serbest kenti, Prusya monarisinin yce idaresi altnda Gmrk Birlii'ne dahil olmulard bile. Buralarda 27 milyonu aan bir nfus sz konusuydu. Birliin dnda kalanlar sadece Mecklenburg ve Olden-burg Dukalktan, Hamburg, Lbeck ve Bremen serbest kentleri, Hanover ve tm Avusturya tmparatorluu'ydu. Bununla beraber Prusya'nn hayati menfaati Avusturya Imparatorluu'nun kesinlikle Gmrk Birlii'nden dlanmasnda
1 Rusya egemenliindeki Gmrk Birlii (Zollverein) 1834'tc kunldu. Prusya bu birlie sonralar Almanya'daki ou devleti katt, ancak Avusturya'y dnda tuttu; bylece Prusya liderlii altnda bir Alman birliinin yolu alm oldu. 231
MIHAIL BAKUNIN

yatyor. nk bu ekonomik dlanma, politik dlanmann da nn aacaktr. 1840'da Alman liberalizminin nc dnemi balad. Ka-rakterize etmesi ok g bir dnemdir bu. Bu dnemde Almanya, ok tarafl

muhtelif eilimlerin, ekollerin, ilgilerin ve fikirlerin gelimesi bakmndan olaanst zengin ama olaylar bakmndan ayn oranda kurakt. lke, tahta bu dnemde, 1840'da kan Kral IV. Frederick Wilhelm'in dengesiz kiiliiyle, karmakark yazlar marifetiyle dare ediliyordu.1 IV, F. Wil-helm'ie beraber Prusya'nn Rusya'ya kar tutumu batan aa deiti. Yce kral, babasnn ve kardeinin aksine, mparator Nikola'dan nefret ediyordu. Sonralar bu tutumu ona pahalya patlayacak, aka pimanlk getirmesine neden olacakt; oysa saltanatnn ilk gnlerinde onu bir grmeliydiniz: eytana bile kafa tutuyordu. Yar-eitimi i, yarair, fiziken zrl, alkol bamls, avare romantiklerin ve panAlman yurtseverlerinin hamisi ve yareni olan IV. Frederick Wilhelm, babasnn mrnn son yllarnda Alman yurtseverliinin umudu haline gelmiti. Herkes onun bir anayasa bahedeceini umuyordu. tik ii genel af ilan etmek oldu. Nikola bu harekete baya bozulmutu, fakat Almanya'nn tamam aff alklarla karlad ve liberallerin umutlar arttka artt. Ancak anayasadan haber yoktu; bir anayasa bahetmek yerine o kadar ok politik, romantik, Ttonik zrva geveledi ki Almanlar bile onun yzne bn bn bakmaktan kendilerini alamadlar. Mesele gayet basitti aslnda. Bumu byk, an-hret dkn, rahatsz, kuruntulu, fakat ayn zamanda ne azim ne de ey-

1 IV. Frederick VVilhelm (1840-1861) 1. Nikola'nn kaynbiraderiydi (kz kardei Nikola'mn karsyd). Akl dengesizliinden dolay erkek kardei 1858'de vekil oldu ve 1861'de lmesi zerine 1. VVilhelm vasfyla tahta geti. 232
DEVLET VE ANAR

lem hususunda yeterli; sadece basit bir hazc, ayya, romantik ve ikinci snf bir tiran... te size mesele, yani IV. Frederick Wilhelm. Gerekte hibir ey yapma becerisi olmayan bu adam, hibir eyden de gocunmuyordu dorusu. Kraliyet gcnn, samimiyetle inand kutsal, mistik misyonunun, kendisine kafasna koyduu her eyi yapma hakk ve gc verdiini dnyordu; mant, doa ve toplum yasalarnn topunu birden skalayp imknsz baarmak, kategorik olarak zt kutuplarda olanlar birletirmek gibi... te bylece IV. Frederick Wlhelm, gc ve snrsz keyfiyeti sabit kalmak artyla Prusya'da tam bir zgrlk olmasn istedi. Bu ruh haliyle, nce eyaletler iin anayasalar yaynlamaya balad,

ardndan 1847'de genel anayasaya benzer bir ey kard. Ama ortada ciddiye alnabilecek hibir ey yoktu. Becerebildii yegne i her eyi karmakark etmek, eski dzeni tepesi zerine dikmek ve tebaasn batan aa yle bir alkalamak oldu. Herkes belirsiz bir eyler beklemeye balad. te bu "bir ey" 1848 devrimiydi. Yalnz Fransa ve talya'da deil her yerde, hatta Almanya'da bile (evet Almanya'da bile. 1840'dan 48'e dek sren nc dnemdi bu. Almanlar Franszlarn isyankr ruhuna kaplmlard) devrimin ayak sesleri duyuluyordu. Almanlar etkisi altna alan Fransz dncesi Hegelcilik tarafndan hibir ekilde engellenmedi, tam aksine Hegelcilik, soyut devrimci karmlarm Franszca dile getirmeyi sevmiti (elbette ki Almanlarn skletine gre ve Alman aksanyla). Dorusu Almanya hibir zaman o gnlerdeki kadar Franszca kitap okumamtr. yle ki, neredeyse kendi edebiyatn unutmu gibiydi. Buna karlk Fransz edebiyat, bilhassa devrimci edebiyat Almanya'nn her yerine nfuz etmiti. La233
MIHAIL BAKUNIN

martm'n Girondistler'in Tarihi, Lous Blanc ve Michelet'in1 eserlen, en yeni Fransz romanlanyla beraber son hzla Aman-caya tercme ediliyordu. Almanlar Byk Devnm'in kahramanlaryla alakal fanteziler kurmaya, kendilerine gelecee dair kahramanca roller bimeye baladlar: bazs kendini Danton'un veya tatl Camille Desmoulins'n (der lebensyvUrdige Camitle Desmoulins!) yerine koyarken bir dieri Robespierre veya Sa-int-Just'la, bir bakasysa Marat'ya zdeletiriyordu. Hemen herkes kendisi olmaktan kmt, zaten kimsenin gerek bir karakteri de yoktu. Almanlarn her eyleri vard (derin dnceler, sekin duyarllklar ..) fakat karakterleri yoktu Eer bir miktar varsa, o da bir kle karakteriydi. Bir sr Alman edebiyat ve bilim adam Heine ve rahmetli Brne'nin peinden giderek Paris'e yerleti. Aralarnda Dr. Amold Ruge, air Hervvegh ve Kari Marx gibi tannm ahsiyetler vard. Niyetleri ortaklaa bir gazete karmakt, ama aralar ald 2 Hervregh ve Marx daha o zamandan sosyalisttiler. Almanya sosyalist doktrinlerle ancak 1840'larda yaknlk kurmaya balad. Almanya'da sosyalist doktrinler zerine kitap yazan ilk kii Viyanal profesr Sten idi.3 lk Alman sosyalist,
1 Alphonse Mane Lous de Lamartne (1790-1869), bir Fransz airi ve siyas

bir ahsiyetti, Grondsler'n Tarh'm yazd (1847) Lous Blanc (1811-1882) nde gelen bir Fransz sosyalistiydi Yaymna 1847'de ballanan on iki ciltlik Fransz Devrimi Tarihim yazd Jules Mchelet ise (1798-1874) 19 yzyln en buylk Fransz tarhlerindendi Yaymna yine 1847'de balanan yedi ciltlik bir Fransz Devrimi Tarih de o yazd Olduka ateli ve etkileyici bir tariheydi bu 2 Arnold Ruge (1802-1880), bir felsefeci ve demokrat olarak Sol Hegelcler'in geliiminde byk pay olan ahsiyetlerden bnyd Bakmn Ruge ile 1842'de Dresden'de oturduu sralarda dost olmutu Bakmnn 1842 ylnda "Almanya'da Gericilik" makalesinin yaynlad Deutsche Jahr-bucherfr Wssenschaft und Kunst, Ruge'un dergsyd 3 Lorenz von Slen (1815-1890), Kel Unversles'nde, ardndan da Vya-na'da ders veren bir Alman iktisats ve sosyologuydu ilk olarak 1842'de yaynlanan ada Fransa'da Sosyalizm ve Komumzm adl esen Alman demokratlarna Fransz sosyalist dncesini tantan ilk eserdi 234
DEVLET VE ANAR

daha dorusu komnist eylemci, gizli bir Fransz komnist topluluunun yesi olarak faaliyet yrtt Paris'ten 1843 banda svire'ye gelen terzi Weitlng'd.1 isvire'deki Alman esnaflar arasnda bir dizi komnist grup oluturdu, fakat o gnlerde Zrih Kantonu'nu yneten, mdilerdeyse Almanya'da sekin bir hukuk profesr olan Bluntschl tarafndan 1843 sonlarnda Prusya'ya iade edildi.2 Fakat Almanya'da sosyalizmin en nde gelen propagandacs, nce gizliden, sonra da aleni olarak Kral Marx'tr. Marx, Alman proletaryasnn sosyalist hareketinde yle nemli bir rol oynad ki, bizim iin bu dikkate ayan ahsiyeti kimi gerek nitelikleriyle tanmlamadan gemek mmkn deildir. Marx Yahudi kkenlidir. Bu becerikli rkn btn olumlu ve olumsuz taraflarn ahsnda bir araya getirmitir denebilir Marx im. B azlan onun namertlik derecesinde sinirli bir adam olduunu syler Marx an ihtirasl ve kibirli, yan sra kavgac, tahammlsz ve ayn Yehova ve atalanmn Tann-efendisi gibi tutucu ve delilie varacak lde intikamc bir adamdr. Kskan-

Bakunn "t ti raf name" sinde kitabn zerinde buyuk bir etki braktn ne srd ve von Sten' Fransz demokrattan ve sosyalistleri hakknda daha kapsaml bir alma yapmaya zorlad 1 Magdeburglu bir terzi olan, nce Paris'te, sonra da svire'de faaliyette bulunan Wlhelm Chnstan Wetltng (1808-1817) ilk Alman komnistiydi Paris'te Adalet Lgas adl gizli bir gruba katlmt 1843'tekomumzm propagandas yapmak ve hakaret suuyla (sa'y komnizmin habercisi olarak tasvir eden bir kitap yazmt) Zunh'te hapsedildi ve ardndan Prusyallara iade edildi Serbest brakldktan sonra Amerika'ya gitti, Amerika'da ii hareketine katld ve New York'ta oldu

2 Johann-Kaspar Bluntschl (1808-1881), muhafazakr bir hukuk profesr ve siyas bir ahsiyetti Wetlng Olay uzenne Bakunn'n de dahil edildii (I843'te Bakunn Zunh'te yayordu ve Weting'le tanmt) bir rapor yaynlad Bakunn'n faaliyetleri hususunda bir sredir tetikte bekleyen Rus hkmeti birtakm incelemeler yapt ve ubat 1844'te Bakunn'e lkeye dnmesini emretti Bakunn bu emn reddedince gyabnda yargland ve Sibirya'ya srgn cezasna arptrld

235

MIHAIL BAKUNIN

lna veya nefretine mazhar olacak adamn vay haline; uyduramayaca ve yayamayaca yalan veya ftira yoktur. Eer pozisyonunu glendirecek veya gcn arttracak olduunu dnrse (ki genellikle yanlyordur) alaka entrikalar evirmekten bir an bile geri durmaz. Bu bakmdan tepeden trnaa politik bir adamdr. Bunlar Marx'n olumsuz vasflan, ama ynla olumlu olanlar da var. Son derece entelektel ve birok hususta bilgi sahibi bir adamdr. Daha 1840 civar Kln'deyken, birlikte, bir sre sonra hkmet tarafndan kapatlan muhalif bir gazete karmaya balad mehur ilerici Hegelciler evresinin ruhu ve merkeziydi. Bu evre ayn zamanda Bruno ve Edgar Bauer kardeleri, Max Stirner'i kapsyor, iinde sinik mantklaryla en uuk Rus nihilistlerini dahi fersah fersah geride brakan ilk Alman nihilistlerini de banndyordu.1

1 Bakunin'in gndermede bulunduu Gen Hegeieiler evresi Kln'de deil Berlin'deydi ve bir Doktorlar Kulb'yd. Marx 1836-1841 yllan arasnda Berlin niversitesinde okudu ve doktorasn 1841'de Jena niversite-si'nden ald. Doktorlar Kulub'nn nde gelen ahsiyeti, Berlin niversi-tesi'nde teoloji okutman olarak grev yapan Bnno Bauer (1809-1882) idi, sa'nn tarihsel varln ve ndilerin tarihsel gerekliini reddeden yazlan nedeniyle 1842'de grevinden alnd. Kardei Edgar (1820-1886), anti-otoriter yazlar yznden drt yl hapis yatan bir gazeteci ve tarihiydi. Max Stirner (bu bir mahlastr, asl ismi Johann Kaspar Schmidt'tir) (1806-1856) bir felsefeci ve lise retmeniydi. Kitab Birey ve Mlkiyeti (1845) anarist bireyciliin en u ifadesi saylr. Marx ve Engels f845-46'da yazdklar Kutsal Aile ve Atman ideolojisi adl kitaplarnda bakalarnn yan sra Bauerler'i ve Stirner'i de eletirdiler. Marx 1842'nin ikinci yansn 1843'n ilk yansn Kln'de geirdi. Bakunin'in gndermede bulunduu gazete, Rheiland'daki bir grup liberal sanayici tarafndan finanse edilen ve Berlin Hkmeti'nin politikalan zerine politik ve ekonomik hususlarda makalelerin yaynland Rheinische Zei-ngfir Politik, Handel und Gewerbe idi. Marx bu gazeteye katkda bulundu ve 1842 Ekim'inde editrlne getirildi. Gazete 1843 baharnda kapatlnca (bir yanyla 1. Nikola'nn ikyeti de dikkate alnarak) Marx Paris'e tand. Bakunin'in sz ettii "nihilistler" eski Doktorlar Kulb yelerinden ve Berlin kafelerinde bir araya gelen dier edebiyat ve felsefeci radikaller-

236

DEVLET VE ANAR

Marx 1843 veya 1844'te Paris'e yerleti. Paris'te ilk olarak Fransz ve Alman komnistlerinden oluan br toplulukla1 ve bilgili bir ekonomist olan, sosyalistlii Marx'tan nceye uzanan ve o gnlerde Marx'n bilimsel geliimi zerinde hatr saylr bir etki yaratan vatanda Moses Hess'le (o da bir Alman Yahu-disiydi) ilikiye geti.2 Marx kadar bilgili ve Marx kadar bilinli okuyan bir adam ender bulunur. O gnlerde iktisat, Marx'n almalarnn oktan tek konusu haline gelmiti. Bilgilerinin bilimsel nitelii, pratik akl yrtleri bakmndan herkesi geride brakan ngiliz iktisatlarn zel bir abayla inceledi; bylece Marx terbiyesini, ngiliz iktisadi olgularyla, ngiliz iktisatlarnn sert eletirel-likleri, zenli ve cesur kanmlaryla alm oldu. Marx onlara iki yeni unsur ekledi: Hegel okulundan devirip, genelde sapkn bir oyuna indirgedii hayli soyut ve acayip derecede inceltilmi bir diyalektik ve komnist bir k noktas. Sylemek bile fazla, Marx Saint-Simon'dan Proudhon'a3 kadar btn Fransz sosyalistlerini okumutur ve Proudhon'dan
den oluan ve akl banda saygdeer toplumu sarsmak adna trl soytarlklar yapan, zgrler adl gruptu. Bir sre Rheinische Zeitung'da Marx'la ibirlii yaptlar, ancak Marx br sre sonra onlarla ilikisini kopartt. 1 Wilhelm Weitlng'n mensubu olduu Adalet Ligas'na bir gnderme. Bkz. No. 100. 2 Moses Hess (1812-1875) sosyalist bir nderdi ve Rheinische Zeitung'un kuruluunda nemli bir rol oynad ve gazetenin yazarianndand. Sosyalizmle Sof Hegelcilik arasnda nemli bir ba grevi grd; Sol Hegelc genlere sosyalist kuramlar tantt, Marx ve Engels zerinde etkili oldu. Marx sonralar Kess'n sosyalizminin ideal istik versiyonunu reddetti. 3 Kont Claude-Henri de Saint-Simon (1760-1825), Amerikan Devrimi'nde savaan bir Fransz asiliydi ve itk sosyalistlerdendi. Emek ve toplum zerindeki denetimin bilim adamlarna, mhendislere ve sanayicilere ait olmasn, te yandan sanayinin ve sermayenin kamu mlkiyetinde tutulmasn savundu ve sanayi retiminin azamiletirilmesinde toplumsal planlamann ilk yandalarndan biri oldu. Pierre-Joseph Proudhon (1809-1865) sosyalizmin ve bilhassa anarizmin geliiminde nemli bir ahsiyetti. I kkenli olan ve byk oranda ken237 MHAILBAKUNIN

nefret ettii iyi bilinir. Proudhon'a ynelttii acmasz eletirilerinde kukusuz bir hayli gerek pay var. Proudhon, kendisini gereklik zeminine oturtma ynndeki tm abalarna ramen bir idealist ve metafiziki olarak kalmaktan kurtulamad.

Kalk noktas soyut bir adalet fikriydi; adalet fikrinden ekonomik olgulara doru lerledi. Oysa Marx tam aksine, ekonomik olgunun daima yasal ve siyasi adaletten nce geldiini kantlad. Btn insan topluluklarnn, uluslarn ve devletlerin tarihinde gemiten bugne dorulanm olan, yadsnamaz bir gerekti bu. Bunu ortaya koymas ve kantlamas Marx'n bilime yapt katklardan biridir. Bununla beraber en dikkate deer olan ve tabii ki Marx tarafndan hibir zaman kabul edilmeyen gerek udur: Marx politikalar bakmndan dorudan doruya Louis Blanc'n mrididir. Marx'm zeks ve bilgisi bu baarsz kk devrimci ve devlet adamndan kyaslanamayacak kadar fazladr. Fakat bir Alman olarak onca heybetli endamna karn Marx, bu nemsiz Frans-zn doktrinlerinin vekili olup kmtr.1
di kendini yetitiren Proudhon, Mlkiyet Nedir? adl eserinin yaynlanna-syla hatn saylr bir Un kazand. Bu soruya, hzla azdan aza yaylan o nl cevab veriyordu: "Mlkiyet hrszlktr." Hem devletin hem de modern kapitalizmin dman olan Proudhon. toplumun gnll ekonomik birliklerin zgr federasyonu yoluyla rgtlenmesini ngren "karlkllk" adl bir sistem gelitirdi. Bakunin 1840'larda Paris'te kalrken Proudhon'la s ta bir arkadalk kurdu ve Proudhon Bakunin'i anarizm bakmndan olduka fazla etkiledi; fakat Bakunin sonralar Proudhon'un bir ksm fikirlerini reddetti. Proudhon 1846'da, Ekonomik elikiler Sistemi veya Sefaletin Felsefesi adl iki ciltlik bir sosyalizm eletirisi yaynlad. Mar bu eletiriye iki yl sonra Felsefenin Sefatet'yie iddetli bir cevap verdi. Blanc zel iletmelerin yerini aama aama alacak olan devlet destekli "sosyal atlyelerin" kurulmas yoluyla yeni bir sosyalist dzenin yaplandrlmasn savunuyordu. Louis-Phtlppe'tn kovulmasnn ardndan 1848 ubat'nda kurulan geici hkmetin yeleri arasnda yer aldt ve olduka talihsiz bir akbete urayan Ulusal Atlyeler'in kuruluunda rol oynad. 238
DEVLET VE ANAR

Fakat bu tuhaf olgunun basit bir aklamas var: lki bir burjuva siyasetisi ve Robespierre'e aka hayranlk duyan bir Fransz retoriki, deriyse kat kapasiteye sahip bir bilim adam olmasna ramen bir Hegelci, bir Yahudi ve de bir Alman olarak, ikisi de iflah olmaz devletiler, ikisi de devlet komnizmi taraftardrlar. Aralarndaki yegne fark, Blanc'm argmanlar yerine retorik gevezeliklerle yetinmesi, Marx'n ise bilgili ve can skc bir Almana yarar biimde, ikisi iin de kutsal olan devletilik ilkesini Hegel diyalektiinin btn icatla-nyla, ok ynl bilgisinin tm zenginlikleriyle allayp pullama-sdr. Aa yukar 1845'e doru Marx Alman komnistlerinin lideri haline geldi. En az onun kadar zeki ama daha az bilgi sahibi olan ve aray kapatmak istercesine politik iftiralar, yalanlar uydurup

dolaplar evirmek hususunda daha usta saylan kadim dostu Engels'le birlikte gizli bir Alman komnist grubu (ya da devleti sosyalistler grubu) kurdu. Grubun merkez komitesi (tabii ki banda Marx ve Engels vard) 1846'da Paris'ten srlnce Brksel'e tand ve 1848'e dek orada kald.1 Bu yla kadar Almanya'da belli bir yaygnlk kazanmakla beraber, propagandalarn gizlice yrttler, ak alana tamadlar. Sosyalizm "zehiri" Almanya'ya ok eitli kanallardan akarak artk kesin olarak nfuz etmiti. Dini hareketlerde bile karlk buldu. 1844'te ykselip I848'de batan, Yeni Katolisizm denilen dinsel doktrinden haberdar olmayan yoktur herhalde.

1 Marx 1845 ubat'nda (1846'da deil) Paris'ten kovuldu ve birka ay sonra Brksel'de Engels'le bulutu. Bakunin'in gndermede bulunduu "gizli grup" biraz daha sonra kuruldu. Adalet Ligas'nn merkez komitesi Paris'ten Londra'ya tanmt. 184Tde rgtn ad Komnist Liga olarak deitirildi ve ite bu noktada Marx ve Engels bu rgte katldlar ve onun program olarak Komnist Manifesto'yu yazdlar.

239

MHAIL BAKUNIN

(imdilerde Almanya'da Eski Katolisizm ad altnda ortaya kan Roma Kilisesi'ne kar yeni bir aykr durutu bu.)1 Yeni Katolisizm yle bir tavrla ortaya kt: 1844'te Almanya'da, bugn Fransa'da olduu gibi, Katolik ruhbanlar, gya Trier'de korunan sa'nn dikisiz pelerininin onuruna dzenleyecekleri grkemli br yryle Katolik cemaatin fanatizmini kkrtmay kafaya koymulard. Bu festival iin Avrupa'nn drt bir kesinden yaklak bir milyon hac bir araya geldi. Kutsal elbiseyi byk bir ciddiyet ve vakarla tayp "Kutsal pelerin Tanrya bizim iin dua et!" ilahisini sylediler. Tren Almanya'da byk bir skandal kopard ve Alman radikallerine bu gln canlandrmay tehir etme frsat verdi. 1848'de, trenden hemen sonra Breslau birahanesinde, aralarnda Kont Reic-henbach ve niversiteden arkadalar, lise retmeni Stein, eski katolk rahip Johannes Ronge'un da bulunduu baz Silezyal radikallerin bir araya geldiklerine tank olduk, Ronge'a, on dokuzuncu yzyln Tetzel'i hitabyla Trier psikoposuna ynelik bir ak mektup, etkileyici bir protesto mektubu yazdrld. Yeni aykr Katolisizm ite byle balad.2 Bu yeni tavr hzla btn Almanya'ya, hatta Poznan Dkal-'na yayld ve eski Hristiyan dostluk yemei pratiine dn
Eski Katolik Hareket, 1870 Vatikan Konseyi kararlarn, bilhassa papalk

yanlmazlnn ilan edilmesini protesto ederek Roma Katolik Kilise-si'nden kopan Alman rahipleri ve rahip snfndan olmayan kiiler arasndan ykseldi. Silezyal bir asil olan Kont Eduard von Reichenbach (1812-1869), tannm Brelau demokratlarndan ve Bakunin'n dostuydu. Julius Sten, Breslau ehrinin tarihini yazmt. Johannes Ronge (1813-1887), bugn Alman Katolisizmi ad verilen akmn lideriydi. Trier Psikoposu Amoldi'ye yazd bir mektup nedeniyle aforoz edilmi, arkadalaryla beraber papalk otoritesini ve Katolik ortodoksisinin dier unsurlarn reddeden bir dizi "Alman Katolik" rgt kurarak bir tr ilkel komnizm propagandas yrtmt. (Johannes Tetzel, 1517'deki af sattan Luther'i kzdran ve Reform'u ateleyen rahipti.)

240

DEVLET VE ANAR

bahanesiyle ak ak komnizm propagandas yaplmaya baland. Hkmet tedirgindi, ne yapacan kestiremiyordu. Bu doktrinler dini bir karaktere dayanyordu ve Protestan cemaati iinde de, daha lml olmakla beraber, kendini siyasi ve toplumsal bir eilim biiminde ifade eden zgr dini topluluklar oluturuluyordu.1 1847'de on binlerce dokumacy ala mahkm eden sanayi krizi, Almanya apnda toplumsal meselelere duyulan ilginin daha da artmasna neden oldu. Bukalemun air Heine bu frsat da karmad ve amansz bir sosyal devrimin ok yaknda olduunu bildiren o mkemmel iiri yazd: "Dokumac." Aslnda Almanya'da herkes yce Alman vatannn canlanmasn ve yenilenmesini salayabilecek, sosyal olmasa bile en azndan politik bir devrim beklentisi iindeydi. Bu yaygn beklentinin, bu umut ve arzu dolu koronun ana melodisi ise yurtseverlik ve devletilik makammdand. Almanlar Fransz ve ingilizler tatafndan bilgili ve akll bir ulus saylyordu saylmasna ama te yandan pratik beceriden veya gereklik duygusundan yoksun olduklar dnlyordu. Almanlar elbette gceniyorlard buna. Bu yzden tm arzu ve talepleri bir tek hedefe yneldi: Birleik ve gl bir pan-Alman devletinin yaplandrlmas. Devletin alaca biimin cumhuriyet veya monari olmasnn bir nemi yoktu onlar iin; yeter ki btn komularn yl-drabilecek, komularna hadlerini bildirebilecek kadar gl bir devlet olsundu. 1848'de Avrupa genelindeki devrimlerle beraber Alman liberalizminin drdnc dnemi, yani nihai krizi, kesin iflasyla sonulanan krizi balad.
1 1341 'de kurulan Aydnln Dostlar, Lutherci dogmatizmi eletiren, basil Hristiyan erdemlerine ve Reform ruhuna bir geri dn yolu arayan bir Alman Protestan hareketiydi. Gerek In Dostlar, gerek Alman Katolik Hareketi, 1848'den nce Almanya'da politik radikalizmin ykseliine katkda bulundular. 241

MIHAIL BAKNIN

1525'te ayan beyan yokoluun kysnda duran feodalizmin ve yeni yeni biim kazanmaya balam olan modem devletin birleik gleri, byk kyl syan karsnda zc bir zafer kazand. Tm Almanya'y ok uzun bir zaman brokratik devlete esir klan bu zaferden sonra Almanya'da hi 1848'deki kadar patlayc madde ve devrimci unsur bir araya gelmemiti. Yksek brokratlar ve asiller hari, Almanlar arasnda ba gsteren honutsuzluk ve devrim beklentisi evrensel karakterdeydi. Almanya'da 1820 veya 30'larda olmas gerekenler, ite imdi gerekleiyordu: Bizzat burjuvazi arasnda bile kendisine devrimci diyen ve dorusu demeye de hakk olan deil dzinelerce, yzlerce insan vard ve bunlar edebiyat paralamak, bo gevezelikler yapmak yerine inanlar iin hayatlarn feda etmeye dpedz hazr insanlard. Byle birok birey tandk. Onlar elbette zenginlerin dnyasna veya ukala burjuvaziye ait deillerdi artk. Aralarnda birka avukat, biraz fazlaca doktor ve ilgintir (Viyana niverstesi'ndekiler hari) pek az renci vard. Bilimsel bakmdan dier Alman niversiteleri'nden ok daha geri olmasndan kaynaklansa gerek, Viyana niversitesi 1848 ve 49'da gerekten de ciddi devrimci eilimler sergiledi, (Btnyle bir Slav niversitesi olan Prag niversitesi'ni, atfta bulunduumuz Alman niversiteleri'nin dnda tutuyoruz) O gnlerde Almanya'daki rencilerin byk ounluu gericiliin saflarna gemilerdi bile. Tabii ki feodal deil muhafa-zakrliberal gericilikti sz konusu olan: Ne pahasna olursa olsun devlet dzeninin desteklenmesi gerektiini sylyorlard. Bu gen insanlarn bugn artk ne hale gelmi olabileceklerini tahmin edersiniz. Radikal kanat iki kategoriye blnmt. kisi de Fransz devrimci fikirlerinin dorudan etkisi altnda ekillenmilerdi.
242
DEVLET VEANARf

Fakat buna ramen aralarnda byk bir farkllk sz konusuydu. Birinci kategori eitimli gen kuak sekinlerden (eitli branlardan uzmanlar, hekimler, avukatlar, says hi de az olmayan memurlar, yazarlar, gazeteciler, hatipler...) oluuyordu. Tabii ki bunlarn topu, yeteneklerine uygun geni ufuklar aacak bir devrimin yolunu gzleyen uyank politikaclardan baka bir ey deillerdi. Bu kategoriye dahil olanlar devrim balar balamaz

