STKLAL HARB DNEMNDE BATI ANADOLU'DA YUNAN ZULM, 1921 (Arnold Toynbee'nin ei Bayan Rosalind Toynbee'nin zlenimleri)

Dr. Mustafa UFALI* stiklal Harbi dneminde Yunanllar'n Bat Anadolu'yu igalinden sonra Trkler'e kar giritikleri katliamlar, yamalar ve yakp yktklar ky ve kasabalar hakknda Trkiye'de ve Bat'da ok eyler sylendi ve yazld. Bat'da yazlan eserlerden biri de nl tarihi Arnold J. Toynbee'nin "Western Question in Greece and Turkey" isimli eseridir1. Toynbee, 15-26 Ocak ve 9 Austos-9 Eyll 1921 tarihleri arasnda Yunanistan'n eitli blgelerinde, 27 Ocak-8 Austos ve 9-16 Eyll 1921 tarihleri arasnda da stanbul, zmir ve Bat Anadolu'nun bir blmnde incelemelerde bulunmu, izlenimlerini yukarda ad geen eserinde kamuoyuna sunmutu. Bununla birlikte gezi esnasnda tuttuu baz notlar ve dostlarna gnderdikleri mektuplar henz aratrmaclar tarafndan yeterince incelenmemitir. Bir ksm bugne kadar hibir yerde yaynlanmam Arnold Toynbee'nin Bat Anadolu gezisi esnasnda tuttuu notlar, yazd mektuplar, Byk Millet Meclisi'nden ald gezi izinleri ve Trk devlet adamlarnn kendisine verdikleri imzal fotoraflar Oxford'un Bodleian Ktphanesi'nde aratrmaclann ilgisini bekliyor. Arnold Toynbee'nin ei Rosalind de bu gezilerde kendisine elik etmitir. Bayan Toynbee Bat Anadolu seyahati srasnda baz notlar tutmu ve bunlarn bir ksmn babas Gilbert Murray'e bir mektupla gndermitir. Aada evirisini sunduumuz Bayan Toynbee'nin babasna yazd mektup ve notlann asllar Oxford'daki Bodleian Ktphanesi'nde mevcuttur. Mektup Toynbee'lerin 24-25 Mays 1921 tarihlerinde Yalova ve civarndaki incelemelerini konu ediyor. Arnold Toynbee de Yalova izlenimlerini 1 Haziran 1921'de stanbul'da kaleme alm ve bu izlenimlerine yukanda ad geen kitapta da yer vermitir2. Bu yazmzda Bayan Toynbee'nin
* 1. 2. Polis Akademisi, Aratrma Grevlisi. Arnold J. Toynbee, The Western Question in Greece and Turkey. Second edition. London: Constable and Company Ltd., 1923. iki yaznn karlatrmasna bakmak isteyenler iin bak: age. sh. 299-311.

34

MUSTAFA UFAL

mektubunun ve tuttuu notlann evirisini vereceiz. Bunlar iki blm halindedir. lk blm Bayan Toynbee'nin 28 Mays 1921'de yazd mektup, ikinci blm ise kendisinin Austos ve Eyll 1921'de tuttuu notlardan oluuyor. Rosalind Toynbee (Bn. Arnold Toynbee)'den babas Gilbert Murray'e mektup3. KYE ZEL VE GZL stanbul, 28 Mays 1921 Bu mektup ulancaya kadar bizim Yalova'dan M.G.'a4 gnderdiimiz telgraf grm olacaksn (en azndan greceine inanyorum, nk bu konuda biraz tedirginliimiz var). A.5 u anda konu zerinde makaleler yazyor, ancak btn olup bitenler ve yaadklarmz ylesine artc ve korkun ki olay mmkn olduu kadar dorudan ve tm boyutlanyla sana yazmak istiyorum. Sannm bu durumla ilgili bireyler yapabilirsin. nceki mektubumda duyduklarm yazmtm. imdi hepsi, hatta phelendiklerimizden daha fazlas teyit edildi. lk batan balarsak: Geen Pazar (zannedersem bu ilkti) kendilerinden duyduumuza gre Kzlay, Karamrsel Yanmadas'nn gney kysnda 3.000 civannda mlteci kurtarm, fakat olduka byk miktar da orada kalm ve hl da yarmadann kuzeyinde bulunan Yolava'ya (zmit yaknnda) gitmeyi baaramamlar. Bize Fransz ve talyan Yksek Komiserleri bunlann kurtarlmas konusunda istekli, hatta arzulu olduklarn, fakat devaml itirazda bulunan ngilizler'den kaynaklanan byk zorluklarla karlatklann sylediler, ingilizler ncelikle nakil iin deniz aralar eksikliklerinin olduunu ileri srmler. Kzlay, kendilerinin her zaman harekete hazr olan gemilerinin olduunu syleyince de ngiliz Yksek Komiseri, kmr grevine bal olarak kmr yokluunu ileri srerek kendileri iin gerekli olan gemilerden bakas iin kmr veremeyeceklerini belirtmi. Bu sefer Kzlay, gemilerinin Zonguldak'tan (ki kemalist blgesidir) gelen Trk kmrn kullandklarn, kald ki bu kmrn baka milletlere verilmediini, bu nedenle dnya retiminden etkilenmediini bildirmi. Bunun zerine de ngiliz Yksek Komiseri, stanbul'un mltecilerle yeterince dolduu gerekesiyle ve salk nedenlerinden dolay daha fazla mlteci kabul edemeyeceklerini ileri srm. Neyse, ertesi sabah Kzlay'n bir vapuruna sa salim ulatk ve orada iki Kzlay grevlisi, hanmlar, bir doktor, Mttefik Devletler subay ve geen hafta Gemlik'in her tarafn bir mttefik komisyonu ile
3. 4. 5. Bodleian Library, Oxford, Department of VVestem Manuscripts, Toynbee Papers, Anatolian W ar, 1921-22, l. Box: 50, Folder: 1. ngiltere'de yaynlanan Manchester Guardian gazetesi. Arnold Toynbee.

