Yazarlar: Do. Dr. ener Bykztrk, Yrd. Do. Dr.

Ebru Kl akmak
Yrd. Do. Dr. zcan Erkan Akgn, Yrd. Do. Dr. irin Karadeniz, Dr. Funda Demirel

BLMSEL ARATIRMA YNTEMLER

ISBN 9944-919-28-4
Kitapta yer alan blmlerin tm sorumluluu yazarlarna aittir.

2008, Pegem Akademi

Bu kitabn basm, yayn ve sat haklar
Pegem Akademi Yay. Et. Dan. Hizm. Tic. Ltd. tiye aittir.
Anlan kuruluun izni alnmadan kitabn tm yada blmleri,
kapak tasarm, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayt
ya da baka yntemlerle oaltlamaz, baslamaz, datlamaz.
Bu kitap T.C. Kltr bakanl bandrol ile satlmaktadr.
Okuyucularmzn bandrol olmayan kitaplar hakknda
yaynevimize bilgi vermesini ve bandrolsz yaynlar
satn almamasn diliyoruz.

1. Bask: ubat 2008

Yayn Proje: Tarkan Toka

Dizgi-Grafik Tasarm: Grsel Avc
Kapak Tasarm: Zlfikar Sayn
Bask: nc Basmevi
(Ankara-0312-3843120

Do. Dr. ener BYKZTRK

1958 ylnda Osmaniyenin Kadirli ilesinde dodu. lk ve orta renimini Kadirli ve
Adanada tamamlad. 1981 ylnda Hacettepe niversitesinde Matematik nlisans; 1985
ylnda Ankara niversitesi (A) Eitim Bilimleri Fakltesi (EBF) Eitim Ynetimi ve
Planlamas Lisans; 1992 ylnda A Sosyal Bilimler Enstits Eitim Ynetimi ve
Planlamas Anabilim Dalnda Yksek Lisans ve 1996 ylnda ayn anabilim dalnda
(Eitim statistii ve Aratrma Bilim Dal) Doktora programn tamamlad.
1986 -1991 yllar arasnda Milli Eitim Bakanl zel Eitim ve Rehberlik Dairesi
Bakanlnda ef ve eitim uzman olarak grev yapt. 1991 -1999 yllarnda Ankara
niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Eitim statistii ve Aratrma Anabilim Dalnda
aratrma grevlisi olarak grev yapt. 1999 ylnda ayn alana Yardmc Doent olarak
atand. Temmuz 1999 - Temmuz 2002 tarihleri arasnda. EBF Eitim, Aratrma ve
Uygulama Merkezinde mdr yardmcs olarak grev yapt. 1997 ylnda alandaki
gelimeleri izlemek amacyla alt ay sre ile Amerika Birleik Devletleri-Austin/TEXASda
bulundu. Yazar, Austos 2004 tarihinde Ankara niversitesinden emekli olduktan sonra,
Eyll 2004 tarihinde Bakent niversitesi Eitim Fakltesinde yardmc doent olarak
greve balad, Haziran 2005 tarihinde Eitimde lme ve Deerlendirme alannda
doent unvann ald.
Yazarn, Sosyal Bilimler iin Veri Analizi El Kitab: statistik, Aratrma Deseni, SPSS
Uygulamalar ve Yorum ile Deneysel Desenler: ntest Sontest Kontrol Gruplu Desen
ve Veri Analizi isimli tek yazarl ve Sosyal Bilimler iin statistik isimli ortak yazarl
kitab ve alanla ilgili ok sayda yaymlanm makalesi bulunmaktadr.
letiim:
Bakent niversitesi Eitim Fakltesi
Balca Kampusu, Eskiehir Yolu, ANKARA
senerb@baskent.edu.tr

Yard. Do. Dr. Ebru KILI AKMAK

1977 ylnda Kayseride dodu. lkrenimini Kayseride, orta renimini ise Ankarada
tamamlad. 1999 ylnda Hacettepe niversitesi Fen Fakltesi statistik Blmnde
Lisans; 2002 ylnda Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Enstits Eitim Teknolojisi
Bilim Dalnda Yksek Lisans ve 2006 ylnda ayn bilim dalnda Doktora programn
tamamlad.
20002007 yllar arasnda Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi Bilgisayar ve retim
Teknolojileri Eitimi Blmnde aratrma grevlisi olarak grev yapt. 2008 ylnda ayn
alana Yardmc Doent olarak atand.
Yazarn sosyal bilimler alannda proje gelitirme, uygulama ve deerlendirme
konusunda almaktadr. Yazarn, Eitim Teknolojisi alan ile ilgili kitap blmleri ve ok
sayda yaymlanm makalesi bulunmaktadr.

letiim:
Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi
Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Blm
L Blok No:304, Beevler, ANKARA
ekilic@gazi.edu.tr

iii

Yard. Do. Dr. zcan Erkan AKGN

1977 ylnda stanbulda dodu. lk ve orta renimini stanbulda tamamlad. 1998
ylnda Nide niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Kimya Blmnde Lisans Programn;
2002 ylnda Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Enstits, Eitim Teknolojisi Yksek
Lisans Programn ve 2005 ylnda Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Enstits Eitim
Teknolojisi Doktora Programn bitirdi.
1999 ylnda Yksek retim Kurulu YLE retim yesi Yetitirme Programn kazand.
Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi
Blmnde 2000-2005 yllarnda aratrma grevlisi olarak alt. 2006 yl ubat
ayndan bu yana Sakarya niversitesi Eitim Fakltesinde retim yesi olarak
almaktadr.
retim tasarm, uzaktan eitim ve kavramsal deiim konularnda alan yazarn
bildiri ve makaleleri bulunmaktadr.
letiim:
Sakarya niversitesi Eitim Fakltesi
Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Blm
54300 Hendek, SAKARYA
oakgun@sakarya.edu.tr