Radikal Parti'nin liderliini kaptlar ve partiyi gereksiz yere yorgun dren ve enejisinin son krntlarn da tketen birok badireyle partinin posasn karttlar ve bylece onu olduka nemsiz bir pozisyona srklemi oldular. Ancak, kk burjuva bileimli, daha az parlak ve ihtirasl olmakla beraber daha samimi ve kyaslanmayacak lde ciddi insanlardan oluan bir ikinci kategori vard. Aralarnda ok sayda retmen, ticaret ve sanayi kurumlarnda grev yapan yoksul ktip bulunuyordu. Elbette avukatlar, doktorlar, gazeteciler, kitaplar ve hatta memurlar da vard ama saylan ok azd. Bu kategorideki ler, adanmtk ve devrimci fedakrlk bakmndan evliya gibi adamlard, gerekten ok sk devrimcilerdi. Eer farkl liderleri olsayd ve eer Alman toplumu bir btn olarak halk devrimi niyeti ve becerisi tayor olsayd kukusuz aklal-maz iler yapabilirlerdi. Bu insanlar devrimciydiler ve daha devrimin ne olduunu, ondan neler talep etmeleri gerektiini bile bilmeden devrimcilik yapmaya hazrdlar. Kolektif bir igdleri, iradeleri veya ilkeleri yoktu, olamazd da. Ayaklan yere basmayan bireysel devrimcilerdi bunlar ve yol gsterici ilkelerden yoksun olmalar onlar, bilgili aabeylerinin liderlii altnda kitlelerin bilinli veya bilinsiz bir biimde aldatlmas ynnde birer maa grevi grmek durumunda brakt. Bireysel gdleri onlan evrensel zgrlk, eitlik ve herkes adna refah dorultusunda davranmaya
243 M1HAIL BAKUNIN

itiyor ama aabeyleri tarafndan pan-Alman devletinin zaferi iin almaya zorlanyorlard. imdilerde olduu gibi o zaman da Almanya'da ok daha ciddi bir devrimci unsur vard: ehir proletaryas. 1848'de Berlin, Viyana ve Frankfurt'ta, 1849'da Dresden, Hanover ve Ba-den'de kafas alan ve drst bir nderlik bulduu takdirde bir ayaklanma iin ne denli yetenekli ve hazr olabileceini gsterdi. Hatta Berlin sokaklarnda yle yaramazlklar, yle avarelikler yaptlar, devrimci ve kahramanca bir biimde savatlar ki, Paris'e bile ta karttlar. O zamanlar Marx'n propagandasnn ve komnist parti rgtnn Alman ehir proletaryas veya en azndan onun ok byk ounluu zerinde hemen hemen hi etkisi yoktu. Marx'n rgt esas itibariyle Prusya Rhieland'ndaki sanayi kentlerinde, bilhassa Kln'de yaygnlk kazanmt. Berlin, Breslau ve Viya-na'da da

kollan vard ama ok zayftlar. Dier lkelerin proletaryalar gibi Alman proletaryas da, sosyalist arzularn igdsel talepler biiminde ifade ediyorlard. Gemite kitlerin dinsel veya siyasal devrimler arasnda az ok kararllkla ama olgunlamam bir biimde sergileyegeldikleri arzulard bunlar. Fakat igdsel bir ifadeyle, bilinli, sarih bir biimde tanmlanm bir sosyal devrim veya sosyal reform talebi arasnda dalar kadar fark vardr. Alman komnistlerinin Marx ve Engels tarafndan yazlan nl Manifesto 'su 1848 Martnda yaynlanm olmasna ramen Almanya'da 1848 veya49'dabu trden talepler sz konusu deildi. Manifesto Alman halknda hemen hemen hi bir iz brakmadan geip gitti. Almanya'nn tm ehirlerinde devrimci proletarya dorudan doruya politik radikallere veya devasa bir g salad ar demokrasi partisine balyd. Fakat halk yanltan, bizzat kendi burjuva-yurtsever program ve liderlerinin kesin iflasyla dumura urayan burjuva demokrasisiydi.
244
DEVLET VE ANARt

Son olarak Almanya'da, bugn artk ad esamesi okunmayan baka bir unsur daha vard: Devrimci veya en azndan devrimci olma becerisi gsteren bir kyllk. O gnlerde Almanya'nn byk blmnde, bugn Mecklenburg Dukalklarnn kisinde olduu gibi, hl sertlik sisteminin izleri vard. Avus-turya'daysa serflik hkimdi. Alman kyllnn isyankrlndan kimsenin kukusu yoktu. 183O'da Bavyera Palatinlii'ndeki gibi, 1848'de Almanya'nn hemen hemen her yerinde, Fransz Cumhuriyeti'nin ilan edildiini renir renmez kyller hareketlenmeye baladlar ve yaplan lk seimlere ateli, diri ve et-kli bir biimde katlarak ok sayda devrimcinin parlamentoya vekil olarak gnderilmesini saladlar. Alman kylleri henz, bu parlamentolarn onlar iin bir eyler yapabileceine, yapacana inanyorlard ve bu yzden temsilci olarak en utaki, "en kzl" adaylar setiler (tabii bir Alman politikacs ne kadar uta ve kzl olabilirse). Ksa zaman sonra parlamentolardan hayr gelmeyeceini anlayp mesafeli durmaya baladlar: Oysa iin banda her eye, hatta genel bir ayaklanmaya hazrdlar. 1830'dakgib, 1848'de de Alman liberallerinin ve radikallerinin byle bir ayaklanmadan dleri kopuyordu. Marx ekolnden sosyalistler bile ayaklanmaya kar en ufak bir yaknlk duymuyorlard. Ferdinand Lassalle'n, Komnist Parti'nin hkim

liderinin mridi olduunu herkes bilir, zaten bunun byle olduunu bizzat kendisi syler dururdu. (Kendisini pratik hususlarda ok ok geride brakan parlak rencisi Lassalle'n lmnn ardndan Marx, kskanln ve fkesini gizleme gerei duymad.) Ve unu da herkes bilir ki, Lassalle 16. yzyl kyl isyannn yenilmesinin sonucunda Almanya'da brokratik devletin glenip gelimesinin devrim adna gerek bir zafer olduunu defalarca dile getirmiti. Alman komnistleri veya sosyal demokratlarna gre kyllk her halkrda gericiliin yanndadr. Oysa hangisi olursa ol245
MIHAIL BAKUNIN

sun devlet, hatta Bismarck devlet bile devrimin tarafndadr. iftirada bulunduumuzu sanmayn; gerekten byle dndklerinin kantn isterseniz aln size sylevleri, brorleri, gazete makaleleri, mektuplar... Vakti geldiinde bunlarn hepsi Rus halknn nne serilecektir. Dahas Marksistlerin baka trl dnme, baka bir eye inanma ihtimalleri de yoktur zaten. Birer devleti olarak tm sosyal devrimlere, bilhassa tabiat gerei anarist olan ve dorudan devletin tasfiyesine ynelecek olan bir kyl devrimine hayli hayli svp saymak durumundadrlar. Agzl pan-Almanclar olarak da, sadece bir Slav devriminin yolunu aaca iin bile bir kyl devrimine kar kmak zorundadrlar. Bunlar bir yandan kyl ayaklanmalarndan nefret ederler ama te yandan Alman burjuvazisinin tm partileriyle ve kat-manlanyla epey sevgi dolu bir biimde dirsek temas halindedirler. 1830'da gney Alman Burscheri\tnmn devrimci ateinin birdenbire snvermesi iin, Bavyera Palatinlii kyllerinin trpan ve trmklanyla mlk sahiplerinin kalelerine saldrmasnn yetip arttn grdk. 1848'de olan yine ayn eydi: Alman radikallerinin devrimin en banda kyllerin ayaklanma giriimine kar inatla takndktan reddiyeti tutum, devrimin zc bir biimde sonulanmasnn balca nedeniydi. Sz konusu ayaklanma ei benzeri olmayan bir halk zaferleri dizisiyle balad. Paris'teki ubat Gnleri'nin neredeyse bir ay zarfnda btn devlet kurumlar, hkmet gleri, halkn hemen hi aba gstermesi gerekmeden Alman topraklan zerinden silinivermiti. Halk devriminin Paris'te zafer kazanmasnn hemen ardndan Alman egemenleri ve hkmetleri panik ve gvensizlik inde domino talan gibi devrilmeye baladlar. Elbet Berlin ve Viyana'da askeri direnie benzer bir durum vard ama anmaya

demeyecek kadar nemsiz direnilerdi bunlar. 246

DEVLET VE ANAR

Bylece devrim Almanya'da hemen hemen hi kan dklmeden zafer kazanm oldu. Btn zincirler krlm, engeller kendiliinden ortadan kalkmt. Alman devrimcileri her eyi yapabilecek durumdaydlar. Ya ne yaptlar dersiniz? Denilecektir ki devrim sadece Almanya'da deil, Avrupa apnda iflas bayran ekti. Fakat uras da unutulmamaldr ki devrim dier lkelerin tmnde uzun ve sk mcadelelerin ardndan ancak yabanc kuvvetlerce yenilebildi: talya'da Avusturya askerleri, Macaristan'da Ruslardan ve Avusturyallardan oluan birleik bir ordu sz konusuydu. Oysa Almanya'da devrim, bizzat Alman devrimcilerinin iflasyla ezildi. Belki unu da syleyecekler vardr: Ama ayn durum Paris'te de gerekleti. Ama ite bu dpedz aymazlktr, nk Fransa'da bambaka bir durum vard. Orada burjuva politikaclarn, hatta kzl devrimcileri bile birdenbire gericilie iten korkun bir devrimci soru gndeme geldi. Unutulmaz Haziran Gnleri'nde Fransa'da burjuvazi ve proletarya uzlamaz dmanlar olarak ikinci defa rlplak kar karya geldiler (ilk olarak 1834'te Lyon'da kozlarn paylamlard).1 Daha nce de belirttiimiz gibi Almanya'da toplumsal sorun proletaryann bilincine yeralt kanatlan vastasyla szmaya balam olmakla beraber teorik kavramlar bir Alman sorunundan

1 Ulusal Meclis 22 Haziran 1848'de birok isize i imkn salayan Uusal Atlyeler'in kapatlmasna karar verince bir ii ayaklanmas patlak verdi ve cumhuriyeti glerce vahi bir ekilde bastrld. U ve yarallarn says binlere ulat ve binlerce isyanc da snrdt edildi. 1848 Paris Haziran Gnleri (23-26 Haziran), dier birok radikal iin olduu gibi Ba-kunin iin de, daha ubat'ta Louis-Philippe'in devrilmesi amacyla ibirlii yapm olan burjuvazi ve proletaryann aslnda uzlamaz dmanlar olduklarnn, parlamenter demokrasinin sadece burjuvazinin karlarna hizmet edebileceinin tartlmaz bir biimde kantlanmasyd. 1834 N-san'nda, Lyon ipek sanayisinde alan iiler arasndaki huzursuzluk geni apl bir ayaklanmayla sonuland; ve daha sonra bu, Paris'te de bir isyan ateledi. Her ikisinin de bastrlmas ok sayda cana mal oldu.

247

MIHAIL BAKUNIN

ok bir Fransz sorununu zikredermicesine kullanlyordu. te Alman proletaryasndaki bu bilin eksiklii, onun demokratlardan kopamamasna neden oluyordu. Oysa demokratlar Alman proletaryasn mcadeleye ard takdirde, iler sorgusuz

sualsiz savaa girimeye dnden hazrdlar. Ama sokak savalar tam da demokratik parti liderlerinin ve politikaclarnn istemedii eydi. Habsburg gericiliinin maalarndan, Hrvatistan valisi Kont Jelaci'in1 yerinde bir ekilde "gevezelik talim kurumlan" olarak adlandrd parlanentolar-daki gvenli ve kansz savalar tercih ederlerdi. O gnlerde Almanya'da saysz parlamento ve kurucu meclis vard. Almanya'nn tm adna ortak bir anayasa hazrlayaca tahmin edilen Frankfurt'taki Ulusal Meclis, aralarndaki en stn meclis olarak grlyordu. Bu meclis dorudan doruya halk tarafndan seilmi 600 milletvekilinden, tm Alman lkelerinin temsilcilerinden oluuyordu. Aralarnda Avusturya mparatorluu'nun tam anlamyla Alman olan eyaletlerinden gelen milletvekilleri de vard. Ancak Moravya ve Bohemya Slavlar temsilci gndermeyi reddettiler. Bu, nfuslar tmyle Slavlardan oluan Bohemya ve Moravya'nm birer Alman lkesi saylmayacan anlamayan, anlamak ilerine gelmeyen Alman yurtseverlerinin fkeden kprmelerine neden oldu. Nitekim Almanya'nn drt bir kesinden gelen Alman yurtseverliinin, liberalizminin, aklnn ve bilgisinin sekinleri Frankfurt meclisini batan baa doldurdular. 1820 ve 30'lann hayatta kalacak kadar ansl olan tm yurtseverleri ve devrimcileri, 1840'lann btn liberal aydnlan da bu ulu tm-Almanya Parlamentosu'nda bulutular. Ve birden ortaya, herkesin akn baklar altnda yt Metinde "Baron Ishlagish" yazyor, ama bu muhtemelen bir basm hatas. Bir Hrvat asili olan Kont Josip Jelaci (1801-1859), 1848'de Hrvatistan Genel Valitii'ne atand. Viyana ayaklanmasn ve Macaristan devrimini bastran askeri komutanlar arasndayd.
DEVLET VE ANAR

le br tablo kt: Daha ilk gnden dorudan genel oyla seilmi temsilcilerin en az drtte nn gerici olduklar anlald! Bunlar sadece gerici deil, hayli bilgili ama ar derecede de naif birer politika aylaydlar stelik. Tm yapmalar gerekenin, bilgi dolu beyinlerinden btn Almanya in bir anayasa kartmak ve onu halk adna ilan etmek olduuna ve Almanya'daki hkmetlerin hepsinin anayasaya derhal tabi olacaklarna ciddi ciddi inanyorlard. Sanki 1815-48 arasndaki otuz yl gekin bir sre boyunca yzszce ve sistematik biimde Alman prenslerinin hanetine uramamlar gibi onlarn verdii szleri tutacaklarn dnyorlard, lerindeki onca akll geinen

hukukuya ve tarihiye ramen, tarihin her frsatta dorulad basit bir gerei, politik bir iktidar zararsz klmann, pasifize etmenin ve boyun edirmenin yegne yolunun onu ykmak olduu gereini anlamamakta direniyorlard. lerindeki felsefeciler politik g karsnda, onu btnyle tasfiye etmekten baka garanti olmadn anlamadlar. Kuvvetlerin ve olgularn arpt bir arena olan politikada szlerin, vaatlerin ve yeminlerin zerre kadar anlam yoktur. nk adna yakr bir iktidar, doas gerei ve srekli yklma tehdidi altnda olduu iin, iktidar yrten otoritelerin ve prenslerin iradesine ramen, hatta gerekirse onlara kar koyarak, ne pahasna olursa olsun hedeflerini hayata geirmeye alr. 1848 Mart'mda Almanya'daki hkmetlerin moralleri bozulmutu, korkmulard ama kesinlikle yklm da deillerdi. Eski devlet, brokratik, adli, mali, siyasi ve askeri rgtleriyle birlikte olduu yerde duruyordu. Dnemsel basncn etkisiyle bir miktar boyun krmlar, dizginleri bir para gevetmilerdi ama kam hl prenslerin ellerindeydi. Emirleri mekanik bir biimde uygulamaya alm olan memurlarn byk ounluu, yan sra polis tekilat ve ordu eskisi gibi sadakatle itaat ediyorlard; 249
MIHAIL BAKUNIN

hatta eskisinden daha sadktlar nk varlklarn tehdit eden bir halk frtnas iinde savrulup gitmemek iin tutunablecekle-ri tek dal sevgili prensleriydi. Ve nihayet, devrim her yerde zafer kazanmt kazanmasna ama vergiler de tkr tkr toplanyordu. Devrimin ilk gnlerinde be yaltk sesin, vergi demelerinin, ayni ve nakdi tm ykmllklerin, Almanya apnda yeni bir anayasa sunulana dek askya alnmasn talep ettii dorudur. Fakat bizzat halkn kendisi, bilhassa da kyller tarafndan bile youn bir kukuyla karlanan bu talebe kar btn bir burjuva leminden, sadece liberallerden deil en kzl devrimcilerden radikallere kadar hayli geni bir cepheden koro halinde gkgrlemesini andran bir azar ykseldi. Bu nlemler dpedz devletin iflas ve tm devlet kurumlarnn tasfiye edilmesi demekti; stelik herkesin yeni, daha kudretli, blnmez bir pan-Alman devleti derdine dp yaygaray bast bir dnemde! El insaft yani! Devlet tasfiye edilecekti ha? Aptal emeki srs iin bir kurtulu, bir enlik vesilesi olabilirdi bu ama saygdeer zatlar adna, sadece devlet ktidanna dayanarak varolabilen btn bir burjuvazi adna adyla sanyla bir

felaketti. Alman prenslerinin ellerindeki devlet iktidarn tasfiye etme dncesi, Frankfurt Ulusal Meclis'nin veya herhangi bir Alman radikalinin aklnn kesinden bile geemezdi. Dier taraftan devlet iktidanna kar duran bir halk gcnn nasl rgtlenebileceim de bilmiyorlar ve zaten bunu istemiyorlard. Dolaysyla onlar iin geriye tek bir avuntu noktas kalyordu: Prenslerin verdikleri szlerin, ettikleri yeminlerin kutsallna gvenmek. Bilimin ve bilim adamlarnn toplumlar rgtlemelerine ve devletleri idare etmelerine dair zel misyonlarndan dem vuranlar, bahtsz Frankfurt Parlamentosu'nun trajikomik hikyesini daha sk hatrlasalar iyi ederler. Bilgiye haizdir denebilecek bir 250
DEVLET VE ANAR

parlamento varsa o, sralarnda tm Alman niversitelerinden ve fakltelerinden hretli profesrlerin, zellikle hukukularn, ekonomi politikilerin ve tarihilerin oturduu bugnn pan-Alman parlamentosudur. Daha nce belirttiimiz gibi daha ilk elde, meclisin berbat bir gerici ounluktan menkul olduu anlald. Szgelimi Ulusal Meclis'teki mi let vekillerden biri, Kral IV. Frederick Wil-helm'in dostu, daimi mektup arkada, sadk hizmetkr, daha nce Alman Konfederasyonu'nun Prusya eliliini yapm olan ve 1848 Mays'nda Ulusal Meclis yeliine seilen Radovvitz1 idi. Meclis'te Avusturya Ordusuna (Viyana kabinesince isyanc talyanlarn zerine salnan ve byk oranda Macar ve Hrvat-lardan oluan Alman ordusu) dair ciddi bir yaknlk ilan yaplmasn teklif ettiinde, sylevin Alman yurtseverlii tonuyla kendinden geen temsilcilerin byk ounluu cokuyla ayaa frlayp Avusturyallar alkladlar. Bylece Alman devriminin asl amacnn (denebilir ki yegne ciddi amacnn) Alman halkn zgrletirmek deil, birleik ve blnmez bir pan-Alman mparatorluu, yani yeni ve byk bir yurtseverlik hapishanesi ina etmek olduunu btn bir Almanya adna aka ilan etmi oldular. Meclis Poznan Dkal'ndaki Polonyallara ve genel anlamda tm Slavlara ayn utanmaz adaletsizlikle davrand. Almanlardan nefret eden bu halklarn hepsi birden pan-Alman devletince yutulmalyd. Alman vatannn gelecekteki gcnn ve annn buna ihtiyac vard. Bu bilge ve yurtsever mecliste ele alnan ilk i mesele tm-Alman devletinin bir cumhuriyet mi yoksa bir monari mi ola-

1 Joseph Mana von Radovitz (1797-1853), Prusyal bir general ve devlet adamyd, [V. Frederick Wilhelm'in gvendii danmanlardand. 1850 sonunda ksa bir sre Prusya dileri bakanl yapt. (Bakunin'in aada syledii biimde, babakanlk deil.) 251 MIHAIL BAKUNIN

cayd. Sylemek bile fazla, karar monari ynnde oldu elbet. Fakat bunda prof-vekillerin ve yasa koyucularn suu yok. Adna layk Almanlar ve bilgili insanlar vasfyla, yani bile bile lades diyen avanaklar olarak tabii ki tm kalpleriyle kymetli prenslerini korumak derdindeydiler. Ancak dertleri ne olursa olsun, her halkrda monari ynnde karar vermek zorundaydlar, nk daha nce de andmz birka yz samimi devrimci dnda btn Alman burjuvazisinin istedii buydu. Kant mahiyetinde, imdilerde sosyal demokrat olan, demokrat partinin muhterem patriark, evvelce de andmz K-ninsbergli yurtsever Dr. Johanr Jacoby'nin szlerinden baz alntlar yapalm. 1858'de Kninsberg semenlerine yapt br konumada unlar sylyordu: "imdi sayn baylar, tm kalbimle inanyorum ki, btn lkede ve btn demokrat partide, monariden gayri bir devlet biimi arzulamak bir yana, bunun hayalini kuran tek bir birey bile yoktur." Ve ardndan ekliyordu: "Monarik unsurun halkn kalbine sald derin kkleri bize gsteren bir an varsa o, 1848'dir." tkinci husus Alman mparatorluu'nun alaca biimdi, merkezi mi yoksa federal mi olacakt? lki, birleik ve gl bir Alman devleti kurma hedefi bakmndan daha mantkl ve tutarlyd. Ancak hayata geirilmesi, biri dnda tm hkmdarlarn tahtlarndan olmasn ve Almanya dna srlmesini, yani bir miktar yerel ayaklanmann balatlp yrtlmesini gerektiriyordu. Bu, Alman tebaasnn sadakatine olduka ters bir durumdu ve bu yzden soruna federal bir monari ynnde zm getirildi. Hem bylesi eski ideale de uygundu: bir tek tm-Alman imparatoru liderliinde bir sr kk ve orta apl prens; ve bir tek tm-Alman Parlamentosu nderliinde yine bir sr parlamento... Fakat kim imparator olacakt? Asl mesele buydu. Bu mev-kiye sadece Avusturya mparatoru'nun veya Prusya Krah'nn 252
DEVLET VE ANAR

yerleebilecei akt. Ne Avusturya ne de Prusya bir bakasna tahamml edebilirdi.

Meclisin ounluu Avusturya mparatoru'na yaknlk duyuyordu. Birok nedeni vard bunun: lki, ayn italya'da Pied-mont'dan nefret edilmesi gibi, Prusyal olmayan Almanlarn hepsinin Prusya'dan nefret etmesiydi (bugn de ediyorlar.) Sonra IV. Frederick Withelm, devrim ncesi ve sonrasndaki dengesiz ve inat tavrlaryla tahta ktnda kazanm olduu sempatiyi yitirmiti. Ve bununla beraber, Katolik nfusu ve tarihsel geleneklerinin niteliiyle btn gney Almanya'nn eilimi Avusturya'dan yanayd. Ancak her eye ramen sz konusu mevki iin Avusturya mparatoru'nun seilmesi imknszd. nk talya, Macaristan, Bohemya ve nihayet bizzat Viyana'daki devrimci hareketlerle sarslm olan Avusturya imparatorluu yklmann kysnda duruyordu. Oysa Berlin, Kninsberg, Poznan, Breslau ve Kln sokaklarnda sren kargaaya ramen, silahla donanm olan Prusya bu i iin biilmi kaftand. Almanlar zgrlkten ok daha fazla birleik ve gl bir mparatorluun derdindeydiler. Ciddi bir imparatorluu Almanya adna tayabilecek olann sadece Prusya olduu herkes tarafndan aka grlyordu. Bu yzden eer Frankfurt Parlamen-tosu'nun fiili ounluunu oluturan profesrler bir para saduyu ve enerji sahibi olsalard, imparatorluk tacn, isteksiz bir biimde de olsa duraksamadan ve ertelemeden Prusya Kral'na takdim ederlerdi. Devrimin balangcnda IV. Frederick Wilhelm buna kesinlikle raz olacakt. Berlin ayaklanmas, halkn orduya kar kazand zafer onu canevinden vurmutu. Rezil olduunu dnyor, erefini kurtarmak ve itibarn tekrar kazanmak iin bir yol aryordu. Baka bir yol bulamadndan imparatorluk tacn 253
MIHAILBAKUNIN

kendi giriimiyle kapmak zere harekete geti. 21 Mart'ta, yan Berlin yenilgisinden gn sonra, Alman ulusuna, Almanya'nn selameti iin birleik Alman vatannn bana geeceini duyuran br manifesto yaynlad. Bizzat yazd manifesto bir elinde, renkli pan-Alman bayra br elinde, atna atlad ve askeri bir maiyet eliinde marur marur Berlin sokaklarn arnlad. Fakat Frankfurt Parlamentosu bu pek ince saylamayacak imay anlamad veya anlamazlktan geldi. Kaln kafal ve kararsz insanlarn yapaca gibi, Frederick Wilhelm'i derhal imparator ilan etmek yerine, ileri daha da allak bullak eden ve doruca Wilhelm'e hakaret anlamna gelen kifayetsiz nlemler ald.

Profesrlere sorarsanz bir Alman imparatoru semeden nce bir tm-Alman anayasas uydurmalar ve "Alman halknn temel haklarn" aka belirlemeleri gerekirdi. Bilgili yasa koyucular yln yansn bu haklarn hukuki tanm zerinde uraarak harcadlar. Sorumsuz bir devlet bakan ve sorumlu bir bakanlktan oluan geici bir hkmet kurup pratik ileri ona devrettiler. Ynetici olarak da, nispet yaparcasna Prusya Kraln deil Avusturya Aridk'n setiler.1 Frankfurt Meclisi Alman Konfederasyonu ordularnn hepsinden, Avusturya Aridk'ne ballk and imelerini talep etti. Prusya, Hanover ve hatta Avusturya ordular bu talebi ak ak reddederlerken, sadece ufak devletlerin nemsiz ordular ballk and imeyi kabul ettiler. Bylece Frankfurt Meclisi'nin sahip olduu ktidarn etki ve neminin bir hiten ibaret olduunu, Almanya'nn kaderini Frankfurt'un deil Berlin ve Viya-na'nn izdiini cmle lem grm oldu. (Bilhassa Berlin'in etkisi ok belirleyiciydi. nk Viyana kendi sorunlarna gmlmt ve Almanya'nn meseleleriyle uraacak takati yoktu.)
1 Avusturya imparatorunun amcas olan, fakat ilerici fikirleriyle tannan Aridk John (1782-1859), Frankfurt Meclisi tarafndan Reichsvenveser, yani imparatorluk adna kral vekilliine atanmt.

254

DEVLET VE ANARl

Peki btn bunlar olurken radikal veya szde-devrimci parti neyle itigal halindeydi? Prusyal olmayan yelerinin ou, Frankfurt Parlamentosunda ufak bir aznlk oluturuyorlard. Geri kalanlar yerel parlamentolardaydlar. Ama ncelikle bu parlamentolar pek nemsiz olduklarndan Almanya'daki olaylarn genel gidiat zerine hibir etkide bulunamyorlard. Ve zaten Berlin, Viyana ve Frankfurt'taki parlamenter aktivite bile komediden ve lafgzaftan ibaret olduundan fel hale gelmiti. 22 Mays 1848'de Berlin'de alan ve radikalizmin tm sekin ahsiyetlerini barndran Prusya Kurucu Meclisi bu durumun ak kantyd. Meclis krssnden ekilen nutuklar bir hayli hararetli, dokunakl, hatta devrimciydi ama ortada olan hibir ey yoktu. Meclis ilk oturumlarda hkmetin sunduu anayasa taslan reddetti ve ayn Frankfurt Meclisi gibi aylar boyunca kendi taslan tartp durdu. Bu srada radikaller tm ulusun hayret dolu baklar altnda devrimciliklerini ilan etme yans yapyorlard. Aptallklarn bir kenara brakn, Alman demokratlarnn ve

devrimcilerinin devrim hususundaki kapasitesizlikleri bylece kendini aa vurmu oldu. Prusyal radikallerin gz, kendilerini kaptrp gittikleri parlamenter oyunlardan baka bir ey grmez olmutu. Parlamenter zmlerin hikmetine ciddi ciddi inanyorlar, en akl banda olanlar bile parlamenter mzakerelerde kazandklar yengiler yoluyla Prusya ve Almanya'nn kaderini izdiklerini dnyorlard. Kendilerine imknsz bir megale bulmulard: Demokratik zynetim ve eit haklar meselesini monarik kurumlarla uzlatrmak. Dr. Jacoby'nin Berlin'de, semenlere yapt ve demokratik programn iyzn aka yanstan konumasndan birka kant alnts daha yapalm: "Cumhuriyet fikri sivil zynetimin ve hak eitliinin en yce ve saf ifadesidir. Ama belli bir 255
MIHAILBAKUNIN

zamanda, belli bir lkede cumhuriyeti bir hkmet biiminin hayata geirilmesinin verili koullara bal olarak mmkn olup olmamasysa baka bir meseledir. Bunu ancak yurttalarn genel ve balak iradesi kararlatrabilir. Bu tr bir kararn sorumluluunu tek bana stlenmeye cret eden kii anlamsz bir i yapm olacaktr. Bu hkmet biimini halka dayatmay kafaya koyan bir parti duyarsz, hatta sulu olacaktr. Sadece bugn deil, Mart'ta, Frankfurt'taki n-Parlamento'da, Baden milletvekillerine de ayn eyleri syledim. Onlar cumhuriyeti bir ayaklanmadan caydrmaya uratm. Ama ne yazk ki btn abalarm boa gitti. Almanya apnda devrim (Baden hari), sallanan tahtlarn nnde saygyla durdu; bylece prenslerin keyfi glerini snrlamak dururken onlar ykmak niyetinde olmadn gstermi oldu. Halkn iradesi nnde eilmeliyiz, ve bu yzden anayasal bir monari, yeni bir politik yaplanmay temel-lendireceimiz yegne esastr." Demokratik esaslar zerinde yeni bir monarik yap kurmak!... Prusya Kurucu Meclisi'nn akll fakat devrimcilikle uzaktan yakndan ilgisi olmayan radikallerinin ve kzl demokratlarnn kendilerine atfettikleri zor, iin dorusu imknsz grev ite buydu. Sadece halk iradesini deil, pek muhterem yan-deli hkmdarlarnn da monarik keyfiyetini snrlayan yeni anayasal zincirler uydurup kendi ellerini kollarn da baladlar ve bylece asli grevlerinden uzaklatka uzaklatlar. Ama onca kaim kafallklarna ramen, Mart Gnleri'nde yenilgiye

urayan fakat yklmayan monarinin, btn eski gericileri (aristokratlar, askeri, polisiye ve brokratik gleri) etrafnda toplayp demokratlar darmadan etmek ve snrsz iktidarn yeniden tesis etmek iin pusuya yattn grmeden edemediler. Jacoby'nin konumas Prusya radikallerinin bu uyankl yaptklarn aka gsteriyor: "Mutlakiyetilik ve Junker 256
DEVLET VE ANAR

