TRKYE CUMHURYET TARH ve TRK DEVRM Birinci Blm Temel Kavramlar

Trkiye Cumhuriyeti, Osmanl Devletini ykan Batl emperyalist devletlere kar verilmi bir bamszlk sava sonucu kurulmu bir devlettir. Bu devleti kuranlar, Osmanl Devletini ykanlarn dayatmas olan Sevr Anlamasna ve onun getirmek istedii dzene isyan ederek silaha sarlmlar ve getirilmek istenen dzeni de, o dzeni dayatanlar da, o dzenden yana olan ibirlikilerini de tasfiye etmilerdir. Tasfiye edilen eskinin yerinde bir Cumhuriyet kurulmakla yetinilmemi, eskinin tm a d kalm kurum ve kurulular da tasfiye edilerek, adalamann her alanda temelleri atlmtr. Bylece Atatrkn rgtledii isyan, inklaba yani devrime dnmtr.

O halde konumuz Atatrk Devrimi. Bu devrimi ilerken ise yakndan inceleyeceimiz konular, bu devrimi hazrlayan sebepler yani Osmanl Devletinin k nedenleri, bu k zerine kendi yurdunda snt yaplmak istenen bir ulusun bir liderin etrafnda toplanarak isyan etmesi zerine verilen bamszlk sava, bu sava sonunda kurulan yeni devletin bir cumhuriyet olarak egemenliin kaytsz artsz millette olduu, tam bamsz, laik, ada bir sosyal hukuk devleti niteliinin gerei olan tm devrimler ve bu devrimler iin lkede verilen mcadelenin tarihsel geliimidir. Byle olunca konunun daha iyi anlalmas iin baz kavramlarn akla kavuturulmas zorunlu grnmektedir.

I-

ATATRK DEVRMNE LKN TEMEL KAVRAMLAR 1- nklap (Devrim) Ne Demek?

nklap ne demektir? Trk Dil Kurumunun hazrlam olduu Trke Szlkte inklap, Toplum dzenini ve yapsn daha iyi duruma getirmek iin yaplan kkl

deiiklik, iyiletirme, devrim, reform olarak ve bir durumdan baka bir duruma gei, dnm 1 olarak, iki ayr ekilde tanmlanmtr. (Biz bu almada Arapa kkenli inklap szc yerine devrim szcn ayn anlamda kullanmay yeleyeceiz. Sadece Atatrkn kendi demelerinde kulland inklap szcn, metnin orijinalliini bozmamak iin aynen muhafaza edeceiz.)
Bu tanmlamalar szlk anlamlar itibariyle genelde kabul grse de, kavramsal ierii tam olarak yanstmamaktadr. Kald ki reform szc de devrimin eanlamls olamaz zira her reform devrim deildir. O nedenle, konuya sosyal bilimler asndan da bakarak yeniden

eildiimizde, devrim szcn: mevcut bir dzenin, zamannn gereklerini karlayamamasndan tr, idari, sosyal ve ekonomik kurumlar bata olmak zere btn ynleriyle, ok ksa bir sre ierisinde, mevcut yasalara uymakszn, kuvvet kullanlarak deitirilip, modern ve ada yeni bir dzenin kkl bir ekilde kurulmas olarak ifade edebiliriz.
2-Devrimin Aamalar

Devrim, aniden gerekleen tepkisel bir hareket deildir. Onu ihtilalden ayran en nemli fark budur. htilalde mevcut dzen ve iktidar, g kullanlarak ve zorla deitirilir. Bu eylem ani olur. Bu ani deiim zaman ierisinde toplumda kkl deiikliklere, esasl reformlara ular, toplumun yaps esasl ekilde deitirilirse, devrime dnebilir. Bu anlamda Fransz halknn 14 Temmuz 1789 gn Bastil Kalesini igal ederek, arkasndan kral devirip iktidara el koymas eylemi Fransz htilali olarak anlr. Bu ihtilali, yllar iinde toplumda yaplan temelli reformlar izlemi, Fransz htilalini ,Fransz Devrimi izlemitir ve bu sre gnmzde bile srmektedir. Buna karlk 14 Temmuz 1958de Irakta Kral Faysal deviren General Kasmn bu eylemi, takip eden srete bir devrime dnmedii iin, bir Irak htilalinden sz edebiliriz ama Irak Devriminden sz edemeyiz. Devrimin oluabilmesi iin her eyden nce toplumda byle bir devrimin yaplmasn hakl gsterecek nedenler olmaldr. Bu nedenler zaman iinde olgunlap, bir giriim haline dnrse, bu durum ihtilali balatr. Bu aksiyondan sonra ise yeni bir dzenin kurulmas almalarna balanr. Bylece devrime giden yol, aamadan geer. imdi bu aamalar gzden geirelim. A. Hazrlk Aamas: ktidarlar, esas olarak ynettikleri toplumun refah dzeyini arttrp, onu en st toplumsal dzeye ulatrmak amacn gderler. Eer bunda baarl olunamaz da aksine toplum iinde ekonomik, sosyal, hatta siyasal blnmelere yol aacak bir noktaya gelinirse, kesimler arasnda atmalar oluur, toplumsal btnlk tehlikeye derse, lkenin dinamik gleri;
1

Trk Dil Kurumu, Trke Szlk, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 2005, s.971.

niversiteleri, sendikalar, basn kurulular, yazarlar, sanatlar, aydnlar, sivil toplum rgtleri vb. kurulular, daha iyi bir ynetime nasl ulalabilinecei sorusuna yant bulmaya alrlar. Bu sre, devrimin ilk aamas olan ihtilal fikrinin dnsel tabann oluturur. Oluan bu fikirler toplum iinde kabul grd oranda ne kar ve kuvvet kazanr. En fazla kabul gren gr, toplumun tm katmanlarnn isteklerini gerekletirmek iin harekete getiinde ise devrimin aksiyon safhas, yani ihtilal balar. Trk Devriminin hazrlk safhas 18. Yzylda Osmanl Devleti zamannda balatlan slahat hareketleridir. Avrupal devletler karsnda srekli yenilip toprak kaybeden Osmanl Devleti, bu gerilemeye engel olmak zere baz slahat tedbirlerini dnm, ordunun batl lkelerinki gibi slah edilip, yeni harp ara ve gereleriyle donatlmas halinde sorunun zleceini sanarak, toplumsal hibir deiime bavurmadan sadece ordunun slahna almtr. Bu deiim beklenen sonucu dourmad gibi, mevcut kurumlar arasnda da ikilie yol amtr. Sonu olarak da mevcut kurum ve unsurlar arasndaki huzursuzluk yaygnlam, bu anlamda yaplmak istenen reformlar halktan gereken destei salayamaynca, sonu baarsz olmutur. Bu gidie engel olmak isteyen Mustafa Reit Paa, li Paa, Fuat Paa, Mithat Paa, Namk Kemal gibi ynetici ve sanat aydnlar, toplumu yeni ynetim biimleri, yeni dzenlemeler konusunda bilgilendirmeye, dneme hkim fikir akmlar konusunda dier aydnlarla birlikte toplumu aydnlatmaya almlar, bu durum ise genel olarak Sarayda huzursuzluk yaratm, Saray zellikle muhafazakr kesimi arkasna alarak her ilerici fikir ve harekete kar kmtr. Buna ramen imparatorlukta, zellikle aydnlar arasnda belli bir fikir dzeyi olumutur. B. htilal Aamas: Hazrlk aamasn geen toplumun, belli bir fikrin etrafnda birleip, bu fikri egemen klmak zere mevcut dzeni zor kullanarak ykma eylemine getii aamadr. Burada sz konusu olan bir fikr hareket deil, fiil harekettir. Mevcut dzeni silah ve g kullanarak zorla deitirmek isteyenler ok ksa srede bu amalarna ularlarsa, ihtilal baarl olmu ve mevcut iktidar ve ynetim ortadan kalkmtr. htilal eylemi mevcut hukuk dzenine de kar gelmi ve messes dzeni (tesis edilmi dzeni) zorla deitirmeye ynelik bir eylem oluturmu olduu iin, phesiz yasa ddr ve bu eylem sutur. Bu nedenle meru deildir ama her ihtilal, kendi meruiyetini ve hukukunu kendisi salar. Sonunda baarl olursa, ihtilali yapanlar yeni bir hukuk dzenini gene kendileri olutururlar, baaramazlarsa, bu crm bir ar su saylaca iin bunu hayatlaryla da deyebilirler. Bu konuya ilerde tekrar temas edilecektir.

TrkDevriminn ihtilal dnemi, Milli Mcadele dnemidir. Osmanl Devleti, Birinci Dnya Sava sonunda yenilip paralanarak tamamen ortadan kaldrlmas anlamna gelen bir Sevr
3

Antlamas ile kar karya braklnca, dnsel zemini uzun sredir hazrlanmakta olan ihtilalin ilk kvlcmlar grnmeye balam, zellikle byk kentlerde genler, yaptklar uzun protesto eylemleri eliinde, mevcut ynetime ve onlarn ibirliki igalcilerine kar direnie gemilerdir. Mondros Atekes Antlamasnn o kabul edilemez hkmleri birer birer uygulamaya konulup, lke batanbaa igale urarken, mevcut hkmet ve Sarayn olaylar byk bir aresizlik iinde kabullenmi grnmeleriyse, bu dnsel eylemleri, aksiyon eylemlerine dntrecek ve tm lkede direni bylece balayacaktr. Bu aksiyon sonucudur ki bir Kurtulu Sava verilecek, bu mcadele baarya ulanca da imzalanan Lozan Antlamasyla yepyeni bir devlet kurulacak, arkasndan cumhuriyetin kurulmasyla da ihtilal, devrime dnm olacaktr. C. Yeniden Dzenleme Aamas: htilal mevcut dzeni ykarsa, yani baar salarsa ancak o zaman meruiyetini de kazanr yani meru olur. Toplumsal dnm noktasna gelinince de yerini devrime brakr. Yeniden Dzenleme denilen bu aamada yklan dzenin yerine, daha ada ve modern bir ynetim tarz benimsenir ve bunu gerekletirebilecek yeni kurumlar kurulur. Mevcut hukuki mevzuat, btn bu yenilemeleri gerekletirmeye olanak verecek ekilde yeniden dzenlenir. htilallerden sonra ska grlen anayasa deiikliklerinin nedeni budur. Cumhuriyetin ilanyla tamamlanan ihtilal hareketinin yerini, bundan sonra devrim alacaktr. Bu devrimin hedefini, batl ada devletlerin bile uygarlk dzeyinin tesine ulamak olarak belirleyen Atatrk, ard ardna yapaca reformlarla Trkiye Cumhuriyetini, Halk egemenliine dayanan, tam bamsz ve ada, laik bir sosyal hukuk devleti olarak dier uygar lkelerin dzeyine, hem de 15 yl gibi ksa bir srede karmtr. O dzeyi amak da, yeni nesillerin grevidir. Bu elbette kolay baarlamam, bugn tm uluslararas camiann hayranlkla izledii Modern Trkiye, ite o yl boyu inceleyeceimiz kkl reformlarn toplumun tm katmanlarna yaylabilmesi ve onlar tarafndan benimsenmesi sonucu ortaya kabilmitir. 3. Atatrkn Devrim Anlay Trk Devriminn mimar hi kukusuz Atatrktr. Ona gre devrim ksaca, mevcut messeseleri zorla deitirmek demektir. Bu zorla deitirilecek messeseler ne tr kurumlardr? Bunlar gene Atatrke gre Trk Milletini son asrlarda geri brakm olan messeselerdir. Buradan yola karak da devrimi Trk Milletini son asrlarda geri brakm olan messeseleri ykarak yerlerine , milletin en yksek meden icaplara gre ilerlemesini temin edecek messeseleri koymu olmaktr diyerek tarif etmitir. 2
2

Aye fetinan, Atatrk Hakknda Htralar ve Belgeler, Trkiye Bankas Yay. Ankara, 1984, s.259.

nklabn (devrimin) ihtilalle kartrlmamasn srarla belirten Atatrk, bu ayrm konusundaki grlerini Ankara Hukuk Fakltesinin al treninde yapmtr. (5 Kasm 1925). Buradaki konumasnda inklab sorgularken, yaplann sadece mevcut dzenin ortadan kaldrlmasndan ibaret bir eylem olmadna, ayn zamanda kaldrlan bu dzenin yerine zamann gereklerini her adan karlayan , ok geni bir deiimin konduuna iaret etmektedir. rnek olarak da Trkiye Cumhuriyetini gstermitir. 3 nklap kelimesinin ieriine uygun olarak balatlan deiim hareketinin amac ise Atatrk tarafndan yle dile getirilmektedir: yaptmz ve yapmakta olduumuz inklaplarn gayesi, Trkiye Cumhuriyeti halkn tamamen ada ve meden bir toplum haline getirmektir. nklaplarmzn en nemli prensibi budur. 4 Konumasn srdren Atatrk, Trk nklabnn bir baka temel noktasna da deinerek: Trk nklab, ilk olarak, milletin bugn olduu gibi gelecekte de var olabilmesi iin, yzyllar boyunca devam eden, bireyleri arasndaki ortak balar deitirmitir. O gne kadar din ve mezhep ats altnda birleen milletin, bundan sonra Trk milliyeti etrafnda birlemesi salanmtr. Ayrca, uluslararas arenada gl bir ekilde varln koruyabilmesinin yollarn ada medeniyette bulabileceini anlayan milletin, bunu bir ilke olarak benimsemesi Trk nklabnn nemli esaslarndandr Trk nklabnn bir dier nitelii de, inklabn bir gerei ve zorunluluu olarak ynetimin her kademesinde yaplacak dzenlemenin, insann dnyev ihtiyalarnn gz nnde tutularak yaplm olmasdr. 5
4. Konuya likin Dier Kavramlar:

nklabn ne olduunu daha kolay kavrayabilmek iin, konuya ilikin birok dier kavramn da anlalmas gerekir. nklap dediimiz sre, adna lke dediimiz, snrlar belirli bir toprak paras zerinde meydana gelir. Bu toprak paras zerinde yaayan millet, oluturduu siyasi dzeni, yani devleti yneten siyasi iktidara kar ve onu ykmaya ynelik bir silahl eyleme yani ihtilale ynelir ve bu ba kaldr inklaba dnrse, belli ki mevcut dzen yklp, onun yerine ok daha ada bir dzen kuruluyor demektir. O halde ncelikle, mevcut dzenin bu temel gesinin aklanmas gerekir. Devlet , insanlar tarafndan organize edilen, snrlar belirli bir toprak paras zerinde yaamakta olan toplumlarn, dzenli ve adaletli bir yaam srmeleri iin oluturulan,

3 4

Atatrkn Sylev ve Demeleri, C.II., Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara, 1997, s.249. Enver Ziya Karal, Atatrkten Dnceler, METU PRESS, Ankara, 1998, s.36. 5 Atatrkn Sylev ve Demeleri, C.II, s.249.

ynetme ve meru kuvvet kullanma hakkna sahip ve varl dier devletlerce de tannan siyasal kurulutur 6. Devletin var olabilmesi iin gerekli en nemli unsur, ynetimine tbi tutaca bir insan topluluunun var olmasdr. Bunlar genelde iki ekilde tanmlanr: Millet ve Halk. Millet, uzun bir gemie sahip olduundan tarih bir miras yaratarak, ortak dil, din ve kltr bayla balanm, birliktelik duygusuna hkim, ortak amalar dorultusunda hareket eden ve bunu srdrmekte kararl olan insanlarn birlemesiyle ortaya kan toplum 7 olarak tanmlanmaktadr. Halk kavram ise, bazen millet anlamnda kullanlsa da, ondan daha dar bir mahiyet ierir. Millet, tarih sre ierisinde genel-geer bir kavram olarak kullanlr. Buna karn Halk, daha ok, iinde yaanlan srete devleti oluturan insan topluluklar eklinde ifade edilir. Bylece, rnein, Trk Milleti denildiinde, tarihte Trklerin ortaya kndan gnmze kadar gelen bir milletten bahsedilmi olur. Trk Halk denildiinde ise, gnmz Trkiye Cumhuriyeti snrlar iinde yaayan insanlar kastedilmi olur 8. Devleti oluturan insan topluluklarnn yaadklar toprak parasna ise, lke (Vatan) denilmektedir. Devlet, siyasal otoritesini, snrlar izilmi bir toprak paras zerinde srdren insanlar zerinde kullanr. Dolaysyla devlet, snrlar belli coraf bir alana sahip olmak zorundadr ve halk, yaad bu topraklar kendi lkesi olarak benimsiyor olmaldr 9. ou zaman inklap szc ile kartrlan htilal szc, anlam bakmndan inklapla pek ok benzerlikler gsterse de, temelde ondan ayrlmaktadr. Arapadan dilimize gemitir. Bozma, bozukluk, dzensizlik, eksiklik anlamlarna gelen halel kknden tremitir. Yasalara aykr bir biimde bir devletin idar, sosyal ve ekonomik katmanlarn veya ynetimini kuvvet yoluyla deitirmek amacyla balatlan halk hareketi eklinde tanmlanmaktadr. Bylece ihtilal, bir devletin nce iktidar sahiplerini, daha sonra da ynetim biimini devirip yok etmek iin ksa sre ierisinde kuvvet kullanarak, hibir hukuk kuraln tanmakszn deitirme giriimi olarak da ifade edilebilir. htilal, mevcut dzeni ykmay hedef alrken, yerine daha modern bir dzen getirmeyi hedeflemez. Bu ynyle inklaptan ayrlr. Dil inklabnn hemen arkasndan Arapa nklap szcne karlk olarak Trke devirmek szcnden devrim szc tretilmitir. Anlam bakmndan her ynyle inklap kavramna denk dmektedir. Ancak devrim szc 1960l yllardan itibaren eitli akmlarn savunucular tarafndan, daha ok mevcut dzenin yklmas iin giriilen her trl yasa d hareket gibi kullanlmaya balaynca, 12 Eyll 1980den itibaren kullanlmayarak, yerini inklaba brakmtr.
6 7

Davut Dursun, Siyaset Bilimi, Beta Basm Yaym, stanbul, 2002, s.143. Aye Afetinan, Meden Bilgiler ve M. Kemal Atatrkn El Yazlar, TTK Basmevi, Ankara, 1969, s.23-24. 8 Toktam Ate, Trk Devrim Tarihi, Filiz Kitabevi, stanbul, 1989, s.22. 9 Dursun, a.g.e.,s.146.