Yard. Do. Dr. irin KARADENZ

1977 ylnda zmirin Karyaka ilesinde dodu. lk ve orta renimini zmirde
tamamlad. 1999 ylnda Gazi niversitesi Teknik Eitim Fakltesi Elektronik ve
Bilgisayar Eitiminde Lisans; 2001 ylnda Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits
Bilgisayar Eitiminde Yksek Lisans ve 2005 ylnda Ankara niversitesi Eitim Bilimleri
Enstits Eitim Teknolojisinde Doktora programn tamamlad.
Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi
Blmnde 2000-2003 yllarnda aratrma grevlisi, 2003-2007 yllarnda retim
grevlisi ve 2007den bugne yardmc doent olarak almtr.
Yazarn sosyal bilimler alannda proje gelitirme, uygulama ve deerlendirme
konusunda almaktadr. Yazarn kitap blmleri ve ok sayda yaymlanm makalesi
bulunmaktadr.
letiim:
Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi
Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Blm
L Blok 304 Beevler, ANKARA

sirin@gazi.edu.tr

iv

Dr. Funda DEMREL

1967 ylnda Diyarbakrda dodu. lk renimini Ktahyada orta renimini ise
Kocaelinde tamamlad. 1989 ylnda Orta Dou Teknik niversitesi Fen Edebiyat
Fakltesi Matematik Blmne lisans, 1992 ylnda Orta Dou Teknik niversitesi Fen
Bilimleri Enstits Matematik Blm Uygulamal Matematikte yksek lisans, 2007
ylnda Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Enstits Eitim Teknolojisinde Doktora
programn tamamlad.
Orta Dou Teknik niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Matematik Blmnde 1989-1994
yllar arasnda Aratrma Grevlisi olarak almtr. 1994 ylndan bugne kadar T.C.
Babakanlk D Ticaret Mtearlnda eitim uzman ve ube mdr olarak
almaktadr.
Yazarn sosyal bilimler alannda proje gelitirme, uygulama ve deerlendirme
konusunda almaktadr.
Ayn zamanda eitim bilimleri alannda yaynlanm
makaleleri bulunmaktadr.
letiim:
fundademi@gmail.com

SUNU
Sosyal bilimler alannda lisans ve lisans st dzeylerde bilimsel aratrma
yntemleri ile ilgili pek ok ders okutulmaktadr. Anayasada, eitimle ilgili
yasalarda, retim programlarnda ve ynetmeliklerde okullar ile retmenlerin
retim dnda bir baka temel grevinin aratrma olduunun vurgulanmasna
ramen, eitim fakltelerinin yeniden yaplandrld 1997 ylndan itibaren
retmen yetitiren lisans programlarnn tamamna yaknnda bu tr dersler
programlardan kartlmtr. Daha sonra yaplan pek ok yerel, ulusal ve
uluslararas aratrmalarn sonular ilkretim ve ortaretim rencilerinin en
baarsz olduklar alanlar iinde bilimsel sre becerilerinin ve problem zme
becerilerinin olduunu gstermitir.
Bilimsel aratrma sonularn referans alan Milli Eitim Bakanl
ilkretimden balamak zere tm ders programlarn yaplandrmac anlaya
dayal olarak yeniden hazrlamaya balam ve ilkretim 1-5 yeni ders
programlarn 2004/2005 ylnda uygulamaya koymutur. Yeni ders
programlarnn dikkat eken yanlarndan biri, rencilere aratrma kltrnn
kazandrlmasna vurgu yapm olmas ve okullar adeta birer proje, aratrma
yuvalar olarak grmesidir.
Tm bu gelimelere paralel olarak YK eitim fakltelerinin programlarnn
gelitirilmesine karar vermi ve bu konuda eitim fakltelerinin de katlmn
salayarak retmen yetitiren lisans programlarn yeniden dzenlenmitir. Yeni
ders programlarnda bilimsel aratrma yntemleriyle ilgili derslere yer verilmitir.
Bu kitap, eitimin yan sra sosyal bilimlerin dier alanlarnda lisans
dzeyinde okutulan aratrma yntemleriyle ilgili dersler iin ders kitab olarak
hazrlanmtr. Kitabn ayn zamanda sosyal bilimler alannda alma yapan tm
aratrmaclar iin kaynak bir kitap olabilecei dnlmtr.
Kitabn birinci blmn temel kavramlar da ieren Bilimsel Aratrmann
Temelleri oluturmaktadr. Problemi Tanmlama olarak isimlendirilen ikinci
blmde problemin seimi ve tanmlanmasna ilikin srelere yer verilmitir.
nc blm rnekleme Yntemleri, drdnc blm Veri Toplama
Aralar, beinci blm Nicel Aratrmalar ve altnc blm Nitel
Aratrmalar oluturmaktadr. Kitabn son blm, Raporlatrma konusuna
ayrlmtr.
Kitabn yararl olmas dileiyle, kitabn hazrlanmas srecinde emei geen
herkese kranlarmz sunarz. ubat 2008

ener Bykztrk - Ebru Kl akmak

zcan Erkan Akgn - irin Karadeniz - Funda Demirel

vii

NDEKLER
Sunu.......................................................................................................................... vii
indekiler................................................................................................................viii

1. Blm

BLMSEL ARATIRMANIN TEMELLER

(ss 1 / 26)
Bilmenin Yollar............................................................................................................ 2
Bilimsel Yntem ........................................................................................................... 6
Olgusal Sre (Betimleme)....................................................................................... 6
Gzlem .............................................................................................................. 6
Deney ................................................................................................................ 8
lme ................................................................................................................ 8
Kuramsal Sre (Aklama) ...................................................................................... 9
Bilimin Tarih indeki Geliimi .................................................................................... 10
Aratrma Trleri ........................................................................................................ 12
Deneysel Aratrma................................................................................................ 12
Korelasyonel Aratrma .......................................................................................... 13
Nedensel-Karlatrma Aratrmas......................................................................... 14
Tarama Aratrmas ............................................................................................... 15
Etnografik Aratrma .............................................................................................. 16
Tarihi Aratrma..................................................................................................... 17
Eylem Aratrmas.................................................................................................. 18
Genel Aratrma Trleri ............................................................................................. 19
Betimsel Aratrmalar............................................................................................. 19
likisel Aratrma ................................................................................................... 19
Mdahale Aratrmalar.......................................................................................... 20
Nicel ve Nitel Aratrmann Karlatrlmas ............................................................ 21
Meta Analiz......................................................................................................... 22
Aratrma Srecinin Aamalar ................................................................................... 23
zet ........................................................................................................................... 25

ix

2. Blm

PROBLEM TANIMLAMA
(ss 27 / 65)
Problem ..................................................................................................................... 28
Aratrma Problemi..................................................................................................... 29
Literatr Taramas ...................................................................................................... 34
Deikenlerin.............................................................................................................. 46
Deikenlerin Snflandrlmas................................................................................ 47
Hipotez ...................................................................................................................... 54
Ama ......................................................................................................................... 58
nem ........................................................................................................................ 59
Saytl......................................................................................................................... 59
Snrllklar .................................................................................................................. 60
Tanmlar .................................................................................................................... 61
Uygulama .................................................................................................................. 62
zet ........................................................................................................................... 63