ISTIKLAL HARBI DNEMINDE BAT ANADOLU'DA YUNAN ZULM

35

dolaan ve takdire ayan ve ho bir kii olan Uluslararas Kzlha temsilcisi M. Gehri6 ile karlatk. M. Gehri bize Gemlik'te grd ve inanlmas g eyler anlatt. Gemlik'te bir Yunan subay, M. Gehri'ye katlettii Trkler'in cesetlerini gstermi, kendisine bunlarn ldrlme nedeni sorulduunda da "ldrmenin daha iyi olacan dndm" eklinde cevap vermi. M. Gehri ayrca yaklp yklan kyleri bizzat grm ve bunlarn failleri olan Yunan subaylar ve ete liderleriyle karlamt. Gehri, mutedil ve gn grm bir insan olmasna ramen, tm Mslman nfusun sistemli ve eytanca metodlarla imhasna ahit olduu iin altst olmutu. Kendisi bu ayn 30'unda Cenevre'ye dnyor ve bir hafta sonra da raporunu neretmeyi mit ediyor. Raporun bir nshasn da bize gndermeye sz verdi. Kendisinden raporu senin adresine gndermesini rica ettim; bunlar istediin gibi deerlendir ve ben gelinceye kadar benim iin muhafaza et. Gemlik katliamnn ve tahrip edilen kylerin saysn kendisinden alamadm, fakat tahminen Yalova blgesi katliam ve tahribatyla ayn orantldr, ama daha byk alanda ve daha byk miktarda. Yalova blgesinde M. Gehri'nin rakamlarna gre 6 hafta nce 16 Mslman ky varken u anda 1 3/4 ky mevcut7. 6 hafta nce Mslman nfus 7.000 iken u anda hayatta kalabilen tahminen 1.500 ya da daha az kii. Buna gre son 6 haftada sadece bir blgede 5.500 civannda Mslman ldrlm demektir8. Bu blgede u ana kadar hibir askeri operasyon olmamtr. Bu operasyon mahalli Rum nfusun bir ksmndan oluan ve Yunan ordusuyla ibirlii yapan profesyonel ekiyalann da katld, silahlandnlm Rum etelerinin organizeli olarak, silahsz Mslman nfusun toptan katledilmesi operasyonudur. Gemlik'teki ete liderlerinden biri Yalova'da mehur bir Rum imalat, dieri de yumurta tccar ym. Yalova'ya saat 2 civannda vardk. Buras Devonshire sahilinin bir paras grnmnde, srtn kk yeil dalara dayam, gneli, irin,
6. Maurice Gehri, Cenevre Uluslararas Kzlha Tekilat temsilcisi olarak Yunanllarn Bat Anadolu'da yaptklar katliamlar incelemek ve rapor hazrlamak zere blgeye gnderilmiti. Anadolu'dan dnnde bu raporu yaynlanmtr. Gehri, Maurice, delegue du Comite International de la Croix Rouge: Mission d'enquete en Anatolie (12-22 Mai 1921); Extrait de la Revue Internationale de la Croix Rouge, 3 Annee, No. 31, 15 juillet 1921 (Geneva, 1921). Daha fazla bilgi iin bak: Toynbee, The Western Question in Greece and Turkey, sh. 259, 278, 284-285, 317. Mektupta geen rakam olduu gibi verdik, fakat rakam anlalamad. Arnold Toynbee'nin notlarna gre 17 kyden 15.5'u tahrip edildi. Toynbee, Western Question. sh. 301, dn. 1. Bayan Toynbee bu cmleden sonra ingilizce N.B. ksaltmasn kullanmtr ki bu da "bundan sonra yazlanlara iyice dikkat et" manasndadr.

7. 8.