Partisi* kesinlikle kaybolmu veya fikirlerini deitirmi deil. Bunlar g durumda kaldklarnda lm numaras yaparlar. Gericiliin niyetlerini fark etmemesi iin insann kr olmas lazm..." Yani Prusyal radikaller kendilerini tehdit eden tehlikenin ne olduunu gayet ak bir ekilde gryorlard. Peki bu tehlikenin nne gemek iin ne yaptlar? Dorusu monarik-feodal gericilik hi de yle teori falan deil, dpedz bir g, hem de korkutucu bir gt. Arkasnda, Mart yenilgisinin utancn halkn kanyla temizlemek iin yanp tutuan ve kraln yaralanm, aalanm onurunu kurtarmak iin sabrszlanan koca bir ordu vard. stelik devasa maddi kaynaklara sahip olan brokrasiye ve devlet mekanizmasna hkimdi. Sizce radikallerin bu teh-ditkr gc taze yasalar ve taze bir anayasayla, yani tek bana kt paralaryla engelleyebileceklerini gerekten dnm olma ihtimalleri var m? Var. Byle umutlar beslemek sz konusu olduunda, yeteri kadar bilge ve pratik adamlard bunlar. Balarndaki belaya kar pratik ve etkin nlemler almak dururken devlet iktidarn ve otoritesini batan aa parlamentoya tabi klaca varsaylan bir anayasay ve yeni yasalar tartarak aylar heba etmeleri baka trl nasl aklanr? Parlamenter tartmalarn ve yasa tekliflerinin hikmetine yle bel balamlard ki, devletin gerici glerine kar durmann yegne aracna dnp bakmadlar bile: Halkn devrimci gcn rgtlemek. 1848 devriminin balangcnda neredeyse tm Avrupa bakentlerinde halk ayaklanmalarnn ordular karsnda kazand inanlmaz kolay zaferler, devrimciler adna sadece Almanya'da deil, dier lkelerde de zararl oldu. En ufak bir halk gsterisi* Junker Partisi: Prusya'da bu terim aristokrat ynelim ve askeri-aristokrat parti iindir. Junker kelimesi toprak sahibi asil anlamnda kullanlr. 257
MHAIL BAKUNIN

nin bile askeri direnii btnyle kracana dair budalaca bir gven

hasl oldu. Sonuta, Prusya ve dier Alman demokratlarnn ve devrimcilerinin tm, lzumu halinde bir halk hareketiyle hkmete daima gzda verebileceklerine inanarak, deil halkn devrimci tutkularn ve gcn mmkn mertebe oaltmak, onlan rgtlemek veya ynlendirmek gerei bile duymadlar. Tam aksine bu zatlar, hayrl burjuvalar olarak, en devrimci geinenleri dahi, sz konusu tutkulardan ve gten korkuyorlar, onlara kar devletin ve burjuva dzeninin tarafnda yer almaya daima hazr ve nazr duruyorlar, tehlikeli bir halk ayaklanmasnda are aramaktan olabildiine kanmalar gerektiine inanyorlard. Yani Almanya ve Prusya'nn resmi devrimcileri tekrar diri-len gerici glere kar gerek ve kesin bir zafer kazanmak iin sahip olduklar yegne araca tenezzl bile etmediler. Bir halk devrimi rgtlemeyi akllarna getirmemekle kalmayp bir de tuttular, devrimi her yerde pasfze etmeye ve bask altna almaya altlar. Ve bylece ellerindeki tek ciddi silah da yok etmi oldular. Haziran Gnleri, askeri diktatr ve cumhuriyeti general Cavaignac'n1 Paris proletaryasna kar kazand zafer Alman demokratlarnn gzn amalyd aslnda. Haziran felaketi sadece Paris iileri adna bir talihsizlik deildi, bu devrimin Av-rupa'daki ilk kesin saylabilecek yenilgisiydi. Gericiler her yerde, bilhassa da Almanya'da, Haziran Gnleri'nin ifade ettii trajik (ve onlar iin avantajl) nemini devrimcilerden ok daha abuk kavradlar.
1 Louis-Eugene Cavaignac (1802-1857), geici hkmetin sava bakanyd ve Haziran Gnleri ayaklanmasn bastrsn diye kendisine diktatrce yetkiler tannm. 258
DEVLET VE ANAR

Haziran Gtinleri'ne dair ulaan ilk haberlerin btn gerici evrelerde yaratt sevin sarholuu grlmeye deerdi dorusu; onlara gre kurtulu haberleriydi gelenler. Yerinde bir igdyle, Cavaignac'n zaferini sadece Fransz gericiliinin deil, uluslararas gericiliin devrim karsndaki zaferi biiminde algladlar. Btn lkelerdeki ordu mensuplar, genel kurmayla sz konusu zafere askerlik onurunun uluslararas kefareti olarak selam durdular. Prusya, Avusturya, Saksonya, Hanover, Bavye-ra ve dier Alman devletlerinde subaylarn hemen, Fransz cumhuriyetinin geici yneticisi General Cavaignac'a bir tebrik mesaj yolladklar biliniyor (kumandanlarnn icazeti ve prenslerinin onayyla elbette

ki). Gerekten de Cavaignac'n zaferi ok byk bir tarihsel neme sahipti. Bu zafer gericilik ve devrim arasndaki uluslararas mcadelede yepyeni bir dnem at. Paris ilerinin 23 Haziran'dan 26 Haziran'a dek drt gn devam eden kalkmalar, yabani enerjisi ve aclyla Paris'in gemite tank olduu tm halk ayaklanma]arndan stnd. Sosyal devrimin balama iaretini verdi: Bu ilk hareketti, yaknlarda gerekleen Paris Komnn daha umutsuz direniiyse ikincisi. Haziran kalkmasnda iki g, ilk defa maskelerini frlatp atm olarak yz yze geldiler: Artk bakalar iin deil, kendi iin, kimsenin liderliini takmadan, kendi inisiyatifiyle en kutsal karlarn savunmak iin ayaa kalkm savaan halkn yabanl gc ve uygarla, insanla, toplumsal geleneklere, medeni hukuka ynelik taleplere sayg gstereceim diye kendini snrlamakszn sava sarholuuyla kendinden gemi bir halde yolunun zerindeki her eyi acmaszca yakp ykmaya ve yok etmeye hazr askeri g... Daha nceki devrimlerin tmnde ordu halkla savarken kitlelerin yan sra kitlelere nderlik eden saygdeer yurttalar259
MIHAILBAKUNN

la, niversite ve politeknik rencileriyle ve ounlukla burjuvalardan menkul olan Ulusal Muhafzlarla kar karya kalnca abucak demoralize oluyor, bilfiil yenilmesine gerek kalmadan feslim bayran ekiyor, geri ekiliyor veya halkn saflarna katlyordu. Savan cangl iinde bile insan doas birbiriyle anlayor, sanki dankl dv yaplyorcasma, en gz kara tutkularn bile belirli bir snn amasna engel oluyordu. Gerek halkn, gerek ordunun, evlerin ve sokaklarn yklabilecei veya on binlerce silahsz nsann soukkanllkla kesilebilecei aklnn kesinden gemiyordu. Muhafazakr Parti'nin, birtakm gerici tedbirlere klf uydurmak ve muhalif partinin kukularn gidermek istediinde ska yineledii mutat bir sz vard: "Halka kar zafer kazanmak iin Paris'i bombalamay kafaya koyan bir ynetim derhal imknsz hale gelecektir."* Askeri g kullanmndaki bu snrlama devrim iin hayli avantajlyd. Ve bu, halkn nceleri neden ounlukla zafere ulaabildiini de aklar. imdi artk General Cavaignac halkn ordu zerinde kazand bu zahmetsiz zaferlere bir son verme kararndayd.

Neden ynla isyanc iin kesinlikle lm demek olan ar bir saldn emri verdii sorulduunda Cavaignac'm karl u oldu: "Askeri sancan namusu bir defa daha halkn zaferiyle kirlenmesin istedim." Btnyle askeri ama tepeden trnaa da halk dman olan bu tasanmn klavuzluunda Cavaignac, is-yanclann igal ettii ev ve sokaktan datmak iin top kullanmaya yeltenen ilk adam oldu. Son olarak, zaferini takip eden ikinci, nc ve drdnc gnlerde, bir yandan bu macarape-rest biraderlerine onlan kardee kucakladn duyuran doku* Bu szler Thiers tarafndan 1840'da Millet Meclisi'nde sylenmiti. O sralar Thiers Louis-Philippe'in bakanyd ve Paris'in istihkmlar iin bir plan sunmutu. Otuz bir yl sonra Fransz Cumhuriyeti'nin bakam vasfyla Thiers, komn bastrmak iin Paris'i bombalad. 260
DEVLET VE ANAR

nakli bildiriler yaynlarken, te yandan ordunun ve fkeden deliye dnm muhafzlarn, aralarnda birok masum insann da olduu on bin kadar isyancy gn boyunca sorgusuz sualsiz katletmelerine, kuruna dizmelerine gz yumdu. Bunlarn hepsi bir tala iki ku vurmak amacyla yapld: Askeri onurunu(!) isyanclarn kanyla temizlemek ve ayn zamanda proletaryann yreine askeri gle korku salarak, ona gzda vererek devrimci hareketlere meyil etmesini nlemek. Cavaignac ikinci hedefe ulaamad. Paris Komn bize, Haziran dersine ramen proletaryann ayaklanmaktan ylmadn gsterdi. Komn'den kaynakl, kat kat vahi olan yeni dersin de sosyal devrimi durduramayacan veyageciktiremeyecei, tam aksine yandalarnn enerjisini ve tutkusunu on kat bileyerek zafer ann yaknlatracann umudu iindeyiz. Cavaignac sosyal devrimi ldrmekte basan kaydedemedi ama dier hedefine ulat: En sonunda liberalizmi ve burjuva devrimciliinin defterini drd. Cumhuriyeti temize havale etti ve onun ykntlar zerinde askeri bir diktatrlk kurdu. Cavaignac askeri gc, burjuva uygarlnn ayana dolad balardan kurtard, onun doal vahetini batan aa yeniden yaplandrd, insanlkd ve acmasz bir biimde dizginleri eline almas hususunda zgr brakt ve bundan byle bir burjuva direniini imknsz klm oldu. Askeri hareketin parolas bir kez acmaszlk ve imha olunca, sokak barikatlarna dayal eski, klasik, masum burjuva devrimi de ocuk oyununa dnm oldu. Hibir eye minnet etmeyen, en korkun imha silahlaryla donanan, sadece

evleri ve sokaklar deil iindeki btn insanlarla birlikte ehirleri ykmaya daima hazr bir askeri gce hakkyla kar durabilmek, bu denli vahi bir hayvanla kapabilmek iin artk en az onun kadar vahi ama daha adil ve hakl bir 261
MIHAL BAKUNN

hayvana gerek var: Halkn rgtl ayaklanmas, ayn hasm olan askeri gericilik gibi hibir eyden korkmayan, hibir zaman durmayan sosyal devrim hayvandr bu. Cavaignac Fransz gericiliine ve uluslararas gericilie paha biilmez bir hizmette bulunmasna ramen olduka da samimi bir cumhuriyetiydi. u ie bakn ki, Avrupa'da askeri diktatrlk adna ilk kurumlan yumurtlamak, dorudan doruya III, Napoleon'u ve Alman mparatorluu'nu mutularcasna, bir cumhuriyetiye nasip oldu; garip bir durum deil mi? Onun ncl olan Robespierre de, neredeyse ayn biimde, I. Napoleon tarafndan cisimletirilen devlet despotizminin talarn demiti. Bu, her eyi yutan ve paralayan askeri disiplinin (pan-Alman mparatorluu'nun ideali) znde burjuva devletinin merkezilemesinin, burjuva cumhuriyetinin ve bizzat burjuva uygarlnn yer aldn kantlamyor mu? Alman subaylar, soylular, brokratlar, yneticileri ve prensleri Cavaignac'a deli gibi tutuldular ve onun baarsndan esinlenip gzle grlr bir cesarete kapldlar, yeni bir sava iin hazrlk yapmaya baladlar. Peki Alman demokratlar ne yaptlar? Kendilerini tehdit eden tehlikeyi ve onu engellemenin sadece iki yolu olduunu (halkn iindeki devrimci tutkular atelemek ve bir halk kuvveti rgtlemek) kavradlar m dersiniz? Kavramak yle dursun, sanki inadna yapyormuasna parlamento ii tartmalara daha da ok gmldler ve halka srtlarn dnp onu her trden gericiliin etkisiyle ba baa braktlar. Halkn Alman demokratlarndan btnyle soumasnda, onlara ve davalarna kar tm gvenini yitirmesinde alacak ne olabilir ki? Prusya Kral Kasm'da Fedaisi'ni geri getirdi, her cephede gerici bir taarruza gemek niyetiyle general Branden262
DEVLET VE ANARl

burg'u1 babakanla atad, Kurucu Mecls'in feshedildiini ilan etti ve Prusya'ya bizzat kendisinin hazrlad anayasay bahetti.

(Batan aa gerici bir anayasa olduunu sylemeye gerek var m?) Mart'ta omuz omuza ayaa kalkp Feda'yi Berlin'den ekilmek zorunda brakacak kadar cesurca arpm olanlarla imdi kllarn bile kprdatmayan, "askerler demokratlarn izini srerken" sessizce izleyenler ayn Berlin iileriydiler. Bu, Alman devrimi adl trajikomediyi gerek anlamda sona erdirdi. Daha nce de, Ekim'de Prens Windischgratz, tabii ki bol miktarda kan dkmeyi ihmal etmeden Viyana'da leri hal yoluna koymutu Avusturya devrimcileri genel itibariyle Prus-ya'dakilerden daha devrimci olduklarn kantladlar. Btn bunlar olup biterken Frankfurt'taki Ulusal Meclis ne lemdeydi dersiniz? 1848 biterken nihayet temel haklan ve yeni bir tiim-Almanya anayasasn oylayabildi ve imparatorluk tacn da Prusya Kral'na takdim etti. Fakat Avusturya, Prusya, Bavyera, Hanover ve Saksonya hkmetleri temel haklar ve henz ty bile bitmemi olan bu anayasay reddettiler. Prusya Kral'ysa imparatorluk tacn geri evirdi ve ardndan meclisteki vekillerini geri ard. Gericilik Almanya'nn drt bir kesinde zafer kazand. Nihayet akl bana gelen devrimci parti 1849 baharnda genel bir ayaklanma rgtleme kararna vard. Can ekien devrim son kvlcmlarn Mays'ta Saksonya, Bavyera Palatinlii ve Ba-den'e sratt. Bu kvlcmlar Prusya askerlerine vz geldi ve ksa fakat kanl bir mcadelenin ardndan Almanya apnda eski dzen yeniden tesis edildi. O srada Baden'de Prusya kuvvetleri1 Kral II. Frederick Wi[helm'in olu olan Kont Fricdrich Wilhelm von Brandenburg (1792-1850), 1848 Kasm'ndan, lene kadarki iki yl zarfnda Prusya babakanl yapmt. 263
MIHAIL BAKUMN

ne komuta eden Prusya Prensi (u anki imparator ve kral I. Wilhelm) frsat bu frsattr diyerek birka isyancy asverdi. te tek ve uzun bir sre de son Alman devriminin akbeti byle zc oldu. imdi u sorulabilir: Baarszlnn nedeni neydi? Bilginlerin siyasi tecrbesizliklerinin ve ounlukla karakteristiklerini oluturan pratik beceriksizliklerinin tesinde, devrimci cesaret yoksunluu, Almanlarn devrimci hareketlere ynelik kkl nefretleri, otoriteye boyun eme tutkular ve nihayet zgrlk igdsnden ve arzusundan nasiplerini almam olmalar da bir yana, baarszln esasl nedeni Alman yurtseverlerinin

hepsinin bir pan-Alman devleti kurmak dorultusundaki ortak istekleriydi. Alman karakterinin derinliklerinden ykselen bu istek, Almanlarn devrim hususundaki toptan yetersizliklerinin addr. Gl bir devlet yaratma derdindeki bir toplum otoriteye boyun emek ister; devrimci bir toplum ise tam tersine, otoriteye kar gelir. Peki bu iki elien ve birbirini iten talebi uzlatrmann bir yolu yok mudur? Yoktur. Bu iki talep kanlmaz olarak birbirlerini fel ederler. Almanya'nn 1848'deki korkun yenilgisine bir bakn: zgrlk ve gl bir devlet arzusu arasnda kalan Almanya dpedz fel hale gelip hareketsiz kalmam myd? Bu iki istek ayn anda tek bir ulusta bulunamayacak kadar karttrlar. Bunlardan birisi ister istemez gerei perdeleyen, gz boyayc bir istek olmak durumundayd; 1848'deki mesele tam da buydu. Bir pan-Alman devleti iin duyulan istek ciddiyet tamaktayken zgrle dair hayali istek bir kuruntudan ve aldantan baka bir ey deildi. Devlet, en kzl demokratlarn ve radikallerin byk ounluu da dahil, en azndan Alman-ya'daki eitimli burjuva topluluunun btn iin tartlmaz bir istekti. Alman proletaryasnn, zgrlk kazanma yeterliliine 264
DEVLETVE ANARf

tahvil edilebilecek bir anti-sosyal igd barndrd dnlebilir ve umut edilebilir; nk o da ayn esaret altnda inlemekte, devletten en az dier lkelerin proletaryalar kadar nefret etmektedir; ve nk ne Alman proletaryas ne de bir baka lkenin proletaryas, adna devlet denen yzlerce yl yandaki hapishane yklmadan kendini zgrletirebilir. Ama sadece bir varsaym veya bir umuttur bu, nk elimizde buna dair tek bir olgusal kant yok. Hatta aksine, 1848'deki gibi gnmzde de Alman iilerinin liderlerine gz kapal itaat ettiklerine ve liderlerinin, iilerin Alman Sosyal Demokrat Partsi'nin rgtleyicilerinin onlar zgrle ve uluslararas kardelie deil, dpedz pan-Alman devletinin boyunduruuna doru srklediklerini grdk, gryoruz. Yukarda belirtildii zere, 1848'de Alman radikalleri kendilerini, devleti daha gl ve geni olmak dorultusunda zorlamak iin devlete kar isyan etmek zorunda kalmak gibi bahtsz ve trajikomik bir pozisyonda buldular. Devleti ykmak yle dursun, ona kar savarken dahi korunmas iin en mfik alakalarn

ondan esirgemediler. Eylemlerinin hepsi daha batan sakatt yani. Otoritelerin eylemleri bu tr bir eliki yanstmad elbette. Bir an bile duraksamadan btn gleriyle bu garip, pek sevilesi olmayan ve asi arkadalarn, demokratlar ezmeye giritiler, zgrln radikallerin umrunda olmadn, dertlerinin sadece bir imparatorluk yaratmak olduunu gstermeye tek bir olgu yetecektir: oktandr demokratlarn hkim olduu Frankfurt Meclisi 28 Mart 1849'da mparatorluk tacn IV. Frederick Wilhelm'e takdim ettii srada Frederick, szde-devrimci kazanmlar veya halkn haklann btnyle gasp ediyor, dorudan halkn setii Kurucu Meclisi datyor, en gerici ve rezil anayasay gndeme getiriyor ve ahsnn ve tahtnn krlan gururundan kaynakl bir 265
M1HAIL BAKUNIN

fkeyle kprm halde polisleri ve askerleri nefret ettii demokratlarn peine salyordu. Demokratlar byle bir prensten zgrlk talep edebilecek kadar krlemi olamazlar! Ne umuyorlar, ne bekliyorlard peki? Bir panAlman devleti! Kral onlara bunu bile verecek durumda deildi. Kralla omuz omuza zafere ulaan ve devlet iktidarn bir kez daha ele geiren feodal parti Alman birlii fikrinin can dmanyd. Alman yurtseverliine kar nefret besliyor, yurtseverlerin ortal kartrdn dnyor ve sadece kendi Prusya yurtseverliini biliyordu. Tm ordu, subaylarn hepsi ve btn askeri okul rencileri o gnlerde deliler gibi Prusya'nn mehur yurtseverlik arksn sylyorlard: "Ben bir Prusyalym, siz benim bayram bilir misiniz?"1 Frederick imparator olmak istiyordu istemesine ama bizzat kendi adamlarndan, Avusturya ve Fransa'dan ve hepsinden ok da mparator Nikola'dan korkuyordu. 1848 Mart'nda Poznan Dukal adna zgrlk talep etmeye gelen bir Polonya heyetine verdii cevap uydu: "Dileinizi kabul edemem. Eer edersem kaynbiraderim imparator Nikola'nn isteklerine kar gelmi olurum. Kendisi ok byk adamdr bilirsiniz! Evet derse evettir, hayr derse hayr." Prusya Kral, imparator tac giymesine Nikola'nn kesinlikle raz olmayacan biliyordu. Bu yzden, bilhassa bu yzden, imparatorluk tacn herkesin gz nnde Frankfurt heyetinden almay reddetti. Her eye ramen, kendi Mart manifestosuyla tehlikeye att

onurunu kurtarmak iin, sadece bunun iin bile, Alman birlii ve Prusya hegemonyas adna bir eyler yapmalyd: Prusya
1

Bernard Trierch tarafndan 1830'da yazlan yurtsever bir Prusya arksnn ilk dizesi.

266

DEVLET VE ANAR

askerlerinin Alman demokratlarn ezip geerek saladklar itibardan ve onun ve askerlerinin Almanya'dak baarlarn ekemeyen Avusturya'nn i sorunlarndan yararlanarak 1849 Mays'nda Prusya, Saksonya ve Hanover arasnda bir birlik kurmaya kalkt. Bu giriim, btn bunlarn diplomatik ve askeri ilerinin Prusya'nn elinde toplanmas gibi bir etki douracakt, fakat uzun srmedi. Avusturya 1849 Eyll'nde Rus ordusunun desteini alarak Macaristan' bastrdktan hemen sonra Schwar-zenberg az dolusu tehditlerle Prusya'dan, Almanya dahilindeki her eyin Mart'tan nceki haline getirilmesini istedi; durmadan Avusturya hegemonyasn pompalayan, ona yardm eden Alman Konfederasyonu'nun yeniden yaplanmas anlamna geliyordu bu. Saksonya ve Hanover derhal Prusya'dan ayrlp Avusturya'ya katld; onlar Bavyera takip etti ve Wrttemberg'in kabaday kral cmle leme Avusturya mparatoru nereye gitmesini isterse ordusuyla oraya gideceini ilan etti. Bylece bahtsz Prusya kendini btnyle yaltlm bir durumda buldu. Acaba ne yapmalyd? Avusturya'nn talebini kabul etmek pek marur ama gsz kralmza imknsz gibi grnyordu. Bunun iin dostu General Radowitz'i babakanla atad ve askerlerine hareket emri verdi. Kyamet koptu kopacakt. Ama imparator Nikola Almanlara "durun!" eklinde grledi, bir konferans iin drtnala Olmtz'e seirtti (Kasm 1850) ve karar bildirdi. Rezil olan kral boynunu bkt, Avusturya galebe ald ve 1851 Mays'nda Frankfurt'taki yal konfederasyon saraynda yldr yanmayan lambalar, Alman Konfederasyonu'nun bir kez daha parlad. Devrim hi olmamt sanki. Devrimin brakt tek ey Almanlar iin faydal bir ders grevi grmesi gereken kudurmu gericilik oldu: zgrlk deil devlet derdinde olanlar devrimle oynamamaldrlar, bizden sylemesi. 267
MIHAIL BAKUNIN

Alman liberalizminin tarihi 1848-49 kriziyle birlikte tam br biti noktasna gelip dayand. Almanlara sadece zgrle ulamak hususunda yetersiz olduklarn deil, zaten onu hi istememi

olduklarn gsterdi. Onlara Prusya monarisinin inisiyatifi olmakszn gerek ve ciddi hedeflerine varmaya muktedir olmadklarn da gsterdi: Birleik ve kudretli bir devlet yaratacak kadar gl deillerdi. Ortaya kan gericilik, 1812 ve 1813'teki gericilikten farklyd; 1812 ve 13'te Almanlar, o yllardaki gericiliin btn sertliine ve eziciliine ramen zgrl sevdiklerine dair yanlsamalarn koruyabilmilerdi. Ve eer mttefik hkmetlerin, Almanlarn bozguncu glerinden kat kat stn olan gleri engellemeseydi Almanlar, zgr ve bileik bir Almanya yaratm olabilirlerdi. imdi artk bu rahatlk verici kendini kandrmay srdrmek olanakszd. 1848 devriminin ilk aylarnda Almanya'da istedikleri gibi at koturuyorlard, onlara direnebilecek bir hkmet gc yoktu karlarnda. Sonradan byle bir gcn oluturulmas iin en fazla gayret gsterenler yine onlar oldu. Yani devrimden tek bir kazanmla karlamam olmasnn nedeni dsal engeller deil, Alman liberallerinin ve yurtseverlerinin kendi iflaslaryd. Bu flasn itiraf edilmesi Almanya'da siyasi hayata ve kamuoyuna yeni bir zemin, yeni bir yol gsterici sezgi kazandrm gibi grnyordu. Almanlar aka deimiler ve pratik bir halk haline gelmilerdi. Lessing'ten Goethe'ye, Kant'tan Hegel'e uzanan klasik edebiyatlarna evrensel nemde bir nitelik kazandran u soyut fikirleri bir kenara brakmlar, Fransz liberalizminden, demokrasisinden ve cumhuriyetiliinden yz evirmiler, Almanya'nn nasibini Prusya'nn saldrgan politikalarnda aramaya koyulmulard. Onlarn namna bu deiimin bir gecede gereklemediini eklemek gerekir. Ksa kesmek iin nceden tek br dnem iine 268
DEVLET VE ANAR

aldmz 1849'tan gnmze kadarki yirmi drt yl, esasnda drt ayn dneme ayrlabilir: 5) 1849-58 aras, yani Prusya'dak vekletin balangcna kadarki umutsuzca boyun eme dnemi. 6) 1858-66 aras, can ekien liberalizmin Prusya mutlakyetiline kar lm deinden verdii mcadele dnemi. 7) 1866-70 aras, ezilen liberalizmin artl teslimi dnemi. 8) 1870-bugn aras, kleletirmenin zafer kazand dnem. Beinci dnemde Almanya'nn iteki ve dtaki utanc doruk noktasna vard. te klelerin sessizlii vard: Gney Almanya'da

Metternich'in halefi olan Avusturya bakannn kesin hkimiyeti sz konusuydu; 185O'de kuzeyde bulunan 01-mtz'de, Avusturya'nn, keyfi iin Prusya saraynn, asillerinin ve askeri-brokratik partinin keyifli baklar altnda Prusya monarisini yerin dibine geiren nlemler alan Manteuffel,' hayatta kalan son demokratlarn izinden gitti. zgrlk namna tek bir i yapmad, bir devlet olarak Almanya'nn dardaki onuru, tibar ve nemi namnaysa hiten de az ey yapt. 1847'den itibaren her lkeden, her partiden (saray, askerler, brokratlar ve asiller dnda) Almanlar, SchleswigHolstein sorununda en ateli tutkularn ifade ediyorlard ve sorun ie Prusya'nn karmas sayesinde nihayet Danimarka'nn lehine zld. Dier btn sorunlarda Almanya'nn (daha dorusu Alman Konfede-rasyonu'nun paralad Almanyaln) sesi baka gler tarafndan kaale bile alnmad. Prusya her zamankinden daha fazla Rusya'nn klesi haline geldi. nceleri Nikola'dan nefret eden talihsiz Frederick artk ona gveniyordu. Prusya Petersburg sa1 Kont Otto Theodor von Manteuffel (1805-1882), 1850 Kasm'nda len Brandenburg'un yerine Prusya babakan oldu ve Olmiitz Anlamas'n imzalad. 1858'e dek babakanlkta kald. 269
M1HAILBAKUNIN

raynn menfaatlerine ballkta o denli ilen gitti ki sava bakann ve ingiltere kralnn dostu olan ingiliz sarayndaki elisini, Batl glere ynelik sempatisini ifade etmek iin grevlerinden ald Prens Schwarzenberg ve Avusturya'nn, Nkola'y derinden yaralayan ve pek zen "nankorlukleryle" alakal hikyeyi herkes ok iyi bilir Prusya tum Almanya'nn buyuk fkesine ramen sonuna dek Rusya'ya sadk kalrken, Dou'dak menfaatleri bakmndan Rusya'nn doal dman olan Avusturya Rusya'ya kar alenen ngiltere ve Fransa'nn safnda yer ald Altnc donem, imdi hl kral-mparator olan I Wlhelm'n vekyle balar I Frederck sounda kafay tamamen yemiti Bunun zerine, Prusya prensiyken tum Almanya'nn nefretine mazhar olmu olan Fredenck'n kardei Wlhelm 1858'de vekil, abisinin lmyle de 1861 Ocak'mda kral oldu Kraliyetin talim avuu ve demokratlarn ad km cellad olan bu adamn, kendini halka ho gstermek adna liberalizmle bir balay yaam olmas dikkat ekicidir Vekillie gelmesi zerine verdii bir sylevde, Prusya'y ve onunla beraber tum Almanya'y layk olduu yere karmak hususundaki niyetinin kesin olduunu, bunu yaparken

anayasann kraliyet iktidarna* getirdii snrla-

Bu saygy gstermek ona ok kolay gelmie benzer nk kraln tevecchyle onaylanan bu anayasa kraliyet iktidarn bir nokta hari, hibir yolla snrlamyordu Yem borlara karar vermek ya da yeni vergiler koymak iin Millet Meclisinin onay gerekiyordu Fakat daha nce parlamenter onay alm vergilen toplamak iin yeni bir oylama gerekmiyordu, nk parlamento bu vergileri feshetme hakkna sahip deildi Bu icat. Alman anayasasn ve parlamentarzmn btnyle sama bir oyuna dondurdu ngiltere Fransa, Belika, talya, spanya Portekiz, isve, Danimarka, Hollanda gibi lkelerde parlamentolar hkmete kar, gerek ve temei haklan olan vergilen reddetme haklarn korurlar ve eer isterlerse herhangi bir hkmet uygulamasn imkansz klabilirler Sonu olarak hkmet ilerinde hatr saylr bir arla sahiptirler Bu hakk Prusya parlamentosundan esirgeyen Prusya anayasas, parlamentoya sadece yeni

270

DEVLET VE ANARl

malara sayg gstereceini ve daima halka ve halkn isteklerinin temsilcisi olan parlamentoya dayanacan ifade ediyordu Verdii bu soz dorultusunda yapt ilk i, Prusya'nn gelmi gemi en genci yneticilerinden bin olan ve Prusya'nn siyas yenilgisi ve yok edilii adeta ahsnda smgeleen Manteuf-fel'n bakanlna son vermek oldu Manteuffel Kasm 1850'de, Prusya adna hayli utan verici olan Olmutz Konferans artlarn imzalamak ve Prusya'yla birlikte tum Almanya'y Avusturya hegemonyas altna sokmak iin babakan olmutu sanki Bu, Nkola'nn temennisi, Prens Schvvarzenberg'n iddial ve tutkulu arzusu ve Prusyal junkerle-rn veya asillerin ezici ounluunun hasretiydi Prusya'nn Almanya'yla birletiini duymak dahi istemiyorlar, grev icab sevgisizce itaat ettklen kendi krallarndan ziyade kendilerini Avusturya ve Prusya mparatorlanna bal gryorlard Manteuffel Prusya'y sekiz yl boyunca ite bu ruh haliyle ynetti, onu Prusya'nn onunde her frsatta kuuk duurdu, Prusya ve Almanya'da liberalizmi ima eden veya halk hareketiyle ve halkn haklaryla ilgili olan her eyi acmaszca ezdi Bu nefret edilen bakanln yenne Prens Hohenzollern-Sgmarngen'n1 liberal bakanl getirildi ve o da hemen, kral vekilinin, yalnz Prusya'nn onurunu ve Viyana karsndaki bamszln deil, Almanya uzenndek ytnlen etkiyi de yeniden yaplandrma niyetini duyurdu Bu dorultuda sarf edilen birka kelime ve atlan birka adm Almanlarn tumunu kendinden geirmeye yetti Gemteverglenn yklenmesini ve yem borlarn karara balanmasn reddetme hakk tanyordu Buna ramen I Wlhem'n parlamentonun haklarn gzeteceine dair

dindarca verdii szden yl sonra kendisini bu haklar inerken bulduunu greceiz 1 Prens Kari Anton von Hohenzollern-Smanngen (181-1885), 1858-62 yllan arasnda Prusya babakanlnda bulundu 271
MIHAfL BAKUNIN

ki hakaretlerin, zulmlerin ve cinayetlerin hepsi unutulmu, daha dn tiksinilen ve lanetler okunan biri olan demokrat kasab I. Wilhelm, birdenbire gzde, kahraman ve yegne umut haline gelmiti. Yine kant mahiyetinde u mehur Jacoby'mizin 11 Kasm 1858'de Kninsberg semenlerine yapt konumadan bir para aktaralm: "Prensin vekillie gelii zerine verdii batan baa erkeke ve anayasayla uyumlu sylev tm Prusyallarn ve tm Almanlarn yreine su serpmitir ve onlar yeni umutlarla doldurmutur. Baksanza, seim sandklarna komak iin sabrszlanyorlar; grlm ey midir bu?" 1861'de de ayn Jacoby unlar yazyordu: "Prens-vekil bizzat kendi kararyla lkenin hkmetini eline ald vakit herkes artk Prusya'nn engel tanmakszn amalarna doru ilerleyeceini bekliyordu. Herkes vekilin lke ynetimini emanet ettii heriflerin, her eyden nce son on ylda hkmet tarafndan yaplan ktlkleri temizleyeceklerini, ortak bir yurtseverlik ruhunu, vatandalarn zgrlklerini ve zgvenlerini yeniden diriltmek adna brokratik keyfiyete bir son vereceklerini umut ediyordu. "Sz konusu umutlar gerek oldu mu? Ortak bir ses, bara bara ve aka bize u cevab veriyor: Bu iki ylda Prusya bir arpa boyu yol almamtr ve nceden olduu gibi imdi de tarihi yazgsn yerine getirmenin ok uzandadr." Alman siyasi demokrasisinin son inanan ve temsilcisi olan saygdeer Dr. Jacoby, kukusuz Alman sosyal demokratlarnn pek geni olmayan programatik snrlarna varmas iin genilettii programna sadk kalarak lecektir. Jacoby'nin ulus apnda zgrleme araclyla bir pan-Alman devleti oluturma ideali topyadan, samalktan baka bir ey deildir. Daha nce de bahsettik bundan. 1848 ve 1849'dan sonra Alman yurtseverlerinin byk ounluu pan-Alman ktidarnn ancak ve ancak
272
DEVLET VE ANAR

topla, sngyle mmkn olduuna inanmaya baladlar. Bu yzden de kurtuluu sava ve monarik Prusya'dan beklemeye koyuldular. 1858'de Ulusal Liberal Parti'nin tamam, hkmet politikalarndaki

bir deiimin ilk iaretlerinin dourduu frsattan istifade ederek hkmetin tarafna geti. Eski Demokrat Parti paraland, ounluk ilerici Parti adyla yeni bir parti kurdu, kalanlar kendilerine demokrat demeyi srdrdler. lerici Parti batan beri hkmetle birlemeye can atyor ama gururuna yediremi-yordu. Bu yzden hkmetten gstermelik bir bahane yaratmasn, ondan szgelimi anayasaya en azndan grnte sayg gstermesini talep etti. 1866'ya dek hkmetle kh flrt, kh kavga etti ve sonunda Danimarka ve Avusturya'ya kar kazanlan zaferlerden gz kamaarak hkmete kaytsz artsz teslim oldu. lerde greceimiz gibi Demokrat Parti de 1870'de ayn yolun yolcusu olacakt. Jacoby genel rnein peinden gitmedi, asla da gitmeyecek. Demokratik ilkeler onun hayat demektir. iddetten nefret eder ve gl bir Alman devletinin iddet yoluyla kurulabileceine nanmaz. Bu yzden u anki Prusya politikasna dmandr (elbette yalnz ve gsz bir dman). Gszl esas itibariyle batan aa bir devleti olmasndan, birleik bir pan-Alman devleti isterken ayn zamanda zgrlk dleri grmesinden kaynaklanyor. imdiki Alman mparatoru I. Wilhelm elikilerden dolay cann hi skmyor. O da, ayn unutulmaz I. Nikola gibi sanki tatan yaplmtr; snrl fakat tek kelimeyle btnlkl bir kiiliktir. Bu zat, Kont Chambord'la1 beraber kutsanmhnn, kutsal misyonunun ve kutsal yetkilerinin gerekliine ciddi ciddi
1 X. Charies'n torunu Chambord Kontu (1820-1883), Fransa tahtnda hak ddia eden Bourbondu.

