T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2074 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1108

Anadolu niversitesi lhiyat nlisans Program

SLM BADET ESASLARI

Editr Prof.Dr. Ahmet YAMAN Yazarlar Prof.Dr. Abdullah KAHRAMAN (nite 1, 2) Prof.Dr. Ahmet YAMAN (nite 8, 9) Prof.Dr. Fahrettin ATAR (nite 3, 4) Prof.Dr. Vejdi AKYZ (nite 6, 10) Do.Dr. Rahmi YARAN (nite 5, 7)

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2010 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

Genel Akademik Koordinatrler Prof.Dr. brahim Hatibolu (anakkale Onsekiz Mart niversitesi) Prof.Dr. Ali Erba (Sakarya niversitesi) Program Koordinatr Do.Dr. Cemil Ulukan Uzaktan retim Tasarm Birimi Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs retim Tasarmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Yardmclar Ar.Gr. Mehmet Frat Ar.Gr. Nur zer Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. Ayfer olak Turhan Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

slm badet Esaslar

ISBN 978-975-06-0757-8 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 42.000 adet baslmtr. ESKEHR, Eyll 2010

NDEKLER

nite 1: badet

nite 2: Temizlik 24 nite 3: Namaz: Genel Esaslar 52 nite 4: Namaz: zel Hkmler 82 nite 5: Oru nite 6: Zekt 114 140

nite 7: Hac ve Umre 166 nite 8: Kurban ve Adak 194 nite 9: Yeminler ve Keffretler 212 nite 10: Haramlar- Helaller 230

iii

 iv

NSZ

slm sadece inan esaslar getiren bir din deildir. Akid yani iman ilkeleri temel olmakla birlikte bunun hem tamamlaycs hem de yansmas olarak amel-ibadet ve ahlk esaslar da dinin dier sacayaklarn olutururlar. badet, Yce Yaratcya kulluk grevi olarak itenlikle yerine getirilen, onun honutluunu kazanmay salayan din amel grevler btndr. Kulluunun bir gerei olarak ibadet ykmlln yerine getiren kii ayn zamanda manevi olgunlua da eriir ve hayatn anlamn daha bilinli olarak kavrar. Bu dern/isel ynleri yannda ibadetler, toplumsal kimliin kazanlmasn ve bylece bir Mslman toplumun olumasn salarlar. Baz ibadetler manevi kazanmlar yannda sosyal dayanmann ve yardmlamann salanmasna da katkda bulunurlar. Yce Allaha ynelik olarak nasl, ne zaman, ne miktarda ve ne ekilde ibadet edilecei dinin iki ana kayna tarafndan belirlenmitir. Kurnda ismen ve en genel hkmleriyle konan ibadetler Hz. Peygamber tarafndan btn boyutlaryla uygulamal olarak retilmi ve bu reti sahbe yoluyla yine uygulamal olarak sonraki nesillere aktarlmtr. Dolaysyla ibadetler dinin asla deimez ve deitirilemez sahasn olutururlar. alarn gemesi ve artlarn deimesi, hi kimseye ibadetlerin eklini, ieriini ve yapl biimini deitirme yetkisi vermez. Bunun iin ibadet, Kurnn emrettii, Hz. Peygamberin de uygulamalaryla ekil ve snrlarn izdii biimde yaplr. Bu niteliklere sahip olmayan ibadet grnml uydurma eylemler bidat saylr. Dinin ana kaynaklar tarafndan belirlenmeyip sonradan ortaya kan din nitelikli davranlar anlamna gelen bidat ise asla benimsenmez; aksine derhal reddedilir. Elinizdeki kitap, Mslmann din hayatnn vazgeilmez unsurlarndan biri olan amel boyutunun en nemli ksmn oluturan ibadetler ile ilgili temel konular ele almaktadr. Bu konular, geleneksel deyimle ilmihal konulardr ve ayn isimle yazlan kitaplarda ayrntlaryla incelenmilerdir. On blmden oluan kitabnz nce ibadet kavramn daha yakndan tanyacanz bir nite ile balamaktadr. Ardndan Mslmann hem gndelik hayatnn ok nemli bir gerei hem de birok ibadetin vazgeilmez art konumunda olan temizlik konusu gelmektedir. Hz. Peygamber tarafndan dinin direi olarak nitelenen ve adeta slmn sembol ibadeti gibi alglanan namaz, bu nemine bal olarak iki ayr nitede ele alnmtr. nce btn eitleriyle namaz ibadetini ilgilendiren genel ilkeler ve hkmler ele

alnm, ardndan deiik namazlarla ilgili zel hkmlere yer veren nite hazrlanmtr. Ylda bir defa ramazan aynda ed edilen ve toplumsal boyutlar olan oru ibadeti beinci nitede ele alnmtr. Ramazan bayramna ulamann krnesi olarak if edilmesi gereken ftr sadakas ile genellikle ramazan aynda yerine getirilen itikf ibadeti de yine bu nitede incelenmitir. Allaha yaklama ve ahlk arnma ynleri yannda ciddi anlamda sosyal ve ekonomik boyutlar da olan zekt ibadeti altnc nitede ilenmitir. Bunu imkn olan Mslmanlarn, mrlerinde bir defa ve mutlaka ona ayrlm zaman diliminde Kbeyi ziyaret etmeleri demek olan hac ibadetiyle ilgili nite takip etmektedir. Bunun dnda Mekkeye senenin herhangi bir gnnde yaplabilen zel bir ziyaret olan umreye de bu nitede yer verilmitir. Hem bireyler hem de toplum iin byk nem tayan mal ibadetlerden birisi de kurbandr. Belirli gnlerde ancak kurban keserek if edilebilen bu ibadetin ayrntlarna sekizinci nitede yer verilmitir. ok deiik ekilleri ve hkmleri olmakla birlikte lkemizde daha ok kurban kesmek yoluyla yerine getirilen bir ibadet olduu iin adak konusu da yine bu nitede incelenmitir. Btn eitleriyle yemin ve keffretler ibadet konularna dhil olduklar iin dokuzuncu nite bunlara ayrlmtr. Gnlk hayatmzda her gn ve her durumla ilgili olarak haram - helal deerlendirmeleri yaptmz iin kitabnz buna ilikin bir niteyle sona ermektedir. Bir nesnenin ya da eylemin haram veya helal olduuna son tahlilde din karar verdii iin bu alan da ibadet kavramna dhil edilmitir. Baar dileklerimizle Prof. Dr. Ahmet YAMAN (Editr)

vi

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Szlk ve terim olarak ibadeti tanmlayabilecek, badet kapsamna girebilecek din davranlar ayrt edebilecek, Bireysel ve toplumsal hayatmzda ibadetin nemini aklayabilecek, badetle ilgili temel ama ve ilkeleri sralayabilcek, badetle ykml olanlarn davranlarn din hkmleri asndan deerlendirebilecek, badetle ilgili temel kavramlar tanmlayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
badet Mkellef-ykml-ykmllk Hkm Ayn-kif Ed-f

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Metin ierisinde tanm verilmeyen terimler iin Diyanet leri Bakanl tarafndan yaymlanan Din Kavramlar Szlne bavurunuz. badetle ilgili ayet ve hadisleri gzden geiriniz. badetin kapsam ve eitlerinin evrenizde nasl alglandn aratrnz. Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisinin badet maddesini okuyunuz. badet hakknda geni bilgi almak iin Ferhat Kocann slm Hukukunda badet Kavram adl kitabn inceleyiniz.

badet
GR
Kurna gre insan, yaratlmlarn en stn ve en gzel ekilde yaratlm olandr. Bu kadar zel bir varln yaratlmasnn derin bir anlam ve yce bir amac olmaldr. Bu adan dinin temel kayna olan Kurna baktmz zaman insann babo ve amasz deil aksine yce gayeler iin yaratlm olduunu grrz (ez-Zriyt 51/56; el-Kyme 75/36; et-Tn 95/4). nk ona yaratlmlarn hibirine verilmeyen akl nimeti verilmitir. Verilen bu nimet insan dier varlklardan ayr ve stn bir konuma karmtr. Bir taraftan da ona baka varlklarda olmayan sorumluluklar ve ilhi emanet yklemitir (el-Ahzb 33/72). nsann en temel sorumluluu yaratcsn tanmak, Ona iteat etmek ve iradesi dorultusunda bir hayat yaamaktr. Yaratcnn iradesine uygun hayat yaamann somut gstergesi, Onun istedii gibi gvenilir, faydal, iyi niyetli, merhametli, adaletli, hakkaniyetli, sorumlu bir insan olmaktr. Byle bir insan olabilmenin ve Allahn iradesine uygun hayat srmenin temel art imandr. man koruyan, somut hale getiren ve gerekte ne ifade ettiini gsteren de amel-i slih ad verilen hayrl, yararl ve gzel ilerdir. Bir Mslmann imana dayal olarak yapaca en hayrl ve gzel amellerden biri ibadettir. Kurn, imansz ibadetin Allah katnda kabul grmeyeceini ifade eder (en-Nr 24/39). nk bu ekildeki ibadet gerek anlamn bulmayacandan insan ebedi mutlulua gtrmeyecektir. Ayn zamanda ibadetsiz iman da dinin insana vermek istedii ve onda grmeyi arzulad gzellikleri meydana getirmeyecektir. Ayrca amelsiz iman, insana Allah katnda istenen deeri salamayacaktr (el-Furkn 25/77). Bundan dolaydr ki, Kurnn pek ok ayetinde iman ve slih amel beraber anlatlmtr (brhim 14/23; el-Asr 103/1-3). Bu beraberliin vermek istedii en temel ve ak mesaj udur: nsana inantan daha gzel yakan bir ey yoktur. Kurnn faydal bir aaca benzettii bu inancn verecei en gzel meyve slih ameldir (brhim 14/24-25). nanl insann en nemli zellii Allahn rzasna uygun ve yaratlmlarn yararna iler yapmaktr. Bu yararl ilerin temelinde de dinin ayakta kalmasn salayan ibadetler yer almaktadr. badetler insan manen yceltir, glendirir ve canl tutar. Zorluklarla ve olumsuzluklarla dolu hayata tutunma, sabrla tahamml etme ve glklerin stesinden gelme noktasnda ibadetlerin inkr edilemez rol vardr.
badet kavram ile ilgili geni bilgi iin arama motorlar araclyla internet taramas yapabilirsiniz. Bu erevede www.diyanet.gov.tr adresine mracaat edebilirsiniz.

badet Kavram Tanm

Arapa bir kelime olan ibadet szlkte boyun eme, alak gnll olma, iteat, kulluk, tapma, tapnma gibi anlamlara gelir. Din bir terim olarak ibadetin genel anlam, her eyin yaratcs olan Allaha iten gelerek ve gnll olarak ynelmek, boyun emek ve iteat etmektir. Trkemizde ibadet, kulluk etmek ve tapmak kelimeleriyle de ifade edilmektedir. Din literatrdeki ubdiyet kavram ise insann Allaha olan teslimiyetini, balln ve kullukta bulunmasn ifade etmektedir. badetin biri geni dieri dar olmak zere iki anlam vardr. Geni anlamda ibadet, mkellef yani ykml olan herkesin Allah'a kar duyduu sayg ve sevginin sonucu olarak O'nun rzasna uygun ve iradeye dayal btn davranlarn iine alr. Buna gre tamamen din olan grevler yannda, kiilerin Allah'n honutluunu kazanmak iin yapt her fiil, niyet, dn ve sz ibadet olarak nitelendirilir. Bu amala fert ve toplum yararna gerekletirilen her olumlu davran din ve manev bir anlam kazanr ve ibadet saylr. Allahn emirlerine iteat edip yasaklarndan kamak da ibadettir. Bu anlamda ibadetin zikir, fikir ve kr olmak zere boyutu vardr. badetin zikir boyutu, Allah inancn zihinde canl tutmak, Onu anmak ve varln benliinde duyabilmektir. Fikir boyutu, Allahn sfatlar ve evrende yaratt esiz eserleri hakknda dnmektir. kr ise, btn bu nimetlerine kar minnettarln bildirmektir. Kurna gre ibadet sadece insana mahsus bir eylem ve zellik deildir. Evrendeki canl cansz btn varlklar kendi zelliklerine gre Yce Yaratcya ibadet etmektedir (el-sr 17/44). Fakat biz ayn cinsten olmamzdan dolay sadece insanlarn ibadetini grp anlayabiliyoruz. Dar ve zel anlamda ibadet ise, Allah ve Resul tarafndan yaplmas istenen, niyete bal olarak yaratana kar sayg ve boyun emeyi ifade eden ve yapana sevap kazandran belirli davran biimleridir. Fkh literatrnde ibadet yaygn olarak bu zel anlamda kullanlmaktadr. Buna gre ibadet, din ierikli belli ve dzenli yaplan davran biimleridir. Bunlara sistematik ve ekle bal ibadetler (ibdt- mersme) de denir. slmn temel artlarn oluturan namaz, oru, zekt, hac bu tr ibadetlerin belli ballardr. Bunlarn yannda, kurban kesme, itikf, Kurn okuma gibi davranlar da bu anlamyla ibadetin en mehur rnekleridir. Adak, yemin, keffretler ile haram ve helaller de ibadet kavramna dahildir. Bu konularda bilgi edinmek iin kitabn ilgili nitelerine bakabilirsiniz. Din literatrde Allaha saygy ve Onun rzasn gzeterek i yapmay ifade etmek zere ibadet yannda tat ve kurbet kelimeleri de kullanlmaktadr. Tat, emri benimseyip yerine getirmek demektir. Buna iteat da denir. ster belli bir niyetle isterse niyetsiz yaplsn, yaplmasndan dolay sevap kazanlan herhangi bir i demektir. Mesela Kurn okumak bir tattr. Yaknlk anlamna gelen kurbet ise, insan manev olarak Yce Allaha yaklatran her bir gzel i anlamndadr. Sz gelimi sadaka vermek ve nfile namaz klmak birer kurbettir. Bu kavram arasndaki iliki ksaca yledir: Bu kelime, kulun kendisini Allaha ifade etmesi, Onu Rab olarak kabul etmesi, emrine amade

olduunun bilincinde olmas ve kuldan Allaha ynelik eylem olmalar noktasnda ortaktrlar. Ancak, kurbet ibadetten daha kapsamldr. Kendisinden sevap beklenen ibadet daima niyete ihtiya gsterdii iin, kurbet olarak adlandrlan bir davran her zaman ibadet olarak nitelendirilemez. badet anlam tamayan kurbette ise niyet aranmaz. Emredilenleri yapp, yasaklananlardan da uzak durmak anlamna gelen tat ise kurbetten daha geni bir anlam ifade etmektedir. O halde kurbet, niyete bal olmasa da, kendisine yaklalacak olan tandktan sonra sevap getirecek fiili yapmaktr. badet, niyete bal olup filine sevap kazandran bir davran iken, tat, niyete bal olsun ya da olmasn filine sevap kazandran fiildir. Buna gre, niyete bal olarak yaplan be vakit namaz, oru, zekt ve hacdan her bireri kurbet, tat ve ibadet kelimelerinden biriyle ifade edilebilmektedir. Kurn okuma, bir eyi vakfetme, kle azad ve sadaka gibi davranlar niyete bal olmadklar halde yine sz konusu kelimelerin her biriyle adlandrlabilmektedirler.

nemi
badet, insan Allaha ulatran, Ona yaklatran ve Onunla buluturan eylemin addr. Bir varla inanma duygusunu ftratnda tayan insan alar boyu evrene hkim olan varla yani Allaha ulamann yollarn aramtr. Vahiyle gnderilen peygamberler bu konuda ona yardmc olmu ve rehberlik etmitir. Peygamberler Allaha ulamann en doru yolunun ibadet olduunu yaayarak ve anlatarak insanlara gstermilerdir. nsan, ibadeti zikir, fikir ve kr boyutlaryla ve hakkyla yapp iselletirdii zaman daima Allah ile olur. Geni anlamyla ibadet olan zikir, fikir ve kr kulluun zetidir. Bunlar zetleyen dua, btn ynleriyle duay zetleyen de namaz ibadetidir. nk namaz kulun btn organlaryla Allaha ynelmesi, manevi huzuruna doru yol almas, ycelmesi ve Rabbi ile iletiim kurmasdr. Bu ekilde iletiim kurabilenler ibadetlerinden tarif edilemez hazlar alrlar. Dilleri hayr syler, gz hayrda olur, kt eylere kapad kulan iyi eylere ak tutar, eli, aya ve btn organlar iyi ilere doru hareket eder (Buhr, Rikk, 38). badet, evrende insann yerini, konumunu ve sorumluluunu gstermesi bakmndan ok nemli bir din ykmllktr. badet eden insan her eyden nce yaratcsn tanr. Onun bykln, yceliini, esizliini kavrar. badetiyle Ona yakn olmak, rahmetinden ve merhametinden faydalanmak ister. Kendisine verdii nimetlere kretmek iin ibadeti en gzel bir vesile bilir. Kusurlarnn balanmasn bu yolla talep eder. yi iler yapmas konusunda Rabbinin yardmna bavurur. Kt ilere dmeye frsat vermemesi iin de Ona yakarr. badet edenler bu yolla manen ve maddeten din hale gelirler. Varlklar ierisindeki sorumluluklarn kavrar ve bunu yerine getirirler. Mesela be vakit namazn gnn belli zamanlarnda ve srekli yaplmas emredilmitir. Bunun en nemli hikmeti, din bilincin ve Allah ile iletiimin canl tutulmasdr. Allah ile canl tutulan iletiim insana ahlaki erdemler kazandrr. badetin kazandrd ahlaki zellikler sayesinde insan ncelikle kendi iinde tutarl, kendisiyle bark hale gelir. Bu bark olma hali ailelerine, komularna ve yaadklar her ortam ve evreye yansr. Gerekli artlar yerine getirerek, haz alnarak ve bilinli olarak yaplan ibadet insanda bir mit ve iyimserlik meydana getirir. Bu duygu onu daima iyi ilere ynelmeye, ktlklerden de kanmaya tevik eder. Bylece ibadeti hayat

tarz haline getiren insan, yaratcsyla, kendisiyle ve evresiyle bark hale gelir. Ksacas ibadet, insana dnya ve hiret mutluluu kazandrr.
Siz de kendi ifadelerinizle bir ibadet tanm yapnz, ibadetin nemini bir iki rnekle aklaynz.

Ama ve lkeler
Dinin birinci ve temel kayna olan Kurnda ibadetlerin nasl ve ne ekilde yaplaca zerinde ayrntl olarak durulmamtr. lgili ayetler, byk lde ibadetin mahiyetini, ibadetin kime ve nasl yaplacan anlatmaktadr. badetlerin nasl ve ne ekilde icra edileceini Hz. Peygamberin sz ve fiillerinden renmekteyiz. Nitekim o, ibadetlerin nasl yaplacann kendisinden renilmesi gerektiini aka ifade etmitir. Benim namaz klma bakn ve namaznz yle kln (Buhr, Ezn, 18), Haccn nasl yaplacan benden renin (Nes, Mensik, 220) gibi hadisler bu duruma iaret etmektedir. Buna gre Kurn- Kerimde ad geen ve ana ats oluturulan ibadetlerin ayrntl biimlemesini snnetten renmekteyiz. badet ancak Allah iin yaplr. badet, Yce Yaratc karsnda boyun bkmenin zirvesi ve Ona olan sevginin bir sonucu ve gstergesidir. Onun iin ibadette temel ama, Allah iin yapmak, Onun honutluunu kazanmak ve nimetlerine kretmektir. Allahtan bakasna ibadet edilmez ve ibadette arac kullanlmaz. badet dorudan Allaha yaplr. nk insanlar yaratan, esiz nimetlerle donatt hayat onlara veren ancak Odur. Yaratlmlarn ibadet nitelikli sayg ve ballklarn sunmaya Allahtan baka lyk bir baka varlk da yoktur. Ancak sana ibadet eder ve ancak senden yardm dileriz ayeti bu ilkeyi aka ifade etmektedir (el-Ftiha 1/5). Bir davrann ibadet olabilmesi iin, inanlarak, samimiyetle, iyi niyetle ve dnyaya ait bir menfaat beklemeden yaplmas gerekir. Buna taabbd anlay denilir. Taabbd, ibadeti ncelikle srf ibadet olduu iin ve Allahn emrine olan ball ve saygy ifade etmek iin yapmak demektir. Bu, ibadetlerde temel bir ilkedir. nk ibadet etmek hem imann doal sonucu hem de insann ftratnda var olan bir duygu ve ihtiyatr. nsanlk tarihinde bir eye tapmayan insan yoktur. Putlara tapmak da aslnda insann ibadet ihtiyacndan domutur. Ancak Allahtan bakasna tapanlar bu ihtiyac yanl yollardan karlamaya almlardr. Bunun iin Kurnn en ok vurgu yapt husus ibadetin ihlsla yani sadece Allah iin yaplmasdr ( Th 20/14; el-Beyyine 98/5; el-Kevser 108/2). nk Allahtan baka ibadete layk olan gerek bir mabud yoktur.
Temel ilke bu olmakla birlikte ibadetin hem bireysel hem de toplumsal bir takm faydalar da vardr. Fakat bunlar ibadetin amac deil sonucudur. Mslmanlar bu faydalar elde etmek iin ibadet etmezler. Allahn rzasn kazanmak iin yaptklar ibadetler bu gzel sonular dourur. Bunlara ibadetlerin srlar ve hikmetleri denilir. Mesela namaz kiiyi Allaha yaklatrr, ruhu ve iradeyi glendirir, insan sabra ve kre altrr. zellikle cemaatle klnan namaz topluluk bilincini gelitirir, sosyal dayanmaya katk salar. Oru, insan saln olumlu ynde etkiler, yoksullara yardm duygularn gelitirir ve yokluk iinde yaayan insanlarn halini daha iyi anlamamz salar. Zekt insann cimrilik ve bencillik gibi olumsuz duygularndan kurtulmasna yardmc olur. Bu bakmdan ibadet emrine muhatap olan kiinin, o emri yerine getirirken tad hikmetleri dnmesi ve anlamaya almas insana farkl bir bilin kazandrabilir.

badetlerde gnlllk esastr. Bask altnda ve iten gelmeden yaplan ibadetler insana gereken hazz vermez. nsan Allahn kulu olduu iin Ona ibadet etmeye mecburdur. Fakat bu mecburiyeti akl sayesinde kendisi hissetmelidir. nsan zgr brakan Allah kimseyi ibadete zorlamamaktadr. Aksine, nemini ve gzel sonularn anlatt ibadete onlarn kendilerini zorlamalarn istemektedir. nsanlar arasnda bireysel farkllklarn olduu bir gerektir. Ayn ii yapan iki kiinin bile farkl duygular yaadklar olur. badetin hikmet ve faydalar da bireylere, onlarn sahip olduu din bilin ve seviyeye gre farkl olabilir. Baz insanlar iin ibadetin amac sadece kulluk imtihann kazanmaktr. Baka bir seviyedeki insan iin ibadetin amac nefsin terbiye edilmesi ve disiplin altna alnmasdr. Daha st bir seviyede olanlar iin ise Allaha ibadet, bunlarn da stnde ve tesinde anlamlar tar. Mesela bu seviyede olanlar ibadet ettikleri zaman gnllerinde stn bir zevk, ruhlarnda Allaha kavuma duygusu ve manevi bir mutluluk yaarlar. Hz. Peygamber'in ''Benim mutluluum namazdadr (Nes, Iratn-nis, 1) sz, ibadetin bu ynne ve Hz. Peygamberin seviyesine k tutmaktadr. nk Hz. Peygamber ibadeti en st seviyede ve en youn duygularla yapyordu. Bu sebeple de onun namaz, yce yaratc ile bir buluma ve Onun huzurunda bir yakara dnyordu. Buradan da anlalmaktadr ki, ibadetler, bizzat ama olmayp, z itibariyle yksek amalara basamak niteliindedir. Ayn zamanda da dine balln ve bir anlamda dindarln da yansyan bir gstergesi durumundadr. badetler dinin deiime ak olmayan sahasn olutururlar. Bu sebeple ibadet, Kurnn emrettii, Hz. Peygamberin de uygulamalaryla ekil ve snrlarn izdii biimde yaplmaldr. alarn gemesi ve artlarn deimesi, hi kimseye namazn eklini, orucun mahiyetini, haccn icra biimini deitirme yetkisi vermez. Konumu ve bilgi seviyesi ne olursa olsun, Peygamber dnda hibir kimsenin byle bir yetkisi yoktur. Bunun iin aa uydurma ve kolaylatrma adyla ibadetlerin mevcut ekillerini deitirmeye almak, fayda yerine zarar vermektedir. nk dinin temelini oluturan ibadetlere yaplacak bu gibi mdahaleler insanlarn dine ballklarn ve samimiyetlerini zedelemekte ve sarsmaktadr. Hz. Peygamber tarafndan belirlenen biim ve ekiller ibadetlerde birlii, dzeni ve ayn zamanda yaplabilirlii salamaktadr. Aksi halde her insana ve her aa gre bir namaz ekli ortaya kar. Bu da dinin kuatclna ve ibadetlerin birletiriciliine glge drr. Buna gre mevcut ibadet ekillerinin korunup ilerinin doldurulmas gerekir. Bu da, ibadet bilincinin gelitirilmesi, ibadetin kazandrmas gereken manevi ve ahlaki faydalarn artrlmasyla olur.
badetlerin deitirilemeyecei ilkesinin ayrntl aklamas iin Abdullah Kahramann slmda badetlerin Deimezlii isimli kitabna baknz.

badetlerin ifas srasnda maddi ve ruhi hayat arasndaki dengeyi gzetmek ve arlktan kanmak esastr. Zira slm bir denge dini olduu iin din ile dnya arasnda da gerekli dengeyi kurmay emretmitir. Bu ilkeye gre ne dnya dine ne de din dnyaya feda edilir. Aksine bunlar arasnda makul bir denge kurulur (el-Bakara 2/200-202; el-sr 17/18; el-Kasas 28/77). Bir Mslmann gnlk, haftalk, aylk ve yllk yapmak zorunda olduu ibadetler belirlenmitir. Bu gibi ibadetlerin yerine getirilmesi farz veya vaciptir. Bunlar dnda kalanlar genel olarak nfile ibadet adn alr. Esasen nfile ibadetleri yerine getirip getirmemekte, az veya ok yapmakta mkellefler serbest braklmtr. Bir Mslman zorunlu olmayan nfile

ibadetleri imkn ve gcne gre diledii kadar yapabilir. Yapt oranda da Allaa yakn olur, ibadet hazz alm ve ahlaken daha olgun duruma gelmi olabilir. Ancak bu gibi ibadetler aile, i ve toplumsal hayat aksatacak arlkta olmamaldr. Bu konuda da en byk rnek Hz. Peygamberdir. O, arla kamadan dengeli bir din hayat yaam, mmeti iin de bunu nermitir. Dnya ve ibadet hayat arasnda olmas gereken dengeyi kuramayp arla kaan baz arkadalarn uyarmtr. Onlar uyarrken, insann zerinde kendisinin ve aile fertlerinin hakk olduunu ifade etmitir. Kendi hayatnda sz konusu dengeyi nasl kurduunu anlatrken de, Allahtan en ok saknan ve Ona en ok ibadet eden birisi olarak hem ibadet ettiini, hem dinlendiini hem de ailesiyle ilgilendiini sylemitir (Buhr, Nikh, 1; Mslim, Nikh, 5). Hz. Peygamberin u hadisleri dinde dengenin gerekliliine iaret etmektedir: Ey insanlar! Dinde arlktan saknnz (Nes, Mensik, 217), Ey insanlar! Siz orta yolu takip edin (bn Mce, Zhd, 28). badetlerdeki ilkelerden biri de kolaylk salamak ve insanlar zora sokmamaktr. Din, insanlar dara sokmak, eziyet etmek ve hayatlarn ekilmez hale getirmek iin deil, rahmet olmak iindir. Kurn ve Hz. Peygamber de ancak insanlara rahmet olmak iin gnderilmitir (Th 20/23; el-Enbiy 21/107). badetlerin amac da zorluk ve sknt getirmek deil, insanlar maddeten ve manen temizlemek ve arndrmaktr (el-Mide 5/6, elHac 22/77-78). Namaz, oru, hac gibi ibadetlerde hastalara ve yolculara getirilen kolaylklar bu ilkeye dayanmaktadr. badetlerde devamllk esastr. Mminin ibadet ykmll lnceye kadar devam eder (el-Hicr 15/98-99). badet hayatn kesintiye uratmamak iin az da olsa devam etmek gerekir. nsan kulluk mertebesinde ne kadar ykselirse ykselsin, ibadet ykmll sona ermez. slmn ibadet kapsamnda grd hususlardan biri de duadr. Hz. Peygamberin hadislerinde, ibadetin znn dua olduu bildirilmitir (Tirmiz, Deavt, 1). Duada temel ilke, Allaha ynelik olmas, uygun talepler iermesi, iten gelerek ve samimi niyetlerle yaplmasdr. Duann dili asndan herhangi bir snrlama yoktur. Herkesin kendi dilinde dua yapmas ve yakarn istedii gibi f etmesi esastr. nk herkes isteini en iyi kendi diliyle veya en iyi bildii dille ifade edebilir. Kurnda ve hadislerde yer alan dualar bu konuda birer rnek sunmaktadr. Namaz da asl itibariyle dua olmakla birlikte bu ibadetin zgn dili Arapadr. nk namazda herkesin Kurndan kolayna gelecek kadar okumas emredilmitir (elMzzemmil 73/20). Kurn Arapa olduuna gre namazda da ondaki cmlelerin zgn haliyle Arapa okunmas temel bir ilkedir. Dil, ibadette ncelikle ekil birliini salayan, duygu birliine ise yardmc olan aralardan biridir. Bu anlamdaki ekil birlii ancak ortak dil kullanlarak salanabilir. Bu genel olarak imknsz bir ey de deildir. mknsz olan duygu birliidir. Duygular bireylere gre farkl olabilir. Bu sebeple de duygu birlii art deildir. Fakat ortak dilin, mesela Ftihann herkes tarafndan Arapa olarak okunmasnn duygu birliine katk salayaca da inkr edilemez. zellikle cemaatla ed edilen ibadetlerde, duygu birliinin oluabilmesi ve evrenselliin korunabilmesi iin vahiy dili olan Arapann korunmas gerekir. Ayrca, namazda sre ve ayetlerin tercmelerinin okunmas kabul edilse bile, herkesin kabul edebilecei bir tercme zerinde anlama salanmas son derece zordur. Bu zorluk ayn dili konuan Mslmanlar arasnda da geerlidir. Birden ok Trke ve ngilizce Kurn melinin bulunduu dnlrse konu daha iyi anlalr. Tercmenin hibir

zaman orijinal metnin ierdii anlam tam olarak veremeyecei de bir gerektir. Tercme metnin ezberlenmesi, orijinalinin hazzn veremeyecei gibi ayrca zorluklar da tamaktadr. Bunun yannda ibadetten alnacak manevi zevk biraz da kutsal metinlerin zgn dilinin ses ve ahengi iinde gizlidir. Namazda okunacak ayet ve dualarn Arapasn bilme ve renme imkn olmayanlar iin fkh kitaplarnda alternatif zmler sunulmutur.
badetlerde deiiklik yaplamayaca ilkesi, ibadetin icras iin an imknlarndan yararlanmaya engel deildir. Daha geni kitleye duyurulmas amacyla, ezan okurken, byk ve geni meknlarda namaz klnrken hoparlr kullanlmas, Kbeyi tavaf esnasnda zrllerin tekerlekli sandalyelerden yararlanmas rnek olarak verilebilir. badetlerin tanm, nemi ve temel ilkeleri iin Diyanet leri Bakanlnn yaymlad slma Giri (Ana Konulara Yeni Yaklamlar, Evrensel Mesajlar, Genliin slm Bilgisi) adl kitaplarn ilgili blmlerini okuyunuz.

eitleri
badet farkl alardan ksmlara ayrlmtr: 1- Bedenle ve malla yaplmasna gre Bu bakmdan ibadetler beden, mal ve hem beden hem de mal olmak zere ksma ayrlr. Aslnda beden ibadetin mal, mal ibadetin de beden bir yn bulunabilir. Bu ayrm ibadetin edsnda maln veya bedenin daha arlkl olmasna gre yaplmtr. a. Beden ibadet: Arlkl olarak bedenle yaplan, yerine getirilmesi iin beden sal ve hareketi gereken ibadetler bu grubta yer alr. Namaz klmak ve oru tutmak beden ibadetlerin balca rnekleridir. Beden olarak salkl olmayan kimseler orula ykml olmazlar. artlarna uygun bir namaz klabilmek iin de bedenin hareketlerine ihtiya vardr. Bu gibi ibadetleri kimse bakasnn yerine yapamaz; ibadetin yerine getirilmesinden her mkellefin kendisi sorumludur. b. Mal ibadet: Arlkl olarak malla yaplan, sorumlu tutulabilmek iin belli bir mal varl gerektiren ibadetlerdir. Zengin saylan Mslman mkelleflerin zorunlu olarak vermesi gereken zekt ve her Mslmann kendi imknna gre gnll olarak verdii sadaka eklindeki yardmlar bu ksmda yer alr. Bu gibi ibadetleri ykml olanlar bizzat yapabilecei gibi, vekil tayin ettikleri kimseler araclyla da yerine getirebilirler. c. Mal ve beden ibadet: Yerine getirilmesi iin ayn anda hem mal hem de salkl bir beden gerektiren ibadetlerdir. Bunun balca rnei hacdr. Hac ile ykml olabilmek iin belli bir mal gce sahip olmak gerektii gibi, bedenen de salkl olmak arttr. Sal yerinde ancak hacca gidip dnecek kadar mal varl olmayan veya gerekli mal varl olduu halde hac fiillerini yapacak kadar salkl bulunmayan kimseler bu ibadetle bizzat ykml deillerdir. Ancak varlkl olanlar, gerekli masraflar karlayarak bakalarn kendi yerlerine hacca gnderebilirler. 2- Herkesin sorumlu ve ykml olup olmamasna gre Bu adan ibadetler ayn ve kif ksmlarna ayrlr:

a. Ayn ibadet: Mkelleflerin her biri tarafndan bizzat yerine getirilmesi gereken ibadetlerdir. Bu gibi ibadetlerde hem mkellefin kendisi hem de fiil ayn derecede nemlidir. Bu sebeple ayn ibadeti her bir mkellefin kendisi yerine getirmesi gerekir. Bakasnn yapmasyla dier mkellefin sorumluluu ortadan kalkmaz. Be vakit namaz, oru ve zekt byledir. b. Kif ibadet: Mkelleflerin her biri tarafndan bizzat ve ayr ayr deil de, hepsinden yaplmas istenen ibadetlerdir. lk anda yaplmas istenen ibadetin muhatab tm mkelleflerdir. Bu gibi ibadetlerde mkellefin kendisi deil, yaplmas istenen fiil nemlidir. Dolaysyla mkelleflerin bir ksm ibadeti yerine getirince dierleri sorumluluktan kurtulmu olur. Fakat hibiri yapmazsa hepsi sorumlu ve gnahkr olur. Kif ibadeti yapabilecek durumda sadece bir kii varsa onun hakknda artk bu kif olmayp ayn ibadete dnr. len bir Mslmann cenaze namazn klmak byledir. 3. Vakte bal olup olmamasna gre badetler vakte bal olup olmamasna gre vakte bal ve vakitten bamsz olmak zere iki ksma ayrlrlar: a. Vakte bal ibadet: Yerine getirilmesi iin dinin belli bir vakit tayin ettii ibadetlerdir. Vakte bal olmalar dolaysyla bunlara mukayyed ibadet ad verilir. Bu gibi ibadetlerin bir balang bir de biti vakti vardr. Bunlar vaktinden nce yerine getirilemezler. Dinen geerli bir mazeret olmadan vaktinden sonraya braklrsa mkellef gnahkr olur. Bu ibadet trnde mkellefiyet hem fiilde hem de tayin olunan vakittedir. Yani mkellef istenen ibadeti tayin edilen vakitte yapmak mecburiyetindedir. Ramazan orucu, ftr sadakas, hac ve be vakit namaz bu tr ibadetlerdendir. b. Vakitten bamsz ibadet: Yerine getirilmesi iin dinin belli bir vakit tayin etmedii ibadetlerdir. Vakte bal olmamalar dolaysyla bunlara mutlak ibadet ad verilir. Bu gibi ibadetlerde esas olan istenen fiilin yerine getirilmesidir. Mkellef bunlar istedii vakitte ed edebilir. Ednn ertelenmesinde mkellefe bir gnah yoktur. Fakat vakti girince mkelleflerin bu gibi ibadetleri edya gayret gstermeleri daha iyi olur. nk insann ne zaman lecei belli deildir. Keffretler, vakti belirlenmemi adaklar, kaz namaz ve orucu bu tr ibadetlerdendir. 4. Miktarnn belli olup olmamasna gre Bu bakmdan ibadetler iki ksma ayrlr: a. Miktar belli ibadet: Dinin yerine getirilecek miktar ve sayy belirledii ibadetlerdir. Be vakit namazn vakit ve rektlar ile hangi maldan ne kadar zekt verilecei bu ksma girer. Yerine getirilecek miktarn belli olmas dolaysyla bunlara muhadded ibadet denir. Bu gibi ibadetler belirlenen l ve miktarda ed edilmedike mkellef sorumluluunu yerine getirmi olmaz. b. Miktar belirsiz ibadet: Dinin yerine getirilecek miktar ve sayy belirlemedii ibadetlerdir. Allah yolunda mal, mlk ve para harcama (infk), yoksullarn ihtiyalarn karlama, misafire ikramda bulunma gibi ibadetler byledir. Bu gibi ibadetler iin din belli bir miktar ve snr tayin

10

etmemitir. Onun iin bu gibi ibadetlere gayri muhadded ibadet denir. Bu miktar, muhtacn ihtiyac ve harcama yapann gc belirleyecektir. 5. Yaplmas istenen fiilin belirli olup olmamas (mkellefe seim hakk verilip verilmemesi) bakmndan Bu bakmdan ibadetin belirli olan ve belirli olmayan ibadet olmak zere iki ksm vardr: a. Belirli olan ibadet: Din, mkelleften yapmasn istedii ibadeti belirlemi, ona seim yapma hakk ve farkl seenekler oluturma imkn tanmamsa buna belirli veya muayyen ibadet denir. Be vakit namaz, bayram ve cuma namaz, Ramazan orucu byledir. Bu zellii tayan ibadetlerde, fiilin bizzat kendisi yerine getirilmedike mkellef sorumluluktan kurtulmu olmaz. b. Seimlik ibadet: Dinin, tek bir belirleme yapmadan, mkellefi bir ka seenekten birini yapmakta serbest brakt ibadetlerdir. Mkellefin verilen seenekler arasndan yerine getirecei ibadeti seme hakk bulunmas sebebiyle bu ibadetlere muhayyer ibadet de denir. Mesela, yemin keffreti byle bir ibadettir. nk yeminini bozan mkelleften ncelikle u fiilden birisini yapmas talep edilmektedir: On fakiri doyurmak veya on fakiri giydirmek ya da bir kle azad etmek. Bunlara gc yetmeyen mkellef gn oru tutmaldr (el-Mide 5/89). te mkellef bu ilk fiilden herhangi birini yapmakta serbest olduu iin bunlarn her birine muhayyer yani seimlik ibadet ad verilir. Setii fiili ed edince ibadeti yerine getirmi olur ve sorumluluktan kurtulur. Bunlardan hi birini yapmazsa sorumlu ve gnahkr olur.
bdet eitlerine ait baka hangi rnekleri verebilirsiniz?

badet Ykmll
badet insann yaratl gayesidir. Evrendeki btn varlklar yaratc olan Yce Allaha ibadetle ykmldrler. Bunlar arasnda insann zel ve nemli bir yeri vardr. Allahn esas muhatab da insandr. nk en geni anlamyla akl nimeti sadece ona verilmitir. Ayn zamanda nimet ve imknlarla donatlm olan evren onun istifadesine sunulmutur. nsan gl bir varlk olsa da, her eye gc yetmemektedir. Belli noktalarda yetersizlii bulunduu iin her zaman yaratcsna, Ondan yardm almaya ve iletiim kurmaya muhtatr. nsann, sahip olduu stn zellikleriyle yetersizlikleri arasnda dengeyi salayacak en temel eylem ibadettir. Bu sebeple Kurn insann yaratl gayesinin Allaha ibadet olduunu aka ifade etmektedir (ez-Zriyt 51/56). Ayn zamanda ibadetin en doru yol ve yntem olduu da Kurnda defalarca anlatlmaktadr (l-i mrn 3/51; Meryem, 19/36). Buna gre insann yaratl gayesini yerine getirmesi iin yapmas gereken temel grev, geni ve zel anlamyla ibadettir. slmda ibadetin alan geni tutulmutur. Ancak keyfilie yer brakmamak iin namaz, oru gibi sistematik ibadetler denilen bir takm ykmllkler belli zellikleri tayan Mslmanlar iin zorunlu klnmtr.

Mkellef ve artlar
badet nemli bir din ykmllk olduu iin bunu yerine getirebilecek nitelikteki kiilerden istenmektedir. badetle ykml ve sorumlu olan

11

kimselere mkellef yani ykml denir. Ykml olabilmek iin akl ve beden bakmndan belli bir olgunlua erimek gerekir. Buna kil ve bli olma art denilir. Mkellef olabilmek iin akll ve ergin olmak gerekir. Bunun yannda mkellef olma ile ilgili baka bir kavram da ehliyettir. Ehliyet, kiinin din ve hukuk bakmdan sorumluluk tamaya elverili olmasdr. Bu durumda olan kimseler artk kendi iradeleriyle hareket edebilecek olgunlua eritikleri iin yaptklar fiillerden, sz ve davranlardan da kendileri sorumlu olurlar. Yaptklar iyi ilerin sevap ve mkfat, kt ilerin ise gnah ve cezas kendilerine ait olur. Dinin emir ve yasaklarna muhatap olacak ehliyete sahip olmak iin bir takm artlar vardr. Yayor olmak bunlarn banda gelir. Dier bir art, akl ve temyiz sahibi olmaktr. Temyiz, iyiyi ktden, yararly zararldan ayrt etme zelliidir. Bunlar yannda teklif edilen din ykmll yerine getirecek g ve imkna sahip olmak da gereklidir. Kendi iradesiyle hareket edebilecek ya ve olgunlua gelmi olan mkellef kimselerin sz, fiil ve davranlar din bakmdan deerlendirmeye tabi tutulur. Bu deerlendirme sonucunda her bir davrana bir deer yargs ya da nitelik verilir. Mkellefin davranlarna mkellefin fiilleri (efl-i mkellefn), bu davranlara dinin verdii nitelik veya deer yargsna ise hkm denilir.

Teklf Hkmler
Hkmler, fiilin mkellefin gc dhilinde olup olmamas ve hkmn olumasnda mkellefin katks bakmdan iki ksma ayrlr. Allah ve Resul, mkellef ad verilen sorumlu kimselerden bir fiili yapmalarn veya yapmamalarn ister. Bazen de bir fiili yapp yapmama arasnda onlar serbest brakr. Yaplmas veya yaplmamas istenen fiil mkellefin gc dhilinde ise, yani onu yapma veya yapmama imknna sahipse bu gibi fiillere verilen hkmler teklf hkm adn alr. Mesela, namaz klmak farzdr, yalan sylemek haramdr gibi ifadeler birer teklf hkm bildirmektedir. Burada teklif, hkm veren tarafndan gelmektedir. Mkelleften istenen, emredilen fiili yapmas, yasaklanan ise yapmamasdr. Meydana gelen fiilde mkellefin gc ve katks nemli deilse bu gibi hkmlere de vad hkm denilir. Abdestsiz namaz klnmaz, Ramazan ay girmeden ramazan orucu tutulmaz gibi hkmler vad hkmn rneklerindendir. Bu rneklerde namaz iin abdestin, oru iin ramazan aynn girmesinin art olduunu belirleyen Allah ve Resuldr. Bu konuda mkellefin hibir katks yoktur. Burada konumuz bakmndan dorudan ilgili olduu iin sadece teklf hkmler ele alnacaktr.

Mkellefin Fiilleri
Az nce de belirtildii gibi, teklif hkmlere fkhta mkellefin fiilleri ad da verilir. Hanefi fkh bilginlerine gre mkellefin fiilleri unlardr: Farz, vacip, snnet, mstehap, mubah, haram ve mekruh. Dier mezheb bilginlerine gre ise bu say; vacip, mendub, haram, mekruh ve mubah olmak zere betir. Burada Hanefilerin taksimi esas alnp dierleri ile aradaki farka iaret edilecektir. 1. Farz Allah veya Resul tarafndan kesin delille emredilen ve ifade ettii anlamda tereddt bulunmayan eylemlerdir. Farzlar, baka anlama gelme ihtimali bu-

12

lunmayan ayet, mtevatir veya mehur hadis, ya da icm gibi kesin delillere dayanr. Farzn yaplmas kesin olarak gereklidir. Terkeden ar cezay haketmi olur; farz olduunu inkr edenin dinden ktna hkmedilir. Farzlar; farz- ayn ve farz- kifye olmak zere ikiye ayrlr: Farz- ayn: Mkellef olan her Mslmann kendisinin yerine getirmesi gerekli olan farzlardr. Bir ksm mkellefin yapmasyla dierlerinden ykmllk kalkmaz. Be vakit namaz ve ramazan orucu byledir. Farz- kifye: Mkellef Mslmanlara ayr ayr deil, topluca emredilen eylerdir. Bir ksm Mslmanlar bunu yerine getirince dierleri sorumluluktan kurtulur. Kurn- Kerimi ezberlemek, ahitlik yapmak, insanlarn ihtiyac olan sanatlar ve ilimleri renmek ve cenaze namaz klmak gibi. Farz- kifyenin sevab yalnz onu ileyenlere aittir. Toplumda, bu farz kimse yerine getirmezse, btn toplum gnahkr olur. Yukarda anlatlan ayn ve kif ibadet ile burada anlatlan farz- ayn ve farz- kifye hkm olarak ayn ykmll ifade eder.
Baz durumlarda kif farz, aynye dnebilir. Mesel; bir yerde tek doktor varsa hastaya mdahale grevi ona ayn farz olur. Suda boulmakta olan birini gren ve yzme bilen birisine, baka kimse yoksa, onu kurtarmak ayn farz olur. Yine toplumda ahitlik yapacak baka kimse kalmamsa, bu ie ehil olann ahitlik yapmas ayn farz haline gelir.

2. Vacip slm hukukularnn ounluuna gre farzla vacip eanlamldr. kisi de ayn hkmleri ifade etmek iin kullanlr. Hanefilere gre ise, farz ve vacip birbirinden farkl anlam tar. Vacip; Allah veya Resul tarafndan yaplmas kesin olarak istenilen ancak dayana farz kadar kesin olmayan fiillerdir. Fiilin dayanann farz kadar kesin olmamas, bazen bize gelii kesin fakat farkl yoruma msait olmasndan (delletinin zannliinden) kaynaklanr. Bazen de fiilin dayandrld delil bize kesin olan yollardan gelmemi (sbutu zann) olabilir. Ftr sadakas vermek, kurban bayramnda kurban kesmek, vitir ve bayram namazlar, namazda Ftiha sresini okumak gibi. Btn bunlar Hanefilere gre vaciptir; nk bir ksm haber-i vhid ad verilen ve kesin bilgi ifade etmeyen bir delile dayanmaktadr. Bir ksmnn dayand delilden ise tam olarak bu hkmn kt kesin olarak anlalamamaktadr. Mesel; Kurn- Kerimde: Rabbin iin namaz kl, kurban kes (el-Kevser 108/2) buyurulmutur. Burada, bayram namaz klma ve kurban kesme emri Hz. Peygambere verilmitir. Dolaysyla Hz. Peygamberin bunlar yapmas farzdr. Ancak emrin, dier Mslmanlar kapsayp kapsamad kesin deildir. Hanefiler bu emrin dier Mslmanlar da byk ihtimalle kapsadn sylemilerdir. Dier taraftan kurban kes! diye evirilen inhar emri baka anlamlara da gelmektedir. Bylece bu emir snnetten daha kuvvetlidir. Fakat ayetin yoruma msait olmas sebebiyle, farz derecesinde de deildir. te bu gibi emir ve hkmleri ifade etmek iin Hanefiler vacip kavramn kullanmlardr.
Haneflere gre vacip, uygulama bakmndan farz gibidir. Onlarn farz ve vacip ayrm inan noktasnda nem arzetmektedir. Farz gibi vacibin de yaplmas kesin olarak gereklidir. Terkeden farz terkedenden daha az bir cezay haketmi olur; vacip olduunu inkr edenin dinden ktna hkmedilmez. Mesela

13

hi Kurn okumadan klnan namaz geerli olmaz. Fakat Fatiha okunmasa namaz sehiv secdesi yaplarak geerli hale gelir. Haneflerin vacip olarak nitelendirdii ibadet ve fiillerin bir ksm dier mezhep limlerine gre farz, bir ksm ise mekked snnet olarak adlandrlr. Mesela onlara gre namazda Ftiha sresini okumak farz, bayram namazlar, vitir namaz ve kurban bayramnda kurban kesmek mekked snnettir.

3. Snnet Fkh uslnde snnet, delil olmas ynyle ele alnmtr. Buna gre dinde delil olan snnet, Hz. Peygamberden nakledilen sz, fiil ve onaylardr. Bakasnn yapt ve Hz. Peygamberin de haberdar olduu zaman onaylad davranlar da snnet kapsamna dhil edilmitir. Bu gibi snnetlere onaya dayal olmalar sebebiyle takrr snnet ad verilmitir. Hz. Peygamberin yapt her davran ve syledii her sz dinen balayc bir delil olmasa da, geni anlamyla snnet olarak adlandrlmaktadr. Bu manada snnet, Kurnla birlikte slmn iki temel kaynandan ve din hkmlerin delillerinden biridir. Fkhta ve ibadet alannda snnet ise, Hz. Peygamberin farz ve vacip kapsam dnda kalan yani kesin ve balayc olmayan ancak tavsiye ve rnek olma nitelii tayan sz ve fiillerinin genel addr. Snnet; mekked ve gayri mekked snnet olmak zere iki ksma ayrlr. Bu ayrm Hz. Peygamberin dine dhil olan davranlarnn dier Mslmanlar balayclk derecesine gre yaplmtr. Hz. Peygamberden sdr olan davranlarn dine dhil olup olmamas bakmndan ise snnet, snnet-i hd ve snnet-i zevid ksmlarna ayrlmaktadr. Mekked Snnet: Pekitirilmi ve gl snnet demektir. Bunlar, Hz. Peygamberin devaml olarak yapt ve srf mecburi olmadn gstermek iin ara sra terk ettii fiillerdir. Bunlar bir anlamda din vecibeler iin koruyucu ve tamamlayc nitelik de tamaktadrlar. Bu sebeple nem bakmndan farz ve vacipten sonra nc srada yer alrlar. Abdest alrken aza su vermek (mazmaza), sabah, le ve akam namazlarnn snnetleri, ezan, kamet ve cemaatle namaz mekked snnetlerdendir. Bu eit snneti yerine getiren sevap kazanr. Terkeden ise cezay hak etmemekle birlikte knamay ve azarlamay hak eder. Farz namazlarn cemaatle klnmas ve namazn ilan iin ezan okunmas gibi dinin alametlerinden (iar/eir) saylan snnetler fert plannda terk edilebilir. Fakat bunlar toptan terk ve ihmal etmek dinin iarlarna zarar verecei iin ciz grlmemitir. Bu eit snneti yerine getiren sevap kazanr. Terkeden ise cezay hak etmemekle birlikte knamay ve azarlamay hak eder. Gayr- mekked snnet: Hz. Peygamberin ok defa ed edip, bazen terkettii snnetlerdir. kindi ve yats namazlarnn ilk snnetleri gibi. Gayr- mekked snnetlere, mstehab veya mendub ad da verilir. Bu gruba giren snneti yapan sevap kazanr, terkeden knama ve azarlamay hak etmez. Snnet-i hd: Snnetin mekked ve gayr-i mekked eidine Snnet-i hd da denilir. Snnet-i hd ile daha ok, din vecibeleri tamamlayc zellik tayan fiiller kastedilir. Cemaatle namaz klmak, ezan ve kmet okumak bu kabildendir. Snnet-i zevid: Hz. Peygamberin insan olmas itibariyle yapt, dini tebli maksad tamayan, normal insan davranlardr. Bunlara det snneti

14

de denir. Mesela, Hz. Peygamberin beyaz elbise giymesi, sa ve sakaln knalamas, yeme, ime gibi hususlardaki alkanlklar zevid snnettir. Bu fiiller din ykmllk kapsamnda deildir. Yaplmas dinen tavsiye de edilmi deildir. Mkellef bu nevi snnetleri, Hz. Peygambere olan sevgisi ve ballndan tr ve Reslllahn yolunu takip etmek niyetiyle yaparsa sevap kazanm olur. Bu gibi snnetleri terkeden ise, kt bir davranta bulunmu olmaz, knama ve cezalandrlmay da haketmez.
Hanefler dndaki slm hukukularnn ou, bu eit snneti ve Kurnda farz ve vacip niteliinde olmayp; ilenmesi kesin olarak emredilmeyen hkmleri ifade etmek iin mendub terimini kullanmlardr. Ayrca slm hukuk literatrnde snnet, nfile, mstehab, tetavvu, ihsan ve fazilet kelimeleri mendubla ayn veya yakn manada kullanlr.

4. Mstehab Gzel grlen, sevimli ve tercih edilen amel demektir. Hz. Peygamberin bazan ileyip, bazan terk ettii, slm limlerinin din bakmdan uygun ve gzel bulup iledii ilere mstehab denir. Nfile namaz ve orularn bir ksm bu niteliktedir. badetlerin yaplnda; farz, vacip ve snnetlerin dnda kalan baz davranlar mstehabtr. Sabah namaznn, ortalk aydnlanncaya (isfr) kadar, scak mevsimde le namaznn serin vakte (ibrd) kadar geciktirilerek klnmas, akam namaznda ise acele edilmesi mstehaba rnek verilebilir. Mstehabn yaplmasnda sevap vardr, terkinde ise knama yoktur. 5. Mubah Allah veya Resulnn, mkellefi yapp yapmamakta serbest brakt fiile mubah denir. Helal ve ciz terimleri de mubahla eanlaml olarak kullanlr. Mubahn yaplmasnda ve yaplmamasnda sevap veya gnah yoktur. Yaplp yaplmamas, sevap veya gnah asndan eittir. 6. Haram Allah veya Resul tarafndan yaplmamas ve vaz geilmesi kesin olarak istenilen fiile haram denir. Bir fiilin haram niteliinde olabilmesi iin ayet ya da mtevatir veya mehur hadisle kesin ve balayc ekilde yasaklanmas gerekir. Bakasnn maln haksz yere yemek, adam ldrmek, evlilik d cinsel iliki (zina), alkoll iki imek, yalan sylemek, dinin kesin haram kabul ettii ve yasaklad baz fiillerdir. Haram yapmayan ve terkeden, mkfat ve sevap kazanr, yapan ise s ve gnahkr olur. Haram inkr eden dinin snrlar dna kar.
Hanefler dndaki slm hukukularnn ouna gre, haram zann delil saylan ve kesin bilgi ifade etmeyen haber-i vhidle de sabit olabilir. Hanefler, haber-i vahidle kesin ve balayc ekilde yasaklanan fiile tahrmen mekruh, kesin ve balayc olmayan yasaklamaya ise tenzhen mekruh derler.

Haramn eitleri slm dininin haram diye niteledii fiiller gzden geirildii zaman, her birinin pek ok zarar ierdii grlr. Haram fiil, ya kendisi bizzat kt olduundan veya ktl iyiliinden daha fazla olduu iin yasaklanmtr.

15

Bu ktlk ve fenalk, ya fiilin bizzat kendisindedir veya fiilin beraberindeki dier hususlardadr. te bu sebeple haram, dorudan veya dolayl yoldan olmak zere ikiye ayrlr: a. Dorudan haram: Allah ve Resulnn geici ve bir sebebe dayal olmakszn batan itibaren ve temelden yani kendi yaplarndaki ktlk veya zarardan dolay haram kld fiildir. Buna bizzat haram veya haram liztih denir. Zina, hrszlk, l hayvan eti satma, devaml evlenme engeli bulunanlarla evlenme gibi. Bunlardaki zarar, dorudan ve kendi bnyelerindeki ktle dayanr. Bu gibi haramlarn kapsamna giren fiiller genel olarak; can, mal, akl, din ve nesilden ibaret olan be temel maslahat korumak amacyla yasaklanmlardr. Bizzat haram fiiller, temelden gayri meru saylr. Mkellef Mslman bu fiili ilerse, lehine olarak herhangi bir hukuki sonu domaz. Mesel; hrszlk fiili, alnan mal zerinde hrsza mlkiyet hakk vermez. Ayn ekilde dinen ve hukuken evlenmeleri yasak olan erkek ve kadn nikh akdi yapsalar haram bir fiil iledikleri iin kar-koca olamazlar ve evlilik hayat yaayamazlar. b. Dolayl haram: Esasen meru olduu halde, haram klnmasn gerektiren bir durum sebebiyle haram klnan fiildir. Buna haram li-ayrih denir. Gasbedilmi arazide namaz klmak, kendisine cuma namaz farz olanlar iin cuma vaktinde al-veri yapmak, bayram gnnde oru tutmak byledir. Mesela, oru tutmak asl itibariyle meru bir fiildir, fakat bayram gnnde oru tutmak haram klnmtr. nk bu gnlerde insanlar Allahn misafiri saylrlar. Ayrca bayram sevincini birlikte yiyerek ierek yaarlar. Oru ise bu sevinci yaamaya aykrdr. te bu haric unsur sebebiyle, bayramda oru tutmak meru saylmamtr.
Baz haramlar, aresizlik ve iddetli ihtiya karsnda mubah olur. Szgelimi, domuz eti yemek kesin olarak haramdr. Ancak alktan lmek zere olan bir kimse, domuz etinden baka yiyecek bir ey bulamad takdirde ihtiyac kadar yani aln yattracak bir miktar ondan yiyebilir. Fkh literatrnde masiyet ve gnah terimleri zaman zaman haramla e anlaml olarak kullanlr.

7. Mekruh Allah ve Resulnn, kesin ve balayc olmayan bir tarz ve slupla yaplmamasn istedii fiile mekruh denir. Hem haram hem de mekruh, yasaklanan ya da ho karlanmayan veya irkin olan fiilleri ifade eder. Ancak haram ve mekruh kavramlar Hanefilerde, dier mezheplere gre baz farkllklar gsterir. Haram; ayetle ya da mtevatir veya mehur snnetle kesin ve balayc ekilde yaplmamas istenen fiili ifade eder. Mekruh ise; ya yine bu delillerle fakat kesin ve balayc olmayarak yaplmamas istenen fiilleri; ya da haber-i vahid gibi sbut bakmndan kesinlik ifade etmeyen bir delil ile terk edilmesi istenen fiilleri ifade eder. Mekruhun ksmlar Mekruh Haneflere gre, tahrmen ve tenzhen mekruh olmak zere ikiye ayrlr:

16

a. Tahrmen mekruh Allah ve Resulnn, yaplmamasn kesin ve balayc tarzda istedii, ancak haber-i vahid gibi kesin olmayan zann delile dayanan fiildir. Harama yakn mekruh demektir. Mesela, Hz. Peygamber bakasnn satn almak iin mteri olduu mala ayn anda mteri olmay ve evlenmek iin dnr olduu kadna dnr olmay yasaklamtr. Bunu ifade eden hadiste sat stne sat ve dnrlk stne dnrlk kesin bir uslupla yasaklanmaktadr. Aslnda bu davranlarn haram olmas gerekirdi. Fakat bunu bildiren hadisin haber-i vhid olmas, hkmn tahrmen mekruh saylmasn gerektirmitir. Tahrmen mekruhu ilemek cezay gerektirir, fakat bunu inkr eden dinden kmaz. b. Tenzhen mekruh Allah ve Resulnn kesin ve balayc olmayan bir slupla yasaklad fiildir. Helala yakn mekruh demektir. Namaz iin mescide gidecek kimsenin soan vaya sarmsak yemesi bu eit bir mekruhtur. Bu yasa bildiren deliller ar tehdit iermeyip ilgili fiillerin yaplmamasnn yaplmasndan daha iyi olacan bildirdii iin, bunlara helala yakn mekruh denilmitir. Tenzhen mekruhu ilemek cezay ve knanmay gerektirmez. Fakat bu kapsama giren bir ey yapan, daha iyi ve faziletli olan ekle aykr davranm olur. Her iki mekruhu terkeden kimse de vgy hak eder.
Haneflerde, tahrmen mekruh hkm vacibin, tenzhen mekruh ise mendubun kartdr. Hanefler dndaki mezhep imamlar Haneflerin tahrmen mekruh saydklar fiilleri de haram kapsamna alrlar. Onlar, haram anlamnda yasak edildiine dair iaret bulunmayan fiiller iin yalnz mekruh terimini kullanrlar. Aadaki ykmllklerin din hkmn bulmaya alnz: Namaz iin abdest almak, ftr sadakas vermek, kurban kesmek, namaz iin ezan okumak, bakasnn al-verii zerine al-veri yapmak, yer yznde seyahate kmak.

badetle lgili Baz Terim ve Kavramlar

Sahih Kendisi iin belirlenmi olan temel unsur (rkn) ve artlar tam olarak tayan ibadet ve ilemlerdir. Btl Kendisi iin belirlenmi olan temel unsur ve artlar hi tamayan ibadet ve ilemlere denilir. Bu, sahihin tersidir. Hanef fakihlerin haricindeki mezhepler bu gibi ibadet ve ilemlere fsit de derler. Onlar btl ve fsit terimlerini eanlaml olarak deerlendirirler. Fsit Kendisi iin belirlenmi olan artlar eksik olarak tayan ilemlere denilir. Bu tanm Hanef fkhlara gredir. Zira onlar, fsit ve btl terimlerini ilgili bulunduu sahaya gre farkl anlamda kullanrlar. badet sahasnda hem

17

Hanefiler hem de dier mezhepler fsit ve btl ayn anlamda kullanrlar. Buna gre btn mezheplere gre fsit ibadet ile btl ibadet ayn anlama gelmektedir ve yokluu/geersizlii ifade etmektedir. Hukuk ilemler sahasnda ise Hanefiler ile dier mezhepler arasnda fsit ve btl terimlerinin kullanlmas arasnda fark vardr. Hanefilere gre btl szleme ile fsit szleme ayn anlamda deildir. Btl szleme domam kabul edildiinden kendisinden beklenen sonular dourmaz. Dolaysyla gerekli unsurlar bir araya getirilerek yeniden yaplmas gerekir. Fsit szleme ise unsurlarda deil artlardaki eksiklik nedeniyle eksik domu kabul edildiinden bu eksiklikler tamamlandktan sonra gerekli sonular dourur. Dier mezheplere gre ise bunlar ibadetlerde olduu gibi, ayn anlama gelmektedir. Mfsit Bir ibadeti bozan veya sakatlayan fiil veya eksiklie denir. Namaz klarken konumak, orulu iken bilerek bir ey yiyip imek ve abdestli iken uzanarak ya da dayanarak uyumak bu ibadetleri bozan davranlardr. Bu gibi davranlara ibadeti bozmalar sebebiyle mfsit denir. Ed Mkellefin bir ykmll, belirlenen vakit iinde gerekli artlara riayet ederek eksiksiz yerine getirmesine ed denilir. Mesela be vakit namazn her birini belirlenen vakit ierisinde, ramazan orucunu ramazan gnlerinde ve hacc hac iin belirlenen aylarda ve zamanda gerekli artlar yerine getirerek yapmak birer ed rneidir. ade Mkellef, bir ykmll belirlenen vakit iinde fakat eksik bir ekilde ed edip, sonra yine vakit ierisinde tam olarak tekrar yerine getirirse buna ide ad verilir. Mesela, namaz vakti geldii halde su bulamayp teyemmmle namaz klan kimsenin, vakit ierisinde suya ulatktan sonra abdest alp namazn yeniden klmas iade saylr. Kaz Bir ykmll vakti ktktan sonra tam olarak yerine getirmeye kaz denilir. Sabah namaznn gnein domasndan sonra, le namaznn vakti ktktan sonra klnmas bunun rneklerinden bazlardr. Azmet Szlkte azmet, bir eye kesin olarak ynelmek ve niyetlenmek anlamna gelir. Fkh terimi olarak azmet; Yce Allahn, mkelleflerin hepsi iin btn durumlarda yani meakkat, zaruret ve ihtiya gibi geici bir sebebe bal olmakszn balayc olmak zere ilkten koyduu hkmlerdir. Ksaca azmet, mkellefin normal durumlarda yerine getirecei asl hkmleri ifade eder. Azmet, farz, vacip, snnet ve mstehap niteliindeki olumlu bir fiilin yaplmasn; haram, mekruh gibi olumsuz davranlarn da yaplmamasn ifade eden btn teklf hkmleri iine alr. Mesela namaz, oru, hac bata olmak zere Allahn kullarn ykml tuttuu btn din vecibeler her mkellef iin konulmu birer azmet hkmdr.

18

Ruhsat Ruhsat szlkte kolaylk anlamna gelir. Terim olarak, Allahn kullarn zr ve ihtiyalarna gre koyduu geici hkmlerdir. Azmetin kart olan ruhsat, meakkat, zaruret ve ihtiya gibi geici bir sebebe bal olarak azmet hkmn terk etme imkn verir ve sadece bu gibi durumlarla snrl olmak zere konulan hafifletilmi hkmleri ifade eder. Mesele mkellefin oru tutmas bir azmet hkmdr. Mkellef hasta veya yolcu olursa geici bir zr durumuyla kar karya gelmi demektir. Byle zrlere sahip olanlar azmet hkmn yerine getiremeyeceklerinden veya getirirken normalden fazla zorlanacaklarndan bunlara oru tutmay erteleme ruhsat verilmitir. yiletiklerinde veya yolculuklar sona erince orularn kaz etmeleri gerekir. Bu gibi ykmllerin ramazanda oru tutmamalar bir ruhsat hkmdr. Ruhsatn eitleri vardr. Geni bilgi iin fkh usl kitaplarnn ilgili blmlerine baklabilir. Rkn Bir eyin varl kendi varlna bal olan ve onun yapsnn bir parasn tekil eden unsur demektir. badetlerde rknler o ibadetin farzlarn oluturur. Rknn bulunmamas bir eyin hkm ve sonu ifde etmemesine yani hkmsz (btl) olmasna sebep olur. Mesela, secde namazn rknlerindendir. Namazn varl secdenin yaplmasna baldr. Secde yaplmayan bir namaz hkmsz olaca iin yeniden klnmas gerekir. art Bir eyin varl kendi varlna bal olan ancak onun yapsndan bir para olmayan i veya vasftr. Mesela abdest namazn artlarndandr fakat namazn mahiyetine bal deildir. Ancak namazn geerli olmas iin abdest almak arttr. Sebep Varl hkmn varlna, yokluu da hkmn yokluuna alamet olan durumdur. Mesela, vakit namazn, ramazan ay orucun sebebidir. Mni Varl sebebe hkm balanmamas veya sebebin gereklememesi sonucunu douran durumdur. Mesela kan hsml evlenmeye manidir. Nisap miktar mal bulunan bir kimsenin ayn oranda borcunun bulunmas zekt ykmls olmasna manidir.
badetlerle ilgili temel kavramlar iin Diyanet leri Bakanl yaynlarndan slma Giri (Temel Esaslar) adl kitabn ilgili blmn okuyunuz.

zet
Szlk ve terim olarak ibadeti tanmlayabilmek Szlkte boyun emek, iteat etmek ve tapmak gibi anlamlara gelen ibadet, terim olarak, Allaha iten gelerek saygyla ynelmek, boyun emek ve iteat etmektir. badet, Yce yaratc ile iletiim kurmay salayan en nemli vastadr.

19

badet kapsamna girebilecek din davranlar ayrt edebilmek badetin biri geni dieri dar olmak zere iki anlam vardr. Geni anlamda ibadet, Allaha ynelen saygl davranlar, insann inand yce varla kar kulluk borcunu yerine getirmesini, Allahn emirlerine iteat edip yasaklarndan kanmay ve Onun rzasn kazanmay hedefleyen her trl davran kapsar. Dar anlamda ibadet ise, Allaha sayg ifade eden belli davranlar her birine ait zel niyetle ve belirlenmi ekilleriyle yerine getirmektir. Bir davrann ibadet kapsamna girdiini gsteren temel l, Allah iin yaplmas, dinin getirdii esas ve ilkelere uygun olmas, yapana sevap kazandrmas, maddi karlk beklenmemesidir. badetin nemini aklayabilmek badetler, dinin temelini oluturur. Kulun Allaha kar sorumluluk bilincini gelitirir, yaratcyla iletiim kurmasn salar ve verdii nimetlere kar kretmesini retir. Bireysel olarak kulun manevi geliimine katkda bulunur, huzurlu olmasna yardmc olur, evresiyle olumlu ve dengeli ilikiler kurmasna etki eder. Bireylerin erdemli tutum ve davran sahibi olmalarnda, gerekli artlar yerine getirilerek yaplan ibadetlerin nemli bir yeri vardr. badetle ilgili temel ama ve ilkeleri aklayabilmek badetlerin temel amac, Allaha yaklamak, Allahn verdii nimetlere kretmek, Onun emrini yerine getirmek ve Ona teslimiyetini bildirmektir. badetlerin ferdi ve sosyal faydalarnn bulunduu bir gerektir. Ancak bu faydalar bireylere ve toplumlara gre farkl olabilir. Onun iin bunlar ama deil sonutur. Dinin aa ve artlara gre deimeyen ksmn ibadetler ve onlarn Allah ve Resul tarafndan belirlenmi zel ekilleri oluturur. Dier alanlarda deien ve deimeyen ksmlar bulunmakta, bir ksmnn deiip deimeyecei tartlabilmektedir. Ancak ibadetlerin deimeyeceinde gr birlii bulunmaktadr. Hz. Peygamber Yce Allahn kendisine emrettii ibadetleri uygulayarak baz ibadetlerle ilgili btn Mslmanlar balayc ekiller oluturmutur. Bu sebeple ibadetlerdeki ekil birliinin korunmas ayn zamanda Mslmanlarn birliine de hizmet ettii iin ok nemlidir. ekil birliini salayan unsurlardan biri dildir. Toplu halde f edilen namaz gibi ibadetlerin ortak ve evrensel bir dili vardr. Bu dil, vahyin orijinal dili olan Arapadr. Ancak temel bir ibadet olan dua iin herkesin ana dilini kullanmasnda dinen bir engel bulunmamaktadr. badetlerin mahiyeti Kurnla, ayrntlar ise Hz. Peygamber tarafndan retilmi ve aklanmtr. badetler farkl alardan ksmlara ayrlmtr. En yaygn ayrm, mal ve beden bakmndan yaplandr. Buna gre ibadetler, mal, beden, hem mal hem de beden olmak zere ksma ayrlr. badetle ykml olanlarn davranlarn din hkmleri asndan deerlendirebilmek badetlerle ykml olan kimselere mkellef denir. Mkellef olabilmek iin belli bir beden ve akl olgunlua sahip olmak gerekir. Mkellef olmak iin belirlenen ya ve akl zelliklerini tayan kimselerin yapp ettikleri her davrana dinin verdii bir nitelik veya yarg vardr. Bu niteliklerin veya yarglarn genel ad hkmdr. Mkellefin yapt davran, bir emri yerine getirme eklinde ise farz veya vacip; bir yasa ineme tarznda ise haram veya mekruh adn alr. Mkellef baz davranlar Hz. Peygamberin szl veya fiil aklamalarn dikkate alarak yapyorsa, bu davranlara snnet

20

denir. Yaplan davranla ilgili dinin balayc veya ynlendirici bir hkm yoksa byle davranlar mubah diye adlandrlr. Mkellefin yapt davrann yaplmas yaplmamasndan daha iyi ise, buna mstehap denir. Yaplan davran, bir ibadetin devamn ve geerliliini ortadan kaldryorsa ona da mfsit ad verilir. badetle ilgili temel kavramlar tanmlayabilmek Gerekli artlar tayan ibadetler sahih olarak nitelendirilir. Tamas gereken artlarda eksik bulunan ibadetler btl veya fsit adn alr. badet alannda bu iki terimin ifade ettii anlam eittir. Bir ibadet kendisi iin belirlenen vaktin snrlar ierisinde yaplyorsa buna ed denilir. Bir sebepten dolay ed tam olarak yaplamaz ve ayn vakit ierisinde yeniden yerine getirilirse ad iade olur. badet zel vaktinin dnda telafi edilmek maksadyla yaplrsa buna kaz denir.

Kendimizi Snayalm
1. Aadaki eylemlerden hangisi dar anlamda ibadet kapsamna girmez? a. Namaz klmak b. Tefekkr etmek c. Kurban kesmek d. Oru tutmak e. Zekat vermek 2. Aadakilerden hangisi mkellefin fiillerine ilikin din hkmlerden biri deildir? a. Taabbd b. Farz c. Snnet d. Haram e. Tenzhen mekruh 3. Aadakilerden hangisi mekked snneti tanmlamaktadr? a. Hz. Peygamberin sadece birka sene yapt snnet b. Hz. Peygamberin ara sra yapt snnet c. Hz. Peygamberin devaml yapp ara sra terk ettii snnet d. Bakasnn yapp Hz. Peygamberin onaylad snnet e. Hz. Peygamberin hi terk etmedii snnet

21

4. Aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Din emir ve yasaklarla muhatap olan kimseye mkellef denir. b. Vakti ierisinde ibadeti yapmaya ed denir. c. Balanm ibadeti bozan davrana mfsit ad verilir. d. Mkellefin yapp yapmamakta serbest olduu davranlara mubah denir. e. Bir ibadeti vakit ktktan sonra yapmaya iade denir. 5. Aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Dua mstakil bir ibadet deildir. b. Tenzhen mekruh, tahrmen mekruhtan daha sakncaldr. c. Namaz hem mal, hem beden bir ibadettir. d. Gerekli artlar tayan ibadete sahih denir. e. Hz.Peygamberin devaml yapt snnete zevid denir.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b 2. a 3. c 4. e 5. d Yantnz doru deilse badetin Tanm konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse badet Ykmll konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse badet Ykmll konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse badet Ykmll ve badetle lgili Baz Terim ve Kavramlar konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse badet Ykmll, badetle lgili Baz Terim ve Kavramlar ve badet eitleri konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 badet, Allaha sayg, ballk ve iteat iin yaplan davranlara denir. badet, insanlarn yaratl gayesidir, Allaha yakn olmann en gzel yolu, mutluluk kazandran en elverili vesiledir. badetini bilinli olarak yapanlar sorumlu ve merhametli olurlar. Sra Sizde 2 Kurban kesmek, Allah iin adak adamak, yeminini bozanlarn keffret demesi, zrllerle ve yallarla ilgilenmek, yetimlere ve kszlere yardmc olmak, komunun hukukunu gzetmek, kamu maln korumak birer ibadettir.

22

Sra Sizde 3 Namaz iin abdest almak: Farz Ftr sadakas vermek: Vacip Bakasnn al-verii zerine al-veri yapmak: Tahrmen mekruh Yeryznde seyahat etmek: Mubah Yalan sylemek: Haram Namaz iin ezan okumak: Snnet

Yararlanlan Kaynaklar
Atar, F. elebi, . Erdoan, M. Yaran, R. (2009). slm lmihali, stanbul. Bardakolu, A. (1999). Fkh, lmihal I: man ve badetler, stanbul Bilmen, . N. (1996). Byk slm lmihali, stanbul. Dndren, H. (2005). Delilleriyle slm lmihali, stanbul. slma Giri (2008). Diyanet leri Bakanl, Ankara. Kahraman, A. (2002). slmda badetlerin Deimezlii, Sivas. Koca, F. (2000). slm Hukukunda badet Kavram, orum. Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (1999), stanbul. Zhayli, V. (1994). slm Fkh Ansiklopedisi, stanbul.

23

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Temizliin nemini, amacn ve aamalarn aklayabilecek, Temizlikle ilgili temel ilkeleri deerlendirebilecek, Maddi, manevi ve hkmi temizlik eitlerini tanmlayabilecek, Fkh kitaplarnda yer alan temizlik l ve yntemlerini gnmz teknolojik imknlar nda deerlendirebilecek, Abdest, gusl ve teyemmm arasndaki farklar ayrt edebilecek, Kadnlarn zel hallerinde tabi olduklar din hkmleri aklayabilecek, Hayz, nifas ve istihza kavramlarn ayrt edebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Tahret-temizlik Mest-mesh Necset Hades Abdest Gusl Teyemmm Hayz Nifas stihza

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisinin Abdest, Gusl, Hades, Hayz, Necset, Nifas, maddelerine bavurunuz. Temizlikle ilgili ayet ve hadisleri inceleyiniz Gusl abdestinin evrenizde nasl alglandn aratrnz Metin ierisinde tanm verilmeyen terimler iin Diyanet leri Bakanl tarafndan yaymlanan Din Kavramlar Szlne bavurunuz.

24

Temizlik
GR
Temizlik, kapsam geni, anlam olumlu bir kavramdr. nsana en ok yakan niteliklerden ve yaratl gayesiyle en iyi rten hususlardan biri de temiz olmaktr. Tarih boyunca insanlar yaadklar dnemlerin ve blgelerin artlarna gre temizlik yntem ve aralar gelitirmeye almlardr. Bu yzden temizlik anlay kltrlere gre farkllk arzetmektedir. slm dini temizlii dindar olmann birinci srasna koymutur. Hz. Peygambere peygamberlik grevi verilirken kendisine yaplan ilk hitaplarda yer alan hususlardan biri de temizlikle ilgilidir (el-Mddessir, 74/4). Temizlii temel hedefleri arasnda gsteren slm, onun kapsamn olabildiince geni tutmu, insann maddeten, manen, bedenen, kalben, ruhen ve zihnen temiz olmasn, temiz kalmasn istemitir. Temizlii geni bir alana yayan slm, bunun nasl olmas gerektiinin yol ve aralarn da gstermitir. Dinin ve akln pis kabul ettii eylerden beden, elbise ve evrenin temizlenmesi maddi ve hakiki temizlik olarak kabul edilmitir. nsann maddi anlamda bireysel olarak temiz olmas yeterli grlmemi, evinin ve evresinin temiz olmasna dikkat etmesi de istenmitir. slmn hedefledii temizlik iin bu erevedeki maddi temizliin yerine getirilmesi ile yetinilmemi, kalbin her trl kt duygulardan arndrlmas (tezkiye) olarak tanmlayabileceimiz manevi temizlik de art koulmutur. Bu iki tr temizlik yannda tamamen din bir belirleme ve zellik arzeden hkmi temizlik de emredilmitir. slmda maddi, manevi ve hkmi temizlik arasnda o kadar sk bir ba kurulmu ki, insann manevi anlamda temizliini hedefleyen baz temel ibadetlerin yaplabilmesi iin belli bir maddi temizlik gerekli grlmtr. Mesela, namaz klmak isteyen bir Mslmann belli organlarn su ile ykanmasn ve meshedilmesini ifade eden abdesti almas farz klnmtr. slmn daha ok nem verdii ve titizlik gsterdii temizlik kalp ve gnl (i) temizliidir. Dinin temel hedeflerinden olduu iin bu tr temizlie en genel anlamda din temizlik demek mmkndr. Dzenli ibadet ve ahlak erdemlerle hedeflenen de esasen bu temizliktir. Maddi temizlik ise bunun vastalarndan sadece biridir. Fakat maddi temizliin, zellikle baz ibadetlerin geerli (sahih) olmasnn artlar arasnda saylmas onun ne kadar nemli olduunu gstermektedir. Fkh kitaplarnda temizlik (tahret) konularnn genie ele alnmas ve genel olarak da sz konusu kitaplara onunla balanmas ok nemlidir. Fkh

25

limleri temizlik konularn esasen ibadetin shhatine etkisini anlatabilmek iin ele almlardr. Ancak bu durum fkhta maddi temizlie nem verildiinin de bir gstergesidir. Manevi temizlie ulamak iin maddeten temiz olmak art koularak mkellefin, beden, elbise ve evresini temiz tutmas salanmaya allmtr. Bu blmde ayrca dinen pis (necis) saylan ve saylmayan madde ve durumlar, maddi ve hkmi kirlilikten temizlenme yollar, temizlikte kullanlacak sularn nitelik ve artlar ilgili ayet ve hadislerin nda limlerin dnemlerinin artlar ve kendi tecrbeleri ile birlikte genie ele alnmtr. Bu ynyle fkh kitaplarnda yer alan temizlikle ilgili bilgileri btnyle gnmzn hijyen yani temizlik ve sala uygunluk anlayyla rttrmek mmkn olmayabilir. Kuyularn temizlenmesi buna rnek olarak gsterilebilir. Fakat bu bilgilerin ya da hkmlerin su kaynaklarnn azl, uzakl gibi yoksunluklara bal ve belli zorunluluklarn sonucu olduu unutulmamaldr. Dier taraftan ky, yayla, mezra ve karakol, hayatnn hl devam ettii gnmzde, bu bilgilere ihtiya duyulduu da bir gerektir. Fkh bilginlerinin bu blmde verdii bilgiler, zellikle namazn temizlikle ilgili artlarn aklarken bir taraftan da salkl, mutlu ve dzenli bir hayatn esaslarn gsterir. Ayn zamanda fkh kitaplarnn yazld alardaki toplumlarn kltr, medeniyet, temizlik anlaylar ve temizlik aralar hakknda bize bilgi verir. Fkhn temizlik blmlerinde hayatn her alanyla iligili temizlik hakknda bilgi verilmi olmas da ayrca nem arzetmektedir.
Temizliin mahiyet, nem ve amac hakknda arama motorlar araclyla internet taramas yapabilirsiniz. Bu erevede www. diyanet.gov.tr adresine mracaat edebilirsiniz.

Temizliin nemi, Ama ve lkeleri

slm dininin temel kitab olan Kurn birok ayetinde ve Hz. Peygamber ilgili hadislerinde temizlik zerinde srarla durmulardr. Bu durum, dinin temizlie ne kadar nem verdiinin ak bir gstergesidir. Ayetler hem maddi hem de manevi temizlii ele alm ve bunlar beraber ilemilerdir. Dinin esas hedefi manevi temizlii salamaktr. nk din, esas itibariyle manevi kirlerden arnma (tezkiye), Allah tanma, Ona itaat ve ibadet etmekten ibarettir. Ancak ruhun ycelii ve insann Allah ile gerekli manevi iletiimi kurabilmesi ancak insan evreleyen fizik artlarn da buna uygun olmasyla gerekleebilir. Bu sebeple Allaha iteati ve manevi temizlenmeyi hedefleyen ibadet hayatyla beden ve evre temizlii arasnda sk bir iliki kurulmutur. slm dini insanlarn hem dnyada hem de hirette her bakmdan mutlu olmalarn arzulam, Mslmanlarn salkl ve gvenli bir toplum oluturmasn din hayatn adeta n art saymtr. Bundan dolay bata beden temizlii olmak zere, maddi temizlii de din ykmllk kapsamnda kabul etmi, bu konuda mkelleflere bir takm grev ve sorumluluklar yklemitir. Ayn zamanda maddi temizlii farz klmtr. Kurnda Hz. Peygamberin zelliklerinden bahsedilirken, bunlar arasnda insanlar manen temizleme grevi (tezkiye) de zikredilmitir (elCumu, 62/2). Ancak maddi temizlik olmadan manen temiz olmak mmkn olmayacandan maddi ve manevi temizlik genelde beraber ilenmi ve iki temizlik arasndaki sk ilikiye iaret edilmitir. Elbisesi, evi, bedeni ve evresi istenilen ekilde temiz olmayan Mslmann ibadeti de olmas

26

gereken nitelie eriemez. Bir ayette, phesiz Allah oka tvbe edenleri ve ok temiz olanlar sever (el-Bakara, 2/222) buyurularak maddi ve manevi temizlie beraber iaret edilmitir. Zira tvbe, yaplan ktlklere pimanlk duyduunu Allaha itiraf ederek ve Ondan affn talep ederek gnl manevi kirlerden temizlemektir. Dorusu, hem (maddeten ve manen) temizlenen hem de Rabbinin adn anp namaz klan kurtulua ermitir (el-Al, 87/1415) ayeti ise ibadet ve temizlik ilikisinin ne kadar ayrlmaz olduuna iaret etmektedir. Bir baka ayette yle buyurulmutur: Orada (Kuba mescidinde) temizlenmeyi seven adamlar vardr. Allah da tertemiz olanlar sever (et-Tevbe, 9/108). Bu ayetlere gre Allahn honut olduu kimse maddeten ve manen temiz olandr. Temizlie verilen nemden dolaydr ki, Yce Allahn huzurunda durup namaz klmak isteyen bir Mslmann nce beden, elbise ve mekndan oluan maddi temizlii yerine getirmesi sonra da kalbini temizlemesi istenmitir. Hz. Peygambere gelen ilk emir okumakla ilgidir (el-Alak, 96/15). Bu emirle ilmin, bilginin ve bilinli olmann nemine iaret edilmitir. Daha sonra gelen ayetlerde yle buyurulmutur: Ey elbisesine sarlp rtnen (Resl!), kalk ve (insanlar) uyar ve sadece Rabbini ycelt; elbiseni temiz tut; murdar eylerden uzak dur!.. (el-Mddessir, 74/1-5). Bu ayetler zelde Hz. Peygambere genelde ise tm inananlara hitap etmektedir. Buna gre Mslmann ncelikle bilgili ve bilinli sonra da her ynyle temiz olmas istenmitir. Bir baka ayette: Ey demoullar! Her mescide gidiinizde (her namaz klnzda) gzel giysilerinizi giyin (el-Arf, 7/31) buyurularak toplum olarak ve zellikle toplum iine karken temizlie riayet edilmesi istenmitir. brahim ve smail'e: Tavaf edenler, ibadete kapananlar, rk ve secde edenler iin Evim'i temiz tutun, diye emretmitik (el-Bakara, 2/125) ayeti, esasen mabedin temiz tutulmas ile ilgili ise de, evre temizliini de kapsamaktadr. Hz. Peygamber hadislerinde, temizlikle iman arasnda balant kurmu, nemini anlatmak iin temizliin imann yars olduunu sylemitir (Mslim, Tahret, 1). Onun, Allah temizdir, temizlii sever (Tirmiz, Edeb, 41) anlamndaki hadisi de bu balamda deerlendirilebilir. Buna gre mmin maddeten de temiz olmaldr. Zira pislik ve kirlilik imanla badamayan bir durumdur. Nitekim imann zdd olan irk Kurnda manevi bir pislik (neces) olarak nitelendirilmitir (et-Tevbe, 9/28). mandan alnmas gereken hazzn maddeten ve manen temiz olmakla sk bir ilikisi vardr. Zira slma yeni girenlere Hz. Peygamber, Kelime-i ehdet sylemelerini ve gusl abdesti almalarn emretmitir (Eb Dvd, Tahret, 129; Tirmiz, Cumua, 72). Bu uygulama da, imanla temizlik arasndaki tamamlayc ilikiye iaret etmektedir. Hz. Peygamber bir hadislerinde temizlikle ftrat arasnda iliki kurmu ve yle buyurmutur: Snnet olmak, etek tra olmak, trnak kesmek, koltuk alt kllarn temizlemek, byklar ksaltmak, sakallar uzatmak, misvak kullanmak, burna su ekmek, parmak boumlarn ykamak ve su ile tahretlenmek ftrattandr (Mslim, Tahret, 56; Eb Dvd, Tahret, 29; Tirmiz, Edeb, 14; Nes, Ziynet, 1). Hadiste geen ftrat, peygamberlerin deti ve snneti anlamna gelebilecei gibi, btn din ve eriatlarn ortaklaa benimsedikeri uygulama da olabilir. Hatta bu kelimenin, insan olarak yaratlmann tabii gerekleri gibi anlalmas da mmkndr. Hz. Peygamberin bu hususlar ftrata balamasndan anlalmaktadr ki, temizlik evrensel ve insana ait bir deer ve zelliktir. Bu hadisin vermek istedii temel

27

mesajlardan biri udur: nsana temizlik yarar, insanlnn farknda olan temiz olmak zorundadr. Hz. Peygamber, her konuda olduu gibi, temizlik konusunda da sz ve davranlaryla Mslmanlara rehberlik etmitir. Onun temizlikle ilgili aklama ve uygulamalarnda ruh, beden, elbise, ev, evre temizliine dair yeterli derecede rnek bulunmaktadr. Camiye giderken ve toplum iine karken en temiz elbiselerini giymesi, gzel koku srnmesi ve bunu tavsiye etmesi, i soan ve sarmsak yemekten saknmas ve cemaate katlacaklardan bunlar yememelerini istemesi, insanlarn gelip getii yola ve glgeliklere abdest bozmay yasaklamas, hi olmazsa haftada bir kez boy abdesti almay ve beden temizlii yapmay srarla tavsiye etmesi Onun temizlik konusundaki gzel rnek ve rehberliini gstermektedir (bk. Buhar, Vud, 26; Mslim, Tahret, 1, 20, 21, 68, 87; Eb Dvd, Tahret, 15; Tirmiz, Edeb, 41; Tahret, 19, 40; Nes, Tahret, 1, 5, 8). Maddi anlamda kirli ve pis (necis) olmak yannda dinimiz baz durumlar maddi boyutunun tesinde, hkmen kirlilik kabul etmitir. Mesela, abdestsizlik ve cnplk (hades) dinin kabul ettii hkm kirlilik hallerindendir. Abdesti olmayan ve cnp olan kimse, maddeten temiz olsa bile, baz ibadetleri yapamayaca iin dinimize gre hkmen kirli kabul edilir. Maddeten kirli ve temiz kabul edilen eyler ve durumlar genelde btn insanlarn ortak akl ve saduyusu ile belirlenmitir. Bu gibi eylerin temiz, pis veya kirli kabul edilmesinde l, sala uygunluk artlarna aykr olup mikrop tamas sebebiyle insan salna zarar vermesi ve insanlar rahatsz etmesidir. drar, dk, kokumu gda maddeleri, le gibi eylerin bizzat kendisi maddeten pis ve kirli kabul edilen eylerin baz rnekleridir. slm dininin kabul ettii hkmi kirlilik haline hades denir. Bu tamamen din ve bu dini kabul edenlere mahsus bir deerlendirmedir. Hkmi kirlilik, hkmi necset denmesinin sebebi de budur. Yani din, bu gibi durumlar kirlilik kabul ettii iin dindar insan byle hallerde kendisini manen kirli hisseder. Bu gibi durumlarda olanlar maddeten temiz olsalar da, dinin nerdii zel temizlik ekilleriyle temizlenmedike kirli saylrlar. Buna gre baz organlarn ykanmas ve slak elle meshedilmesinden ibaret olan abdestin bozulmas sonucu abdestsiz olan kimseler, cinsel iliki bata olmak zere, cnpl meydana getiren durumlardan biriyle kar karya kalanlar, doum yapan lousa kadn ve det gnleri ierisinde bulunan hayzl kadn maddeten temiz olsa da, dine gre hkmen kirli saylr. Bu durumda olan kimselerin hem maddeten hem de hkmen temiz olabilmesi iin dinin nerdii zel temizlik ekli olan normal abdest ve gusl abdestini almalar gerekir. slmn kabul ettii bu kirlilik anlay aslnda btn peygamberlerin retisinde vardr. Chiliyye dneminde bile var olan bu anlayn Hz. brahimden gelen din bilgilere dayand tahmin edilmektedir. Zira o dnemde Hz. brahimden nakledilen din bilgilere sahip olan ve bunlar uygulayan hanfler vard. Hanflerin zelliklerinden biri de cnplkten ykanmalar idi. Yahudilikte, hkmleri slmdakinden farkl olsa da, lousalk, hayz, zr hali ve cnplk anlay mevcuttur. Bu durumda olan kimseler kirli ve slmdaki anlaytan farkl olarak murdar kabul edilir. Hristiyanlkta da aslnda benzer bir anlayn var olduu ancak daha sonra Pavlus tarafndan kaldrld ifade edilmektedir. Hristiyanlkta ykanma adna sadece, dine girenlerin kutsal suya batrlmas demek olan vaftiz kalmtr.

28

Dinin maddi temizlik yannda hkmen temiz olma anlayn da getirip nermesindeki gaye, ibadet edecek olanlarn belirli ibadetleri yapmak iin gerekli ruhi ve manevi hazrla sahip olmalardr. Yani hkmi temizliin esas maksad, kiiyi ruhen arndrp ibadete hazr hale getirmektir. Bu ynyle hkmi kirlilik ile manen temiz olmann psikolojik taraflar da vardr. Bu temizlik ekilleri tamamen dine ve dindarlara mahsus hikmetli, zgn ve zellikli bir temizlik anlayndan domutur.

Temizlik Kavram
Fkh literatrnde temizlii ifade etmek iin tahret, yer yer de nezfet kelimesi kullanlmaktadr. Ancak tahret nezfetten daha kapsamldr. nk tahret, hem maddi ve hakiki pisliklerden (necset) hem de hkmi kirlilik halinden (hades) temizlenmeyi kapsamaktadr. Hatta bu kelimenin kalbin, gurur, kin, kskanlk gibi ahlaki ve manevi kirlerden temizlenmeyi de kapsad ifade edilmektedir. Nezfet ise, sadece hakiki ve maddi pisliklerden temizlenmeyi ifade etmektedir. Her iki kelimenin e anlaml olarak kullanld da olmaktadr. Din literatrde temizlik kavram, hem necset denilen maddi, hem hades ad verilen hkmi pisliklerden ve kirlerden temizlenmeyi hem de kalbe hkim olan ahlaki ve manevi kirleri kapsayacak kadar geni bir alan ifade etmektedir. Ancak fkh dilinde temizlik kelimesi, daha ok ve dorudan, maddi ve hkmi pisliklerden temizlenmeyi ifade etmek iin kullanlmakta, ncelikli olarak da, beden, elbise ve namaz klnacak yerin temizlii ile ilgili kurallar anlatmaktadr. Bundan dolay tahretin ifade ettii temizlie ibadet amal temizlik denilmektedir. Dolayl olarak fkhn kapsamna dhil olan ahlaki pisliklerden temizlenme (tezkiye) ise daha ok ahlak ve tasavvuf ilminin konusudur. Buna gre kavram olarak temizlik (tahret), hakiki pisliklerin giderilmesi ve hkmi kirliliklerin kaldrlmasdr. Hkmi temizlik ayn zamanda maddi temizlii de kapsamaktadr. Beden, elbise ve namaz klnacak yerden hakiki pisliklerin giderilmesine necsetten tahret denilir. Abdestsizlik, cnplk, hayz (ayba) ve nifas (lousalk) durumlarnda insanda meydana geldii dnlen pisliklerin kaldrlmasna ise hadesten tahret ad verilir.
Din temizlik" ifadesi, hem maddi (d) temizlik hem manevi (i) temizlik hem de ibadet iin ngrlen hkmi temizlik eidini kapsamaktadr. badet iin ngrlen temizliin hkmi temizlik olarak adlandrlp ona gerek temizlik kart bir anlam yklenilmesi btnyle doru deildir. nk abdest ve gusl, esasen ibadet amal temizlikler olsalar da gerek temizlii de iermektedirler. Buna gre hkmi temizlik tabirini sadece teyemmm iin kullanmak daha uygundur. nk teyemmm, ibadet amal sembolik bir din temizlik ekli olup gerek temizlik anlam ve nitelii tamamaktadr.

Maddi-Hakiki Pislik (necset)

Fkh literatrnde maddi-hakiki pislik ve kirlilik, beden, elbise veya namaz klnacak yerde necset denilen maddi veya hakiki pisliklerin bulunmas durumudur. Necset, maddi pislik ve kirlilik demektir. Aslen veya geici olarak temiz olmayp hijyen kurallarna aykr olan eye necset (pislik) ve necis (pis) denilir. Aslen pis ve murdar olan eye neces ad da verilir.

