CELL SYANLARINDAN B Y K KAGUNLUK

1603 1606

I.
MUSTAFA AKD A

Anadolu isyanlarnn bandan Kuyucu Murat Paa ca celli kar kln sonulandrmak zere giriilen hareketin bittii 1608 ylma kadar olan safhasna celli isyanlar adm vermek tarihte allm bir deyim dir. Hatt, Kprl Mehmet Paann Sadaretine kadar olan Anadolu ayaklanmalarna da bu adn kullanld oluyor. Bizce, 1608 den sonraki Anadolu isyanlar, artk, yepyeni karak ter ald iin, bunlara celli adnn verilmesi doru deildir. Hakikaten devrinin kaynaklar IV. Murad zamanndakilerine, mesel, zorba isyanlar szn daha yerinde olarak kullanmlardr. Bilindii zere, uzun yllardan beri Anadolu isyanlar bizim balca aratrma konularmzdan birisi olmutur. Elde ettiimiz so nularn nemli bir ksmn, yan 1550 den 1603 ylna kadar olan ce lli isyanlarn makaleler, ve en son olarak ta byke bir kitap halin de yaynlam bulunuyoruz *. Bu yazmzda ise, 1603 den balayp 1608 de son bulan ve celli isyanlar olaynn en korkun safhasn tekil eyliyen Byk Kakunluun nemli baz olaylarn esas belirtileri ile zetliyeceiz.
1 - Byk Kagunluk Yaantsnn Getii Yllardaki Trkiyenin ktisdi tablosu:

Uzun Avusturya ve Iran harpleri srasmda gelien ve 1596 sra larndan itibaren Anadolunun sosyal hayatn felce uratan celli kar klklar, kyn kolu tutan insanlarn ziraatten levendlie ektii,
1 Sz geen kitap, Dil ve Tarih - Corafya Fakltesi yaynlan arasnda Celli syan lar ad ile yer alm bulunuyor. F. 1

MUSTAFA

AKDA

ba-bahe ve yaz-yabada alanlara gven brakmad iin, reti min azalmas, ayrca, kt hava artlarnn da aradaki etkisi ile, mem lekette alk ba gstermitir. Bu durumun, Anadoluda, gda maddelerini ate pahasna karmas yznden Rumeliden bu geeye hububat getirip satma ii yksek kr salyan bir ticaret olmutu. Fakat, bu da stanbulun ve Ordunun beslenmesini tehlikeye koyduundan, Hkmet o taraftan, Anadoluya, zellikle buday geirilmesini yasaklamak zorunda kald 2. Btn memlekette, hububat alm ve satm resmi vesikaya ba land; o kadar ki, ngiliz elisinin bile, stanbulda yiyecei ekmein budayn satn almak iin hkmetten vesika ald grlyor 3. Son 10-15 yln ikanklklar, devletin, yalnz ziraat iletmeci lii alanndaki dzenini deil, btn ktisad hayatn, para eldeiimi sistemini, i ve d alm-satm dengesini altst etti. Bu arada, yerli zenaat (endstri) byk bir kntye urad. Ziraat hayatnn nasl kt duruma dtne bir rnek olaca iin, burada gda maddelerinden et ve ekmein fiyatlarn gsteren bir ka rakam vereceiz: X V I. Yzyln Kanun Sleyman devri sonlarna kadarki ekmek ve et fiyatlarna bakld zaman, genel olarak, inip kmalarn nemli olmad grlr, zellikle koyun yetitirmenin kuraklk veya teki tabii afetlerce etkilenmesi fazla olmad iin, et fiyatlarndaki inip kma rakamlar arasndaki fark ta % 25 i pek gememitir. nk, rnekleyin, bir akeye den koyun eti, ou zaman 200 dirmeh (640 gr.) iken, bu miktarn 150 dirheme (480 gr.) indii olntir. Hakikatan skdar kadsmca, 1523 Temmuzunda (Ramazan), kararlatrlan et narh bir akeye 150 dirhem (480 gr.) dr. Ondan sonraki yllarda da bu rakama raslanmakla bereber, narh, bir akeye ou zaman 200 dirhem olarak defterlenmitir. teki Anadolu ehirlerinde grlen fiatlar da skdardakinden ok ayrks deildir. Edremitteki et narhlarndan 11 Nisan 1516 (8 rebilevvel 922) tarihlisi, 1 akeye 200 dirhem (640 gr.) 1536 (943) tarihli ola n, 1 akeye 175 dirhem (550 gir.), 1564 (971) tarihlisi de, 1 akeye
2 Babakanlk Arivi, tlmiil Kinin, Karto-3-Nr. 679 3 Galata Kadsna, 4 Recep 1016 (25 Ekim 1607) tarihli hkm: Muhimmc Defteri Nr. 76, s. 77

CELL SY A N LA R IN D AN

BYK

KAGUNLUK

150 dirhem (480 gr.)dr. Bursa da ayn sralarda uygulanan narh, 1 ak eye 175 ile 150 dirhem arasnda inip kyordu. Konya da, 6 haziran 1571 tarihli et narh da, 1 akeye 200 dirhem olduuna gre, zamannn bu byk ehri de et ynnden dierleriyle ayn idi. Ankara, Kayseri gibi byk tketim merkezlerindeki fiyatlarn da, bu adlarn verdiimiz yelerdekine benzer narhlar uyguladklar anlalyor. Bize gre, koyun eti ve tekilerinin her tarafta birbirine yakn narh ile satlmalarna sebep, hayvanlarn srler hlinde oraya buraya gtrlmelerindeki kolaylk olsa gerektir. X V I. Yzyln bandan Kanun Sleyman saltanatnn sonuna kadar olan sredeki ekmek fiyatlarnn dme veya ykselme durumuna gelince, X V I. Yzyln ilk drtte ksmn kaplyan bu srede, ekme in normal fiyat, bir akeye 750 dirhem (2400 gr.), ya da en ok 800 dirhem (2560 gr.) kadardr4. Ancak, ekmein bz yllar 450 dirheme (1440 grama) dt de ok grlmekte idi ki, bu, o yl hubuhtn iyi olmadndan ileri gelmekte idi. Nornal narh miktar olan 800 dirheme gre, 450 yi fiyat hesabna vurursak, ekmekteki ykseliin % 56 olduu sonucuna varrz, rnek olarak vereceimiz bir ka rakam ile, ekmek ynnden, Trkiye nin, byk ktlklar dnda 5, sonraki devre baka rak olduka iyi durumda olduunu gryoruz. 1519 ylnn 7 ocanda (5 muharrem 925) Bursa Kadsnn defte re geirdii ekmek narh, bu ehir iin 1 akeye 750 dirhem (2400 gr.) idi. 1529 Hazirannn rakam 500 dirhem (1600 gr.), 1542 Aralndaki 650 dirhem (2080 gr.), 1547 Austos 21 inin narh da 800 dirhem (2560 gr.) olarak geiyor. skdar melkame defterlerinden alman narh rakamlar, burada, 1523 Temmuzundaki ekmek fiyatnn, 1 akeye 450 dirhem (1440 gr.), 1524 Ocak aydakinin 750 dirhem (2400 gr.), 1551 ubat 22 siniuki 700 dirhem (2240 gr.), 1557 Kasm 22 sininki de 600 dirhem (1920 gr.) olduunu anlatyor. teki ehirlerin ekmek fiyatlar da yukarda verdiimiz rakam lara, aa yukar, uyuyor. Mesel, Edremitin 1536 daki ekmek fiyat 1 akeye 750 dirhem (2400 gr.) idi. Ayn kasabada, 15 Austos 1567 de, bir akeye 600 dirhem (1920 gr.) den bir narh uygulanmt. Konya 4 Bir tek ekmek, genel olarak, 200 dirhem (640 gr.) geldiine gre, 1 akeye 800 dirhem demek, her biri 640 gram gelen drt ekmek demektir. 5 Mesel, 1494-1503 yllar arasnda ykan ktlk yznden, stanbulda 1 akeye ancak 50-60 dirhem (160-190 gr.) un zor bulunabilmiti.

MUSTAFA AKDA

nn 6.VI. 1571 (12 Muharrem 979) tarihli ekmek narh, bir akeye 800 dirhem (2560 gr.) decek ekilde grlmtr6. Bu yazmzda sz konusu olan Byk Kagunluk yllarndan n ce gelen, yan X V I. Yzyln son eyrek ksmm tekil eden III. Murad ve III. Mehmedin saltanat sralar, Trkiye de gda maddelerinin pahaya kalkmas ynnden ikinci basamak olmutur. Bu devirler iin elimizde, nceki devirlere it olanlar kadar narh rakamlar bulunma makla beraber, gene de belirli bir fikir verecek durumdayz. 1574 ylnn 23 kasmnda Edremit deki et narh, 1 akeye 125 dir hem (400 gr.) decek ekilde itli. Ankara da ise, 1590 Hazirannda 1 akeye 100 dirhem (320 gr.) ,1592 Aralnda 67 dirhem (224 gr.), 1594 Temmuzda 100 dirhem (320 gr..) et veriliyordu. Yalnz, Rumeliden beslenmek zorunda olan yerlerde, rnein stanbul ve Brsada, Karayazcnn harekete getii 1599 yaznda, et narl 8 akeye bir okka (400 dirhem yan 1320 gr.) olarak ancak uygulana bilmiti ki, Hk metin de, ayrca, koyun getirtme iindeki gayretine ramen, etin bu kadar pahal (1 akeye 50 dirhem = 160 gr.) olmasnn sebebi, Anadoludan koyun salanmasnn imknsz hale gelmesi diye gsterilebilir. Hububat ekiminin i karldklar arttka azalmas, ve ktlk yl larnn srekli olmuya balamas ile, fakir halkn ellerindeki topraklar n, yok pahasna, paral kimselere devretmeleri, hkmetin de mir toprak kurallarn artk yrtemez oluu gibi nedenler ile, ky evrelerin de, u bu kimselerin, hayvan srleri besleme eklinde iletme uygula dklar iftliklerinde tarlalarn otlak haline getirilmesi, buday-arpann yeter derecede retimi yollarm btn btn kapatyordu. Diye biliriz ki, X V I. Yzlyln sonlarnda birden kabarmya baliyan i karkhklar, tarlada uraan kiilere iftlerini braktrp, onlar C elllik etmiye ekmi, bu da memleketi ktla, ktlk i glere gtrm, en az on be yllk ekmeksizlik halkn zerinden bir silindir gibi gemitir. 1599 ile 1610 yllar arasn dolduran zamana ait vereceimiz bir ka narh rakam bu pek kt tarih olay hakknda yeter bir fikir vere cektir.
i

1603 Ylnda, Balkesirde, mahsuln kaldrld ay olmas dolaysiyle az ok bolluklu saylan Eyll ay ekmek sat zerine 1 akeye 225 dirhem (720 gr.) narh konmu ve ka girilirken bu seviyede kal6 Daha geni bilgi iin bak, Celli syanlar'* adl eserimiz s. 48

CELL SY A N LA R IN D AN

B Y K KAGUNLUK

namyarak ekmek miktar 175 dirheme (560 grama) drlm idi. Bursadaki ekmek fiyat da hemen hemen ayn ve belki daha pahalyd. Ankara da, 1599 da 150 dirhem (480 gr.) olan ekmek, 1606 May snda 120 (386 gr.), mahsuln yetitii Temmuz aynda, sras ile 130 (416 gr), 140 (448 gr.), 150 (480 gr.) rakamlarna kabildi ise de, bir yd sonra, yni 1607 Tammuz ortalarnda, 100 dirhem (320 gr.) gibi bir miktara dt. Kayserideki hububat fiyatlarnn grlmedik de recedeki ykseklii, bu ehrin ekmek narhn, halk iin yaanmas g bir pahalla kard. Gerekten, 15 Nisan 1608 tarihinde tesbit olunan narh, 1 akeye 70-75 dirhem (224-230 gr.) ekmek der ekilde bul maktayz. Celli isyanlarnn Kuyucu Murat Paa tarafndan byk lde yattnlmas ile frtnann sanki dindii 1609 dan itibaren, herkes yerli yerine dnerek, ziraat ileri de yeniden dzene konduu iin, ekmek narhmn yava yava normale dnd, gene elimizedki rakamlardan iyice anlalmaktadr. Et de, eski pahallnda kalmyarak, fiyatlar yardan fazla dmekte gecikmedi. X V I. yzyln balarndan X V II. yzyln ilk on yl sonuna kadar olan sre iinde fiyat seyirlerini gz nne koyduumuz ekmek ve et gibi iki nemli gdann pahallama derecelerini, % hesab ile akenin altn ve gm deerleri ynnden geirdii deiikliklere gre ifadelendirirsek, daha iyi bir fikir edinmi olacaz. Yukarda da sylediimiz gibi, olduka bolluk ii saylan Kanun Saltanat yllarnda, ekmein tabii fiyat bir akeye 800 dirhem (2640 gr.) idi. II. Selim Saltanat ile III. Mehmedinki aras srede, tabii fiyat bir akeye 400, Celli Fetreti yllarnda 200 150 ve byk kagunlukta 70-60, hatt 50 dirhem ekmek decek ekilde idi ve narhn bu kadar pahal biilmesine allm bulunuyordu. Ad son geen ehirdeki fiyat ykselmesi % ye evrilince, Kann devrinin 100 rakam, III. Murad zamannda 200, I. Ahmed tahta kt sralarda 400 ve Byk Kagunlukta 800, yada 1000 oldu; yni ekmek fiyat on misli artt demektir. nk, bir akeye den ekmein arl, rnein, Kanun devrinde, normal olarak, 900-1000 dirhem iken (2880-3200 gr.), III. Mehmed devrinde, yandan fazla derek, 400-350 dirheme (1280-1120 gr.), I. Ahmedin tahta kt srada, bu da yarya inip, 200-175 (640-460 gr. ), 1603 den sonra gelen yedi yl

MUSTAFA AKDA

lk karanlk srede ise, bunun da yars olan 100-50 dirhem'e (320-160 gr.) kadar dm olduunu, bunu belli arlktaki ekmee denen ak e diye alrsak, fiyat ykselmesinin on mislinden bile fazla olduunu, bir akeye alnan ekmek arlnn indirilmesi eklinde dnrsek,ek mein on defa klm bulunduunu hesap ile buluruz. Ankara da, 1594 sralarnda, iyi bir iinin gndelii 12 ake olmasna karlk, ekmein dirhem arl da 200e (640 grama) inmi olduuna gre, ii (rgat) gndelii, aa yukar, hemen hemen bu gnn Ankarasn da satlan her biri 660 gramlk 12 ekmeine bedel oluyor. Gr yoruz ki, 1550 deki ekmek dirhemi 1594 de 4-5 misli azald, yni, fiyat bu kadar artt halde, ii (rgat) gndelii ancak 3 katna ka bilmi bulunmakta i d i 7. Hele Byk Kagunluun o iddetli ktlk yl larnda, ii gndelii en ok 18-20, yni 1550 dekinin 5 kat olduu, fakat, ekmek fiyatndaki ykselmenin 10 kat getii dnlr ise, sosyal hayatn nasl alt st olduu iyice anlalr. Etin fiyatndaki ykselme seyirini dc bu ynden kaydetmek faydah olacan dnerek bir ka rakam vereceiz. 1550 de, Istanbuldaki et narh 1 akeye, genel olarak, 200 dirhem (640 gr.), Bursa ve teki ehirlerde 150, ya da 175 dirhem (480-560 gr.) id i8. 1595 sralarnda, bunun 125-100 e (400-320 gr.) indiini gr mekteyiz; yni, pahallama 1550 dekinin iki kat idi. Sonraki ydlarda narh usl deitirilerek, 1 akeye den et miktar deil, bir okka etin ka akeye satlmas gerektii eklinde bir yol tutulmu, rnein, bir okka (400 dirhem yahut 1280 gram) et 6,7, 8, akeye kadar yksel mitir. Bunlar, 1 akeye den et miktarna evirirsek, sra ile 66.5
7 Bir fikir vermek iin, bu gnki durum ile llr ise, 1964 de Ankara frnlarnn kard 660 gr. lk ekmeklerden 4 yada 5'i bir akeye alnyordu. En iyi bir iinin gndelii, o zaman en ok 4 aka olduuna gre, bu 16-20 ekmein bedelidir. Gnmzn ayn nitelikteki iisi de 12-15 liraya altna gre bu para ile imdi 17-20 ekmek satn alnr. Demek, srf ekmek y nnden dnrsek, zamanmzn iisi ile o zamann iisi (rgad ) nn kazanlar arasnda fazla ayrkslk bulamayz. 8 stanbul da etin daha ucuz ve teki ehirlerde pahal satlmas, hkmetin baehire zorla koyun srleri evkinden ileri geliyordu. Hatt, koyun sahiplerinin srlerini Istanbula kendi arzulan ile gtrp satmalarm salamak iin, tara kadlarna kasabalarndaki et nar hm ok ucuz tutmalar emrinin verildii de olurdu, rnein, Rumeli ve Diyarbakr gibi stanbula koyun yollayan yerlerin kadlarna yazlan 1560 (967) tarihli bir hkmde, narhlar, bir ak eye 300 dirhem (960 gr.)*den aa et dmemesine dikkat etmeleri, baehire etlik koyunun gelmesinin ancak bu ekilde salanm ola yazlyd. Bak., Mhimme Def. Nr.4,S. 337

CELL S Y A N L A R IN D A N

BYK

KAGUNLUK

(212 gr), 57 (182.5 gr.), 50 dirhem (160 gr.) olduklar anlalr. Son ra kam, 1550 ylndaki 200 n drtte biri, ya da 150 nin te biri olduu na gre, fiyat artmas -drt katna km saylr. 1603 ten sonraki 7 yllk byk kugunluk sresi iinde, 400 dirhemlik bir okka etin 12 akeye kt oldu. Yni, bir akeye 33 dirhem (107) gram) et dt; fakat, bu darlk yllarnda genel olarak bir okka et 8 ake idi. u rakam lara gre, bu yiyecek maddesi, 1550 den altm yl sonra, en ok alt kat artm bulunuyordu. i gndeliini bununla da karlatrr isek, yle olur: iinin bir gnlk emei, 1550 de drt ake veya ikibuuk kilo et, 1610 da 20 ake yada 3 kilo et olarak deerlenmekte idi. 1964 de de, ii gndeli ini Ankara da en ok 15, et fiyatn da yedi buuk lira kabul edersek, yukarda, 1550 ile 1610 arasndaki oranty burada iinin zararna buluruz. Yni, bu gnn iisi bir gndelii ile ancak iki kilo et alabil mektedir. Yiyecek maddelerinin 1550 ile 1610 yllan aras pahalanma sey rini daha iyi belirtmek iin, ekmek ve etin elde edildii buday ve ko yun fiyatlarn gsteren birka rakkam da burada kaydedeceiz: Fatihin saltanat srasnda bir koyun 15-20 ake iken, 1520 de 25-30, 1550 de 30-35, 1595 de 100-120 ve Byk Kagun devri sonuna den 1609 da da, 217 akeye satlmtr9. Bu yazlanlara gre, 1550 nin koyun fiyatlar ile 1609 daki arasnda, aa yukar, alt kat bir fark vardr. Tabii et narhndaki ykselmenin bu lye uymadn rakkamlar gstermitir, rnein, Anadolu ehirlerinde, 1550 de 1 ake ye 150 dirhem (480 gr.) olarak kabul olunan et narh, Ankara da 1607 de 40 dirheme (128 gr. a) dm i d i l0. Bundan anlalyor ki, 1607 de et fiyatlarndaki ykselme 4 kat idi. Bu rakamlar bir ii gndelii ile yle karlatralm: 1550 nin 9 gndelii, 9 X 4 = 3 6 akeye eittirki, iyi bir koyun bedeli idi. 1595 de ki durumda ise, 10 ii gndelii bir koyun edebiliyordi. 1605 sralannda" gndelik, yni, 11X 20=220
9 Kayseride ise, koyunun tanesi 1607 de 3.5 kurua (560) akeye) satlmtr: Ankara, Etnorafya Mzesi, Kayseri .Sc. 1016-1018 tarihli defter. 10 Bu srada narh ekli, bir okkann (1280 gramn) ka akeye satlacan karara bala ma eklinde olup, bu bahsettiimiz Ankara et narh, etin okkas lO^ake eklinde geiyor, An* kara .SC.Nr.l0,S.298}; Fakat, biz nceki ekle evirmi bulunuyoruz. 11 Aln felket halini ald, ve akenin kesad =eufilasyonu dolaysyle, alveriin kuru hesabna dkld Kayseride, budayn bir kilesinin (20. seri .SC. 1016-1018 tarihli defter. kg.nn) bir kurua ve daha yukarlara kt grld. Bu srada, 160 ake bir kuru idi. Ankara Etnorafya Mzesi, Kay