Eer bir ihtilal hareketi baarya ulamaz da mevcut otorite tarafnda bastrlrsa buna isyan denir. syan, hukuksal anlamda, insanlarn iddet kullanarak zorla devlete kar gelmesi demektir 10. syan; siyas, ekonomik veya etnik sebeplerden dolay bir kii veya toplumun belli bir kesimi tarafndan karlabilir. syan, ayaklanma, bakaldrma hareketi ile ayn anlamdadr. Gerekletirilmek istenen ihtilal hareketi baarya ulat halde, yeni dzenlemelerle idar, toplumsal yeni bir dzen yaratlmaz ve deiiklik sadece ynetici kadroyla snrl kalrsa, buna hkmet darbesi denir. Hkmet Darbesi, ihtilalle kartrlmamaldr. htilalde, uzun bir evrim neticesinde gerekleen ani ve tepkisel bir hareket sz konusudur. Toplumsal ve ekonomik istikrarn zaman ierisinde bozularak kendini yenileyememesi ortam hazrlar, kmaza girildiinde de toplumsal unsurlar arasnda atmalar patlak verir ve ihtilal gerekleir. Ksacas ihtilalin kendiliinden oluan bir hazrlk evresi vardr. Hkmet Darbesi ise, ksa sreli tepkisel bir harekettir. 11 Bunlarn yan sra, gerekletirilmek istenilen deiim, halkn tamam deil de, halk ierisindeki kk bir grubun, aznln yararna gerekletirilirse, bu inklap olmaz, Kar Devrim olur. Konumuza ilikin olarak bilmemiz gereken bir dier kavram, Evrimdir. Evrim, uzun bir zaman diliminde, yava yava kendiliinden gerekleen deiim demektir. Tarih sre iinde kendiliinden gerekleir. Arapa tekml szcnn eanlamls olarak kullanlmaktadr. Dier bir kavram Islahat, yasalara uygun olarak, toplumun belirli alanlarnda yaplan iyiletirmeler olarak tanmlanr. Dilimize gene Arapadan giren bu kelimeye gre, yaplmak istenilen iyiletirmeler, dzenlemeler zorla deil, ikna yoluyla, inandrlarak gerekletirilir. Ama sadece aksayan ynlerin dzeltilmesi, eksiklerin giderilmesi olduu iin, inklaptaki gibi her alanda kkl bir deiimden bahsedilemez. Trkede, slahat karl olarak reform szc kullanlmaktadr. Islahat szc ile ortak yanlar bulunan ve gene Trkeye Arapadan geen bir dier szck, Tanzimattr. Bu szck daha ziyade devlet tarafndan idar organlardaki aksaklklarn, bozukluklarn dzene sokulmas iin yaplan uygulamalar, iyiletirmeler olarak kullanlmaktadr. Buna en gzel rnek, 3 Kasm 1839 tarihinde ilan edilen Glhane Hatt- Hmayunu (Tanzimat Ferman) ile balayan dnemdeki uygulamalardr.

Trk Hukuk Kurumu, Trk Hukuk Lgat, Babakanlk Basmevi, Ankara, 1998, s.161. Ahmet Mumcu, Tarih Asndan Trk Devriminin Temelleri ve Geliimi, nklp ve Aka Basmevi, stanbul, 1983, s.2-3.
11

10

5. TARTIMA KONULARI:
A. Kavramlar zerinde dikkatle durun. B. nklap (Devrim) -htilal-syan-Hkmet Darbesikavramlar arasndaki farklara dikkat edin. Bunlara Trk ve Dnya Tarihinden rnekler bulun. C. Bu eylemlerin meruiyet, (yasallk) ynn tartn. D. Trk Devriminin hangi koullarda gerekletirildiini dikkate alarak, dierlerinden ayrc zelliklerini belirleyin ve aranzda tartn. E. Trk Devriminin nderi Mustafa Kemal Paa ve arkadalar neden idama mahkm edilmilerdi? Tartn. F. Millet ve halk arasndaki fark irdeleyin. G. Vatan ve memleket derken kastedilen zerinde dnn. H. nklap-(Devrim)-Reform arasndaki ilikiyi belirleyin. I. 14 Temmuz 1958de Badatta yaplan asker darbeye neden Irak htilli denir ama Irak Devrimi denemez? rdeleyin. J. Oysa 14 Temmuz 1789da Pariste yaplan Fransz htilline daha sonra neden Fransz Devrimi ad verildi? Tartn.

kinci Blm Trk Devriminin Hazrlk Aamalar

I-

OSMANLI DEVLETNN GENEL YAPISI 1. Osmanl Devletinin Duraklama Sebepleri

Trkler Orta Asyada kurduklar devletlerin ardndan ran ve Irak corafyas zerinde de Byk Seluklu Devletini kurmulard. Bu devletin devam niteliindeki Anadolu Seluklu Devleti de Anadoluda kurulmutu. Bu devlet 250 yl kadar hkm srm, 14. Yzyln ilk eyreinde ise, doudan gelen Mool basklar sonucu tarih sahnesinden ekilmiti. Bunun zerine Anadoluda ortaya kan siyasal boluk, kurulan Trk Beylikleri tarafndan doldurulmutu. te Osmanl Beylii de Anadolu Seluklu Devletinin Mool lhanl Devleti beylikten biri olarak 14. yzyln balarnda tarih sahnesindeki yerini ald. Ksa bir sre sonra da dier beylikleri egemenlii altnda birletirerek, ilerde bir cihan imparatorluuna dnecek olan Osmanl Devleti bylece kurulmu oldu.

Kurulduu andan itibaren gaza-cihad yntemiyle fetihlerini gerekletiren Osmanl Devleti, fethedilen blgelerde uygulad hogr politikalaryla kalc olabilmeyi baarmtr. Devlet, temel felsefe olarak adaletin daima en adil bir ekilde datlmas konusuna ok zen gstermi, halknn refah dzeyini ykseltebildii oranda vergi alm, tm tebasn din inanlarnda tamamen serbest brakmtr. slmn Drt Kitabn Hakk Birdir felsefesi uyarnca, fethedilen topraklarda yaayanlar hayal bile edemeyecekleri bir hogr ile karlamlardr. Toplumsal bar bylece salanp, kiiler kazanlar orannda ve deme glerine gre vergilendirilince hazine ksa srede dolmutur. Bu da devleti yneten hkmdarlara gl ordular kurma olana salam, bunun da bir dier anlam daha byk fetihler olmutur. Osmanl Devletinin dier Anadolu Beyliklerine ramen ksa srede ne kp hzla genilemesinin ve glenmesinin altnda, izlemekte olduu farkl bir fetih politikasnn byk rol oynadn grrz. Zaten Bizans snrnda bir u beylii olarak kurulan bu beylik, o dnemde giderek zayflayan Bizansn durumunu yakndan gzlemlemi ve fetih politikasn Bizans Devleti zerine younlatrmt. nce Anadoludaki Bizans topraklarnn byk ounluu fethedilmi, Bizanstaki bu dnemde iyice derinleen taht ekimelerinden yararlanlarak, bu kez Rumeliye geilmi ve devletin snrlar bu kez de Avrupa yakasnda hzla geniletilmitir.

14. yzyln sonlarna gelindiinde ise artk Anadolunun bat ve orta kesimleri Osmanl hakimiyetindeydi ve Anadoluda da bir Trk birlii salanmt. Ne var ki bu hzl gelimeyi, Doudan gelen bir dier byk g, Mool mparatorluu kesintiye uratt. ki ordu Ankara yaknlarnda ubukta karlatlar. Timurlenk komutasndaki Mool Ordusu, Yldrm Beyazt komutasndaki Osmanl ordusunu 1402 Ankara Savanda yendi. Yldrm esir dt ve devlet ksa bir buhran dnemi yaadysa da (1402-1413), abuk toparlanmasn bildi. Bu dneme tarihlerimizde Fetret Devri denir. Timurun Anadoludan ekilmesinden sonra ise, birlik ve dzen yeniden salanmtr. 1451 ylna gelindiinde ise, Osmanllar artk dnya tarihine yn verecek konuma gelmilerdir. Tahta ikinci kez kan II. Mehmet, 1453te stanbulu fethederek Fatih sann alacak, bu fetihle Osmanl Devletine de bir cihan imparatorluu olma yolunu aacaktr. stanbulun Trkler tarafndan fethi dnya tarihinin akn deitirmi ve bu olay Ortaan kapan, Yenian balangc saylmtr. Bu dnemde devlet douda ve batda bymesini hzla srdrmtr. Yavuz Sultan Selim dnemindeyse (1512-1520), Osmanl Devletinin fetih politikasnda bir deiim gzlenmitir. O dneme kadar her iki ktada sren fetihlere karlk Yavuz Sultan Selim daha ziyade ynn Douya evirmitir. Safevilerle yaplan aldran Sava
(1514) ve Memluklar zerine gerekletirilen Msr Seferi (1516-1517), Dou Anadolu, Suriye, Filistin 9

ve Msrn Osmanl snrlarna dahil olmasn salamtr. Bu fetih, bir baka adan da byk nem gsterir: Msrn fethi zerine Hicaz Emiri, Yavuz Sultan Selime balln sunmu ve kutsal emanetler stanbula getirilmitir. te yandan Abbasi Halifeliine son verilerek, hilafet stanbula getirilmi ve bu tarihten itibaren Osmanl Padiahlar Halife-Sultan sann kullanmaya balamlardr. .

Yavuz Sultan Selimden sonra tahta geen olu Kanuni Sultan Sleyman zamannda ise (1520-1566) imparatorluk en geni snrlarna ulaarak, ktaya yaylmtr. zellikle denizcilik alannda gsterilen ezici stnlk sayesinde Trk Leventleri Karadeniz, Ege ve Akdenizi adeta birer ideniz haline dntrmler, Osmanl bayran Hint Okyanusu kylarna kadar gururla tamlardr. Bu muhteem gelime karsnda da Bat, Kanuni Sultan Sleymana, Muhteem Sleyman (Magnificent Soliman) sann vermitir. Bir ubeylikten bylesi bir imparatorluun doabilmesi elbette sadece kl gcyle olamaz. Mutlaka bunun arkasnda bu baary destekleyen siyasal, sosyal ve ekonomik pek ok kurumsal ve toplumsal faktr mevcuttur. Bu faktrler gereince iledii srece iler yolunda gitmi, zaman iinde bu kurumlarda bozulmalar ve yozlamalar olunca da nce duraklama sonra gerileme balamtr. Osmanl Devleti, Osmanl Hanedanndan gelen ve genel olarak Padiah, Sultan, Han nvanyla anlan devlet bakanlarnca ynetilirdi. Padiah devletin mutlak hakimi ve sahibiydi. Osmanl Devletinin Merkez rgtnn merkezi, bizzat padiahtr. Onun otoritesi tartlamaz ve mutlaktr. Padiah devleti Divan- Hmayun ile ynetirdi. Devleti ilgilendiren her trl karar burada alnrd. Ancak son sz, egemenlik hakkn Tanrdan ald belirtilen ve Tanr adna devleti yneten Osmanl Padiahnnd. Devlet idaresinde Padiahtan sonra gelen en yetkili kii Sadrazamd. O nedenle Mhr- Hmayun (Padiah Mhr) Sadrazamda bulunurdu. Buna devlet mhr de denirdi. Mhrn geri istenmesi, sadrazamn azledildii anlamna gelirdi. Mutlak Monarinin uygulanmasnda temel dayanak olarak grlen din ilkeler, Padiah kimi zaman kstlayan tek otorite idi. Ulemann ba olan eyhlislam, din kurallarnn uygulanmasn salamaya alr ve gerektike kamu ve zel hayata ilikin fetvalar verirdi. Padiah, ald ve uygulad kararlarn islma uygunluunu eyhlislama danr ve bu yolda fetvalar alrd. Osmanl Padiahlar fethettikleri topraklarn Tanr adna mutlak sahibi ve hakimiydi. Toprak Tanrnnd ve onu ynetmek, Tanr adna Padiahnd. O nedenle Osmanl snrlar iindeki topraklar padiahn mlkiyetinde bulunurdu ama padiah da bu topraklar iletmeleri iin halkna datrd. lkedeki Tara Tekilat da zaten bu prensip zerine kurulmutu.
10

Tara idaresindeki en byk idar birim Eyaletlerdi. Eyaletler Sancaklara, Sancaklar Kazalara, Kazalar Nahiyelere, Nahiyeler de Kylere ayrlmaktayd. Eyaletler Beylerbeyi, Sancaklar Sancak Beyi, Kazalar ise Kadlar tarafndan ynetilirdi. Nahiye ve kyler, kazalarn kapsam iinde deerlendirilirdi. En alt birimden balayarak, birlemeler sonucunda en st birim haline gelen eyalet sistemi devlet ynetimi iin hayat nem tamaktayd. Zira bu sistemde Padiah adna denetim tepe noktadan aa birimlere doru uzanyordu. Padiah adna grev yapan Beylerbeyi, sancakbeyleri zerinde denetim salyor, sancakbeyleri de alt birimlerdeki idar grevlileri denetliyordu. Bylece padiahn otorite ve denetimi en alt birimde dahi kendini gsteriyordu. Osmanl Devletinde Tara Tekilat idar adan iki ana blme ayrlmaktayd: 1. Merkeze Bal Eyaletler 2. mtiyazl Hkmetler 12 mtiyazl Hkmetler siyasal anlamda Osmanl Devletine bal beylikler, hanlklar veya hkmetlerdir. Bunlar Osmanl Devletine vergi vermekle, sava zamannda da asker gndermekle ykmlydler. Devlet Hazinesinin gelir kaynaklar arasnda toprak, ok nemli yer tutard. Dolaysyla topran iyi ilenmesi ve bo kalmamas yaamsal nemdeydi. Bu konuda bulunan ve uygulanan yntem zellikle imparatorluun byme aamasnda devletin itici gc olmu, sistem fevkalade sonular vermiti. Ekilebilir toprak, miri arazi olarak Padiah adna ilenmek zere, bykten ke doru birimlere ayrlmt. Buna Timar veya Dirlik sistemi deniyordu. Merkeze bal eyaletler Timar sisteminin uyguland blgelerdi. Bylece eyalet topraklar, byklklerine gre Has, Zeamet ve Timar olarak balca gruba ayrlm ve yksek kademedeki devlet adamlar ile savata baar gsterenlere iletilmek zere datlmt. Burada datlan, topran mlkiyet hakk deil, iletme hakkyd. Toprak, Tanr adna padiahnd. Dirlik Sisteminin ilk grubu olan Haslar, yllk yz bin ake ve fazlas gelir salayan topraklara denilir ve padiah bata olmak zere vezir ve beylerbeyi gibi st dzey devlet adamlarna verilirdi. Zeamet, yllk yirmi bin ile yz bin ake arasnda gelir getiren topraklar kapsard. Eyalet merkezlerinde grev yapan hazine ve timar defterdarlar , zeamet kethdalar ve sancaklardaki alaybeyleri gibi devlet memurlar bu gibi topraklardan elde ettikleri gelirlerle hayatlarn srdrrlerdi. Timar ise, yllk bin akeden yirmi bin akeye kadar gelir salayan dirliklerdi. Timarlar toprak idaresindeki en kk birimler olmasna ramen, sistemin belkemiini tekil ediyorlard. Timar sisteminde topra ileyen halk (reaya), vergilerini timar sahibine
12

Yusuf Halaolu, XIV-XVII. Yzyllarda Osmanllarda Devlet Tekilat ve Sosyal Yap, TTK Yay., Ankara, 2003.

11

verirlerdi. Bylece timar sahipleri, birer ynetici olarak hizmetleri karl devletten (hazineden) maa alacana, yllk bu gelirlere sahip olurlard. te yandan da doal olarak bu timar sahipleri, gelirlerini en st dzeyde tutabilmek iin, topran en verimli ekilde ekilip biilmesini gzetmek durumundaydlar. Sistemin baarl olmasnn temel nedeni buydu. Timar sahibi grevlilerin, yllk bu gelirlere sahip olmalar karsnda, yerine getirmek zorunda olduklar edimleri de vard. Bu yneticiler yllk gelirlerinin belli bir miktarn kendileri iin ayrrken, geri kalann her bin ake geliri karlnda bir asker yetitirmek zorundaydlar. 13 Osmanl Devleti bu sistemle merkez otoritesini en kk noktalarda dahi hissettirerek retimin devamlln salamtr. Ayrca hazineden hibir deme yaplmadan en st dzey dahil, memurlarnn maalar bu toprak gelirlerinden salanm, te yandan da ayn zamanda byk ve savaa hazr bir ordu her an hazr tutulmutur. Osmanl Asker Tekilat, Kapkulu ve Eyalet Askerleri eklinde dzenlenmiti. Kapkulu askerleri merkezde, Eyalet Askerleri de eyaletlerde konumlanmlard. Kapkulunun temelini Yenieriler, Eyalet Askerlerinin temelini ise Timarl Sipahiler oluturuyordu. Yenieriler, savalarda esir edilenler iinden seildii gibi, ayrca devirme sistemi ile devirilenlerden de salanyordu. Bunlar nce gruplara ayrlr ve bazlar Trk ailelerinin yanlarna verilir, buralarda Trk-slm gelenei, rf ve detleri, usl-erkn retilirdi. Devirilenlerin bazlarysa dorudan devlet kontrol altndaki Acemi Ocana gnderilirdi. Buralarda gerekli eitimi alan Yenieriler, sava zamannda orduya katlan, bar zamannda ise farkl grevler icra eden maal askerler haline gelirdi. te kurulan bu sistem devletin gl olduu dnemlerde fevkalade ilemi ve baarl olmu, ne var ki duraklama ve gerileme dnemlerinde ise gelinen sonu, bu sistemin deiik gerekelerle bozulmasnn eseri olmutur.
2. Karlofa Anlamas ve Duraklama ve Gerileme Srecine Giri

Osmanl mparatorluunun en geni snrlarna ulat Kanuni Sultan Sleyman dnemi ayn zamanda duraklama ve arkasndan gerileme srecinin de balangc olmutur. Bunun sebeplerine gemeden nce, dnemin dikkat eken zelliklerine bakmakta yarar vardr. Kanuni dneminden hemen sonra Osmanl devletinin uzun sreli savalara girdii gzlemlenmitir. Bu durum sadece devleti ypratmakla kalmam, ayn zamanda lke iindeki sosyal ve ekonomik yapy da olumsuz ynde etkilemitir. Dzendeki bu olumsuzluk, yz yl kadar sren bir duraklama dnemine geilmesine sebep olmutur. Bu sebepler i ve d sebepler olarak iki ana grupta incelenebilir:

13

Halaolu, a.g.e., s.88-100.

12

A. Duraklamann Sebepleri: Mutlak monarilerde devleti yneten, mutlak otoritedir. Osmanl Devletinde bu kii padiahtr. ok nemli olan bu makama gelecek kiinin en iyi ekilde eitilip yetitirilebilmesi iin zen gsterilmi, Enderunda yetitirilen ehzadeler sancaklara karlarak, bilgi ve deneyim sahibi olmalar salanmaya allmtr. Ne var ki, ok iyi sonu veren bu sistemin, Sultan III. Mehmetten itibaren (1595-1603) kaldrlmas, bu dnemden itibaren yetien ehzadelerin zayf, tahta getiklerinde de deneyimsiz ve baarsz olmalarna yol amtr. te yandan I. Ahmet dneminden itibaren (16031617) kabul edilen Ekber-Ered Usulnn kabul bir dier yozlamann yolunu amtr. Buna gre tahta, en yal, en salkl ehzadenin gemesi usul getirilmitir. Bununla ocuk padiahlarn nne geilmek istenmitir ama, o anda tahta geebilecek bu en yal ve salkl ehzadenin mutlaka tahta en lyk , en bilgili ve cengver ehzade olmas da ou kez salanamamtr. Daha sonra bu sistem de terk edilmitir. Bunun zerine de ocuk yata olan veya akl sal yerinde olmayan ehzadeler tahta gemeye balamlardr. Bu durum devlet piramitinin en st noktasndan itibaren bir bozulmay beraberinde getirmitir. Padiah katndaki bu bozukluk alt kademelere de sram ve rme alt birim kadrolarnda da aynen grlmtr. Bunlarn sonucu olarak yeni fetihler gerekletiremeyen Osmanl Devleti, 17. Yzylda artk doal snrlarna ulamtr. Bundan byle snrlar kesinlemitir ve artk girilen savalardan salanan bir ganimet geliri sz konusu olmad gibi, himaye altndaki devletlerden alnmakta olan vergiler de alnamaz olmutur. Ayrca girilen uzun sreli savalar bir de kazanlamaynca, bunlarn masraf hazineye byk yk olmaya balamtr. Devletin temel yaps fetih politikas ve topraa dayal ynetim sistemi olunca, bu noktalarda ortaya kan zafiyet, zirveden inie geilmesine yol amtr. 14 Tara tekilatnda ba gsteren bozulmalar da zlmenin habercisi olmutur. Eyaletler ile dier idar birimlere rvetin girmesi, bozulmann en nemli sebebi haline gelmitir. nl air Fuzli bu durumu uzun ve nl kasidesinde dile getirirken yle yaknmaktadr: Selam verdim, rvet deildir diye, almadlar Kayrma ve rvetle elde edilen makamlar, blge halknn acmasz uygulamalara maruz kalmasna yol am, bu ekilde greve gelen memurlar verdikleri rvet ve pahal hediyeleri karabilmek iin ou kez ek vergiler yklemiler, bu da halkn
14

Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, Cilt I, s.37.