36

MUSTAFA UFAL

sakin grnl, neredeyse terkedilmi intiban veren kk bir sahil kasabasdr. nce askerler bir kaykla sahile ktlar, nbeti kulbesini getiler ve evler arasnda kayboldular. Her ne kadar drbnle, sahilden daha ieride bir evin yannda bir grup asker grnyorsa da buras hemen hemen terkedilmi bir grnt arzediyordu. Biraz sonra geri dnen kaykla biz de karaya ktk. Yunanllar'dan tedarik ettiimiz serbest giri kartlarmz nbeti kulbesine gsterdik ve zorlukla karlamadan getik. Kzlay mensuplar ise sahile kma izni iin bir mddet beklediler. Nihayet onlar da izin alp baka bir kaykla sahile ktlar. Sorumlu Yunan subay Giritli bir yzbayd ve grmesem inanamayacam derecede haydut rolne brnm bir tiyatro sanats grnmndeydi. Yznde o gne kadar hi karlamadm ve bir daha hi karlamamay mit ettiim apak ve kontrol edilemeyen korkun bir kin vard. Tm resmi muameleler boyunca yznden kin ve fke salyordu ve burada hibir mlteci olmadna yemin ediyordu. Bizimle beraber gelen subay karlamaya gelen bir temen, byk bir heyecan ve huzursuzluk iinde "burada hibir mlteci yok, biz uygar bir orduyuz"!! dedi9. O iki gn boyunca fkelerinden ekilden ekile giren yzleriyle, zaman zaman bize kendilerinin 'mttefik', subay ve uygar insanlar olduklarn syleyip durdular. Yzba, bize kar akla gelebilecek her trl engellemeye bavurdu. nce hibir mlteci olmadn syledi. Daha sonra sadece 'yaklm kylerden' (ilk defa kylerin yakldn kabul ediyorlard), en sonunda da kendi listesinde iaretli birka kyden mlteci alabileceimizi syledi. Gemlik'e 10. Tmen Komutan General Leonardhapoulos'a iki defa telgraf ekti. Telgrafa ald her cevaptan sonra tavrlarn daha da sertletiriyordu. Her ne kadar sarih bir delile sahip deilsek te hi phe yok ki hereyi 10. Tmen Generali dzenliyordu. Tm mzakereler saatlerce sryor, kaptan Yunanca'dan baka bir dil anlamyor, bizim heyette de sorumluluk sahibi biri bulunmuyordu. Szde sorumlu kii olduka iyi, fakat ok gen ve tecrbesiz bir ngiliz temendi. talyan da, hayat dolu ve olduka iyi bir arkada olmasna ramen ok gen bir temendi. Fransz ise daha tecrbeli ve yetenekli bir yzbayd ve heyetin sorumluluunu baarl bir ekilde stlenebilirdi. Fakat her nedense sorumluluk ngiliz temendeydi ve kendisi hem askeri polis, hem de tercmanlk vazifesini zerine almt. Aralannda hibir ihtilaf yoktu ve zellikle Fransz yzbann tavn mkemmeldi. Fakat bu, otoritenin hibir kimsenin elinde olmad anlamna geliyordu. Bu nedenle mzakereler sonsuza dek uzuyor ve kank bir hal alyordu. nanyorum ki eer balangtan itibaren ipleri elinde tutan st rtbeli bir subay olsayd, Yzba Papagrigoriou oktan yola gelirdi, fakat mttefiklerin sorumlulan bizi bekleyen problemleri
9. Mektubun bundan sonraki blmlerindeki kelime alt izimleri ve nlem iaretleri Bn. Toynbee'ye aittir.

ISTIKLAL HARBI DNEMINDE BAT ANADOLU'DA YUNAN ZULM

37

tahmin edememilerdi ve subaylara sadece Kzlay'a elik etme iinde ihtiya duyulduunu dnmlerdi. En enteresan ey kk kasabann nfus ve atmosferindeki tedrici deiimdi. Kasabann sakin grnmnn dikkatli bir ekilde hazrlandn zannediyorum. Fakat leden sonra hava yava yava gerginlemeye balad. Halk ortaya kmaya balaynca etraf dolmaya, karmaya ve berbat bir hal almaya balad. kinci gnn akam ortalk sanki cehennemi andnyordu. Sadece Yunan subaylar, askerleri ve onlarn yannda, mzakerelerimizin yapld Hkmet Kona'nn karsndaki kahvehanede srekli oturan, mltecilerin arasnda dolaan, onlar korkutup tehdit eden ve Albay'a tavsiyelerde bulunan, hatta emirler veren eteler deil, ayn zamanda Rum, Ermeni btn Hristiyan ahali de yan-insan haline gelmiti. Sanki, kan ien korkun vahi bir hayvan yzne sahiptiler. Btn ahali bir deliler topluluunu andryordu. yle bir durum ki Conrad10 herkesten daha iyi tasvir edebilirdi. Sanki herkes tedricen bir hayvana dnm, sadece evcillememi vahi bir hayvan deil, ayn zamanda iren, gayr tabii ve inanlmas g bir hayvan. Bu blgedeki Trk kadnlar hl Meryem Ana gibi giyiniyorlar. Uzun mavi bir entari ve yzlerinde beyaz bir pee, tipik talyan Meryem Ana heykelini andnyorlard. Oraya varmzn ikinci gn bunlarn yzlercesi, kucaklarnda ocuklaryla beraber saatlerce byk bir sabrla olduklar yerde oturuyorlard. Korkudan yzleri kl gibi olmutu ve an bir skunet ve sessizlik iinde duruyorlar, sadece ocuklar oyun oynuyor veya alyordu. Hepsini deniz kenannda bir araya getirdik. Bazlarnn srlan, tavuklar ve rengrenk yatak-yorganlan vard. Bykl, bronzlam, sabrl ve ileli yzl erkekleri de yanlarndayd. Bunlar Msr'a hicret eden Kutsal Aileler'e benziyordu. Sahilin yukarsnda demir parmaklklarn arkasnda ise neeli grnen, ssl giyimli, kahkaha atan ve alayl bir ekilde baran 'hristiyan' kadnlar vard. Arnold, Ermeni katliam srasnda Trkler'in yzlerinde de bu vahi, garip baklarn olduunu duyduunu syledi. Anlalyor ki bu, katliamlara uygun bir olgudur. Neyse, o ilk leden sonraya dnelim. Resmi grevliler st katta tartrlarken, biz alt katta Kaymakam'n odasnda Kzlay temsilcileriyle beraberdik ve tuhaf bir komedinin hazrlanna ahit olduk: nde bir
10. Bayan Toynbee'nin szn ettii kii ingiliz yazar Conrad olmal. Joseph Conrad (1857-1924) nl ingiliz romanclarndan olup, aslen Polonya' ldr. Ukrayna'da domu, sonra ingiliz vatandalna gemitir. Eserlerinin bir ksm seyahat ettii uzak memleketlerin durumlar ve olaylarma aittir. Tabiat tasvirleri ve heyecan veren psikolojik tahlilleri nldr, ibrahim Alettin, Mehur Adamlar, Hayatlar, Eserleri, Cilt: 1, istanbul, 1933-1935, S. 247-248.