MUSTAFA A K D A

ile bir koyun alnabilirdi. Grlyor ki, koyun fiyatnn ykselii ile ii (rgat) gndeliinin art orantsnda ii zararna bir deime olmu tur. zamanmzn 15 lira olarak kabul ettiimiz ii gndelii ile, 150 lira olan koyun fiyat arasndaki orantnn 1595 dekinin ayn oluu, insan emeindeki deerin ne kadar yerinde saydn aka belirtiyor. Esas aldmz tarihlerdeki budayn, eldeki rakamlara gre gster dii fiyat seyrine gelince: 1550 de, skdar, Bursa ve Edremitte bir kile (25.600 gr.) bu dayn deeri 5-6 ake olarak kabul olunuyordu. Bu, o zamanki 4 akelik ii gndeliinin bir buuk kat idi. 1595 buday fiyat, ayn suretle, 20-30, ii creti 12 ake olduuna gre, buradaki oran iki kat sayabiliriz. Byk Kagunluk Devrinin karanlk gnlerinde, bir kile (25.600 gr.) budayn 100 akeye kt grld. Bu, o zamanki ii gndeliinin 5-6 kat demek idi. i gndeliini bir de pamuk veya keten bezi ile karlatralm: 1520 de bir rgad iki veya akeye almakta idi. Bir arn pamuk bezi de 2.5 veya 3. ake, keten de 4-5 idi. 1550 de, ii gndelii 4 ake (5 e de rastlanyor), bez fiyatlar ise, ncekine gre ok artm deildi. Tam 1595 e ait bez fiyatlarn gsterir rakam yok ise de, buna yakn sralarda pamuk bezi 5 -6 ve keten de 9-12 olarak geiyor, ii gndelikleri bu yllarda, 8-10 (12 olan da var) akeye km idi. 1609 un pamuk veya keten bezi (arn) fiyatlar, 15-25 (33e de rastland) ake idi. ii gndelii de 20 akeye kadar kmt. Elimizdeki rakamlara gre, rnek olarak verdiimiz yllara ait keten veya bez fiyat ile ii gndelikleri arasnda alacak bir yan yana gidi grlyor. Yni, burada kaydettiimiz her drt tarihte de bir ii gndelii orta kalitede bir arn beze denk kalmt. Bunu metre ile ifade eder isek, her drt tarihte de bir iinin, iki gndeliini vererek, iyi kalitede bir metre keten bezi veya ok iyi kalitede pamuk bezi almasnn mmkn olduunu gryoruz. Gnmzn ii gndelii ile pamuk bezi fiyat karlatrmas, iinin ok lehine bir deimesinin meydana gelmi olduu sonucunu verir. Bunun da sebebi, dokuma sanayiine uygula nan makine ile yapmdaki ilerlemenin pamuklu fiyatlarn ok dr m olmasdr ki, bu da Trkiye tarihi dndaki bir olumann etkisi diye anlalmak gerekir. Yukarda, eitli fiyatlara ait olarak, babca drt tarihi gstermek zere verdiimiz rakamlarn anlatt pahallama, srf bu maddelerin

CELL SY A N LA R IN D A N

B Y K KAGUNLUK

kendi deerlerinin ykselmesi deildir; altun deerindeki artma da bu fiyat ilerlemesinde rol oynamtr. Ancak bunu da gsterdikten sonra dr ki, hakiki fiyat art ortaya kacaktr. Trkiyenin para eldeiiminde nemli yeri olan altun sikke, fireng filori diye n salan Venedik dkas idi; ve resm deeri 1520 de 55-56, 1550 de ise, 59-60 aka olarak kabul olunuyordu. Halk arasn da geen deeri ise, bu sralarda akenin salam durumu dolaysiyle, resmsinden en az 5 aasna iken, III. Murad devrinde bahyan ake kesad =enfllasyon olay dolaysiyle, altunun resm fiyat ile pazar fiyat, daha fazlasna geme ynnden byk fark gstermi, rnein, 1582 de resm deer gene 60 ake iken, halk arasnda 70 e km, 1591 de 142 yi bulmu idi. Bu durumda, resm fiyat 120 ye karlmakla be raber, hkmete akenin durumu perkitirilemeyip, enfilasyon devam ettiinden, altun, 1600 ylndaki 160 akelik resm deerine kar, halk arasnda 200 den alc buldu. 1609 da ise, altunun kara borsa deeri 300 akeyi getii yerler vard. imdi, ii gndeliini altun ynnden de deerlendirelim. Bir ii, 1520de 18.5 gn (18.5X3 =55.5), 1550de ise 15 gn alarak (15X4 =60) bir altun alabilirdi. 1591 deki resm fiyata gre, gndelik de 8-10 akeye km olarak, 12 gnde bir altun kazanmak mmkn saylrsa da, altunun halk arasnda ki fiyat ynnden durum 1550 dekinin ayndr. Yani, 142: 10 = 14.2 gndelik bir altun idi. 1603 n ardndan gelen yedi yllk kark devirde, altunun, 300 akeyi gemi olmasna ramen, ii gndeliinin 15-20 katma eit olduunu grmek teyiz. Bylece, burada adlarn ve fiyatlarn saydmz maddelerden bez ve altunun fiyat ykselii ile ii gndelii artlar arasndaki oran tnn sbit kald, dierlerindeki gelimelerin ise, insan emei aleyhine olduu dikkati ekmektedir ki, bu da, dorudan doruya Trk ktisdi ve itimi tarihinin zellii ile ilgili bir oluntudur. Yukardan beri fiyatlar ynnden verdiimiz bilgiyi anlatlanlarn z olarak belirtmi olmak iin, rakamlar aadaki tabloda karla trmal olarak sralyoruz: 1520 (H. 926) ii Gndelii Bir okka ekmek (1382gr.) Bir metre bez 2-3 0.5 3-4 1550 (H. 957) 4-5 0.5 3-4 1595 (H. 1003) 10-12 1 5-9 1609 (H. 1018) 18-20 4-8 15-20

10

MUSTAFA

AKDA

Bir koyun 25-30 Bir Okka et (1382gr.) 2-3 Bir Klgr. et 1.5-2 8 Bir okka sade ya Bir kile (25.5 kgr.) buday 8 Bir Altun (Filori) 55-56 Altunun Halk arasndaki geeri 50-51

30-35 2-3 1.5-2 6-8 5-6 59-60 54-55

100-120 4-6 3-5 14 20-30 120 142

560-600 10-11 8-8.5 42 120-160 160 300

u tablodaki rakamlara gre, ii yevmiyesi doksan yla yakn bir sre iinde 7-9 kat ykselmi grnyor. Bez fiyatndaki art ise, ancak 5 kat, ekmek de ayn idi.. Sade ya, altunn karaborsa deeri, hep 5-6 kat ykselmilerdir. Buday ve koyun fiyatlarndaki art ise 20 mislini buluyordu 12. 2 - Byk Celli Fetreti Srasnda, Gney Anadolunun Durumu 1550den beri Trkiyede toplumu sarsan ktisad bunaltnn etkisi altnda, zellikle ky derneiminin yldan yla artrarak kustuu levend (iftbozan) denen insanlarn urda burda ylmalarndan meydana gelen soygun gruplarm, medrese rencilerinin (suhtelerin) ayaklan malar olayn ve Celli mcadelesinin 1603 e kadar olan safalann btn ayrntlar ile bundan nceki aratrmalarmzda anlatm bulunu yoruz u . Burada ise, elimizdeki imknlara gre bu tarihten 1610 ylna kadar olan srede geen byk kagunluk olaylarn sralayacaz. Bilindii gibi, Celli isyanlar nm Fetret safhas III. Mehmed Eri seferini amya karar verdiinde, bu seferin hazrlklar srasnda, Anadolu da balad, zellikle Sivas Vilayeti sancaklarnda, mirmiran blklerinin yaratt korku mthi olmutu ve kylerin halk, byk korkuya kaplarak, komu sancaklara veya da kuytularna kam lard ki, adn verdiimiz eserde geni ekilde anlatlm bulunuyor. Ayn sraya ait olduu halde, o zaman bilinmedii iin yerinde kaydolunamyan bz Fetret olaylar var ki, buraya katlmasn faydal buluyoruz.
12 Koyunun bu kadar bir ykselme kaydetmesine karlk, etin ancak 6-7 katndan faz lasna kmamasnda ya zorlama bir narh uygulamas veya rakam yanll olacak. 13 Not l'de geen eser ile, onun bataraf saylan ve Atatrk niversitesince Byk Ce lli Karklklarnn Balamas'* adl kitap a baknz.

CELL SY A NLA R IND AN

BYK

KAGUNLUK

11

Hem hu suretle, Byk Kagun olaylar cinsinden olanlarnn, geni apta, Fetrat Devri nde de yaanm olduunu belirten daha ok r nekler vermi olacaz. ehir ve kasabalar seyrek olan Orta Anadolu, Celli olaylarnn fazla ykc getii bir blge olarak grlmekle beraber, Airet hayatnn btn gelenek ve dzenleriyle yaad Gneydou Anadolu, bu ynden, Orta Anadolu ya lnce, felketi daha nce tatm olarak karmza kmaktadr. Vesikalardan elde ettiimiz bilgiye gre, Trkiye nin Celli fetreti ne girmekte olduu 1598 sralarnda, Diyarbakr ve Mardin yresinde, daha sonra btn Anadolu da geecek olan olaylar geni apta balam bulunmakta idi. Elimizdeki mevcut bilgilere gre, Gneydou Anadolu da kylerin iktisd ykm Anadolunun teki blgelerinden ok daha nce meydana gelmi bulunuyordu. Bu konuda en geni bilgiyi, 1597 ve 1598 yllarnda Diyarbakr ve Rakka eyaletlerini tahrire memur 1 , Lihann eski beylerbeyisi Ah4 med Paa dan alyoruz. Kendisine 7 ubat 1598 (Evail-i recep 1006) tarihi ile yazlan bir hkm-i hmayun dan rendiimize gre, Ahmet Paa, stanbul a yollad bir mektubta, Bd-i havya ziyde tecavz ettiklerinden nefs-i Mardin ve Birccik Nahiyesi binbeyz pare kariyelerde hass- hmyn ve zuam ve erbab- timar kariyelerinde dtn (ttn) alameti kalmayup harap olduunu, nefs-i Mardinden ve nevahisinden Beylerbeyi voyvodalar ayda otuzbe bin kuru ceri me alm olduklarn, buralar ger beylerbeyi hass verilrse cmle ol nahiyede abadanlk kalmyacan bildirmi, Nuseybin mstekil sancak iken beylerbeyi voyvodas oturmas nn doru olmad kan sn aklayarak, eltk mahsulne dahi gadrolur Mardin ve Nusaybin hususunda beylerbeylerin alkas nn kesilmesini teklif etmi ve istei kabul olunmutu l5. Btn dirlikleri (timar, zeamet, has ve vakflar) ve hzineye ait geni mukataa topraklarn dzene koymak ve zellikle dirlik kylerin
14 stanbul ile karlkl mektuplamalardan auhyoruz ki, Abned Paa bu iki eyaletin timarlann yazmya memur idi; Bundan gaye de, ifraz , yni, timar fazlas bulmak idi. Gerek leyin, devlet, gelirini artrmak iin eskiden beri, bu trl tahrirler yaptrmakta, rnein, nceki yazma srasnda, 20 bin ake olarak tesbit olunan bir dirlik, bu kez 30 bin karsa, 10 bini hzi neye mukataa yaplmakta idi. 15 Bak., Diyarbakr Mzesi, .SC.(Mardin Sicil) Nr.262.S.21 de, 7 ubat 1598 (evail-i re cep 1006) tarihli hkm-i hmyn.

12

MUSTAFA AKDA

den ifraz lar elde ederek, hazine hesabna mukataaya vermek1 6 maksad ile, eski Liha Beylerbeyisince giriilen, yukarda szn etti imiz, bu Gneydou Eyleti sancaklarnn yeniden yazlma ii geni olaylara sebep olmu, bu yzden Divn hkmeti, tahrir iinin lehin de ve aleyhinde olanlarla uzun yazmalar yapmak zorunda kalmtr. Biz de, bu suretle, ad geen ilemlere ait vesikalardan Trkiyenin bu blgesinin, tarihinde, ne ac bir harap olma yaants srdn tesbit etmek imkn bulmu oluyoruz. Evvelce, hzinenin zengin mukataalar bulunan Diyarbakr-Mardin-Rakka-Birecik yresi sancaklarnda pek ok kylerin harap ve det nfussuz kaldklarn grm ekteyiz1 7 Bu trl yerlerin hzineye yeniden yararl olmalar iin, o evre hk met ilgililerince, ve zellikle kadlar tarafndan, divan a, kylerin boal malarna sebep olan gmelerin sekiz on yl veya daha eskiden beri meydana geldii bildirilmekte, bunun nedeni de, bir ok vergi trlerinin, hele bd-i hav grupuna dahil olanlarn haddinden ve geleneinden
16 Bu konuda u emir'e baknz: Diyarbakr ve Rakka eyaletlerini tahrir eyleyen Ahmed dme ikbalehu tevki-i refi-i hmyun vasl ohcak malm ola ki, Dergh-i Adalet - Unva nm Kapucubalanndan iftiharl-emcid verekrim cmi-iil- mebamid vel'meknm el muhtas bi - mezid-i inayet'l-meHk d-dyim Mustafa dame mecdihu Dersaadetime arz gnderp memur olduu tahrir hizmetini adalet ve insafla tahrir ettn ve halk kendinden rz ve akir ettn bildirilip hin-i tahrirde ikdam ve ihtimamn hasebi ile zuhr ettirdin ifraza kimesne karumayup firaset ve kiyasetin ve hsn-i istikametin sebebi ile kendim iltizama veyahut maktua vermek bbnda emr-i erifim ricasna ilm eylemiin imdi yarar kimesnelere deruhte eyle* mek emredp buyurdum ki hkm-i hmayunum vardukta,veh-i meruh zere hin-i tahrirde zuhr ettirdin ifrazn bir yll seksen yk akeden ziyde iltizama vermee saayeyleyp ve hin-i iltizamda yarar mnaim ve mtemevvil kimesnelere deruhte eyleyp mkdr- kfi yerl ve yurtlu kefiller alup sept-i defter eyleyp defteri inzalayup ve mhrleyp Derg- Muallma irsal eyliyesin ki her sl ol defter mcebince mebla- merkum talep ve tahsil olunup....** (Diyarbakr Mzesi .SC.Nr.259, S.204.,8 recep 1006 tarihli hkm) 17 Bis-i huruf- tezkere budur ki, Mardin hass- atik den 3140 ake yazar Hachalan (Hac Haan) ve 5955 ake yazar Denabi kurbnde Hzrulm ve hass- cedideden 2905 ake yazar Kalecik nam kariyeler raddet-i medideden beru hli ve harbe olup miriye bir aka ve bir habbe hasl it ve rc olmamala maktua verilmeleri her veile mr cnibine evl ve enf olman i-bu kdvet l-mer il-kirm bilfiil Habur Sanca Beyi olup Milli Aireti Beyi Mir Mehmed dme izzih Hazretlerine Defter-i Hkanide mestur ve mukayyet olan 12000 ake maktlan zere maktua verilp bu temessk Mr-i marnileyh Hazretlerine verildi ki, varup en ve abadan edp vki olan maktulann sl be sl getrp mr iun teslim edp tezkere sin alup hfzeyleye: Diyarbakr Mzesi .SC.Nr.259, S.167.evst- muharrem 1007 (S.168 deki ferman tpksna gre, burda ad geen Milli Aireti Beyi Mr Mehmed Bey bz Arap ve Krt airetlerinin ekiyahk hareketlerini bastrd, yollarn gvenini salad iin, Kurt Paann arz zerine, kendisine ad geen sancan beylii verilmitir).

CELL S Y A N L A R IN D A N

B Y ' K K A G U N L U K

13

ok fazla istenmeleri sonucu, kylnn, bu zulmden kurtulmak dn cesiyle, kamak zorunda kald ileri srlmekte idi. Bu gibi kyleri gene canlandrmak iin, baz kiiler hkmete teklif yapmakta, eer mukataa olarak hzineye dyecekleri belli bir yllk bedel mukabilin de, byle boalm kyler kendilerine verilirse, kaan nfusu geri geti rip yerletirerek, yeniden mmur ve abadan etmeyi zerlerine almakta idiler. Divan hkmeti, kadlarca duyurulan bu teklifleri her zaman iyi karlyor, ve kabul ediyordu18. Bilindii zere, arazi tahrirleri nin yenilenmesi hazine ye gelir kaynaklan salamakla beraber, bu i dirlik erbabnn zararna olduu iin, bata beylerbeyleri olmak zere, btn dirlik sahipleri hi olmazsa tahrirci den yaknmaya balyorlard. Nitekim, Ahmet Paann Gney yresindeki u tahrir almalar, tmarl sipahiler adna (daha dorusu eyalet askerinin ikyeti zerine) Diyarbakr Paas Murad tarafndan sert itiraza uram, kendisi, Istanbulu, bu iin askeri ve reayay, hem de, u sefer (Eri seferi) annda tedirgin ettiini yazp durmutu 19. Ancak ,garibi u ki, stanbul, u srada, bu arazi yazma ii nin sefer iin zararl olaca kansna vararak, onu durdurmak zere emir verdii halde, Muharrir Ahmed Paa, nasl ise bir yolunu bularak, tahrire devam hkm kartp, gene ie devam etmiye kalkm ise de, Divn hkmeti, bu defa, 1598 ylnn kasm (evil-i rebiulahir 1007) tarihi ile Diyarbakr Beylerbeyisine ve med (Diyarbakr) Kadsna yollad bir ferman ile Almed Paann yazma iine son verilmesini kesin ifde ile istemiti20.