13

zaman zaman isyanna veya blgeden g etmesine yol amtr. 15Toplumsal dengenin bu ekilde bozulmas, devletin merkez gcn zayflatt gibi, ekonomik kayplarn da yaanmasna yol amtr. te yandan eyaletlerde uygulanan timar sistemi de bozulmu, adaletsiz ve haksz datm, timarlara verilen nemi azaltmt. Hazinenin giderek boalmas zerine devlet 17. Yzyldan itibaren dorudan gelir toplayabilmek iin, ltizam Sistemine geilmitir. Bu sistemde devlet, belirli bir blgenin belirli bir sre boyunca vergisini pein olarak alyor, (bu vergiyi demeyi stlenen kiiye mltezim deniyor), mltezim ise vergisini pein dedii bu blgenin vergisini daha sonra kendisi topluyordu. Mltezim elbette pein dedii verginin ok stnde bir vergi geliri elde etmek iin elinden geleni yapyor, bu da byk lde reayann (kyl) ezilmesi anlamna geliyordu. Merkezin scak paraya ihtiyac olduu lde blgenin mltezime braklma sresi uzuyordu. Bu durum bir takm yerel beylerin, ayanlarn tremesine yol amt. Gnmz Anadolusunun kemiklemi feodal yaps, ite o gnlerin izlerini tamaktadr. Merkez otorite zayfladka, ayanlarn tarada byyp glenmesi hz kazanmtr.

Timar sahipleri ordu iin sipahi (svari) beslemek ve savalara hazr vaziyette tutmak zorundaydlar. Bunlara Timarl Sipahi denirdi. 16. Yzyldan itibaren bu svarilerin yerini tfekli piyade birliklerialdlar zira artk ateli silah olarak tfek kullanlmaya balanmt. Bu dnemden itibaren sipahiler geri planda kalrken, yerlerini artk tfek kullanan yenieriler alyordu. Bu durumdan honut olmayan sipahiler ise sk sk isyanlar, huzursuzluklar karmaya balamlard. Bozulma sadece Sipahi Oca ile de kalmad, ordunun temeli olan Yenieri Ocana da atlad. Daha nce de belirtildii gibi yenieriler belli usullerle devirilir ve nce bir temel eitim alrlard. Ancak, eitli kademelerde olan bu eitimden sonra snflara ayrlr ve orduya katlabilir hale gelirlerdi. 16. Yzyln sonlarndan itibaren bu ocaa yasaya aykr biimde asker alnmaya baland. Ocan temeli, Hristiyan ocuklarn devirilmesi esasna dayanrken, bu tarihlerden sonra Mslman ocuklar devirilmeye baland. Ehliyetsiz kiilerin Ocaa katlmasna gz yumulmas, ksa bir sre sonra her frsatta devletinin ald kararlara kar kan, kuru bir kalabaln ortaya kmasna yol am oldu ki, bu durum da Osmanl Devletinin vurucu gcn yok etmeye yetmitir. Bu kt gidii gren yneticilerin, padiah dahil, almak zorunda kaldklar slahat tedbirlerine kar, din taassup iinde yzen geni kesimler diren gsterince, ortaya kan atma ortamlar da bir dier duraklama sebebidir. Ayrca eitim, ulemann
15

A.g.e., s.38 vd.

14

elindedir. lerleme tm dnyada ancak fen ve sosyal bilimler alanlarnda gereklemektedir. Oysa ulema bu konular bir tarafa brakp, din konulara arlk vermitir. O dnemde bilimsel alanda byk atlm yapan bat lkeleriyle aramzdaki fark, bylece giderek derinlemitir. Sonu elbette kanlmazdr: Rnesansn yaam, dinde reformu gerekletirmi olan Batnn bilim-teknoloji alanlarnda gsterdii gelimeyi takip edemeyen Osmanllar, geri kalmlardr ve bu bir srpriz deildir. Bu durum asker alanda da ok gemeden kendini gstermitir. Dardaki bu gelimelerden habersiz yetien komutanlarmz da bunun acsn ekmiler ve bu olumsuzluk savalarn baarszlkla sonulanmasnn da balca nedeni olmutur. 16. Yzyldan itibaren Akdeniz Havzasnda byk bir nfus younlamas yaanmtr. Bunda elbette fetihlerin ve ona dayal iskn politikalarnn rol byktr. Bu durum kendini Osmanl kent ve kylerinde de gstermitir. Bu nfus akm, kylnn topraksz kalarak asker mesleklere ve medreselere ynelmesine yol amtr. Bu durum ise devletin hassas dengelerini alt st etmitir. te yandan coraf keifler sonucunda yeni yerlerin kefedilmesi ve buralardan elde edilen altn, gm ve benzeri kymetli madenlerin bol miktarda Avrupaya akmas, parann deerini drerek enflasyona yol amtr. Yaanan para bolluu fiyatlar ykseltmi, bu durum da sabit maal kesimlerin alm gcn drm, bu durumun yaratt rahatszlklar da zaman zaman isyanlara yol amtr. Ayrca, 16.yzylda Osmanl Devleti artk dayanabilecei son snrlara dayanmt. Bu geni imparatorluk topraklarn korumak, artk hem ok pahal hem de ok zor hale gelmiti. Byk bir ordu Avrupaya yerletirilmi, geni bir donanma Akdenizde, Adriyatikte, Hint Okyanusunda hareket halindeydi. Ordu, Kuzey Afrika, Ege, Kbrs ve Kzldenizde hep teyakkuz halindeydi. Krm Rusyaya kar korumak iin de takviye kuvvetlere ihtiya vard. B. Duraklamann D Sebepleri:

Batda hzla gelien bilim ve teknoloji sanayilemeyi yaygnlatrrken, coraf keiflerle bulunan yeni ticaret yollar, Osmanl topraklarndan geen ticaret yollarnn terk edilmesine yol amtr. 16 Bu ise Osmanl Devletinin nemli gelir kaynaklarndan olan gmrk gelirlerinin nemli lde dmesine yol amtr. Bilim ve teknoloji alanlarndaki geri kalmlk ise kendini retim alannda derin ekilde hissettirmi, stelik Batl lkelere verilmi olan kapitlasyonlar btn bu olumsuzluklarla birleince, Osmanl sosyo-ekonomik yaps temelinden sarslmtr. Kapitlasyonlarn verdii imtiyazlarla imparatorluk topraklar zerinden her trl hammadde ihtiyacn karlayan Avrupal devletler, maml haline getirdikleri rnlerini de gene ayn kolaylkla Osmanl piyasasna srebiliyorlard. Dolaysyla bu durum, sna geliimini

16

Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, ev.Metin Kratl, Ankara, 1988, s.25.

15

tamamlayamayan ve gerekli yatrmlar yapamayan Osmanl Devletinde yerli retim sektrnn rekabet gcn krmakta ve bu durum da kapanan i yerleri nedeniyle isizliin temel nedeni olmaktadr. Sanayilemesini hzlandrp kapitalist sisteme geen Bat, kurduu sistemin srekli ileyebilmesi iin ihtiyacnda olduu hammaddeyi temin konusunda, Osmanl Devletinin topraklarn kendisi iin kolay elde edilir smrge topraklar gibi grmeye balamt. Esasen Batl devletler, kendi dlarndaki tm ktalar, birer smrge topra olarak grm ve buralar elde etmeye ynelik politikalar hatta ittifaklar gelitirmeye balamlardr. Bu durum da Osmanl Devletinin, zellikle kendini koruyamaz dzeye geldiinde, para para toprak kayplarna uramasna yol amtr. 1789 ylnda gerekleen Fransz htillinin getirdii zgrlk, milliyetilik, eitlik gibi fikir akmlar dier imparatorluklar olduu gibi, Osmanl Devletini de olumsuz olarak etkilemitir. ok Uluslu, ok Dinli, ok Dilli kozmopolit bir yapya sahip olan Osmanl Devletinde bu fikirlerin aznlklar tarafndan benimsenmesi, devletin bamszlk ad altnda pek ok isyanla kar karya kalmasna yol amtr. Avrupal devletlerin de bu isyanlar desteklemesi, Osmanl topraklar zerinde pek ok yeni devletin domas sonucunu dourmutur. Bu durum Osmanl Devletinin gerilemesinde ve paralanmasnda ok nemli bir rol oynamtr.

2. Karlofa Anlamas ve Gerileme Srecine Giri

16. yzyln sonlarnda balayan duraklama dnemi, yz yl kadar srmtr. Ne yazk ki bu dnemde neden duraklama srecine girildi? sorusuna yant aranmamtr. O nedenle de duraklamaya kar tedbirler alnamamtr. 1683 ylnda klan 2. Viyana Seferi, Gerileme dneminin balangc sreci kabul edilir. Merzifonlu Kara Mustafa Paa komutasndaki Osmanl Ordusu ehri kuattnda, hibir kurtulu umudunun kalmadn gren Avusturya Kral ve ailesi bile ehri terk etmiken, Merzifonlu Viyanann kendiliinden teslim olmasn, bylece yama edilmemesini salamaya alm ve bu nedenle de ehir surlar nnde fazla oyalanmtr. Osmanl Ordusunun geri hatlarn korumaktan sorumlu Krm Han Giray, sadrazamla olan kiisel sorunu nedeniyle, Leh (Polonya) Kral Jan Sobieski komutasndaki Polonya ordusunun Tunadan gemesine mdahale etmeyince, Osmanl Ordusu beklemedii ekilde arkasndan sarlm ve kuatmay kaldrmak zorunda kaltr. Ne var ki geri ekilme tam bir hezimete dnmtr. Bu frsat karmak istemeyen Avusturya, Lehistan, Venedik ve Rusya, kuatmann hemen ardndan kurduklar Kutsal ttifak Ordusu nu harekete geirmiler ve Osmanl Devletiyle 16 yl boyunca savamlardr. te bu savalar Osmanl Devletinin yenilgisiyle sonulannca imzalanan Karlofa Antlamas, gerileme srecinin ba olarak kabul edilmitir. (1699).
16

Osmanl Devleti tarihinde ilk kez toprak kaybna uramaktadr.

3. TARTIMA KONULARI: A. Osmanl Devletinin fethettii topraklarda halka uygulad dinsel hogr politikasnn fetihleri kolaylatrmaktaki roln tartn. B. Avrupada Din Savalar acmaszca srerken, Osmanl Devletinin bir slam devleti olarak uygulad tm dinlere sayg politikasn insan haklar asndan deerlendirin ve zerinde dnn. C. Uzun sreli savalarn devletin duraklamas zerindeki roln sosyal, siyasal ve ekonomik adan deerlendiriniz. . Fetihlerin durmasnn ekonomik ve siyasal sonular nelerdir? rdeleyiniz.

D. Toprak dzeninin bozulmasnn gnmzdeki feodal yapya yansmalar neler olabilir ? zerinde dnn ve tartn. E. Coraf keiflerin Osmanl ekonomisi zerindeki etkileri nelerdir? Tartn. F. Batdaki bilimsel gelime neden Osmanl Devletinde de salanamad? Tartn. G. Osmanl Devletinin Medrese eitiminin yetersizlii ve sadece dinsel arlkl oluu , imparatorlua nelere mal oldu? zerinde dnn ve tartn. . Osmanl Devleti neden sanayileemedi ve bunun sonular ne oldu? Tartn.

H. Avrupada din savalarnn sona ermesi, o lkelerin bilimsel-laik eitime bir an nce gemelerini salad. Laik eitimin kalknmadaki nemi zerinde dnn.

II-OSMANLI DEVLETNN MODERNLEME ABALARI

1-lk Islahat Giriimleri Osmanl Devlet adamlar esasen bu kt gidiin farkndaydlar. Anadoluda yeniden istikrar ve dzeni salamak ve toplumsal dzeni temelinden ykan Celli syanlar benzeri hareketleri engellemek iin I. Ahmed (1603-1617) tarafndan karlan Adaletnameler yeterli olamamt. II. Osmann (1617-1622) Yenieri Ocan kaldrmak dncesiyse hayatna mal olacakt. Bu iki baarsz giriimi, IV. Murat dnemi slahatlar izleyecekti. IV. Murat Anadoluda ortaya kan Celli isyanlarna son vermi, timar sisteminde baz dzenlemelere gitmi ve eitli slahat raporlar hazrlatmtr. Kprller zamannda da dzenin sert tedbir ve uygulamalarla salanmas yoluna gidilmitir.

17

Bu ilk slahat giriimlerine bakarsak, bir ortak yan hemen gze arpmaktadr. Bu slahat tedbirleri tamamen ie dnktr ve Avrupa etkisinden uzaktr. Kanuni Sultan Sleyman dnemi kanunlarnn yani Kanun- Kadimin yeniden uygulanmaya konulmas, bu dnem slahatlarnn temel amacdr.

2. Lale Devri ve Batya Yneli Karlofa sonrasnda Osmanl Devletini ynetenler, artk stnln Batya getiini biliyor ve kabul ediyorlard. Bundan kurtulmann yolunun da Avrupay rnek alan slahatlar yapmak olduu sonucuna varmlard. Bu yolda giriimlere de, ncelikle asker alanda olmak zere hemen baland. Tarihimizde 1718deki Pasarofa Antlamas ile balayp 1730 Patrona Halil isyan ile son bulan Lale Devri ite bu yeni dnemin ilk safhasdr ve ilk esasl slahatlar bu dnemin eseridir. Osmanl Devleti tarihinde Avrupaya eli gnderme, ilk bu dnemde balamtr. Bylece Avrupadaki gelimeler yakndan izlenmek istenmitir. Bu maksatla Yirmisekiz Mehmet elebi Efendi Parise (1721), Mustafa Efendi Viyanaya (1719), Mehmet Efendi Lehistana (Polonya) (1730), Nili Mehmet Aa Moskovaya (1722) gnderilmiti. 17 Bu grevliler resm bilgiler yannda, toplumsal, kltrel ve ekonomik her trl bilgiyi stanbula gndermeye balamlard. 18 Bir dier ilk ise, Parise giden elimizin maiyetindeki olu Mehmet Sait Efendi stanbula dnnde ilk Osmanl matbaasnn kurulmasna nayak olmutu. lk Trk matbaas bylece Sait Efendinin ortaklnda brahim Mteferrika tarafndan stanbulda, 1727de kuruldu. Matbaann kuruluu elbette kitap basmnda ok nemli bir gelime olmu, ayrca basn-yaym alannda bir takm atlmlara balang tekil etmitir. Hi kukusuz bu yaymlar halkn aydnlanmasna byk katk salamtr. 19 lk kez bu dnemde Sadrazam Nevehirli Damat brahim Paann emriyle tercme heyetleri oluturularak Dou ve Bat klasiklerinden baz eserler Trkeye evrilmitir. Sanayi alannda da Yalovada bir kt imalathanesi, stanbulda bir ini imalathanesi kurulmutur. Konutlarnn ounluunun ahap olmas nedeniyle sk sk yangnlara sahne olan stanbulda ilk kez itfaiye tekilat kurulmutur. Aslnda kurulan,
17 18

Faik Reit Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, TTK Yay., Ankara, 1 992, s.52-70. Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, TTK Yay., Ankara, 2000, s.47 19 Osman Ersoy, Trkiyeye Matbaann Girii ve lk Baslan Eserler, ADTCF Yay., Ankara, 1959,s. 30-33.

18

Yenierilerden oluan bir Tulumbac Ocadr. tfaiye rgtnn kurulmas, belediye hizmetleri alannda yaplan reformlarn da ilki olarak nemlidir. Salk alannda en nemli gelime, ilk kez bu dnemde iek asnn kullanlm olmasdr. Bata stanbul olmak zere pek ok ehirde imar faaliyetlerine giriilmi, saraylar, emeler, ktphaneler yaptrlmtr. Grld gibi, 18.yzyla kadar kendi kendine yetme prensibini benimseyen, zora dtnde de Kanun- Kadime dnmeyi k yolu sanan Osmanl Devleti, ilk kez Lale Devrinde ynn Batya evirmitir. Lale Devri 1730 ylnda patlak veren Patrona Halil syan ile sona ermekle beraber, yaplan dzenlemelere devam edilmitir. III. Ahmet dnemi olan (1703-1730) ve ayn zamanda kesintisiz bir bar dnemini de simgeleyen Lale Devrinden sonra, I. Mahmut zamanndaki (1730-1754) slahatlar ise daha ok asker alandadr. Bunlar arasnda Humbarac Ahmet Paa, zellikle nemlidir. Aslnda bir Fransz Kontu olan Claude-Alexandre Comte de Bonnevale, Fransz ve Avusturya ordularnda hizmet verdikten sonra 1729 ylnda Osmanl Devletine snarak hizmete balam, Topu ve Humbarac Ocanda nemli dzenlemeler yaparak bu ocaklar modernletirmitir. Gene bu dnemde, 1736 ylnda topu subay yetitirmek zere kurulan Hendesehane (Kara Mhendishanesi) nemli gelimelerdendi. Ne yazk ki ksa bir sre sonra bu kurum, basklar sonucu kapatlacakt. Gene ncelikle asker slahatlara yer verilen III. Mustafa ve I. Abdlhamit dnemlerinde bu kez bir Macar olan Baron de Tott getirtilmi ve bu dnemde (1771-1776) yeni toplar dktrlm ve Srat Topular Oca kurulmutur. Baron de Tott ayrca 1773te Mhendishane-i Bahr-i Hmayun adyla yeni bir Mhendishane almasn salad. anakkale ve stanbul Boazlarnda tahkimat yaplmasna alan Baron de Tott, Svey Kanalnn nemini grerek III. Mustafaya bu konuda telkinlerde bulunmutur. 20 Ayrca bozulan Osmanl Maliyesi gene bu dnemde dzeltilmeye allm, yenieri saym yaplm, ulufe alm-satm yasaklanmtr. 1770 eme Olaynda byk kayplara urayan Osmanl donanmasnn yeniden

20

Paul Imbert, Osmanl mparatorluunda Yenileme Hareketleri, (ev. Adnan Cemgil), Havass Yaynlar., stanbul, 1981, s.126-127.