273

M1HA1L BAKVNIN

inanan yegne kiidir. Nikola gibi dini btn bir asker-kral olan Wilhelm, kaltsal ynetme hakk anlamna gelen merutiyet ilkesini, ilkelerin en ycesi olarak kabul etmektedir. Almanya'nn birlemesine geldiinde, akl ve vicdan bir hayli glk yaad; nk ynla meru prensin tahtndan kovulmas gerekecekti. Fakat devletin ahlaki dsturlar arasnda bir baka ilke daha vard: Kutsal fetih hakk. Mesele hallolmutu ite. Monar-ist ykmllklerine bal bir prens, hkmdarndan kurtarp zgrletirdi asi bir ulusun kendisine takdim ettii tac hayatta kabul etmeyecektir. Ama hele Tanr silahlann bir kutsasn, bir de sava ilan etmek iin uygun bir bahane bulsun, o ulusu ve tac fethetmekten onu kimse ahkoyamayacaktr. Prensler bu ilkeyi ve

bu ilkeden kaynakl hakk daima tandlar, bugn de tanyorlar. Bundan dolay I. Wlheln'in devleti sava yoluyla geniletmenin meru bahanelerini ve yntemlerini yaratabilecek bir bakana ihtiyac vard. 1862 Ekim'inde bakanla atanan Bsmarck ite tam bu ilerin adamyd, Wilhelm iin bulunmaz bir bakand.
274

VII Prens Bismarck bugn Avrupa'daki en gl adamdr. Kraliyete donkiota baliliyla en saf nev'inden bir Promeranya asilidir. Tipik souk ve askeri tavrlara, kibirli ve kuru bir nezakete sahiptir. Burjuva-liberal politikaclara kar genellikle kmseyen ve alayc bir tarzda davranr. "Junker" yani aristokrat eklinde anlmasna sinirlenmez ve kartlarna ounlukla yle cevap verir: "Sizi temin ederim ki Junkerlerin onurunu el stnde tuttuumuzu greceimiz gnler de gelecek." Junkerlere kar veya deil, her tr nyargdan tmyle arnm, byle de olaanst zeki bir adamdr bu Bismarck. Bismarck' II. Frederick'in dorudan siyasi mridi olarak anmtk. Frederick gibi o da her eyin banda iktidara, ardndan iktidar kullanan ve ounlukla onu on kat glendiren zekya inanr. Tepeden trnaa bir devlet adam olarak, ayn byk Frederick gibi ne Tanrya veya eytana, ne insanla, hatta ne de asalete inanr; bunlarn hepsi onun iin birer aratan baka 275
M1HAILBAKVNIN

bir ey deildir, ilahi ya da insani, devleti hedeflerinin peinden koarken hibir kuraln nnde duraksamayacaktr. Politikada ahlak tanmaz: Ona gre alaka eylemler ve kymlar sadece baaryla talanmadnda ahlakszlktr. Frederick'ten daha souk ve duygusuz bir herif olan Bismarck, en az onun kadar teklifsiz ve marurdur. Ykseliini asillere borlu olan bir asildir ama onlar devlet menfaatine srekli olarak ezmekten, nceleri liberallere, ilericilere ve demokratlara ettii kfrleri onlara da etmekten saknmaz. Aslna baklrsa imparator dnda (onun yardm olmakszn eli kolu balanr nk) svp saymad hibir ey, hi kimse yoktur; kimbilir belki arkadalaryla (varsa eer) birlikteyken gizli gizli imparatora da svp sayyordur. Bismarck'n yapm olduu her eyi tam olarak deerlendirmek iin onu evreleyenleri aklda tutmamz gerekir*. Bir teo* Dolaysz ve gvenilir bir kaynaktan alnan, Bismarck' tantc bir anekdot: 1848

devrimcilerinden, en kzllarndan biri olan Schurz'u duymayan yoktur (szdedevrimci Kinken bir kale-hapishaneden kurtarmt). [Kari Schurz (1829-1906) ve Bonn'da yaayan bir air ve sanat tarihi profesri olan Gottfried Kinkel (18151882), 1849 bahannda, 1848 Devrimi'ne dair Atmanya'daki son eylem olan Byk Baden Dukal ayaklanmasna katldlar. Schurz hapishaneden firar etti ve ardndan dostu ve retmeni olan Kinkel'i de kurtard. Schurz Amerika'ya gitti ve Amerika'da asker, diplomat ve politikac olarak yksek bir kariyer yapt. Bakunn'n kronolojisinin aksine, Schurz 1861'de spanya'ya orta-kademe eli tayin edildi ve 1869-75 yllan arasnda Missouri senatr olarak grev yapl. Daha sonra da Rutheford B. Hayes dneminin iileri bakan oldu. (.n.)] Kinkel siyasi bakmdan be para etmezdi, ama Schurz onun sk bir devrimci olduunu dnyordu ve en bata kendi zgll olmak zere, birok eyi gze alarak cretli ve usta bir biimde onu kurtard. Sonra bizzat kendisi Amerika'ya kat; zeki, yetenekli ve alkan bir adam olarak kendisini kantlad ve ksa sre iinde milyonlarca yesi olan Alman Parti-si'nin lideri haline geldi. Son savata kuzey ordusunda generallie kadar ykseldi. {Daha nce de senatr seilmiti) Savatan sonra ABD bykelisi olarak spanya'ya atand. Hazr yaknlara gelmiken, szde-devrimci Kinkel'i kard in lm cezasna arptrld Prusya'y deilse de gney Almanya'y ziyaret etmek stedi. Bismarck onun Almanya'da olduunu duyunca, Amerika'daki Almanlar zerinde byk bir etki sahibi olan

276

DEVLET VE ANARf

log ve bir talim avuu eitimiyle kafas kalnlam, algs ktlam bir adam olan kral, aristokratik-dinci bir partiyle evrelenmitir. Bunlar Bismarck'a ak ak dmanlk beslemektedirler ve bu yzden Bismarck, almak istedii her yeni nlemde, atmak istedii her yeni admda bunlarla savamak durumunda kalmaktadr. Bu i mcadele Bismarck'm zamannn, aklnn ve enerjisinin en az yansna mal oluyor ve bu onu tabii ki hayli geciktiriyor, engelliyor ve fel ediyor. Bu durum bir yere kadar Bismarck adna iyi de oluyor, nk Bismarck'tan hi de daha aptal olmayan mehur tiran I. Napoleon misali giriimlerinde izmeyi amasna engel oluyor. Bismarck'm ak faaliyeti I847'de balad: Genel Prusya Kurultay'nda en uta duran asiller partisinin bana geti. 1848'de Frankfurt Parlamentosu'nun ve tm-Alman anayasasnn aka dman, Rusya ve Avusturya'nn, yani i ve d gericiliin ateli mttefikiydi. Bu ruh haliyle o sene kurulan (hl yaynlanmaktadr) ultra-gerici Kreuzzeitung gazetesinde^ olduka aktif bir biimde yer ald. Sylemek bile fazla, Brandenburg ve Manteuffel bakanlklarn ve dolaysyla Olmtz Konferans kararlarn evkle savunanlar arasndayd. 1851'de Frankfurt'taki Alman Konfederasyonu'nda elilik grevine geldi. Tam

0 gnlerde Avusturya'ya kar tavrn radikal bir ekilde deitirdi: "Avusturya'nn politikalarn yle bir yakndan inceledik-

bu adamt kazanmak istedi. Onu Berlin'e davet etti ve araclarn ona "ya-saiar Schurz gibi adamlar in yaplmaz" demelerini emretti. Schurz'un bu daveti kabul edip Berlin'e gelmesi zerine bir yemek dzenledi ve yemee btn bakanlarn da davet etti. Yemekten sonra herkes gidip Bismarck ve Schurz ba baa kalnca zel bir sohbete koyuldular. Bismarck Schurz'a unlar syledi: "alma arkadalarm grdnz, onlan dinlediniz; ben Almanya'y ite byle eeklerle birlikte kurmaya ve ynetmeye mahkmum." 1 1848'de kurulan Neue Preussiche Zeitung, Prusya aristokrasisinin en u anti-demokratik grlerini dile getiriyordu. Yaygn olarak Kreuzzeitung adyla biliniyordu.

277

MiHAIL BAKUNIN

ten sonra gzlerimdeki perdeler kalkm oldu sanki" diyordu arkadalarna. imdi artk Avusturya'nn Prusya iin nasl bir dman olduunu anlam, Avusturya'y hararetle savunurken onun can dman haline gelivermiti. O andan balayarak kendisini, Avusturya'nn Almanya'dan dlanmas ve Almanya zerindeki basncnn bertaraf edilmesi fikrine kaptrd. Hal byleyken, Olmtz Konferansndan sonra devrimden nefret ettii kadar Avusturya'dan da nefret eder hale gelen Prusya prensi Wilhelm'le tant. Wilhelm vekil olur olmaz Bis-marck'a yneldi ve onu nce Rusya, sonra Fransa bykeliliine ve en nihayetinde babakanla atad. Bismarck bykelilik yapt srada programn olgunla-trd. Paris'te devlet dolandrcl hususunda III. Napoleon'dan birtakm deerli numaralar kapt. III. Napoleon onun gayretli (hevesli) ve yetenekli bir renci olduunu anlaynca ona iini am, Ren snrn ve Belika'y kendine ayrp Almanya'nn geri kalann Prusya'ya brakacan, yani u halde Avrupa'nn haritasnn yeniden izilmesi gerekliliine dair bariz imalarda bulunmutu. Bu muhabbetlerin neticesi iyi biliniyor: Boynuz kula geti. Babakan oluu zerine Bismarck, programn ortaya seren bir sylev verdi: "Prusya'nn snrlar birinci snf bir devlet iin kstlaycdr, uygun deildir. Yeni snrlara ulumak stiyorsak askeri rgtlenmemizi gelitirmeli ve kusursuzlatnnalyz. Mcadele gn yakndr; o gn beklerken bo durmamal, glerimizi toparlamal ve arttrma] ry iz. 1848'deki yanlg Almanya'y halk kurumlar araclyla tek bir devlet halinde birletirmek arzusuydu. Devletin nemli meseleleri hakla deil

gle belirlenir, g daima haktan nce gelir." Bismarck bu son anlatm aslnda 1862-66 arasndaki Alman liberallerinden almt. 1866'dan, yani Avusturya'ya kar 278
DEVLET VE ANAR

kazanlan zaferden, bilhassa da 1870'den, yani Fransa'nn yenilmesinden sonra btn bu yaknmalar, sarholuk veren kasidelere dnt. Bildik kstahl, sinik karakteri ve hakaret dolu pervaszt-yla Bismarck, uluslarn siyasi tarihinin tam zn, devlet idaresinin tm srrn ite bu szlerle dile getiriyordu. Gcn daimi hkimiyeti ve zaferi: Yani gcn gerek z; politik lisann hak dedii ne varsa, g tarafndan yaratlan bir olgunun kutsanma-sdr. uras ak ki zgrle susam kitleler onu soyut hakkn kuramsal zaferinden bekleyemezler; zgrl gle fethetmeliler ve byle yapmak iin de kendi ihtiyari glerini devletin dnda ve devlete kar rgtlemek zorundalar. Daha nce de sylemi olduumuz gibi, Almanlar zgrlk deil gl bir devlet istiyorlard. Bismarck bunu kavrad ve gl bir devlete Prusya brokrasisi ve askeri gcyle ulama ihtimali olduunu sezdi. Bu yzden ne haklara, ne ateli polemiklere ve liberallerin ve demokratlarn kendisine kar giritii saldrlara dnp bakt; cesaretli ve salam admlarla hedefine doru ilerledi. Bismarck nceki yneticilerin aksine, bir kez hedefine ulatnda hem liberallerin hem de demokratlarn ateli mttefikleri haline geleceine inanyordu. Talim avuu kral ve politikac Bismarck orduyu kuvvetlendirmek istiyorlard; bu i iin yeni vergiler ve krediler gerekliydi. Yeni vergi ve borlarn yrrle girmesiyse Millet Mecli-si'nin onayna balyd. Meclis onay vermeyi defalarca reddetti ve karlnda defalarca feshedildi. Bir baka lkede byle bir atma, politik bir devrime yol aabilirdi, fakat Prusya'da deil; Bismarck bunu ok iyi kavrad. Verilen retlere karn, ihtiyac olan fonlar, nereden olduuna bakmakszn, bor ve vergi olarak toplad. Bir ret makinesi gibi alan Meclis se bu arada, Avrupa'y kahkahadan krp geirmekteydi. 279
MIHA1LBAKUMN

Bismarck yanlmyordu. Hedeflerine ulanca hem liberallerin, hem de demokratlarn idolii haline geldi.

Almanya'da 1864, 66 ve 1870 yllarnda gerekleen kadar hzl bir deiiklik herhalde dnyann baka hibir lkesinde gereklememitir. Tam bir zihniyet deiiklii sz konusuydu. Danimarka ve Avusturya-Prusya arasndaki savaa gelinceye dek Bismarck Almanya'nn en sevilmeyen adamyd. Bu sava srasnda ve de bilhassa savatan sonra uluslarn ve devletlerin haklarna kar son derece saygszca davrand. Prusya'nn ve Prusya tarafndan kandrlan avanak Avusturya'nn, Alman Konfederasyonu'nun talimatyla Schlesvvig-Holstein'i igal eden Saksonya-Hanover mfrezelerini nasl bir pervaszlkla kovduklar, Bismarck'n kandrlm Avusturya'yla beraber bu eyaletleri nasl bir kibirle paylat ve buralar Prusya'nn nfuz blgeleri ilan edip ii nasl bitirdii iyi bilinir. Byle bir davrann, tm drst, hrriyet a ve adaletli Alnanlarda gl bir infial yarataca dnlebilirdi. Ama tam aksine, bu andan itibaren Bismarck'n poplaritesi arttka artt; Almanlar kendilerini yurtsever bir devlet aklnn ve gl bir idari otoritenin ynettiini hissettiler. 1866'daki sava sadece Bismarck'n nemini arttrmasna yarad. Bohemya'daki hzl seferberlik (I. Napoleon'un seferberliklerini hatrlatyordu), Avusturya'y kerten parlak zaferlerin birbiri ardna gelmesi, Almanya'ya ynelik yaplan zafer yry, dman topraklarnn yamalanmas. Hanover, Hesse-Cassel ve Frankfurt'un askeri nfuz blgeleri olarak ilan edilmesi, mstakbel imparatorun korunmas altnda bir Kuzey Alman Konfederasyonu'nun olumas gibi gelimeler Almanlar sevinten sarho etti. Prusya muhalefetinin liderleri Wirchow, Schulze-Delitzsch' ve dierle1 Rudolf Wirchow (1821-1902) bir patolog ve ilerici Parti'nn kuruculann-damh. iktisat Franz Hermann Schulze-Delitsch (1808-1883) de ilerici 280
DEVLET VE ANAR

ri kendilerini moral bakmdan km ilan ederek sessizlie gmldler. Muhalefet olarak asil ihtiyar Jacoby'nin ban ektii ufack bir grup kald ve 1866'dan sonra Almanya'nn gneyinde kurulan Alman Halk Partisi'ne katld. Muzaffer Prusya'yla darmadan olmu Avusturya arasnda imzalanan anlamayla eski Alman Konfederasyonu feshedildi ve yerine Prusya liderliinde bir Kuzey Alman Konfederasyonu kuruldu. Avusturya, Bavyera, Wrttemberg ve Baden'e de bir gney konfederasyonu kurma hakk tannd.

Savatan sonra atanan Avusturya bakan Baron Beust, byle bir konfederasyonun byk nem tadn kavrayp abalarnn tmn onu yaratmaya yneltti. zlmemi dahili sorunlar ve bu tr bir konfederasyonun ilerine gelmediini dnen birok devletin yoluna ta koymas nedeniyle Beust'un abalar boa kt. Bismarck hepsiyle grgr geiyordu: Prusya'nn u anki pozisyona ulamasna engel olacak bir konfederasyon oluturmak kendileri iin nem arz eden Alman prensleriyle, Rusya'yla, Fransa'yla.., O gnlerde gney Alman burjuvazisi tarafndan kurulan ve yegne hedefi Bismarck'a muhalefet etmek olan Halk Partsi'nin program temelde Beust'un programyla aynyd: Avusturya'ya gbekten bal ve en geni biimde halk kurumlarnn zerinde ykselen bir gney Alman konfederasyonu yaratmak. Halk Partsi'nin merkezi Stuttgart't. Avusturya'yla konfederasyon kurmann yan sra heveslendii baka bir yn ey de vard. Bavyera'da ultra-Katoliklerie, yani Cizvitler'le flrt ediyordu; Fransa ve svire'yle Konfederasyon kurma niyeti vard.
Parti'nin ileri gelen ahsiyetlerinden biriydi. Daha ziyade kooperatif ii birlikleri sisteminin kurucusu olarak tannd (Bakunin aada bu demekleri tartdr), Wirchow ve Schulze-Delitzsch'in ikisi de Prusya Kurultay vekilleriydiler. 281
MIHA/L BAKUNN

Bar ve zgrlk Ligas'nn1 balca kurucusu, parti iindeki cumhuriyeti svire'yle konfederasyon isteyen gruptu. Parti program genellikle naifti ve elikilerle doluydu: demokratik halk kurumlar acayip bir tarzda monarist hkmet yapsyla, prenslerin hkimiyeti pan-Alman birliiyle, pan-Alnan birlii de Avrupa apnda cumhuriyeti bir federasyonla birletiriliyordu. Ksacas hemen hemen her ey eskisi gibi kalacak ve her ey temelde insan sevgisine dayal yepyeni bir ruhla doldurulacakt. zgrlk ve eitlik, bizzat kendilerini yokeden koullarda tomurcuklanacakt. Zaten byle bir program ancak, 1868'deki Liga Kongresi'nin de gsterdii zere, ayrt edici taraflar ilkin gncel sosyalist zlemlere sistematik olarak kaytsz kalma ve ardndan onlar tutkuyla reddetmek olan duygusal gney Alman eraf hazrlayabilirdi. Halk Partisi aka, 1860'larda Ferdinand Lassalle tarafndan kurulan Genel Alman ileri Birlii'ne kar dmanca bir tutum almak zorundayd. Bu kitabn ikinci ksmnda2 Almanya'da ve bir btn olarak

Avrupa'da ii birliklerinin geliimini ayrntl bir biimde anlatacaz. imdilik unu belirlemekle yetinelim, son on yln bitiminde, kesin sylemek gerekirse 1868'de Almanya'daki iiler kategoriye blnmt: lki ve en kitleseli tm rgtlerin dnda kalyordu. kincisi ve yine bir hayli kitlesel olan "ii eitimi topluluklarndan" oluuyordu.3 nc ve en az kitlesel

1 Bar ve zgrlk Ligas, 1867de Cenevre'de toplanan pasifist bir kongreden kan orta snf demokratik bir rgtt. Bakimin bu rgtn merkez komitesinde yer ald ve onlar ekonomik ilkelerine kazanmak iin urat. abalar sonu vermeyince yandalanyla birlikte Lga'dan ayrld ve Sosyal Demokrat Dayanma'y kurdu. 2 Bakunin elinizde tuttuunuz kitaba hibir zaman bir ikinci ksm yazmad. 3 Bakunin 1863'te Lassalle'a kar kmak iin orta snf himayesinde kurulan ve apolitik bir tutum alan Alman ileri Topluluklarnn Birlii'ne 282
DEVLET VE ANAR

ama en enerjik ve duyarl olan. Genel Alman ileri Birlii adnda sk bir Lassalleci iiler rgtyd. lk kategori iin bir ey sylemeye gerek yok. kinci kategori Schulze-Delitzsch ve bu cinsten burjuva sosyalistlerinin dorudan liderlii altnda ufak ii birliklerinin bir tr federasyonunu temsil ediyordu. Bunlarn slogan, anlam emeki halkn srekli olarak devletten veya hkmetten medet ummay brakp kendi gcne, dayanmasna ve abalarna gvenmeleri ynnde telkinde bulunmak olan' "kendi kendine yardm" (Selbsthlfe) idi. Bu telkin beraberinde emeki halkn kurtuluunun verili toplumsal rgtlenme koullar altnda, iileri ezen ekonomik tekellerin ve tekelleri bir halk ayaklanmasna kar koruyan siyasi devletin varlna bal klnmas eklindeki yanl kany tamasayd dorusu mkemmeldi. Bu dorultuda hareket eden (partinin burjuva sosyalistlerine ve liderlerine baklrsa tamamen bilinli bir hareketti bu), etkilerine maruz kalan iilerin kendilerini devlet, mlkiyet vb. ile ilgili btn politik ve toplumsal kayglardan, araylardan sistematik bir biimde uzaklatracaklar dnlyordu. Varolan toplumsal dzenin ussalln ve meruiyetini hareket noktas olarak alp geliimi ve refah tketici, retici kooperatiflerinde ve kredi birlikferinde arayacaklard (aramalydlar). Schulze-Delitzsch, siyasi eitimleri iin ilere, kendisinin ve arkadalarnn bal olduu lerici Parti'nin tam programn neriyordu. imdilerde herkesin grebildii gibi, ekonomik bakmdan SchulzeDelitzsch'in sistemi dorudan doruya burjuva dnyasnn herhangi

bir toplumsal tehditten korunmas sonucunu veriyor, politik bakmdansa proletaryay, onu smren ve bu yz-

(Verband deutscher Arbeitervereine) gndermede bulunuyor. Bu birlik Lebknect ve Bebel'in etkisiyle Marksizm'e yaknlat ve Nremberg'tte dzenledii Beinci Kongre'de (1868) Enternasyonal hkmlerini kendi program olarak benimsedi. Birtik'in ounluu 1869'da Sosyal Demokrat Parti'ye katld. 283
M1HAIL BAKUNIN

den onun itaatkr ve aklsz bir ara olarak kalmas gerektiini dnen burjuvaziye btnyle tabi klyordu. Ferdinand Lassalle bu ift tarafl rezil hileye kar silahlarn kuand. Onun iin Schulze-Delitzsch'in ekonomik sistemini yerle bir etmek ve bu sistemin be para etmediini gstermek kolayd. Bir tek Lassalle Alman iilerine, sadece bir avu iiye geici faydalar salayabilecek olan kooperatif gayretlerine ramen proletaryann ekonomik koullarnn olduu gibi kalacan, hatta ekonominin nlenemez yasas gerei yldan yla daha da ktye gitmek zorunda olduunu anlatabilir ve ikna edici bir biimde kantlayabil irdi. Lassalle Schulze-Delitzsch'in politik programn yerle bir ederken de, onun sahte-halk politikalarnn olsa olsa burjuvazinin ekonomik ayrcalklarn glendirmeye yarayacan gsterdi. Biz bu noktaya kadar Lassalle ile anlama iindeyiz. Ama buradan sonra ne onunla, ne de geri kalan Alman sosyal demok-ratlanyla veya genel anlamda komnistlerle anlaabiliyoruz, iilere sadece kendi abalaryla kurtulmalarn, devletten hibir ey talep etmemelerini ve beklememelerini telkin eden Schulze-Delitzsch'in karsnda Lassalle, iilere birincil olarak varolan toplumsal koullar altnda kurtulmak bir yana, aln yazlarnda en ufak bir deiiklik olmayacan, hatta durumlarnn daha da ktieeceini, ikincil olarak da burjuva devlet varolduu srece burjuvazinin ekonomik ayrcalklarnn sabit kalacan gsterdi. Ancak ardndan u sonuca varyordu: Gerek zgrl, ekonomik zgrle dayal zgrl ele geirmek iin proletarya devleti gasp etmeli ve devlet silahn iilerin yararna burjuvaziye evirmelidir; ayn u anda yalnzca smrc snfn karna proletaryaya evrili olduu gibi. 284
DEVLET VE ANAR

Ya devleti nasl gasp edeceklerdi? Sadece iki yntem sz konusuydu: Politik bir devrim veya barl reform iin yasal halk

ajitasyonu. Bir Alman, bir Yahudi, bir lim ve zengin bir adam olarak Lassalle, iilere ikinci yolu semelerini tavsiye etti. Lasselle aklna koyduu bu hedef dorultusunda hacimli ve esas itibariyle politik bir parti, Alman iilerinin Partisi'ni kurdu; partiyi hiyerarik bir biimde rgtledi ve kat bir disipline, kendi diktatrlne tabi kld. (Yani ksacas Marx'n son yldr Enternasyonalde yapmak istediini yapt.) Marx'n abas baarszlkla sonuland ama Lassalle bu ynde tam bir baar salad. Lassalle'n parti adna saptad dorudan ve acil hedef, devlet temsilcilerinin ve yetkililerinin genel oyla seilmesi iin ulus apnda barl ajitasyon yaplmasyd. Yasal reform yoluyla halk bu hedefe ulatnda, sadece kendi temsilcilerini halk parlamentosuna gnderecek ve parlamento bir dizi karar alarak ve yasalar kartarak burjuva devletini bir halk devletine dntrecekti. Halk devletinin ilk grevi iilerin retici ve tketici birliklerine snrsz kredi amak olacakt; sz konusu birlikler ancak o zaman burjuva sermayesiyle rekabet edebilecek bir duruma gelecek ve ksa sre zarfnda onu silip sprecekti. Yutma ilemi tamamlannca da toplumun radikal bir biimde transformasyonu (dntrlmesi) dnemi balayacakt. Lassalle'n program buydu, ayn zamanda Sosyal Demokrat Parti'nin programyd bu. Dorusunu sylemek gerekirse bu program Lasselle'a deil Marx'a aittir. Sz konusu program Marx ve Engels'in 1848'de yaynladktan nl Komnist Parti Manifestosu'nda. berrak bir biimde ifade edilmiti. Programa dair ak bir ima Marx'n 1864'te yazd Uluslararas i Bir-Hi'nin A Konumas'nda da bulunabilir. yle diyordu Marx: "ilerin devrime doru atacaktan ilk adm, proletaryay 285
M1HAIL BAKUNN

hkmeden snf seviyesine karmaktan ibaret olmaldr. Tm retim aralar devletin, yani hkmeden snf haline gelmi olan proletaryann elinde toplanmaldr."1 Lassalle'n programnn, retmeni sayd Marx'm programndan hibir fark olmad ak deil mi? Lassalle, Schulze-Delitzsch'e kar yazd brorde, yazlarna hkim olan o berraklyla, modern toplumun toplumsal ve siyasi evrimi zerine temel fikirlerini ortaya koyduktan sonra, bu fikirlerin ve hatta terminolojinin kendisine deil Marx'a ait olduunu, ilk olarak Marx tarafndan dile getirildiini ve henz yaynlanmam dikkate deer

bir almasnda da gelitirildiini aka belirtir.2 Sonralar, Lassalle'n lmnn ardndan Marx'n Kapi-3 nsznde yaynlanan protestosu bir hayli ilgintir. Marx ac ac, Lassalle'n kendisini soyup soana evirdiinden, fikirlerini kendisine mal ettiinden yaknr. Kolektif mlkiyeti savunan, ancak bir fikrin dile getirildikten sonra dile getirenin mlkiyetinden ktn anlamayan, bir komnistten gelmesiyle epey acayip olan bir protestodur bu. Lasselle bir sayfay kopya etseydi hikye baka olurdu elbette; bu, bir yapt almak veya alntlad fikirleri sindiremeyen, onlar kendi entelektel emeiyle bamsz bir yapda yeniden retemeyen bir yazarn entelektel iflasnn kant anlamna gelirdi. Sadece entelektel yetenekten yoksun olan deersiz ve erefsiz insanlarn (tavuskuu tyleri iinde kargalar) yapaca itir bu. Lassalle kamuoyunun dikkatini ekmek adna byle zavallca yntemlere bavurmayacak kadar zeki ve bamsz bir adam1 Bkz. Komnist Parti Manifestosu, Ksm II. 2 Lasalle'm Schulze-Delitzsch'e ynelik eletirisi Bay Basnat-Schuhe von Detizch, Ekonomik Juttin, ya da: Sermaye ve Emek ismini tayordu ve 1864'te yaynland. Marx'm bu meseleyle ilgili eseri Ekonomi Politiin Eletirisine Kak'diT. 1859'da sadece birinci cildi basld. 3 Mara'n yormu, Kapitalin (1867) I. cildinin ilk Almanca basksnn nszne bir dipnot olarak girdi. 286
DEVLET VE ANAR

di. Gsteriiydi, bir Yahudiden beklenebilecek kadar gsteriiydi ama te yandan bunun altn doldurabilecek kadar da kafas alyordu. Akll, bilgili, varlkl, becerikli ve son derece cesaretliydi. Diyalektik akl yrtme, konuma, kavray ve ifade hususlarnda en yksek dzeyde yetenek sahibiydi. Teoride ve perde arkas veya yeralt entrikalannda gl olan fakat kamuoyu nndeki tm nemini ve forsunu yitiren retmeni Marx'n aksine Lassalle, sanki pratik zeminde ak mcadele yrtmek iin yaratlmt. Mcadeleyle alevlenen zgveni diyalektik ustaln, mantk gcn oaltyor, tutkulu inanlarn sahip olduu gcn yerini alyordu. Proletarya zerinde ok kuvvetli bir etkisi vard, oysa halk adam falan da saylmazd. Hayat tarz, koullar, alkanlklar ve zevkleri batan aa yksek burjuvaziye aitti; varlkl ve zppe genlikten biriydi. Elbette kendini at, bu evreden uzaklat ve zeks sayesinde Alman proletaryasnn lideri haline geldi. Birka yl iinde byk bir poplarite kazand. Liberal ve demokrat burjuvazinin hepsi