18 Byle, boalan bir kyn veriliini gsteren baka bir vesika, rnek olarak buraya alnmtr (Diyarbakr Mzesi .SC.Nr.259 C.209): Bis-i tazkere budur ki, Kaz-i Mardin'e tbi hass- hmyn kurralanndan hass- atik ten kariye-i Tabumdan i bu hmil-i temessk Haan Kethudya enlik ve abadan ve reayasn yerl yerine kye getrmek artyle her sene on bin be yz altm ake maktua verilp ki sl be-sl zikrolunan maktu olan mebla ed edp enlik ve abadan edp ziraat ve hraset oluna minvl-i mezbur zere iltizam ve kabul etmakle ve enlik ve abadan olursa dahi gayn kimesneye verilmeye diye eline temessk verld ki varup zapt ve tasarruf ede evst- aban 1007 Minelhakir Yusuf Emin 19 Bak., Diyarbakr Mzesi, .Sc. Nr. 259. S. 190 (Bu hususta Muharrir Ahmed Paaya 1006 hicri tarihi ile yollanan fermanlar) 20 Diyarbakr Mzesi. .Sc. Nr. 259. S.210

14

MUSTAFA

AKDAG

Ahmed Paa nn arazi yazma iine devamda o kadar uylamas bize anlatyor ki, tahrir , kendisi iin de ayrca ok kazanl oluyordu 2 1. Beylerbeyinin, Divan a yollad mektubunda, iddia ettii gibi, dirliklerden ifraz bulmak amac ile hkmetin yaptrd tahrirden timar erbabnn zarar grdkleri kat olmakla beraber, bu arada reaynn da tedirgin olduklar doru olmasa gerektir. Halk yerlerinden oynatan larn, ehl- rf, dirlik erbab, ribalur, ky topraklar iinde, ya da snr larnda iftlikler peyda eden resm kiiler (yenieri, sipahi, kad, m derris, beyler) ve mltezimlerin soyguncu davranlar olduunu olay lar kaydederken greceiz. Airet beylerinin hkmete kar gelmelerinden doan karklk: Celli konusunu incelerken sk sk belirttiimiz zere, olaylarn bandan sonuna kadar Anadolu karklklarnda mer ve onlarn kapularndaki aalar ve sekbanlarnn byk etkileri vard; hatt, Celllik, beyler beylerinin ve sancakbeylerinin dzend devranlarndan geni lde yararlanmakta idi. Onlar, buna iki ekilde hizmet ediyorlard: 1 - Kapular levend (resm ad ile sekban) yata olup, Celllik bununla beslen mekte idi. 2 - Kapllarndaki aalar ve sekban blkleri halk durmadan soymakta, ok kere de, bunu kapusunda bulunduklar beyin hzinesi hesabna yapmakta idiler. u halde, bu konuya giren btn olaylarda vilyet beylerinin adlarna rastlyacaz. Gneyde, sk sk yollarn gvenini bozan, yni soygun ve yama yapp duran baz krt ve arap airetlerini sindirmekte bir ara gze grnr baar salyan Milli Aireti Beyi Mr Melmed Beyi mkfat landrmak isteyen Diyarbakr Valisi Kurt Ahmed Paa, onu Divan hkmetine tantarak, kendisine Habur Sanca Beyliini verdirdii gibi, harap kyleri yeniden diriltmek isteyen hkmet de byle yerlerden baz larn ad geen bey in mukataa zere iltizama almasn kabul e tti22. Milli Aireti Beyi Mr Melmed bir taraftan Habur Sanca Beylii ni, br yandan, ylda, nemli bir toplam olan mukataa iltizamn el de ettikten ksa bir sre sonra, Diyarbakr Paasnn adamlar ile aras alarak, devlete as oldu. O evre halknn yerlerinden oynamalarna sebep olan u kaydet tiimiz Mr Mehued olay neden kt, bilinmiyorsa da, bu sralarda
21 Bu gibi hallerde byk rvetler almak, sanki tabii bir hal gibi idi ve ikyetler de bu kt huyu nleyici bir etki yapmyordu. 22 Not 17 deki vesika tpksna baknz.

CELL SY A N LA R IN D AN

BYK

KAGUNLUK

15

Beylerbeyinin seferli oluu dolaysyle, hkmetin Diyarbakr Eyaleti Muhafzlna bekittii, ayn yerin defterdar Melmed Paa ca Mar din Kadsna yollanan bir mektubta bu konuya it biraz aklama va.dr. Bu vesikada, Defterdarlmzdan md, bu sene Eyalet-i Diyarbakrn muhafaza hizmeti bu cnibe sipari olduuna der-i devlet trabndan kiraren ve miraren evamir-i erife geldii malumumuz olmutur ve biz Diyarbakra geleli Mr Mehmed, Hzineye be alt yk ake mikdar vermitir ve zimmetinde krk yk akeden ziyade mal- pdih! bak kalup defatle kendisine ktlar gnderiip, kendi haline mukayyet olup, yirmi gn mikdar Hazret-i Eyyupen-Nebi de oturduk. Asl nhemvar bir hareketin grmedik ve iitmedik ve malmunuzdur ki, hass- hmyn reayasn nice istimalet ile yerli yerine getrp, en ve abadan etmi iken, Milli taifesinden baz cemaat Amed kurbnde iken, Msellim Aa, baz ekiyann sz ile, bundan akdem zerlerine gelp, basup, kll emvl ve erzaklarn garet ve hasaret ettiklerinden maad, hliy Mr Mehmed in dahi zerine vardklar istim olundu. Elbet de mbeynde kll fesat olup ve bu sebep ile fukar ve reay terk-i vatan edp, bu sene bir tane tereke ziraat olunmamak mukar rerdir. Mumileyl Msellim Aaya nasihat ve tenbih eyleyesiz ki, bu makule evzdan feragat edp, fesda mbaeret etmiyeler ki, sonra nedamet muhakkaktr. Cevap vermesi mkildir. Eer, mezbur Meh medin dvcs var ise, huzurunuzda grlp, isyn sicil olduktan sonra asitaneye vuku u zere arzolunup emr-i erif vrit olmaynca bu makule hususa mbaeret olmad mlumunuzdur. Dikkat edp ve bu tezkereyi sicil-i mahfuza kaydeyleyp, define cidd- ceht ey leyesiz , diye yazlyordu 2\ u szlerinden, Muhafz Defterdar Mehmed Paa n, Beylerbeyinin msellimine kar, Mr Mehmed Beyi lakl kardn anlyoruz. Buna karlk, Mr Mehmed Bey ile urat ileri srlen Msellim Yusuf Aann (yani Diyarbakr Beylerbeyi Kaymakamnn) da, gene Mardin Kadsna, 17 eyll 1598 tarihi ile yazlm bir mektubu, olay, Milli Ai reti Beyinin, tam isyan ve tuyan sonunda, zerine varlp, kuvvetleri nin datld, isyanc beyin de, yaral olarak, daa kat eklinde anlatyor. Hkmet te, buna inand iin, Mr Mehnedin hakkndan gelinmek iin fetvy-i erife ve emr-i pdiah yollam ve mr-i ai23 Diyarbakr Mzesi, .Sc. Nr. 259 S.196 (7 Eyll 1598-5 safer 1007 tarihli mektup tplas).

16

MUSTAFA A K D A

retliini de Nevruz Bey adnda ayn aileden baka birisine vermitir. Yusuf Aa, Kadya: Mr-i airetlik Mr Mehmedin zerinden kalkup Nevruz Beye verldin cmle vilyet halku bilmek iun sk- Sul tande dellallarla nid ettiresiz ki, gne dein cmle airet gelp, Nevruz Beye buluup, kendyi mr-i airet bileler. Syle ki, gne dein gelp mraacat etmiyecek olurlarsa, veballar boyunlarna; s olmu olurlar, sonra herbirinin hakkndan gelmek mukarrerdir. Ona gre mukayyet olup, bu vehile nid ettirmee himmet eyliyesiz , diye ri cada bulunmakta idi 24. u olayda kusur kimde olursa olsun, sonu udur ki, bundan, airet halk reaya ve teki kyler ahlisi ok zarar grdler; iki tarafn da soygunlarna dayanamyarak, yerlerinden saa sola katlar. Mcadele sonunda da, Mr Mehmed Bey yenilerek, airetin beyi deiti. Bunun tpks bir olay da, Muki Mr-i Aireti Salih Bey ile ken di aireti kyleri halk arasnda ekime yaratan salma toplama konusun dan kmtr. Yaplan yaknmaya gre, Salih Bey seferde iken, yerine brakt Polat Bin Dervi, Bulu kyne gelerek, hakltan zlmen ve kahren 180 kuru toplamt. Sz geen Mr-i Airet seferden dnd nde, kyn kethuds, yannda bir ka kii ile gelerek, bu yolsuzluu mahkemeye ikyet ettiler. Salih Bey, Kad nn nnde, byle bir eyi inkr etti ise de, dvclarn tanklar sz edilen hakszlk iddalarn doruladlar. Bu durumda kyllerin haksz alman paralar geri verildi. Ekiya davranl birisi olduu grlen bu mr-i airet hakkndaki bir dv da, kendisinin balarnda bulunduu ileri srlen yirmi kiilik bir bln, gene bir Muki Abreti ky olan Olakyata ndan Zeyyat Bin Habibin evini geceyans basarak, bir kuyu buday ve bir kuyu arpa ve 600 kuruluk emvl ve erzak nelb- garet edp, kll teadd etmesinden kyordu. Salih Bey, zerine atlan u crmleri itiraf zorunda kalm t25. Mr-i airetliini bylece bir eit zorbalk yolunda kullanan Salih Bey bni Seyyid Ahmetin bu trdeki tutumu kendisine dmanlar hazrlamakta gecikmedi. Mardin Mahkemesine Muki taifesinden Murat Aa Bin Vali, 3 Haziran 1599 (8 zilkade 1007) tarihinde yapt yaknmada: taife-i mezburenin mr-i aireti
24 Diyarbakr Mzesi, ayn defter, S. 195 (17 Eyll 1598-evst- safer 1007 tarihli mek tup tpks). 25 Diyarbakr Mzesi, ayn defter, S.158 (26.IV. 1599-evhir-i ramazan 1007 tarihli hc cet).

CELL SY A N LA R IN D A N

BYK

KAGUNLUK

17

olan Salih Bey, baz hususlar iin kariye-i Gurs-i Edn ya varup, anda iken, sabah vaktinde Feyyaz Bey Olu Osman (teki bir mr-i iret) otuz be msellh adan ile zerine varup, odasn basup ve tfeki ile mezbur Osman mezkru sa koluna vurup mecruh edp, lmek ze redir diye aklaynca, kad yanna Mardin voyvodas olan fahr ulyn Ahmed Aa tarafndan verilen Davud Beeyi (voyvodann adam bir yenieri olduu bee sznden anlalyor) ve halktan bir ka gz lemciyi alarak, yaralnn bulunduu kye gitti ve ifadesini ald. Salih Beyin evvelce bakalarna yaptn, bu kere Feyyaz Bey ile olu Os man n kendisine yaptklarn, yani odasn basup tfek ile dirseini krdktan sonra, cebren ve zulmen ikiyz elli kuruunu ve krk be kuruluk pre 2 ve ahsini ve yetmi koyununu ve baka eylerini 6 nelb- garet ettiklerini grmekteyiz 27. Gneydou Anadoluda Celli Fetretinin nasd bir karaktere brn dn belirtmek zere, ve karklklarn olduka balangcnda ge meleri bakmndan, bu iki olay vermekle yetiniyoruz28.
3 - 1603 den Sonra Anadolu karklklarnn Yeni Karakteri

Karayazc 1601 de ldkten sonra, biraderi Deli Haann, Celllerin byk blntsnn banda olarak, ayn davranl hareketlere devam ettiini, ve sonu olarak, hkmet ile barp, 1603 baharnda Rumeliye getiini, ancak, balca arkadalarnn da, ona uymay kabullenmiyerek, Celllie devam etmek zere, Anadoluya daldklarn geni e kilde belirtmitik29. Bylece, Cell syanlar tarihinde Fetret dev resi 1603 ile son buluyor, ve arkasndan, korkun bir karklk, sosyal ve ekonomik dzeni temelinden kertiyor, Anadolu Trk toplumu, yedi yl srecek Byk Kagunluk dnemine giriyordu 30. Hakikaten, Karayazc, ve hatt kardei Deli Haan, byk apta cell babuu olmalar syesinde, btn as sekban dernekleri, ya bun26 Pre (para), 2.5 akeye eit bir gm sikkeyi ifade eder. 27 Diyarbakr Mzesi, ayn def. S.82 28 Olu yl ynnden u olaylar, Cell syanlar adl kitabmz iinde anlatlmal idiy seler de, o zaman bizce bilinmadikleri iin, buraya olsun eklemeyi faydal grdk. 29 Geni bilgi iin u kitabmza baknz: Cell syaulan, S.221-243 30 Bu deyim zamannn halk dilinde kullanlm olup, Byk Kagun" veya sadece, kagunluk, kagun ekillerinde de gemektedir. F. 2

18

MUSTAFA AKDA

larm emrinde veya etkisinde olduklar iin, gerek kyl ve gerek ehir li halkn, bu bir ka bye, istenen salmay vermeleri yetiyor, bir de ricac yollayp, fukara halkn korunmas yolundaki isteklerinin kabul edildii bile grlyordu. Fakat, bu bykler ortadan ekildikten son ra, eskiden Karayazc veya Deli Hasana uyruk olanlarn her biri bir Karayazc kesildi. Bylece, kadrolar binleri aan pek ok celli grup larnn tremesi Anadolu iftisini, bzan kendisine de hcum olacak di ye korkuttuu, bzan da, bu karklkta gidip evresinden uzakta geen yamalardan nasibini almak hevesine srkledii iin, hemen btn kyler yerlerinden oynadlar. Hkmetin, bata Deli Haan olmak zere, ileri gelen balca celli babularna mansplar vermek suretiyle, isyanclar szde ho nut etmek yoluyla karklklar yattrmak siyaseti beklenen sonucu vermek yle dursun, olaylar btn btn alevlendirmekten baka ie yaram ad31. Topular Ktibi Abdulkadirin dediine gre, Deli Ha ann isyandan vaz geme teklifi kendisine ilk defa duyrulduu vakit, Nuh Paa: lkin sonra yz nefer Deli Haan peydal olur, hamen bun lara kd evldr szn sarfetmekle beraber, Engrs Seferinin kt durumu karsnda baka kar yol da grem edi32. Artk azl celli babularn merala geirme ilemi devam etti. Evvelce kendisine Hamid Sanca beyliini verdii Nesli Olunu gene de yola getiremiyen hkmet, Nuh Paaya yollad Taem m uz 1604 tarihli fermanda, an na layk yeni bir sancak vermek, ve hizmeti hora geerse, beylerbeyi tyin etmek vaadi ile onu yanna armasn isted i33. Serdar Nuh Paann, bir Deli Haan yerine yz ortaya kar ek lindeki sznn ne kadar doruyu ifade ettii ortaya kyordu. Tavil Halil, Deli Haandan ayrldktan sonra, Orta Anadoluda byk bir n kazand. Nuh Paa ordusu bu konuda yeter baar gsteremedi. 1604 yaznda bu tannm Celli Babuunun sekbanlar Kastamonu, orum, Bozok, Aksaray sancaklarn yakp ykmya koyuldular. Bura
31 Bu ekilde isyan ve zorbalk yapanlarn mansplar doldurmuya sancaa bey tayin etmesi zerine, u gzel beyit ile yerilmitir: imdi zamane mansb ekser akidedir, nanmaz isen ite biri akkdedir. (Bak., Naima.C.I.S. 197). 32 stanbul Sleymaniye Kitapl, Esat Efendi Yazmalar, Nr.2151, vr. 80 33 u vesika bu konu ile ilintilidir: Babakanlk Arivi, Ibnl-Emm Karton: 3,Nr.608 (26 Muharrem 1012 tarihli khm). baladklar, Satr*

c Mehmed Paannn, Varat Seferi srasnda Belgrad Nazn akak brahim Beyi o geede bir

CELL S Y A N L A R IN D AN

BYK

KAGUNLUK

19

larda, ehli, korkudan, ya dalk yerlere snd, ya da ky ve kasaba larn palankalar ile evirdiler 34. Ayn yl, Karasait Zorbas da 3 , S Akehir ve Ktahya arasnda ortal kasp kavurmakta i d i36. Adlar ve sanlar bunlardan hi geri olmuyan Karaka, Kalenderolu, Gurgurolu gibi daha bir oklar, hkmet kuvvetlerinin hcumu hlin de, birbirleriyle dayanmak iin olacak, yakn evrelerde koutur makta idiler. Bolu Sanca Beyinin mektubundan reniyoruz ki, gene bu 1604 sonlarna doru, bu kasabaya ve Geredeye, Yldzl brahim ve elinde 300 kiilik bir levend bl bulunan Cell Hseyin bas kn yapmlard. Bey de, Dzce yresinden toplad 600 miktar sek ban ve suhte ile, bunun cn almya hazrlanyordu 37. Ayn yl, yni 1604 de, Antalyamn Elmal, Kzlkaya ve Karahisar kazalarnn yn ve eraf Kad eliyle yolladklar mektuplarn da, Dervi Nazr diye maruf akinin Karayazcdan perakende olan ekiyay ve mer Paa Karnda brahim Beyi katleden Topa Beyi, Beyzde ve Gazanfer ve bunlardan gayr bir ka bin ekiyay toplayp, Hamid Sancan harabedip ve Karahisara bizzat varup bir oklarn haps ve kaddar balayup kylerde hilelerince gezdirdiklerini, Kk Haan adnda bir blkbasn 100 kii ile uhut Kasabasna yollayup, Karahisar Sanca bana verildi diye bildirmesi zerine, 500 ha nenin, yer ve yurtlarn terk ile, katklarn ikyet ediyorlard38. Uak halknn mektuplarndan, o evreyi de Hayliolunun kasup kavur duu renilmesi zerine, Anadolu Beylerbeyisine ve Uak Kadsna suhte taifesi =medrese rencileri, yahut il erleri ile, zerine yrnme si emri verildi39. Barnl Kazas kylerinden kasabaya gelenler: kasabat ve kurraya her br zorba cell ekiyas ve trkmen tifesi ve
34 Abdlkadir Efendi, Vekayinme, Sleymaniye Kitapl, ayn yazma, vr. 80 35 Abdlkadir Efendi zorba** tabirini Kara Saite de kullandna gre, bu nl celli de, pek oklan gibi, Alt-Blk halkndan azma idi: Ad geen yazma Vr. 82 36 Ktip elebi ye gre, kendisine sancakbeylii verildii halde, bunu bir trl ele gei* remiyen, veya ksa bir sre sonra zerinden alman Kalenderolu, bu srada, yni 1604 de, isyan etmi olmakla, Kara Sait de onun uyruu olarak faaliyette bulunmakta idi. Tavil Halil de ek ya efliini ve buna dayanarak yapt resm grevini kardeine brakp, tpk Kara Sait gibi, Kalenderin emrine girdi: Fezleke, S. 289 37 Babakanlk Arivi, Mhimme Defteri Nr.75, S.295 (Vezir Nasuh Paaya 29 aban 1013 tarihli hkm) 38 Ayn Mhimme Def. S. 313 39 Ayn Mhimme Def. 182 (bu azl cell hakknda, S.124 de de uzun bir hkm var dr).