19

inasna giriilmi, ayrca alan yeni okullar iin Franszca kitaplarn tercmesine hz verilmitir.. Lale Devriyle balayan tm bu slahatlar, yerli-yabanc, asker-sivil devlet adamlarnn nclnde gerekletirilmitir. Bata Fransa olmak zere Avrupadan gelen uzmanlar Avrupa asker tekilatnn ileyiini Osmanl Ordusuna uygulamlardr. Bu uzmanlarn da retmenlik yapt yeni okullarda yetien yeni nesil komutanlar, lkedeki batllama srecinin ilerlemesine byk katkda bulunacaklardr.
3. III.Selim Dnemi Yenilikleri ve Nizam- Cedit

Lale Devriyle balayan ilk esasl slahatlar, III. Selim zamannda hzlanarak devam etmitir. III. Selim tahta getiinde, devlet Rusya ve Avusturya ile sava halindedir ve yaplan anlamalardan hemen sonra padiah hzla slahat hareketlerine girimitir. Osmanl Tarihinde bu slahatlarn tmne Nizam- Cedit 21 (Yeni Dzen) ad verilmitir. Nizam- Cedit kavram dar ve geni olmak zere iki ekilde deerlendirilmektedir. Dar anlamda Nizam- Cedit, III.Selimin Avrupa standartlarnda bir ordu kurmak iin asker alanda yapt yenilikler ve iyiletirmeler demekti. Bylece oluturulan yeni ve modern orduya da Nizam- Cedit Ordusu denildi. Geni anlamda ise devletin ayn zamanda idar, sosyal ve ekonomik tm kurum ve kurulularda yapt slahatlarn tm kastedilmekteydi. Hazrlklarn tamamlayan III. Selim, ncelikle nelerin yaplmas gerektii konusunda fikirlerini almak zere bir Meveret Meclisi (Danma Kurulu) toplad. Bylelikle bir taraftan devlet adamlarnn konu hakkndaki grleri alnrken, dier taraftan da yaplacak tm slahatlar devlete mal etmek istemiti. Yaplan ar zerine gnderilen raporlardan ncelikle asker alanda slahatlara balanmas konusunda gr birliinin olutuu grlmt. Grler noktada toplanmt: 1. Yenieri Oca dahil btn asker tekilat, Kanuni Sultan Sleyman dnemindeki Kanun- Kadim e gre dzenlenip talim yaptrlmalyd. 2. Osmanl askerlerine, Kanun- Kadim diyerek, Avrupa tarz silahlar ile eitim sistemi ve sava usulleri retilmeliydi. 3. Yenieri Ocan ne kaldrmak, ne de slah etmek mmkn deildi. O halde bir kenara braklmal, Avrupai tarzda yepyeni bir ordu kurulmalyd. 22 Bu grler tartldktan sonra, Avrupa tarz yeni bir ordu tekilinde karar kldlar. Bunun iin on iki kiilik bir komisyon kuruldu ve bu komisyon yetmi iki maddelik bir program hazrlad. Islahatlar bu program erevesinde olacakt. Fransa ve sveten asker uzmanlar getirildi. Yenierilerin tepkisini ekmemek iin, balangta Bostaniyan- Hassa Ocana bal kk bir birlik halinde Bostanc-Tfenki Oca kuruldu. Daha sonra, Bostanc Ocana bal, resm ad Bostanc Tfenkisi Oca olan

Comment [C1]: Comment [C2R1]: Comment [C3R2]:

21 22

M. Tayyib Gkbilgin, Nizam- Cedid, slam Ansiklopedisi, C.9, MEB., stanbul, 1964, s. 309-318. Enver Ziya Karal, Selim IIIn Hat-t Hmayunlar- Nizam- Cedit -1789-1807, TTK Yay., Ankara, 1988.

20

Nizam- Cedit Ordusu kuruldu. (1794). Balang olarak ordunun mevcudu 12.000 olarak belirlendi. 23 Nizam- Cedit Ordusunun ilk byk baars, Akka nlerinde Napolyon ordularn yenmesiydi. Ahmet Cezzar Paa komutasndaki Nizam- Cedit ilk byk snavndan zaferle kmt. Bu giriimi ne kadar yararl olduunu gren III. Selim, ard ardna dier slahat faaliyetlerine balad. lk olarak Nizam- Cedit Ordusunun giderlerini karlamak zere, rad- Cedit ad verilen bir hazine oluturuldu. Yenieri Oca hari tm ocaklarn kanunnameleri yeniden dzenlendi ve slah edildi. Yenieri Ocana da asker eitim ve talim zorunluluu getirildi. Avrupann balca merkezlerinde daim elilikler ald. 1793te Londrada, 1795-1797 arasnda Paris, Viyana ve Berlinde faaliyete geen elilikler vastasyla hem Avrupa diplomasisinin dnda kalmann nne geilmi, hem de Avrupada meydana gelmekte olan tm bilimsel, kltrel ve teknolojik gelimelerden zamannda haberdar olunmutur. 24 Bugnk Deniz Harp Okulunun temeli olan Mhendishane-i Bahr- Hmayun ve Mhendishane-i Berr-i Hmayn (Kara Harp Okulu) ald. Bunlara ek olarak pek ok asker ve sivil okul ald. skdarda ilk resm devlet matbaas ald. Btn bu giriimler sonucunda, sve, ngiltere ve Fransadan getirtilen teknik elemanlar, uzmanlar, askerler ve retmenler vastasyla adeta Osmanl toplumunun tamamen yabancs olduu bir dnya kefedilmi, Batnn bilgi ve birikimi geni lde lkeye tanmtr. Osmanl Devletinin ayakta kalabilmesi iin yaamsal nemde olan bu slahat hareketleri ne yazk ki uzun srmemi, devletin yklmasn nleyecek belki de son ans elden karlmtr. lkedeki her yenilie daima kar olan bir yobaz kesim, eski nfuzunu kaybetmi ve bu gelimelerden honutsuz olan Yenierilerle birleerek isyan etmiler ve bu isyan sonucu da Nizam- Cedit dzeni daha amacna ulaamadan sona ermitir. Kabak Mustafa bakanlnda harekete geen isyanclar tm bu yeniliklerin hazrlaycs olan III. Selimi katletmiler ve yerine her dediklerini kabul ettireceklerine emin olduklar IV. Mustafay tahta geirmilerdir. (1807).

Sipahi ataltepe, 19. Yzyl Balarnda Avrupa Dengesi ve Nizam- Cedit Ordusu, Gebe Yay., stanbul, 1997, s.74. 24 Ercmend Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu ve lk Elilerin Siyas faaliyetleri 17931821, Trk Kltrn Aratrma Ens. Yay., Ankara, 1968, s.13-45.

23

21

4. II. Mahmut Dnemi Yenileme abalar Bu durum ok ksa sreli olmutur. Kabak Mustafa syan kar kmaz Rumeliye kaan Nizam- Cedit yanllar Ruscuk Ayan Alemdar Mustafa Paadan yardm istemiler, Alemdar Paa derhal stanbula yryerek isyan kanl bir ekilde bastrm, geri biraz ge kald iin III. Selimin hayatn kurtaramamtr ama, IV. Mustafay tahttan indirip yerine II. Mahmutun gemesini salamtr. (1808-1839). Sadaret Mhr de (Sadrazamlk) Alemdar Paaya verilmitir. O dnemde Osmanl Devletinin gelecei konusunda son derecede kritik bir dnemden geiliyordu. Ksa sreli de olsa yaplan slahatlar sonularn vermi ve lke iin bir umut domutu. Ne yazk ki bu slahatlar kanlmaz gren padiah ve devlet adamlarnn tm abalarna ramen imparatorluun toplumsal yaps iinde belli bir ounluu tekil eden, her yenilie kar, dindar olmaktan ok yobaz bir anlay temsil eden bir g hep vard ve daima bu giriimleri baltalyordu. Neredeyse yz yl kadar nce gene bir frsat yakalanm, uzun sava yllarndan sonra gelen Pasarofa Anlamasyla (1718) balayan sre Lale Devri olarak anlm ve 1730a kadar sren bu dnemde lke pek ok yenilikle tanmt. Ama sonunda gene geleneksel hastalk depremiti ve o olumlu admlar, hemen arkasndan gelen Patrona Halil syan ile son bulmutu. (1730). Bu kez ikinci slahat hareketi de Kabak Mustafa syan ile son buluyordu.(1807).

Alemdar Mustafa Paa ilk olarak dzeni salama yoluna gitti. nce isyan kanl bir ekilde bastrarak IV. Mustafa yandalarn da ortadan kaldrd. Arkasndan sarslan devlet otoritesini yeniden kurmak iin neler yaplmas gerektii konusunda yerel glerle, Ayanlarla grme ve onlarn da grlerini alma yoluna gitti. Bu grmeler sonunda tespit edilen ve belli esaslardan oluan bir belgeyi Padiah ve Ayanlar imzaladlar. Byle bir olaya Osmanl Tarihinde ilk kez tank olunuyordu. (7 Ekim 1808). Sened-i ttifak ad verilen bu belgeyle Padiah ayanlar resmen tanrken, karlnda ayanlar da devlet otoritesini kabul edecek ve zerlerine decek grevi eksiksiz yerine getireceklerdi. 25 Bu belgeyle ilk kez, padiahn yetkileri belli lde kstlanyordu. Bu nemli bir gelimeydi. Bunun arkasndan Alemdar Paa kendi otoritesini glendirme yoluna gitti ve sert tedbirler ald. Bu tutum ksa srede zellikle yenieriler arasnda ve halkn belli bir kesimi zerinde huzursuzlua yol at. te yandan II. Mahmut da Sened-i ttifak imzalamak zorunda brakld iin Alemdara tepkiliydi. Ulema kesimi ise nfuzu krld iin ksknd. Yenieri Oca , zorunlu talim yaptrlyor oluundan ve Nizam- Cedit yerine yeni kurulan Sekban- Cedit Ocann varlndan dolay rahatszd. Ksacas kazan yeniden kaynyordu. Alemdar Paann stanbula yerleen adamlarnn yapt serkelik de halkn tepkisini ekmekteydi. 26 Beklenen, bir ay kadar sonra gerekleti. Kasm 1808de ayaklanan yenieriler, Bb- li-yi bastlar. Kar koyan Alemdar Mustafa Paaya bekledii yardm Saraydan gelmeyince ,daha

25 26

Blent Tanr, Osmanl Trk Anayasal Gelimeleri (1789-1980), Yap Kredi Yay., stanbul, 2001, s.44-48 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C.V, TTK Yay., Ankara, 1983, s.94.

22

fazla direnemeyeceini anlayan Alemdar Paa mahzene inip barut flarn ateleyerek intihar etti. Binay sarm bulunan yz dolaynda yenieri de bu olayda hayatn kaybetti. Tahta kn Alemdara borlu olan II. Mahmut, imdi onun glgesinden kurtulmutu. Artk tam olarak kendi otoritesini kurabilirdi. nce salkl bir durum deerlendirmesi yapt. lkenin kanlmaz olarak slahat tedbirlerine ihtiyac vard, bu yolu mutlaka srdrmeliydi ama, Lale Devrinin padiah III. Ahmetin bana gelenleri de, amcas III. Selimin akbetini de unutmamal, bunlardan gereken dersleri karmalyd. II. Mahmuta gre tm slahat hareketlerinin karsndaki asl g Yenieri Oca idi ve mutlaka kaldrlmalyd. Ancak bylece ileride yapmay dnd dier atlmlarn da n alabilirdi. Bunu gerekletirebilmek iin ard ardna bir dizi tedbir ald ve devlet idaresini kendi tekelinde toplad. Yakn ve gvenilir adamlarn nemli grevlere getirdi, ynetimine kar gelebilecek olanlar ynetimden uzaklatrd. Alemdar Mustafa Paaya kar karlan isyan sonucu kapatlan Sekban- Cedit Oca yerine bu kez kendisi Ekinci Oca ad verilen yeni bir asker snf oluturdu. Srf tepki ekmemek iin, Yenieri Ocann birok komutann bu yeni ocaa atad. Bu yeni ocakta talimlerin sk bir ekilde balamasn emretti. Bunun yenierilerin tepkisini ekeceini biliyordu ama harekete gemek iin artk kendisi de hazrd. Yenierilerin kazan kaldrma eylemi beklendii gibi hzla byd. Bunu frsat bilen Padiah, 15 Haziran 1826 gn kendisine bal tm asker ve idar grevlileri Saraya ard ve gereken emirleri vererek, Yenieri Ocann kaldrlmasn emretti. Sonu olarak Topu Oca bata olmak zere, humbarac, lamc ve kalyoncu askerlerin youn ateine maruz kalan isyanc yenieriler, ksa srede yok edildiler. Tarihimize Vaka-i Hayriye (Hayrl Olay) olarak geen Yenieri Ocann kaldrl, Osmanl Devleti tarihinde bir dnm noktasdr. 27 Asker vasflardan zaman iinde artk iyice uzaklam, esnaflam, disiplin tanmayan, her trl yeniliki atlmn nndeki en byk engel artk kaldrlmtr. Bylece II. Mahmut vakit kaybetmeden hemen bir dizi slahat hareketine giriti. nce, Yenieri Ocann mnev kayna olan Bektai Tarikat da kapatld. 28 Ortadan kaldrlan Yenieri Ocann yerine kurulmu bulunan Askir-i Mansure-i Muhammediye Ordusunun asker ve gelir ihtiyalarn karlamak zere, Osmanl Devletinde ilk kez modern anlamda nfus saym yapld. (1831). Bu sayede bir taraftan askerlik iin mevcut erkek nfus says saptanrken, dier taraftan da mlk saym yaplarak vergilendirme ileminin daha adil yaplmas saland. 29 Devleti ilgilendiren her trl kararn alnd Divan- Hmayun kaldrld ve yerine bugnk bakanlklar kuruldu. Sadaret Kethudal, Dahiliye Nezaretine, Reisl Kttaplk
smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekiltndan Kapkulu Ocaklar, TTK Yay., Ankara, 1988, s.523-565. Ejder Okumu, II. Mahmud Dnemi Yenileme abalar, Trkler, C.14, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 2002, s.647. 29 Enver Ziya Karal, Osmanl mparatorluunda lk Nfus Saym 1831, Baveklet Umum Mdrl Neriyat, Ankara, 1943, s.10-12.
28 27

23

Hariciye Nezaretine, Darphne-i mire ve Hazine-i mire Maliye Nezaretine evrildi. Ayrca Evkaf ve Ticaret Nezaretleri oluturuldu. Buralarda grev alan memurlar belli bir hiyerariye gre yeniden dzenlendi. Padiahlktan sonra gelen en yksek makam olan Sadrazamlk Baveklete dntrld ve yetkilerinin ou Nzrlara devredildi. Bylece Padiahn mutlak vekili olmaktan karak, sadece nezaretlerin kendi aralarnda ve Padiahla olan koordinasyonunu salayan bir st makam haline geldi. 30 Osmanl Devletinde dnlen her yenilik iin, konuyu inceleyip aratracak komisyonlar, meclisler oluturuldu. rnein Avrupadaki askerlik sanatn incelemek ve bunu lkede uygulanr hale getirmek iin, Dar- ra-y Asker adl bir komisyon kuruldu. Adl alanlarda kanunlarn yaplmas amacyla gnmzdeki Dantay ve Yargtaya benzer mahkemeler kuruldu. Btn bu oluumlar, Tanr buyruu veya padiah iradesi olmakszn da insanlarn toplum dzenini salayacak kanunlar yapabileceklerini gstermesi asndan nemlidir. Ayrca bu giriimler Osmanl Devletinin bir hukuk devleti olmak yolundaki kararllna da iaret etmektedir. 31 Ynetim alannda bu dzenlemeler yaplp, Merkez Tekilatnda istikrar salandktan sonra, sra tara tekilatna gelmiti. lk olarak lkenin drt bir yannda adeta yarbamsz hale gelmi olan Ayanlar tek tek ortadan kaldrld. Timar Sistemine son verilerek, eyaletler dorudan Merkeze baland. Valiler maal memur statsne getirildi. Eyaletlerde yedek asker anlamna gelen redif kuvvetler yetitirmek iin Mirlikler oluturuldu. Mirliklere bal alt birim olarak da Feriklikler kuruldu. 32 En kk yerleim biriminin idaresinden sorumlu olan muhtarlklar da gene bu dnemde kuruldu. (1829). 33 Devlet hizmetinde bulunanlarn lmnden sonra mallarna devlet tarafndan el konmas anlamna gelen Msadere Sistemi kaldrlarak, mlkiyet hakk geniletildi. Eitimin toplumun gelimesindeki yerini ok iyi kavrayan II. Mahmut, Batdaki bu konudaki gelimeleri de dikkate alarak, ilkretimi mecburi kld. Ortaretim iin ise Rtiyeleri at. Ayrca Mekteb-i Ulm-i Edebiye, devlet memuru temini iin Mekteb-i Maarif-i Adl, temel eitim kurumlar olarak alan dier okullardr. II. Mahmut, devletin acilen yetimi insan gcne olan ihtiyacn ok isabetle kavramt. O yzden ilk retimden ok, yksek retime nem verdi. Bilgili memura, uzman asker, subay ve hekime, eitli kademelerde hizmet grebilecek yetimi insan gcne duyulan ihtiya her gn daha da ok artyordu ve bu eitimi verecek dzeyde okullardan koca imparatorluk yoksundu. Bylece, Tphne-i mire (Tbbiye, 1827) ile Mekteb-i Ulm-

30 31

Karal, Osmanl Tarihi, C.V., s.152-153. Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, (Haz. Ahmet Kuya), Yap Kredi Yayn., stanbui, 2005, s.175-176. 32 Karal, Osmanl Tarihi, C.V, s.154-155. 33 Karal, Osmanl Tarihi, C.5. 154-155.

24

Harbiye (Harbiye, 1834) vakit geirilmeden ald. Mzka-i Hmayunun almasyla da Bat mzii eitimi verilmeye baland.(1834). 34 Eitim alanndaki bir dier gelime, retmen ve memur yetitirilmesi iin Avrupaya renci gnderilmesidir. Bu Osmanl Tarihinde bir ilktir. Osmanl Devletinin ilk Resm Gazetesi olan Takvim-i Vekyi, 1831 ylnda Trke ve Franszca olmak zere iki nsha halinde bu dnemde karlmaya balanmtr. Ekonomik alanda da pek ok yenilik yaplmasna ramen, 1838 ylnda ngiltere ile imzalanan Balta Liman Antlamas ok olumsuz sonular dourmu, bu durum Osmanl ekonomisinin kn hzlandrmtr. Dnemin tek olumsuzluu budur ve bunda da Msr Valisi Kavalal Mehmet Ali Paann yaratt tehdit, alelacele byle bir anlama imzalanmas zorunluluunu getirmitir. Haberleme ve ulam alanna da el atan II. Mahmut, nce Posta Tekilatn kurmu, bu nedenle de lkenin eitli blgelerinde posta yollar yaplmaya balanmtr. Ayrca bundan byle yurt ii ve yurt d seyahatlerde pasaport kullanma zorunluluu getirilmitir. 35 Klk kyafette dzenlemelere gidilerek kamu alannda kavuk ve sark tarihe karmtr. Yerine, asker ve memurlar iin Fes getirilmi, sokaktaki insanmz ise seiminde serbest braklmtr. Setre ve pantolon giyme zorunluluu getiren II. Mahmut, bizzat kendisi Batl giyim tarzn benimseyerek, brokratlarna rnek olmutur. Resm dairelerde devlet bakannn resminin aslmas geleneini balatarak, tm kamu kurulularna tablosunu astrmtr. Padiahlarn lkelerini tanmalar gerektiini syleyerek seyahatlara km, ilk olarak da Rumeliyi ziyaret etmitir. 36 Grld gibi II. Mahmut tahtta oturduu 31 yl (1808-1839) boyunca devlet tekilatn adeta yeniden kurarak, ada bir toplum olma yoluna gidite nemli rol oynamtr. Bu kurum ve kurululara tek tek bakldnda, bunlarn yokluundaki Osmanl Toplumunun uygarlktan ne kadar uzak olduunu kestirmek hi de zor deildir. Mutlak Monariyle ynetilen Osmanl Devletinde II. Mahmutun reformlarn, Lale Devriyle balayan Avrupaya dnk modernleme srecinde, sondan bir nceki adm olarak deerlendirmek mmkndr. Bundan sonraki adm ise Tanzimat Dnemi olacaktr.