29

Dinen Necis (pis) Saylan Maddeler

slmda, istisnalar hari tutulursa, prensip olarak maddeler asllar itibariyle temiz kabul edilir. Yani aslolan temizliktir. Pislik ise sonradan olan bir niteliktir. Bu sebepledir ki, fkh kitaplarnda sadece dinen necis saylan maddeler ve necis saylma llerine yer verilmitir. Bir eyin pis (necis) veya temiz (thir) saylmasnda temel l, daha ok ibadet temizliine engel olup olmamasdr. Buna gre ibadet temizliine engel olan maddeler pis, olmayanlar ise temiz kabul edilmitir. Ancak una dikkat etmek gerekir ki, bir maddenin ibadet asndan temiz saylmas, her durumda o maddenin yenilip iilmesinin helal olmas anlamna gelmez. Mesela, iine zira mcadelede kullanlan zehirli bir ila karm bulunan fakat rengi, kokusu ve tad bozulmam olan bir su, bu bakmdan temiz saylsa da, iilmesi yine de haramdr. Fkh bilginleri dinen necis saylan ve namaz klacak kimsenin beden, elbise ve namaz klaca yerde bulunduu takdirde namazn shhatini engellemeyecek necset miktarn belirlemeye almlardr. Bu belirlemeyi yaparken de hangi maddelerin pis olduunu aklamlardr. Buna gre dinen ve fkhen necis saylan maddeler ana hatlaryla yledir: Akan kan, domuz eti, sarho edici ikiler, insan idrar, dks, az dolusu kusmuu, eti yenmeyen hayvanlarn salyas, eti, idrar ve dks necistir. Etinin yenmesi ister helal isterse haram olsun, akc kan olan kara hayvanlarndan olup din usle uygun biimde boazlanmadan len veya ldrlen hayvanlarn etleri de necistir. Bu saylan maddelerin necis olduunda gr birlii vardr.

Necis Saylan Maddelerin eitleri

Necis olan maddeler deiik alardan ksmlara ayrlmtr. Akc olup olmamas bakmndan necset, kat (cmid) necset ve akc (myi) necset olmak zere iki ksmdr. Gzle grlp grlmemesi asndan da ikiye ayrlan necsetin bu ksmlar yledir: Grlen necset (necset-i meriyye), belli bir hacmi olup kuruduktan sonra gzle grlebilen necsettir. Grlmeyen necset (necset-i gayr-i meriyye) ise hacmi olmayan, donup kalmayan ve kuruduktan sonra gzle grlmeyen necsettir. Necislii hakknda delil olup olmamas veya var olan delilin kuvveti bakmndan ise necset, hafif (necset-i haffe) ve ar (necset-i galza) gibi ksmlara ayrlmtr. Hafif necsetlerin pis olduuna dair er bir delil bulunmakla beraber aksine bir gr de bulunmaktadr. Bu tr necsetler sz konusu delile gre murdar ve pis kabul edilmekte ise de, dier bir delile gre pis saylmazlar. Hafif diye adlandrlmalar da esasen buradan kaynaklanmaktadr. Ar necsetlerin pis olduuna dair er bir delil bulunmakta, aksine bir delil ise bulunmamaktadr. Bu sebeple de bunlarn pis ve murdar olduunda gr birlii bulunmakta ve ar necset olarak kabul edilmektedirler. Necis saylan bu maddelerin hangisinin hafif, hangisinin ar olduu ve namazn shhatine engel olacak ve olmayacak miktarlar fakihler tarafndan ayrca belirlenmitir. Bunlarla ilgili bilgi namaz nitesinde verilecektir. Burada ksaca unlar syleyebiliriz: Eti yenen hayvanlarn idrar ve dks Mlik ve Hanbellere gre necis deildir. filer bunlar necis kabul ederler. Haneflere gre tavuk, kaz gibi kmes hayvanlarnn dklar ar pislik, sr, koyun, geyik gibi drt ayakl hayvanlarn dklar, at, eek ve katrn

30

idrar ve dks, havada pisleyip kanlmas zor olduu iin, atmaca, kartal, gvercin gibi kularn dklar ise hafif pislik kabul edilir. Canl hayvanlarn bedenleri temiz kabul edilmi, domuz ve kpein durumunda ise farkl grler ileri srlmtr. Canl hayvanlarn idrar ve dklar etinin hkmne gre deerlendirilmi; eti yenen hayvanlarnki hafif, yenmeyenlerinki ise ar pislik olarak nitelendirilmitir. Eti yenen ancak din usle gre boazlanmadan len hayvanlarn derisi tabaklama ileminden geirilince temiz kabul edilmitir. Eti yenmeyen hayvanlarn derisi de tabaklama ileminden sonra temiz saylmtr. Hanefiler domuzu, filer ise kpek ve domuzu bu hkmden hari tutarak tabaklansa bile onlarn derilerinin temiz olamayaca hkmn benimsemilerdir. Hanefiler, boazlanmadan lm ve murdar olmu (meyte) hayvann iine kan girmemi olan boynuz, kemik, di ve ty gibi kat paralarn temiz saymlardr. nsann idrar, dks, az dolusu kusmuu, kan, kadnlardan gelen kanlar, erkeklerden gelen meni, mezi ve vedi de ar necset grubunda saylmtr.

Namazn Shhatine Engel Olan Necset Miktar

slmn hedefi, insann her zaman zellikle de namaz esnasnda necis kabul edilen bu maddelerden arnmas; beden, elbise ve namaz klaca yerde bunlardan az bir miktarn bile bulunmamasdr. Ancak ideal olan bu durum her zaman ve her mkellef iin mmkn olmayabilir. Bunun iin fkh bilginleri, dinin kolaylk ve msamaha ilkelerinden hareketle maddi temizliin namaza engel olmayacak alt snrn belirlemeye almlardr. Bu konuda bir l getirmek maksadyla mesela Hanefilerin necseti, hafif ve ar gibi ksmlara ayrdn grmtk. unu hemen belirtelim ki, kirlenmeye yol amas bakmndan ar ve hafif necset arasnda fark yoktur; her ikisi de bulat eyi pis ve kirli hale getirmektedir. Aralarndaki fark namazn shhatini engelleyip engellememe bakmndandr. Buna gre, ar pislik olarak kabul edilen necis madde eer ayn zamanda kat ise yaklak 3.5 gram (1 dirhem), sv ise el ayasn (avu ii) aan miktar namazn shhatine engel olur. Bu miktar ve bundan az olanlar da gidermek esas olmakla birlikte, imknszlk durumunda veya farknda olunmad zaman bunlar namazn shhatini engellemez. Hafif kabul edilen necset ise bir organn veya onu rten elbisenin drtte birinden az ksmna bulam ise namaza mani olmaz.
Temiz olmayan bir maddenin affedilebilen ve hogrlen miktaryla namaz klmak mekruhtur. Bunun iin namaza balamadan nce her trl kir ve pislikten temiz olmaya zen gstermek gerekir. Prensip bu olmakla beraber, din insanlardan gl kaldrmak, glerinin yetmediini onlara yklememek ve imkn dhilinde kolaylk salamay da ilke edinmitir. Buna gre kanlmas zor olduu iin vcut ve elbiseye srayan idrar serpintileri, sokaklarda yrrken bulaan amur paralar, ii gerei kasabn zerine srayan kan damlacklar, sinek ve benzeri haerattan bulaan pislikler, necis maddelerin buhar ve tozu msamaha ve kolaylk prensibine gre namazn shhatine mani kabul edilmemitir. Ancak bu tr ruhsatlardan sadece ihtiya annda yararlanmak tavsiye edilmitir.

Manevi-Hkmi Pislik (hades)

Fkh dilinde manevi-hkmi pislii ifade etmek iin hades kelimesi kullanlmaktadr. Buna gre hades, abdestsizlik veya cnplk sebebiyle insanda meydana geldii dnlen hkmi, kirlilii veya bu kirliliin sebebini ifade etmektedir. Hades, baz ibadetlerin yaplmasna dinen engel

31

kabul edilen ve hkmen necset saylan bir durumdur. Hkmi kirlilik olan hades, byk hades (hades-i ekber) ve kk hades (hades-i asar) olmak zere iki ksma ayrlmaktadr. Byk hades: Byk temizlik (tahret-i kbr) olarak da adlandrlan gusl alnarak giderilebilen cnplk (cenbet), hayz ve nifas gibi hkmi kirliliklerdir. Kk hades (hades-i asar): Kk temizlik (tahret-i sur) de denilen normal abdestle giderilebilen hkmi kirliliktir.

Pisliklerden Temizlenme Yollar Maddi-Hakiki Pislik (necset)ten Temizlenme Yollar

Maddi ve hakiki temizlik, beden, elbise ve namaz klnacak yeri dolaysyla evreyi necsetten temizlemektir. Dinen pis olarak kabul edilen maddi ve hakiki kirlilik eitli yollarla ve usllerle giderilebilir. Fkh mezhepleri sz konusu usller konusunda farkl gr ve yaklamlar ileri srmlerdir. Sosyal artlar ve ihtiyalar dikkate alan Hanef ve Mlik mezhebi, kolaylk ilkesine arlk vererek necseti temizleme yollar konusunda daha msamahal davranmtr. fi ve Hanbel mezhebi ise, temizlik uslleri konusunda daha sk artlar getirmitir. Maddi ve hakiki pislikten temizlenmek iin nerilen yollar ksaca yle ifade edebiliriz: Su ile ykama, suda kaynatma, atee sokma, silme, ovalama, kurutma, kazma, zerine toprak serpme, iindeki suyun tamamn veya bir ksmn boaltma, kimyasal yapsn deitirme (istihle), tabaklama ve boazlama. Temizlik arac olarak su Btn temizlik eitleri iin en tabii yol sudur. Canllarn hayat kayna olan suyun temiz ve temizleyici zellii Kurnda yle anlatlmtr: Sizi temizlemek iin Allah gkten su indiriyor (el-Enfl, 8/15), Biz gkten temizleyici su indirdik (el-Furkn, 25/48). Hz. Peygamber de hadislerinde suyun temizleyici olduuna dikkat ekmi, su kaynaklarnn kirletilmemesi, suyun israf edilmemesi ile durgun ve akar sularn temizlikte kullanlmasyla ilgili kural mahiyetinde aklamalar yapmtr (Mslim, Tahret, 94). Konuyla ilgili prensip ifade eden bir hadis yledir: Su temizdir. Rengini, tadn ve kokusunu deitiren bir ey dnda hibir madde onu kirletmez (bn Mce, Tahret, 76). Fkh limleri, sularn hakiki ve hkmi temizlikte kullanlmasnn ciz olup olmadn belirleyebilmek iin sular farkl alardan ksmlara ayrlarak incelemektedirler. Sular, doal su zelliini tayp tamamasna gre mutlak su ve mukayyet su, yenilenme ve akclk zellii bakmndan ise durgun su ve akarsu gibi ksmlara ayrlmaktadr. Mutlak su: zellik ve tabii durumunu koruyan, iine zelliini deitirecek baka maddelerin karmad sudur. Kar, yamur, gl, rmak, deniz, kaynak ve kuyu sular bu grupta yer alr. Mutlak suyun zellii ve iki tabiat vardr. Suyun zellikleri, rengi, kokusu ve taddr. Tabiat ise incelik ve akclktr.

32

Mutlak su, temiz ve temizleyici olup olmamas bakmndan da gruplandrlmtr. Fkh dilinde suyun temiz olmasndan maksat, maddi temizlik ve kullanm arac olmas anlamna gelir. Temizleyici olmas ise, abdest ve gusl gibi hkmi temizlik arac olabilmesini ifade eder. Bu bakmdan su be ksma ayrlr. 1-Temiz ve temizleyici zellik tayan sular: Rengi, kokusu ve tad bozulmam, iine pis bir madde karmam, maddi ve hkmi temizlikte kullanlmas pheli hale gelmemi sulardr. Bunlar hem temiz (thir), hem de temizleyici (mutahhir) kabul edilir. Tabiatta normal halde bulunan btn mutlak sular prensip olarak byledir. nsann, koyun, kei, sr, deve gibi eti yenen hayvanlarn, atn ve yrtc olmayan kularn ierek artk brakt sular, ilerine necset dmedii/karmad srece, temiz ve temizleyici saylr. 2-Temiz ve temizleyici olmakla birlikte kullanlmas mekruh olan sular: Tavuk ve rdein, kedi gibi eti yenmeyen ve evde bulunmas ciz olan evcil hayvanlarn (kpek byle deildir), aylak, doan gibi yrtc kularn art olan sular bu gruba dhildir. Evcil hayvanlara tannan bu istisna, saknlmasnn imknszlndan tr, Hz. Peygamber tarafndan getirilmitir. Nitekim o, kedi hakknda yle buyurmutur: O, pis deildir, nk aranzda dolap duran yaratklardandr (Eb Dvd, Tahre, 38). Eti yenmeyen yrtc kulara msamaha gsterilmesinin sebebi ise, aslan, kaplan gibi yrtc hayvanlardan farkl olarak bunlarn, su ierken salyalarn suya bulatrmayp suyu kemik olan gagalaryla imeleridir. Baka normal su bulunmad zaman bu gibi sularla hem hakiki hem de hkmi temizlik yaplabilir. Fakat baka su bulunduunda bunlarla abdest veya gusl almak mekruhtur. 3-Temiz fakat temizleyici olmayan sular: Abdest, gusl gibi hkmi temizlikte kullanlm olan sular bu gruba dhildir ve bunlara kullanlm su (m-i mstamel) denir. Bu gibi sular maddi bakmdan temiz olsalar da, bunlarla ikinci defa abdest ve gusl alnamaz. zellikle su kaynaklarnn ktln dikkate alan fkh limleri bu sularla maddi temizlik yaplabileceini sylemilerdir. Abdestsiz veya cnp olan kimsenin bir kaptaki suyu almak veya scakln anlamak amacyla elini suya sokmasyla bu su kullanlm saylmaz. Bu tr sular temiz olduundan abdest alann veya bakasnn zerine dklmesi durumunda namaza mani olmaz. 4-Temiz ve temizleyici olmayan sular: Bunlara pis sular denir. ine pislik dt kesin olarak veya galip zan ile bilinen az miktardaki sular ile iine den pislikten dolay zelliinden yani rengi, kokusu veya tadndan birisi deimi olan byk su birikintileri, byk havuzlar ve akarsular bu grupta yer alr. Kpein, domuzun, yrtc hayvanlarn art olan sular da pis saylr. 5-Temizliinde phe bulunan sular: Eek ve katrn art olan sular byledir. Bu gibi sularn temiz olup olmad pheli olduu iin hkmi temizlikte kullanlp kullanlamayaca da phelidir. Dolaysyla temiz su bulunmad zaman bunlarla abdest ve gusl alnr, pheyi ortadan kaldrmak iin de ihtiyaten ayrca teyemmm yaplr. Mukayyet su: ine temiz bir maddenin katlmasyla tabii zellik ve niteliini kaybeden mutlak sulara veya tabii bir oluumla meydana gelip zel bir isimle anlan sulara bu ad verilir. Meyve suyu, gl suyu, maden suyu birer

33

mukayyet su rneidir. inde nohut, mercimek ve benzeri temiz eylerin pimesi sebebiyle incelik ve akcln kaybeden sular da byledir. ine st, karpuz suyu, gl suyu gibi bir madde karmasyla renk, koku veya tat gibi zelliklerinden bir veya ikisini kaybeden sulara da mukayyed su denir. Mukayyet sular, normal su bulunmad zaman sadece maddi temizlikte yani maddi pisliklerin giderilmesinde kullanlabilirler. Durgun su-Akarsu: Suyun temiz ve temizleyici olma niteliini etkileyen hususlardan biri de, suyun akar veya durgun olmasdr. Durgun olan suyun miktar da bu bakmdan belirleyici rol oynamaktadr. Hanef fkh limlerinin kabul ettii lye gre, bir saman pn alp gtren su akarsu, byle bir zellie sahip olmayan su ise durgun su olarak kabul edilir. Durgun sularn bir ksm byk havuz, dier bir ksm ise kk havuz niteliinde kabul edilerek hkm ona gre belirlenir. Byk havuz, yzeyi yaklak 50 m2 olan sulardr. Bu ldeki havuzlarda derinlik nemli deildir. Avulandnda elin dibe dememesi havuzun byk havuz olarak nitelendirilmesi iin yeterlidir. Yzeyi bu lden az olan havuzlara ise kk havuz denilir. Akarsular ile byk havuz niteliine uyan sular ok su, kk havuzlar ile saman pn gtremeyen akarsular ise az su olarak da isimlendirilir. fi ve Hanbeller bu konuda hacim lsn esas alm ve yaklak 206 litre (kulleteyn) ve daha fazla miktardaki suyu byk havuz niteliinde saymlardr. Akarsular ile byk havuz niteliindeki durgun sular, renk, koku ve tat gibi temel zelliinden biri deimedike, iine den bir pislikten dolay temiz ve temizleyicilik zelliini kaybetmez. Hlbuki kk havuz niteliindeki durgun sular, iine bir pislik dnce temel vasfnda deime olup olmamasna baklmadan temiz ve temizleyici olma zelliini kaybeder.
Siz de su haricindeki temizlik yollarndan kimyasal yapsn deitirme (istihle), deriyi tabaklama ve hayvan uslne uygun olarak boazlama yoluyla temizlemeyi ksaca anlatnz.

Depo ve kuyularn temizlenmesi Fkh kitaplarnda kuyu, havuz ve depo sularnn salk kurallarna uygun olacak ekilde korunmas, kirletilmemesi, temiz tutulmas, iine bir pislik dtnde ise temizlenme yollar zerinde nemle durulmutur. Fkh limleri iine pislik dm olan bir kuyu veya deponun temizlenmesi veya temiz saylmas iin baz ller belirlemilerdir. Bu llerden biri, kuyu veya depoyu yukarda anlatlan byk veya kk havuz hkmnde kabul edip boaltlacak su miktarn ve temiz saylp saylmamasn buna gre belirlemektir. Bunun yannda, suyun gerekmedike pis saylmasn ve israf edilmesini nlemek, suyun iine den pislikten etkilenmeyecek lde ok olmas ve suyu kullanann pislikle temas ihtimalinin ok zayf olmas da hareket noktas olmutur. Fkh limlerinin getirdii lleri, su kaynaklarnn kt olduu zamanlarda ve yerlerde kolaylk prensibinden de yararlanarak zm taraf ar basan grler olarak deerlendirmek mmkndr. Nihayetinde onlarn getirdikleri l ve miktarlar, byk lde akl, tecrbe ve devrin imknlarna gre yaplan baz deneylere dayal ictihad grlerden ibarettir. Gnmz artlarnda bu konuda gelien farkl yntemlerden yararlanlmaldr. Buna gre suya dinen pis saylan veya salk asndan zararl bir maddenin dmesi durumunda bu depo, kuyu veya havuz sala uygunluk artlarna uygun olarak, mmkn olduu kadar boaltlmaldr.

34

Ayrca salk biliminden, modern ara-gerelerden ve uzmanlardan da yararlanlmaldr. Fkh bilginlerinin suyun temiz ve temizleyici zelliini belirlerken yaadklar dnemin kltrel artlarn dikkate aldklar, ahsi tecrbelerinden de yararalandklar ve dinin ruhsat ve kolaylk hkmlerinden hareket ettikleri bir gerektir. Gnmzde suyun temizlie elverili olmas iin tamas gereken nitelikler belirlenirken bilim ve teknolojiden yararlanmak kanlmazdr. Bu konuda ideal olan, insann iine sinmeyen, tiksinti duyduu ve bundan dolay imedii bir su ile maddi ve hkmi temizlik de yapmamasdr. Ancak su kaynaklarnda pek ok sebepten dolay meydana gelen ufak tefek kirlenmeler bu suyun iilmesine imkn vermeyebilir. ilmeyen sular temizlikte de kullanlmaz denilirse bunun ciddi zorluklar douraca da aktr. nk temizlik artna bal ibadetleri yerine getirmekle ykml olanlar, her zaman ve her yerde, ime suyu kalitesinde bir su bulamayabilirler. Bu durumda Kurnda yer alan Allah size glk deil kolaylk diler (el-Bakara, 2/185) ve hadislerin ifade ettii Din kolaylktr (Buhar, man, 29) eklindeki ilkelerden bu konuda da yararlanmak gerekir. te fkh bilginleri de bu yaklamdan hareket ederek suyun temiz ve temizleyici olmasna dair baz ller belirlemeye alm, bu llere uyan sularn da ibadet temizliinde kullanlabileceine hkmetmilerdir.
una da dikkat etmek gerekir ki, sal korumak da dinin genel prensiplerindendir. Bu sebeple fakihler sular sala zararl olup olmamas bakmndan da deerlendirmilerdir. Baz fkh bilginleri, madeni kaplarda bulunan ve gnete snan su ile, sala zararl olaca iin abdest almay mekruh saymlardr. Fkh kitaplarnda temiz ve temizleyici suyu tespit iin belirlenen lleri, evre kirliliinin olumad yerlerdeki sulara uygulamak mmkndr. Ancak gnmzde sanayi atklaryla kirlenip insan saln tehdit eden mikroplu sular sadece bu llerle deerlendirmek doru olmaz. nsanlar, ahsi tecrbeleri ile de bir suyun temiz ve temizleyici olup olmadn veya insan salna zararl olup olmadn anlayabilir. Ancak gnmzde kanalizasyonlarn bulunduu, zellikle sanayi blgelerindeki yeralt ve yer st sularnn temizlik ve salk durumunu belirlerken teknik ara ve gerelerden, artma ve tahlil imknlarndan mutlaka yararlanmak gerekir. Ayrca konuyla ilgili uzman kiilerin salk ve temizlik bakmndan yaptklar aklamalar, neri ve uyarlar dikkate almak daha doru bir yoldur.

stibr ve stinc Tuvaletten sonra yaplacak maddi temizlik ve bunun akabinde yaplacak abdest gibi hkmi temizlik, ferdin sal, beden ve elbise temizlii asndan nem arzeder. Ayn zamanda sz konusu temizlik yaplacak ibadet bakmndan nemlidir. Bundan dolay konuyla ilgili bir takm l ve kurallar getirilmitir. Bunlarn hedefi, abdest bozan insan, bu durumda bulaabilecek pislik ve mikroplardan korumak, temizlemek ve ibadetine engel bir durumun olumasn nlemektir. Bu hedefe ulamak iin fkhta iki temizlik ekli zerinde durulmutur. Bunlardan biri istibr, dieri ise istincdr. stibr, tuvaletten sonra idrar yolunda kalabilecek damla ve szntlarn tamamen kesilmesi iin bir sre bekleme ve bundan sonra uzvun dna kan idrar yaln temizleme ilemidir. Namazn shhati iin istibrnn nemi byktr. nk -zr hali dnda-, vcuttan idrar sznts olduu srece abdest geerli olmaz. Bunun iin son damlalarn kesildiinden emin olmadan abdeste balanmamaldr. Bu damlalarn kesildiinden emin olmak veya

35

onlarn dar kmasn salamak iin baz yntemler nerilmitir. drarn vcuttan iyice kmas iin bir sre beklemek, biraz hareket etmek, yrmek ve ksrmek bunlar arasndadr. drardan hemen sonra abdest alnmasa bile szntlarn elbiseyi kirletme durumu sz konusu olmakta bu da en azndan maddi kirlilie sebep olmaktadr. nemi dolaysyla Hz. Peygamber konuyla ilgili uyarda bulunmu, idrardan saknlmas gerektiini emretmi, kabir azabnn ounun idrardan saknmamaktan kaynaklanacan haber vermitir (Buhar, Vud, 55; Mslim, Tahret, 34). stinc, tuvaletten sonra dk ve idrar yollarnda kalan dk, idrar, kan ve meni gibi pislikleri temizleme ilemidir. Gnlk hayatn bir paras olan bu temizlik, fertlerin sal, insani ilikileri ve ibadet hayat bakmndan nemlidir. Kural olarak istinc su ile yaplr. Suyun bulunmad durumlarda temizlie ve sala en elverili aralarla yaplmas gerekir. Fkh kitaplar suyun alternatifi olarak daha ok ta nermilerdir. Ekonomik deeri olup israf olaca iin bez, kymetli ta, pamuk gibi maddelerin, eitim arac olduu iin kdn, sala zararl olduu iin kemik, tezek ve kirecin bu amala kullanlmayaca ifade edilmitir. Fkh bilginleri kendi dnemleri itibariyle ilim arac olmas sebebiyle istincda kdn kullanlmasn doru bulmam iseler de, gnmzde tuvalet kd olarak retilen zel ktlarn bu amala kullanlmasnda dinen bir saknca bulunmamaktadr. Tuvalet kd istinc amacyla kullanlabilirse de, slmn ngrd temizlik iin yeterli olmayabilir. Bunun iin kalabilecek kalntlar da dikkate alarak su ve kd beraber kullanmann daha doru olaca sylenebilir. stinc sol elle yaplr ve bu esnada suyun ve dier temizlik malzemelerinin israfndan imkn dhilinde kanlr. Su ile temizlendikten sonra artk sularn kurulanmas temzilik ve salk asndan ok nemli olduu iin bu i iin bir bez veya tuvalet kd kullanlmas uygundur.
Tuvalet adab ile ilgili neler syleyebilirsiniz?

Manevi-hkmi pislikten temizlenme yollar

Manevi veya hkmi temizlik, abdestsizlik ve cnplkten temizlenmektir. Manevi veya hkmi pislik olarak adlandrlan hadesten temizlenmenin birinci ve en tabii yolu sudur. Abdesti olmayan kimse, bu i iin elverili olan suyu kullanarak ve artlarna uygun olarak abdest aldnda kk hadesten temizlenmi olur. Cnp olan kadn ve erkek, hayz veya lousalk hali sona eren kadn ise gusl denilen boy abdestini artlarna uygun olarak aldnda byk hadesten arnm olur. Gerek byk hades gerekse kk hades durumunda gusl ve abdest almak imknsz olursa bunlara alternatif olarak teyemmm ad verilen zel, manevi ve sembolik bir temizlie bavurulur.

Abdest
Tanm ve Mahiyeti
Dilimizde yaygn olarak kullanlan abdest kelimesi Farsa b (su) ve dest (el) kelimelerinden olumakta ve el suyu anlamna gelmektedir. Arapa karl, vud olup gzellik, parlaklk ve temizlik anlamna gelmektedir.

36

Fkh terimi olarak abdest, belirli uzuvlar uslne uygun olarak su ile ykamak ve bazlarn da slak el ile meshetmekten ibaret bir ibadet temizliidir. Fkhta abdeste tahret-i sur (kk temizlik) da denilir. Abdest, maddi, hkmi ve manevi temizlik bakmndan nemli olan bir ibadettir. Maddi bakmdan, bedenin en ok kirlenen ve mikroplarla temas eden uzuvlarnn belli aralklarla ykanmasn salar. Hkmi temizlik yolu olarak dinin kirlilik olarak kabul ettii ve namaz, Kbeyi tavaf gibi baz ibadetlere engel sayd hades durumunu ortadan kaldran yollardan biridir. Manevi temizlik asndan ise abdest ayn zamanda bir ibadet olduu iin insann manen de temiz olmasna vesiledir. Bu sebeple Hz. Peygamberin abdest almaya ve abdestli kalmaya ok nem verdii bilinmektedir. Onun abdestin faziletine dair bir hadisi yledir: Kim emrolunduu gibi abdest alr ve emrolunduu gibi namaz klarsa gemi gnahlar balanr (Buhar, Vud, 28). Abdestle ilgili olarak Kurnda yle buyurulur: Ey iman edenler! Namaz klmaya kalktnz zaman yzlerinizi, dirseklerinize kadar ellerinizi ykayn, balarnz meshedip, topuklara kadar ayaklarnz ykayn. Eer cnp oldunuz ise, boy abdesti aln. Hasta yahut yolculuk halinde bulunursanz, yahut biriniz tuvaletten gelirse, yahut da kadnlara dokunmusanz (cinsel birlemede bulunmusanz) ve bu hallerde su bulamamsanz temiz toprakla teyemmm edin de yznz ve (dirseklere kadar) ellerinizi onunla meshedin. Allah size herhangi bir glk karmak istemez; fakat sizi tertemiz klmak ve size (ihsan ettii) nimetini tamamlamak ister; umulur ki kredersiniz (el-Mide, 5/6). Hz. Peygamber de hem fiili olarak abdestin nasl alnacan gstermi hem de abdestsiz olarak klnacak hibir namazn Allah katnda makbul olmayacan bildirmitir (Buhar, Vud, 2).

Abdestin Farzlar
Abdestin farzlar, bir fiilin abdest saylabilmesi iin onda bulunmas zorunlu olan ana unsurlar ifade eder. lgili ayette de zikredildii zere abdestin farzlar drttr: 1. Yz ykamak. 2. Kollar dirseklerle birlikte ykamak. 3. Ba meshetmek. 4. Ayaklar topuklarla birlikte ykamak. Abdestin bu drt farznda snn fkh mezhepleri gr birlii etmilerdir. Ancak Haneflerin dndaki mezhep bu farzlara bakalarn da eklemilerdir. Mesela filere gre abdestin farzlar altdr. Drd bu saylanlar, dier ikisi ise, niyet ve azalar ayetteki sraya gre ykamaktr (tertb). Snn mezheplerin tamam, ilgili ayetten hareketle ayaklarn ykanmasnn farz olduuna hkmetmitir. Cafer mezhebi ise, sz konusu ayetin ifade tarzn dikkate alp yorumlayarak ayaklarn ykanmasnn deil meshedilmesinin farz olduu grn benimsemilerdir.

37

Abdestin dinen geerli (sahih) olmas, farzlarn yannda baz artlarn yerine getirilmesine baldr. Zira Hz. Peygamber abdest alrken acele eden ve abdest azalarn tam olarak ykamayan baz kimseleri ikaz ederek yle buyurmutur: keleri cehennemde yanacaklarn vay haline! Abdesti tam aln (Buhr, Vud, 27, 29; Mslim Tahret, 28, 30; Eb Dvd, Tahret, 46). Hadisteki ifadeden sadece kelerin ykanmas kastedilmemi, onlar rnek verilerek btn abdest organlarnn ayn titizlikle ykanmasnn gereine iaret edilmitir. Buna gre yzn snr, iki kulak yumua, alndaki sa bitim yeri ile enenin sona erdii yer arasndaki ksmdr. Suyun abdest azalarna ulamas arttr. Bu sebeple abdest alrken parmaktaki yzn altna su alacak ekilde oynatlmas, el, yz ve ayakta bulunan ve suyun deriye temasn nleyen maddelerin imkn dhilinde temizlenmesi gerekir. Temizlemede zorluk varsa bunlarn bulunmas abdeste zarar vermez. Mesela, boyac, marangoz gibi esnafn, sanatkrlarn el ve kollarnda bulunan boyalar byledir. Dirseklerin ykanmas da abdestin farzlar kapsamndadr. Ban drtte birinin el iinin slaklyla meshedilmesi Haneflere gre yeterlidir. Bir organ ykamak salk asndan zararl ise, meshedilir, mesh de zararl ise terk edilir. Abdest organlarndan biri veya bir ka bulunmayan kimse, mevcut organlar ykamakla yetinir.

Abdestin Snnetleri ve Adab

Hz. Peygamberin farz ve vacip dnda srekli veya genel olarak yapt ve mmetine de yaplmasn tavsiye ettii fiillere fkh ilminde snnet, bazan yapp bazan terk ettii fiillere ise mendup, mstehap denildiini biliyoruz. Abdestin adabndan maksat ise, abdestin farzlarnn ve snnetlerinin daha mkemmel bir ekilde yerine getirilmesini salamaktr. Abdestin balca snnetleri unlardr: Abdeste niyet etmek, besmele ile balamak, nce elleri bileklerle birlikte defa ykamak, az ve burnu su ile iyice temizlemek (mazmaza ve istinak), dileri fralamak, sakaln iine su girmesini salamak, el parmaklarn birbirine sokup ovuturmak, ban tamamn elin slaklyla meshetmek, boynu meshetmek, abdest uzuvlarn ykarken bu saylan sraya uymak, abdeste sa uzuvlardan balamak, bu uzuvlar er defa ykamak ve su ile iyice ovmak, abdest azalarn ykarken araya baka bir ey sokmamak. Abdestin adab olarak unlar sayabiliriz: Abdest alrken -mmknsekbleye dnmek, abdest suyunu vcuda ve elbiseye sratmamak, konumayp abdest dualarn veya bildii baka dualar okumak, suyu ll kullanmak, abdest sonunda kelime-i ehdet getirmek. Abdestten sonra iilebilir ise abdest alnan sudan bir miktar imek ve Kadr sresini okumak. Abdestin snnet ve adabna aykr hareket etmek abdestin mekruh olmasna ve sevabnn azalmasna yol aar.

Abdestin eitleri
Abdest, farz, vacip, ve mendup olmak zere ksma ayrlr. Her eit namaz, tilavet secdesi iin abdest almak farzdr. Kbeyi tavaf iin abdest almak Hanefilere gre vacip, dier mezheplere gre farzdr. Srekli olarak abdestli bulunmak, ezan okumak, ezberden Kurn okumak, dini ilimleri okuyup okutmak, cenaze ykamak iin abdest almak ise menduptur.

38

Abdesti Bozan Durumlar

Fkh ve ilmihal kitaplarnda detayl bir ekilde saylan abdesti bozan durumlarn belli ballar yledir: 1. drar ve dk yollarndan idrar, dk, meni, mezi, kan gibi bir necsetin, herhangi bir svnn veya maddenin kmas ve yellenmek. 2. Vcudun herhangi bir yerinden kan, irin veya herhangi bir necis maddenin kmas. Azdan kan akc kan, tkrkten fazla veya ona eit ise abdesti bozar. Vcuttan kan kan kt yerin evresine dalmad srece abdesti bozmaz. Yaradan kan irin ve sar su da byledir. kt yerin dna kendiliinden dalmayan bu svlarn silinmesi halinde de abdest bozulmaz. flere gre, idrar ve dk yollarnn haricindeki bir yerden kan kan ve benzeri sv maddeler abdesti bozmaz. Az dolusu kusmak da abdesti bozar. filere gre kusmakla abdest bozulmaz. 3. Baylma, delirme, sarho olma, uyuma gibi uurun kontrolne engel olan durumlar abdesti bozar. 4. Namazda yakndaki ahslarn duyabilecei ekilde sesli olarak (kahkaha ile) glmek. Hanefiler'e gre rklu ve secdeli namazda sesli glme abdesti de bozar. Dier mezhepler ise sadece namazn bozulaca grndedir. 5. Cins mnasebet veya kadnla fahi (ar) temas ve dokunma. fler'e gre, erkek ve kadnn tenlerinin birbirine demesi ile, Mliki ve Hanbeller'e gre ise temastan cinsel haz duyulmas durumunda abdest bozulur.
Buradaki kadndan maksat, aralarnda evlenme engeli bulunmayan kadnlardr. Kiinin anne, kz karde, teyze gibi mahremlerine dokunmasyla abdesti bozulmaz.

6. Mazeret halinin sona ermesi. Teyemmm eden kimse suyu bulunca, mestli kimsenin, mesh sresi dolunca, zrl kimse iin de namaz vakti knca abdesti bozulmu olur.
Mezheplere gre abdestin bozulup bozulmadyla ilgili gr ayrl bulunan konularda ihtiyatl davranmak uygun olur. zellikle imam olan kimselerin abdestinin dier mezheplere gre de bozulmam olmasna zen gstermeleri yerinde bir davrantr.

zrlnn Abdesti
lmihal dilinde zrl, devaml burun kanamas, idrar tutamama, devaml kusma, devaml kanayan yaras olma, gibi abdesti bozan ve ksmen sreklilik tayan beden rahatszlklar bulunanlara denilir. Bunlarn mbtela olduklar rahatszlkalara da zr (mazeret) ad verilir. Aknts bulunan kadnlar ile tbb cihazlara bal olarak tedavi gren hastalar da bu gruba dhildir. Normal durumlarda abdesti bozan eyler konusunda zrl kimseler iin zel hkmler getirilerek bu kimselerin ibadet etmesine frsat tannmtr. Bu durumlardan biriyle kar karya kalan kimseler, mazeretleri en az bir vakit boyunca devam edip ondan sonra da her vakit iinde en az bir kere tekrarlad zaman zr sahibi saylrlar. zr sahibi olanlar her vakit iin abdest alr, iki vakit arasnda mazereti dnda bir sebeple abdesti

39

bozulmad srece, her trl ibadeti yapabilirler. Vaktin kmasyla abdestlerini yenilemeleri gerekir. Bir sebepten dolay zrl saylanlar, bir namaz vakti boyunca ayn durumla karlamadklar zaman zr sahibi olmaktan kar ve normal yani zrsz kimseler gibi hareket ederler. Mesela, srekli kanayan bir yaras bulunan bir kimsenin kan bir namaz vakti boyunca artk akmayacak olursa zr sahibi saylmaktan kurtulur. Abdestinin bozulmas bakmndan normal kimseler gibi hareket eder.

Mesh
slmda ibadetlerin ifas konusunda mkelleflere getirilen kolaylklarn bir rnei de, mest ve sarg zerine mesh yaparak abdest almak ve bylece zerine den ibadetleri yerine getirmektir. Szlkte mesh, bir ey zerinde eli gezdirmek, o eyi elle silmek demektir. Fkhta ise, abdestte elin slaklyla bir uzuv, mest veya sarg zerinde; teyemmmde ise toprakla yz ve kollar zerinde yaplan sembolik temizlik eidini ifade eder.

1-Mestler zerine Meshetmek

Ayanda gerekli artlar tayan mest bulunan kimse, abdest iin bunu karmayp sadece st ksmn slak eliyle meshetmekle yetinir. Mest, deri ve benzeri maddelerden ayaklara giymek maksadyla yaplan, ayaklar topuklarla birlikte rten, iine su geirmeyecek zel bir ayakkab eididir. Ayaklar ayn ekilde rten izme, potin, kendisiyle yol yrnebilecek dayankllkta orap ve boazl terlikler de Hanefler'e gre mest hkmndedir. Abdest alrken mestin zerinde elin parma kadar yerin elin slaklyla bir defa meshedilmesi yeterlidir. Meshin geerli olabilmesi iin, mestin abdestli olarak giyilmi, ayan abdestte ykanmas gereken yerlerini tamamen kaplam, ayrca dayankl ve salam bir maddeden yaplm olmas, altnda veya stnde ayak parmaklardan girecek ekilde bir deliin, yark veya yrtn bulunmamas, mestin iine su almamas gerekir.
Abdesti bozan durumlar meshi de bozar. Ayrca mestin ayaktan kmas, iine su girip bir ayan yardan fazlasn slatmas ve mesh iin belirlenen srenin dolmas da meshi bozar. Mesh sresi, yolcu olmayan (mukm) kimseler iin bir gn bir gece (24 saat), yolcular iin ise gn gecedir.

2-Sarg zerine Meshetmek

Yara veya krktan dolay zerinde sarg bulunan bir organn abdest alrken su ile ykanmas salk asndan zararl ise, bu sarg zlmeyip zerinin meshedilmesiyle yetinilir. Yaplan bu mesh o uzvun hkmen ykanmas demektir. Salk iin meshetmek de zararl ise ondan da vazgeilebilir. Sargnn ounluunu sadece bir defa meshetmek yeterlidir. Sargnn abdestsiz veya cnp iken sarlm olmas meshe engel deildir. Sarg zerine yaplan meshin sresi de yoktur; zr hali devam ettii srece sarg zerine meshedilebilir. Bir sarg zerine mesh yapldktan sonra o sarg deitirilirse yeni sargnn meshedilmesi art olmayp sadece mstehaptr. zerinde il, merhem bulunan yaralarn meshi de sarg zerine mesh hkmndedir. Yarann iyileip sargnn karlmas halinde sarg zerine yaplan mesh bozulmu olur. Bu kimsenin ayet abdestli ise, sarg yerini ykamakla iktifa etmesi mmkn ise de yeniden abdest almas daha yerinde bir davran olur.

40

Gusl
Szlkte, bir eyi su ile ykama ve ykanma anlamna gelen gusl, fkh terimi olark, btn vcudun temiz su ile ykanmas eklinde yaplan hkmi temizlik ilemini ifade eder. Trkede gusl anlatmak iin daha ok boy abdesti tabiri kullanlr. Daha nce de ifade edildii zere, fkhta abdeste kk temizlik, abdest almay gerektiren hallere kk kirlilik (hades-i asgar), gusle byk temizlik, gusl gerektiren hallere ise byk kirlilik (hades-i ekber) denilir. Byk ve hkmi kirlilii ortadan kaldran gusl dinen farzdr. Kurnda konuyla ilgili olarak yle buyurulmutur: Eer cnp iseniz iyice temizlenin (el-Mide, 5/56), Bu sebeple ay halinde olan kadnlardan uzak durun. Temizleninceye kadar onlara yaklamayn (el-Bakara, 2/222), Ey iman edenler! Siz sarho iken -ne sylediinizi bilinceye kadar- cnp iken de -yolcu olan mstesna- gusl edinceye kadar namaza yaklamayn (en-Nis, 4/43). Hz. Peygamberin de guslle ilgili pek ok hadisi vardr (Buhar, Gusl, 28; Mslim, Hayz, 87, 88). Aslnda hkmi temizlik vastas olan gusln maddi temzilik yn ve salk asndan nemli faydalar da bulunmaktadr. slm medeniyetinin ve Mslman milletlerin bir zellii olan gusl, cnplk halinin vcutta yol at yorgunluk ve geveklii giderir, bedende yeni bir denge kurar, kan dolamn dzenler, kiiyi hkmi kirilik skntsndan kurtararak ibadete hazrlar.

Gusl Gerektiren Durumlar

Gusl, hkmi-din temizlenme ve arnma vastas olduu iin gusl gerektiren eyler de, hkmi kirlilik durumu olarak kabul edilen cnplk, hayz ve nifastr. Buna gre, dinen ykml olanlar, cnp olunca veya kadnlarn hayz ve nifas kanlar kesilince gusl abdesti almalar gerekir. Bu durumun din literatrde byk kirlilik olarak anlmas, bu durumdaki kimselerin dinen necis (pis) sayld anlamna gelmemektedir. Cnp olan kimselerin, hayz ve nifas gren kadnlarn hkmen kirli olmalar, namaz, tilvet secdesi, Kbeyi tavaf, Kurn elle tutma, Kurn okuma, mescide girme gibi belirli ibadetleri veya ibadetle ilgili fiilleri yapmak iin gerekli ruh ve manevi hazrla sahip olmamalar anlamna gelir. Cuma ve bayram namazlarna gitmek, toplantlara katlmak iin, yolculuktan dnen, baygnlktan aylan, hac ve umre iin ihrama giren kimselerin, istihza kanndan temizlenen kadnn gusletmesi snnet veya mstehaptr. Gusl gerektiren durumlardan kadnlara mahsus haller olan hayz ve nifas ilgili balkta birazdan anlatlaca iin burada ksaca cnplk zerinde durulacaktr. Cnplk: Fkh dilinde cnplk, cinsel iliki veya baka bir yolla meninin ehvetle gelmesi (inzl) sonucu oluan hkmi kirlilik halidir. Bu durumda olan kimselere cnp veya cenbet denir. Cinsel ilikiye girildiinde meni gelse de gelmese de taraflar cnp olur. Erkek veya kadndan herhangi bir sebeple meninin ehvetle gelmesiyle de cnplk oluur. Kiinin cnp olmas iin, meninin uykuda gelmesiyle uyankken

41

gelmesi arasnda fark yoktur. nemli olan meninin yerinden ehvetle ayrlmasdr, vcuttan dar karken ehvetin bulunmas art deildir. Meninin yerinden ehvetle ayrlmas art olduu iin ehvet olmadan gelen meniden dolay kii cnp olmaz. Mesela, zplamak, ar bir ey kaldrmak veya hastalk sebebiyle gelen meniden dolay gusl gerekmez.

Gusln Farzlar
Fkh mezheplerinin ortak kabulne gre gusl, btn vcudun kuru bir yer kalmayacak ekilde ykanmasndan ibarettir. Ancak fkh bilginlerinin az ve burnun gusle dhil olup olmamasndaki gr ayrlklar gusln farzlarnn da farkl olarak tespitine yol amtr. Hanef ve Hanbellere gre, guslde az ve burnun ii bedenin d ksmndan saylmtr. Bu mezheplere gre gusln farz tr. Bunlar da; az su ile ykamak (mazmaza), burna su ekmek (istinak) ve btn vcudu ykamaktr. Mlik ve filere gre az ve burnun iini ykamak snnettir. Hanefilere gre guslde niyet snnet, dier mezheplere gre farzdr. Mlikilere gre vcudu ovalamak ve gusl ilemlerinde ara vermemek farzdr.

Gusln Snnet ve Adab

Gusln belli bal snnet ve dplar unlardr: Gusle besmele ve niyet ile balamak, ncelikle elleri ve avret yerini ykamak, bedenin herhangi bir yerinde kir ve pislik varsa onu gidermek, sonra namaz abdesti gibi abdest almak, abdestten sonra nce defa baa, sonra sa, sonra sol omuza er defa su dkmek, sonra dier uzuvlar ykamak, her defasnda bedeni iyice ovuturmak, her azay er defa ykamak, suyu ll kullanmak, ykanrken avret yerlerini rtmek, gusl esnasnda konumamak. Gusln snnet ve adabna riayet etmemek mekruhtur. Cnp olan kimseye dinen baz kstlamalar getirilmitir. Buna gre, cnp kimse temizleninceye kadar, farz veya nfile herhangi bir namaz klamaz, tilvet secdesi yapamaz, Kbeyi tavaf edemez, Mushaf eline alamaz, camiye giremez ve orada bulunamaz. Ancak bu kimseler dua ve zikir amacyla besmele ekip Ftiha, hls, yet'l-krs gibi sre ve ayetleri okuyabilirler.
Farz, snnet ve adabna uygun bir gusl nasl alnr?

Teyemmm
Teyemmm szlkte, bir ie ynelmek, bir eyi kastetmek gibi anlamlara gelir. Fkh terimi olarak ise, byk ve kk hkmi kirlilii (hades) gidermek maksadyla, temiz toprak veya toprak cinsi saylan bir maddeye elleri srp yz ve iki kolu meshetmektir. Abdest ve gusln normal su ile yaplan ve maddi temizlenme zellii de tayan hkmi bir temizlik olduunu grmtk. Teyemmm ise, istisna hallerde bavurulan, abdest ve gusl yerine geen sembolik, manevi ve hkmi bir temizlik ilemidir. slmn bu ekilde bir temizlik eklini ngrm olmasnn deiik sebep ve hikmetleri vardr. Suyun bulunmad veya bulunduu halde salk, su ktl gibi sebeplerle kullanlamamas durumunda bavurulan teyemmm, aslnda namaz bata olmak zere ibadetlerin ifasna verilen nemi gstermektedir. Ayn zamanda bu,

42

mkelleflere getirilen bir kolaylk ve ibadetini yapmas iin tannan bir imkndr. Bir baka adan teyemmm ibadet iin temizliin ve kendini temiz hissetmenin ne kadar nemli olduuna da iaret etmektedir. Teyemmmn hem kolaylk hem de imkn olduunu ve mahiyetini u ayetten anlamaktayz: Eer hasta olur veya yolculukta bulunursanz yahut tuvaletinizi yaparsanz yahut kadnlarla temasta bulunur da su bulamazsanz, temiz toprakla teyemmm edin. Onunla yzlerinize ve kollarnza meshedin. Allah size glk karmak istemez; fakat sizi temizlemek ve size olan nimetini tamamlamak istiyor ki kredesiniz (el-Mide, 5/6. Ayrca bk. enNis, 4/43).

Teyemmmn Farzlar
Teyemmmn iki farz vardr: Bunlardan biri niyet, dieri ise elleri iki defa temiz bir topraa veya ta, kum gibi toprak cinsi maddelere vurup birinci vuruta yz, ikincisinde de kollar meshetmektir.

Teyemmme Ne Zaman Bavurulur?

Teyemmm abdest ve gusl yerine geen bedel ve istisna bir hkm olduu iin ona ancak belli bir mazeretin bulunmas halinde bavurulabilir. Bunlara teyemmmn sebepleri de denir. Suyun deiik sebeplerle kullanlmasn engelleyen durumlardan ibaret olan bu mazeretleri iki grupta toplayabiliriz: 1. Abdest veya gusle yetecek miktarda suyun bulunmamas. Suyun yryerek veya vastayla kolayca gidilip dnlecek bir mesafeden daha uzakta olmas teyemmm yapmann sebebidir. Su yolunda bir tehlikenin varl, parayla su satn alma imknnn olmay veya fiyatnn rayi bedelin ok stnde olmas teyemmm yapmann sebepleri arasndadr. 2. Suyu kullanmay engelleyen fiil bir durumun veya suyu kullanmamak iin dinen geerli bir mazeretin bulunmas. Var olan suyu kullanmann salk asndan tehlikeli oluu, suyu elde etme ara ve gerecinin bulunmay, havann veya suyun ar derecede souk olmas gibi durumlar rnek olarak zikredilebilir. Bu konuda karar vermek esasen mkellefin kendisine braklmtr. Hakl ve geerli bir mazeretinin bulunduuna kanaat getiren mkellef, dinin bu ruhsatndan yararlanmaldr.

Teyemmm Bozan Durumlar

1. Abdesti bozan ve gusl gerektiren durumlar teyemmm de bozar. Cnp olan kimse teyemmm yaptktan sonra abdesti bozan bir durum meydana gelse, yalnz abdesti bozulmu olur, cnplk hali geri gelmez. 2. Teyemmme bavurmaya sebep olan mazeretin ortadan kalkmas. Teyemmm, hastalk, tehlike, iddetli souk gibi bir mazeret sebebiyle yaplm ve bu mazeret hali ortadan kalkmsa, teyemmm bozulmu olur. 3. Teyemmmle namaz klan kimsenin namaz esnasnda suyu grmesiyle. Hanefilere gre, namaz teyemmmle kldktan sonra su bulunursa vakit kmam bile olsa klnan bu namazn iadesi gerekmez. filer bu durumda iadeyi gerekli grr.

43

Kadnlarn zel Halleri

slm hak ve ykmllkler bakmndan ve zellikle de Allahn hkmlerine muhatap olma bakmndan kadnla erkek arasnda bir ayrm yapmamtr. Allaha yaplacak ibadetler, emir ve yasaklarna kar gsterilecek itaat ve bunun sonucu elde edilecek mkfatlar bakmndan da kadnla erkek arasnda bir fark yoktur. Ancak kadnlarn fizyolojik yaplarndan kaynaklanan bir takm zel durumlar vardr. Bu durumlar, fkh ilminde kadnlar iin, temizlenme bata olmak zere, zel hkmler konulmasn gerekli klmtr. Fkh ve ilmihal dilinde kadnlarn zel halleri denilince, hayz, nifas ve istihza gibi tamamen kadnlara ait ve onlarn fizyolojisinden kaynaklanan zel durum kasdedilir.

1-Hayz
Szlkte, akmak anlamna gelen hayz, fkh terimi olarak, ergenlik ana giren salkl bir kadnn rahminden hastalk ve lohusalk dnda belirli aralklarla ve bir sre kan gelmesidir. Bu durum kadnlarda ergenlikten menopoz dnemine kadar, sresi kadndan kadna farkl olsa da, her ay devam eder. Dilimizde bu durumu ifade etmek iin det hali, ayba, det kanamas gibi ifadeler kullanlr. Hayz gren kadna hiz, hayz grmeyecek yaa gelip hayzdan kesilenlere de yise denir. Kadnn iki hayz arasnda geirdii temzlik dnemine tuhr denilir. det grmeye balayan kadn blia (ergin) olduu iin din emir ve yasaklarla ykml olur. Bu konuda Hz. Peygamberin hadisleri vardr (Eb Dvd, Salt, 85; Tirmiz, Salt, 277; bn Mce, Tahret, 132). Hayz halinin slmda sadece baz ibadetlerin yaplmasna ve kadnla cinsel ilikiye girilmesine engel hkmi bir kirlilik olduunu biliyoruz (Mslim, Hayz, 16; bn Mce, Tahre, 12). Bu durum asla kadnn maddeten de murdar ve necis olduu ve ondan uzak durulmas, piirdiinin yenilmemesi gibi bir sonuca gtrmez. nk bu kadnn iradesiyle meydana gelen bir durum deildir (Buhar, Hayz, 1, 7; Mslim, Hac, 119). Hlbuki slmn geldii sralarda Cahiliye Araplar hayzl kadnlarla birlikte durmaz ve beraber yemek yemezlerdi. Yahudilerin adetleri de byle idi. Hristiyanlar ise ay haline nem vermez, bu durumdaki kadnlarla cinsel ilikide bile bulunurlard. Hayzl kadnlarn durumu hakknda Kurnda yle buyurulmutur: Sana kadnlarn ay halini sorarlar. De ki: O, bir rahatszlktr. Bu sebeple ay halinde olan kadnlardan uzak durun. Temizleninceye kadar onlara yaklamayn. Temizlendikleri vakit, Allah'n size emrettii yerden onlara yaklan. unu iyi bilin ki, Allah tevbe edenleri de sever, temizlenenleri de sever (Bakara, 2/222). Hayz halinin ilk balang ve biti ya, blge, iklim, beslenme ve bnyeye gre deimektedir. Bununla birlikte fkh limleri kadnlarn tecrbelerini ve yaadklar blgelerin genelini dikkate alarak hayzn balang yan yaklak dokuz, hayzdan kesilme yan ise elli-ellibe olarak belirlemilerdir. Tbb veriler lkemizde bu hayzn balang yann genel olarak 11-13, biti yann ise 45-55 arasnda olduunu gstermektedir. Bu yalarn dnda kadndan gelen kan hayz kan olmayp istihza kandr ve din hkm de farkldr. Bu kavram aada aklanacaktr.

44

Hayzn Sresi
Hanefilere gre hayzn en az sresi gn gece, en uzun sresi ise on gn on gecedir. gnden az, on gnden ok gelen kan istihza kandr. filere gre en az hayz sresi bir gn bir gece, en ou onbe gn ve gecedir. Kadnlar bu sreler arasnda kendilerine ait adet srelerini tecrbeleriyle belirlerler.

2-Nifas (Lousalk)
Nifas, doumun arkasndan gelen kandr. Bu kann gelmesiyle kadnda baz ibadetleri yapmaya engel olan hkmi kirlilik (hades) durumu oluur. Dilimizde bu duruma lousalk, nifas halindeki kadna da lousa denir. Hayzl kadn gibi lousa da maddeten temiz saylr. Dolaysyla onun da, bedeni, art, teri ve piirdii temizdir. Lousaln en ksa sresi iin bir snr yoktur. Bir gn bile srebilir. Bu sreyi belirleyen bir ayet veya hadis olmadndan, lousaln var olduu sre dikkate alnr. Bu sre de kadnlara gre deiebilir. Hanefilere gre en uzun sresi krk, filere gre ise altm gndr. Azami sreden sonra gelen kan istihza kan saylr. Nifasn balangc, el ayak gibi organlar belirmi bir ocuun dnyaya gelmesiyle balar. Henz organlar belirmemi bir dkten dolay nifas hkmleri uygulanmaz.

Hayzl ve Nifaslya Ait Din Hkmler

Hayz ve nifas, bir nevi abdestsizlik ve cnplk hali, yani hkmi kirlilik (hades) veya mazeret kabul edilir. Bu durumda olan kadnlarn tabi olduklar din hkmler ksaca yledir: 1. Boy abdestinin (gusl) gerekmesi ve cinsel ilikinin yasak olmas: Hayz ve nifas durumunda olan kadnlarn baz ibadetleri yapmalar ve cinsel ilikiye girmeleri haramdr. Dolaysyla bu durumlar sona eren kadnlarn boy abdesti almalar gerekir. Namaz, oru ve hacda tavaf gibi ibadetleri yapabilmeleri, Kurn ele almalar ve Kurn okuyabilmeleri ve kocalarnn kendileriyle cinsel ilikiye girebilmesi iin byle bir abdesti almalar farzdr (Buhar, Hayz, 19, 24; Mslim, Hayz, 62, 63). 2. Kadnn det grmekle ergen saylmas: Gen kz det grmeye balaynca ergen saylr ve namaz, oru, hac, zekt gibi din emir ve yasaklarn muhatab olur (Eb Dvd, Salt, 84). 3. Namazdan muaf tutulma ve orucu erteleme: detli ve lousa kadnn namaz klmas ve oru tutmas ciz deildir. Hayzn bu iki ibadetin ifasna engel bir mazeret sayldnda fkh bilginleri gr birlii etmilerdir. Hayz sresince terk edilen namazlarn kaz edilmesinin gerekmedii, orularn ise temizlendikten sonra tutulaca hususlarnda da gr birlii vardr. Bu konudaki gr birliinin delili, Hz. Peygamber'in bilgi ve onay dhilinde cereyan eden uygulamalardr (Buhar, Hayz, 19, 20; Mslim, Hayz, 69; Eb Dvd, Tahre, 104).
Kadnlarn bu iki halde iken namaz ve oru dhil baz ibadetleri yapmamalar ve bunlarn hkm hakknda http://www.diyanet.gov.tr/turkish/dy/KurulDetay.aspx?ID=23 adresine bavurabilirsiniz.

45

Kurn retimi ve renimi ile megul olan kadnlarn hayz ve nifas durumunda Kurn okuyup okutabileceklerine dair farkl fkh grler bulunup bulunmadn aratrnz.

3-stihza
Fkhta zr kan olarak da adlandrlan istihza, terim olarak rahmin iindeki damarlardan hayz ve nifas hali dnda ve bir hastalk veya yapsal bozukluk sebebiyle gelen kana denilir. Buna gre istihza, kadnn det ve lohusalk dndaki kanamalarnn genel addr. Fkh bilginleri, hayz ve nifasn zami srelerini belirlemeye alrken, hayz ve nifas kan ile istihza kann birbirinden ayrt etmeyi de hedeflemilerdir. Ayn zamanda onlar bu konuda kadnlara genel ve pratik bir l vermek de istemilerdir. Bu konuda her bir kadnn kendi tecrbe ve kanaati nem tar. Ancak bir hastalk durumu sz konusu olduu iin, niha olarak tp biliminin tesbitlerinin l alnmas gerekir. stihze kan, dinmeyen burun kanamas, tutulamayan idrar veya bir yaradan srekli kan akmas gibi bir zr (mazeret) halidir. Bu durumda olan kadnn sadece abdesti bozulur. O, gerekli maddi-beden temizlii yapar, elbisesine kan bulamasna kar tbbn nerdii pamuk vb. eyleri kullanarak tedbir alr, zrl kimselere tannan ruhsat ve muafiyetlerden yararlanr. Yani her bir namaz vakti iin ayr ayr abdest alp ibadetlerini ed eder. Ald bu abdestle o vakit iinde farz, vacip, nfile, ed ve kaz cinsinden btn namazlar klabilir (Buhar, Hayz, 8, 25). filer'e gre her bir farz namaz iin ayrca abdest almak gerekir.
Kadnlarn zel halleriyle ilgili geni bilgi almak iin Kemal Yldzn Hanmlarn zel Halleri adl kitabn okuyunuz.

zet
Temizliin nemini, amacn ve aamalarn aklayabilmek Temizlik slm dininin temel hedeflerindendir. Her bakmdan temiz insan slmn idealindeki insandr. Bu dinin temizlie verdii nemin derecesi, temizlii imandan saymasndan hatta onun yars kabul etmesinden de anlalmaktadr. Temizliin genel amac, manevi temizlenme arac olan ibadete maddeten de temizlenerek hazr hale gelmektir. slmda genel anlamda maddi temizlik ile ibadet amal hkmi temizlik birbirini tamamlar ve ancak birlikte bir anlam ifade eder. Hedeflenen ideal temizliin aamas vardr. Birinci aama, beden, elbise ve evre temizlii eklinde ifade edilebilecek olan maddi temizliktir. Bu temizlik, ibadetlerin nart olarak ve onlara hazrlk olduu iin ayn zamanda ibadet kapsamnda deerlendirilmitir. kinci aamada abdest ve gusl gibi esasen ibadet amal temizlik gelmektedir. badetlerden alnmas gereken haz ve Allah ile iletiim kurabilmek byk lde bu temizliklere bal olduu iin bunlar yerine getirilmeden ibadete balanlamaz. nc aamada kiinin azalarn gybet, yalan, haram yeme, haset, kibir, hrs ve gsteri gibi kt huylardan temizlemesini hedefleyen ahlak ve manevi temizlik gelir.

46

Temizlikle ilgili temel ilkeleri deerlendirebilmek slmda manen temiz olmak esas hedef, maddi temizlik ise bunun vastasdr. Maddi kirlilik yannda dinin hades olarak ifade ettii manevi ve hkmi kirlilik hali de vardr. Abdest, gusl ve teyemmm gibi temizlik ekilleri esasen bu hkmi kirlilik durumunu ortadan kaldrmak ve insan ibadete hazrhale getirmek iindir. slm temizlik arac olarak birinci srada suyu kabul etmitir. Suyun temiz saylmas, maddi temizlik arac olarak kullanlmas anlamna gelmektedir. Temizleyici olmasndan maksat ise, hkmi temizlikte kullanlabilmesi demektir. Suyun eitli nedenlerle kullanlmas imknsz olduunda maddi temizlik iin baka yntemlere bavurulabilmektedir. Hkmi temizlik iin ise suya alternatif olarak, tamamen dine zg, sembolik ve manevi bir temizlik ekli olan teyemmm devreye girmektedir. nsann beden, elbise ve namaz klaca yerin her trl pislikten (necset) temiz olmas ideal olmakla birlikte bu herkes iin ve her durumda mmkn olmamaktadr. Bunun iin dinen pis saylan maddelerin ibadetin shhatine engel olmayacak alt snrlar vardr. Maddi, manevi ve hkmi temizlik eitlerini tanmlayabilmek Maddi temizlik, kiinin ncelikle beden, elbise, namaz klaca yerin, evresinin ve her eyinin dinin pis kabul ettii maddelerden arndrlmasdr. Manevi temizlik, kalbin ktlk, kin, hakszlk, ekememezlik, dmanlk gibi dinin hedefi olan gzel ahlaka aykr davran ve dncelerden temizlenmesi ve erdemlerle sslemesi demektir. Hkmi temizlik, maddi kirliliin tesinde, dinin kirlilik hali olarak kabul ettii abdestsizlik ve cnplk durumlarndan yine dinin ngrd biimde temizlenmektir. Fkh kitaplarnda yer alan temizlik l ve yntemlerini gnmz teknolojik imknlar nda deerlendirebilmek Fkh kitaplarnda suyun temiz ve temizleyici zellik tayabilmesi iin ngrlen l ve yntemleri btnyle gnmzn artlarna uygulamak uygun olmaz. Zira gnmzde sanayi atklaryla kirlenip insan saln tehdit eden mikroplar, kanalizasyonlarn bulunduu, zellikle sanayi blgelerindeki yeralt ve yer st sularn gz nnde bulundurmak salk ve din bakmndan zorunludur. Suyun temiz ve insan salna zararl olmadnn tespiti iin insanlarn ahsi tecrbeleri yannda, teknik ara ve gerelerden, artma ve tahlil imknlarndan mutlaka yararlanmak gerekir. Ayrca konuyla ilgili uzman kiilerin salk ve hijyen bakmndan yaptklar aklamalar, neri ve uyarlar dikkate almak daha doru olmasnn yannda dinin temizlik hedefleriyle de daha ok rtmektedir. Abdest, gusl ve teyemmm arasndaki farklar ayrt edebilmek Abdest, gusl ve teyemmm, dinin hkmi kirlilik olarak kabul ettii hades durumundan temizlenmenin arac olmalar bakmndan ortaktrlar. Aralarndaki temel fark, icra edili ekillerinden kaynaklanmaktadr. Abdest, hades durumundan temiz olmak iin belirli organlarn su ile ykanmas ve slak elle meshedilmesinden ibarettir. Gusl, ayn ama iin, az ve burun

47

dhil btn bedenin ykanmasdr. Teyemmm, abdest veya gusl yerine geerli olmak zere, hkmen temiz olmak niyetiyle iki eli temiz toprak veya toprak cinsi bir eye iki defa vurup birinci de yz, ikincide ise kollar meshetmek eklinde yaplan manevi temizliktir. Teyemmm, suyun bulunmamas veya kt olmas yahut bulunduu halde hastalk, korku, gibi deiik sebeplerle kullanlmamas sebebiyle yaplr. Kadnlarn zel hallerinde tabi olduklar din hkmeri aklayabilmek Hayz ve nifas gibi hkmi kirlilik durumunda olan ykmllere dinen getirilen baz kstlamalar vardr. Bu durumda bulunan, hayzl ve nifasl kimseler namaz klamazlar, oru tutamazlar, fkh bilginlerinin ouna gre Kurn tutamaz ve Kurn okuyamazlar, Kbeyi tavaf edemezler, cinsel ilikiye giremezler. Hayz, nifas ve istihza kavramlarn ayrt edebilmek Hayz, hanmlarda genellikle ayda bir reme organndan (rahimden) gelen ve belirli bir sre devam eden kanamalardr. Dilimizde lohusalk da denilen nifas, organlar belirgin hale gelmi olan bir bebein paralanm bir ekilde de olsa, vcudunun ounluunun kmas ile akmaya balayan kan sebebiyle annede oluan hkmi kirlilik halidir. stihza, hanmlarda det ve lohusalk dnda bir hastalk sebebiyle reme organndan gelen kana denir. Bu kann geldii kadn hayz ve nifs durumundaki kadndan farkl olarak cnp hkmnde olmayp zr sahibi kabul edilir.

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi bir temizlik ekli deildir? a. stibr b. stinc c. Abdest d. Gusl e. Nifas 2. Aadaki kelimelerden hangisi hkmi kirlilii ifade etmektedir? a. Hades b. Tahret c. Nezfet d. Teyemmm e. Necset

48

3. Aadakilerden hangisi abdesti bozan durumlardan biridir? a. Az dolusu kusmak b. Namaz dnda kahkaha ile glmek c. Hastala bal olmadan alamak d. Yaradan kan akmadan et paras drmek e. Ayakta uyuklamak 4. Aadaki klardan hangisinde yolculara ait mesh mddeti doru olarak verilmitir? a. Bir gn (12 saat) b. Bir gn, bir gece (24 saat) c. ki gn, iki gece (36 saat) d. ki gn, iki gece (48 saat) e. gn, gece (72 saat) 5. Aadaki klarn hangisinde gusln farzlar tam olarak verilmitir? a. Az ykamak, buruna su ekmek, btn vcudu ykamak b. Az ykamak, buruna su ekmek, vcudu ovalamak c. Buruna su ekmek, ykanmaya sadan balamak, besmele ekmek d. Niyet etmek, azalar pepee ykamak, besmele ekmek e. Az ykamak, besmele ekmek, buruna su ekmek

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. a 3. a 4. e 5. a Yantnz doru deilse Temizlik kavram bal altndaki bilgileri yeniden okuyunuz Yantnz doru deilse manevi-hkmi pislik bal altndaki bilgileri yeniden okuyunuz Yantnz doru deilse abdesti bozan durumlar konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse mestler zerine mesh konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse gusl konusunu yeniden okuyunuz.

49

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Kimyasal yapsn deitirme (istihle) yoluyla temizleme: Dinen pis (necis) saylan baz maddeler kimyasal deiime uradnda temiz hale gelebilir. Mesela, alkoll bir iki kendiliinden veya bir baka madde ile tepkimeye girip sirkeye dnse temiz hale gelir. Yine bunun gibi, geyik kan miske dnse veya necis olan bir yadan sabun yaplsa artk bunlar temiz kabul edilir. Tabaklama hayvan derisinin belirli kimyasal ilemlerden geirilerek temizlenmesi demektir. Domuz derisi hari, btn hayvanlarn derisi bu ilemden geirilince dinen temiz saylr. Boazlama, eti helal olan hayvann din usllere uygun olarak kesilmesidir. Eti yenen hayvanlar bu ekilde kesilince derileri gibi etleri de temiz ve helal olur. Eti yenmeyen hayvanlarn belirtilen uslle boazlanmas derilerinin temiz olmasn salar. Sra Sizde 2 Dinimiz tuvalet adabna dair bir takm tavsiyelerde bulunmu mkellef Mslmanlar asndan bunlar mendup kabul etmitir. Bunlardan bazlar yledir: Tuvalete, zerinde Allahn veya Hz. Muhammedin ad yazl bulunan bir eyle girilmemelidir. Girmeden nce Hz. Peygamberin okuduu u dua okunmaldr: Allahm! Pislikten ve pis eylerden sana snrm. Sol ayakla girip sa ayakla klmal ve ktktan sonra yle dua edilmelidir: Mafiretini dilerim. Benden eziyetleri kaldran ve bana afiyet veren Allaha hamdolsun. Tuvalette Kurn okunmaz, konuulmaz, selam veren olsa alnmaz. Ak veya kapal meknlarda abdest bozarken n veya arka taraf kbleye evirilmez. nk bu, tahrimen mekruhtur. Haeratn yaad deliklere, hayvan yuvalarna, yol, glgelik ve aa alt gibi insanlarn getii veya dinlenmek iin oturduu yerlere abdest bozulmaz. Durgun veya akarsuya abdest bozmamal ve imkn dhilinde ayakta idrar yapmaktan saknlmaldr (Eb Dvd, Tahret, 1-10). Sra Sizde 3 Farz, snnet ve adabna uygun bir boy abdesti yle alnr: Boy abdesti (gusl) almak isteyen kii, nce ez-besmele eker ve Niyet ettim Allah rzas iin gusl yapmaya diyerek niyet eder. Ellerini bileklerine kadar defa ykar. Sonra avret mahallini ykar ve bedeninde kurumu bir pislik veya suyun deriye temasn engelleyecek bir ey varsa onu da ykar, sonra namaz abdesti gibi abdest alr, ancak orulu deilse, az bol su ile defa ykar ve onu her defasnda alkalar, sonra defa burnuna su eker, sol eliyle smkrr ve abdestini tamamlar. Eer bast yerde su toplanrsa, ayaklarn boy abdestini bitirdikten sonra bulunduu yerden ayrlrken ykar. Sonra defa bana su dker, ayrca defa sa, sonra defa sol omzuna su dker,

50

su dkt yerleri ovuturarak suyun vcuda iyice temasn salar. Gz pnarlarn, gbek ukurunu, kpe deliklerini ovalayarak ykar, sa ve sakal diplerine suyun ulamasn salar. Vcutta kuru bir yer kalmad kanaati meydana gelinceye kadar bedenini ykar. Ykandktan sonra abdesti bozacak bir durum meydana gelirse bu sadece abdesti bozar, tekrar gusletmeyi gerektirmez. Sra Sizde 4 Hayzl kadn, cnp kimse gibi kabul edildiinden, Kurn okumas, Mushaf eline almas ve mescitte kalmas, fakihlerin ounluuna gre ciz deildir. Ancak ihtiya halinde mescide girebilirler, dua ve zikir niyetiyle dua ayetlerini, Fatiha, hls gibi sreleri besmeleyi, kelime-i tevhid ve ehdeti okuyabilirler. Mlik fakihleri ise, baz sahabe ve tabin limlerinden rivayet edilen grlerin desteiyle, hayzl kadnn Kurn okuyabilecei grndedirler. Mlikler ve bir grup slm bilgini, cnplk halinin irad, hayzn ise irade d oluundan hareketle hayzl kadn lehine bir ayrm yapmay gerekli grmlerdir. zellikle Mlikler kadnlarn Kurn retimi ve renimi iin byle bir ruhsata ihtiyac bulunduu noktasndan hareket etmilerdir. una dikkat etmek gerekir ki, hayzl kadnn ibadet edememesi ve Kurn okuyamamas dinin kendisine tand bir muafiyettir. Dolaysyla bu ibadetleri yapamad iin din bir sknt ve eksiklik duymas gerekmez. nk ibadetlerde say ve sreden ok niyet ve ruh younluk nemlidir. Ancak Kurn retimi ve renimi ile megul olan kadnlar ile mazeret beyan etmesinin kendisini zor durumda brakaca bir ortamda bulunan kadnlar bu ruhsattan yararlanarak hayzl olduklar halde Mushaf ellerine alp, Kurn okuyup dinleyebilirler.

Yararlanlan Kaynaklar
Atar F. elebi . Erdoan M. Yaran R. (2009). slm lmihali, stanbul. Bardakolu A. (1999). Temizlik, lmihal I: man ve badetler, stanbul. Bilmen, . N. (1996). Byk slm lmihali, stanbul. Dndren, H. (2005). Delilleriyle slm lmihali, stanbul. bn Kudme. (1997). el-Mun, Kahire. slma Giri. (2008). Diyanet leri Bakanl, Ankara. Mergnn. (1984). el-Hidye, stanbul. Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi. stanbul. Yldz, K. (2007), Hanmlarn zel Halleri, stanbul. Zhayli, V. (1994). slm Fkh Ansiklopedisi, stanbul.

51

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Namazn manasn ve eitlerini aklayabilecek, Namazn farzlarn, vaciplerini, snnetlerini ve dbn ayrt edebilecek, Namazn mekruhlarna, namaz bozan durumlara, namaz bozma hallerine ve namaz klmann mekruh olduu vakitlere vakf olacak, Kurn- Kerimi hatasz okuyabilmenin dinimiz asndan ok nemini aklayabilecek, Ezan ve kmetin nemini ve aralarndaki fark aklayabilecek, Namazn ferden ve cemaatle nasl klndn aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Namaz Rekat Kyam Kraat Rk Scd

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Kurn- Kerimde geen namaz ile ilgili ayetlerin melini okuyunuz. Diyanet leri Bakanl yaynlarndan Tecrd-i Sarh isimli hadis kitabndan namaz ile ilgili blm okuyunuz. Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisindeki Namaz maddesini (XXXII, 350-357) inceleyiniz. Ulaabildiiniz herhangi bir ilmihal kitabnn Namaz blmn okuyunuz.

52

Namaz: Genel Esaslar

GR
Bu nitemizde namaz kavram ve ilgili temel hkmler incelenecektir. Namaz denince ilk akla gelen sabah, le, ikindi, akam ve yats vakitlerinde klnan farz namazlardr. Bu namazlardan baka cuma, cenaze, vitir ve bayram namazlar ile snnet ve nfile namazlar da vardr. Namaz, Allaha imandan sonra farzlarn en by, imann da yansyan en byk gstergesi, slmn be artndan biri, dinin direi, kalbin nuru ve mminin mircdr. Namaz, mmini Allahn manevi huzuruna ykselten, ruhen arndrp ycelten, bir taraftan kretmeye bir taraftan da sabra altran ve kulluk bilincine eritiren beden bir ibadettir. Namazn meruiyeti Kurn- Kerim, Snnet ve icma ile sabit olmutur. Kurn- Kerimde yzden fazla ayette namazdan bahsedilmi, Hz. Peygamber (s.a.) de devaml olarak namaz klm, imam olarak cemaate namaz kldrm ve ayrca szl olarak da Yce Allahn mmin kullarndan farz, vacip, snnet veya nfile olarak ed etmelerini istedii namazlarn nelerden ibaret bulunduunu aklamtr. slm bilginleri de Resl-i Ekremden bu gne kadar, herhangi bir tereddde dmeksizin namazn meruiyeti hususunda icma ve ittifak edegelmilerdir. Namaz, slmdan nceki ilh dinlerde de emredilmitir. Kurn- Kerimin birok ayetinde nceki peygamberlerden sz edilirken, onlara da namazn emredildii belirtilir ve baz peygamberlerin namazn neminden bahseden ifadelerine atfta bulunulur. Hz. brahimin bu hususla ilgili olarak Kurnda yer alan duas yledir: Rabbim! Beni ve soyumdan gelecekleri namazn klanlardan eyle. Rabbimiz! Duam kabul buyur (brahim 14/40). Yine Kurnda Hz. Lokmann oluna verdii tlere deinilirken onun yle dedii nakledilir: Yavrucazm! Namaz kl, iyilii emret, ktlkten vazgeirmeye al ve bana gelene sabret! Dorusu bunlar azim, sebat ve kararllkla yaplmas gereken ilerdir (Lokman 31/17). slmiyette bugn bilinen ekliyle be vakit namaz hicretten bir buuk yl nce mirc gecesinde farz klnmtr. Kurn- Kerimin birok ayetinde btn yaratlmlarn kendi lisanlaryla ibadet ettikleri beyan edilmi ve Yce Allahn insana sonsuz ltuf ve ikramlarda bulunduu, onu en gzel bir biimde yaratt belirtilmitir (elsr 17/70; et-Tn 95/4). Bu yzden de insandan Rabbine kar krn en mkemmel ekilde ed edebilecei bir ibadet ekli olan namaz istenmitir. nk namazn bnyesinde, btn varlklarn ibadet ekilleri toplanmtr. Kurn- Kerimde imandan sonra en faziletli ibadetin namaz olduu belirtilmi (bk. el-Bakara 2/3), Peygamberimiz de bir hadislerinde slmn;

53

kelime-i ehdet, namaz, zekt, oru ve hac olmak zere be temel zerine kurulduunu, bir dier hadislerinde de en faziletli ibadetin namaz ibadeti olduunu beyan etmitir. Zira namaz kiinin bedeni, dili ve kalbiyle ksaca btn varlyla Allaha ynelme halini ifade eder. Bu zelliinden dolay namaz en mkemmel zikir (etemmz-zikr) ve dier btn ibadetlerin z saylmtr. Belli davranlarla Allaha kulluk etmenin ifadesi olan namazn d grn itibariyle bir takm ekillerden ibaret olmakla birlikte gerek mahiyeti Cenb- Hakka yalvarmak, yakarmak, Onunla konumak ve Ona yaklamaktr. Peygamberimiz bir hadislerinde Namaz mminin mircdr buyurmu ve mminin namaz klarken Allahn huzuruna kabul edildiini belirtmitir. Yine o bir hadislerinde Namaz dinin direidir buyurmu, namazn en nemli bir rkn olan secdeyi ise kulun Allaha en yakn durumu olarak nitelendirmitir. Namazn meru klnmasnn pek ok hikmeti vardr. Bunlarn en bata geleni, Allahn verdii nimetlere kretmektir. Her vaktin namaz, o vakite ulamann yani o vakitte hayatta bulunmann ve ona bal olarak Cenb- Hakkn verdii dier nimetlerin krdr. nsan, namaz vastasyla, kendisine eit eit nimetleri veren Rabbine kr borcunu demeye, yaratannn ltuf ve ikramlarn gzel bir dille syleyerek kulluk grevini yerine getirmeye alm olur. Gnde be defa namaz klarak zellikle hayat nimetine kredip bunu alkanlk haline getiren bir mminin, kendisine verilen her bir nimete, o nimete uygun bir tarz ve ekilde krde bulunaca da rahatlkla sylenebilir. Namazn meru klnmasnn dier nemli bir hikmeti de, onun mminin bilerek veya bilmeyerek iledii hata ve gnahlarna keffret olmasdr. Kurn- Kerimde, her namazn, bir nceki namazdan itibaren ilenecek gnahlara keffret olduu yle aklanmaktadr: Gndzn iki tarafnda, gecenin de ilk saatlerinde namaz kl. nk iyilikler ktlkleri yok eder (Hd 11/114). Ktlkleri gideren iyiliklerden biri de be vakit namazdr. Reslullah (s.a.) buyurmutur ki: Ne dersiniz, sizden birisinin kapsnn nnde bir rmak bulunsa da, her gn be defa onda ykansa, kendisinde kir namna bir ey kalr m? Sahbler: Hayr dediler. Bunun zerine Reslullah (s.a.) buyurdu ki: te be vakit namaz da bunun gibidir ki, Allah o sayede btn hatalar (gnahlar) giderir (Buhr, Mevkt,6). Bu hadiste byk gnah kk gnah ayrm yaplmamakla birlikte, bir baka hadiste (Mslim, Tahret, 6) byk gnahlardan kanld takdirde be vakit namazn kk gnahlara keffret olaca bildirilmitir. Ancak gnde be vakit kld namazlarla, bir gn iindeki hata ve gnahlarndan temizlenme imknn bulmu ve bunun uuruna ermi Mslmann, byk gnah ilememe konusunda da olduka ileri derecede bir irade eitimi ald rahatlkla sylenebilir. Namazn maddi ve manevi pek ok faydas vardr. Hakk verilerek ve ihls ile klnan bir namaz, ruhu ycelten, insan ktlklerden alkoyan, kalbi nurlandran, mmini Allaha yaklatran, insan hayra, tevazuya, dzen ve intizama sevk eden gzel bir ibadettir. Ayrca, balama, fedakrlk, karlkl ltufkrlk gibi faziletlere erebilmek iin gerekli bulunan manevi eitimin en nemli aracdr. Namaz gz aydnl olarak nitelendiren Reslullahn znt ve keder zamanlarnda huzur ve skna kavumak iin; Ey Bilal! Kalk, ezan oku da namaz klalm ve huzura kavualm dedii nakledilir (Nes, Mevkt, 46). phe yok ki namaz, hayszlktan ve ktlkten alkoyar (el-Ankebt 29/45) ayetinde belirtildii gibi namaz, her gn belirli aralklarla namaza duran mmini her eit ktlk ve irkinlikten alkoyar ve onu dnyann hrs ve gsterilerinden de korumu olur. Bunlar namazn manevi yndr. Maddi bakmdan da namazn fert ve toplum

54

asndan pek ok faydalar vardr. nsann temizliine, beden ve ruh salna, intizaml ve programl hareketlerine sebep olur; namaz klan kii, faydal eyleri dnr ve onlar yapar, dzenli bir hayat srer, ilerinde baarl olur; namaz sayesinde kii, gzel ahlk sahibi ve vakarl olaca iin herkesin sevgi, sayg ve takdirini kazanr, toplumda itibarl bir kii olur. Cemaatle klnan namazn da rk, renk, dil, sosyal snf ve lke ayrm gzetmeksizin mminleri ayn safta toplamas ve ortak uuru oluturmas, sosyal dayanmay gerekletirmesi asndan gl bir rol stlendii phesizdir. Namazn teri klnmasndaki hikmetler, salad maddi ve manevi faydalar her trl dncenin stndedir. Ancak bir Mslman namazn yalnz Allah rzasn kazanmak, Rabbine kretmek ve Onu yceltmek iin klar. Namazn hibir faydasnn bulunmadn dnse bile, onu yine de Allah emrettii iin klar ve namaz iin ayrlan dakikalarn hayatnn en mutlu zaman olduunu kabul eder. te yandan mmin kii namaz klmakla dnyadaki borcunu demi olur; ihls ile yani itenlikle kld namazdan dolay da sevap kazanarak hirette Cennete girer. Yine mmin bir kii mazeretsiz olarak namaz terk etmenin byk bir gnah olduunu (bk. en-Nis 4/142; Meryem 19/59-60; el-Mddessir 74/40-43; elMn 107/4,5), kyamet gnnde ilk nce namazlardan sorguya ekileceini (Buhr, Salt, 188) bilir. Bu sebeple namazn hibir vakit terk etmeyip belirlenen vakitlerinde klar.
www.diyanet.gov.tr adresinden namaz konusu ile ilgili daha ok bilgiye ulaabilirsiniz.

NAMAZ KAVRAMI VE ETLER

Namazn Tanm ve Mahiyeti

Namaz, Farsa bir kelime olup Arapa karl salttr. Salt, szlkte dua etmek, yalvarmak, rahmet etmek gibi anlamlara gelir. Din bir terim olarak salt (namaz) tekbr ile balayp selam ile tamamlanan belirli hareket ve szlerden oluan ibadeti ifade eder. Namaz klan kiiye musall denir. te yandan din literatrde salt kelimesi zellikle Peygamberimiz iin hayr duada bulunma ve ona sayg ve ball gstermek amacyla sylenen sz anlamnda da kullanlr. Namaza balamadan nce yerine getirilmesi gereken artlar vardr ki, bunlar hadesten tahret, necsetten tahret, setr-i avret, istikbl-i kble, vakit ve niyetten ibarettir. Tanmda geen belirli hareket ve szler kaydndan maksat, namazn rknleri olan kyam, kraat, rk, scd ve kuddur. Kyam kbleye kar el balayp ayakta durmak; kraat Kurndan Ftiha sresini ve buna ilve olarak bir sre veya birka ayet okumak; rk, ayakta iken eilip kere sbhne rabbiyel-azm demek; scd, oturup yere kapanmak ve kere sbhne rabbiyel-al demektir. Bu drt fiilin toplamna rekat denir. Bir rekatta bir rk ve iki secde vardr. Namazlar rekatlardan meydana gelir. Kud oturup tahiyyat okumaktr ki bu namazn sonunda, bir de her iki rekatn sonunda olur. Bu rknlerden biri olmakszn namaz olmaz. Ancak cenze namaznn rknleri iki olup drt tekbir ile kyamdr. Namaz klan kii Hakkn huzurunda olduu iin hu ierisinde durup nnden baka tarafa bakamaz, kimseyle konuamaz, kimse de onunla konuamaz ve nnden geemez. Namaza Allahu ekber diyerek balar ve her bir rknden dierine geerken bu tekbiri tekrarlar, en sonunda es-

55

selmu aleykm ve rahmetullah diyerek iki tarafna selam vererek namazna son verir. Namaz, kerhet vakitleri dnda her zaman klnabilir. Namaz beden bir ibadet olduu iin bir bakasnn yerine klnamaz.

Namaz eitleri ve Rekatlar

Hanef fkh bilginlerine gre, namazlar, er hkm asndan farz, vacip, snnet ve nfile olmak zere drt eittir.

Farz Namazlar
Farz namazlar farz- ayn ve farz- kif olmak zere iki ksma ayrlr. Gnlk be vakit namaz ile haftalk cuma namaz farz- ayndr. Gnlk be vakit namaz, ykmllk andaki her bir Mslmana ayr ayr farzdr. Gnlk farz namazlar, sabah iki, le drt, ikindi drt, akam ve yats drt olmak zere bir gnde toplam on yedi rekttr. Farz- ayn olan haftalk cuma namaz, cuma gn le vaktinde le namaz yerine iki rekt olarak klnr. Kendisine cuma namaz farz olmayan kiiler (mesela hanmlar) de gnll olarak bu namaz klnca ayrca le namaz klmazlar. Defin edilmeden nce l iin klnan cenaze namaz ise farz- kifyedir. Bu namaz bir ksm Mslman tarafndan klnnca, dier Mslmanlardan sorumluluk kalkar. Rk ve secdesi olmayan bir namaz olduu iin bu namazn rekat yoktur.

Vacip Namazlar
Yats namazndan sonra klnan rekt vitir namaz ile ramazan ve kurban bayramlarnda ikier rekat klnan bayram namazlar vacip namazlardr. Bu namazlar, fi, Hanbel ve Mlik mezheplerinde snnet namazlar arasnda yer almakla birlikte, bu mezheplerde bayram namazlarnn farz- kif olduu gr de vardr. Bir kimsenin kendi iradesiyle klmay adad nezir namazlar da vacip hkmndedir. Bu namazlar en az iki rekat olur. ki rekat olan tavaf namaz da vaciptir.

Snnet Namazlar
Bunlar, farz namazlardan nce veya sonra Hz. Peygamberin snnetine uyularak klnan namazlardr. Bunlara revtib ad da veriler. Bunlardan bir ksm snnet-i mekkede, bir ksm da snnet-i gayr-i mekkede olarak isimlendirilir. Gayri mekked snnetlere mstehab ve mendub da denir. Sabah namaznn farzndan nce iki, le namaznn farzndan nce drt farzndan sonra iki, ikindinin farzndan nce drt, akam namaznn farzndan sonra iki, yats namaznn farzndan nce drt farzndan sonra iki rekt snnet klnr. Ramazan aynda yats namazndan sonra yirmi rekat klnan tervih namaz da snnet-i mekkede trnden bir namazdr. Cuma namaznn farzndan nce klnan drt rekat ilk snneti, farznn hemen akabinde klnan drt rekat son snneti vardr.

Nfile Namazlar
Nfile kelimesinin biri dar, dieri geni olmak zere iki anlam vardr. Nfile kelimesi geni anlamyla farz ve vacip namazlarn dnda kalan btn namazlar ifade eder. Snnet namazlar da bu kapsamda saylr. Nfile

56

kelimesi dr anlamyla ise farz, vacip ve snnet namazlarn dnda kalan namazlar ifade eder. Bunlara reib, mstehab, mendub ve tatavvu namazlar da denir. Bu namazlara tahiyyetl-mescid, tesbih, istihre gibi nfile namazlar rnek olarak verilebilir. Bunlar, Hz. Peygamberin uygulamalarna dayanlarak belirli zamanlarda veya baz vesilelerle Allaha yaklamak ve sevap kazanmak amacyla klnan namazlardr. Nfile namazlar en az ikier rekt klnr. Bir hadiste, kulun ilk nce farz namazlardan sorguya ekilecei ve farzlarn eksik olmas halinde bunlarn snnet ve nfile namazlarla tamamlanaca belirtilmitir (Buhr, Salt, 188). Mmin, farz, snnet, nfile ayrm yapmakszn btn bu ibadetleri yerine getirmeli ve bylece hirete hazrlk yapmaldr.
Nfile ibadet deyimi namazdan baka ibadetler iin de kullanlabilir mi? (Bu konuda Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisinin Nfile maddesini okuyunuz).

Namaz Ykmll
Bir kimsenin namaz ibadeti ile ykml olmas, farz veya vacip bir namazn bir kimsenin zimmetinde sabit olup ondan sorumlu tutulmas iin o kimsede baz artlar aranr. Bu artlar unlardr:

Mslman Olmak
Mslman olan her erkek ve kadna namaz farzdr. Fkh bilginlerinin ounluu, Mslman olmayanlarn namazla ykml olmad kanaatindedir. Yeni Mslman olmu bir kimsenin daha nceki namazlar kaz etmekle ykml olmad hususunda drt mezhep gr birlii iindedir. nkr edenlere, inkrclklarndan vazgeerlerse, gemi gnahlarnn balanacan syle (el-Enfl 8/38) melindeki ayet ve slm, daha ncesini siler (Ahmed b. Hanbel, Msned, IV,199,204) anlamndaki hadis bu hkmn ak delilidir.

Blu (Erginlik)
Blu, ocukluk ann son bulup genlik ann balamas demektir. Erginlik ana ulamam ocuklar Allah katnda namazla ykml deildir. Ancak temyiz yetenei gelimi ocuk namaz klarsa bu geerlidir. Hz. Peygamberin, ocuklarn ykmllk ana gelmeden nce namaz disiplinini kazanm olmalarn salamay hedefleyen hadisi (Eb Dvd, Salt, 26; Msned, II,180,187) gereince, ocuk yedi yana gelince velisi tarafndan yava yava namaza altrlr; on yana ulatnda bunun zerinde biraz daha fazla durulmas, hatt hafif zorlayc ve disiplin salayc tedbirlere bavurulmas gerekir. Pek tabiidir ki, bu hususta sz konusu grev ve ykmllk, blu ana ulamam ocua deil, velisine yneliktir. Nitekim Ailene namaz emret; kendin de ona sabrla devam et (Th 20/132), Ey iman edenler! Kendinizi ve ailenizi cehennem ateinden koruyun (et-Tahrm 66 /6) melindeki ayetler de bu konuda velinin grevli ve ykml bulunduunu aka ortaya koymaktadr.

Akl
Din ykmllklerin sz konusu olabilmesi iin, kiinin akl melekelerinin yerinde olmas (temyiz gcne sahip bulunmas) arttr. Akl melekeleri yerinde olmayan kiiye mecnun (deli) denir ki, gnmzde bu akl hastas

57

terimi ile ifade edilmektedir. Akl hastal srekli olduu gibi ksa sreli de olabilir. Ksa sreli baygnlk hali, uyku gibidir; baylan kii bu hal geince klamad namazlar kaz eder. Uzun sreli baygnlk hali ise namaz ynnden ksa sreli akl hastal gibidir. Uyuyan kiiden namaz ykmll dmez. Bir namaz uyku veya unutma sebebiyle vaktinde klamayan kimse, onu hatrlad zaman klsn (Eb Dvd, Salt, 11) anlamndaki hadis, uyuyan kiinin uykuda geen namazlarn ve unutann unuttuu namazlar kaz etmesi gerektiinin ak bir delilidir. Kadnlar hayz ve nifas hallerinde ne ed ne de kaz yoluyla namaz klmakla mkellef deillerdir. Aksine bu dnemlerinde namaz klmalar haramdr.
Ar derecede bedensel zrl ve ar hastalar namazla ykml mdr?

NAMAZIN FARZLARI
Namazn farzlar on ikidir. Bunlardan alts namaza balamadan nce, alts da namazn iinde bulunmas gerekir. Namaza balamadan nce bulunmas gereken farzlara namazn artlar, namazn iinde bulunmas gereken farzlara da namazn rknleri denir. Namazn artlar ve rknleri srasyla aklanacaktr.

Namazn artlar

Hadesten Tahret
Hades, abdestsizlik ve gusl gerektiren durumlar (cnplk, det hali ve lousalk hali) demektir. Namaz klacak kiinin, cnp ise veya det yahut lousalk hali sona ermise boy abdesti (gusl) almadan, bu durumlardan biri sz konusu deilse abdest almadan namaz klmas geerli olmaz. Boy abdesti veya abdest alacak su bulamayan veya bulduu halde kullanma imkn olmayan kii teyemmm eder.

Necsetten Tahret
Namazn geerli olabilmesi iin bedende, elbisede ve namaz klnacak yerde necis yani dinen pis saylan ve namazn shhatini engelleyecek miktara ulaan necis maddelerin bulunmamas arttr. Bir kimse, bilmeyerek namazn shhatini engelleyen bir miktara ulaan necset bulam bir elbise ile kld namaz elbisesini temizledikten sonra yeniden klar. Hanef mezhebinde benimsenen gre gre namaz klnacak yerin temizlii ile ilgili asgari art, ayaklarn, ellerin, dizlerin ve alnn konaca yerlerin temiz olmasdr. zerinde necset bulunan hal, kilim gibi bir serginin temiz kalan ksmnda klnan namaz geerlidir. Necset bulunan bir yerin zerine, necsetle irtibat kesecek ve kokusunu dar vermeyecek ekilde temiz bir sergi serilirse veya temiz toprak dklrse bunun zerinde namaz klnabilir.

Setr-i Avret
Setr kelimesi rtmek, avret kelimesi ise rtlmesi gereken yer demektir. Din terim olarak, rtlmesi farz olan, bakalarnn bakmas ciz olmayan uzuvlara avret mahalli denir. Hanef mezhebinde erkeklerin avret yeri saylan uzuvlar, gbek altndan dizlerin altna kadar olan ksmdr. Kadnlarn ise,

58

yz ile eller hari, btn vcudu avrettir. Namazda ayaklarnn avret saylmas konusunda gr ayrlklar bulunmakla birlikte tercih edileni avret olmad grdr. Giyilen elbisenin vcudun rengini gstermeyecek ekilde olmas, yani, tl v.s. gibi effaf olmamas gerekir. Ancak, vcudun hatlarn belli eden dar ve bedene yapk elbise ile klnan namaz -mekruh olmakla birlikte- geerlidir.

stikbl-i Kble
stikbl-i kble kbleye ynelmek demektir. Mslmanlarn kblesi Mekkede Mescid-i Harmn iinde bulunan Kbe-i Muazzamadr. Kbleye ynelmek namazn artlarndan biridir. Kbleden baka tarafa bilerek ynelen kiinin namaz ve tilvet secdesi sahih olmaz. Bir kimse hasta olduu iin veya dman, yrtc hayvan korkusu sebebiyle kble ynne dnemedii takdirde, gc yettii tarafa doru ynelerek namazn klar. Uak, otobs gibi bir vasta ile yolculuk yapan kii, gc yeterse kbleye dnerek namazn klar, vastann yn deitike ynn kbleye evirerek namazn tamamlar. Gemi iinde namaz klnacaksa temel ilke kbleye dnmek, gemi dndke kbleye dnmeye devam etmektir. Ancak, bindii nakil aracnn hareketlerini izleme imknna sahip olmayan bir kii, namaza balarken kble olarak belirledii yne doru namazn klp tamamlar. Mslmanlarn namaz klarken, yeryznn en eski ve en kutsal mbedi olan Kbeye ynelmeleri, aralarndaki birlii canlandrmalarnn, nizam ve intizamlarn korumalarnn, gnllerini ortak bir ibadetin ilh neesiyle ve nuruyla aydnlatmalarnn bir ifadesidir.