20

MUSTAFA AKDA

Karaka zorbasndan ayrlan sekizyz miktar atlu ile Kfir Murad ve Benli Almed zorbalar, mstevli olup, mslmanlarn meceanen yem ve yemeklerini yiyp kurular salup olan ve kzlarn alup kzlarn salarn tra ettirp olan gibi hizmet grdrmekte olduk larn kadya arz ile, Istanbula bildirilmesini istediler ',0. Deli Haann 1603 de hkmet ile barmas sralarnda, kendisi ne Karalisar (Afyon) Sancakbeylii verilen, fakat celli davranl gidieti bir trl deimedii iin, ksa zamanda grevine son verilen baka bir azl zorba da Knalolu Mustafa idi. Hayli eski ve birinci srada babulardan olan bu kii de sipah azmas olup, Teke, Hamit, Aydn taraflarnda kalabalk bir levend kitlesi ile dolamakta iken, bir ara Bursaya kadar yanam ve hkmet ile gene barmak yol lar aramaya balam idi. Bu konu iin kendisine yazlan hkmde: uur- hmaynumda hizmet iin Bursa etrafnda olduunu haber aldm. Bana hizmet edenlerin mkfatlarn grdkleri malmdur. Sen dahi hizmet iin yanndaki adamlara gayret ve mit ve istimlet ver ve Bursada olan vezirim Hasar Paann emrine gir. Hizmet ve yoldalkta bulunur isen, hline mnasip bir mansp verildiinden gayr, yannda olan gnll yarar yiitlere de defterin mucibince dir likler verilp, her biri ihsanmdan istifade eder ifadeli vaatler yaz lyordu. Fakat, isyanc babuuna bu eit szlerin gven vermedii anlayor. unki, daha sonra onu, gene, Aydn, Sarhan ve Sula ev relerinde eski kalabahk levendleri ile dolar grmekteyiz. Uak ve yukarda ad geen yerlerin kadlarna yazlan hkmlerde, sefere git memi timar erbab ile ilerlerinin Knalolu zerine srlmeleri isten mekte id i41. Fetret dneminde Orta Anadoluya gre daha iyice olan Ege Blgesinin Byk Kagun sresi iindeki hayt hakikaten ackl gemitir. Yukarda saydmz bu celli babularndan baka, Karakz, eytanolu, Zlfkr, ren, Taccddin gibi daha pek oklarnn, kalabalk blkleriyle, evrelerini ate ve kana boyadklarn, bala rndaki binlerce levendlerinin karnlarna bir lokma ekmei ve keselerine bir ka akelik gndelii (ulufeyi) bu ekilde kanl yoldan salamya savatklarn szlerimize eklemeliyiz. Fetret sresinde, byk bir soygun ve ykp-yakma olayna uram bulunan Orta Anadolunun, 1603 den sonra gelen Kagun
40 Ayn Defter: S. 330 41 Mhimme Def.Nr.76,S.ll ve 331

C E L L S Y A N L A R I IND A N B Y K

KAGUNLUK

21

dnemindeki yaants da az ackl deil idi. Tavil Mehmed ve Karaka Ahmed gibi ekyalkta ba mertebeye ermi celllerden baka, dier daha bir ok azl zorbalar da bu blgede hayat halka zehir etmiler, hkmet dzeni diye bir ey brakmamlard. Kastamonu Sancan Yularkast nn penesinden kurtarmak uzun bir sre mmkn olmam, halkn yardmna yollanan kuvvetler bu azl cellye bir ka kere ye nilmilerdi 42. Tavil Mehmed, Karaka Ahmed, Kara Sait, Kk Hse yin gibilerin, biribirinin peinden talan ettikleri, hayvan srlerini toplayup gittikleri, bu arada, hli vakti yerinde pek ok kiileri (zel likle kad, mderris, avu, yenieri, gibi mal mlke sivrilmileri) l drdkleri Orta Anadoluda, bu byklerin uyruklar olarak (blkbalar, aalar), veya kendi halarma dolaan saysz zorba veya ce ll babular grmekteyiz, rnein, 1605 de Ankara yresinde San Handan, ah Bey, Hersekolu Ahmed, Abdi, Mehmed, Budak, Y ar dm, Sar Memi, Haan Kethda, Cldanol gibilerinin adlan okunu yor 43. Konya yresinin durumunu bildiren vesikalar elimizde bulunma makla beraber, Krt Ali ve Krt Haydar denen iki sipahazmas zor bann 1605-1606 kn Karamanda geirdikleri srada, vilyette panik yarattklar Ankara mahkemesinde geen bir dvda tesbit olunmutu 44. Adlar bilinen veya bilinmiyen bu bir sr cell guruplarnn (gzel kadn, kz ve gen ocuklar gtrmekten geri koymuyan) soygun silindir lerinden baka, Topuzubyk denen sipah zorbasnn babuluk ettii kalabalk bir Alt-Bliik halk grupu da (ihtimal tran seferinden dn yorlard), getikleri yerde, ne buldularsa aldlar; at, katr, sr, koyun brakmayp, srdler. Sipah Srgn diye de tarihe geen bu olay, Byk Kagun un nemli olmtularndan biridir45. Cellilerin, Ankara kadar canl bir ticaret ve endstiri merkezi, ayn zamanda zengin yata olan Kayseriye de btn itihalar ve ka labalk gruplanyle yklendiklerini, ehri ler tarafndan sardklarn,
42 Ankara . Sc. Nr.9, ve Nr.lO,S.9 43 Ankara .Sc.Nr.9, S.329,330,Nr. 10, S.42,73,146 44 Ankara .Sc.Nr. 10, S. 28, deki 14. VIII. 1606 (9 rebiul-ahir 1015) tarihli kayt: Larendedeu mer Halifenin vekilleri mezburn zevcesini, Ankara da evinde emanet duran Mus tafa avutan teslim almya geldiklerinde, diyorlar ki, bundan akdem ekiyadan olup diyr- Karamanda klyan Krt Ali ve Krt Haydar zorbalar mekkilimiz nezburun mekhesi olup merkum Bakiazde*nin mtekas olan Leh l-asil Llezr nam zevcesini cebren alup gidp ekiy-i mezbure Ankara kurbnde ukurcak nam mevzide brakup cariye olmak ihtimali ile... 45 Ankara .Sc.Nr.lO,S.61 (19 Austos 1606=Rebiulahir 1014 tarihli kayd).

22

MSTAFA AKDA

bir ka yl, Orta Anadolun bu nemli sancana hi bir hkmet kiisinin uramya cesaret edememesi yznden, zellikle ehrin ge rek yiyecek ve gerekse teki ihtiyalar ynnden dayanlmaz glk ler ektiini nceden sylemeliyiz. Burada nemle sz konusu edeceimiz bir olay da u ki, celllerin ehri kuattklar, buna kar da, dizdar, sancakbeyi ve halktan ileri gelenlerin de, ehrin kale duvarlarn bin bir zorluk ile korumuya altklar srada, ierden bz kimselerin, dar adam sarktarak, veya teki yollarla, aslere nal - mh, ayakkab (postal, papu) ve baka gerekli eyleri gizlice verdikleri, bir oklarnn sust yakalanmalarn dan anladmtr. Garibi u ki, sanklardan bir oklar, mahkemeye verdikleri ifadede, kendilerini hkmet kiilerinden olanlarn yollam olduklarn belirtmekte idiler45. Kylere yapdan basknlarda da, halk tan bir oklarnn ekiyaya katldklarn, hatt bazlarnn evlerini de bile gtrdklerini, karlaryla birlikte cellye hizmet iin kafilelere karanlarn bulunduunu, mahkemeye bu konularda gelen dvlarn grlmesi srasndaki verilen bilgilerden anlyoruz 47. Kayseri Sancan talan eden ve bu byk Orta Anadolu ehrini kuatp, halk hi olmazsa cann kurtarma bedeli (fidye-i nect) de meye zorluyan hakiki birer ordu birlii dzeninde byk cell grup lar tanyoruz 48. Bunlarn en tannmlar, Erzde, Tavil ve karnda Zlfkar 49, Kalenderolu 50, mer Paa, Aatanpiri51, Ali Gazi gibi babular tarafndan yneltiliyorlard. Bunlarn yardmclar duru46 Ankara Etnografya Mzesinde bulunan 1013-1015 hcr tarihli Kayseri eriyyr sicili* nin gzden geirilmesi, bu konuya ait bir ok davalarn yer aldn gsterecektir. 47 Ankara Etnografya Mzesi, Kayseri 1013-1015 .Sc., 26 safer 1015 ve 7 Rebiulevvel 1015 tarihli kaydlar 48 Bu gruplara, o zamanki kaytlarda, halkn azndan, aslerin babuu bulunan kii lerin ad verilmi olarak gemektedir. 49 Bu kiinin, 11 Temmuz 1607 (16 rebiulevvel 1016) tarihli kayddaki ad Zlfikar Pa a diye geiyor. 50 Ankara - Konya arasn talan eden Kalenderolunun Kayseriyi de sradan koymad grlyor: Kayseri .c. 1016-1018 51 Aatanpiri grupu, Kayseri yaknlarnda iken, Kayseri Kalesi iindeki hapishane nin kethda ile kilidin bozup*', ehrin kapsndan grevli nbeti mustahfz nn , hatt, diz darn ihmali ve belki de yardm ile kaan Halil eyh ve iki arkada, bilinmiyen bir ekilde Zamant Kalesini, Aatanairi ye teslim ile, iinde olan mslmanlann bam kestirmilerdir , Kayseri Sanca Beyinin mahkemede atrd soruturma, bu karmay hazrlayan ve yapan* larm ortaya karlmasnda bir sonu vermemitir: Ankara Etnografya Mzesi, Kayseri, 10131015 tarihli eriyye sicili.

CELL S Y A N L A R IN D A N

BYK

KAGUNLUK

23

muda olduklar sanlan ve nemleri ikinci derecede bulunan Sareyh, Kel Ali ve bakalarn da saymak gerekirse, Cell eflerinin ve bunla rn balarna toplanan levend kalabalnn ap hakknda iyi bir fikir alnm olur. imdi, bunlarn yarattklar kanl olaydan bzlarn, hi olmaz sa bilindikleri kadar buraya geirmek, Cellliin sosyal knty nasl yaptn renmek iin yerinde olacaktr. 1604 ylnda, Tavil ve Karaba adamlarnn soyduu Kayseri San ca, 1605 ve 1606 da da, Erzde, Zlfkar Paa ve Aatanpri, Ali Gazi adlarndaki drt efin sekbanlar tarafndan srler hlinde, arkas arkasna harabeye evrildi. Hatt, bunlar, Zaraant Kalesini ele geirip, bir ok kiileri acmadan ldrdler. Celller, dirlik sahip lerinin veya mukataa eminlerinin, vergi olarak kylden topladklar, para, erzak ve teki eylerini zaptettiklerimden baka, koyun, kei ve sr srlerini, at, katr, kz, inek ve teki hayvanlan, buradan alp, ya te yerde una buna gayet ucuza satyorlar, ya da kendilerine giz lice yataklk edenler eliyle ehir pazarlarna dkyorlard52. Celllerin kyleri ne hale getirdiklerini, mahkemelere gelen bir ok dvlardan ve hkmete yollanan ikyet dilekelerinden anlyoruz, rnein, Muncusun halknn byle bir arz- hlinde, bunlar kadimden 130 cizye hanesi olup, ol mkdar zerinden veregelirken, Kalenderolu ve Tavil-i Rezil Karnda ve Aatanpiri ve sair ekiy zorbalar gelp kariyelerini vurup ehl- iyallerini esir ve kendilerini kati ve hlen ok az kaldklar halde, cizye, mevcutlarndan deil, kadimdeki defter gerein ce alnmakta olduundan dayanacak gleri kalmadn bildirmekte idiler. Bu trl iddialann doruluuna inanan hkmet, Kayseri kad sna yollad 20 Ekim 1608 (10 Recep 1017) tarihli emir (hkm) ile, ad geen kydeki cizyenin, defter kaydndan deil, mevcud hanelere gre alnmasn bildirdi53.
52 Ankara Etnografya Mzesi, Ankara .Sc. Nr.10, S.27*de geen bir dvya ait u ifade ye baknz: Beyt l-Mal-i Hassa Emini Fahr-l-Cyu Mehmed avu , Hakverdi Bin Baliyi sulamasnda, bundan akdem mezbur Hakverdi, Celli zorbasndan bir ka yz koyun getirp ekal bah ile otuzar akeye koyun satup (fiyat bahsindeki hakiki deere baknz) alup satt koyun fukarnn srlen koyunlandr. Sual olunsun deycek bi-haseb*s-sul, koyun sattum amma bu sipahinindir deycek bigaraz kimesneler, mezburun alup satt koyunlan cellden getirdi dey ehadet etmein...** 53 Ankara Etnografya Mzesi, Kayseri . Sc. hmayun. Nr. 14,10 recep 1017 tarihli hkm-i

24

MUSTAFA A KDA

Aatanprinin Kayseriyi kuatmas olayn kadya ikyet iin mahkemeye gelen nefs-i ehirde sakin yan- vilyet ve eraf- mem leket cemm-i gafir , verdikleri ifade de: hlen bir aydan ziyadedir ki, Aatanpiri nam ak yediyzden mtecaviz levend ve sekban ile K ay seri Kalesini muhasara edip kaleyi kapatp ehrin suyunu kesip ve yenieri serdar olan Rum Sinanolu Mahmud Beeyi cenkte katledp ve nice yz mslman ehit edp envai fesad edp, merhum Serdar Ferhat Paa Kayseriye kalesinde emanet vazettii toplarn bzsm kalenin cenge kaabil olan yerlerine ve dahil-i surdan Karakuleye ve Mirliva ve Gherile Kulesine nakledip leyl- nehar cenge ikdam- tam olmak gerektir dey ittifak ettiklerin ve ittifak ile zikrolunan kulelere toplar konulduu bilfiil kale-i mezbure dizdar olan kdvet l-mer Sdi Bey tarafndan aklanm ve durumun deftere geirilmesi isten mitir 54. Kayseri ye yakn Hisarck ve Enderek kylerinden toplanp, ba larna geleni arz iin kadya kan kyller de yle yakndlar: I bu bin onalt senesinde vaki olan mah- rebiulevvelde (1607 Temmuzun da), Zlfkar Paa ve mer Paa 5 ve Macar nam reis z-zaleme onbine 5 karip ekiy ile Kayseriyeyi ve etrafnda olan kariyeleri muhasara edp, nice bignah mslnanlan kati ve nice mazlumlar hapsetmekle maln ahzedp emvl ve erzakmz nehb ve garet ettiklerinden gay ri, hal darl-harp misli cmle mamelekimizi yama ve talan ettik lerinden md ehl- iyalimize dest-i tetavl dirz ettikleri ecilden sabra mecl olmayup bikadril-imkn mdfaa makamnda olduumuz da hikmet-i lhiye Cemit nam ak ile Aatanpirinin taifesinden ayrlup, Zlfkar Paaya 5 tabi olmak iun gelen taifeden bir nice aki 6 kariyelerimize gelp alelgafle bizi basup zikrolunan ekiya dahi bak kalan srlarmz srp, rastgeldi fkaray tutup hapsetmek zere iken biz dahi mslmanlardan istimdat ve istine eyleyp mezburlar ahsen veile defedelim der iken kendileri ktale mbaeret eyledikleri
54 Ankara Etnografya Mzesi, Kayseri . Sc. Nr. 14. 20 safer 1016 (16 haziran 1606) defterleme. 55 Burada ad geenler, paa nvanm ve beylerbeylii rtbesini usulnce kazanp ta sonra isyan etmi kiiler olmayp, Celli efliinde n saldktan sonra, isyandan vaz gemeleri iin bu mansp ve nvan kendilerine devlete verilmi olanlardan ikisidir. 56 Ayn 14.Nr.li Defterdeki, 6 rebiulevvel 1016-1.VII.1607 tarihli seri Sancan bir de 1606 da yamalad anlalm oluyor. bir kz dvsnda, "geen sene zlfikr Paa geldiinde zyi oldu , sz getiine gre, bu naml Cell'nin Kay

CELL SY A N LA R IN D A N

BYK

KAGUNLUK

25

ecilden, muharebe ve mukatele zere iken, smail nam aki birka hizmetkrlaryle maktul olup er ve urlanndan fukara halkn kurtul mu olduunu, fakat bu kere de, lenin kardei Yusufun, kyllerden biraderinin kann dv ederek, kendilerini tazyik ettiini syledikten sonra, olayn tpk anlattklar gibi getiine kalabalk ahitler gs terdiler. Kad, bu makule ekivann demi heder olduu hakknda, evamir-i erife bulunmala , ekivann katlinden kyllere hi bir sorumluluk dmyeceine karar v erd i57. Yukarda verdiimiz'bilgilerle belirdii zere, cell kitlelerinin, ayr ayr, biri dierinin peinden, birer korkun kasrga gibi gelip ge tikleri Kayseri ve yresini bunlardan kurtarmakta, hkmet, eme ya rar hemen hi bir ey yapamad. Yalnz Aatanpiri, her halde 1606 mays veya hazirannda olacak, o evre trkmenlerince byk bir boz guna uratlm ve bandaki ekiys uraya buraya dalmt58. Fakat, o zaman Trkiyesinde, hele kylnn de yerinden oyna masnn eklenmesiyle, kendilerini soyguna srecek bir babu arayan o kadar ok iftbozan=levend =sekban vard ki, kendini trkmenleri eline dmekten kurtarm olan, bu, san herkese belli cellba, en ksa zamanda gene byk bir kalabalk topluyarak, basknlarna devam etti. Bundan baka, Kayseri zindanndan kaanlarn yardm ile zamant Kalesini ele geirmi olduunu yukarda anlatm bulunduumuz Celliba Aligaziolu da 5 bu yl, yni 1607 de, hkmetten verilen I), emir gereince kaleyi sarp, kn bastrmas zerine tahta surlar atee veren Kayseri Sancakbeyi Esseyyid Mahmud dan mn dile mek zorunda kalm t6".
57 Ankara Etnorafya Mzesi, ayn defter 16 rebiulevvel 1016 (11 temmuz 1607) tarih li hccet yazs. 58 Ankara Etnorafya Mzesi, Kayseri .Sc.Nr.14,15 rebiulevvel 1015 (20. VIII. 1606) tarihli kayttan. Kayseri Beyinin kendi zeameti olan Sultan Ham ndan Kenan Bin Cuma odadl birini yakalayp, Aatanpirinn adam diye mahkemeye getirdiini, Kena in, trkme, Aatanpiriyi bozana kadar onunla bile gezdiini itiraf ettiini reniyoruz. 59 Bu Cell nin ad baz yerde Aligazi, baz yerdede Aligaziolu diye geiyor. 60 Kn iddeti karsnda, kalenin tahta ksmlarm yakarak geri dnen Mehmed Beye asiler teslim olmak istediklerini bildirmiler, bunun zerine, Sancak Beyinin kaleyi teslim aln* ya giden adamian, ierde rasladklar eyann da defterini yapmlard; bunlar iinde dikkati ekenler: kapu aznda 2 adet balyemeztop, 2 aded havai top, 2 aded-ah top, 5 aded prang top, 9 aded bir nevi prang top, 21 aded akalon, 3000 aded siham, 10 ift araba tekerlekleri, 50 kadar araba urganlar; kaleyi teslim alan Mehmed Aa, kale iinde olan evlerde eski tul*