Lassalle'dan tm kalbiyle nefret ediyordu. Benzer fikirler tayan yoldalar, sosyalistler, Marksistler ve bizzat retmeni Marx ona kar art niyetli bir kskanlk besliyorlard. Aslna baklrsa en az burjuvazi kadar nefret ediyorlard Lassalle'dan; fakat o hayattayken nefretlerini ifade edemediler. nk Lassalle onlardan ok daha glyd. ilere niha idealleri mahiyetinde olmasa bile, en azndan acil ve balca hedefleri olarak bir halk devletinin yaratlmasn telkin eden Lassalle ve Marx'n teorisine kar duyduumuz derin nefreti defalarca ifade ettik. Onlarn izahna baklrsa bu, "yneten (hkmeden) snf seviyesine kartlm proletaryadan" baka bir ey olmayacaktr. Sormak gerek, eer proletarya yneten snf olacaksa kimi ynetecektir? Bu yeni ynetime, yeni devlete tabi olacak bir 287
MIHAIL BAKUNIN

baka proletarya daha gerekir. Szgelimi bu, Marksistlerin pek hazzetmedikleri, daha dk bir kltrel seviyede bulunduklarndan muhtemelen ehir ve fabrika proletaryas tarafndan ynetilecek olan kyl kitlesi olabilir. Veya meseleye ulusal adan bakarsak Slavlar zafere ulaan Alman proletaryasnn karsnda muhtemelen ayn imdi kendi burjuvazisinin karsnda olduu gibi klece itaat etmek durumunda kalacaklardr. Nerde devlet varsa orda kanlmaz olarak tahakkm ve dolaysyla klelik vardr. Ak veya kamufle edilmi klelie dayanmayan bir devlet dnlemez. te biz bu nedenle devletin can dmanlaryz, "Ynetici snf durumuna ykselen proletarya..." ne demektir bu yahu? Proletaryann hepsi birden ynetimin ba m olacak? Almanlarn says 40 milyon civarnda; bu 40 milyonun topu birden hkmet mensubu mu olacak? Ulusun tamam ynetecek ama kimse ynetilmi olmayacak. Yani ne devlet ne de hkmet olacak. Ama eer devlet varsa, ynetilenler de, kleler de baki kalacaktr. Marksist teoride bu ikilem kestirme bir yoldan halledilir. Halk hkmetiyle kastettikleri, halkn setii bir avu temsilcinin ynetimidir. Genel oy (Marksistlerin ve demokrat ekoln son numaras) temelinde seilen szde halk temsilciler ve devlet yneticileri bir palavradr, bunun arkasnda ynetici bir aznln despotizmi sakldr; kendisini sahte bir halk iradesinin ifadesi eklinde yutturduu iin de daha tehlikeli bir palavradr. Yani bu meseleye hangi adan bakarsak bakalm hep ayn kederli

sonuca varrz: Halkn ok byk ounluunun ayrcalkl bir aznlk tarafndan ynetilmesi. Marksistlere sorarsanz bu aznlk iilerden menkul olacaktr. Tabii bunlar eskiden ii olabilirler, fakat halkn yneticileri veya temsilcileri haline gelir gelmez iilik bir taraflar kalmayacak, btn iilere devletin 288
DEVLET VE ANAR

tepesinden bakmaya balayacaklardr. Temsil ettikleri halk deil, halk ynetme yetkisi olacaktr. Bunun byle olacandan kuku duyanlar insan doasn zerre kadar tanmyorlar demektir. Ama bu seilenler bilgili olduklar kadar tutkuyla adanm sosyalistler olacaklardr, tte Lassalleclann ve Marksistlerin yazlarnda durmakszn anlan "bilgili sosyalist" veya "bilimsel sosyalizm" szckleri, ilerinde bizzat sahte halk devletinin, kitlelerin gerek veya sahte bilginlerin yeni ve ok ufak aristokrasisi tarafndan olduka despotik bir biimde ynetilmesinden baka bir ey olmayacann kantn barndrmaktadrlar. Halk bilgili deildir, yleyse hkmet eliyle toptan kurtarlacak ve gdlen srye toptan dahil edilecektir. Ne harika bir kurtulu! Marksistler bu elikiyi seziyorlar ve bu bilginler hkmetinin, tm demokratik biimlerine ramen dnyann en baskc, aalayc ve kibirli hkmeti, gerek bir diktatrlk olacan kabul ediyorlar. Bu yzden onun geici ve ksa sreli olacana dair avutucu dnceyi ne sryorlar. Bu diktatrln tek derdinin ve hedefinin halk eitmek, ekonomik ve politik bakmndan her tr ynetimi gereksizletirecek bir dzeye ykseltmek olacan, siyasi, yani hkmedic karakterini yitiren devletin kendisini ekonomik karlarn ve topluluklarn btnyle zgr rgtlenmesine tahvil edeceini sylyorlar. Bariz bir eliki var ortada: bunlarn devleti gerek anlamda bir halk devleti olacaksa niye yklmas gereksin ki? te yandan yklmas halkn gerek kurtuluunun temeliyse bu devlete bir halk devleti demeye nasl cret edebiliyorlar? Yrttmz polemikler onlar, zgrln veya anarinin (yani iilerin aadan yukan gnll rgtlenmesinin) toplumsal gelimenin nihai hedefi olduunu ve halk devleti de dahil her eit devletin despotizme ve klelie yol aan bir boyunduruktan baka bir ey olmadm hatrlamaya zorlamtr. 289

MIHAILBAKUN/N

O yzden areyi bu boyunduruun, bu diktatrln halkn btnsel kurtuluuna varmak iin zorunlu ve geisel bir ara olduunu sylemekte buluyorlar: Onlara gre anari veya zgrlk ama, devlet veya diktatrlk aratr. Dolaysyla kitlelerin kurtarlmalar iin nce kleletiri i meleri gerekmektedir. u sralar polemiimizi bu eliki zerinde younlatrdk. Onlarn yegne iddias halkn zgrln yaratabilecek olann bir diktatrlk (elbette kendi diktatrlkleri) olduudur. Biz ise buna, hibir diktatrln kendi varln devam ettirmekten baka hedefi olmayaca, halk kleletirecei ve klelii arttraca biiminde karlk veriyoruz, zgrlk dediiniz ancak zgrlkle, halkn bir btn olarak isyan etmesiyle ve iilerin aadan yukar gnll rgtlenmesiyle yaratlabilir. Bu kitabn ikinci blmnde sz konusu meseleyi daha yakndan ve ayrntl olarak inceleyeceiz. nk ada tarihin kaderi bu mesele etrafnda dnyor. Fakat imdi okurlarmzn dikkatini hayli nemli olan ve srekli olarak yinelenen bir olguya yneltelim. Devlet kart sosyalistlerin veya anaristlerin politik ve sosyal teorileri onlar dorudan doruya ve kanlmaz olarak hkmetlerin ve burjuva politikasnn tm biimlerinden kati surette kopmaya yneltiyor, onlara sosyal devrimden baka seenek brakmyor. Buna karlk devleti komnistlerin ve bilimsel otoritenin teorisi, siyasi taktik bahanesiyle yandalarn hkmetlerle ve trl burjuva partileriyle bitmek bilmez uzlamalara itiyor, onlar dzenin ana dryor ve hedef artyor; yani yandalarn dorudan doruya gericilie srklyor. Bunun en iyi kant Lassalle'dr. Lassalle'n Bismarck'la kurduu ilikinin, yapt grmelerin farknda olmayan yoktur sanrz. Lassalle'n acmaszca ve baaryla savat liberaller ve demokratlar bu durumdan yararlanarak onu rvetilikle it290
DEVLET VE ANAR

ham ettiler. Marx'n Almanya'daki ahsi taraftarlar da ayn sulamay Marx'a kar yaptlar ama fsldayarak. Ancak hepsi yalan sylyordu. Lassalle'n kendisini satmas iin hibir neden yoktu, nk ok zengindi. zgr bir ajitatr olmak dururken hkmetin veya baka birinin ajan olmay kabul edemeyecek kadar zeki ve erefli bir adamd.

Lassalle bir halk adam deildir dedik. ounlukla zekice ve parlak konumalar yapt toplantlarda dinleyicilerin tm dikkatini zerinde toplard ama proletaryann arasna karama-yacak kadar da zppeydi. Halkn gndelik hayat bu zengin, zarif ve ince adam elbet karlayamazd. Ayrca bir Yahudi olarak da halk arasnda rahat edemezdi. Ve eitimsiz kalabala kar belli bir kmseme hissetmeyecek kadar entelektel stnlnn farkndayd, onlara bir kardein kardee baktndan ok bir doktorun bir hastaya bakt gibi bakard. Bu snrlar iinde, Lassalle ayn drst bir doktorun kendisini insan deil vaka olarak grd hastasn tedavi etmeye adamas gibi, kendisini halk davasna samimiyetle adamt. Onurlu ve gururlu bir adamd Lassalle, ne olursa olsun halkn davasna ihanet etmediine yrekten inanyoruz. Lassalle'n Prusya bakanyla ilikilerini, grmelerini izah etmek adna aalk varsaymlara bavurmaya hi gerek yoktur. Sylediimiz gibi Lassalle, liberal ve demokratlarn her eidine kar ak bir sava yrtyordu. Bu naif gevezelerin aresizliklerini, iflaslarn ak ak gryor ve onlar kmsyordu. Farkl nedenlerle de olsa, Bismarck da onlara dmand ve bu, Lassalle ile uzlamalarna zemin hazrlayan nedenlerin banda geldi. Fakat esas zemin, Lasselle'n siyasi ve toplumsal program, Marx'm yaratt komnist teoriydi. Bu programn temel noktas, proletaryann sadece devlet araclyla (hayali) kurtarlmasdr. Fakat bu, devletin prole291
MIHAILBAKUNIN

taryay burjuva sermayesinin boyunduruundan kurtarmay kabul etmesine ihtiya duyar. Bu tr bir istek devlete nasl alanabilir? tki olas yntem var sadece: Proletarya devleti ele geirmek iin devrim yapmaldr (kahramanca yntemdir bu); ve devleti ele geirir geirmez de bu ezeli hapishaneyi derhal yok etmelidir, biz byle dnrz. Oysa Marx'n teorisine baklrsa halk, devleti yok etmek yle dursun, onu salamlatrmal, glendirmeli ve bu ak gibi devleti velinimetlerinin, gardiyanlarnn ve retmenlerinin (ksaca sylemek gerekirse, halk kendi kafalarna gre kurtarmaya balayacak olan komnist parti liderlerinin, yani Marx ve arkadalarnn) emrine btnyle amade klmaldr. Bunlar hkmetin dizginlerini gl bir elde toplayacaklardr, nk cahil halk gl bir denetime ihtiya duyar. Ticari, snai, zirai ve hatta bilimsel retimi kendi ellerinde toplayp tek bir devlet bankas

kuracaklardr. Bilimsel ve politik ayrcalklaryla yeni bir snf oluturacak olan devlet mhendislerinin dorudan komutas altnda halk, biri snai dieri zirai olmak zere iki orduya bleceklerdir.1 Alman komnist ekolnn halk adna ne kadar ahane bir hedef saptadklarn gryor musunuz? Fakat tm bu faydalara ulamak iin nce ufak bir adm atlmas gereklidir: Devrim! Almanlarn devrim yapmasn daha ok beklersiniz! Sonsuza dek devrim zerinde tartacaklardr, ama i yapmaya gelince... Bizzat Almanlar Alman devrimine inanmyorlar. Devrimi bir baka ulus balatmal veya dtan bir g Almanlar devrime ekmeli veya itmelidir. Kendi balarna kaldklarnda srekli felsefe yapp duracaklardr. Bu nedenle devleti ele geirmek iin baka bir yol yntem aranmaldr. Devletin ban ekenleI Bakimin Komnist Manifeso'nun II. ksmnn sonunda, "ynetici bir snf olarak rgtlenecek olan proletarya" tarafndan alnmas gerekecek on tedbirin listesini veren pasaj belirtiyor, "Devlet Mhendisleri" kendi ek-lemesidir.

292

DEVLET VEANARf

rin veya ekebilme ihtimali olanlarn sempatilerine mazhar olunmaldr. Lassalle'n zamannda devletin tepesinde bugn olduu gibi Bismarck vard. Zaten onu nasl yerinden edebilirdi ki? Liberal ve ilerici partiler yenilmilerdi; sadece sonralar Halk Partisi adn alacak olan Demokrat Parti ayakta kalmt. Bununla beraber gc gerek kuzeyde, gerek gneyde (Avusturya mparator-luu'nda) olduka nemsizdi. Son olaylar bu partinin de yaradl itibariyle bamszlktan ve gten yoksun olduunu gsterdi. Ve nihayet 187O'de dalp gitti. Lassalle bilhassa pratik igd ve sezgiye, ne Marx ne de yandalarnda bir nebze olsun bulunmayan bu zelliklere fazlasyla sahipti. Btn teorisyenler gibi Marx da, i pratik faaliyete gelince mzmin ve iflah olmaz hayalperestti. Enternasyonal'de ve Enternasyonal araclyla Avrupa ve Amerika'dak devrimci proleter hareketler zerinde diktatrlk kurma dorultusundaki nafile kampanyas srasnda bunu kantlad. nsann byle bir gayenin peine dmesi iin ya deli ya da olduka soyut bir bilim adam olmas gerekir. Bu yl inde Marx kesin ve mste-hak olduu bir yenilgi ald, fakat ihtirasl hayallerinden kurtulamama benzer.1 Bu hayaller ve yan sra burjuvazi iinde taraftarlar ve akaklar bulma istei nedeniyle Marx proletaryay srekli burjuva

radikalleriyle uzlamaya sevk etti. Eitimi ve yaradl gerei bir Jacobendir ve en byk siyasi hayali bir diktatrlk kurmaktr. Onun gerek idealleri Gambetta ve Castelar'dr. Kalbi ve fikirleriyle onlarn yanndadr. Son zamanlarda onlara kar cephe almak zorunda kaldysa bu, sadece Gambetta ve Caste-lar'n sosyalist gibi grnmeyi becerememelerinden kaynaklanI Enternasyonal'e bal ulusal federasyonlarn ounun 1872 Lahey Kongresi'nde alnan kararlan sonradan reddetmeleri olgusuna gnderme. 293
MIHA/L BAKUNN

maktadr. Marx'n son yllarda daha da artan radikal burjuvaziyle uzlama hevesi ift tarafl bir hayal barndrmaktadr: lki radikal burjuvazinin devlet iktidarn ele geirmeyi baard takdirde iktidar proletaryann menfaatleri dorultusunda kullanmak isteyecei, istemeye muktedir olduu, ikincisiyse kkleri bizzat kendi iinde sakl gericilie kar direnme konumunda olduu hayalidir. Burjuva radikal parti, ekonomik ve siyasi menfaatleri, hayat tarz, ihtiraslar, kibri ve nyarg lan y la smrc snfa derin, organik balarla baldr ve bu yzden emeki kitlelerden kopmutur. Byle bir durumda elde ettii iktidar (halkn desteiyle elde etmi olsa bile) halkn karlar dorultusunda kullanma niyeti tayabilir mi? Bir snfn klliyen intihar etmesi demektir bu, dnmesi bile imknszdr. En kzl, en ateli demokratlar dahi, halk sosyalist taleplerini ve duygularn ciddiyetle, yksek sesle ifade etmeye balad zaman, kendilerini derhal en azl ve lgn gericilie kaplayacak derecede burjuvaydlar, hl da burjuvalar ve hep burjuva kalacaklar. Bu mantksal bir zorunluluktur, yakn tarih batan baa bunun byle olduunu kantlar. Kzl Cumhuriyeti Parti'nin 1848 Haziran Gnleri'nde ettii ihaneti hatrlayn yeter. Ama 1848 rnei ve III. Napoleon'un sonraki yirmi yl iinde verdii ac dersler ayn ihanetin 1870-71 'de Fransa'da tekrarlanmasn engellememie benzer. Gambetta ve partisi, devrimci sosyalizmin en ateli dmanlar haline geldiler. Fransa'y eli kolu balanm bir halde bugnk azgn gericilie teslim ettiler. Bir baka rnek daha var: spanya! En radikal siyasi parti, htilaf Parti, imdilerde uluslararas sosyalizmin en ateli dmandr.1
1 thtilaflar. Federal Cumhuriyeti Parti'nin radikal kanadyd. 1. Ama-deo'nun monarisine kar ktlar ve parlamenter yntemlerden ok kitle ayaklanmalarn desteklediler.

294

DEVLET VE ANAR

imdi dier meseleye bakalm: Peki radikal burjuvazi halkn isyan olmakszn muzaffer bir devrim gerekletirebilecek konumda mdr? Sorunun cevab daha sorarken belli: Tabii ki hayr. Halkn burjuvaziye ihtiyac yoktur; devrim yapmak iin halka ihtiyac olan burjuvazidir. Her yerde ayan beyan grld bu, Rusya'da ise daha da ak bir biimde meydana kt. Devrim hayalleri kuran ve felsefe paralayan orta snfmzn ve burjuva genliimizin hepsini aln ve sorun: Dncede ve hedefte ortak olan tek bir diri gvdeyi nasl oluturabilirler? Birle-ebilmelerinin yegne koulu halkn iine dalmalardr. Halkn dnda durduklar srece daima iradesiz, btnyle aciz, bo gevezelikJerle vakit ldren bir gruhtan baka bir ey olmayacaklardr. Burjuva dnyasndan gelen iyi nsanlar, kken itibariyle burjuva ama inantan ve zlemleri bakmndan burjuva olmayan bireyler, sadece ve sadece kendilerini halka, halkn davasna adadklarnda faydal olabilirler. Aksi takdirde faydadan ok zarar getireceklerdir. Radikal Parti halkn dnda yaayan ve davranan bir partidir. Peki emeki halkla ittifak kurmak istemeleri neye yorulabilir? Gszlklerinin itirafdr bu, devlet iktidarn ele geirmek iin (elbette kendi karlar adna) halkn desteine ihtiya duyduklarn kabul etmeleridir, ne daha az ne daha fazla. ktidar ele geirdikleri andan itibaren de halkn dmanlar olup kacaklardr. Bu dmanlk halk iindeki destek noktalarn yitirmelerine yol aacak ve iktidarlarm ksa sreliine korumak iin bile yenik gerici partilerle yapacaklar ittifaklar ve uzlamalarla, bu defa halka kar yeni destek kaynaklan aramaya zorlanacaklardr. Bylece bir teslimiyet ve ihanet furyas iinde hem kendilerini hem de halk gericiliin ellerine teslim etmi olacaklardr. Ateti cumhuriyeti Castelar'n (ki o da artk bir diktatr295
MIHAILBAKUNIN

dr) szlerine kulak verelim: "Siyaset bir uzlama sanatdr. Bu yzden lml monarisi partiden generalleri cumhuriyeti ordunun bana geirmek niyetindeydim." Sonucunun ne olacan sylemeye gerek var m? Lassalle pratik bir adam olarak bunu kusursuz bir iimde anlad. stelik Alman burjuvazisinin tmne ynelik derin bir horgryle

doluydu, bu yzden iilere herhangi bir burjuva partisine balanmalarn tlemezdi. Devrim alternatiflerden biriydi. Ancak Lassalle vatandalarn, onlardan devrimci bir inisiyatif beklemeyecek kadar iyi tanyordu. Ya ne kalyordu geriye? Bisnarck'la bir araya gelmek. Marx'n teorisi bir karlama noktas salad: Geni, birleik, gl bir merkezi devlet. Lassalle'm istedii ve zaten Bis-marck'n yapmakta olduu da buydu. O halde neden glerini bir araya getirmesinlerdi? Bismarck hkmete girdii, hatta 1848'de Prusya kurultayna katld andan itibaren burjuvaziyi horgrdn, ona dman olduunu gsterdi. Fakat imdiki tavrlarna baklrsa, kken ve eitim itibariyle mensubu olduu asil-feodal partiye de yle fanatike, klece bir ball olmad anlalyor. Yenilmi, teslim bayran ekmi, kleler gibi itaat eden burjuva liberallerinin, demokratlarn, cumhuriyetilerin ve hatta sosyalistlerin yardmyla asil-feodal partiyi aalyor, devlet nnde ona da diz ktrmeye alyor. Ayn Lassalle ve Marx gibi Bismarck'n da esas hedefi devlet. Bundan dolay Lassalle, Bismarck' devrimci addeden (elbette kendi yolunda) ve byk olaslkla kendine layk grd makam igal ettii iin Bismarck' devirme hayalleri kuran Marx'a nazaran ok daha mantkl ve pratik bir adamd. Lassalle'm kendisine dair byle yksek bir fikri yoktu ve bu yzden Bismarck'la ilikiye gemekten gocunmuyordu. Bt296
DEVLET VE ANAR

nyle Marx ve Engels'in Komnist Manifesto'da. zikrettikleri politik programa uygun olarak Lassalle, Bismarck'tan bir tek talepte bulundu: ilerin retici birliklerine devlet kredisi verilmesi. Ama ayn zamanda, yine Komnist Manifesto'ya uygun olarak iiler arasnda, oy hakkna ynelik barl ve yasal bir kampanya yrtt (Bismarck'a ne denli gvendiini gsterir bu). Yani bir baka hayalin peine dt. Lassalle'n beklenmedik ve erken lm planlarn tamamlamasn, hatta belli bir yere kadar getirmesini engelledi. Lassalle'm lmnn ardndan, dorudan doruya Marx taraftarlarnn etkisiyle Almanya'da, Alman i Topluluklar Birlii'nin zgr federasyonu ile Lassalle'in Genel Alman iileri Birlii arasnda bir nc parti ekillenmeye balad. Alman Sosyal

Demokrat i Partisi'nden bakas deildi bu. Partinin ban olduka yetenekli iki adam ekiyordu. Biri bir yan-ii, dieriyse Marx'n mridi ve vekili olan bir yazard: Bebel ve Li-ebknect. Liebknect'in 1868'deki Viyana seferinin olumsuz sonularn daha nce andk. Bu sefer, Sosyal Demokrat Parti'n'm nihayet rgtlendii Austos 1868'deki Nremberg Kongresi'nde ortaya kondu.1 Dorudan Marx'n klavuzluunda hareket eden parti kurucularnn niyeti, partinin Uluslararas ii Birlii'nin pan-Ahnan seksiyonu olmasyd. Fakat Alman, bilhassa da Prusya yasalar asndan byle bir iliki kurmak yasakt. Bu nedenle sz konusu iliki dolayl bir biimde, zellikle u szlerle beyan edildi: "Alman Sosyal Demokrat i Partisi Alman yasalarnn izin verdii lde Enternasyonalle birlik halindedir."
1 Aslnda Nremberg Kongresi Alman i Topluluklar Birlii'nin beinci kortgresiydi. Sosyal Demokrat Parti 869'da Esenach'ta kuruldu. 297
MIHAILBAKUNIN

Bu yeni partinin kurulmasnn altnda yatan gizli beklenti ve niyet elbette ki Marx'n 1866'daki birinci Cenevre Kongresi'nde reddedilen programn olduu gibi Enternasyonal'e kabul ettirmekti. Marx'n program Sosyal Demokrat Parti'nin program haline geldi. Bu program Cenevre Kongresi'nce benimsenen Enternasyonal programnn temel maddelerinden birkann tekrar-Ianmasyla balar. Sonra birdenbire "acil ve dorudan hedef biiminde telkin edilen "siyasi iktidarn fethine" gei yaplr ve u nemli cmle eklenir: "Siyasi haklatn (genel oy hakk, basn zgrl, dernek kurma ve toplant zgrl vb.) fethedilmesi, iilerin ekonomik kurtulular iin zorunlu bir Vkouldur." Cmlenin ierdii anlam u: iler sosyal devrime girimeden nce politik bir devrim yapmaldrlar, veya (Alman karakterine daha uygun biimde) bar ajitasyon yoluyla politik haklar kazanmal ya da daha basite almaldrlar. Bir politik hareket, toplumsal hareketin gerisinde kald veya ondan ayr dt (ki bu da ayn anlama gelir) srece burjuva bir hareketten baka bir ey olmaz. Bu yzden byle bir programn yapp yapaca. Alman iilerine lkin burjuva kar ve hedefleri benimsemelerini, politikalarn radikal burjuvazinin karlarna gre yrtmelerini telkin etmektir. (Sonra radikal burjuvazinin ne yapaca gn gibi ortadadr: Halk

zgrletirmek bir yana, onu yeni bir hkmete, yeni bir smrye tabi klacaktr.) Alman ve Avusturyal iilerin Halk Partis'nin radikal burjuvalaryla etkileyici uzlamalar ite bu program temelinde hayata geirildi. Nremberg Kongresi biter bitmez, kongrenin bu hedef dorultusunda semi olduu delegeler, bu kt ii temsilcileri, burjuva-radikal parti liderleriyle resmi bir savunma ve saldr ittifaknn hkme balanaca Stuttgart'a doru yola koyuldular. 298
DEVLET VE ANAR

Bu ittifak gerei Eyll'de Bern'de balayan Bar ve zgrlk Ligas'nn ikinci kongresinde iki grup kardee yan yana oturdular. Kongrede olduka dikkat ekici bir gelime oldu. Okurlarmzn hepsi olmasa da ou, bu kongrede burjuva sosyalistleri ve demokratlar ile szde-ittifak grubuna dahil olan veya sonradan katlan devrimci sosyalistler arasnda ba gsteren hiziplemeyi duymulardr.*1 Blnmenin grnteki nedeni olan meseleyi Dayanmaclar aka ve kesin kavramlarla ortaya koydular (zaten kanlmaz hale gelen bir blnmeydi bu). Dayanmaclar burjuva demokratlara ve sosyalistlere, halk sorunu biiminde adlandrlabilecek olan sosyal soruna, bu biricik soruna kar sadece ilgisizlik deil, aktif bir dmanlk da gsterdiklerini kabul ettirmek istiyorlar, bunu yksek sesle ilan etmeleri iin urayorlard. Bu ama dorultusunda, Bar ve zgrlk Ligas'nn tm abalarnn temel hedefi olarak nne, "bireylerin" ve "snflaBu hususta bilgisi olmayanlar, yaynlarmzn ikinci kitab olan Enternas-yonal'ir Tarihsel Gelimi'nden esast bilgiyi alabilirler. 1. Ksm, ss. 301-364, 1873. [Bu, Bakunin'in makalelerinin ve baka makalelerin bir araya getirildii Zrih'te baslan bir derlemeydi. Sosyal Devrimci Parti yaynlarnn ikinci kitab olarak basld. lk kitap Devlet ve Anari'yd\. (.n.)] Teknik olarak Bakuntn, 1866'da talya'da kurduu Uluslararas Karde.-lik'e gndermede bulunuyor. Sosyal Demokrat Dayanma'y Bar ve zgrlk Ligas'ndan ekildikten hemen sonra kurdu. Aada 1869'dak olaylara gndermede bulunurken, Sosyal Demokrat Dayanma'dan ziyade Sosyal Devrimci Dayan, ma'dan dem vuruyor. Yazlarndan birinde. Almanlar Sosyal Demokrat terimini yeni partilerinin adnda kullanmaya baladklarnda Dayanma'nn ismini deitirdiini iddia etti. Aslnda Sosyal Devrimci Dayanma, Bakunin'in Sosyal Demokratlarn Dayanmas ve Kardeliinin ardl olarak 1872 Eyll'nde Zrih'te kurduu yeni bir rgtlenmeydi. Bu rgtlenmeye daha nce Ispanya'daki Bakuninci faaliyetle alakal olarak gndermede bulunmutu. Sosyal Devrimci Dayanma adm 1872'de kullanmaya balad, fakat burada Sosyal Demokrat Dayanma'y da kapsayacak

biimde kullamyora benzer.