3. Blm

RNEKLEME YNTEMLER
(ss 67 / 88)
Temel Kavramlar........................................................................................................ 68
Evren ve Saym ..................................................................................................... 68
rneklem ve rnekleme ........................................................................................ 69
rnekleme Yntemleri ve Snflandrma ...................................................................... 71
Sekisiz rnekleme Yntemleri ................................................................................... 74
Basit Sekisiz rnekleme ....................................................................................... 74
Tabakal rnekleme .............................................................................................. 75
Sekisiz Olmayan rnekleme Yntemleri .................................................................... 77
Sistematik rnekleme ............................................................................................ 77
Amasal rnekleme............................................................................................... 78
Uygun / Kazara rnekleme .................................................................................... 80
rneklem Bykl.................................................................................................. 81
Srekli Deikenlerde Tahmin................................................................................ 83
Sreksiz Deikenlerde Tahmin.............................................................................. 83
zet ........................................................................................................................... 87

4. Blm

VER TOPLAMA ARALARI

(ss 89/ 132)
lme ........................................................................................................................ 90
lmede Hata ....................................................................................................... 92
lme Aralarnn Snflandrlmas......................................................................... 93
Gvenirlik ................................................................................................................. 96
Temel Kavramlar ................................................................................................... 96
Tek Uygulamaya Dayal Yntemler........................................................................ 99
ki Uygulamaya Dayal Yntemler ........................................................................ 101
Deerlendirmeciler Aras Tutarllk........................................................................ 103
lmenin Standart Hatas.................................................................................... 103
Gvenirlii Etkileyen Faktrler ............................................................................. 104
Geerlik ................................................................................................................... 105
Geerlik Trleri.................................................................................................... 106
Geerlii Etkileyen Faktrler ................................................................................ 109
Gvenirlik ile Geerlik Arasndaki liki ................................................................. 110
Madde Analizi ......................................................................................................... 112
Anket ...................................................................................................................... 113
Anket Gelitirme Sreci....................................................................................... 114
Anket Uygulama Biimi ....................................................................................... 125
Anketlerin Geri Dn Oran................................................................................ 126
Anket Gelitirmede Karlalan Baz Sorunlar ...................................................... 127
zet ......................................................................................................................... 131

5. Blm

NCEL ARATIRMALAR
(ss 133 / 198)
Giri......................................................................................................................... 134
Deneysel Desenler .................................................................................................... 137
Deneysel Desenlerin Temel zellikleri .................................................................. 139
Zayf Deneysel Desenler....................................................................................... 142
Gerek Deneysel Desenler ................................................................................... 146
Yar Deneysel Desenler........................................................................................ 151
Faktryel Desenler............................................................................................... 153
Tek Denekli Aratrma .............................................................................................. 156
rnek Aratrma Durumlar.................................................................................. 156
Tek Denekli Aratrma Nedir? .............................................................................. 157
Tek Denekli Aratrmann Felsefi Temeli ve zellikleri........................................... 157
Tek Denekli Aratrma Desenleri .......................................................................... 158
AB Deseni ...................................................................................................... 159
ABA Deseni.................................................................................................... 160
ABAB Deseni ................................................................................................. 161

xi

ABCB Deseni ................................................................................................. 162

BAB Deseni.................................................................................................... 163
oklu Balama Dzeyi Desenleri..................................................................... 163
Tek Denekli Desenlerde Aratrmann Yrtlmesi ............................................... 167
Tek Denekli Desenlerde ve D Geerlik............................................................ 170
Korelasyonel Aratrmalar ........................................................................................ 171
rnek Aratrma Durumlar.................................................................................. 171
Korelasyonel Aratrma Nedir? ............................................................................. 171
Korelasyonel Aratrmalarn Felsefi Temeli............................................................ 171
Korelasyonel Aratrmann zellikleri.................................................................... 172
Korelasyonel Aratrmalarnn Trleri.................................................................... 172
Korelasyonel Aratrmalarn Aamalar ................................................................. 174
Korelasyonel Aratrmalarda ve D Geerlik ..................................................... 175
rnek Aratrma Knyesi ..................................................................................... 176
Okunabilecek Kaynaklar ...................................................................................... 176
Tarama Aratrmalar ............................................................................................... 177
rnek Aratrma Durumlar.................................................................................. 177
Tarama Aratrmas Nedir? .................................................................................. 177
Tarama Aratrmalarnn Felsefi Temeli ................................................................ 177
Tarama Aratrmalarnn Trleri ........................................................................... 178
Tarama Aratrmalarnn Aamalar ...................................................................... 180
Tarama Aratrmalarnda ve D Geerlik .......................................................... 183
rnek Aratrma Knyesi ..................................................................................... 184
Nedensel Karlatrma Aratrmalar ........................................................................ 184
rnek Aratrma Durumu .................................................................................... 184
Nedensel Karlatrma Aratrmas Nedir? ............................................................ 185
Nedensel Karlatrma Aratrmalarnn Felsefi Temeli.......................................... 185
Nedensel Karlatrma Aratrmalarnn zellikleri ................................................ 186
Nedensel Karlatrma Aratrmalarnn Trleri..................................................... 187
Nedensel Karlatrma Aratrmalarnn Aamalar................................................ 188
Nedensel Karlatrma Aratrmalarnda Evren ve rneklem ................................ 189
Nedensel Karlatrma Aratrmalarnda Verilerin Toplanmas ve zmlenmesi .. 189
Nedensel Karlatrma Aratrmalarnda ve D Geerlik ................................... 190
rnek Aratrma Knyesi ..................................................................................... 191
zet ......................................................................................................................... 191