26

MUSTAFA AKDA

Daha bir yl sonra da, Aligaziolunu sz gene edildiine gre, yukarda sylediimiz mn dilemesine ramen, ler nasl ise, Mahmud Beyden cann kurtarm bulunuyordu 6I. 9 Mays 1608 (23 Muharrem 1017) tarihli bir mahkeme kaydnda, Kayserinin Sanolan kynden olduu aklanan Aligaziolu, Kk Yusuf adndaki azl bir adamna da Kayseri ile Boazlyan arasndaki Kurunlubeli kes tirmi, oralar soyduruyordu. Bu olaylarn incelenmesinden, gene bu ev rede, Topal Haan adnda bir nl ekiyaban renmi oluyoruz. Bu sylediimiz tarihli baka bir defter kaydnda da, Aligaziolunun, bir ara, Kayseriye girmi olduunu, onun, Topal Hasan a, Sipahi Y u suf ve yukanki Kk Yusuf ile yollad haberden reniyoruz. O, ikisi de Alt-Blk azmas olan iki Yusuflarn az ile Topal Hasan a: Biz ehrin iine dahil olduk. Siz dahi gelp, isterseniz bey olun ve isterseniz ben size tb olaym; gelesiz deyp , ite bu arada, Aligazi olu katlolunmu, adamlar, sada solda soygun ile urarken, bun lardan, okgz denen kpr yannda yakalanan biri, kad nnde yukardaki bilgiyi vermiti 62. Konya (Karaman) Vilyeti sancaklarndaki celli olaylar da da ha az ykc olmamakla beraber, dorusu, bu evrelerin durumu hak knda syleyecek ok eyimiz yoktur. u kadar biliniyor ki, Konya yresinde, zellikle Silifke taraflarnda olup geenlere dayanamyan hkmet, Karaman Beylerbeyi Mahmud Paay, Konya Cellleri zerine yrmye memur etmi, hatt, Kayseri, Nide, Aksaray, Beyehri ve Krehir sancakbeylerini de ona komu id i63. Bu sralarda, yni 1604 ve 1605 yllarnda, Nide ve Krehir san caklarnda, 500-600 kiilik bir kuvvetle Hazr adl birisinin dolat ve kendisi ldrlnce, yerine geen kethds Byk Alininde ayn Celli gurupunu Kuyucu Muradn Anadoluda celli zerine at se
galar ve kolaklarn perakende yattm , bunlar 100 den fazla olup, harap vaziyette bulunduunu, kullanlmalar iin iyi bir stadn elinden gemeleri gerektiini, kalenin ise yarar eyasn Celli ve ekiylann abp gittiklerini sylyor. Bak., Kayseri .Sc. Ayn defter, 5 Cemaziyulahir 1016 (27-18-1607) tarihli kayt yazs. 61 Ayn defterdeki, 29 Rebiulevvel 1017 (14 VII. 1608) tarihli kayt, 62 Kayseri yresindeki btn u olaylar iin yukarda adn verdiimiz 14 Nr. l sicilin kaytlarn incelemek daha ayrntl bilgi verecektir. 63 Kayseri .Sc. ayn yer: evst- aban 1016 tarihli hkm sureti: Kayseriye geli ve sicile kayt tarihi 26 Ramazan 1016.

CELL SY A N L A R IN D AN

B Y K KAGUNLUK

27

fer ylna kadar idare ettii, ve bu srada, onun da iinin bitirildii anladyor64. Cell guruplarnn kendilerine, kouturma alan olarak semi gibi, az ok srekli kaldklar evrelerden biri de, byk karklklarn olup getii baka bir geni blge, orumdan tede balayp, Dou Karadeniz kylarna kadar uzanan asl merkezini Yeilrmak yresi nin tekil ettii Amasya-Tokat-arkikarahisar izgisi etraf idi. Bura larda, 1604-1605 ve 1606 yllarnn ackl haytn, toplumun dirlik ve dzenliinde meydana gelen yknty gstermek zere, arkikarahisar, Keap ve Giresun kazalarndan biriken kalabalk bir halk kitlesinin ikyeti zerine, Kad, mderris ve teki ileri gelenlerce dzenlenip pdiaha yollanm olduu kaydolunan uzun bir malzar da anlat lanlar buraya ksaca geireceiz. Pdiah a, 2 Mart 1606 (23 evval 1014) tarihinde, arzolunduu grlen, szn ettiimiz mahzar a gre, Karahisariark Sancana tb Ordubayraml kazasnda zuhur eyleyen Hac aml ve tevabii ekiyas binden mtecaviz levendt ve sekban ekiyas cemolup sipahi namnda Karahzr nam mtevelli ve smail avuolu Mehmed a vu ile yekdil ve yekcihet olup cell-i mezbur ile vilyetimize env teaddsi zuhur edp bu sene mezkr Hac aml ve tevabii ekiyas hadden birn ehali-i vilyeti garet ve hasaret evleyip nice mslmanlarn ve ocak sahibi kimselerin evlerin basup ell- iyalin ekp emred oullarn yannda olan levendatna verp ve yende ve revendeden ve seferli askerden nice kimseleri katlcdp emval ve erzakn ahz ve kabz eyleyp yine kaza-i mezburede skin olup hl msellim-i vilyet olan Dergh- li silahdarlarndan Abaczade Ali Bey kullarnn bir zaim oluyla bir avretin ve yedi nefer hizmetkarlaryle evin basup katledip on yk akelik emvl ve erzakn ahz ve kabzeylednden gayr vilyet-i mezbureye tbi Krk Nahiyesinde skin Dergh- li sipahile rinden dier Ali Bey kullarn alt nefer demisiyle katledp mal ve esbabn kabzeyleyp ve Dergh- li yenierilerinden Trabzonlu nefer yenieriyi dahi katleyleyp mallarn ve esvaplarn yama ve talan etmilerdir , dendikten sonra, sz geen vilyetteki kazalarn
64 staubul Babakanlk Arivi, 1016 ylma ait numarasz mhimme defteri, S. 46 (Bu

olay ile ilgili bkmn sretindeki izahtan anlyoruz ki, Hazr n kethdas Bykl Alinin kat line, kardei olan kii, Yakup adl kad nn teviki ile ilenmi bir cinayet rengi verdirerek, ad geen kady Nide Kalesine hapsettirmi. Yazlan hkmde, kadnn ve davaclarn orduy- hmyna (yni, Kuyucu Murat Paa huzuruna) yollanmalar emrediliyor.

28

MUSTAFA

AKDA

her birinden biner kuru salgun , her haneden er kile arpa ve ikier kile buday, bir batman ya ve bir batman bal, be okka pirin ve be er tavuk alp anbarladklar, kadlarn, ark ordusu serdar emri ile topladklar srsat akesi ni memurdan zorla aldklar, tekrar her haneye altar kuru salma saldklar ifade olunuyordu6S . Hac amlu nn o evrede yaratt dehet, kalesiz, yani ak ta olan kylerden pek oklarn, kap, kalesi olan kasaba ve ehirlere snmaya zorlad. O kadar ki, zorbalarn, namus ve rzlara dahi en ufak sayg gstermeden elatmalar karsnda, kaanlar, ancak ell- iyallarn alup , mal ve erzaklarn ortada brakmlard. Asiler, hal kn, snmalarna ok yarayl olduu iin dolduklar Gireson Kalesini kuatarak ieri girmeye altlar. Kuatlmann devam ettii yimri gn sresince, ele geirdikleri kimseyi ldrmekten ekinmediler. Bu durumda, canlarn kurtarmak iin baka yapacaklar kalmyan ehali umumen nefir-i m ederek 66, Karalisariarki Sancann eski muta sarrf Giresunlu Seyyid Mehmed Paay6 balarna geirerek, Hac 7 amlu ekiyas nn zerine yrdler. Asler, teslim olmalar iin, defa tekrarlanan daveti geri savmalar zerine, kanl bir cenkleme oldu. Hac amlu nun kendisi, zorbabalarnn namllarndan Kazdal, Kse Osman, Dilsz, Simitl Blkba, ele geerek, balar kesildiinden baka, Cell sekban ve levendlerinden iki yze yakn kii ldrld. Gerileri, kaip, Karahzr Mtevvelli ve Mehmed avu adndaki iki zorbabann etrafnda toplanmay baardlar. Bu durum da, ehli, ad geen ekiynn, yada onlar gibi tekilerinin yeni baskn lara kalkmamalar iin vilyeti korumakta dirayeti bilinen Seyyid Meh med Paay Karalisariarki ye gene bey tayin etmeyi rica ediyorlar idi ki, hkmet bu istee olumlu vecap vermek zorunda k ald68.
65 Ad geen mahzar, stanbul Babakanlk Arivi, Ali Emir Tasnifi, Ahned I.,Nr-167 olarak mevcuttur. 66 Nefr-i m: yediden yetmie kadar eli silah tutan herkesin toplanp, cenge katlmas demektir ki, buna genel olarak son kurtulu aresi diye baklr. 67 Es-Seyyid lkabnn da gsterdii zere, bu kii, mslman olu mslman olmas dolaysyle, kadrosu yalnz kle-devirmelerle doldurulan Enderun mektebinden kma olamyaca halde, beylerbeyi rtbesini kazanmtr, ve bu rnek biricik te deildi. Grlyor ki, me rnn Enderundan kma olmas gerektii eklindeki gelenek, resmen deilse bile, ilemce bo zulmu bulunuyordu. Tannm Cell reislerini isyandan vaz geirmek, veya yerlilerinden ileri gelen birini oraya vli (sancakbeyi ya da beylerbeyi) yapmak, istenen dzeni salar midini verdii iin, gelenek byle bir zor altnda bozulmutu. 68 Not 65 da sz geen mahzara baknz.

CELL S Y A N L A R IN D AN B Y K

KAGUNLUK

29

Buraya kadar, imkn lsnde ayr blgelerden seerek verdii miz olaylar trndeki rneklerin gsterdikleri zere, Anadolu Trkiyesinin btn bir yzeyinde, byk ounluu vilyetlerdeki veya Ba ehirdeki Alt-Blk halkndan azma kiiler, sacakbeylerinin veya eylet paalarnn kapu aalklarn (kethdlk, bablkbalk, blkbalk, kaymakamlk, msellimlik, mtesellindik6 gibi hizmetle 9 rini) ve Dergh- Al avuluklarn ele geirdikten sonra, hizmetine girdikleri beylerin ve paalarn kapulan halkna (sekban blklerine) kumanda eder durum kazanmakta, ondan sonra, ya efendilerinin azle dilmesi ile, veya banda bulunduklar vilyette, zellikle zengin kii leri soyma niyeti yznden onlarla advete girince, ya da baka sebep lerden dolay, ouncas beylerinin gizli veya ak arkalamasna da da yanarak, asp kesme haytna atlmakta idiler. Bunlar byle bir dav rana sevkeden sebep, kendilerinin bir beyin kapusunda aa olmalar, yahut, Alt-Blk halkndan bulunmalar deil de, cell babuluunun insan abucak anl-anl bir adam derecesine ulatran balca yol olduu lakkndaki kan idi. nk, ky sosyal-iktisad bnyesinin bol bol kustuu iftbozan levendleri bana toplayup, ortada hi kimsenin di geiremedii, hatt, devletin bile gc yetmiyen bir kabaday olmak kiiye byk bir nam kazandryordu. Karayazcy bir trl dize getiremiyen hkmetin, saray kullar arasndan, kma yolu ile sancak beyi tayin etme usuln bir kenara iterek, bu ilk byk cell efine sancakbeylii vermesi, ondan sonraki cell babularna bu kapy ardna kadar atndan, Istanbuldaki Alt-Blk halkndan olanlarn, her hangi bir ekilde Anadoluya geerek, bu yolu tutmalar, kendileri ni, Baehirde kalp kma yolundan mansp bekliyen arkadalarn dan daha abuk ykseltiyordu. Hele ehzde Bayezid isyanndan sonra, vilyet ve sancaklarda, ve zellikle byk eyalet kalelerinde, yenieri blkleri yannda alt-blk dzeni de kurulduktan sonra, ouncas sipah ve silahtar blkleri kadrolarna Anadolunun Trk halkndan pek ok kimsenin alnm bulunmas dolaysyle, bu ekilde olanlar zaten kma kanunundan faydalanamyacaklan iin, cell olma s69 Bir sanca vey eyleti orann beyi adna idare eden msellim ile, mtesellimi \ ir

birine kantrmamal; Bey kendisine verilen vilyetin bana kendi gidemedii zaman, yeri ne vekil olarak yollad kap aasna msellim denir. Mtesellim ise, vilyeti, beyin yerine, ken disi idare etmeyi zerine alp, elde ettii vergi hslatn muntazaman beye yollayan bir eit mltzim durumdaki kimse idi. X V II. ve X V III. yz yllarda, ok vilyet ve sancaklarn miitesellimlerce idare olunduunu greceiz.

30

MUSTAFA A KDA

retiyle, devletten zorla sancakbeylii, hatt daha cerbezeli olma hlin de beylerbeylii alabilme tekyol idi. Hele bir de, halk azndan, ekiyal ven, tannm cell babular adna trkler, destanlar dzen bir ortamn, bunlar, ky odalarnda halk klarna yank havalarla syletip dinlettiini dnelim. u halde, zaten iftbozan olarak k ynden ayrlp, herhangi bir yerde bulaca bir levend topluluuna katlmas kendisinin kaderi saylan ky delikanls, yllarca dinledii bu yank ekiyalk trklerinin etkisi ile bir byk ekiyaba ol may hayatnn en byk baars ve yiitliinin el-aleme isbat sanan bir ruh yaantnn esiri gibiydi. ite, Byk Kagun devrinde, balarna binlerce levend ve sek ban toplayp gezen yzlerce zorba, zorbaba, cellba gibi trl ad larn takld kiilerin lmle her an koyun koyuna yaamalarna ra men, devlet, yedisinin boynunu vursa, yerlerine yetmiinin tremesinin nedenlerini anlatan durumdur bu.
4 - Hkmet Kuvvetlerinin Baarszl Karsnda Celli Babular ile Anlama Kapsnn Almas

1602 sonlarnda Afyonkarahisanna klaa ekilen tannm cell babuu Deli Haann, 1603n ubatndan itibaren, hkmetle an lamak zere teklif yaptn, bunun stanbul ca ok iyi karland n, Deli Haann kendisi Bosna Beylerbeyi, yedi arkadann, vilyetleri Rumeli de olmak zere, sancakbeyi olduklarn, isyanc babuun 400 kadar blkbasnn da Alt-Ble getiklerini, bunu ok nemli bir baar sayd anlalan hkmetin btn celller iin genel bir af kararak, Anadoluyu bara kavuturmay umduunu geni olarak anlatmtk 70. Daha Kanun, hi olmazsa saltanatnn son yllarna doru, k ynden syrlp ehirlere akan iftbozan,,larn devlet gveni iin byk bir i tehlike tekil ettiklerine deinmiti; bunu kendi ehzadesi Beyazidin isyan dolaysiyle sz konusu etmi oluyordu 71. O, lmn den nce yaynlam olduu Adalet Fermannda da, reyanm, hkmet adamlar, ya da vilyet halkndan kudretl olan kimselerce zorla soyulduklarn sayp dkerek, huzursuzluun dar ktlkten ileri
70 Geni bilgi iin bak., Cell syanlar, adl eserimiz, S.241 ve devam 71 Hak. Selaniki Tarihi, S. 75

CELL SY A N L A R IN D A N

BYK

KAGUNLUK

31

gelmekte bulunduunun farknda olduunu ispat etmiti 72. u bir ger ektir ki, III. Murad, Anadolu karklklarna, halkn, zellikle kyl lerin, hkmet memurlarndan grdkleri zulm ve hakszlklarn sebep olduunu anlamakta byk babasndan ok daha ileri grl kt. Bu nunla beraber, Celllii, toplumdaki dirlik ve derneim dzeninin bozul mu bulunmasnn yarattn anlamak veya anlamamak znlerinin, 1603 den nceki gibi, soraki yllarda da olaylarn gidietinde hi bir etkisi olnuyacakt ve olmamt da. nk, III. Mehmed veya I. Ahmed Trkiyesinin ne ktisad yaps, ne de asker ve siyas arklar, ky derneiminin dar verdii yzbinlerce ifbozan (levendt), yle kolay kolay kendi bnyelerinde eritecek gce hi de sahip deillerdi. u halde, Deli Hasann ve arkadalarnn kendilerini honut edecek birer greve veril meleri, karkl yattrma ynnden ne kadar ksa sreli olursa olsun, ayn siyasetin, bir sonu vermiyecei biline biline, uygulanmasna devam olundu 73. Bir taraftan seferler ile eli-kolu bal olduu, dier taraftan, celli levendat ve sekbanlar ile, vilyetlerin valisi olan beylerin kapulanndaki sekban ve levendler, ayn sosyal-ekonomik oluumdan doma, ve bir yandan o bir yana, durmadan taraf deitiren, e-dost ve sarma dola kiiler bulunduklar iin, emri altnda bir sr bablkba ve blkbalarn, onlarn da elleri altnda binlerce levendlerin topland as blkler bulunan nl bir ccll efini ortadan kaldrmann imknsz gibi bir ey olduunu, koca serdar paa Iann ka defa bozguna u ram, hatt devletin ulfe ile tuttuu sekbanlarn cell sekban ar kadalar safna geerek serdar yalnz ve mahcup braktklarnn ok gKilmesi ile iyice anlyan hkmet, gcnn yetemiyecei dereceye gelmi bir cell efini, sancakbeylii ne ve daha direnirse beylerbeyliine verme yolu ile isyandan vaz geirmeyi huy edinmi olarak gzkmek tedir. Ayrca, her cellban, imkn varsa, kendi memleketi olan veya onu iyi tanyan sancaa vermekle, yle sanyoruz ki, hkmet byle bir evredeki dier cell veya zorbalar eski bir cell, ve yeni durumu ile, onlardan iyi anlyan bir sancak veya beylerbeyi syesinde teki asleri itaate alma usln Anadolu dzeni iin faydal grm olmal idi 74.
72 Hak., Cell syanlar adl eserimiz, S. 258. Vesika: 1 73 Hkmetin, bunu, sonusuz, fakat, baka yaplacak ey olmad iin bilerek uygula dm, Nuh Pua nn Deli Hasan a beylerbeylik veriniz ama, sonra bir Deli Haan bi olur yollu szlerinden anlyoruz. 74 1603 Sralarndan itibaren, hem bir asyi susturmak, hem de teki asileri, ilerinden en azls eliyle ortadan kaldrmak iin pratik bir are olarak uygulanan bu trl bey tayini

32

MUSTAFA AKDA

Ekle bulunan birok rneklerine bakarak, bir cell babuunun sancak veya beylerbeyliine tayininde uygulanan ekli burada belirtebelirtebiliriz. Bu gibilerinin, ouzaman kendi memleketlerine veya tanndklar evreye bey verildiklerine it burada kaydedeceimiz rnekler az deildir: Karayazc, kendi evresi olduu sanlan Amasya ve sonra oruma; Kalenderolu Mehmed, memleketi olan Ankaraya; Nesliolu, Hatnide (spartaya); Knalolu, Afyonkarahisar na; Erzde, Krehire; Yularkast, Kastamonuya... Beylerbeylii tevcihinde, aksine, asyi uzak bir eylete yollamann daha uygun olduu dnlm olacak ki, Deli Hasa Bosna ya; Tavil Mehmed 7 ehrizol a, Karaka Ahmed Cldr a, 5 beylerbeyi yollanm idiler. Yalnz Yldzl brahim, Rum a (yni Sivas) verilmi olarak grlmektedir7S . Cell babular, bu ekilde, sancakbeyi olarak kedi memleket lerine, beylerbeyi olarak ta uzaklara verilirken, bunlarn babliikbalar, blkbalar ve teki gzde adamlar da babu yanndaki iti barlarna gre, ya sancakbeyi oluyorlar veya Alt-Blkten birine (zellikle Sipah ve Silahtar blklerine) yazlyorlar, bu suretle, ulfeye, ayn zamanda, ykselme yolu ak bir greve kavumu oluyorlard. Bir rnek olarak: Celllerin en gllerinden biri olan Tevil Mehmed Paa ya 77, Ktahya nlerinde ehrizol Beylerbeylii berat yollanmas zerine, ad geen ekiybann, kendnn akrabasndan olan sekiz nefere, ihtidadan beer ake ile blk inyet buyurulmak ve sitane-i
yolu, tam 100 yl sonru. yni 1703 den itibaren, III. Ahmedin bir ferman yaynlanarak, uzun seferlerde rical yok olmala. kaht- mer zorunluu altnda, yerllerden kudretl olan birini o sancaa bey yapmak devletin kanunu olacak, ve, enderun mektebinden kma denen kaide resmen bozulmu olacaktr. 75 Tavil Mehmed Paa ya beylerbeylii, kendisi Ktahya y kuatarak, 60 bin filori ve dokuz tavile at talep eyleyp yle ki verilmeye evleri ihrak ve ba ve baheleri kat ve kaleyi yere beraber edp iinde olaularn katleylerm deyu lahdid de bulunduu srada ulatrlm ve ehir belki de byk bir faciadan kurtulmu idi. Mjdeyi getirenler, Kapucuba Mustafa Aa e Tavil Mehned'in kedi adam Koska Muslusu denen kii idi: Babakanlk Ariv, Al Emri Tasnifi, Ahmed l.Nr.68 (7-Mart 1606-27 evval 1014 tarih li arz) 76 1606 yaznda Kayseriyi kuatan Celllerin bandaki rner ve Zlfikar Paalar da Celllikten treme beylerbeyleri idiler. Fakat hangi vilyete verildikleri bilinmiyor. 77 Nasuh Paa'y Bolvadin Kprsnde bozguna uratan Tavil Halil adl celliba, ehrizol Beylerbeyliini alan bu bahsettiimiz Tavil Mehmed Paa ile karde olsa gerek: Hamrncr, C.,S.55 ve 69-70.