38

MUSTAFA UFAL

Rum din adam, arkada gllerle sslenmi, Rum elbiseli kadn cesedi tayan bir araba grnd. Din adamn kanl elbiseleri ve glleri en uygun bir tarzda dzenlerken grdk. Daha fazla kan grnsn diye arabann perdesini am, yapt iten memnun olarak ve mitle grevlilerin bulunduu pencereye bakarak dorulmutu (Bu din adam Komisyon'un gelmesinden iki gn nce stanbul'dan gnderilmiti ve kendisi bize Patrikhane temsilcisi olduunu sylemiti). Sonunda cesetler arabadan karld ve yere kondu. Albay grevliyi ceseere bakmak iin dar kard ve bunlann Trkler tarafndan ldrlen hristiyan kadn olduunu syledi. Grevliler cesetleri selamladlar, fakat hibir yorum yapmadlar. Trkler bize bunun bir mizansen olduunu ve gsterilen cesetlerin de aslnda Trk kadnlar olduunu sylediler ki doruluuna hepimiz inandk (nk 1. Rahibin zenli bir ekilde hazrln kendi gzlerimizle grdk; 2. Hristiyan kalabalk gerekten kendilerinden tane kadnn ldrlmesi sonucu gsterecekleri tepkiyi gstermemiti; 3. Trk ahali tamamen silahszlandrlmt ve olduka emindik ki isteseler bile tam bir terr ortamnda Rum kadn ldrmeye cesaret edemezlerdi). Bu hadiseden sonra Albay'n General'ine ektii ilk telgrafn cevabn beklerken son iki kye gidip oradaki durumu grmeye karar verdik. Albay derhal itiraz etti ve yolun ok uzak olduunu, gece yansna kadar geri dnemeyeceimizi, stelik yolun etelerle dolu, aalkl, dar bir vadiden getiini, dolaysyla emniyetimizi temin edemeyeceini syledi. Kendisine tatl bir ekilde glerek bunun kendimiz iin mahzuru olmadn bildirdik. Zaten A(rnold), ben ve Gehri bir Yunan konvoyu olmadan gitmeyi daha fazla tercih ediyorduk. nk yalnz bamza olunca oradaki durumu daha iyi grme frsatmz olurdu. Fakat grevliler sorumluluklannn farknda olduklan iin yanmza 10 er ve 1 avu verdiler. Uzun bir yryle ok gzel bir sayfiyeyi getikten sonra nihayet Samanl isimli ilk kye vardk. Kyn erkekleri iki sra halinde ve her srann sonunda silahl bir sivil Rum olduu halde bizi bekliyordu. Bu silahl Rum'un kim olduunu sorduumuzda hemen "kr bekisi" olduunu sylediler. Aslnda bunlar kyllere dehet saan, atk kal, vahi birer ete mensubu idi. Eer durum ok ciddi ve trajik olmasa bunlara bakan kii glmekten kendini alamazd. Durumun farkna varamayan bizim kk temen, etrafndaki Yunan korumalan ve ete mensubunun sert baklan altnda Rum bir tercman vastasyla kyllere soru sormaya balad. Kyllere bizimle beraber gitmek isteyen olup olmad soruldu ve yalnz bir kii olumlu cevap verdi. Bu ekilde birka soru daha sorarak resmi prosedre devam etti. Bu tr ilere alkn olan M. Gehri soruturmann deerini tamamyla anlyordu. Zannedersem Fransz Yzba da anlyordu, fakat hibiri de Trke bilmiyordu. A(rnold) ile ben ise geride kald. A(rnold) herkese adn ve ka kiilik bir aileye mensup olduunu sorup not alyordu. Bylece kyn yerlileri ve dier yaklan kylerden gelenle-

ISTIKLAL HARBI DNEMINDE BAT ANADOLU'DA YUNAN ZULM

39

rin saysn tesbit etmeye balad. Biraz Trke konuarak kyllerin gvenini kazandktan sonra "kr bekisi" ve askerlere dnerek nazik bir ekilde konutuklarmzn duyulamayacak kadar uzak mesafeye geri gitmelerini istedik. Bize kzgn gzlerle bakarak isteimizi yerine getirdiler. Bundan sonra halka teker teker kyde kalmay m yoksa bizimle beraber gitmeyi mi arzu ettiklerini sorduk. Hepsi de zdrap iinde bir fsltyla gitmek istediklerini sylediler. Hepsi de bizimle beraber gelmek istiyorlard. Daha sonra dierlerinin yanna giderek duyduklarmz anlattk. Bizim kk temen olduka arm ve zlmt. Sonra ikinci ky olan Akky'e yola ktk. Giderken yolun solunda byk, mreffeh grnml bir Ermeni ky vard. Akky'de de caddelerde hi kimse grnmyordu, ama burada da "kr beki"leri vard. Yalnz bu seferki soruturmamz daha salkl oldu. Kyn hocas bizi evine gtrd. Kapda bir ngiliz askeri polis beklerken biz sorulara baladk. Hoca ok vakur, sessiz ve ekingen duruyordu, fakat onu byk bir korku iinde grmek ok zcyd. Kendisi Kzlay vapurunun geldiini duymamt ve bizim de kim olduumuzu ve niin bu sorular sorduumuzu bilmiyordu. Burada da Rum bir tercmann dezavantajn anladk. Yine de yava yava renmeye baladk ki, kyn hocas 9 gn nce ldrlm, kendisi de yaklm baka bir kyden muhacir olarak gelmi. Hocann ldrld gece 60 kii daha ldrlm. Bu nedenle tm ky halk byk bir korku iinde ve buradan gitmek istiyorlard. Kendisinden herey dinlenilmeliydi. Hocann kendi davranlan ve korku iindeki hali buradaki korkun durumu syledii szlerden daha iyi anlatyordu. Sonraki gn kendisini bizimle beraber gtrmek istedik. nk byk bir ihtimalle bize anlattklanndan dolay ldrlecekti. Fakat kahramanlk rnei gstererek kyllerin tmnn gitmesi mmkn deilse kendisinin de onlarla beraber kalacan syleyip teklifimizi reddetti. O akam Akky'de grdklerimizin hepsi bu kadard. Fakat ertesi gn ngiliz ve talya temenler, mltecilerin toplanmalanna nezaret etmek zere gittikleri zaman, kyn arka taraflarna gtrlmt. Buradaki binalar yamalanm ve yklm, eyalar, elbiseler sokaklara frlatlmt. Evlerin arka avlulannda da yeni mezarlar vard. O sabah grdkleri bizim kk temen'i ikna etmi, gzlerinin almasna ve deimesine sebep olmutu Arnold, herhangi bir katliama engel olmak iin o gece mutlaka bu iki kyde birden kalmamz gerektiine inanmt, fakat dierleri bunun gerekli olduu fikrinde deillerdi. Fikirlerine deer verdiimiz M. Gehri de bunun doru olmadn sylyordu. Gemlik'te grdklerinden yola karak Yunanllar'da utanma duygusu kalmadn, bizim kyde kalmamzn onlan katliam yapmaktan en ufak bir ekilde bile caydrmayacan, stelik bizim hayatmzn da tehlikeye gireceini syledi. Bunun zerine Arnold kendi bana kyde kalmak istediini belirtti. Sonunda kendisini bu fikirden caydrdk. "Kr bekileri"nin gzleri nnde