5.Tanzimat Ferman ve Getirdii Yenilikler (1839-1876) II. Mahmut, lmnden nceki son gnlerinde iki meseleyle yakndan ilgileniyordu. Bunlardan biri Msr Meselesi, ikincisiyse son hazrlklarnn yaplmakta
34 35

Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, Kltr Koleji Yay.,stanbul, s.1994, s.127-133. Karal, Osmanl Tarihi, C.V, s.157. 36 A.g.e., s.158.

25

olduu Tanzimat Fermanyd. Her ikisinin de sonucunu gremeden ld. (1839). Yerine olu Abdlmecit geti. Dolaysyla her iki konuyla da Sultan Abdlmecit uramak zorunda kald. Msr Meselesi Avrupal devletlerin mdahalesiyle, 1840 ylnda sona erdi. Tanzimat reformlar ise, Londra Elisiyken Sultan Abdlmecitin clusu (tahta gemesi) nedeniyle stanbula gelen Mustafa Reit Paann youn gayretleri sonucu ilan edildi. (1839). Topkap Saray bahesinde okunduu iin Glhane Hatt- Hmayunu olarak da bilinen Tanzimat- Hayriye Ferman 3 Temmuz 1839 tarihinde ilan edildi. 37 Ferman, o gne kadar Osmanl Devletinde grlmedik yenilikler ve bundan daha nemli olarak da yeni bir anlay getiriyordu. Ferman incelendiinde, ilk olarak devletin istikrara kavumas iin eitli yasalarn yaplacann sznn verilmekte olduu grlr. Buna gre sz konusu yasalar, oluturulacak bir Mecliste, zellikle halkn can, mal ve namus gvenliini salayacak ekilde karlacakt, bunun sz veriliyordu. te yandan da o gne kadar Osmanl tebasnn byle bir gvencesinin mevcut olmad da kabul edilmi oluyordu. Artk bizzat devlet, bu sznn teminatyd. Padiah, devletin bu szn tutacan yeminle teyid ediyordu. Bylece btn Osmanl Tebasnn kanun nnde eitlii ilkesi ve zel mlkiyet ile, miras brakabilme haklar devlet tarafndan garanti edilmekteydi. Vergilerin herkesin gelirine gre toplanaca, askerlikte dzenlemelere gidilecei, yarglama srecinde bundan sonra daha dikkatli davranlaca fermanda deinilen dier konular arasndayd. Son olarak, rvet ve iltimasn kaldrld, herkesin sulu bulunana kadar masum olduu ilkesinin kabul edildii ifade ediliyordu. 38 Grld zere Fermann karakterinde insan zgrl ve insann yaratl itibariyle sahip olmas gereken temel haklar esas alnmtr. Uygulamaya gelince, Fermanda belirtilen tm hususlar yerine getirilememi olsa da, bu konuda byk bir admn atld sylenebilir. Osmanl Devletindeki btn unsurlarn eit saylmas, mlkiyet ve miras brakabilme hakknn tannmas ve kleliin kaldrlmasgibi hususlar hemen uygulamaya koyuldu. Bu konularda en nemli grev, II. Mahmut zamannda kurulan ve Dantay, Yargtay benzeri bir mahiyet gsteren Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliyeye dmekteydi. Tanzimattan sonra bu kurula yasa ve tzk yapma, yaplanlar dzeltme ve Tanzimatla ilgili tm sorunlar zme yetkisi verildi. Ancak bu kadar yk tayamayan Meclis, 1853 ylnda Meclis- l-i Tanzimat ve Meclis-i Ahkm- Adliye adlarnda iki farkl kurum haline dnt. Bunlardan l-i Tanzimat daha ok idar grevlerle, Ahkm- Adliye ise daha ok yargy ilgilendiren konulardaki grevlere bakacakt. Bu Meclisler 1861 ylnda birleip, 1868 ylnda yeniden ve Divan- Ahkm- Adliye (Bugnk Yargtay) ve ra-y Devlet (Bugnk Dantay) olmak zere ikiye ayrldlar. 39

Yavuz Abadan, Tanzimat Fermannn Tahlili, Tanzimat I, Ksm I, MEB Yay., stanbul, 1999, s. 31-58. Halil nalck, Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmynu, Belleten, C.XXVII, s.109-112 (1964), TTK Yay.,Ankara, 2001,s.603. 39 Tanr, A.g.e., s.103-106.
38

37

26

Devlet merkezinde oluturulan yasa yapc ve dzenleyici bu meclislerin yan sra vilayetlerde de daha dar yetkilere sahip- benzer meclislerin oluturulmas, adaletin salanmas iin tutulan balca yol olmutu. yle ki, Fermanda zerinde durulan temel nokta, devletin tebaas olan Mslman, Hristiyan, Musevi, kim olursa olsun herkesin eit sayld ve bunlarn can , mal, rz ve , namus gvenliinin devlet garantisi altna alnd ilkesi idi. Bu nedenle, bugne kadar eriyye Mahkemeleri ve Cemaat Mahkemeleri gibi kurumlar araclyla datlan adalet, imdi artk yeni oluturulan bu meclislerde, Bat tarznda hazrlanan yeni yasalar ile bunlarn tatbik edildii yeni mahkemeler araclyla datlmaya balanmtr. 40 lk dzenlemelerden biri olarak, Fransz kanunlarndan adapte edilen Ceza Kanunnamesi (1840, 1851, 1858) 41 ve Ticaret Kanunnamesi zikredilebilir. Daha sonra ise Arazi Kanunnamesi (1858)dikkati ekmektedir. Ayrca oluturulan Mecelle-i Ahkm- Adliye Cemiyetinin 1876 ylnda almalarn bitirmesiyle ortaya kan Mecelle , Osmanl Devletinin ilk Medeni Kanunudur. Bunlarn dnda zellikle Fransz kanunlarndan eitli dzenlemeler de yaplmtr. 42 Bir taraftan da ada ve yeni mahkemeler kurulmutur. lk olarak Ticaret Mahkemeleri (1840) ve Karma Mahkemeler (1847) kuruldu. Bunu 1864 tarihli Vilayet Nizamnamesi ile kaza, sancak ve vilayetlerde genel olarak Nizamiye Mahkemeleri adyla bilinen hukuk ve ceza mahkemeleri takip etti. Bidayet ve stinaf mahkemeleri de yine zikredilmesi gereken mahkemelerdir. 43 Hak-hukuk alanndaki bu gelimelerin yan sra askerlik alannda da yeni dzenlemelere gidildi. Buna gre: Askere alnma ilemi, ailedeki erkek nfusa gre yaplacakt. Tek ocuklu bir aileden asker alnmamasna karar verildi. Askerlik ya 20, ordu mevcudu 20.000 olarak belirlendi. Zorunlu askerlik sresi 1843 ylnda 5 yl olarak dzenlendi. Bu sreyi bitirenlerin ise yedek askerlik sresi 7 yl olacakt. 1847de gayrimslimlere askerlik mecburiyeti getirildi ve buna bal olarak cizye vergisi kaldrld. Ayn karar 1856 ylnda Islahat Fermannda tekrarlanm, ancak uygulanamamtr. Bunun zerine cizye vergisi yerine Bedel-i Asker-i denilen askerlikten muafiyet vergisi kondu.

40 41 42

Glcihal Bozkurt, Bat Hukukunun Trkiyede Benimsenmesi, Ankara, 1996, s.49. Tahir Taner, Tanzimat Devrinde Ceza Hukuku, Tanzimat I, Ksm I, MEB Yay.,stanbul, 1999, s.225-231. Hfz Veldet, Kanunlatrma Hareketleri ve Tanzimat, Tanzimat I, Ksm I, MEB Yay., stanbul, 1999, s.176-199. 43 Mustafa Reit Belgesay, Tanzimat ve Adliye Tekilat, Tanzimat I, Ksm I, MEB Yay., stanbul, 1999, s.213-217.

27

Eitim ve talim iin Fransa ve Prusyadan uzman subaylar getirtilmi, konuyla ilgili eitli talimatnameler yazdrlmtr. 44

Ekonomi alannda da ilk kez modern bte sistemine geilmek istenmitir. Bylece bte eskiden olduu gibi yl bittikten sonra deil, yln banda bir tahmin olarak dzenlenir hale getirilmitir. Vergi konusunda da rf vergiler kaldrlmtr. Herkesin gelirine gre yllk tek bir vergi vermesi esas kabul edilmitir. 45 Osmanl Devletinin ilk kt paras olan Kaime-i Mutebere-i Nakdiye ise bu dnemin ilklerindendir. (1840). 46 Tanzimatn zerinde en ok durduu bir dier konu, eitim olmutur. Bir devletin yaamnda eitimin rol imdi ok iyi kavranmtr. Bu nedenle, gelimeye ve ilerlemeye hibir katks olmayan medreseler kendi haline braklm, onun yan sra modern tarzda okullar almaya balanmtr. Bu maksatla Geici Meclis-i Maarif kurulmutur. (1845). Bu mecliste Sbyan Mekteplerinin slah, ilkokulun mecburi olup parasz hale getirilmesi, Rtiyelerin (Ortaokul) alarak yaygnlatrlmas ve niversite olarak da Darlfnunun kurulmas kararlatrlmtr. Bunlarn dnda 1848de ilk kez stanbulda retmen Okulu Darlmuallimin almtr. 1870 ylnda da bunu Kz retmen Okulu (Darlmuallimat) izlemitir. Bylece de kzlarn ilkokul sonras eitim yapmalarna olanak salanmtr. 47 1 Eyll 1868 ylnda Rtiye ile Yksek retim arasnda, Avrupa bir yapda ilk kez bir orta retim kurumu olan Galatasaray Sultanisi kuruldu. 48 1869da Maarif Nizamnamesi yaynlanm ve buna dayanarak Maarif Nezareti kurulmutur. lk yksek retim kurumu Darlfnun ise 1863te almtr. 49 Bu niversitede okunacak kitaplarn hazrlanmas, tercme faaliyetlerinde bulunulmas ve bilimsel aratrma yaplmas iin ilk Trk limler Cemiyeti Encmen-i Dani 1851 ylnda kurulmutur. 50

6. Islahat Ferman ve Sonular ( 28 ubat 1856 ) Tanzimat sreci devam ederken, adeta yabanc devletlerin youn talep ve telkinleriyle 28 ubat 1856 gn Islahat Ferman ilan edilmitir. Buna gre: Herkes dininin gereini rahata yapabilecek, kimse din deitirmesi iin zorlanmayacakt. D lkelerin basklaryla gayrimslimler artk Mslmanlara hemen hemen eit dzeye geliyorlard. Osmanl Devleti, bu konularda d bask olmasn diye Islahat Fermann ilan etmiti ama bu basklardan gene de kurtulamadi. Bu kez bu lkeler
44

Abdullah Saydam, Tanzimat Devri Reformlar, Trkler, C.12, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 2002, s.794-795. 45 a.g.m.,s. 796. 46 kr Baban, Tanzimat ve Para, Tanzimat I,Ksm I, MEB Yay., stanbul, 1999, s.246. 47 Saydam, a.g.m., s.798-799. 48 Sadrettin Cell Antel, Tanzimat Maarifi, Tanzimat I., Ksm I., MEB Yay., Ankara, 1999, s.446-449. 49 Akyz, a.g.e., s.146-148. 50 Ali hsan Gencer, Encmen-i Dani ve Mustafa Reid Paa, Mustafa Reid Paa ve Dnemi Semineri, (Bildiriler), Ankara, 13-14 Mart 1985, TTK Yay., Ankara, 1994, s.32-33.

28

bu haklarn ne kadar yerine getiriliyor olduunu kontrol iin sk sk mdahale eder duruma geldiler. Islahat Ferman hukuksal adan Tanzimat Fermannn tamamlaycs konumundadr. Ksaca zetlenecek olursa, Tanzimat Dnemi, yenilikleri Lale Devriyle balayan Osmanl adalama srecinin nemli ke talarndandr. Dnemin en nemli zellii, dzenlemelerin asker alanla snrl kalmayp idar, sosyal, kltrel ve ekonomik hemen hemen her alan kapsar dzeyde olmasdr. Ayrca padiahn kendi iradesiyle yetkilerinde kstlamaya gitmesi, oluturulan meclisler, hazrlanan kanunnameler, Osmanl Devletinde artk yapsal olarak bir eylerin deimekte olduunu, geleneksel yapdan modern hukuk devletine geilmekte bulunduunu gstermektedir. Alan yeni okullar ve buralarda yaplan eitimler ile buna bal olarak derslerin ierii, hi kuku yok ki yeni bir aydn snf domasna yol at. Bu kadrolar ileriki yllarda lke ynetiminde arlklarn koyacaklardr. Ne yazk ki Tanzimatn olumsuz yanlar da vardr. Bunlarn banda da yeni dzenlemelerin yan sra eskinin de muhafaza edilmi olmas gelir. Bu durum bir ikilik yaratacak, dualizme yol aacaktr. Bu da toplumda atma demektir. Avrupal devletler ise zellikle bu dnemde , Osmanl tebaasndan olan gayrimslimlerin haklarnn koruyuculuunu stlenecekler ve sk sk bunu kontrol ediyor bahanesiyle Osmanl Devletinin iilerine mdahale edeceklerdir. Buna karlk arkalarn bu devletlere dayayan gayrimslimler de sk sk haklarnn daha da arttrlmas taleplerinde bulunacak, bu destei de salayacaklardr. Sonuta, Tanzimat ncesinde balam olan imparatorluktan kopmalar, gayrimslim topluluklarn bamszlklarn birer birer ilan etmesiyle, devletin kne kadar devam Edecek, Tanzimattan beklenen sonu salanamayacaktr..

7.TARTIMA KONULARI A. lk islahat hareketlerine girilirken, Kanun- Kadime dnmek neden yeterli olamad? Tartn. B. Matbaann neminin kalknmadaki yerini tartn. C. Lale Devrinin nemini aklaynz. . Patrona Halil syannn slahat hareketlerine olan olumsuz etkisini irdeleyin. Gya slam adna yaplan bu tr gerici-yobaz hareketlerin Osmanl mparatorluuna nelere mal olduunu aranzda tartn. D. Yeniliki bir hareket olarak Nizam- Cedit dneminin neden baarl olduu zerinde dnn. III. Selimin hayat pahasna kurduu bu dzenin neden ok daha nceleri kurulamam olduunu tartn. E. lk batl tarzda mhendishanelerin imparatorlukta bu kadar ge alm olmalarnn nedenleri zerinde dnn ve tartn.

29

F. Yenilemeye bir dier darbe olan Kabak Mustafa isyannn sonular zerinde dnn. Bu tr hareketlerin Bat le arasndaki mesafeyi derinletiren Osmanl mparatorluunun k zerindeki yerini irdeleyin. G. Tanzimat Fermannn getirdii yeni dzen, neden bekleneni veremedi? Tartn. . Tanzimat Dnemindeki yaplanmay gz nne alarak , Osmanl Devletinin yapsal ve kurumsal adan da ada devletlerden ne kadar uzak olduu zerinde dnn. H. Islahat Fermannn nemi, olumlu ve olumsuz sonularn belirleyin ve zerinde tartn.

III. MERUT MONAR DNEM 1. Yeni Osmanllar ve Birinci Merutiyet Dnemi Tanzimat Fermannn ilan edilmesinden beklenen sonu domamtr. Bu konuyu ilk gndeme getirdii zaman Mustafa Reit Paann hayal ettikleri gereklememi, iittiklerinden byk umuda kaplan hasta yatandaki byk slahat Padiah Sultan II. Mahmut ise bu sonucu grmedii iin herhalde ansldr. Fermandan beklenen neydi? Osmanl Devleti adalarndan ok geri kalm, bu nedenle yklmaya mahkm, geri bir toplum grnmndeydi. Bu haliyle, ksa srede gereken atlmlar yapmazsa, Fransz htilalinin yayd ulus-devlet fikri ve zgrlk akmlarn etkisiyle bnyesindeki aznlklar bir arada tutma ans yoktu. Onlarla ba edecek askeri gc de yoktu. yleyse, bir an nce gereken atlmlar, dardan bir mdahale gelmeden bizzat kendisi yapmal, bylece aznlklarn bamszlk arzularnn nne gemeliydi. Bunun iin de yzyllarn ihmali olan bir dizi toplumsal, hukuksal, siyasal ve ekonomik tedbirleri almal ve uygulamaya koymalyd. Esas itibariyle, dnlenler doruydu. Peki yanl olan neydi? Yanl olan zamanlamayd ve btn bunlar iin artk ok ge kalnmt. Yanl olan Patrona Halil, yanl olan Kabak Mustafa isyanlaryd. Bugn dnlenler ve Tanzimat Ferman olarak ilan edilen slahatlar, o gnlerden itibaren uygulanyor olmalyd. Yzlerce yln birikimi kocaman imparatorluk, tabanna yaylm ve her eye gya slam asndan bakp, onu da yanl yorumlayp, her yenilie gvur icad yaklamyla kar kan gerici-yobaz bir gruha teslim olmutu. imdi ite onun acsn ekiyordu. Fermanla ne denilirse denilsin, sylenilenler artk inandrc olmaktan ok uzakt. Aznlklar, d glerin de desteiyle bamszlklarn kazanacak gte olduklarnn ve Osmanl Devletinin de bunu nleyecek gte olmadnn farkndaydlar. Nasl farknda olmasnlar ki? Daha dn kadar yakn bir gemite, 1821de arn yaveri psilanti Beyin nderliinde Mora Yarmadasnda balayan bir Yunan isyan bastrlamam, 1830a gelindiinde bamsz Yunanistan kurulmutu. Srp isyan ise sryordu. stelik btn Balkanlar bu gelimeleri dikkatle ve yakndan izliyorlard. Tanzimat Ferman neyi vaat ederse etsin, hibir ey bamszlk kadar deerli olamazd. Devleti ynetenler imparatorluk iindeki tm unsurlar bir arada tutabilmek iin bu Fermanla halklarn eitlii fikrini ortaya atm, bylece tm sorunlarn zleceini ummulard ama tam tersi oldu. Aznlklara verilen haklar sonucu tm toplumda ortak bir Osmanllk fikri ve ruhunun geliecei umulurken, aznlklar bu edindikleri haklar yabanc

30

destei ve basksyla srekli arttrp, olay bamszla kadar gtrr hale getirdiler. zellikle 1856 Islahat Fermannn ilanyla bu gelime daha da hzland. Tanzimat Fermannn ilan ettii reformlarn beklenen sonucu vermemesi halkta genel bir huzursuzlua yol amt. imdi artk tm aznlklarla eit statye getirilen Mslman kesim de bu konumundan mutlu deildi. Bir yandan siyas istikrarszlk, dier yandan d glerin bktran mdahaleleri, ynetimdeki zaaflar, saray masraflarnda gze batan ykseli, Krm Sava nedeniyle yaplan ilk borlanmann denemeyii zerine yeniden borlanmalar ve bunun faizlerinin bile denemez konuma gelmesinin toplumda yaratt huzursuzluk, toplumu giderek daha da germiti. te bu ortamda ynetime kar duyulan ortak tepki, bir grup Osmanly harekete geirmiti. Sorunun kayna olarak Sultan Abdlmecit gsteriliyor ve onun tahttan indirilmesiyle sorunun zleceine inanlyordu. Bu yolda atlan ilk adm, tarihlerimizde Kuleli Vakas olarak bilinir.(1859). 51 Giriimcilerin amac Abdlmeciti tahttan indirip yerine kardei Abdlazizi geirmektir. Planlarn yeterince gizli tutamaynca, olay nceden haber alnd iin gereken tedbirler de alnm ve bu teebbs baarszlkla sonulanmtr. Yakalananlar Kuleli Klasnda yarglandklar iin de bu olaya Kuleli Vakas denildi. 52 Teebbste bulunanlarn amac, salam bir Osmanllk birlii erevesinde, gl ve salam karakterli bir padiahn ynetim ve nderliinde istikrarl bir hkmetin kurulmasdr. 53 Kuleli Vakas, devlet ynetiminde kapsaml slahatlarn yaplmasnn zorunlu olduunu gsteren bir giriimdir ve Yeni Osmanllarn (Jn Trkler) siyasal platformda kendilerini duyurduklar ilk olaydr. 54 Kuleli Vakasndan iki yl sonra Sultan Abdlmecit lm ve tahta Sultan Abdlaziz gemitir. (1861-1876). Bylece de li ve Fuat Paalar iktidar ele geirmilerdir. Ancak, lkede tm hzyla devam eden sorunlara bunlar da are bulamayacaklardr. te bu umutsuzluk ve aresizlik, daha genel slahatlarn yaplmas iin lkedeki aydnlar yeni oluumlar ierisine girmeye ve yeni zm araylarna sevk etmitir. te bylesi bir oluum peinde olanlarn gittikleri en etkin cemiyet Yeni Osmanllar olmutur. Yeni Osmanllar, 1865-1876 yllar arasnda merut ynetimin kurulmas amacyla mcadele eden baz Osmanl aydnlarnn oluturduu topluluu ifade etmek iin kullanlmaktadr. 55 Cemiyete Yeni Osmanllar denildii gibi, yelerinin genlerden olumas dolaysyla Gen Osmanllar ad da verilmitir. Bu Osmanl aydnlar ksa bir sre sonra ve zorunlu olarak faaliyetlerine Avrupada devam etmek zorunda kalacaklar iin, Yeni Osmanllar hareketi Bat tarafndan Jeunes-Turquie (Jn Trk) olarak anlacaktr. Bu ifadeler arasndan en yaygn olarak kullanlacak olan Jn Trk olacaktr. 56 Bu nedenle, ilk
51 52 53

srafil Kurtcephe-Feridun Yldz, Kuleli Asker Lisesi Tarihi, Kuleli Asker Lisesi Matbaas, 1985, s.8-9. Nevin Yazc, Osmanllk Fikri ve Gen Osmanllar Cemiyeti, T.C. Kltr Bakanl Yay., Ankara, 2002, s.44. Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, (Haz. Ahmet Kuya), Yap Kredi Yay., stanbul, 2005, s.175-176. 54 Ahmed Bedevi Kuran, nklap Tarihimiz ve Jn Trkler, Kaynak Yay., stanbul, 2000, s.18. 55 Enver Koray, Yeni Osmanllar, Belleten, C.XLVII, s.186 (Nisan 1983), TTK Yay.,Ankara,1984,s.563 56 hsan Sungu, Tanzimat ve Yeni Osmanllar, Tanzimat I, Ksm I, MEB, stanbul, 1999, s.777.