Vakit
Vakit, namazn farz olmasnn sebebi ve edsnn da artdr. Farz namazlar ile bunlarn snnetleri, vitir, tervih ve bayram namazlar iin vaktin girmi olmas arttr. Farz namazlar: sabah, le, ikindi, akam ve yats namazlardr. Cuma namaz da farz olarak le namaz yerine geer. Belirli bir arta balanm nezir namaz da, bu art henz gereklemeden klnrsa adak vecibesi yerine gelmez. Vakte bal bir namaz, vakit daha girmeden klnnca muteber olmaz, yeniden klnmas gerekir. Bir namaz kendisi iin belirlenen vakitten sonra klnanca ed olmayp kaz olur. Haneflere gre cuma, bayram ve snnet namazlar, vakitleri knca artk kaz edilmez.

Niyet
Namazlarda niyet arttr. Niyet, kalbin bir eye karar vermesi, bir iin ve fiilin ne iin yapldnn uuruna vararak onu bilmesi demektir. Namaz hususunda niyet, srf Allah rzas iin namaz klmay istemeyi ve hangi namaz kldnn bilincine varmay ifade eder. Amellerin kymetleri, sevaplar niyetlere gredir. nsann niyeti hlis olmal, ibadetini uurlu bir halde yapmal, ilerini Allahn rzasn kazanmak maksadyla gerekletirilmelidir. Niyetin kalp ile yaplmas esastr. Bununla birlikte kalp ile yaplp, u vaktin farz veya snnet namazn klmaya niyet ettim eklinde dil ile sylenmesi de iyidir. Dil ile bir ey sylenmese, yine de namaz ciz olur. Kiinin kalbinden geirdii ile dilinden syledii birbirine uymuyorsa, dil ile sylenen geersizdir. Farz namazlarda, vitir, bayram ve adak gibi vacip

59

namazlarda, hangi farzn veya vacibin klndn belirlemek (sabah namaz, cuma namaz, vitir namaz gibi) arttr. Kaz namaz klarken de hem vaktin hem de gnn belirlenmesi (en son kazya kalan sabah namaz gibi) gerekir. Cemaat halinde klnan namazlarda ayrca imama uyulduuna dair niyet edilmesi gerekir. Sadece erkeklerden meydana gelen bir cemaate imam olarak namaz kldran kiinin imamete niyet etmesi gerekmez. Ancak, cemaat arasnda kadnlar bulunuyorsa, bu takdirde imamn kendisine uyan erkek ve kadnlara imamlk yaptna dair niyet etmesi arttr. Snnet ve nfile namazlar iin belirleme art deildir, sadece namaza niyet edilmesi yeterlidir; fakat belirlemek (tervih namazna, sabah namaznn snnetine gibi) daha iyidir.

Namazn Rknleri

ftith Tekbiri
ftith (balang) tekbiri namaza balarken alnan tekbirdir. Bu, kiinin kendi iitebilecei bir sesle Allahu ekber demesini ifade eder ki, Allah en byktr anlamna gelir. Bu tekbire, tahrme de denir. Zira bu tekbirle namaza girilmi, namazla badamayacak fiiller haram klnm ve d lemle ilgi kesilmi olur.

Kyam (Ayakta Durmak)

Namazn bir rkn olarak kyam, iftith ve her rekatta Kurndan okunmas gereken en az miktar boyunca ayakta durmay ifade eder. Kyam, namazn bir rkn olduu iin, ayakta durmaya gc yeten bir kiinin farz veya vacip bir namaz oturarak klmas geerli saylmaz. Ancak hasta veya ayakta namaz klmaya g yetiremeyen veya ayaa kalknca hastalnn artmasndan veya uzamasndan yahut da iddetli ar duymasndan korkan kii, namaz oturduu yerde klar, gc yeterse rk ve secdeye varr. nk slmn genel kurallarna gre, zorluk ve ihtiya kolayl celbeder ve zaruretler kendi miktarlarnca takdir olunur. Hareket halindeki gemi, uak, otobs gibi bir vastada namaz vaktini kapsayacak kadar bir sre yolculuk yapan kii, bu aralarda ayakta namaz klmas mmkn olmazsa, oturarak veya oturduu koltukta namazn klar, rk ve secdelerini ima ile yapar. Ancak secde iin rkdan daha fazla eilir. Snnet ve nfile namazlar, ayakta klmak daha faziletli olmakla birlikte, bir zr bulunmasa da oturularak klnabilir. nk nfile namazlar kolaylk ve genilik esasna dayanr.

Kraat
Kraat, szlkte okumak demektir. Fkhta ise, namaz klan kiinin, Kurnn ayetlerinden bir miktarn kendisinin iitebilecei ekilde okumasn ifade eder. Kraat namazn bir rkn olup farzdr. Tek bana klan kii, bir miktar Kurn ayetini ayakta iken kendi iitecei ekilde ve fakat harflerini belirterek, imam ise, sesli namazlarda yaknnda bulunanlarn iitecei bir ses tonuyla okur. Namazda farz olan kraat miktarna gelince, bu miktar Eb Hanfeye gre ksa da olsa bir ayettir.

60

Hanef mezhebinde imama uyan kimsenin Kurn okumas gerekmez; onun hem sesli hem de sessiz namazlarda da susmas vaciptir. Dier mezhepte ise kraat, imam ve yalnz bana klan iin farz olduu gibi sessiz namazlarda imama uyan iin de farzdr. Sesli namazlarda da, fi mezhebine gre, imama uyan kiinin Ftihay okumas farzdr. Mlik ve Hanbel mezheplerinde ise, sesli namazlarda cemaat okumaz, dinler. slm bilginleri, kraat farzasnn ancak Kurnn asl metniyle yaplmas halinde yerine getirilmi olaca hususunda gr birlii iindedirler. nk Kurn Arapa olarak inmitir. Kraatin tek bir lisanla gereklemesi Mslmanlarn birlik ve beraberliinin bir gstergesidir. Tarih boyunca da uygulama byle olmutur. Dier taraftan kraatin Arapa olarak yaplmas, ok zor da deildir. Hatt, namazn sahih olmasn salayacak kraat miktar sre ve ayetleri renip ezberlemek Arapa dilini bilmeyenler iin bile bir gnlk, hatt bir iki saatlik bir itir.

Rk (Eilmek)
Rk, namazn bir rkn olup farzdr. Kraat bittikten sonra eilerek rkya varlr, ba ile srt dz tutulur ve eller dizlere kadar varr ve dize dayanlr. Ayakta namaz klan kimse iin sadece ban emesi yeterli deildir, srtn da eerek ba ve srt tam bir dz sath meydana getirmelidir. Bu ekil tam bir rkdur. Oturduu halde namaz klan kimsenin, rk ederken aln dizlerine paralel olacak derecede srtn emesi yeterlidir Rkda bir sre rk vaziyetinde beklemek ve rkdan sonra dorulup bir sre kyam vaziyetinde beklemek (kavme) gerekir. Hanef mezhebinde bu srenin en az sbhnellhil-azm diyecek kadar bir zaman dilimidir.

Secde
Secde (yere kapanmak), namazn bir rkn olup farzdr. Namaz klan kimse, rkdan sonra kyama geer ve hemen arkasndan secdeye varr; aln yere dediinde rk vaziyetinden daha fazla eilmi olur. Sadece aln ve burnu yere deecek kadar yzn ve ayrca iki ayann parmaklar, iki eli ve iki dizini yere koyar. Bylece Allaha tazimde bulunur. Bu secde, her rekatta birbiri ardnca iki defa yaplr. Tam ve mkemmel bir secde yedi aza zerine yaplan secdedir. Peygamberimizden nakledilen bir hadiste, bu azalarn yz (aln ve burun), iki el, iki diz ve iki ayak (iki ayan parmaklar) olduu belirtilmitir (Buhr, Ezan, 133-137). Gc yetmedii iin oturarak namazn klp, bedelsel zrnden dolay veya vasta iinde namaz kldndan dolay secdeye kapanamayan bir kiinin, secdesi rkundan daha fazla eik olmaldr. Secde edilecek yerin ykseklii, taban seviyesinden on iki parmaktan (yaklak 23 cm.) daha yksek olmamaldr. Cemaat kalabalk olunca veya baka bir mazeret bulununca dizler zerine de secde edilebilir. Yine kalabalk sebebiyle ayn namaz cemaatle klanlarn birbirlerinin srtna secde etmeleri de cizdir. Atlm yn, pamuk gibi yumuak bir ey zerine secde edildiinde yz bunlarn iinde tamamen kayboluyorsa ve aln ile burun yerin sertliini hissetmiyorsa secde ciz olmaz. Secdede ve iki secde arasnda secde denebilecek kadar bir sre durmak yeterlidir. Hanef mezhebinde bu srenin en az sbhnellhil-azm diyecek kadar bir zaman dilimidir.

61

Fakat rk ve secdede snnet miktarnn en az er kere tesbih (sbhnellhil-azm gibi) okumaktr. Ortas be, en mkemmel olan da yedi kere tesbih okumaktr. Namaz tek bana klan kimse, daha ok tesbihte bulunabilir. Fakat imam olan kimse, cemaatin rzas bulunmadka, ten fazla tesbih okumamaldr. nk cemaati usandrmak ve namazdan karmak uygun deildir. Rkda okunacak tesbih: Sbhne rabbiyel azm (Pek byk olan Rabbim, her trl eksikliklerden uzaktr) ve seccedeki tesbih de: Sbhne rabbiyel-al (Pek yce olan Rabbim, btn eksikliklerden uzaktr) eklindedir.

Kade-i ahre (Son Oturu)

Namazlarn sonunda teehhd miktar oturmak bir rkn olup farzdr. Buna kade-i ahre denir. ki rekatl namazlarda ikinci rekattan sonra, rekatl namazlarda nc rekattan sonra, drt rekatl namazlarda drdnc rekattan sonraki oturular son oturu yani kade-i ahre saylr. Kade-i ahrede oturarak beklenmesi farz olan sre Hanef mezhebine gre teehhd miktardr. Teehhd miktar ise tahiyyt okuyacak kadar bir sredir. Teehhdn ya da tahiyytn metni yledir: et-Tahiyyt lillhi vassalavt vettayyibt. es-Selm aleyke eyyhen-nebiyy ve rahmetlllhi ve berekth. es-Selm aleyn ve al ibdil-llhis-slihn. Ehed en l ilhe illallah ve ehed enne Muhammeden abduh ve raslh (Buhr, Ezan,148,150; Mslim, Salt, 16; bn Mce, kmetssalt,24). Trkesi: Btn tzimler, vgler, mlkler, kavl, beden ve mal ibadetler Allah Telya mahsustur. Ey Peygamber! Sana selam olsun, Allahn rahmeti ve bereketi zerine olsun. (Ey Rabbimiz)! Selam bize ve Allahn slih kullarna olsun. ehdet ederim ki yani kesin olarak bilir ve aklarm ki, Allahtan baka hakik mabud yoktur ve ehdet ederim ki, Muhammed, Allahn kulu ve resldr. Namazn esasn oluturan artlar ve rknler bunlardan ibaret olmakla birlikte Eb Yusuf, fi, Mlik ve Ahmet b. Hanbele gre tadl-i erkn, Eb Hanfeye gre ise namazdan kendi fiili ile kmak namazn farzlar arasnda yer alr. Tadl-i erkn, rk ve secde gibi rknlerin hakknn verilerek yaplmasn, rkdan dorulurken vcut dimdik bir hale gelip en az bir kere; Sbhnellhil-azm diyecek kadar ayakta durulmasn, ondan sonra secdeye varlmasn ve iki secde arasnda Sbhnellhilazmdiyecek miktar oturulmasn ifade eder.

NAMAZIN VACPLER, SNNETLER VE DBI

Namazn Vacipleri
Namazn farzlar gibi baz vacipleri de vardr. Hanef fkh limlerinin vacip olarak kabul ettikleri hususlarn bir ksm dier mezheplere gre farz, bir ksm da snnet olarak nitelendirilmitir. Bu vaciplere riayet ile namazn farzlar tamamlanm, noksanlar telfi edilmi olur. Haneflere gre vaciplerden birini unutarak terk eden ya da geciktiren kimsenin sehiv secdesi yapmas vaciptir. Vaciplerden birinin kasden terk edilmesi halinde ise namazn yeniden klnmas gerekir. Haneflere gre namazn vacipleri unlardr:

62

1. Namaza Allahu ekber gibi tekbir ifade eden bir cmle ile balamak. (fi, Mlik ve Hanbel mezheplerinde farzdr.) 2. Ftiha sresini okumak (dier mezhepte her rekatta okumak farzdr). 3. Farz namazlarn ilk iki rekatnda, vacip, snnet ve nfile namazlarn her rekatnda Ftihadan sonra ksa bir sre veya buna denk miktarda ayet veya ayetler okumak (Sre eklemek anlamnda zamm- sre denen bu ilem dier mezheplerde snnettir). 4. Ftihay zamm- sreden nce okumak. Farz namazlarda farz olan kraati, ilk iki rekatta yerine getirmek. 5. Tek bana namaz klarken, le ve ikindi namazlar ile gndz vakti klnan nfile namazlarda kraati gizli yapmak. Sabah, akam ve yats namazlarnda ve geceleyin klnan snnet ve nfile namazlarda kraat aktan veya gizli olarak yaplabilir. 6. mam olan kimsenin, cemaatle klnan namazlardan sabah, cuma, bayram, tervih, vitir namazlarnn her rekatnda, akam ve yats namazlarnn ilk iki rekatlarnda kraati aktan yapmas, le ve ikindi namazlarnn btn rekatlaryla akam namaznn nc ve yats namaznn da son iki rekatnda kraati iinden yapmas vaciptir. mama uyan kii, okumaz, namaz sesli ise dinler, sessiz ise susar. 7. Secdede sadece aln ile yetinmeyip aln ile birlikte burnu da yere koymak. 8. ve drt rekatl namazlarn ikinci rekatnn sonunda oturmak (kade-i ul). 9. lk ve son oturularda tahiyyat okumak. 10. Namazn farzlarnda sraya (tertb) riayet etmek. 11. Namazn sonunda sa ve sol taraflara selam vermek. Ancak, Haneflerde bir gre gre, sa tarafa selam vermek vacip, sol tarafa selam vermek ise snnettir. 12. Tadl-i erkna riayet etmek. Bu, Eb Yusuf ve dier mezhebe gre farzdr. 13. Vitir namaznda kunt duasn okumak ve kunt tekbirini almak. 14. Bayram namazlarna mahsus er ilve tekbir almak. 15. Sehven farzn geciktirilmesi ve vacibin terk veya geciktirilmesinden dolay sehiv secdesi yapmak. 16. Namazda okunan secde ayetlerinden dolay tilvet secdesinde bulunmak.

Namazn Snnetleri
Namazda dinen yaplmas farz ve vacip derecesinde olmakszn yaplmas istenen fiiller vardr ki bunlara namazn snnetleri denir. Bunlarn terki namaz bozmaz ve sehiv secdesini gerektirmez; fakat bunlara srekli riayet

63

etmek, Peygamberin yolunu izlemede titizlik gsterme anlamn tar. Snnetler, vacipleri tamamlayc zellikte olup, vaciplerdeki kusur ve noksanlarn telfisine ve sevap kazanlmasna vesile tekil eder. Haneflere gre namazn snnetlerinin balcalar unlardr: 1.Be vakit farz ve cuma namaznda ezan okumak ve kmet getirmek. Bu hkm erkekler iindir. 2. ftith tekbirinde elleri yukar kaldrmak. Erkekler, her iki baparman parmak aralklar tabii aklkta olmak zere ve avu ileri kbleye veya birbirine dnk tutularak- kulak yumuaklarna deecek lde, kadnlar ise ellerinin parmak ularn gs hizasna kadar kaldrrlar ve bu vaziyette iken Allahu ekber derler. fi ve Mliklere gre erkekler de iftitah tekbirinde ellerini omuz hizasna kadar kaldrrlar. fi ve Hanbellere gre, rkya eilirken ve rkdan dorulurken de elleri kaldrmak snnettir. 3. Kyamda sa eli sol el zerine koymak. Erkekler sa elin baparma ile sere parman halka yaparak sol elin bileinden tutarlar ve dier parmaklarn sol kolun zerine uzatrlar. Kadnlar ise sa ellerini gsleri zerinde sol elleri zerine halka yapmakszn koyarlar. 4. Namazlarn balangcnda Sbhnekeyi iinden okumak, bundan sonra yine iinden ez-besmele ekmek ve dier rekatlarda Ftihadan nce besmele ekmek ve Ftihadan sonra iinden mn demek. Bir gre gre Ftihadan nce okunan besmele vaciptir. mama uyan ez-besmele okumaz. Ftihadan sonra okunacak srelerin bandaki besmele okunmaz. Ancak mam Muhammede gre sessiz namazlarda sre balarndaki besmele okunur. 5. Rkya ve secdeye giderken, secdeden kalkarken Allahu ekber demek ve rkdan kalkarken Semiallahu limen hamideh demek. mama uyan rkdan kalkarken iinden Rabben lekel-hamd veya Allahmme Rabben ve lekel-hamd der. Yalnz bana klan bu ikisini yani hem Semiallhu limen hamideh ve hem de Rabben lekel-hamd syler. 6. Rkda en az defa Sbhane rabbiyel-azm ve secdelerde en az defa Sbhane rabbiyel-al demek. 7. Kyamda bir zr yoksa iki ayak arasn drt parmak kadar ak bulundurmak. 8. Rkda incikleri (dizin arkasn) dik ve srt dz tutmak ve parmak aralklar ak olduu halde dizleri tutmak. Kadnlar ise dizlerini biraz bkerler ve srtlarn yukarya doru meyilli tutarlar ve parmaklarn amakszn dizlerinin zerine koyarlar. 9. Secdeye giderken nce dizleri, sonra elleri, sonra yz yere koymak. Secdeden kalkarken de nce yz, sonra elleri, sonra da elleri dizlerin zerine koyarak kyama dorulmak veya oturua gemek. Ayrca secdeyi, yz iki el arasna gelecek ekilde yapmak. 10. Secde oturular ile teehhd oturularnda sol aya yere yatrp zerine oturmak, sa aya ise dikmek ve ayak parmaklarn kbleye yneltmek.

64

Kadnlar sa ve sol ayaklarn sa taraflarna yatrp beden sola meyilli bir biimde yere otururlar. 11. Kade ve celselerde ( secde oturularnda) elleri parmaklar az alarak uyluklar zerine koymak. 12. Secdede karn uyluklardan, dirsekleri yanlardan ve dirsekleri yerden uzak tutmak. Kadnlar kollarn yanlarna birletirir ve karnn uyluklarna yaptrrlar. 13. Tahiyyat esnasnda L ilhe denirken sa elin ehdet parman kaldrmak; bu halde baparmak ile orta parmak halka edilir ve dier iki parmak yumruk halinde bklr. llllah derken ise, ehdet parma indirilir. Ancak baz limler, bu snneti yerli yerince yapmak zor olduu iin terk edilmesini uygun grmlerdir. 14. Farz, vacip ve mekked snnetlerin son oturuu ile gayri mekked snnet ile nfile namazlarn her oturuunda tahiyyattan sonra Hz. Peygambere ve line salt selam okumak. 15. Her namazn son oturuunda selam vermeden nce Kurnda bulunan veya hadislerde yer alan dualardan okumak. 16. Namazn sonunda selam verirken yz nce sa tarafa, sonra da sol tarafa evirmek. 17. Kurn- Kerimi namazda srasyla okumakta bir saknca yoktur. Ancak mukim iin snnet olan mufassal denilen sreleri okumaktr. Dinen yolcu saylan kii, Ftihadan sonra diledii sreyi okuyabilir. Mukim iin snnet olan, sabah ve le namazlarnda Ftihadan sonra tvl- mufassal denilen uzun srelerden, ikindi ve yats namazlarnda evst- mufassal denilen orta uzunluktaki srelerden, akam namazlarnda ise ksr- mufassal denilen ksa srelerden bir sre okumaktr. Hucurt sresinden Brc sresinin sonuna kadar olan sreler tvl- mufassal, Trk sresinden Beyyine sresinin sonuna kadar olan sreler evst- mufassal ve bundan sonraki sreler ise ksr- mufassaldr. 18. nnden geilmesi ihtimali varsa stre koymak.

Namazn db
Namaz klarken yerine getirilmesi faziletli kabul edilen ve namaz db olarak isimlendirilen baz davranlar vardr ki bunlar birer mstehab demektir. Bunlar terk etmek, azarlanmay gerektirmez, fakat bunlara uyulmas daha fazla sevap kazanmaya sebep olur. Bilinli bir Mslman namazn byk bir ibadet olduunu bilir, namaz sayesinde Yaradan Rabbinin manevi huzurunda olduunu anlar, Cenb- Hakkn kendisini grp bildiini dnerek son derece edebe riayet eder, grn itibariyle pek mtevaz bir vaziyet alr, btnen kalbini mmkn mertebede msivdan (Allahtan gayrsndan), dnyevi ilikilerden kurtarmaya alr. Bu yzden, mkemmel bir namaz ancak kalb huzuruyladr denilmitir. Namazn balca db unlardr: 1.Namazda Allahn huzurunda durulduunun farknda olarak bir hu ve tevazu halinde bulunmak. 2. st elbiseyi ak bulundurmayp

65

dmlemek ve btn rknlerin hakkn verebilmek iin uzun ve geni elbiseler giymek. 3. Kyamda secde yerine, rkda ayaklarn zerine, secdede burnun iki yanna, kadede kucaa, selam verirken sa ve sol omuz balarna bakmak, bylece kendisini srf ibadete vermek ve namazn dndaki meguliyetten korunmak. 4. Rk ve secde tesbihlerini tek bana klan iin ten fazla yapmak. 5. ksrmemeye ve geirmemeye gayret etmek, esnerken az fazla amamak ve gerekiyorsa elle kapamak.

NAMAZIN MEKRUHLARI, NAMAZI BOZAN DURUMLAR, NAMAZI KESME (BOZMA) DURUMLARI VE NAMAZ KILMANIN MEKRUH OLDUU VAKTLER

Namazn Mekruhlar
badet, Allah rzasnn kazanlmas iin yaplr. Allah rzasnn kazanlmas ise, yaplacak ibadet iin belirlenen esaslara riayet etmekle mmkndr. te beden bir ibadet olan namaz da byledir. Bu ibadet, kendisi iin belirlenen esaslar erevesinde yerine getirilir. Peygamberimiz: Beni namaz klarken grdnz gibi, siz de yle kln buyurmutur. Namazn farz, vacip, snnet ve edeplerine tam olarak riayet edilerek klnan bir namaz mkemmel bir namazdr. Namaz klarken, namaz geersiz yapmamakla birlikte yaplmas dinen ho karlanmayan ve namazn faziletini azaltan sz, fiil ve davranlara namazn mekruhlar ad verilir. Namazn mekruhlar, tahrm ve tenzh olmak zere iki eittir. Namazn vaciplerini terk etmek, harama yakn bir davran olup tahrmen mekruhtur. Baz mekked snnetleri terk etmek de byledir. Namazn mekked olmayan snnetlerini terk etmek ve edeplerine aykr davranlar ise tenzhen mekruhtur. Fakihler mekruh ierecek ekilde klnan bir namazn -vakit varsa- yeniden klnmasnn mstehap olduunu sylemilerdir. Haneflere gre mekruh olarak nitelendirilip namazn faziletini azaltan davranlarn balcalar unlardr: 1. Namaz klarken bir zr bulunmakszn yere, diree, duvara, denee dayanmak; tek ayak zerine durmak veya bir aya yerden kesmek veyahut dierine dayanmak; bir zr bulunmakszn bada kurarak oturmak veya dizleri dikip oturmak; namazda gerinmek, esnemek ve mecbur olmadka ksrmek. Yine, namazda bir eyi koklamak, gzleri yummak, saa sola, arkaya bakmak veya eilmek. Bir eye gz taklarak dikkatin dalmamas veya namazda daha fazla hu meydana gelmesi iin gzleri yummada bir saknca yoktur. 2. Namazda bir zr bulunmakszn birka adm yrmek. Fakat ylan, akrep gibi zararl bir hayvan uzaklatrmak veya ldrmek iin atlacak birka adm mekruh deildir. 3. Namazdan nce veya namaz esnasnda erkekler iin elbiselerinin kollarn dirseklere doru toplamak. 4. Namazda secdeye giderken dizleri yere koymadan elleri yere koymak veya secdeden kalkarken dizleri ellerden nce kaldrmak; namaz sona ermeden terleri veya yze dokunmu tozlar silmek.

66

5. Namazda elbise, beden veya sakalla oynamak, eli aza koymak; namaz esnasnda birinin verdii selam el veya ba iaretiyle almak 6. Cemaatle klnan namazda imamdan nce rkya veya secdeye gitmek veya ondan nce rk ve secdeden ban kaldrmak. 7. Rk ve secdede tesbihleri terk etmek veya ten az sylemek. 8. Kyamdan rkya, rkdan secdeye, secdeden kyama geme hallerinde sylenmesi gereken tekbir ve zikirleri yerli yerince okumayp gecikerek okumak. Kyamdan rkya vardktan sonra Allahu ekber demek gibi. 9. Bakasna ait bir yerde veya sahibinin iznini almadan onun elbisesiyle namaz klmak. 10. Namaz temiz olmayan eylere kar veya temiz olmayan eylerin yaknnda klmak. Mezarlkta, yol ortasnda, mezbahada, hamamda namaz klmak byledir. Ancak bu gibi yerlerde namaz iin ayrlm temiz bir yer varsa, orada namaz klmakta bir saknca yoktur. 11. Namaz, zihni megul edecek, kalbin huzur ve huunu karacak eylerin bulunduu bir yerde klmak. 12. Bir kimsenin yzne kar arada perde, duvar, korkuluk gibi bir engel olmakszn namaz klmak. 13. Yemek sofras hazr iken namaza balamak. Ancak vakit darlam ise klmakta bir saknca yoktur. 14.Skp da abdesti bozma ihtiyac varken bu haldeki abdestle namaz klmak. 15. Namaz, namazn shhatine engel olmayacak miktarda necaset bulam bir elbise ile veya temiz bir elbise varken, dinen necis saylmasa da kirli bir elbise ile klmak. 16. Elbiseyi, dizlerinin ypranmasndan veya tsnn bozulmasndan korumak iin rkya ve secdeye varrken hafife yukar ekmek. 17. Atee ve puta tapnmay artraca sebebiyle kor halindeki atee kar namaz klmak, zerinde insan veya hayvan resimleri bulunan elbise ile veya byle bir kuma zerinde namaz klmak. Ancak byle bir elbisenin zerine ceket, pardes veya cbbe gibi bir ey giyilirse, onunla namaz klnmasnda bir saknca yoktur. Yine namaz klann ba stnde, n veya yanlarndaki duvar veya tavan zerine yaplm kabartmal yahut resim halinde canl tasvirinin bulunmas sakncaldr ve fakat namaz klann ayaklar altnda veya oturduu yerde bulunan veya kardan baklnca uzuvlar fark edilmeyecek kadar kk olan suretin bulunmas namaz bakmndan kerhet dourmaz. Kimlik kart, nfus czdan, pasaport gibi belgeler zerindeki resimlerle, kt paralarn stnde resmedilmi bulunan suretler, bu belge ve paralar czdan veya anta veyahut ceplerde kapal bulunduklar iin ne namaz iinde ve ne de namaz dnda bir saknca dourmaz. 18. kinci rekattaki kraati birinci rekattaki kraatten daha uzun okumak. Uzun okumann ls, ayet daha fazla okumaktr. Yine kraatte, Kurn- Kerimdeki sraya uymamak.

67

Namaz Bozan Durumlar (Namazn Mfsidleri)

art veya rknlerine uyularak klnan bir namaza sahih namaz denir. Namazn art ve rknlerindeki bir eksiklik onu geersiz klar ve byle bir namaz da fsid veya btl namaz olarak nitelendirilir. Bir de namaz esnasnda yaplmamas yani kanlmas gereken durumlar vardr ki, bunlara namazn mfsidleri ad verilir. Bunlardan birinin bulunmas halinde de namaz geersiz yani fsid/btl olur. Haneflere gre balanm bir namaz bozan durumlarn balcalar unlardr: 1. Namazda konumak. 2. Hu halinin dnda alamak, inlemek. 3. Geerli bir zr olmakszn boaz hareket ettirip ksrmeye almak. 4. Yemek, imek. 5. Dardan bakan kiide namazda olmad izlenimi verecek davranta bulunmak (amel-i kesr ) 6. zrsz olarak kbleden baka bir yne dnmek. 7. Kahkaha ile glmek. 8. Baylmak, delirmek.

Namaz Kesme (Bozma) Durumlar

Balanlan bir ibadetin herhangi bir mazeret bulunmakszn kasden bozulmas byk bir gnahtr. Nitekim bir ayette, Amellerinizi ibtal etmeyin (Muhammed 47/33) buyrularak geerli bir mazeret bulunmadka balanlm bir namazn bozulmasnn haram olduu belirtilmitir. Ancak, namaz bozmak baz durumlarda vacip, baz durumlarda mstehab, baz durumlarda da ciz olabilir. Hi phesiz, namaz klann kendisi veya bakas iin can ve mal kaybnn veya tehlikesinin sz konusu olduu durumlarda balanlm bir ibadetin bozulmas vacip olur. Mesela, bir yangn sndrmek, kalp krizi geirmekte olan birini tedavi etmek veya onu hastaneye gtrmek, boulmakta olan birini kurtarmak, yrtc bir hayvan savmak iin namaz bozmak gibi. Hatta bu gibi hallerde namazn kazya braklmasnda da bir gnah bulunmamaktadr. Cemaate katlmak veya mal almakta olan hrsza engel olmak ve benzeri durumlar iin namaz bozmak ise mstehaptr. Namazn bozulmasnn ciz olduuna, ocuunun bana bir tehlike gelmesinden endielen veya yemein yanmasndan korkan birisinin namazn bozmas rnek olarak gsterilebilir.

Namaz Klmann Mekruh Olduu Vakitler

Baz vakitler vardr ki, bu vakitlerde namaz klmak yasaklanmtr. Bu vakitlere mekruh vakitler veya kerhet vakti denir ve unlardr: 1. Gnein domasndan bir veya iki mzrak boyu ykselmesine kadar olan vakit. Gnein bir veya iki mzrak boyu yani be derece ykselmesi demektir ki, gnein douundan itibaren yaklak otuz dakika srer. Temkin sresi de buna eklenirse, gnein douundan itibaren yaklak

68

40-50 dakika kadar bir sre namaz klnmamaldr. Bu sreden sonra kerhet vakti km olur. Artk istenilen nfile veya kaz namazlar klnabilir. Kerhet vaktinin kp kmad basit bir uslle de belirlenebilir. yle ki, eneyi gse dayayarak gnee doru baklr; eer gne ufuktan ykselmi olduu iin grlmezse, kerhet vakti km demektir. 2. Gnein tam tepe noktasnda bulunduu zamandan zevlin bitimi vaktine, yani le namaz vakti girdii zamana kadar olan vakit. Hatrlanaca gibi, baz fkh bilginleri er gndz esas alarak kerhet vaktinin balangcn zevlden yaklak 40-50 dakika ncesi olarak kabul etmilerdir. 3. Gnein sararp gzleri kamatrmaz bir hale gelmesinden batmasna kadar olan vakit. Bir hadiste yle buyrulmutur: vakit vardr ki, Reslullah bize bu vakitlerde namaz klmamz ve llerimizi defnetmemizi yasaklad: Gne doduu zaman ykselinceye kadar, gne tepe noktasna geldii zaman zevline kadar, gne batmaya meylettii zaman (Mslim, Saltlmsfirn, 293; Tirmiz, Mevkt, 31,34). Bu sebeple bu kerhet vaktinde ne kazya kalm farz veya vacip namazlar, ne de cenaze namaz klnr. Sz konusu vakitlerde bunlar klmak haramdr. Daha nce okunmu bir secde ayetinden dolay tilvet secdesi de yaplamaz. Yaplrsa ide edilir. Bu vakitte nfile namaz da klnamaz. Ancak klnrsa mekruh olmakla birlikte geerli olur ve idesi gerekmez. Tam zevl anna rastlayan bir namaz, farz veya vacip ise fsit, nfile ise mekruh olur. Ancak Eb Yusuftan bir rivayete gre cuma gn zevl vaktinde nfile namaz klmak mekruh deildir. mam fi de bu grtedir. Dier taraftan, bu vaktin, atee tapanlarn ibadet vakitleri olduu ve ibadet ederken onlara benzememenin dinimizin prensiplerinden biri olduu bilinmelidir. Bu vaktin dnda, aada zikredeceimiz vakitlerde ise sadece nfile (buna snnetler dahil) namaz klmak mekruhtur. 1. kinci fecrin yani fecr-i sdn domasndan gnein doaca zamana kadar olan vakit. Bu vakitte nfile namaz olarak sadece sabah namaznn iki rekat snneti klnabilir. 2. kindi namaznn farz klndktan sonra gnein batmna kadar geen srede nfile namaz klmak mekruhtur. 3. Akam namaznn farzndan nce nfile namaz klmak mekruhtur. Ancak fi mezhebine gre akam namaznn farzndan nce iki rekat namaz klmak, snnet-i gayri mekkede olup mstehaptr. 4. Bayram namazlarndan nce ve sonra nfile namaz klmak mekruhtur. Ancak Eb Hanifeye gre bayram namazndan sonra evde nfile namaz klmak mekruh deildir. 5. Farz namaz iin kmet getirilirken sabah namaznn iki rekatlk snneti dnda nfile namaz klmak mekruhtur. 6. Hac esnasnda Arafat ve Mzdelifede namazlar cem edilirken aradaki snnetleri klmak mekruhtur.

69

7. Hatip hutbeye kt zaman ve hutbe esnasnda nfile namaz klmak mekruhtur. Ancak hatip hutbeye kmadan nce balanlan snnet tamamlanr. 8. Farz namaz iin vakit darald halde nfile namaz klmak mekruhtur.

KURN RENME VE OKUYANIN HATALARI (Zelletl-Kr)

Kurn Okuyup renme ve Dinleme

Namazn rknlerinden birinin kraat olduu ve bunun da farz olduu nceden ifade edilmiti. Her Mslmann namaz ciz olacak miktarda Kurn- Kerimden ayet ve sreler ezberlemesi farz- ayndr. Ftiha sresi ile dier bir sreyi ezberlemesi ise, vaciptir ki, bununla namazn bir rkn olan kraat farz da yerine getirilmi olur. Kurn- Kerimin dier ksmlarn ezberlemek de Mslmanlar iin bir farz- kifyedir. Kurn- Kerimde: Biz, Kurndan yle bir eyi indiriyoruz ki, o mminler iin bir ifa ve rahmettir; zalimlere ise ziyan artrr (el-sr 17/82) buyurulmutur. Hi phesiz, mmin Kurndan feyz almasn bildii ve bu maksatla okuduu, dinledii iin Kurn ayetleri kendisine ifadr, rahmettir ve rehberdir. Bu sebeple Kurn ezbere okumak veya Mushafa bakarak yznden okumak da bir ibadettir. Bylece, onu anlar, ondan feyz alr, en nemlisi de onunla amel eder. Kurn- Kerimi okuyup renmek gibi bakalarna retmek de byk bir ibadettir. Bir hadis-i erifte yle buyruluyor: Sizin en hayrlnz, Kurn renen ve onu bakalarna retenlerinizdir (Buhr, FezillKurn, 21).

Okuyann Hatas (Zelletl-Kr)

Kurn- Kerimi okumadaki bir hataya, okuyann srmesine zelletlkr denir. Kurn- Kerimin bir kelimesi kasden deitirilir ve bununla da anlam deiirse, byle bir okuyula namazn bozulaca konusunda gr birlii vardr. Namaz klan kiinin, Kurn- Kerimi okurken mesela, ksrmesi gibi bir sebeple nefesi kesildii iin durulmamas gereken bir yerde durduu zaman, okumaya devam ederken anlamn bozulmayaca bir yerden okumaya balamas gerekir. Geilecek yerde durmak veya durulacak yerde gemekle anlam bozulmazsa, byle bir okuyula namazn bozulmayaca konusunda gr birlii vardr. Anlamn bozulmas halinde ise limlerin ounluu namazn bozulmayaca ynnde fetva vermilerdir. nk byk bir halk kitlesinin bundan kanp saknmas gtr. Sz gelimi sin ile sad harfleri gibi mahre yaknl bulunan harfleri birbirine kartrarak okumada veya mesela zl ile z harfleri gibi yaygn olarak kartrlan harfleri birbiri yerine okuma halinde namaz bozulmaz. Anlam fhi lde bozan veya deitiren okuma hatalar namaz da bozar. Byle bir durumda hemen dnp gerekli dzeltme yaplrsa namaz geerli olur.

EZAN VE KMET
Ezan, szlkte bildirmek demektir. Din terim olarak ise ezan, farz namazlarn vaktinin girdiini bildirmek iin, yksek sesle okunan, belirli mbarek szleri ifade eder. Ezann szleri yledir: Allah ekber, Allah

70

ekber, Allah ekber, Allah ekber; Ehed enl ilhe illallah, Ehed enl ilhe illallah; Ehed enne Muhammeden-raslullah,Ehed enne Muhammmeden raslullah; Hayye ales-salh, Hayye ales-salh; Hayye alel-felh, Hayye alel-felh; Allah ekber, Allah ekber; L ilhe illallah. Trkesi: Allah byktr (drt defa). ahitlik ederim ( yani bilir, tanr ve aklarm) ki, Allahtan baka tanr yoktur (2 defa). ahitlik ederim(yani bilir, tanr ve aklarm) ki, Muhammed Allahn elisidir (2 defa).Haydi namaza (2 defa). Haydi kurtulua (2 defa). Allah byktr (2 defa). Allahtan baka tanr yoktur (1 defa). Ayrca sabah namaznn ezannda Hayye alelfelhtan sonra iki defa okunmak zere es-Salt hayrn minen-nevm (Namaz uykudan hayrldr) cmlesi ilve edilir. Ezann meruiyeti Kurn, Snnet ve icma ile sabittir. Hanef mezhebindeki yaygn kanaate gre ezan erkekler iin vacip derecesinde snnet-i mekkededir. Dier mezheplerde farkl grler bulunmakla birlikte yaygn kanaat, ezann farz- kifye olduudur. Ezan, be vakit farz namaz ile cuma namaz iin okunur. Bunlarn dndaki namazlarda ezan yoktur. Be vakit farz namazlar kaz edilirken de ezan okunur. Ancak birden fazla farz namaz kaz edilirken her biri iin ayr birer ezan okumak mstehab olmakla birlikte hepsi iin bir ezan yeterlidir. Ezan okuyan kiiye mezzin denir. Mezzinin, Mslman, akll, erkek ve bli olmas arttr. Bu artlar tamayanlarn okuduklar ezan geerli deildir. Mezzinlik yapacak kii, tm insanla Allahn varln, birliini, Peygamberin risletini ilan etme, inananlar namaza, inanmayanlar kurtulua arma gibi ok nemli bir grevi ifa eder. Bu sebeple, byle kutsal bir grevi ifa edecek kii, zellikle namaz vakitleri ve ezanla ilgili fkh bilgisine sahip, muttaki, gr ve tatl sesli olmaldr. Bu nitelikleri tayanlarn ezan okumalar tercih edilir. Ezan bir ynden de namaz gibi Allah anmak, Ona yakarta bulunmaktr. Bu yzden mezzin, ibadet akyla, abdestli olarak yksek bir yerde ayakta ve kbleye ynelerek sesinin kt kadar yksek bir sesle ezan okur. Hayye ales-salt derken sa tarafa, Hayye alel-felh derken sol tarafa dner. Minarede ise, gerektiinde dolaarak ezan okur ve sesinin ykselmesi iin parmaklarnn ular ile kulaklarn tkar. Ezan sesini duyan her Mslmann, ezana icabet edip her bir cmlede mezzinin okumasnn ardndan onun szlerini tekrar etmesi mstehaptr. Ezan bitince u dua okunur: Allahmme Rabbe hzihid-davetit-tmmeti, ves-saltil-kimeti, ti Muhmmedenil-veslete vel-fazlete ved-deracetirrefate, vebash makmen mahmdenillez veattehu. nneke l tuhlifulmd. Trkesi: Allahm! Ey bu eksiksiz davetin (ezann) ve klnacak namazn Rabbi! Muhammede vesleyi, fazileti ve yksek dereceyi ihsan et! Onu vadettiin makm- mahmda eritir! phesiz Sen vadinden dnmezsi. Vesle ve fazlet, cennette yce birer makamdr. Makm- mahmd ise efat makamdr. Hz. Peygamber: Bu duay okuyan kiiye efaatim vaciptir buyurmutur (Buhr, Ezan, 8). Asl ikmet olan kmet ezan ile birlikte teri klnmtr ve szleri ezannki gibidir. Ancak Hayye ales-salh tan sonra iki defa Kad kmetis-salt (Namaz balad, namaz balad) ilave edilir. Kmet de erkekler iin snnettir. Ezan yava, yava okunur, kmet ise hzl getirilir. Bir vakit iin bir ezan okunur ve bir kmet getirilir. Sadece cuma namaz iin iki ezan okunur. Bu sebeple, bir cami veya mescidde cemaate yetiemeyenler, namaz cemaat halinde klacak olsalar, ezan okumalar ve kamet getirmeleri gerekmez. Bir mahalle veya kyde camiden okunan ezan yeterlidir; bu genel ezan duyanlarn evde, i yerinde ve benzeri yerlerde tek bana namaz

71

klarken tekrar ezan okumalar gerekmez. Ezan sesinin ulamad krlarda ve yerleim birimlerinin dnda ise, farz namaz klanlarn ezan okumalar mstehaptr; terk etmeleri ise mekruh deildir. Ancak bu gibi durumlarda kmetin terk edilmesi mekruhtur. Namaz dnda da baz sebeplerle ezan okumak menduptur. Mesel, yeni doan ocuun sa kulana hafif bir ses ile ezan okumak; ayrca, yangn ve sava esnasnda, yolcunun arkasndan, lde yolunu kaybetme halinde ve buna benzer hallerde ezan okumak menduptur.

CEMAATLE NAMAZ, MMET VE MESCD

Cemaatle Namaz Cemaatin nemi ve Fazileti
Szlkte, cemaat, insan topluluu demektir. Fkhta ise, cemaat, ilerinden birini imam yapp birlikte namaz klan topluluu ifade eder. Cemaatin en az says, imam ve ona uyan kii ile birlikte olmak zere iki kiidir. Hatta imama uyan kii, kadn yahut bir mmeyyiz ocuk da olabilir. Cuma ve bayram namazlarnda cemaatin en az says, mezheplere gre deimektedir. Ancak, cemaat ne kadar fazla olursa, sevab o derece fazla olur. Cemaatle klnan namazda kendisine uyulan kiiye imm ve bu kiinin grevine de immet denir. mama uymaya iktid, ittib ad verilir ki, bu kiiye de mukted, mttebi, memm ve mtem gibi adlar verilir. Tek bana namaz klana da mnferid denir. Szlkte, yetien, kavuan anlamna gelen mdrik kelimesi, fkh terimi olarak namazn bandan sonuna kadar imama uyup btn rekatlar onunla birlikte klan kimseyi ifade eder. mama ilk rekatn rkunda yetien kimse de mdrik adn alr. Namaza imamla birlikte balad halde kendisinde uyku, dalgnlk, ar kalabalktan dolay sknt veya abdestin bozulmas gibi bir durum meydana gelmesi sebebiyle namazn tamamn veya bir ksmn imam ile klamayan kimseye lhik denir. Lhik durumuna den kii, kard rekatlar, sanki imamn arkasnda klyormu gibi klarak namazn tamamlar. mama namazn banda deil, birinci rekatn rkundan sonra mesela, ikinci, nc ve drdnc rekatlarnda uyan kiiye mesbk denir. Mesbk, imam selam verdikten sonra Allahu ekber diyerek ayaa kalkar ve imam ile klamad rekatlar mnferid gibi klar. Cemaatle namaz klmak, ezan gibi, slmn sembol (ir) hkmlerinden biridir. Cemaatle klnan namaz ile Mslmanlarn birlii, birbirlerine ball gsterilmi olur, Mslmanlar arasnda sevgi ve dayanma duygusu uyanr, bilmeyenler bilenlerden istifade eder. Slih kiilerle birlikte klnacak namazlarn, yaplacak dualarn Allah katnda daha ok kabul edilecei mit edilir. Hz. Peygamber, cemaatle namazn faziletini de bir ok hadisleriyle aklamlardr (Buhr, Ezan, 9, 32, 34; Mslim, Salt, 129, 131). Bu konuda: Cemaatle klnan namaz tek bana klnan namazdan yirmi yedi derece daha faziletlidir (Buhr, Ezan,30; Mslim, Mescid, 345) anlamndaki hadis rnek olarak gsterilebilir. Be vakit farz namazlar, cuma ve bayram namazlar, tervih namaz, ramazan aynda vitir namaz cemaatle klnr. Cuma namaznn cemaatle klnmas farzdr. Dier namazlarn cemaatle klnmas ise snnet-i mekkededir.

72

Saf Dzeni
Peygamber Efendimiz, namazda saflarn dzgn ve sk olmasna byk bir nem vermi ve Mslmanlar gnde be defa Allahn huzurunda bir araya getiren namazn belirli bir dzen iinde klnmasnn esaslarn bildirmitir. Buna gre, imama uyan bir kii olup erkek ise, imamn sa tarafnda, kadn ise arada bir saflk boluk bulunacak ekilde arkasnda durur. Cemaat iki kii ve daha fazla ise, imamn arkasnda dururlar. Cemaat, eitli snflardan olunca, imamn arkasnda nce erkekler, sonra erkek ocuklar, daha sonra da kadnlar saf tutarlar. Haneflere gre bu sraya erkekler ile erkek ocuklarn uymalar snnet, erkekler ile kadnlarn uymalar ise farzdr.

mmet (mamlk)

Namaz mamlnn artlar

Namazda imam olmak ve imamlk etmek iin aranan balca artlar unlardr: Mslman olmak, bli olmak, akll olmak, namazn ciz olabilecei kadar sre ve ayeti ezberden okuyabilmek, erkek olmak ve zrl olmamak.

mamn Namaz Esnasnda Dikkat Edecei Hususlar

mam olan kiinin, cemaat iinde yal, hasta ve ihtiya sahiplerinin bulunduunu dikkate almas ve cemaate ar gelecek ekilde namaz uzatp insanlar cemaatten uzaklatracak davranlardan kanmas gerekir. te yandan imamn, namaz usl ve dbna uygun olmayan bir tarzda acele kldrmas da mekruhtur. Yine imamn, namaz kldrrken kendisine kolay gelen ayet ve srelerden okumas vaciptir. Henz iyice ezberlemedii ayetleri okumamal, bir ayette yanlr, hatrlayamazsa, namazn ciz olaca kadar okumusa, hemen rkya gitmeli, bu miktarda okumamsa bir baka ayete gemelidir. Cemaat kalabalk olduu iin, imamn ald intikal tekbirleri arkada bulunan cemaat tarafndan duyulmuyorsa, mezzin arac olarak bu tekbirleri yksek sesle tekrar eder. mam, namaz bittikten sonra yz cemaate kar gelecek ekilde oturarak snnet olan dua ve zikirleri yapar.

Cemaatin Namaza Balarken Uymas Gereken Hususlar

Cemaatle namaz klan kiinin, hem namaza hem de imama uyduuna niyet etmesi gerekir. Yine imama uymann sahih olabilmesi iin, imam ile cemaatin namaz kldklar yerin hakikaten veya hkmen bir btnlk halinde olmas gerekir. Bu sebeple, imam ile cemaatin arasnda ykseke bir duvar olup imamn grlmesi veya sesinin iitilmesi mmkn olmazsa, bu durumda imama uyulmu olmaz. Yine imam ile ona uyan kii arasnda kayk geecek genilikte bir dere, (suyolu, ark) veya rmak veyahut araba geecek genilikte olup zerinde o namaz iin saf tutulmayan insan veya ara trafiine ak bir yol bulunmas durumunda da imama uyma geerli olmaz.
Farkl mezhep mensuplar birbirlerinin arkasnda namaz klabilirler mi?

73

Mescid/Cmi
Szlkte secde edilen yer anlamna gelen mescid, terim olarak Mslmanlarn ibadet etmelerine tahsis edilmi mekn, Allaha ibadet edilen yeri (mbet) ifade eder. Mescitlerin byne ise cmi ad verilir. Cmi, szlkte toplayan, bir araya getiren anlamna gelir ki, bu, el-mescidl-cmi (byk cemaatleri toplayan mescid) tamlamasnn ksaltlm eklidir. Kurn- Kerimde (l-i mrn 3/96), insanlar iin yaplan ilk mbedin Mekkedeki Kbe olduu bildirilmitir. Bunu ilk defa yapan kiinin Hz. dem olduu ve Hz. brahim ve olu smailin de Kbeyi ayn temelleri zerine yeniden ina ettikleri nakledilmitir. Bir hadiste, yeryzndeki ilk mescidin Kbenin de iinde yer ald Mescid-i Harm, ikincisinin de Hz. Sleymann Kudste yaptrd Mescid-i Aks (Beytl-makdis) olduu rivayet edilmitir. Peygamberimizin Medineye hicretleri esnasnda Kub mevkiinde Mescid-i Kub adyla bir mescid yaplm, Medineye hicretinin ilk aylarnda da Mescid-i Nebev adyla bilinen ulu bir mescid ina edilmitir. Ayrca bu dnemde Mslman olan kiiler, Hz. Peygamberin izniyle kendi mahalle ve kylerinde be vakit namaz cemaatle klmak iin mescidler edinmilerdir. Hz. Peygamberin vefatndan sonra, Mslmanlar fethettikleri her blgede byk, kk, sade ya da grkemli mescidler yapmlardr. Mescidler, tevhid inancnn sembol olan Kbenin bir ubesi olup buralarda yalnz Allaha ibadet edilir. Bu yzden mescitlerin byk bir erefi ve fazileti vardr. Bu erefe iaret iin her mescide Allahn evi (beytullah) denilmekte ve buralarn hrmete layk kutsal meknlar olduu vurgulanmaktadr. Hz. Peygamber, bir hadisinde: Btn yeryz bana mescit klnd (Buhr, Teyemmm, 1) buyurarak ibadetlerin baz meknlara sktrlm olmadna dikkat ekmitir. Hz. Peygamber dier hadislerinde farz namazlarn mescidlerde, nfile namazlarn ise ev gibi yerlerde klnmasnn daha faziletli olduunu, mescidlerde cemaatle klnan namazn ecrinin daha fazla olacan aklam, cuma ve bayram namazlarnn ise sadece mescid veya namazghlarda cemaatle klnabileceini bildirmitir. Cami yaptrmak, onun bakm ve onarmn stlenmek mstehaptr. Ancak, bir beldede, oturanlarn ihtiyacn karlayacak kadar cami ve mescid yapm ise Mslmanlar zerine farz- kifyedir. Namaz klnacak yerin temiz olmas namazn artlarndan biri olduu iin cami ve mescitlerin temiz tutulmas mminler zerine bata gelen bir grevdir. Caminin temiz tutulmas yannda camiye girenlerin vcut ve elbise temizliine de dikkat etmeleri gerekir. Hatta cemaatin kalabalk olduu cuma ve bayram gnlerinde boy abdesti alarak camiye gidilmesi snnettir. Camiye girecek kimselerin maddi pisliklerden temizlenmi olmas yannda, onlarn cnplk gibi hkm kirliliklerden arnm olmalar da gerekir. Camiye girerken Allahm! Bana rahmet kaplarn a, Allahm! Senin ltuf ve keremini dilerim eklinde dua okunmas tavsiye edilmitir. Camiye sa ayakla girmek, oradan sol ayakla kmak snnettir. Camiye giren kimsenin Tahiyyatl-mescid niyetiyle iki rekat namaz klmas da snnettir. Camilerde cemaati rahatsz eden, onlarn huzurunu bozan, oralarn manevi havasyla badamayan her trl davrantan uzak durulmas gerekir. Soan, sarmsak gibi ar kokulu yiyecekleri i olarak yiyerek camiye

74

gitmek mekruh sayld gibi bakalarn inciterek n saflara gemek, zaruret bulunmadka namaz klann nnden gemek de mekruh kabul edilmitir. te yandan imam, mezzin, vaiz gibi camide grev yapan kiilerin hutbeleri, konumalar, nasihatleri, okuduklar Kurn ayetleri byk bir dikkatle ve onlardan yararlanmak maksadyla dinlenilmelidir. Bir kiinin kendi mahalle mescidinde namaz klmas, mahalle sakinlerinin birbirleriyle kaynamasn salad iin baka mescidlerde namaz klmasndan daha faziletlidir. Bununla birlikte, bu kiinin daha bilgili, daha liyakatli imam bulunan baka bir mescidde namaz klmas bilgisinin artmasn salayaca iin daha faziletlidir. Grevli bir imam ve belirli bir cemaati bulunan mahalle mescidinde cemaatle namaz klndktan sonra, ayn mescid iinde cemaat halinde tekrar ezan okunarak ve kmet getirilerek namaz klnmas mekruhtur. Zira, cemaatle namaz klmaktan maksat birlik, beraberlik ve kardelik ruhunu gelitirmek, pekitirmek ve beslemektir. Bir vakit namaznn byle bir mescidde ikinci defa cemaatle klnmas ise cemaatin blnmesi anlamna gelir ki, bu durum szn ettiimiz bu maksadn gereklemesine engel olur. Ancak srf mazeretleri sebebiyle cemaate yetiemeyen snrl saydaki kiilerin, tekrar ezan okumakszn ve kmet getirmeksizin mescidin her hangi bir kesinde, cemaat halinde namazlarn klmalarnda ise bir saknca yoktur. Zira byle bir durum cemaati blme anlam tamad gibi, cemaatle namaz klmadan beklenen maksadn gereklemesini de engellemez. Yol kenarnda veya ar iinde bulunup sabit ve belirli cemaati bulunmayan mescidlerde de cemaate yetiemeyenler, tekrar ezan okumakszn ve kamet getirmeksizin cemaat halinde namaz klabilirler.
Drt rekatl bir farz namaz ile drt rekatl bir snnet namazn klnnda ne gibi farkllklar olduunu belirtiniz.

NAMAZLARIN KAZSI
Bir namaz vaktinde klmaya ed, herhangi bir sebeple bozulan bir namaz yeni batan klmaya ide, vaktinden sonra klmaya da kaz denir. Vaktinde klnmayan be vakit namazn kazs farzdr. Vitir namaznn kazs da vaciptir. filer snnetlerin kazsnn mstehab olduunu ileri srmlerdir. Haneflere gre sabah namaznn farz snnetiyle birlikte klnamamsa, o gnn gneinin doup kerhet vakti ktktan sonra istiv vaktine kadar bu snnet, farz ile birlikte kaz edilir. Bir de lenin ilk snneti, cemaatle farza yetimek iin terk edilecek olsa, farzdan sonra kaz edilir. Cuma namaznn ilk drt rekatlk snneti de byledir ve kaz edilebilir. Bir namaz zrsz olarak ve srf tembellik yznden kazya brakmak byk bir gnahtr. Her ne kadar bu namaz, kaz edilmekle kiinin namaz borcu denmi olur ise de, bu namazn geciktirilmesinden dolay meydana gelen gnahn affedilmesi iin tevbe ve istifar gerekir. Alt vakit namazdan az kazs bulunan kiiye sahib-i tertb ad verilir. Byle bir kii nce kazya kalan namaz/namazlarn srasyla klar, sonra da vakit namazn ed eder. Ancak kazya kalm namazlar birden fazla olup da vakit bunlardan yalnz bir ksm ile vakit namazna msait ise, tertbe riayet etmek gerekmez ve vakit namaznn kazya kalmamasna dikkat edilir. Alt veya daha fazla vakit namaz kazya kalan kiinin, sahib-i tertb saylmayaca iin kazya kalan namazlar ile vakit namazlar arasnda sray gzetmesi gerekmez ve dolaysyla kard namazlar kaz etmeden de vakit

75

namazlarn klabilir. fi mezhebine gre, sahib-i tertb ad verilen kiinin, tertip ve sraya uyarak namazlar klmas mstehaptr. Birka kii, kazya kalan ayn namazlarn cemaatle klabilirler. Nitekim Hz. Peygamber, Hendek savanda kazya kalan namazlar cemaatle kldrmtr. Mazeretsiz klnmayan kazya kalm namazlarn evde klnmas daha iyidir. nk gnahlar gizleyip tehir etmemek ve bylece yaygnlamasn nlemek gerekir.

zet
Namazn nemini, kimlere farz olduunu ve eitlerini renmek. Namaz beden bir ibadet olup btn ilh dinlerde emredilmitir. slmn be temel hkmnden biri olan namaz dinin direi olarak nitelendirilmitir. kil, bli ve Mslman olan herkes namaz klmakla mkelleftir. Namaz denince ilk hatra gelen sabah, le, ikindi, akam ve yats vakitlerinde klnan farz namazlardr. Bunlardan baka cuma ve cenaze gibi farz olan, bayram ve vitir gibi vacip olan, farz namazlara tbi klnan snnet namazlar ile tahayyitl-mescid, tesbih, istihre gibi nfile namazlar da vardr. Namazn farz, vacip, snnet ve edeblerini (db) kavramak. Namazn farzlar on ikidir. Bunlardan alts namaza balamadan nce, alts da namazn iinde bulunmas gerekir. Namaza balamadan nce bulunmas gereken farzlara namazn artlar, namazn iinde bulunmas gereken farzlara da namazn rknleri denir. Bunlar bulunmakszn namaz olmaz. Namazn farzlar gibi baz vacipleri de vardr. Bu vaciplere riayet ile namazn farzlar tamamlanm, noksanlar telfi edilmi olur. Vaciplerden birinin unutularak terk edilmesi halinde sehiv secdesi yaplmas vacip olur. Namazda dinen yaplmas farz ve vacip derecesinde olmakszn yaplmas istenen fiiller vardr ki bunlara namazn snnetleri denir. Bunlarn terki namaz bozmaz ve sehiv secdesini gerektirmez; fakat bunlara srekli riayet etmek, Peygamberin yolunu izlemede titizlik gsterme anlamn tar. Snnetler, vacipleri tamamlayc zellikte olup, vaciplerdeki kusur ve noksanlarn telfisine ve sevap kazanlmasna vesile tekil eder. Namaz klarken yerine getirilmesi faziletli kabul edilen ve namaz db olarak isimlendirilen baz davranlar vardr ki bunlar birer mstehab demektir. Bunlar terk etmek, azarlanmay gerektirmez, fakat bunlara uyulmas daha fazla sevap kazanmaya sebep olur. Namazn mekruhlarn, namaz bozan durumlar, namaz kesme hallerini ve namaz klmann mekruh olduu vakitleri renmek. Namazn farz, vacip, snnet ve edeplerine tam olarak riayet edilerek klnan bir namaz mkemmel bir namazdr. Namaz klarken, namaz geersiz yapmamakla birlikte yaplmas dinen ho karlanmayan ve namazn faziletini azaltan sz, fiil ve davranlara namazn mekruhlar ad verilir. Namazn mekruhlar, tahrm ve tenzh olmak zere iki eittir. Namazn vaciplerini terk etmek, harama yakn bir davran olup tahrmen mekruhtur. Baz mekked snnetleri terk etmek de byledir. Namazn mekked olmayan snnetlerini terk etmek ve edeplerine aykr davranlar ise tenzhen mekruhtur. Bir de namaz esnasnda yaplmamas yani kanlmas gereken durumlar vardr ki, bunlara namazn mfsidleri ad verilir. Bunlardan birinin bulunmas halinde de namaz geersiz yani fsid/btl olur. Namaz bozmak byk bir gnah olmakla birlikte baz durumlarda namaz bozmak

76

vacip, baz durumlarda mstehab, baz durumlarda da ciz olabilir. Baz vakitler vardr ki, bu vakitlerde namaz klmak yasaklanmtr. Bu vakitlere mekruh vakitler veya kerhet vakti denir Kurn okuyup renmenin faziletini, ezann mana ve nemini renmek. Bir Mslmann namaz ciz olacak miktarda Kurn- Kerimden ayet ve sreler ezberlemesi farz- ayndr. Ftiha sresi ile dier bir sreyi ezberlemesi ise vaciptir ki, bununla namazn bir rkn olan kraat farz da yerine getirilmi olur. Kurn- Kerimi okuyup renmek gibi bakalarna retmek de byk bir ibadettir. Namaz klan kiinin daha fazla sevap kazanabilmesi okuduu srede geen kelimelerin telaffuzuna dikkat etmesi gerekir. Ezan ve kmet be vakit farz namaz ile cuma namaz iin okunur. Be vakit farz namazlar kaz edilirken de ezan ve kmet okunur. Bir mahalle veya kyde camiden okunan ezan yeterlidir; bu genel ezan duyanlarn evde, i yerinde ve benzeri yerlerde tek bana namaz klarken tekrar ezan okumalar gerekmez. Ezan sesinin ulamad krlarda ve yerleim birimlerinin dnda ise farz namaz klanlarn ezan okumalar mstehaptr. Namaz dnda yeni doan ocuun sa kulana hafif bir ses ile ezan okumak; ayrca, yangn ve sava esnasnda, yolcunun arkasndan, lde yolunu kaybetme halinde ve buna benzer hallerde ezan okumak menduptur. Tek bana ve cemaatle namazn nasl klnacan renmek. Be vakit farz namazlar, cuma ve bayram namazlar, tervih namaz, Ramazan aynda vitir namaz cemaatle klnr. Cemaatle namaz klmak, ezan gibi, slmn sembol (ir) hkmlerinden biridir. Cemaatle klnan namaz ile Mslmanlarn birlii, birbirlerine ball gsterilmi olur, Mslmanlar arasnda sevgi ve dayanma duygusu uyanr, bilmeyenler bilenlerden istifade eder. Namazlarn kazs ile ilgili hususlar kavramak. Vaktinde klnmayan be vakit namazn kazs farzdr. Vitir namaznn kazs da vacipdir. Sabah namaznn farz snnetiyle birlikte klnamamsa, o gnn gneinin doup kerhet vakti ktktan sonra istiv/zevl vaktine kadar bu snnet, farz ile birlikte kaz edilir. Bir de lenin ilk snneti, cemaatle farza yetimek iin terk edilecek olsa, farzdan sonra kaz edilir. Cuma namaznn ilk drt rektlk snneti de byledir ve kaz edilebilir. Alt vakit namaz kazs bulunmayan kiiye sahib-i tertb ad verilir. Byle bir kii nce kazya kalan namaz/namazlarn srasyla klar, sonra da vakit namazn ed eder. Birka kii, kazya kalan ayn namazlarn cemaatle klabilirler.

Kendimizi Snayalm
1. Aadaki farzlardan hangisi namazn rkn deildir? a. Kyam b. Kraat c. Rk d. Vakit e. Scd

77

2. Aadaki namazlardan hangisi cemaatle klnmaz? a. Cuma b. Bayram c. Tahiyyetl-mescid d. Tervih e. Vitir

3. Aadaki namazlardan hangisi kaz edilmez? a. Sabah namaznn farz b. Vitir namaz c. Cuma namaz d. kindi namaznn farz e. Yats namaznn farz

4. Aadaki namazlardan hangisinde ezan okunmaz? a. Bayram b. Yats namaz c. Cuma namaz d. Akam namaz e. le namaz

5. Aadaki terimlerden hangisi tek bana namaz klan ifade eder? a. Mdrik b. Mukted c. Lhk d. Mesbk e. Mnferid

78

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. c 3. c 4. a 5. a Yantnz doru deilse, Namazn farzlar konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Namaz eitleri konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Namazlarn kazs konusunu yeniden okuyunuz Yantnz doru deilse, Bayram ve ezan konularn yeniden okuyunuz Yantnz doru deilse, Cemaatle namaz konusunu yeniden okuyunuz

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Fkh ilminde farz ve vacip olmayan ibadet eklinde tanmlanan nfile terimi, sadece namaz iin deil, hac, zekt (sadaka) ve oru iin de kullanlr. Dolaysyla nfile ibadetler Allaha yaklamak ve sevap kazanmak iin farz ve vacip olan ibadetlerden fazla olarak yaplan ibadetlerdir. rnein zekt farzdr, fitre vaciptir. Bunlardan fazla olarak yaplan ve sadaka olarak nitelendirilen mal yardmlar da nfile bir ibadettir. Hac ve oru da byledir.

Sra Sizde 2 Baz fkh bilginleri, bir kimsenin namaz ykmls olabilmesi iin srf bli ve akll olmasnn yeterli olamayacan, onun ayn zamanda namazn hi deilse baz rknlerini bedenen yerine getirebilecek gce sahip olmas gerektiini ileri srmlerdir. Bu grte olanlara gre, elleri bileklerinden, ayaklar topuklarndan kesik olan bir kii, namaz mkellefi deildir. Yine, m ile bile olsa namazn klamayan ar bir hasta da -akl melekeleri yerinde olsa bile- ar hastal mddetince namaz klmakla mkellef olmad iin, iyiletiinde bu sre zarfndaki namazlar kaz etmez. Buna karlk, baz fkh bilginleri, elleri ve ayaklar kesik kiinin, namaz mkellefi olmakla birlikte abdest alma mecburiyetinde olmadn, bazlar da byle bir kiinin imknlarn elverdii lde teyemmm ederek namaz klmas gerektiini ve m ile bile olsa namaz klamayan hasta kiinin ise bu durumda namazn erteleyerek iyiletikten sonra kaz etmesi gerektiini ifade etmilerdir.

Sra Sizde 3 Farkl mezhep mensup olan kiiler, birbirlerine uyarak cemaatle namaz klabilirler. Ancak byle bir cemaate imam olan kiinin, kendisine uyan dier mezhep mensuplarnn mezheplerindeki namazn art ve rknlerine uymas gerekir. Hanef ve fi mezhebine gre bir kimse kendi mezhebinde namaz bozan bir eyin, kendisine uyduu imamda bulunduunu grp bilirse, ona uymas sahih olmaz. Mlik ve Hanbel mezhebine gre ise namazn shhati iin art olan eylerde yalnz imamn mezhebine itibar olunur, imama uyan kiinin mezhebine baklmaz.

79

Sra Sizde 4 Drt rekatl bir farz namaz bir namazn sadece iki rekatnda kraat farz olduu halde, snnet namazlarn her rekatnda farzdr. Yine drt rekatl bir farz ve mekked snnet bir namazn ilk oturuunda tahiyyattan sonra sallibrik dualar okunmad halde drt rekatl gayri mekked snnet bir namazn ilk oturuunda salli-brik dualar ve nc rekatn banda da sbhneke duas ile euz okunur.

Yararlanlan Kaynaklar
Ahmed Naim. Miras K. (1974). Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarh Tercemesi ve erhi, Ankara. Akseki A.H. (1970). slm Dini, Ankara. Atar F. elebi . Erdoan M. Yaran R. (2009). slm lmihali, stanbul. Bilmen .N. (1980). Byk slm lmihali, stanbul. Hamidullah M. (1996). slma Giri, Ankara. Mehmet Zihni. (1986). Nimet-i slm, stanbul.

80

81

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Be vakit namaz ile cuma namaznn zel hkmlerini ayrt edebilecek, Vitir ve bayram namazlarnn dier namazlardan farkl hkmlerini ayrt edebilecek, Snnet ve nfile namazlarn adlarn ve kln biimlerine sralayabilecek, Namazn hastalk, yolculuk ve korku hallerinde kln biimlerini aklayabilecek, Sehiv, tilvet ve kr secdelerini ayrt edebilecek, Cenaze namaznn kln biimini ve ehitlie ilikin hkmleri sralayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Be vakit namaz Cuma ve bayram namaz Vitir namaz Kunt Nfile namaz Sehiv secdesi ehitlik

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Kurn- Kerimde geen namaz ile ilgili ayetlerin melini okuyunuz. Buhr ve Mslim gibi bir hadis kitabndan namaz ile ilgili bahisleri okuyunuz. Ulaabildiiniz herhangi bir ilmihal kitabnn Namaz blmn okuyunuz. Size en yakn bir camiye gidip cemaatle namaz klmay uygulamal olarak grnz, gerekirse caminin imam hatibinden bilgi alnz.

82

Namaz: zel Hkmler

GR
Bu nitemizde namaz eitlerine ait zel hkmler incelenecektir. Gnlk be vakit namaz, haftalk cuma namaz ve gerektiinde cenaze namaz farz namazlardr. Bayram, vitir ve nezir namazlar vacip ve bunlarn dnda kalan namazlar ise snnet ve nfile namazlardr. Bu nitede ayrca korku, hastalk ve yolculuk hallerinde namazlarn ed ekilleri ile tilvet, kr ve sehiv secdeleri hakknda bilgi verilecektir. Namaz Yaradanmza sayg ve ballmzn bir gstergesi olup, gnn be vaktinde maddi ve ahs karlarmzdan birka dakikalna vazgememizi gerektirir. le namaz, her hafta cuma gn ayn vakitte, mutlaka cemaatle klnan bir namaza dnr. Cuma namaz olarak klnan bu namazn farzndan nce bir hutbe okunur. slm, kutlanmas gereken iki bayram belirlemitir. Biri oru ay sonunda ramazan bayram, dieri de hac mevsiminde kurban bayramdr. Bu iki bayram be vakit namaza ilve olarak zel birer namazla kutlanr. Bu namazlar, bir mmin iin asgari din grevlerdir; mmin, gnll olarak daha fazla sevap kazanmak iin snnet ve nfile namazlar da klabilir. nemli olan, insann kendisi iin ayrd zamanlarn dnda, yirmi drt saat iinde yaklak toplam yirmi drt dakikay da Allahn huzurunda harcamasdr. Fakat insan her zaman; mutlu gnlerinde de, mutsuz anlarnda da, alrken de, yatarken de, baka ilere balarken de Allah anmak ve dnmek zorundadr. Kurn bize bu konuda yle seslenir: Akl sahipleri ayakta iken, otururken, yanlar zere yatarken Allah zikrederler. Gklerin ve yerin yaratln dnrler ve yle derler: Rabbimiz! Sen bunu bo yere yaratmadn (l-i mrn 3/190-191); Namaz bitirince de ayakta, otururken ve yannz zerinde yatarken (daima) Allah ann (en-Nis, 4/103). Mmin bir kii, namazn hibir zaman terk etmez ve namazlarn belirlenen vakitlerinde klar. Darlk zamanlarnda ruhsatlar ve kolaylklar vardr; kii mazereti sebebiyle mesel hasta olduu iin namaz ayakta klamyorsa oturarak klabilir, oturarak da klamyorsa m (iaret) ile klar. nemli olan, maddi veya dnyevi meguliyetlerinin ortasnda manevi grevini unutmamaktr. nsanlk hali, unutursa veya uykudan uyanamazsa veya buna benzer geerli bir mazereti bulunursa mazeretinin bittii anda manevi grevi olan namazn kaz olarak f eder. Hz. Peygamber savata da ashabna nbetlee korku namazn kldrm ( en-Nis 4/102-103) ve Hendek sava srasnda, dman saldrs btn gn namaz klmak iin frsat vermedii iin namazlarn daha sonra klmtr. Darlk ve kesin zaruret

83

zamanlarnda ruhsatlar ve kolaylklar devreye gireceinden, akl eren kimse iin namaz terk etmenin hibir mazereti yoktur.
www.diyanet.gov.tr adresinden namaz konusu ile ilgili daha ok bilgiye ulaabilirsiniz.

FARZ NAMAZLAR
Gnlk be vakit namaz ve cuma namazlar farz- ayndr. Cenaze namaz ise farz- kifyedir. Burada farz- ayn namazlar ilenecek, nitenin sonunda da cenaze namaz anlatlacaktr.

Be Vakit Namaz Namazn Tarihesi ve Meruiyet Delilleri

Namaz denilince ilk hatra gelen sabah, le, ikindi, akam ve yats vakitlerinde klnan be vakit farz namazlardr. Be vakit namazn meruiyeti ve farz oluu Kurn- Kerim, Snnet ve icma ile sabit olmutur. Kurn- Kerimde bir taraftan Namaz kln ifadesiyle namaz farz klnm ve dier taraftan Namaz, mminler zerine vakitleri belli farzdr (en-Nis 4/103) buyrularak namazn belli vakitlerde klnaca beyan edilmi ve baz ayetlerde be vakit namaza iaret edilmitir (el-Bakara 2/238; Hd 11/114; elsr 17/78; Th 20/130; er-Rm 30/17-18). Hz. Muhammed Mustafa (s.a.) da peygamber olarak gnderilmesinden itibaren namaz klmakla ykml tutulmutu. yle ki, vahyin balang dneminde, baz kaynaklara gre elMddessir sresinin 1-3. ayetleri nzil olunca- Cebril, Hz. Peygamberi Mekkenin yaknlarnda bir vadiye gtrm, orada fkran bir su ile nce kendisi, sonra da Resl-i Ekrem abdest alm, ardndan Reslullaha namaz kldrmtr. Bunun zerine Hz.Peygamber sevinle eve dnm ve Hz. Haticeyi oraya gtrm ve orada onunla birlikte abdest alp iki rekat namaz klmlardr. Kaynaklarda, Mekke dneminde be vakit namaz farz klnmadan nce sabah ve akam olmak zere ikier rekat halinde iki vakit namaz klnd belirtilmektedir. Bu iki vakit namazn dnda el-Mzzemmil sresinin ilk ayetleriyle gece namazna kalklmas ve bunlarn belli bir vakit iinde ed edilmesi emredilmiken ayn srenin 20. ayetinde, Yce Allahn bu hususta yaanan zorluklardan dolay mminleri bu namazdan balad bildirilmitir. Mekke dneminde gerek Peygamberimiz ve gerekse ilk Mslmanlar, mriklerin bask ve hakaretlerine ramen le tenhalnda Mescid-i Haramda, evlerinde, vadilerde, bahelerde ve benzeri yerlerde namaz klyorlard. Mriklerin basklar artnca Erkam adl sahbnin evini mescit haline getirmilerdi. Mekke dneminde inen birok ayette namazn neminden bahsedilmi (bk.e-r 42/38; el-Mzzemmil 73/20; el-Al 87/15), namaz klanlar engelleyenler ise sert bir dille knanmtr (bk.elMddessir 74/40-43; el-Alak 96/9; el-Kyme 71/31-35). slmiyette bugn bilinen ekliyle be vakit namaz hicretten bir buuk yl nce Mirc gecesinde farz klnmtr. Cebril, be vakit namazn farz klndnn ertesi gn Hz. Peygambere gelerek Ona Mescid-i Haramda imamlk yapm ve namazn vakitlerini retmitir. Hz. Peygamber de bundan byle her gn farz olan be vakit namaz devaml olarak klm, bu namazlar imam olarak cemaate kldrm ve ayrca Yce Allah mmin kullarna bir gndz ve bir gecede be vakit namaz farz klmtr. Allah, bu be vakit namaz kmsemeden hakkn vererek klan kimseyi Cennete sokmaya sz

84

vermitir. Fakat bu namazlar klmayan kimseler iin byle bir sz yoktur. Dilerse azab eder, dilerse balar (Eb Dvd, Vitr, 2; Nes, Salt, 6) anlamndaki hadisi ve buna benzer dier hadisleriyle de (bk. Buhr, man, 34; Zekt, 41, 63) gnde be vakit namazn farz klnm bulunduunu aklamtr. te yandan slm mmeti de Resl-i Ekremden bugne kadar herhangi bir tereddde dmeksizin be vakit namazn Mslman, akl sal yerinde (kil) ve ergin (bli) kimseler zerine farz olduu hususunda icma ve ittifak edegelmilerdir.

Namazn Be Vakitte Farz Klnmasnn Hikmetleri

Namazlarn her gn be vakitte farz klnmasnn pek ok hikmetleri vardr. nsan, sabahlar uyandnda sanki yeni bir hayata kavumu ve karanlktan aydnla km bir ruh hali ile gne ve iine balamaktadr. Bu hayat insana baheden ve onu ilerinde baarl klacak olan ise, ancak Cenb- Hakdr. Bu sebeple insan, bu hayat nimetine kretmek, gnlk ilerinde iyilik ve hayr dilemek ve i hayatna mbarek bir ibadet ile balamak iin sabah namazn klmakla ykml tutulmutur. nsan sabahtan akama kadar hayat nimetinden istifade ederek, dnyevi iler yapmaktadr. nsan, birka dakikalna da olsa bu ileri brakp kendisini ilerinde baarl klan Rabbine kretmek, hayrlar dilemek ve ruhunu dnyevi megalelerden uzaklatrmak zere le ve ikindi namazlarn klar. Akamn yaklamasyla son bulan bir gnlk yaay ve dnyevi meguliyetlerin mbarek bir ibadetle bitirilmesi iin de akam namaz klnr. nsan daha sonra istirahat etmek zere uyku lemine varacaktr. te uyku lemine varmadan nce, bir gnlk hayat mbarek bir ibadetle noktalayp Rabbine snmak zere yats namaz klnr. Sonu olarak diyebiliriz ki, bir gnlk zaman diliminde, maddi hayat ile manevi hayat arasnda ok gzel bir dengenin kurulmasn be vakit namazdan baka hibir ey salayamaz.

Namaz Vakitleri
Kurnda namazn art ve rknlerinin nelerden ibaret olduu topluca deil para para aklanmtr. Gnlk farz namazlarn rekat saylar; sabah iki, le drt, ikindi drt, akam ve yats drt olmak zere toplam on yedi rekat olarak Peygamberimizin uygulamalaryla sabit olmutur. Kurnda be vakit farz namaza iaret edilmekle birlikte, her bir namaz vaktinin balang ve sonu, yerkrenin her yerinde ayn olmad iin akca belirtilmemitir. Namaz vakitlerinin balang ve sonu hadis-i eriflerle zellikle Cebrilin imaml adyla mehur olan bir hadis ile aklanmtr. Fkh bilginleri, Peygamberimizin hadislerinden yola karak namaz vakitlerinin balang ve sonunu tesbit etmeye almlardr. Ayrca Kutup blgeleri ile onlara yakn blgelerde namaz vakitlerinin hangi esaslara gre belirleneceini ve iki namazn bir vakitte birletirilerek klnp klnamayacan tartmlardr. 1. Sabah namaznn vakti, ikinci fecrin meydana gelmesinden, yani tan yerinin aarmasyla balar, gnein domasyla son bulur. ki fecir vardr. Fecr-i kzib (aldatan fecir, yalanc tan) ad verilen birinci fecir, dou ufkunda beliren ve ufuktan yukarya doru dikey olarak yar daire eklinde ykselen bir beyazlk/aydnlktr. Bu beyazlk/aydnlk ksa bir zaman sonra kaybolur ve kendisini normal bir gece karanl izler. Bu karanlktan sonra fecr-i sdk (gerek fecir, gerek tan) diye

85

adlandrlan ikinci fecir meydana gelir ki bu, sabaha kar dou ufkuna yaylmaya balayan bir beyazlk/aydnlktan ibarettir. Bununla yats namaznn vakti km ve sabah namaznn vakti girmi olur. Bu ayn zamanda oru iin imsk vaktidir; oru ibadetinin yasaklarnn balangcdr. Hanef mezhebine gre, sabah namazn, halkn cemaate rahatlkla katlabilmesi iin, ortalk biraz aydnlandktan sonra (isfr) klnmas mstehaptr. Bununla birlikte, namaz herhangi bir sebeple bozulduu takdirde, bozulan bu namazn db ve erknna uygun bir biimde yeniden klnaca da dikkate alnarak bu namaz gnein doum vaktine kadar geciktirmek de doru deildir. Dier mezhebe gre, her zaman sabah namazn ortalk henz alaca karanlk iken (tals) erkenden klmak daha faziletlidir. 2. le namaznn vakti, gnein gkyznde kt en yksek noktadan (istiv) batya doru meyletmesiyle (zevl) balar. Bu vaktin sonu ile ilgili iki gr vardr. Eb Ysuf, mam Muhammed, fi, Mlik ve Ahmed b. Hanbele gre le vakti, cisimlerin glgesi bir misli uzayncaya kadar devam eder. Cisimlerin, gne tam tepe noktasnda iken yere den glgesi (fey-i zevl) bunun dndadr. Bununla le vakti km, ikindi vakti girmi olur. Buna asr- evvel (birinci ikindi) denir. Eb Hanfeye gre ise le vakti, fey-i zevl dnda, cisimlerin glgesi iki katna uzayncaya kadar devam eder. Bununla le vakti km, ikindi vakti girmi olur. Buna da asr- sn (ikinci ikindi) denir. Bu konudaki gr farkllklar dikkate alnarak, le namaznn asr- evvelden nce, ikindi namaznn ise, asr- snden sonra klnmas tavsiye edilmitir. Yaz mevsiminde le namazn, namaz klanlarn camiye giderken scaktan etkilenmemeleri iin biraz geciktirilerek serinde klnmas (ibrd), dier mevsimlerde ise hemen vakit girince klnmas mstehaptr. 3. kindi namaznn vakti, daha nce belirtildii zere le vaktinin kt andan itibaren balar ve gnein batmas ile son bulur. Yukardaki asr- evvel ve asr- sn ihtilafn gzeterek ikindi namazn, biraz geciktirerek klmak mstehaptr. lkemizdeki namaz vakitleri izelgeleri veya takvimler asr- evveli esas almaktadr. Ancak, bu namazn, kerhet vakti olarak bilinen gnein sararp gzleri kamatrmayaca vakte kadar geciktirilmemesine de dikkat edilmelidir. 4. Akam namaznn vakti, gnein batmasyla balar, bat ufkunda meydana gelen afakn kaybolmasyla sona erer. Eb Hanfeye gre, afak akamleyin bat ufkundaki kzart/kzllktan sonra meydana gelen beyazlk/aydnlktr. Eb Ysuf, mam Muhammed ve dier mezhebe gre ise, afak ufukta meydana gelen kzllktr. Bu kzllk gidince akam namaznn vakti km, yats vakti girmi olur. Bat ufkunda kzllktan sonra meydana gelen beyazlk/aydnlk, ekvator blgeleri ile bunlara yakn blgelerde yaklak on iki dakikalk bir sre devam etmektedir. Kzllk ve beyazlk arasndaki bu sre, ekvatordan gney ve kuzey blgelere doru gidildike daha da uzamaktadr. Bu durum ise yaz mevsiminde yats namaznn ge klnmasn, halkn uzun bir sre yatmakszn yats namazn beklemelerini ve dolaysyla erkenden yatp erkenden iine gitmek isteyen kiileri skntya sokmaktadr. Hanef mezhebinde bu husus da dikkate alnarak, ufuktaki kzlln kaybolmasyla akam namaznn vaktinin kp yats namaznn vaktinin girdiine ilikin Eb Yusuf ile mam Muhammedin gr tercih edilmi ve fetva da bu gre gre verilmitir. Akam namaznn vakti ok ksa srd iin ilk vaktinde klmak mstehaptr.

86

5. Yats namaznn vakti, yukarda belirtilen bat ufkunda beliren afan kaybolmasndan itibaren balar, ikinci fecrin oluumuna kadar devam eder. kinci fecir ortaya knca, yani tan yeri aarnca yats namaznn vakti km, sabah namaznn vakti girmi olur. kinci fecir ayn zamanda oru iin imskn da balangcdr. Yats namazn gecenin te birine kadar geciktirmek mstehaptr. Gecenin yarsna kadar geciktirmek mubah, bir zr bulunmadka ikinci fecre kadar geciktirmek ise mekruhtur. nk bu durumda namaz karma ihtimali sz konusu olur. 6. Fkh bilginleri, kutuplarda ve namaz vakitlerinden birinin veya ikisinin gereklemedii blgelerde yaayan kiilere, o vakitler iin namazn farz olup olmadn tartmlardr. Fakihlerden bir ksm, yln bir mevsiminde bat ufkundaki akamn afa kaybolup karanlk durumu meydana gelmeden tanyerinin aard yerdeki bir kiiye, yats namaznn farz olmadna fetva vermilerdir. Bu fetvalarn, abdest organlarndan bir veya ikisini kaybeden kimsenin bu organlar ykama ykmllnn dmesine kyas ederek ortaya koymulardr. Fkh bilginlerinin ounluu ise, bu blgelerde yaayan Mslmanlarn da be vakit namaz klmakla ykml olduklarn ifade etmilerdir. Bu limlere gre, bu blgelerde yaayan kiiler, bulunduklar yerde bu namazlardan herhangi birinin vakti gereklemezse ya o namaz kaz olarak klarlar veyahut o beldeye en yakn olup, be vakit namazn vakitleri tam olarak gerekleen beldenin vakitlerine gre, vakitleri takdir ederek namazlar edya alrlar. nk her ne kadar vakit, namazn edsnn bir art ve farz olmasnn bir sebebi/belirtisi ise de, namazn farz olmasnn asl sebebi Allahn Namaz klnz (el-Bakara 2/110) anlamndaki hitabdr. Bu grte olan limler, ayn ekilde, bu gibi yerlerde yaayan Mslmanlarn, oru, zekt, hayz, nifas, iddet ve benzeri ykmllkleri konusunda da bu ekilde bir hesap ve takdirin yaplmasn uygun grmlerdir. Gnmz fkh bilginlerinden bir ksm, kutuplara yaklaldka gnein dou ve batlar ok farkl olan blgelerde, 45. paralel zerinde geerli namaz vakitlerinin, 45. paralelden 90. paralele kadar yani kutuplara kadar uzanan blgelerde dahi geerli olacan, bir ksm ise bu gibi blgelerde Mekkedeki namaz vakitlerinin esas alnmas gerektii tezini savunmulardr. 7. Fkh bilginleri, iki namaz bir vakitte klmann (cemus-salteyn) ciz olup olmadn tartmlardr. ki namazn birletirilerek bir vakitte klnmas, sadece le ile ikindi, akam ile yats namazlar iin sz konusudur. ki namazn, bunlardan birincisinin vakti iinde birletirilerek pe pee klnmasna cem-i takdm (ne alarak birletirmek), ikincisinin vakti iinde birletirilerek pe pee klnmasna ise cem-i tehr (sona brakarak birletirmek) ad verilmitir. Buna gre le ile ikindiyi le vaktinde, akam ile yatsy akam vaktinde birletirilerek pe pee klmak cem-i takdm olur. Buna karlk, le ile ikindiyi ikindi vaktinde, akam ile yatsy yats vaktinde birletirilerek pe pee klmak da cem-i tehr olur. Bunlardan baka, leyi geciktirerek kendine ait son vaktinde klmak ve ardndan ikindiyi de kendisine ait ilk vaktinde klmak, akam geciktirerek son vaktinde klp ardndan da yatsy kendisine ait ilk vaktinde klmak da grn itibariyle yani eklen bir cem saylr ki, buna da cem-i sr denir. Grn itibariyle birletirmeyi ciz gren Haneflere gre, hac esnasnda Arafat ve Mzdelifede yaplan cemlerin dnda namazlar birletirilerek klnmaz. fi, Mlik ve Hanbellere gre gerek hacda ve gerekse belirli artlar dhilinde yolculuk, korku, ar yamur ve benzeri mazeretler sebebiyle namazlar birletirilebilir. Hanbel

87

mezhebine gre hastalar ve geerli bir ihtiya ve mazereti bulunanlar da mezkr namazlar birletirebilir. Mliklerden Eheb, filerden bn Mnzir gibi aznlkta kalan baz fakihler, alkanlk veya devamllk haline getirmemek artyla, az nce saylan sebeplerden biri olmakszn da yukarda belirtilen namazlarn gerektiinde cem edilebileceini ileri srmlerdir. Baz fkh bilginleri tarafndan ihtiyaca binaen ve belirli artlar altnda ceme cevaz verilmekle birlikte, bu ruhsatn amac dorultusunda kullanlmas, namazn be vakit olarak teri klnmasndaki hikmetlerden uzaklatrc ve namaz vakitlerini vakte indirici izlenimini verecek davranlardan olabildiince kanlmas gerektii de bilinmelidir.
Fkh bilginleri bir veya iki vaktin emareleri olumayan blgelerdeki zellikle yats namaznn klnp klnamayacan hangi asrda tartmaya balamlardr? ( Bu konuda M. Hamidullahn slma Giri, (s. 90-91,296299) kitab ile H. Karamann, slmn Inda Gnn Meseleleri ( I, 95-103) kitabn okuyunuz).

Cuma Namaz Cumann nemi ve Hkm

1. Cumann nemi ve fazileti: Cuma Mslmanlarn haftalk bayram gndr, bu mbarek gnde Mslmanlar mbetlerde toplanr, okunacak hutbeleri can kulayla dinleyip bunlardan feyz alr, bilgilerini artrrlar. Hep birlikte cuma namazn klarlar, namazdan sonra birbirlerinin hal ve hatrlarn sorarlar ve tekrar normal gnlk ilerine dnerler. Hz. Peygamberden cuma gn ve cuma namaznn fazileti hakknda pek ok hadis nakledilmitir (Buhr, Cumua, 3, 6, 19; Mslim, Cumua, 15). Cuma gn, beden temizlii yapmak, boy abdesti almak, gzel ve temiz elbiseler giymek, baka eylerle uramayp erkence camiye gitmek, tahiyyetl-mescid olmak zere iki rekat namaz klmak, Kehf sresini okumak veya dinlemek mstehaptr. 2. lk Cuma namaz: Hz. Peygamber hicretleri esnasnda Medine yaknlarnda, Slim b. Avf yurdunda Rnn denilen vadi iersinde bulunan Ben Slim namazghnda ilk cuma hutbesini okumu ve ilk cuma namazn kldrmtr. 3. Cuma namaznn hkm: artlarn tayan kimseler iin cuma namaz farz- ayndr ve iki rekattr. Bu namazn farz olduu Kitap, Snnet ve icma ile sabittir. Ey iman edenler! Cuma gn namaza arld (ezan okunduu) zaman, hemen Allah anmaya koun ve al verii brakn. Bilesiniz ki bu sizin iin daha hayrldr. Namaz klnnca yeryzne daln, Allahn ltfundan isteyin, Allah ok zikredin; umulur ki kurtulua erersiniz. (el-Cumua 62/9-10) ayeti, bu namaznn farz olduunu gsterir. Peygamber Efendimiz de, cuma namaznn farz olduunu bildirmitir (Mslim, Cumua, 40; Eb Dvd, Salt, 204; Tirmiz, Cumua, 4). slm bilginleri cuma namaznn farz olduunda gr birlii iindedirler. Cuma namaznn dier namazlardaki artlardan baka kendisine ait baz zel artlar vardr. Bu artlardan bir ksm cumann bir kimseye farz olmasnn artlardr, dierleri ise cumann sahih ve muteber olmasnn artlardr.

88

Cuma Namaznn Farz Olmasnn (Vcup) artlar

Cuma namaz herkese farz deildir. Cuma namaznn vcup artlar yani bir kimseye - Mslman, akll ve bli olma artlarna ek olarak- farz olmasnn artlar unlardr: 1. Erkek olmak. Cuma kadna farz deildir, fakat klarsa sahih olur ve artk o gnn le namazn klmaz. 2. Hr olmak. Kleye cuma namaz farz deildir, klarsa le namaz yerine geer. 3. Mukm olmak. Cuma namaz, cuma namaz klnan yerde ikamet eden kimselere farzdr. Buna gre, dinen yolcu (msafir) saylan kimseye cuma namaz farz deildir, klarsa sahih olur ve artk le namazn klmaz. 4. Salkl olmak. Hasta olup cuma namazna kt takdirde hastalnn artmasndan veya uzamasndan korkan kimseye cuma namaz farz deildir. Yrmekten aciz bulunan yal kimse ile hasta bakc da byledir. Baz fakihlere gre, kr ve ktrm kiilere, kendilerini cumaya gtrecek kimseleri olsa bile cuma namaz farz deildir. 5. Mazereti olmamak. Bir mazereti sebebiyle cumaya gidemeyen veya cumaya gittii takdirde, mal, can ve namusunun zayi olacandan endie eden kimselere cuma namaz farz deildir. Mahpus olmak, can, namus ve mal gvenlii iin nbet tutmak, dman korkusu, tehlikeli souk veya scak, iddetli yamur, ok amur ve benzeri durumlar, cuma namazna gitmemeyi mubah klan zrlerin balcalarn tekil etmektedir.

Cuma Namaznn Sahih Olmasnn artlar

Klnan cuma namaznn sahih ve muteber olmas ve le namaznn yerini tutabilmesi iin aranan artlar da unlardr: 1. Cuma namazn, devlet bakannn veya onun grevlendirdii bir kiinin kldrmas arttr. 2. Genel izin. Cuma namaznn, yneticiler tarafndan izin verilen ve halka ak camilerde klnmas gerekir. Cuma namaz iin izin verilen camiin kaps kapatlarak, orada sadece belirli kiilerin cuma namazn klmalar geerli deildir. 3. Vakit. Cuma namaz le namaz vaktinde klnr. Bu vakitten nce veya vakit ktktan sonra Cuma namaz ne ed ve ne de kaz suretiyle klnabilir. 4. Cemaat. Fkh bilginleri, cuma namaznn cemaatle klnmas halinde geerli olacan ifade etmilerdir. Ancak cemaatin says hakknda farkl saylar ileri srmlerdir. Eb Hanfeye gre cuma namaz iin aranan cemaatin en az says imam dnda , Eb Ysufa gre imam dnda iki, mam Mlikden bir gre gre otuz, mam fi ve Ahmed b. Hanbele gre de krk kiidir.