40

MUSTAFA UFAL

herkese bu iki kyde yaayanlarn tam listesini kardmz, bir gn sonra mltecileri alp gtrmek ve durumlarn kontrol etmek zere tekrar geleceimizi ilan ettik. En azndan o gece kyller iin sakin gemiti. Akam ve gece boyunca uzun bir yryten sonra saat 10.00 civarnda Yalova'ya vardk. Yzba Papagrigoriou'nun gnderdii telgrafa Gemlik'ten General Leonardhopoulos'tan cevap gelmiti. General Yzba'ya hibir yerli Mslman'n g etmesine msade edilmemesini emrediyordu. Sadece yaklan kylerden gelen mlteciler gidebilirdi! BAYAN ARNOLD TOYNBEE TARAFINDAN NOTLAR TUTULAN

Austos'un banda zmir'e ulatk. Arnold, ubat aynda yapt seyahatte tantklarn byk bir sabrszlk iinde grmek ve onlardan mmkn olduu kadar zmir ve civarnda olan bitenlerin gerek hikayesini renmek istiyordu. zellikle de ilkbaharda Yunanllar'n geri ekilirken yaptklar Yalova-Gemlik katliamndan beri olanlan merak ediyordu. Kuzeydeki tecrbelerinden sonra nceki ziyaretinde duyduu ve ok abartld sylenen Yunanllar'n yaptklan ktlkler hakkndaki eidi rivayetlere daha fazla nem vermeye balamt. Byk bir sabrszlkla grmek istedii iki Trk'ten biri zmir'den gitmiti. Fakat ismi Dr. Hsn Bey olan dierini grmtk. Hsn Bey bize zmir iinde ve dnda yaayan Trkler'in iinde bulunduktan terr ortam ve hayat artlan hakknda ok kt eyler anlatt. imdi Arnold'un kendisini ilk ziyaret ettii zaman konutuundan daha ak konuuyordu. nk o zaman Arnold, Yunanllar tarafndan gezdirildii iin daha ok Yunan sempatizan olarak biliniyordu. O zaman Trkler olduka yakn davranyorlard, ama yine de ekingen olarak konuuyorlard. Dr. Hsn bize Yunan igali altnda bulunan tm blgelerde sistematik bir ekilde katliam ve srgnlerin yaandn, hl da ok faal bir ekilde devam ettiini syledi. Arkadalanyla beraber bu olaylan srekli olarak rapor ettilderini (kendilerine gelen tm ikayetleri yerinde incelemiler ve ancak ispat edilebilen olaylan raporlanna yazmlar) syledi. Bu raporlan da zaman zaman tilaf Devleeri konsolosluklanna sunmular. Bu almaya Mays ay banda balayp Haziran sonuna kadar srdrmler. italyan Konsolosu'nun, tilaf Devleeri konsoloslannn olaylann farknda olduklan, aynca aratrmalann srarla srdrlmesinin bir faydas olmad, aksine tehlikeli olmas sebebiyle almaya son vermeleri gerektii eklindeki tavsiyesi zerine de almalanna son vermiler.