xii

6. Blm

NTEL ARATIRMALAR
(ss 199 / 277)
Nitel Aratrmalarn Temelleri.................................................................................... 200
Nitel Aratrmann zellikleri ................................................................................ 201
Nitel ve Nicel Aratrmalar Arasndaki Farklar ....................................................... 203
Nitel Aratrmalarn Aamalar.............................................................................. 207
Nitel Aratrmalarda Genelleme............................................................................ 209
Nitel Aratrmalarda Geerlik ve Gvenirlik Sorunlar ........................................... 210
Nitel ve Nicel Aratrmalarn Birlikte Kullanlmas.................................................. 212
Gzlem .................................................................................................................... 215
Gzlemin Snflandrlmas ........................................................................................ 216
Yaplandrlma Durumu ....................................................................................... 216
Katlmc Rol ...................................................................................................... 216
Katlmc Gzlemin Aamalar............................................................................... 221
Katlmc Gzlemde Oluabilecek nyarglar......................................................... 224
Kodlama Sistemi.................................................................................................. 225
Grme ................................................................................................................. 232
Grmenin Snflandrlmas .............................................................................. 233
Gzlem ve Grmede Geerlik ve Gvenirlik .......................................................... 251
erik Analizi............................................................................................................. 252
erik Analizinin Aamalar ................................................................................... 254
Durum almas...................................................................................................... 257
Durum almalarnn Trleri .............................................................................. 257
Durum almalarnn Aamalar.......................................................................... 258
Avantaj ve Dezavantajlar ..................................................................................... 260
Durum almalarnn Genellenebilirlii ............................................................... 260
Eylem aratrmalar ................................................................................................... 261
rnek Aratrma Durumlar.................................................................................. 261
Eylem Aratrmas Nedir?..................................................................................... 261
Eylem Aratrmasnn Felsefi Temeli ..................................................................... 262
Eylem Aratrmas Kim in Uygundur?................................................................. 263
Eylem Aratrmasnn zellikleri ........................................................................... 264
Eylem Aratrmasnn Aamalar........................................................................... 266
Eylem Aratrmasnda Evren ve rneklem............................................................ 269
Eylem Aratrmasnda Verilerin Toplanmas ve zmlenmesi.............................. 269
Eylem Aratrmasnn Sonular: ve D Geerlik .............................................. 269
Eylem Aratrmasnn Kalitesini Belirleyen ltler................................................ 269
rnek Aratrmalarn Knyeleri ............................................................................ 269
Ek Okuma Kaynaklar.......................................................................................... 272
zet ......................................................................................................................... 273

xiii

7. Blm

RAPORLATIRMA
(ss 279 / 325)
Giri......................................................................................................................... 280
Bilimsel Bir Yaznn Dzenlenmesi ............................................................................ 280
Makale Trleri ..................................................................................................... 280
Uzunluk ve Balklar ............................................................................................ 282
Bilimsel Bir Yaznn Blmleri................................................................................... 282
Balk Sayfas ...................................................................................................... 282
zet .................................................................................................................... 283
Giri .................................................................................................................... 283
Yntem ............................................................................................................... 284
Bulgular .............................................................................................................. 284
Tartma.............................................................................................................. 285
Kaynaklar............................................................................................................ 285
Ekler ................................................................................................................... 285
Yazar Notu ......................................................................................................... 286
Genel Yazm Kurallar............................................................................................... 287
Sayfa Ayarlarnn Dzenlenmesi........................................................................... 287
Kaynaklar................................................................................................................. 327

xiv

Bilimsel Aratrmann Temelleri

1.

BLM

BLMSEL
ARATIRMANIN
TEMELLER

Kazanmlar
Bu blmn sonunda;

Bilmenin yollarn tanmayabilecek,

Bilimsel yntemi aklayabilecek,
Bilimin tarihsel geliimin tanyabilecek,
Aratrma trlerini genel anlamda tanyabilecek,
Aratrma srecinin aamalarn sralayabileceksiniz.

indekiler


Bilmenin yollar

Bilimsel yntem

Bilimin tarih iindeki geliimi

Aratrma trleri

Genel aratrma trleri

Nicel ve nitel aratrma yntemleri

Aratrma srecinin aamalar

Bilimsel Aratrma Yntemleri

BLMENN YOLLARI

Her iin esas hedefine ksa ve kestirme yoldan

varmak arzu edilmekle beraber,
yolun kabul edilebilir; mantki ve zellikle ilmi olmas arttr.
Mustafa Kemal ATATRK

retmenler, eitimciler, veliler ya da renciler ihtiya duyduklar

bilgiyi nasl elde edebilirler? Elbette, bilgi elde etmenin birok yolu
bulunmaktadr. Kii, uzmanlara danabilir, kitaplar ya da makaleleri
inceleyebilir, benzer deneyimi olan meslektalarna sorabilir ya da onlar
gzlemleyebilir, kendi gemi deneyimlerine bakabilir ya da sezgilerine
dayanabilir. Tm bu yaklamlar, bilgi elde etme konusunda ilerleme
kaydetmek iin muhtemel yollardr; ancak bize sunduklar yantlar her
zaman gvenilir olmayabilir. Uzmanlar yanlabilirler; kaynak dokmanlar
gvenilir olmayan bilgileri ierebilir; meslektalarn o konuyla ilgili deneyimi
olmayabilir ya da ya da yanl anlalabilirler. Bilgiye ulamann en doru ve
gvenilir yolu ise bilimsel yntemdir. Bilgiye ulamann dier yollarnda
gzlenen sorunlar phesiz bilimsel aratrma yntemini ok daha deerli
klmaktadr. Bilgiye ulamann yollar srasyla aada aklanmaya
allmtr (Fraenkel ve Wallen, 2006).
Bilme yollarndan ilki duyularmz aracl ile elde ettiimiz deneyimdir.
Grrz, duyarz, koklarz, tadarz, dokunuruz. Biroumuz, bir grup
rencinin trenlerde yryn grmzdr, kafamzn stnden geen
bir jet uann motorunun uultusunu duymuuzdur, bir iek koklamzdr,
ikolatal dondurmay tatmzdr ve yamurlu bir gnn slakln
hissetmiizdir. Duyularmz araclyla dnyadan edindiimiz bilgi bir eyi
bilmenin en hzl yoludur. Ancak duyularmz yardmyla elde ettiimiz veri
her zaman gvenilir deildir. phesiz bu veriler dzeltilebilir. rnein,
dardaki bir termometrede scakl grmek, havann nasl olduu
konusunda sahip olduunuz bilgiyi dzeltir; en yksek kalitedeki ses sistemi,
beendiimiz bir arky daha net dinlememize yardmc olur; benzer ekilde,
koku, tat ve dokunma duyularnn hepsi daha iyi hale getirilebilir ve
genellikle de bu gereklidir. Duyusal alglama konusunda yaplan birok
deney, her zaman alglarmza tamamen gvenecek kadar bilge olmadmz
ortaya karmtr. Duyularmz bizi aldatabilir (ve bunu sk sk yapar):
Duyduumuzu sandmz silah sesi aslnda arabann egzozundan

Problemi Tanmlama

2.