89

5. Hutbe. ki rekatlk bir farz olan cuma namazndan nce hutbe okunmas arttr. Cuma hutbesinin rkn, Eb Hanfeye gre zikrullahtan ibarettir. Bu sebeple yalnz el-Hamdu lillah veya Sbhnellah veyahut L ilhe illllah denecek olsa kifayet eder. Eb Ysuf ve mam Muhammede gre ise hutbe denilecek derecede uzunca bir zikirden ibarettir. Bunun da en az miktar, tahiyyat duas uzunluunda hamd ve salvt ile Mslmanlara duadr. Hutbenin vacipleri, hatibin hutbeyi abdestli ve ayakta okumasdr. Hutbenin snnetleri de, hutbeyi iki ksma ayrmak, bunlarn arasnda bir tesbih veya ayet okunacak kadar oturmaktr. Bu ynyle buna iki hutbe denir. Bu iki hutbeden her biri hamdi, kelime-i ehdeti ve salt selm ihtiva etmeli ve birinci hutbe bir ayetin okunmas ile bu ayetin anlam erevesinde yaplacak bir nasihat, ikinci hutbe de mminler hakknda duay iermelidir. Her iki hutbeyi de uzatmamak snnettir. Cemaatin acil ileri olduu dnlerek hutbe ksa tutulmaldr. Zira, hutbelerin ksa, fakat zl, faydal olmas hatibin dirayet ve faziletine bir delildir. Nitekim bir hadis u anlamdadr: Kiinin namaznn uzun, hutbesinin ksa olmas dini iyi anladnn iaretidir; namaz uzatn, hutbeyi ise ksa tutun, kukusuz baz szler vardr ki, bir sihir gibi kalbleri byler (Mslim, Cumua, 47). Sahbler, Hz. Peygamberin namaz ve hutbesinin ne uzun ne de ksa olduunu, aksine orta halli olduunu rivayet etmilerdir (Mslim, Cumua, 41-42). Hatip, i ezan okununcaya kadar minberde oturur, sonra ayaa kalkar, gizlice ez-besmele okuyarak, aktan hamd senda bulunur, hutbesini cemaate kar sunar. Bunlar da hutbenin snnetlerindendir. Hutbe bitince kmet getirilir. Hatibin hutbenin snnetlerine riayet etmemesi veya hutbe esnasnda gereksiz konumas mekruhtur. 6. ehir. Cuma namaznn ehir ve civarnda klnmas cumann shhat artlarndan biridir. Bu art getiren Haneflere gre ehir (msr), valisi, yargc bulunan belde, en byk camisi, cuma klmas gereken kiileri almayacak kadar kalabalk bir nfusu barndran mahal, devletin ehir sayd yer ve benzeri ekillerde tanmlanmtr. ehir civarnn ls normal artlarda ezan sesinin duyulaca sahadr. filer ile Mlikler, cumann halkn devaml oturduu ky ve ehirlerde klnmas gerektii grn savunmulardr. Hanbeller ise ancak cuma namaz ile mkellef olan en az krk kiinin oturduu bir yerleim blgesinde klnabileceini sylemilerdir. Diyanet leri Bakanl, bir soru zerine, 1933 ylnda konuyu ele alp incelemi, bu konudaki din delilleri deerlendirerek kylerde de cuma namaznn klnabilecei cevabn vermitir.

Cuma Namaznn Kln

Cuma namaz le vaktinde ve cemaatle klnr. nce minareden ezan (d ezan) okunur. Sonra drt rekatlk cuma namaznn snneti, le namaznn snneti gibi klnr. Hatip minbere hutbe okumak zere kyorsa, bu namaza balanmaz. Ancak nceden balanm ise tamamlanr. Hatip minbere kmaya balaynca mezzin ezan (i ezan) okur, hatip ezan minberde oturarak dinler. Ezan bittikten sonra, hutbesini ayakta cemaate ynelerek sunar. Hatip hutbesini sunarken cemaat her hangi bir ile megul olmaz, konumayp susar ve byk bir dikkatle hutbeyi dinler. Hatip hutbeyi bitirdikten sonra mezzin kmet getirir. Bu esnada hatip minberden inerek mihraba geer ve iki rekat cuma namazn, sabah namaznn iki rekat farz gibi kldrr. Cuma namaznn farz klndktan sonra drt rekat cuma

90

namaznn son snneti, le namaznn drt rekat snneti gibi klnr. Bylece namaz tamamlanr. lkemizde uzun yllardan beri bir de zuhr-i hir (ez-zuhrul-hir) adyla drt rekatlik bir namaz daha klnmaktadr. Son le namaz anlamna gelen bu ilave namaz, cumann artlaryla ilgili ihtilaflardan ve ar saylabilecek bir hassasiyetten kaynaklanmtr. Bir yerleim yerinde birden fazla camide cuma namaz klnmsa bunlardan birisinin geerli dierlerinin pheli olacan syleyen baz mctehitler, sz konusu pheyi Vaktine yetitiim halde henz ed etmediim yahut henz zerimden dmeyen son le namazn klmaya niyetiyle ed edilecek drt rekatlik bir namaz ile gidermeyi dnmlerdir. badetler, dinin ana kaynaklarnn emrettii biimde yapldktan sonra yersiz pheye yer olmadndan, insanlarn kendiliklerinden bir ibadet ihdas etme haklar bulunmadndan ve ilave ibadet uygulamalarnn bidat kapsamna girmesi tehlikesi bulunduundan hangi isim ile olursa olsun byle bir namazn klnmas ok doru olmayacaktr. Cuma namaznn farzna imam selam vermeden nce yetien kii, imam selam verdikten sonra ayaa kalkarak cuma namazn tamamlayabilir. Ancak mam Muhammede gre ikinci rekatn rkundan sonra imama uyan kii, cuma namazn deil le namazn tamamlar. Cuma namaz cemaatle klndktan sonra klmayanlar tarafndan kaz edilemez. Bunun yerine le namaz klnr. Kurn- Kerimde, cuma namaz iin ezan okunduu zaman al veri gibi kiiyi ibadetten alkoyan akitlerin yasakland bildirilmitir (el-Cumua 62/9). Fkh bilginleri, bu yasan namaz bitinceye kadar devam ettiini ve bu yasan yalnz cuma namazn klmakla ykml kiilerle ilgili olduunu aklamlardr. Hanefi ve fi fkh bilginleri, cuma namazn klmakla ykml kiilerin yasaa ramen yaptklar akitlerin mekruh olmakla birlikte ciz olduunu, Mlik ve Hanbel fkh bilginleri ise bu tr akitlerin geersiz olduunu ileri srmlerdir.
Cuma namaznn farzndan sonra niin zuhr-i hir adyla bir namaz klnr?

VCP NAMAZLAR
Vitir, bayram namazlar yan sra tavaf, nezir namazlar da vaciptir. Tavaf namaz iki rekattr. Nezrin de en az iki rekattr.

Vitir Namaz
Vitir kelimesi szlkte iftin kart olan tek anlamna gelir. Vitir namaz vacip olup rekattr. Vitir namaznn vakti yats vaktidir, ancak ondan sonra klnr. Vitir namaznn ilk iki rekat yats namaznn farznn ilk iki rekat gibi klnr. nc rekatta besmele, Ftiha ve bir miktar Kurn okunduktan sonra daha ayakta iken eller kaldrlp Allahu ekber diye tekbir alnr, tekrar eller balanp ayakta iken kunt duas okunur, sonra Allahu ekber denilerek rk ve secdelere varlr, daha sonra oturulur ki, bu da son oturutur. Bu oturuta Tahiyyt, Allahmme salli-brik ve Rabben tin dualar okunup selam verilerek namaz bitirilmi olur. Vitir namaz, sadece ramazan aynda cemaatle klnr ve imam bu namaz aktan kldrr. Hem imam hem de cemaat kunt duasn gizli okur. Haneflere gre vitirden baka namazlarda kunt duas okunmaz. Yalnz, sknt, fitne ve bel

91

meydana gelmesi halinde sabah namazlarnn farznda kunt duas okunabilir. mam Mlik ve fiye gre ise her zaman sabah namazlarnn farznda ikinci rekatn rkundan sonra ayakta kunt duas okunur. Bu kunt Mliklere gre mstehap, filere gre ise snnettir. Sabah namaznda kunt duasn okuyan bir fi veya Mlik imama uyan bir Hanef susar, kuntu okumaz. Eer okuyacaksa iinden okur. Vitir namaznda okunan kunt duas yledir: Allahmme inn nestenke ve nestafirke ve nestehdke ve nmin bike ve netb ileyke ve netevekkel aleyke ve nsn aleykel-hayra klleh nekrke ve l nekfrke ve nahleu ve netrk men yefcrke. Allahmme iyyke nabd ve leke nusall ve nescd ve ileyke nes ve nahfid nerc rahmeteke ve nah azbeke inne azbeke bil-kffri mlhikun. Trkesi: Allahm! Senden yardm ve mafiret ister, Senden hidayet dileriz. Sana iman edip Seni tasdik eder, gnahlarmzdan dolay Sana tevbe eder, Sana itimat ederiz. Seni btn hayrlar ile sena ve zikirde bulunur, nimetini itiraf ile Sana krederiz. Seni inkr etmeyiz. Sana isyan edip duranlar reddeder, terk ederiz, kendileriyle ilikilerimizi keseriz. Allahm! Biz ancak Sana ibadet eder, Senin iin namaz klar, Sana secde ederiz. Senin rzan ve kulluunu elde etmek iin alr, koarz. Senin rahmetini umar, azabndan korkarz. phe yok ki, Senin azabn kfirlere eriicidir. Kunt duasn bilmeyen sadece Rabben atin fd-dnya haseneten ve fil-hirati haseneten ve kn azben-nr ayetini okuyabilir. defa Allahmmafirl (Allahm beni bala) de diyebilir. defa Y Rab (Ey Rabbim) demesi de cizdir.

Bayram Namazlar Bayramlarn nemi

Bayram, nee, sevin ve elence gn demektir. Hz. Peygamber, Medineye hicret edince, Medinellerin ylda iki bayram, elence ve sevin gn olduunu grp Yce Allah size o iki bayram gnlerine bedel olarak daha hayrl iki bayram gnleri ihsan buyurmutur diye mjdelemi, o gnlerin Ramazan Bayram ile Kurban Bayram gnleri olduunu haber vermitir. te o tarihten itibaren Mslmanlar, bu gnleri biri Ramazan Bayram, dieri Kurban Bayram olarak kutlamaya devam etmilerdir. Ramazan Bayram , Kurban Bayram ise drt gndr. Mslmanlarn kutladklar bu bayramlar, hem din hem de sosyal ynldr. Ramazan aynda zekt ve fitrelerle birbirleriyle yardmlap dostluk ve kardeliklerini perinleyen ve her eit meakkatlere katlanp orularn tutan Mslmanlar, bir aylk yasaktan sonra yeme ime serbestliine ulam ve artk bayram yapmay hak etmilerdir. Yine dnyann drt bir kesinden gelip Mekkede buluarak hac grevini f eden haclar ile dnyann her bir kesinde yaayan dier btn Mslmanlar ayn gnde kurbanlarn kesip kurban etlerini paylaarak byk bir cokuyla bayramlarn yaparlar.

Bayram Namazlarnn Hkm ve Kln

Kendilerine cuma namaz farz olan kiilere, bayram namazlar vaciptir. Ancak bayram namazlarnda hutbe namazdan sonra okunur ve snnettir. Hanbel mezhebinde bir gre gre, bayram namazlar farz- kifye, fi ve Mlik mezheplerine gre ise mekked snnettir. Bayram namazlarnn ilk vakti, gnein yaklak be, alt derece ykseldii zamandr. Bu vakit,

92

gnein douundan yaklak 40-50 dakika sonradr. te bayram namaz bu vakitten itibaren balamak zere le namazna kadar klnabilir. Bayram namazlar, ikier rekattr. Cemaatle klnr ve kraat aktan yaplr. Ezan ve kmet okunmaz. mam, Niyet ettim Allah rzas iin iki rekat Ramazan veya Kurban bayram namazn klmaya diye niyet eder. Cemaat de, Niyet ettim Allah rzas iin iki rekat Ramazan veya Kurban bayram namazn klmaya, uydum hazr olan imama eklinde niyet eder. Eller yukar kaldrlp Allahu ekber denerek balang tekbiri alnr. Eller balanr ve gizlice Sbhaneke okunur. mam aktan, cemaat de gizlice Allahu ekber diye defa tekbir alr. Her defasnda eller yukarya kaldrlp daha sonra yanlara salverilir ve her tekbir arasnda tekbir miktar durulur. nc tekbirin ardndan yine eller balanr, imam gizlice Ez-Besmeleyi okur ve daha sonra Ftiha ile bir miktar da Kurndan okur, aktan Allahu ekber diyerek -bilindii ekilde- rk ve secdelere gider. Cemaat de gizlice tekbir alarak imama uyar. Sonra tekbir alnarak ikinci rekata kalklr, imam gizlice Besmeleyi okuduktan sonra aktan Ftiha ile bir miktar da Kurndan okur, tekrar defa eller kaldrlarak, birinci rekatta olduu gibi tekbir alnr, bu tekbirden sonra yine imam aktan cemaat de gizlice Allahu ekber diye tekbir alarak rk ve secdelere varlr. Daha sonra oturulup Tahiyyt, Allahmme salli-brik ve Rabben tin dualar gizlice okunarak saa sola selam verilerek namaza son verilir. Bu duruma gre, her bir rekatda fazla tekbir bulunur ki, bunlar da vaciptir. Hatip, bayram namazndan sonra minbere kar, oturmakszn hutbeye balar, Cumada olduu gibi iki hutbe sunar. Ancak, bayram hutbelerine tekbir ile balanr, cemaat de bu tekbirlere hafife katlr. Hatip, Ramazan Bayram hutbesinde cemaate zellikle fitre, Kurban Bayramnda ise kurban ile terik tekbirleri hakknda bilgi verir. Cuma hutbesinde snnet olan hususlar bayram hutbesinde de snnettir, mekruh olan hususlar da mekruhtur. Bayram namaznda birinci rekatn rkunda iken imama uyan kii, bu rkya yetieceine kanaat getirirse, ayakta gizlice balang tekbiri ile bayram tekbirlerini alr ve daha sonra rkya varr. Rkyu karacandan korkarsa, balang tekbirinden sonra rkya varr. Bayram tekbirlerini rkda iken ellerini kaldrmakszn alr, imam rkdan dorulunca, bayram tekbirlerini bitirmese bile kendisi de kalkar. Artk bitiremedii tekbirler, onun zerinden der. Bayram namaznn ikinci rekatna yetien kii, birinci rekat kaz etmek zere kalknca, nce gizlice Besmele ve Ftiha sresi ile bir miktar da Kurndan okur, sonra yine gizlice bayram tekbirlerini alr ve namazn tamamlar. Bayram namazna hi yetiemiyen kii, kendi bana bayram namazn klamaz, dilerse drt rekat nfile namaz klar, bu bir kuluk namaz yerine geer. filere gre, bayram namazlarn cemaatle klmak daha faziletlidir. Ancak bu namaz, onlara gre tek bana hutbesiz de klnabilir. Bu sebeple, kadnlar ve yolcular da bu namaz klabilirler. Hanbel mezhebine gre de, imam ile klmayan bir kiinin bu namaz tek bana kaz etmesi snnettir. Bayram gnlerinde, erken kalkmak, boy abdesti almak, gzel hafif kokular srnmek, en gzel elbiseler giyinmek, karlat mmin kardelerine kar gler yzl olmak, fazlaca sadaka vermek, bayram gecelerini ibadetle geirmek mstehaptr.

Terk Tekbirleri
Arefe gnnn sabah namazndan itibaren kurban bayramn drdnc gnnn ikindi namazna (bunlar dhil) kadar yirmi vakit farz namazn mteakip bir defa : Allahu ekber, Allahu ekber, L ilhe illallahu vallahu ekber, Allahu ekber ve lillahilhamd diye tekbir getirilir ki, buna terk tekbirleri denir. Etleri asp kurutmak anlamna gelen bu kelime ayn

93

zamanda kurban bayram gnlerine verilen bir isim olduundan, o gnlerdeki tekbirler de byle isimlendirilmitir. Terk tekbirinin anlam yledir: Allah ycedir, Allah ycedir. Allahtan baka ilah yoktur. Allah ycedir, Allah ycedir. Hamd Allaha mahsustur. Terk tekbirleri, fkh bilginlerinin ounluuna gre vaciptir. Buna snnet diyenler de vardr. Tek bana klan da, cemaatle klan da terk tekbirini getirir. Erkekler tekbiri aktan, kadnlar ise ilerinden getirir. Zamannda getirilmeyen tekbirlerin kazs yoktur.

SNNET VE NFLE NAMAZLAR

Snnet Namazlar Farz Namazlara Tbi Snnet Namazlar (Revtib)
Be vakit farz namaz ile cuma namaznn farznn nde ve sonunda klnan namazlar snnet namazlar olarak isimlendirilir. Farz namazlara tbi snnet namazlar tervih namaz danda tek bana yani cemaatsiz klnr. Belli bir dzen iinde klnan bu namazlara revtib ad verilmitir. Farzlara tbi olarak klanan bu namazlarn bir ksm mekked snnet (Hz. Peygamberin devaml kld) ve gayri mekked snnet (Hz. Peygamberin ara sra terk ettii) eklinde iki ksma ayrlr. Gayri mekked snnetler mstehab veya mendup olarak da adlandrlr. Haneflere gre balanlm bir snnetin bozulmas halinde kazs vaciptir. Haneflere gre farza tbi snnet namazlar vakit ktktan sonra kaz edilmez. Sadece sabah namaznn snneti farz ile birlikte kerhet vakti ktktan sonra o gnn le vaktine kadar bir zaman diliminde kaz edilebilir. Snnet namazlarn her rekatnda kraat farzdr. Drt rekatlk gayri mekked snnet namazlarda (ikindi namaznn snneti ile yats namaznn ilk snneti), mekked snnetlerden farkl olarak ilk oturuda tahiyyattan sonra salli-brik dualar okunur ve nc rekata sbhneke ile balanr. Farz namazlarn ncesinde veya sonrasnda klnan snnet namazlar farz namazlara hazrlayc, onlar koruyucu ve eksiklerini telfi edici ibadetlerdir. Ayrca bu namazlar Hz.Peygambere balln bir gstergesi olup terk edilmesi ho karlanmaz.

Tervih Namaz
Tervih namaz Ramazan ayna mahsus bir namaz olup yats namaznn vaktinde vitirden nce yirmi rekat olarak klnr. Tervih Arapa tervha kelimesinin oulu olup szlkte nefsi dinlendirmek, rahatlatmak gibi anlamlara gelir. Tervih namaznn her drt rekat sonunda bir sre oturularak istirahat edildii iin bu drt rekata bir tervha ad verilmitir. Dolaysyla bir tervih namaznda be tervha vardr. Hz. Peygamber Her kim Ramazanda faziletine inanarak ve sevabn Allahtan bekleyerek tervih namaz klarsa, onun gemi gnahlar balanr (Buhr, man, 37) hadisleriyle Mslmanlar tervih namazn klmaya tevik buyurmulardr. Tervih namaz Hz. Peygamberden itibaren gnmze kadar kesintisiz olarak yats namazn mtekiben klnagelmitir. Tervih namaznn hkm snnet-i mekkededir. Tervih namaz tek bana klnabilmekle birlikte cemaatle klnmas daha faziletlidir. En faziletlisi camide klnandr. Fkh bilginlerinin ounluuna gre tervih namaznn cemaatle klnmasnn hkm snnet-i kifyedir. Bunun anlam udur: Bir belde halknn tamam

94

olmasa da hi deilse bir ksm bu namaz cemaatle klmaldr; belde halknn topluca cemaatle tervih namazn klmay terkedip onu evlerinde tek balarna klmalar doru deildir. Tervih namaz, her iki rekatta bir selam vermek suretiyle klnr, Byle klnmas daha faziletli olmakla birlikte, drt rekatta bir selam vererek klmak da mmkndr. Alt, sekiz, on rekatta selam vermek suretiyle klnmas ise mekruhtur. ki rekatta bir selam verildii takdirde, bu namaz akam namaznn snneti gibi klnr. Drt rekatta bir selam verilmesi halinde ise, yats namaznn ilk snneti gibi klnr. Teravih orucun snneti olmayp vaktin snneti olduu iin hasta ve yolcu gibi mazeretleri sebebiyle oru tutmakla ykml olmayanlar iin de bu namaz klmak snnettir. Yats namaznn klnmasnn ardndan mescide gelen kii, nce yats namazn klar, daha sonra imamla birlikte tervih namazn klmaya balar, eksik kalan rekatlar ya imamla birlikte vitir namazn bitirdikten sonra klar veya nce tervihten klamad eksik kalan ksmlar tamamlar, daha sonra vitir namazn tek bana klar.

Nfile (Tatavvu) Namazlar

Hkmleri mstehap, mendup olarak nitelendirilen nfile (tatavvu) namazlarn balcalar unlardr:

Tahiyyyetl-Mescid
Tahiyye, selam vermek, tahiyyetl-mescid ise, mescidin Rabbine selam vermek, Ona tzimde bulunmak demektir. Ziyaret, eitim, retim gibi bir maksatla bir mescide giren Mslmann, mescidde Rabbine tzimde bulunmak zere iki rekat nfile namaz klmas mstehaptr. Gnde birka defa mescide giren bir kiinin, bu namaz bir defa klmas yeterlidir. Bu namazn mescide girip henz oturulmadan klnmas daha faziletlidir. Bir mescide girip meguliyetinden veya vaktin kerhati gibi bir sebepten dolay bu namaz klamayan kiinin Sbhnallhi vel-hamdu lillhi ve l ilhe illallhu vallhu ekber demesi de mstehap grlmtr. Dier taraftan bir mescide herhangi bir namaz klmak veya farz namaz cemaatle klmak niyetiyle girmek de tahiyyetl-mescid yerine geer.

Kuluk (Duh) Namaz

Gne doup kerhet vakti ktktan sonra istiv vaktine kadar iki, drt, sekiz veya on iki rekat namaz klmak mstehaptr. Bu, Hz. Peygamberin fiili ile sbittir. Kuluk namaznn sekiz rekat klnmas daha faziletlidir. Bu ibadet irk namaz olarak da bilinir.

Teheccd Namaz
Yats namaznn ardndan daha uyumadan veya biraz uyuduktan sonra klnacak nfile namazna gece namaz denir ki, bunun sevab oktur. Bir sre uyuduktan sonra kalklp klnrsa teheccd namaz adn alr. Teheccd namaz iki rekattan sekiz rekata kadardr. Her iki rekatta bir selam verilmesi daha faziletlidir. Tehccd namaz, Peygamber Efendimiz hakknda farz idi (bk. el-sr 17/79). Teheccd namazna, dier Mslmanlar da tevik eden ayet ve hadisler vardr (bk. el-Mzzemmil 73/20; es-Secde 32/16; el-Furkn 25/63-64; ez-Zriyt 51/17-18; l-i mrn 3/16-17; Mslim, Sym,202; Tirmiz, Mevkt, 207, Deavt,101).

95

stihre Namaz
stihre, bir eyin hayrlsn istemek anlamna gelir. Hakknda nasl hareket etmenin doru olduu bilinemeyen mubah ilerde, manevi bir iarete nil olmak iin klnan iki rekatlk bir namazdr. lk rekatta Kfirn sresi, ikinci rekatta ise hls sresi okunur. Ardndan istihre duas yaplr. Abdestli olarak kbleye ynelerek yatlr, ryada beyaz veya yeil grlmesi hayr ve iyilie; krmz veya siyah grlmesi de erre dellet eder. Herhangi bir rya grlmedii takdirde kalbin ilk meylettii yn de esas alnabilir. stihre yaptktan sonra mesele aydnlanmazsa, istihre namaz veya yedi gece tekrarlanabilir. stihre duas yledir: Ey Allahm! Sen bildiin iin, senden hakkmda hayrlsn bana bildirmeni dilerim. Ve gcn yettii iin, ben Senden g ve tkat isterim. Hayra ermemi, Senin byk fazl ve kereminden niyaz eylerim. nk Senin her eye gcn yeter. Benim ise gcm yetmez. Ve Sen her eyi bilirsin, hlbuki ben bilemem. Sen gayb lemini de bilirsin. Ey Allahm! Sen bilirsin, eer bu i, benim dinim, yaaym, iimin sonucu, dnya ve hiretim hakknda hayrl ise bunu bana nasip ve myesser eyle. Sonra bunda benim iin feyiz ve bereket meydana getir. Ve eer bu i, benim dinim, yaaym, iimin sonucu, dnya ve hiretim hakknda benim iin bir er varsa, bunu benden evir, beni de bundan evir. Benim iin gnlmde bir meyil brakma ve benim iin hayr nerede ise myesser kl, sonra da beni bu takdir edilen hayr ile honut kl (Buhr, Teheccd, 25; Tirmiz, Vitr, 15).

Tesbih Namaz
Tesbih namaz, her rekatnda yetmi be defa Sbhnallhi vel-hamd lillhi ve l ilhe illellahu vellhu ekber diye tesbih okunan drt rekatl bir namazdr ve sevab pek oktur. Bu namaz her vakit klnabilir; hi deilse haftada veya ayda ya da ylda bir defa klnmaldr, bu aralklarla klnamazsa hi olmazsa mrde bir defa klnmas nerilmitir (Eb Dvd, Tatavvu, 14; Salt, 303; Tirmiz, Salt, 350).

Hcet Namaz
Uhrev veya dnyevi bir ihtiyac bulunan kii, yats namazndan sonra iki veya drt rekat namaz klar, ardnda da bir dua yaparak, ihtiya duyduu iin meydana gelmesi iin Allahtan niyaz eder. Hcet namaznn ilk rekatnda Ftihadan sonra defa yetel-krs, dier rekatlarda Ftihadan birer defa hls ve Muavvizeteyn sreleri okunur.

Yamur Duas
Kuraklk olduu zaman Mslmanlar, yamur (istisk) duasna kar ve Cenab- Haktan yamur yadrmasn niyaz ederler. Eb Hanfeye gre, bu durumda dua edilir, insanlar isterlerse, ayr ayr namaz klabilirler. Eb Yusuf ve mam Muhammede gre, cuma namazn kldran imamn, cuma namaz gibi, aktan iki rekat namaz kldrmas menduptur. Namazn ardndan minbere kmadan bir hutbe okur. gn yamur duasna klmas mstehaptr. mamn zerindeki ceket veya hrkasn ters evirip giymesi de snnettir (Mslim, stisk, 1).

96

Ksf ve Husf (Gne ve Ay Tutulmas) Namaz

Gne tutulduu zaman (ksf) cuma namazn kldran imam, ezansz ve kmetsiz iki rekat namaz kldrr. Eb Hanfeye gre, kraati sessizce, Eb Yusuf ve mam Muhammede gre ise aktan yapar. mam, namazn ardndan dua okur ve cemaat de aminder. Bu namaz, camilerde klnaca gibi sahrada da klnabilir. Eb Hanife, mam Mlik, Ahmed b. Hanbele gre, ksf namaznda hutbe okunmaz. mam fiye gre, hutbe okunmas mstehaptr. Hz. Peygamberin olu brahim bir buuk yanda iken vefat etti. Onun vefat ettii gn gne tutulmutu. nsanlar, masum ocuun vefatndan dolay gnein tutulduunu zannetmilerdi. Hz. Peygamber, insanlarn bu ekildeki yanl kanaatlerini deitirmek iin yle bir konuma yapmtr: Gne ve ay, Allahn varln gsteren ayetlerdir. Hi bir kimsenin ne lmesinden ne de hayat bulmasndan dolay tutulmazlar. Byle bir tutulma durumu grdnz zaman, ay ve gne tutulmas sona erinceye kadar namaz kln ve Allaha dua edin. (Buhr, Ksf, 1). Ay tutulduu zaman (husf) Mslmanlarn evlerinde tek balarna iki veya drt rekat namaz klmas menduptur. mam fi ve Ahmed b. Hanbele gre, bu namaz cemaatle klnr.

Kandil Gecelerinde Namaz

Eskiden gerek mevlid-i neb mnasetiyle ve gerekse regib, bert, mirc gecelerinde minarelerin kandillerle donatlmasndan dolay, halk arasnda bu gecelerin kandil geceleri eklinde isimlendirilmesi yaygnlk kazanmtr. Kandil gecelerine mahsus bir namaz bulunmamakla birlikte Mslmanlar bu geceleri evlerinde veya camilere giderek namazlarn cemaatle klmakla, vaz dinlemekle, mnferiden kaz veya nfile namazlar klmakla, Kurn okumakla, dua ve istifarda bulunmakla, Allah anmakla, fakirlere yardm etmekle, yaknlarnn ve din kardelerinin gnln almakla veya bunlara benzer ibadetlerle gzelce deerlendirebilirler.
nitede geen baz kavram ve terimler iin Diyanet leri Bakanl tarafndan yaymlanan Din Kavramlar Szlne (Ankara 2002) bakabilirsiniz.

NAMAZIN HASTALIK, YOLCULUK VE KORKU HALLERNDE KILINII

nsann yaratl amac Allaha kulluktur; namaz Allaha kulluun benzeri bulunmaz bir aracdr ve dinin de direidir. Normal hallerde mminler, farz vacip ve snnetlerine riayet ederek namazlarn eksiksiz ve devaml klacaklardr. Bilinci yerinde olan her mmin, hastalk, yolculuk, sava hallerinde bile, namaz terk etmeyecek imknlarn elverdii lde baz rknlar eksilterek de olsa- bu grevi yerine getirecektir. Bu blmde, hastalk, yolculuk ve sava da iine alan korkulu/tehlikeli hallerde, fertlere namazlarn ed ederken tannan kolaylk ve ruhsatlardan bahsedilecektir.

Namazn Hastalk Halinde Kln

Kurn- Kerimde, Allahn her ahsa, ancak gcnn yettii kadar sorumluluk ykledii (el-Bakara 2/286), dinde glk bulunmad (el-Hc

97

22/78), hastalara her konuda kolaylklarn getirildii (en-Nr 24/61) ve ibadetin ayakta, oturarak ve yan zere yatarak yaplabilecei (l-i mrn 3/191) beyan edilmitir. Hz. Peygamber de bedensel hastal bulunan bir kiiye: Ayakta kl, eer buna gcn yetmezse oturarak, ona da gcn yetmezse yan yatarak kl. Buna da gcn yetmezse srt st yatarak kl. Zira Allah kimseye gcnn stnde bir eyi yklememitir (bk. Buhr, Taksr, 19; Eb Dvd, Salt,175) buyurarak hastalarn glerinin yetecei ekilde namaz klabileceklerini aklamtr. Fkh bilginleri de, slmn kolaylk ilkesinden hareket ederek, ayakta durmaya gc yetmeyen veya ayakta durmas hastalnn uzamasna veya artmasna sebep olaca anlalan bir hastann, oturarak namazn klabileceini; oturmaya da gc yetmeyenin, yan zerine veya arkas stne yatarak m ile namazn klabileceini ifade etmilerdir.m, namazda rk ve secdeye iaret olmak zere ba ne doru emektir. Bu ayakta yaplabilecei gibi, oturarak, yan veya srtst yatarak da yaplabilir. Bir hasta, bir yere dayanarak namaz klabildii srece, farz namazlar oturarak klamaz. Yine mesel namaz bir sre ayakta klabilecek gc bulunan bir hasta, o kadar ayakta durur, bir miktar kraatta bulunur, sonra oturarak namazn tamamlar. Hatta iftith tekbirini ayakta alabilen bir hasta, bu tekbiri ayakta alr, sonra oturup namazn klar. Oturarak namaz klan kii, rk iin ba ile eilir ve secdeleri tam yapar. Ancak, byle bir hasta, bedensel bir zr bulunduu veya hastal ar olduu iin secdeye kapanamazsa, o takdirde rk ve secdeleri m ile yerine getirir. Oturarak namaz klmaktan da aciz olan bir hasta, yz kbleye gelecek ekilde srtst veya yan yatarak m ile namazn klar. Eb Hanfeye gre, bir hasta ba ile m yapmaya gc yetmezse, gz veya kalbi veyahut kalar ile m edemez; namazn erteler, iyileince kaz eder. Eb Yusufa gre bu durumda kalbi ile mda bulunamazsa da, gzleri ve kalar ile mda bulunur. Bir grup fkh bilgini ise, m ile namaz klmaya dahi gc yetmeyen bir hastann aczi, bir gn ve bir geceden fazla srerse, bu hastann -akl banda olsa bile- bu sreye ait namazlarnn tamamen deceini ileri srmlerdir. Haneflere gre bir gn ve bir geceden daha az sre baygn kalan kii, b sreye ait namazlar kaz eder. Bir gn ve bir geceden daha uzun sre baygn kalan kiinin ise, bu sredeki namazlar der. filere ve Mliklere gre bu durum bir namaz vakti ile snrldr. Hanbellere gre ise baygnlk hali uzun da srse bu halde klnmayan namazlar kaz edilir.

Namazn Yolculukta Klnmas Sefer (Yolculuk) Kavram

Arapada sefer ve msferet, bir yerden baka bir yere gitmek, yolculuk etmek, yolculuk gibi anlamlara gelir. Bir yerden baka bir yere giden kimseye de msfir (yolcu) ad verilir. Fkh terimi olarak ise, sefer: Oturulan yerden kalkp belli bir mesafeye gitmek veya zellikle ibadetler bakmndan baz hkmlerin deimesine sebep olacak kadar uzak bir yere gitmek eklinde tanmlanr. Bu ekilde tanmlanan seferin kart ikmet ve hazar, msfirin (yolcu) kart ise mukm ve hazardir. Hanefilere gre yolculuk hkmleri, en az orta yryle gnlk bir mesafeye gidecek yolcular iin sabit ve cari olur. Orta yry, karada, yaya yry ve kafile arasndaki deve yrydr. ok yava giden kan arabas ile ok hzl giden atn yryne itibar edilmez. Denizlerde ise, bu mesafe yelkenli gemilerin mutedil bir havada gnde katettii mesafedir.

98

Yolculukta gece gndz yola aralksz devam edilemez, yolculuk gndzleri yaplr, geceleri ise istirahat vakti kabul edilir. Gndzleri de yola aralksz devam edilemez, istirahate de ihtiya vardr. Son dnem Hanef fkh bilginleri, bir gnde yaplacak yolculuk sresini ortalama alt saat ( gnde toplam on sekiz saat) olarak belirlemilerdir. Buna gre, on sekiz saatlik bir sre yolculuk yapan kimse, dinen yolcu saylr ve yolculuk ruhsatlarndan istifade edebilir. Sefer sresinin hesaplanmasnda, sadece gidi veya dn sresi dikkate alnr. Bu sebeple gidi ve dn sreleri birletirilerek amel edilemez. Hanef fkh bilginlerinden bir ksm, bir yolcunun orta yryle gnde (ortalama on sekiz saatte) kat edebilecei mesafeyi -yolun dz veya engebeli olma durumuna gre- on be, on sekiz ve yirmi bir fersah olarak takdir etmiler ve bir kimsenin bu kadar fersahlk bir mesafeyi pek ksa bir zamanda katetmi olsa bile, o kimsenin dinen yolcu saylp seferilik hkmlerinden yararlanabileceini ileri srmlerdir. Bir fersah, gnmz lleriyle 5544 metredir. Gnmzde ise, sabahtan lene kadar geen alt saatlik yolculuk sresinde orta yryle katedilebilecek mesafenin kilometre olarak karl yle tesbit edilmitir: Bir saatte ortalama be kilometrelik bir mesafe katedilebildii dikkate alnacak olursa, on sekiz saatte 90 kilometrelik yol katedilmi olur.

Yolcu Namaz
Hanef mezhebine gre, yolculuklarda drt rekatl farz namazlarn ksaltlp ikier rekat olarak klnmas vaciptir; yolcunun namazlarn bilerek iki rekattan fazla klmas mekruhtur. Bununla birlikte iki rekat klp da teehhtte bulunduktan yani tahiyyat okuduktan sonra kalkp iki rekat daha klacak olsa farz ed etmi, son iki rekat da nfile olmu olur. Ancak vacip olan ksaltmay terketmi ve namaz selamn geciktirmi olmasndan dolay, kt bir i yapm saylr. Fakat o kii, birinci teehhd terketse veya ilk iki rekatta kraatte bulunmam olsa yani Ftiha ve sre/ayet okumam olsa, farz ed etmi olmaz. Namazn unutarak tam klan yolcunun ise, namaz selamn geciktirmi olmasndan dolay sehiv secdesi yapmas gerekir. Mliklere gre, namazlar ksaltmak snnet-i mekkededir. fi ve Hanbellere gre ise yolcu namazlar ksaltp ksltmamakta muhayyerdir; dilerse tam klar, dilerse ksaltr. Yolcular, farz namazlar cemaat halinde de ikier rekat olarak klarlar. Mukm olan kii yolcuya, yolcu da mukme uyabilir. Ancak yolcu olan kii, yolcu olmayan imama uyarsa, imam ile birlikte drt rekat namaz tam klar. ayet yolcu olmayan, yolcu olana uyarsa, imam iki rek'atta selam verdikten sonra yolcu olmayan, ayaa kalkp iki rekat daha klarak drt rekat tamamlar. Byle bir durumda imamn, kendisinin yolcu olduunu ve cemaatin de drde tamamlamas gerektiini namazdan nce hatrlatmas mstehaptr. Zira Peygamberimiz, Mekkede namaz kldrdnda: Ey Mekkeliler! Namazlar tam klnz, nk biz seferiyiz buyurmutur. Tercih edilen gre gre, lhik olduu kabul edilerek bu iki rek rekatta Ftiha ve sre/ayet okumaz. Kraat miktar durup rk ve scd yapar. Hanefi ve Mliklere gre, msafir, yolculuu esnasnda kazya kalan namazlarn yolculuktan sonra ikier rekat, ikamet halinde kazya kalan namazlarn da yolculuk esnasnda tam klar. Yolcu, cuma ve bayram namazlarn klmakla mkellef deildir. Bunlar dilerse klar, dilerse klmaz. Kendisine farz olmad halde cumay klan bu kimsenin namaz, o gnk le namaz yerine geer. Kendisine cuma namaz farz olan kimsenin, zeval vaktinden sonra her hangi bir mazereti olmakszn cuma namazn klmadan yolculua kmas mekruhtur. Seferde snnet namazlar vakit geni ve imkn olduu takdirde olduu gibi ksaltlmadan klnr.

99

Ancak, darlk ve glk olduu takdirde snnetler terk edilir. Fkhta kiinin bulunduu yer yolculuk hkmlerinin uygulanp uygulanmamas bakmndan vatan (ikamet yeri) kavram esas alnarak e ayrlmtr: Vatan- asl, vatan- ikamet ve vatan- skn. Yolcunun doup byd veya evlenip yerletii yere yani vatan- aslye dndnde yolculuk hali sona erer. Bir yerde on be gn ve daha fazla kalmaya niyet eden kimse iin ikamet hkmleri geerli olur ve bu niyetle kalnan yere vatan- ikamet ad verilir. Buna karlk bir yolcunun on be gnden az kalmay planlad yerde seferilik hkmleri devam eder; bu yere vatan- skn denir.
Yolculukta namazlarn ksaltlarak klnmasnn dnda ibadetler alannda tannan baka ruhsatlar var mdr? Seferlik hkmlerinin hikmet ve illeti nedir? Bu konuda Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisinin Sefer maddesini (XXXVI, 294-298) okuyunuz.

Namazn Korku Halinde Kln

Kaynaklarda saltl-havf olarak geen korku namaz; korku ve tehlike halinde Mslman askerlerin, nbet ve sava halinin gerei olan nlemleri almay ihmal etmeksizin iki gruba ayrlarak asker birlii sevk ve idare eden bakomutann veya ona veklet eden imamn arkasnda srayla saf tutarak farz namazn bir ksmn imamn arkasnda, dier ksmn da kendi balarna klmalarn ifade eder. Hanefilerden Eb Yusuf ve filerden Mzennin dndaki fkh bilginlerine gre, korku namaznn hkm kyamete kadar geerlidir. Bu iki fkh bilginine gre ise, bu namaz sadece Peygamber dnemine ait idi ve dolaysyla Peygamberimizin vefatndan sonra bu namazn hkm kalmamtr. Kurn- Kerimde bir ayette korku namazna iaret edilmi (el-Bakara 2/239), dier bir ayette ise korku namaznn cemaatle ne zaman ve nasl ed edilecei zl bir biimde belirtilmi (enNis 4/101-104) ve ayrntlar Snnete braklmtr. Peygamber Efendimiz, Ztur-rik, Batnu nahl, Usfn, Zkared gazvelerinde korku namazn kldrmtr. Daha sonralar, sahabler de yaptklar avalarda korku namazn klmlardr. Korku namaznn cemaatle kln ekli yledir: Cephede sava hazrlklar devam ederken veya sava esnasnda fiil atmalara ara verildii zaman aralklarnda, dmann her an iin ani basknna urama gibi muhtemel bir tehlike ngrlyorsa, vakit namazn klmak zere cephede bulunan Mslman askerler iki ble ayrlarak, bir blk, cephede nbet tutar ve dier blk de gelip imama uyar; iki rekatl bir namazn ilk rekatn, veya drt rekatl bir namazn ise ilk iki rekatn bu ilk blk imam ile birlikte klar, ikinci secdeden veya birinci oturuta teehhdden sonra saf terkedip cepheye gider, nbetteki dier blk gelerek imama uyar, onun ile birlikte geri kalan rekatlar klar ve tekrar cepheye gider. mam kendi bana selam verir ve namazdan kar. Birinci blk dner gelir, lhik olduklar iin namazlarn kraatsz olarak tamamlayp selam verir ve yine cepheye giderler. Sonra ikinci blk gelir, mesbk olduklar iin namazlarn ferd kraatla tamamlayp tekrar cepheye dnerler. Bununla birlikte bu iki blk nbet tuttuklar yerde de kalan rekatlar ikml ederek namazlarn tamamlayabilirler. Burada iaret edilmelidir ki, askerlerin sefer olmalar halinde drt rekatl farz namazlar ikier rekat olarak klnr. Bu halde klnan namazn geerli olabilmesi iin, imama uyan blklerin cepheye gidip gelirken fiilen arpma halinde olmamalar, bulunduklar cephe ve mevzilerini deitirmemeleri, cepheye gidip gelirken bir araca binmemeleri ksaca namazla badamayacak bir harekette bulunmamalar gerekir. Aksi halde namazlar bozulur ve yeniden klmalar gerekir. Bununla birlikte, her bir bln baka bir imamn arkasnda normal zamanlardaki

100

gibi namazlarn cemaatle klmalar, cemaatle nbetlee kldklar bu namaz biiminden daha faziletlidir. Burada belirtilmelidir ki, sava meydanlarnda namaz cemaatle klmak, farz deil, snnettir. Bu gibi hallerde namaz tek bana da klnabilir. Ancak bu kii cemaat sevabndan mahrum olacaktr. Fkh bilginleri, fiilen arpma devam ederken namaz klnp klnamayacan tartmlardr. Haneflere gre, fiilen arpma iinde olan bir kiinin tek bana kld namaz geersizdir. Ancak arpmaya ara veren veya durumu msait olan bir kii, imknlarn elverdii lde namazlarn tek bana ayakta veya binek zerinde kbleye dnerek ve m ile klar, kbleye dnmesi de mmkn deilse, istedii tarafa doru ynelip namazn klar. Bu ekilde de namaz klmas mmkn olmazsa, namazn erteler ve daha sonra kaz eder. Nitekim Hz. Peygamber ve askerleri, Hendek savanda fiilen arpma devam ettii iin st ste drt vakit namazn klamam ve daha sonra bunlar kaz etmitir. Bir grup fkh bilginine gre ise, cephede de olsa namaz terk edilip ertelenemez, imknlar hangi ekilde klmaya izin veriyorsa o ekilde ve vaktinde klnr.

SECDELER
Secde Allaha sayg ve Onu yceltmenin en ileri ifadesidir; kulun Rabbna en fazla yaklat haldir. Cenaze namaznn dndaki btn namazlarn her bir rekatnda iki defa yaplan secdelere namaz secdesi denir. Bu secde, namazn bir rknn (farzn) tekil eder. Namazlarda yanlmalar yoluyla meydana gelen baz eksikliklerin telfi edilmesi iin namazn sonunda yaplan secdelere sehiv secdesi, Kurn- Kerimde secde ayetlerinin okunmas veya iitilmesi sebebiyle yaplan secdeye tilvet secdesi ve Allaha kr iin yaplan secdeye de kr secdesi denir. Namaz secdesi hakknda nceden bilgi verildii iin burada yalnz sehiv, tilvet ve kr secdeleriyle ilgili bilgi verilecektir.

Sehiv Secdesi Tanm ve Hkm

Sehiv secdesi, yanlarak (sehven) farzn tehrinden (geciktirilmesiden) veya vacibin terk ve tehr edilmesinden dolay namazda meydana gelen eksiklikleri telfi etmek ve namaz tamamlamak iin namazn sonunda yaplan secdeleri ifade eder. Mmin bir kii, farz, vacip ve snnetlerine riayet ederek ve hu iinde yani gnln Allaha vererek, namazn mkemmel bir ekilde klmaya gayret eder. Ancak namaz klan kii, bazan dalgnlkla, unutarak veya yanlarak gizli okunacak yerde aktan okur, aktan okunacak yerde gizli okur, oturulacak yerde ayaa kalkar, ayaa kalklacak yerde oturur, okunacak yerde okumaz, okunmayacak yerde okur ve bunlara benzer davranlarda bulunabilir veya ka rekat kldnda pheye dm olabilir. Hz. Peygamber: Sizden biri namaznda pheye derse, dorusunu iinden aratrsn ve namazn kanaatine gre tamamlasn, sonra selam versin ve sehiv secdesi (yani yanld iin iki secde) yapsn yapsn (Buhr, Salt, 31) buyurmutur. Bylece Peygamber Efendimiz bu ve buna benzer hadisleriyle sehiv secdelerinin namazn eksikliklerini telfi edip onu mkemmel hale getiren, namaz klan kiinin namazn tam klp klmadyla, kabul edilip edilmediiyle ilgili teredddlerini ortadan kaldrp onu manen rahatlatan bir grev f ettiini belirtmi olmaktadr.

101

Herhangi bir namazda bir farzn kasden (bilerek) veya sehven (yanlarak) terk edilmesi, o namazn iade edilmesini yani yeniden klnmasn gerektirir. nk bir farz eksiklii telfi etmek iin sehiv secdesi yeterli olmaz. Bir vacibin kasden yani bilerek terk edilmesi ise, kt bir i ve davran olup, bundan dolay sehiv secdesi gerekmezse de, vakit msaitse byle bir namazn yeniden klnmas daha uygundur. Ancak byle eksik bir namaz yeni batan klmayan kimsenin namaz borcu der, ancak sevapta noksanlk sz konusu olabilir. Bir snnetin kasden veya yanlarak terk edilmesi ise, bir kusur olmakla birlikte, bunlar iin sehiv secdesi yapmak gerekmez. Sehiv secdesi sadece bir vacibin sehven (yanlarak) terk edilmesi veya bir farzn geciktirilmesi halinde yaplr ve yaplacak bu secde ile namazda meydana gelen eksiklikler telfi edilmi olur. Sehiv secdesi, imama ve tek bana klana vaciptir. Bir namazda bir veya birden fazla vacibin sehven terk edilmesinden dolay, sadece bir sehiv secdesi yeterlidir. Kendisine sehiv secdesi vacip olup onu yerine getirmeyen bir kiinin namaz borcu der. Ancak kendisine namaznn eksikliklerini giderme frsat tannan bu kii, bu frsattan yararlanp namaznn eksikliklerini gidermedii, onu eksik hali zere brakp vacipleri tamamlamad iin gnahkr olmu olur. Ancak, sehiv secdesini yapmay unutan bir kiinin namaz ise sahihtir, fakat sevab ksmen noksandr. Sehiv secdesi, vakit namaz klmaya elverili olduu zaman ve durumlarda vaciptir. Mesela, sabah namazn klp selam verdikten sonra gne dosa, bu kiiden sehiv secdesi der. mama uyan kii, namazda yanlsa bile onun zerine sehiv secdesi vacib olmaz. Cuma ve bayram namazlarnda kalabalk bir cemaat varsa, cemaat arasnda karkla yol amamak iin imamn sehiv secdelerini terk etmesi uygun grlmtr.

Sehiv Secdesinin Yeri ve Yapl Biimi

Sehiv secdesi namazn son oturuunda (kade-i ahre) yaplr. Tek bana klan kii tahiyyat, salli-brik dualarn okuyup sa ve sol taraflara selam verdikten sonra, imam ise cemaatin karkla urayp dalmasna yol amamak iin- tahiyyat okuyup sa tarafa selam verdikten sonra sehiv secdesini yapar. Sehiv secdesi yle yaplr: Namazn son oturuunda (kade-i ahre) selam verilir, daha sonra Allahu ekber denilerek secdeye varlp defa Sbhna Rabbiyel-al okunur, sonra Allahu ekber denilerek secdeden dorulup oturulur, bir tesbih miktar oturudan (celse) sonra yeniden Allahu ekber diye ikinci secdeye varlr, yine defa Sbhne Rabbiyel-al okunduktan sonra Allahu ekber denilerek dorulup oturulur. Tahiyyt, salli-brik ve rabben tin dualar okunduktan sonra nce sa tarafa, sonra da sol tarafa selam verilir. Selam verdikten sonra namazda yanldn hatrlayan bir kimse, yzn kbleden evirmemi ve konumam ise yine sehiv secdesi yapabilir.

Tilvet Secdesi
Tilvet szlkte okuma anlamna gelir. Fkhta, secde ayetlerinin okunmasndan dolay yaplan secdeye tilvet secdesi denir. Kurn- Kerimde ondrt secde ayeti vardr ve unlardr: el-Arf 7/206; er-Rad 13/15; en-Nahl 16/50; el-sr 17/109; Meryem 19/25; el-Hc 22/18; elFurkn 25/60; en-Neml 27/25; es-Secde 32/15; Sd 38/24; el-Fussilet 41/37; en-Necm 53/62; el-nikk 84/20; el-Alak 96/19. Secde ayetini okuyan ve onu iiten herkes iin tilvet secdesini yapmak vaciptir. nk secde ayetleri

102

 ksmdr. Bunlardan bir ksm, aka secde edilmesini emretmektedir. Dier bir ksm, kfir ve mriklerin secde etmekten yz evirdiklerini iermektedir. Dier bir ksm ise, peygamberlerin secde emrine uyup secde ettiklerini anlatmaktadr. Bunlardan her birisi ise, yani gerek emre uymak, gerek peygamberlere tabi olmak ve gerekse kfirlere muhalefet etmek vaciptir. Arapa aslndan veya tercmesinden secde ayetini okuyan veya okuyandan veyahut radyo, televizyon, bilgisayar gibi bir aletten iiten kii, namaz klmakla mkellef ise veya o esnada durumu elveriyorsa, bu secdeyi yapmas gerekir. Bu sebeple, hayz ve nifas halinde olan bir kadnn, ne okumak ne de iitmekten dolay, tilvet secdesi yapmas gerekmez. Yine, mesl namaz klarken dardan secde ayetinin okunduunu iitecek olsa, o kiinin tilvet secdesinde bulunmas gerekmez. Secde ayeti okunur okunmaz, iitilir iitilmez, hemen secde edilmesi gerekmez. Ancak zaruret bulunmadka geciktirilmesi mekruhtur. Bir kimsenin secde ayetini okuduktan veya iittikten sonra hemen secde etmesi mmkn deil ise, Semin ve atan ufrneke Rabben ve ileykel-masr (el-Bakara 2/285) (: ittik ve iteat ettik. Ey Rabbimiz! Bizi balamn bekliyoruz. Dn ancak sanadr) ayetini sylemesi mstehabtr. Bir secde ayetinin, bir mecliste (mesel bir mescitte, bir odada) tekrar okunmasndan ve iitilmesinden dolay, bir defa secde edilmesi yeterlidir. Bu, zellikle Kurn reticileri ve rencileri iin bir kolaylktr. Bir mecliste secde ayetini iitenler, okuyan kiinin imamlnda tilvet secdesini yapabilecekleri gibi, her biri tek bana da secde edebilir. Secde ayetinin namazda okunmas halinde, eer bundan sonra ayetten fazla okunmazsa, yaplacak rk ve secde ile tilvet secdesi de yerine getirilmi olur. Ancak ayetten fazla okunacaksa, namazn rk ve secdesiyle bu secde f edilmi olamaz, bu secde ayetinden dolay ayrca bir secde edilmesi gerekir. mamn cuma ve bayram namazlarnda, le, ikindi gibi gizli okunan namazlarda secde ayetini okumas mekruhtur. nk cemaatin armasna sebep olabilir. Ancak secde ayeti, kraatin sonuna rastlarsa, bu takdirde namazn secdeleriyle tilvet secdesi birlikte ed edileceinden dolay, saknca ortadan kalkar. Tilvet secdesini yapacak kimsenin, abdestli, avret yerleri rtl ve kbleye ynelmi olmas arttr. Tilvet secdesi yle yaplr: Tilvet secdesi niyetiyle ve fakat eller kaldrlmakszn Allahu ekber denilerek secdeye varlr, secdede defa Sbhne rabbiyel-al denilir. Daha sonra Allahu ekber denilerek secdeden kalklr ve ayaa kalkarken ufrneke Rabben ve ileykel-masr ayeti dua niyetiyle okunur.

kr Secdesi
Allaha krden dolay yaplan secdeye kr secdesi denir. Bir kiinin, bir nimete nail olmasndan veya bir znt, musibet ve skntdan kurtulmasndan dolay, kbleye ynelerek ve tekbir alarak kretmek maksadyla yere kapanp secde etmesi mstehaptr. kr secdesinin artlar ile yapl biimi, tilvet secdesi gibidir. Rivayet edildiine gre Peygamber Efendimiz, kendisine sevindirici bir haber verildiinde hemen secdeye kapanrd. Yine rivayetlere gre, sahabiler de sevindirici haberler karnda kr secdesinde bulunurlard. Her hangi bir nimete nil olmadan veya bir musibete uramadan kr secdesinde bulunmak mekruh olmamakla birlikte mstehap da deildir. Hatta namazlarn sonunda kr secdesi yaplmas mekruhtur. nk iin mahiyetini bilmeyenler bunun namazn vacip veya snnet bir paras olduunu zannedebilir. Bu gibi inanlara yol aabilen her eit mubah i ise mekruhtur.

103

CENAZE NAMAZI
nsan, yaratlmlar iindeki en erefli varlktr (el-sr 17/70). nsann dirisi kadar ls de saygndr, dokunulmazdr. len bir Mslman ykamak, kefenlemek, zerine namaz klp bir kabre defnetmek Mslmanlar iin bir farz- kifyedir.

Cenazenin Ykanmas ve Kefenlenmesi

Cenazenin bir an nce ykanp, kefenlenip namaz klnarak kabrine konulmas mstehaptr. Mslman bir lnn ykanabilmesi iin vcudunun yardan fazlasnn bulunmas gerekir. Sava ehitleri ykanmaz, kanl elbiseleriyle defnedilir. Eb Hanfeye gre, l doan ocuk organlar belirgin ise ykanr, bir beze sarlr, ancak namaz klnmaz, organlar belirgin deilse ykanmas da gerekmez, bir beze sarlarak defnedilir. Kural olarak erkei erkek, kadn da kadn ykar (asleder). Ykayc (sil) yoksa erkei kars ykayabilir, ancak Haneflere gre koca karsn ykayamaz. Bu takdirde kocas teyemmm ettirir. Yine, yolculuk esnasnda erkekler arasnda bulanan bir kadn lnce, kadn ykayc bulunmaz ve kocas da bulunmazsa bir baka erkek eline bez sararak veya eldiven takarak gzlerini kapatarak kadna teyemmm ettirir. Yine kadnlar arasnda vefat eden bir erkei ykayacak erkek bir kimse bulunmazsa, bir kadn eline bir bez sararak veya eldiven ile erkee teyemmm ettirir. Su bulunmad takdirde de teyemmm ile yetinilir. Henz temyiz ana ulamam kz ocuu bir erkek, erkek ocuu da bir kadn ykayabilir. Cenazeyi ykamak din bir grev olduu iin bunun cretsiz yaplmals daha uygundur. Fkh bilginlerinin ounluuna gre, cenaze ykayan kiinin ykama iini bitirdikten sonra boy abdesti (gusl) almas mstehaptr. Kefen lnn bir eit elbisesi demektir. lnn elbisesi, para bezden ibarettir. Birinci para bez (kams: gmlek)in uzunluu, boyundan ayaklara kadar olur. kinci para bez ( izr: don ve etek)in uzunluu ise, batan ayaa kadar olur. nc para bez (liffe: sarg), ba ve ayak taraflarndan dmleneceinden ikinci paradan biraz daha uzun olur. Kadnlarn kefeni, bu paraya ilave olarak ayr bir barts ve bir de gs rts olmak zere be para bezdir. Burada iaret edilmelidir ki, kefenlik bez bulmakta glk ekiliyorsa, iki para bezle (izr ve liffe) yetinilir. Bu durumda kadnlara bu iki para beze ayr bir barts ilave edilir. ok zarur yokluk durumlarnda ise, erkek olsun kadn olsun cenaze bir para kefen bezi ile sarlr. Henz bl ana ulamam ocuklarn kefenleri, bir veya iki para olabilir. Ancak bykler gibi para olmas daha iyidir. Kefen olarak kullanlacak bezin beyaz olmas tercih edilir. Bu bez ne ok stn vasfl ve ne de ok zayf ve alelde bir bez olmaldr. Kefenlik bezin vasflar, lnn hayatta iken giydii elbisenin niteliine uygun olmaldr. Sava ehitleri kefenlenmez, kefen olmaya elverili olmayan elbiseleri karlp, geri kalan kanl elbiseleriyle defnedilir. Ancak na rtmede bu elbiselerin yetersizlii varsa tamamlanr; nan elbisesiz ve plak olmas halinde ise, cesedi tamamen rtecek ekilde kefenlenir.

Cenaze Namaznn Hkm ve Kln

Cenaze namaz, l iin dua ve istifardan ibaret farz- kifye bir namazdr; lnn gnah ve kusurlarnn affolunmasn Allahtan istemektir. Cenaze namazn, Mslman, kil ve bli olup lm haberi kendisine ulaan kiiler

104

klmakla ykmldrler. Bu gibi vasflar tayan kiilerin bir ksm bu grevi yerine getirmesiyle, dierlerinin sorumluluu der, hi kimse yerine getirmezse ykmllk kapsamndaki herkes gnahkr olur. Ancak cenaze namaz iin cemaat art deildir. Cenaze namazn bir kii, hatta bir kadn bile tek bana klsa, yeterlidir. Bununla birlikte cenaze namaznn cemaatle klnmas daha faziletlidir. Vcudunun tamam veya yarsndan fazlas olan yahut ba ile vcudunun yars olan bir Mslman lnn namaz klnr. Hanef ve Mliklere gre, cenaze namaznn klnabilmesi iin, lnn cemaatin nnde hazr ve mevut olmas gerekir, gyab cenaze namaz klnamaz. Fakat fi ve Hanbel mezheplerine gre, gyab cenaze namaz klnabilir. Diri olarak doduu bilinen ocuun ykanp cenazesi klnr. l doan ocuu ise, namaz klnmaz, ad konulur, ykanr ve bir beze sarlarak defnedilir. len gebe bir kadnn karnndaki ocuun diri olduuna uzman kiiler karar verirse, ameliyat edilerek ocuk kurtarlr. ntihar etmek byk bir gnh olmakla birlikte, cinnet getirdii varsaymndan hareket edilerek intihar edenin namaz klnr. Cenaze namaznn, gne doarken, zevalde iken ve batarken klnmas mekruhtur. Mekruh olan bu vaktin dnda her zaman klnabilir. Cenaze namaznn rknleri (farzlar) drt tekbir ve kyam (ayakta durmak)dr. Kurn okumak (kraat), rk, secde ve teehhd yoktur. Cenaze namaznda, sbhneke, salli-brik ile l ve dirilere zellikle de len kiiye dua okumak snnet, selam vermek ise, vaciptir. Cenaze namaz yle klnr: mam, lnn gs hizasnda durur. Cemaat de kbleye dnerek saylar az da olsa en az saf halinde dururlar. Kadnlar cenaze namazna katlacaklarsa, erkeklerin arkasnda saf balarlar. mam, Allah rzas iin hazr olan (u erkek/kadn/ocuk) cenaze namazn klmaya niyet ettim diye kalbinden geirerek veya bunu dili ile syleyerek niyet eder Cemaat de imam gibi niyet eder ve ayrca uydum hazr olan imama der. mam aktan, cemaat gizli olarak Allahu ekber diyerek tekbir alr; tekbir alrken eller kulak hizasna kadar kaldrlr ve eller indirilerek gbek altnda balanr. (Kadnlar ise ellerini omuz hizasna kadar kaldrp, gsleri zerinde balarlar). Ancak bundan sonraki tekbirlerde eller kaldrlmaz. mam ve cemaat gizlice Sbhaneke duasn okur. Yine imam aktan ve cemaat gizlice Allahu ekber diyerek ikinci bir tekbir alr. Bu tekbirden sonra imam ve cemaat gizlice Allahmme salli-brik dualarn okur. Yine imam aktan ve cemaat gizlice Allahu ekber diyerek nc bir tekbir alr. Bu tekbirden sonra lye ve dier mminlere dua edilir. Bilenlerin aadaki duay okumas mstehaptr: Allahmefir li-hayyin ve meyyitin ve hidin ve ibin ve zekerin ve nsn ve sarin ve kebrin. Allahmme men ahyeyteh minn fe ahyih alal-islm ve men teveffeyteh minn fe teveffeh alal-mn (Allahm! Bizim dirilerimizi, llerimizi, burada hazr bulunanlarmz ve bulunmayanlarmz, erkeklerimizi kadnlarmz, kklerimizi byklerimizi (yahut kk ve byk gnahlarmz) affet. Allahm! Yaayanlarmz slm zere yaamaya muvaffak kl. llerimize de iman zere lmek nasip eyle). Bu duay bilmeyen kimse, Rabben tina fd-dny haseneten ve fl-hireti haseneten ve kn azben-nr (Ey Rabbimiz! Bize dnyada da iyilik ver, hirette de iyilik ver. Ve bizi cehennem azabndan koru) ayetini dua niyetiyle okuyabilir. Veya u duay okur: Allahmmefir l ve lil-meyyiti ve li siril-mminne vel-mmint (Allahm! Beni, bu ly ve erkek ve kadn tm Mslmanlar af ve mafiret et). Bu dualar okunduktan sonra, imam

105

aktan ve cemaat gizli olarak Allahu ekber diyerek drdnc bir tekbir alr. Bunun ardndan nce saa, sonra sola selam verilir ve bylece cenaze namaz bitmi olur. Cenaze namazna sonradan yetien kii, abdestsiz ise su bulunsa bile, zaman darl ve bu namazn kazsnn olmad iin teyemmm eder ve gelir derhal tekbir alr, eksik tekbirleri imam selam verdikten sonra tamamlar ve dualar okur, ancak cenaze hemen kabre gtrlecekse dualar okumaz. Cenaze says birden fazla ise, her birine ayr ayr namaz klmak tercih edilir. Bununla birlikte hepsine bir namaz da yeterlidir. Hep birlikte klnrsa, imamn nne erkek cenaze konur. iddetli yamur gibi bir zr, bir zaruret bulunmadka cenazeyi cami iine alp orada cenaze namazn klmak mekruhtur.

Cenazenin Tanmas ve Defnedilmesi

Cenazenin tanp kabre defnedilmesinde acele etmek mstehaptr. Cenazeyi kabre kadar omuzlarda tamak byk bir sevaptr. Ancak, gnmzde zellikle byk ehirlerde mezarlklar ehir dnda veya ok uzak yerlerde olduu iin cenazeyi artk yol boyunca omuzlarda tamak imkn kalmamtr. Bu sebeple cenaze arabas kullanmakta dinen bir saknca yoktur. Kural olarak cenazenin nnden deil arkasndan yrnr. Cenaze sknet iinde kabre kadar gtrlr. Cenazeye katlanlar, gereksiz yere dnya kelam konumaz, sadece lm ve lmden sonraki halleri dnr ve Allah kalplerinden hatrlarlar. Aktan Kurn okunmaz ve zikir yaplmaz. Cenazeyi gndz saatlerinde defnetmek mstehaptr. Cenazeyi kabre birka kii indirir. Uygun olan mahremlerinin indirmesidir. Zarur durumlarda bir kabre birden fazla cenaze defnedilebilir. Bu takdirde cenazelerin arasna toprak dklerek birbirlerinden ayrlrlar. Gemide len kimse, kara uzak ve karaya kadar durduu takdirde bozulup kokacandan korkulursa, ykanr kefene sarldktan sonra namaz klnp denize salnr. ly, lmn vuku bulduu yerdeki kabristanlardan birine defnetmek menduptur. Mslmanlar, Mslman mezarlna, gayri mslimler kendi mezarlklarna defnedilirler. Yabanc bir lkedeki Mslmanlarn kendilerine ait zel bir mezarlk edinmeleri mmkn olmazsa, bunlar zarurete binaen llerini gayri mslim mezarlna defnedebilirler. Mslman olmayan bir yakn lp, bu lnn ykama, kefenleme ve defin ilerini yapacak kendisinden baka birisi bulunmayan bir Mslman, onu ykar, kefenler ve kabre defneder. Ancak bu hususta slm uslleri uygulamaz.

Telkn ve skt- Salt

Defin ii tamamlandktan sonra, mezarn banda ve etrafnda oturularak Kurndan blmler okunmas konusu tartmaldr. Okunabilecei ynnde Hz. Peygamberden salkl bir bilgi gelmi deildir. Onun defin sonrasyla ilgili bilinen snneti udur: Bir cenaze gmldkten sonra hemen ayrlmaz; cenazenin banda bir sre kalr ve etraftakilere yle derdi: Kardeiniz iin Yce Allahtan balanma ve sknet dileyin. nk o imdi sorguya ekilmektedir. (Eb Dvd, Ceniz, 67-69). Bununla birlikte lkemizde definden sonra Bakara sresinin ilk ayetleriyle son iki ayetinin (mener-Rasl), Ysn, Tebrake, hls, Muavvizeteyn, Ftiha srelerinin okunmas gelenek haline gelmitir. Herkes daldktan sonra kabrin banda birinin kalp ve lnn kendisine sorulacak sorulara nasl cevap vereceine dair telknde bulunup

106

bulunamayaca konusu da tartmaldr. Aratrmac limlerin genel kanaati bunun bidat olduu ve terk edilmesinin daha doru olaca ynndedir. Dier bir tartma konusu da iskt- salttr. Be vakit farz namazlar ile vitir namazlarn m ile bile olsa ed veya kaz etmeye gc yettii halde klmadan len bir kiinin uhdesinde bulunan namazlarnn uhrev (hiretle ilgili) sorumluluundan kurtulabilmesi midiyle, onun adna fakirlere tasadduk ve bata bulunmak suretiyle o kiinin kazya kalm namaz borlarnn drlmesi ilemine iskt- salt ad verilmektedir. Namaz beden bir ibadet olup onun herhangi bir mal bedeli yoktur. Baz fakihler orutaki fidye uygulamasna (bk. el-Bakara 2/184) kyas ederek namazda da ayn uygulamann olabileceine iaret etmileridir. Fakat bilindii gibi orutaki fidye yallk veya dier salk sorunlar dolaysyla orucu tutmaya fiilen g yetirememe durumunda sz konusudur. Bu durumun namazda geerli olmayaca aktr. nceki konularda renildii zere mya dahi gc yetmeyenlerden bu farz dmektedir. Dolaysyla namaz ibadetinin fidyesi yani mal ve parasal karl yoktur. u var ki, bir kimsenin klamad namazlar iin fakirlere verilmek zere belirli mal vasiyet etmesi, bir pimanlk eseridir, bir istifar nianesidir, bunun varisler tarafndan ba olarak yaplmas da bir efkat, bir iyilikseverlik almeti/belirtisidir. Bylece Cenb- Hakdan lnn affedilmesi mit edilmektedir. Bu sebeple baz Hanef fakihleri bunu gzel bir ilem olarak grmlerdir.

Kabir Ziyareti
llerin haklar, dirilerin haklar kadar korunmaldr. Kabirleri gzelce muhafaza etmek, temiz tutmak, aalar ile sslemek, hayatta olanlar iin birer grevdir. Kabri inemek, stnde uyumak, kirletmek, aalarn kesmek mekruhtur. Kurumu ot ve aalar kesilebilir. Zaruret hali mstesna, bir kabristan yklamaz ve ller bir baka yere nakledilemezler. Bir lnn cesedi tamamen toprak kesilip, gmldkten sonra belirli bir sre zerinden gemedike, ayn kabire bakas defnedilemez. Bu noktada belirlenmi bir sre yoktur. Topran yaps, iklim ve dier evre artlarna gre nceki cenazenin ryecei ve kemiklerinden baka bir parasnn kalmayaca bir sreyi bilirkiiler takdir ederler. hireti hatrlatt iin erkek ve kadna kabir ziyareti menduptur. Hakknda herhangi bir sahih rivayet olmamakla birlikte kabirde Ftiha ve Ysin srelerini okumak gelenek haline gelmitir. Okumak niyetiyle kabir zerine oturmak da bir saknca yoktur.
skt- salt ve devir konusunu deerlendiriniz.

EHTLK
Allah yolunda ldrlenlere ehd denir. ehitlik, yce bir mertebedir. Kurn- Kerimde: Allah yolunda ldrlenlere ller demeyin. Bilakis onlar diridirler, lkin siz anlayamazsnz (el-Bakara 2/154), Allah yolunda ldrlenleri sakn l sanmayn. Bilakis onlar diridirler; Allahn ltuf ve kereminden kendilerine verdikleri ile sevinli bir halde Rableri yannda rzklara mazhar olmaktadrlar (l-i mrn 3/169-170) buyrulmutur. ehidin zerindeki kul haklarndan baka, btn kusurlar ve gnahlar Allah tarafndan affolunur. ehitler iki ksmdr: 1. Dnya ve hiret itibariyle ehid. Bunlar kmil anlamda ehittirler. Bunlar, savata ldrlen yahut ekiya tarafndan ldrlen Mslman kiilerdir. ehitler kefenlenmez, palto, ceket, silah, ayakkab gibi kefen olmaya

107

elverili olmayan silah ve elbiseleri karlp, geri kalan kanl elbiseleriyle defnedilir. Ancak na rtmede bu elbiselerinin yetmezlii varsa tamamlanr; tamamen plak olmas halinde ise, vcudunu rtecek ekilde kefenlenir. ehitler, ykanmakszn namazlar klnp kanl elbiseleriyle olduu gibi defnedilirler. 2. hiret itibariyle ehid. Sava meydannda yaralandktan veya ekya tarafndan vurulduktan sonra yer, ier, konuur, tedavi grr yahut bir namaz vakti geer ve ondan sonra lrse, bu kii, hiret itibariyle ehittir ve hirette de byk sevaba nail olacaktr. Bu ksm ehitler, ykanr, kefenlenir ve namazlar klnarak defnedilirler. Atete yanan, salgn bir hastalkta len, suda boulan, doum esnasnda len, ilim yolculuunda len, nafakasn temin ederken len, deprem, sel baskn gibi doal afetler esnasnda len, haksz yere ldrlen ve benzeri hallerde len veya ldrlen kimseler de hkmen ehit saylrlar. Bunlara hirette sevap verilmekle birlikte dnyada ehitlik ilemi yaplmaz. Bunlar da ykanr, kefenlenir, namazlar klnr ve defnedilirler.

zet
Be vakit ve cuma namaznn kimlere farz olduunu ve bunlarn nasl klndn renmek. kil, bli ve Mslman olan herkes be vakit (sabah, akam, le, ikindi ve yats) namazlarn klmakla mkelleftir. Buna karlk cuma namaznn bir kimseye farz olmas iin bu artlar yannda erkek olma, hr olma, mazereti olmama gibi baz zel artlar da aranr. Cuma namaznn farzndan nce hutbe okunur. Be vakit namazn balang ve biti vakitleri, gnein hareketleri takip edilerek belirlenir. Kutuplarda ve buraya yakn blgelerde ise namaz vakitleri en yakn yerleim blgesinin takvimi esas alnarak tespit edilir. Baz zel durumlarda, le ve ikindi ile akam ve yats namazlar birletirilerek bir vakitte klnabilir. Vitir ve bayram namazlarnn dier namazlardan farkl hkmlerini anlamak. Vitir namaznda dier namazlarda olmayan ve kunt dualar olarak isimlendirilen dua okunur ve vitir namaz Ramazan aynda cemaatle klnabilir. Bayram namazlarnda ise dier namazlardan fazla tekbir getirilir. Kurban bayramnda arefe gn sabah namazndan itibaren bayramn drdnc gn ikindi namazna kadar farz namazlarn akabinde terk tekbirleri getirilir. Snnet ve nfile namazlarndan hangilerinin farza tbi olarak klnacan ve hangilerinin bamsz olarak klnacan kavramak. Snnet ve nfile namazlar Allaha yaklamak ve sevap kazanmak maksadyla klnr. Gnlk farz namazlara tbi olarak klnan yirmi rekat snnet vardr. Farza tbi namazlar camide klmak evde klmaktan daha faziletlidir. Snnet ve nfilelerin her rekatnda krat farzdr.

108

Hastalk, korku ve yolculuk hallerinde namaz klanlara kolaylk gsterildiini fark etmek Mminler, normal durumlarda namazlarn farz, vacip ve snnetlerine riayet ederek eksiksiz ve devaml klarlar. Bilinci yerinde olan her mmin, hastalk, yolculuk, sava hallerinde bile namaz terk etmez, imknlarn elverdii lde baz rknleri eksilterek de olsa- bu grevi yerine getirir. Ayakta durmaya takat getiremeyen bir hasta, yatarak namazn ed edebilir. Yolculuk halinde ise farz namazlar ksaltlr, snnet namazlar terk edilebilir. Sava esnasnda Mslmanlara namazlarn klmalar iin kolaylk ve ruhsatlar tannmtr. Tilvet secdesinin ve sehiv secdesinin nerede ve nasl yaplacan renmek. Kurn- Kerimde ondrt tane secde ayeti vardr. Secde ayetini okuyan ve onu iiten herkes iin tilvet secdesi yapmak vaciptir. Mmin bir kii, farz, vacip ve snnetlerine riayet ederek ve hu iinde yani gnln Allaha vererek, namazn mkemmel bir ekilde klmaya gayret eder. Ancak namaz klan kii, bazan dalgnlkla, unutarak veya yanlarak gizli okunacak yerde aktan okur, aktan okunacak yerde gizli okur, oturulacak yerde ayaa kalkar, ayaa kalklacak yerde oturur, okunacak yerde okumaz, okunmayacak yerde okur ve bunlara benzer davranlarda bulunabilir veya ka rekat kldnda pheye dm olabilir. te bu durumlarda namaz klan kii sehiv secdesi yapmak suretiyle namazndaki eksiklikleri telafi etme frsatn bulmu olur. Cenaze namaznn dier namazlardan farkn ayrca ehitlie ilikin hkmleri reneceksiniz. Cenaze namaz, ruksuz ve secdesiz klnr. Dier namazlardan farkl olarak tekbirler getirilir ve ayakta klnr. slmda ehitlik yksek bir mertebedir. ehitlerle ilgili mjdelere ayetler ve hadislerde yer verilmitir.

Kendimizi Snayalm
1. Be vakit namaz hangi gecede farz klnmtr? a. Bert b. Kadir c. Arefe d. Mirc e. Reib 2. Aadaki artlardan hangisi cumann shhat artlarndan biri deildir? a. Genel izin b. Vakit c. Kk ky d. Hutbe e. Cemaat

109

3. Bayram namaz aadakilerden hangisine vacip deildir? a. Msafir (yolcu) b. Hr c. Mslman d. Mukm e. Erkek 4. Namazda aadaki hangi hkmn terki ile sehiv secdesi vacip olur? a. Farzn terki b. Snnetin terki c. Vacibin sehven terki d. dbn terki e. Vacibin kasden terki 5. Cenaze namaznda aadakilerden hangisi rkndr? a. Kraat b. Secde c. Rk d. Kade-i l e. Kym

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. c 3. a 4. c 5. e Yantnz doru deilse, Namazn tarihesi ve meruiyet delillerini konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Cuma namazn shhat artlar konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Bayram namaz konusunu yeniden okuyunuz Yantnz doru deilse, Sehiv secdesi konusunu yeniden okuyunuz Yantnz doru deilse, Cenaze namaznn hkm ve kln konusunu yeniden okuyunuz

110

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Fkh bilginleri on birinci asrda bir veya iki vaktin emarelerinin olumad blgelerde zellikle yats namaznn farz olup olmadn tartmaya balamlardr. Bu tartma Mslmanlarn, Sibiryann yaknnda bulunan ve merkezi Kazan ehri olan Tataristan blgesinin fethedilmesiyle balamtr. Konuya ilikin tartmalar yirminci asrda Mslmanlarn Kuzey Avrupa ile yakn bir iliki iinde bulunmas sebebiyle yeniden yaplmaya balamtr. Gnmzde baz aratrmaclar, konu ile ilgili olarak ilm ve fkh kiisel grlerini eitli mnasebetlerle ortaya koymulardr. Ayrca Hindistan/Haydarabat ve Belika/Brkselde bu blgelerdeki namaz vakitlerinin ve imsak vaktinin tayin ve tesbiti meselesini ele almak zere bilimsel toplantlar da yaplmtr. Sra Sizde 2 Hz. Peygamber dneminde ve ondan sonraki dnemlerinde cuma namazlar yerleim merkezlerinde yalnz bir mescidde klnyordu. ehirde bulunan ve cuma namaz klnmayan dier camiler ise o vakitte kapatlyordu. Eb Hanfe, fi ve dier mezhep imamlar bu uygulamay dikkate alarak cuma namaznn bir yerleim blgesinde tek bir yerde klnmas gerektii grn savunmulardr. Ancak zamanla ehirlerin yerleim alanlar genileyip nfuslar oalnca, cuma namaznn klnd mescidden uzakta oturanlarn zellikle yal kiilerin cuma namazna gelmeleri zorlamtr. Bu durum karsnda mam Muhammed ve bir grne gre Eb Hanfe ihtiya miktarnca birden fazla camide cuma namaznn klnabilecei grn benimsemilerdir. Sonraki Hanefi fkh bilginlerinin ounluu da bu gr tercih etmilerdir. Eb Yusufa gre ise cuma namaz bir ehirde yalnz bir yerde klnr, zorunlu durumlarda ise bir beldede iki yerde de klnabilir. Sonraki Hanef fkh bilginlerinden bir ksm da bu gr benimsemilerdir. Bir beldede birden fazla camide cuma namaznn klnmasn ciz grmeyen baz fkh bilginleri, belirledikleri ller erevesinde cuma namazlar sahih olmayan veya sahih olduunda phe bulunan kiilerin cuma namaznn klnmasnn ardndan zuhr-i hir adyla le namazlarn klmalarnn vacip olduunu, bu namazlarnn shhati konusunda phesi bulunmayan kiilerin ise le namazn klmalarnn mendup olduunu ifade etmilerdir. Bu konu, yani zuhr-i hir meselesi ictihd bir meseledir. Klnmas ynndeki grn salam ve tutarl bir dayana yoktur. Sra Sizde 3 slm dininde yolculara namazlarn ksaltlarak klnmas dnda cuma ve bayram namazlar ile kurban kesme mkellefiyetinin dmesi, su bulunmamas halinde teyemmmn ciz olmas, ramazan aynda orucun kaz edilmek zere sonraya braklmasna izin verilmesi gibi ibadetler alannda da bir takm ruhsatlar tannmtr. Yolculara tannan ruhsatlarn hikmeti meakkatin giderilmesidir. Ancak meakkat ok izaf (greceli) bir kavramdr. Bunun maddi veya manevi olarak alglan biimi kiiden kiiye deiebilir. te yandan yolculuk srasnda meydana gelen meakkat tek boyutlu da deildir. Yolculuun verdii yorgunluk ve bedensel skntlar yannda yolcunun seferin nasl geecei, yol gvenlii, geride brakt ailesi,

111

ii, mallar ve sefere k amacyla ilgili endiesi bulunabilir. Fakihler, yolcuya tannan ruhsatlarn hikmetini meakkatin giderilmesi eklinde aklamakla birlikte sefer halini illet, yani bu hkmlerin devreye girip girmemesinde esas alnacak objektif bir lt olarak kabul etmiler, dinen yolcu saylan herkesin yolculuk srasnda meakkat bulunsun bulunmasn ruhsatlardan yararlanabileceini sylemilerdir. Sra Sizde 4 Beden bir ibadet olan orucu tutma gcne sahip olamayan bir kii, oru fidyesi vererek hirette bunun sorumluluundan kurtulabilir. nk bu konuda ak bir nas (ayet) bulunmaktadr (el-Bakara 2/184). Halbuki, kazya kalm namazlarn affedilmesi iin, namaz fidyesi adyla bir fidye verileceine ve bu fidye ile namaz borlarnn denmi olacana dair herhangi bir ak nas (ayet ve hadis) ve icma yoktur. Ancak baz Hanef fakihleri bunu gzel bir ilem olarak grmlerdir. Hi phesiz verilecek fidye, kazya kalm namazn yerine gemez. mam Muhammed Namaz fidyesi, inaallah kifyet eder szyle, bunun af ve mafirete vesile olaca midiyle yaplan bir ilem olduunu ifade etmitir. skt- salt iin kazya kalan her bir farz namaz (vitir namaz dhil) iin verilecek fidye, bir fitre miktardr. lnn kazya kalan namazlar hesaplanr ve vasiyet ettii mal ve paradan bu namazlarn fidyeleri verilir. lnn, oru, yemin, adak gibi dier din borlar iin de bu iskt ilemi yaplr. Ancak Allah hakk olan din borlarn denmesi iin vasiyet edilen veya ayrlan mal (para) yeterli olmaynca, uygulamada yle yanl bir ynteme bavurulmaktadr: l tarafndan vasiyet edilen bu miktar para, on kadar fakire, lnn miraslarna hibe etmek zere verilir. Fakirler, aldklar paray geri verirler ve ayn paray tekrar alrlar. Bu hibeleme, yani devir ilemi, lnn Allah hakk din borlarnn toplam fidye miktarna ulancaya kadar tekrarlanr. lnn miraslar ile fakirlerin, fidye iin ayrlan paralar birbirlerine devretmeleri ilemine devir ad verilir. lnn din borlarnn kapatlmas iin bavurulan bu devir ilemi yntem bakmndan anlamszdr ve samimi niyetten de uzaktr. Bu konuda yaplacak en doru i, lnn namaz ve dier borlar iin vasiyet ettii maln (parasn) devir ilemine bavurmakszn fakirlere datlmas ve lnn denemeyen din borlar iin de Cenb- Haktan af ve mafiret dilenmesidir.

Yararlanlan Kaynaklar
Ahmed Naim. Miras K. (1974). Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarh Tercemesi ve erhi, Ankara. Akseki A.H. (1970). slm Dini, Ankara. Atar F. elebi . Erdoan M. Yaran R. (2009). slm lmihali, stanbul. Bilmen .N. (1980). Byk slm lmihali, stanbul. Hamidullah M. (1996). slma Giri, Ankara. Karaman H. (2001). slmn Inda Gnn Meseleleri, stanbul. Mehmet Zihni. (1986). Nimet-i slm, stanbul.

112

113

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Oru ibadetini tanmlayabilecek, Mslmanlarn niin oru tuttuklarn aklayabilecek, Oru tutmann kimler iin bir hak veya grev olduunu deerlendirebilecek, Orucun bozulmas ve bu durumun telafisi ile ilgili tahlil yapabilecek, Fitre ibadetini aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Ramazan orucu Oruca niyet Kaz ve keffret Ryet-i hilal tikf Fitre

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisindeki Oru maddesini okuyunuz. Bakara sresinin 183187. ayetlerini melleriyle birlikte okuyup inceleyiniz.

114

Oru
GR
Oru, slmdan nce de bilinen bir ibadettir. Bu ibadetin temelinde, belli vakitlerde birtakm davranlardan uzak durulmas vardr. Bu vakitler ve davranlar dinlere gre farkllk gsterir. Bazen yirmi drt saati aan orular olursa da bu sre genellikle bir gn gemez. Uzak durulmas gereken davranlar beslenme ve cinsel hayatla ilgilidir. Baz dinlerde bunlarn tamam yasaklanrken bazlarnda beslenme konusunda tr snrlamas yaplr veya hafif yiyeceklere izin verilir. Baz dinlerin orucunda, bunlara ek olarak ykanma, temizlik yapma, koku (parfm) ve ya kullanma, baz giysileri giyme de yasak kapsamndadr. Bu pasif davranlar yannda oruluya birtakm metinleri okuma, dua, mezarlk ziyareti gibi ykmllkler getiren dinler de vardr.

ORUCUN TANIMI VE TARH

Oru, szlkte bir eyden geri durma, yapmama anlamna gelen Arapa savm ve sym kelimelerinin Trkedeki karldr. Terim manasyla oru, imsk vaktinin girdii andan itibaren gne batana kadar geen sreyi Allah tarafndan beenilen bir davran olaca dncesiyle yemeden, imeden ve cins ilikiden uzak olarak geirmeye denir. Kurn- Kerimde oru anlamnda sym (el-Bakara 2/183, 187, 196; en-Nis 4/92; el-Mide 5/89, 95; el-Mcdele 58/4) ve orulular anlamnda da simn ve simt (el-Ahzb 33/35) kelimeleri geer. Bir yerde (Meryem 19/26) geen savm kelimesi ise szlk anlamnda (konumadan geri durma, konumama) kullanlmtr. Sabaha doru gnein doaca ufukta beliren beyazla fecr (fecir) denir. Sabah aydnl balamadan nce ksa bir sre grlen ve sonra kaybolan dikey beyazla fecr-i kzib (yalanc fecir) denir. Sonra fecr-i sdk ve ikinci fecir de denen enine bir beyazlk belirir. Dou ufkunda ufkun altndaki gnein nn ufukta fark edilmesiyle beliren bu beyazlk, zamanla kuvvetlenerek ve alann genileterek devam eder ve sonunda gne doar. Bu beyazla da fecr-i sdk (gerek fecir) denir. Oru vaktinin balangc olarak belirtilen fecir, budur ve onun ufukta grlmesi ile oru balar. Bu vakit, takvimlerde imsk olarak belirtilir. Ayrca bu anlamda tan yerinin aarmas ifadesi de kullanlr. Ramazan aynda tutulan oru, Mslmanlara hicretin ikinci yl aban aynda farz klnm ve onlar bir sonraki ay olan ramazandan itibaren oru

115

tutmaya balamlardr. Balangta gne batm ile imsk arasnda zellikle cinsel hayatla ilgili birtakm kstlamalar olmakla birlikte daha sonra bunlar kaldrlm, bu sre tam bir serbestlik zaman olmutur.

ORUCUN FAZLET
Oru, ok faziletli bir ibadettir. Bir kuds hadiste ifade edildiine gre Allah nsanolunun her ameli kendisi iindir fakat oru bundan haritir; o, benim iindir ve onun karln ben vereceim buyurur. Bu ifadesiyle o, oruca ayr bir deer verdiini aklamaktadr. Hadisin devamnda oru, kalkana benzetilir (Buhr, Savm, 2). Kalkan, sahibini muhtemel tehlikelerden koruduu gibi oru da oruluyu eitli ktlklerden ve gnahlardan korur. Yalnz bunun iin orucun srf yeme-imeyi terk etmekten ibaret kalmamas, orulunun davranlarna da yansmas gerekir. Hz. Peygamber bunu ifade etmek zere Yalan sylemeyi ve sahtekarl terk etmeyen orulu bilmelidir ki Allahn onun yeme-ime fiillerini terk etmesine ihtiyac yoktur buyurur (Buhr, Savm, 8). Oru, aslnda yasak olmayan baz fiillerin gnn belli saatlerinde geici olarak yasaklanmasdr. Bu durum Mslmann srekli yasaklardan uzak durmas iin de bir eitim frsat verir ve o, Allahn istedii gibi bir hayat yaamaya zen gsterme alkanl kazanr. Hz. Peygamberin ifadesiyle Kim Allah yolunda bir gn oru tutarsa, Allah o gnden dolay onun yzn cehennemden yetmi yllk mesafe kadar uzaklatrr (Nes, Sym, 44). Gn boyu oru tutan bir Mslman iftar ederken hem Allah memnun eden bir ibadeti baaryla yerine getirdii hem de birtakm yasaklar kalkt iin sevinir. Ayn Mslman o gn orulu olmaktan kaynaklanan benzer bir sevinci de hirette Rabbine kavuunca yaayacaktr. Peygamber Efendimiz Mslmann bu iki sevin anna dikkat eker (Buhr, Savm, 9). Salkl her Mslmana farz olan Ramazan ay orucunun da zel bir yeri ve deeri vardr. Hz. Peygamber bu ayda oru tutanlara mjde verir (Buhr, man, 27; Savm, 6): Ramazan ayn inanm olarak ve srf Allah iin orulu geiren kimsenin gemi gnahlar balanr. Ramazan ay gelince cennet kaplar alr, cehennem kaplar kapatlr ve eytanlar balanr (Mslim, Sym, 1, 2), bylece etkileri azaltlr. Bu, Allahn insanlara bir lutfudur. Ramazan, Allahn af ve balamasnn ok, rahmet ve merhametinin bol olduu bir aydr. Oru ayn zamanda bir sabr eitimidir. Orulu gnlk alkanlklarn belli bir sre iin terk ederek sabretmeye alr ve ayn zamanda da bundan dolay sevap kazanr. Onun iin o kadar ok sevap vesilesi vardr ki orulu olmayanlarn onun yannda yemeleri veya imeleri bile ona sevap kazandrr (Tirmiz, Savm, 82; bn Mce, Sym, 45). Hz. Peygamberin bildirdiine gre cennete girecek insanlar dnyadaki nemli amellerine gre deiik kaplardan hatta bazlar bu kaplarn her birinden ayr ayr davet edilecektir. O kaplardan biri de orulularn giriine ayrlm olan Rayyn kapsdr. Bu kap, onlar girdikten sonra kapatlacak, bakalar oradan giremeyecektir (Buhr, Savm, 4).

116

Bir oruluya iftar atrmak da byk sevaptr. Bu sebeple Mslmanlar Ramazan aynda birbirlerini ve yoksullar iftar sofralarna davet ederler. nk oruluya iftar ettiren, orulu kadar sevap kazanr ve bu sebeple orulunun sevabndan da bir eksilme olmaz (Tirmiz, Savm, 82; bn Mce, Sym, 45). O tamamen Allahn Mslmanlar arasndaki sevgi ve saygy, karlkl anlay havasn deerlendirmesinin sonucudur.

ORU ETLER VE NYETLER

Oru, z itibariyle faziletli bir ibadettir. Fakat onun da hkm bakmndan eitleri vardr. Ayrca bunlar arasnda niyetin bilhassa vakti konusunda farkllklar grlr.

Oru eitleri
Oru hkm esas alndnda farz, vacip, snnet/mendup, nfile, mekruh ve haram ksmlarna ayrlr.

1. Farz Oru
Ramazan aynda oru tutmak, daha sonra aklanacak artlar tayan her Mslmana farzdr. Orucun bu ay iinde tutulmasna ed denir. Kendisine oru farz olan bir Mslman bu ay iinde herhangi bir gn orusuz geirmise onu daha sonra tutar. Vaktinde tutulmayan orucun daha sonra tutulmasna da kaz denir. Ramazan orucunun kazs da farzdr. Ayrca keffret orular da farzdr. Baz hatal veya eksik davranlardan dolay Mslmanlardan bir miktar oru tutmalar istenir. Bu orulara keffret orucu denir. Bunlarn sebep ve eitleri hakknda ileride keffretlerle ilgili nitede geni aklama yaplacaktr. Keffret orularnn vacip olduunu syleyen limler de vardr.

2. Vacip Oru
Adak (nezir) orular vaciptir. Oru tutmay adayan kimsenin o orucu tutmas vacip olur. Hanef mezhebine gre snnet veya nfile bir oruca balayann onu devam ettirmesi gerekir. Balad byle bir orucu bozarsa onu daha sonra kaz etmesi vacip olur.

Snnet/Mendup Oru
Hz. Peygamberin, oru tutulmasn tavsiye ettii veya ramazan dnda genellikle orulu geirdii gnlerde oru tutmak snnettir. Bu gnleri yle sralayabiliriz: Muharrem aynda zaman zaman ve bilhassa dokuzuncu ve onuncu (re) gn veya onuncu ve on birinci gn, recep aynn birinci gn, aban aynn on beinci gn, zilhicce aynn ilk dokuz ve bilhassa dokuzuncu gn (arefe), evval aynda alt gn, kamer takvime gre her ay gn ve zellikle de ayn on , on drt ve on beinci gnleri, hafta iinde pazartesi ve perembe gnleri, savm- Dvd denen ve gnar orulu olmak eklinde tutulan oru.

117

Nfile Oru
Nfile kelimesi bazen snneti de iine alacak genilikte kullanlr. Biz burada farz, vacip, mekruh ve haram olmayan, hakknda herhangi bir rivayet de bulunmayan gnlerde sevap niyetiyle tutulan orular kastediyoruz. Hz. Peygamberin ramazan dnda bir ayn tamamn orulu geirdiine ait bir bilgi yoktur. Kaynaklarda onun ramazan dnda hibir ayn tamamn orulu geirmedii ve en fazlas aban aynda olmak zere her ay az ok oru tuttuu eklinde rivayetler vardr (Buhr, Savm, 52, 53; Mslim, Sym, 172180). Dolaysyla daha nce saylanlara ek olarak zaman zaman oru tutmak sevaptr.

Mekruh Oru
Mekruh oru, tutulmas ho karlanmayan orutur. Bunlardaki mekruhluun sebebi bazen Mslmanlarn sevincine katlmamak bazen de o gnlere dinde olmayan bir kutsallk katmak veya byle bir grnt vermektir. Mesela yalnz cuma veya cumartesi gn yahut muharrem aynn onunda, nevruz gnnde (Cfer mezhebi hri) oru tutmak tenzhen mekruhtur. Bu gnlere n veya arkasndan bir gn ilave edilirse mekruhluk ortadan kalkar. Peygamberimiz ramazan orucuna bir gn nceden balamay da uygun grmemi ancak o gnn, kiinin genelde orulu geirdii bir gne tesadf etmesini bu hkmn dnda tutmutur. Dier taraftan iftar etmeden iki veya daha fazla gn aradaki gecesi ile birlikte orulu geirmek de (savm- visl) slmn oru anlayna uymad iin mekruhtur. Arefe gn ve ncesinde oru tutulmas genelde snnet ise de hac ibadetini f edenler iin sknt sebebi olacaksa mekruh grlmtr.

Haram Oru
Ramazan bayramnn ilk gn ve kurban bayramnn drt gn oru tutmak, Mslmanlarn bayramna katlmamak, ona kar kmak eklinde deerlendirilir. Bunun iin slm limlerinin ounluuna gre o gnlerin orulu geirilmesi haramdr. Hanef mezhebindeki hkim gre gre ise bu gnlerde oru tutulmas tahrmen mekruhtur.
Mekruh ve haram orular, tutulmas istenmeyen orulardr. Bugnlerde oru tutulmamaldr.

Oruca Niyet ve Niyetin Vakti

Bir fiilin ibadet saylmas ve ondan sevap kazanlmas iin ibadet niyetiyle yaplmas gerekir. Oruta da belirtilen sre iinde ilgili yasaklara uymak, ancak Allahn emrini yerine getirmek maksadyla yaplrsa oru kabul edilir. Bir kimse oru niyeti olmakszn belirtilen srelerde oru yasaklarna tesadfen veya baka bir gaye ile uymu olsa, orulu saylmaz. Niyet, bir ie kesin karar vermektir. Niyette nemli olan kalben buna karar vermi olmaktr. Ayrca dil ile sylenmesi art deildir. Buna ramen genellikle dil ile de sylenir. Din gnlerin tespitinde kullanlan kamer takvime gre gn, gnein batm ile balar ve nce gece sonra gndz olur. Gnein battt andan itibaren imsk vaktine kadar, balayan gnn orucuna niyet edilir. Oruca imskten nce niyet edilmesi, oru yasaklarn balatmaz. Dolaysyla bir

118

kimse erkenden de niyet etse imsk vaktine kadar yiyip iebilir. Yaplan niyetten imskten nce vazgemek mmkndr. Baz orulara imskten sonra orucu bozan herhangi bir i yapmam olmak artyla- orulu geirilecek srenin yars dolmadan da niyet edilebilir. Ramazan ay orucu, gn belli edilerek adanm (mukayyet adak/nezir) oru ve nfile (snnet de dhil) orular bu gruba girer. Bu orulara niyet edilirken ayrca onun hangi oru olduunun belirtilmesi de gerekmez, oruca niyet edilmesi yeterlidir. Ramazan orucunun kazs, gn belli olmayan (mutlak) adak orucu ve keffret orularnda ise imskten nce niyet edilmesi arttr. Ayrca bunlarda niyet esnasnda hangi oruca niyet edildiinin de belirlenmesi gerekir. Niyet konusunda Hanef mezhebine ait bu ayrmda oru tutulan gnn Allah veya oru tutacak ahs tarafndan daha nceden o oru iin belirlenmi olup olmamas etkili olmutur. fi mezhebine gre farz orulara ve adak orularna imskten nce niyet edilmesi arttr fakat snnet/nfile orulara gnn yarsndan nce niyet edilebilir.