ISTIKLAL HARBI DNEMINDE BAT ANADOLU'DA YUNAN ZULM

41

Dr. Hsn, Haziran sonundan itibaren de ancak dorulamak iin zel bir almada bulunmadan, kendisinin dikkatini eken hususlar geliigzel not alm. Bize anlatt tm vakalarn nceden meydana geldiini ve bize ispatlayabileceim belirtti. Dr. Hsn daha nce zmir'in ok yaknnda arazi sahibi nemli biriymi. Aynca Trkler'in dnda Rum ve Ermeniler arasnda da hreti olan hatn saylr doktorlardan biriymi. Kendisini Arnold'la tantran da yllardan beri dostu olan ve kendisini ok sayan Amerikan Misyoner Koleji Mdr Dr. McLaughlan'm. Kendisine sorduumuz tm sorulara "Hsn'ye sorun. Ona kesinlikle gvenebilirsiniz" demiti. Dr. Hsn'nn kendi kr evi olan izmelizade, birka ay nce ilikilerinin ok iyi olduu Rum kylleri tarafndan (kendisi baz Rum ocuklannn manevi babas olarak kabul edilmesine ve baz Rumlar' uak ve ii olarak hizmetine almasna ramen) yama edilmi ve sonra da yaklmt. Mallan harap edilmi, dolaysyla tamamen iflas etmiti. Hl Rumlar'dan tazminat almaya alyordu. Kendisi iki defa phe zerine hapishaneye atlm, ancak talyan Konsolos'un araya girmesiyle serbest braklm. Sonunda talyan tabiiyetine gemi ve bu yzden hafta ii gvenlie kavumutu. Fakat Pazar gnleri konsolosluk kapal olduu iin saklanmak zorunda kalyordu. Bir mddet nce bir Pazar gn gn ortasnda talyan tabiiyetinden biri Yunanl bir jandarma tarafndan tutuklanm, Pazartesi ve daha sonra konsolosun tm giriimlerine ramen bir daha kendisinden haber alnamamt. Aadaki tm anlatlanlar Dr. Hsn'nn kendi szleridir. Dr. Hsn, samimi ve mutedil biri olarak (kelimelerine ok dikkat ediyor, olaylann kendisinin tahkik edemedii blmlerini titizlikle iaret ediyordu) bizim zerimizde iyi bir etki brakt. artc olan ey, kendisinin anlatt olaylarla bizim izmit ile Gemlik arasndaki blgede ahit olduumuz olaylann, bazan ok kk aynntlanna vanncaya kadar, birbirine ok benzemesi ve bu blgede sistematik olarak yaplan mezalimin tm blgelerde ayn anda balamasyd. KATLAM VE YAMA Yurdun tm blgelerinde dzensiz Rum eteleri oluturulup Yunan yetkililer tarafndan silahlandnldlar. Bu eteler bilhassa ilkbaharda Yunan ordusunun Kovalca'dan ekilmek zorunda kald gnden beri faaliyeerini artrm durumdalar. Bunlar kylere saldnyorlar, yamalayp ykyorlar ve katliam yapyorlar. Bu eteler bu faaliyetlerini bazan dzen-

42

MUSTAFA UFAL

li Yunan kuvvetleriyle beraber, bazan da yalnz balarna yapyorlar. Fakat her iki durumda da dzenli kuvvetler ve yetkililerin su orta olduunda pek phe yok. Baz Ermeni eteler de mevcut ve bunlar da Rumlarla ibirlii iindeler. Saldrlarn vaheti ve kusursuzluu farkl derecelerde oluyor. Bu da ete reislerinin kaprisleri ve insanlna gre deiiklik gsteriyor. Baz durumlarda sadece yama ve yakmayla yetiniyorlar; fakat bazan da katliamlar olduka zenli bir ekilde uygulanyor (Bu anlatlanlar bizim zmit ve Gemlik arasnda da yaygn bir ekilde grdklerimize tpatp uyuyor). Aadakiler Dr. Hsn'nn listelerinden aldm birka rnek: Mays ve Haziran aylarnda Sanlar11, Kurtulmu. Kavganl, Kobadere. Kepcnar12 kyleri bu yolla saldnya uram, tamamen talan edilmi ve tm nfus katledilmitir. Pekmezci13, Kadda. Kmrc14. Selikli15 kyleri talan ve tahrip edilmi ve nceki kylere gre daha az olarak nfusun tamamna yakn katledilmi. Soandere nahiyesinde 25 ile 30 arasnda ky harap edilmi ve tm nfusu katledilmi. Akhisar'la Manisa arasnda 82 ky ayn ekilde tahrip edilmi ve nfus farkl oranlarda katledilmi. Baz kyler yaklm. 2 Mays veya civannda aadaki ky ve kasabalar saldnya urayp talan edilmi:
11. 12. 13. 14. 15. Mektupta S avilar olarak geiyor. Tm aramalara ramen bu isimde bir ky veya mahalle bulunamad. Sadece Mula'nn Marmaris ilesi yaknlarnda Keipnan isimli bir mevki var, ama mektupta szedilen kylere ok uzak. Mektupta Pelmezli olarak geiyor. Mektupta bu kyn ismi Komerji olarak geiyor. Mektupta Seljuklu olarak geiyor.

ISTIKLAL HARBI DNEMINDE BAT ANADOLU'DA YUNAN ZULM

43

Avdn. Erek16. safakhlar. Arzular. Karaba, Karapnar. Aligozi17. Kzlcakv. enkv18. Balkkv. Bu kyn sakinlerinin bir ksm katledilmi dierleri ise ormana kamtr. 14 Haziran'da Grdes ve Kayack tamamen talan edilmi ve yaklm. 24 Haziran'da Yunan askerleri ve Ermeni eteleri Akhisar yaknndaki Balam kyn kuatmlar, 12 ila 60 ya arasndaki ky sakinlerini toplayp hemen hepsini katletmiler. Bunlardan 4 tanesi ldrlmeden nce dvlmler. 6 kii (3' kadn) stne scak tler bastnlarak ldrlm (Bu haber katliamdan kurtulanlardan biri tarafndan anlatlmtr). 26 Haziran'da Yunanllar, Tire civannda 18 ky abluka altna alarak farkl derecelerde talan edip yakmlar. Bu 18 kyn bazlan unlardr: Uzgur (BakyV9. Karakilise20. Toparlar21. Mehali22.
16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. Mektupta Irekkeui olarak geiyor. Tm aramalarmza ramen bu veya buna benzer bir isimde bir ky veya mahalleye rastlayamadk. Mektupta Chamkeu olarak geiyor. Mektupta Uzguun olarak geen Uzgun'un ismi u anda Baky'dr. Karakilise ismi haritada bulunamad. Yalnz sz edilen civarda Akmescit ismiyle bir ky bulunabildi. Mektupta Toparlah olarak geiyor. Bu veya benzer isimde bir yerleim birimi bulunamad.