31

dnem olarak nitelendirilen Yeni Osmanllar Dnemine (1865-1876) I. Jn Trk Hareketi , 1876-1920 aras dnemi kapsayan harekete de II. Jn Trk Hareketi (ttihat ve Terakki Cemiyeti) demek suretiyle basit bir ayrm yaplabilir. 1865 yl haziran aynda, bir Pazar gn Belgrad Ormanlarnda bir araya gelen alt gen, Mehmet, Nuri, Reat, Namk Kemal , Ayetullah ve Refik Beyler, adn ttifak- Hamiyet koyduklar, sonradan ismi Yeni/Gen Osmanllar Cemiyeti olarak anlacak cemiyeti kurdular. Amalar en geni reform hareketi olarak Osmanl Devletindeki padiah, idaresine dayanan mutlakiyet rejimini , merut ynetime evirmekti. 57 Cemiyet yelerine gre zm, mutlakiyetin sona erdirilip, merutiyete geilmesiydi. Bu takdirde, seimlere gidilecek demekti. Halk kendisini temsil edecekleri seeceklerine gre, sonunda Meclise girecek olanlar da bylece her din ve rktan olacaklar, geldikleri blgenin ihtiyalarn ve hassasiyetlerini en iyi bilenler olarak da en iyi kararlarn Mecliste alnmasn salayacaklard. Bylece ihtiya duyulan dzenlemeler, 58iyiletirmeler, Meclis kararyla ve padiah onayyla olacakt. Bu gerekletirilebilinirse, o zaman yabanc devletlerin aznlklar lehine sk sk lke ilerine mdahale etmesine gerek de kalmayacak, bu yol kapanacakt. Dnce buydu ve kt stnde doruydu. te yandan, Yeni Osmanllar Cemiyetini kuranlar, kendilerine verdikleri isimden de aka belli olduu gibi, dnce sistemi olarak da Osmanlclk fikrini benimsemilerdi. Fransz htilalinin yayd ve etnik tabanl milliyetilik fikrinin devletin paralanmasna yol aacan grmler ve buna engel olmak zere daha kapsaml ve btn etnik ve dinsel unsurlar iinde barndran bir Osmanlclk dncesini benimsemilerdi. Cemiyetin kurucularna bakld ve sonradan katlacak olanlar da incelendii zaman grlr ki, bunlar Tanzimat dnemi alan ada okullarda eitim grm, olan biteni fark edebilen, yeniliklere ak, aydn bir kadrodur. Bir ou devlet hizmetinde, rnein Tercme Brosunda hizmet grm, yabanc dil bilen; bir ksm gazeteci ve benzeri deiik dallarda alm kiilerdir. Avrupadaki ynetim sistemleri ve anayasalar konusunda bilgi sahibidirler. Bu nedenle de, benzer bir sistemin Osmanl Devletinde acilen kurulmas, yoksa ok ge kalnm olaca kansndadrlar ve bu amaca ynelik olarak da ite imdi rgtlenmilerdir. Cemiyet mensuplar amalarna ulaabilmek iin en etkin kitle iletiim arac olarak basn kullanmay dnmlerdir. Bu dnemde, Osmanl Devletinin ilk resm gazetesi olan Takvim-i Vekayiden (1831) sonra yaynlanan ilk yar-resm gazete, Ceride-i Havadis, William Churchill adl bir ngiliz tarafndan yaynlanmtr. (1840). Buna karlk ilk zel gazete, 21 Ekim 1860ta yayn hayatna balayan Tercman- Ahvl olmutur. Agh Efendinin kurduu bu gazetenin en nemli yazarlarndan biri inasidir. inasi ksa bir sre sonra kendi gazetesi olan Tasvir-i Efkr karmaya balayacaktr. (1861). Daha sonra bu gazetelere Namk Kemalin karaca Mirat Gazetesi (1863) ve Cemiyet-i lmiye-i Osmaniye adna karlacak olan Mecmua-i Fnun adl bir de dergi eklenecektir. 59 Bylece gazetecilik hzla

erif Mardin, Yeni Osmanl Dncesinin Douu, (ev. Mmtazer Trkne, Fahri Unan, rfan Erdoan), letiim Yay., stanbul, 1998, s.17-21.
59

57

Alpay Kabacal, Trk Basnnda Demokrasi, T.C. Kltr bakanl Yay., Ankara, 1999, s.16-17.

32

gelimi ve hkmet politikalar ile toplumsal olaylar hakknda topluma gncel bilgiler vererek toplumda tartma kltrnn olumasna olanak salanmtr. Cemiyet yeleri yeterli sayya ulatklar kansna varnca Sadrazam li Paaya kar harekete getilerse de, bu eylemin de nceden duyulmas nedeniyle alnan tedbirler sonucu baarsz oldular. 60 li Paa, bu olay zerine Ziya Paa, Namk Kemal, Suavi Bey gibi cemiyet ileri gelenlerini eitli grevlere atayarak, aslnda srgn mahiyetinde stanbul dna gnderdi. 61 Bu esnada gene muhaliflerden olup Pariste bulunan Msrl Mustafa Fazl Paa, bu honutsuzlar Parise davet etmi, kendilerine destek sz vermitir. Teklifi kabul edenler nce Parise, arkasndan Londraya gemiler, muhalefetlerini bylece Avrupaya tamlardr. 62 Bu esnada Padiah Sultan Aziz Avrupa seyahatine kmtr. (1867). Bu seyahatta padiahla konumay baaran Mustafa Fazl Paa affa uram ve stanbula dnmeye karar vermitir. Dn ncesi Yeni Osmanllar Almanyada toplayan Fazl Paa, onlarla birlikte Yeni Osmanllarn Parti Tzn hazrlam, yaplan seim sonucunda da bakanlna seilmitir. Yeni cemiyet ilk olarak Londrada Ali Suavi tarafndan Muhbir gazetesinin karlmasna karar vermitir. Bu gazete Avrupada yaynlanan ilk Trke gazetedir. (1867). Bir yl sonra da gene Londrada cemiyet adna Hrriyet gazetesi yayna balayacaktr. (1868). Bir sre sonra bu gazetenin ynetimini, M. Fazl Paann madd desteiyle Namk Kemal ve Ziya Paa devralacaklardr. Cemiyet, bu yaynlaryla daha ok hkmete kar bir muhalefeti yrtmektedir. Ancak Yeni Osmanllarn maddi destekleyicilerinin stanbula dnmeleri zerine madd skntya, zaman zaman da gr ayrlna denler birer birer stanbula dnmeye balaynca, cemiyet dalmtr. 63 zellikle Fuad Paann 1869da, li Paann ise 1871de lmesi zerine karlan af sonucunda lkeye dnenlerin saynda belli bir art olmutur. Namk Kemal Bey, bu kez Reat, Nuri, Ebuzziya Tevfik Beylerle birlikte stanbulda bret gazetesini karmaya balamtr. (1872). 64Tiyatro alannda da eser veren Namk Kemal, vatanszcn ilk kullanan bir yazar olarak edebiyat tarihimize girmi, 1873te Gedikpaadaki Tiyatro-yi Osmande sahneye konan Vatan Yahut Silistre oyunu halk arasnda byk yank yaratmtr. Bunu haber yapan bret Gazetesi bu yzden kapatlacaktr. 65 Bylece kamu oyunda merutiyeti isteyenlerin says giderek ve hzla artmtr. O gnlerde cereyan eden yurt ii ve d olaylar da bu talebi etkilemitir. rnein Taleb-i Ulum denen medrese rencileri, Avrupallarn Osmanlnn iilerine mdahale eder olanaklar elde etmi olmalarna, zellikle de Islahat Ferman uyarnca Hristiyan unsurlarn Mslmanlara eit saylmasna zaten tepkilidirler. Rusyann yaplacak slahatlar denetleme hakkn elde
60 61 62

Yazc, a.g.e., s.61-62. Ahmed Bedevi Kuran, a.g.e., s.21-22. Mardin, a.g.e.,s.52-55. 63 Kuran, a.g.e., s.23-24. 64 Mustafa Nihat zn, Namk Kemal ve bret Gazetesi, Yap Kredi Yay., stanbul, 1997, s.32. 65 zn, a.g.e.,s.32.

33

etmesinden sonra , Bulgar isyannn patlak vermi olmas, barda taran son damla olur ve medrese rencileri Babaliyi basarak eyhlislam ve Sadrazam deitirirler. 66 Basklar sonucu Sultan Abdlaziz Mtercim Rt Paay sadrazamla, Hayrullah Efendiyi eyhlislamla ve Hseyin Avni Paay da Seraskerlie getirir . Mithat Paa ise Meclis-i Vkela Heyetine atanmtr. Ksa bir sre sonra padiahn bu kadroya gvenmedii anlalmt. Bunun zerine bu drtl Sultan Azizi tahttan indirip, yerine V. Murat geirmeye karar verdiler. Bylece Merutiyete kolayca gidileceini ummulard. 67

A. II.Abdlhamit ve Merutiyetin lan a. Kanun- Esas ve Getirdii Yenilikler V. Muratn tahta kmasndan ok ksa bir sre sonra, akl salnn yerinde olmad anlalmt. Son gnlerde ard ardna gelen olaylar gen padiahn sinir sistemini iyice bozmutu. Tahttan indirildikten be gn sonra Abdlaziz odasnda iki bilei kesilmi olarak bulunmutu. 68 Bundan on iki gn sonra da Abdlazizin adamlarndan ve ayn zamanda kayn erkez Hasan Meclis- i Vkelay basm, Hseyin Avni Paa bata olmak zere birok nazr ldrm, Mithat Paa zor kurtulmutu. Bu durum V. Muratn rahatszln daha da ok arttrd. Zorunlu olarak Onun da tahttan indirilmesine karar verildi. 69 (31 Austos 1876). Mithat Paa ehzade II. Abdlhamitle grerek merutiyeti ilan etmesi karlnda tahta karlacan bildirdi. Alnan sz zerine de II. Abdlhamid tahta karld. lk i olarak yirmi sekiz kiilik bir komisyon (Cemiyet-i mahsusa), pek ok taslak arasndan bir anayasa tasla hazrlad. 19 aralk 1876 gn de Mithat Paa Sadrazamla getirildi. Bu esnada hkmet yaplacak olan slahatlar konusunda stanbulda bir konferans dzenlemeye karar vermiti ve konferans devam ediyordu. te bu esnada 23 Aralk 1876 tarihinde ilk Osmanl Anayasas olan Kanun- Esas ilan edildi. Bylece Osmanl Devletinde ilk anayasal monari dnemi alm oldu. 70 23 Aralk 1876 tarihli, 11 Blm ve 119 maddeden oluan Kanun- Esasnin nemli maddeleri unlardr: 71 Osmanl Devleti ok yapl, ok uluslu blnmez bir devlettir, bakenti stanbuldur. (madde 1,2).

Ycel Oktar, kinci Merutiyet Dnemi renci Olaylar (1908-1918),Gndoan Yay.,Ankara, 1999,s.93-96. Karal, Osmanl Tarihi, C.VII., s.110-111. 68 smail Hakk Uzunarl, Sultan Abdlaziz Vakasna Dair Vakanvis Ltfi Efendinin Bir Risalesi, Belleten, C.VII, s.28, (I. Terin 1943), TTK Basmevi, Ankara, 1943. 69 Bekir Stk Baysal, 93 Merutiyeti, Belleten, C.VI, Sa.21-22,TTK Basmevi, Ankara, 1995, s.50. 70 Tahsin Fendolu, 1876 Anayasas veya Monarik Modernleme Dnemi (1876-1908), Trkler, C.14, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 2002, s.744. 71 hsan Gne, Trk Parlamento Tarihi, (Merutiyete Gei Sreci: I. Ve II. Merutiyet), C.I, TBMM Vakf Yay., Ankara, 1997, s.68-72.
67

66

34

Padiahlk, halifelikle birlikte Osmanoullar ailesinden gelen en byk evlada aittir. Padiah Meclise kar sorumsuzdur. (madde 3,4,5). Hkmet yelerinin atanmas , azledilmesi, siyasi antlamalar yapmak, sava veya bar ilan, yasalar uygulamak, af karmak, meclisin toplanmas, meclisin tatil edilmesi padiahn haklarndandr. (madde 7). Osmanl Devletinin tebaas din, dil, rk, mezhep ayrt etmeksizin, Osmanl halk saylrlar ve tm bireyler, gvence altna alnan bireysel zgrlklerini yaayabilirler. (md.8,9,10) Devletin st dzey grevlileri ile hkmet yeleri padiah tarafndan atanr. Hkmet sadrazam bakanlnda alarak i ve d sorunlar hakknda kararlar alr.(md.27,28). Genel Meclis (Meclis-i Umumi), Heyet-i yan ve Heyet-i Mebusan olmak zere iki ksmdan oluur.(md.42) Meclis-i Mebusann 1/3 kadar mevcudu olacak olan Meclisi yann yelerini Padiah tayin eder. yan yelei hayat boyunca srer. yan Meclisi nin grevi bteyi ve Meclis-i Mebusanda kabul edilen kanunlar denetlemektir. (md.61,62,64). Meclis-i Mebusan, seimlerde her elli bin erkek oyunun bir mebus semesi yoluyla oluturulur. Seimler drt ylda bir yaplr. (md. 65,69 Padiah polis soruturmas neticesinde gvenlii bozduklar tespit edilenleri srgne gnderme yetkisine sahiptir.(md.113) Kanun- Esas nin yani Anayasann ilan edilmesiyle Osmanl Devletinde yeni bir dnem almtr ki buna Merut Monari diyoruz. Bu sistemde seim yolunun ak tutulmas ve bu yoldan gelen temsilcilerden oluan meclislerin varl, olayn merutiyet ayan; Padiahn tm Osmanl vatandalarnn hkmdar ve tm Mslmanlarn da halifesi olduunun vurgulanmas da, monari ayan oluturmaktadr. Ancak, bu grntye baklarak, her eyin yoluna girmi olduu sonucuna varmamak gerekir. Burada, egemen g daha ziyade Meclis deil, padiahtr. Padiah, anayasann verdii yetkilerle yasama ve yrtme kuvvetlerini elinde bulundurmaktadr. Saltanat makamnn yetkileri, bamszlk ilkesi, meclisi ama-kapatma yetkisi, srgn yetkisi bunun ak delilleridir. Dier taraftan devletin st dzey yneticileri olan Sadrazamn, eyhlislamn ve hkmet yelerinin yani nazrlarn padiah tarafndan seiliyor olmas ve bunlarn meclis alrken padiaha ballklarn belirtmeleri, hkmetin aslnda meclise deil, padiaha kar sorumlu olduunu gstermektedir. Ayrca 113. Maddenin padiaha srgn etme yetkisi tanmas byk bir tehdit olarak grlmektedir. 72 Kald ki, bu yola da ok sk bavurulduu grlecektir. Ayn ekilde, 7. Maddede de bir sorun yaanabilecektir. Zira, Yeniden toplanmak artyla, meclisi padiah kapatabilecektir ama, ne zaman yeniden aacana ilikin

72

Berkes, a.g.e., s.331.