27

BLM

PROBLEM
TANIMLAMA
Kazanmlar
Bu blmn sonunda;

Bilimsel bir aratrmaya nasl balayacanz renecek,

Bir aratrma problemini tanmlayabilecek,
Aratrmanz iin gerekli literatr taramasn yapabilecek,
Aratrmanzn deikenlerini, hipotez ve sayltlarn belirleyebilecek,
Aratrmanzn amalarn, nemini, tanmlarn belirleyebilecek ve
Aratrma nerinizin veya aratrmalarnzn problem blmn
yazabileceksiniz.

indekiler


Problem

Aratrma problemi

Literatr taramas

Deikenler

Hipotez

Ama

nem

Saylt

Snrllklar

Tanmlar

Uygulama

zet

28

Bilimsel Aratrma Yntemleri

PROBLEM
Problemin tanmlanmas, ou kez zlmesinden daha nemlidir
Albert Einstein
Problem; teoremler veya kurallar yardmyla zlmesi istenen soru veya
mesele olarak tanmlanmaktadr (TDK, 2007). Hayatmzda karmza birok
problem kmakta ve bunlar farkl yollarla zmeye almaktayz.
Problemler; bir derste nasl yksek not alacamzdan, aadaki zeka
problemine kadar eitlilik gsterir. Aada verilen problemi zerken ayn
zamanda bu srete neler yaptnza dikkat ediniz. Problemin cevab
blmn sonunda verilmitir. Ltfen, cevaba bakmadan nce problemi
zmeye alnz.

Elinizi kaldrmadan aadaki 9 noktann hepsinden

geerek drt tane dz doru (dorular birbirinin
zerinden geebilir) iziniz.

Karlatmz veya belirlediimiz problemleri zmek iin ncelikle

problemin ne olduunu tanmlar, nasl zeceimize ilikin varsaymlarda
bulunur, problem ve zm yollarna ilikin bilgiler toplar ve bu bilgilere
dayanarak belirlediimiz zm yollarn deneriz. Bu srecin sonunda ise
elde ettiimiz bilgi ve deneyimleri deerlendirerek benzer problemleri en iyi
nasl zeceimize ilikin genellemeler yaparz. Elbette her birey, ayn
problemi, farkl yollardan zebilir. Problemleri sistematik biimde bilimsel
yntemle belirlemek ve zmek iin ise belirli aamalar kullanlr. Bu
blmde, Fraenkel ve Wallen (2006) temel alnarak aratrma problemini ve
deikenlerini tanmlamay, hipotezler gelitirmeyi ve aratrmamzn
amacn, nemini, varsaymlarn, snrllklarn ve tanmlarn nasl
belirleyeceimizi reneceiz.

rnekleme Yntemleri

3.

67

BLM

RNEKLEME
YNTEMLER

Kazanmlar
Bu blmn sonunda;

Evren, evren birimi, rnekleme birimi ve gzlem birimi kavramlarn

tanmlayabilecek,

rnekleme yntemlerini aklayabilecek,

rneklem bykln etkileyen faktrleri ve izlenen sreleri
tanyabilecek,

rneklem bykln hesaplama formllerini kullanabileceksiniz.

indekiler


Temel kavramlar

rnekleme yntemleri ve snflandrlmas

Sekisiz rnekleme yntemleri

Sekisiz olmayan rnekleme yntemleri

rneklem bykl

zet

68

Bilimsel Aratrma Yntemleri

Bilgelik, terimleri tanmlamak ile balar.

Socrates
Lise rencilerinin renme stratejileri ve motivasyonlar ile akademik
baarlar arasndaki ilikiyi incelemeyi amalayan Alperin tm lise
rencilerine ulamas ok g, hemen hemen olanakszdr. nk, Alperin
tm lise rencilerine ulaacak kadar ne btesi, ne zaman, ne de
uygulamay yapacak ve kontrol edecek geni bir ekibi vardr. Alper,
almasn kendisi finanse etmek, aratrmay tek bana yrtmek ve
almay da ksa bir sre iinde tamamlamak zorundadr. Bu durumda,
Alper aratrmas iin ihtiya duyduu verileri kimlerden ve nasl bir sre
izleyerek toplayabilir? te bu sorunun cevab, bizi, aratrma tekniklerinin
nemli bir konusu olan ve aratrmaclarn sklkla sorun yaad,
rnekleme kavramna gtrmektedir.
Bu blmde, genel olarak, aratrmann evreninin (kitle, yn)
tanmlanmasndan rnekleme ynteminin belirlenerek rneklem iin birim
semeye kadar olan sreci kapsayan rnekleme konusu ele alnmtr.
Kavramlar, Alperin aratrmas erevesinde ve yeri geldiinde baka
rneklerle de desteklenerek aklanmaya allmtr.

TEMEL KAVRAMLAR
rnekleme srecine ve bu srete kullanlan yntemlere gemeden nce
konuyla ilgili temel kavramlar aada ksaca tantlmaya allmtr.

Evren ve Saym
Bir aratrma iin evren (population, universe), sorular cevaplamak
iin ihtiya duyulan verilerin (lmlerin) elde edildii canl ya da cansz
varlklardan oluan byk gruptur. Evren, bir baka ekilde, aratrmada
toplanacak verilerin analizi ile elde edilecek sonularn geerli olaca,
yorumlanaca grup olarak tanmlanabilir. Aratrma sonularnn geerli
olaca evrenin snrlandrlm bir parasna evren birimi denir. Evren
birimi, ilkretim rencilerin okuma alkanlklarn konu edinen bir
aratrmada ilkretim rencileri; liselerdeki disiplin sularn konu edinen
bir aratrmada liseler; blgenin ya da bir ilin sosyo-ekonomik yapsn
incelemeyi konu edinen bir aratrmada mahalleler olabilir. Alperin
aratrmas iin evren birimi kukusuz lise rencileridir. Evrenden elde
edilen verilerden hesaplanan ve evreni betimlemek iin kullanlan deerlere
evren deer ya da parametre denir.