299

MIHAILBAKNN

nn eit klnmasn" (sadece siyasi veya yasal deil, hepsinden nemlisi ekonomik eitlikleri) koymasn nerdiler. Dier bir deyile Liga'y, sosyal-devrimci program benimsemeye davet ettiler. Liga'nn ounluunu oluturan kartlarnn, sorunun an keskin bir biimde formle edildii bahanesinin arkasna gizlenerek reddetmelerini nlemek iin, nerilerini bile bile olduka lml bir tarzda sundular. Onlara aka unu sylediler: "imdilik bu hedefe varmann yol yordam meselesine dokunmuyoruz. Size, bizzat bu hedefin kendisini isteyip istemediinizi soruyoruz. Bunu meru, tek deil elbette ama u an iin temel hedef olarak kabul ediyor musunuz, etmiyor musunuz? Dnya zerindeki hangi corafyadan, ulustan ya da cinsiyetten olursa olsun tm bireylerin tam eitliine (fizyolojik, etnografik falan deil, sosyal ve ekonomik eitliine) ulamak istiyor musunuz istemiyor musunuz? Bizler, insanlk smrc bir aznlk ve smren bir ounluk arasnda blnd srece zgrln bir hayalden ve palavradan ibaret olduuna, btn tarihin de bunu doruladna inanyoruz. Eer derdiniz zgrlkse siz de bizim gibi genel eitlik istemelisiniz! stiyor musunuz istemiyor musunuz?" Burjuva demokratlarnn ve sosyalistlerinin kafalar biraz daha alsayd, onurlarn kurtarmak iin "evet" derler ve pratik insanlar olarak bu hedefin hayata geirilmesini belirsiz bir gelecee postalarlard. Dayanmaclar byle bir karlk almaktan korktuklar iin, bu hedefe varmann yollar ve aralar meselesini gndeme getirmenin hazrlm da nceden yapmlard. Byle bir karlk halinde hemen bireysel ve kolektif mlkiyet, yasal haklarn ve devletin ortadan kaldrlmas gibi hususlar gndeme getireceklerdi.
300
DEVLET VE ANAR

Kongrenin ounluu iin, bir mcadele alan mahiyetinde bu ikinci mesele (yasal haklarn ve devletin ortadan kaldrlmas) ok daha elverili olarak kabul edilebilirdi kukusuz. kinci mesele (bireysel ve kolektif mlkiyet) kaak gremeye izin vermeyecek berraklktayd. Ama ikincisi ok daha karmakt ve bir yandan halk sosyalizmine kar gevezelik edip oy kullanrken, te yandan hl

bir sosyalist, bir halk dostu olarak gr-nebilmeyi salayacak olan saysz yoruma kap ayordu. Marx ekol bize bu bakmdan birok rnek sunmutur. Alman diktatr (Marx), son derece konuksever bugnlerde; sancann altnda bir sr burjuva sosyalist ve demokrat topluyor (Marx'a boyun emeleri kouluyla tabii). Bar ve zgrlk Ligas bile kendine bir snak bulabilir orda, yeter ki Marx'n hkimiyetini kabul etsinler. Burjuva kongresi bu biimde hareket etseydi Dayanmac-lar'n pozisyonu ok daha zor hale gelecekti. imdilerde Marx'la aralarnda varolan mcadele, o vakit onlarla Liga arasnda ba gsterecekti. Ama Liga Marksistlerden daha aptal, te yandan da daha drst olduunu kantlad: Kendisine nerilen ilk alanda sava kabul etti ve "ekonomik eitlik istiyor musunuz, istemiyor musunuz?" sorusuna byk ounlukla "istemiyoruz" diye karlk verdi. Bylece kendisini proletaryadan btnyle koparm ve yakn bir lme mahkm etmi oldu. Ve arkasnda sadece ac ac yaknarak gezinen iki hayalet brakp son nefesini verdi: Amand Ggg ve Saint-Smoncu milyoner Lemonner.1 imdi tekrar, sz konusu kongrede ba gsteren garip bir olaya dnelim. Nremberg ve Stuttgart'tan gelen delegeler (yani
1 Amand Ggg (1820-1897), 1849'da BykBaden Dukal devrimine katlm bir Alman demokratyd. Ban ve zgrlk Ligas'nn bakan yardmcln yapt ve Halk Partisi merkez komitesinde yer aidi. Charles Lemonner (1806-1891) bir felsefe profesr ve Saint-Simonculuun temsilcilerinden biriydi. Bat ve zgrlk Ligas'nn etkili yeleri ndendi. 301

taze Sosyal Demokrat Parti'nin Nremberg kongresince seilen iiler ve Halk Partisi'nin burjuva Schvvabianlar) Liga'nn ounluuyla beraber eitlik kart oy kullandlar. Burjuvazinin oy renginde alacak bir durum yok; burjuvalklarn yaptlar. Hibir burjuva, en kzl devrimcisi bile ekonomik eitlik istemez; niye lmek istesin ki? Ama ya iiler? Sosyal Demokrat Parti yeleri? u an iin bal olduklar programn onlar dorudan doruya toplumsal konumlarna ve igdlerine aykr bir hedefe srklediine, burjuva radikalleriyle siyasi hesaplar gerei yaplan ittifaklarn proletaryann burjuvaziye deil burjuvazinin proletaryaya boyun edirmesine gelip dayandna bundan daha iyi kant olur mu? Dikkat ekici bir baka olay da uydu: Entemasyonal'in Brksel Kongresi, Liga'nn Bern Kongresi'nden birka gn nce sonuland

ve Kongre, Liga'yla herhangi bir ittifak reddetti. Kongrede Marksistlerin hepsi bu dorultuda konutular ve oy kullandlar. O halde Marx'n dorudan etkisi altnda bulunan baka Marksistlerin, Bern Kongresi'nin ounluuyla etkileyici bir ittifak kurabilmeleri nasl aklanr? Bugne dek bu, zlmemi bir bilmece halinde kalmtr. Ayn eliki 1868'de, ve hatta i 869'dan sonra Sosyal Demokrat Parti'nin resmi yayn organ saylan ve editrln Bebel ve Liebknecht'n yapt Volksstadt gazetesinde de aa kt. Arada bir burjuva Ligas'na ynelik olduka kuvvetli kar-makaleler yaynlyor, fakat hemen arkasndan aleni sevgi beyanlar veya baz baz dosta sitemler geliyordu. Sadece halkn karlarn savunduu dnlen bu gazete, Liga'nn iilerin gznden dmesine yol aan burjuvaca ifadeler kullanmak hususunda anya kamamas iin ona adeta yalvaryordu.
302
DEVLET VE ANAR

Marx'n partisi iindeki bu tr gelgitler Eyll 1869'a, yani Bazel Kongresi'ne dek devam etti. Bu kongre Enternasyonalin geliimi srecinde bir dnm noktasn ifade eder. O zamana kadar Almanlar Enternasyonal kongrelerinde ok az varlk gstermilerdi. Barolde Fransa, Belika, svire ve bir yere kadar ngiltere iileri vard. Fakat Almanlar, toplumsal ve halk olmaktan ok siyasi ve burjuva bir partiyi artk rgtlemi, iyi terbiye edilmi liderleri Liebknecht'in sk denetimi altnda tek bir insan gibi oy kullanan bir gruh olarak Bazel Kongresi'nde peyda oldular. Tabii ki birincil kayglar, siyasi meselenin dier meselelerden nce gndeme alnmasn teklif etmek yoluyla programlarn sunmakt. Kyasya bir mcadele oldu ve Almanlar esasl bir yenilgiye uradlar. Bazel Kongresi Enternasyonal programnn btnln korudu ve Almanlarn burjuva politikalarn sokarak onu yozlatrmalarna izin vermedi. Bylece Enternasyonalce Almanlardan kaynakt {hl da Almanlardan kaynaklanarak sryor olan) bir hizipleme ba gsterdi. Almanlar uluslararas bir birlie dar burjuva, btnyle Alman veya pan-Alman olan ulusal bir politik program nerecek ve zorla kabu! ettirmeye alacak kadar kstahtlar. Tamamen bozguna uratldlar ve Sosyal Devrimci Dayanma yeleri, yani Dayanmaclar Almanlarn yenilgisine en ufak bir

katkda bulunmadlar. Bylece Almanlarn Dayan-ma'ya kar nefretleri daha da artt. 1869 sonu ve 1870'in ilk yans, Marksistlerin Dayanma yelerine kar art niyetli (bazen de alaka) saldrlar, daha da art niyetli hileleriyle dolup taar. Fakat ksa zaman sonra Almanya zerinde bulutlanan ve Fransa'ya patlayan askeri bir siyasi frtna yznden tm bunlar birdenbire kesildi. Savan sonucu iyi biliniyor: Fransa devrildi ve yerine imparatorluk haline gelmi olan Almanya geti.
303
MfHAlLBAKUNlN

Almanya'nn Fransa'y yerinden ettiini daha nce defalarca belirttik. Ama bununla kalmyor; Almanya tarihte hibir devletin, hatta V. Charles'n ispanya'snn dahi elde edemedii bir yere geldi. G ve etki bakmndan Almanya'yla belki sadece I. Napoleon'un imparatorluu kyaslanabilir. Sava III. Napoleon kazansayd ne olurdu bilemeyiz. Elbette kt, belki ok kt olurdu ama btn dnyann ve uluslarn zgrl sz konusu olduunda bundan kt de olmazd. III. Napoleon'un kazanaca bir zaferin etkileri, dier lkeler adna, akut bir hastalk misali ac verici ama geici olurdu. nk Fransa ulusundaki hibir tabaka, zaferin salamlatrlmas ve devam ettirilmesi in esas tekil eden organik devleti unsura yeteri oranda sahip deildi. Franszlar belki gururlarn okayacak, fakat yaradllar gerei tayamayacaklar bu geici stnl yine kendi elleriyle yok edeceklerdi. Ama Alman dediiniz baka bir eydir. Ayn anda hem klelik hem efendilik etmek iin yaratlmtr. Fransz da yaradl ve vngenlii bakmndan askerdir ama disipline gelemez. Alman en dayanlmaz, en aalayc, en ar disipline gnll olarak boyun eer. Kendisini, daha dorusu Alman devletini dier tm devletlerin ve uluslarn zerinde grd oranda disiplini sever, disipline hazr hale gelir. Alman ordusunun elde ettii parlak zaferler serisine ve sonunda Paris'in dtne dair haberler geldike Alman ulusunun tamamn, toplumun btn tabakalarn saran lgnca kendinden geme halinin baka ne gibi bir aklamas olabilir? A-manya'daki herkes bu zaferin dorudan doruya, bilinen kstah-lyla askeri unsurun kesin hkimiyetine ve ardndan en acmasz gericiliin zaferine varacan gayet iyi biliyordu. Ve ne oldu? Bir iki kii dnda tek bir Alman bile bunu bir tehlike olarak grmedi. Aksine, bu lgnca

sevince hepsi katld. Scvvabi304

DEVLET VE ANAR

an muhalefetinin tamam, yeni imparatorluk gneinin altnda mum gibi eriyip gitti. Halk Partisi yoklara kart ve eraf, asiller, kyller, profesrler, sanatlar, yazarlar, renciler hep bir azdan pan-Alman zaferinin arksn sylemeye koyuldular. Yurtdndaki Alman birliklerinin ve evrelerinin hepsi bir yandan tebrikleri kabul ederken, bir yandan da "imparatorum sen ok yaa!" diye bardlar (1849'da demokratlar asan ayn imparatordu). Liberallerin, demokratlarn, cumhuriyetilerin topu birden Bismarck oldular. Birleik Devletler'de bile, milyonlarca Alman gmeni kendinden gemi bir halde pan-Alman despotizminin zaferini kutlarken, zgrle almak bir yana, zgrle dair zerre kadar bir ey renmediklerini gsterdiler. Byle yaygn bir olgu geici bir fenomen olamaz. Bu her Almann ruhuna ilemi tutkuyu, emir ve itaat, tahakkm ve klelik unsurlarn ayrlmaz bir biimde bnyesinde barndran bir tutkuyu aa vurur. Peki ya Alman iileri?.. Hibir ey yapmadlar. Fransz iilerine sempati bildiren tek bir die dokunur bildiri yaynlamadlar. Havalarda uan ulusal gururun, uluslararas kardelii zedelediine dair ki lakrdnn gevelendii birka miting dzenlediler o kadar. Ortada asker falan yoktu, bir eylere kalkmann, bir eyler yapmann tam zamanyd aslnda, ama kimse laf ebeliinden teye gitmedi. Ynla iinin mkemmel askerler olarak grevlerini ifa ettikleri, yani komutanlarnn emirleri dorultusunda insanlar dvdkleri, boduklar, kesip bitikleri, vurduklan ve hatta yamaladktan dorudur. Ama hal byleyken bile aralarndan bazlar, Volkstadt'a. Alman ordusunun Fransa'da uygulad barbarl canl bir biimde betimleyen hznl mektuplar yazyorlard. Yine de yal kahraman Jacoby'nin hl kalenin birinde hapis tutulmasna, Lebknecht ve Bebel'in bugn hl tutuklu ol305
MIHAILBAKUNIN

malanna yol aan daha sk muhalefet rnekleri de yok deildi. Fakat bunlar yaltk ve ok nadir rneklerdi. 1870 Eyll'nde Volkstadt'm yaynlanan ve pan-Alman vncn ak ak yanstan makaleyi unutmak ne mmkn? yle balyordu: "Alman ordusunun

kazand zaferler sayesinde tarihsel inisiyatif nihayet Fransa'dan Almanya'ya gemi oldu; biz Almanlar..." Uzun lafn ksas, hareketli bir askeri, siyasi ve ulusal zafer duygusu Almanlarn tamamn avcunun iine ald ve hl av-cunda tutuyor. Pan-Alman mparatorluu iktidarnn ve onun ulu anslyesi Prens Bismarck'n esas olarak dayandklar ey ite bu ruh halidir. lhak edilmi zengin eyaletler, ele geirilen saysz silah ve Almanya'nn olduka iyi silahlanm ve kusursuzlatrlm devasa bir orduya sahip olmasn salayan u 5 milyar frank; imparatorluun yaratlmas ve organik olarak Prusya'ya boyun eii; yeni kalelerin inas ve bir donanmann kurulmas... Btn bu etkenler kukusuz pan-Alman iktidarnn bymesinde nemli rol oynadlar. Fakat barol oyuncusu halkn derin ve gvenilir sempatisidir. svireli arkadalarmzdan birinin ortaya koyduu gibi: "imdi Japonya, in veya Moskova'da yaayan her bir Alman terzisi Alman donanmasn ve tm Almanya iktidarn arkasnda hissediyor. Bu gururun bilincinde olmak ona lgnca bir sevin veriyor. Almanlar en nihayet, bir ngiliz veya bir Amerikal gibi, devletlerine srtlarn yaslayp gururla 'Ben bir Almanm' d-yebildikleri gnleri grdler. Elbet ngiliz veya Amerikal, 'Ben bir ngilizim' veya 'Ben bir Amerikalym' derken "Ben zgr bir insanm" da demi oluyor. Oysa Alman 'Ben bir kleyim ama benim imparatorum senin imparatorunu dver' diyor." Alman halk bu gurur hissiyatyla kendini uzun mddet tatmin edebilir mi? Kim bilebilir ki? O kadar uzun zaman birleik 306
DEVLET VE ANAR

bir devlet, tepelerinde asl duran tek bir sopa hasretiyle yanp tututular ki, bu gaz onlara epey bir yetecektir belki de. Her ulusun zevki kendisine. Grnen o ki Alman ulusunun devlet klfndaki kaln bir sopaya ynelik hususi bir zaaf var. Devleti merkeziletirmesiyle beraber Almanya'nn, geni bir merkezi devlette kanlmaz olarak reyecek olan btn ktlkleri, ahlaki rmeleri ve dahili zlmeleri yaayacandan kimsenin kukusu olmasn. Ahlaki ve entelektel rmenin ipular bariz bir biimde grlmeye balad bile. Dnyann en drst ulusu olarak bilinen Alman halkm avcunun iine almaya balayan rmenin korkun tasvirlerine tesadf etmek iin sadece en

muhafazakr veya en lml Alman gazetelerini ap okumak yeter. Yozlama devletin glenen ve genileyen merkezilemesine elik eden kapitalist tekellemenin zorunlu sonucudur, her zaman ve her yerde byledir bu. Birka elde toplanan ayrcalkl sermayenin, bugnlerde btn devletlerin ruhu haline gelmi olduu sylenebilir. Devlet finanse eden sadece ve sadece odur; bunun karlnda da devlet ona halk smrebilmesi iin snrsz garanti salar. Finansal tekel, snai ve anonim irketler araclyla kitlelerin (giderek yoksullaan kk ve orta burjuvazinin de) cebindeki son kapikleri de szdran borsa speklasyonuna yapktr, ayrlamaz. Borsa speklasyonuyla birlikte, tasarrufa, dirayete ve alkanla dayal eski burjuva erdemleri gzden dmeye balamtr. Ke dnmecilik dorultusunda yaygn bir eilim gelimitir. Dolandrmadan, yasad yollara bulamadan zengin olunamayacana gre, eskinin cahil drstl ve vicdan tarihe karmak zorundadr. Mehur Alman drstlnn gzmzn nnde bu kadar abuk yok olmas dikkate deer bir noktadr. Cahil Alman d307
MIHAL BAKUN/N

rstl anlatlamayacak kadar dar kafal ve aptald. Ama gnmzn yozlam Almann karakterize etmeye kelimeler yetmez, mide bulandrc bir yaratktr. Franszm rml, zarafetinin, canl ve ekici nktedanlnn ardna saklanabilir. Fakat Alman rmek hususunda snr tanmaz, onun rmesini hibir ey saklayamaz; tm irenlii, kabal ve aptallyla gzmzn nnde ylece durur. Alman dncesinin, sanatnn ve biliminin sekinlii de Alman toplumunu batan baa avcunun iine alan bu yeni ekonomik ynelimle birlikte grnr ekilde kaybolup gitmektedir. Profesrler hi bu denli yalaka olmamlard; rencilerse imparatorlarnn selameti ve erefi adma her zamankinden daha fazla bira gtryorlar. Ya kyller?.. Onlar tam anlamyla serseme dndler. Yzyllar boyunca liberal burjuvazi tarafndan bir kenarda braklan ve sistematik bir biimde gericilik saflarna itilen kyller imdilerde, bilhassa Avusturya, orta Almanya ve Bavyera'da genellikle gericilie en sk destek veren kesimdir. Birleik pan-Alman devletinin, ynla asker-sivil ve polis uayla birlikte imparatorun

kendilerini boazladn, soyup soana evirdiini anlamalar iin kyllerin daha krk frn ekmek yemeleri gerekiyor. Ve iiler... Liderleri (politikaclar, aydn gruhu ve Yahudiler) onlarn kafalarn allak bullak etti. Almanya'nn balca sanayi merkezlerinde meydana gelen ciddi karklklarn da aa vurduu zere, koullar gnden gne dayanlmaz bir hal alyor. Baz Alman ehirlerinde sokak kargaalklar, hatta arada bir polisle atmalarn olmad bir ay, bir hafta yok. Fakat bundan br halk devriminin yaknlarda olduu sonucu karlmamal. nk liderleri onlar srekli olarak aldatyorlar, devrimden en az burjuvazi kadar nefret ediyor, korkuyorlar!
308
DEVLET VE ANAR

Bu korku ve nefret yznden ileri, genellikle Sosyal Demokrat Partili birka iinin (veya ikinci snf burjuva yazarnn) Alman Parlamentosu'na seilmesini salayan yasal ve bar szdeajitasyona sevk ettiler. Liderlerin bu politikas, Alman devleti adna tehlike arz etmek bir yana, bir tr paratoner veya emniyet supab ilevi grdnden olduka faydaldr. Son tahlilde, Almanlarn akllarnda, karakterlerinde ve yaradllarnda pek az devrimci unsur varolduu iin bir Alman devrimi de beklenemez. Yeter ki isteyin, bir Alman herhangi bir otoriteye, hatta imparatora kar yap esecektir. Felsefe paralamakta zerine yoktur ve ite bu yzden entelektel ve ahlaki gleri datr, tabiri caizse yaplanmalarna engel olur ve mparatorunu devrimci bir patlama tehdidinden uzak tutmu olur. Aslnda defalarca syledik durduk; Alman halknn karakterinin esasn tekil eden, yaradlndan kaynakl itaat alkanl ve tahakkm tutkusuyla, devrimci bir ynelim nasl olsun da birlesin? Bugnlerde her Almann bilincine, igdlerine hkim olan arzuyu hepimiz biliyoruz: Alman mparatorlu-u'nun snrlarn enine boyuna her yerde geniletmek... Herhangi bir sosyal tabakadan bir Alman karnza aln, bin, hatta on bin Almandan size Arndt'n mehur arksnn szleriyle cevap vermeyecek bir tane bulursanz hemen gidin ve kendinize bir piyango bileti aln: "Hayr, hayr, hayr, Almann vatan daha geni olmal..." Her bir Almann inanc, byk Alman Imparatorluu'nu kurma grevinin daha yeni balad ve tamamlanmasnn tm Avusturya'nn (Macaristan dnda), sve'in, Danimarka'nn,

Hollanda'nn, Belika'nn bir ksmnn, Fransa'nn da bir ksmnn ve Alpler'e varncaya dek btn isvire'nin ilhak edilmesiyle mmkn olduudur. Tutkular budur, u an onlar iin bundan 309
MIHAL BAKUMN

daha nemli baka bir ey yoktur. Bu tutum ayn zamanda Sosyal Demokrat Parti'nin tm faaliyetine de yn vermektedir. Sanmayn ki Bismarck Sosyal Demokrat Parti'ye taslad kadar dmanlk duymaktadr. Bismarck'n kafas, bu partinin Avusturya, sve, Danimarka, Belika, Hollanda ve svire'de Alman devlet anlayn yaymak yoluyla bir nc g grevi grdn anlayacak kadar iyi alyor. Daha nce de belirttik, Enternasyonal dahilinde Bismarck'n kahramanlklarn ve zaferlerini kendi karlar dorultusunda kullanmaya alan Marx'n u anda esas zlemi, bu Alman devlet fikrinin yaygn-lamasdr. Partilerin hepsi Bismarck'n avcunda ve Bismarck onlar Marx'a kaptrmaya hi niyetli deil. Bismarck Papa'dan veya dinci Fransa'dan ok daha gericidir ve imdilerde Avrupa, hatta dnya gericiliinin lideridir. Fransz gericilii irkin, gln ve hayli acnas durumda ama tehlikeli deil. ada toplumun zlemlerinin tmne birden beyinsizce, aptalca kar duruyor (sadece proletaryann deil burjuvazinin de zlemlerine). Bu, Fransz devletinin can ekimesinden baka bir ey deildir, gericiliin devletin bekasndan baka dnd hibir ey yok ve byle giderse hibir zaman gerek bir g haline gelemeyecektir. Pan-Alman gericilii ise tamamen baka bir eydir. Burjuva uygarlnn ada taleplerine kabaca ve aptalca kar kmakla vnyor hesapta. Ama aksine, btn meselelerde burjuvaziyle uyum halinde davranmak iin hibir frsat karmyor. Despotik eylemlerini ve kararlarn en liberal ve hatta demokratik biimlerle maskeleme sanatnda retmeni III. Napoleon'a bile ta kartyor. Din meselesine bakn szgelimi. Papalk saltanatnn ortaadan bu yana gelen hak iddialarna kararllkla ve cesaretle 310
DEVLET VE ANARf

kim kar kyor?1 Almanya ve Bismarck. Bismarck, halk kendisine kar kkrtan, bilhassa imparatorluk saraynda trl entrikalar eviren kiyzl Cizvitler'den, onlarn hasmlarna kar kullanmay

det edindikleri u hanerlerinden veya zehirlerinden korkmad. Roma Katolik Kilsesi'ne yle bir gle saldrd ki, yal ve kalender Garibaldi (sava meydanlarnda ei bulunmaz bir kahraman ama olduka zavall bir felsefeci ve politikac olan Garibaldi'nin, sizi en ilerici ve liberal insan olarak methetmesi iin rahiplere dman olduunuzu syleyin yeter, o denli tiksinir rahiplerden) ksa bir sre nce Alman anslye iin, kendinden gemi bir halde bir iir yaynlad ve onu Avrupa'nn ve Dnya'nn kurtarcs ilan etti. Zavall general, bugn artk devlet gericiliinin, kilise gericiliinden daha beter ve tehlikeli olduunu anlamad. (Kilise gericilii ktdr ama gszdr, nk kategorik olarak imknszdr.) Devlet gericilii daha tehlikelidir, nk gericiliin son ve yegne olanakl biimidir. Bir sr szde-liberal ve demokrat bunu anlamamakta srar ediyor ve bu yzden ou, ayn Garibaldi gibi Bismarck'a halk zgrlnn ampiyonu gzyle bakyor. Bismarck ayn ekilde toplumsal meselelere de kaytsz kalmyor, onlarla da har neir oluyor. Daha birka ay nce, iilerle alakal tm sorunlarn dikkatle ve derinlemesine tartlmas iin yetkin Alman hukukularndan ve ekonomi-politikilerden menkul hakiki bir sosyal kongre toplad. Elbette ki bu centilmenler hibir hususta karara varmadlar, zaten varamazlard da; nk nlerine konan bir tek sorun vard: Sermaye ve emek arasndaki iliki sabit kalmak kouluyla ilerin durumlarn iyiletirmek, yani balk kavaa nasl kar sorunu. Herhangi bir karara varmadan daldlar, fakat Bismarck, Avrupa'nn dier dev] Bismarck'n 1871 'de gndeme getirmeye balad, Katolik ibadet ve eitim snrlamalarm ve Cizvitlerin kovulmasn da kapsayan bir dizi ant-Katolik yasadan ibaret olan Kulturkampfa gnderme.

311

MIHAILBAKUNM

let adamlarndan farkl olarak toplumsal sorunun nemini kavradn, onu titizlikle incelediini gsteren byle bir toplant dzenledii iin bir kat daha skse yapm oldu. Ve son olarak Bismarck yurtsever Alman burjuvazisinin politik kibrini de tam anlamyla tatmin etmitir. Gl, birleik bir panAlman imparatorluu kurmakla kalmad, burjuvaziyi en liberal ve demokratik hkmet biimine sahip kld. Burjuvaziye genel oy hakkna dayal bir parlamento ve akla uygun her meselede snrsz tartma hakk verdi; tabii ki kendisi ve imparator iin cannn istediini yapma hakkn sakl tutmay ihmal etmeden. Bylece

kendisine ey ayrarak meydan istedikleri kadar gevezelik yapmalar iin Almanya'nn geri kalanna brakt. Kendine ayrdklar unlard: Maliye tekilat, polis tekilat ve ordu tekilat. Yani ada devletin tam z, gericiliin tam iktidar... Bu czi ey sayesinde imdilerde tm Almanya zerinde ve Almanya araclyla tm Avrupa ktas zerinde mutlak hkimiyeti avcunda tutuyor. Dier kta devletleriyle alakal olarak unlar syledik, kantlarn verdik: Sz etmeye demeyecek kadar gsz olanlar, italya misali kendilerini ciddi birer devlet olarak yaplandramam (aslna baklrsa sittin sene de yaplandramayacak) olanlar, veya Avusturya, Trkiye, Rusya, ispanya ve Fransa gibi dalma srecinde olanlar. Bizce bu kategorizas-yonun doruluu kantlanm gibi grnyor. Bir tarafta bina skeletleri, te yanda viraneler ve ortada tm gc ve parlaklyla pan-Alman devletinin heybetli binas ykseliyor: Almanya; btn ayrcalklarn ve tekellerin (yani burjuva uygarlnn) son sma, devletiliin (yani gericiliin) son mevzisi. Avrupa ktasnda artk bir tek gerek devlet var: Pan-Alman devleti; geri kalanlarn hepsi byk Alman tmparatorluu'nun beceriksiz yamaklardr. 312
DEVLET VE ANARf

te bu imparatorluk, byk anslyesinin azndan sosyal devrime lm kalm sava ilan etti. Bismarck srtn dayad 40 milyon Alman adna sosyal devrimin idam fermann imzalad. Bu srada fesat hasm Marx ve Alman Sosyal Demokrat Par-tisi'nin liderlerinin hepsi, sanki Bismarck'tan el almlarcasna, kendi aplarnda sosyal devrime bir sava daha ilan ediyorlard. Btn bu hususlar, bu almann sonraki blmnde ayrntlaryla ele alacaz. Alman tmparatorluu'nun ve fetih ve tahakkm tutkusuna kaplm (devleti ynetmek adma) olan Alman halknn temsil ettii gl gericilik bir yanda, uluslarn, btn lkelerdeki milyonlarca emekinin kurtuluunun biricik savunucusu sosyal devrim dier yanda; u anda durum bu. Sosyal devrim imdilik sadece Avrupa'nn gneyinde, talya, spanya ve Fransa'da salam bir gce sahip. Fakat umudumuz yakn bir zamanda kuzeybat Avrupa uluslarnn da (Belika, Hollanda, bilhassa ngiltere ve nihayet btn Slav uluslar) bu bayrak altnda toplanacaklar ynndedir. Pan-Alman bayranda unlar yazyor: Ne pahasna otursa olsun devleti koru ve glendir. Sosyal devrimin bayranda, bizim

bayramzdaysa ateten ve kandan harflerle unlar kazldr: Btn devletleri yerle br et, burjuva uygarln yk, zgr birlikler yoluyla aadan yukarya zgrce rgtlen -zincirlerini kran emeki kalabalklarn, zgrleen insanln tmn rgtle, btn insanlk iin yepyeni bir dnya yarat. Bir sonraki blmde bu iki kart ilkelerin Avrupa proletaryasnn bilincinde nasl doduunu ve gelitiini gstereceiz. 313 EK A Yanl anlalmaktan kanmak adna, halk ideali adna verdiimiz olgunun, burjuva bilginlerinin veya yar-bilginlerinin bo vakitlerinde halk yaamndan yaltlm bir biimde tasarladklar ve cahil kalabala gelecekteki rgtlenmelerinin zorunlu formu olarak gayet zarif bir ekilde sunduklar politik ve toplumsal kurumlarla, formllerle ve teorilerle hibir ilgisi olmadn vurgulamay gerekli gryoruz. Bu teorilerin hibirine zerre kadar gvenimiz yok. Onlarn en iyileri bile bize gre halk yaamnn geni ve kudretli alann kuatamayacak kadar dar Procrustes yataklardr. En rasyonal ve malumatl bilim bile toplumsal hayatn gelecekte alaca biimi kestiremez. Olsa olsa varolan toplumun kesin bir eletirisinden kacak mantksal sonulan izleyerek olumsuz koullan belirleyebilir. Nitekim sosyal ve iktisadi bilim, bu tr bir eletiri yoluyla kaltsal birey mlkiyetini reddetti ve bunun sonucunda kolektif mlkiyetin soyut, tabiri caizse ne314
DEVLET VE ANAR

gatif konumunu, gelecekteki toplumsal dzenin olmazsa olmaz koulu olarak kavrad. Ayn yolla, birtakm hayali haklar adna (teolojik veya metafizik, lahi veya entelektel ve bilimsel) toplumun yukardan aa idaresi demek olan devlet veya devletilik mutlak dncesini bir kenara att. Kart veya negatif konumu seti: Anari; yani topluluun tm birimlerinin ve paralarnn zgr ve bamsz rgtlenmesi; seilmi dahi olsa herhangi bir otoritenin emirleriyle, herhangi bir bilimsel teorinin dayatmasyla deil, bizzat hayat tarafndan retilen her tr talebin doal geliimi ve bunun bir sonucu olarak sz konusu rgtllklerin aadan yukar, gnll federasyonu anlamna gelen anari. Bu yzden hibir bilgin halka, sosyal devrimin ertesi gn nasl yaayacan, yaamas gerektiini retemez, hatta bunu kendisi

iin bile belirleyemez. Bu, ilkin her bir halkn durumuyla, ikinci olarak da halkn arasnda kendisini aa vuran ve en gl biimde devinen arzularca belirlenecektir, yukardan klavuzluk ve aklamalar yoluyla ve devrimin arifesinde icat edili-veren teorilerle deil. Rusya'da, halkn szde-retmenlerinin formasyonunu savunan bamsz bir akmn gelimi olduunu biliyoruz.1 Bu akm halkn nce eitilmesi gerektiini ve ancak eitildii, haklarn ve sorumluluklarn kavrad zaman isyana kkrtlabile-ceini iddia ediyor. Derhal bir soru kyor ortaya: Halka ne -