RAMAZAN ORUCUNUN FARZ OLUU VE DELLLER

Mslmanlar ramazan ayn orulu geirirler. Bu ayn orulu geirilmesinin farz olduu konusunda slm limleri arasnda gr birlii (icm) vardr. Onlarn bu gr ayet ve hadislere dayanr. Orucun farz olduu Bakara sresinin 183. ayetinde bildirilir: Ey iman edenler! Oru, sizden ncekilere farz klnd gibi size de farz klnd. Bu ayette zaman aka belirtilmeden orucun farz olduu ifade edilir. Ayn srenin 185. ayetinde ise onun zamannn ramazan ay olduu belirtilir: Ramazan, insanlar iin bir rehber olan, ayrt edici ve yol gsterici ak deliller ihtiva eden Kurnn indirildii aydr. O aya yetien onu orulu geirsin. Hz. Peygamber de ramazan orucunun, slmn temel ibadetlerinden biri olduunu dile getirir. Namaz, zekt ve hac ile birlikte ramazan orucunun da drt temel ibadetten biri olduunu aklayan hadis bir ok kaynakta yer alr: slm be ey zerine kuruldu: Allahtan baka tanr olmadna ve Muhammedin Onun peygamberi olduuna ahitlik etmek, namaz klmak, zekt vermek, haccetmek ve ramazanda oru tutmak (Buhr, man, 1; Mslim, man, 1922.). Bir gn yeni Mslman olmu birisi Hz. Peygamberden, Mslman olarak yapmas gereken temel sorumluluklar renmek istemi ve bu arada farz olan orucu da sormutur. Hz. Peygamber de bu soruya Ramazan ayndaki diye cevap vermitir (Buhr, Savm, 1).

RAMAZAN ORUCUNUN FARZ OLMASININ SEBEB VE AYIN GRLMES (RYET- HLAL) MESELES
Dier ibadetler gibi oru da Allahn emri olduu iin farzdr. Bu manada ramazan orucunun farz olmasnn sebebi, Allahn onu emretmi olmasdr. Fakat fkh uslnde sebep kelimesinin zel bir anlam vardr. Buna gre sebep, Allah veya Peygamber tarafndan bir hkmn varlna almet olmak zere tespit edilip aklanan zhir durumdur. Bir vakte bal olan ibadetlerde

119

o vaktin girmesi ayn zamanda o ibadet ykmllnn domasnn sebebidir. Buna gre ramazan orucunun sebebi de ramazan aynn balamasdr. Ramazan aynn balamas, bu aya ait hilalin domas ile belli olur. Din gnlerin tespitinde gkyzndeki ayn hareketleri esas alnr. lk gn kk bir hilal eklinde ksa bir sre grlen ay, gnden gne byyerek ve grlme sresi de uzayarak ayn ortasnda dolunay halini alr. Bundan sonra tekrar klmeye balar ve bazen 29 bazen de 30 gn sonra yeni hilal grlr. Ramazan orucuna bu aya ait yeni hilalin grlmesiyle balanmasn ve bir sonraki ay olan evval hilalinin grlmesiyle de bayram yaplmasn emreden hadisler vardr (Buhr, Savm, 11; Mslim, Sym, 320). Hz. Peygamber (s.a.) zamannda ve onu takip eden ilk asrlarda ayn bu hareketi gzle izlenirdi. Bu izlemeye gre ramazan ay balaynca oru tutulur ve evval ay balaynca da oruca son verilir, bayram yaplrd. Hz. Peygamber zamanndaki bu uygulamann fkha yansmas zetle yle olmutur: Ramazandan nceki ay olan aban aynn 29. gnnn sona erdii akam yeni ayn doup domayaca gzle izlenir. Eer yeni ay grlrse ramazan ay girmi saylr ve o gece tervih namazna, imskten itibaren de oruca balanr. Yeni ay grlmezse ertesi gn aban aynn otuzu kabul edilir ve sonraki gn oruca balanr. Ayn ilem ramazann 29. gnnn sonunda da yaplr ve bunun sonucuna gre o seneki ramazan aynn 29 veya 30 gn olduuna karar verilir. Gzlemi herkes yapabilir fakat bunun sonucunun karara dnmesi Mslman toplumun en st temsilcisinin (devlet bakan) onay ile olur. Bu onay iin gkyznn berrak olduu zamanlarda hilalin bir iki kii tarafndan grlmesi yeterli saylmaz, ok sayda kiinin grmesi art aranr. Hava bulutlu ise ramazann balangcnda bir Mslmann sonunda ise en az iki Mslmann ahitlii aranr. Bylece Mslmanlar ramazana birlikte balarlar ve yine birlikte bayram yaparlar. Gnmzde teknolojik imkanlar hayli gelimitir. Uzun yllardr ayn ve dier gk cisimlerinin hareketleri, ok eitli amalarla uzman kiiler tarafndan ve teknolojiden yararlanlarak takip edilmekte, elde edilen sonular ilan edilmektedir. Bu aklamalarda yeni ayn fiilen dou zaman (kavuum/ictima an) ile gzle grlebilecek hale gelecei zaman da ayrca bildirilmektedir. Mslmanlarn bu tespit karsndaki tutumlarnn ne olaca yani din gnlerin ve vakitlerin tespitinde bu bilgileri kullanp kullanamayacaklar meselesi son zamanlarda Mslman alimler arasnda tartlmaktadr. Kimi lkelerde uzmanlarn raporlarna dayanan takvimlere kimi lkelerde plak gzle grmeye itibar edilmektedir. Trkiyedeki takvimler yeni ayn plak gzle grlebilecek hale gelecei an esas alnarak hazrlanmaktadr. Buna gre takvime esas alnan lm ve hesaplamalar doru olduu takdirde yeni ayn belirtilen zamandan nce domamas gerekir. Buna ramen kimi lkeler yeni ay, takvimde belirtilen bu gnlerden nce grdkleri iddiasyla ramazana balamakta veya bayram yapmaktadr. Bu durumda ya lmde ya da gzlemde bir hata akla gelebilir. kisinde de hata yoksa lm ile gzlem arasnda bir farkllk meydana gelmemelidir. Bilindii gibi gnein veya ayn dou zaman her yerde ayn deildir. Bazan ayn dou zaman ile ilgili bu farkllk (ihtilf- metli) ramazann balangc konusunda bir gnlk farka sebep olabilir. slm hukukular arasnda eskiden beri tartlan bir konu da yeni ayn bir lke veya ehirde grlmesinin dier ehirlerdeki Mslmanlar iin geerli saylp saylamayaca meselesidir. Zamanmzdaki iletiim imkanlarnn ve teknolojilerinin gelimilii, dnya Mslmanlarnn birlik iinde olma

120

ihtiyac, dnyann kk bir kye dnt gerei karsnda bu tartma eski nemini kaybetmitir. Ramazan ve bayram gibi vakitlerin Mslmanlarn kiisel ibadet hayatnda olduu gibi ayn zamanda onlarn ortak heyecan bakmndan da nemi vardr. Bilhassa bayramlarn birlikte yaanmas onlarn bu ortak heyecan ihtiyacn karlayacak, aralarndaki birlik ve beraberlik, sevgi ve sayg balarn kuvvetlendirecektir. Bu sebeple Mslmanlarn ounluk tekil ettii lkelerde, ramazana birlikte balamak ve hep beraber bayram yapmak iin onlarn temsilcisi durumunda olan resm kurum veya devletin ilan ettii ve halk tarafndan da umumi kabul gren gnlerin esas alnmas, ferd tercihlerin Mslmanlar arasnda huzursuzluk vesilesi yaplmamas tavsiye edilir. Hz. Peygamberin de ramazan ve kurban bayramlarn Mslmanlarn ortak heyecanla geirmelerini istedii anlamna gelen szleri vardr (Tirmiz, Savm, 78; bn Mce, Sym, 9).
Trkiye Diyanet Vakf tarafndan yaymlanan slm Ansiklopedisinin Hilal maddesinde yer alan htilf- Metli konusunu (XVIII, 34) inceleyiniz. Dnyann bir yerinde yeni ay dounca dier yerlerdeki Mslmanlarn da onu dikkate alarak oruca balamas veya bayram yapmas konusunda deerlendirme yapnz.

ORUCUN RKN, ARTLARI VE MSTEHAPLARI

Oru Allah iin tutulur. Bir kimseye orucun farz olmas ve tutulan orucun Allah tarafndan kabul edilmesi iin onda olmas gereken birtakm artlar vardr. Bunlardan bir ksm olmazsa oru farz olmaz, bir ksm olmazsa da oru tutulmam saylr. Mslman ibadetlerini ve ibadet d davranlarn en iyi ekilde yapmaya alr. Orucun mkemmel olmas veya mkemmele yaklamas iin istenen baz davranlar vardr. Bunlar da orucun mstehaplar olarak anlatlacaktr.

Orucun Rkn
Orucun rkn, orulunun oru iin belirlenen sre iinde oruca aykr davranlardan uzak durmasdr. Bunun iin onun zetle cinsel ilikiden uzak durmas ve vcudunun ii hkmnde saylan ksmna zellikle az, makat gibi doal kanallardan herhangi bir ey girmemesi gerekir. Buna aykr davranlar orucu bozar. Vcuda giren eyin doal kanallardan (menfezlerden) girmesi esas alnr, derinin gzeneklerinden girenler orucu bozmaz. Boaz, en nemli doal giri kanaldr. Gda ve tedavi maddeleri byk lde boaz kanalyla vcuda girer. Burun, kulak, ans vb. kanallar da vcudun iine alan dier doal kanallardr ve buralardan girecek maddeler de orucu bozar. Ayrca doal kanallar dndan mesela vcutta alan bir yaradan ieriye giren veya ine vastasyla vcuda verilen ilalarn yahut baka maddelerin, rknne aykr olduu iin orucu bozup bozmayaca tartlmtr. Bu konuda ileride Oru ve Tedavi bal altnda bilgi verilecektir.

121

Orucun artlar
Orucun insana bir ykmllk olarak farz olmas, farz olan bu orucun iinde bulunulan zaman diliminde tutulmasnn (ed) farz olmas ve tutulan orucun geerli (sahih) olmas iin birtakm artlar vardr. imdi bunlar ayr ayr ele alacaz.

1. Orucun Farz Olmasnn artlar

Daha nce hangi orularn farz olduunu aklamtk. Bunlar akll ve bli (ergin) Mslmanlara farzdr. Dolaysyla orucun farz olmasnn art vardr: Akll, bli (ergin) ve Mslman olmak. Oru ocuklara yani bli olmayanlara farz deildir. Fakat ocuklar bli olmadan nce namaz gibi oruca da altrlrlar. Bylece bli olduklar zaman birden hi tanmadklar ve hayli sabr isteyen bir ibadetle karlamam olurlar, psikolojik olarak kendilerini bu ibadete hazr hissederler. Bu altrma esnasnda ocuun fizyolojik ve psikolojik durumu dikkate alnmal, orutan korkmas ve nefret etmesi deil, orucu sevmesi salanmaldr. Bir ocuk ramazan ay iinde bli olmusa veya bir gayri mslim Mslmanl kabul etmise o an izleyen ilk imsk vaktinden itibaren oruca balamas gerekir. Akl sal olmayan delilere oru farz deildir. Fakat akl sal geici olarak bozulan ve ramazann bir ksmnda akl dengesi bozuk (deli) durumunda olanlarn daha sonra bu gnleri kaz etmeleri gerekip gerekmedii konusunda farkl grler vardr. Hanef mezhebine gre geici delilik hali ramazan aynn tamamn kaplyorsa bu ahs, o seneki ramazan orucu ile ykml deildir. Fakat bu hal ramazann tamamn kaplamyorsa tutamad o gnlerin orucunu daha sonra kaz etmesi gerekir. fi mezhebine gre ise delilik mddeti ramazann tamamn kaplamasa da bu haldeki gnlerin kazs gerekmez. Baygnlk hali her iki mezhebe gre de bir tr hastalk kabul edilir ve ramazann tamamn kaplasa da o gnlere ait orularn kaz edilmesi gerekir. slm dnyasnda yaamayan ve sonradan Mslman olan ahsa ramazan orucunun farz olmas iin ayrca orucun farz olduunu da bilmesi gerekir. Eer orucun farz olduunu bilmiyorsa Mslman olduktan sonraki ramazan ayndan itibaren deil bunu rendii an izleyen ramazan ayndan itibaren oru mkellefi olur ve geen gnlerin orucunu kaz etmez. Ama slm dnyasnda yaarken Mslman olmusa ramazan orucunun farz olduunu bilmemesi bir mazeret saylmaz ve bilmese bile Mslman olduktan sonraki tutmad ramazan orularn kaz eder.

2. Orucun Edsnn Farz Olmasnn artlar

Orucun edsnn yani farz olduu gnde tutulmasnn farz olmas iin o ahsn ayrca salkl ve mukm (sefer deil) olmas gerekir. Ramazan orucu hasta veya sefer halinde olanlar iin de bir ykmllk olarak farzdr. Fakat bunlar o halde iken oru tutmayabilirler ve bu durum, onlar iin farz yapmamak olarak deerlendirilmez. Onlar gnnde tutamadklar orular daha sonra kaz ederler. Burada salkl olmak, genel bir kavram olarak kullanlmaktadr. Oru tutmamaya izin veren haller bal altnda aklanan ve insan hayatn az-ok tehdit eden dier durumlar da bu kavram altnda dnlmelidir.

122

3. Orucun Geerli (Sahih) Olmasnn artlar

Orucun geerli (sahih) olmasnn artlar da niyet etmek ve kadnlar hakknda ay halinde ve lousalk halinde olmamaktr. Bir kimse oru niyeti olmadan btn gnn a, susuz ve cinsel ilikiden uzak geirse oru tutmu saylmaz. Niyet konusunun ayrntlar daha nce Oru eitleri ve Niyetleri bal altnda anlatlmt. det gren kadnlarn bu halde iken oru tutmalar farz deildir ve bu esnada orucun btn artlarna uysalar bile oru tutmu saylmazlar. Doum yapm ve lousalk hali devam eden kadnlar da ayn durumdadr. Bu konu Oru Tutmaya Engel Olan Haller bal altnda tekrar ele alnacaktr.
Kadnlarn bu iki halde iken oru da dhil baz ibadetleri yapmamalar ve bunlarn hkm hakknda http://www.diyanet.gov.tr/turkish/dy/KurulDetay.aspx?ID=23 adresine bavurabilirsiniz.

Orucun Snnetleri ve Mstehaplar

Tutulan orucun Allah katnda daha deerli, mkemmele daha yakn olmas iin orulunun rkn olarak ifade edilen asgari llere ek olarak baz davranlar sergilemesi beklenir. Bunlar aadaki ekilde zetlemek mmkndr: 1-Sahuru ge, iftar erken yapmak. Sahur yemei yemek ve bunu imsk vaktine yakn zamanlarda yapmak, akam olunca da iftar geciktirmeyip vaktinde iftar etmek snnet ve mstehaptr. Hz. Peygamber Sahur yeyin; sahurda bereket vardr buyurur (Buhr, Savm, 20; Mslim, Sym, 45). Sahur yemei doktorlar ve beslenme uzmanlar tarafndan da srarla tavsiye edilmektedir 2-Sadaka vermek. Toplumun yoksul kesimiyle ilgilenmek, onlarn ihtiyalarn gidermek sevaptr. Orulunun bu davran orucuna ayr bir anlam katar. 3-ftar yemei vermek. Yoksul olsun olmasn orululara iftar yemei vermek tavsiye edilir. Hz. Peygamber Kim bir oruluya iftar ettirirse ona o orulunun sevab kadar sevap olur. Bu, orulunun sevabndan hi bir ey de eksiltmez buyurur (Tirmiz, Savm, 82; bn Mce Sym, 45). htiya sahiplerine ulamak ve onlara iftar vermek daha da faziletlidir. 4-Hurma veya su ile iftar etmek, iftarda dua etmek. Hz. Peygamberin, iftarda hurmay tercih ettii, yoksa su veya mevcut olan baka gda maddeleri ile iftar ettii bilinmektedir (Buhr, Savm, 33, 43-45; Mslim, Sym, 52-53; Eb Dvd, Savm, 21). 5-Nfile namaz klmak, oka Kurn okumak, istifarda bulunmak. Hz. Peygamber ramazan aynda dier aylardan daha ok nfile namaz klard. 6-tikf. Ramazann bilhassa son on gnnde itikfa girmek orucun snnetlerindendir.
evrenizdeki iftar uygulamalarn gzlemleyiniz. ftar verme veya bakalarn iftara davet edip birlikte iftar yapma konusundaki gelimeleri deerlendiriniz.

123

ORU TUTMAYA ENGEL OLAN VE RAMAZAN ORUCUNU TUTMAMAYA VEYA BALANMI ORUCU BOZMAYA ZN VEREN HALLER
Orucun geerli olmasnn artlarndan birisi eksik olduu takdirde oru fiilen tutulsa da geerli olmaz. Bu eksiklik oru tutmaya engeldir. Orucun edsnn farz olmasnn artlarndan birisi eksik olduu takdirde ise o gnn orucu sonraya braklabilir. imdi bunlarla ilgili ayrntlar aklayacaz.

Oru Tutmaya Engel Olan Haller

1-Ay hali (Hayz): Kz ve kadnlarda grlen ay hali (hayz, det) oru tutmaya engeldir. Bir kz veya kadn bu hlde iken oru tutamaz. Tutsa bile dinen meru saylan oru yerine gemeyecei iin sonradan o gnlerin yerine kaz orucu tutmas gerekir. Hz. ie, Hz. Peygamberin, ay halinden sonra onlara orucu kaz etmelerini emrettiini, namaz konusunda ise byle bir isteinin olmadn anlatr. Tirmiz bu rivayetten sonra Uygulama da byledir. Ay halindeki kadnn orucu kaz edecei, namaz kaz etmeyecei konusunda ilim ehli arasnda bir ihtilaf da bilmiyoruz der (Tirmiz, Savm, 68). Ay hali gn iinde orulu iken balarsa o gnn orucu bozulmu olur ve daha sonra kaz edilir. Byle birisinin gnn kalan ksmn orulu olarak geirmesine gerek yoktur, yiyip iebilir. Gn iinde deti sona eren kadnn ise gnn kalan ksmn orulu gibi geirmesi gerekir. Yalnz bu yasaa uymamaktan dolay ayr bir kaz gerekmez. 2-Doum sonras hal (Nifas): Doum yapan kadn (nfes) orulu ise orucu bozulur ve nifas (lousalk) hali devam ettii mddete oru tutamaz. Tutamad bu orucu daha sonra kaz eder.
Burada anlatlanlar, daha nce Orucun Geerli (Sahih) Olmasnn artlar bal altnda yer alan aklamalarla ilgilidir. Birlikte deerlendiriniz.

Oru Tutmamaya veya Orucu Bozmaya zin veren Haller

Kurnda ramazan aynda oru tutmay emreden yetlerde hasta veya seferde (seyahat, yolculuk) olanlar bu hkmden istisna edilmitir. slm dini, insandan gcnn yetmeyecei veya onu nemli skntlara drecek grevler istemez. slmn bu ilkesinden dolay bata hastalk ve sefer olmak zere ramazan aynda oru tutmamaya izin veren baz haller unlardr: 1- Yolculuk (Sefer, seyahat): Bata namaz ve oru olmak zere yolculuun baz din hkmlerde deiiklie sebep olaca ayet ve hadislerde yer alr. Fakat hangi yolculuklarn ve seyahatlerin byle deiiklie sebep olan sefer kapsamnda olaca alimler arasnda tartmal bir konudur. Daha nce namaz konusunda geen aklamalara gre sefer saylan yolculuk ve seyahatler oru tutmamak iin bir mazerettir. Bu tanma uyacak ekilde yolcu durumunda olanlar ramazan aynda oru tutmayp onu daha sonra kaz edebilirler. Hz. Peygamber ve ashbnn yolculuk esnasnda bazan oru tuttuu bazan tutmad veya gruptakilerden bir ksmnn orulu, bir

124

ksmnn orusuz olduu eklinde rivayetler vardr. Ramazanda yolcu olan bir Mslmann zor olmayacaksa oru tutmas, nemsenecek derecede meakkatli olacaksa tutmamas daha iyidir. Hz. Peygamber (s.a.) yolculuk esnasnda sknt eken birisini grnce Seferde oru tutmak bir fazilet deildir demitir (Buhr, Savm, 36). 2- Hastalk: Kurn- Kerimdeki ilgili ayetlerde (el-Bakara 2/184, 185) herhangi bir snrlama getirilmeksizin hasta olanlarn orularn daha sonraki gnlerde tutaca belirtilir. Fakihler buradaki hastal oru tutulduu takdirde artacak veya iyilemesi gecikecek yahut bir organn zarar grmesi neticesini douracak olan hastalk eklinde anlarlar. Hasta olan birisi oruca hi niyet etmeyebilir. Oruca baladktan sonra gn iinde hasta olan da orucunu bozabilir. Oru ykmls, oru-hastalk ilikisi konusunda daha nceki tecrbelerine dayanabilecei gibi iinin ehli bir doktorun aklamalarna da gvenebilir. Hastalk sebebiyle oru tutmayan veya orucunu bozan kimse, iyileince geciktirmeksizin orucunu kaz eder. yileme olmakszn hastalk hali lmle sonulanrsa bu gnler iin herhangi bir sorumluluk da yoktur. 3- Yallk: Yalanm, artk alk ve susuzlua dayanamayacak hale gelmi kiiler oru tutmak yerine her gnn orucuna karlk bir fidye verirler. Fidye, bir fakirin bir gnlk yemek bedelidir (el-Bakara 2/184). Fidye olarak her gn iin bir fakire yemek yedirmek de yemein bedelini vermek de cizdir. Fidye bedeli genellikle ramazan aynda ilan edilen fitre (ftr sadakas) ile ayn miktardadr. Kendisini yallk sebebiyle artk oru tutamayacak halde grd iin oru tutmayp fidye veren kimse daha sonra oru tutacak hale gelse bundan sonra orucunu tutmaya balayaca gibi nceki deerlendirmesinin isabetsiz olduu anlalm olacandan tutmayp fidye verdii o orulardan da sorumlu olur. ok yal olmasa bile tedavisi mmkn olmayan ve oru tutmaya engel tekil eden bir hastal olan kimse de fidye verebilir. 4- Ar alk veya susuzluk: Oruca balam bir insan akl veya vcut salna zarar verecek derecede alk veya susuzluk hali ile karlarsa orucunu aar ve daha sonra kaz eder. Alk veya susuzluun salna bu derecede zarar vereceini bilen veya gvenilir bir doktordan renen Mslman oruca hi balamaz ve ileride bu durum geince onu kaz eder Byle ciddi bir tehlike karsnda orucunu bozduu iin gnahkar olmaz. 5- Hamilelik veya emzirme: Oru, hamilenin kendisine veya karnndaki yavruya zarar verecekse o da hasta gibi kabul edilir ve ramazanda oru tutmayp sonra kaz eder. Kendine veya bakasna ait bir ocuu emziren kadn, oru tuttuu takdirde ocuk bundan zarar grecekse orucunu o ramazan aynda tutmaz, sonra kaz eder. 6- Sava hali:. Ramazanda dman karsnda savaan bir Mslman eer oru tuttuu takdirde zayf decekse o gnlerde oru tutmayp sonra kaz edebilir. Fiilen sava balamam da olsa o gn balayacan biliyorsa bu durumda da oru tutmayp sonra kaz edebilir. 7- Tehdit: lm veya vcut organlarndan birine ciddi manada zarar verme tehdidi altnda orucunu bozmas istenen ahs, orucunu bozar ve sonra kaz eder. 8- Ziyafet: Snnet veya nfile oruca balayan birisinin sonra kaz etmek zere orucunu amasnn mubah olup olmad tartmal bir konudur.

125

Kimi limlere gre byle bir oruca balayan onu bozabilir ve sonradan kaz etmesi de gerekmez. Snnet ve nfile ibadetlerin, baland andan itibaren bu zelliklerini kaybedip vacip hale geldiini dnen Hanef mezhebindeki hkim gre gre byle bir oruca balayan, bir mazereti olmadan orucunu bozmamaldr. Bu gre gre ziyafete davet edilmi olmann mazeret saylp saylamayaca da ayrca tartmaldr. Kimine gre bu, uygun bir mazeret iken kimine gre deildir. Kimine gre gnn ilk yarsnda (zevlden nce) mazeret saylrsa da daha sonra mazeret saylmaz. Bazlar davet sahibinin zlecek olmasn dikkate alr ve oruca devam edip ziyafete katlmamak davet sahibini zecekse bu bir mazerettir, der. Farz veya vacip oruca balayan birisinin ziyafet sebebiyle orucunu bozmasna ise izin verilmez. Buna ramen bozarsa kaz eder.
Burada anlatlanlar, daha nce Orucun Edsnn Farz Olmasnn artlar bal altnda yer alan salkl ve mukm olma artna bal ayrntlardr. Birlikte deerlendiriniz.

VAKTNDE TUTULMAYAN ORULARIN KAZSI

Yukarda aklanan mazeretler dolaysyla veya herhangi bir mazerete bal olmakszn vaktinde tutulmayan ya da balanp bozulan orular daha sonra kaz edilir. Kazdan maksat, tutulmayan gn saysnca orucun daha sonra ramazan dndaki gnlerde tutulmasdr. Kaz orucu iin belli bir vakit yoktur. Ramazan bayramnn birinci ve kurban bayramnn ilk drt gn dnda senenin herhangi bir gnnde kaz edilebilir. Kabul edilebilir bir mazereti olmad halde ramazan aynda oru tutmamak byk bir gnahtr. Bunlarn hem orularn kaz etmeleri hem de tvbe edip Allahtan af dilemeleri gerekir. Farz olan bir ibadetin vaktinde yaplmamas byk gnahtr. Bu gnahtan sadece kaz ile kurtulmak mmkn deildir. Hz. Peygamber Bir kimse mazereti olmadan ve hasta da deilken ramazanda bir gn oru tutmasa btn zamanlar orulu da geirse bu, onun yerine gemez buyurur (Buhr, Savm, 29). Bir mazeretten dolay orucu vaktinde tutamam bir insan sz konusu mazereti sona erip onu kaz frsat bulamadan lmse oru borlusu olarak lm saylmaz ve bundan dolay gnahkar olmaz. Ama kaz iin frsat doduu halde kaz etmemise oru borlusu olarak lm olur. Kaz orularn, nasl olsa vakti geti deyip gnlerin ksa, havalarn serin olduu mevsimlere brakmak drste bir davran deildir. Bir insan, kaz etmesi gereken orularn kaz etmeden yukarda akladmz mazeretler arasnda saylan yallk dnemine girmi olabilir. Bu durumda orada anlatlan bilgiler dahilinde hareket eder ve ka gn kaz borcu varsa o kadar fidye verir. nsanlarn, ibadetlerini salklarnda bizzat ve istendii ekilde f etmeleri esastr. Buna ramen onlarn bir ksmn vaktinde f etmeden lmeleri de mmkndr. Bu ihtimale kar bir tedbir olarak, kaz borcu olan ahsn, kaz orucunu tutamadan ld takdirde, brakaca mirastan kaz borcu kadar fidye denmesini vasiyet etmesi gerekir. Bu durumda miras paylamndan nce vasiyeti yerine getirilir.

126

ORUCU BOZAN, BOZMAYAN VE ORULUYA MEKRUH OLAN EYLER

Orucun rknn aklarken oruluya yasak olan fiillere genel olarak deinmitik. Bu yasaa aykr davranlar orucu bozar ve bozulan orucun daha sonra kaz edilmesi gerekir. Bu yasan meru bir mazeret olmadan ihlal edilmesi ayn zamanda gnahtr ve bundan dolay tvbe edip Allahtan af dilemek de icap eder. Yasaa aykr davranlardan bazs ar ihlal olarak deerlendirilir ve o zaman bunlara ek olarak keffret de gerekir. Bazan yaplan fiil, tam bir yasak ihlali saylmaz ama oruluya yakmaz veya onu ihlal ortamna ekebilecek trden olur. Orulunun bunlar yapmas da mekruhtur.

Orucu Bozup Sadece Kazy Gerektiren Haller

Orucu bozup sadece kazy gerektiren hususlar grup halinde ele alacaz: Yeme ime ile ilgili olanlar, cinsel hayatla ilgili olanlar ve dierleri.

1. Yeme-me ile lgili Olanlar

Beslenme veya tedavi amal olarak kullanlmas det olmayan bir eyin az yoluyla alnmas. Bu konuda rnek olarak zikredilen baz maddeler unlardr: Fndk, badem gibi kabuklu yiyecekleri kabuu ile yutmak, yenilmesi det olmayan bir ekirdei yutmak, ta yutmak, un yemek, hamur yemek, i pirin, tuz yemek, kat veya pamuk yemek. Eer bir kii bunlardan birini yemeyi det haline getirmise ve onu zevkle yiyorsa onun yenmesi kaz yannda ayn zamanda keffret sebebi olur. Hata ile bir ey yemek veya imek. Hata ile unutmann hkm farkldr. Mesela abdest esnasnda azn alkalarken istemedii halde boazna su kaan kimse hata ile su imi olur ve eer o srada orulu olduu hatrnda ise- orucu bozulur. Boazna kar veya yamur tanesi kaan orulu, bunu istemeye istemeye yutmak zorunda kalsa eer o esnada orulu olduunun bilincinde ise orucu bozulur. Bu gibi hata durumlarnda orucun bozulmayacan kabul eden grler de vardr (bk. bn Kudme, el-Mun, III, 44, 50). Vaktin giri veya knda yanlarak bir ey yemek veya imek. Sahurda imsk vakti girmedi veya akam iftar vakti girdi zannederek yiyip ien ve daha sonra da bu konuda yanldn anlayan insan orucuna devam eder ve ayn zamanda o orucu kaz eder. Orucun bozulduunu zannederek yiyip imek. Unutarak yiyip ime orucu bozmaz. Bu hkm bilmedii iin orucunun bozulduunu zannederek daha sonra bile bile yiyip ienin o gnn orucunu kaz etmesi gerekir. Bu konuda orucun bozulduunu dndren davranlarn hepsi ayn deerlendirilmez. Mesela dedikodu (gybet) yapt iin orucunun bozulduunu zanneden ve bundan sonra yiyip ien kimse sadece kaz ile deil ayn zamanda keffretle ykml olur. Diler arasnda kalm nohut tanesi kadar artn yutulmas. slm limleri diler arasndaki kalntnn az veya ok olmasn dikkate alrlar. Nohut tanesi kadar veya daha ok olanlarn orucu bozacan sylerler. Aza dardan alnarak yutulacak bir madde ise susam tanesi kadar olursa orucu bozar.

127

Oruca imskten sonra niyet edenin keffreti gerektirecek davran. Niyetin vakti konusunda anlatld gibi baz mezheplere gre imskten sonra yaplan niyet geersizdir. Buradaki gr ayrl ve o gnk orucun hi balanmam olma ihtimali, orucu bozann lehinde bir hafifletici sebep olarak deerlendirilmi ve keffret gerekmeyeceine hkmedilmitir.

2. Cinsel Hayatla lgili Olanlar

Cinsel iliki olmakszn pme, sevime gibi hallerde boalma (inzal) olmas halinde oru bozulur ve kazs gerekir. Mastrbasyon da (istimn) orucu bozar ve kazy gerektirir. Uykuda iken boalan insann orucu ryasnda bir cinsel iliki hatrlasa da hatrlamasa da- bozulmaz. Dokunma olmakszn kar cinse ehvetle bakmak haram ise de bu bakma veya bu esnada boalma orucu bozmaz.

3. Kazy Gerektiren Dier Davranlar

steyerek az dolusu kusmak. Orulunun istei dnda kusmak zorunda kalmas ve kusmas halinde miktar ok da olsa orucu bozulmaz. Az d yollardan besleyici veya keyif verici madde alnmas. Bu konuda Oru ve Tedavi bal altnda geni bilgi verilecektir. ine duman ekmek. Herhangi bir duman iine ekmek veya kanmas mmkn olduu halde kanmayarak solumak orucu bozar. iek koklamak bunlardan farkl deerlendirilir ve orucu bozmaz. Tehdit altnda oru bozmak. Orucunu, dinen geerli bir tehdit sebebiyle bozmak zorunda kalan kimse bozmann ekli ne olursa olsun onun kazs ile mkellef olur, bu durumda keffret gerekmez

Orucu Bozup Hem Kazy Hem Keffreti Gerektirenler

Ramazan aynda, gnn orucuna niyet ederek balam olan erkek veya kadn, orulu olduunu bile bile cinsel ilikide bulunursa orucu bozulur ve kaz yannda keffret ile de mkellef olur. Bu konuda byk lde gr birlii vardr. Keffret, sal yerinde olanlar iin iki ay ara vermeden oru tutmak, buna gc yetmeyenler iin ise altm fakiri birer gn doyurmak eklinde olur. Bu konuda ileride keffretlerle ilgili nitede geni bilgi verilecektir. Hanef mezhebine gre ayn artlar altnda gda veya tedavi amacyla kullanlmas det olan bir eyi yiyen veya iene de kaz ve keffret gerekir. Sigara, nargile, enfiye gibi keyif verici maddelerin bile bile kullanlmas da keffret sebebi olarak kabul edilmitir. Ramazan ay dndaki orucun bozulmas veya ramazan aynda oruca niyet edilmemesi ve gnn orusuz geirilmesi keffret sebebi deildir. Bu durumda kaz gerekir ve oru tutmama ya da onu bozma meru bir mazerete dayanmyorsa ayrca tvbe edilir. Orucunu keffret gerektirecek ekilde bozan birisi ayn gn oru tutmaya engel olan veya oru tutmaya izin veren ve elinde olmayan (semv) bir

128

mazeret ile kar karya kalrsa keffret der. Mesela orucu, keffret gerektirecek ekilde bozulan ahs ayn gn iftardan nce orucunu bozmasna izin verecek derecede hastalansa veya bu durumdaki kadn kendi mdahalesi olmadan det grse, doum yapsa keffret der. Fakat kendi kendini yaralamas, hasta etmesi, yolculua kmas keffreti drmez. Ayn senenin ramazan aynda birden ok gnde keffret gerektirecek ekilde orucunu bozan bir insana her gn iin bir keffret mi gerekecei yoksa -daha nce keffreti yerine getirilmemise- hepsi iin bir keffretin yeterli mi olaca tartmal bir konudur. Hanef mezhebinde daha doru kabul edilen gre gre bu durumda bir keffret yeterlidir. Keffretin eitleri ve uygulanmas hakknda Yemin ve Keffretler nitesinde bilgi verilecektir.
Trkiye Diyanet Vakf tarafndan yaymlanan slm Ansiklopedisinden Keffret maddesinin Oru alt bal altnda yazlanlar (XXV, 181) inceleyiniz. Ramazan orucunu kasden yemek yiyerek bozan birisine keffret gerekip gerekmeyecei konusundaki gr ayrlnn gerekesini aklaynz.

Orucu Bozmayan Fakat Mekruh Olan Davranlar

Orucu bozulma tehlikesi ile kar karya getirebilecek davranlar mekruhtur, bunlardan kanmakta yarar vardr. Mesela abdest esnasnda az alkalanrken boaz ksmnn iyice slanmas iin ar hassasiyet gsterildii takdirde suyun boaza kama tehlikesi vardr. yleyse orulunun, azn alkalarken boazn tamamen slatmaya almas mekruhtur. Bu esnada boaza su kaarsa oru bozulur. Burna su ekmedeki ar hassasiyet de ayndr. Oruluya mekruh olan dier hallerin bir ksm yle sralanabilir:

1. Gen orulunun eini pmesi, kucaklamas, ona sarlmas. nk bu

davran orucun bozulmasna sebep olabilecek neticeler dourabilir. Hz. Peygamberin orulu iken eini ptne, pmenin oruca zarar vermeyeceini sylediine dair rivayetler yannda gen birisinin, orulu iken eine sarlma ile ilgili sorusuna bunu yasaklayc mahiyette cevap verdiine dair rivayetler de vardr (Mslim, Sym, 6274). Gen olmasa bile nefsine hakim olamayacak kiiler de bu bakmdan gen hkmnde saylr. Bu konuda daha ileri gidilerek plak halde sevimek veya dudak dudaa pmek ise yal ve kendine gvenen kimseler iin de mekruhtur. Dudak dudaa pme baz hallerde orucun bozulmas sonucunu da dourabilir. 2. Yemei yutmadan sadece tadna bakmak. Bu durum eer bir mazerete dayanmyorsa mekruhtur. Kocas geimsiz ve bu bakmdan anlaysz olan bir kadnn, yutmakszn yemein sadece tadna, tuzuna bakmas mekruh saylmamtr. Satn alnacak yiyecek maddelerinin yutulmakszn tadna baklmas da eer aldanma endiesi varsa mekruh deildir. 3. ekersiz sakz inemek. Azda dalmayan ekersiz sakz inemek mekruhtur. Ama sakz, ineme esnasnda paralanyor ve bir ksm boazdan ieri gidiyorsa o zaman oru bozulur. 4. Ar ilerde almak. Orulunun saln bozacak veya kendisini zayf drecek iler yapmas mekruhtur. Eer vcudu zayf drecekse kan aldrmak da byledir.

129

5. Oruluya yakmayan davranlarda bulunmak. Gybet ve dedi kodu yapmak, haset etmek, insanlarla kavga etmek, onlara hakaret etmek, svmek, haram olan iler yapmak sadece orulu iin deil herkes iin yasaktr. Bu gibi olumsuz davranlar orulu iin ayrca mekruhtur. Hatta bunlardan bazlarnn oruca cidd manada zarar verdiini yani onu bozduunu belirten ifadelere rastlamak da mmkndr.

Orucun Bozulmad Baz Durumlar

Oruluya mekruh olan davranlar orucu bozmaz ama mekruhtur. Burada anlatacaklarmz ise orucu bozmad gibi mekruh da deildir. 1.Orucu bozan bir davran unutarak yapmak: Orulu olduunu unutarak yiyip ien veya cins ilikide bulunann orucu bozulmaz. Hz. Peygamber Unutup da yer ierse orucunu tamamlasn. phesiz ona Allah yedirmi ve iirmitir buyurmutur (Buhr, Savm, 26; Mslim, Sym, 171). 2. htilam olmak veya cnp olarak oruca balamak: Orulu uyuyup ihtilam olsa orucu bozulmaz. msakten nce cnp olan birisinin o haliyle oruca balamas halinde de orucu geerlidir. Bu durumdaki birisinin ok gecikmeden gusl abdesti almas tavsiye edilir. 3. Di fralamak, misvak kullanmak: slm dini genel temizliin bir paras olarak az temizliine de zen gsterir. Bu esnada boazdan herhangi bir madde gitmedii takdirde oru bozulmaz. Bu ilemin leden nce veya sonra olmas, fra veya misvakn slatlm veya slatlmam olmas da fark etmez. Boazdan gitmemek artyla macun da kullanlabilir. 4. Die veya aza ila konulmas: Aza veya die konan ilacn kendisi boazdan gemedikten sonra srf tadnn boazda hissedilmesi orucu bozmaz. Mesela aryan die konan karanfilin tad boazda hissedilse bile kendisi boazdan gemezse oru bozulmaz. Di kanamasnda tkre karan kan, eer tkrkten az ise karmn boazdan gemesi de orucu bozmaz. 5. Ykanmak: Orulunun gusl maksadyla veya baka sebeple ykanmas orucunu bozmaz. Boazndan su kamad takdirde denize veya havuza girmesi, yzmesi de byledir. Serinlemek maksadyla azna, burnuna su almas, souk su ile ykanmas Eb Hanfeye gre mekruh saylrsa da Eb Yusuf bunun mekruh olmad kanaatindedir ve fetva da Eb Yusufun grne gredir. 6. Krem kullanmak, makyaj yapmak: Vcuda parfm veya krem, ya vb. maddeleri srmek, makyaj yapmak, gze srme ekmek, sa boyamak orucu bozmaz. 7. stemeyerek toz veya duman yutmak: Tozlu, dumanl bir ortamda bulunduu iin istemeyerek duman veya toz yutan, boazna sinek kaan insann orucu bozulmaz

130

ORU VE TEDAV
Daha nce akland gibi hastalk oru tutmamak iin izin (ruhsat) olarak deerlendirilmitir. Ama hastaln durumuna gre bu, iznin tesinde bir mecburiyet halini de alabilir. Oru tuttuu takdirde sal zarar grecek bir ahsn ncelikle tedavi ile megul olmas, salna kavutuktan sonra tutamad orular kaz etmesi isabetli olur. Dier taraftan baz hallerde oru, uygulanan tedavi programn aksatmayabilir veya oru dikkate alnarak yaplacak bir tedavi program ile de hasta, salna kavuabilir. Bu durumda kullanlacak ilalarn ve tedavi ynteminin oruca etkisinin bilinmesi gerekir. slm limleri gemiten gnmze ilalarn ve tedavi metotlarnn oruca etkisini deerlendirmilerdir. Bu deerlendirmede Hz. Peygamberin ve ashabnn aklamalar yannda yaadklar zamann bilgi ve tecrbe birikiminin de katks vardr. Konu gnmzde ele alnrken eskilerin grleri yannda ada tp biliminin verilerinden de yararlanma ihtiyac vardr. Diyanet leri Bakanl Din leri Yksek Kurulu 22/09/2005 tarihli toplantsnda bu tarz bir alma sonucu baz kararlar almtr. Yer yer bu kararlara da iaret ederek konuyu yle zetlemek mmkndr:
Tedavi yntemleri ve uygulamalarnn oruca etkisi ile ilgili bu kararlar iin http://www.diyanet.gov.tr/turkish/dy/KurulDetay.aspx?ID=1138 adresine bavurabilirsiniz.

1. Az Yoluyla Tedavi ve Tbb Mdahale

Az yoluyla alnp boazdan geen kat veya sv ilalar orucu bozar. Ancak az ierisine az miktarda ila damlatlmas veya sklmas, mesela dil veya damakta oluan yaralara ila srlmesi, die ila konulmas, diin doldurulmas veya kaplanmas orucu bozmaz. nk bu uygulamalarda boazdan herhangi bir madde ya hi gitmez veya dikkate alnacak kadar bir miktar gitmez. Aza konulan ilacn kendisi boazdan gemedii takdirde srf tadnn boazda hissedilmesi orucu bozmaz. Astm hastalarnn ve benzerlerinin kullandklar spreylerde aza sklan ilacn bir ksm az cidar tarafndan emilirken bir ksm boazdan nefes borusu yoluyla bronlara ve akciere gider. Mideye gitmeyen veya tkrkle kararak bir miktar gittii farz edilse bile dikkate alnacak bir miktara ulamayaca bilinen bu tr ilalarn kullanlmas orucu bozmaz. Bu konuda farkl grler varsa da Diyanet leri Bakanl Din leri Yksek Kurulu, bu tr spreylerin orucu bozmayaca grn benimsemitir. Kurul tp uzmanlarnn baz kalp rahatszlklarnda krizi nlemek maksadyla dil altna konulduunu ve dorudan az dokusu tarafndan emilip kana kartn ifade ettikleri ilalar da bu bilgiler nda ayn durumda saym ve onlarn da orucu bozmayacana karar vermitir. Mideyi grntlemek iin yaplan endoskopi ileminde aletin boazdan gemesi oruca zarar vermez fakat bu esnada ou kere mideye su veya baka madde verilir ve bu durumda oru bozulur.

2. Kulak, Burun veya Gze la Damlatlmas veya Sklmas

Bu ilemlerin oruca etkisi deerlendirilirken konulan ilacn boaza ve oradan da mideye geip gemeyecei dikkate alnmaktadr. Gnmz tp bilgilerine gre zarda yrtk olmad takdirde kulaa damlatlan ila boaza gitmez.

131

Burna damlatlan ila ve spreyler daha ok burun iinde emilir. Bunlardan ok az bir miktar burun aknts ile boaza gidebilirse de bu, orucu etkileyecek boyutta deildir. Gze damlatlan ilacn boaza gemesi iin de ayn eyler sylenebilir. Bu gerekelerle sz konusu kararda bu uygulamalarn orucu bozmayaca sonucuna varlmtr. nceki slm limlerinden nakledilen yaygn bilgi ise burna ve kulaa damlatlan ilacn orucu bozaca, gze damlatlann bozmayaca eklindedir.

3. Makat Yoluyla Tedavi ve Tbb Mdahale

Fkh ve ilmihal kitaplarnda makattan verilen ilacn orucu bozaca belirtilir. Diyanet leri Bakanl Din leri Yksek Kurulunun ilgili kararnda ise makattan verilen fitilin orucu bozmayaca sonucuna varlmtr. Ayn kararda lavman yaptrmak farkl deerlendirilmi, bu esnada barsaklara verilen su orada barsaklar tarafndan emilecek kadar bir sre kald ya da barsaklara gda zellii tayan bir sv verildii takdirde orucun bozulaca ifade edilmitir. Barsak grntleme yntemleri iin de ayn temel dnceden hareket edilerek bu esnada su veya besin deeri olan bir svnn barsaa verildii takdirde orucun bozulaca belirtilmitir.

4. Cinsel Organdan Tbb Mdahale

Fkh kitaplarnda ifade edilen hkim gre gre kadn cinsel organnn iine herhangi bir maddenin konulmas orucu bozar, fakat erkein cinsel organnn iine ila vs. damlatlmas orucu bozmaz. zellikle erkek cinsel organ ile ilgili gr ayrl tartlrken, ilacn bu yolla vcudun daha i blgelerine ulap ulamayaca konusundaki bilgi farkllnn hkm etkiledii grlmektedir. Diyanet leri Bakanlnn ilgili kararnda idrar yollarnn tbb tehis veya tedavi maksadyla grntlenmesinin, buralara ila verilmesinin orucu bozmayaca ifade edilmitir.

5. Anjiyo, Diyaliz, Anestezi

Sz edilen kararda bu ilemlerin oruca etkisi tespit edilirken, bu esnada vcuda besin deeri olan bir sv verilip verilmedii dikkate alnmtr. Sonu itibariyle anjiyoda byle bir sv verilmedii iin orucun bozulmayaca, baz diyaliz eitlerinde de durumun ayn olduu fakat bazlarnda vcuda besin deeri olan sv verildii ve bu son durumda orucun bozulaca gr benimsenmitir. Anestezide ise ilemin kendisinin orucu bozmayaca fakat bilhassa blgesel ve genel anestezide ayrca vcuda serum verildii, bu durumun ise orucu bozaca belirtilmitir.

6. ne ile la veya Serum Verilmesi, A Yaplmas

Vcuda doal kanallar dnda deriden giren maddelerin oruca etkisi eskiden beri tartlmtr. Kimine gre vcuda tamamen giren ve dar ile irtibat kalmayan her trl madde mesela bir ok paras bile orucu bozar. Konu zaman zaman komisyonlar tarafndan ele alnm ve deerlendirilmitir. Diyanet leri Bakanl Din leri Yksek Kurulunun 2005 tarihli kararnda gda ve keyif verici zellii olan inelerin orucu bozaca, dierlerinin bozmayaca ifade edilmitir. Orulunun kan vermesi orucu bozmaz. Fakat oruluyu zayf drecekse mekruhtur. Oruluya kan verilmesi ise orucu bozar.

132

7. Ciltteki Yaralara la Konulmas

Cilt zerine veya ciltteki yzeysel yaralara ila konulmas, ilal bant yaptrlmas oruca zarar vermez. Fakat baz limler yaraya konulan ilacn karnn iine veya beyne ulamasn bundan istisna ederler. Onlara gre yaraya konulan veya srlen ila, karnn iine (cevf) veya beyne (dima) ularsa oru bozulur.

ORU VE TKF
slm ncesi Mekke toplumunca da bilinen itikf, Hz. Peygamberin uygulamalaryla snnet vasf kazanmtr. tikf, Arapada tenha bir yerde kalmak, bir eye balanmak gibi anlamlar bulunan akefe fiilinden tretilmitir ve kelimenin farkl trevleri Kur'n- Kerimde dokuz yette kullanlmtr. slm literatrde itikf, Bir mescitte Allahn rzsn kazanma niyetiyle bir sre kalmak anlamnda kullanlr ve farkl grlere gre bu tarife, kalnacak srenin miktar, mescidin mahiyeti ve orada kalan kiinin orulu olmas gibi dier unsurlar ilave edilir. Hz. Peygamber ounlukla ramazan aynn son on gnnde Mescid-i Nebevde itikfa girer, yani gnn btn saatlerini orada geirirdi. Kendisine bu maksatla mescit iinde bir adr kurulduu, zorunlu ihtiyalar dnda mescitten kmad bilinmektedir (Buhr, tikf, 1, 69; Mslim, tikf, 16). slm limleri itikfn hkmn snnet olarak tespit ederler. Ramazan aynn son on gnnde snnet (bazlarna gre snnet-i kifye), dier gnlerde mstehap diyenler de vardr. Bir Mslmann adak yoluyla onu kendisi iin vacip hale getirmesi de mmkndr. tikfn asgari mddeti, itikf esnasnda orulu olmann gereklilii, kadnlarn nerede itikfa girecekleri gibi konularda farkl grler vardr. Genellikle kabul edilen gre gre bir mescitte kalmann itikf saylmas iin asgari bir mddet yoktur ve bu esnada orulu olmak art deildir. Dolaysyla itikfa niyet ederek ksa bir an mescitte kalmak da bu snnetin yerine gelmesi iin yeterlidir. Hanefler adak yoluyla vacip olan itikf snnet olanndan ayrrlar. Onlara gre itikf adayan bir insann en az bir gn orulu olarak mescitte kalmas gerekir. tikfn sahih olmas iin ona niyet edilmesi ve gusl gerektirecek bir halin olmamas arttr. tikfa girilecek mescit, en azndan iinde vakit namazlar cemaatle klnan bir mescit olmaldr. Cuma namaz klnmayan bir mescitte itikfa giren kii, cuma namaz iin en yakn cmiye gider ve bu durum itikfa zarar vermez. tikf niyetiyle bir mescitte bulunan kimse, oradan ancak tuvalet, abdest, gusl gibi zorunlu ihtiyalarn karlamak iin kar ve bu ihtiyalarn giderince derhal geri dner. tikfta bulunan kimse yeme, ime, uyku gibi ihtiyalarn mescidin iinde uygun bir yerde giderir. Bu esnada temizlik kurallarna riayet etmesi ve namaz klanlara mni olmamas tavsiye edilir. tikfta konuma yasa yoktur ama yine de o, lzumsuz konuma ve gevezelikten uzak durmaya, gnah olacak eyler konumamaya her zamankinden daha fazla zen gsterir, zamann daha ok ibadetle geirir; namaz klar, Kurn- Kerim okur, dua ve istifarda bulunur, Allah hatrndan karmamaya alr. Cinsel iliki kesinlikle yasaktr ve bu yasaa

133

aykr davranmak itikf geersiz hale getirir. ounlua gre itikf konusunda erkeklerle kadnlar arasnda nemli bir fark yoktur. Yalnz mescitte itikfa giren kadnlarn zel hallerinde mescitten ayrlmalar gerekir. Haneflere gre ise kadnlarn, kendi evlerinde namaz iin tahsis ettikleri yerler varsa orada itikfa girmeleri daha iyi olup mescitte itikfa girmeleri mekruhtur.

ORU VE FTRE
Ramazan ay boyunca oru tutan Mslmanlar bu ay sona erip evval ay girince oruca son verirler ve bayram yaparlar. Arapada bu bayrama dlftr (ftr bayram) denir. Ftr (ftr), orulu olmama halini ifade eder. Mslmanlar bu bayramda ayn zamanda sosyal ierikli bir mal ibadet olarak sadaka vermekle ykmldr. Bu gn denmesi gereken sadakaya sadakatl-ftr (ftr sadakas/fitre) veya zektl-ftr (ftr zekt/fitre zekt) denir. Bu manada dilimizde fitre kelimesi yaygnlk kazanmtr. Abdullah b. merin anlattna gre Hz. Peygamber (s.a.) kadn erkek her Mslmana, ftr zekt (sadakas) olarak bir s hurma veya arpa vermeyi farz klmtr (Buhr, Sadakatl-ftr, 1, 2; Mslim, Zekt, 1216). Fitrenin hkmn slm limleri farz veya vacip terimiyle aklarlar. Abdullah b. Abbas fitrenin, veren asndan ramazan boyunca tuttuu oru esnasnda olabilecek birtakm eksiklikleri telafi edici, alan fakir asndan da yiyecek ihtiyacn giderici ilevine dikkat eker (Eb Dvd, Zekt, 17; bn Mce, Zekt, 21). Tek bana bakldnda miktar itibariyle az gibi grlen bu sadakann, geni kesimler tarafndan dendii takdirde ihtiyalarn giderilmesine azmsanmayacak katkda bulunduu, sevin ve mutluluun yaygnlamasna vesile olduu grlr. Kimlerin fitre vermekle ykml olduu konusunda farkl grler vardr. Genelde er llerle zengin yani temel ihtiyalarndan fazla olarak nisap miktar mala sahip olan Mslmanlarn fitre vermekle ykml olduu kabul edilir. Yalnz zektta olduu gibi bu maln nmi (artc) olmas ve zerinden bir sene gemesi art aranmaz. Bunun yannda bayram gn ve gecesi yetecek kadar temel gda maddesine sahip byk, kk, kadn erkek her Mslmann fitre vermekle ykml olduu gr de vardr. Fitre vermekle ykml olan kimse, bakmlarndan sorumlu olduu ahslar da dikkate alarak kendisi ve onlardan her biri iin bir fitre verir. Ergin ahslar, fitrelerini verme konusunda bizzat sorumludurlar. Dolaysyla aile reisi durumundaki erkek, einin ve ergin ocuklarnn fitresini vermekle ykml deildir. Buna ramen einin ve beraber oturduu ergin ocuklarnn fitresini verecek olsa, onlarn ykmllkleri der. Kk ocuklarnn fitresini vermek ise zaten onun sorumluluundadr. Fitre verme ykmllnn balama an, bayramn birinci gn sabah imsk vaktinin girmesidir. Bu ykmlln, ramazann son gn gnein batt anda balayacan, syleyenler de vardr. Fitrenin ykmllkte esas alnan bu vakitten nce denmesi cizdir. zellikle ramazann sonlarnda bilhassa son iftar ile bayram sabah arasnda denmesi tavsiye edilir. Fitrenin bayram namazndan nce verilmesi gerekir. Hz. Peygamber (s.a.) ftr sadakasnn, insanlar bayram namaz iin toplanmadan nce verilmesini istemitir (Buhr, Sadakatl-ftr, 7; Mslim, Zekt, 2223).

134

Gnmzdeki uygulamada da muhta insanlarn bayram sabahna ihtiyacn dnmeden, huzurlu girmesi iin fitrenin genellikle bayram gnnden nce ramazan aynn sonlarna doru verildii grlr. Fitreyi bayram namazndan nce vermeyenler, mmkn olan en ksa zamanda vermeli ve bu gecikmeden dolay ayrca Allahtan af dilemelidir. Fitre olarak Hz. Peygamber zamannda verilen maddeler arasnda buday, arpa, kuru hurma ve kuru zm ne kar. Hanef mezhebine gre fitre miktarnn tespitinde bu maddeler esas alnr. Dier gre gre ise bu maddeler, o gnn Medine toplumunun temel gda maddeleridir ve her blgede orasnn temel gda maddesi esas alnabilir. Verilecek miktar bunlardan herhangi birinden bir s olarak ifade edilir. Yalnz Hanefler verilecek miktar budayda yarm s kabul ederler. S, aslnda bir hacim l birimidir ve gnmzdeki karl hakknda farkl deerlendirmeler vardr. Uygulamada bir s, yaklak kilo olarak hesap edilmektedir. Fakihlerin ounluuna gre sz edilen bu maddelerin ayn olarak verilmesi gerekir. Hanef mezhebine gre ise ayn olarak verilmesi de bunlarn bedelinin para olarak verilmesi de cizdir. Fitre, zekt alma hakk olanlara verilir. Bunlar genelde temel ihtiyalarn karlayamayan fakirlerdir. Zekt gibi fitre de fakir bile olsalar anne, baba, dede, nine gibi usl hsmlarna ve evlat, torun gibi fr hsmlarna verilmez. Bu mesele zekt nitesinde daha ayrntl olarak anlatlacaktr.
Trkiye Diyanet Vakf tarafndan yaymlanan slm Ansiklopedisinden Md (XXXI, 457458) ve S (XXXV, 317319) maddelerini inceleyiniz. Aralarndaki ilikiyi aklaynz.

zet
Oru ibadetini tanmlayabilmek Oru, imsk vaktinin girdii andan itibaren gne batana kadar geen sreyi oru niyetiyle yemeden, imeden ve cinsel ilikiden uzak olarak geirmeye denir. Mslmanlarn niin oru tuttuklarn aklayabilmek Oru tutmak, Allahn ve Peygamberin ak emridir. Ayrca bir Mslman adak yoluyla kendi kendini oru ykmls yapabilir. Ramazan dndaki gnlerde oru tutmak da sevaptr. Fakat hayatn tamamn orulu geirmek vlecek bir davran saylmaz. Hz. Peygamber ramazan dnda herhangi bir ayn tamamn orulu geirmemitir. Oru tutmann kimler iin hak veya grev olduunu deerlendirebilmek Akll, ergin bir Mslmann her sene ramazan aynda oru tutmas farzdr. Bu farzn ramazan ay iinde hemen yerine getirilmesi ise seyahat halinde olmayan salkl insanlar iindir. Yallar, hmile olan veya ocuk emziren kadnlar da durumlarna gre hastalara tannan kolaylktan istifade ederler. Bu gibi mazeretleri sebebiyle orucu erteleyenler mazeretleri ortadan kalknca kaz orucu tutarlar

135

Orucun bozulmas ve bu durumun telafisi ile ilgili tahlil yapabilmek Orucun tanmnda geen yeme-ime ve cinsel iliki yasana aykr davranlar orucun bozulmasna sebep olur. Vcuda az dndaki doal kanallardan giren maddeler de orucun bozulmasna sebep olur. Cinsel iliki dndaki birtakm cinsel tatminler de orucu bozar. Bozulan orucun daha sonra kaz edilmesi gerekir. Ramazan ay orucunun kastl olarak bozulmas ayrca keffreti gerektirir. Mazeretsiz oru bozmak gnahtr. Byle durumlarda kaz ve keffrete ek olarak tvbe edilmeli ve Allahtan af dilenmelidir. Fitre ibadetini aklayabilmek Ramazan ayn orula geiren Mslmanlar bu ayn peinden gelen evval aynn ilk gnn bayram olarak kutlarlar. Bu gnde en ge bayram namazndan nce muhtalara verilmesi gereken sadakaya fitre denir. Fitre genellikle daha nce verilir.

Kendimizi Snayalm
1. Aadaki orulardan hangisinde imskten sonra da niyet etmek cizdir? a. Gn belli olmayan adak orucu b. Ramazan orucunun kazs c. Keffret orucu d. Gn belli olan adak orucu e. Ramazan orucu 2. Aadakilerden hangisi orucun edsnn farz olmasnn artlarndandr? a. Akll olmak b. Ay halinde olmamak (kadnlar iin) c. Yolcu (sefer) olmak d. Mslman olmak e. Salkl olmak 3. Aadakilerden hangisi ramazan aynda orucu ertelemeye izin veren hallerden biri deildir? a. Hamilelik b. ocuk bakcl c. lm tehdidi d. Yolculuk e. Sava hali

136

4. Aadaki bilgilerden hangisi yanltr? a. Bir fnd kabuklu haliyle yutmak orucu bozar b. Sahur vaktinde yemek yiyerek oruca hazrlanmak snnettir. c. Di dolgusu yaptrmak orucu bozar. d. Orulu iken uyuyana rya (ihtilam) sonucu gusl gerekmesi orucu bozmaz. e. Orulunun iftar vakti oldu zannederek iftardan biraz nce su imesi orucu bozar. 5. Aadakilerden hangisi Hz. Peygamber zamannda fitre olarak verilen gda maddelerinden biri deildir? a. Ya zm b. Arpa c. Kuru hurma d. Buday e. Kuru zm

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. e 3. b 4. c Yantnz doru deilse, Oruca Niyet ve Niyetin Vakti konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Orucun artlar okuyunuz. konusunu yeniden

Yantnz doru deilse, Oru Tutmamaya veya Orucu Bozmaya zin Veren Haller konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Az Yoluyla Tedavi ve Tbb Mdahale, Orucun Snnetleri ve Mstehaplar, Orucu Bozup Sadece Kazy Gerektiren Haller konularn yeniden okuyunuz Yantnz doru deilse, Oru ve Fitre okuyunuz. konusunu yeniden

5. a

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Gnmzde iletiim imknlar gelimi ve dnyann herhangi bir noktasnda gerekleen olayn, onunla ilgilenen her yerden takip edilmesi kolaylamtr. Ayrca teknolojideki gelimeler de ayn hareketlerini izleme imkn vermektedir. Ortak heyecanla birlikte yaplan ibadetler ve bayramlar, Mslmanlar arasndaki kardelii, dayanma ruhunu besler. Bunun iin btn dnya Mslmanlarnn ayn gn oruca balamalar ve bayram yapmalar daha isabetli olur.

137

Sra Sizde 2 Oru tutan Mslmanlarn akraba ve dostlaryla birlikte iftar etmeye zen gsterdikleri grlyor. Baz insanlar zellikle toplumun yoksul kesiminin veya iten dnen, iftardan nce evine ulaamayan orulularn yararlanaca toplu iftar organizasyonlarna destek vermektedir. Bu durum orucun, toplum hayatnda meydana getirdii sosyal dayanma ruhunun rnei olarak dikkat ekmektedir. Sra Sizde 3 Ramazan orucuna balam ve oru esnasnda cinsel ilikide bulunmu birisinin ar bir gnah iledii ve bundan dolay keffretle ykml olduu konusunda gr birlii vardr. Haneflerin ve Mliklerin dhil olduu bir grup slm limine gre orucun yemekle bozulmas da oruca ve ramazan ayna kar ayn ekilde ar bir saygszlktr ve keffreti gerektirir. Dier gre gre ise oruta keffret hkmne kaynaklk eden olay, cinsel ilikiyle ilgilidir ve dolaysyla hkm de onunla snrldr. Bu hkmn kyas yoluyla geniletilmesi doru deildir. Sra Sizde 4 Md ve s, Hz. Peygamber zamannda kullanlan eski birer hacim lsdr. Birok hadiste yer alan bu iki l biriminden s, drt mde eittir. Bu bakmdan birinin bilinmesi dierinin de bilinmesi anlamna gelir. Fakat her iki birimin de baka l birimleri ile karlklar konusunda farkl grler vardr. Kaynaklar genellikle bu iki birimin arlk l birimi olan rtl cinsinden karln verirler ama mezhepler onun rtl olarak karl konusunda anlaamazlar. Hacim l biriminin arlk l birimi ile karl tespit edilirken llen maddenin belirtilmesi art olduu halde bunun belirtilmemi olmas bu gr ayrlnn domasnda etkili olabilir.

Yararlanlan Kaynaklar
Apaydn Y. (1999). Oru, lmihal I: man ve badetler, stanbul Atar F. elebi . Erdoan M. Yaran R. (2006). slm lmihali, stanbul. Bilmen .N. (1966). Byk slm lmihali, stanbul. Dnmez, .K. Oru.Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul. bn Kudme. (1997). el-Mun, Kahire. Mergnn. (1986). el-Hidye, stanbul. Yavuz Y.V. Fitre. Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul.

138

139

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Zekt ibadetinin niteliini ve hedefini aklayabilecek, Zekta konu olan mallar ve geerlik artlarn belirtebilecek, Zekt vermenin, kimler deerlendirebilecek, Bunun yannda zektn aklayabileceksiniz. iin bir hak veya veya nerelere grev olduunu

kimlere

verilebileceini

Anahtar Kavramlar
Zekt Sadaka Tasadduk nfak Nisb Havic-i asliyye Haveln- havl r Rikz Kenz

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin, okumaya balamadan nce; Zektla ilgili ayet ve hadisleri aratrnz; Tevbe sresinin altmnc ayetini inceleyiniz, Zekt ibadetinin nemi aratrnz, Konuyla ilgili nceki bilgilerinizi hatrlaynz, ulaabildiiniz dier kaynaklar inceleyiniz, Zekt ibadetinin evrenizde nasl alglandn tesbit ediniz.

140

Zekt
GR
Szlkte zekt kelimesi, temizlenmek, arnmak, bereket, gzel an ve vmek manalarna gelir. Fkh dilinde ise zekt geni ve dar anlamda olmak zere balca iki adan ele almak gerekir: Geni anlamda zekt kavram, mal zekt olarak kabul edilen farz zekt ile beden zekt olarak kabul edilen vacip fitreyi iine alr. Dar anlamda zekt, slm dininin be rknnden biri olan mal zekt, baka deyile mal ibadet olan zekttr. Bu anlamyla zekt, artlarna uygun olarak, zekta konu olan mallardan belli bir miktarn zekt alacaklsna Allah rzas iin temlik etmek demektir. Kurn- Kerimde zekt kelimesi otuz iki yerde gemektedir. Bunlardan sekizi mekk, kalan da meden srelerde olmak zere otuzu bilinen terim anlamnda, ikisi ise deiik anlamlarda kullanlmtr. Bu isim dnda, sadaka (on iki yerde ve hep meden srelerde geer), hak, birr, infak ve tamu miskn gibi eitli isimler altnda zikredilirken, namazla birlikte yirmi yedi yerde tekrarlanr. Zekt demek, gerekli artlar tayanlara farz- ayndr. Bu ykmll yerine getiren kii, dnyada bortan kurtulmu olur, hirette ise sevaba hak kazanr. Zektn farz olduu Kitap, Snnet ve icm ile sabittir: Zekt verin emrini tekrarlayan yirmibe kadar ayet bulunmaktadr. Hz. Peygamber (s.a.), slm dini, be temel zerine kurulmutur: Kelime-i ehadet, namaz klmak, zekt vermek, haccetmek ve ramazan orucunu tutmak. (Buhr, man, 37; Mslim, man, 1) buyurmaktadr. Farz klnmasndan itibaren Mslmanlar zekt demi, btn Mslmanlarca benimsenen bu durum icm- mmeti meydana getirmitir. Zekt, zarrt- dniyyedendir; farz olduunu inkr eden dinden kar. Ancak inkr, bilgisizlikten dolay olursa veya ykml yeni Mslman olmak veya evre artlar dolaysyla bunu bilemeyecek kimselerdense, kendisine zektn farz olduu retilir. Zekt demeyenlerin hiret azab konusunda, Yce Allah, Ey iman edenler! Hahamlar ve rahiplerin pekou, insanlarn maln hakszlkla yerler. Altn ve gm biriktirip Allah yolunda sarfetmeyenlere, can yakc bir azab mjdele. Bunlar cehennem ateinin kzdrld gn; alnlar, brleri ve srtlar onlarla dalanacak. Bu kendiniz iin biriktirdiinizdir, biriktirdiinizi tadn denecek (et-Tevbe 9/34-35) buyurur. Bu ayette geen

141

biriktirme (stok), zekt denmeyen paralar iine ald gibi, baz fakihlere gre zekt densin veya denmesin ihtiyatan fazla olarak elde tutulan mallar da kapsamaktadr. Bir hadiste ise Hz. Peygamber unlar belirtmektedir: Yce Allah kime mal verir de zektn demezse, kyamet gnnde o mal, sahibine simsiyah iki benek bulunan gayet zehirli (ve zehirinin etkisinden ba) kel bir ylan eklinde grnerek boynuna gerdanlk yaplacak; sonra da iki ene kemiini (avurdunu) iki tarafndan yakalayp, Ben senin malnm, ben senin biriktirdiinim diyecek (Buhar, Zekt, 3).
Zekt ibadetinin nitelii, nem ve amac hakknda arama motorlar araclyla internet taramas yapabilirsiniz. Bu erevede www. diyanet.gov.tr ve darlkitap.com adreslerine mracaat edebilirsiniz.

SADAKA KAVRAMI
Zektla ilgili kavramlardan birisi, aslnda zektn da altnda bulunduu emsiye kavram olan sadakadr. Szlk manas itibaryla sadaka, Allah Telya kulluk konusunda sdk ve sadakat (doruluk ve ballk), merhamet manasna gelir. Fkh dilinde ise Kiinin malndan srf Allah rzas iin, muhta kimselere temlik (teslim) edilmek zere ayrd miktar demektir. Sadaka vermeye tasadduk denir. Aslnda sadaka kavram, hem zekt ve fitre, hem de nfile sadakalar iin kullanlan genel bir kavramdr. Nitekim Kurn- Kerimde ve hadislerde kullanlan sadaka kelimesi, mecburi olan zekt iin kullanld gibi, mecburi olmayan infaklar iin de kullanlr. Bu sebeple, sadaka kavram, zekttan daha kapsamldr. Bununla birlikte sadaka kelimesi, genellikle mecburi olmayan nfile infak ibadeti iin kullanlr. Bu anlamda sadaka, ne mecburidir ve ne de miktar ve deme zaman tayin edilmitir. Fakirlere verilen sadakann tam karl, nfk fi Seblillah, yani Allah yolunda mal harcamaktr. Sadaka vermek, ok byk bir sevaptr. Sadaka, Mslmanlarn hayrhasenat yollarnda birleip kaynamalarn salayan manevi g kayna olmutur. Peygamberimiz (s.a.) mminlere sadaka vermeyi emredince sahabeden sadaka vermeye gc yetmeyenler, Medine arsnda su satyorlar, bunun karlnda kazandklar hurmalarn bir ksmn fakirlere ve miskinlere vererek sadaka sevabna ulayorlard. Demek ki sadaka; ayrca Mslman almaya ve kazanmaya ynelten bir enerji kayna olmutur. Hz. Peygamberin Veren el, alan elden stndr. buyurmas da bu dorultuda Mslmanlar veren el olmaya, helal yoldan alp kazanmaya doru harekete geirmitir. Bir Mslmann sadaka verebilmesi iin kendisinin ve ailesinin muhta durumda olmamas ve borlu bulunmamas arttr. zerinde kul borcu olan kiinin, ilk nce onu demesi gereklidir. Sadaka konusunda Hz. Peygamberin (s.a.) tavsiyesi u sray izler: 1) nce kiisel grevlerin yaplmas, 2) Artann aileye, oluk-ocua harcanmas, 3) Artann akrabaya sadaka olarak verilmesi, 4) Son artann konu komuya ve muhtalara tasadduk edilmesi. Sadakann miktar, bir yandan verenin, te yandan verilecek muhta kiinin durum ve artlarna gre deiir.

142

Sadakaya ilikin ve sadaka deerindeki davranlar, Ktb-i Sitte bata olmak zere, internete yklenmi hadis kitaplarndan aratrnz.

ZEKTIN AMALARI VE LEVLER

slmn be rknnden biri olan ve temizlemek anlamna gelen zekt, bu temizlemeyi ynden gerekletirir: 1- Ahlki Ynden: Zekt ahlk temizlik ynnden; hrs, tamah ve zenginlerin hak yedikleri fikrini yok eder. Fakirlik sorununu zmede, zenginleri etkin ve sorumlu klar. nsan ruhunu hrsa bal olarak byyen servet hkimiyetinden kurtarr. Kurn- Kerim Mslman yle ikaz eder: Siz, sevdiiniz eylerden (Allah yolunda) harcayncaya kadar, asla iyilie ermi olamazsnz. Her ne infak ederseniz, phesiz Allah onu bilir (l-i mrn 3/92). Kurn- Kerim de srarla bu ahlk arnma noktasna iaret etmi, zektn hikmetini bu hususa hasretmi ve Hz. Peygambere hitaben yle buyurmutur: Onlarn mallarndan sadaka al ki, bununla kendilerini (gnahlarn) temizlemi, bununla onlar bereketlendirmi (kendilerini muhlisler mertebesine ykseltmi) olasn (et-Tevbe, 9/103). Faizle zekt karlatrarak da yle buyurmutur: nsanlarn mallarnda art olsun diye faiz (cinsin)de verdiiniz ey Allah katnda artmaz. Allahn rzasn dileyerek verdiiniz zekt ise, ite sevaplarn kat kat arttranlar onlardr (er-Rm 30/39). 2- ktisadi Ynden: Zekt, servetin kendisini, eit olmayan frsatlardan istifadeyle gittike daha az ellerde toplanma eiliminin errinden temizler. Zekt, az kimseden mallarn fazlaln alr ve onu hayatn zaruretlerini salamak maksadyla ok olan dier insanlara verir. Bunun iin servet kazanma tevik edilmitir: Artk o namaz klnnca yeryzne daln; Allahn ltfundan nasip arayn, Allah ok zikredin ki umduunuza kavuasnz (el-Cumua 62/10). 3- Sosyal Ynden: Zektn temizleme ameliyesini gerekletirdii nc alan, sosyal sahann tamamdr. Bir yanda fakir halkn, dier yanda milyarlar olanlarn bulunduu millet, pek talihsiz bir millettir. Zekt sayesinde toplumsal farkllklar azalr, zenginlere srf bu yzden dmanlk duyulmaz. Kurn- Kerimin sadakay faizle karlatrmas bundandr: Allah faizin bereketini tamamen giderir. Sadakas verilen mallar ise arttrr (el-Bakara 2/275). Zekt ile riba (faiz) ters dorultudadrlar. Bandan sonuna kadar, ahlki ve manevi ynlerden birbirlerine zttrlar. Zektn toplumsal yardmlama ve dayanma asndan ne kadar byk bir potansiyele sahip olduu, fakirliin ortadan kaldrlmasnda ve lke kalknmasnda oynad etkin roller, somut rneklerle anlatlarak kiilere zekt bilinci kazandrlabilir. Zekttan beklenen nemli faydalarn elde edilebilmesi iin, Mslmanlarn bir araya gelerek kuracaklar gvenilir dernek ve vakflarla zektlarn yerli yerince eds uygun der.

ZEKTIN YKMLLK ARTLARI

Zekt ykmls olmak iin, hem kiinin hem de zekt konusu maln belli nitelikleri tamas gerekir.

143

A. Ykml ile lgili artlar

badetlerle ilgili genel ykmllk artlar, kural olarak zektta da sz konusudur. Bununla birlikte zektn mal bir ibadet olmas ynn daha baskn gren ounluk fakihler sorumluluk iin akl sal yerinde olmak art ile bli/ergin olmak artlarn burada aramamlardr. Onlara gre akl hastasnn ve ocuun mal da zekta tbidir. ounluk (cumhur) grne karlk Eb Hanfe, aada ayrntsyla anlatlacak olan r yani toprak rnleri zekt dnda dier zekt trlerinden sorumlu olmak iin akll ve ergin olmay da art komutur. Zektn farz olma artlarndan birisi de, farz olduunu bilme sebep ve imknnn bulunmasdr. Bunun iin zellikle yeni Mslman olanlara, slmn artlarndan birinin de zekt vermek olduu retilir.

B. Mal ile lgili artlar

Zekt ykmls olmak iin, sahip olunan maln u be nitelii tamas gerekir:

1- Tam Mlkiyet
Zektn farz olmasnn en nemli artlarndan birisi, maln mkellefin elinde tam mlkiyetle bulunarak diledii gibi tasarruf hakkna sahip olmasdr. Maln bizzat sahibinin elinde zilyed olarak- mlik sfatyla bulunmas tam mlkiyeti meydana getirir. Bu sebeple, henz ele geirilmeyen mal iin zekt demek gerekmez. Tam mlkiyet u unsurlar bir araya gelince gereklemi olur: a) Maln sahibinin elinde bulunmas, b) Malda bakasna ait hak bulunmamas, c) Kendi seimiyle tasarruf hakk bulunmas, d) Fayda ve menfaatin mlike ait bulunmas. Maln mlkiyet hakk bulunmakla birlikte, kendisinden faydalanma hakk bulunmayan mallar zekta tbi olmazlar. Mesel, denize den, devlete el konulan, evde deil ak arazide gmlp izi kaybolan mallar ile inkr edilen senetsiz alacaklar bu trdendir. Bu gibi mallar ml-i dmr (telef mal) adn alr. Fakat bu mallar ele geince, dier artlar da tarlarsa- zekta tbi olurlar. Haram yollarla kazanlm olan mallarn, bilinirse sahiplerine veya miraslarna geri verilmesi, bilinmezse -sevap beklemeksizin ve ok yaknlara harcanmakszn- fakirlere tasadduk edilmesi gerekir. Haram ile helal karm ve ayrmaya imkn bulunmazsa, maln tamam zerinden zekt denir. Ortak mallarda mlkiyet ortaklarn hisselerine gre dzenlenir. Her ortan nisab, ayr ayr hesaplanr. Btn ortaklarn hisseleri nisab doldurunca, hepsinin de zekt demesi gerekir.

144

Alacaklar da zekt konusudur. Ancak alacaklarn durumuna gre zekt ykmll deiiklik arzeder. Zekt ykmll asndan tam mlkiyet artn tamadndan ancak teslim alnnca zekt den alacaklar, salam, orta kuvvette ve zayf biiminde ksmda ele alnr: a) Salam Alacak (deyn-i kav): dn verilmi paralar ile ticaret mallarnn bedelleri olan alacaklardr. Bir alacak, istendii zaman deyebilecek mal gte olan, borcunu itiraf eden veya borcu salam belgelerle ispat edilebilen borludaysa salam veya tahsili umulan alacak adn alr. Salam alacaklarn zekt, borlular tarafndan inkr edilmedike, alacan ele gemesinden sonra, hem iinde bulunulan, hem de gemi yllar iin denir. Bu eit alacaklarn ele geen ksm, nisabn bete biri olunca da zektn denmesi gerekir. Bete birden az olarak ele geince, baka bir zekt konusu malla birlikte nisap hesabna girer. Buna gre denme ihtimali yksek alacaklar iin, her yl zekt denir. Hanef imamlarndan Muhammede gre, salam alacak, borlu tarafndan inkr edilmekte ise, alacaklnn ispat edici belgeleri bulunsa bile, tahsil edildii zaman, gemi yllara ait zekt denmez. Salam grlen gr de budur. u halde, borlunun deme zorluu ekmesi veya demeyi reddetmesi durumunda, alacan zekt ancak tahsil edilince ve sadece o yla ait olarak verilmelidir. b) Orta Kuvvette Alacak (deyn-i mtevasst): Ticaret alaca olmayan ve adi alacak da denen alacaklardr. Ticar iyeri olmayan ev, tarla vb. emlkin kira alacaklar, nafaka bedeli, zekt gerekmeyen bir maln ihtiya dolaysyla satlmasndan doan alacaklar, birer orta alacaktr. Nisab miktarndan (aada aklanaca zere 85 gr. altn bedelinden) az olarak ele geen byle bir alacan tmnn zektn o anda hemen demek gerekmez. Ancak, mkellefin zekt den baka bir mal varsa, tahsil ettii ksm ona ilave edilir. Eb Hanfeye gre, bu tr alacaklarn gemi yllara ait zekt olmaz. c) Zayf Alacak (deyn-i zaf): Hibir mal veya paraya bedel olmadan miras, vasiyet, mehir, diyet (lm/yaralama tazminat) ve kadnn deyecei muhlea (anlamal boanma bedeli) vb. yollarla yepyeni bir kazan olarak kiinin mlkiyetine bakasndan geecek alacaklar zayf alacaklar adn alr. Bu eit alacaklar, tahsil edilip mlkiyete girince ve nisaba ulap zerinden bir yl geince zekta tbi olur. Gemi yllar iin zekt denmez, ancak bunlar baka bir zekt konusu mala eklenebilir.

2- Nisaba Ulama
Zektn farz olmas iin tespit edilen maln en az miktar demektir. Nisab, asgar zenginlik miktar, asgar geim indirimi veya zellikle zektn istisna snr olarak da ifade etmek de mmkndr. Nisap, kiiyi zengin klar ve ona baz sorumluluklar ykler. Nisaptan az mal olanlar, zengin saylmaz ve onlarn bu mallar nisab bulana kadar asl ihtiya olmakta devam eder. Nisabn miktaryla ilgili olarak Kurn- Kerimde herhangi bir belirleme yoktur. Bu miktar, sadece el-Bakara 2/219, el-Arf 7/199 ve el-Furkn 25/67 ayetlerinde el-afv, yani mkellefin ihtiya fazlas gibi ok genel bir ifadeyle aklanmtr. Nisap konusuna aklk kazandran bilgi kaynaklar, hadisler ve Hz. Peygamberin uygulamas ile bunlar nda ileriye srlen ictihatlardr.

145

Geleneksel anlayta nisap trleri, nisab- n (ykmllk douran zenginlik) ve nisab- istin (nleyici zenginlik) biiminde iki blmde ele alnr: a. Nisab- n (ykmllk douran zenginlik): Bu zenginlik kendi arasnda iki ksma ayrlr: - Zekt Ykmll Douran Zenginlik: Temel ihtiyalardan sonra artc zellie sahip belli miktarda yllanm mal ve parann bulunmasdr. Bu zenginlik, zekt demeyi gerektirir, sadaka almay haram klar. Bu nisabn miktar 85 gr. 22-24 ayar altnn Trk Liras karldr. - Fitre ve Kurban Ykmll Douran Zenginlik: htiyatan fazlas olup yukardaki artc ve yllanm zellii tamayan mallarn zekt nisabna ulaan miktardr. Bu zenginlik, fitre ve kurban kesme ykmll dourur. Ayrca, sadaka almay da haram klar. b. Nisab- stin (nleyici zenginlik): Bu eit zenginlik ykmllk getirmemesinin yannda, bir yandan zekt ve fitre almay, te yandan da dilenmeyi nleyici zellikte olmak zere iki ksmdr: - Zekt ve Fitre Almay nleyen Zenginlik: Zekt konusu mallardan herhangi birinin nisabna sahip olan, zekt der, ama alamaz. Bununla birlikte, bu miktar varl ve geliri olmasna ramen geliri kendisinin ve ailesinin ihtiyacna yetmeyen, bu ihtiyalar lsnde zekt alabilir. - Dilenmeyi nleyen Zenginlik: Bir gnlk rzk ve rtnmeyi salayacak elbisesi olana (miskin), sadece bunlar iin dilenmesi farz, daha fazlas iin dilenmesi haramdr; sadaka almas ise haram deildir.
Bu bilgileri, Oru nitesinin Oru ve Fitre ile Kurban ve Adak nitesinin, Kurban Ykmll balklarndaki zenginlie ilikin bilgilerle birlikte okuyunuz ve karlatrnz.

3- Nem (Artclk)
Maln zekta tbi tutulabilmesi iin gerekli artlardan biri de artan, gelir ve kazan salayan bir mal olmasdr. Zektn ifade ettii anlam, bymek ve artmaktr. Mal artc, gelir ve kazan salayc zellik tamamas halinde zekta tbi olmaz. nk zekt, servet retimi iin gerekli sermaye mallar zerine konur, byme kabiliyeti olmayan servet zerine konmaz. el-Bakara 2/219 ayetindeki afv (fazlalk) tabiri de buna iaret etmektedir. Nem iki ksma ayrlr: - Hakiki nem: Bir maln doum yoluyla, ticaretle veya tarm yoluyla gzle grlr artmasdr. Dolaysyla ticarete konu olan mallar, tarm rnleri ve hayvanlar hakiki/gerek nem zelliine sahip mallardr. - Hkmi nem: Bir maln bizzat kendisinde potansiyel olarak bulunan artma zelliidir. Mesela para, altn ve gm hkmi/takdiri nem zelliine sahip mallardr. nk bunlar kar ve gelir getirme potansiyeline sahiptirler, ayrca tasarruf amacyla biriktirilirler. Her iki ekliyle artc olmayan binek hayvanlar, oturulan ev, kullanlan ev eyas ve meslei icrada gerekli olan aletler zekta tabi deildir.

146

4- htiya Fazlas Olma

Zekt konusu maln, temel ihtiyalardan fazla olmas gerekir. Fkh literatrnde havic-i asliyye diye isimlendirilen temel ihtiya maddeleri, kiinin elinde bulunmadka hayatn devam ettirebilmesi imknsz veya ok g hale gelen ve zorunlu olarak sahip olunmas gereken maddelerdir. Gda maddeleri, giysiler, mesken, araba, iyeri ve i-meslek gereleri, bir yllk nafaka balca temel ihtiyalardr. Temel ihtiyalar, bir sene sreyle mal sahibine tannan istisna durumudur. te bunlar ve borlar, nisap hesab dnda tutulur. Temel ihtiyalar iin konulan l, belli bir miktarla snrlandrlm olmayp, her ada ve yerde geerli olabilecek esneklikte genel ilkeler olarak ortaya kmaktadr. Keyf ve lks harcamalardan kanmak artyla, normal seviyede bir hayat srmek iin Mslmann yapt btn harcamalar, zekttan istisna edilir. Bir baka ifadeyle zekt konusu maln, yllk temel ihtiyalardan sonra nisab bulmas ve artc olmas gerekir.
Havic-i asliyye (temel ihtiyalar) konusunu, internet motorlar araclyla aratrnz.

Bu noktada ele alacamz bir konu da borluluun zekta etkisidir. Borluluk ve Zekt: Temel ihtiyalar iinde yer alan borlarn zekt mkellefliini etkilemesi iin, nisab tamamen kaplamas veya eksiltmesi gerekir. Borlarn, sadece nmzdeki bir yllk blm nisaptan dlr. Daha sonraki yllara ait borlar, o yllarn nisap durumunu etkiler. Zekt ykmlln etkilemesi asndan borlar kesimde ele alnr: - Kul Borlar: dn, kira borcu gibi insanlarn birbirleriyle olan ticar vb. ilikilerinden doan kul borlarnn mutlaka denmesi gerekir. Kul hakk olmasndan dolay, deme sras itibaryla, din borlardan ve bu arada zekttan da nce gelirler. Zekt iin gerekli dier artlar tayan kimse, zekta tbi mallarndan bu borlar hesap edip karacaktr. Geriye kalan mal nisab dolduruyorsa zektn der, aksi halde bu kiiye zekt farz olmaz. - Allaha Ait Borlar: Kullarca istenmesi sz konusu olmayan adak, keffret, fitre, hac vb. borlar, zektn farz olmasn engellemez. - Allah ve Kul Hakk Ortak Olan Borlar: Allaha ait olmakla birlikte, kullar tarafndan da denmesi istenebilen borlardr. Gemi yllara ait veya henz denmemi zekt borcu gibi. Bunlar zekt ykmlln etkiler. Mesela bir kiinin nisaba ulaan ve zerinden bir yl gemi fazladan paras olsa fakat gemi yllardan kalan zekt borcu da bulunsa sz konusu bor kadar olan paraya ayrca zekt dmez. Borlarn zekt mkellefliini etkilemesi iin, bakasndan deme imkn bulunmadndan, nisab tamamen kaplamas veya eksiltmesi gerekir. Bor hangi trden olursa olsun toprak rnlerinde zekta engel deildir. filer ise hangi eitten olursa olsun borcun zektn vcbuna engel olmadn sylemilerdir.

147

Haneflere gre zekt borcu vasiyet edilmedii takdirde der, vasiyet edilince terikeden denir. lenin vasiyeti yoksa dnya ahkm bakmndan, miraslarn terikeden lenin zektn demesi gerekmez; derlerse bu nfile sadaka yerine geer.
Zekt ykmlln etkileyen bor tr hangisidir?

5- Yllanma (haveln- havl: takvim yl, yllanma)

Bir mkellefe zektn farz olmas iin, nisap miktar mala sahip olduktan sonra, maln zerinden bir kamer takvim ylnn gemi olmas gerekir. Bu duruma, haveln- havl ya da zekt yl ad verilir. Takvim ylna tbi her zekt konusu mal iin, nisabn yln banda ve sonunda bulunmas gerekir. Yl iindeki eksilme ve artlar, sonucu deitirmez. Bir kiiye zekt farz olduktan sonra, demenin geciktirilmesiyle veya -ne kadar uzarsa uzasnsrenin gemesiyle zekt borcu zamanamna uramaz. Madenler ve defineler iin haveln- havl art aranmaz. Ziraat rnlerinin de zekta tbi olmas iin, hasattan sonra bir yl gemesi art deildir. Her hasat mevsimi iin ylda birka kez rn alnmas halinde dahi- ayr deme yaplr.
Haveln- havl, btn zekt konusu mallar iin aranmaz; zellikle hem sermayesi, hem de geliri zekt konusu olan mallar iin sz konusudur.

Mkellefin elinde bulunan zekt konusu maln haveln- havl (yllanma) hesab baladktan sonra, meru mlkiyet yollarndan biriyle br mallara katlan her eit yeni mal, art ve gelir, ml-i mstefd (ara/beklenmedik gelir) adn alr. Byle bir mal, zerinden yl gemesi art aranmakszn zekt matrahna dhil olur. Buna gre, kiinin dzenli geliri olan cret ve maalar ile ikramiye, hibe vb. kazanlar da ml-i mstefd kabul edilir. Maln kendi cinsinden veya kendi cinsi araclyla meydana getirdii art, yavrulama veya kr yoluyla olur. Asl nisab bulsun bulmasn, asln nisabna eklenir ve asln haveln- havline gre zekt birlikte denir. Asl mal yalnz bana nisab tamamlamaz ise, kr dnda bir yolla elde edilen ve aslla birlikte nisab tamamlayan gelirin takvim yl, bu tamamlamann gerekletii tarihten balar. Asln cinsinden olmayan art ve gelir, -mesel deve yannda sr, sr yannda koyun, koyun yannda nakit- her biri balbana ele alnr, asln nisabna eklenmez ve onun haveln- havline tbi olmaz. Ml-i mstefdn kendisi nisab bulursa, haveln- havli bal bana hesaplanr ve zekt ona gre denir. Takvim ylnn dolmasndan sonraki art ve gelir, zekt konusu maln bedeli olmad takdirde, geen takvim ylnn nisabna eklenmez, elde edildii yln nisabna eklenir ve ylece zekt denir. Yl iinde nisap helak olunca, takvim yl da sona ermi olur. Bu srada mkellef, yeniden nisab elde ederse, takvim yl da yeniden balar. Zekt, genel olarak tek bir mal iin, ylda tek bir kere denir. Bir maln veya parann zektn dedikten sonra, yine ayn mala ayn kamer yl iinde ikinci bir mkellefiyet yklenmez. ifte zekt (izdivcz-zekt) denilen bu durum, bizzat Hz.Peygamber (s.a.) tarafndan yasaklanmtr. Ayrca, zekt denen bir mala ikinci kez zekt yklemek, makul ve insafl da deildir.

148

Haveln- havl konusunda, nisabn art ve eksiliinde, hangi zellik dikkate alnr?

ZEKT KONUSU MALLAR

A. Servet/Sermaye ve Bunlarn Geliri zerinden denen Zekt 1. Hayvan Srleri
Deve, koyun ve srlarn zekt konusu olduklar, Snnet ve icm ile sabittir. Koyun ve kei ile devenin nisap miktar, konuyla ilgili hadisler dorultusunda icmayla sabittir; srda nisap miktar ise, farkl hadis rivayetleri dolaysyla farkl sayda belirlenmitir. Koyun ve kei iin krk, deve iin be tane olmak arttr. Srn nisab otuzdur. Hayvanlarn nisab ve zekt, biraz farkl olmakla birlikte, genel olarak dier mallarn nisap ve zekt miktarlarna yakndr. Hayvanlarn zekt senede bir defa ve cinslerine gre denir; ayr cinslerin nisab birlikte hesaplanmaz. Hayvanlarn zekta tbi olmalar iin sime vasfn tamalar arttr. nk retkenlik, ancak bylece gerekleebilir. Senenin tmnde veya yarsndan ounda krlara, yani umuma mahsus meralara beslenmeleri, st alnmas ve reyip oalmas iin gnderilen hayvanlar sime (. sevim) adn alr. Sime olmalar yannda, hayvanlarn zekta tbi olmas iin evcil olmalar da gerekir. Vahi ile evcil arasnda melez olarak doan hayvanlarn zekta tbi olmalar konusunda, hayvanlarn anasna baklr; anas evcil olanlar zekta tbi olur, dierleri olmaz. Yavrular kendi cinslerinden bykleriyle birlikte bulunduklar takdirde, tek bir tane de olsa- bykler gibi zekta tbi olurlar. Sime olup henz yan doldurmam yavru srs saylar nisab doldursa bile- zekta tbi olmaz. Deve, sr ve koyun-kei dnda kalp, zekta tbi olacak dier sime hayvanlar (mesela at) iin, deerlerinin %2,5u orannda zekt denir. Hz. Peygamberin aklamalar (Buhr, Zekt, 37-38) dikkate alndnda develerin zekt nisbetleri yledir: 5ten 9a kadar 1 koyun 10dan 14e kadar 2 koyun 15ten 19a kadar 3 koyun 20den 24e kadar 4 koyun 25ten 35e kadar iki yanda 1 dii deve zekt olarak verilir. Koyundaki nisbetler ise yledir: 40tan 120ye kadar 1 koyun 121den 200e kadar 2 koyun

149

201den 399a kadar 3 koyun 400den 500e kadar 4 koyun zekt olarak verilir. Sonraki her yz koyundan bir koyun verilir. Sr nisbetlerine gelince: 30dan 39a kadar iki yana girmi 1 dana veya dve 40dan 59a kadar yana girmi 1 dana veya dve 60 srda iki yana girmi 2 dana zekt olarak verilir.

2. Ticaret Mallar
Ticaret mallarnn hem sermayesi, hem de salad kazan birlikte zekta tbidir. letme binas ve sabit kymetlerle kullanlan letler ve gereler, zekta tbi olmaz. Ticaret mallarnn nisap miktar, altn nisabna gre dzenlenir. Ticaret malnn zekta tabi olmas iin, zerinden bir kamer yl gemesi arttr. Ticaret, kazanmak kadar kaybetmeyi de iine aldndan, sene banda ve sonunda maln nisap miktarnda olmas gerekir. Nakit, altn ve gm dnda kalan ve ticarete sunulan let, makine, emtia, sebze, meyve, ss eyas, arsa, arazi, akar, daire gibi tanmaz mallar ve ticaret gayesiyle kullanlan her eit mal ticaret mal saylr. Alm-satm iin olan ev, apartman, daire, arsa, dkkn vb. tanmaz mallar bu arada kiraya verilmise kira bedelleri de ticaret mal saylr. Gnmzde ticaret ilemleri, klasik dnemdeki menkul mallarn kr salamak amacyla satn alnmasndan farkllk gstermektedir. Bugn ticaret ilemleri arasnda yer alan balca faaliyetler; bankaclk ilemleri, kara, deniz ve hava tamacl, szleme, sigorta, simsarlk-araclk ilemleri, sn ilemler, otel, konaklama ve turizm ilemleri vb.dir Ticaret malnn zekta tbi olmas iin, onunla ticaret yapmaya niyet etmek arttr. Bu niyetin, ayrca ticaret iiyle birlikte olmas gerekmektedir. Sadece ticaret niyetiyle bir mal, ticaret mal olmaz. Niyet; kazan amac gtmekle; eylem, alm-satmla gerekleir. Ticaret maln kullanm malna dntrmek iin sadece niyet yeterlidir. Al-veri srasnda hibir ticaret niyeti yoksa mal, ahs kullanm amacyla satn alnm olur. te yandan, daha nce ahs amala kullanlan bir madde zerine ticaret niyeti yneltilirse, bu, bir ticaret mal saylr. Ticaret mallarnn zekta tbi olmas iin, maln ticaret yapmaya elverili mallardan olmas gerekir. Hangi yolla elde edilirse edilsin ticaret mallar btn olarak zekta tbidir. Ticaret mallarnn btn eitlerinde zekt oran %2,5tur. Ticaret mallar, bir kimsenin yannda birka yl satlmadan ve zekt denmeden kaldktan sonra satlrsa, gemi btn yllarn zektn toptan demek gerekir. Ticaret mallarnn kendisi zekt olarak denebilecei gibi, bunlarn deerleri de zekt olarak denebilir. Bir takvim yl dolunca, her mkellef her trl ticari mal piyasa sat fiyatlarna gre deerlendirerek, nakitleriyle salam olan alacaklarn da ekleyerek zektn der. Ticari eyann konduu bina, dolap, kafes, raf, terazi, alma masas, ahs kullanm amacyla ve iletmenin yrmesi iin gerekli malzeme olduundan temel ihtiya saylarak zekta tbi olmaz.