Veri Toplama Aralar

4.

BLM

VER TOPLAMA
ARALARI

Kazanmlar
Bu blmn sonunda;

lme ile ilgili temel kavramlar tanmlayabilecek,

lme sonularnn gvenirlik ve geerlik zelliklerini

tanmlayabilecek,

Verilerin zelliklerine gre ne tr geerlik ve gvenirlik

analizlerinin yaplabileceini aklayabilecek,

Anket gelitirmenin ve uygulamann yollarn

aklayabileceksiniz.

indekiler

lme

lme aralarnn snflandrlmas

Gvenirlik

Geerlik

Madde analizi

Anket gelitirme

zet

89

90 Bilimsel Aratrma Yntemleri

LME
Bilimsel aratrma herkesin neler grdn grmek
ancak herkesten farkl dnmektir.
Anonim
Bilim, kuramsal yap ve gzlem yoluyla retilen veriler olmak zere iki
temel sisteme dayanr. Matematik ve sembolik mantk gibi disiplinlerde
gzleme dayal veri yoktur. Buna karn fizik, psikoloji ve sosyoloji gibi
bilimler hem kuramsal hem de gzleme dayal verilere sahiptir. Bilimde
kuramsal yaplarla deneysel yaplar arasndaki iliki, lme yoluyla kurulur
(Baykul, 2000). Bilimde, olaylar arasndaki ilikilere dair kurulan
hipotezlerin, kuramlarn doruluklarnn test edilmesi gzleme dayal
uygulamal aratrmalar gerektirir. Aratrmalarn baars ise, ncelikle
uygulamada elde edilen gzlemlerin, lme sonularnn Ne kadar tutarl
olduuna? ve lmek istediimiz zellii ne kadar yansttna? baldr.
Birinci soru lme sonularnn gvenirlii (reliability), ikinci soru ise
geerlii (validity) ile ilgilidir. lme ile ilgili karlalabilecek bir baka
kavram da testlerin kullanlldr. Bir testin kullanl olmas, onun
cevaplayclar tarafndan kolayca okunabilir ve cevaplanabilir olmasyla
ilgilidir. Kullanl bir testi alan kiinin cevaplamada istekli ve samimi olaca
ifade edilebilir
lmenin literatrde pek ok tanm vardr. Turgut (1977) lmeyi, bir
niteliin gzlenip gzlem sonucunun say veya baka sembollerle
gsterilmesi olarak tanmlar. Baykul (2000)a gre lme, gerek
dnyann elemanlarn say veya sembollerle ifade eden bir modeldir.
Baykul, lme ileminin temel bileenine dikkat eker: a) llecek
nitelikler, b) niteliklerin eletirilecei say veya semboller, ksacas semboller,
c) birey ya da nesnenin llen nitelikle ilgili miktarlarnn, dzeylerinin
belirlenmesinde temel alnacak lme kurallar.
Sonu olarak, lme birey ya da nesnelerin niteliklerinin uygun aralar
kullanlarak gzlenip, gzlem sonularnn sembollerle ifade edilmesi olarak
tanmlanabilir. Birey ya da nesnelerin llen zelliklerine ilikin elde edilen
lme sonularnn belli matematiksel nitelikleri vardr. Bu matematiksel
nitelikler, llen deikenlerin lme dzeylerini gsterir. Pek ok
almada lek trleri olarak da tanmlanan lme dzeyleri ve bunlarn
karlatrmal bir deerlendirmesi aada verilmitir (Kkl, Bykztrk ve
okluk, 2007):

Nicel Aratrmalar

5.

BLM

NCEL
ARATIRMALAR

Kazanmlar
Bu blmn sonunda;

Nicel aratrmalarn mantn, zelliklerini ve balca trlerini

tanmlayabilecek,

Aratrma sonularnn i ve d geerliliini etkileyebilecek

faktrleri aklayabilecek,

Nicel aratrma yntemlerini ve aralarndaki benzerlikleri ve

farkllklar ayrt edebilecek,

Nicel aratrmalarda izlenecek aamalar aklayabileceksiniz.

indekiler


Giri

Deneysel aratrmalar

Tek denekli aratrmalar

Korelasyonel aratrmalar

Tarama aratrmalar

Nedensel karlatrma aratrmalar

zet

133

134

Bilimsel Aratrma Yntemleri

GR
Hayatta en hakiki mrit, ilimdir.
Mustafa Kemal ATATRK

htiya duyulan verilerin eitli teknikler ya da aralar kullanlarak

gzlem yoluyla topland almalara, grgl (ampirik) aratrmalar denir.
Bir grgl aratrmada nicel ya da nitel aratrma yntemlerinden biri
kullanlabilecei gibi iki yntem birlikte de kullanlabilir. Nicel aratrma
yntemleri, literatrde nicel aratrma desenleri olarak da isimlendirilir. Bu
blmde, deneysel desenler, tek denekli desenler, korelasyonel desenler,
tarama desenleri ve nedensel karlatrmal desenlere yer verilmitir. Nitel
aratrmalar kapsamnda yer alan aratrma yntemleri ise kitabn
6.Blmnde sunulmutur.
Nicel aratrma desenlerini tantmadan nce, Aratrma deseni nedir?
sorusunu cevaplamak ve aratrma sonularyla ilgili i ve d geerlik
sorununu aklamak yararl olacaktr. Bu noktada aratrmaclarn yaptklar
bir hatay hatrlatalm. Baz aratrmaclar almaya balamadan nce deil
uygulamay tamamlandktan sonra i ve d geerlik tartmasn yaparlar.
Oysa bu tartmalarn henz alma iin uygun desen belirlenirken
yaplmas ve mmkn olan uygun tedbirlerin alnmas gerekir.
Aratrma deseni (modeli), aratrmann sorularn cevaplamak ya da
hipotezlerini test etmek amacyla aratrmac tarafndan gelitirilen bir
plandr. Aratrma deseni ile geerli ve gvenilir bulgular elde etmek baml
deikene ait varyansn kontrol edilmesi ile olasdr. Aratrmac, a) baml
deiken zerinde etkisini aratrd bamsz deikenin yol at varyans
en oklatrmak, b) d sistematik varyans, yani baml deikeni etkileme
olasl olan, ancak aratrmac tarafndan etkisi aratrlmayan ve dsal
deikenlerden kaynaklanacak varyans kontrol etmek ve c) hata varyansn,
yani ilem gruplarndaki baml deikene ilikin denekler aras farklar en
aza indirmektir (Balc, 1997).
Aratrmalarda sonularn bir faktr ya da faktrler tarafndan
aklanabilirlii ve byk gruplara genellenebilirlii nemli bir konudur.
Baml deikende gzlenen deimelerin, bamsz deikenle
aklanabilirlik derecesi i geerlik, sonularn deneklerin seildii byk
gruplara, evrene genellenebilirlik derecesi ise d geerlik olarak
tanmlanr.