35

bir hkm bu 7. Maddede grlmemektedir. (Byle bir hkm, ilerde 73. Maddede vardr ama kimse ona riayet etmeyecektir). 73 Kanun- Esasnin padiahn ltfu olarak verilen bir emirle alm olmas, fikr alt yapsndan ve halk desteinden ne kadar uzak olduunu da gsterir. 74 Yani halktan gelen bir talep ve bask zerine deil, tepe ynetimden halka sunulan bir armaan gibi grlm, o zaman da armaan veren, bir gn o verdii armaan kolayca geri alabilmitir. Sonu olarak, Kanun- Esaside verilen btn haklarn, kolaylkla dier baz maddelerle geri alnabiliyor oluu, sistemin bir dier zaafdr. 75 Buna karlk Osmanlda genel seim esas ilk kez bu anayasa ile kabul edilmitir. Buna gre, biri halk tarafndan seilen Meclis-i Mebusan, dieri Padiah tarafndan seilen Meclis-i yan eklinde olmak zere ift meclisli parlamenter bir sisteme geilmiti. Her iki meclise birden Meclis-i Umumi denilirdi. 76 Bu anayasada dernek ve cemiyet kurma yan sra temel hak ve zgrlklere deinen baz maddelerin bulunmas, ilk kez tm lkeyi kapsayan bir meclisin alm olmas, demokrasiye yaklam anlamnda nemli admlardr. Bylece bu dnemin, ileride kurulacak olan cumhuriyet ynetimine de bir rnek, hazrlk ve deneyim kazandrm olmas gerei de yadsnamaz. Uygulamaya gelince, ne yazk ki Kanun- Esasi daha ilk gnden aksamaya balamtr. O gnlerde stanbulda Tersane Konferans srmektedir ve katlmclar bu konferansta Osmanl Devletinden aznlklar lehine reformlar talep etmektedirler. Mithat Paa ise, anayasann bir an nce ilan edilip, buna dayanarak, artk her Osmanl yurttann haklarnn anayasa gvencesi altnda olduunu, reformlar iin dayatmaya gerek kalmadn anlatmak istiyordu. Sonu olarak, devletler Anayasann ilan edilmi olmasn dikkate bile almakszn reformlar konusundaki taleplerini bildirdiler. Hkmet bunu kabul etmeyince de kanlmaz ekilde 1877-1878 Osmanl Rus Sava balad . Bu durumdayken ve daha Meclis bile almamken Padiah, anayasann 113. Maddesinin kendisine verdii yetkiyi kullanarak, Sultan Azizin tahttan indirilmesinden ve ldrlmesinden sorumlu tuttuu Mithat Paay srgne gnderdi ve ksa bir sre sonra da Meclisi at. lk parlamento Dolmabahe Saraynda 19 Mart 1877 tarihinde ald. Toplam 115 milletvekilinin iinde 69 Mslman, 46 gayrimslim bulunmaktayd. Oysa 80

A.g.e., s.335. Tanr, a.g.e., s.134, 165. 75 Erhan Afyoncu, Sorularla Osmanl mparatorluu II, Yeditepe Yay., stanbul, 2005, s.143-144. 76 Tark Zafer Tunaya, 1876 Kanun- Esassi ve Trkiyede Anayasa Gelenei, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C.I, letiim Yay., stanbul, 1985, s.31.
74

73

36

Mslman, 50 gayrimslim, toplam 130 milletvekili bekleniyordu. Ayan Meclisinin ye says ise, 26 idi. Genel toplam bylece 141 yeden meydana geliyordu. 77 Parlamento, bir ok nemli kararlar ald birinci dnem almalarn 28 Haziran 1877de tamamlad. Yeni seimlerin arkasndan da, ikinci dnem almalarna 13 Aralk 1877de balad. Meclisteki deiik etnik kkenden gelen milletvekillerinin lkenin btnlne ilikin konularda birbirine tamamen zt fikirleri savunuyor olmalar, bir ok evreyi olduu gibi, Sultan Abdlhamiti de rahatsz etmeye balamt. te yandan Osmanl-Rus Savann seyri ve halk zerinde brakt moral knts de Mecliste iddetli tartmalara yol ayor, Sultan yenilginin sebebi olarak gsteriliyordu. Nihayet hkmet, mevcut siyas ortamn Meclis-i Umuminin almasna olanak vermediini belirterek, Meclis-i Mebusann sresiz olarak kapatlmasna karar vermiti. Hkmetin gnderdii bu karar da Sultan Hamit onaylaynca, 1. Merutiyet dnemi ksmen sona ermi oluyordu.(14 ubat 1878). 78 Neden ksmen sona eriyordu? nk Anayasa tmyle yrrlkten kalkyor deildi. Sadece askya alnm ve Meclis de tatile girmiti. Tekrar toplanma olana vard, bu olanak ortadan kaldrlmamt. Nitekim bundan sonra parlamento ilk kez 1908 ylnda toplanacaktr. Parlamentoyu kapatan II. Abdlhamit, devleti merkeziyeti bir anlayla ynetmeye balam, bu ynetim tarz tam bir demir yumruk eklinde 1909 ylna kadar 31 yl srmtr. 79 Dnemin ilk nemli olay, 1877-1878 Osmanl-Rus Sava sonunda imzalanan Berlin antlamasdr. (13 temmuz 1878). Bu antlamayla Osmanl Devletinin Balkanlardaki statkosu byk bir deiime uram, Karada, Srbistan ve Romanya bamszlklarn kazanmlardr. Douda ise Kars, Ardahan ve Batum Rusyaya braklmtr. Ayrca Osmanl Devletine vergi ba ile bal bir Bulgaristan Prenslii kurulmu ve Dou Anadolu Blgesinde yaayan Ermeniler iin slahatlar yaplaca hkm (md.61) anlamaya girmitir. Bylece Ermenilerle ilgili bir hkm ilk kez uluslar aras bir anlamada yer almaktadr. Felaketler bununla da bitmeyecek, sadece sene sonra 1881de Fransa Tunusu, 1882de ise ngiltere Msr igal edecektir. Devlet tam bir k halindedir. k ekonomide de srmektedir. 1854te Krm Savan finanse etmek iin ngiltereden alnan 5 milyon altn lira bor bir daha denememi, alnan yeni borlarla 17 defa bym ve nihayet 200 milyon altn lira borca ulamtr. Bunun zerine nce Sultan Aziz 1876 ylnda bir moratoryum ilan ederek, devletin borlarn deyemez durumda olduunu bildirmek zorunda kalmtr. te imdi de duyurmutur. Padiahn 20 Aralk 1881de yaynlad Muharrem Kararnamesi ile Dyun-u Umumiye(Borlar daresi) kurulmu, bylece belli kalemlerdeki vergileri toplama yetkisi bu kararnameyle alacakl devletlere verilmitir. (Bu konuya daha geni
77 78

Fendolu, a.g.m., s.744. Gne, a.g.e.,C.I, s.163-167, 219-220. 79 Mardin, a.g.e., s.30.

37

bir biimde ilerde tekrar deinilecektir). te Mustafa Kemal byle bir Osmanl Dnyasna gzlerini amtr. Osmanl Devletinin gszln gren Sultan Hamit, ayakta kalabilmek iin devletin kendi gcne dayanamayacan grm, bu nedenle de byk devletler arasnda bir denge politikas izleme yoluna gitmitir. Osmanl Devletinin topraklarn aralarnda paylamaya kararl olan Avrupal devletlerin, kimin hangi blgeyi alaca konusunda anlaamamalar ise, Osmanl Devletinin ans ve yaamn srdrebilir olmasnn temel nedenidir. D politikada denge politikas izleyen Sultan II. Abdlhamit, i politikada ise Panislamizm (slamclk) politikas takip etmitir. 80 mparatorluun Balkan topraklarnn Berlin Kongresi sonunda kaybedilmi olmas, padiah bu yola iten balca etken olmutur. slamclk politikas yoluyla Sultan, lke iindeki tm Mslmanlar hilafet ats altnda bylece bir arada tutarken, te taraftan yurt dndaki Mslmanlarn da desteiyle devletin blnmezliini salamak istiyordu. Sultan Hamit bylesi bir i ve d politika izlerken, dier taraftan eitim alannda lkenin yzyllardr ihmal edilmi olduunu grerek, son yllarda bu alanlarda yaplmakta olan tm slahat hamlelerine kendisi de byk bir hzla katlmtr. Sadece medrese eitimiyle yetimi kadrolarn lkeye hibir ey veremediini ac bir gerek olarak ve bizzat yaayarak grmtr. te daha dn bizim olan tm Balkanlar elimizden kvermitir. Daha dn birer valiyle ynettiimiz Msr, Tunus, daha nce Cezayir artk bizim deildir. stelik sorun tek bana asker de deildir. O alanda byk zaafmz vardr ama onun yan sra toplum olarak da yetimi insan gc asndan Osmanl Devleti, gelimi Bat devletleri toplumlar karsnda, ok byk bir smrge devlet konumundadr ve bundan sonra asl olan da, imparatorluun geri kalan topraklarna sahip kabilmektedir. Bunun medreselerden gelen mollalarla zmlenemeyeceini, bizzat slamc bir politika gtmekte olan Padiah da artk iyice anlamtr. Derhal okullamaya eilir. lk olarak dnemin en nemli yksek okulunun, Mlkiye, Harbiye ve Tbbiyenin mfredatlarnn yeniden gncellenmesi ve bu okullarn geniletilmesi yoluna gidilmitir. Bunlara ilave olarak, Maliye (1878), Hukuk (1878), Gzel sanatlar (1879), Ticaret 1882), Veterinerlik (1889) ve Polis (1891) okullar gibi meslek okullar almtr. niversite (Darlfnun) 1900 ylnda yeniden renci almaya balamtr. 81 Bunlarn yan sra orta retime de nem verilmi, mevcut rtiye (orta okul) ve idadilerin (lise) says arttrlmaya allmtr. Ayrca bu dnemde, Dou Anadolu Blgesindeki airet ocuklarnn eitimi iin, bunlara zg Airet Mekteplerinin alm olmas da kayda deer bir dier husustur. 82 (1892).

80 81

Cezmi Erarslan, II.Abdlhamid ve slam Birlii, tken Neriyat, stanbul, 1995. Lewis, a.g.e., s.179-180. 82 Bayram Kodaman, Sultan II. Abdlhamid Devri Dou Anadolu Politikas, Trk Kltr Aratrma Enst. Ya., Ankara, 1987.

38

II. Abdlhamit zamannda ulam alanna da, zellikle demiryolu ulamna byk nem verilmitir. O zamana kadarkiler daha ziyade ngiliz ve Franszlar tarafndan yaplmt ama snrlydlar. imdi ise Almanlarn da Anadoluda demiryolu yapm izni aldklarn gryoruz. Almanlar nce stanbul- zmit Demiryolu iletme hakkn, daha sonra ise zmit-Ankara demiryolu yapm hakkn aldlar. (1888). Bu imtiyazlarn verilmesi bir taraftan Almanya ile olan ilikilerin gelimesini salarken, dier taraftan da Osmanl Devleti zerinde ngiltere-Fransa-Almanya arasnda bir demiryolu rekabetinin balamasna da yol ayordu. Ksa bir sr sonra bu rekabet, stanbul-Badat Demiryolu Projesi ile en st dzeye kt. Almanlar bu proje zerinde, kendilerinin Ortadou politikalarnn da bir gerei olarak hassasiyetle duruyorlard. Bu imtiyaz alabilmek iin Alman mparatoru II. Wilhelm iki defa stanbulu ziyaret etmi (1889 ve 1898 yllar), ikinci geliinde de bu imtiyaz prensip olarak almay baarmtr. mtiyaz, 18 Mart 1902de Alman Sermayeli Anadolu Demiryolu Kumpanyasna verilmi, 1903te yaplan bir ek anlama ile de imtiyaz kesinlemitir. 83 Bu sonu Almanyann dledii Hint Okyanusuna kma plan iin son derecede nemli bir admdr. Bylece nce Rumeli ve Balkanlarda yaplm olan hatlar birletirilerek bir btnlk salanm, dier yandan Berlin-stanbul hattyla imparatorluk bakentine ulalm, imdi yaplacak olan stanbul-Konya-Badat yoluyla da Berlin Badata balanarak Almanlarn nce Basra Krfezine , oradan da Uzak Douya alma imkn yaratlmtr. 84 Dier taraftan Trakya ile Bat Anadoludaki demiryollarnn tamamlanmas ve Hicaz Demiryolu inasna balanmas da bu konuda kayda deer bir dier baardr. Dier bir gelime haberleme alannda olmutur. lk kez 1854 Krm Sava iin yaplmaya balanan telgraf hatlar bu dnemde lkenin drt bir yann stanbula balar hale gelmitir. 85 Halk bu gelimeleri grdke deiimi yaamakta, uygar bir toplumun yaam ne kadar kolaylatrdn grmekte ve yeniliklere kar kmak deil destek olmaktadr. Abdlhamit dneminin deinilmesi gereken bir dier konusu, kukusuz, basndr. Basn bu dnemde aralksz sansrldr. kan gazeteler toplumda bir gnlk gazete okuma alkanl n salamtr. Bunlar arasnda en nlleri, Ahmet Mithat Efendinin gnlk kard Tercman- Hakikat (1878), Ahmet hsann yazlarn yaynlad Servet , Mizanc Murat tarafndan karlan Haftalk MizanGazetesidir. Bunlardan Servet Gazetesinin ilave olarak yaynlad Servet-i Fnun, ksa sre sonra Ahmet hsan tarafndan bamsz bir dergi olarak yaynlanmaya balanmtr. Daha sonra bu dergiyi Tevfik Fikret devralnca, edebiyatmzda Servet-i Fnun ad verilen yeni bir dnem balamtr. 86
83 84

lber ortayl, Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, letiim Yay., stanbul, 2004, s.94-96, 146-148. Uarol, a.g.e., s.393. 85 Lewis, a.g.e., s.182-184. 86 Bernard Lewis, II.Abdlhamid Devrinde Trk Basn, Hayat Tarih Mecmuas, C.2, Sa.9, sra:69, Yl:6, stanbul,

39

Bu esnada Sultan Abdlhamite muhalefet edenler, yurt dnda da gazete karmaya devam etmektedirler. Bunlar arasnda en nlleri Ahmet Rzann Pariste kard 15 gnlk Meveret (1895) ve Cenevrede karlan Osmanl (1897) gazeteleridir. Bu gazeteler daha ziyade Sultan Abdlhamite ve ynetimine ynelik olarak muhalefet yapyor olduklar iin, o oranda da sansre maruz kalyorlard. Bu yzden yaynlarna yurt dnda devam ediyorlard. 87 Abdlhamit bu sansr 1888 ylnda karlan Matbaalar Nizamnamesi Vastasyla yapyordu. Nizamnameye gre baslp yaynlanacak her trl eserin denetimden gemesi ngrlyordu. yle hale gelinmiti ki, yazlarda hrriyet, vatan, millet, taht, hasta, karde, tahta kurusu, burun gibi kelimelerin kullanlmas yasakt. 88 II. Abdlhamit te taraftan, tahta kt andan itibaren uygulad i ve d politika ile ve lkede yapt yeniliklerle devletin mrn uzatmaya alyordu. Ancak bunu kat ve yasaklarla dolu, baskc bir sistemle salamak istemesi, Kanun- Esasinin askya alnd andan beri sregelen muhalefeti besleyen bir unsur olmutu. Dnemin en gl muhalif rgtne dnecek olan ttihat ve Terakki Cemiyeti ite bu ortam iinde kuruldu. b. ttihat ve Terakki Cemiyeti 1865-1876 yllar arasnda faaliyette bulunarak lkede Merutiyet kurulmas iin mcadele eden aydnlarn kurduu oluuma Yeni Osmanllar (Gen Osmanllar), yurt dnda ise Jn Trkler denilmiti. Bu dneme 1. Jn Trk Hareketi denildii de olmutu. imdi anayasa askya alnmt. Onun yeniden yrrle konulmas iin mcadele verenlere de II. Jn Trk Hareketi denildi. Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti, ilk kez ttihad- Osman adyla 3 Haziran 1889 tarihinde, stanbulda Tbbiyede kuruldu. Kurucular Ohrili brahim, Temo, Arapkirli Abdullah Cevdet, Diyarbakrl shak Skuti, Kafkasyal Mehmet Reit, Bakl Hseyinzade Alidir. 89 Gizli kurulan cemiyet, rgtleniinde tpk Yeni Osmanllar gibi, talyan Carbonary (Kmrcler) Tekilatn rnek almlardr. Amalar II. Abdlhamit iktidarna kar harekete geerek Anayasay tekrar uygulamaya koydurmak, parlamentonun yeniden almasn salamak ve bylece merutiyeti ilan ettirmektir. 90 Hzla rgtlenmeye balayan cemiyet ksa srede Mlkiye ve Harbiyede de taraftar buldu, lke apnda ubeler at. Jurnal sonucu 1892 ve 1894 yllarnda tutuklamalar oldu, bu yzden bir ksm Avrupaya kaarak muhalefetlerini oradan

stanbul, 1970, s.26-28. A.g.m., s.31-32. Cevdet kudret, Abdlhamid Dneminde Sansr I, Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yay., stanbul, 2000, s.14-74. 89 Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, C.I,Hrriyet Vakf Yay., stanbul, 1984, s.19. 90 A.g.e., s.19-20.
87 88

40

yrttler. Cemiyetin stanbul kanad Ekim 1895te hazrlad kurulu nizamnamesini stanbulun her tarafna asarak varln aka ortaya koydu. 91 Bundan sonra cemiyet Abdlhamite kar baarsz bir darbe giriiminde bulundu. Bunun sonucu pek ok yenin srgn edilmesi oldu. 921897 ylnda bir genel affn karlm olmas, zellikle Avrupada olanlar arasnda fikir ayrlklarna ve zlmelere yol at. Yurda dnecek olanlar tamamen balanyor hatta eski ilerini bile yeniden alabiliyorlard. Bu zlmeyi hzlandrd. 93 Dnmeyip de muhalefetlerine Pariste devam edenler, 4-9 ubat 1902 tarihleri arasnda 1. Jn Trk Kongresini dzenlemilerdi. Katlmclarn hepsi merutiyetin ilanndan yanayd ama, merutiyetin nasl uygulanaca konusunda cemiyet ikiye blnmt. Ahmet Rza Bey liderliinde oluan birinci grup, merutiyetin ve ttihat Cemiyeti ilan edilmesini ve lkenin eskiden olduu gibi merkeziyeti bir ynetimle idare edilmesini savunmaktadr. Bu grup cemiyetin adn Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti olarak deitirmiti. 94 Padiahn akrabas Damat Mahmut Paa da muhalefet kanadndayd ve oullar Prens Sabahattin ve Prens Ltfullah ile birlikte Paristeydi, cemiyet yeleriyle temas halindeydi. te Prens Sabahattin nderliindeki bu grup ise, adem-i merkeziyetten , yerinden ynetimden ve eyalet sisteminden yanayd. ngiltere ve ABD rneinde olduu gibi, lkenin zerk eyaletlere ayrlmasn, bu eyaletlerin i ilerinde kendi kendilerini ynetmesi ve ortak at itibariyle de merkeze bal olmas gerektiini savunuyorlard, federatif bir sistem neriyorlard. 95 Ahmet Rza Bey grubunun ise, byle bir ynetimin lkeyi paralamaktan baka bir ey olmadn sylemesi zerine cemiyet ikiye blnmt. Sultan Abdlhamite kar Avrupada bu gelimeler olurken, Yzba Mustafa Kemal Beyde Suriyede, amda , 1906 ylnda Vatan ve Hrriyet cemiyetini kurmu, gizlice Selanike gelip cemiyetin bir ubesini burada am ve tekrar ama dnmt. 96 Benzer bir oluum da Makedonyada ortaya kt. Eyll 1906da on kii tarafndan Selanikte Osmanl Hrriyet cemiyeti nin kurulmu olduu grld. Kurucular daha ok asker kesimdendi ve ilerde sadrazam olacak olan Talat (Paa) da kurucular arasndayd. Belli ki her tarafta bir k yolu aray hakimdi. 97 Zamanla bu gruplar arasnda birlemeler meydana geldi. lk olarak da Mustafa Kemalin
Ali Birinci, Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti Kuruluu ve lk Nizamnamesi (1895), Osmanl, C.2, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 1999, s.404. 92 Akin, a.g.e., s.40-41. 93 Sina Akin, Jn Trkler Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C.3, letiim Yay., stanbul, 1985, s.834. 94 Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, C.I., s.21. 95 Sleyman Kocaba, Jn Trkler Nerede Yanld? (1890-1918), Vatan Yay., stanbul, 1991, s.67. 96 Hsrev Sami Kzldoan, Vatan ve Hrriyet=ttihat ve Terakki, Belleten, C.I, Sa.3-4, (Temmuz-lkterin 1937), TTK Basmevi, Ankara, 1937, s.619-622.
97 91

Akin, a.g.e., s.87.