Bunun ksa mrl Ruble Topluluu'na (1867-68) bir gnderme olma ihtimali var. Grubun amac kylere seyyar okut retmenleri gndermekti; retilen, tartmalar ve kamuya ak okumalar topluluka yaynlanan yasal kitaplara dayanacakt. Finansman adam ba bir ruble olarak aydnlar arasndaki sempatizanlardan toplanan balarla salanacakt. 1874'teki "halka dn" hareketini yaratan fikir ve faaliyet akmlarndan biriydi bu da. Bakunin bu grup hakkndaki bilgiyi, 1870'de Sergey Nea-yev'in devrimci iddialarnn birer efsane olduunu ortaya karan German Aleksandrovi Lopatin'den (1845-1918) edinmi olmal. German Lopatin bu grubun yesiydi. 315
MHA1L BAKVNIN

reteceksiniz? Bizzat kendinizin bilmedii ve bilemeyecei, en bata sizin halktan renmek zorunda olduunuz eyi mi? Bu akm veya parti (her eye ramen hi de yeni saylmaz) iinde ayrt edilmesi gereken iki insan kategorisi vardr. Daha hacimli olan, esas itibariyle kendilerini de kandran doktrinerlerle, arlatanlar kategorisidir. Bunlar varolan toplumun zengin ve ayrcalkl aznla hasrettii doyumlarn ve avantajlarn bir tekinden feragat etmeksizin, gerek anlamda halkn kurtuluu davasna adanm insanlarn, hatta devrimcilerin anna konmak istiyorlar (fazla zahmet icap ettirmedii srece tabii). Rusya'da bir yn byle herif tredi. Halk bankalar tketici kooperatifleri ve retici birlikleri kuruyorlar, tabii ki kadn sorununu inceliyorlar ve kendilerini bara ara bilim yanllar, pozitivistler ve bugnlerde de Marksistler olarak adlandryorlar. Bunlarn ayrt edici ortak zellikleri, ufack bir fedakrla bile yanamamalardr. Her eyden ok da, bizzat kendi aziz ahsiyetlerine ilgi duymak ve dikkat etmekle beraber ayn zamanda her bakmdan ilerici geinmek istiyorlar. Saylar ne kadar ok olursa olsun, bu insanlarla tartmak faydaszdr. Devrime dek olsa olsa tehir edilip utandnlabilir-ler, peki devrim gn geldiinde... eh, kendiliklerinden gzden

kaybolacaklarn umuyoruz. Ama bir baka kategori daha var: Son dnemde aresizlikle, sadece varolan koullar altnda baka alternatifleri yokmu gibi grnd iin bu partinin iine dm olan, drst ve gerekten adanm gen insanlardr bunlar. Polisin dikkatini ekmemeleri iin onlar daha ak bir biimde tarif etmeyeceiz, ama aralarnda bu satrlar okuyacak olanlar, sylediklerimizin dorudan doruya kendilerine atfta bulunduunu anlayacaklardr. Bu partideki zatlara halka ne retmek niyetinde olduklarn sormak isteriz. Halka rasyonal bilimleri mi retmek istiyorlar? 316
DEVLET VE ANAR

Bildiimiz kadaryla hedefleri bu deil. Halk okullarna bilim sokmak isteyenlerin hkmeti derhal karlarnda bulacaklarn biliyorlar, halkmzn bilimle megul olamayacak kadar sefalet iinde yaadn bildikleri gibi. Teorinin halk iin ulalabilir hale gelmesi iin pratik koullan deitirmek, her eyin banda ekonomik koullar kkten dntrmek ve halk genelleen, artk neredeyse evrenselleen aln ve yoksulluun penesinden kurtarmak gerekir. Fakat drst insanlar halkn ekonomik hayatn nasl deitirebilirler? Hi gleri yoktur ve az sonra gstermeye alacamz zere, devlet iktidar dahi halkn ekonomik durumunu dzeltmek hususunda yetersizdir. Devlet iktidarnn halk adna yapabilecei yegne hayrl i kendisini feshedip ortadan yok olmaktr. nk halk kendi faydasn kendi yaratabilir, devletin varl ise bu faydayla srekli eliki halindedir. yleyse halkn dostlar ne yapabilirler? Yapacaklar ey udur: Halk bamsz inisiyatife ve eyleme kkrtmak ve en bata (andmz partinin yandalarnn bile savunduklar gibi) halka kurtuluun yollarn ve aralarn gstermek... Bu yollar ve aralar iki eit olabilir: lki dorudan doruya genel bir ayaklanmann rgtlenmesine gtren tamamen devrimci yollar ve aralar; ikincisiyse halkn kurtuluunu dzenin yava ve sistematik, fakat ayn zamanda radikal dnmyle salamaya alan daha barl yollar ve aralardr. Bu ikinci yntem eer samimiyetle izlenirse burjuva iktisatlarnn kutsal sayd tasarruflara dair basmakalp nasihatleri kukusuz dlayacaktr. u basit nedenden: Genelde emeki halkn, bilhassa bizim perian halkmzn kenara koyacak hibir eyi yoktur.

Fakat drst insanlar halkmz yava fakat radikal bir ekonomik transformasyon yoluna ekmek iin ne yapabilirler? Kylerde sosyoloji krsleri mi asnlar? Buna en bata bir ba317 ba ihtiyatllta sahip olan hkmetimiz izin vermeyecektir; ikinci olarak kyller hibir ey anlamayacaklar ve karlarnda dikilen profesrlere kahkahalarla gleceklerdir; ve son olarak da sosyolojinin kendisi gelecee ait bir bilimdir. u an in pozitif belirlemelerden ziyade zlememi problemler bakmndan zengindir. Perian kyllerimizin sosyoloji aratrmalarna ayracak zamanlan yoktur. Onlara teoriyle deil, ancak pratik faaliyet yoluyla etkide bulunulabilir. Bu pratik faaliyet ne ierebilir? Tek deilse bile esasl hedef olarak nne, devasa kyl kitlesinin tamamn ada sosyolojinin telkinleriyle bamsz ekonomik deiim yoluna ekmeyi mi koymaldr? Bu, ii artellerinin* ve kredi, tketici ve retici kooperatiflerinin oluturulmasndan ibaret olabilir ancak. (zellikle kooperatifler. nk dierlerinden daha dolayszca, retici emei burjuva sermayesinin etkisinden kurtarma amacna gtrr.) Fakat bu zgrleme ada toplumda hkm sren iktisadi koullar altnda olas mdr? Bilim, olgular ve zellikle son yirmi ylda eitli lkelerde yaanan btn bir deneyler silsilesi bize, kategorik olarak unu sylyor: Hayr. Lassalle (hibir bakmdan onun izleyicileri [taraftarlar] deiliz), brorlerinde bunun olanakszln en parlak ve poplarize edilmi bir tarzda kantlad. Son dnem iktisatlarn hepsi, hatta burjuva (fakat ciddi) iktisatlar bile, sosyal devrimin imekleri karsnda koruyucu bir paratoner olarak grdkleri (tmyle hakllar) kooperatif sisteminin acizliini aa vurmak her ne kadar ilerine gelmese de, bu hususta Lassalle'la ayn gr paylayorlar. Enternasyonal de kendi payna kooperatif birlikler meselesini birka yldr sk sk gndemine alyordu. Bir miktar argman
* Artel, Rusya'da esnaflarn veya emekilerin bir tur geleneksel kooperatif birliiydi, (.n.)

318

DEVLET VE ANAR

temelinde, 1867 Lozan Kongresi'nde zikredilen ve 1868 Brksel Kongresi'nde onaylanan yle bir karara vard: Btn biimleriyle kooperasyon, kukusuz gelecee dair rasyonal ve adaletli bir retim tarzdr. Fakat hedefine varmas iin (btn

iilerin zgrlemesi; htiyalarnn tam anlamyla karlanp doyurulmas) topran ve sermayenin tm kolektif mlkiyet haline gelmelidir. Bu olana dek, kooperasyon ou durumda byk sermaye ve toprak sahipleriyle rekabet edemedii iin ezilecektir. Baz retici birliklerinin (daima az ok yaltlm durumdadrlar) bu rekabete dayandklar ve hayatta kalabilmeyi baardklar ender durumlarda, sonu sadece yoksul proleter kitle iinden yeni bir ayrcalkl kolektivistler snfnn ykselmesi olacaktr. Bunun in, varolan sosyal ekonominin verili koullan altnda kooperasyon, ii kitlelerini zgrletire-mez. Yine de bugn bile kimi faydalar yok deildir: ilere birleme, rgtlenme ve kendi ilerini kendi grme alkanl salar. Yadsnamaz yararlar bir yana, balangta ok hzl bir biimde gelien kooperatif hareket, sonralar Avrupa'da hatn saylr lde zayflad. Nedeni gayet basit: Bu yntemle kurtulabileceklerine duyduklar inanc yitiren i kitleleri, fiili eitimlerini tamamlamak iin kooperasyonu zorunlu saymaktan vazgetiler. Bir kez hedeflerine ulaabileceklerine dair gvenlerini yitirince, ona giden yolu da (daha dorusu gitmeyen yolu) kmsediler. Faydal bile olsa, jimnastik egzersizleriyle megul olacak hi zamanlan yoktu dorusu. Bat'da doru olan Dou'da yanl olamaz; biz kooperatif hareketin Rusya'da ok hacimkr boyutlara varabileceine inanmyoruz. Hatta bugn Rusya'da kooperasyon, Bat'dan daha az mmkn. Kooperasyon, baar salad her yerde, baarnn en asli koullarndan biri olan bireysel inisiyatif, sebatkrlk ve ce319
MIHAILBAKVNIN

sarete dayand; Bat'da bireysellik, hl sr igdsnn hkm srd Rusya'dan karlatrlamayacak kadar gelikindir. stelik eitim dzeyinin yan sra, Bat'daki dsal politik ve ekonomik artlar kooperatif topluluklarnn kurulup gelitirilmesi bakmndan ok daha elverilidir. Btn bunlara ramen Bat'da kooperatif hareket gerilemeye balamken Rusya'da nasl geliebilir? Denecektir ki Rus halknn igdlerinin stms karakteri kooperasyon iin uygun olabilir. lerlemenin unsurlar; almann, retimin ve retilenlerin rgtlenmesinin kesintisiz ilerleyii (bunlarsz zaten batan itibaren eitsiz bir seyir izleyen sermaye rekabetine kar mcadele etmek hepten imkanszlaacaktr), daima hareketsizlie eilim gsteren sr faaliyetiyle eliir. Bu

yzden kooperasyon Rusya'da, tamamen nemsiz olmasa da, hayli nemsiz bir lekte, ancak sermayenin ezici, hkmetin daha da ezici glerince fark edilmedii srece serpilip geliebilir. Her eye ramen, baka bir alternatif bilmeyen gen insanlarn, kendilerini niin szde-kooperatif hareketin iine attklarn anlayabiliyoruz. Bu genler, hem liberal gevezeliklerle kendilerini avutmayacak, bencilliklerini bir Mirtov veya bir Ked-rov1 gibi doktriner, ruhsuz, anlamsz bilgiliklerle kamufle etmeyecek kadar drst ve sk, hem de yz kzartc bir hareketsizlik iinde kollarn balayp oturmayacak kadar diri ve tutkuludurlar. Bu hareket onlara, en azndan iilerle iliki kurma, i-ilerin saflarna szma, iileri tanma ve onlar baz hedefler
1 Mirtov ve Kedrov, Rus Poplizmi'nin nde gelen teorisyenlerinden olan Peter Lavrovi Lavrov'un (1823-1900) takma isimleriydi, ilk olarak P. Mirtov smiyle 1868-69'da yaynlanan Tarihsel Mektuplar balkl son derece etkili eserini yazd. Bu eserde Lavrov, gen aydnlan maddi konforlar ve entelektel gelimeleri nedeniyle halka olan manevi borlarn demeye aryordu. Bu eser 1874'teki "halka dn" hareketinin bytlk oranda ilham kaynat oldu. 320
DEVLET VE ANAR

dorultusunda birletirme frsat veriyor. Bu da bir eydir ve hibir ey yapmamaktan iyidir. Bu bak asndan kooperatif abalara kar deiliz. Fakat te yandan buna kalkan gen insanlarn varabilecekleri sonular hususunda kendilerini kandrmamalar gerektiine inanyoruz. Byk ehirlerde ve retim yerlerindeki fabrika iileri arasnda haln saylr sonular alnabilir. Ancak krsal nfus arasnda olduka nemsiz bir gelime mmkn olabilir; zaten o da lde kum tanesi, denizde damla misali eriyip gidecektir. Peki bugn Rusya'da kooperatif giriimlerinden baka bir alternatif, baka bir dava olmad yaklam doru mudur? Biz kesinlikle doru olmadna inanyoruz. Var. Sosyal devrimin zorunlu nkoullar mahiyetinde iaret edeceimiz iki temel unsur Rus halk arasnda fazlasyla mevcuttur. nanlmaz yoksulluklaryla ve ibret oluturan klelikleriyle ne kadar vnseler yendir. ektikleri aclar anlatlr gibi deil. Bu aclara sabrla deil, ldrmamak iin kendilerini zor tutarak katlanabiliyorlar; tarihte iki korkun patlamayla aa vurduklar (Stenka Razin ve Pugaev isyanlar) ve bugne dek kendisini kesintisiz yerel kyl isyanlaryla ifade edegelen derin ve tutkulu bir aresizlik iindeler. Muzaffer bir devrim yapmalarn, uru kknden skp atmalarn

engelleyen nedir? Bir halk devrimine anlam vermeye, ona iyi saptanm bir hedef salamaya yetecek ve daha nce de sylediimiz gibi, halkn bir btn olarak ezamanl ve genel ayaklanmasn bir devrimle talandrabilecek ortak bir idealin yokluu mu sz konusu? Rus halk iin henz byle bir ideal gelitirmemi olduunu sylemek hi mi hi doru olmayacaktr. Eer byle bir deal, en azndan ana hatlaryla halkn bilincinde mevcut deilse Rus devriminden umudu kesmek gerekir; 321
MIHAL BAKUNN

nk bu ideal halk yaamnn ta derinliklerinden ykselir. O, halkn tarihsel deneyimlerinin, uralarnn, aclarnn, protestolarnn ve mcadelelerinin rn ve ayn zamanda umutlarnn ve gerek taleplerinin daima herkes iin anlalr olan canl ifadesidir. Eer halk bu ideali kendisi gelitiremezse kukusuz kimse de tutup halka ideal veremez. Zaten genel olarak, olgunlamam bir halde olmas bir yana, kesin bir gelimilik dzeyine ermedii srece hi kimseye (birey, topluluk veya halk, hi fark etmez) olmayan bir ey verilemez. Bireyi ele aln. Eer bir fikir bireyin iinde hayati bir gd ve bu igdnn ilk yansmas grevi gren az ok ak bir kavram olarak yer etmemise, ona bu fikri aklayamaz veya onun anlamasn salayamazsnz. Kaderinden honut olan bir burjuvaya bakn; ona proletaryann tam insani geliime, toplumsal hayatn tm zevklerine, doyumlarna ve nimetlerine eit katlm hakk olduunu aklamak veya ayn burjuvaya sosyal devrimin meruluunu, faydasn ve zorunluluunu kantlamak hususunda en ufak bir umut besleyebilir misiniz? Tabii ki hayr. Aklnz bamizdaysa byle bir ie kalkmazsnz bile. Neden? nk bu burjuva yaradltan iyi yrekli, zeki, asil, licenap ve adaletli (neler sylediimi gryorsunuz deil mi? Dorusu yeryznde byle burjuvalar bulmak kolay kolay kimseye nasip olmaz), hatta eitimli ve bilgili olsa bile sizi anlamayacan, bir sosyal devrimciye dnemeyeceini er ge anlayacaksnzdr. Ve neden? u basit nedenden: Onun hayat, ruhunda sizin sosyal devrimci fikirlerinizle kesien gdsel bir aba vcuda getirmemitir de ondan. te yandan, bu tr bir aba o burjuvann iinde olgunlamam bir biimde veya en sama kavramlarla bile mevcut olmu olsayd, toplumsal pozisyonu duyarllklarn ne denli honut ederse etsin, kibrine ne denli doyum salarsa salasn kendisiyle bark kalmas mmkn olmazd.
322

DEVLET VE ANAR

Dier taraftan en eitimsiz ve en gln adam ele aln: Eer onun iinde sadece, belirsiz de olsa sosyal devrimci idealle kesien zlemlerin igdlerini ve drstln bulursanz, temel kavranlan ne denli ilkel olursa olsun duraksamayn, onunla ciddi bir biimde, sevgiyle ilgilenin. Fikirlerinizi (daha doru bir deyile, kendi igdsnn tam ak ve mantkl ifadesinden baka bir ey olmadndan kendi fikirlerini) ne kadar geni biimde ve tutkuyla kucaklayacan ve zmseyeceini greceksiniz. Esasnda ona bir ey vermemisinizdir, ona yeni bir ey getirmemisinizdir; sadece size tesadf etmeden ok nce inde olan eyi onun adna aydinlatmsnzdr. Bu yzden kimsenin kimseye bir ey veremeyeceini sylyorum. Bu eer birey asndan doruysa, btn bir halk adna daha da dorudur. Halka herhangi bir ey verebileceini; ona herhangi bir tr maddi ltufta bulunabileceini, yeni bir entelektel veya ahlaki bak, yeni bir doru bahsedebileceini, halkn hayatna keyfine gre yeni bir yn izebileceini veya son Chaa-daev'in, bilhassa Rus halk adna ortaya koyduu gibi, halkn zerine bo bir kt paras misali istenilen eyin iziktirilebi-leceini zanneden insan ya tam bir gerizekl, ya da iflah olmaz brdoktrinerdir.1 Bugne dek en byk dehalar arasnda pek az halk iin fiilen bir ey yapmtr. Dhiler hangi ulustan olurlarsa olsunlar

Peter Yakovlevi Chaadaev (1794-1856), 1830'lann ileri gelen Rus entelekteli erindendi. 1836'da Felsefe Mektuplan'nm ilkini yaynlad. Bu mektuplarda Rusya'y tarihten ve kltrden yoksun, ahlaki ve entelektel bir l olarak betimliyordu; Chadaaev bu durumu Ortodoksluun 11. yzylda Katolik'ten ve dolaysyla Bat uygarlnn dinamik glerinden kopmasna dayandn yordu. mparator Nikola bu denemesinden dolay Chaadaev'i resmen deli ilan etti. Chaadaev 1837'de, Bir Delinin Savunmas adl ironik bir deneme yazd. Bu denemesinde ncekinin pesimist tahlilini hafifletmi ve Rusya'nn tarihsel geleneklere sahip olmaynn bir avantaj olarak da deerlendirilebileceini ne srmt. (Batllama reformlarn Rusya'nn "bo kdna" rahat rahat yazabilen Byk Pet-ro'nun durumunda olduu gibi.)

323

MIHAIL BAKUNN

son derece aristokrattrlar; imdiye dek tiim yaptklar yalnzca smrc aznl eitmeye, glendirmeye ve zenginletirmeye yarad. Herkesin bir kenara ittii ve suiistimal ettii yoksul kitleler verdikleri ehitlerin zgrle ve aydnla giden yolunu, sonsuz sayda aprak ve verimsiz abalarla amak zorunda kaldlar. En byk dhiler bile topluma yeni bir z vermediler, veremediler.

Bizzat toplumca yaratlm insanlar olarak, yzlerce yl boyunca sadece toplumsal hayatn bizzat kendisi tarafndan mtemadiyen yeniden retilen ve oaltlan zne yeni biimler veren almalar yaptlar. Fakat, yineliyorum, en hretli dhiler, zellikle halk adna, milyonlarca emeki proleter adna ya hibir ey yapmadlar, ya da ok az ey yaptlar. Halk iin hayat, halk iin gelime, halk iin ilerleme yalnz ve yalnz halkn kendi iidir. Ebette bu noktaya kitabi bilgilerle deil, kuaktan kuaa iletilen ve z doal olarak genileyen, derinleen, kendini mkemmelletiren ve ar ar biim kazanan bir doal deneyim ve dnce birikimiyle varld. Sonsuz sayda sert ve acl tarihsel deneyim tm lkelerdeki, veya en azndan tm Avrupa lkelerindeki kitlelerin en sonunda ayrcalkl snflardan, ada devletlerden veya genelde politik devrimlerden hibir ey beklenemeyeceini ve kendilerini ancak bizzat kendi abalaryla, sosyal devrim yoluyla kurtarabileceklerini fark etmelerini salad. Bugn kitlelerin arasnda yaayan ve zerlerinde etkili olan evrensel ideali tarf-leyen ite budur. Rus halknn zihninde byle bir ideal var m? Kuku yok ki var; stelik bu idealin balca zelliklerini tariflemek iin halkmzn bilincinin ok derinlerine gitmek de gerekmez. Bu idealin birinci ve en nemli zellii tm topran, onu teriyle sulayan, kendi el emeiyle gbreleyen halka ait olduuna dair genel inantr. kinci byk zellii topra ileme hak324
DEVLET VE ANAR

knn bireye deil btn komne, topra geici olarak bireylere datan //Ve* ait olduu inancdr. lk ikisi kadar nemli olan nc zellik ise, neredeyse mutlak olan otonomisi ve zynetiminden dolay komnn devlete kar kesin dmanldr. Rus halknn sahip olduu idealin temelinde yatan balca zellik bunlardr. Rus halknn ideali znde, bugn sosyal devrime Alman lkelerinden karlatrlamayacak kadar yakn olan Latin lkeleri proletaryalarnn bilincinde son yllarda gelimi olan idealle btnyle kesimektedir. Fakat zellik daha var ki, Rus halknn idealinin karakterini arptp hayata geirilmesini engellemekte ve geciktirmektedir. Bu yzden onlara kar tm gcmzle mcadele etmek zorundayz. (Bu mcadele zaten halk arasnda da hkm srdnden iimiz kolaylamaktadr.) lanetli zellik unlardr: 1) patriarkal zm, 2) bireyin mir

tarafndan yutulmas, 3) ara duyulan ballk. Belki bunlara bir drdnc zellik mahiyetinde resm Ortodoksluk veya mezhepilik biimiyle Hristiyan dinini de ekleyecekler olacaktr. Fakat bizce bu husus Rusya'da Bat Avru-pa'dakinden hi de daha nemli deildir (sadece Katolik deil Protestan lkelerinden de). Elbette sosyal devrimciler bu meseleye nem veriyorlar ve halkn nnde Kalabalklarn Tanns'na
* Mir ve komn terimleri genellikle birbirinin yerine kullanlr. Mir terimi, ekonomik ve corafi bir birimden ziyade kendi kendini idare eden bir topluluk mahiyetinde, zellikle kyl komnn fade ederdi. Komnal kararlar aile reislerinden oluan, mir grevlilerini ve temsilcilerini seen ve vergi ykmllklerini ve dier ortak ykmllkleri mire bal aileler arasnda paylatran bir meclise alnrd. Rusya'nn baz blgelerinde Mir, kaba bir ekonomik eitlik salamak adna komnn ekilmeye elverili topraklarn eitli ailelere periyodik biimde yeniden datrd. Toprak tekil hanelerin yararna ve onlar tarafndan ekilirdi. Poplist entelektelleri kyl komnnn Rus sosyalizmine doru atlabilecek br ilk adm olduuna inandran ite topran bu komnal yeniden datm pratiidir, (.n.) 325
MIHAILBAKUMN

ve onun yeryzndeki teolojik, metafizik, politik, yasal, polisiye ve burjuva-ekonomist temsilcilerine dair ldrc gerei anlatmak iin her frsat deerlendiriyorlar. Ancak din meselesini baat klmyorlar, nk cehaletlerinin doal bir sonucu olsa da, halkn batl itikatlarnn cehaletlerinden ziyade sefaletleriy-le, maddi alaryla ve her gn yz yze geldikleri ei benzeri olmayan basklarla kk saldna inanyorlar. Halkn dinsel kavramlar ve efsaneleri, sama olana dair fantastik tercihleri teorik olmaktan ok pratik bir olgudur ve zihinsel bir durumdan ziyade hayata kar bir tr protesto, varolmalarnn dayanlmaz arl karsndaki irade ve tutkulardr. Halk iin kilise bir eit Tanrsal meyhaneden baka bir ey deildir, nasl ki meyhane yeryzndeki bir eit kutsal kiliseden baka bir ey deilse. Kilisede ve meyhanede bir an iin de olsa alklarn, basklar ve aalanmalarn unuturlar; ilkinde aklszca bir inanla, ikin-cisindeyse arapla gnlk hayatn dertlerinden syrlmaya alrlar. Birbirinden farksz sarholuk biimleridir bunlar. Sosyal devrimciler btn bunlarn farkndadrlar. Ve bu yzden halkn dini inanlarnn szde-zgr dnceli zatlarn soyut doktriner propagandalanyla deil, ancak sosyal devrimle bertaraf edilebileceine inanrlar. Bu zgr dnceli centilmenler, kendilerine pozitivist demelerine ve kendilerini materyalist

saymalarna karn tepeden trnaa burjuvadrlar; yntemleri, alkanlklar ve hayat tarzlar itibariyle iflah olmaz metafizikilerdir. Onlar hayat, nceden tasarlanm bir fikrin birtakm yollarla hayata geirilmesinden ibaret sayarlar; onlara gre hayat dnceden doar ve bylelikle dncenin (tabii ki kendi yoksullam dncelerinin) hayat ynlendirmesi gerektiine inanrlar. Tam aksine dncenin hayattan doduunu ve dnceyi deitirmek iin en bata hayat deitirmek gerektiini anlamazlar. Halka hele bir insanca ve geni geni varolma frsa326
DEVLET VE ANARf

ti verin, sizi dncelerinin derin rasyonalitesiyle hayrete drecektir. Kendilerine zgr dnceliler diyen bu mzmin doktriner-lerin teorik, din kart propaganday pratik faaliyet iin nkoul klmalarnn dier bir nedeni daha var. Genellikle kt devrimcilerdir bunlar, basite gururlu birer egoist ve korkaktrlar. Dahas sosyal pozisyonlar gerei eitimli snfa mensupturlar ve bu snfn hayatndaki konforu, tkrldm zarafeti ve entelektel iinmenin hazzn her eyin stnde tutarlar. Bir halk devriminin doas ve hedefleri gerei kaba saba ve teklifsiz olduunun, iinde gzel gzel yaayp gittikleri burjuva dnyasn ykacann farkndadrlar. Bu yzden devrimci davann glklerine katlanamazlar, davaya drste hizmet edemezler; yan sra eitimleri, dnyevi balar, tkrldmlklar ve maddi konforlar gerei, ayn keyfi paylatklar kymetli patronlarn, hayranlarn, dostlarn ve meslektalarn, az liberal ok arsz olsalar da bunlar, kzdrmak istemezler. Ve dahas kendilerini u an iinde bulunduklar koullarn avantajlarndan yoksun brakacak, bastklar topra ayaklarnn altndan birdenbire kaydracak bir devrimden korkarlar, byle bir devrimi hi istemezler. Ama bunu tam olarak itiraf etmek de istemezler. Kendilerini, radikallikleriyle burjuva dnyasn ok etmek, arkalarna devrimci genlii ve eer mmknse halk almak zorunda hissederler. Ya bu nasl yaplacaktr? Burjuva dnyasn ok ederken fkelendirmemeleri gerekmektedir; devrimci genlii kendilerine ekerken, devrimin cehenneminden kanmalar gerekir. Bir tek yol vardr: Tm sahte devrimci hiddetlerini Tanrya yneltmek. Tanrnn varolmadndan o denli emindirler ki onun gazabndan korkmazlar. Oysa otoriteler (ardan en kk memura kadar) yle

midir? Ya zenginler ve gller (bankac ve vergi ykmls Yahudi iftiden en mtevaz kulak tccara
327
MIHAIL BAKUNN

ve toprak sahibine dek hepsi)? Asl btn bunlarn gazabndan korkmak gerekir. Byle bir muhakemeye dayanarak tm biimleri ve tezahr-leriyle dini reddederler ve (elbette daima ceplerinde hazr bulundurduklar bir yn zrvayla) bilim adna teolojiye, metafizik fantezilere ve halkm batl itikatlarna svp sayarak Tannya kar amansz bir sava yrtrler. Fakat te yandan ilahi dnyann tm siyasi ve sosyal glerine olaanst bir nezaketle yaklarlar; mantk ve kamuoyu gerektirdiinde onlar da reddedebilirler ama bunu olduka nazik ve sakinimi) bir tarzda, kimseyi kzdrmadan yaparlar, daima bir kaamak noktas brakrlar ve sz konusu glerin slah olabilecei ynnde umut tadklarn sylerler. Onlardan bir eyler umma ve onlara inanma eilimleri o kadar gldr ki, u Ynetici Senato'nun bile eninde sonunda halk zgrletirebilecek bir organ olduunu varsayarlar. (Yaknda Zrih'te kmas beklenen ve periyodik olmayan llerif'nin nc ve en son programna bir gz atn dilerseniz.)1
1 Heri! (Vpered!), 1870'de Rusya'dan ayrlan Lavrov ve bir grup Rus arkada tarafndan karlan bir dergi ve (daha sonra) bir gazeteydi. 1873-76 yllar arasnda nce Zrih'te, sonra Londra'da yaynland. Grubun yayn programnn nc versiyonu 1873 Mart'nda dolama girdi ve ayn yln Austos aynda derginin birinci saysnda yaynland, iteri! Bakunin'le taban tabana zt bir tutum iindeydi. Yakn bir halk ayaklanmas ihtimalini ok zayf buluyor, Poplist devrimcilerin arl, bir eitim program yoluyla entelektel hazrla vermeleri gerektiini ve kyllere sosyalist propaganda yaplmasn savunuyordu, Bakunin aada isim vermeden Lavrovistleri ve onlarn "hazrlk" programn eletiriyor. eri! grubunun program, Rusya'da iktidar imparatordan Ynetici Senato benzeri parlamenter bir organa geirecek olan (yasal veya anayasal) bir devrim iin birtakm umutlar olduuna atfta bulunuyordu; fakat sonra, grup bu tr nerilere dman olduunu ve nihai bir halk isyanna duyduu gveni ifade etti. Ynetici Senato 18. yzyl banda Byk Petro tarafndan kurulmutu. Yasama yetkisi olmayan, atama yoluyla oluan bu organ, 19. yzylda Rus tmparatorluu'nun merkez ynetiminde birtakm idari ilevler grd ve hukuk sistemi iinde bir tr anayasa mahkemesi olarak grev yapt.