150

3. Nakit ve Nakde Benzer Servet

a) Altn ve Gm ile Alamlar: Altn ve gm her ne maksatla kullanlrsa kullanlsn veya hangi gayeyle elde bulundurulursa bulundurulsun zekta tbidir. nk kenz (mal stoklama) (et-Tevbe: 9/34) ayetinde geen Altn ve gm yp biriktirenleri ve Allah yolunda harcamayanlar ackl bir azapla mjdele ifadesinden, gerek nakit, gerekse kle olsun, altn ve gmn ne gayeyle elde bulundurulursa bulundurulsun, zekta konu olduunu biliyoruz. Bu iki madde ve onlardan yaplm olan her trl ss eyas (mesela bilezik, kpe, tabla, beibirlik, tabak, bardak, yzk, ta, kemer) nisab tamamlar ve dier artlar da tarsa zekta tbidir. Hadislerde belirtilen altn iin yirmi miskal, gm iin ikiyz dirhemin gnmzdeki karl nemlidir. Arkeolojik bulgulardan yaplan belirlemelere gre bir dinar 4.25, bir dirhem 2,975 gr. olduundan, altn nisab 20x4,25 = 85gr.; gm nisab ise 200x2,875 = 595 gr.dr sonucuna varlmaktadr. Altn ve gm, nisap hesabnda ayr ayr ilem grrler. Ancak her biri ayr ayr nisab tamamlayamazsa, birbirine eklenebilirler. Nisap miktarn bulamayan altn ve gm birbirleri dnda manen birlik olan ticaret mallaryla nisap tamamlama ilemi yapabilirler. Altn ve gmn nisaplarnn hesaplanmas, deerlerine gre deil, arlklarna gre yaplr. Bu kural, zekt kendilerinden dendii zaman geerlidir. Bunlarn zektlar baka cins mallardan denecei zaman, arla deil, deerlerine baklr. Nisap miktar altn veya gm olan kimse, kural olarak herbirinin zektn ayr ayr der. Altnla gm birbirleriyle alam yapmsa, alamn iinde arlk veya deer ynnden oranca fazla olan madde zerinden bunlarn zekt denir. Altn veya gm nikel, bakr veya bunun gibi baka bir cins madenle alam yapmsa ve bu alam para olarak kullanlmyorsa, alamn iinde bulunan altn veya gm arlk ve deer ynnden dier maddeden fazla veya ona eitse, maddenin btn altn veya gm kabul edilir. Bu durumda zektn denmesi, maddenin btnnn kabul edildii ekle gre dzenlenir. Alamn iinde altn veya gm azsa ve bu altn veya gm arlka nisap miktarna ulamyorsa, baka zekt konusu olan mallarn nisabna eklenir ve bu toplam zerinden zekta tbi olur. b) Altn ve Gm Dndaki Ziynet Eyalar (mcevherat): Altn ve gm dndaki inci, yakut, mercan, elmas gibi ziynet eyalar iddihar (saklama) amac olmaz ve makul snr amazsa, nm (artc) mal olmadndan, zekta tbi deildir. Kadnn altn ve gm eyas Haneflere gre zekta tbi olur. Dier mezhep ise makul snrlardaki kadn zinet eyasnn zekta tabi olmayacan kabul etmitir. Normal ly aan ve israf derecesine vararak zekta tbi olmas szkonusu olan altn, gm ve dier ziynet eyasnn st snr kii, evre ve lkenin iktisad ve toplumsal durum ve artlarna gre deiir, rfe gre hkm verilir. Altn ve gm kr iin elde bulunduruluyorsa, yemek kab, heykel, biblo vb. kullanm arac olursa veya erkek tarafndan kullanlrsa ittifakla zekta tbi olur. Nisap tespiti iin ziynet eyasnn arlna deil, piyasa deerlerine baklr.
Altn ve gmn zekt konusu oluunun farkl ynlerini iyice kavraynz.

151

c) Nakit ve Mal Ktlar: Kymet yerine kullanlan deiim ve iddihar arac olan maddeler, yapld maddeye ve balangtaki haline baklmakszn nakit adn alr. Mal ktlar, deer ifade ettiklerinden ve gnmzde insanlarn ticar deiim arac olduklarndan tpk altn, gm ve ticaret mal gibi zekta tbidirler. Zira bunlara sahip olanlar zengin saylr. Ayn zamanda bunlar sahibinin hazr mal ve servetini meydana getirirler. Zekt iin gerekli olan artc olma zelliini de tamaktadrlar. cret, toplu para, serbest meslek kazanlar, sabit ve hareketli (oto ve uak) sermaye gelirleri, ml-i mstefd olarak yl iinde elde edilen nakitler, mkellefte bulunan ve zekt denecek olan dier nakitlere ilave edilirler. Nakit ve mal ktlarn zekt, nisab bulan ve artan toplamn %2,5u zerinden denirler. Devletin ve zel kesimin kard her an paraya evrilebilecek- tahviller de dier kt paralar gibidir. Zekt iin gerekli artlar gerekletii takdirde, bunlara da zekt vermek gerekir.

B. Gelir zerinden denen Zekt 1. Madenler ve Defineler

Yeraltnda bulunan ve rikz adn alan maden ve defineler, zekta tbi mallardandr. Madenlerin zekta tbi olmas iin, nisaba ulamas art deildir. Madenler iin haveln- havl art da aranmaz. Hanefi fakihler, madenleri iki kategoriye ayrr ve zekta tbi olmasn da, bu snflamaya gre aklar: a. Kat madenler. Bunlar da ikiye ayrlr: - Sert olup atete eriyen ve kalp hale gelebilenler: Bu tr madenlere altn, gm, bakr, kalay, nikel, kurun, demir vb. rnek verilebilir. Sadece bu eit madenler, zekta tbidir. - Sert olup atete erimeyen ve sv hale gelmeyenler: Kire, mermer, kmr, alta, yakut, zmrt, elmas vb. madenler bu tre rnektirler. Bu eit madenler zekta tbi deildir. Btn toprak sahibine, sahibi yoksa bulana ait olur. Bu sebeple devlet topraklar iinde bulunan bu gibi madenler devlete ait olduundan zekta tbi deildirler. u halde altn ve gm gibi syla eritilip ekillendirilen dier madenler onlara kyas edilerek zekta tbi olurlar. b. Sv madenler. Bunlarn dnda kalan petrol, civa, su, tuz ve benzeri sv madenler zekt ddrlar. Madenlerin zekt oran Haneflere gre %20, dier mezhebe gre %2,5tur. Hanefler madende nisap art aramamlardr. Maden zekt, maden ktnda ve temizlenmesinden sonra denir. Maden geliri zekttan farkl olarak- fey gibi kabul edilir ve ayetlerde (el-Har 59/6-7) belirlenmi oranlarda ilgili kalemlere harcanr. Eski milletler ve insanlar tarafndan yeraltna gmlen ve halk arasnda hazine/gm denen altn veya para vb. dolu kp, eya gibi mallar ile deprem ve yer kmesiyle yeraltnda kalan mallara kenz, define veya gm denir. Defineler iin nisaba ulama ve haveln- havl art aranmaz.

152

Daha nceki Mslmanlar tarafndan gmlen mallar, kenz-i slm olarak adlandrlr. Bunlarn Mslmanlara ait olduu kelime-i tevhid ve bunun gibi Mslmanlarn kulland bir almetle bilinir. Gmlmesi slmn ortaya kndan sonra olan defineler kenz-i slm kabul edilir. Bu gibi defineler, lukata (buluntu mal) hkmnde olacandan, buluntu maln nce sahibi aranr. Arama sresi, buluntuya ve rfe gre deiir. ln yapldktan sonra, sahip ve miraslar ortaya karsa, ona verilir. Sahibi bulunmazsa, bulan kimse fakirlere tasadduk eder. Kendisi fakirse, ondan faydalanabilir. Mslman olmayanlarn gmdkleri kymetli maddeler, kenz-i chil adn alr. Bu gibi definelerde ha, put, resim ve bunun gibi Mslmanla ait olmayan almetler bulunabilir. zel mlkiyeti olmayan topraklarda bulunan bu eit defineler, %20 zerinden zekta tbi olur. Bunun dnda kalanlar, emeinin karl olarak- bulana ait olur. Bakasnn topranda bulunan define, -ganimete konu olacandan- %20 zekt verildikten sonra toprak sahibinin olur. Mslmanlara veya gayri mslimlere ait olduu konusunda hibir iaret bulunmayan defineleri kenz-i mtebeh adn alrlar. Bunlar kenz-i chil hkmne tbidir. Bu definelerden elde edilen gelirin harcama yeri, fey ve ganimet gibidir.

2. Zir rnler
Zir rnler, zekta tbidir. Elde edilen rnn zektna 1/10 (onda bir) anlamnda r denir. Bu sebeple r, toprak sahibinin deil, topra icarla bizzat ileyenin demesi gerekir. Hasat yaplmadan satlan rnn rn demek mteriye, fakat rn yetimise satana aittir. Eb Hanfe dndaki ounluk fakihlere gre dier zekt konularnda olduu gibi, rde de nisaba ulamak arttr. Bu nisap, hadislerde be vesk olarak belirtilir. 5 veskin gnmzdeki karl, rnn hacmine ve zgl arlna gre 653-1000 kg. arasndadr. Nisap hesabnda ifti ailenin senelik rn ihtiyacyla rnn yetimesi iin yaplan masraflar, hesap d braklr ve kalan zerinden zekt hesap edilir. Nisap ve masrafn hesaplanmas, ncelikle re tbi her tr rnn kendisiyle yaplr. Ziraat rnlerinin zekta tbi olmas iin, hasattan sonra bir yl gemesi art deildir. Yl iindeki her hasat mevsimi iin, ayr deme yaplr. r denecek rnlerin r topranda yetimesi arttr. re tbi arazi zerinde fiilen ziraat yaplarak mahsul elde edilmise, r demek gerekir. Topra deerlendirmek zere ekip dikilerek elde edilen- btn zirai rnler zekta tbidir. Yamur, nehir, ay, rmak gibi doal sularla sulanan topraklardan elde edilen rnlerde, zekt oran %10dur. Kova, dolap veya tama su ile sulanan arazilerden alnan rnlerde harcanan igcnn pay yksek olduundan oran %5tir. re tbi toprak hem yamur ve rmak, hem de let kullanarak sulanrsa, daha ok kullanlan sulama ekli esas alnr ve r buna gre denir. r topraklarndan zekt denmesi iin, rnn tamamen yetiip elde edilmesi gerekir. Bu olmadan, r denmez. Meyveli bitkilerin zektnn

153

farz olma vakti, meyvelerinin ortaya kt, yani ziyan olma ihtimali kalmad zamandr. Hububatn zektnn farz olma vakti, samanlarndan ayrlp tartldktan sonradr. Ziraatten ve ekilenin kmasndan sonra, -sebep bulunmu olacandan- r pein denebilir. iek verip meyve haline gelmeye balamasndan sonra, meyveler iin deme yaplabilir. r maln kendisinden verilebildii gibi, deeri bedel olarak da denebilir. r farz olduktan sonra rn kendiliinden veya doal bir afet sonucu telef olursa zekt borcu der, kalanla telef olan nisap hesabnda birbirine eklenir. Zekt, kalan zerinden denir. rnn bir ksm tahrip olmusa, geriye kalan ksm zerinden orantl olarak r denir. Yanm harmann r olmaz. ataszmz bu grlerden km olmaldr. r farz olduktan sonra rnn kusurlu olarak telef olmas veya lm, r borcunu drmez.

3. Hayvan rnleri
Hara topranda bulunmayan arnn rettii bal zekta tbidir. Bal iin %10 orannda zekt denir. Ziraat rnlerinde olduu gibi, balda da deme zaman her bir retim dnemidir. r topranda bulunan ve kendisiyle ipekkurdu beslenen dut yapraklar iin r denir. pek hayvana tbi olduundan, ipekten dolay ayrca r denmez. Zira ipekkurdu re tbi deildir.

4. Deniz ve Su rnleri
Balklar, %2,5 orannda zekta tbidirler. Balk dnda inci, mercan vb. deniz ve su rnleri de ayn oranda zekta tbidir.

5. cretler ve Serbest Meslek Kazanlar

Muhasebeci, avukat, mhendis, doktor, mimar gibi meslek sahiplerince elde edilen cretler ve serbest meslek kazanlarnn yalnzca safi gelirinden zekt denir. Bor, asl ihtiya, harcama ve vergiler dldkten sonra kalan ksm zekta tbi olur. cretler ve serbest meslek kazanlar iin, %2,5 zekt denmelidir.

6. Gelir Getiren Bina, Sanayi Tesisi, Nakliye Aralar ve Tanr Mallar

Aynna zekt gerekmeyen, ticaret iin deil, retim iin elde bulunup, kiraya vermek veya rettiini satmak suretiyle sahibine fayda ve kazan salayan mallar msteallat (menkul ve gayri menkul sermaye irad, gelir getiren mal) adn alr. lkine, belli bir bedelle kiraya verilen ev, hayvan, ziynet eyas ile dn salonu ve ulam aralarn; ikincilere de, ynn veya stn satmak zere edinilen sime olmayan hayvan ile fabrikalar rnek gsterilebilir. Mstealltn zekt oran %2,5tur.

154

ZEKT DENECEK YERLER

A. Zektn denmesi
Zektn belirlenmi oranlar, en az denecek miktarlardr; elbette bunun stnde demeler yaplabilir. Sadece astronomik krlarn elde edildii zamanlarda deil, dier zamanlarda da mkellefler, genel asgar oran olan %2,5un stnde deme yapabilirler. Zektn denmesi maln kendisinden yaplabilecei gibi, ayn deerde bir baka mal veya nakitle de yaplabilir. nk zektn maksad, yoksullarn ihtiyacn karlamaktr, buna uygun olan demek maksada aykr deildir. Zekt konular iin tahakkuk eden zekt miktarn, yine bu maldan, yani maln kendisinden demeye ayn deme denir. Zektn tahakkuk eden miktarn maln bizzat kendisinden deil de, baka bir mal veya nakitle demeye bedelen deme denir. Bu konuda mkellef diledii yolu semekte serbesttir, ancak fakirlere daha faydal olan ekli semek evldr. Bylece, zekt iin farz olan miktar denmi olacaktr. Bu sebeple, zekta tbi bir mal veya alacak iin, baka bir mal zekt olarak denebilecei gibi, bakasndan olan alaca bir daha istememek zere fakir borluya balayarak de zekt denebilir. Zektn denmesi konusunda, insann gerek ihtiyalarn gidermesi ynnden belli bir deere sahip olan maln esas alnmas, iktisad ve mal ynden isabetlidir.
Zektn denmesi asndan, ayn veya bedelen demeden hangisi tercih edilmelidir?

B. Zektn denme Zaman

Zekt, farz olmasnn hemen ardndan deil, takip eden geni vakit iinde denmesi gerekli bir farzdr. Evl ve efdal olan, zekt zamannda demektir. Bir yarar, zaruret ve ihtiyaca bal olarak demeyi geciktirmek mmkndr. Byle bir zaruret, ihtiya ve yarar yoksa demenin geciktirilmesi doru deildir. Mkellef bu durumda mala bakasnn hakk karm olduundangnahkrdr. lkemizdeki uygulama daha ok deme zamannn ramazan ay olarak standartlamas yolunda olmutur. Bunun yansra, zektn her mkellefin kendi ylbana gre denmesi de mmkndr. Ayrca, zektn denme yerlerinden nemli bir blm meydana getiren fakirlerin ve dier zekt deneceklerin lehine veya mkellefe kolaylk olarak senenin eitli aylarna da datlabilir. Ama hayr ve dayanma duygularnn younlat ramazan aynda zekt demek, her bakmdan daha uygudur. Nisap miktarnda olan maln zekt, daha sene dolmadan, yani mkellefiyet haline gelmeden ne alnarak denebilir (Eb Dvd, Zekt, 22, 37). nk zektn farz olma sebebi nisaba ulamak, bu konuda artk gereklemitir. Ayrca, pein deme, fakirler lehine bir davrantr. Fakat nisab miktarnda olmayan bir mal iin zektn nceden denmesi ciz deildir. Zira bu mala zektn farz olmas iin nisab bulmann ardndan balayacak olan haveln- havl sresi henz gereklememitir. Bu sebeple, henz kendisine nisaba ulamadndan- zekt farz olmayan mallar iin nceden yaplan demeler, zekt yerine deil, nfile sadaka yerine geer.

155

r konusunda, ekinin bitmesi ve meyvalarn ortaya kmas artyla, pein demeye izin verilir. Nisap miktarna ulaan bir mal deme imknndan sonra zerinden bir yl geer de zekt henz denmeden alnma, kaybolma ve yangn gibi sebeplerle yok olursa, Haneflere gre zekt borcu da der. Zira zekt zimmetle deil, malla ilgilidir. ounluk fakihler ise borcun dmeyeceini ve mutlaka denmesi gerektiini belirtmilerdr. Farz olduktan ve deme imknndan sonra maln telefi halinde, mkellefin zekt borcu asla dmez.
Zektn denmesi konusunu, zektmatik balyla, internet motorlarndan aratrnz.

C. Zektn denecei Yerler

Kimlere ve hangi snflara deme yaplaca, Tevbe sresinin 60. ayetinde belirlenmitir. Bunlar, iki grup halinde ele alnabilir: 1- ahs htiyac Dolaysyla deme Yaplanlar a. Fakirler ve Miskinler: Fakir, miskinden daha iyi durumdadr. Fakir, nisap miktar veya daha fazla mala sahip olmayan ya da nisaba mlik olduu halde, mal ihtiyacna yetmeyen Mslman demektir. Miskin ise, bir gnlk yiyecee dahi muhta olan, hibir mala sahip olmayan fakir veya hibir mala sahip olmayp, yiyecek-giyecek ihtiyalar iin dilenmek zorunda kalan Mslman muhtalardr. Bu gibi kimselerin, bir gnlk rzk ve bedenini rtmesi iin son are olarak dilenmesi helaldir, fakat bu miktar elde edilince dilenmeleri haram olur. Hanefler fakir ve miskinlere denecek zekt miktarnn, nisab bulmamasn nermiler, hatta bu miktarda deme yapmay mekruh saymlardr. nk bu miktarla onlar da dinen zengin konumuna gelecekler ve bir takm mal sorumluluklarla muhatap olacaklardr. Fakat borlu ve ailesi kalabalk olanlara nisap kadar da zekt denebilir. Dier mezhepler ise bir belirlemede bulunmayp kifye yani yeterli miktar esas almlardr. b. Boyunduruktan Kurtarlmas Gerekenler (rikb): Boyunduruktan kurtarlmas gerekenler; kle azad, dman elinde bulunan esirlerin kurtarlmas ve smrge altndaki Mslmanlarn kurtarlmas eklinde yorumlanmtr. Yaplacak deme, kiiler ve miktar asndan, her an ihtiyalar ve toplumsal artlara gre deiik olur.

c. Borlular (rimn): Borlular, borca batanlar ve beklenmedik skntlara urayanlar biiminde yorumlanr. yleki, borcundan fazla olarak nisap miktar mala ya da paraya sahip olamayan veya nisap miktar mal olmayp, kendisinin bakasnda mal olup da alma imkn bulunmayan kimse borlu kabul edilir. Borluya borcunu demesi iin deme yapmak, fakire zekt demekten efdaldir. Sa borlunun borcu, mkellef tarafndan alacaklsna borlunun izniyle denebilir. Beklenmedik felket ve skntlara urayanlara gelince bu da su ve sel baskn, deprem, yangn, kuraklk vb. felketlere urayanlarla, kastl olmakszn (szgelimi kaza kurunuyla veya trafik kazasnda) bir kimseyi ldrme ve bu yzden kan diyeti demeye mecbur olma gibi kazalara maruz kalan kimseleri, borlarn deme olanaklarndan mahrum olarak borca batm

156

baka kimseleri ifade edecek ekilde tefsir edilmitir ve zekt geliri bu snfa harcanmtr. Borlulara zekt denebilmesi iin, ihtiya dnda herhangi bir art aranmaz. Borlu deyecei bor iin gerekten ihtiya iinde bulunmaldr. Bu sebeple, nakit veya ticaret malyla borcunu tamamen demeye gc yeten kimseye zekt denmez. Ancak, bu artn, borlu elinde hibir maln bulunmamas eklinde anlalmamas gerekir. nk asl ihtiyalar bu gibi durumlarda da mal varlndan kabul edilmez. ki, zina, kumar vb. ile nafakasndan israf ederek borlananlara zekt denmez. Fakat tvbe ettikleri takdirde, bylelerine zekt denebilir. Borluya zekt denebilmesi iin, borcun vadesinin gelmesi ve denmemesi halinde hapsi sonulamas gerekir. Borlulara deme, ihtiyac kadar yaplr. lnn borlar, zekttan denmez. Ayrca zekt ve keffret gibi Allah borlar olanlar arimn snfndan saylmazlar ve byle kimselere zekt verilmez. d. Yolda Kalanlar (ibns-sebl): Bu kavram; yolda kalanlar, bizzat kendi yerinde maln kaybedenler ya da alacan alamayan tccarlar, dilenciler, buluntu ocuklar ve yolculuk iin gerekli btn kolaylklar eklinde yorumlanmtr. Tercih edilen anlam ise udur: Memleketinde mal olduu halde o anda bulunduu yerde paras veya mal olmayp yolda kalan kimsedir. Yolculua kan kimsenin mal glkle karlamas muhtemeldir. Bu sebeple Kurn- Kerim, yol olu manasna gelen ibns-sebl kavramn yolda kalanlar anlamnda sekiz defa tekrarlar. Yolda kalan kimseye zekt denebilmesi iin, kendisini memleketine ulatracak maddi gcnn bulunmamas, bylelikle muhta duruma dm olmas gerekir. Yolda kalmlara, dn ve eitli masraflar iin memleketine dnmesini salayacak kadar deme yaplr. Yolda kalanlar, ihtiyac kadar zekt alabilir; daha fazlasn almak helal deildir. Fakat mmknse, bu gibilerin bor almas, zekt almaktan daha iyidir. 2. Kamu Yarar Dolaysyla deme Yaplanlar a. Zekt Memuru: el-miln tabiri, zekt memuru eklinde yorumlanmtr. Zengin de olsa zekt memuruna maa denir. b. Kalpleri Kazanlmak stenenler (mellefe-i kulb): denecek zektla, kalpleri slma sndrlmak istenen kimseler, Mslman veya gayri mslim olarak ikiye ayrlrlar: slm dinine girmelerini salamak maksadyla, slma meyilli olan gayri mslimlere deme yaplabilir. Mslmanlara ktlk yapmaktan uzak olmalarn salamak maksadyla, bu gibi kimselerin kalpleri kazanlr. Yeni Mslman olup kavmi veya mensup olduu sosyal evre iinde erefli ve itibarl bir yeri olan ve kendi ailesini ve evresini slm dinine girmeye ikna edecei mit edilen kimselere de zekt denebilir. Yeni Mslman olup, iman zayf olan kimselerin imanlarn kuvvetlendirmek iin, kendilerine zekt denir. Kendileri Mslman olunca, geride kalan kfirlerin ktlklerinden Mslmanlar koruyacak olan kuvvetli iman sahiplerine de zekt denebilir. c. Allah Yolunda (F Seblillh): Seblullh, Allahn rza ve sevabna ulatran yol demektir. zel manada f seblillah kavram, gazi ve

157

mchid, haclar ve umre yapanlar ile hac yolu, zekt memuru dndaki snflar ve ilim tahsili yapanlar eklinde yorumlanmtr. Bu tabir, ncelikle Allah yolunda cihad yapanlar ile gaziler anlamna gelir. Zekt, gaziler snfndan fakirlere denir, zenginlerine denmez. Hanefler dndaki birok mezhebe gre Allah rzas iin yaplan btn hayr ileri, bu erevenin iine girer. Bu tabir, uygulamada, dul kadnlara ve yetimlere yaplan balar, hastane ve camilere verilen hediyeler, mektep ve mektebe gidenlere yaplan balar, iyilik ve hayrlar, silahlandrma, memleket topraklarnn savunulmas iin yaplan tesisler vb. din ve devletin yaamasn srdren her trl iyilik ve hayrat ilerini ve slmn mdafasn iermitir. Hanefler, zektn rkn olan temlik art gereklemeyecei gerekesiyle, ilke olarak kurumlara zekt denemeyeceini kabul etmilerdir. Ksacas, Allah ve din yolunda olduu izlenimi verecek her trl faaliyet, fseblillh kapsamnda dnlebilir. Yaplacak demenin miktar, her blge ve an artlarna gre deiir. Emanet bilinci tayan ve gven kazanm vakf ve derneklere de, saylan kalemlerdeki faaliyetlerde kullanlmak zere zekt emanet edilebilir.

D. Zektn Geerlilii 1. Zektn Rkn

Zektn rkn, temliktir. Temlik, zekt maln mlkiyetten karp, tamamen kendi kullanmlarna gre hareket etmek zere, zekt deneceklere vermektir. Zekt deyen, zekt denene, harcama tarz ve yeri konusunda, hatrlatmada bulunabilir, ama baa kakma anlamna gelebilecek hibir ynlendirme yapamaz.

2. Zektn Sahih Olmasnn artlar

Zekt verirken ncelikle dikkat edilecek konu, zektn sahih olma artlarn bilerek deme yapmaktr. Bunlar, ylece sralayabiliriz: a) Zekt Niyeti: Zekt bir ibadet olduundan, niyetsiz denmesi halinde sahih olmaz. Bu sebeple, Mslman olmayanlarn zekt demeleri de sahih deildir. Niyet, mal ayrrken veya verirken yaplr. b) denenin Deer Tamas: Her trl zekt konusu mal iin denen zekt malnn kymetli ve vasfl olmas arttr. Nfile olarak tasadduku ciz olan maln, zekt olarak denmesi de cizdir; nfile olarak tasadduk edilemeyecek mal, zekt olarak da denemez. Alacakl zekt konusu alacan, fakir borluya balayabilir. Bu hibe, zekt yerine geer. Fakir olmayan bir borluya byle bir maln balanmas, ne o maln, ne de baka mallarn zekt iin geerlidir. Zekt verirken, ikinci olarak denmesindeki nceliklere uymaktr: dikkat edilecek nokta, zektn

a) Ehil Olanlar Aratrmak: Zekt derken, kendisine deme yaplan kimselerin, buna ehil olup olmadklarn aratrmak gerekir. Kendisine

158

zekt denecek kimse, zektn dendii anda, buna ehil olmaldr. Bu zelliin daha sonra ortadan kalkmas, zektn sahih olmasn engellemez. b) demedeki Efdaliyet ve ncelikler: Nisap miktarna ulamayan deerdeki zekt demesini, zektn denecei snflardan yalnzca bir kiiye yapmak efdaldir. Tek kiiye nisap miktar veya daha fazla zekt demek, kerahetle sahihtir. Ancak, denen kii borlu olursa zekt nisaptan fazla bile olsaborcunu deyecei kadar zekt denir. Kalabalk aile sahibi olunca da durum byledir, fakat bu durumda denen zekt aile bireylerine blndnde, her birine nisap miktarndan fazla pay dmemelidir. Zekt, ncelikle akrabaya demek daha faziletlidir. Hz. Peygamber (s.a.), akrabaya vermeyi tevik ederek yle buyurmutur: Yoksullara verilen sadaka, tek sadakadr. Akrabaya verilen sadaka ise, iki sadakadr. Biri sadaka, dieri akrabaya iyiliktir. (Tirmiz, Zekt, 26; Nes, Zekt, 22, 82; bn Mce, Zekt, 28). Akraba arasnda gzetilecek efdaliyet ve ncelik sras mkellefin, erkek ve kz kardeleri, bunlarn ocuklar ve amcalar, halalar, day ve teyzeler, day ve teyze ocuklar ve dier akraba eklindedir. Akrabadan sonra efdaliyet sras, fakir komu ve meslektalarndr. Bunlardan itibaren, halka halka uzaa doru gelime gsterir. Mkellef, zektn Tevbe, 9/60 ayetinde saylan btn snflara veya bu snflarn yalnzca bir ksmna, bir snfn iinde diledii kimselere, hatta tmne demekte serbesttir. Hangi snfa derse desin, mkellef bortan kurtulmu olur. Dolaysyla zekt, birden fazla kiiye uygun grlecek deiik miktarlarda verilebilir. Zekt, aslnda mkellef ayr, mal ayr yerde olsa bile- zekt konusu mallarn bulunduu yerdeki fakirlere ve hak sahiplerine demek gerekir. Yl sonunda, zekt, baka yerlerdeki fakirlere gndermek mekruhtur. Bununla birlikte, zektn gnderildii kimseler, akrabadan olunca, maln bulunduu yerdekilerden daha muhta durumdaysa, gnderilmesi Mslmanlara yarar salyorsa, dr- harpten (gayri mslim lkeden) dr- slma (Mslman lkeye) gnderince, bilgin veya talebeye gnderilince, daha takva sahibi, daha slih ve Mslmanlara faydal birine gnderilince, ayrca zekt erken deyince mekruh olmaz; hatta daha uygun olur.
Zektn denmesi asndan zektn farz olduu yerdeki veya baka yerdeki fakire demeden hangisi yanltr?

E. Zektn denmeyecei Yerler

1- Yakn akraba: Mkellef, zektn kendi usl ve fruna deyemez. Usl, kiinin babas, dedesi, anas ve ninesi; fr da olu, kz, bunlarn ocuklar ve torunlardr. nk bu gibi yaknlarna mkellef zaten bakmak zorundadr. Bunun yannda, zektn sahih olmas iin gerekli olan mlkiyetin devri (temlik), bu durumda sz konusu olamaz. Ayn gerekelerle evli eler de birbirlerine zekt veremez. Fakat mam Eb Yusuf ile Muhammede gre zengin kadn, kocasna zekt deyebilir. Bununla birlikte zekt verilemeyenlere nfile sadaka demek, sadaka ve akrabaya ballk (sla) sevab kazandrr.

159

2- Kurumlara Zekt denmesi: Hanefi fakihler cami, okul, eme, yol, kpr, l borlarn deme ve hayr yolu ve kurumlarna zekt denmesini uygun grmez. nk bu gibi kurum ve yerler, hukuk ynden gerek kii olmadklarndan, zektn rkn olan temlik gereklemez. Zekt, hayr kurumu olarak deil ve fakat zekt datmn zerine alarak faaliyet yapan vakf ve derneklere denebilir. Zira onlarn verecekleri makbuzlar, bir temlik iaretidir. 3- Mslman Olmayanlara Zekt denmesi: Mslmanlarla savaan kfir, Allahn varln, peygamberlik ve hireti inkr eden ateist, mlhid ile mrtedlere zekt denmez. Zimmlere (slm lkesindeki gayri mslimlere) nfile sadaka, fitre, adak ve keffret verilebilir; ancak Mslman fakirlere vermek efdaldir. Gayri mslimlere zekt denemez; nk zekt, Mslman fakirlerin hakkdr. 4- Bidat Ehli ve Gnahkr Mslmana Zekt denmesi: Bidati (dinin zne aykr dnce ve tutumu) kfr gerektirmedike, kble ehli olan her Mslmana zekt denebilir. Ald paray gnah ve israf yolunda harcayarak, ktye kullanacak kimselere dememek gerekir. nk Allahn malyla, Ona isyana yardm edilemez. Mslman olduu srece, halini dzeltmek ve insanlk erefine hrmet iin, kendisinden alnd gibi, zekt gnahkr Mslmana da denebilir. Zenginlere, fakir ve miskin payndan ittifakla zekt denmez. Keffret, adak ve fitre de bu hkmdedir. Fakat zengin bir kimseye, hediye, hibe ve ihsan olacandan- nfile sadaka verilebilir. almaya gc yeten fakir, zekt alabilir; ancak, bu doru deildir, geimini salayann almamas evldr.

ZEKT VE VERG
Zekt ile vergi arasnda; niyet ve ama ynleri, yap ve ilev, deme gerektiren mallar ve oranlar, deme/harcama yerleri alarndan nemli farklar vardr. Bu bakmdan, vergi devlete, zekt Tevbe 9/60. ayette belirtilen yerlere denecektir. Her trl vergi, zekt yerine gemez, sadece bor gibi asl ihtiyalar arasnda grlerek nisab azaltc etkide bulunabilir. Dolaysyla, cretli alanlardan ve bakalarndan kaynakta kesilen gelir vergileri (stopaj, tevkifat), zekt olarak deerlendirilemez ve zekt yerine gemez

zet
Zekt ibadetinin niteliini ve hedefini aklayabilecek, Zekt, artlarna uygun olarak, zekta tbi mallardan bir miktarn zekt alacaklsna Allah rzas iin temlik etmektir. Zekt demek, gerekli artlar tayanlara farz- ayndr. Zekt demekle, dnyada bortan kurtulmu olunur, hirette ise sevaba hak kazanlr. Zektn farz olduu Kitap, Snnet

160

ve icm ile sabittir. Zekt, zarrt- dniyedendir; farz olduunu inkr eden dinden kar. Sadaka kavram, hem zekt ve fitre, hem de nfile sadakalar iin kullanlan genel bir kavramdr. Sadaka, kiinin malndan srf Allah rzas iin, muhta kimselere temlik edilmek zere ayrd miktar demektir. Zekt ile vergi arasnda; niyet ve ama ynleri, yap ve ilev, deme gerektiren mallar ve oranlar, deme/harcama yerleri alarndan nemli farklar vardr. Bu bakmdan, vergi devlete, zekt Tevbe 9/60. ayette belirtilen yerlere denecektir. Zekt hem bireysel arnmay ve verilen nimete kr grevini if hem de sosyal dayanma ve yardmlamay salar. Zekta konu olan mallar ve geerlik artlarn belirtebilecek, Zekt ykmls olmak iin, zekt konusu maln belli nitelikleri tamas gerekir. Zektn farz olmasnn en nemli artlarndan birisi, maln mkellefin elinde tam mlkiyetle bulunarak diledii gibi tasarruf hakkna sahip olmasdr. Nisap, zektn farz olmas iin tespit edilen en az miktar demektir. Temel ihtiya maddeleri (havic-i asliyye), borlar ve her trl girdi, nisap hesab dnda tutulur. Nisabn hesaplanmasnda kural, ayn trden mallar birbirine eklemektir. Maln zekta tbi tutulabilmesi iin gerekli artlardan biri de artan, gelir ve kazan salayan bir mal olmasdr. Bir mkellefe zektn farz olmas iin, nisap miktar mala sahip olduktan sonra, maln zerinden bir kamer takvim ylnn gemi olmas (haveln- havl) gerekir. Zekt, genel olarak tek bir mal iin, ylda tek bir kere denir. Bir maln veya parann zektn dedikten sonra, yine ayn mala ayn kamer yl iinde ikinci bir mkellefiyet yklenmez. Zekt konusu mallar; hem sermayesi, hem de geliri zekta tbi olan hayvan srleri, ticaret mallar, nakit ve nakde benzer servet ile sadece gelirleri zekta tbi olan madenler ve defineler, ziraat rnleri, hayvan rnleri, gelir getiren dier menkul veya gayri menkul mallardr. Zekt vermenin, kimler deerlendirebilecek, iin bir hak veya grev olduunu

badetlerle ilgili genel ykmllk artlar, kural olarak zektta da sz konusudur. Bununla birlikte zektn mal bir ibadet olmas ynn daha baskn gren ounluk fakihler sorumluluk iin akl sal yerinde olmak art ile bli/ergin olmak artlarn burada aramamlardr. Zektn kimlere veya nerelere verilebileceini aklayabileceksiniz. Zekt; fakirler ve miskinlere, bolulara, boyunduruktan kurtarlmas gerekenlere, yolda kalanlara, kalpleri slma sndrlmak istenenlere, zekt alanlarna, Allah ve din urunda denir. Zektn rkn, temliktir. Temlik, zekt maln mlkiyetten karp, tamamen kendi kullanmlarna gre hareket etmek zere, zekt deneceklere vermektir. Ylsonunda, zekt, baka yerlerdeki fakirlere gndermek mekruhtur. Zekt, ncelikle akrabaya demek efdaldir. Mkellef, zektn Tevbe 9/60 ayetinde saylan btn snflara veya bu snflarn yalnzca bir ksmna, bir snfn iinde diledii kimselere, hatta tmne demekte serbesttir.

161

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi, sadaka kavramyla ilgili deildir? a. Fitre b. Zekt c. Diyet d. Tasadduk e. nfak 2. Salam alacaklarn zektnn denmesiyle ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Sadece iinde bulunulan yl iin denir b. Hem iinde bulunulan, hem de gemi yllar iin denir c. Sadece gemi yl iin denir d. Hem iinde bulunulan, hem de gemi yllar iin denmez e. Sadece gemi yl iin denir 3. Aadakilerden hangisi, tam mlkiyet artn oluturan unsurlardan biri deildir? a. Malda bakasna ait hak bulunmas b. Maln sahibinin elinde bulunmas c. Kendi seimiyle tasarruf hakk bulunmas d. Fayda ve menfaatin mlike ait bulunmas e. Mala el konulmam olmas 4. Mkellefin elinde bulunan zekt konusu maln haveln- havl (yllanma) hesab baladktan sonra, meru mlkiyet yollarndan biriyle br mallara katlan her eit mal, art ve gelirdir. Yukardaki tanm, zektla ilgili hangi maln tanmdr? a. Ml-i zmr b. Ml-i slam c. Ml-i mtekavvim d. Msteallt e. Ml-i mstefd

162

5. Aadakilerden hangisi, zektn rkn iin ifade edilen terimdir? a. Temellk b. Tasadduk c. Kenz d. Temlik e. nfak

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. b 3. a 4. e 5. d Yantnz doru deilse, Sadaka Kavram okuyunuz. Yantnz doru deilse, Alacaklarn Zekt okuyunuz. konusunu yeniden konusunu yeniden

Yantnz doru deilse, Zektn artlarndan Tam Mlkiyet konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Zektn artlarndan Yllanma konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Zektn Rkn okuyunuz. konusunu yeniden

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 nsanlarn birbirleriyle olan ticar vb. ilikilerinden doan kul borlarnn mutlaka denmesi gerekir. Zekt iin gerekli dier artlar tayan kimse, zekta tbi mallarndan bu borlar hesap edip karacaktr. Geriye kalan mal, nisab dolduruyorsa zektn der, aksi halde bu kiiye zekt farz olmaz. Sra Sizde 2 Takvim ylna tbi her zekt konusu iin, nisabn yln banda ve sonunda bulunmas gerekir. Yl iindeki eksilme ve artlar, sonucu deitirmez. nk kiinin geliri yl iinde ok deikenlik gsterebilir. Sra Sizde 3 Zektn denmesi maln kendisinden yaplabilecei gibi, ayn deerde bir baka mal veya nakitle de yaplabilir. nk zektn maksad, yoksullarn ihtiyacn karlamaktr, buna uygun olan demek maksada aykr deildir. Bu konuda mkellef diledii yolu semekte serbesttir, ancak fakirlere daha faydal olan ekli semek evldr.

163

Sra Sizde 4 Zekt, aslnda zekt konusu mallarn bulunduu yerdeki fakirlere ve hak sahiplerine demek gerekir. Ylsonunda, gerekesiz bir biimde, zekt baka yerlerdeki fakirlere gndermek mekruhtur ve yanltr.

Yararlanlan Kaynaklar
Akyz, V. (1995). Mukayeseli badetler lmihali, stanbul. Atar, F. elebi, . Erdoan, M. Yaran, R. (2009). slm lmihali, stanbul. Bilmen, . N. (1966). Byk slm lmihali, stanbul. Dndren, H. (2004). Delilleriyle slm lmihali, stanbul. Erkal,M. (2008). Zekt Bilgi ve Uygulama, stanbul. bn Kudme. (1997). el-Mun, Kahire. Mehmet Zihni. (1398). Nimet-i slm, stanbul. Mergnn. (ts.) el-Hidye, el-Mektebetl-slmiyye. Yavuz, Y.V. Fitre, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul.

164

165

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Hac ibadetini tanmlayabilecek, Haccn farkl uygulama biimlerini aklayabilecek, Hac ibadetinin farz, vacip ve snnetlerini ayrt edebilecek, Haccn eitli aamalar ile ilgili deerlendirme yapabilecek, Umre ibadetini tanmlayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
hram Telbiye Vakfe Say eytan Talama Hedy frd Temettu Krn Umre

Tavaf

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisindeki Hac maddesini (XIV, 382-416) inceleyiniz. Fahrettin Atar ve arkadalarnn hazrlad slm lmihali kitabndan Hac blmn okuyunuz. smail Karagz ve arkadalarnn hazrlad Hac lmihali kitabn inceleyiniz.

166

Hac ve Umre
GR
Kutsal mekn fikri hemen btn dinlerde vardr. Din mensuplar bu kutsal yerleri ziyaret ederler ve bundan derin bir huzur duyarlar. Bu ziyaretler kimi zaman bir hastalktan ifa bulma, bir dertten kurtulma gibi maddi fayda beklentisiyle kimi zaman da o esnada inanlan dinin en byk otoritesini memnun etmek gibi manevi hazlar yaamak iin yaplr. Orta Dou yannda Eski in, Japonya ve Hindistan gibi lkeler ve buralarda grlen Taoizm, Budizm, Hinduizm gibi dinler de dhil olmak zere dnyann btn medeni toplumlarnn inan sistemi iinde haccn zel bir yeri vardr. lk dnemlerdeki ziyaret yerlerine zamanla yenilerinin eklendii ve saylarnn artt grlr. Yahudilikteki en nemli hac mekn Kuds ve evresidir. Tevrata gre btn Yahudi erkekler ylda defa gerekleen bayram gnlerinde srailin Allah Rab Yahovann huzurunda bulunmak mecburiyetindedir (k, 23/14, 17; 34/23). lk Hristiyanlar Yahudilikte olduu gibi Kudsteki mabedi ziyaret ediyorlard. ncillerde Hz. sann da bu mabedi bir veya birden ok defa ziyaret edip hac merasimine katld ifade edilir. Sonralar Hristiyanlka baka birok yere kutsallk verildii ve buralarn da kutsal ziyaretghlar olarak kabul edildii grlr. Antakya ve Efes, Anadoludaki en nemli ziyaret yerleri arasndadr. Mekke ve evresi, bilhassa Kbe slm ncesi dnemde de Arabistan Yarmadasnda yaayanlar tarafndan kutsal saylyor ve her sene ayn mevsimde ziyaret ediliyordu. Zilhicce aynda olmas gereken bu ziyaret, uygulamada olan kamer takvime gre yln btn mevsimlerine rastlamas beklenirken iki- senede bir takvimde dzenleme ve deiiklik yaplarak devaml ilk bahar aylarna denk getirilirdi. Hac mevsimi ncesinde birbirini takip eden panayr dzenlenir daha sonra Arafata klrd. Arefe gn burada geirildikten sonra akam Mzdelifeye hareket edilir, ertesi gn oradan Minaya geilirdi. Minada gn boyunca eytan talanr ve ayrca kurban kesilirdi. Sonra Mekkeye gelinir Kbe tavaf edilirdi. Kurey ve mttefikleri kendi elbiseleri ile tavaf ederken dier kabile mensuplar -gnah iledikleri elbise ile tavaf yapmamak iin- ya daha nce kullanlmam ya da birincilerden dn veya parayla alnm bir elbise ile bu da mmkn olmazsa plak olarak tavaf ederlerdi. Saf ile Merve arasnda say yaplr,

167

putlar adna kurban kesilirdi. Ayrca baz putlar ziyaret edilir, onlarn etrafnda tavaf yaplrd. Hac esnasndaki eitli hizmet ve organizasyonlar, belli kabilelerin sorumluluunda idi. slm dini, daha nce var olan hac uygulamasn putperest unsurlardan temizledi, ona Tek Allah (tevhid) inancna uygun asl hviyetini yeniden kazandrd. Yeryzndeki ilk kutsal bina olan Kbedeki putlar ortadan kaldrd. Oray sadece Mslmanlarn ziyaret edebileceini bildirdi. mkn olan Mslmanlarn, mrlerinde bir defa Kbeyi ziyaret etmeleri farzdr. Hac olarak isimlendirilen bu ziyaret senede bir defa ve mutlaka ona ayrlm zaman diliminde yaplr. Haccn en nemli rkn zilhiccenin dokuzuncu gn ed edilen Arafat vakfesidir. Bunun dnda Mekkeye senenin herhangi bir gnnde ihraml olarak yaplabilen, tavaf ve sayden sonra ihramdan klan zel bir ziyaret daha vardr ki, bu ziyarete umre denir. Umre her mevsimde yaplabirise de senenin be gn yaplmas tahrimen mekruhtur.
Hac ibadeti ve meknlar hakknda http://dalil-alhaj.com/tr/intro.htm sitesini ziyaret ediniz.

HACCIN TANIMI VE NEM

Hac badetinin Tanm ve Tarihi
Hac kelimesi Arapadr ve szlk anlam saygn bir yeri veya ahs ziyaret etmek maksadyla yola kmaktr. slm literatrde hac, senenin belli zamanlarnda Kbenin ve bata Arafat olmak zere etrafndaki belli meknlarn uslne uygun ekilde ziyaret edilmesi, anlamnda kullanlr. Her gn be vakit namazda yneldikleri kble olan Kbeyi grmek, orada namaz klmak, btn Mslmanlarn hayalidir. Ne varki Mekkeden uzakta olanlarn bunu yerine getirmeleri kolay deildir. Hereyden nce bu bir seyahati gerektirir ve bunun iin de maddi imkana sahip olma mecburiyeti vardr. Ayrca tarihte yaya veya hayvan srtnda da yaplan bu seyahatlere katlanmak, nemli bir salk probleminin olmamasna da baldr. Hac ibadetini yerine getirmek isteyen Mslmanlar her sene hac mevsiminde dnyann eitli blgelerinden genellikle beyaz kyafetler iinde akn akn Mekkeye gelirler. Dardan Mekkeye gelenlerin ileride aklanaca ekilde ihraml olmalar gerekir. hrama girerken kimi hacca kimi umreye kimi de her ikisine birden niyet eder. Mekkeye ulaan bu insanlar ncelikle Kbeyi tavaf ederlerler. hrama girerken umreye niyet edenler Saf ile Merve arasnda say yaptktan sonra ihramdan karken dierleri hac ibadetinin sonuna kadar ihraml olurlar. Kurban bayram yaklatka Mekke olaanst bir kalabala sahne olur. Hac adaylar frsat bulduka Kbeyi tekrar tekrar tavaf ederler. Bayramdan bir gn nce yani arefe (arife) gn btn haclar Arafatta toplanrlar. O gn zeval vaktinden sonra ksa bir sre de olsa Arafatta bulunmak, haccn en nemli rkndr. Arafat, dualarn en ok kabul olduu yerlerdendir. Gnein batm ile birlikte Mzdelifeye doru heyecanl bir yolculuk balar. Ertesi sabah yolculuk Minaya doru devam eder, eytan

168

talanr, kesilecekse kurban kesilir. Salar tra edilerek ihramdan klr. Mekkeye gidilerek Kbe yeniden tavaf edilir, eer daha nce yaplmamsa tavafn peinden say de yaplr. Yukarda anlatld gibi Kbe, blgede yaayan halklar tarafndan slmdan nce de kutsal saylyor, insanlar din duygularla onun etrafnda dnyorlard. O zaman slmn benimsemeyecei bir tarzda yaplan bu dnler (tavaf), aslnda gemi peygamberlerin tebli ettikleri dinin zaman iinde bozulmu kalntlar idi. Kurn- Kerimde Hz. brahimin olu smail ile birlikte Kbenin duvarlarn yapt anlatlr (el-Bakara 2/127). Allah, Hz. brahime Tavaf edenler, kyam edenler, ruk ve secde edenler iin evimi (Kbeyi) temizle, insanlar arasnda hacc ilan et (el-Hac 22/2627) diye emir verdiini ifade eder. Bunlardan alalyor ki Kbenin ve haccn Hz. brahim zamanna kadar uzanan bir tarih gemii vardr. Kurn- Kerim, ilk mbarek yapnn Mekkede olduunu, orada Makm- brahimin de bulunduunu bildirir (l-i mrn 3/96). Hz. Peygamber de yeryznde yaplan ilk mescidin (ibadethane) hangisi olduu sorusuna Mescid-i Harm eklinde cevap vermitir (Mslim, Mescid, 12). Baz kaynaklarn ifade ettiine gre haccn tarihi de Hz. deme kadar uzanr. Haccn hangi sene farz klnd hakknda deiik grler varsa da daha ziyade hicretin dokuzuncu ylnda farz klnd kabul edilir. Bu sene Hz. Peygamber Hz. Eb Bekiri Hac Emri olarak grevlendirdi. Hz. Eb Bekir ve beraberindeki hac adaylar Medineden hareket ettiler. Onlar yolda iken Tevbe sresinin ilk ayetleri indi. Bunlar, Mekkede slm hkimiyetini ilan eden ve mriklerle ilikiler konusunda birtakm ilkeler tespit eden, bunlarn hac esnasnda herkese ilan edilmesini isteyen ayetlerdi. O zamana kadar mrikler Mekkede kalmaya devam ediyordu ve onlar da kendi anlaylarna gre hac (ziyaret) yapyorlar, mesela ilerinden bir ksm Kbeyi plak halde tavaf etmeye devam ediyordu. Bu uygulamaya artk son verilecek, drt ay sonra yeni ilkeler tatbik sahasna konacakt. Hz. Peygamber bu yeni durumu duyurmak zere Hz. Aliyi grevlendirdi. O da Medineden yola kt. Hz. Eb Bekire ulatnda onun ynetimindeki hac kafilesine dhil oldu. Hz. Ali bayram gn Minada gerekli duyuruyu yapt, gelecek seneden itibaren mriklerin hac yapamayacaklarn, kimsenin Kbeyi plak olarak tavaf edemeyeceini orada bulunan Mslman ve gayri mslim herkese ilan etti. Hz. Peygamberin bizzat katlp ed ettii hac hicretin onuncu senesinde olmutur (Mslim, Hac, 147). Onunla bir arada olmak isteyen ok sayda Mslmann katld bu hac, Veda Hacc olarak bilinir. nce Mekkeye gelen ve haccn oradaki aamalarn yerine getiren Hz. Peygamber zilhiccenin sekizinci gn oradan ayrlarak Minaya gitti ve geceyi orada geirdi. Cumaya rastlayan ertesi gn oradan Mzdelife yoluyla Arafata kt. Veda Hutbesi olarak mehur olan konumasn o gn Arafatta toplanm olan yz bini akn Mslmana yapt. slmn temel ilkelerini bir btn halinde tekrar ilan etti: Can ve mal dokunulmazln vurgulad, hirette herkesin bu dnyada yaptklarndan sorguya ekileceini hatrlatt. Faizin ve kan davasnn slmda yeri olmadn ilan etti. Kadnlarn ve erkeklerin birbirlerine kar olan hak ve devlerine dikkat ekti, kadnlara kar iyi davranlmasn istedi. Kendisinden sonra ayrla dmemeleri iin Allahn kitabna ve Peygamberinin snnetine sarlmalarn tavsiye etti. Mslmanlarn karde olduunu tekrarlayarak, birbirlerine kar asla hakszlk yapmamalarn emretti.

169

Mslmanlarn kutsal mekn Kbe hakknda bilgi edininiz.

Haccn Farz Oluu ve Delilleri

leride aklayacamz artlar tayan Mslmanlarn hayatta bir defa haccetmesinin farz olduu konusunda slm alimleri arasnda ittifak (icm) vardr. Onlarn bu grleri ayet ve hadislere dayanr. Allah Kbeyi ziyaret etmenin gc yeten insanlarn Ona kar bir devi olduunu bildirir: nsanlar iin, lemlere klavuz ve mbrek olarak tesis edilen ilk ev/mabet, Mekkedekidir. Orada apak almetler, Makm- brahim (brahimin durduu yer) vardr. Oraya kim girerse emniyettedir. O mbedi/beyti ziyaret etmek, oraya gitmeye gc yeten insanlarn Allaha kar grevidir. Kim bunu inkr ederse bilsin ki Allahn hibir eye ihtiyac yoktur (l-i mrn 3/9697). Hz. Peygamberin, hacc slmn temel ibadetleri arasnda sayan hadisi daha nce Oru nitesinde gemiti. O, Cibril hadisi diye bilinen hadiste de slm tantrken namaz, zekt ve orula birlikte hacca da yer vermitir: slm, Allahtan baka hi bir tanr olmadna ve Muhammedin Allahn peygamberi olduuna tank olman, namaz klman, zekt vermen, ramazanda oru tutman ve gitmeye gcn yetiyorsa Mbedi (Beyti) ziyaret (hac) etmendir (Mslim, man, 1). Hz. Peygamber bir konumasnda Mslmanlara hitap ederek Ey insanlar! Allah size hacc farz kld, haccediniz demi ve orada bulunanlardan birisi Her yl m ey Allahn Peygamberi? diye aklama istemitir. Hz. Peygamber bu soru karsnda nce sessiz kalmsa da o ahs sorusunu defa tekrarlaynca Evet, desem farz olurdu ve sizin de buna gcnz yetmezdi eklinde cevap vermi ve bylece hayatta bir defa farz olduunu dolayl bir ekilde aklamtr (Mslim, Hac, 412). Haccn mrde bir defa yaplmas farz olan bir ibadet olduunu, bundan sonra yaplacak haccn tatavvu (gnlllk esasna dayal ibadet) olacan daha ak bir ekilde ifade eden hadisler de vardr (bk. Eb Dvd, Mensik, 1; bn Mce, Mensik, 2). Haccn farz olduktan sonraki ilk senede yaplmasnn farz olup olmad konusunda farkl grler vardr. Kimine gre haccn, farz olduktan sonra ilk frsatta yaplmas gerekir, sonraki senelere brakan kii gnahkr olur fakat lmeden nce haccederse bu gnah ortadan kalkarve hacc da kaz deil ed saylr. Kimine gre ise haccn vakti, insan mrnn tamamn kapsar, dolaysyla lmeden nce hac yapan birisi onu vaktinde yapm saylr. Bu gre gre onu yapmadan nce lenin gnahkr olup olmayaca konusunda da farkl deerlendirmeler vardr.

Hac badetinin Fazileti

Hac, slm dininin temel ibadetlerindendir ve uslne uygun olarak yapld takdirde sahibine byk sevaplar kazandrr. Bunun iin onun, sradan bir ziyaret olarak kalmamas, hac yapan ahsn, bir Mslmandan beklenen manevi havay yaamas gerekir. Din metinlerde byle bir hac iin hacc-

170

mebrr tabiri kullanlr. Hz. Peygamber Amellerin hangisi daha faziletlidir? sorusuna nce Allaha ve Peygamberine iman diye cevap vermi, Sonra hangisi? denince Allah yolunda cihad demi ve Sonra hangisi denince de Hacc- mebrr buyurmutur (Buhr, Hac, 4; Mslim, man, 135). Bir baka gn de Hz. ienin, Cihad en faziletli amel sayyoruz. Biz cihad etmeyecek miyiz? eklindeki sorusuna Sizin iin en faziletli cihad, hacc- mebrrdur diye cevap vermitir (Buhr, Hac, 4; Nes, Mensik, 4). Hz. Peygamberin, haccn ok faziletli bir amel olduunu gsteren baz hadisleri yledir: deildir (Mslim, Hac, 437). Uslnce yaplan haccn (hacc- mebrr) karl cennetten bakas

gn gibi dner (Buhr, Hac, 4; hsr, 910).

Kim mstehcen sz ve davranlardan uzak durarak ve yoldan kmakszn (gnah ilemeden) Allah iin haccederse annesinden doduu

Hac ile umreyi pe pee yapnz. Krk; demirin, altnn ve gmn pasn/przn giderdii gibi onlar da fakirlii ve gnahlar giderir. Uslnce yaplan haccn karl cennetten bakas deildir (Nes, Mensik, 6). Hac, ncesini ykar (nceki gnahlar ortadan kaldrr) (Mslim, man, 192). Btn haclarn Arafatta topland gn olan arefe gn zaman olarak ve Arafat da mekan olarak dualarn kabul edildii yer ve meknlardr. Hz. Peygamber bu gnn faziletini de yle ifade eder: Allahn insan cehennemden azat etmesi hibir gnndekinden daha ok olmaz (Mslim, Hac, 436). gn, Arefe

Haccn Hikmetleri
Hac iin ihrama giren Mslman Rabbinin emrine boyun eerek ve Onun rzasn kazanmak gayesiyle zevklerinin nemli bir ksmndan uzaklar, gnlk hayatnda nemli deiiklikler yaar. Lks ve ssten uzak bir ekilde deta varlk iinde yokluun farkna varr. Beden sal ve zenginlik nimetlerinin krn ed etmi olmann huzurunu hisseder. Hac, dnya Mslmanlar iin bir tanma ve kaynama ortam oluturur. Bilhassa dil bilen eitimli kiiler iin yakn ve kalc dostluklarn olumasna vesile olur. Dnyann eitli yerlerinden gelen Mslman devlet adamlar, bilim adamlar, sanatlar, i adamlar karlkl gr alveriinde bulunurlar. Namaz ibadetinin insan bir taraftan bireysel hayatta, bir taraftan da toplumsal hayatta dzenli olmaya altran yn hacda ok daha kapsaml halde yaanr. Hac ibadeti esnasnda Mslman dzen ve intizam iinde hareket etmenin zorunluluunu yaayarak gzlemler. Belli zamanlarda belli yerlerde gerekletirilecek ibadetlerle ilgili planlamann evrensel bir

171

kardelik, dostluk ve hogr anlayyla yaplmasnn ve uygulanmasnn gerekliliini iselletirir. Be vakit namazda yneldii Kbe ile kar karya gelmek, onun etrafnda tavaf etmek, bizzat onu grerek namaz klmak, Hz. Peygamberin ve ashabnn, baka peygamberlerin yaadklar yerleri grmek, oralarda bulunmak Mslmana byk bir haz ve mutluluk verir, onun i dnyasnda byk deimeler ve gelimeler olur. nsan, inan kkleri ile olan balantsn deta soyuttan somuta dntrerek kuvvetlendirir. Hac ibadetinin eitli safhalar ve bilhassa Arafat vakfesi, insana hiret hayatn, btn llerin dirilip beyaz kefenler iinde maherde toplanmasn hatrlatr. Hac esnasnda Mslman; insanlara, hayvanlara, otlara hatta haerelere bile zarar vermeme alkanl kazanr. Zorluklar karsnda sabr ve tahamml gstermeyi, eitlii, birlik ve beraberlii yaayarak renir. Hacca giden kii, Hz. Peygamberin, makbul bir hac yapan Mslmann yeniden domu gibi gnahlarndan arnm olacana dair mjdesini frsat bilerek bir takm kt alkanlklarn, hatal davranlarn terk etme, bu konuda Allaha sz verme ve hayatn yeniden ekillendirme imknna sahip olur.
Trkiyeden yaplan hac ziyareti hakknda bilgi edinmek iin http://www.diyanet.gov.tr adresine bavurabilirsiniz.

HAC BADETNN ETLER VE UYGULANII

Hac badetinin Hkm Bakmndan eitleri
Hac ibadeti hkm bakmndan farz, vacip ve nfile ksmlarna ayrlr. Ayrca baz durumlarda hac yapmak mekruh hatta haram da olabilir. Farz hac: leride aklanacak olan artlar tayan kimselerin mrlerinde bir defa hac yapmalar farzdr. Bu artlardan birisi de hac yolculuu iin gerekli maddi imkna sahip olmaktr. Akll ve ergin bir Mslman byle bir imkna sahip olmad halde herhangi bir ekilde hac yapma frsat bulmusa onun yapt hac da, farz olan hac yerine geer. Vacip hac: Bilindii gibi adaklarn yerine getirilmesi vaciptir. Bu genel hkmn sonucu olarak hacca gitme ada olan birisinin hac yapmas da vacip olur. Ayrca nfile hacca balayp yarda brakann balayp brakm olduu hacc sonradan kaz etmesi vaciptir. Nfile hac: Farz veya vacip olmad halde Allah rzas iin yaplan haclar bu gruba girer. Bakasna kar sorumluluk tayan birisinin, o ahsn izni olmadan veya hac esnasnda bu sorumluluktan dolay bir maduriyet olmamas iin gerekli tedbirleri almadan hacca gitmesi mekruhtur. Bir kii hacca gidince alacakllar veya nafakasndan sorumlu olduu bir yakn madur olacaksa bu durumda onun, ilgili tarafn izni olmadan veya gerekli tedbirleri almadan hacca gitmesi mekruh olur. Gsteri iin veya haram para ile hac yapmak da haramdr.

172

Hac badetinin Uygulama Bakmndan eitleri

Hac ibadeti ekilde yaplabilir: frad Hacc: Hac aday mkatta sadece hac niyetiyle ihrama girer ve Mekkeye varnca az sonra anlatlaca ekilde tavaf, say, vakfe, eytan talama gibi hacca ait uygulamalar vakti gelince yapar, ondan sonra ihramdan kar. steyen bundan sonra tekrar umre iin ihrama girip umre yapabilir. frad hacc yapan fi mezhebi mensuplar bu umreyi mutlaka yaparlar. frad hacc yapann kurban kesmesi vacip deildir. Temettu Hacc: Hac aday mkatta sadece umre niyetiyle ihrama girer. Mekkeye varnca umre ibadetinde istenen ekilde tavaf ve say yaptktan sonra ihramdan kar. Arefe gnnden nceki gne terviye denir. Umre ihramndan kt iin ihramsz bir hayat sren hac aday terviye gn Mekkede hac iin tekrar ihrama girer ve bundan sonra da hac vazifesine balar, onlar bitirince ihramdan kar. Yaplan haccn temettu saylmas iin hac adaynn umre ihramna evval aynn bandan itibaren hacca kadar devam eden sre iinde girmesi ve umreden sonra memleketine dnmemesi gerekir. nk temettu, hac mevsiminde tek yolculukla hem umre hem hac yapma ve bu ikisi arasnda ihramsz bir hayat yaama mutluluunu ifade eder. Hac mevsimi de evval ay ile balar. Bu hacc yapann kurban kesmesi vaciptir. Krn Hacc: Tek yolculukla hem umre hem hac yapmann farkl bir uygulamasdr. Temettudan farkl olarak bunda iki ibadet, ayn ihramla yaplr. Hac aday mkatta hem hac hem umre niyetiyle ihrama girer. Mekkeye varnca nce umre yapar ve ihramdan kmadan vakti gelince hac vazifesini de ayn ihram ile tamamlar. Arada ihramsz bir hayat yoktur. Krn hacc yapann da kurban kesmesi vaciptir. Bu haclarn uygulamas ve fazilet sralamas hakknda mezhepler arasnda birtakm farkl deerlendirmeler vardr. Hanef mezhebine gre en faziletlisi krn sonra temettu sonra ifraddr. fi mezhebine gre sralama ifrd, temettu, krn eklindedir. Bu mezhebe gre hac gibi hayatta bir defa umre yapmak da farzdr ve ifrad haccndan sonra tekrar umre iin ihrama girilir ve umre yaplr.

Hac badetinin Uygulan

Burada hac ibadetinin ayr uygulan zet olarak verilecektir. hram, tavaf vb. konulardaki ayrntlar Haccn Aamalar Hakknda Aklamalar bal altnda bulabilirsiniz. frad Hacc: Hac aday, daha sonra aklayacamz mkat denilen yerlerden birinde veya oraya varmadan hac niyetiyle ihrama girer. Mekkeye varnca mmknse gusl abdesti, o mmkn olmazsa mutlaka abdest alarak Kbeyi tavaf (kudm tavaf) eder. Saf ile Merve arasnda say yapar. Bundan sonra Mekkede ihraml olarak hayatna devam eder, imkn bulduka nfile tavaf yapar. Bayramdan iki gn nce (terviye gn) btn hac adaylar kafileler halinde Arafata intikal eder. Arefe gnn Arafatta geirir, vakfe yapar. O gn gne battktan sonra Mzdelifeye hareket eder. Geceyi orada geirir ve sabahleyin (bayram sabah) oradan Minaya hareket eder. Akabe Cemresine yedi adet ta atar (eytan talama). Tra olarak ihramdan kar. Cinsel iliki dndaki ihram yasaklar kalkar. hram yasaklar ksmen kalkt

173

iin buna birinci tahalll denir. Mekkeye gidip Kbeyi tavaf (ziyaret tavaf) eder. Bundan sonra ihram yasaklar tamamen kalkm olur. Buna da ikinci tahalll denir. Bayramn ikinci ve nc gnleri tekrar Minaya gidip cemreye yedier ta atar. Dn vaktine kadar Mekkede kalr, ayrlaca zaman tekrar Kbeyi tavaf eder (veda tavaf). fi mezhebi mensuplar bayram (drt gn) ktktan sonra Tenm denilen yere giderek orada umre iin yeniden ihrama girerler ve Kbeye gelerek tavaf, arkasndan say yaptktan sonra tra olmak suretiyle umre ihramndan karlar. Bylece hacdan sonra farz olan umre ibadetini de yapm olurlar. Hanef mezhebi mensuplar da isterlerse ayn ekilde umre yapabilirler. Fakat umrenin ayn seyahatte sk aralklarla tekrarlanmas ho karlanmaz. Temettu Hacc: Hac aday mkatta veya oraya varmadan umre niyetiyle ihrama girer. Mekkeye varnca Kbeyi tavaf eder. Saf ile Merve arasnda say yapar. Bundan sonra tra olarak ihramdan kar. Mekkede ihramsz olarak hayatna devam eder, imkn bulduka nfile tavaf yapar. Bayramdan iki gn nce (terviye gn) veya daha nce hac iin ihrama girer. O gn kafileler Arafata intikal eder. Arefe gnn Arafatta geirir, vakfe yapar. Bundan sonraki ksm, ifrad haccnda olduu gibi devam eder. Ondan farkl olarak bunlar daha nce hac iin say yapmamlarsa ziyaret tavafndan sonra say yaparlar. Bayram gnlerinde ok izdiham olacandan isteyen, hac iin ihrama girdikten sonra bir nfile tavaf ve onun arkasndan da say yapar. Bylece haccn sayini nceden yapm olacandan ziyaret tavafndan sonra ayrca say yapma durumunda kalmaz. Temettu hacc yapan, tra olmadan veya tratan sonra bayramn nc gn akamna kadar geen sre iinde bir kurban keser. Krn Hacc: Hac aday, mkatta veya oraya varmadan hac ve umre iin ikisine birden niyet ederek ihrama girer. Mekkeye varnca nce umre yapar. Bu maksatla Kbeyi tavaf eder. Saf ile Merve arasnda say yapar. hramdan kmaz ve ayn ihramla hac ibadetine balar. frad haccnda anlatld ekilde hac iin tekrar tavaf (kudm tavaf) ve arkasndan say yapar. Bundan sonraki aamalar tamamen ifrad haccnda anlatld gibidir. Ondan farkl olarak temettu haccnda olduu gibi tra olmadan veya tratan sonra bir kurban keser. fi mezhebine gre krn haccnda ayrca umre iin tavaf ve say yoktur. Mekkeye varnca yaplan tavaf ve say her ikisi iin de geerlidir.

HACCIN ARTLARI
Burada ayr art grubunu ele alacaz. Birincisi haccn bir ykmllk olarak farz olmas iin gereken artlar. Bu artlar gerekleince o ahsa hac farz olur fakat ikinci gruptaki artlar eksikse hemen ilk frsatta hacca gitmesi gerekmez ve onu sonraya brakmas bir kusur olarak deerlendirilmez. Hac yapmadan lrse baka birisinin onun adna hac yapmas iin vasiyette bulunmas gerekir. kinci gruptaki artlar ise haccn ed edilmesinin farz olmas iin gereken artlardr. Bu artlardan biri eksik olsa o sene hacca gitmesi farz deildir, artlarn olumasn bekler. Daha sonra artlar oluunca gider veya gidemeden lme ihtimaline kar o da yerine bakasnn gnderilmesi iin vasiyette bulunur. artlarn olumas ihtimal dhilinde deilse (yallk, iyileme midi olmayan hastalk gibi) salnda vekil olarak bakasn

174

gnderir. Bu artlardan biri eksik olduu halde hac yapan kimse baz hallerde gnah ilemi de olabilir. nc gruptaki artlar ise yaplan haccn makbul, geerli bir hac saylmas iin gerekli olan artlardr. Bunlardan biri eksik oldu takdirde yaplan hac geersizdir.

Haccn Farz Olmasnn (Ykmlln Domasnn) artlar

Bir insana haccn farz olmas iin gerekli artlar unlardr: 1- Mslman olmak. 2- Akll olmak. 3- Bli (ergin) olmak. 4- Yeterli maddi imkna sahip olmak. Ayette de ifade edildii gibi Kbeyi ziyaret etmek iin oraya gidebilecek gce sahip olmak hacca zel bir arttr. Bu gzellikle uzaktan gelecekler iin- maddi imkn sahibi olmay gerektirir. Maddi imkndan maksat, temel ihtiyalarn karladktan sonra hac iin gerekli yol ve ikamet masraflar ile dnnceye kadar bakmakla ykml olduu kiilerin nafakasn salayacak mal varlna sahip olmaktr. 5- Salkl olmak. Ayette de ifade edilen oraya gidebilecek gce sahip olma artnn ayn zamanda salkl ve engelsiz olmay da kapsayp kapsamad konusunda farkl grler vardr. Bir gre gre hacca gidemeyecek kadar hasta veya yallara, fellilere, ayaklar bulunmayanlara hac farz olmaz. Bunlarn bizzat haccetmeleri farz olmad gibi yerlerine bakalarn vekil tayin edip hacca gndermeleri veya ldkten sonra kendileri adna hac yaptrlmasn vasiyet etmeleri de gerekmez. Dier gre gre ise teki artlar bulunduu takdirde bu gibi salk problemi olanlara da hac farz olur. Dolaysyla onlar, hac edemeden ldkleri takdirde yerlerine vekil gnderilmesi iin vasiyette bulunurlar. Bunlardan iyileme midi olmayanlar hayatta iken de vekil gnderebilirler. 6- Vakit: Hac, senenin belli gnlerinde ed edilen bir ibadettir. Dolaysyla haccn farz olmas iin saylan bu artlar bulunduktan sonra, o kiinin bulunduu yerden hacca gitmek iin gerekli asgar zamann da olmas lazmdr.

Haccn Edsnn Farz Olmasnn artlar

Bu artlarn bir ksm kadn erkek ayrm olmakszn herkesi ilgilendiren genel artlar, bir ksm ise kadnlara zel artlardr.

Genel artlar
1- Yol Gvenliinin Olmas: Hacca gidilecek yol gvenli deilse haccn bizzat eds gerekmez, bundan dolay haccedemeyen kii, hacca gitmeden ld takdirde yerine hac yaptrlmas iin vasiyet eder. Yukardaki salk art gibi bunun da haccn kendisinin farz olmasnn m yoksa

175

edsnn farz olmasnn m art olduuna dair iki farkl gr vardr. Tarihte zaman zaman hacca gidenlerin ldrld, soyulduu olmu ve bu gibi durumlarda kimi limler haccn farz olmayaca, kimisi de haccn farz ama bizzat edsnn farz olmayaca eklinde fetv vermitir. 2- Yolculua Engel Geici Bir Durumun Bulunmamas: Hacca gitmeleri hapis vb. sebeplerle fizik bir ekilde engellenenlerin de bizzat haccetmeleri farz deildir. Bu durumdakiler hac grevini yapamadam ldkleri takdirde yerlerine bir kiinin hacca gnderilmesini vasiyet ederler.

Kadnlara zel artlar

Haccn bizzat edsnn farz olmas iin kadnlar hakknda yukardakilere ek olarak iki arttan daha bahsedilir. 1- Uzun Mesafeli Yolculuklarda Kadnn Yannda Einin veya Bir Mahreminin Bulunmas: Bu konu, seferlik (yolculuk) ile ve sefer saylacak kadar uzak yerlere kadnn yannda ei veya mahremi olmadan yolculuk yapmas ile ilgilidir. Bir kadn, -dier artlar tayor olsa bileberaberinde ona refakat edecek bir yakn yoksa bizzat hacca gitmekle ykml deildir. Byle bir imknn domasn beklemesi ve bu mmkn olmadan lrse yerine bir kiinin hacca gnderilmesini vasiyet etmesi gerekir. Bunun da birinci gruba giren artlardan m yoksa bu gruba giren artladan m olduu konusunda Hanef mezhebi iinde gr ayrl bulunmaktadr. Dier mezheplerde ei veya mahremi olmasa da gvenilir yol arkadalar bulduu takdirde haccn kadna farz olaca ve farz olan hacca bunlarla gidebilecei eklinde grler vardr. Ayrca gnmz artlar dikkate alndnda sefer mesafesi veya zamannn ne olmas gerektii, kadnlarn e veya mahremi ile yolculuuna dair hkmn artlara bal olarak deiip deimeyecei de tartlmaktadr. 2- Kadnn ddet Bekleme Durumunda Olmamas: Boanma veya einin lm ile evlilii sona eren kadnn yeni bir evlilik yapmadan nce geirmesi gereken sreye iddet denir. Bu sre ile ilgili dier hkmlerden biri de kadna getirilen seyahat yasadr. Buna bal olarak bulunduklar yerde hac adaylar yola kacaklar srada iddet bekleyen kadnlarn hacc bizzat ed etmeleri farz olmaz.
Yukarda Kadnlara zel artlarn birincisinde geen mahrem kelimesinin manasn aratrnz.

Haccn Sahih (Geerli) Olmasnn artlar

Yaplan haccn sahih (geerli, muteber) saylmas iin aranan artlar unlardr: 1- Mslman Olmak: Mslman olmayan birisi haccn btn fiillerini yapsa bile bu hac olarak deerlendirilmez. 2- Akll Olmak: Akll olmak, ykmlln art olduu gibi ayn zamanda ibadetlerin sahih olmasnn da artdr.

176

3- Ergin Olmak: Erginlik, haccn farz olmasnn artlarndandr. ocuklar tarafndan yaplacak hac, nfile hac olarak sahihtir. Fakat farz olan hac yerine gemez. Byle birisinin, ergin olduktan sonra dier artlar da tayorsa farz olan hacc ayrca yapmas gerekir. Bu bakmdan erginlik haccn genel manada sahih olmasnn deil, farz olarak sahih olmasnn artdr. 4- hram: Haccn sahih olmas iin bu niyetle ihrama girilmesi ve bu durumun ihramdan kmak iin belirlenen zamana kadar devam etmesi arttr. 5- Vakit: Hac zamanl bir ibadettir. Yaplan fiillerin hac olabilmesi iin istenen fiillerin zamannda yaplmas gerekir. Haccn rknlerinden olan Arafat vakfesinin vakti arefe gn zeval ile balar ve bayram sabah imske kadar srer. Gndz yaplan vakfenin gne batana kadar srmesi ve Arafatn gne batmadan terk edilmemesi vaciptir. Haccn dier rkn olan ziyaret tavafnn vakti de bayram sabah imskten sonraki herhangi bir vakittir. Eb Hanfeye gre bu tavafn bayramn nc gn gne batana kadar yaplmas vaciptir. 6- Mekn: Hac, Mekke ve civarnda yeralan belli meknlarda ed edilen bir ibadettir. Haccn geerli olmas iin ilgili fiillerin belirlenen meknlarda yaplmas arttr.

HACCIN FARZLARI, VACPLER, SNNETLER VE DBI

Haccn Farzlar
Haccn biri art, ikisi rkn olmak zere farz vardr. Bunlarn ayrntlar hakknda ileride geni bilgi verilecektir. 1- hram (art). 2- Arafat Vakfesi (rkn). 3- Ziyaret Tavaf (rkn). Bu tavafa ifda tavaf da denir. afi mezhebine gre bunlara ek olarak aada haccn vacipleri arasnda sayacamz; say, salarn kesilmesi ve rknlerin srasna gre yaplmas da haccn farzlarna dhildir ve bu farzlarn tamam rkndr. Bunlarn ayrntlar hakknda ileride geni bilgi verilecektir.

Haccn Vacipleri
Haccn asl vacipleri unlardr: 1- Say. Saf ile Merve arasnda yrmek. 2- Mzdelife vakfesi. 3- Cemrelere ta atmak (eytan talama). 4- hramdan kmadan nce salarn kaznmas veya ksaltlmas (tra). 5- Veda tavaf.

177

Bir de haccn, bunlarn da dhil olduu eitli aamalarnn her birine ait vacipler vardr ki onlara da fer vacipler denir. Bunlardan, o aamalara ait bilgi verilirken ksmen bahsedilecektir.

Haccn Snnetleri
Haccn vacipleri gibi snnetleri de asl ve fer olarak ikiye ayrlr. Biz burada sadece haccn asl snnetlerini sayacaz ve haklarnda ksa bilgi vereceiz. 1- Kudm (var) tavaf: Hac niyetiyle ihrama giren kii Mekkeye varnca Mescid-i Harama gider ve Kbeyi tavaf eder. Bu tavaf snnettir. 2- Haclarn zaman zaman bilgilendirilmesi ( hutbe): Haclar bilgilendirmek maksadyla yaplan konumalardan (hutbe) tanesi snnettir. Bunlarn birincisi Mekkede zilhiccenin yedinci gn, ikincisi Arefe gn Arafatta le ve ikindi namazlar birletirilerek (cem) klnmadan nce, ncs bayramn ikinci gn Minada yaplan konumadr. 3- Terviye gn Minaya gitmek ve geceyi orada geirmek: Zilhiccenin sekizinci gn (terviye) Minaya gidip o gnn le namazndan arefe gn sabah namazna kadar geen be vakit namaz orada klmak ve geceyi orada geirmek snnettir. 4- Bayram gecesini Mzdelifede geirmek. 5- Bayram gnlerinde geceyi Minada geirmek. 6- Minadan dnerken Muhassab veya Ebth denen yerde bir sre dinlenmek.

Haccn db
Hacca gitmek isteyen kimse nce borcu varsa onu demeli, hakszlk yapt kiilerle helallemeli, gnahlarndan tvbe etmeli ve samimi bir kalp ile hacca niyetlenmelidir. Helal mal ile hacca gitmeli, gsteriten uzak olmal, Allah rzasn n planda tutmaldr. Ayrca hac ve hac yolculuu hakknda ehil kiilerden ve daha nce gidenlerden bilgi almal, yolculuk iin iyi arkadalar semelidir. Hac esnasnda fkesine hkim olmal, beraberindeki kiileri skmamal, onlara yk olmamaldr. Evinden ayrlaca zaman ve evine dnd zaman iki rekt namaz klp dua etmesi de haccn hatta genel olarak seyahatin dbndandr.

HACCIN AAMALARI (MENSK) HAKKINDA AIKLAMALAR

hram
hram, hac veya umre yapacak kiinin bu ibadete balama ilemidir. hrama giren kiiye normal hayatta helal olan baz davranlar ihramdan kana kadar yasaklam hale gelir.

178

hrama girecek kii balayacak yasaklar da dikkate alarak, ihramdan nce genel vcut bakmn yapar; trnaklarn keser, tra olur, ykanr, ykanma imkn yoksa abdest alr. Erkek ise zerindeki btn elbise ve amarlar karr, daha nceden hazrlad iki paradan oluan ihram elbisesine brnr. Ayakkab yerine st ve yanlar mmkn olduunca ak bir terlik giyer. Kadnlar iin zel bir kyafet yoktur. Onlar iin kyafetle ilgili tek art yzlerinin rtlmemesidir. Kerahet vakti deilse iki rekt namaz klar. Eer vakit namaznn peinden ihrama girecekse ihram iin ayrca namaz klmas gerekmez. Klm olduu o namazn arkasndan hac iin mi umre iin mi ihrama gireceine niyet eder. Niyeti dil ile de sylemek istiyorsa ve hac iin ihrama girecekse mesela Allahm! Hac yapmak istiyorum. Onu bana kolaylatr ve haccm kabul eyle der. Bunun peinden de telbiye getirir ve o andan itibaren ihraml saylr. Telbiye, Allahn davetine gnlden katlma ifadesidir ve u kelimelerden oluur: Lebbeyk! Allhmme lebbeyk! Lebbeyke l erke leke lebbeyk! nnel-hamde ven-nimete leke vel-mlk! L erke lek!. Trkesi udur: Davetine uydum, davetine uydum Allahm! Davetine uydum. Yoktur senin ortan. Davetine uydum. Hamd sana. Nimet de senin, hkimiyet de. Yoktur senin ortan. Niyet ile birlikte getirilen bu telbiye ihramn geerli olmas iin mutlaka gereklidir. Bundan sonra zaman zaman telbiye getirmek snnettir. Hacca niyet edenler bayramn ilk gn Akabe cemresine ta atmaya, umreye niyet edenler ise tavafa baladktan sonra artk telbiyede bulunmazlar.

hrama Girilecek Yer (Mkat)

Mekke, yakn evresi ile birlikte harem yani kutsal, saygn blge kabul edilmitir. Harem dhilinde oturanlar hac iin bulunduklar yerde, umre iin ise harem snrlarnn dnda ihrama girerler. Umre ihram iin yaknl ve ulam kolayl dolaysyla genellikle Tenmi tercih ederler. Trkiye gibi uzak blgelerden gelip umre veya haccn yaptktan sonra ihramdan kan ve Harem blgesinde bulunan Mslmanlar da bu blge halk ile ayn hkme tbidir. Harem ile mktlar arasnda kalan blge hil blgesidir. Bu blgede oturanlara hill denir. Hilller hac veya umre yapmak istediklerinde harem snrlarna varmadan ihrama girerler. Hac ve umre dnda bir maksatla harem dhiline ihramsz olarak girip kmalar serbesttir. Harem ve onu evreleyen hillin dnda kalan btn dnya hakknda fk terimi kullanlr. Bu geni corafyada oturana da fk denir. fkler gerek hac veya umre iin gerekse baka bir maksatla dorudan Harem dhiline gitmek istedikleri takdirde Hillin d snrn tekil eden ve mkat denilen yerleri ihramsz geemezler. Dolaysyla mkatta veya daha oraya varmadan herhangi bir yerde ihrama girerler. Mkat denilen ve Mekkeye farkl uzaklklarda olan bu yerler unlardr: Zlhuleyfe, Cuhfe, Karn, Yelemlem, Ztrk. Zlhuleyfe, Medine knda; Cuhfe, Mekkenin kuzey batsnda Kzl deniz sahilinde; Karn, Mekkenin dousunda; Yelemlem, gney dousunda ve Ztrk da kuzey dousunda yer alr. ekil 1de Mekke ve birinci kuaa kadar evresi Harem, birinci kuaktan ikinci kuaa kadar olan blge hil, ondan sonras da fk olarak adlandrlr.

179


Resim 7.1: Mekke Haremi ile onu evreleyen Hillin snrlar ve mkatlar. Kaynak: Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (DA), I, 398. Bir izim hatas olarak Cidde ehri bu haritada Hillin snrnda ve dndaym gibi grnmektedir. Bu grnn aksine mkat snrlarnn iinde kaldna dikkat edilmelidir. Bu resimle birlikte nitenin sonundaki Resim 2yi de inceleyiniz.

Trkiyeden hacca veya umreye gidenlerin nerede ihrama girdiklerini bu seyahati gerekletirmi olanlara sorarak reniniz.

hram Yasaklar
hraml her trl davranna, dier zamanlara gre daha ok dikkat eder. Gnahtan kanr, kavgadan, irkin tartmalardan, edep d konumalardan uzak durur. hrama giren erkekler elbise yerine byke iki havlu eklindeki izr ve rid ile vcutlarn rterler. inde para gibi kymetli eyalarn korumak iin bellerine kemer balamalarna msaade edilir. Ayaklarna da ayakkab yerine terlik giyerler. Gzlk ve kol saati serbesttir. Kadnlar iin ihram ile getirilen giyim yasa yzn rtlmemesidir.

180

Tra olmak, bakasn tra etmek veya vcudun herhangi bir yerinden kl almak, trnak kesmek, ihram elbisesine veya vcudunun herhangi bir yerine gzel koku, parfm srmek, hatta temizlikte kokulu sabun kullanmak, her trl makyaj yapmak kadn erkek herkese yasaktr. hramlnn ei ile bile cinsel ilikide bulunmas, ehvetle ona dokunmas, mstehcen konumaalar yapmas yasaktr. hraml kara av yapamaz ve avcya yardm da edemez. Etinin yenip yenmediine baklmakszn insanlardan kaan, rken btn hayvanlar av saylr. Deniz av serbesttir. Harem blgesinde bulunan av hayvanlarnn avlanmas ve buradaki kendiliinden biten yeil otlarn, allarn ve aalarn koparlmas, ihraml olan veya olmayan herkese yasaktr.

hramdan kmak
Umre yapanlar say yaptktan sonra, ifrad hacc yapanlar bayramn ilk gn Akabe cemresine ta attktan sonra tra olarak ihramdan karlar. Temettu veya krn hacc yapanlarn ise ta atmann ardndan mmknse kurban da kestikten sonra tra olarak ihramdan kmalar tavsiye edilir. hramdan kmak iin erkekler salarn tamamen kaztr (halk) veya ucunu en az parmak ucu uzunluunda, kadnlar sadece u ksmndan yine parmak ucu kadar keser veya kestirirler (taksr). hram yasaklar bu zamana kadar devam eder. hramdan kma aamasna gelen birisi, kendisinin veya bakasnn san kesebilir, tra edebilir. Haccn ihramndan bu ekilde ka birinci tahalll denir. Bu durum, cinsel iliki dndaki yasaklar sona erdirir. Btn yasaklarn sona ermesi iin ziyaret tavafnn da yaplm olmas gerekir ve buna da ikinci tahalll denir.

Tavaf
Tavaf, Kbenin etrafnda uslne gre yedi defa dnmek suretiyle yaplan bir ibadettir. Dnlerden her birine avt denir ve bir tavaf, yedi avttan meydana gelir. Tavaf yapacak kii Hacer-i esvedin hizasna gelerek btn vcudu ile oraya dner, niyet eder, namazdaki gibi ellerini ileri Hacer-i esvede ynelik olarak kaldrr (istikbl) ve Allahu ekber! L ilhe illllhu vallhu ekber! Allahu ekber ve lillhil-hamd der, elinin iini per ve Kbeyi soluna alarak onun etrafnda dnmeye balar. Kimseyi rahatsz etmeden gidebilirse uzaktan selamlama yerine Hacer-i esvedin bizzat yanna gider, istikbl ettikten sonra ellerini secdede olduu ekilde zerine koyup onu per ve tavafa yle balar. Hacer-i esvedi bu ekilde pmeye istilm denir. Tavaf esnasnda Hicr denilen yerin dndan dolamaya dikkat eder. Yarm daire eklindeki Hicrin etraf yaklak bir metre yksekliinde Hatm denilen bir duvarla evrilidir (bk.Resim 2). Hacer-i esvedin bulunduu keye yani balad yere gelince tavafn bir avtn tamamlam olur ve ikinci avta balarken aynen balangta olduu gibi Hacer-i esvede dner ve ellerini kaldrp yukardaki tekbir, tehlil lafzlarn tekrarlar ve nne dnp yoluna devam eder. Yedinci avtn sonunda da her bir avta balarken yapt uygulamay yapar. Tavaf esnasnda bol bol dua eder, tekbir, tehlil ve Kurn krati ile megul olur. Tavaf, abdestli ve avret mahalli kapal olarak yaplr. Tavafa balaynca ara verilmeden tamamlanmas snnettir. Tavaf esnasnda cemaatle namaz

181

balarsa onlara katlmak ve namazdan sonra tavafa kald yerden devam etmek bu snnete aykr olmaz. Yallar, hastalar ve kadnlar skk ortamlara girmemeye dikkat ederler. Buna dikkat etmeyenlere kar da dierleri msamahal olup onlar rahatsz etmemeye alr. Tavaflar, yapl gayelerine gre baz isimler alr. Hac niyeti ile ihrama giren fklerin Mekkeye geldiklerinde yaptklar ilk tavafa, kudm tavaf denir. Haccn rkn olan tavaf, ifda tavaf veya farz tavaf da denen ziyaret tavafdr. Haccn edsndan sonra memleketine dnmek isteyen hacnn yapt tavaf, veda tavafdr ve buna tavafus-sader de denir. Umre yapmak iin ihrama giren kiinin yapt tavafa umre tavaf, adak sebebiyle yaplan tavafa adak (nezir) tavaf, Mescid-i Harama girince yaplan ilk tavafa tahiyyetl-mescid (selamlama) tavaf, bunlarn dnda zaman zaman Allah rzas iin yaplan tavaflara da nfile tavaf veya tatavvu tavaf denir. Arkasndan say yaplacak tavaflarda ztb ve remel erkekler iin snnettir. Iztb, ihram elbisesini sa omuzu akta brakacak ekilde kuanmaktr. Remel ise omuzlar dik olarak, ksa ve sert admlarla dmana meydan okur bir havada yrmektir. Iztbya, bu tr tavaf tamamlannca, remele ise ilk avt tamamlannca son verilir. Tavaf bitince iki rekt namaz klnr. Bu namaz, tavafn vaciplerindendir. Tavaf namazn klan ahs eer say yapacaksa bundan sonra Saf tepesine ynelir.

Say
Saf ile Merve arasnda gidip gelmeye say denir. Haccn ve umrenin vaciplerindendir. Saye balayacak kii iki rekat tavaf namazn kldktan ve arzu ederse zemzem itikten sonra Hacer-i esvedi istikbal edip (ona dnerek eli ile de selamlayp) Saf tepesine gelir. Kbeye dnerek Allahu ekber! L ilhe illllhu vallhu ekber! der, peygamberimize salavt getirir ve ellerini ap dua eder. Sonra oradan Merve tepesine gitmek zere normal admlarla inie geer. Gnmzde bu iki tepe arasndaki yol balang ve var noktalar biraz meyilli st kapal bir koridor halindedir. Dzle inince sa ve soldaki yeil kl iki stunun hizasndan itibaren erkekler, daha sonra gelecek sal sollu iki yeil stuna kadar hafiften koarcasna sert admlarla yrrler. Bu yry veya kou ekline hervele denir. Hervele, bu aradaki geilerde hem giderken hem de dnerken hep tekrarlanr. Merve tepesi denilen yere knca Safda yaptklarn tekrarlar. Sonra dn yolundan Safya gelmek zere inie geer. Safdan Merveye gidi bir avt, oradan Safya dn de bir avttr. Yedi avt olan say Mervede sona erer. Saf ve Merveye her kta Kbe istikbl edilir, bu esnada, gidi gelilerde tekbir, tehlil ve salavat okunur, dualar edilir. Bayram gnnden nce hac iin say yapanlar, bu esnada telbiye de getirebilirler. Say bitince tekrar mescid ksmna geilir ve iki rekat namaz klnr. Say, bir defa hacda ve bir defa da umrede yaplr. Bunun dnda tavafta olduu gibi nfile say olmaz. Sayin sahih olmas iin daha nce hac ve/veya umre iin ihrama girilmesi ve geerli bir tavaf yaplmas arttr. Mazereti olmayanlar yryerek, engelli, hasta ve yallar hasta arabas ile veya bakalarnn yardmyla say yaparlar. Mmknse say ara vermeden tamamlanr. Bu esnada cemaat olutuu takdirde cemaatle namaza katlp sonra kalnan yerden devam etmekte saknca yoktur.

182

Arafat Vakfesi
Arafat, Mekkenin 21 km. dousunda etraf dalarla evrili dz grnml bir alandr. Vakfe, Arapa bir kelime olup durmak, ayakta durmak gibi manalara gelir. Arafat vakfesi, haccn rkndr ve bu rknn yerine gelmesi iin en azndan arefe gn zevlden sonra bayram sabah imsk vaktine kadar geen srede bir an orada bulunmak yeterlidir. Fakat Arafatn gne batmadan nce terk edilmemesi gerekir. Arefe gn le namaznn vakti girince imam tarafndan le ve ikindi namazlar birletirilerek kldrlr. nce ezan okunur, sonra imam namazdan nce cuma namaznda olduu gibi hutbe okur. Hutbesinde haccn bundan sonraki aamalar hakknda bilgi verir. Hutbeden sonra le ve ikindi namazlar herbiri iin kmet getirilerek klnr. lenin farzndan sonra arada baka bir namaz klnmadan ikindinin farzna balanr. Namazdan sonra kbleye dnlr ve vakfe yaplr. Bu esnada dualar edilir. Arafatta yaplacak dua ok deerlidir. Onun iin orada geen sre boyunca tekbir, tehlil ve telbiye lafzlarn zaman zaman tekrarlamak, dua etmek, zikir ile ve Kurn ile megul olmak tavsiye edilir. Bir taraftan da Mzdelifeye intikal hazrlklar yaplr ve gnein batma zaman beklenir. Gne battktan sonra Mzdelifeye hareket edilir.

Mzdelife Vakfesi
Mzdelife, Arafat ile Mina arasnda bulunan genie bir alandr. Arefe gn gne battktan sonra haclar akam namazn klmadan Arafattan Mzdelifeye hareket ederler. Akam ve yats namazlar Mzdelifede cem ile yani birletirilerek yats namaznn vaktinde klnr. Ezan ve kmetten sonra nce akam namaznn farz, peinden de kmet getirilmeden yatsnn farz klnr. Sabaha kadar Mzdelifede beklenir ve vakti girince sabah namaz klnr. Namazn arkasndan Mzdelife vakfesi yaplr, kbleye dnlerek dualar edilir, tekbir, tehlil, telbiye getirilir. Ortalk aydnlannca vakfenin peinden daha gne domadan Minaya doru hareket edilir. Mzdelife vakfesinin vakti konusunda mezhepler arasnda farkl grler de vardr ve son yllarda izdiham sebebiyle bu grlerden hareketle Mzdelife vakfesinin gece yarsndan sonra yapld ve ardndan Minaya intikalin balad grlmektedir.

Cemrelere Ta Atma (eytan Talama)

Mina, Mzdelife ile Mekke arasnda yer alan ve kurban kesme yerlerinin bulunduu blgedir. eytan talama olarak bilinen ilemin yapld cemreler Minann Mekke tarafnda yer alr. Burada kk cemre (birinci cemre), orta cemre ve Akabe cemresi (byk cemre) adnda tane cemre (ta atma yeri) bulunur. Hz. Peygamber ve ashabnn da hac esnasnda yapt bu sembolik talama iin nohut veya en ok fndk byklndeki talar kimseye zarar vermeyecek ekilde atlmaldr. lk gn sadece Akabe cemresine yedi ta atlr. kinci ve nc gn birinciden balayarak sra ile her cemreye yedier ta atlr. Her ta atarken Allahu ekber denir. Mmknse birinci ve ikinci cemrelere ta atldktan sonra durulup dua edilir. lk gnk ta atma vakti imsk ile balar ikinci gnn imskine kadar devam eder. kinci ve nc gnk ta atma

183

vakti zevalden ertesi gnn imskine kadardr. Talarn gndz atlmas snnet ise de son senelerdeki izdiham buna imkn vermemekte ve bunun iin talarn gece atlmas tercih edilmektedir. Drdnc gn imsak vaktinden nce Minadan ayrlanlarn o gn ta atma grevi olmaz. Ayrlmayanlar ise drdnc gn de her cemreye zevalden sonra gne batana kadar geen sre iinde yedier ta atar. Oraya gidip ta atamayacak kadar hasta olanlarn yerine vekilleri ta atar.