CELL S Y A N L A R IN D AN

BYK

KAGUNLUK

33

Saadet te istihdam olunmak ricas Sadrzam ca pdiah a arzolunmu, telhis , isyancba nn teklifindekinden daha yksek ulfeler ile onay lanp, sz geen 8 kii Cebeci ocandan Nakka Bl ne kayd ve kendilerine bevvaplk grevleri verilmi id i7S . syandan vazgemesi karlnda, kendisine de ddr Beylerbey liinin verildiini yukarda sylediimiz Karaka Ahmed Paa, ksa bir sre sonra oradan ahnarak, Malatya Sancana, bervech-i arpalk mutasarruf ola kaydyle, verildii srada79, tran seferinde birlikte bulunduklar Tavil Mehmed, gerisin geri isyan edip, Diyarbakra tbi Harput Kalesini kuatm, bu kere, Karaka, hkmeti tutarak, bu cell arkadaiyle harbe tutumu ve Harputu kurtarm idi. Cell lii brakmasna kar, o zaman ldr Eyletini kazanm olan bu kii, Tavili bozguna uratmas zerine, bu seferki mkfatn daha byk apta istedi: Karaka Paa, arznda, Deli Ferhat Paa dan ald dvet zerine, ran seferine hareketinden alt konak sonra, Padiahtan, baharda sefere kendisi kaca dolaysiyle Vezir Mehmed Paa ile o yn snrn
78 Bu ileme ait vesika: Ali Emir Tasnifi, Ahmed I., Karton 2, Nr.482. ehrizol Bey lerbeylii verilen Tavil Mehmed Paa kullarnn arzdr: Yedier ake ile (kendi arz) Kendinin akrabasndan olun sekiz nefere ihtidadan beer ake ile blk ineyet buyurul mak rica eder.
( Sadrazamn arz)

Sekiz nefer iptidadan beer ake ile blk Yenile deyu1 Mustafa (bin) Sleyman cebeci yevm: 8.5 bevvaplk; K.nakka (nakka bl) Ahmet (bin) Mustafa bevvaplk Rizvan b. Abdullah bevvaplk Mustafa b. Ahmed bevvaplk Hseyin b. Ahmed bevvaplk Mehmed b. bevvaplk Blda mestur olan kullar bu bendelerinin karib akrabalarndan olup yarar ve nmir, umrdde ve kr-azmude, mahall-i merhamet ve lyk- sezavr- inayet kullan olman avtf- aliyye-i husrevniden zrareyn- mezburna ilhak olunup sitne-i Saadet te istihdam olunmak ricasiyle Der-i Devletnisba arzolundu; Bki ferman Dergh' Mdelet lempenahindir. Bende-i Mehmet Mrimirn- ehrizol- hl 79 - Beylerbeyi rtbesine erimi olan bir kimseyi, ak eylet bulunmamas yznden sancaa verince, bu dirliine arpalk ve kendisine, sancakbeyi deil, mutasarrf deniyordu. F. 3 Ali b. Abdullah bevvaplk Eyyup b. Sinan bevvaplk

34

MUSTAFA AKDA

bekliyerekten, hazrlklarn da gelitirmesi iin ferman aldn, bu srada ehruzol Beylerbeyi ike isyan eden Tavil Paann, on bin miktar cell levend ile Harput zerine mstevli olup etraf ve eknaf emvl ve erzaklarn nehb ve garet eylediinden gayri ilrak- bin nr etmekte olduunu bildiren feryatcdar gelmesi zerine, sz geen kalenin yardmna kotuunu, o yaknlarda olan ekrad beylerini hkmeti desteklemiye ardnda, olumlu davranmalar yle dursun, mel n- ebed ve mabn- sermedye her biri harlk ve zalire yolladklarn, byle olduu halde, 30^10 gnlk cenk ve cidl ve harb-i ktal yaplarak, celllerin 200 adamlar ve nmdarlanndan Gemici Blkba ve Kulu ve Cafer in kltan geirildiklerini, Harput Kalesinden bu ekilde bozularak kaan 7-8 yz ekiya sekbann, bu sefer de Malatyaya saldrp, kale kapsn ele geirmeleri zerine, msellim, halk ile birlikte, bir yandan kar korken, teyandan kendisine haber ulatrdklarn, hemen Harputtan acele Malatya ya kotuunu, yaplan arpmada Tavil Mehmedin zorbabalar olan Kr Mehmed ve Kk Sinan vc Sar Mehmed ve 30-40 neferlerini topraa drp ekiyy buradan da kovduunu belirttikten sonra, u hizmetine karlk, Rakka Beylerbeyliinin kendisine, zerinde bulunan Malatya Sanca nn da, kayd- layat art ile sulb olu Bekta a sadaka olunmasn rica ediyordu80. Enderundan, kma yolu ile, bey tayini gelenei, celllerin zoru altnda, bir defa bozulduktan sonra, kendini, devletin bile kolunu bkemiyecei gce erimi gren bir cell babuunun, isyandan vageme kardmda, hkmetten istedii sadaka bazan akl ve hayalin snrn aacak kadar byk oluyordu. rneklerin, Nasul Paa kuvvetlerini 1605 ekiminde byk bozguna uratan Cell Tavil Halile Sadaret Kaymakam Sofu Sinan Paa, itaate yanarsa kar lnda kendisine beylerbeylik salanabileceini bildiren bir mektup yollamas zerine, sz geen isyancba, eer Anadolu, Sivas ve Halep
8 0 - Babakanl Arivi, Ali Emir tasnifi, Ahmed I. Nr. 856 olarak elde buluuan bu arz

vesikasnn bana, usl gereince, Sadrazamn yazd telhiste: mukaddema ekiyadan olup beylerbeylik verilmekle seneden ber Padiaha sadakat ile hizmet etmekte olan Karaku Paann, tekrar cell olan Tavil Mehmed Paay mecruh ettii de (Karaku kendisi arznda sylemedii halde) eklenmi; aynca, Karakam olunun zerinde Samsat Sancann bulundu u, Malatyann verilmesi hlinde, ad geen yerin de, arpalk olarak , gene Bektain zerinde kalmad teklifi, arzda olmad halde, sadrzamca ilve olunmu. Ol vilyetin yan arz ve mahzarlar ile Karakam TahviTe kar hizmetini de bildirmiler; Padiah, kendi hatt ile, verdim kelimesini yazm olduuna gre, eski ekiy Ahmed nemli bir imtiyaza konnoluyor.

CELL S Y A N L A R IN D A N B Y K K AGUNLUK

35

eyaletleri birletirilerek bu geni yerlerin beylerbeylii verilirse, teklife peki diyecei cevabn vermi, Sofu Mehmed Paada, uygun bularak, Tavil Halilin arzn Padiaha, telhis etmiti ki, hemen reddolundu 81. Eli kolu, iki tarafl srp giden seferlerle bal bulunduunu syle diimiz hkmet, cell babularnn gnln grmekle, Anadoludaki olaylarn yatacan, toplum hayatnn bara kavuacan bekleme nin bouna umut olduunu, daha ilk denemelerden itibaren anlam olmaldr. Ancak, bir ok cell balarna isyan braktrd, ya da bylelerini devletin yetkili kiileri klarak, teki cellleri, ilerinden en zorbasnn gc ile sindirdii iin, gn kurtarc faydalar olan bu usul, sekiz-onbin cell sekbannn ba olabilme baarsn gstermi olanlara, sanki isyan yolundan gidilince bu iin sonunda anlarna lyk bir mansp elde etmek var, gibi ekici bir baar anlamna geliyordu. unu szmze hemen ekliyelim ki, isyancbalktan beylerbeylie veya sancakbeyliine gemek, cell babularnn hayatlarn hi bir ekilde deitirmiyordu. Bu gibiler, sadece bir unvan kazanmakta, tutum ve davranlarndaki cell zere yaantsnn btn nitelikleri en ufak bir kayba uramadan srp gitmekteydi. rnekleyin, 1607 temmuzunda Kayseri Sanca zerinde bir kasrga gibi esen ve ehri embere alarak halka alktan kan kusturan on bin kiilik cell sekbanlarnn banda bulunduklarn grdmz Zlfkar ve mer Paalar, nvanlarmn gsterdii zere, birer beylerbeylii almlar, fakat, Celllik haytn brakmamlard82. Aslnda, usulnce ykselmi teki sancakbeyleri ile beylerbeylerinin de balarndaki sekbanlarn, soygunla yaatma ynnden, bunlardan hi farklar yoktu 83. Btn Beyler, ister Enderundan kma olsun, ister devletten zorla mansp koparma yolu ile Celllikten geme bulunsunlar, kapulannda toplanan levend ve sek banlarn arzusuna balanm birer esir gibi idiler. Sekban blklerinin suyunca gitmiyerek, onlar istedii gibi idare etmiye yeltenen beylerden srf bunun iin hayatlarn kaybedenler az deildi.
8 - Bak., Hammer, Osm anl Tarihi (M. Ata tercmas),c.8,S. 71 1 8 - Ankara Etnorafya Mzesi, Kayseri .SC.Nr.14,16 Rebiulevvel 1016 tarihli sicil2 yazsnda: bu bin onalt senesinde vk olan mah-i Rebiulevvel Zlfikar Paa ve mer Paa ve Macar nam Reis uz-zaleme onbine karip ekiy ile Kayseriyeyi muhasara edp... 8 - O zaman, halkn yolladklar binlerce arzlarda filan veya falan beyin sekbanlarnn, 3 hatt, beyin kendisinin soygunlarndan yanp yaknma ile, u veya bu celli bann sekbanlar, ya da kendince yaplan soygunlardan ikyetler arasnda hibir fark yoktu. Bunu ok iyi bilen hkmet, yollad fermanlarda, her vesile ile merya, halk soymaktan ve kylere devriye blkleri karmaktan saknmalarn hatrlatr dururdu.

36

MUSTAFA AK D A

Szn ksas udur ki, btn X V I. yzyl sresince, nceki zamanlardakinden ok stn lde iftbozan tremesi, Trkiyenin her yannda levend birikintilerinin domasna sebep olmu, bunlar toplumun ik tisd, siyas ve sosyal hayatna yaptklar ykc etkilerle idzeni iyice kartrmlar, sz geen yzyln sonuna doru, ky toplumunu bir frtna korkunluu ile sarsarak iftinin byk ounluunu da yerin den oynattktan sonra, saldrlarn ehirlere evirmilerdir. I. Ahmed devri Trkiyesinde, ehirlerin ve kasabalarn kale duvar lar dnda bulunanlar iin, ya leved-sekban olmak, ya da onlarn ban da, cellba, beylerbeyi, sancakbeyi gibilerden biri bulunmak dnda bir yaant szkonusu olamazd. Cell hareketinin Fetret ve Byk Kagunluk devrinde, sanki, cell babuluu, ankovannn d, sancakbeylii, beylerbeylii gibi resm grevler de ii saylyordu. Istiyen ierden kp darda yelitiriyor, sonra gene isterse geri girip, ierde r pmyordu. te, cell babularnn veya resm grevli beylerin halleri byleydi.
5 - Byk Kagunluk Devrinde Dirlik ve Dzenlik a) Celli basknlar nnde kyler halknn k a m a s:

Bundan nce, Trkiyenin dirlik ve dzenlii konusunda yapt mz aratrmalarda gsterdiimiz zere, zellikle Anadolu, pek ok ki ilerin iftlerini bozarak, ya da, bir evdeki i, baba ve oullar oyalamya yetmedii iin, kader bunlardan bir ikisinin nne garip yiitler dnyasna katlmay zorunlu klmakla, ky brakp, kendilerini gein direcek bir ekmek kaps aramaya gitmelerinin, Trk toplumunda var l ok eskilere kadar kan bir tarih yaant olduunu biliyoruz84. Osmanl mparatorluunun canl gelimeler iinde mr srd X IV . ve X V . yz yllarda, kyden kan garip yiitleri devletin harp ma kinesi yeni zaptolunan geni topraklara doru kolayca aktm, bun lardan bir ounu da bey, paa ve vezirlerin kapularndaki sekban blklerinin kadrolar yutmutur. Fakat, X V I. yzyln balarndan itibaren, iftbozan ve garip yiitler (sekban ve levend adlar ile), top8 4 Ky sosyal-ekonomik yapsnn yzyllardr dar verdii bu kitlenin toplum ve devlet bnyesinde ne gibi etki ve olaylar yaruttn, 1453 den ncesi iin Trkiye nin ktisa d ve tima tarihi C.I" adl eserimizde anlatm bulunuyoruz. 1453 den 1559a kadar olan s redeki ayn trden olaylar da sz geen eserin bu yaknda yaynlamak zere bulunduumuz II. Cildinde bulacaksnz.

CELL S Y A N L A R IN D A N

BYK

KAGUNLUK

37

rak ememedii iin urda burda glckler yapan yamur sular gibi, ortalkta sahipsiz gruplar hlinde grnmeye balamlardr. Bunun balca nedenlerini isbatl bir ekilde belirtecek imknlarmz olduka fazladr. nk, garip yiitlerin ve iftbozanlarn kaynann ky sosyal-ekonomik bnyesi olduunu, bata padiah olmak zere, Osmanl Devlet bykleri ok iyi sezmi olduklar iin, zamann resm, vesi kalarnda bu konuya it yeteri kadar bilgi bulunmaktadr. Hele mahke me defterlerinin elimizde bulunmas, ayrca, bize, halkn gnlk hay tn bir ayna duruluu iinde gzden geirme kolayln salyor. Bu szlerimizi yle zetliyeceiz ki, ferman, berat, hkm gibi, devletin kard resm yazdann beyanlar, mahkemelerde grlen dvlarn deftere gemi karar sonular demek olan hccetler, ehirlerin, endstri, pazar ve dkkn ii al veri ilemelerini tesbit amac ile kaddarca defter lere yazlan kararlar ve kontratlar, subalar, asesbalar, kad naipleri ve toplum dzeninin teki sorumlular eliyle mahkemelere gelen ve burada kaytlanan asayi ve sosyal dzenle ilgili olaylar, beylerin ve teki ehl-i rfn, Divan, kadya ve baka yerlere yazdklar mektuplar, kad larn baehire yolladklar kazya defterleri ve halkn istei ile dzen leyip Divan sunduklar mahzarlar gibi, bu gn elimizde bulunan daha bir ok trden tarih vesikalarnn gzden geirilmesiyle, ky insannn, X V I. yzyl sresince, hem de yldan yla artan bir sayda, oddan ocaktan neden ayrlp, levendlik gibi her zaman lmn kysndaki bir hayat aramya ktklar sorusunun cevabn doru olarak bulabile ceiz*5. Trlerini saydmz vesikalardan, dzenlendikleri konularn bir gerei olarak belirdii zere 8 , kyly, X V I. yzyldan nceki devirlerde ol S duundan daha fazla lde, toprandan ayran ve bunlardan bo levend kmelenmelerini yaratan olaylar yle zetlenebilir: 1 - Trl nedenlerle, artk X V I. yzyl devlet dzeninin balca kollan, eskisi kadar garip yiit ve levend (iftbozanlktan reme kiiler)
Bu konuda, uzun uzun Arive, ya da eriyye sicillerinin sakland mzelere kapan* 5 madan da, yukanda trlerini saydmz vesikalardan pek ounu yaynlanm olduklar eser* lerden bulabilirsiniz, rnekleyin, u kitaplarda, ky sosyal-ekonomik haytn bizim burada anlattmz ekilde, sanki bu sorun zerine yazlm birer ett yazlar niteliinde olan pek de* erli vesikalar kmtr: A.Refik X . Asr- Hicride stabnu! Hayat, st. 1333; H.T. Dalolu, X V I. Asrda Bursa, st. 1942; M..Uluay, Saruhanda Ekiyahk ve Halk Hareketleri, st. 1944; M.Akda, Celli syanlar Ankara 1963 8 - rnekleyin, Cell isyanlun, adl eserimizin vesikalar blmnde 11 numara ile gs 6 terilen (Asl Ankara .Sc.Nr.6,S,258) vesika, Trkiyede kylnn nasl bir zulm ve ikence hayt yaadn, niin yerinden yurdundan kamak zorunda kaldm, ne kadar canh anlat* yor.