328

DEVLET VE ANAR

Fakat bu arlatanlar bir kenara brakalm ve asl mevzumu-za dnelim: Halk hangi bahane veya amala olursa olsun aldatlmamaldr. Bu

devrimci dava adna sadece lmcl deil zararl da olacaktr; nk her eit aldatma doas gerei ufuksuz, adi, dar ve her zaman rk ipliklerle rl olduundan paralanmas ve su yzne kmas kanlmazdr. Devrimci genlik iin halka dman, hatal, keyf ve tiranca bir dorultudur bu. Kii sadece kendi dorularna sahip ktnda, en derin inanlaryla uyum iinde konuup eylediinde gldr. te o zaman, hangi duruma derse dsn, ne sylemesi ve ne yapmas gerektiini bilir. Tkezleyebilir ama kendisine veya davasna halel getirmez. Eer halkn kurtuluunu yalanlarn peinden giderek ararsak, kesinlikle aracak, yanl ynlere sapacak ve hedefimizi yitirecei zdir. Ve eer halk zerinde bir gdm etkimiz varsa, halk da yolundan edeceizdir. Dier bir deyile gerici bir ruhla gericiliin karna davranyor olacazdr. Bu yzden derinlemesine inanl ateistler, her trden dinsel inancn dmanlar ve materyalistler olarak bizler, din hakknda halkla her konuma frsat bulduumuzda ona inan sahibi olmadmzn tam bir ifadesini (ben daha da ileri gideceim ve dine ynelik dmanlmzn diyeceim) vermek zorundayz. Halkn din hakkndaki btn sorularna drste karlk vermeliyiz ve gerekli olduu zaman, yani basan ihtimali olduunda, fikirlerimizi halka aklamaya ve doruluunu kantlamaya almalyz. Fakat byle tartmalar iin biz kendimiz frsat kolla-manialyz. Din meselesini halkn arasnda yrttmz propagandann baat maddesi haline getirmemeliyiz. Bizim kesin inancmz, byle davranmann halk davasna ihanetle eanlaml olduu ynndedir. Halk ne doktriner ne de felsefecidir. Ayn anda bir yn meseleyle ilgilenme alkanl ve zaten buna ayracak zaman 329
MIHALBAKUMN

yoktur. Bir meseleye dald zaman geri kalanlar unutur. Bu yzden bizim dorudan ykmllmz, halkn nne kurtuluunun zm olan temel soruyu koymaktr. Fakat te yandan bu sorunun yant tam da onun durumunun, bir btn olarak varoluunun iindedir -sosyal devrim ve devletin yklmas demek olan ekonomik ve politik sorudur bu. Onun kafasn din meselesiyle megul etmek, onu asl davadan uzaklatrmak ve bylelikle davaya ihanet etmek demektir. Halkn davas sadece, halkn idealini onun arzusuyla uyum iinde doru hale getirip, onu en kestirme yoldan hedefe yneltip hayata geirmekten ibarettir. Bilhassa Rus halknn idealini krelten

lanetli zellie parmak bastk. imdi son ikisinin (bireyin mir tarafndan yutulmas ve ara tapnma) birinciden (partiarkalizm) kaynaklandna aret edelim. Bu yzden patri-arkalizm tm gcmzle savamamz gereken tarihsel ktlklerin banda gelmektedir; ama ne yazk ki btnyle popler bir ktlktr bu. Bu ktlk Rusya'daki hayatn btnn arptt ve ona, onu dayanlmaz klan nitelikler verdi: Vurdumduymazlk, hareketsizlik, kadercilik, pislik, geleneklemi yalanclk, agzllk, ikiyzllk ve nihayet taatkrlk ve klelik. Kocann, babann ve byk erkek kardein despotizmi (yasal ve ekonomik dayanaklanyla zaten ahlakszca olan) aileyi hkim kuvvet ve zulmn, ev iindeki gndelik alakln ve ahlakszln okulu haline getirdi. "Badanalanm mezar" Rus ailesini tariflemek iin kusursuz br ifadedir. yi bir Rus aile babas, eer gerekten iyi ama karakter fakiri bir adamsa (yani iyi yrekli, gnahsz ve sorumsuz bir domuzsa) hibir ey hakknda sarih bir yaklama, belli birtakm arzulara sahip olmayan, iyilii ve ktl neredeyse ayn zamanda pervaszca ve sanki istem d bir biimde uygulayan bir yaratktr. Yapp ettiklerim belirleyen amalar de330
DEVLET VE ANAR

il koullardr; davranlarn o anki ruh hali ve bilhassa evre belirler. Aile iinde itaate altrlm olduundan toplum iinde de itaat etmeyi ve rzgr hangi ynde eserse o yne eilmeyi srdrr. Kle olmak ve kle kalmak iin yaratlmtr ama bir despot da olmayacaktr. Gc yoktur bunun iin. Bizzat kimseyi kamlamayacak olsa da, otoritelerin kamlamak istedii kiiyi (sulu, susuz fark etmez) yakalayp teslim edecektir. Onun karsna bu otoriteler esas ve kutsal biim iinde karlar: baba olarak, mir olarak ve ar olarak. te yandan eer hrsl ve ateli bir adamsa hem bir kle, hem de altndaki herkese, ona bal olan herkese zulmeden bir despot olacaktr. Efendileri mir ve ardr; mtV'in hizmetisi, arn klesi ve eer bir aile reisiyse, evin despotudur. Onun dnyas komndr. Komn ailesinin, klannn doal uzantsndan baka bir ey deildir. Bu yzden aile iindeki partiarkal ilkenin, alaka despotizmin, sefil kleliin ve doasndan gelen adaletsizliin ve bireysel haklarn tmden yok saylmasnn ayns komn inde de hkmn srdrr. Mir'in kararlan her zaman yasa demektir. "Mir'e kar kmaya kim cret eder!" diye

donakalm bir halde sorar Rus kyls. Ama Rus halknn iinde Mir'e, onun dnda ve stndeki herkese (ara, memurlara ve bizzat kyllere) kar koymaya cret eden bir kii vardr: Ekya. Dolaysyla Rusya'da ekyalk nemli bir tarihsel olgudur. Rusya'nn ilk isyanclar, ilk devrimcileri Puga-ev ve Stenka Razin, birer ekyadrlar. Mir'de sadece ihtiyarlarn, aile reislerinin oy kullanma hakk vardr. Bekr bir gen, hatta evini amam evli bir adam, emirlere itaat etmek ve emirleri yerine getirmek zorundadr. Komnn, komnlerin hepsinin tepesindeyse ortak patriark ve tm Rusya'nn atas, babas olan ar oturur. Onun iktidar snrszdr. 331
MIHAIL BAKUNIN

Komnlerin her biri kendi kendine yeten bir btn oluturur ve (Rusya'nn balca talihsizliklerinden biridir bu) bunun sonucunda hibir komnn dier bir komnle organik ba yoktur; byle bir ba kurma gereksinimi de duymaz. Onlar birbirlerine balayan yegne ba, "ar ve kk baba"nn ulu, babadan kalma iktidarlardr. Biz bunun byk bir talihsizlik olduunu sylyoruz. Bu balantszlk aka halk zayflatyor, yerel ve kendinden menkul ayaklanmalar kanlmaz yenilgilere uratyor ve bylece despotik iktidarn hkimiyetini daha da salamlatrm oluyor. Bundan dolay devrimci genliin esasl ykmllklerinden biri de ne pahasna olursa olsun birbirinden kopuk olan bu komnler arasnda canl bir isyan ba yaratmak olmaldr. G fakat imknsz olmayan bir grevdir bu; tarih bize, sahte Dmitri i ekimesi, Stenka Razin ve Pugaev devrimleri ve ar Alexis saltanatnn ilk gnlerinde ba gsteren Novgorod ayaklanmas benzeri bunalm dnemlerinde komnlerin kendi inisiyatifleriyle bu tr faydal balar kurmaya altklarn gstermektedir.1 Saysz komn vardr ve ortak "arlar ve kk babalar" onlar bir bana ynetemeyecek kadar yksekte (Tanrdan sadece bir basamak aada) oturmaktadr. Nasl Tanr dnyay idare etmek iin kalabalk bir kutsal orduya ve ilahi askerlere (serafim, cherubim, bamelekler, alt kanatl melekler ve sradan kanatl melekler) ihtiya duymaktaysa, ar da memurlar ol1 Sahte Di m tri 17. yzyln bandaki Bunalm Dnemi srasnda Rus tahtnda hakk olduunu ddia eden biriydi. Korkun van'n en kk olu Dimitri olduunu (oysa Dimitri 1591'de esrarl bir biimde lmt) iddia ediyordu ve 1605'te ar

iian edildi; ama ertesi yl tahttan indirildi ve ldrld. ar Alexis (1645-1676) saltanatnn lk yllarnda ekonomik bunalm ve resmi yozlama birok Rus kentinde huzursuzluklara neden olmutu. 1648'de Moskova'da ciddi bir ayaklanma yaand, bunu 1650'deki Novgorod isyan da dahil, baka ehirlerdeki isyanlar takip etti, 332
DEVLET VE ANAR/

madan hibir i beceremez. Askeri, sivil, adli ve polisiye bir ynetim tekilatna gereksinim duyar. Bylelikle ar ve halk arasnda, ar ve komn arasnda asker, polis, brokrasi, yani kanlmaz olarak, tam anlamyla merkezilemi bir devlet durur. Sanal ar-baba, halkn gardiyan ve hamisi, ykseklere, ok ok ykseklere, neredeyse cennet katna oturtulurken devlet, arn kams, hrsz ve yok edicisi vasfyla onun yerini almaktadr. Bundan dolay ortaya doal bir ekilde yle garip bir vaziyet kar: Halkmz bir yandan hayali, masals ar Tanrlatrr-ken, te yandan devletin ahsnda cisimleen gerek ardan nefret eder. Halkmz devlete, hangi kla girerse girsin devletin tm temsilcilerine ynelik derin ve tutkulu bir nefret duyar. Ksa bir sre ncesine kadar bu nefret asillere ve memurlara ynelikti, memurlara bir miktar daha fazla nefret duymakla beraber halk, ikisini de kendisine ayn oranda dman gryordu. Fakat serf-liin kaldrlmasndan ve asillerin gzle grlr ekilde dalmaya, kaybolmaya ve (aslnda her zaman olduu gibi) devlet hizmetkr bir snfa dnmeye balamasndan itibaren halk asillere, memurlara duyduu trden bir nefret duyar oldu. Ancak halk bu nefretinin ne denli meru olduunun gsterilmesine ihtiya duymaktadr. Devlet, patriarkal ilkesiyle oktan her bakmdan yozlam olan Rus komnn hepten paralad ve yozlatrd. Devlet basks altnda yaplan komnal seimler birer oyuna dnt ve geici olarak halkn setii kiiler (ky bakan, ihtiyarlar ve polisler) hem hkmetin maalar, hem de zengin kyllerin, kulaklarn paral uaklar haline geldiler. Bu durumun yan sra, devletin koyduu ar vergilerle daha da perian olan, otoritelerin keyifleri stedike boazlan sklan komnlerin ilerindeki son adalet, doruluk ve insaniyet krntlar da yok olup gitti.
333
MIHAILBAKUMN

Birey iin tek are olarak geriye her zamankinden fazla ekyalk yapmak, btn halk iinse genel bir ayaklanmaya ve devrime

girimek kald. Byle bir durumda drst, samimi, kararl sosyal devrimci Rus genlii, entelektel proletaryamz ne yapabilir? Elbette ki halka gitmelidirler; nk bugn artk halkn dnda, milyonlarca emekinin dnda hayat, dava, gelecek yoktur. Fakat halka nasl ve neyle gitmeliler? inde bulunduumuz u dnemde, zellikle Neayev giriiminin talihsiz bir biimde sonulanmasnn ardndan, bu konudaki grler bir hayli blnm gibi grnyor.1 Fakat bu genel fikir karmaasnn iinden imdilerde iki esas ve kart parti ykselmeye balyor. Biri daha bar ve hazrlk bir karakterde, dieriyse isyankr; dorudan doruya halk savunmann rgtlenmesi iin gayret gsteriyor. lk ynelimin yandalar u an iin bir devrimin imkn dahilinde olduuna inanmyorlar. Fakat halkn ektii aclarn pasif seyircileri olarak kalmadklar, kalamayacaklar iin bu aclar halkla kardee paylamak ve yan sra halka yol gstermek, halkn kendi yaayndan devirdii rneklerle onu pratik mcadeleye hazrlamak adna halka gitme kararndalar. Bir ksm fabrika iilerinin arasna karp onlarla eit koullarda alacaklar; iiler arasnda komnalizm ruhunu yaymaya uraacaklar... Fabrikalara gitmeyenler krsal koloniler kurmaya alacaklar. Buralarda topran ortak kullanmnn (kyllerimiz bu ii
1 Sergey Gennadiyevi Neayev (1847-1882) Bakunin'in 1869-70 yllarnda talihsiz bir ibirlii iine girdii militand. Bu gen devrimci patolojik bir vakayd. 1872'de adi bir sulu olarak isvire tarafndan Rusya'ya iade edildi, Moskova'da oluturduu devrimci evrenin yelerinden birini ldrmek suundan yargland ve bir kalede hcre hapsiyle cezalandrld, orada da ld, Dostoyevski Neayev olayn Ecinniler roman iin temel almttr, 334
DEVLET VE ANAR

iyi bilirler) yannda ekonomik bakmdan zorunlu bir ilkeyi (kyllerimiz ite bunu hi bilmezler) getirecek ve uygulayacaklar: Gerek adalet temelinde (gl ve yeterli olandan daha fazla, zayf ve yetersiz olandan daha az alma talep eden ve getiriyi almaya gre deil gereksinimlere gre letiren yasal deil insani adalettir bu) ortak topran kolektif bir biimde ekilmesi ve rnlerin veya rnlerin deerinin eit paylalmas ilkesi. Kylleri kendi rnekleriyle ve bilhassa kolektif emein rgtlenmesi yoluyla elde etmeyi bekledikleri faydalarla cezbetmeyi umuyorlar. Baarsz 1848 Devrimi'nin ardndan tkaryal-

laryla beraber, Yeni karyasn kuraca Amerika'ya doru yola ktnda Cabet'in tad umut da buydu.1 Bu giriim olduka ksa mrl oldu, stelik Amerikan topraklar byle bir deneyimin baans bakmndan Rus toprandan ok daha elverili olmasna ramen. Dahas Amerika'da tam bir zgrlk, bizim Tanrnn cezas Rusya'mzda ise ar saltanat sryor... Tm bunlar zellikle aklda tutulmas gereken noktalardr. Fakat halk hazrlkl klma ve barl bir biimde ikna etme niyetinde olanlarn beklentileri daha da ileri gidiyor. Bireyin tam zgrl temelinde kendi dahili hayatlarn rgtlemek yoluyla Rus kleliinin altnda yatan patriarkalizm alaklna kar savamak istiyorlar. Toplumumuzdaki balca ktl canevinden vurmak ve bylece halkn idealinin slahna, doru-

1 Etenne Cabet (1788-1856), ilk Fransz sosyal isti erindendi. 1840'da komnist ilkeler temelinde rgtlenmi ideal bir toplumu casvir ettii yaygn olarak okunan fkaya'ya Yolculuk adl topik romann yaynlad, 1848'de "karyanlann" ilk blm (daha sonra bizzat Cabet ve baka yandalar da onlara katld) Cabet'in fikirleri temelinde bir koloni kurmak adna Fransa'dan Amerika'ya doru yola kt. Teksas'a yerlemek dorultusunda baarsz bir giriimin ardndan Nauvoo'ya gittiler (Illinois'te). Ikarya ad verilen kolonilerinde ekimelerden kaynakl sorunlar ba gsterdi ve ksa zaman inde blndler. Kolonide kalanlar 1895'e dek varlklarn srdrdler.

335

MIHAILBAKUNIN

dan doruya halk iinde pratik adalet, zgrlk kavramlarnn ve pratik kurtulu yntemlerinin yaygnlk kazanmasna yardmc olmak istiyorlar. Btn bunlar pek ho, yce gnll ve asilane istekler, fakat hayata geirilmeleri imknsz. Herhangi bir yerde baar kazansa dahi bu, denizde bir damla olacak, halk hazrlamak, harekete geirmek ve zgrletirmek adna yetersiz kalacaktr. Muazzam bir kaynak ve enerji gerektirecek, bunun karlnda olduka nemsiz sonular alnacaktr. Kuku yok ki byle planlar yapp, onlar samimiyetle hayata geirmeye niyetlenenler Rusya gereinin rezilliinden gzleri kararm bir biimde hareket ediyorlar. Daha planlarn uygulamaya koyar koymaz urayacaklar ciddi ve korkun d krkln kestirmek g deil; belki birka ansl durum sz konusu olacaktr, fakat bu daha fazla ilerlemelerine, devam edecek gc bulmalarna yetmeyecektir. Eer baka bir alternatif grmyorlarsa braknz denesinler, ama

onlara bunun yoksul halkmzn kurtuluu ve zgrl adna pek az getirii olacan da anlatmay ihmal etmeyin. Dier ynelim ise militan, isyankr olandr. Bizim inandmz ve kurtulu beklediimiz yegne ynelim ite budur. Halkmzn aka yardma ihtiyac var. Halkmz o denli aresiz bir dar boazda ki kyler hi aba gstermeden bile ayaa kaldrlabilirler. Ama ne kadar baarl olurlarsa olsunlar bireysel patlamalar yeterli deildir; bir ayaklanmann tad tm faydalara karn byledir bu. Kyllerin hepsi ayn anda ayaa frlamaldrlar. Stenka Razin ve Pugaev liderliindeki geni halk hareketleri bunun mmkn olduunu fazlasyla gstermilerdir. Bu hareketler halkmzn bilincinde gerekten yaayan bir ideal olduunu ve halkn bu ideali gerekletirmek adna a336
DEVLET VE ANAR

ba gsterdiini ortaya koymulardr, baarsz olmalar, bu idealin birtakm esasl yanllar iermesinden kaynaklanmtr. Bu yanllar tespit ettik ve bunlarla savamann devrimci genliimizin asli ykmll olduuna dair inancmz ifade ettik. Bu tr bir mcadelenin mmknln vurgulamak iin, onun uzun zamandr halk arasnda varolduunu gsterdik. Patriarkalizme kar her kyde, her ailede fiilen bir sava yrtlyor. Komn ve mir, nefret beslenen devlet iktidarnn ve brokratik keyfiyetin o denli aleni aralar haline geldiler ki artk devlete ve brokrasiye kar ayaklanmak, ayn zamanda komn ve mir despotizmine kar da ayaklanmak anlam tayor. Geriye ara tapnma meselesi kalyor. ara tapnmann, Yardmsever mparator Aleksander'n bilgece ve insani politikalar sayesinde usanan halkn bilincinde giderek zayflyor olduuna nanyoruz. Serf sahibi asil genellikle halkn nefret dolu imeklerini toplayan bir paratoner ilevi grmekteydi ama artk deil. Asil veya toprak sahibi tccar, zengin kulak ve bilhassa memur arn melekleri veya bamelekleri olarak baki kaldlar. Ama memur ann iradesini icra eder. Her eye ramen kylmz nihayet ara anlamsz tarihsel inancnn bana ne iler atn anlamaya balyor. Nasl anlamasn? On yldan beri Rusya'nn drt bir kesinden ara ricaclar gnderiyor ve ardan alabildii tek bir cevap var: "Size daha fazla zgrlk yok!"1 Ne derseniz deyin, Rus kyls cahil olabilir ama enayi deildir. Bunca hakarete, bunca ikenceye, stne stne gelen bunca

olguya ramen ardan daha beter bir dman olmadn

1 Kyllerin 1861 serfliin kaldrlmas koullarndan duyduklar honutsuzluk ve daha kapsaml yeni bir zgrletirmenin ilan edileceine dair yaygn inanlarna gnderme. 337
MIHAILBAKUNIN

anlamamas iin kusursuz bir aptal olmas gerekirdi. Bunu ona aklamak ve hissettirmek iin her frsat deerlendirmek, halkn gndelik hayatnn acl ve trajik olaylarndan yararlanmak, ona hayat hakk tanmayan memurlarn, toprak sahiplerinin, rahiplerin ve kulaklarn yapt zulmlerin, hakszlklarn, yamann hepsinin ann iktidarndan kaynaklandn, ona dayandn ve ancak onun sayesinde mmkn olabildiini gstermek; yani uzun lafn ksas, o denli nefret besledii devletin bizzat arn kendisi olduunu gstermek... Bugn bu, devrimci propagandann dorudan ve balca ykmlldr. Fakat yeterli deil. Bugne dek Rusya'da genel bir halk isyann sekteye uratan ve imknsz klan esas problem, komnlerin kendi kendilerine yeter olmalar, yerelliklerinden kaynakl yaltlmlklar ve blnmlkleridir. Btn kylerin, kazalarn ve mmknse blgelerin en ilerici kyllerini, doal devrimcilerini birletirmeli ve mmkn olan her yerde, ayn hayati ba fabrika iileriyle kyller arasnda da yaratmalyz. Bu balar kiisel balar olarak kaldklarnda hibir ey ifade etmeyeceklerdir. Bu ii yrtrken elbette her bir kyn, her bir kasabann ve her bir blgenin en iyi ve ilerici kyllerinin, en alkan unsurlarnn dier kylerin, kasabalarn blgelerin tmnde varolan yoldalarn bilebilmeleri gerekmektedir. Bu ilerici bireyleri (ve btn halk olmasa da, onlar zerinden byk bir halk kesimini, halkn en hareketli kesimini) ilkin bir btn olarak halkn, Rusya apndaki ve hatta dndaki tm kylerin, kasabalarn ve blgelerin ayn kaderi ve dolaysyla tek bir ortak davay paylayor olduuna inandumalyz. Onu, halkn yenilmez bir gc olduuna, imdiye dek kurtulua varamamasnn sadece younlaamamasndan, her yerde ezamanl olarak ve uyum iinde hareket edememesinden dolay gsz dmesinden kaynaklandna ikna etmeliyiz. Bu gcn youn338
DEVLET VE ANAR

lamas iin kylerin, kasabalarn ve blgelerin ortak bir plan dorultusunda, genel bir kurtulu hedefiyle birlemesi gerekir.

Halkmzda gerek bir birlik ruhu ve bilinci yaratmak iin, herhangi bir yerde ba gsteren bir ky veya fabrika ayaklanmas hakknda, Bat Avrupa proletaryasnn rettii nemli devrimci hareketler hakkndaki bilgileri derhal Rusya'nn drt bir kesine, en ufak yerleim birimine dek yayabilecek bir halk gazetesi yaratlmaldr. Ne tr olursa olsun: ster matbaayla, ister tabas-k, elyazmas, hatta szle... O zaman kyller, fabrika iileri kendilerini yaltlm hissetmeyecekler, aksine arkalannda ayn esareti yaayan ama zgrlemek iin ayn tutkuyu ve iradeyi de tayan, evrensel bir frtnaya hazrlanan devasa bir emekiler dnyas olduunu bileceklerdir. Grev budur ve biz aka bunun devrimci propagandann biricik hedefi olduunu syleyeceiz. Gen insanlarmzn bu hedefe nasl ulaacaklarn kesin olarak tayin etmek yakk almaz. Tek bir ey syleyeceiz: Rus halk genliimizle ancak kendi hayat, kendi kaderi, davas ve umutsuz isyan iinde karlatnda onu kendisinden bir para kabul edecektir. Genlik u andan balayarak artk tank vasfyla deil aktif katlmc vasfyla, her zaman ve her yerde, byk olsun olmasn tm halk ayaklanmalarnn, frtnalarnn en nnde, kendini dzeni ykmaya adam olarak yer almaldr. zenle tasarlanm ve belirlenmi bir planla uyum iinde hareket ederek, faaliyetlerini zaferin vazgeilmez art olan birleiklii yaratmak ynnde en sk disiplinle seferber ederek, kendisini ve halk sadece direni iin deil, cesaretli bir saldn in de hazrlamaldr. Sonu mahiyetinde birka sz daha ekleyelim: Entelektel proletarya dediimiz ve bugnden sosyal devrimci bir pozisyonda (yani basite mitsiz ve imknsz bir pozisyonda) olan s339
MJHAIL BAKUNN

mf eer utan iinde ve beyhude yere telef olmak istemiyorsa sosyal devrim davasna bilinli bir tutkuyla balanmaldr. Bu snf imdi artk, bir halk devrimini hazrlamaya, yani rgtlemeye arldr. Baka bir alternatifi yoktur. Ald eitim ona elbette ki soyguncularn, smrclerin ve zuliimkrlann safnda az ok avantajl bir mevki salayabilir. Ancak giderek ok az sayda insan bu mevkilere ulaabiliyor. Bunlarn ou, ellerinde sadece ihanetin utanc ve sefillii, nemsiz bir biimde ve alaka yok olmaya mahkmdurlar. Bizim armz ihaneti d-nemeyen, imknsz gren insanlaradr.

Sizler; Rus halkn smrenlerin, ezenlerin ve Rus halknn dmanlarnn dnyasndan geri dnsz bir biimde kopup kendinize, halkn kurtulu davasna ait bir sermaye, sadece halk propagandas temelinde, gnbegn hareket kazanan ve rgtlenen genel bir halk ayaklanmas temelinde oalacak bir sermaye olarak bakmalsnz.
www.iskenderiyekutuphanesi.com

340

EK B ZRH SLAV SEKSYONU'NUN PROGRAMI1 1) Slav Seksiyonu Uluslararas i Birli'nin ilk Kongre-si'nde (Cenevre, Eyll 1866) onaylad temel hkmleri btnyle kabul ederken, devrimci sosyalizm ilkelerinin propagandasn yapmay ve Slav lkelerindeki halk glerini rgtlemeyi zel hedef olarak kendi nne koyar.

1 Bakunin 1872 Temmuz'unda Enternasyonalin Slav Seksiyonu'nu kurdu. ounluu Rus, kk bir ksm da dou Avrupal Slavlard; on be-yirmi kadar yesi vard. 1872'nin Austos aynda Bakunin Slav Seksiyonu'mn programn kaleme ald. Bu program ak bir biimde, Bakunin'in ertesi yl Devlet ve Anari'de gelitirecei temel fikirlerin ipularn veriyordu. Bakunin programn asln Rusa ve Franszca olarak yazd. Asl metnin sadece Franszca versiyonu bugne ulamtr. Burada evrilmi olan Devlet ve Anarfi'nin Rusa basksna eklenmi olan 1873 tarihli metindir ve dierinden ok ok az farkllk gstermektedir. Bkz. Lehning, ed., Archves Bakounine, III, ss. xvi-xix, ve 1872 tarihli Franszca metin iin.ss. 185-186. 341
MlfiAlL BAKUNN

2) Slav Seksiyonu, pan-Slavizme, yani Slav halknn Rus mparatorluu'nun ve pan-Almancln, yani imdilerde kendilerini dev bir sahte halk devleti halinde rgtlemeye uraan Almanlarn burjuva uygarlnn destekleriyle kurtulmas zlemlerine ve tezahrlerine kar ayn enejiyle mcadele edecektir. 3) Bizce kitlelerin gerek ve topyekn kurtuluu iin tm artlar yanstmakta olan biricik program anarist devrimci programdr. Bu program benimseyerek, hangi biim altnda olursa olsun devletin varlnn halkn zgrlyle elitiine ve devletin halklarn uluslararas kardee dayanmasn engellediine inanarak devletlerin hepsini ykmak istiyoruz. Bilhassa Slav halklar iin bu bir lm kalm meselesidir; yan sra Trkler, Macarlar veya Almanlar gibi baka rklardan halklarla barmasnn da yegne yntemidir. 4) Devletle beraber adli hukuk adna dayanan her ey, yasama ve yrtme araclyla yukardan aaya yaratlm olan ve tek amac

egemen snflarn karna halkn emeinin smrsn kurumlatrmak ve sistemletirmek olan her yap yok olmaldr. 5) Devletin ve adli hukukun ortadan kaldrlmas, zorunlu olarak beraberinde miras yoluyla geen, insani adaleti engelleyen bireysel mlkiyetin ve buna dayal yasal ailenin de ortadan kaldrlmas sonucunu verecektir. 6) Devletin, mlkiyet haklarnn ve yasal ailenin yok edilmesi halkn hayatnn aadan yukarya, olaylarn zorlamasyla herkes adna olanakl ve zaruri hale gelecek olan kolektif emek ve mlkiyet temelinde rgtlenmesini mmkn klacaktr. 7) Slav Seksiyonu materyalizm ve ateizm iddiasyla her trden kutsal tapnmaya kar, resmi ve gayr resmi dinsel inanlarn hepsine kar mcadele edecektir. Herkesin vicdan ve d342
DEVLET VE ANAR

nce ve dncelerini yayma hakkna tam saygy szl ve eylemli bir biimde savunurken bu zararl dncenin kleliin onaylanmas olduu ve hep byle kalaca inancyla tm dinsel, metafizik, kuramsal, politik ve yasal tezahrleriyle birlikte ilahiyat dncesini ykmak iin uraacaktr. 8) Seksiyon'un pozitif bilimlere gveni tamdr; cinsiyet ayrm olmakszn herkese eit bilimsel eitim talep eder. Fakat bilginlerin hkmetinin btn ynetimlerin dman olduunu bilir ve bu zararl hkmet biimini nefretle reddeder. 9) Slav Seksiyonu erkekler ve kadnlar adna zgrln yan sra eit hak ve ykmllkler de talep eder. 10) Slav Seksiyonu Slav halklarnn zgrl iin mcadele ederken hibir ekilde ulusal duygular araclyla baka rklardan halklara dman olan ayr bir Slav dnyas rgtlemeyi nermemektedir. Aksine abas, Slav halklarnn Uluslararas ii Birlii'nin zgrlk, eitlik ve evrensel kardelik temelinde ulamay grev bildii ortak insanlk ailesine katlmalar ynnde olacaktr. 11) Enternasyonalin zerine ald byk grevi gz nne alarak (kitlelerin her eit vesayet ve tahakkmden kurtuluu) Slav Seksiyonu Enternasyonal iinde herhangi bir yksek otorite veya ynetimin yaplanmasna, zerk seksiyonlarn zgr federasyonundan baka hibir rgtlenmeye izin vermez. 12) Slav Seksiyonu Genel Konsey veya genel bir kongrece emredilen resmi bir doruyu ya da tek tip bir politik program

tanmaz. Sadece bireylerin, seksiyonlarn ve federasyonlarn, btn lke iilerinin smrclere kar yrttkleri ekonomik mcadele temelindeki tam dayanmalarn tanr. Bilhassa Slav iilerini bu mcadelelerin pratik sonularnn iine ekmeye alr.
343
MHA1LBAKVN1N

13) Slav Seksiyonu btn lke seksiyonlar iin, a) felsefi ve toplumsal propaganda zgrl, b) dier seksiyonlarn ve federasyonlarn zgrln ihlal etmedike herhangi bir politikay yrtme zgrln, halk devrimi iin rgtlenme zgrln, dier lkelerin seksiyonlar ve federasyonlaryla iliki kurma zgrln tanr. 14) Jura Federasyonu bu ilkeleri yksek sesle (aka) beyan ettii ve samimiyetle hayata geirdii iin Slav Seksiyonu Jura Federasyonuna katlmtr.1
1 svire'nin Jura Dalar blgesinde saat yapmnda alan zanaatkarlardan oluan Jura Federasyonu, Bakunin yandalarnn Enternasyonal'dek en salam kaleleriydi.

344 -sOn-

www.iskenderiyekutuphanesi.com