Kurban
Fkh dilinde hac ve umre ibadeti esnasnda kesilen kurbanlara hedy denir. Hedy, Harem iin hediye edilen kurban anlamnda kullanlr. Hedy, eitli vesilelerle kesilir: Temettu ve krn hacc yapanlarn hedy kurban kesmeleri vaciptir. Hac ve umre ile ilgili dzenlemelere riyet etmemekten dolay ceza olarak veya meydana gelen eksiklii telafi etmek zere (keffret) kesilmesi vacip olan kurbanlar da ceza ve keffret hedyidir. Ayrca ihsr, adak (nezir) hedyleri vardr. Hac veya umre iin ihrama giren ama herhangi bir sebeple hac mensikine devam etmesi mmkn olmayan kii (muhsar) kendisi adna bir kurban alnp Haremde kesilmesi iin para gnderir veya kurbann bizzat kendisini gnderir ve o kurban kesildikten sonra ihramdan kar. Bu da ihsr hedyidir. Hac veya umre yapan kiinin zerine vacip olmad halde Allah rzas iin orada kesecei kurban da nfile hedydir. Hedy kurbanlarnn zellikleri, kurban bayramnda kesilen dier kurbanlar (udhiyye) gibidir ve onlarla ayn zellikleri tayan hayvanlardan kesilir. Hedy kurban hangi trnden olursa olsun mutlaka Harem snrlar iinde kesilir. Etinin Harem dna karlmas ve datlmas cizdir. Temettu ve krn hedyi kurban bayramnn ilk gnnde kesilir. Dier hedy kurbanlar ise istenilen zamanda kesilebilir. Nfile hedyin kurban bayramnn ilk gnnde kesilmesi daha faziletli kabul edilir. Temettu ve krn hedyi ile nfile hedyi kesen kii, onun etinden kendisi yiyebilecei gibi bakalarna da ikram edebilir. Ceza ve ihsr hedyi ile adak hedyinin etinden sadece fakirler yiyebilir. Bunlar kesmekle mkellef olan kii ile onun usl ve fru -fakir bile olsalar- bunlarn etinden yiyemezler. Temettu ve krn hacc yapt iin hedy mkellefi olanlar eer kurbanlk bulamazlarsa veya herhangi bir sebeple kurban kesemeyecek durumda olurlarsa bunun yerine hacda ve yedisi dnnce olmak zere toplam on gn oru tutarlar. Av yasann ihlalinden ve vcutla ilgili yasaklarn mazeret sebebiyle ihlalinden dolay gereken cezalarda mkellef kurban, oru ve sadaka (tasadduk) seeneklerinden istediini tercih eder. Av yasa ihlalinde, avlanan hayvann deeri iki gvenilir kii tarafndan tespit edilir. Bundan sonra seenekten birini tercih eder: 1) O deerde bir hayvan alp kurban eder. 2) O deerde sadaka datr. Bu durumda her bir fakire bir fitre miktar verir. 3) Her fitre miktar yerine bir gn oru tutar. Vcutla ilgili yasaklarn mazeret sebebiyle ihlali halinde de seenekten birini tercih eder: 1) Kurban keser. 2) Alt fakire birer fitre verir. 3) gn oru tutar.

184

HRAM YASAKLARININ HLL VE CEZALAR

Hac ve umrede ihram veya Harem sebebiyle uzak durulmas gereken bir fiilin ilenmesine cinyet denir. Bu manada herhangi bir cinyet ileyen, bu gnahndan dolay tvbe edip Allahtan af dilemenin yannda ayrca ceza veya keffret olarak nitelenen baz sorumluluklarla da kar karya kalr. Hangi davranlarn hangi cezalar gerektirdii fkh kitaplarnda genie anlatlr. Biz burada bu tr cinyetler karsnda doan sorumluluklar ve bunlar douran baz misalleri aklamakla yetineceiz. 1. Haccn veya umrenin bozulmas: Cinsel iliki yasann hacda Arafat vakfesinden nce, umrede tavaftan nce ihlal edilmesi hac veya umrenin bozulmasna sebep olur. Bu durumda hac veya umre fiillerine sanki bozulmam gibi- devam edilmesi gerekir. Bozulan hac veya umre daha sonra kaz edilir. Ayrca ceza olarak bir kkba hayvan (koyun veya kei) kurban edilir. 2. Bedene: Byk ba hayvan yani deve ve sr anlamnda kullanlr. Hac iin ihramda olan ahs, cinsel iliki yasan Arafat vakfesinden sonra tra olarak ihramdan kmadan nce ihlal ederse hacc bozulmaz fakat bunun cezas olarak bir bedene kurban etmesi gerekir. Ziyaret tavafn cnp olarak veya det halinde (kadnlar iin) yapan kimse de eer bu tavaf yeniden yapmazsa ceza olarak bir bedene kurban eder. Tavaf uslne gre yeniden yaparsa bu ceza der. 3. Dem: Kkba hayvan yani koyun ve kei anlamnda kullanlr. Tra olup ihramdan ktktan sonra fakat ziyaret tavafn yapmadan nce cinsel ilikide bulunan kii keffret olarak bir kk ba hayvan kurban eder. Umre tavafnn en azndan drt avtn yaptktan sonra henz ihramdan kmadan cinsel ilikide bulunan kimse umresini tamamlar ve keffret olarak bir kk ba hayvan kurban eder. hram esnasnda giymemesi gereken elbiseyi en az bir gndz veya gece sresince giyen, bu kadar sre ban veya yzn rten erkekler ile yine bu kadar sre yzn rten kadnlar ceza olarak bir dem kurban ederler. Ban ve sakaln en az drtte birini tra etmenin, bir el veya ayak trnaklarn kesmenin, vcudun en azndan bir organna gzel koku (esans, parfm v.s.) srmenin, ziyaret tavafn abdestsiz, kudm veya veda tavafn cnp halde yapmann cezas da demdir. Bu tavaflar uslne uygun olarak yeniden yaplrsa cezas der. Giyim-kuam, gzel koku, vcut bakm ile ilgili olup cezas dem olan ihram yasaklarndan birini hastalk, me, ba ars, yaralanma gibi geerli bir mazeret sebebiyle ihlal eden kii isterse kurban keser, isterse alt fakire birer sadaka verir ve isterse de gn oru tutar. 4. Sadaka: Bir miktardan sz edilmedii zaman fakire bir fitre kadar deme sorumluluunu ifade der. Giymemesi gereken elbiseyi bir gn veya geceden daha az sre ile giyen ya da bu kadar sre ban veya yzn rten erkekler ile yine bu kadar sre yzn rten kadnlarn ceza olarak sadaka vermesi gerekir. Bir el veya ayan trnaklarnn tamam deil de bazlar kesilmise her bir trnak iin bir sadaka verilir. Giyim-kuam, gzel koku, vcut bakm ile ilgili olup cezas sadaka olan ihram yasaklarndan birini yukardaki gibi geerli bir mazeret sebebiyle ihlal

185

eden kii isterse bir sadaka verir, isterse bir gn oru tutar. Baz kk cinayetler, bir fitre miktarn da bulmayan sadaka verilmesini gerektirir. Mesela bir ekirge ldrmenin cezas bu tr bir sadakadr. 5. Oru: Baz cinayetlere karlk olarak doan bir sorumluluktur. Bu sorumluluu douran sebeplerden ikisi dem ve sadaka meselesinde alternatif olarak akland. Av yasa ihlalinden doan oru sorumluluu da yine alternatif olarak Kurban bal altnda anlatld. 6. Tazmin: Av yasa ihlallerinde avlanan hayvann deeri tespit edilerek fakirlere deme yaplr. Bu konu da Kurban bal altnda anlatld. Ceza kurbanlar ve sadakalardan sadece fakirler istifade eder. Krn haccna niyet ederek ihrama giren ahs, hem umreyi hem hacc ilglendiren yasak ihlallerinde her ikisi iin ayr ayr ceza demek durumundadr.

HACCI TAMAMLAYAMAMAK
Bazen ihram ile balanm bir haccn devam ettirilmeyebilir. Bunlar genelde haccn bozulmas, hac adaynn hacca devamnn engellenmesi veya haccn en nemli rkn olan Arafat vakfesinin vaktinin geirilmesi eklinde olur.

Haccn Bozulmas
Daha nce getii gibi hac iin ihrama giren kimse Arafat vakfesinden nce cins iliki yasana uymazsa hacc bozulur. Bu durumdaki kii, bozulmu olmasna ramen hacca devam etmek zorundadr. O seneki haccn kalan aamalarn yerine getirir, ceza olarak bir kkba hayvan kurban eder ve daha sonraki senelerde bu haccn kaz eder.

hsr
Arapa bir kelime olan ihsr; tutmak/tutulmak, hapsetmek/hapsedilmek, engellemek/engellenmek, kuatmak/kuatlmak gibi manalara gelir. hsr durumundaki kiiye de muhsar (engellenen) denir. hrama girdikten sonra herhangi bir sebeple yoluna devam edemeyen veya yoluna devam fiilen ya da dinen (mesela iddet, yolda mahremin lmesi gibi) engellenen kimseler muhsar durumundadr. Muhsar, Harem snrlar iinde kesilmek zere bir kurban (dem) veya kurban alnp kesilmek zere parasn gnderir. Gnderdii kii ile onun ne zaman kesilecei hususunda anlar. Kararlatrlan o vakitten sonra ihramdan kar. Baka bir gre gre ihsar kurbannn, Harem snrlar iinde kesilmesi art deildir, ihsarn gerekletii yerde de kesilebilir. Krn hacc iin ihrama girmise iki kurban gndermesi gerekir. Bu ekilde ihramdan kan kii eer hac ihramndan kmsa bir hac ve bir umre borlusu olur. Engellendii hacc, -nfile hac bile olsa- veya umreyi kaz etmesi gerekir. Krn hacc iin ihrama girdikten sonra muhsar olan, bir hac ve iki umre ykmls olur. Hacda Arafat vakfesini, umrede tavaf yaptktan sonraki engellenme ihsr saylmaz.

186

Fevt
Fevt, bir eyin vaktinin gemesi demektir. Hac iin ihrama giren bir kii arefe gn Arafat vakfesine yetiemezse o seneki haccn vaktini geirmi olur. Haccn vaktini geiren ihraml, umre mensikini yerine getirir ve ihramdan kar. Gelecek sene haccn kaz eder. Bundan dolay bir ceza uygulamas yoktur.

VEKLET YOLUYLA HAC

Hac, hem beden hem de mal bir ibadettir. Bu tr ibadetler, -asl ykml tarafndan ed edilmesine mani bir mzeret halinde- vekalet yoluyla bakas tarafndan da yaplabilir. Vekaleten yaplan bu hacca bedel hacc da denir. slm hukukularnn ounluu haccn farz olmas iin gerekli artlar tayan ama yallktan veya iyileme midi olmayan bir hastalktan yahut engellilik halinden dolay hac yolculuuna katlanp bizzat hac yapacak durumda olmayan kiilerin, masraflarn karlayarak kendi adlarna vekaleten hac yapacak birisini gndermeleri gerektiini sylerler. Bu durumda vekil mvekkili adna niyet ederek ihrama girer, masraflar hac mkellefi tarafndan karlanr ve onun adna vekili hac yolculuuna kp hac mensikini yerine getirir. Buna imkan veren hadisler vardr (bk. Buhr, Hac, 1; Eymn, 30; Mslim, Hac, 407, 408). Farz bir haccn veklet yoluyla yaplabilmesi iin baz artlarn bulunmas gerekir. Bunlarn nemlilerini yle sralayabiliriz: 1- Adna hac yaplacak kii lm veya mr boyu bizzat hac yapamayacak durumda olmaldr. 2- Vekil tarafndan yaplan hac, adna hac yaplacak kiinin istei ile yaplmaldr. 3- Vekil gnderilen kii, Mslman, akll ve ergin olmaldr. 4- Hac masraflar, adna hac yaplan kii tarafndan karlanmal ve vekil, hac yolculuunun gerektirdii masraflar dnda ayrca cret talep etmemelidir. 5- Vasiyet zerine yaplacak hacda terekenin vasiyete ayrlan ksm yeterli ise vekil, vasiyet edenin yaad ehirden hacca gitmelidir. 6- Hacca gnderen, hangi tr hac yaplmasn istemise vekil buna uygun hareket etmelidir.

UMRE
Szlkte ziyaret etmek, mamr bir yere gitmek gibi manalara gelen umre, belli bir takvime bal olmakszn yln herhangi bir gnnde ihraml olarak Kbenin tavaf edilmesi ve ardndan Saf ile Merve arasnda say yaplp tra olunarak ihramdan klmas eklinde ed edilen bir ibadettir. Arkasndan say yaplaca iin erkekler bu tavafn tamamnda ztb ve ilk avtnda remel yaparlar. Arefe gn ve kurban bayram gnlerinden oluan be gn iinde umre yapmak tahrimen mekruhtur.

187

Baz mezheplere gre hac yapan ahsn umre de yapmas farzdr. Hanef mezhebindeki hkim gre gre umre snnettir. Temettu ve krn hacc yapanlar bu snneti de yerine getirmi olurlar. frad hacc yapanlar da bayramdan sonra umre yaparak bu snneti yerine getirebilirler. O esnada Mekkede olduklar iin Mekkeliler gibi Tenme gidip orada ihrama girerler. Hz. Peygamberin umrenin faziletli bir ibadet olduuna dair hadisleri vardr: ki umre, aralarndakiler iin keffrettir (Buhr, Umre, 1; Mslim, Hac, 437). Ramazandaki umre hacca denktir (Buhr, Umre, 4; Mslim, Hac, 221). Umre yapmak isteyen, hacda olduu gibi mkat denilen yerde veya daha nce umre niyetiyle ihrama girer. hram yasaklar aynen hacdaki ihram yasaklar gibidir. Mekkeye gelince mmknse gusl abdesti, deilse normal abdest alp Kbeyi tavaf eder ve arkasndan Saf ile Merve arasnda say yapar. Sayden sonra tra olarak veya salarn ksaltarak ihramdan kar. Umrenin farzlar ihram ve tavaftr. hram, art; tavaf, rkndr. Say ile sonrasnda tra olmak veya salar ksaltmak da vaciptir. Bu farz ve vaciplerin ayrntlar, daha nce hac konusu iinde anlatld gibidir. Yalnz umrede tavafa balannca telbiyeye son verilir.

MEDNE VE HZ. PEYGAMBER ZYARET

Medine, Mekkede mriklerin zulmnden bunalan Hz. Peygamberin ve Mslmanlarn hicret edip ksmen rahat nefes aldklar ehirdir. Hz. Peygamber, mrnn kalan ksmn orada geirmitir. Son nefesini, hanmlarndan Hz. ienin ikametine tahsis edilmi olup o zaman Mescid-i Nebevye bitiik durumda olan evde vermi ve oraya defnedilmitir. Daha sonra Hz. Eb Bekir ve Hz. merin de defnedildii bu ksm Mescid-i Nebevnin geniletilmesi srasnda cami iinde zel bir blm halinde kalmtr. Mslmanlar Hz. Peygambere salnda olduu gibi vefatndan sonra da byk deer vermi, onun kabrini ziyaret etmeye zen gstermilerdir. Kabir ziyareti ile ilgili genel ifadeler yannda Hz. Peygamberin kabrini ziyaret ile ilgili zel tevikler ieren ve genelde zayf olarak deerlendirilen baz rivayetlerin de bunda tesiri olmutur. Bu rivayetlerden bazlar unlardr: Kim kabrimi ziyaret ederse ona efaatim vacip olur (Drekutn, Snen, II, 278). Kim vefatmdan sonra hacceder ve beni ziyaret ederse beni sanki salmda ziyaret etmi gibidir (Drekutn, Snen, II, 278). Bu ve benzeri rivayetleri de dikkate alan slm limleri, Hz. Peygamberin kabrini ziyaret etmeyi en faziletli mstehaplardan saymlardr. Bu ziyaretin snnet-i mekkede, vacibe yakn derecede mstehap veya vacip olduunu syleyenler de olmutur. Kabir ziyaretlerinin hireti, dnya hayatnn geiciliini, dnyada yaananlarn daha sonra bir hesabnn olacan hatrlatma gibi faydalar vardr. Buna karlk bu ziyaretlerin zamanla mahiyet deitirmesi ve kabirlerin/trbelerin bir tr mabede dnmesi de ihtimal dhilindedir. Olayn bu iki ynn de gren Hz. Peygamber ilk nceleri kabir ziyaretini

188

yasaklam daha sonra hireti hatrlatc zelliine dikkat ekerek onu serbest brakmtr. Bununla beraber gemi mmetlerin, peygamberlerinin ve iyi insanlarn kabirlerine kar sayg adna yaptklar yanllara da dikkat ekmi, kendi mmetini bu gibi tehlikelere kar uyarm ve peygamberlerinin kabirlerini ibadethane (mescit) haline getirenleri lanetlemitir (Buhr, Mescid, 22; Mslim, Mescid, 1623). Ziyaret maksadyla Hz. Peygamberin kabrine gelen Mslman, onun koymu olduu bu ilkeleri gz nnde bulundurur. Onu salnda ziyaret ediyormu gibi saygl bir tavr iinde olur. Kabrin bulunduu yere gelince durur ve selam verir. Selam iin es-selmu aleyke y Raslellah! veya benzeri ifadeler kullanabilir, gnlnce ona hitap edebilir. Ziyaretini tamamlaynca sknetle Mescid-i Nebevden ayrlr veya Mescidin kimseyi rahatsz etmeyecei mnasip bir yerine geer. Orada namaz klabilir, itikf niyetiyle oturup hayatn gzden geirebilir. O esnada yaam olduu bu manevi havann etkisiyle tefekkre dalabilir, zikir ve tesbihle, Kurn ile megul olabilir. Medinede bulunan Mescid-i Nebev, yeryzndeki ayrcalkl mescidden biridir. Hz. Peygamber Mescid-i Haram, Mescid-i Nebev ve Mescid-i Aks olarak sralad bu mescidi srf ziyaret etmek ve iinde namaz klmak iin seyahate klabileceini bildirmitir (Buhr, Tatavvu, 14; Mslim, Hac, 511). Mescid-i Nebevde namaz klmann fazileti hakkndaki iki hadis-i erif yledir: Benim bu mescidimdeki namaz, -Mescid-i Haram hari- bakalarndaki bin namazdan daha stndr (Buhr, Tatavvu, 14; Mslim, Hac, 505, 506, 508510). Minberim ile evimin aras cennet bahelerinden bir bahedir (Buhr, Tatavvu, 18; Mslim, Hac, 500502). Mslmanlar gnmzde Ravza diye bilinen ve zel iaretle belirlenmi olan bu meknda namaz klmaya byk zen gsterirler. Medineye Hz. Peygamberin mescidini ve kabrini ziyaret niyetiyle gidilir. Yolculuun kavgasz, grltsz, huzurlu gemesine zen gsterilir. Mmkn mertebe dua ve zikir, Hz. Peygambere salt ve selam ile megul olunur. Medinedeki ev veya otele yerletikten sonra mmknse boy abdesti alnr, vcut temizlenir, gzel kyafetler giyilir, Hz. Peygamberi salnda ziyaret ediyormu gibi hazrlanlr. Saygl ve arbal tavrlarla Mescid-i Nebevye girilir. Uygun bir yer bulununca iki rekt namaz klnr. Bu, genelde camilere girite tavsiye edilen tahiyyetl-mescid namazdr. Namazdan sonra Hz. Peygamber ziyaret edilecekse kimsenin rahatsz edilmemesine zen gsterilerek kabrin bulunduu tarafa doru yrnr.
Medinedeki nemli ziyaret yerleri hakknda bilgi toplaynz.

zet
Hac ibadetini tanmlayabilmek, Hac, Mekke ve etrafndaki belli mekanlarn uslne uygun ekilde ziyaret edilmesi eklinde yaplan bir ibadettir. Mekkeye gidip bu ziyareti yapabilecek maddi gc olan her Mslmann mrnde bir defa hac yapmas farzdr. Bu ibadete ihram ile balanr ve sonunda ihramdan k tra ile olur.

189

Haccn farkl uygulama biimlerini aklayabilmek, Haccn ifrad, temettu ve krn eklinde uygulamas vardr. frad hacc yapan ahs hac niyetiyle ihrama girdikten sonra Mekkeye varnca Kbeyi tavaf eder ve arkasndan say yapar. Bundan sonraki nemli aamalar yledir: Arefe gn Arafatta vakfe, bayram gecesi Mzdelifeye gei ve sabahn ilk saatlerinde orada vakfe, Minaya gei ve eytan talama, tra olarak ihramdan k ve ziyaret tavaf. Temettu hacc yapmak isteyen umre niyetiyle ihrama girer. Mekkeye varnca umre yapp ihramdan kar. Bayramdan iki gn nce hac niyetiyle ihrama girer ve Arefe gnnden itibaren ifrad haccndaki gibi hareket eder. Krn hacc yapan hem hac hem de umre niyetiyle ihrama girer. Mekkeye varnca nce umre yapar ve daha sonra ihramdan kmadan ifrad haccndaki gibi hareket eder. Temettu ve krn hacc yapanlar ifraddan farkl olarak kurban keserler. Hac ibadetinin farz, vacip ve snnetlerini ayrt edebilmek,. Haccn ihraml olarak yaplmas arttr. Arafat vakfesi ve ziyaret tavaf da haccn rkndr ve bu haccn farzlardr. Saf ile Merve arasnda sayetmek, Mzdelife vakfesi, eytan talamak, ihramdan kmak iin tra olmak ve veda tavaf da haccn vacipleridir. Kudm tavaf, bayramdan iki gn nce Minaya gidip o geceyi orada, ertesi geceyi Mzdelifede, takip eden iki geceyi tekrar Minada geirmek, haclar zaman zaman haccn aamalar hakknda bilgilendirmek haccn nemli snnetlerindendir. Haccn eitli aamalar ile ilgili deerlendirme yapabilmek., Haccn nemli aamalar srasyla unlardr: 1) hram. 2) Kudm tavaf. 3) Arafat vakfesi. 4) Mzdelife vakfesi. 5) eytan talama. 6) Tra ile ihramdan kma. 7) Ziyaret tavaf. 8) Say. Bunlardan 1, 3 ve 7. sradakiler farz, kudm tavaf snnet, dierleri vaciptir. Say, ziyaret tavafndan sonra yaplabilecei gibi daha nce yaplacak herhangi bir tavafn arkasndan da yaplabilir. Temettu ve krn hacc yapanlar ayrca kurban da keserler. Bunlarn dnda ihram yasaklarnn ihlalleri sebebiyle kurban, sadaka gibi ceza uygulamalar gerekebilir. Umre ibadetini tanmlayabilmek., Umre, belli bir takvime bal olmakszn ihraml olarak Kbeyi tavaf etmek ve arkasndan say yapmak suretiyle ed edilen bir ibadettir. Umre ihramndan da tra olunarak klr. Arefe gn ve kurban bayramnn drt gn umre yapmak mekruhtur.

Kendimizi Snayalm
1. Hz. Peygamber tarafndan Medineden gnderilen ilk Mslman hac kafilesi hangi sene ve kimin ynetiminde hac yapt? a. Hicr 7. sene, Hz. mer b. Hicr 8. sene, Hz. Ali c. Hicr 8. sene, Hz. Eb Bekir d. Hicr 9. sene, Hz. Eb Bekir e. Hicr 9. sene, Hz. Ali

190

2. frad hacc ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Arafat vakfesini ziyaret tavafndan nce yapar. b. hraml olarak Mekkeye varnca nce tavaf yapar. c. Tavaf yaptktan sonra say yapar. d. Say yaptktan sonra tra olarak ihramdan kar. e. Kurban bayramnda kurban kesmesi vacip deildir. 3. Aadakilerden hangisi haccn sahih (geerli) olmasnn artlarndan biri deildir? a. Vakit b. Mslman olmak c. hram d. Salkl olmak e. Akll olmak 4. Tavafla ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Tavafa Hacer-i esvedin hizasndan balanr. b. Tavafn abdestsiz yaplmasnda saknca yoktur. c. Tavaf sessizce yaplr, bu esnada konuulmaz, Kurn okunmaz. d. Tavaf namaz tavafa balamadan nce klnr ve iki rekttr. e. Tavaf esnasnda cemaat oluursa bu cemaate katlp vakit namaz klmak tavaf bozar. 5. Mekkeliler umre iin nerede ihrama girerler? a. Mekkede b. Tenmde c. Medinede d. Arafatta e. Zlhuleyfede

191

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. d 3. d 4. a 5. b Yantnz doru deilse Hac badetinin Tanm ve Tarihi kunusunu tekrar okuyunuz. Yantnz doru deilse Hac badetinin Uygulama Bakmndan eitleri ve Haccn Uygulan konularn tekrar okuyunuz. Yantnz doru deilse Haccn Sahih Olmasnn artlar konusunu inceleyiniz. Yantnz doru deilse Haccn Aamalar bal altndaki Tavaf konusunu gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Umre konusunu gzden geiriniz

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Kbe, Mekke ehrinde Mescid-i Harmn ortasnda yer alan drt duvarl, 15 m. yksekliinde bir yapdr. Doudaki kesinde Hacer-i esved bulunur. Kbenin ii genellikle kapaldr. Hacer-i esved ile kuzey taraftaki Rkn-i Irk kesi arasndaki duvarda Kbe kaps vardr. Kbe kaps ile Hacer-i esved arasna Mltezem denir. Rkn-i Irk kesi ile ondan sonraki kenin arasnda Kbe duvarndan iki metre kadar uzaktan balayan yarm daire eklinde duvarla evrili ksma Hicr, bu duvara da Hatm denir.

Resim 7.2: Kbe ve evresi Kaynak: http://dalil-alhaj.com/tr/photos.htm (04.07.2010).

192

Sra Sizde 2 Mahrem, bir kadnn evlenmesi dinen yasak olan yakn akrabasn ifade etmek zere kullanlan bir terimdir. Buna gre baba, dede, amca, day, karde, oul, torun, yeen, kayn peder, damat mahremdir. Sra Sizde 3 Trkiyeden kara yoluyla hacca gidenlerin gzerghnda bulunan mkat Medine kndaki Zlhuleyfedir. Kara yolu ile hacca gidi yasaklanmadan nce Trk haclar burada veya daha nce ihrama giriyorlard. Uakla hacca gidenler eer nce Medineye giderlerse oradan ayrlacaklar zaman yine Zlhuleyfede veya Medinede ihrama girerler. nce Mekkeye gidecek hac adaylar genellikle uaa binmeden hava alannda ihrama girerler. Sra Sizde 4 Medinedeki nemli ziyaret yerleri: 1) Mescid-i Nebev, 2) Kuba Mescidi, 3) Cuma Mescidi, 4) Kbleteyn Mescidi, 5) amme Mescidi, 6) Bak Mezarl (Cennetl-bak) 7) Uhud Da ve ehitlii.

Yararlanlan Kaynaklar
Atar, F. elebi, . Erdoan, M. Yaran, R. (2009). slm lmihali, stanbul. Bilmen, . N. (1966). Byk slm lmihali, stanbul. Darekutn. (ts.). Snen, Kahire. Harman, . F. zaydn, A. t, S. Grgn, T. (1996). Hac, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul. Ycel . (1999) Hac, lmihal I: man ve badetler, stanbul. bn Him. (1955). es-Sretn-nebeviyye, Kahire. bn Kudme. (1972). el-Mun, Beyrut. bnl-Hmm. (1319). Fethul-Kadr, Kahire. Karagz, . Keskin, M. Altunta, H. (2004). Hac lmihali, Ankara. Mergnn. (ts.). el-Hidye, el-Mektebetl-slmiyye.

193

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Kurban ibadetinin niteliini ve hedefini aklayabilecek, Kurban ibadetinin geerlik artlarn ve eitlerini belirtebilecek, Adakta bulunmaya niin ihtiya duyulduunu tartabilecek, Her iki ibadetin ortak ve farkl ynlerini ayrt edebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Kurban Udhyye Akka Enm Nisab- istina Tezkiye Adak Nezr

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Kurban ve adakla ilgili ayet ve hadisleri aratrnz, bu erevede zellikle el-Hac 22/36-37 ile el-nsan 76/7 ayetlerinin tefsirine baknz, Bu ibadetlerin nemi zerinde dnnz, Konuyla ilgili nceki bilgilerinizi hatrlaynz; Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisinin Adak ve Kurban maddelerini inceleyiniz, Kurban ve adak ibadetlerinin evrenizde nasl alglandn tesbit ediniz.

194

Kurban ve Adak
GR
Hem bireyler hem de toplum iin byk nem tayan mal ibadetlerden birisi de kurbandr. Aada baka ekilleri ve ayrnts ele alnacak olan adak da lkemizde daha ok kurban kesmek yoluyla yerine getirilmektedir. Bu bakmdan adak ile kurban arasnda yakn bir iliki vardr. Onun iin nitemizde her iki ibadet birlikte ele alnmtr. nsan kendisini yaratan Yce Allaha yaklamak, ona olan kulluunu gstermek, rzasn kazanabilmek ve verdii nimetlere kretmek amacyla belirli gnlerde kurban keser. Byle yapmakla, ncelikle kendi din ve ahlak geliimini srdrm olur. Nitekim ilgili ayette yle buyurulmutur: Kurbanlk byk ba hayvanlar sizin iin Allahn nianeleri kldk. Onlarda sizin iin hayr vardr kredersiniz diye onlar sizin hizmetinize verdik. Bu hayvanlarn ne etleri ne de kanlar Allaha ulaacaktr. Allaha ulaacak olan ancak sizin takvanz/ona olan saygnzdr (el-Hac 22/3637). Bu ibadeti ed eden kii, dnya ve hirete ynelik olarak elde edecei mutluluk, i huzuru ve sevap gibi bireysel kazanlar yannda, kurban etini etrafndaki yoksullarla paylaarak mal hrsndan ve cimrilikten kurtulur, toplumsal dayanmaya ve sosyal adaletin gereklemesine katkda bulunur. Hatta kresel sorumluluk bilinciyle harekete geip dnyann dier blgelerinde yaayan fakirlere de elini uzatr. Btn bu ilevlerine ek olarak kurbann, dengeli beslenmeye faydas ynyle salk ve kurbanlk hayvan yetitiriciliini tevik etmesi ynyle hayvanclk alarndan faydal olduunu syleyebiiriz. Dier taraftan baz hayvan trlerinin yetitirilerek korunmasna yardmc olduu iin ekolojik/evresel ve pazar hareketliliini salad iin ticari ve ekonomik birok faydas bulunduunu da hatrlamalyz. Kurban, tarih boyunca btn dinlerde izlerine rastlanan bir ibadettir. Bu gerek Allahn kendilerine rzk olarak verdii kurbanlk hayvanlarn zerine Onun adn anarak kurban kesmeyi, her mmet iin bir ibadet biimi kldk (el-Hac 22/34) ayeti tarafndan vurgulanmtr. Kurn- Kerimde Hz. demin iki olu Hbil ile Kbilin sunduklar kurbanlardan bahsedilmi olmas (el-Mide 5/27) bunun ilk insandan itibaren var olageldiinin bir baka gstergesidir.

195

Fakat bu ibadet asl tarihsel hatrasn Hz. brahim ve olunda bulur. Rabbinden kendisine hayrl bir ocuk lutfetmesini isteyen Hz.brahimin bu duas kabul edilir ve kendisine yumuak huylu bir erkek ocuk bahedilir. Sz konusu ocuk, slm kaynaklarna gre Hz. smail, Yahudi kaynaklarna gre ise Hz. shaktr. Nice zaman sonra Hz. brahim, olunu ryasnda kurban ettiini grnce bunun ilh bir emir olabileceini dnr ve konuyu oluna aar. Olu da byk bir teslimiyetle emredileni yapmasn syleyince Hz. brahim onu kesmek zere yatrr. te tam bu srada, ilh bir ses, ryasn doruladn ve samimiyet snavn getiini ona haber verir ve olunun yerine kesmesi iin byk bir kurbanlk hayvan indirilir (es-Sfft 37/100-107). Kurban kesen bir Mslman, Hz. brahim ile olu Hz. smailin ite bu teslimiyet snavndaki baarsn sembolik olarak tekrarlar ve adeta kendisinin de benzeri bir itenlik ve ballk snavna hazr olduunu gsterir. Hz. Peygamberin (s.a.) Kurban kesin! Kukusuz bu, babanz brahimin snnetidir (bn Mce, Edh, 3) buyruu da ayn duyarlla iaret eder.
Kurban ibadetinin dinler tarihindeki yeri ve nemi konusunda u kitaba baknz: Ali Rafet zkan, Dinlerde Kurban Klt, Ankara 2003.

Kiinin, aslnda gerekmedii halde farz veya vacip trnden bir ibadeti yapmay Allaha sz vermesi olarak bilinen adak da son tahlilde yukardaki anlam ve amalara sahiptir. Aada ayrntsyla ele alnd yerde grlecei zere adak, her zaman kurban kesmek biiminde olmayabilir. Fakat ister namaz klmak, ister oru tutmak, ister sadaka vermek ya da kurban kesmek tarznda olsun kii, adak ile Yce Allaha yaklamak ister ve onun yardmn umar. Yine btn ilah dinlerde izlerine rastlanan adak, gnll bir ibadet olma zellii tar. Bu ynyle Mslmana sznde durma erdemini kazandrarak onu olgunlatrr. Bu kullar, szlerinde durup adaklarn yerine getirirler ve iddeti her bir yan kaplayan gnden korkarlar. (el-nsan 76/7) ayeti, adan bu niteliine iaret etmektedir.
Kurban ve adan mahiyet, nem ve amac hakknda arama motorlar araclyla internet taramas yapabilirsiniz. Bu erevede www. diyanet.gov.tr ile www.hayreddinkaraman.net adreslerine mracaat edebilirsiniz.

KURBANIN TANIMI VE HKM

Arapa bir kelime olan kurban, szlkte yaklamak, yakn olmak, Allaha yaknlk salamak ve onun honutluunu kazanmak iin sunulan ey anlamlarna gelmektedir. Buna gre, herhangi bir zaman snrlamas olmakszn insan Yce Allaha yaklatran her trl ibadet kurban olarak nitelendirilebilir. Bununla birlikte kurban kelimesi Trkede daha dar ve zel anlamyla kullanlmtr. Ayn zamanda kurbann din terim olarak tanmn da veren bu dar anlam udur: badet amacyla belirli bir vakitte, belirli zellikleri bulunan bir hayvan belli bir yntemle boazlamaktr. Bu tanm baz ilmihl kitaplarnda hayvan- mahsusu, vakt-i mahsusta ibadet niyetiyle kesmektir eklinde yerlemitir. Allaha yaklamak niyetiyle kesilen hayvana da yine kurban denir. Tanmda geen belirli vakitten kast, kurban bayramnn ilk gndr. Din metinlerde eyymun-nahr yani kesim gnleri olarak isimlendirilen bu zaman dilimi, oniki kamer ayn sonuncusu olan zilhiccenin 10, 11 ve 12. gnleridir. Kesim vakti, bayramn ilk gn klnan bayram namazndan sonra balayp nc gn akamna kadar devam eder. fi mezhebine gre bu vakit, takip eden drdnc gnn akamna kadar uzar.

196

Belirli zellikleri bulunan hayvandan maksat ise aada kendi bal altnda sralanacak olan koyun-kei, sr, manda ve deve trleridir. Bu trlerin dndaki dier hayvanlar ibadet niyetiyle kurban edilemezler. Kurban bayramnda kesilen hayvanlara Arapada udhyye (oulu: edh) veya dahyye (oulu: dahy) ya da adht (oulu: adh) denir. Kurban ile ilgili konular fkh eserlerinde bu balklar altnda ele alnmtr. Bilindii gibi kurban bayramna da Arapada dl-adh denmitir.

Kurban Ykmll
nemli bir ibadet olan kurbann din-er hkm konusunda mezhepler arasnda gr ayrl bulunmaktadr. Bu ibadetle mkellef olmak iin aranan artlar tayan kimselerin kurban bayramnda kurban kesmesi, Hanef mezhebindeki hkim gre gre vacip iken, dier mezheplerin ounluuna gre mekked/kuvvetli snnettir. Hanefler balca u delillere dayanarak kurban kesmenin vacip olduunu sylemilerdir: 1- Hz. Peygambere hitap eden ve gereklilik bildiren O halde Rabbin iin namaz kl ve kurban kes! (el-Kevser 108/2) buyruu, dier Mslmanlar da kuatmaktadr. 2- Sz gelimi mkn olduu halde kurban kesmeyen kimse bizim mescidimize yaklamasn! (bn Mce, Edh, 2); Ey insanlar! Her sene her ev halkna kurban kesmek vaciptir. (Eb Dvd, Edh, 1; Tirmiz, Edh, 18) gibi birok hadis-i erif, kurbann gerekli olduunu ifade etmektedir. 3- Hz. Peygamber, hicretin ikinci ylnda meru klnmasndan itibaren hi aksatmadan her yl kurban kesmitir. Kurban bayram gnlerinde kurban kesmenin mekked snnet olduunu syleyen dier mezhepler ve mctehitler ise u delilleri ileri srmlerdir: 1- O halde Rabbin iin namaz kl ve kurban kes! (el-Kevser 108/2) ayeti, hem muhatab hem de talep edilen konu bakmndan baka ekillerde de anlalmaya aktr. Byle bir ihtimal var iken vacip hkm konulamaz. 2- Hz. Peygamber bu ibadetin kendisine farz, fakat mmetine nfile olduunu bildirmitir. (Ahmed b. Hanbel, Msned, I, 231) 3- Hz. Peygamberin Sizden kim kurban kesmek isterse (Mslim, Edh, 39, 41) cmlesiyle balayan kimi ifadelerinden bunun balayc olmad sonucu karlabilir. 4- Baz sahabler, kurban kesmenin vacip olmadn belirtmilerdir. Byle farkl yaklamlara ramen btn mezhepler, kurbann son derece nemli bir ibadet olduunu vurgulamaktan geri durmamlardr. Ona snnet-i mekkede diyenler de bunun herhangi bir snnet gibi alglanmamas gerektiini, dolaysyla terk etmenin ho karlanmayacan belirtmilerdir. Hatta bu duyarll ifade etmek iin baz mctehitler, kurban kesmenin vacip bir snnet olduunu syleyerek ilgin bir hkm terimi de gelitirmilerdir.

197

Hkmn vacip olarak tespit eden Haneflere gre kurban ibadetiyle ykml olmak iin u be artn var olmas gerekmektedir: 1- Mslman olmak, 2- Hr olmak, 3- Akl yerinde ve blua ermi olmak, 4- Mukm olmak yani sefer (yolcu) olmamak, 5- Dinen zengin saylacak lde belli bir mal gce sahip olmak. Bu artlardan son ikisi zerinde biraz duralm. Yolculuk hali zaten kendi bana birok sknty ierdiinden Mslmanlar bu haldeyken kurban kesmekle ykml tutulmamlardr. nk yolculuk halindeyken kurbanlk aramak, kesimini gerekletirmek, etini ve derisini deerlendirmek, datmn salamak ayr bir zorluk getirecektir. Dier taraftan yolculuk, birok srprize ak olabileceinden genellikle para harcama konusunda ayr bir zeni de gerektirir. te bu ve benzeri gerekelerle yolcu olanlar zerinde kurban kesmek ykmll bulunmamaktadr. Bununla birlikte artlar uygun olanlar veya bir ekilde imkn bulabilenler sefer iken de bu nemli ibadeti ed edebilirler. Kurban kesme sorumluluu iin gerekli olan zenginlik artna gelince, bunun ilkesel olarak zekt ve ftr sadakasnda aranan zenginlik lsyle ayn olduunu belirtmeliyiz. Yani kiinin borlarndan ve asl ihtiyalarndan baka nisap miktarna ulaan bir mal deere, daha somut ifadesiyle en az 20 miskal (85 gr.) altn veya bunun deerine denk bir paraya ya da mala sahip olmas, o kiinin dinen zengin olduu anlamna gelir. te bu lde bir mal varl olan kimse, dier artlar da tamamlyorsa kurban kesmek ile sorumlu olur. Yalnz burada sz konusu olan malda, zektta aranan u iki art aranmaz: 1- Maln zerinden bir kamer yln gemi olmas, 2- Maln nm yani artc olmas. Buna gre, daha nce yokken kurban bayramnn ilk gnnde yukardaki nisab deerine ulaan bir mala sahip olanlar, o gnler iinde kurban kesmekle mkellef olurlar. zerinden yl gememi byle bir nisap, nisab- istina yani ihtiyaszlk ls olarak isimlendirilmitir. Her ne kadar nisab- nya ulamam yani zerinden epey bir sre geerek zenginlii kesinlememise de, buna bile sahip olamayanlara gre bu kii yine de varlkl saylacandan, bunu yoksul Mslman kardelerine yanstmas istenmitir.
Gnmzde yolcu olanlar veya tatile gidenler iin kurban kesme ykmll deimi olabilir mi?

KURBANLIK HAYVANLAR
Kurban ibadetinin geerli olabilmesi iin hayvanlarda hem tr, hem ya ve nitelii, hem de kesimi ynyle bir takm artlar aranr. Bunlara kurbann shhat artlar denir.

198

Kurn- Kerimde bu ibadete konu olabilecek hayvanlar behmetlenm olarak belirlenmitir (bk. el-Enm 6/142-144; el-Hac 22/28,34). Enm snfndan hayvanlar diye evirebileceimiz bu isim tamlamas, szlkte koyun, kei, sr, manda ve deve trlerini beraberce ifade etmek iin kullanlmtr. u halde kurban ibadeti ancak bu trlerden birisi ile yerine getirilebilir. Dolaysyla horoz, kaz, rdek ve benzeri evcil hayvanlar ile yaban sr, geyik, ceylan ve benzeri yabani hayvanlar kurban edilemezler. Kurbanlk snfna girmeyen byle hayvanlar ibadet niyetiyle kesmek, tahrmen yani harama yakn mekruh saylmtr. Sz konusu hayvanlar ya olarak da belli bir olgunlua erimi olmaldr. Koyun ve keiler bir yan, sr ve mandalar iki yan, develer ise be yan doldurduktan sonra kurban edilebilirler. Fakihlerin ounluu, Hz. Peygamberin baz szlerine dayanarak alt ayn geen fakat sanki bir yandaym gibi semiz grnen kuzularn da kurban edilebileceini sylemileridir. Bu zel hkm sadece kuzular iin benimsenmitir. Gnmzde baz fakihler, kuzu ile ilgili cevaz hkmne kyasla gsterili ve semiz olmas halinde dier trlerde de benzer bir uygulamann yaplabileceini yani mesela 8 aylk bir olan, 21 aylk bir danann veya 4 yanda bir devenin de kurban olabileceini sylemektedirler. Fakat bu iznin Hz. Peygamber tarafndan kei trne bilinli olarak verilmedii ynndeki bilgilerimiz (Mslim, Edh, 4, 5) ve trlerin reyerek korunmasna dnk duyarllmz bu konuda ihtiyatl davranmamz gerektiini gstermektedir. Kurbanlk hayvanlarn erkei ile diisi arasnda bir fark yoktur. Bununla birlikte baz rivayetlere dayanarak koyun trnde erkei; kei de dhil dier trlerde ise diileri efdal saylmtr. Bu hkm, semizlik ve et kalitesi itibariyle birbirlerine eit olmalar durumuna gredir. Aralarnda bu adan ciddi farkn olmas halinde erkek ya da diisini deil, elbette daha semiz ve eti daha kaliteli olan kurban etmek efdal olacaktr. Kkba hayvanlar sadece bir kii iin kurban edilebilirken, bykba denen sr, manda ve deve yedi kiiye kadar ortaklaa kesilebilir. Ortaklaa kesimlerde dikkat edilmesi gereken nemli art vardr:

1- Ortaklarn her biri Mslman olmaldr. 2- Yine her biri ibadet niyetiyle ortakla girmi olmaldr. Niyet ettikleri
ibadetin birbirinden farkl olmas zarar vermez. Mesela ortaklardan birksm vacip olan bayram kurbanna, birisi adak kurbanna, bir dieri akkaya niyet etse, bunlarn hepsi ibadet olduundan niyetlerine gre sonu alrlar. Fakat ilerinden birisi bile ibadet niyeti tamazsa bu hayvan hepsi bakmndan kurban olmaktan kar. Szgelimi 4 kii kurbanlk niyetiyle ortaklaa bir sr alp kesmeye karar verseler, sonradan bir beinci kii srf etlik niyetiyle ortakla dhil olsa, bu srn kurbanlk vasf ortadan kalkar; hepsi iin etlik hale gelmi olur.

3- Hibir ortan hissesi yedide birin altna dmemelidir.

Kurban olmaya engel kusurlara gemeden nce kurbanlk hayvanlarla ilgili iki noktaya daha iaret edelim. Satn alnan veya evde beslenen kurbanln alnmas, kaybolmas ya da lmesi durumunda, kurban ykmls yani zengin olan kimse yeni bir hayvan alp onu kesmek zorundadr. Bu kimse fakir ise, zaten kurban ykmls olmadndan yeni bir hayvan almak zorunda deildir.

199

Kaybolan hayvan bulunur, bu arada ikinci bir hayvan da satn alnm olursa kii dilediini kesebilir. nceki, daha sonra alnandan deerli olur ve kii ikincisini keserse aradaki deer farkn fakirlere tasadduk eder. Kesim ileminden sonra kaybolan hayvan bulunursa artk bunu da kesmesi gerekmez; sahibi onu diledii gibi deerlendirebilir. Kurban etmek niyetiyle alnan bir hayvann daha sonra satm, Eb Hanfeye gre, mekruh olmakla yani ok ho grlmemekle birlikte ciz ve meru saylmtr. Satlann yerine alnan ikinci hayvan daha az deerli ise, aradaki farkn tasadduk edilmesi de istenmitir.

Kurban Olmay Engelleyen Kusurlar

Yukarda tr ve ya belirlenen hayvanlarn kurban olabilmesi iin ayn zamanda baz kusurlardan da uzak olmas gerekir. Kurban ibadetinin hem mahiyeti hem de maksad, kesilecek hayvanlarn salkl ve aypsz olmasn gerektirir. Kurban olmay engelleyen kusurlar Hz. Peygamber genel bir ereveyle yle belirlemitir: u drt hayvann kurban olmas ciz deildir: Krl aka belli olan, hastal grnr olan, apak topall olan ve ilii kurumuasna dkn olan. (Eb Dvd, Edh, 6; Tirmiz, Edh, 5). Daha baka baz hadisleri de gz nne alan fakihler, kendisinde u ayplardan birisi bulunan hayvanlarn kurban olamayacan belirtmilerdir: 1- ki veya bir gz kr, 2- Yryemeyecek kadar topal, 3- Ktrm derecesinde hasta, 4- Kesim yerine gidemeyecek lde zayf ve dkn, 5- Kulann veya kuyruunun tamam veya yarsndan ou kesilmi, 6- Boynuzlarnn birisi veya ikisi kknden krlm, 7- Dili kesilmi, 8- Dilerinin tamam veya ou dklm, 9- Memelerinin balar kopmu, 10- Doutan kulaklar veya kuyruu bulunmayan, 11- Aya kesilmi olan. te byle kusurlar olan hayvanlarn Yce Allaha yaklamak niyetiyle kesilmesi geerli deildir. Bunlarn yannda bulac ya da insanlara zararl hastal olan hayvanlarn da kurban olamayaca belirtilmelidir. Byle bir davran esasen Mslmanla yakr bir davran da deildir. Bu byk eksikliklere gre daha kk saylan kimi kusurlar, kurban olmay engellemez. Mesela hayvann a, uyuz, deli veya aksak olmas, kulaklarnn delinmi veya enine yarlm olmas, boynuzsuz veya

200

boynuzunun biraz krk olmas, idi edilmi olmas, dilerinin az bir ksmnn dklm olmas, onun kurban edilmesine engel deildir. Engel saylan kusurlar, kurbanlk alndktan sonra meydana gelirse veya alndktan sonra farkedilirse sahibinin zengin olup olmamasna gre ne yaplaca deimektedir. Eer sahibi zengin ise kusursuz yeni bir hayvan alr ve onu kurban eder. Fakir ise, yeni bir hayvan almak zorunda deildir. nk kendisi zaten kurban ykmls olmadndan kesecei kurban nfile hkmne tabi olacaktr. Nfilelerde hayli geni bir msamaha alan bulunduundan fakir kimseler, byle kusurlu bir hayvan da kurban edebilirler. Kesim esnasnda meydana gelen kusurlar, hem zengin hem de fakir iin herhangi bir engel oluturmaz.
Baz yrelerde, daha semiz olmas iin koyunlarn kuyruklar doumlarn takiben kesilmektedir. Bu durum onlarn kurban edilmesine engel olur mu?

Kurbann Kesimi
Kurbann kesilmesi hem zaman, hem ekil hem de kesenin kimlii bakmndan baz hkmlere tabidir. Daha nce de belirlendii zere kurban, eyym- nahr denen kurban bayramnn ilk gnnde kesilir. fi mezhebine gre drdnc gn de buna dhildir. Kesim ilemi bayram namaznn klnd yerlerde bu namazn ardndan balar. Nitekim Hz. Peygamber Bu bayram gnmzde yapacamz ilk ey bayram namazn klmaktr. Sonra dneceiz ve kurban keseceiz. Kim daha nce keserse o sadece ailesine et gtrm olur; bunun ibadetle bir ilgisi olmaz (Buhr, Edh, 1; Mslim, Edh, 7) buyurmutur. Kesim vakti nc (filere gre drdnc) gnn akam namaz vaktinin girmesiyle birlikte sona erer. Bayram namaznn klnmad yerlerde ise kesim ii sabah namaz vaktiyle birlikte balar. Balama ve biti vakitleri arasnda uzun bir zaman dilimi bulunmasna ramen kurban kesiminin ilk gn ve ayrca gndz saatlerinde yaplmas tavsiye edilmitir. Gerekli tedbirlerin alnmas ve aydnlatmann salanmas halinde geceleyin de kurban kesilebilir. Kurban kesmesi kendisine vacip olan kimse, kurbann bu vakitler iinde kesmemise ald hayvann kendisini, eer almamsa bir kurbanlk bedelini fakirlere datr. Din literatrde tezkiye diye isimlendirilen kurban kesimi yle yaplr: Kurbanlk hayvan, ayaklar ve ba kbleye gelecek biimde sol yan zerine yatrrlr. Kesimden nce kurban sahibinin nn vecceht vechiye lillez fataras-semvti vel-arda hanfen ve m ene minel-mrikn: Ben yzm, gkleri ve yeri yaratan Allaha, onun birliine inanarak evirdim. Ben asla mriklerden deilim! (el-Enm 6/79) ayeti ile Kul inne salt ve nsk ve mahyye ve memt lillhi Rabbil-lemne l erke leh: De ki, benim namazm, btn ibadetlerim, hayatm ve lmm yalnz lemlerin Rabbi olan Allah iindir. Onun asla ei-orta yoktur (el-Enm 6/162-163) ayetini okumas ve kurbannn kabul ynnde dua etmesi gzel bulunmutur. Eer sahibi kesmiyorsa hem o hem de bizzat kesen Bismillhi Allahu ekber diyerek Allahn adn anarlar. Kesen kimsenin besmeleyi kastl olarak terketmesi, Haneflere gre hem kurban olma zelliinin

201

kaybna hem de etinin haram saylmasna sebep olur. Gerek kurbanda gerekse kurban dndaki hayvan kesimlerinde tezkiye yani kesim ilemi, yemek borusu (mer) ve nefes borusu (hulkm) ile birlikte bunlarn etrafnda bulunan iki damar (vedec) kesilerek yerine getirilir ve kann iyice akmas salanr. Kesilmesi gereken bu drt eyden nn kesilmesi de yeterli bulunmutur. Normali bu olduu ve serbest ortamlarda byle yapld iin kesimin bu ekline ihtiyar kesim denmitir. Bazen elde olmayan sebeplerle hayvan baka trl kesmek de sz konusu olabilir. Mesela kaan ve bir kuyuya den ya da bir yere bayla skan ve karlamayan hayvann kesimi ile karlalabilir. Byle durumlarda hayvann damarlarndaki kann boalmasn salayacak en uygun kesim ekli hangisi ise o tercih edilmek kaydyla herhangi bir yerinden kesilir. Ancak zorunluluk halinde bavurulabilecei iin bu tr ilemlere zdrr kesim denmitir. Kesim srasnda salk ve temizlik artlarna riayet edilmemesi, hayvana eziyet edilmesi, kesim yerine ayaklarndan srklenerek gtrlmesi, yere yatrdktan sonra baklarn bilenmesi, daha tam anlamyla soumadan ve kan akmadan bann ayrlmas ve yzlmeye balanmas, kurban atklarnn orta yerde braklmas mekruhtur. Kurban ncelikle sahibinin kesmesi dnlr. Uzaklk, salk veya maharet ya da cesaret yokluu sebebiyle kesimin sahibi tarafndan yerine getirilemedii durumlarda veklet zm devreye girecektir. Kesim vekleti verilen kimsenin iinin ehli, Mslman ve gvenilir birisi olmasna zen gsterilir. Bununla birlikte ehl-i kitap yani yahudi ve hristiyan olan bir kimsenin kestii de yenir. Fakat bu durumda kesim ilemini yapan gayri mslimin de mutlaka Allahn adn anmas gerekir. Yine de bunun takibi zor olduu iin gayri mslimlere kurban kestirmek ilkesel dzeyde mekruh saylmtr.
Kadnlar kurban kesebilir mi?

Kurbann Eti, Dier Paralar ve Derisi

Yce Allahn O kurbanlardan hem kendiniz yiyin hem de bitkin dm fakirlere yedirin. (el-Hac 22/28, 36) ile Hz. Peygamberin Kurban etini yiyin, yedirin ve biriktirin (Buhr, Edh, 16; Mslim, Edh, 34) eklindeki buyruklar ve sahabe-i kirmn bu yndeki uygulamalar, kurban etinin e ayrlarak deerlendirilmesi eklinde bir gelenein yerlemesini salamtr. Buna gre kurban etlerinin te biri eve ayrlr, te biri eedosta, akraba ve komuya ikram edilir, kalan te biri de kurban kesemeyen fakirlere datlr. Hem bu yntemde hem de oranlarnda bir zorunluluk yoktur. Birey, ibadet bilincine, kurbann mahiyetine, toplumun o andaki genel ve kendinin zel artlarna gre en uygun yolu belirleyebilecektir. Bu balamda mesela, kurban kesilen ev halk kalabalk olur veya ihtiya hsl olursa etin daha aznn datlmas hatta hi datlmayp tamamnn evde braklmas da ciz grlmtr. Allaha yaklatrmas umulan bir ibadet olduu iin kurban kesenin bunun zerinden herhangi bir kazan elde etmesi dnlemez. Dolaysyla kii kendi kurbannn etini, dier unsurlarn ve derisini kendi hesabna satamaz. Satacak olursa parasn yoksullara vermek zorundadr. Ayn hassasiyet kesim ncesinde kurbanlk hayvann stnden veya ynnden yararlanlmasnda

202

veya tamaclk gibi herhangi bir ie koulmasnda da sz konusudur. ayet byle eyler yaplrsa bedelinin sadaka olarak verilmesi gerekir. Kurban eti ve dier paralar satlamad gibi onlardan kasap creti de verilemez. Cier, yrek, bbrek, barsak, i ya, ba, bacak ve benzeri paralar da tpk eti gibidir. Kurban sahibi tarafndan yenebilecei ya da kullanlabilecei gibi bedelsiz olarak datlabilir de. Deri de ayn hkmlere tabidir. Sahibi onu seccade, sofra, yolluk ve benzeri ekillerde kullanabilecei gibi bakasna karlksz olarak da verebilir. Fakihler kurban derisinin, demirba olarak kullanlabilecek bir eya karlnda deitirilebileceine onay vermilerdir. Zira derinin bizzat kullanlmas meru ise onun yine srekli kullanlacak bir eya veya alet ile takas da merudur. Fakat deriyi satmas halinde satm bedelini fakirlere vermek zorundadr. Ayn ekilde deriyi, srekli kullanlacak deil de tketilecek bir ey ile takas ederse bedelini tasadduk etmesi gerekecektir.

Kurban eitleri
Giri ksmndaki cmlelerden hatrlanaca zere, kurban kelimesi Trkede daha ok, kurban bayram gnlerinde kesilen eidi iin kullanlmaktadr. Oysa vacip veya nfile olsun baka kurban eitleri de vardr. Bunlarn en nemlileri unlardr:

1- Adak/nezir kurban: Srf Allah rzas iin mutlak olarak adanan veya bir
eyin olmasna ya da olmamasna balanarak adanan kurbandr. Allah rzas iin bir kurban keseceim eklindeki mutlak kurban ada, o anda vacip olur. Bununla birlikte istenildii zaman kesilebilir. Hastalktan kurtulursam; snfta kalmazsam kurban keseceim eklindeki artl adaklar ise ancak artn gereklemesi halinde vacip olur. Dolaysyla arttan nce kesilen kurban ile adak yerine gelmi saylmaz; yeniden kesilmelidir. Adak kurban btnyle fakirlere datlr. Adakta bulunan ile onun alt ve st soyu yani yakn aile bireyleri fakir bile olsalar onun etinden ve dier rnlerinden yiyemezler. Yiyecek olurlarsa bedelini tasadduk ederler.

2- Akka kurban: ocuun doumundan sonra, bunu lutfeden Allaha kr

nianesi olarak kesilen kurbandr. Akka kelimesi Arapada yeni doan ocuun bandaki sa ifade iin kullanlr. Kurban kesildii gn, doumla birlikte gelen bu ilk salar da tra edildii iin sz konusu kurbana ayn isim verilmitir. Akka kurban Haneflere gre mubah veya mendup, dier mezheplere gre snnettir. Hatta vacip gren mctehitler de vardr. Hz. Peygamber, torunlar Hz. Hasan ve Hseyin iin akka olarak birer ko kesmi; ister erkek olsun ister kz, doan her ocuk iin akkasnn kesilmesini mmetine tavsiye etmitir. (Muvatta, Akka, 2, 6; Eb Dvd, Edh, 20; Tirmiz, Edh, 16). Bu kurban, ergenlik dnemine kadar kesilebilirse de ocuun doumunun yedinci gn bandaki salarn tra edilmesi, salarnn arlnca altn-gm tasadduk edilmesi, isminin konulup kurbannn kesilmesi mstehab saylmtr. Btn hkmleri bakmndan kurban bayramnda kesilen kurban gibidir.

3- Neske kurban: Akka ile ayn eydir. Hz. Peygamber akka yerine neske
ismini kullanmay daha ok tercih etmitir. (Muvatta, Akka, 1; Nes, Akka, 1)

203

4- Hedy kurban: Hac ibadetiyle ilgili kurbanlarn genel addr. Harem

blgesine hediye edildii iin bu ismi almtr. Btn hkmleri bakmndan kurban bayramnda kesilen kurbana benzer. Yalnz ceza hedyi, ihsar hedyi ile adak hedyinin etinden, kendi adna kesilen ve bakmakla ykml olduu kimseler yiyemezler. Bunlardan sadece fakirler istifade edebilirler. Ayrntlar iin Hac ve Umre nitesine tekrar baklabilir.

5- Kutlama veya kr kurban: nemli ya da sevilen bir kimseyi

karlamak, temel atmak, al yapmak, baary kutlamak, alnan ev ya da arabann hayrn ummak ve benzeri amalarla kesilen kurbanlardr. Bu kurbanlar eer verdii nimet, baar veya yaatt mutluluk iin Yce Allaha kretmek amacyla kesilirse bir saknca tamazlar. Eti ve derisi istenildii gibi kullanlabilir. Fakat geleni ululamak ve yceltmek gibi amalarla kesilirse bunda haram olma phesi vardr. Mslmana den de phelerden ve pheli eylerden uzak durmaktr.
Konuyla ilgili dier mezhep grleri iin Vecdi Akyzn Mukayeseli badetler lmihali adl kitabna baknz.

Kurban badetiyle lgili Baz Konular

Kurban konusuyla ilgili bu son balk altnda, ska sorulan baz konulara deineceiz. Vasiyeti olmadka lm bir kii adna kurban kesilmesi doru bulunmamtr. slmn sorumluluk/teklif anlayna gre kii ancak kendi amelinin karln grebilir (et-Tr 52/21; en-Necm 53/39; el-Mddessir 74/38). Dolaysyla yaplan beden ya da mal ibadetlerden sadece yapanlar sevap kazanrlar. Fakat ardndan kurban kesilmesi ynnde bir vasiyeti varsa, paras, lenin kendi malndan alnmak zere bu vasiyeti yerine getirilir. Bu itibarla, son zamanlarda yaygnlk kazanan para toplayarak Hz. Peygamber ve ehl-i beyti adna kurban kesilmesi detinin sz konusu ilkeyle uyumlu olmad ve terkedilmesi gerektii sylenmelidir. Kurban ibadeti, ancak belli hayvanlarn yukarda aklanan ekliyle kurban bayram gnlerinde kesilmesi (irka-i dem) yoluyla yerine getirilebilen zel bir ibadet olduu iin bedelinin veya kendisinin balanmas biiminde ed edilmesi sz konusu olamaz. Daha ak ifadeyle, kurban kesmek yerine parasn veya canl olarak kendisini bir fakire ya da hayr kurumuna balayarak bu ibadet yerine getirilemez. Bu durumda verilen para ya da canl hayvan kurban deil, herhangi bir sadaka olur. Kurbanlk hayvann satm ve alm, dier meru mallarn satm ve alm gibidir. Pazarlk cizdir, vadeli sat yaplabilir, faize bulamamak kaydyla demesi kredi kart ile yaplabilir. Birim fiyatnn belirlenmesi artyla canl kilo veya karkas et kilo olarak satlmas da cizdir. Karkas olarak satmnda net fiyatn kesim sonrasnda ortaya kacak olmas, satm akdine zarar vermez. nk taraflar nizaya gtrmeyecek lde birim fiyat belirlenmi ve karlkl rza salanmtr. Kurban ykmlsnn, gvenilir birisine veklet vererek kurbann kestirmesi mmkndr. Fakat kurban ibadetinin asl amac, bu cokuyu ve bilinci aile bireyleriyle, e-dost ve akrabalarla birlikte yaamakta gizlidir. Kurban bizzat almak, kesiminde bulunmak, etini ikram edip paylamak hem

204

Hz. brahim ve smailin iten adanmln daha yakndan hatrlatacak hem de dayanma ruhunu daha hissedilir olarak yaatacaktr. Kurban kesildikten sonra kurban namaz adyla herhangi bir namaz klnmaz. Byle bir namazn asl yoktur. Konuyla ilgili olarak aktarlan rivayetler uydurmadr. Ayn ekilde, kesilen kurbann kannn alna veya yze srlmesi de doru deildir. Kald ki, akan kan necistir ve birok hastaln da sebebidir. Kurn ve Snnette asl olmayan ibadet tr uygulamalarn genel ad bidattr. Mslmana den nemli grevlerden birisi de bidatlara kapy kapatmaktr.

ADAK
nitemizin ikinci ana konusu adaktr. Fkh kitaplarnda nezr (oulu: nzr) terimiyle anlatlan adak, dinen ykml olunmad halde, Yce Allaha farz veya vacip cinsinden bir ibadeti yapma sz vermektir. nsanlar daha ok umulan sonular elde etmek veya korkulan eylerden emin olmak iin adakta bulunurlar. Burada beer olarak acziyeti hissetme ve Yce Yaratcdan yardm dileme sz konusudur. Bununla birlikte herhangi bir beklenti hesab olmakszn da nezirde bulunulabilir. Sz gelimi Adam olsun ki, yarn Allah iin sekiz rekt gece namaz klacam veya Allah rzas iin fakirlere u kadar sadaka vereceim cmlelerinde olduu gibi. Esasen nezrin yani adan bu ekli daha makbuldr. Hanefler Allaha itaat ve yaknlama amac tayan ibadetlerin nezredilmesini mubah saymlardr. Hatta sonu itibariyle sevap kazandran bir davrana vesile olduu iin adakta bulunmann mstehab olduunu syleyen limler de vardr. Bu olumlu yaklamlara karn bata filer olmak zere dier mezhepler, adakta bulunmann mekruh olduunu kabul etmilerdir. ounluun bu dorultudaki kabulnde, Hz. Peygamberin adan fayda salamayaca, kaderi deitirmeyecei ynndeki olumsuz tavr etkili olmutur. u ifade edilmelidir ki, gerek Kurn gerekse Snnette adakta bulunulmasn tavsiye eden ak bir hkm yoktur. Hatta baz cmlelerinden Hz. Peygamberin byle uygulamalar aslnda ok da uygun bulmad anlalmaktadr. Nitekim bir hadis-i erifte yle buyurmutur: Adak hibir eyi deitirmez. Sadece cimrinin maln eksiltmi olur. (Buhr, Eyman, 26; Mslim, Nezr, 2). Fakat adanlan ibadetlerin yerine getirilmesi gerektii de Kurn ve Snnet ile sabit olan bir hkmdr. Yce Allah Siz bir harcama yapar yahut bir adak adarsanz Allah onu mutlaka bilir (elBakara 2/270); Bu kullar, szlerinde durup adaklarn yerine getirirler ve iddeti her bir yan kaplayan gnden korkarlar. (el-nsan 76/7) gibi tesbit ifadeleri yannda Adaklarn yerine getirsinler!.. buyruuyla bu ykmll koymutur. Hz. Peygamber de Allaha itaati gerektiren bir hayr i ve ibadet adayan kimse adan yerine getirsin! Allaha gnah ilemeyi gerektiren bir adakta bulunan kimse ise Allaha isyan etmesin! buyurmutur. (Buhr, Eyman, 26, 27). Ahde vefa gstermek yani verilen szn gereini yerine getirmekle ilgili emirler de (mesela el-Mide 5/1; enNahl 16/91; el-sr 17/34) bu hkm ayrca teyit etmektedir. u halde Falan iim olursa gn oru tutacam; Olum sa salim gelirse kurban keseceim eklindeki adaklarda olduu gibi dnyalk amalarn elde edilmesi karlndaki adaklar doru deildir. nk bu

205

mahiyetteki adaklarda bir tr pazarlk kokusu bulunmaktadr ve esasen yukarda yer verilen hadis de byle adaklar ho grmemektedir. Buna karlk, hibir dnyev menfaat beklemeden sadece Allahn honutluunu kazanabilmek amacyla veya ona krn- nimette bulunmak iin bir ibadetin adanmas uygun bir davrantr. ster arta balansn isterse balanmasn adakta bulunduktan sonra onu yerine getirmenin bir vecibe olduu unutulmamaldr. Adan nceki semav dinlerde de var olduu bilinmektedir. Kurn, Hz. Meryemin annesinin iki ayr adan yle kaydeder: Hani bir vakitler mrnn hanm Ey Rabbim! u karnmda tadm (Meryemi) zgr olarak yalnzca sana adadm. Bunu benden kabul et. phesiz sen iiten ve bilensin demiti. (l-i mrn 3/35) ; nsanlardan kimi grrsen Ben Rahmana oru sz verdim. O yzden bugn hibir insanla konumayacam de! (Meryem 19/26)

Adan artlar
Adan geerli olabilmesi iin hem adakta bulunan kimse hem de adan konusu ile ilgili baz artlar vardr. Yerine getirilecek eylem bir ibadet olduundan, ibadetlerin geerlilii iin aranan u iki temel art, adakta bulunan kimsede de aranmtr: 1- Mslman olmak, 2- Akl banda ve bla ermi olmak. Buna gre deli gibi srekli ya da ne dediini bimeyen sarho gibi o srada akl banda olmayanlar ile kklerin adaklar geersizdir. Adak konusunda aranan artlar ise unlardr: 1- Adanan eyin cinsinden farz veya vacip bir ibadet bulunmaldr. Buna gre namaz klmak, oru tutmak, hacca veya umreye gitmek, kurban kesmek, sadaka vermek gibi eylemler adanabilir. nk bunlarn cinsinden farz veya vacip olan ibadetler vardr. Buna karlk mesela mevlit okutmak, trbe ziyaret etmek, helva datmak, hasta ziyaret etmek gibi fiiller adanamaz. Zira bunlarn cinsinden bir farz ya da vacip ibadet yoktur. 2- Adanan ey, kiinin ileride zaten yapmakla ykml olaca bir ibadet olmamaldr. Sz gelimi Allah iin yarn ikindi namazn klaym, zektm vereyim gibi adaklar geerli olmaz. 3- Adanan ey baka bir farz veya vacibe bal bir ibadet olmamaldr. Aksine bamsz ve kendi bana farz veya vacip bir ibadet olmaldr. Mesela abdest almak, tilavet secdesi yapmak, ezan okumak, camiye girmek gibi adaklar geerli olmaz. Zira bunlar kendi balarna balayc olan bir ibadet deil, bir baka farz ya da vacibe bal olan ibadetlerdir. 4- Adanan eyin yerine getirilmesi imknsz olmamaldr. Mesela Allah rzas iin geen Perembe gn oru tutaym; yzerek hacca gideyim; komumun arabasn vakfedeyim gibi bir adak olamaz. nk birincisi gemi zamanla ilgili olduu iin, ikincisi insan kudretini aaca ve Mekkeye kadar deniz olmad iin, ncs bakasnn mal zerinde tasarrufta bulunulamayaca iin mmkn deildir.

206

Adan eitleri ve Hkm

Adak bir arta bal olup olmamas asndan ikiye ayrlr: 1- Bir arta bal olmayan adaa mutlak adak denir. Allah rzas iin kurban keseceim; gn oru tutacam gibi. Bunlar adandktan hemen sonra gerekli hale gelir ve geciktirilmeden yerine getirilmesi mstehab olur. 2- Bir arta bal olan adaa mukayyed veya muallk adak denir. Snavlar verirsem Allah rzas iin drt rekt namaz klacam; ocuum olursa bir ay oru tutacam gibi. Bu tr adak, kendisinin baland art gerekletiinde vacip hale gelir. art gereklemeden nce adanan ey yaplrsa, nfile olarak yaplm olacandan adak yerine getirilmi saylmaz. Dolaysyla artn gereklemesini takiben yeniden ed edilmesi gerekir. nsanlar genellikle mukayyed tr adaklarda bulunduklarndan bunlarla ilgili baz hkmleri hatrlamakta fayda vardr: Yerine getirilmesi ileride gelecek belirli bir zamana balanan, mesela Recep aynda oru tutmak adam olsun gibi adaklarda Haneflere gre belirlenen zaman nemli deildir; vaktinden nce de adak yerine getirilebilir. filer ile birlikte dier baz mezhepler ise sz konusu tarihin balayc olduunu ve adan ancak o tarihte yerine getirilebileceini sylemilerdir. Eer zamana balanm adak, sadaka gibi mal ibadetlerden olursa, fakirlerin bir an nce istifade etmelerini salamak amacyla, zamanndan nce de yerine getirilebilecei hususunda gr birlii vardr.
Yukardaki paragrafn ilk cmlesinde ileride gelecek belirli bir zaman dendiine ve hkmn buna balandna dikkat ediniz. leride gerekleecek art ile kartrmaynz. Zira hatrlayacanz gibi, art gereklemeden nce adak yerine getirilemiyordu.

Herhangi bir yerle kaytl adaklar, o yerin dnda da yerine getirilebilir. Sz gelimi Sultanahmet Camiinde iki rekt namaz klma; Konyadaki yoksullara sadaka verme adaklar bir baka camide ve bir baka ehirde ifa edilebilir. Zaman, mekn ve ahs ynyle belirleme yaplan tasadduk adaklarnda belirlemelere uymak art deildir. Adanan sadakalar, baka zaman ve meknlarda, baka kiilere de verilebilir. Gereklemesi istenmeyen bir arta balanan adaklar yemin hkmlerine tabidir. Mesela sigara iersem bir hafta oru tutacam; yalan sylersem bir maam sadaka vereceim gibi adaklarda elbette verilen szde durulmas istenir. Buna ramen istenmeyen art meydana gelirse adak sahibi, ya adan yerine getirir ya da yemin keffareti der. Bu tr adaklarda yemin anlam daha belirgin olduu iin Hanefler, yemin kefareti denmesini daha uygun bulmulardr.
Adan yerine getirmeyen kimseye hangi yaptrm uygulanabilir?

207

zet
Kurban ibadetinin niteliini ve hedefini kavrayabilmek, Kurban denince ibadet amacyla kurban bayramnda, belirli zellikleri bulunan bir hayvan belli bir yntemle kesmek kasdedilir. Belirli zellikleri bulunan hayvandan maksat ciddi beden kusurlar bulunmayan koyun-kei, sr, manda ve devedir. Kurban kesmek, Hanef mezhebindeki hkim gre gre vacip iken, dier mezheplerin ounluuna gre mekked snnettir. Kurban kesen bir Mslman, Allahn verdii nimetlere kar kran borcunu yerine getirir. Etrafndaki yoksullarn farkna varr ve kurban etini onlarla paylar. Dier taraftan Hz. brahim ile olu Hz. smailin Allaha teslimiyet snavndaki baarsn sembolik olarak tekrarlar ve adeta kendisinin de benzeri bir itenlik ve ballk snavna hazr olduunu gsterir. Bu ibadetin geerlik artlarn ve eitlerini belirtebilmek, Kurbann geerli olabilmesi iin hem zamanna, hem kesilecek hayvana hem kesim ekline hem de kesen kiiye ilikin artlar vardr. Kesim vakti, bayramn ilk gn klnan bayram namazndan sonra balayp nc gn akamna kadar devam eder. fi mezhebine gre bu vakit, takip eden drdnc gnn akamna kadar uzar. Kurban kesme sorumluluu iin gerekli olan zenginlik, zekt ve ftr sadakasnda aranan zenginlik lsyle ayndr. Yalnz burada zekt malnda aranan, zerinden bir kamer yln gemi olmas ve nm yani artc olmas artlar aranmaz. Koyun ve keiler bir yan, sr ve mandalar iki yan, develer ise be yan doldurduktan sonra kurban edilebilirler. Kesen kimsenin besmeleyi kastl olarak terketmesi, kurban olma zelliini yok eder. Kurbann akka (neske), adak (nezir), hedy ve kr olmak zere baz eitleri vardr. Adakta bulunmaya niin ihtiya duyulduunu tartabilmek, nsanlar daha ok umulan sonular elde etmek veya korkulan eylerden emin olmak iin adakta bulunurlar. Burada beer olarak acziyeti hissetme ve Yce Yaratcdan yardm dileme sz konusudur. Bununla birlikte herhangi bir beklenti hesab olmakszn da nezirde bulunulabilir. Adak, dinen ykml olunmad halde, Yce Allaha farz veya vacip cinsinden bir ibadeti yapma sz vermektir. Byle olunca o, kiiye sznde durma erdemini de kazandrr. Her iki ibadetin ortak ve farkl ynlerini grebilmek, Hem kurban hem de adak, Allaha yaklatrmas umulan ibadetlerdendir. Kurbann belli bir vakti ve ekli varken adakta bu zorunlu deildir. Adak baka ibadetler tarznda da olabilir. Kurban srf mal bir ibadetken ikincisi ayrca beden de olabilir. Kurban mezheplere gre farkl balaycl olan bir din ykmllk iken adak, ancak adandktan sonra sorumluluk dourur.

208

Kendimizi Snayalm
1. Kurban bayram hangi aylardadr? a. Ramazan b. evval c. Zilkde d. Zilhicce e. Muharrem 2. Aadaki kusurlardan hangisi hayvann kurban olmasna engel deildir? a. Gzlerinden birisinin kr olmas b. Deli olmas c. Kuyruunun ounun kesilmi olmas d. Dilinin kesilmi olmas e. Doutan kulann bulunmay 3. Haneflere gre kurban kesim gnleri aadaki seeneklerden hangisinde tam olarak verilmitir? a. Zilhicce aynn 10. ve 11. gnleri b. Zilhicce aynn 9., 10. ve 11. gnleri c. Zilhicce aynn 10., 11. ve 12. gnleri d. Zilhicce aynn 10., 11., 12. ve 13. gnleri e. Zilhicce aynn 9. ve 10. gn 4. filere gre adan hkm aadakilerden hangisidir? a. Mubah b. Mstehab c. Vacip d. Mekruh e. Haram 5. Aadaki ibadetlerden hangisi adanamaz? a. Abdest. b. Kurban. c. Oru. d. Sadaka. e. tikf.

209

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. b 3. c 4. d 5. a Yantnz doru deilse, Kurbann Tanm ve Hkm konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Kurban Olmay Engelleyen Kusurlar konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Kurbann Tanm ve Hkm konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Adak konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Adan artlar konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Kural itibariyle bir deiiklikten sz edilemez. nk yolculuk yolculuktur ve yolculuun bizzat kendisi hkmn illetidir yani gerekesidir. Gereke mevcut olduu srece hkm de bulunur. Fakat gnmzde veklet yoluyla kurban kesme ilemlerinde bir hayli tecrbe ve baar kazanld gz nne alnrsa, kurban bayramn yolcu olarak geirecek olanlarn, gven veren organizasyonlar araclyla kurban ibadetini yerine getirmeleri de hesaba katlmaldr. Bayramlar, sla-i rahim, yardmlama ve dayanma arac deil de tatil vesilesi edinmenin, Mslman duyarllyla asla badamayaca unutulmamaldr. Sra Sizde 2 Bu ilem koyunun daha verimli ve semiz olmas iin yaplmaktadr. Gerek besiciler gerek satc ve tketiciler bunu bir kusur olarak grmedikleri iin kurban olmaya engel saylmamaldr. Sra Sizde 3 Kurban kesiminde cinsiyetin ve yan bir nemi yoktur. Dolaysyla kesim iin gerekli artlar yerine getirmesi kaydyla kadn ve ocuklar kurban kesebilirler. Ayrca dier zamanlarda uslne uygun olarak kestikleri etler de yenilir. Sra Sizde 4 Adak, kiinin dindarlyla ilgili bir konu olduundan, daha ak deyimiyle kul ile Allah arasnda kalan bir boyut olduundan tpk yeminde olduu gibi herhangi bir dnyev yaptrma sahip deildir.

210

Yararlanlan Kaynaklar
Akyz V. (1995). Mukayeseli badetler lmihali, stanbul. Atar F. elebi . Erdoan M. Yaran R. (2006). slm lmihali, stanbul. Bardakolu A. (1999). Kurban, lmihal II: slm ve Toplum, stanbul. Bilmen .N. (1992). Byk slm lmihali, stanbul. G A. (2003). eitli Dinlerde ve slmda Kurban, Bursa. bn Kudme. (1972). el-Mun, Beyrut. Ksn. ( 1327-1328). Bedius-san f tertbi-er, Kahire. Kelkel M.E. (1999). el-Udhyye vel-akka ve ahkmt-tezkiye, yy. Mehmet Zihni. (1398). Nimet-i slm, stanbul. fi. (1993). el-m, Beyrut. Yenieri C. (2009). Btn Boyut eit ve Mezhepleriyle Kutsal Kesim Kurbana Yeniden Bak ve Hz. Peygamberin Kurbanlar, stanbul.

211

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Yemin ve keffretin ibadet kavramyla ilikisini kurabilecek, Yeminin niteliini ve amacn aklayabilecek, Yeminlerin eitlerini, artlarn ve hkmlerini belirtebilecek, Keffretlerin sebeplerini renecek, ortak ve farkl ynlerini grebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Kasem Mnakid yemin ams yemini Lav yemin Keffret Allah haklar

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Yemin ve keffretlerle ilgili ayet ve hadisleri aratrnz, bu erevede zellikle el-Mide 5/89 ile en-Nis 4/92 ayetlerinin tefsirine baknz. Yemin ve keffretlerin ibadet kavramyla ilikisini kurmaya alnz. Bunu yaparken Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisinin badet maddesini (XIX, 233-252) okuyunuz. Konuyla ilgili nceki bilgilerinizi hatrlaynz, ulaabildiiniz ilmihl kitaplarn inceleyiniz. Yeminlerin insanlar anlamaya alnz. zerindeki etkisini evrenizi gzlemleyerek

212

Yeminler ve Keffretler
GR
Toplumsal ilikilerde karlkl gven, hep aranan ve beklenen bir olgu olmutur. nsanlar bazen szlerine ya da eylemlerine ayr bir inandrclk kuvveti kazandrmak isterler. Bu istein gerekletirilebilmesinin gnlk hayattaki en kolay ve en ok bavurulan arac, yeminlerdir. Kiiler inandklar ortak ilkeler ve deerler adna and ierek muhataplarna belli bir gven duygusu verirler. Bylece bata szlemeler olmak zere ikili veya ok tarafl ilikiler, karlkl itimada balanm olacandan daha istikrarl bir ortam salanm olur. Mahkemelerde de bir isbat vastas olarak bazen yemine bavurulur. Aslnda slm retisine gnlden bal olan kimseler, szlerini kuvvetlendirmek ve doruluklarn isbat etmek iin ayr bir unsura gerek duymazlar. nk slm, kendisine inananlardan her durumda zyle ve szyle doru olmalarn bekler. Onlarcas iinde Sana emrolunduu gibi dosdoru ol! (Hd 11/112); Onlar emanetlerini gzeten ve szlerini yerine getirenlerdir. (el-Mminn 23/8; el-Meric 70/32); Rabbimiz Allahtr deyip sonra dosdoru olanlara korku yoktur, onlar zlmeyeceklerdir. (elAhkf 46/13) ayetleri, bu duyarll aka ortaya koymaktadr. Bununla birlikte dnya hayatnn kimi belirsizlikleri, hrsa ve gdlere malup olmak ve ahlk llerindeki zayflamalar, yemin gibi ilave bir destek ihtiyacn gndeme getirmitir. Bazen de insan kendisini kontrol altna almak iin baz eylemleri yapmaya ya da terketmeye sz verir ve bunu da bir yemine balayabilir. yle veya byle, yaplan bir yemin, kiiyi sorumluluk altna alr ve gereini yapma borcu dourur. Gerei yaplmad takdirde de keffret denen yaptrm devreye girer. Yce Allahn Szletiiniz zaman Allaha olan ahdinizi yerine getirin! Yeminlerinizi, Allah aranzda kefil klarak sapasalam hale getirdikten sonra bozmaynYeminlerinizi aranzda aldatma amac yapmayn!.. Allah adna verdiiniz bir sz az bir pahaya deimeyin!.. (en-Nahl 16/91, 94, 95); Allah bilinli olarak yaptnz yeminlerden sizi sorumlu tutar. Bunun keffreti, kendi aile fertlerine yedirdiinizin ortalamasndan, on fakiri doyurmanz veya onlar giydirmeniz yahut bir kleyi hrriyetine kavuturmanzdr. Bunlar bulamayan kimse gn oru tutar. te yeminlerinizin keffreti budur. Yemin ettiiniz zaman yeminlerinizi tutun!.. (el-Mide 5/89) eklindeki buyruklar bunu ortaya koymaktadr.

213

Keffret sadece yerine getirilmeyen yeminlerin cezas balamnda ele alnan bir olgu deildir. Aada ayrntlaryla incelenecek olan ramazan orucunu bozmak, adam ldrmek, ihram yasaklarn inemek gibi dier baz eylemler de baka keffret trlerini gndeme getirirler. inenen bir din kuraln uhrev sonularn telafiye, Allahn honutsuzluunu gidermeye vesile olduu ve mal ya da beden bir ibadet ile yerine getirildii iin keffretler, ibadet kavram iinde deerlendirilirler. Keffretler hem ihll edilen kurallarn bir cezasdr hem de ihll edenin tevbesi ve balanmas iin bir vesiledir. Yemin esasen Allah adna yapld iin onun haklar erevesinde ibadet alanna dhil olmutur. Her ne kadar ceza boyutu varsa da keffretler de son tahlilde Allah haklaryla ilgili konularda sz konusu olduundan ibadet alannda deerlendirilmitir. Keffretlerin ibadet nitelii tadn gsteren bir dier nokta da, oru tutmak ve fakirleri doyurmak gibi, ibadet trnden olan fiillerle ifa edilmeleridir.
Yemin ve keffretlerin mahiyet, nem ve amac hakknda arama motorlar araclyla internet taramas yapabilirsiniz. Bu erevede zellikle www. diyanet.gov.tr ile www.hayreddinkaraman.net adreslerine mracaat edebilirsiniz.

YEMNN TANIMI VE KALIPLARI

Arapa bir kelime olan yemin (oulu: eymn), szlkte kuvvet, and, ahd, kasem, uur, sa taraf, sa el gibi anlamlara gelir. Din terim olarak, kiinin, bir ii yapp yapmamas veya bir olayn doru olup olmamas konusunda syledii szn Allahn adn ya da onun bir sfatn ne srerek kuvvetlendirmesi anlamna gelmektedir. Sz gelimi Vallahi be liraya aldm; Vallahi ve billahi bir daha onun evine girmem!; Rahim olan Allaha andolsun ki bir daha sigara imeyeceim! gibi cmleler birer yemindir. Arapa kasem kelimesi de yeminin bu terim anlamn ifade etmek zere kullanlmtr. oka bilinen bu kullanmlar yannda, evliliin sona ermesi yani talk zerine veya rfmzde yemin kapsamnda yerlemi bulunan baka kalplarla da yemin sz konusu olabilmektedir. Yemin iin kullanlan bu farkl kalplar ve ekilleri yakndan tandktan sonra hkmlerini aada ele alacaz.

Yemin Kalplar ve ekilleri

Herkesin bildii yemin kalplar, tanmnda da ne kt gibi Allahn ad anlarak yaplanlardr. Fakat yemin ifadeleri sadece bundan ibaret deildir. Yce Allahn baz sfatlar, talk veya eskiden olduu gibi kle azad ya da toplumsal rfn yemin anlam katt baka kalplarla da sz kuvvetlendirilebilmektedir. imdi bu ekilleri daha yakndan inceleyelim: 1- En ok bilinen ve uygulanan yemin kalb, kasem suretiyle yemin diye isimlendirilen eklidir. Ad geen ekil genellikle u kalplarda somutlar: Yce Allahn gzel isimlerinden birisinin bana v, b ile t (yani Arapa vav, b veya t) harflerinden birisinin ilavesiyle vallahi, billahi,

214

tallahi denerek yemin cmlesi kurulur. Vallahi grmedim, Billahi yarn geleceim cmlelerinde olduu gibi. Allah ahit, Allaha yemin olsun ki, Allah adna and ierim ki, Aziz olan Allah hakk iin gibi kalplar da kasem suretine dhildir. zzet-i ilahiyye hakk iin, Allahn kibriyas ve celli hakk iin gibi Yce Allahn zt sfatlarna dayanarak and iilir. Hi Allahn ad anlmasa da zerime yemin olsun, zerime andolsun, Kasem ederim, Yemin ederim, ehadet ederim gibi ifade ekilleri bu kapsamdadr. u yemei yemek bana haram olsun cmlesinde olduu gibi helali haram klmak da bu trde bir yemindir. 2- Talka yani evlilii sonlandrmaya balanan yemin. Muallk yemin veya artl yemin de denen bu ekilde, genellikle bir ii yapp yapmama kararll, talka (eskiden bir de kle azadna) balanr. Mesela u eve ayak basarsam karm bo olsun, Bir daha Ali ile konuursam art olsun gibi ifadeler byledir. Bir eylemi yapp yapmamaya ynlendirmek ya da engel olmak kasd ak olduu iin, klasik dnem fkh bilginlerinin bir ksm ile ada limlerin pek ou byle cmleleri hakl olarak yemin kapsamnda deerlendirmilerdir. Her ne kadar Mslman ahlkna yakmasa da bir defa kararllkla sylendikten sonra doal olarak gerekli hkmler uygulanacaktr. Gerekli hkmden kast, aada ayrntsyla anlatlacak olan yemine sadakat gstermek veya aksi halde keffret ile sorumlu olmaktr. Bu ifadeden de anlalaca zere byle yeminler evliliin sona ermesi sonucunu dourmaz.
Evlilii sonlandrmaya balanan yemin konusunda u makaleyi okuyunuz: Kif Hamdi Okur, slm Hukukunda Boama Yemini (Talka Yemin) Meselesi, Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, sy. 15 (2009/1), ss. 530. Bu makaleye http://ktp.isam.org.tr adresindeki lahiyat Makaleler Veri Taban linkinden de ulaabilirsiniz.

3- rfn yemin anlam verdii kalplar. Yeminin bu eklinde Yce Allahn bir ad ya da sfat kullanlmaz, fakat duyan herkes bunun bir yemin olduunu bilir. Mesela Ekmek Kurn arpsn; Mushaf hakk iin; Peygamber hakk iin; Kbe hakk iin; Anam avradm olsun; ocuklarmn lsn greyim; art olsun ve benzeri baka kalplar, lkemizin birok blgesinde yemin anlamnda kullanlmaktadr. Her ne kadar kimi fkh ve ilmihal eserlerinde Yemin edecek kimse ya Allaha yemin etsin ya da sussun! (Buhr, Eymn, 3) hadisine dayanarak, Allahn ad ve sfatlar dnda baka eylere yemin edilemeyecei sylenmi olsa da yeminlerde rfn belirleyici olduu, neredeyse btn mezhepler tarafndan kabul edilmi bir ilkedir. te bu sebeple, rfn yemin olarak grd byle szlere yemin hkm verilmelidir. 4- Kimi ifade kalplar niyete ve maksada gre yemin saylr. rnein yle yaparsam kfir olaym, yahudi olaym; uraya gidersem Allaha kul, Peygamberine mmet olmayaym; unu yersem imansz olarak leyim, kblem Kbe olmasn ve benzeri cmleler, eer yemin niyetiyle sylenmise yemin hkmlerine tabi olur. Fakat gerekten kfir olmak niyetiyle veya baka kt niyetlerle sylenmi ise o zaman yemin deil

215

byk gnah saylr. Bu son durumda szn sahibi, tevbe ve istifar ile imann yenilemek yannda, eer evli ise nikhn da yenilemek durumundadr.
Bunu yaparsam ekmek yemek bana haram olsun, Kurndan uzak olaym, Allahm olmasn gibi ifadeler yemin saylr m?

YEMN ETLER VE HKMLER

Nasl ve hangi niyetle yapld bakmndan yeminler e ayrlr. Bu l ayrm ayn zamanda yemin ile ilgili hkmleri de belirler: 1- Yanllkla yaplan yemin (Yemin-i lav): Doru olduu zannyla veya hi farknda olmadan yanllkla yaplan yemindir. Mesela borcunu demedii halde demi olduunu zannederek Vallahi borcumu dedim; bir kiiyi grdn unutarak Billahi grmedim diye yaplan yeminler byledir. Dil alkanlyla konuma arasnda ylesine syleniveren vallahi-billahili ifadeler de bu kapsamdadr. Bo ve hatal olup kandrma kasd bulunmad iin byle yeminlere lav yemini denmitir. Yapann kt niyeti olmadndan ve yukarda tanmland ieriiyle gerek anlamda bir yemin saylmadndan lav yemininin keffareti yoktur. Nitekim Kastsz olarak aznzdan kveren (lav) yeminlerinizden dolay Allah sizi sorumlu tutmaz (el-Mide 5/89) ayeti bu hkm bildirmektedir. Bu noktada azn yemine altrlmamasna gayret ederek lav yemininden uzak durmak gerektiine iaret etmek yerinde olacaktr. 2- Yalan yemin (Yemin-i ams): Gemite veya imdiki zamanda meydana gelen bir olay hakknda bile bile ve kasten yaplan yalan yemindir. Borcunu demediini apak bilen bir kimsenin Vallahi dedim; hrszlk yapan birisinin Vallahi ben almadm demesi byledir. Gz gre gre yalan yere yemin etmek byk gnahtr. ams kelimesi de zaten szlkte batran, yerin dibine geiren anlamna gelir. Nitekim byk gnahlar haber veren Hz. Peygamber el-yeminl-ams bunlar arasnda saym ve bile bile yalan yere yapt yeminle insanlarn haklarn kaybetmelerine sebep olan kimselerin kyamet gnnde Allahn gazabyla karlaacaklar uyarsnda bulunmutur. (Buhr, Eymn, 16; Mslim, man, 220). Yce Allahn gazabnn nasl tecelli edeceini ise bir baka hadisinde yle beyan buyurmutur: Yapt yemin ile bir misvak aacnn dal kadar bile olsa bir Mslmann hakkn kesip alan kimseye Allah cehennemi gerekli klar ve cenneti ona haram eder. (Mslim, man, 218). Haneflere gre byle bir yeminde keffret yoktur nk onu herhangi bir dnyevi bedel ya da ceza karlayamaz. Sahibi iledii gnahtan tr samimiyetle tevbe-istifar etmeli ve eer yemini ile bir kul hakknn ihlline sebep olmusa onu da telafi etmeli ve ardndan muhatabyla helallemelidir. afi mezhebi ise, yalan cezalandrmak amacyla, ams yemininde de keffaretin sz konusu olacana hkmetmitir. 3- Vaad yemin (Yemin-i mnakide): Yemin dendii zaman asl kastedilen ve yukarda geen terim tanmna en uygun olan eidi budur. Yerine getirilmesi kesin olarak kararlatrlm yemin anlamna gelen mnakid yemin, gelecekte gereklemesi mmkn olan bir eylem zerine yaplr.

216

Mesela Vallahi borcumu yarn deyeceim; Vallahi bu eve bir daha ayak basmayacam, Bundan sonra onunla konuursam karm benden bo olsun gibi yeminler mnakid saylr. nk yemine balanan eylemler yani borcu demek, eve girmek ve konumak, hem gerekletirilmesi mmkn hem de gelecek ile ilgili eylemlerdir. Sylenen hususlarn yerine getirilmemesi halinde yemin bozulmu olur ve aada anlatlaca biimiyle keffret gerekir. Mn akid yemin kendi iinde ksma ayrlr: a. Mutlak yemin: Herhangi bir vakitle kaytl olmayan yemindir. Sz gelimi Vallahi borcumu deyeceim; bu evi senden bakasna satmayacam; seninle evleneceim gibi yeminler belli bir vakit tesbiti yaplmad iin mutlak yemin saylrlar. Bir vakte bal olmad iindir ki, yemin eden ve hakknda yemin edilen kii sa olduu srece bu yemin bozulmaz. Byle bir yemin ancak taraflardan birisi ldnde bozulur ve keffreti o zaman gerektirir. Fakat bilinmelidir ki, yukarda bir ksm verilen ayet ve hadislere kulak veren samimi bir Mslman, yemininin arkasnda durur ve onun gereini derhal yerine getirir. b. Muvakkat yemin: Bir vakitle kaytl olan yemindir. Mesela Vallahi borcumu bugn deyeceim; bu evi ay sonuna kadar senden bakasna satmayacam; bu yl iinde seninle evleneceim gibi yeminler belli bir vakte baland iin muvakkat saylrlar. Bu tr yeminlerin balaycl, sz konusu vakitle snrldr. Dolaysyla belirlenen vakit bitmeden yemine muhalefet edilirse keffret gerekir; vaktin bitimiyle yeminin hkm de sona erer. Bor deme ve evlenme rneklerinde olduu gibi olumlu bir eylem zerine yaplan muvakkat yeminlerde, sz konusu eylem belirlenen sre iinde yerine getirilmezse srenin bitimiyle yemin de kendiliinden bozulmu olur ve keffret sorumluluu devreye girer. c. Fevr yemini: Bir konumaya veya davrana o anda cevap olmak zere yaplan anlk yemindir. Sz gelimi bir yemee davet edilen bir kiinin o anda Vallahi yemek yemem demesi ile sokaa kmak zere olan bir kadna kocasnn Eer sokaa karsan bosun demesi byle bir yemindir. Hemen o anda ve o balamda yapld iin byle isimlendirilmi olan bu mnakid yemin tr, ancak o zaman ve balam iin geerlidir. Yani yaplan yemin, birincisinde sadece davet edildii yemei yemekle; ikincisinde ise sadece o anda sokaa kmakla snrldr. Dolaysyla baka davetlere katlmay ve yemekleri yemeyi ya da baka zamanlarda sokaa kmay kapsamaz. Gelecekte bir eyi yapmaya ya da terk etmeye yemin eden kii bu dncesine Allah ahit gsterdii iin sznn gereini yerine getirmekle ykmldr. Mnakid yeminle ilgili bu genel hkmn bir tek istisnas vardr o da bizzat yemin konusunun din deerlere ve hkmlere aykrlk tekil etmesidir. Daha ak bir ifadeyle sylersek, eer yemine balanan eylem din esaslara aykr (haram) olursa yemine sadk kalnmaz aksine terk edilir ve ardndan keffret denir. Mesela borcunu dememeye, babasyla konumamaya, oru tutmamaya, falancay ldrmeye dair yeminler byledir. Bunlara sadk kalnmaz. Aksine bor denir, babayla konuulur, oru tutulur, cinayetten kesinlikle vazgeilir ve ardndan keffret yerine getirilir. inizden fazilet sahibi kimseler akrabalara, yoksullara ve Allah yolunda hicret edenlere yardm etmeyeceklerine dair yemin etmesinler. Onlar affetsinler ve vaz gesinler (en-Nr 24/22) ayeti nzul sebebine bal olarak bu hkm koymaktadr. Hz. Peygamberin Bir kimse bir i iin yemin

217

eder de sonra ondan daha hayrlsn grrse yeminini bozsun ve keffret desin. (Buhr, Eymn, 1; Mslim, Eymn, 15-16) eklindeki buyruu ile Yemin eder de ardndan baka bir eyi ondan daha iyi grrsem, daha iyi olan yaparm ve yemini bozarm. (Buhr, Humus, 15) sz de bu yaklamn delilleridir.
Yalan yere yapld halde yemin-i amsta niin keffret yoktur?