Nitel Aratrmalar

6.

BLM

NTEL
ARATIRMALAR
Kazanmlar
Bu blmn sonunda;

Nitel aratrmalarn zelliklerini ve aamalarn aklayabilecek,

Nitel ve nicel aratrmalar arasndaki farklar aklayabilecek,
Gzlem yntemini tanmlayabilecek ve trlerini aklayabilecek,
Gzlem srecini tasarlayabilecek,
Grme yntemini tanmlayabilecek ve trlerini aklayabilecek,
Grme srecini tasarlayabilecek,
erik analizinin nasl kullanlmas gerektiini aklayabilecek,
erik analizinin aamalarn sralayabilecek,
Durum almalarn tanmlayabilecek ve trlerini aklayabilecek,
Durum almalarnn aamalarn sralayabilecek,
Durum almalarnn avantaj ve dezavantajlarn aklayabilecek,
Eylem aratrmalarnn ortaya k nedenini ve felsefi temelini
aklayabilecek,
Eylem aratrmalarnn aratrma sorularn belirleyebilecek,
Eylem aratrmalarn aamalarna uygun olarak yrtebileceksiniz.

indekiler












Nitel aratrmann zellikleri

Nitel ve nicel aratrmalar arasndaki farklar
Nitel aratrmalarn aamalar
Nitel aratrmalarda genelleme
Nitel aratrmalarda geerlik ve gvenirlik sorunlar
Nitel ve nicel aratrmalarn birlikte kullanlmas
Gzlem
Grme
erik analizi
Durum almalar
Eylem aratrmas

199

200 Bilimsel Aratrma Yntemleri

NTEL ARATIRMALARIN TEMELLER

lim ilim bilmektir, lim kendin bilmektir
Sen kendini bilmezsin, Ya nice okumaktr.
Yunus Emre
Aratrmaclar iin temel sorunlardan biri, almas iin hangi yntemin
uygun olduuna karar vermedir. Aratrma yntemleri arasnda seim yapmak,
neyi bulmaya altmza baldr. Ulalmak istenen hedefler belirli aratrma
yntemlerinin ve desenlerinin tercih edilmesini gerektirir. rnein insanlarn oy
vermeyi nasl planladklar kefedilmeye alldnda nicel aratrma yntemleri,
insanlarn alglamalar ya da gnlk davranlar aratrlyorsa nitel aratrma
yntemleri daha uygun olabilir. Charles Darwin ve Harry Harlow yaptklar ayr
aratrmalarla empanzelerin davranlar zerine odaklanmlardr. Fakat iki
aratrmacnn amac farkl olduu iin farkl sonulara ulamlardr. Darwin
nitel aratrma yntemlerini kullanm ve hayvanlar doal evrelerinde
gzlemleyerek sonular karmtr. Harlow ise yalnzln ve mahrumiyetin
empanzeler zerindeki etkisini ortaya koymak amacyla hayvanlarn yaad
evreyi deneysel ileme uygun ekle dntrmeye ynelik bir yol izlemitir. Her
iki aratrmac da kendi amacna uygun olan aratrma yntemini semitir
(Silverman, 1998; Frankel ve Devers, 2000).
Nitel aratrmaclar, belli bir konu ile ilgili aratrma yaparken o konunun
ne kadar ya da ne kadar iyi olduunu renmekten ok daha geni bir
bak as elde etmek isterler. rnein bir dersin nasl retildii, bu ders
iin nasl hazrlanld, rencilerin neler yaptklar, ne tr etkinliklerin ie
koulduu, renme srecini olumlu ve olumsuz ynde etkileyen faktrlerin
neler olduu aratrlr. Bunlarn gerekletirilebilmesi iin de renci ve
retmenin deneyimleri doal ortamnda gzlenmeye ya da raporlanmaya
allr. Bu rnek bu tr almalar yapan aratrmaclarn, bir olayn ya da
olgunun hangi sklkla ortaya ktn sorgulamak yerine belli bir etkinliin
nitelii zerine odaklandklarn gstermektedir. Fraenkel ve Wallen (2006)
ilikilerin, etkinliklerin, durumlarn ya da materyallerin niteliinin incelendii
bu tr almalar nitel aratrmalar olarak tanmlamlardr.
Nitel aratrmalar psikolojik lmler ve sosyal olaylarla ilgili nicel
aratrma yntemlerine gre daha derinlemesine bilgi salarlar. Nitel
aratrmalar, geleneksel aratrma yntemleriyle ifade edilmesi zor olan
sorulara cevap bulmak iin gereklidir. Nitel aratrmalarn nicel aratrmalara
gre daha bilimsel ya da daha iyi olduu sylenemez. Her birinin kendi
iinde avantajlar ve dezavantajlar, zayf ve gl ynleri vardr. nemli
olan doru yntemi semek ya da bu yntemlerin her ikisini birden uygun
ekilde kullanmaktr (Frankel ve Devers, 2000).

Raporlatrma

7.