44

MUSTAFA UFAL

Musa! ar. Bozkv. Yemiler. ispatlar23. amkv. Ortakv. Dadere, Dadere'de Hac Ali Aa isimli mehur biri tm ailesiyle beraber ldrlm, dier kyller kaarak kurtulmular. Yunanllar kaanlara barnacak yer verenlerin cezalarn ekeceini ilan etmiler. Bu uyarlara ramen Tire'de ispatl Hac Sleyman'la birlikte bir kii daha 2 mlteciye snacak yer vermi. Mltecilere snacak yer veren bu iki kii yakalanp sava sulusu olarak snr d edilmi. O zamandan beri bu iki kiiden haber alnamam. Snr D Edilmeler Trk siviller, zellikle de eraf, igal altndaki birok kasaba ve kyden toplanp "Sava Sulusu" olarak gtrlyorlar. Bu tutuklular hemen her gn gruplar halinde zmir'e gtrlyorlar ve sonra da ortadan kayboluyorlar. Bunlarn Yunanistan'a srgn edildii tahmin ediliyor, fakat hibirinden haber alnamyor. Bir ksmnn ise ceseeri bulunuyor. Bu snr d edilmeler aadaki blgelerde meydana gelmitir: Kasaba, Manisa, Nif24, Alaehir, Salihli. Uak. Kula. Marmara. Akhisar.
23. 24. Bu veya benzer isimde bir yerleim birimi bulunamad. Nif in imdiki ismi Kemalpaa'dr.

ISTIKLAL HARBI DNEMINDE BAT ANADOLU'DA YUNAN ZULM

45

Tire. demi. Bavndr. Torbal. Avdn. 13 Nisan'da Salihli'de. Basavc, Mft, Hakim ve dier 25 eraf, sava esiri olarak tutuklandlar ve nce zmir'e sonra da Yunanistan'a gnderildiler. 16 Nisan'da Uak'ta mft ve 20 eraf, ayn ekilde tutuklanp zmir yoluyla Yunanistan'a gnderildiler. 20 Nisan'da Aydn yaknnda Sultanhisar, Erbevli, Koshli25, Umurlu, Germencik ve Balatk26 kylerinde 80 kii sava esiri olarak tutuklandlar. ilerinden Kk'l mer Efendi'nin cesedi Kk ile Aydn arasnda, Rza Efendi isimli baka birinin cesedi de merli'de bulundu. Dierlerinden ise hl bir haber yok. 21 Mavs'ta Aydn yaknlannda Karapnar'da aralannda Belediye Bakan'nn da bulunduu 50 eraf toplanp zmir'e gtrldler. Haklarnda hl bir haber yok. Akamleyin Yunanl subaylar, srgne gnderilen erafn evlerine gelip kadnlara sarkntlk ettiler. Ertesi sabah ta deerli eyalarn almak iin halk demir kamlarla dvdlr. . 2 Mavs'ta Nazilli ve Atca'da 32 kii tutuklanp nce Aydn'a sonra da zmir'e gnderildiler. Haklarnda baka bir haber yok. Daha sonra Yunan avular srlen kiilerin evlerine gittiler ve ayn olaylar yaand (demir kamlar dahil). Alaehir'de Kaymakam Rfat Bey, Yunan kumandana Yunan kuvvetlerinin eitli tecavzlerini ikayet eden ard ardna be rapor gnderdi. lk bavurusuna ikayet konusu olaylann dzeltileceine dair yattnc bir cevap ald, fakat herhangi bir ilem yaplmad. Dier ikayetlerine cevap bile verilmedi. Yunan askerlerinin anlklan devam edince zmir'deki talyan Konsolos'a raporlannn kopyasn ekleyerek ve durumu aklayarak bir yaz yazd.
25. 26. Haritada Koshli veya benzer bir isim bulunamad. Yalnz anlatlanlara ve takip edilen gzergaha baklrsa sz edilen yer Kk olmas gerekir. Bu nedenle yaznn bundan sonraki blmnde Koshli yerine Kk kullanlacaktr. Mektupta Balatch olarak geiyor.

46

MUSTAFA UFAL

talyan Konsolos, zmir'deki Yunan yetkililerine durumu iletti, fakat onlarn cevab sadece Kaymakam, Mft ve Alaehir'in 25 nde gelen kiisini tutuklayp snr d etmek oldu. Kaymakam'n raporlar talyan Konsolosluu'nda (25 Nisan'dan balayarak) 20, 22, 24, 26, 84 numaral dosyalardadr. Kilisman27. Sivrihisar. Urla. Torbal. Sevdiky28, Cumaovas, (bu yerlerin her biri birka kk kyn merkezidir) blgelerinde, 15 il 60 ya arasndaki tm kyller bir Yunan subaynn kontrolnden gemek iin her gn merkez kylere gelip kendisini takdim etmek zorunda tutulmulard. Bylece tm alma gnn kaybetmi, dolaysyla da ziraatini heba etmi oluyorlard. Yeterince zengin olanlar ise Yunan subayna rvet vererek bu angaryadan kurtulabiliyorlar. Kasaba, Salihli. Alaehir. demi Akhisar'da iftiler tarlalanna gidip almaya cesaret edemiyorlar. Cesaret edenler ise ortadan kayboluyorlar. 18 Mays'ta sava esirleri tarafndan (bunlarn byk bir ksm Msr'daki ngiliz sava esirleriydi ve evlerine dnerken Yunanllar tarafndan yakalanmlard) talyan konsolosa bir dileke yazlm. Bu adamlar yeterli havas olmayan yerde gnde 18 saat almaya zorlandklanndan, bir ksmnn ise havaszlktan ldklerinden ikayet ediyorlard. Dr. Hsn'nn bu "tetkik edilmi vakalan" Haziran sonundan tesini iermiyor. nk Haziran sonunda (himayesinde bulunduu) talyan Konsolos kendisine bu raporlan hazrlamas sebebiyle bouna bir tehlikeye maruz kalacan bildirmiti. Fakat bizim ziyaret tarihimizde (Austos
27. 28. Tm aramalara ramen bu veya yakn bir isimde bir yerleim birimi bulunamad. Seydiky'n imdiki ismi Gaziemir'dir.