Yemin le lgili Baz Meseleler

Gnlk hayatta deiik kullanmlaryla ok karlald iin konuyu bitirmeden nce baz yemin meselelerine deinmekte fayda vardr: - Vallahi filan ve filan ile konumayacam veya filan ve filan yere gitmeyeceim tarznda iinde iki ey birlikte anlan yeminler tek yemin saylr. Bundan dolay ad geen iki kiiden sadece birisiyle konuulsa yemin bozulmu olmaz. Ayn ekilde bahsedilen yerlerden sadece birisine gidilse yemin bozulmaz. Her ikisiyle konuulup her iki yere gidilince yemin bozulmu olur. - Ayn yemin ne ne de kalbyla yaplm olsa bunlar bamsz birer yemin saylr ve hangisini ilerse ilesin bozulur. Mesela Vallahi ne filanla konuurum ne de filanla eklindeki yeminde ad geen kiilerden herhangi birisiyle konuulmas halinde yemin bozulmu olur ve keffret gerekir. - Yeminlerin hkm, yeminde geen kelimelere ve o kelimenin ayn dili konuanlarn rfndeki anlama gre belirlenir. Mesela Allaha andolsun ki meyve yemeyeceim diye yemin eden kimse, kendi toplumunda meyve denince akla gelen eyleri yememeye yemin etmi saylr; yoksa btn meyve eitlerini yememeye deil. Anlalaca zere rf, yemini kaytlam olur. - Zorlama ve tehdit altnda yaplan yemin Haneflere gre geerli ve balayc iken dier birok mezhebe gre geerli deildir. - nallah ilavesiyle yaplan yeminler Haneflere gre sorumluluk dourmaz. Sz gelimi Yemin ederim ki yarn inallah senin iini yapacam eklindeki bir yemin, gerei yerine getirilmedii takdirde keffret sonucu dourmaz. Fakat bu tr davranlarn slm ahlakyla ve Mslman kimliiyle badamad da bilinmelidir. - Mahkemede yargcn veya gnlk hayatta kardaki kiinin istei zerine yaplan yeminlerde, yemin edenin deil muhatabnn niyeti ve amac nemlidir. Dolaysyla kardakini yanltmak amacyla, niyetine baka bir eyi alp kelime oyunlar yaparak edilen bir yemin, kardaki kiinin niyetine ve beklentisine gre yorumlanr. Bylece kurnazlkla aldatma yollar kapatlm olur. Nitekim Resul-i Ekrem yeminlerde, yemin ettirenin niyetinin belirleyici olduunu bildirmitir (Mslim, Eymn, 21). - Yemin ederken sorumluluktan kurtulmak iin bir ayan kaldrmak veya kalpten baka bir eyi geirmek, uydurma bir davrantr ve hibir anlam tamamaktadr.

218

KEFFRET VE ETLER
Gnlk hayatta rastlanma skl dolaysyla genellikle yemin ile irtibatl olarak ele alnsa da keffret aslnda bamsz bir ibadet konusudur. Bilerek ya da bilmeyerek yaplan kimi ihlal ya da sularn Yce Allah tarafndan affedilmesine vesile olmas veya dourduklar kt sonularn ibadet cinsinden fiillerle ksmen de olsa telafisine sebep olmas dolaysyla keffretler ibadet kapsamnda deerlendirilmektedir.
Keffretin dier dinlerdeki grntleri ve konunun ayrntlar iin Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisinin Keffret maddesini (XXV, 177-182) okuyunuz. Bu konuda u makaleye de bakabilirsiniz: Mehmet Katar,Dinlerde Keffret Anlay, Din Aratrmalar, sy: 1 (1998), ss. 44-58.

Keffretin Tanm ve Mahiyeti

Szlkte rten, gizleyen, inkr eden gibi anlamlara gelen keffret (oulu: keffrt) din bir terim olarak yle tanmlanmaktadr: lenen bir kusur veya gnahtan dolay hem ceza zellii bulunan hem de Allahtan balanma dilemek maksadyla yaplan bir tr mal ve beden ibadettir. Tanmdan da anlalaca zere keffretin sebebi bir ihlldir. Bu ihll, ya dinen yaplmas gereken bir eylemin terk edilmesi, ya da yaplmamas gereken bir eyin yaplmas eklinde olur. Her iki durumda da bir kusur ve gnah ilenmi olacandan dinimiz, bunlarn ibadet trnden fiillerle giderilmesini ve kusurlu olanlarn bu yolla affedilebilmelerini ngrmtr. Keffret diye isimlendirilen bu fiiller ayn zamanda gnahn bir cezas mahiyetini de tamaktadrlar. Yani suunun karlnda keffret sorumluluunu yerine getiren kimse bylelikle hem cezalandrlmakta hem de affedilebilme imknn yakalamaktadr. Keffretler gnah ileyen kimsenin pimanlk duymasna ve tevbede bulunmasna vesile olmas yannda, sosyal yn de olan ibadetlerdendir. Oru tutmak, kle azad etmek, belli sayda fakirleri doyurmak veya giydirmek yollarndan birisiyle ifa edilebilen keffretlerin oru dndaki ekilleri dorudan toplumsal fayday ve dayanmay hedeflemektedir. Baz ayetlerde ve hadislerde keffretin ceza olma ynnden ok, rtc, telafi edici ve mafirete yaklatrc yn ne karlmtr. Mesela be vakit namaz, cuma namaz, ramazan orucu ve umrenin her birisinin, kendi cinsinden tekrar yaplan bir sonraki ibadet arasndaki kk gnahlar iin keffret olaca (Buhr, Umre, 1; Mslim, Tahret, 11-15); baa gelen znt, sknt ve hastalklarn baz kusurlar rtecei ( Mslim, Birr, 52) beyan edilmitir. Aada anlatlacak olan eitleri ve hkmleri dikkate alndnda buradaki keffretin terim anlamndan ok, szlk anlamnda kullanld grlecektir. Terim anlamyla daha yakndan bakarsak keffretlerin iki ynne ilikin olarak u ilkeleri tesbit edebiliriz: 1. badet olma zellii tadklar iin keffretler:

219

a.-Ancak Kurn ve Snnet tarafndan konulabilirler. Bu iki kaynak tarafndan belirlenenlere kyasla veya baka yntemler kullanarak yeni keffretler konulamaz. b.-Naslar tarafndan belirlenen ibadet ve ekillerle yerine getirilirler. (Bu belirlenen ibadetlerin ifasnda, zellikle yedirme ve giydirmede Hanefler baz ekilsel dzenlemeler yaplabileceini kabul etmilerdir.) c.-Sadece Mslmanlar ilgilendirirler. badetin geerlilii her eyden nce iman yani mmin olmay gerektirdiinden bu nitelie sahip olmayanlar ibadete bal olan hususlarla da muhatap olmazlar. 2. Ceza olma zellii tadklar iin keffretler: a.-Dinen ykml saylanlarn sorumluluundadrlar. Yani ceza ehliyeti tayan akll ve ergin kiiler keffret derler. b.-Dier cezalarda da olduu gibi ilenen suun vebalini btnyle ortadan kaldrmazlar. Bunlar tevbe, istifar ve helallemenin yerini tutamazlar.
Zamann ve anlaylarn deimesine bal olarak keffretler de deiebilir mi?

Keffretin eitleri
Bir takm ihlallerin sonucu olduu iin keffretler, kendilerini douran sebeplere gre eitli isimlerle anlmaktadr. Yemin keffreti, zhar keffreti, hata ile adam ldrme keffreti, haccn kurallarn ve ihram yasaklarn ihll keffreti, oru keffreti, hayzl kadnla cinsel ilikide bulunma keffreti gibi. Ad geen keffretlerden oru bozmak ve hayzl kadnla cinsel ilikide bulunmak ile ilgili olan Snnet, dierleri Kurn ile sabittir. imdi biraz daha ayrntl olarak bu keffret eitlerini ele alabiliriz:

1. Yemin Keffreti: Yukardaki bilgilerden hatrlanaca zere kendisine sadk kalnmayan mnakid yemin, keffret sorumluluu dourur. Yani gelecek zamanda bir eyin yaplmas ya da yaplmamas yemini edilir de bunun gerei yerine getirilmezse keffret (keffret-i yemin) sz konusu olur. Bu konuda Yce Allah yle buyurur: Kastsz olarak aznzdan kveren (lav) yeminlerinizden dolay Allah sizi sorumlu tutmaz. Fakat O, bilinli olarak yaptnz mnakid yeminlerden sizi sorumlu tutar. Bunun keffreti, kendi aile fertlerine yedirdiinizin ortalamasndan, on fakiri doyurmanz veya onlar giydirmeniz yahut bir kleyi hrriyetine kavuturmanzdr. Bunlar bulamayan kimse gn oru tutar. te yeminlerinizin keffreti budur. Yemin ettiiniz zaman yeminlerinizi tutun!.. (el-Mide 5/89)
Ayette yemin keffreti iki aamal olarak belirlenmitir. Birinci aamada on fakirin doyurulmas veya giydirilmesi ile bir kle azad gelmektedir. Keffret ykmls ncelikle bunlardan birisini yerine getirir. ayet bu seenekten birisini yerine getiremezse o takdirde ikinci aama olan gn oru tutmak seeneine geilir. Dolaysyla on fakiri yedirme veya giydirme gc olanlar gn oru tutmak ile yeminlerinin keffretini yerine getirmi saylmazlar.

220

Eer on fakiri doyurma seenei tercih edilecekse bunun ls sabahakam olmak zere iki ndr. Keffret sorumlusu kendi ailesinin yemek standardn l alacaktr. Bu bireysel belirleme yannda toplumsal ortalamay da vermesi asndan teden beri o ylki fitre miktar da bu konuda esas alnmtr. Yani ramazan bayramnda verilen ftr sadakasnn parasal deerinin, yemin keffretinde de bir gnlk yemee denk geldii sylenmitir. Dier grlerin aksine Hanefler, ayetteki on fakirin bir gnlk yemek ihtiyacn karlama hkmnn, bir tek fakirin on gnlk yemek ihtiyacn karlama biiminde de uygulanabileceini sylemilerdir. Yine onlar yemek yedirmek yerine bedelinin de verilebileceini kabul etmileridir. Haneflerin bu yaklam, yukarda ifade edilen Keffretlerde belirlenen ibadetlerin ifasnda, zellikle yedirme ve giydirmede Hanefler baz ekilsel dzenlemeler yaplabileceini kabul etmilerdir cmlesini aklamaktadr. Eer on fakirin giydirilmesi seenei tercih edilecekse verilecek elbisenin vcudun tamamn veya ounu rtmesi art aranmtr. Esasen giydirmek fiili ancak bu miktarla yerine getirilebilir. Uygulama kolayl salamas bakmndan bir gnlk yemek bedelinin bir fakirin kyafetine eitlenmesi gr de ileri srlmtr. Bu tr harcamalar yapacak maddi gce sahip olamama durumunda devreye girecek olan gn oru tutmak seeneine gelince, dier mezheplerin aksine Hanefler baz rivayetlere dayanarak bu orularn pei sra tutulmas gerektiini ileri srmlerdir. Genel hatlar byle belirlenebilecek olan yemin keffreti ile ilgili baz meseleleri bilmekte fayda vardr: - Yemek yedirilen veya elbise temin edilen fakirler, keffret sorumlusunun bakmakla ykml olduu yakn akrabalar olmamaldr. - Bir fakire bir gnde on ftr sadakas bedelini birden vermek veya bir fakire bir gnde on elbise birden vermek bir gnlk yiyecek ve bir kiilik giyecek vermek saylr. - Keffret yemin bozulduktan sonra yerine getirilir. Yemin bozulmadan nce ifa edilen keffret, Haneflere gre herhangi bir sadaka olarak kabul edilir. Dolaysyla bozulduktan sonra ifa edilecek olann yerine gemez. Dier mezheplerin aksine Haneflere gre byle bir durumda keffret tekrarlanr. - Doyurulacak ya da giydirilecek olan fakirlerin hr ve Mslman olmas art deildir. Yani gayri mslim bir fakire de keffret demesi yaplabilir. Haneflerin bu grne karlk fi ve Mlikler ancak hr ve Mslman fakirlere keffret demesi yaplabileceini benimsemilerdir.
fi mezhebine gre ams yemininde de keffretin sz konusu olduu hkmn hatrlaynz.

2. Oru Bozma Keffreti

Oru nitesindeki bilgilerden hatrlanaca zere, ramazan orucunun mazeretsiz ve kastl olarak bozulmas keffreti gerektirir. Keffret-i savm diye isimlendirilen bu cezann kayna Snnettir. Ramazan orucunu tutarken eiyle bilerek ve isteyerek cinsel ilikide bulunan bir sahabiye Hz.

221

Peygamber nce bir kle azad etmesini, bunu yapacak gc yoksa iki ay ara vermeden oru tutmasn, bunu da yapamayacaksa altm fakiri sabahl akaml doyurmasn emretmitir (Buhr, Savm, 31; Mslim, Sym, 14). Haneflerle birlikte fukaha ounluu bu emrin, orucu kasten ve isteyerek bozan fiillerin tamamn kuattn sylemilerdir. Buna gre, ister yemekimekle, ister cinsel ilikiyle olsun ramazan orucunun kasten ve isteyerek bozulmas cezay gerektirir. Buna karlk filer sadece cinsel ilikinin keffret douracan ileri srmlerdir. Yine hatrlanaca gibi hata, unutma, ar bask (ikrah) gibi kastl ve istekli olunmayan bozmalar keffret gerektirmez. Haneflerle filer keffret deyecek kimsenin yukardaki sray takip etmekle ykml olduunu belirtmilerdir. Yani nce kle azad sonra ara verilmeksizin iki ay oru tutma seenei gndeme gelecektir. Salk sorunlar veya baka sebeplerle oru tutulamamas durumunda altm fakirin doyurulmas seenei sz konusu olacaktr. Buna karlk Mlikler sz konusu seenekler arasnda ncelik sras bulunmadn sylemileridir. Gnmzde uygulanamayaca iin kle azad seenei kendiliinden dm durumdadr. Az nce ele alnan yemin keffreti de dhil olmak zere birok keffret trnde kle azad etmenin birinci srada gemi olmas slmn hrriyete ve insan haklarna verdii nemin bir gstergesi olarak kaydedilmelidir. Keffretin oru tutularak yerine getirilmesi halinde u noktalara dikkat edilmelidir: - Burada bahis konusu olan ay, kameri aydr. Bir kamer ay 29 veya 30 gn srer. Yani keffretlerdeki iki ay oru cezas kamer aylara gre hesaplanr ve 58, 59 ya da en fazla 60 gn tutar. Halk arasndaki altm bir gn sz, bu aylarn en fazla srelerine bir de bozulan gnn kazs iin tutulacak olan bir gnlk orucun eklenmesiyle ulalm nihai rakam gsterir. - ki ay orucunun ard ardna olmas arttr. Hastalk, yolculuk veya baka sebeplerle ara verilmesi halinde batan tekrar balanr. Ara vermeden nceki orular nfile yerine geer. - Kadnlarn zel halleri yani hayz ve nifas durumu pei sral bozmaz. Keffret orucunu tutmakta olan kadn adet grr veya lousa olursa bu durum sona erinceye kadar ara verir. Bu durum sona erdikten sonra hi ara vermeksizin kald yerden devam eder. Temizlendikten sonra ara verecek olursa batan tekrar balar. Baz Hanef fakihler keffret orucunda lousal hayzdan ayrm olsalar da ibadetlere etkisi itibariyle her bakmdan bir olmalar, bu konuda da ayn hkm almalarn gerektirir. Nitekim fi mezhebi de byle deerlendirmitir. - Keffret orucu tutulurken giren ramazan ay ve kurban bayram pei sral bozar. nk ramazan aynda sadece ramazan orucu tutulabilir. Kurban bayram gnlerinde ise oru tutmak tahrimen mekruh veya haramdr. Bu sebeple iki kamer ay boyunca srecek olan keffret orucuna balamadan nce iyi hesap yapmak gerekir. - Keffret orucuna geceden niyetlenmek arttr.

222

Oru bozma keffretinin fakirleri doyurmak eklinde ifas sz konusu olursa yukarda yemin keffretinde anlatlan hkmler geerlidir. Fakat doyurulmas gereken fakir saysnn altm olduu unutulmamaldr.
Henz keffret yerine getirilmeden nce ikinci hatta nc defa ayn su ilense her bir su iin ayr ayr keffret gerekir mi?

3. Haccn Kurallarn ve hram Yasaklarn hll Keffreti

Hac nitesinde anlatld zere baz kurallarn ve ihram yasaklarnn ihlli (cinayet), bedene, dem, sadaka, oru ve benzeriyle tazmin etmek gibi ykmllkler dourur. Bunlara genel olarak ceza denildii gibi keffret de denmektedir. nk bu ykmllkler, yaplan kural hatasn ya da ilenen ihram yasan affettirmeye yani bir anlamda zerini rtp telafi etmeye dnktr. Konunun ayrnts ilgili nitede getii iin burada sadece Kurn- Kerimde anlatlan ihraml iken tra olma keffreti (keffret-i halk) zerinde duracacaz. Kurbanlarnz yerlerine ulancaya kadar hacda balarnz tra etmeyin. Fakat sizden kim hastalanr ya da bandan bir sknts olursa bunun fidyesi (keffreti) oru tutmak, sadaka vermek veya kurban kesmektir (el-Bakara 2/196) ayeti, bunu aklayan hadislerle (Buhr, Muhsar ve Cezs-Sayd, 5-8) birlikte u hkm koymaktadr: Hac iin ihrama giren kimse geerli bir mazeret sebebiyle tra olmak zorunda kalsa keffret olarak ya gn oru tutacak, ya alt fakiri doyuracak ya da bir kkba hayvan kurban edecektir. Buradaki orularn ard ardna tutulma art yoktur.

4. Hayzl Ele Cinsel liki Keffreti

Kurn- Kerim hayzl kadnla cinsel ilikinin yasak olduunu bildirmektedir (el-Bakara 2/222). Ayn yasa Hz. Peygamber de vurgulam ve bu haram fiilin ilenmesi halinde belli bir keffret denmesi gerektiini bildirmitir. (Eb Dvd, Nikh, 46; Tirmiz, Tahret, 102; bn Mce, Tahret, 123). Buna gre hayzl eiyle (bakalaryla cinsel ilikinin zina olduu ve bunun byk gnahlardan biri sayld unutulmamaldr) birlikte olan kimse, bir dinar yani yaklak 4, 25 gr. ya da yarm dinar altn sadaka olarak verecektir. Konuyla ilgili hadislerin kuvvet ve ierik asndan incelenip yorumlanmas sonucunda Hanefler ve filer bu keffreti yerine getirmenin mstehab olduunu sylemilerdir.

5. Adam ldrme Keffreti

slmn en nemli deerlerinden birisi de insan hayatn korumaktr. Cana kasdetmek hem ok byk bir gnahtr (en-Nis 4/92) hem de dnyada ar yaptrm olan bir sutur. Bilindii zere kasden ve tasarlayarak adam ldrmenin dnyadaki cezas Kurna gre ksastr (el-Bakara 2/178-179). Ayn suun hata veya kaz ile ilenmesi durumunda hangi yaptrmlarn sz konusu olacan u ayet aklamtr: Yanllkla olmas dnda bir mminin herhangi bir mmini ldrmesi asla mmkn deildir. O halde kim bir mmini yanllkla

223

ldrrse mmin bir kle azat etmesi ve lenin ailesine teslim edilecek bir diyet vermesi gerekir. Ancak onlar bunu balarlarsa o baka. Eer ldrlen mmin size dman olan bir toplulua mensup ise sadece bir mmin kle azat etmesi gerekir. Eer ldrlen mmin sizinle anlamas olan bir topluluktan ise, ldrlenin ailesine teslim edilmek zere bir diyet vermesi ve bir kle azat etmesi gerekir. Bunu (kle azadn) yapamayan ard ardna iki ay oru tutar. Bu, tevbesinin Allah tarafndan kabul iindir. Allah her eyi bilendir, hikmet sahibidir. (en-Nis 4/92) Buna gre hataen veya kazen adam ldrmelerde ldrlenin ailesine verilecek diyet cezas yannda bir de keffret vardr. Keffret-i katl olarak isimlendirilen bu sorumluluk, nce bir Mslman kleyi hrriyetine kavuturmak; eer bu yaplamyorsa iki kamer ay pepee oru tutmakla yerine getirilir. Ayette sadece yanllkla/hataen adam ldrmeden bahsedildii iin Hanefler kasden adam ldrme suunda bu keffretin sz konusu olmayacan sylerken filer kasden adam ldrme suunda da ayn keffreti gerekli grmlerdir.

6. Zhr Keffreti
Bizim toplumumuzda ok fazla bilinmemekle birlikte fkh geleneinde bahis konusu edilen bu keffret eidini de renmekte fayda vardr. Szlkte srt anlamna gelen zahr kelimesinden treyen ve Arapada zhera fiilinin masdar olan zhr, eski bir Cahiliye detini simgeler. Einden ayrlmak isteyen koca Sen bana annemin srt gibisin diyerek onu annesinin yerine koyup onunla cinsel ilikiye kesin bir ekilde son verdiini ilan eder ve bu kinayeli cmleyle onu boam olurdu. Bu irkin davran knayan Kurn byle bir boanmann geerli olamayacan belirtmi fakat yaplan irkinlii de cezasz brakmamtr. lgili ayet u hkm koymutur. inizden zhr yaparak elerinden ayrlmak isteyenler bilsinler ki, hanmlar onlarn anneleri deildir. Onlarn anneleri ancak kendilerini douran kadnlardr. Dolaysyla onlarn bu syledikleri hem ok irkin hem de aslsz bir szdr Zhr yaparak elerinden uzak durmak isteyip de sonra sylediklerinden vazgeenlerin elerine el srmeden nce bir kle azat etmeleri gerekir Kim buna g yetiremezse eine dokunmadan nce iki ay art arda oru tutmaldr. Buna da g yetiremeyen, altm yoksulu doyurmaldr (el-Mcdile 58/2-4). Buna gre zhr keffreti ekilde denir. nce bir kle azad, eer bu yaplamyorsa yukarda anlatld biimiyle iki kamer ay ard ardna oru tutmak, buna da g yetirilemiyorsa yine yukarda anlatld gibi altm yoksulu sabahl akaml doyurmak. Bunlardan gcne gre birisini yerine getiren kii, ei ile beraber olabilir.
Keffretler hakknda ayrca u makaleye bakabilirsiniz: Hasan Gle, slmda Keffretler, Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, sy: 6 (1989), ss. 449-473. Bu makaleye http://ktp.isam.org.tr adresindeki lahiyat Makaleler Veri Taban linkinden de ulaabilirsiniz.

224

zet
Yemin ve keffretin ibadet kavramyla ilikisini kurabileceksiniz. Btn eitleriyle yemin ve keffretler ibadet konularna dhildirler. Zira yeminde sz Allahn adyla kuvvetlendirilmekte, dorulua ve sadakate O ahit tutulmaktadr. Keffrette ise Allah tarafndan konulan bir din kuraln ihllinin yine Allah tarafndan belirlenen ibadet cinsinden bir fiille telafisi sz konusudur. Dier taraftan keffretlere, hatal olan kulun af ve mafiret talebi elik eder Yeminin niteliini ve amacn aklayabilecek, Yemin, kiinin bir ii yapp yapmamas veya bir olayn doru olup olmamas konusunda syledii szn Allahn adn ya da onun bir sfatn ne srerek kuvvetlendirmesidir. nsanlar bazen szlerine ya da eylemlerine ayr bir inandrclk kuvveti kazandrmak isterler. Bu istein gerekletirilebilmesinin gnlk hayattaki en ok bavurulan arac, yeminlerdir. Bunun yannda yemin, mahkemelerde bir isbat vastas olarak da kullanlabilmektedir. Yeminlerin eitlerini, artlarn ve hkmlerini belirtebilecek, Niyete, kasda ve ilgili zamana bal olarak yeminler lav, ams ve mnakid olmak zere e ayrlr. Dier taraftan yeminlere zg kalp ve ekiller de ayr bir nem tar. Btn eitleriyle yeminler doruluu ve sadakati gerektirir. Bununla birlikte bilin d ve yanllkla yaplan lav yemini ile bile bile yalan yere yaplan ams yemininde keffret yoktur. Birincisinde yapann kt niyeti olmad ve kasd olmayan bir yanllk bulunduu iin kii sorumlu tutulmamtr. kincisinde ise kastl olarak yalan syleyip insanlarn haklarna tecavz etmenin onlarla helalleme dnda bir telafisi olmad ve bu durumda kul hakk Allah hakkna ncelendii iin keffret konulmamtr. Sadk kalnmayan mnakid yeminin ise keffreti gerektirir. Keffretlerin sebeplerini renecek, ortak ve farkl ynlerini grebilecek, Keffretler, konulan bir kuraln inenmesi sebebiyle gndeme gelir. Bu ineme, ya dinen yaplmas gereken bir eylemin terk edilmesi, ya da dinen yaplmamas gereken bir eyin yaplmas eklinde olur. Keffret gerektiren balca eylemler unlardr: Yemini bozmak, hata ile adam ldrmek, ramazan orucunu kasden bozmak, haccn kurallarn ve ihram yasaklarn ihlal etmek, hayzl kadnla cinsel ilikide bulunmak ve zhr yani eini, kendisiyle evlenemeyecei bir yaknna cinsel iliki asndan benzetmektir. Allah haklarna ynelik bir ihllin hem cezas hem de affedilme vesilesi olan keffretler tek bir ekilde deildir. Hepsindeki ortak nokta kle azat etmek, yoksullar doyurup giydirmek ve oru tutmak ise de bunlarn say, nitelik ve zamanlar farkldr.

225

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi kasem suretiyle yaplan bir yemin ifadesidir? a. Allah ahit olsun ki b. Vallahi ve billahi c. zerime andolsun d. u yemei yemek bana haram olsun e. Allah nasip ederse 2. Aadakilerden hangisi niyete gre yemin saylabilir? a. Ekmek Kurn arpsn b. Kbe hakk iin c. yle yaparsam kfir olaym d. Tallahi e. ocuklarmn lsn greyim 3. Aadaki seeneklerden hangisinde Haneflere gre keffreti olmayan yeminler birlikte zikredilmitir? a. Lav yemin - ams yemini b. Lav yemin mnakid yemin c. Mnakid yemin ams yemin d. Lav yemin fevr yemin e. Fevr yemin - ams yemini 4. Aadakilerden hangisi oru bozma keffretinde sz konusu deildir? a. Kle azat etmek b. Altm fakiri doyurmak c. Altm gn oru tutmak d. On fakiri giydirmek e. Cariye azat etmek 5. Aadaki keffret trlerinden hangisinde bir dinar (4,5 gr.) altn tasadduk etmek hkm vardr? a. Zhr b. Hayzl kadnla cinsel ilikide bulunmak c. Ramazan orucunu kasden bozmak d. Yemini bozmak e. Kaz ile adam ldrmek

226

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. c 3. a 4. d 5. b Yantnz doru deilse, Yemin Kalplar ve ekilleri konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Yemin Kalplar ve ekilleri konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Yemin eitleri ve Hkmleri konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Keffretin eitleri konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Keffretin eitleri konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Sze kuvvet kazandrlmak iin kullanld ve kardaki kii de rfen bunun yemin olduunu bildii iin byle ifade kalplar yemin yerine geer. Fakat olumsuz itikad armlar olduu iin byle cmlelerin kullanlmas doru deildir. Yemin etmek bir gereklilik haline gelmise en dorusu, kasem suretiyle ve zellikle de vallahi kalbyla yemin etmektir. Sra Sizde 2 Bile bile yalan yere yaplan ams yemini byk gnahlardan birisidir ve onu ancak iten bir tevbe kaldrabilir. Byle olduu iin herhangi bir dnyevi ilem ya da bedel onu telafi edemez. Zaten Hz. Peygamber de ams yemininde keffret olmadn beyan buyurmutur (Buhr, Eymn, 16). Bununla birlikte ams yeminine dayanarak ihll edilen kul haklar, yemin sahibi tarafndan tazmin edilir. Sra Sizde 3 Keffretler, din bir kuraln inenmesinin Allah hakkna ilikin uhrev sonularn yani gnah ve Yce Yaratcnn honutsuzluunu silmeye ynelik ykmllklerdir. Dier taraftan oru, kurban ve sadaka gibi ibadetlerle yerine getirilirler. Bu gerekelere bal olarak keffretler taabbd nitelik tarlar yani ibadet kavram iinde yer alrlar. badetler ise ancak nakl delil ile yani Kitap ve Snnet ile tesbit edilirler ve zamana, algya, topluma gre deimezler. Olsa olsa bunlarn ifas srasnda ekilsel dzenlemeler yaplabilir. Mesela yemin keffretindeki on fakiri doyurma emri, bir fakirin on gn boyunca doyurulmas biiminde de yerine getirilebilir. Sra Sizde 4 Keffret henz yerine getirilmemise bundan nceki btn ihlller birletirilir ve hepsi iin tek bir keffret denir. Buna keffretin tedhul yani birbirine dhil olmas denir. Fakat keffret ykmll yerine getirildikten sonra onu tekrar gerektiren yeni bir sebep olursa keffret de tekrarlanr.

227

Yararlanlan Kaynaklar
Atar F. elebi . Erdoan M. Yaran R. (2006). slm lmihali, stanbul. Bardakolu A. (1999). Keffretler; Adak ve Yeminler, lmihal II: slm ve Toplum, stanbul. Bilmen .N. (1992). Byk slm lmihali, stanbul. bn Kudme. (1972). el-Mun, Beyrut. Ksn. ( 1327-1328). Bedius-san f tertbi-er, Kahire. Mehmet Zihni. (1398). Nimet-i slm, stanbul. Meykih H. (2006). Ahkml-yemin billh azze ve celle, Cidde. fi. (1993). el-m, Beyrut. Yaran R. (2002). Keffret: Fkh Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, Ankara.

228

229

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Haram-helal kavramlarn tanmlayabilecek, Haram-helal fiilleri, durumlar ve eyleri deerlendirebilecek, Gnlk hayatmzdaki haramlar-helalleri aklayabilecek, Haramn trlerini deerlendirebilecek; Zaruret durumlarnda ilenebilecei kuraln aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Haram - helal Li-aynih haram li-ayrih haram Ak haram - pheli haram bha-i asliyye Zaruret ve ruhsat Mubah ve ciz

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Haramlar - helaller konusunda yazlm herhangi bir kitab inceleyiniz. Fkh usl kitaplarndaki haram ve mubah konularn okuyunuz.

230

Haramlar-Helaller
GR

nsan, akl bata olmak zere pek ok nimetle donatlm stn bir varlktr. Yce Allah yeryzn saysz nimetlerle donatp insann emrine vermitir. nsann yaratlnn z ve temel amac yaratann tanmas ve Ona ibadet etmesidir (ez-Zriyt 51/56). Dnya ve hiret mutluluunu elde edebilmek Allahn rzasn kazanmaya, hayatn ve insani ilikilerini Onun istedii dorultuda dzenlemeye baldr. Yce Allah bu konuda insan aklna rehberlik ederek, vahiy ad verilen zel bir iletiim yoluyla rzasnn nasl kazanlacann yolunu gstermitir. Bu yolun ad en genel anlamyla dindir. Dinin temel amac, insan hem dnyada hem de hirette mutlulua gtren yollar gstermektir. nsan, akl sayesinde genel olarak doruyu bulabilir, iyi-kt, yararl ve zararly ayrt edebilir. Ancak insanda akl yannda birok zaafn bulunduu, sonu gelmeyen ihtiraslarn onun dnyasn cehenneme evirebilecei de bir gerektir. Din ad verilen ilah sistem, ierdii hkmlerle insana bir yol haritas izmektedir. Bu hkmlerin bir ksm emir bir ksm da yasak (nehiy) kabilindendir. Din, insan aklnn ilk deerlendirmede gzel grd, yararl bulduu bir takm eyleri sonucunu dikkate alarak yasaklarken, yine onun ilk deerlendirmede zararl ve yararsz kabul ettii baz eyleri de ayn gereke ile emretmektedir (el-Bakara 2/216). Bunun yannda geni bir alan daha vardr ki, getirdii ilkelere aykr olmadka, din o alana mdahale etmemektedir. Dinin insan iin koyduu yasaklar haram alann, mdahale etmeden insan serbest brakt geni ksm ise helal alann oluturmaktadr. nsan iin ngrlm bir programda, onun iin hazrlanm bir reetede, yapmas gerekenler yannda, yapmamas lazm gelenlerin olmamas dnlemez. Btn sistemlerin emir ve yasaklar vardr. nsanlarn akllar ile ihtiraslar arasnda denge kurmak iin emirler kadar yasaklara da iddetle ihtiya vardr. zellikle toplum hayat ve toplumdaki dzeni salamak asndan dnldnde dinde haram ad verilen yasaklarn ne kadar gerekli olduu daha iyi anlalabilir. Durum byle olmakla birlikte slm yine de ilke olarak helal alan geni brakm, insanlar yetkilerini ktye kullanmadka, hadlerini ap bakalarnn haklarna tecavz etmedike ve genel ilkelere aykr davranmadka da bu helal alana yasak koyarak mdahale etmemitir. Esasen baz ayetlerden (el-Bakara 2/29; el-Csiye 45/13) hareketle fakihler tarafndan oluturulmu olan Eyada aslolan, mubah olutur kural da bunu anlatmaktadr.

231

slm dini hayat btn ynleriyle ve bir btn halinde ele alm ve her alanda bireye yardmc olmay, ona klavuzluk etmeyi ve mutluluk kazandrmay hedeflemitir. Bu sebeple, kiilerin inan dnyas ve ibadet hayat yannda, yeme ime, giyinme ve sslenme, elence, aile ii ilikiler ve cinsel hayat, sosyal hayat ve beer ilikiler gibi deiik alanlar da dinin ilgi sahasna dhil olmutur. Din rehberliini ve ynlendirmesini bu alanlarda da srdrmtr. nk dinin temel unsurlarndan biri olan ibadetlerin hazzn alabilmek helal-haram snrlar konusunda da dine uygun bir hayat yaamaya baldr. Hatta helal ve haram dinin aslna dhil olduu ve Kurnda yer yer Allahn snrlar (huddullah) ifadesiyle anld iin (bk. el-Bakara 2/187, 229, 230; en-Nis 4/13) bunlara riayet etmek dindarln en nemli gstergelerindendir. Buna gre iman ve ibadetler ferdin yaratanna kar kulluunu ve balln simgeleyen bir anlama sahip olduu gibi, dinin birtakm gayelerle koyduu yasaklara ve snrlara uymak da yine dindarln, Allaha kar gsterilmesi gereken ballk ve kulluun bir gerei ve sonucudur. Bunun iindir ki, hadislerde ve fkh kitaplarnda haramlardan kanma ile farzlar yerine getirme ayn dzlemde ele alnm, hatta birok yerde haramlardan kanma daha nemli saylmtr. Fkh bilginleri, ilgili ayetleri, hadisleri ve dinin genel hedeflerini dikkate alarak helal ve haramlar belirlemeye alm bunlarla ilgili genel ilkeler de oluturmulardr. Fkh kitaplarnda bu konular daha ok Kerhiye ve istihsan veya Hazr ve ibha gibi zel balklar altnda ele alnmaktadr. Bu blmlerde yiyecek, iecek, giyim-kuam, insanlar aras ilikiler gibi pek ok konuda helal ve haram hususlar ele alnmaktadr.
Haramlar-helaller konusunda daha ayrntl aklamalar ve rnekler iin http://www.hayrettinkaraman.net adresindeki Kitaplar blmne bavurabilirsiniz.

Haram ve Helalin Tanm Haram Kavram

Haramlk durumuna hurmet, haram klmaya tahrm, haram klnan fiile veya nesneye de haram ad verilir. Muharram, hazr, mahzr, memn, menhiyyun anh terimleri de, haram terimi yerine kullanlabilir. zndeki (aslndaki) veya vasfndaki bir ktlkten dolay, kesin bir delille ve ak/balayc bir ifadeyle yaplmamas istenen fiillere haram denir. Tanmdaki unsur ok nemlidir: 1- znde veya vasfnda bir ktlk ve zarar bulunmak, 2- Yasakl kesin bir delille sabit olmak, 3- Dellet asndan kesin bir ifadeyle yasaklanmak. Bu tanma gre, bir fiilin haram olabilmesi iin kesin birer delil olan ayetle, mtevatir veya mehur snnetle ve ayn zamanda da kesin ve balayc bir ifadeyle yasaklanmas gerekir. Allaha irk komak, ana-babaya kar gelmek, bakasnn maln haksz yere yemek, hrszlk yapmak, eksik lp tartmak, adam ldrmek, evlilik d cinsel iliki (zina), alkoll iki imek, kumar oynamak, yalan sylemek, slm dininin kesin haram kabul ettii ve yasaklad baz fiillerdir. Haram klnan fiiller, mutlaka znde veya vasfnda bireysel ya da toplumsal bir ktlk ve zarar barndrr. Tanmda szkonusu ettiimiz haramn sbutundaki kesin delil aray, Haneflere gredir. Hanefler dndaki slm hukukularnn ouna gre ise

232

haram, zann delil saylan ve kesin bilgi ifade etmeyen haber-i vhid ile de sabit olabilir. Hanefler, haber-i vhidle kesin ve balayc ekilde yasaklanan fiile tahrmen mekruh, kesin ve balayc olmayan yasaklamaya ise tenzhen mekruh adn verirler. nk Hanefler, hakl olarak, haram gibi ok nemli bir yasaklayc hkm delilinin kesinlik nitelii tamas gerektiini savunurlar. Dolaysyla da, sbut ve ifadenin balaycl asndan zaaf tayan yasaklamann derecesini bir alta drerek, bu fiile mekruh hkmn verirler.
Haramn sabit olmasndaki delilin gc kavram, fiilin yasaklnn derecesini ortaya koyar.

Haramn Trleri 1. znden Haram (haram li-ztih/li-aynih)

A. Tanm Dinin ana kaynaklarnn (Allah ve resulnn) z yani mahiyeti ve varl asndan ktlk ve zarar iermesi dolaysyla temelden haramlna hkmettii fiildir. Bu tr haramlara dorudan/temelden/srekli haram da denebilir. Kastl cinayet, zina, hrszlk, bakasnn maln haksz yere yemek, alkoll iki imek veya uyutururcu kullanmak, yalan sylemek, meyte (murdar et, le) yemek ve satmak, evlenme yasa bulunanlarla evlenmek gibi. Bu fiiller, znde zarar ve ktlk ierdiklerinden dolay, yaps asndan haram klnmlardr. znden haramlar; dinin be temel amac olan can, akl, din, nesil ve maln korunmasn birinci dereceden hedefleyen yasaklardr. Sz gelimi alkoll ikilerin haram klnmas, zndeki sarho edicilik dolaysyladr ve akl saln korumaya yneliktir. B. Hkm z itibariyle haramn hkm adan ele alnabilir: a. Meruiyeti: Fiil, temelden gayri meru saylr; zaruret durumu dnda hibir biimde meruluk kazanamaz. Zaruret durumunda da, sadece zarureti savacak lde geici bir ruhsat/izin vardr. b. Hukuk sonucu: Mkellef bu fiili yaparsa, btl kabul edilir, fiile hibir olumlu sonu balanmaz ve ulalmak istenen menfaat fiilin sahibine tannmaz. Sz gelimi neseplerin karmasna ve toplumun zlmesine yol aan zina fiili, nesep ve mirasln sbutu iin sebep olamaz. Evlenmesi haram klnan yaknlardan biriyle yaplan evlilie, meru evlilie balanan miraslk ve nesebin sbutu gibi sonular balanamaz. Hrszlk fiili, mlkiyetin kazanlmas iin sebep oluturamaz. Meytenin satlmas meru olmadndan, byle bir satma, meru satm szlemesine balanan sonu (mlkiyetin intikali) balanamaz. c. Yaptrm: Bir eyin haram klnarak yasaklanm olmas, hem iman, hem de amel bakmndan byk nem tar.

233

- Haramn man Yn: Haram klnan eyin haramlna inanlmas ve bu hkmn dinin bir paras olduunun kabul edilmesi gerekir. Haram inkr edenler, hafife alp alay edenler veya helal sayanlar, dinin snrlar dna kar. - Haramn Amel Yn: Haramn karlnda, bir farz olduu dnlr; bunun iin haramn zdd/terki farzdr. Dinen yasaklanm haram fiillerden kesinlikle uzak durulmas gerekir. Haram fiili ilemekten saknanlara dil, ileyenlere ise fsk, s, gnahkr denir. Haram yapmayp terkeden; vg ve sevap kazanr; zrsz yapan ise fiilin haramlk derecesine gre s ve gnahkr olur, knanr ve fiilin durumuna gre deien dnyev ve/veya uhrev cezayla karlamas (itb ve ikb) sz konusudur. Haram ileyenler, byk gnah ilemi ve ou defa kul hakk yemi olduklarndan ya da toplumun huzur ve dzenine zarar verdiklerinden, Allahn gazabna urarlar, cehennem azabn hakederler. Haramlar ilemek, ktle duyarll yokettii gibi, iyiliklere dman olmaya da yol aabilir. Bunun iin, herhangi bir zaruret olmakszn bir haramn ilenmesi, Mslmann adalet (din ve ahlk btnl) ve mrvvet (eref ve saygnlk) vasflarn zedeler. Yce Allah, rzasn gzetmek ve hitabna uymak niyetiyle haramdan uzak duran dllendirir. Byle bir niyet olmakszn saf bir terk, dllendirileceine delil bulunmayan bir durumdur. nk ameller, niyetlere gredir; herkes niyet ettiinin karln alr. Saf terk, kiinin gnahln bilmedii ve nefsinin de yneltmedii gnahlardan uzak durmasdr. Haram ileme gnah, ancak haramln bile bile ileyen iin sz konusudur. Haramln bilmeden ilemek, gnah olmaz. Ancak bilgisizlik, bakasnn maln telef etme durumunda tazminat demesini, haraml bilebilecek durumdakine de dnyevi ceza uygulanmasn engellemez.

2. Dolayl Haram (haram li-ayrih)

A. Tanm Dinin ana kaynaklarnn (Allah ve resulnn) z/mahiyeti asndan deil, vasf asndan ktlk ve zarar iermesine dayanarak d bir unsur dolaysyla haramlna hkmettii fiildir. Bu tr haramlara, vasfndan dolay/geici haram da denebilir. Dolayl haramlar; dinin be temel amac olan can, akl, din, nesil ve maln korunmasn genelde ikinci, bazan birinci dereceden hedefleyen yasaklardr. Riba (faiz) veya fsit art ieren sat; bakasnn maln rzasz almak gibi. Bu fiiller, znde zarar ve ktlk ierdiklerinden dolay deil, vasfndan dolay haramdr. Bu haramlk, haram bir fiile bitiik olmas veya harama sebebiyet vermesi gibi d bir durum dolaysyla ortaya kar. Mesela az nce geen riba (faiz) veya fsit art ieren sat ele aldmzda unu grrz: Sat aslnda meru bir fiildir. Sz konusu yasak, fiilin asl asndan deil, fiille yakn ilikisi bulunan geici bir gayri meru durumdan dolay konmutur. Bu gayri meru durum, ribal satta, karl olmayan bir fazlaln bulunmas; fsit art tayan satta ise, szlemenin ihtilaf ve ekimeye ak olmasdr. Bakasnn maln rzasz almak fiilinde, bizzat bakasnn maln almak blm iin herhangi bir haramlk szkonusu deildir; haramlk, bakasnn malna mlikinden izinsiz olarak elkoymaktan dolay ortaya kmtr.

234

B. Hkm Dolayl haramn hkm de adan ele alnabilir: a. Meruiyeti: Fiil, asl asndan merudur, ama vasf asndan gayri meru saylr. Vasfndaki gayri meruluk ortadan kaldrlmadka, dolayl haramlk sona ermez. b. Hukuk Sonucu: Mkellef dolayl haram fiili yaparsa, Haneflere gre bu fiil btl kabul edilmez; byle bir fiil, kendisine baz hukuk sonular balanacak bir sebep oluturabilir. Szgelimi, ribal veya fsit art tayan sat, btl akitlerden deil, fsit akitlerden saylr. Szlemenin taraflar, bu szlemeyi olduu gibi uygulamaya koyarlarsa, her biri lehine karlkl edimler zerinde mlkiyet hakk doar. Ancak, rinin yani Allah ve resulnn, bunun haramln gerektiren yasann bulunmas dikkate alnnca, byle bir mlkiyet nezih saylamaz; byle bir mlkiyet, habis bir mlkiyettir. c. Yaptrm: Dolayl haramda, meru ksm yaplabilir, ama haram ksmn terki farzdr. Haram yapmayp terkeden, mkfat ve sevap kazanr, yapan ise fiilin haramlk derecesine gre s ve gnahkr olur; dnyev ve/veya uhrev ceza sz konusudur. Ayet veya hadislere dayal olan kesin dolayl haram inkr eden de, dinin snrlar dna kar. Haramln sbutu kesin delile dayal deilse, helal sayan kimse tekfir olunmaz ama fsk olarak nitelendirilir.
znden haram ve dolayl haram kavramlarn, meruiyetleri asndan inceleyip karlatrnz.

Haram phesi bulunan eyden kanmak esastr: Sana pheli geleni brak, pheli gelmeyeni al. (Buhr, By, 3; Tirmiz, Sfatul-kymet, 60). Helallii-haraml pheli eyler konusunda Hz. Peygamber (s.a.) snr izgileri hassasiyetini hatrlatarak, hkmdarn korusu benzetmesiyle, durumu veciz biimde belirtmektedir: Helal apak bellidir. Haram da, apak bellidir. Bu ikisi arasnda, halktan birounun, helal mi, haram m olduunu bilmedii pheli eyler vardr. Dinini ve namusunu korumak iin, bunlar yapmayan esenliktedir. Bunlardan bazsn yapan ise, haram ilemeye ok yaklam olur. Nitekim korunun evresinde hayvanlarn otlatan kimse de koruya dalma tehlikesiyle burun buruna gelmi olur. Dikkat ederseniz, her hkmdarn bir korusu vardr. Allahn korusu ise, haram kld eylerdir (Buhr, man, 39; By, 2; Mslim, Mskt, 107; Tirmiz, By, 1; bn Mce, Fiten, 14). Buna gre, snrlar belirlenmi alanlar konusundaki hassasiyet kadar, snr geme tehlikesiyle kar karya brakan pheli eylerden de kanmak, onlarn uzanda olmak gerekir. Haram phesi, haram veya helale ilikin naslarn sbut (varlk kuvveti) veya delletleriyle (aklk) ilgili olabilecei gibi, hkmn yaanan olaya uygulanmas srasnda da ortaya kabilir. Haram olma ihtimal ve phesi kuvvetli ve arlkl olursa, bundan kanmak gerekir. Ancak, baz zayf ihtimaller veya pheler dolaysyla meru fiilleri yasaklamak doru deildir. Bylesi bir tutum, hayat zorlatrd gibi, kiilerde yersiz vesveseler de retir. Helal ve haram bir arada bulunduunda, haram helale tercih edilir. ilkesi, haramlarn ilenmesinin douraca zararlarn ve ktlklerin nlenmesinin nceliini anlatr.

235

Haramlktaki phe durumunda, nasl bir deerlendirme yapmalyz konusunu dnnz.

slm dininin tevhid (Allahn varl ve birlii) ve tenzih (Allahn yetkinlii ve mkemmellii) eksenli inan sistemine uygun bir Mslman kiilii oluturma amacyla, baz haramlar belirlenmitir. Bunlarn en banda, Allaha irk komann haraml gelir. Allahtan bakasna kutsallk izafe edilmesi anlayn ortadan kaldrma amal haramlar da byledir. Bu erevede, putlarn ve onlara sunulan kurbanlarn rics (pis/iren/murdar) olarak nitelenmesi ve slm usle gre kesilmi olmasna ramen srf Allahtan bakas adna (fsk: el-Enm 6/121; en-Nahl 16/115) veya kasten Allah ad anlmakszn kesilip normalde helal olmas gereken hayvan etlerinin haram klnmas, zellikle belirtilebilir. Hac ibadeti srasnda ihramlyken baz ihram yasaklarnn olmas, tamamen kendini Allaha adayp kendisiyle, baka hac adaylaryla ve doal evreyle bark dzgn bir ibadet yapmakla ilgilidir. Domuz etinin haram klnmas da, hem gerekesiz haraml dolaysyla Allahn emri oluu ynnden bu erevede, hem de zarar ve iren olu erevesinde dnlebilir.

Haramn Dereceleri
Haramlar, gnahn ve bireye ya da topluma verdii zararn arl alarndan farkl derecededir. Bu derecelendirmeyi, ayet ve hadislerin bir btn olarak deerlendirilmesi sonucu, ylece yapabiliriz: - Allaha irk komak: Amalarna gre haramlar tasnifinde getii zere, slm dininin tevhid ve tenzih eksenli inan sistemine uygun bir Mslman kiilii oluturma amacyla, baz haramlar belirlenmitir. Bu erevedeki en byk haram, Allaha irk komaktr. - Byk gnahlar: Allaha irk komaktan sonra, byk gnahlar gelir. Din literatrde kebre (oulu: kebir) denen byk gnahlar da, kendi aralarnda bir derecelendirmeye tbidir. Mesela Hz.Peygambere (s.a.) Hangi gnah, en byktr? diye sorulunca u cevab vermitir: Seni yaratm olan Allaha ortak komandr. Tekrar soruldu: Daha sonra hangisi? u cevab verdi: Komunun hanmyla zina etmendir. nc defa soruldu: Daha sonra hangisi? Cevab u oldu: Seninle yemeini paylar korkusuyla ocuunu ldrmendir. (Buhr, Tevhid, 40; Mslim, man, 141). Namaz, oru gibi farzlar terk etmek, kumar, hrszlk, yalan, iftira, cinayet gibi fiilleri yapmak da byk gnahlar arasndadr. - Kk gnahlar: Haramlarn en alt kademesinde, kk gnahlar yer alr. Din literatrde sare (oulu: sair) denen bu gnahlar da ok eitlidir.
Bu konuda Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisinin Gnah (XIV, 278286) ve Haram (XVI, 97-104) maddelerini okuyunuz.

Haram leme Ruhsat

Haram ilemek, zaruret veya zaruret derecesine varan ihtiya durumlarnda bahis konusu olabilir. Yasak fiil bu halde ruhsat denilen istisn hkmle

236

sadece ihtiyac giderme derecesinde ve geici olarak mubah, hatta bazen vacip (farz) hale gelebilir. Bu durumda ruhsatlar, iki trldr: 1. Terfh (genilik) ruhsat (Mubah ruhsat) a. Tanm: Haram (azmet/ana) hkm ve bu hkmn sebebi ortadan kalkmad halde, mubah muamelesi gren ruhsattr. krah altnda yani ldrlme veya bir uzvun yokedilmesi bask ve tehdidiyle zorlanma durumunda, bakasnn maln telef etme, bask altnda orucunu bozma, ihramlyken hac yasan ileme ve hayati tehlike oluturan alk durumunda izinsiz olarak bakasnn malndan yeme gibi. Bu ruhsat, hakikat anlamnda ruhsat denmesini en ok hakeden zelliktedir. Bu tr ruhsatta, ykmlnn nnde azmeti veya ruhsat semek gibi iki zm yolu bulunmakta, ama ruhsat yolunu semek bir genilik salamaktadr. b. Hkm: Mkellef, azmet hkmne uymak ile ruhsattan yararlanmak arasnda serbest braklr. Bununla birlikte azmeti tercih ederek ruhsatn kullanlmamas evldr, ecir ve sevap kazandrr. 2. Iskat (zaruret ve kolaylk) ruhsat (Vacip ruhsat) a.Tanm: Haram (azmet) hkm ve onun sebebi ortadan kalkan ruhsattr. iddetli alk durumunda hayat tehlikeyi atlatp lmden kurtulmak iin domuz eti veya meyte gibi haram gdalar kullanmak; boaza taklan bir lokmay baka bir sv bulamaynca arap ierek hareket ettirmek rnek olarak hatrlanabilir. Buna mecz ruhsat da denir. Burada, artk tek seenek vardr, o da ruhsat kullanmaktr; ruhsat, azmet olmutur. b. Hkm: Ykmlnn, cann veya bir uzvunu kaybetmekten endie etmesi durumunda ruhsat kullanmak vaciptir (el-Bakara 2/173). nk haram olma ve onun sebebi (sala zararl olu), iddetli alk durumunda yok hkmndedir. Aslnda slm, murdar eti yemeyi sala zararl olduu iin haram klmtr. Oysa burada, lm sz konusudur. lm karsnda, ondan daha hafif olan sala zarar dnlmez. te byle bir durumda kii ruhsat kullanmaz ve azmet hkmnde srar ederek sonuta lrse, Allah katnda gnahkr ve sorumlu olur. nk ayetlerin verdii ak izni kullanmayarak, kendi lmne sebebiyet vermitir. Can kaybna sebep olmak ise haramdr (el-Bakara 2/195; en-Nisa 4/29). Buna ruhsat denmesi, az nce de ifade edildii gibi gerek anlamda olmayp mecz anlamdadr.
Iskat ruhsatnda, ykmlnn nndeki tek seenein sebebini kavramaya alnz.

Helal Kavram
Helal terimi, mubah teriminin e anlamlsdr. Mubah iin, ayrca hll (balanmam/yasaklanmam/basz), mutlak (serbest), ciz (olaan) terimleri de kullanlr. Mubahn kayna, ya dindir (ibha-i eriyye), ya da insanlara her eyin serbestlii kuralna haram-helal, ktlk-iyilik, zarar-yarar ltlerinin uygulanmasyla grevli insan akldr (ibha-i akliyye).

237

1. bha-i eriyye rinin fiil veya terkinin cevzn bizzat dzenledii mubahlardr. Dolaysyla, bunlarn mubahl erdir; yani mubahl din kaynaklarla tesbit edilmitir. Deniz avnn ve yenmesinin helallii (el-Mide 5/96), kurban etlerini saklamann helallii (Buhr, Edh, 16) gibi. Bu tr mubahlar/helalleri inkr etmek, kesin bir delile dayanyorsa kfrdr, kiiyi dinden karr. Yeme imenin (el-Mlk 67/15), nikhn ve kesin delile dayal benzerlerinin inkr gibi. Farz ve haramn altndakileri tevilsiz olarak inkr, fsktr; tevile dayal olursa, herhangi bir ey yoktur. Allahn haram klmadn haram klan, Allahn haram kldn helal klan gibidir. Bu konuda Yce Allah yle buyurur: De ki: Haydi, Allah unu haram kld diye tanklk yapacak ahitlerinizi getirin. Onlar ahitlik etseler de sen onlarla beraber ahitlik etme. Ayetlerimizi yalanlayanlarn ve hirete inanmayanlarn arzularna uyma. Onlar Rablerine, baka eyleri denk tutuyorlar (el-Enm 6/150). 2. bha-i Asliyye/Akliyye (Istshbul-Hl/Hkm-i Asl) Yasaklamaya ilikin herhangi bir ayet veya hadis bulunmad iin, asl hkm olan mubahlk (ibha), aksi sabit oluncaya kadar aynen devam eder. Bunun iin, Eyada aslolan, mubah olutur (el-aslu fil-eyi el-ibha) ilkesi vardr. Gnlk insan ihtiyalarmzn geneli mubahtr. eker yemek, pamuk veya yn yatakta yatmak gibi. Bu tr mubahlar, baz hadislerde afv (serbest) olarak adlandrlr. Hz.Peygambere (s.a.) susam ve peynir sorulunca u cevab verdi: Helal, Allahn kitabnda helal klddr. Haram, Allahn kitabnda haram klddr. Susmu olduklar ise affedilenlerdir. nk Allah, asla hibir eyi unutmaz. Sonra, Rabbin, asla unutkan deildir. (Meryem 19/64) ayetini okudu (Tirmiz, Libs, 6; bn Mce, Etme, 60). bha-i akliyye, ok geni bir helal dairesi ortaya koyar. Dolaysyla, slmda haram dairesi olduka dar tutulmutur.
Yeni bir nesne veya fiil iin, ncelikle mubah olduu dnlr, dinen veya aklen bir snrlama olup olmad daha sonra aratrlr.

Bu konuda Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisinin Helal (XVII, 173178) ve Mubah (XXX, 341-345) maddelerini okuyunuz.

Helal-mubah ilikisini, kapsamlar asndan inceleyiniz.

GNLK HAYATIMIZDAK BALICA HARAMLAR - HELALLER

Haramlar konusunda ayrntl bilgi iin, Hayreddin Karamann Gnlk Hayatmzda Helaller ve Haramlar adl kitabn okuyunuz.

238

A. Gdalarda Haramlar-Helaller 1. Hayvan Gdalar

Kurn- Kerimde eti yenebilen hayvanlarla ilgili ayrntl bir dizin yerine, tr olarak sadece domuz etinin haraml belirtilmekle yetinilmitir. Haram klnan hayvanlarn lm tarz ile kesim usl ne karlmtr. Buna gre, insanlar tarafndan yendii genel olarak bilinen hayvanlar iin baz deinilerde bulunulmu ve sadece belli vasflar tayan hayvanlarn veya ksmlarnn haram olduu belirtilmitir. a. Cinsleri Kara Hayvanlar Domuz etinin ve yann yenmesi haramdr. Kurn- Kerimde dorudan, ak ve kesin biimde etinin yenmesi yasaklanan tek hayvan tr domuzdur (el-Bakara 2/172-173; el-Mide 5/3; el-Enm 6/145; en-Nahl 16/115). Hz. Peygamber (s.a.) de bu yasa pek ok hadisinde teyid etmitir (Buhr, Byu, 112; Eb Dvd, Byu, 66; Tirmiz, Byu, 61). Dier kara hayvanlarna gelince, Kurn- Kerimde gdalarn yenmesi, genellikle temiz-pis (tayyibt-habis) kartlyla ele alnarak, temel lt verilmitir: Ey iman edenler! Size verdiimiz rzklarn temizlerinden yeyin. Allaha kulluk ediyorsanz, ona kredin (el-Bakara 2/172); Sana, kendilerine nelerin helal klndn soruyorlar. De ki: Size temiz eyler ve Allahn size verdii yeteneklerle eitip altrdnz avc hayvanlarn yakalayp tuttuu (avlar) helal klnd (el-Mide 5/4). Hz. Peygamber de baz somut belirlemelerle bu genel ilkeyi aklamtr. Bu aklamalara gre, eti yenmeyen hayvanlar ksma ayrlabilir: - Az dileriyle kapp avlayan, paralayan ve kendisini savunan hayvanlarn etleri haramdr. Domuz, kurt, ay, arslan, kaplan, pars, maymun, sansar, srtlan, fil, kpek, kedi, keler, tilki, gelincik gibi drt ayakl hayvanlar bu kabildendir. Hz.Peygamber yle buyurmutur: Az dii olan her yrtc hayvann yenilmesi haramdr. (Mslim, Sayd, 15-16; Eb Dvd, Etme, 32). - Trnaklaryla kapp avlanan ve korkun tabiatl olan kularn etleri de haram veya tahrmen mekruhtur. Kartal, akbaba, atmaca, aylak, kuzgun, karga, yarasa, ahin gibi kular bu niteliktedir. Hz. Peygamber Penesi ile avlanan her ku haramdr. buyurmutur (Mslim, Sayd, 15-16; Eb Dvd, Etme, 32) . - ren tabiatl olan, insana tiksinti veren hayvanlarn etleri de haramdr. Fare, yaban faresi, ylan, akrep, kene, kurbaa, kara ve deniz kaplumbaas, ar, karasinek, sivrisinek, kstebek, kirpi ve haerat bunlardandr. Melez Hayvanlar Eti yenen bir hayvanla eti yenmeyen bir hayvann iftlemesinden doan hayvanlarn etlerinin yenip yenmeyecei tartmaldr. Hanefler ve Mlikler, doan yavrunun annesine tbi olduunu belirtirler. Dolaysyla, rnein at ile eein iftlemesinden doan katr, hkm itibariyle annesine baldr.

239

filer ve Hanbeller ise, baba veya anneden birinin etinin yenmemesinin yavrunun etinin haraml iin yeterli olduu grndedirler. Deniz/Su Hayvanlar Deniz/su hayvanlarnn helal ya da haram oluu, gdalarn helallii-haraml konusunda akladmz ilkeler erevesinde deerlendirilerek belirlenmitir. Bu konuda ana yaklam vardr: - Btn Deniz Hayvanlar Helaldir Gr: Fakihlerin ounluu, btn deniz/su hayvanlarnn -kendiliinden lm olsa bile- helal olduu grndedir. Ancak karada yaayan ve yenmesi haram olan insan, domuz, kpek, ay gibi hayvanlarn adn tayan deniz hayvanlarnda farkl grler ne srlm, bazlar bunlarn helal olmadn savunmutur; mam Mlik'e gre, yalnzca deniz domuzu mekruhtur. Deniz hayvanlarnn helal snrn olduka geni tutan bu gr, u ayetlere dayanmaktadr: Sizin iin de, yolcular iin de bir geimlik olmak zere deniz av yapmak ve deniz rnlerini yemek sizlere helal klnd. Kara av ise, ihraml olduunuz srece size haram klnd. Huzurunda toplanacanz Allahtan (bu kurallara uyarak) saknn (el-Mide 5/96); ki deniz, ayn olmaz. Biri tatl, kandrc ve iimi kolaydr. teki ise, tuzlu ve acdr. Bununla beraber, her birinden taze et yersiniz ve taknacanz ss eyas karrsnz. Allahn ltfundan istemeniz ve kretmeniz iin, gemilerin orada suyu yara yara gittiini grrsn (elFtr 35/12). Ayrca Hz. Peygambere (s.a.) deniz suyu sorulunca, u cevab vermitir: Denizin suyu temiz, iinde leni helaldir (Eb Dvd, Tahret, 41; Tirmiz, Tahret, 52; Nes, Tahret, 46). Bu gr, deniz gdalar konusunda, ayet ve hadislerdeki mutlak ve genel ifadelere dayanarak, dier gdalar iin sz konusu olan ilke ve ltleri pek dikkate almaz. Dolaysyla, deniz rnlerini yemek, neredeyse snrsz denecek lde helal grlr. Oysa ayet ve hadislerdeki bu mutlakln, dier gdalarla ilgili ilke ve ltler temelinde deerlendirilmesi daha uygundur. - Eti Yenen Kara Hayvanlarna Benzeyenlerin Helallii Gr: fi mezhebi iinde, Haneflere biraz paralel decek biimde, su hayvanlarndan eti yenen kara hayvanlarna benzeyenleri helal, eti yenmeyen kara hayvanlarna benzeyenleri haram sayan bir gr bulunmaktadr. Bu gr, ikinci gre snrlama getiren biraz daha tutarl bir grtr. - Yalnzca Balk Helaldir Gr: Haneflere gre, deniz hayvanlarndan yalnzca btn trleriyle balk helaldir. Kendiliinden lm ve su zerine km balklar yenmez, nk el-Mide 5/3 ve dier ayetlerde geen meyte (:le) kavram, balklar iin de geerlidir. Dalga, ta, buzlar arasna skma, havaszlk, suyun ok scak ya da souk oluu, suyun ekilmesi, avlanma, bana sert cisimle vurma gibi sebeplerle len balklar yenir. Balk dndaki deniz hayvanlar, ya irentir (habis), ya da boazlanmad iin le (:meyte) saylr. Ayrca Hanefler, temel ilke ve ltleri dikkate alarak, dier gdalar konusunda olduu gibi, deniz gdalar konusunda da, beslenme ve salk asndan gdalarn temiz ve yararl oluunu dikkate alarak, ihtiyat tercih etmilerdir. Bu yaklam, sadece lafzlara taklp kalmama, daha derinlere nfuz etme ynyle ok daha isabetlidir. Hanefler, habis (pis, iren) yorumu yaparken, grnlerinden ok, gda niteliklerine bakar. Deniz rnleri genellikle gzel grntye sahip olmakla birlikte, bazlarn kimi insanlar, kltrel

240

etkenler dolaysyla iren ve korkun bulabilirler. Ama bu greli durum yerine, gda niteliklerine bakmak daha dzgn bir deerlendirme olur. Kendiliinden len ve su stne kan balklarn yenmesine cevaz verenlere gre de ette bir bozulma grlmesi halinde yenilemeyecei aktr. Gnmzde evre kirlilii, zehirlenme vb. bir sebeple len balklarn durumu da bu erevede deerlendirilmeli ve tbb adan zararl olup olmadklar esas alnmaldr. b. Vasflar Burada drt vasf zerinde durulacaktr: - Allah Ad Anlmadan Kesilen Hayvan: Hayvan kesiminde Allah adn anmak (besmele ekmek: tesmiye), etin yenmesinin helal olmas iin arttr. Bu konuda, tevhide dayal inan, dnce ve davran pekitirmeyi amalayan u ayetler, temel oluturur: Onun ayetlerine inanmsanz, Allahn ad anlan eyden yeyin (el-Enm 6/118); zerine Allahn ad anlmayan eyden yemeyin. Bunu yapmak, Allahn yolundan kmaktr (el-Enm 6/121). Ayrca, Allahtan bakas veya putlar adna kesilen hayvanlarn yenmesi, zleri helal olsa bile, srf bu sebeple haram klnmtr (el-Bakara 2/173; el-Mide 5/3; el-Enm 6/145; Nahl 16/115). O kadar ki, zerine Allahn adn anma ifadesi, Kurn- Kerimde birka yerde hayvan kesme anlamna da kullanlmtr (el-Hac 22/28, 34, 36). Bu art dolaysyla, hayvan kesen veya avlayan kiinin Mslman yahut ehl-i kitap olmas gerekir. Bu yzden; ateistlerin, animistlerin ve putperestlerin kestii hayvann eti helal deildir. - Uslnce Kesilmeden len Hayvan (meyte, murdar): Din kesim uslnce yaplmayp kendiliinden veya baka hayvanlarn saldrs sonucu lm hayvanlara meyte (murdar) ad verilir. Meytenin yenmesi haramdr: Meyte, akm kan, domuz eti, Allahtan bakas adna kesilenler, -canlar kmadan nce kesememiseniz- boulmu, bir yerine vurularak ldrlm, dp yuvarlanm, baka bir hayvan tarafndan sslm, yrtc hayvanlar tarafndan yenmi olanlar, dikili talar (putlar) adna kesilenler ve fal (ans) oklaryla ksmet aramanz size haram klnd. Btn bunlar, fsklktr (el-Maide 5/3). Balk ve dier su rnleriyle ekirgede, hem konuyla ilgili hadislere dayanarak (Buhr, Zebih, 13; Eb Dvd, Tahret, 41; Tirmiz, Tahret, 52) hem de glk bulunduu iin, bu art aranmaz.
Hayvan etlerinin yenmesinin helal olma llerinden biri olarak din kesim usl anlamndaki tezkiye kavramn, Kurban nitesinden de karlatrarak okuyunuz.

- Pislik Yiyen Hayvan (cellle): Tavuk, kaz, rdek ve hindi gibi eti helal kmes hayvanlarnn dinen necis saylan maddelerle beslendikleri takdirde bekletilmeden kesilip yenmeleri btn mezheplere gre mekruhtur. Bu hayvanlarn bir sre temiz gdayla beslenmesinden sonra yenmeleri daha uygun olur. Bu sre iin iki, , on veya krk gn gibi baz rakamlar verilirse de, baz Hanef fakihlerin ifadelerine gre byle bir rakam belirleme yerine hayvandaki pis kokunun gitmesini salayacak kadar bir sre esas alnmaldr.

241

B. Bitkisel Gdalar Sarho Edici ve Uyuturucu Maddeler

ki, btn ktlklerin anasdr. Sarho edici maddelerin zararlar, yararlarndan daha byktr (el-Bakara 2/219). Sarho edici ikiler hamr kapsamnda Kurnda ele alnm, birey ve toplumlara byk zararlar veren ve ykm yapan eytan ii pisliklerden birisi saylarak kesin bir slupla yasaklanmtr (el-Mide 5/90-91). Hz.Peygamberin (s.a.) Her sarholuk veren ey hamrdr (arap) ve her hamr da haramdr (Buhr, Ahkm, 21; Mslim, Eribe, 73-75; Eb Dvd, Eribe, 5) hadisi, her trl sarho edici sv veya kat maddenin haram olduunu belirtir. Uyuturucu her eit madde de bu kapsamdadr. slm iilmesinin yansra, iki ticaretini de haram saym, Mslmann gayri mslimle de olsa iki alveriini yasaklamtr. u lnet, ticareti de iine almaktadr: Peygamber (s.a.) iki yapan, yaptran, ieni, tayan, kendisine tanan, datan, satan, parasn yiyeni, satn alan ve kendisi iin satn alnan lnetlemitir. (Eb Dvd, Eribe, 5; Tirmiz, By, 58; bn Mce, Eribe, 6).

Keyif Verici Maddeler

Sigara imenin hkm konusunda farkl bir takm grler ileri srlmtr. Bununla birlikte tbben sala ok zararl olduunun bilimsel ynden ak biimde anlalmas, ekonomik ynden israf olmas, ailelerin nafakasn kstlamas, doal ve toplumsal evreye zararlar gibi gerekelerle, birok lim bu saylanlarn gereklemesi halinde sigara imenin haram olduunu sylemitir. Belirtilen ltten herhangi biri gereklemezse, sigara imek en azndan tahrmen mekruhtur. Nargile ve enfiye gibi bir takm kt alkanlklar da, sigara erevesinde dnlmelidir.

C. Zaruret ve Darda Kalma Durumlar

Zaruret, alk ve susuzluu giderecek ya da hastal tedavi edecek helal bir nesnenin bulunmamas durumudur. slmda zaruretler, mahzurlar (haramlar) ortadan kaldrr. Bir haram helal saymamak ve haddi amamak kaydiyle, bazen zaruret miktarnca, yasak bir fiil ilenebilir.

Alk ve Susuzluk Zarureti

Alk veya susuzluktan lme kertesine gelen kii, cann kurtaracak kadar haram nesne yiyebilir veya iebilir: Allah, size ancak le, kan, domuz eti ve Allahtan bakas adna kesileni haram kld. Ama kim mecbur olur da, istismar etmeksizin ve zaruret lsn amakszn yemek zorunda kalrsa, ona gnah yoktur. phesiz, Allah ok balayandr, ok merhamet edendir. (el-Bakara 2/173, el-Mide 5/3, el-Enm 6/119, 145).

242

Haram Nesnelerle Tedavi Zarureti

la da gda gibi, hayatn zaruretlerinden biridir. Hz.Peygamber (s.a.), Allah, ifanz, size haram kld eylerde yaratmad. (Buhr, Eribe, 15) buyurmutur. Birisi Hz.Peygambere (s.a.) arab sordu, ona bunun yasakln syledi. Soran adam, Ben onu yalnzca ila ve tedavi iin bulunduruyorum deyince de, O, ila deil, derttir aklamasn yapt (Mslim, Eribe, 12; Eb Dvd, Tb, 11). Bu hadislere gre, sarholuk veren ikilerin olaan durumlarda tedavide kullanlmas haramdr. Bakas bulunmad iin iki veya alkoll il, zaruret prensibi dolaysyla kullanlabilir. Nitekim Hz.Peygamber, erkeklere ipek giymeyi haram kld halde, cilt hastal dolaysyla baz sahblerin giymesine izin vermitir (Buhr, Libs, 29; Cihd, 91). Konuyla ilgili ayet ve hadislerin bir btn olarak deerlendirilmesine gre, haram nesneyle tedavi iin, u artlar bulunmaldr: a. Kullanlmad takdirde, sal tehdit eden gerek bir hastalk bulunmal, b. Yerine geecek helal bir ila olmamal, c. Uzmanlna gvenilir bir doktor tarafndan tavsiye edilmi olmal.

D. Klk-Kyafetle lgili Haramlar - Helaller Giysiler

Mslman erkek veya kadnn giyim-kuamnda rtlmesi gereken yerler, dorudan ayet ve hadislerle belirlenmitir. Bu, darda erkein gbekle diz kapa aras, kadnn ise el, ayak ve yz dndaki btn vcudunun rtlmesi eklinde olur. Allah ve resul, belli bir elbise modeli zerinde durmamtr. Gerek Hz. Peygamber, gerekse drt halife dneminde eitli giyim kuam olan topluluklar slma girmi, fakat bunlarn hibirine modeli belirli standard elbise tipi ngrlmemitir. Giyimin temel ilkeleri; avret denilen yerleri rtmek (tesettr), temiz ve gzel grnmek, dikkat ekici davranlardan kanmak, kendi cinsiyetine zg giysileri giymek ile giysinin effaf olmamas, vcut hatlarn belli etmemesi eklinde belirlenmitir. Elbiselerin temel zellii, avret denilen yerleri rtc nitelikte olmasdr. Bu konudaki, balca hkmleri, u ayetler ortaya koyar: Mmin erkeklere syle, gzlerini haramdan saknsnlar, rzlarn korusunlar. Bu davran onlar iin daha nezihtir. phe yok ki, Allah onlarn yaptklarndan hakkyla haberdardr. Mmin kadnlara da syle, gzlerini haramdan saknsnlar, rzlarn korusunlar. (Yz ve el gibi) grnen ksmlar mstesna, znet (yer)lerini gstermesinler. Bartlerini ta yakalarnn zerine kadar salsnlar Ey mminler, hep birlikte tvbe ediniz ki kurtulua eresiniz! (en-Nr 24/30-31); Ey Peygamber! Hanmlarna, kzlarna ve mminlerin kadnlarna syle, dar karken bedenlerini rtecek elbiselerini giysinler. Bu, onlarn tannp incitilmemelerine daha uygundur. phesiz Allah, ok balaycdr, ok merhamet edicidir (el-Ahzb, 33/59). Erkeklerin, saf ipek veya malzemesinin ou ipek olan giyecekler ile altn giyecek, ss ve eya olarak kullanmas haramdr (Eb Dvd, Libs, 4, 9, 11; Nes, Znet, 40, 43, 45).

243

Bunlarn yannda byklk taslamak iin giyilen elbise (Eb Dvd, Libs, 40; Tirmiz, Libs 9, 1731; Nes, Zinet, 106) ile kfr almeti tayan elbiselerin giyilmesinin (Mslim, Libs, 27; Eb Dvd, Libs, 20; Nes, Zinet, 96) haram olduu da bilinmelidir. Giyimle ilgili bu din ller dnda, kiiler kendi evrelerine ve beenilerine uygun olarak diledikleri tarz, renk ve desendeki giysileri kullanabilirler.
Giyimin rtclk, gzellik, yapay ekicilik ve cinsiyete uygunluk ltleri asndan, her biriyle ilgili ayrntlara da dikkat edilerek deerlendirilmesi gerekir.

E. Bedene Mdahaleler
Sa Ektirmek ve Peruk Takmak: Hz.Peygamberin yasaklad ve lnetledii eylerden birisi de, sa dklen veya dklmeyen kimselerin balarna bakalarnn salarn koymalar veya bunlar eklemeleridir (Buhr, Libs, 83, 85; Mslim, Libs, 115, 117, 119). Sa takma ve eklemede, hem doal ekli deitirmek, hem de karsndakini yanltmak, ona gen grnmek vardr ki, slm bunlar ho grmemitir. Bununla birlikte kellik ve dazlaklktan ar psikolojik rahatszlk duyanlarn sa ektirmesi, bir tr tedavidir, yasak kapsamna girmez. Ka Aldrmak: Ka aldrmak, kan kllarn yolarak iyice inceltmek ve ka yukarya almak sretiyle yaplmaktadr. Bu, yaratl deitirme mahiyetindedir. Hz.Peygamber'in lnetine, gereksiz ty ve ka aldran ve alanlar da dhildir (Buhr, Libs, 82, 84; Mslim, Libs, 120). Dvme Yaptrmak ve Dilerin eklini Deitirmek: Hz. Peygamber (s.a.) vcuduna dvme (vem) yaptran ve yapana, tedavi amac dnda dileri yontarak (teflc) eklini deitiren ve bunu yaptrana lnet etmitir (Buhr, Libs, 82-87; Mslim, Libs, 119). Tbb ve estetik bakmlardan normal olan dileri, moda olan ekle uydurmak iin sktrp yaptrmak ciz deildir. Gerek ine batrp alan deliklere boyal maddeler dkerek yaplan dvme, gerekse di minelerini mahveden yontma iinin salk ynnden de zararl olduu bilinmektedir. Estetik Ameliyat: Byk paralar harcayarak burun, ene, gsler gibi uzuvlarn eklini deitirmekten ibaret olan estetik ameliyatn da, yukarda geen ayet ve hadislerin kapsamna girdii anlalmaktadr. Ancak insan aalk kompleksine iten, toplum iinde manen ikence ekmesine sebep olan bir anormallik veya fazlalk olursa, bunun izlesi, tedavi mahiyetindedir. Peygamberimiz (s.a.) gzellik iin dilerini seyrekletirenleri lnetlemitir. Burada geen gzellik iin kayd, bir ihtiya sebebiyle yaplan ameliyeleri istisn etmektedir.
Klk-kyafetle ve bedene mdahalelerle ilgili olarak, yaratltan gelen doallk, her eyden nce gelir. Ayrca, tevhid inancna uygunluk ve sadelik de gz nne alnmaldr.

F. Ev Eyas ve Gereleriyle lgili Haramlar-Helaller Altn ve Gm Kaplar, pek Sergiler

Sahbeden Huzeyfe (r.a.) yle anlatyor: Resulllah (s.a.) bizim, altn ve gm kaptan yiyip imemizi, ipek giymemizi ve ipek sergi zerine

244

oturmamz yasaklad ve yle buyurdu: Bunlar dnyada onlar (kfirler), hirette ise bizim iindir. (Buhar, Eribe, 28; Etime, 29; Mslim, Libs, 4, 5). Bu hadis, altn ve gmn kap-kacak ve ev eyas, ipein de sergi vb. olarak kullanlmasn, erkek ve kadn btn Mslmanlara haram klmaktadr.

Resim ve Heykel
Heykel eklinde olmayan, kt, sergi, rt, duvar gibi yerlere yaplan resimler hakkndaki yasaklayc hadisler, bunun mutlak olarak haram veya helal olduunu gstermez; resmin konusuna, ressam veya resmi kullanann maksadna ve kullanld yere gre eitli hkmler getirir. Bu hkmleri, ylece belirtebiliriz: a) Tevhid nancna ve slm Ahlkna Aykr Resimler: Mukaddes saylan, tapnlan, ulhiyyet (tanrlk) izafe edilen eylerin resimlerini yapmak ve kullanmak haramdr. slm hkmlere ve ahlka aykr olan plak insan vb. resimlerini yapmak veya kullanmak da haramdr. b) Canl Resimleri: Hadislerden bir ksm Peygamberimizin (s.a.) canllara ait resimleri tasvib etmediini, dier ksm ise bilhassa inenen sergide, yaslanlan yastkta, oturulan minderde vb. olduu zaman ciz grdn ifade etmektedir. Bunlardan kan sonu, byle resimlerin din bir kutsama ve ululamaya gtrmedike ciz olduudur. Titizlik gsterilen nokta, tevhid inancnn korunmasdr. c) Canllara Ait Olmayan Resimler: Bunlarn dnda kalan resimlerden canllara ait olmayanlar yapmak ve kullanmak serbesttir. Heykele gelince, inde heykeller bulunan eve melekler girmez (Buhr, Bedul-halk, 7; Megz, 12; Mslim, Libs, 87); Kyamet gn azb en iddetli olacaklardan biri de, bu sretleri yapanlardr (Buhar, Edeb, 75; Mslim, Libs, 96) gibi sahih hadisler Mslmann evinde heykel bulundurmasna ve heykel yapmasna engeldir.

G. -Meslek ve Kazanta Haramlar-Helaller

Bu erevede ayrntlarna girmeden u fiillerin haram olduunu hatrlayalm: Haram ilerde almak, hrszlk ve gasp, ihtikr (karaborsa), faiz (rib), rvet, kumar, piyango ve faiz esasna dayanan bireysel emeklilik ve hayat sigortas. Gnmzde bir hayli yaygnlk kazand iin hayat sigortas zerinde biraz durmakta fayda vardr: Hayat sigortasnn meru olabilmesi iin yaplan ilem, slm hukukuna gre meru bir hukuki ilem olmal, para da meru ekillerde nemalandrlmal, helal-haram kaidelerine riayet edilmelidir. Bu adan deerlendirildiinde, sigortalnn dedii para dn olsa, alaca ancak verdii kadar olur, fazlas faizdir. Sigortalnn dedii para ortaklk sermayesi olsa, bu takdirde kr ve zararda ortaklk sz konusu olmaldr. Gnmzdeki sigorta szlemelerinde, sigortalya ait kr ve zarar, oran olarak nceden belirlenmediine gre, buna kr ve zararda ortaklk da denemez; nk daha kr belli olmadan sigortalya verilecek miktar belli olmaktadr. Ayrca sigorta irketlerinin hemen tamamnn bankalarla balants vardr, bir ksm ise zaten bankalarn yan kurulular gibidir.

245

Toplanan sigorta primleri, haram-helal kaidelerine riayet edilmeden nemalandrlmaktadr. te bu sebeple adna hayat sigortas vb. denilen bu tr bir ilem, slma gre meru deildir.
slm dininde almak vlm, alp alnteriyle geimini salamak tevik edilip yceltilmitir. Zihinsel ve bedensel abalara, ayrca ahlkilik de elik etmelidir. Haram yoldan elde edilen kazanlar kara ve kirli paradr, hem hayr ve bereket getirmezler, hem de insan iten ie kemirip huzursuz ederler.

H. Aile ve Cinsel Konulardaki Haramlar-Helaller Muharremt

Mslman olmayanlar ayn zamanda ehli kitap da deilseler, onlarla evlenmek Mslman erkek ve kadnlar iin haramdr (bk. el-Bakara 2/221). Ehli kitap olan gayri mslimlere gelince, bunlardan kz almak cizdir yani Mslman erkekler yahudi ve hristiyan kadnlarla evlenebilirler (el-Mide 5/5). Ancak Mslman kadnlar, mrik ve dinsizlerle evlenemeyecekleri gibi, yahudi ve hristiyan erkeklerle de evlenemezler (bk. el-Bakara 2/221; elMmtehine 60/10). Bir Mslman erkein, fhie kadnla evlenmesi ciz deildir. Zina yapan ve bunu gizlemeyen erkek de byledir (en-Nr 24/3). Ancak tvbe edip nefsini slah eyleyenlerle evlenilebilir.

Geici Evlilik
slmdan nce zina ve geici bir zaman iin evlenme (nikhul-mta) yaygnd. lk Mslmanlar tedricen bu detten uzaklatrmak ve evlenme imknna kavuuncaya kadar kolaylk salamak zere, Hz. Peygamber geici evlilie izin vermi, sonra yasaklamtr. Sahbenin cumhru son yasaklamann srekli olduu grndedir.

ocuk Drmek veya Aldrmak

Annenin hayatn tehdit eden zorunlu bir durum olmadka, ocuk drmek veya aldrmak (krtaj) haramdr: De ki, Gelin, Rabbinizin size haram kld eyleri okuyaym: Ona hibir eyi ortak komayn. Anaya babaya iyi davrann. Fakirlik endiesiyle ocuklarnz ldrmeyin. Sizi de, onlar da biz rzklandrrz. (Zina ve benzeri) irkinliklere, bunlarn ana da, gizlisine de yaklamayn. Meru bir hak karl olmadka, Allahn haram (dokunulmaz) kld can ldrmeyin. te Allah, size bunu emretti ki aklnz kullanasnz (el-Enm 6/151); Yoksulluk korkusuyla ocuklarnz ldrmeyin. Onlar da, sizi de biz rzklandrrz. Onlar ldrmek, gerekten byk bir gnahtr (el-sr 17/31). Eski bilginlerin zamanlarnn tp bilgisi nda gebeliin stnden henz belli bir zaman (yz yirmi gn) gemeden nutfe veya ceninin hayatna son verilebileceine ilikin grleri doru deildir.

Cinsel Yasaklar
Ayrntsna girmeden bu erevede u fiillerin haram olduunu hatrlayalm: Yabanc birisinin avret yerine bakmak, elle boalma (istimn/mastrbasyon), reme organndan baka bir yerden cinsel birleme, adet gren kadnla cinsel

246

ilikiye girme, zina, homoseksellik, lezbiyenlik/sevicilik, yabanc (nmahrem) olan kar cins ile ba baa kalma (halvet), hayvanla cinsel iliki, kadns veya erkeksi davranlar.
Cinsel hayat, insann vazgeilmez doal zellii ve temel ihtiyacdr. Cinsel hayat iin; doallk, sadelik, meruiyet, ahlkilik ve insanilik, en bata gelen llerdir.

I. Dinlence ve Elenceyle lgili Haramlar - Helaller Evde Hayvan Bakmak

Domuz veya kpek gibi, hakknda zel bir yasaklama bulunmadka veya hayvan iin eziyet, evre iin kirlilik ve rahatszlk oluturmadka, evde hayvan beslemenin kural olarak ciz sayld sylenebilir. Evde korunma ve avlanma amac dnda ss olarak kpek beslenmesi, genel olarak ho karlanmam ve haram grlmtr. Bu hkm, Hz.Peygamberin (s.a.) u hadisine dayandrlr: Av, tarla, bahe, sr kpekleri mstesna olmak zere, kpek besleyen kimsenin sevabndan her gn bir miktar eksilir (Buhr, Zebih, 6; Mslim, Mskat, 46, 50, 5658). Kpek bulunan eve melein girmediini bildiren hadisler de (Buhr, Bedul-halk, 7, 17; Libs, 77; Mslim, Libs, 81; Eb Dvd, Tahret, 89) bu hkm pekitirmektedir.

Tavla, Satran ve Benzeri Oyunlar

Tavlann yasakln bildiren hadisler, kumara let edilmesiyle ilgilidir. Ayrca, satranla ilgili haramlk iin, salam bir delil yoktur. Sadece dinlenmek ve elenmek iin tavla, satran, kt, domino, okey gibi oyunlar oynamann mubah (serbest) olabilmesi iin drt art vardr: Namazn gemesine veya gecikmesine sebep olmamak, Hibir menfaat beklememek; kumar oynayarak kazan elde etmek istendii takdirde, kesinlikle haramdr, Oyun esnasnda dilini kt szden korumak, Normal dinlenme ve elenme llerini aarak vakit israfna varan alkanlk ve dknlk haline getirmemek. Bu saylan artlar, dinlenme ve elenme amal btn oyunlar iin geerlidir.

Hayvan Dtrmek
slm ncesinden gnmze kadar uzanan bir det de horoz, manda, boa, tosun, hindi, kaz, kpek gibi hayvanlar dvtrp seyretmek ve elenmektir. Zevk ve elence uruna hayvanlara eziyet etmekten ibaret olan bu deti peygamberimiz yasaklamtr (Eb Dvd, Cihd, 51; Tirmiz, Cihd, 30).

247

ark-Trk Sylemek, Dinlemek ve alg almak

Mziin, duruma gre deien hkmleri vardr: Dnya arzusu ve ehvet hisleriyle dolup taan genler iin yalnzca bu duygular tahrik eden mzik haramdr. Vakitlerinin ounu buna veren, itigali det haline getiren kimse iin mekruhtur. Gzel sesten zevk alma dnda bir duyguya kaplmayan kimse iin mzik mubahtr. Allah sevgisiyle dolup taan, duyduu gzel ses kendisinde yalnzca gzel sfatlar tahrik eden kimse iin mstehaptr. ark syleyen kadn olur, dinleyen de kadn sesinin ehvetini tahrik edeceinden korkarsa dinlemek haramdr. Burada haram hkm mzikten deil, kadnn sesinden gelmektedir. Aslnda kadnn sesi haram deildir; ancak ehveti tahrik ederse Kurn okumasn bile dinlemek haram olur. Mzik leti iki meclislerinin sembol olan letlerden ise bunu kullanmak haram olur; dierleri mubah olmakta devam eder. ark ve trknn gftesi bozuk, slm inancna ve ahlkna aykrysa, bunu mzikli veya mziksiz sylemek ve dinlemek haramdr.

zet
Haram-helal kavramlarn tanmlayabilmek. Yaplmamas, zndeki (aslndaki) veya vasfndaki bir ktlkten dolay, kesin bir delille ve kesin/balayc bir ifadeyle istenen fiillere haram denir. Yaplmas veya terk edilmesi serbest fiiller de helaldir. Yasaklamaya ilikin herhangi bir ayet veya hadis bulunmad iin, asl hkm olan mubahlk (ibha) ve helallik, aksi sabit oluncaya kadar aynen devam eder. Bunun iin, eyada aslolan, haram edilmedike, mubah olmasdr ilkesi vardr. Haramn trlerini aklayp deerlendirebilmek. znden haram, rinin z/mahiyeti/varl asndan ktlk ve zarar iermesi dolaysyla temelden haramlna hkmettii fiildir. Dolayl haram ise, rinin z/mahiyeti asndan deil, vasf asndan ktlk ve zarar iermesine dayanarak d bir unsur dolaysyla haramlna hkmettii fiildir. znden haramlar; dinin be temel amac olan can, akl, din, nesil ve maln korunmasn birinci dereceden hedefleyen yasaklardr. Haramlarn zaruret durumlarnda ilenebilecei kuraln aklayabilmek. Haram ilemek, zaruret veya zaruret derecesine varan ihtiya durumlarnda ruhsat denilen istisna hkmle sadece ihtiyac giderme derecesinde ve geici olarak mubah, hatta vacip (farz) hale gelebilir. Zaruret durumunun titiz bir deerlendirmesini yapmak gerekir. Gnlk hayatta helal - haram kavramlarn ayrt edebilmek. Gnlk hayatmzda her gn ve her durumla ilgili olarak haramlar - helaller deerlendirmeleriyle yaarz. Gdalar, giyim-kuam, klk-kyafet, aile ve cinsel konular, ev eyas, kazan yollar, dinlence ve elenceler, helaller ve haramlar erevesinde deerlendirilir ve yaanr.

248

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi, haram tanmnn unsurlar arasnda yer almaz? a. znde bir ktlk ve zarar bulunmak b. Yasakl kesin bir delille sabit olmak c. Vasfnda bir ktlk ve zarar bulunmak d. Zanni bir delille ve ifadeyle sabit olmak e. Dellet asndan kesin bir ifadeyle yasaklanmak 2. znden haramla ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Fiil, temelden gayri meru saylr b. Zaruret durumu dnda hibir biimde meruluk kazanamaz c.Fiilinin baz olumlu sonular vardr d. Zaruret durumunda da, sadece zarureti savacak lde geici bir izin vardr e. Mkellef bu fiili yaparsa, btl kabul edilir 3. Iskat ruhsatnn unsurlaryla ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Mecz ruhsat da denir b. Tek seenek vardr, o da ruhsat kullanmaktr c. Cann veya bir uzvunu kaybetmekten endie etmesi durumunda ruhsat kullanmak vaciptir d. Ruhsat, azmet olmutur e. Ruhsat kullanmak zorunlu deildir 4. Aadakilerden hangisi, ibha-i eriyyenin zelliklerinden biridir? a. Akl karar verir b. Dinen, kendilerine deinilmitir c. Hadislere baklmaz d. Ayetlere baklmaz e. Dinin deinmesine gerek yoktur

249

5. Haram nesnelerle tedavi zaruretiyle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a.Tedavi iin her trl artta, her ila kullanlabilir b. Yerine geecek helal bir ila olmamal c. Kullanlmad takdirde, sal tehdit eden gerek bir hastalk bulunmal d. Zaruret bulunmal e. Uzmanlna gvenilir bir doktor tarafndan tavsiye edilmi olmal

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. c 3. e 4. b 5. a Yantnz doru deilse, Haramn Tanm konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, znden Haram okuyunuz. Yantnz doru deilse, Iskat Ruhsat okuyunuz. konusunu yeniden konusunu yeniden konusunu

Yantnz farklysa Mubah ve bha-i eriyye yeniden okuyunuz.

Yantnz doru deilse, Haram Nesnelerle Tedavi konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 znden haramda fiil, temelden gayri meru saylr; zaruret durumu dnda hibir biimde meruluk kazanamaz. Zaruret durumunda da, sadece zarureti savacak lde geici bir izin vardr. Dolayl haramda ise fiil, asl asndan merudur, ama vasf asndan gayri meru saylr. Vasfndaki gayri meruluk ortadan kaldrlmadka, dolayl haramlk sona ermez. Sra Sizde 2 Haram olma ihtimal ve phesi aratrlr, ancak kuvvetli ve arlkl olursa, bu fiilden kanmak gerekir. Baz zayf ihtimaller veya pheler dolaysyla meru fiilleri yasaklamak doru deildir. Sra Sizde 3 Ruhsat kullanlmazsa, lm sz konusudur. lm karsnda, ondan daha hafif olan sala zarar dnlmez. Kii ruhsat kullanmayp lrse, Allah katnda gnahkr ve sorumlu olur. Can kaybna sebep olmak ise haramdr.

250

Sra Sizde 4 Helal terimi, mubah teriminin e anlamlsdr. Bununla birlikte, helal kavram, btn meru fiilleri iine ald iin, farz, vacip ve mendup kavramlar iin de kullanlabilir.

Yararlanlan Kaynaklar
Atar, F. elebi, . Erdoan, M. Yaran, R. (2009). slm lmihali, stanbul. Bilmen, . N. (1966). Byk slm lmihali, stanbul. Dndren, H. (2004). Delilleriyle slm lmihali, stanbul. Karadv, Y. (2005). Fkhul-Lehv vet-Tervh, Kahire. Karaman, H. (2007). Gnlk Hayatmzda Helaller ve Haramlar, stanbul. Mergnn. (ts.). el-Hidye, el-Mektebetl-slmiyye.

251