38

MUSTAFA A K D A

grevlendiremiyor, Balkanlarn bu alanda Anadoluya rakip olmas, rical kapulanndaki saylan ok artan klelerin ve gulmlarn, ok ucuz bir masraf ile ler ite kullanlmalar, buralarda da sekbanlarn asker lik dndaki grevlerini azaltyordu. 2 - Gerek hzinenin, gerekse dirlik sahiplerinin (Devletten timar eklinde cret alan hizmetlilerin), ektikleri para darl etkisiyle, vergi alma usullerini kanun ve gelenee bakmadan, bozup durmalarnn reyy kaldrabileceinden fazla para deme zorunluunda brakmas (Dev let, Avriz vergilerini eitlendirmi ve dirlik erbab, zellikle mer, teklif-i kka sretinde salmalar toplar olmulardr). 3 - Ulfeliler (yenieri, acemiolan, sipah, silhtar ve tekileri), Cihet sahiplari (Kad, Mderris, naip, vakflardan hisseleri olan mrtezika) ve ellerinde nakit para toplam kiiler, kylnn parasz kal masndan faizcilik yolunda faydalanarak, tefecilik (ribalurluk) yapmya balamlar, bylece, ifti boyunca borca batmak zorunda kal mtr 87. 4 - Para darl ky halkn bu kadar bounca, onu kynden bezdirecek baka bir ekonomik olay, Osmanl mr toprak dzeni ile elimesine ramen, reayann topraklarn yok pahasna ele geiren askerlerin 8 ve yerlden kudretl olanlarn geni lde iftlikler 8 kurmalar olmutur, zne baklrsa, daha, Seluk rejiminden beri, bata Sultan olmak zere, btn Devlet byklerinin, memleketin, be endikleri, en verimli yerlerinde iftlikleri vard. Buralarda ekim ikinci srada kalyor, hayvan srleri besleme nde geliyordu. Osmanllar07

Celli Fetreti ve Byk agun zamanlarnda kylerini brakp kaanlarn bir o

unun da, borlu durumda olduklarndan, alacaklnn tazykndan kurtulmak iin bu kark lklar frsat bildiklerine dair vesikalar az deildir. Nitekim, bu husus hkmet ce de cidd olarak tesbit olunmu, ayrca, Anadolu karldnn az ok yatt Kuyucu Murad Paann nl Cell Seferi nden sonra, I. Ahmed, yaynlad uzun bir adlet fermannda, kaan kyllerin borluluu meselesini ciddi olarak ele alm, borlar korkusundan yerlerine dnmeye cesaret edemiyen kyllere, borlarnn denmesini yl geri braktna ve hi bir alacaklnn bu sre iinde borlusu kylden tek ake istiyeniyeceiue dair teminat vermitir: Bak., M.. Uluay, Sambanda Ekiyalk, vesikalar, 1018 tarihli Adalet Ferman. M Asker deyimi, resm kiileri ifade etmekte olup, BeytTml ve Kadaskerlere it tereke ilemleri dolaysiyle, bu terim hukuk anlam belirtmektedir, rnekleyin, servetlerini devlet hzinesinden aldklar ile edinmi olan kad, mderris, tim arl sipahi ve teki dirlik sa hipleri ile mer, hep asker taifesinden idiler. Kapu kullan da asker olmalarna ramen, terekeleri ile ilgili ilem ocaklarna ait idi.

CELL SY A NLA R IND AN

B Y K KAGUNLUK

39

daki hassa iftliklerin balangc byle idi89. X V I. yzyln ortalarndan sonra, ekbir iftlikleri nin yannda, kapu kullarnn (ouncas yeni eriler ile sipah ve silalularlarn), kad, mderris gibi elinde para toplanabilenlerin, kylerde toprak ele geirerek, iftlik yoluyla retime giritikleri grlmektedir90. iftlik sahiplerinin kyly tedirgin et mekteki etkileri, angarye ve iftinin rnlerine hayvan srlerini musallat etmeleri sretiylc oluyor idi. Zaman zaman gelen alk ve s rekli olan para darl sayesinde, iftlikleri olan toprak merakls kiiler, perian kylden toprann tasarruf hakkn 9 bir ka batman 1 una, ya da 100-200 akeye kolayca alabilmekteydiler. Gerek Fetret ve gerek Byk Kagunluk devirlerinde, kyler btn gvensiz ve lertrl saldrya ak yerler olmalarna ramen, gene de fakir halk kaar ken, tarlalarn yok pahasna alp iftliine katan insanlar bol bol bul mutur 92. 5 - Sekban, levend ve suhte blklerinin kyler zerine, o zaman kullanlan deyimi ile, birer muklac 9 gibi meleri de, iftinin 3 yerinden yurdundan kamasna az etki yapmamtr. Bundan nceki aratrmalarmzn gzden geirilmesinden anlalaca zere, yukarda
8 Bu iftlikler, sahiplerinin resmlii yznden, subalann giremedii yerler olarak, 9 hrsz, kaatil ve akiylarn sndklar yerler olduu yolundaki dolu ikyetler, Hkmetin dikkatini ekmiti. Bir hkmde, deniyor ki, bz hrsuzlar ev basup yola inp nice adamlar katleyleyp defatla kabahatlan zuhur eyleyp kimi sicil olunup ve kimi mfetti elinden bir tarik ile halas olup vzer iftliine varup ve mteferrika ve avu ve sipahi iftliine ve yeni eri iftliine bir tarikle snup kimi oban olup...**: Babakanlk Arivi, bnlemin, karton: 3, Nr. 497. 9 - stanbul evresi, Bursa, zmit, Balkesir,Trakya gibi verimli toprak blgelerinde, 0 ekbir iftlikleri , sanki birbirlerine itili idiler, zellikle Uluda yresinde saylan onbinleri bulan hassa koyunlanndan ibaret yzlerce srler otlatlmakta idi 9 Mir toprak rejiminde, topran asU sahibi devlet olduu in, kylnn ancak ta 1 sarruf hakk vard ki, devletin (daha dorusu onun vekili demek olan dirlik sahibinin) rzas ile bu hak kad huzurunda bakasna devredilebilirdi. Ancak unu sylemek gerektir ki, Kad defterlerinde askerlerin kylden devraldklan toprak tasarruflarna ait ilem fazla gemi yor. iftlikler de yerden mantar gibi bittiklerine gre, demek, devir ii, sipahinin de tavsibi ile, kendi aralarnda yaplyor, resmiyete dklmyordu. 6 2 Kylerin iftlikler hline getirilmesinden doan sorunlan ne ekilde halledip, toprakla rn eski sahilderme geri verilmeleri suretiyle, reayann kylerine dnmeleri baklandaki hkm ler iin, I. Ahmedin 1018 tarihli fermanna baknz: M..Uluayn ad geen eseri, vesika blm. 9 3 - Babakanlk Arivi, bnlemin, Karton, 4, Nr.704: Trabzonda muklac ve sekban ve sair ekiya yenieri ve sipahi namyla ky ky gezp vilyeti harap edp.. ; Topular K tibi Abdlkadir Efendi, Ad geen yazma, (Esat Ef. Nr. 2151) Vr.74: ve Deli Haan yetmi bin nefer sekbanlar ve muklaclar ve hudbinleriyle...

40

MUSTAFA A K D A

adlarn saydmz soyguncu ve yiyici kiilerden birikme blkler, uradklar kylerde birer sre konakladklar srada, fakir-zengin, hemen herkes bu zorlu konaklar arlama klfetine katlyordu. Bln levend veya suhtelerinden, ou ergen (evliler de evlerinden uzun sreler ayr kaldklar yznden bekr saylard) olduu iin, kylnn rzna ilitikleri de az deildi ,4. Buna gre, soyguncu blk lerin, ky insann yerinden oynatmadaki etkilerinin, bir yandan, or tada, mal, can ve rz gveni diye bir ey brakmamalar, te yandan da, levendliin, kazanc kolay ve her trl sosyal kayttan uzak hr bir yaant tr grnmesinin, mrlerinin hangi artlar iinde gemekte olduunu belirttiimiz ky insanna imrendirici gelmesi eklinde iki ynl bulunduunu kabul edebiliriz 95. Trkiyenin dirlik ve dzenlik tarihinde, ba sorun olarak, devleti uratran kyden tremi bo levendler oluntusunun X V I. yzyl daki seyrini buraya kadarki izil ar ile izledikten sonra, imdi, Anadolu kynn, 1603 yazndan 1609 sonlarna kadar yaad kagun olay n baat belirtileri ile kaydeyliyelim: Daha 1603 yaznda Trkiye yzeyine bakld zaman, insann gz, Cellliin yepyeni bir yola girdiini kolayca seebilirdi: Deli Hasann ardsra gitmeyip, Anadoluya dalan yzlerce isyancbann blkleri gittikleri blgelere, sanki her yan tututuran birer yangn gibi geni lediler. Karayazc Deli Haan Cellliinin eski raklar olan yeni babular, imdiye kadar alnm hi bir korunma tedbirinin eme yara mad ak kyleri zehirli ineleriyle dalyan, kovandan boanm azgn anlara benziyorlard96 Gerekleyin, kendilerine taklan cell
9 4 mernn kapllarndaki sekbanlar, ayn eyleri, yalnz kylerde deil, ehirlerde bile yapmakta idiler. 1606 da ran seferine gitmekte olan Deli Ferhat Paa, Bursadan geer ken, halk askerden bazlarnn kadn kaldrmakta olduklarn ikyet edince, Paa cevabnda: ya benimi kaldrsnlar demiti. Bak., Hammer, Osmanl Tarihi,C.8,S. 74 *5 - Eserlerini Cell Fetreti ve Byiik Kagun sralarnda veya az sonra yazm olan vakayfnmeciler, kyl halkn blklere karmalarn , trl sosyal ve ktisdi basklarn zoru altnda srf yama hrs ile yaptklarn iddia ediyorlar, Ktip elebi: Erazil-i reaya mem leketi hli bulup tarik- yamaya sapmlardr. Her slk bir tarikle ata ve dona malik olup her frkaya bir reis peyd olmu ve blk blk atl ve piyade msallah guruplar, nehb- garet ve hetk-i haremt etmilerdir ,diyor: Bak. Fezleke, S.289; Abdulkadir Efendi de Vekayinamesinde: Anadolu Vilyetinde Celller ve sekbanlar iftiler hizmetlerin ve kurralann braup vesvese-i eytani zlliyle tfenklenp sekbanlara karuup seyyidi olurdu , diyor: Siileyniye, Esat Efendi yazmalar, Nr.2151, Vr. 73.b. w - Bu ackh duruma it olaylarn deheti hakknda yeter bir fikir vermek iin, olup geenlerden en sivrilerini rnek olarak okumak zere, baknz: Cell syanlar, s. 221-241

CELL SY ANLARIND AN

B Y K KAGUNLUK

41

sznn anlamna uygun olarak, tam bir vurucu-knc davran huy edinen muklaelar nnde, halkn panie kapld, o zamann Anadoluy ilgilendiren btn yazmalarnda sz konusu, edilmitir97. rnek leyin, Karaman Beylerbeyisi Mehmed Paa, yurtluk ve ocaklk zere bir avuun zerinde bulunan zeamet konusunda, Boazlyan Kad sna 1 Nisan 1608 tarihli mektubunda, cell taifesi istilsnda mezbur zeametin reayas bilklliye terk-i vatan edp harap ve yebap olmu bulunduunu yazyordu 98. Ldik Kasabasmn, kad, mderris ve teki ileri gelenleri de, ad geen kasabann yansn Gurgurolunun yaktn ileri srerek, bir dahaki baskna kar bir palanka (kk kale) yapma izni isterken, kylerin harap ve insansz kaldklarn Divana duyur mulard Kyler halknn, geni apta uraya buraya dalarak, yerlerinin insansz kald zerinde btn vesikalann tanklk ettiini sy lemekle, bu konuyu burada keseceiz. Ancak, unu da eklemeden edemiyeceiz ki, rnei ok olmasa da reaya nn, kamak deil, ekiyya katlarak , birlikte soyguna giritikleri yerler de grlmtr. Ger eklerin, Aliye (Alanya) Kads Divana yollad mektupta, bu kasa bann yn ve eraf ve ulem ve sulahs nn, kendisine gelip, u konuda yakndklarn bildiriyordu: Szlerine gre, ehalisi fitne ve fe sat zere olup etraf ve eknafta olan ekiya ile ittifak ve ittihad edp rey ve bery mezburlardan muzaccir olduundan maada avriz-i divaniye ve teklif-i rfiyye vermekte inat ve muhalefet zere idiler1 0 0
b) K agunda kyl kitlelerin gittikleri y erler:

Olaylar uzun uzun yazmalara yol at iin, kylerinden bu denli ok ayrlanlarn nerelere gittikleri de genel olarak bilinmektedir. Levend soygunlar diye nitelenebilecek olan byk karklklarn yer lerinden oynatt milyonlarca kylnn gittikleri yerler, nem sras ile, aa yukar yledir:
3 7 - Ankara . Sc.Nr.9,S.292,15 Austos 1605 (Selh-i Rebiulevvel 1014) tarihli bir def-

terleme yazsnda Hass- Hmayndan Ankara ve Yeniehir aklmndan Haymana nam muka taa tevbnden Krehir ve Hacbekta kadlklarnda olan haslarn bir ka sene vilyet fetret olmala mer ve uzzardan kimesne zapt iin varlmak myesser olmamala... eklinde if de ile, celli olaylar srasnda, hkmetin idareden el ekmi bulunduunu belirtmi oluyor. 9 0 - Ankara Etnorafya Mzesi, Kayseri .Sc.Nr. 14,15 Zilhicce 1016 tarihli mektup tpks " - Babakanlk Arivi, bnlemin, Karton 3, Nr. 483 (24 imzal ve 2 Rebiulevvel ta rihli arz) 10 0 - Babakanlk Arivi, Mhimme Defteri, Nr. 75, S. 42 (Alaiye Beyine ve bradi Kad sna 28 Zilkaade 1013 tarihli hkm)

42

MUSTAFA AKDA

1 - Hkmetin izni ile, uygun yerlerde yaplan palanka larn ve ehirlerle kasabalardaki kalelerin iine snmalar > 0'. 2 - Grlmesi, ya da ulalmas g, sarp, dere ii ve ormanlk yerlerde kurulan derme-atma yeni kylere tanmak suretiyle, eski kylerin yerlerini deitirme. 3 - Baka Sancaklara, kadar giden uzak gmeler. zellikle, dounun snr vilyetlerine

4 - Bylece, trl ynlere dalarak, ekip-bime ve hayatn iyikt kazanma dzenini bozmak zorunda kalm olan ailelerin gen ve gc yerinde erkeklerinin levend blklerine karmalar. Cell Fetreti ile Byk Kagunluk arasnda balant yl olan 1603 de, yle anlalyor ki, Trkiye halk, ortala dzenlik geleceini ummak yle dursun, gidietin btn btn karanla yneldiini anlam, bu durumda, son bir korunma aresi olarak, byk ehirler ve kasabalarn eski kalelerini onarmak, kale dlarnda kurulmu bulu nan mahalleleri ok ise, buralar da iine alacak daha geni surlar evir mek, sonradan domu kasabalar, yeri korunmaya uygun kyleri palanka iine almak gibi areler dnerek, yapm izni getirtmek ze re, memleketin drt bir yanndan halk ynlar, kadlar azyla izin isteyip almlard102. in balangcnda, Divanm, bu gibi isteklere pek kolayc davranp izin ktlarn hemen yolladn gryoruz. nk, Anadolu da olup geen byk karklklarn hkmet gzyle anlam, bir sr Cell blklerinin, sanki halka kar yabanc klelerden gelmi askerler gibi olmalar dolaysyle, bir yanda topluma dman saldrganlar, onlarn yamacnda da, yediden yetmie birbirine smsk sarlm reaya fukaras bulunduu eklinde idi. Halbuki, yukarda aynntlaryle anlattmz zere, oluntu hi de hkmetin niteledii gibi deildi. Geri, yerine gre, resm grevli bir beyi, ya da zorba-cell olmu bir babuu nlerine drp, kyde, kasabada, ehirde, urda burda oturan halk topluluklarn soymak suretiyle geim salamak zorunda olan levendler, artk, toplum iinde ayr bir dzen idiler. Ancak, buraya giren kiilerin kayna da ky toplumu olduunu, kimlerin
1 1 - rnekleyin, Karahiaansahip (Afyon) Kadsna yazlan hkmde Cell yznden 0 kaup kaleye dolanlara, bo arsalara yaptklar binalar yznden eziyet olunduunun ikyeti zerine nlenmesi iin hkm, Mhimme Defteri. 75,s.42 1 2 1602, ve hele 1603 de, Palanka ve kaleler yaplmas, eskilerinin onanm, bunlar 0 dan kan sorunlar iin bak., Cell syanlar, S.254 - 256

CELL SY A N LA R IN D AN

BYK

KAGUNLUK

43

cell, kimlerin hkmet grevine bal kiiler bulunduklarn ayrmann kolay bir i olmad da dnlnce, kale ve palankalarn, halk levendattan koruyacak kapal engeller tekil edemiyecekleri kendiliin den anlalmal idi. rnekleyin, bugn celllere kar koyan bir kii, halkn da destei ile, palankay kuruyor, yarn olaylar kendisini de bir cell olmaya srklerse, yapm olduu kale vc palankay bu sefer hkmete kar kullanyorduI03. Palankalarla ilikili olaylar izledii miz zaman, kale veya palanka yapma izni almada, cell eilimliler ile, celllere kar halkn yannda kendilerini koruma niyeti gdenler arasnda bir ayrm yaplamadn, bu yzden de, bu yl yaplmasna izin verilen yzlerce palankadan pek ounun, ertesi yl cell sna olduklar iin yktrlmalarna ferman ktn ok grmekteyizI04. Divan hkmeti, palanka ve kalelere ait, yaplma ve yklma isteklerinde olarak, kendisine gelen yzlerce birbirinin tersi dilekelere nasl ilem yaplacan arm grnmekte, bu yzden de bir oklarna yapma izni vermeye devam ederken, teki pek oklarnn da yklmasn emretmekte i d i105. Bu konuda hayli sk davrand urdan da belli ki, Kalenderolu Mehmed, 1608 de Tosyay yakt zaman, bu karagnl kasabada oturanlar, nceki izin ferman da bu yangnda yitmi olmakla, kaleyi yeniden yapmak zere, gerekli msadeyi almakta hayli glk ektiler106. izinsiz yaplan, ya da ekiyann kulland renilen kale veya palankalar ykmakta devle tin byk kalelerindeki bir iki topun oraya yollanmas yetiyordu l07.
1 3 - Mesel, yerinde anlatlaca zere, bu ekilde ekiymn ene dm palankalar 0 ykma grevi alan Karaman Beylerbeyi. Divn yollad mektupta, grevinde karlat zor luklardan sz ederken, palankalar ledm iun olcanibe (Krehir Sancana) varldkta Liva-i mezbur beyi olan Erzde (Celllikten geme) be alt yz miktar tfenkendaz sekban cem*edp ve sancanda yz miktar palankalara adamlar gnderp palankalara kapatup bilemr cenge mbaeret olunmaduunu bildirmisin.. Bak., Mhim Defteri Nr. 78, S. 53 1 4 Palankalarn yklmalarna ferman ktnda, grevliler harekete geince, bu de 0 fa da, ykmaya kar yaknmalar balyor, palankalar yklnca ekyann hcumuna uraya caklarn ileri sryorlar, bu durumda, Divan dan, birbirleriyle eliir emirler kp duruyordu. Bak., Mhimme 78, S. 840 (Karaman Beylerbeyisine ve Kohisar Kadsna, Muharrem 1018 tarihli hkm) ,os - Ankaranm Murtazaabt Kadl, Gkler Kariyesi halk, kendi palankalarnn da yklmas amrolunduunu arz ile, buraya ekiy girmediinden, kalenin kendilerine balanma sn istemiler ve dilekleri kabul olunmutu: Ankara, .Sc.lO,S.287 (evst- Muharrem 1016 tarihli kayt) 1 6 - Babakanlk Arivi, Mhimme Defteri, 81, S. 172 0 1 7 - rnekleyin, Haymanada izinsiz yaplp, ekiyann, yol kesmek zere, iine sn 0 dklar palankalar ykmak zere Ankara Kalesinden iki top yollanmas iin Ankara kadsna ve dizdarna emir yollad: Ankara . Sc.l0,S.28 (evil-i Cemaziulevvel 1016 tarihli hkm)