ISTIKLAL HARB DNEMINDE BAT ANADOLU'DA YUNAN ZULM

47

ba) durumun eskiye gre daha kt olduu ve yukarda anlatlan mezalimin hemen her gn ilendii konusunda teminat verdi. Aktr ki zmir'dekiler dahil, Trk nfusu terr ortamnda hayatn devam ettiriyor. zmir'deki Hapishaneler29 Birok Trk tarafndan hapishanelerin ok kt vaziyette olduklar sylendii iin mmknse grmeye karar verdik. ncelikle en berbatlan olarak tarif edilen "Maltesica" denilen hapishaneye gittik. Buras Maltz sokanda bir hapishaneydi. Normal bir hapishane deildi. Metruk ve Yunan yetkililer tarafndan kapasitesinin zerinde ve hapishane olarak kullanlan bir ambard. leden sonra saat 2.00'de kapya vardk, fakat yetkililer saat 3.00'te ieri girebileceimizi sylediler. arm grnyorlard, ama bize en ufak bir pheyle bile bakmyorlard. Saat 3.00'te tekrar geldiimizde alacak bir ekilde bizi hemen ieri aldlar. Bizi dorudan hakknda bize bahsedilen zemin kata gtrdler. Buras taban uzun talarla denmi, pencereleri demir parmaklkl ve ok kirli bir yerdi. Bizim ziyaretimiz esnasnda burada 45 kii vard, fakat saylan bazan 100 kiiye kadar kyormu. Buradakilerle demir parmaklklar arkasnda konumaya balarken, ieridekiler bir kafesteki hayvanlar gibi parmaklklara dolutular. Bizimle ilk konuan zmir eski valisinin yeeni ve eski bir subayd. Gelibolu'da tutuklanm. ngilizce'yi iyi konuuyordu. Kemalistlerle fikir birlii iinde olduu (kendisi bunu yalanlyor) phesiyle hapiste tutuluyormu. Mahkemeye kanlmak istiyormu, ama midi de yokmu. 3 haftadr hapishanedeymi, son iki haftadr da dizanteri hastasym. Srekli olarak doktor istiyormu, ama henz doktorun yzn bile grmemi. Hapishanedekilere gnde yanm ekmek ve yetersiz miktarda su veriliyormu. Daha fazla su istiyorlarm, ama verilmiyormu (aylardan Austos idi ve ok scakt). Hapishanenin salk artlan ok ktyd ve oda da hi havalandnlmam ve temizlenmemiti. Ta zeminin stnde birka yrtk ve kirli kilim paralan hari hibir rt yoktu. Konutuumuz adam sanki bir hayalete benziyordu. Dierleri de hasta grnmlyd. Konutuumuz ikinci adam bir Ermeniydi ve sert bir Amerikan aksanyla konuuyordu. Kendisinin Amerikan vatanda olduunu iddia ediyordu (Zannedersem bu doru deildi, ancak Amerika'da yaamt). Kendisiyle beraber 15 Ermeni daha bir Amerikan firmasnda alrlarken birka gn nce Amerikal'nn yurt dna gitmesinden hemen sonra tutuklanmlard. Kendisine yaplan muameleye byk bir fke duyuyordu ve Trk subaynn sylediklerini teyit ediyordu. Bir sonraki tutuklu Avusturalyal bir denizciydi ve karada kafay ekerken gemisi kendisini brakp denize almt (kendisi sonradan konsolosluunun
29. izmir'deki hapishaneler hakknda Arnold Toynbee'nin izlenimleri iin bak: Toynbee, a.g.e., s. 204-207.

48

MUSTAFA UFAL

sorumluluuna braklmak zere stanbul'a gnderildi). Redingotlu, hasr apkal, ask yzl ve olaanst grnml biri, bizden biraz uzak duruyordu ve bizimle konumaya gelmemiti. Kendisinin, askerlik hizmetinden kam! 41 yanda bir Yunan olduunu sylediler. Geri kalanlarn hepsi Trk't ve ounlukla iftiydi. Burada bulunma sreleri de farkl farklyd. Gardiyanlar tutuklularn yaptklar ikayet dolu konumalar iitmi olmalarna ramen konumamza aldr etmediler. yle grlyordu ki olan biteni elenceli buluyorlard. Daha sonra Arnold, merkez hapishaneye gitti. Buras nceden normal bir Trk hapishanesiydi, gzel bir ekilde ina edilmiti. Fakat Arnold, burada fazla birey gremeden ve bilgi alamadan geri dnd. Sadece, hakknda daha nce bilgi sahibi olduu iki zel tutukluyla grebildi, fakat bu grme de uzaktan, yksek sesle ve bararak gerekleti. Hapishanenin kt artlan ve pislii hakknda da birok ikayeer duyduk. 20 Eyll