279

BLM

RAPORLATIRMA

Kazanmlar
Bu blmn sonunda;

Bilimsel yazlarn hazrlanmasnda dikkate alnan kurallarn

nemini aklayabilecek,

Makale trlerini tanmlayabilecek,

Bilimsel bir yaznn blmlerini sralayabilecek,
Bilimsel bir yaznn sayfa ayarlarn dzenleyebilecek,
Bilimsel bir yazda tablo, ekil, say, dipnot vb. belli zelliklerin
nasl kullanlmas gerektiini tanyacak,

Kaynak gsterme ile ilgili detaylar tanyacak ve

kullanabileceksiniz.

indekiler


Giri

Bilimsel bir yaznn dzenlenmesi

Makale trleri

Uzunluk ve balklar

Bilimsel bir yaznn blmleri

Genel yazm kurallar

Kaynak gsterme

Metin iinde kaynak gsterimi

Kaynaklar listesinin hazrlanmas

Kaynak gstermeye ilikin rnekler

280

Bilimsel Aratrma Yntemleri

GR
Gelecei ngrmenin en iyi yolu,
onu bizzat yaratmaktr.
Alan Kay
Bilimsel yazlarn hazrlanmasnda belli kurallarn olmas hi phesiz
okuyucular arasnda ortak bir dilin olumasn, iletiimin kurulmasn salar.
Bu kurallar, uzmanlarn sistematik almalarn bir sonucu olarak ortaya
kar. Kurallar, yazlarn birbiriyle ayn olmasn salar ve bylece yazlar
basl hale geldiinde, farkl formatlardan kaynaklanan okuyucudaki dikkat
dankln engeller.
Amerikan Psikoloji Derneinin (American Psychology Association-APA)
ortaya koyduu yayn kurallar, geni psikoloji literatrnden, bu alandaki
yazar ve editrlerin deneyimlerinden ve literatrde kabul edilen uzmanlarn
grlerinden yararlanlarak hazrlanmtr. Bu kurallar u anda genel geer
kabul gren kurallardr ve birok dergi de bu kurallar dikkate alarak makale
ve yazlar incelemekte ve yaynlamaktadr.
Yazlarn bu kurallara gre hazrlanmas, literatrde ekil olarak belli bir
standardn yakalanmasn ve bylece okuyucu ve aratrmaclarn bu
yazlardan en yksek verimlilikte yararlanmasn salamaktadr. Bir
okuyucunun hangi baln altnda nelerin olduunu ya da gsterilen
kaynakla ilgili bilgileri nasl bulacan bilmesi, zm iin zaman
kaybetmeden yaznn ieriine younlamasna neden olacaktr. Yine
aratrmac bir yazy hazrlarken hangi balklar altnda yazsn
ekillendireceini, kaynaklar nasl gstereceini ve yazy ekil olarak nasl
dzenleyeceini dnmek zorunda kalmayacaktr.
Bilimsel aratrma yntemlerine uygun olarak yaplm bir almann
literatre girebilmesi iin ncelikle raporlatrlmas gerekir. Bu nedenle bu
blmde, bilimsel bir yaznn nasl raporlatrlaca ve bu aamada dikkat
edilmesi gereken kurallar, APA (2001) kurallar temel alnarak aklanmaya
allmtr.

BLMSEL BR YAZININ DZENLENMES

Makale Trleri
Dergilerdeki makaleler genellikle deneysel almalar, tarama
makalelerini, kuramsal makaleleri, yntemsel makaleleri ve durum
almalarn raporlarlar.

Kaynaklar

327

KAYNAKLAR
Aiken, L. R. (1997). Questionaries and inventories: Surveying opinions and assesing
personality. Newyork: John Wiley & Sons, Inc.
Altrichter, H., Posch, P. & Somekh, B. (1998). Teachers investigate their work: an introduction
to the methods of action research. New York: Routledge.
American Educational Research Association, American Psychological Association & National
Council on Measurement in Education (1997). Eitimde ve psikolojide lme
standartlar (ev. S.Hovardaolu ve N.Sezgin). Ankara: Trk Psikologlar Dernei
Yaynlar, No 14. (Orijinal Yaym Tarihi. 1985).
American Psychological Association-APA. (2001). Publication manual of the American
Psychological Association. Washington, DC, American Psychological Association.
American Statistical Associatin [ASA]. (1997). ASA series: What is a survey. http://
www.amstat.org/sections/srms/whatsurvey.html adresinden 28 Aralk 2002 tarihinde
alnmtr.
Amerikan Dili Websterin yeni dnya szl (2. Bask). (1984).. New York: Simon ve
Schuster.
Anastasi, A. (1982). Psychological testing (5.bask). New York: Macmillan Publishing.
Anderson, G. (1990). Fundamantals of educational reserch. London: The Falmer Pres.
Balc, A. (2000). Sosyal bilimlerde aratrma: Yntem, teknik ve ilkeler. Ankara: Pegem
Yaynlar.
Baykul, Y. (2000). Eitimde ve psikolojide lme: Klasik test teorisi ve uygulamas. Ankara:
SYM Yaynlar.
Berry, R. S. Y. (1999). Collecting data by in-depth interviewing. British Educational Research
Association
Annual
Conference,
University
of
Sussex
at
Brighton.
http://www.leeds.ac.uk/educol/documents/000001172.htm adresinden 20 Nisan 2004
tarihinde alnmtr.
Brewerton, P. ve Millward, L. (2001). Organizational research methods. Thousand Oaks, New
Delhi: Sage Publications, London.
Borg, W.R. & Gall, M.D. (1989). Educational research: An introduction, (Fifth edition). New
York: Longman Inc.
Burgess, R. G. (1984). In the field: An introduction to field research. London: Routledge.
Bykztrk, . (2002, Gz). Faktr analizi: Temel kavramlar ve lek gelitirmede kullanm.
Eitim Ynetimi Dergisi, 32, 470-483.
Bykztrk, . (2007a). Sosyal bilimler iin veri analizi el kitab: statistik, aratrma deseni,
SPSS uygulamalar ve yorum (Sekizinci bask). Ankara: Pegem Yaynlar
Bykztrk, . (2007b). Deneysel desenler: ntest-sontest kontrol gruplu desen ve SPSS
uygulamal veri analizi (Gelitirilmi ikinci bask). Ankara: Pegem Yaynlar.
Chase, C.L. (1999). Contemporary assessment for educators. USA: Addison-Wesley
Education Pub.
Clinton, I.C. (1997). Contemporary assessment for educators. New York: Longman.
Cohen, L. & Manion, L. (1998). Research methods in education. Fourth edition. London:
Routledge.
Croceker, L. & Algina, J. (1986). Introduction to classical and modern test theory. Fort Worth:
Holt, Rinehart and Winston Inc.