44

MUSTAFA

AKDA

Palanka ve kaleler yaplmak sreti ile ekiyadan halkn korunmas ileri, ya da zorbalarn, buralar ele geirip, birer derebeyi davran ile hkmete kar kullanmalarndan doan sorunlar uzun birer hikye olup, X V II. yzyln ortalarna kadar bir trl zlemeyen dav h linde srp gitmi olup, biz bu kadarn yazmay bu etdn snr iin yeter buluyoruz. Cell Fetreti ve Byk Kagunluk sralarnda kyllerin, hatt kasaballarn, canlarn kurtarmak iin, gze grnmez ormanlk, kaya lk, da kouklar gibi yerlere katklarn, hzan vakit bulamadklar yznden, eya, yiyecek, ekin ve hayvan srlerini bile ortada koyduk larn kadlar ikyet yazlarnda veya resm raporlar saylan kazy defterlerinde kaydetmilerdir. Topular Ktibi Abdlkadir Efendi de, Vakayinme sinde, halkn, dalar a ve balkanlar a (dalk ve ormanlk, insann kolay giremiyecei kark ve grnmez yerlere) snarak, palamut ile karn doyuracak bir yaant srmyc baladk larn tekrar tekrar syleyip durmutur108. Korunmas ok zor olan kylerinden, ya da kasabalarndan, daha kuytu ve elverili yerlere gidip, al rpdan ev-bark yapp, bylece, yeni bir ky kurmu olan larn ou, 1609u izliyen dzenlik yllarnda da, gidip, eski kylerini diriltmemiler, Celllik sralarnda enelttikleri yerlerinde kalmlard. Bu gn, Anadolu da, rnekleyin Tekke adl bir ky, onun biraz uza nda Eski Tekke denen, insansz, ykk, yalnz eski bir mezarl bullunan baka bir ky; Aldemirci ky, onun tesinde de mezar belli, ayn sretle bo kalm Eski Aldemirci gibi oluntular, hep b yk kagunluk devrinin tarih izleri hlinde yaamaktadrlar *09. Bulunduklar evreyi brakp, sancak snrlarn aanlar, yani uzak yerlere g edenler de az deildi, rnekleyin, Bozok halk Amasyaya, Amasyal orum a,ya da Istanbula gidiyordu. Kendilerini korumalar daha g olan hristiyanlar arasnda grlen glerin mslmanlarmkinden ziyade olduu anlalyor. Bunlarn ounluu ky kasaba ve ehirlerine iniyordu. stanbul, hristiyanlarn en ok gittikleri yerdi n0.
1 8 Yazann u eseri: Sleymaiye, Esat Efendi yazmalar, Nr. 2151, Vr.78, 80, 122.,, 0 1 9 - Anadolu yzeyinde, b olayn kalntlarm ve geniliini aratrmak iin yaplacak 0 bir gezinti, aynca. kylerin, yzyldan yzyla geirdikleri ad, yer deiikliklerim teebit iin tapu ve teki defterlerin incelenmesi, her halde ok ilgin ilmi sonular verecektir. 1 0 Timarl sipahilerin ve teki dirlik sahiplerinin ikyet yazlan, muhataa eminleri 1 nin vergi toplama defterleri, cizyedarlann arzlan, bu gibi raiyyetten vergi alacakls durumlan dolaysiyle, g eden kiileri arayp bulduktan sonra, vergilerini toplama peinde koanlarn,

CELL SY A N LA R IN D AN B Y K KAGUNLUK

45

Anadolu halkn, Rumeliye, belki buraya olanndan daha ok sayda da, Trkiyenin dou smr vilyetlerine g ettiren nedenler, cell kark lndan baka, ok ar olan vergi vc salmalara dayanamamak yann da, borlunun basksndan kurtulmak ve ekip-bime azalmas yznden kan ktlkta a kalmak gibi dier iki nemli oluntu id i1 1 Erzurum 1. Defterdarl ile birlikte, Karalisariarki Beylerbeylii de zerinde bulunan Mehmed Paa, 1602 de stanbul a yollad adam eliyle Di vna sunduu yazsnda, Erzurum aklmna dahil mukataa yerlerinin reayas perakende olmala buralarn gelirinin serhad kullarnn mevaciplerini (ulufelerini) demiye yetmediinden yaknrken, Anadoludan dou illerine olan gleri de szlerine eklemiti. O, yazsnda, onbe yldan mtecavizdir Sivas ve Mara ve Erzurum ve sair memlikten cily-i vatan eyleyen reaya ldr ve Kars ve Kiivan ve Kazman ve Diyadin ve Elekirt ve Zaruat (zaiat) ve regel ve Gle ve Tekman ve spir ve sair Grcistan beylerinin eyaletlerine gidip yerletiklerini uzun uzun anlatyordu1 2 Erzurum Defterdar olan Mehmed Paa nn 1. yazdklarnn fazlasiyle doru olduu, kendisinden bir yl sonra adlar geen dou illerinin tahriri iinde bulunan Eski Nianc Ali Efendiden Divana gelen mektup ile de anlalmtr113.
yukarda sylenen trden yazlar, ayrca, alacakl olduklar kiilerle aralarnda kan anlamazlk yznden mahkemeye dmek zorunda kalmalar ve teki olaylarn yaratt ilemleri belirten tarih vesikalarnn gzden geirilmesi, Trkiye halknn Cell isyanlar ve bu arada kan korkun ktlklar etkisiyle, ne denli geni apta yer deitirerek, birbirlerine yeni bir karm yaptklarm ok iyi belirtmektedir. 1 1 - Mukataa Eminleri, mltezimler, glere sebep olarak yalmz cell basknlarn, 1 kadlar ise, kazya defterlerinde, yerlerinde kalanlardan, genlerin hisselerine den vergileri de almak iin avarzclarn ve cizyadarlarn yaptklar zorlamalar, ehliin ikyeti zerine, Divana yolladklar arzlarnda, Celllik ile beraber avanz-i divaniye ve teklif- rfiye vergi lerinin arlna reayanm dayanamayp kamya mecbur olmasn zikretmilerdir. Bak., An kara , Sc. 10,S. 220, 239, 250 1 2 Babakanlk Arivi, Divn Kayd Defteri, S. 118, 4 cemaziylevvel 1011 tarihli 1 hkm (Erzurum Defterdarl ile Karahisararki Beylerbeysi olan Mehmed Paaya hkm) u* Babakanlk Arivi, bnlemin, Karton 3.Nr.677,evahir-i cemaziylahir 1012 ta rihli hkm: Mukaddem nianc olup hl tahrir hizmetinde olan Ali dme ilmihu ya: Bir ka yldan beri Revan ve Gence ve Gle ve Ardahan ve Tirylet ve Lori ve Penbek ve Olaport sancaklarna ve Tepedey lkesine ve ldr ve Kars beylerbeyliklerine iillerden hayli reaya gelp karardde ve temekkn edp ve hari vilyetlerden davarlar ile yrk ve oymak ve ulust gelp kurr ve mezrden hari otlu sulu hli yerlerde kimi klayup ve kimi yazlayup ve kimi kadimi yerlerinden kat- alka edp kta ve yazda sakin olup1 bu gibilerine kaydolu * nacak rsm beylere ve sair mer ya deil miriye ait olmas lzm gelmein...'*

46

MUSTAFA A K D A

Yukarda szlerini ettiimiz grevlilerin verdikleri rakamlar doru ise, kylerdeki ehalinin, genel olarak te ikisi gm bulunuyorlard1 4 1 Hatt, olaylarn yapm olduklar zarar ve ziyan defter etmiye kan kurullar baz kylerde bilgi alacak bir kii bile bulamam idiler. nsanlarn te bir lsnde kalarak barndklar kyler reayasnn durumuna gelince, bunlarn son derece fakir kiiler olduu bildirili yordu n5.
c ) K y lerd e K ala nla r

Bylece, pek ok insanlarn, iftlerini bozup, uraya buraya dal dklarn belirttikten sonra, ekin ziraatinin geni apta azald sonucunu kardmz kylerin, bu kadar boalmadan sonra, nasl bir grntye brndklerini ksaca kaydetmek, konumuzun incelenmesinde eksik bir yan kalmamas iin gereklidir. Kylerden pek oklarnn, sanki insandan arnmasna, boalma larna karlk, ilerinde bir ka hli-vakti yerinde kudretli kiilerin bulunduu baz halk ta, kylerini birer palanka =kk kale ile evir milerdi. Fakat, bir sr kiiler yer ve yurtlarn brakp gittikten sonra, ky alanlarnda kalanlar, ya ekynn soyacak hi bir eyini bulamyaca fakir-fukara, ya da kaanlarn ba-bahe ve tarlalarn yok pahasna satn alan ve saylar her kyde bir ka kiiyi gemiyen, toprak aal na ynelmi kiilerdi. Byk ounluu yenieri, sipah, silahdar ve teki kapukullar olan bu szn ettiimiz iftlik aalar, eky ta lanna o kadar ak bulunan kylerde gvenlerini nasl salyabiliyorlard, bunu vesikalardan pek renemiyoruz. Hayatlarnn srekli olarak tehlikede olduu, cell basknlarnda lenlerden bir haylisinin kapukulu bulunmalarndan anlalyor. Ancak, iftlik sahiplerinden ounun, kylerde, hem de hayvan srleri, ev, bark, ahr, samanlk, al ve teki yaplariyle beraber, sonuna kadar oturmakta sebat ettik
1H Ankara'da ve Orta Anadolda kylere giden emin, mltezim, kad ve teki grev lilerin verdikleri rakam byledir. 1,5 1607 ylnda Karaman Beylerbeyi Tekeli Melmed Paann Kalenderolu zerine yapaca sefer iin nzl akesi toplatmak zere, Ankara Kads Mehmed Sadk Efendiye gelen Nzl Eminine verilen bir tezkerede u ifade yer alyor; Murtazaabad kazasnn reayas cell istilsnda perakende olup ve terk-i evtan eyleyp bakiyye kalanlar da gayet fakir l-hl olduk larndan mda zikrolunan ekiy alt aydan beru ilerinde oturup neleri varsa yama olundu unu ehali-i vilyet ihbar edp hallerinin byle olduuna (,biz dahi (mahkeme erkn) ahit olup.. : Ankara , Sc. 10, S. 212 (evahir-i cemaziylul 1016 tarihli tezkere tpks)

CELL S Y A N L A R IN D A N

BYK

KAGUNLUK

47

leri grlyor1 . Bu gibilerinin kendilerini nasl koruduklarn, Top 16 ular Ktibi Abdlkadir Efendi kaydetmitir. Ona gre, kapukullar olanlar celller havflerinden kariyelerde meskenler iun palankalar icadstmein tfenkli sekbanlarla ell- iyallerini hfzettirirlerdi 117. Eer, I. Ahmedin adalet fermanndaki hkmet iddias doru ise, celllerin geni apta yakp yktklar, halkn uraya buraya gtrdkleri kylerde iftlik hayatnn ayn devre iinde gelimeler kaydettiini kabl etmek gerekir. Biz bunun bir nedenini de iftlik sahiplerinin, yukarda da anlattmz, palanka yapma, sekban tutma gibi kendi gleriyle aldklar tedbirlerden baka, bunlarn herbirinin ayrca bir ka azl cell babuu ile kurduklar dostluun, teki guruplar, byle cell dostlar bulunan iftliklere kar saldrlarnda, daha korkak davranmaya mecbur etmesinde de buluyoruz. Cell Fetreti ve Byk Kagunluk un Anadolu ky toplumuna, gerek ktisad ve gerek sosyal ynlerden yaptklar etkileri, uzun sz mz toparlam olmak bakmndan yle zetliyeceiz: Cell, mrimiran sekbanlar , suhte, sipah zorbas blkleri gibi tr lere ayrlan byk soyguncu gruplar, azl babularn ardna taklarak, kyleri talan etmiye balamlardr. Bu olaylarn yarattklar karklk larda, pek ok halk, ift-ubuunu brakarak, kynden kat iin, bunlardan gen olan erkeklerin, gidip, tede baka bir isyanc grupa katlmalar ile, sekban blkleri birer gibi bym, artk pek ok kyler, nfuslarnn te ikisini kaybettikleri gibi, celllere, ya da teki soyguncu gruplara klak, yazlar da ehirlerle kasabalara saldrlarnda erek olmulardr. Bu denli geni gmelerin sonucu olarak, bir haylisi ssz kalan kylerden topraklan verimli olanlarn byk ounluunda, kapu kullar, mer, avu, mderris ve halktan gl olanlar iftlik kurmulardr. iftlik sahipleri, retimde, ekincilii deil, hayvancl stn tuttuklar iin, kaan kyllerin, kerpi, harsz dvar ve baka eylerden yaplm harap klkl konuklar yerine, bu gibi kylerde,
1.6 1609 da, Anadolunun az ok bar ve huzuru salannca, I. Ahmedin yaynlam bulunduu tannm adalet fermannda, nfusu herhangi bir ekilde kam bulunan kylerde treyen bu iftliklerin ykdp, kyllerin yerlerine dnmeleri beklenmeden, iftlik sahiplerinin srleriyle gitmeleri nemli bir madde olarak karara balanm, zellikle kapukulu durumlu iftlik shiplerinin direnmiye kalkmalar yeni yeni fermanlar karmasn gerektirmi idi: Bak. M.akatay Uluay, ad geen eserin vesikalar ksmnda I. Ahmedin 1018 tarihli fermam 1.7 - Ad geen Vekyiname, Esat Efendi, yazma Nr. 2151, Vr. 107

48

MUSTAFA AKDA

iftliklerin haremlik-selamlk blmeli teki yaplar ykselmitir ll8.

konaklan,

ahr, samanlk, ve

1607 ve dala sonrasnn olaylarn anlatacamz baka bir yaz mzda, kylerin uradklar sosyal ve ktisad harapln Trkiyenin i gelime tarihinde nasl bir gidiet izlediini gstereceiz. 6 - Byk Kagunlukta ehirler. Kasablar ve hele ehirler, Karayazc devrine kadar her trl sek ban saldrsndan sakl kalabilmi idiler. Yalnz ergen ii, bo levend, paa kapularnda grevli sekban gibilerinin, ki bunlardan ou be kr odalarnda oturuyorlard, kardklar cinayet, hrszlk, kundak yoluyla yangn, fuhu ve bunlara benzer olaylar, halk az rahatsz et miyordu. 1599 yl ise, celllin, nce kasabalar, onun ardndan ehir leri zorlamalarnn balangc olmutur. Gerekleyin, Karayazc ile kardei Deli Haann soygunlarn dorudan doruya kasabalarla e hirlere yneltmi olduklar grlyor. Birincisi, ehirlere adamlar yol layp, fidye-i nect (ehiri kuatmama karlnda kmeli bir para) isteme huyunu edinmi, kincisi ise, byk sekban kalabal ile sk kuatmalar uygulad yerlerden istedii mikdar para ve eyay alma dan ekilmemi idi. Celllerin, bu ekilde, ehirleri soyma devrini a malarndan sonra, gerek Karayazc ve gerekse Deli Haan, yanlarnda olan-olmyan btn cell babularna sz dinletecek kudrette olduk lar iin, Anadolu ehirlerinin, hi olmazsa tek babua, istediini, ya da pazarlkta kararlatrlan vermeleri, kurtulularn salamya yetiyor du. Fakat, 1603 yaznda Cellliin yeni bir devre girmesi, ii deitirdi. nk, Deli Haan Rumeliye getikten sonra, Anadoluda kalan cell babularndan pek ou kazandklar g ynnden Karayazc ve biraderini bile getikleri iin, artk, ehir ve kasabalarn kara gnleri balyordu. Bir ka ay iinde arkas arkasna drt gurupun basknna urayan ehir, bunlarn hangi birine cann satmalma paras yetitire bilecek idi ? rnekleyin, talihsiz Ankara ehri, Deli Haana byk bir fidye dedikten sekiz dokuz ay sonra, bir de Karaka Ahmedin cell
1 8 - I. Ahmedin arkas arkasma kard ferman ve hkmler, karklklar Birasnda 1 kama zorunluunda kalm bulunan reaya fukarasnn** 1609 (1018) genel affndan ve ada let fermannn kendilerine salad haklardan yararlanarak gei yerlerine dnebilmeleri iin btn bu iftk binalarnn nceden yktrlmasn, srlerin ky topraklarndan uzaklatrl* masn kesinlikle emretmi ve yaptrm idi.

CELL S Y A N L A R IN D A N

BYK

KAGUNLUK

49

blkleri tarafndan kuatlm, bu azh babu ehirin kale dnda kalan Karaolan-Samanpazar-Karacabey Hamam izisi yanlarna den btn ar ve mahallelerini insafszca yakm id ii19. Ege blgesine doru olan Afyon, Ktahya, sparta, ve teki bir sr kasabalar, ya yaklmlar, ya da ellerinde neleri varsa verip canlarn zor kurtarm lard. Kastamonuyu da Yularkast yakt. Amasya, Tokat, Karahisararki ve Yeilrmak yresinin daha bir sr kasabalar kalabalk ekya guruplarnca kuatlarak aylarca a-susuz kendilerini korumaya altdar. ounda, evler, hanlar, dkkanlar, hatt cami ve medrese ler celllerin kardklar yangnlarda harap oldular. Kayserinin bana gelenler de, Ankarannkinden aa olmam, orta Anadolunun o zaman Ankaradan sonra en byk ticaret ve endstri merkezi olan bu byk ehir, yllarca celllerin saldrlarna kar koymu, alk, hastalk, yangn gibi olaylar buray da harabeye evirmiti. Malatya, Harput, Mara, Urfa vc teki ehir ve kasabalar, aa yukar bu anlattmz, yerlerdekinin birer ayn veya daha arndan felketleri yaamlardr. Szn ksas, Fell Fetreti ve onu kovalayan daha ykc bir devir olarak Byk Kagun, Trkiyein toplum hayatn gerek dirlik ve gerek dzenlii ynlerinden yzyllar boyunca onaramyaca kayp lara uramtr ki, 1607 den 1610 ylna kadar olan olaylarda baka bir yazmzda anlatnca, bu sylediklerimizin ne denli doru olduu anlalacaktr 1 0 2.

1,9 - Yangn alau snrlarnn bu kadar geni olduunu olaydan sonra arsa anlamaz lklarnn mahkemeye getirilmesi dolaysiye, sicil zabtlarnda verilen bilgilerden tesbit ediyoruz. 1 0 Byk kagunluk adn alan 1603 1610 aras celli isyanlar blmn de geen 2 yd yaynladmz Cell syanlan adl eserimizin ikinci cildi olarak karmay pilanlam bulunmakla beraber, aratrmalarmzn bitmesini bekliyerekten, bu makaleleri yazmak her halde MUl tarihin o kadar byk bir yaantsn daha gn na karaca iin faydal olarak dndk. F. 4