41

nderliinde kurulan Vatan ve Hrriyet Cemiyeti , ayn amac gdyor olduu iin Osmanl Hrriyet Cemiyeti ile birleti. 98 Bir sre sonra da bu cemiyet, Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti ne katld. te Ksaca ttihat ve Terakki denen bu cemiyette bylece bir araya gelinmiti. ttihat ve Terakki olarak bilinen bu cemiyet zellikle 3. Ordu arasnda byk destek buldu, hzla geliti, ihtilalci bir yapya brnd. Selanik Merkez Komutan Nazm Beye suikast giriimi ile ismini iyice duyurdu ve bylece balayan kritik bir srete Kolaas Niyazi Bey 3 Temmuz 1908de Resnede 200 kadar asker ve sivili yanna alp daa knca, bu olay bastrmak zere gnderilen emsi Paa ldrlm, onun yerine gnderilen Tatar Osman Paa da Manastr rgt tarafndan daa kaldrlmt. Bu esnada da Enver Bey (Paa) Tikve blgesinde, Selahaddin ve Hasan Tosun Beyler in Arnavutlukta oluturduklar gruplarla daa kmalar ve merutiyet isteklerini dile getirmeleri, artk yolun sonuna gelindiini gsteriyordu. 99 Bu basklar zerine II. Abdlhamit, ikinci kez merutiyeti ilan ederek, anayasay yeniden yrrle koymak zorunda kald. (23 Temmuz 1908.) ttihat ve Terakki Cemiyeti 1912 Kongresinde kendini artk siyasi bir parti olarak nitelendirmiti ve bylece Osmanl Devletinde ilk siyas parti kurulmu oluyordu. Ne var ki, siyas gelimeler hi de olumlu bir grnt vermiyordu. 1911de Trablusgarp Sava yenilgiyle sonulanm, Balkan Savalar esnasnda ise parti muhalefete dmt. te ttihat Terakki, bu Balkan Savalar srerken gerekletirdii Bb- Ali Baskn ile iktidar zorla yeniden ele geirmi (23 Ocak 1913), bylece 1918de partinin kendini feshetmesine kadar srecek olan 1913-1918 ttihat ve Terakki iktidar dnemi kurulmutu. ktidara gelir gelmez muhalefeti sindirme yoluna gitmi ve ok partili hayata son vermiti. 1. Dnya Sava boyunca tek iktidar dnemini balatan parti, savan kaybedilmesi zerine yaplan Mondros Atekes Anlamas ( 30 Ekim 1918) sonrasnda toplanan olaanst kongresinde kendi kendini feshetmitir. (5 Kasm 1918). Ayn kongrede, kapanma karar alan ttihat ve Terakki Partisi yerine, siyasi hayatmzda pek fazla iz brakmayacak olan Teceddt Frkas (Yenilik Partisi) kurulmutur. 100 c. ttihat ve Terakki Partisinin Fikir Yaps: ttihat ve Terakki Partisi kurulduu ilk gnden itibaren Osmanlclkfikrini benimsemi ve savunmutur. Osmanl Devletinin daln nlemek iin rgtlenirlerken kurduklar cemiyete ttihad- Osmani adn vermi olmalar bundand. Kurulduktan sonraki faaliyetleri, Arnavut, Ermeni, Rum, Musevi, Arap ve benzeri pek ok Trk olmayan yeleri bnyesinde barndrmas, Osmanlclk fikrinin Cemiyette kabul grdnn kantlaryd. 101

98 99

Akin, a.g.e., s.91. Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, C.III, letiim Yay., stanbul, 2000, s.41. 100 A.g.e., 662-663. 101 Gne, a.g.e.,C.I, s.351,353; Berkes, a.g.e.,s.405-406.

42

ttihat ve Terakki benimsemi olduu bu Osmanlclk fikrini Balkan Savalarndan sonra terk ederek, daha sonra Trklk akmn benimsemitir. mparatorluun gayrimslim halklarnn byk bir kesiminin yaamakta olduu Balkanlarda artk pek ok deiiklik olmu, ilk olarak Bosna-Hersek devletten kopmu, Bulgaristan bamszln ilan etmi, Arnavutlukta isyan km, Girit Yunanistana balanmt. Osmanlnn snrlar Avrupa yakasnda Meri Nehrine kadar ekilmiti. Osmanlclk fikrinin bu ayrlanlar bir arada tutmaya yetmedii anlalmt. Bu nedenle ttihat Terakki Cemiyeti de Balkan Savalarnn ardndan artk devlet ierisinde ounlua sahip olan Trk unsurunu n planda tutarak Trklk fikrini benimseyecektir. Ksacas ttihat ve Terakki Partisinin 1889-1913 yllar arasnda Osmanlclk, 1913-1918 arasnda ise Trklk fikrini benimsediini syleyebiliriz. 102 2. II. Merutiyet Dnemi ttihat ve Terakki Cemiyetinin uygulad bask sonucunda, nihayet II. Merutiyet ilan edilmi, Kanun- Esas (Anayasa) yeniden yrrle konulmutu. Seim hazrlklarna derhal giriildi. Seimler sonunda 30 yl ara verilen parlamenter sistem yeniden devreye girmi, 17 Aralk 1908de parlamento almt. ttihat Terakki parlamentoda ezici bir ounluk salamt. Muhalefet Partisi olarak seimlere giren Ahrar Partisi sadece bir milletvekili karabilmiti. 103 Meclisteki 288 milletvekilinin dalmna bakldnda, bunlardan 147sinin Trk, 60nn Arap, 27sinin Arnavut olduu grlyordu. Gayrimslim mebuslar ise 26 Rum, 14 Ermeni, 4 Musevi, 10 Slav eklinde dalm gsteriyordu. Devletin btn unsurlar Mecliste temsil ediliyordu. 104 ttihat Terakki balangta, -deneyim eksikliini gz nnde tutarakhkmetlerde etkin olmam, daha ziyade geri planda kalp kontrol mekanizmas olarak hizmet vermeyi yelemitir. Btnyle ve kendine zg tavryla hkmet kurmalar 1913 sonrasnda olacaktr. lk hkmeti Kmil Paa kurmu, ancak lke olarak ok sancl bir dneme girilmiti. Merutiyetin ilannn hemen ertesi gn Bulgaristan bamszln ilan etmiti. (24 Temmuz 1908). Arkasndan Avusturya- Macaristan mparatorluu BosnaHerseki igal etmi, Girit Yunanistana balandn ilan etmiti. 105 Meclis kaynyor, muhalefet giderek trmanyordu. ttihat-Terakki bir yandan prestij kaybederken, dier taraftan yalnz kalyordu. Bu huzursuzluklar srerken, 31 Mart Vakas patlad. A. 31 Mart Vakas ve Sonular Sultan Abdlhamitin Tahttan ndirilmesi

102 103

Akin, a.g.e.,s.118; Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, C.I, s.34-35; Gne, a.g.e.,s.335. Bayram Kodaman, II. Merutiyet Dnemi (1908-1914). Trkler, C.13, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 2002, s.174. 104 Feroz ahmad, ttihat ve Terakki (1908-1914), (ev. Nuran Yavuz), Kaynak Yay., stanbul, 1984, s.60. 105 erafettin Turan, II. Merutiyet Dnemi Parlamentosu ve D Politika, Trk Parlamentoculuunun lk Yzyl, (Haz. Siyasi limler Trk Dernei), Ankara, 1976, s.211.

43

lkede muhalefet giderek sesini ykseltmeye balamt. Toprak kayplarnn toplumda yaratt huzursuzluk giderek trmanyordu. 106 Bu hava iindeyken ttihat- Muhammedi Cemiyeti kuruldu. Dervi Vahdet bakanlnda kurulan ve ar muhafazakr kesimi temsil ettiini aklayan bu cemiyet, kendisini frka (parti) olarak niteliyor ve partinin asl bakannn ve yol gstericisinin de Hazreti Muhammed olduunu sylyordu. 107 ttihat- Muhammedi kurulduktan hemen sonra yayna balayan yayn organ Volkan, hkmete, merutiyete, ttihat ve Terakkiye hakaretlere varan eletiriler yneltmeye balamt. 108 Bu ortam iindeyken dier yayn organlar Serbesti, Mizan, Osmanl ve kdam gazetelerinin de muhalefet cephesinde yer aldklar grlyordu. ttihat Terakki , bu muhalefete Tanin ve ra-y mmet gazeteleriyle yant vermeye alyordu. 109 Tam da bylesi bir gerilim trmanrken Serbesti Gazetesinin bayazar Hasan Fehminin Galata Kprs zerinde ldrlmesi, Gerilimi doruk noktasna tam ve kamuoyunda bu cinayeti ttihat-Terakki nin azmettirdii kans olumutu. 110 (6 Nisan 1909). Bu ortam iindeyken bir hafta sonra tarihlerimizde 31 Mart Vakas olarak bilinen olay patlak verdi. ( 13 Nisan 1909). (Rumi takvime gre 31 Mart 1325). Olay, merutiyetin stanbuldaki bekileri gzyle baklarak Selanikteki 3. Ordudan getirtilen Avc Taburlarnda balad. Asker biz merutiyet deil, eriat isteriz diyerek silahlanm ve subaylarn dinlemeyerek isyan etmiti. 111 Belliydi ki gerici kesimin gnlerdir srdrd yaynlar bu askerlerin kazanlmasnda etkin olmutu. Son yllarda bamza gelen tm ktlklerin merutiyetten geldii, asl kurtuluun Kanun- Esaside deil, Kuranda olduu fikri, bu hareketin ateleyicisi olmutu. Ayrca bu esnada orduda Prusya modeline uygun, son derecede sk bir eitim sistemi uygulanmaya balam, geleneklerine bal alayl subaylar bu dzene ayak uydurmada zorlanmlard. Bu yzden orduda Alayl-Mektepli tartmas ok belirginlemiti. Mektepliler, alayllar aalyordu. Merutiyetin ilanyla pek ok alayl subay emekliye sevk edilmiti. te bu alayl subaylarn da bir ksm bu harekete katlmt veya engellemeye aba gstermemiti. 112 Askerler, isyanla birlikte isteklerini Padiaha iletmiler, bu hareketlerinin kendisine kar olmadn, aksine ballklarn bildirerek klalarna ekilmilerdi. 113 Bu ayaklanma karsnda ttihat ve Terakki Cemiyeti , bu isyann derhal bastrlmas iin orduda hazrlklara girimitir. Sonunda Selanikte III. Ordu Komutan
106 107

Ahmad, a.g.e., s.77. erif Mardin, Trkiyede Din ve Siyaset (Makaleler), letiim Yay., stanbul, 1992, s.22. 108 Kabacal, a.g.e., s.67. 109 Kabacali, a.g.e., 69. 110 Karal, Osmanl Tarihi, C.IX, s.83. 111 Ahmad, a.g.e., s.82-83. 112 Sina Alin, 31 Mart Olay, Ankara ni. Siyasal Bilgiler fakltesi Yay., Ankara, 1970, s.4-5. 113 Ali Cevat Bey, kinci Merutiyetin lan ve Otuz bir Mart Hadisesi, (Haz. Faik Reit Unat) TTK Yay., Ankara, 1991, s.56.

44

Mahmut evket Paa nn bakanlnda yaplan toplantda Rumeliden gidecek bir ordu ile isyann bastrlmasna karar verilmiti. Bu toplantda bulunan Mustafa Kemalin nerisiyle bu orduya Hareket Ordusu denilmi, ve ordunun kurmay bakanln Mustafa Kemal stlenmitir. 114 Balkanlardan Trk, Rum, Bulgar, Musevi genlerin gnll olarak yazlmalaryla oluan bu orduya Mahmut evket Paa komuta etmitir. 115 Hareket Ordusu, Beyolu Klasndaki direnmeyi bastrm, ardndan olaylar ksa srede kontrol altna almay baarmtr. 116 Olay karanlar hemen ehri terke balamlar, yakalananlar cezalandrlmtr. 117 Bu olaylar geri plandan destekledii, bu ekilde de ilikisi olduu sulamasyla II. Abdlhamit tahttan indirilmi, yerine kardei V. Mehmet Reat tahta karlmtr. 118 (27 Nisan 1909). B. II. Merutiyet Anayasasnda Yaplan 1909 Deiiklikleri Bu olay, gerici kesimin bir sre sesini ksmasn salad. te taraftan da olaylardan dersler karlarak, Anayasada belli dzenlemelerin yaplmas saland. 1909 ylnn Mays-Austos aylar arasnda gerekletirilen ve Merut Islahat Dnemi olarak adlandrlan bu dnemde 1876 Anayasasnn 119 maddesinin yirmi biri deitirilmi, biri kaldrlm (113. Madde),ve yeni madde eklenmiti. 119 Bylece monarik yap korunmutu ama Kanun- Esasi imdi daha demokratik bir anayasaya dntrlmt. 120 Artk padiah kimseyi srgne gnderme hakkna sahip deildi. Bu, temel hak ve zgrlkler asndan atlm nemli bir admd. Kiilere toplanma, cemiyet ve dernek kurma haklarnn verilmesi, postanelerdeki evrak veya mektuplarn mahkeme karar olmadan alamayaca hkmnn getirilmesi, 1909 ylnda getirilen yeniliklerdendi. 121 Padiahlarn kiileri srgne gnderme yetkileri artk yoktu. 122 Her padiaha, tahta ktnda anayasa hkmlerine uyacana ve devletine milletine bal kalacana dair yemin etme zorunluluu getirilmiti. 123 Meclislerin her yl kendiliinden sistemli almas esas kabul edilmiti. Padiahn alaca kararlarda, sadrazamn ve ilgili nazrlarn da imzas aranacakt.

114 115

Akin, 31 Mart Olay, s.56;zzettin allar, 31 Mart ve Mustafa Kemal, Ulus Gazetesi, 13.4.1940. Akin, Jn Trkler ve ittihat ve Terakki, s.132. 116 Ali Cevdet Bey, a.g.e., s.71,72. 117 Ahmet Turan Alkan, kinci Merutiyet Devrinde Ordu ve Siyaset, Cedit Yay., Ankara, 1992, s.109. 118 Akin, 31 Mart Olay, s.218; smail Hakk Uzunarl, II. Sultan Abdlhamidin Hal ve lmne Dair Baz Vesikalar, Belleten, C.X, Sa.40 (Ekim 1946), TTK Basmevi, Ankara, 1946, s.705-747. 119 Suna Kili, A. eref Gzbyk, Trk Anayasa Metinleri, Trkiye Bankas Yay., stanbul, 2000, s.86-87. 120 Gne, a.g.e., C.I, s.455. 121 Tanr, a.g.e., s.196. 122 Tanr, a.g.e., s.196. 123 Gne, a.g.e., C.I., s.455.

45

Padiahn bir yasay veto hakk yoktu. Padiah yasay ya onaylayacak veya iki ay iinde yeniden incelenmek zere meclislere geri gnderecekti. Meclisler yasay 2/3 ounlukla kabul ederse, padiah artk bu yasay onaylamak zorundayd. Padiah Meclis-i Ayann onay olmadan meclisi feshedemeyecek, eer ederse en ge ay iinde seimlere gitmek zorunda kalacakt. 124 eyhlislam hari btn hkmet grevlilerini artk padiah deil, sadrazam seecekti. 125 Hkmet artk Padiaha deil, Meclise kar sorumluydu. 126 Meclis ounluun oyunu toplad takdirde, istedii zaman bir nazr hakknda gensoru verebilir ve eer gensoru gven oyu alamazsa sadrazamla birlikte hkmet de derdi. 127

II.Merutiyet, bu yapsyla ilerde kurulacak olan Cumhuriyet rejimine geite nemli bir basamak olmutur. 3. Osmanl Devletini Kurtarmak in Ortaya Atlan Fikir Akmlar 19. yzyldan itibaren Osmanl Devletinden ayrlmalarn hz kazanmas zerine bu devletin nasl kurtulabilecei konusu zerinde eitli fikir akmlar gelitirilmi, bu akmlarn her biri tek tek denenmitir. A. Osmanlclk, Osmanl Devleti , bnyesinde pek ok etnik yapy ve dinsel kimlii bir arada tutan, ok kltrl monarik bir yapdr. Asimilasyon politikas uygulamayan devlet, toplumu oluturan her unsuru kendi iinde serbest brakarak onlara belli zerklikler tanmtr. 128 Ancak Fransz htilalinin ortaya kard miliyetilik akmlar sonucu gelinen noktada, bu tr zerk zmler artk yeterli olmamaya balam, ulus-devlet anlay n plana kmtr. Bu durum da zellikle gayrimslim aznlklarn bamszlk arzularn pekitirmitir. Buna baml olarak ard ardna toprak kayplaryla snrlarn daralmas, devleti ynetenleri yeni araylara sevk etmitir. 129 Osmanlclk fikrinin z, hibir ayrm gzetmeksizin imparatorluk topraklar zerinde yaayan tm unsurlarn istisnasz ayn siyasal ve sosyal haklara sahip olmalarn salayarak aralarnda tam bir eitlik meydana getirmektir. Bylece din ve fikr serbestliin salanmasyla elde edilecek eitlikten yararlanarak , insanlarn

124 125 126

Gne, a.g.e.,C.I., s.455-456. Tanr, a.g.e., s.193; Gne, a.g.e., C.I., s.455. Tanr, a.g.e., s.193; Kili, Gzbyk, a.g.e., s.86. 127 Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, C.III, s.59-60. 128 Yazc, a.g.e., s.2. 129 A.g.e., s.11.

46

birbirleriyle kaynaacaklar, ortak bir vatanda , ortak bir emsiye altnda , yeni bir ortak millet, Osmanl Milleti yaratabilecekleri dnlmtr. 130 Osmanl Devletinin gl dnemlerinde bu politika zaten kendiliinden uygulanyordu zira devletin konuya resm bak as buydu. O halde Osmanlclk, Osmanl Devletini oluturan btn kavim, cemaat ve milletlerin, din, mezhep, rk fark gzetmeksizin adalet, hrriyet, eitlik ierisinde bir arada yaamalarn ve birlik olmalarn salamak isteyen dnce akmdr. 131 Bu terim lk kez II. Mahmut dneminde, aznlklarn bamszlk hareketlerine girimemeleri iin ifade edilmiti. 132Osmanl Milleti tek ve birdi. Halk sadece ibadetini yaparken birbirinden ayrlrd. II.Mahmutun Tebaamdan Mslmanlar ancakcamide, Hristiyanlar kilisede, Musevileri de havrada tanmak isterim sz bunu ok iyi anlatyordu. 133 II. Mahmuttan sonra gelen padiahlar da ayn ilkeyi benimseyip uygulamlardr. Yeni Osmanllar ve ttihat ve Terakki Cemiyeti de bu dncenin savunucusu olmulardr. 134 Merutiyetin ilanndan sonra ortaya kan ayrlk isyanlar ve devletten kopmalarn devam etmesi, ne yazk ki bu dncenin uygulanamayacan gstermitir. 1913 ylna kadar bu dnceyi savunan ttihat ve Terakki, tm Balkanlarn elden kmasndan sonra bu fikri terk etmi ve Trklk ideolojisini savunmaya balamtr. B. slmclk Bir dnce akm olarak slmcln ne zaman baladn tam olarak sylemek mmkn deil ama II. Abdlhamit zamannda en youn ekilde kullanld bilinmektedir. Bu politikayla Abdlhamit hem Balkanlarda Ruslarn izlemekte olduu panislavizmi etkisiz hale getirmek hem de imparatorluk iindeki kartlarnn halk iindeki gcn krmak istemitir. Bu akm gcn daha ok II.Merutiyetten sonra duyurmutur. slmclara gre Osmanl mparatorluunda bir k vardr. Fakat bunun nedeni Batclarn syledii gibi slmiyetten kaynaklanmamaktadr. nk aslnda slmiyet dier dinlere nazaran bilime daha saygldr, yeniliklere aktr, demokrasi ve meruti rejim ve en geni zgrlkler zaten slmiyetin znde vardr. Bizzat usul- meveret Merutiyetin ta kendisidir. Tm bunlara karn yeryzndeki tm islm lkelerinin geriliini ise, bir taraftan Bat taklitiliine, dier taraftan da baz i ve d nedenlere balamlardr. Onlara gre islmclk, slm inan, ibadet ve felsefe gibi bir btn olarak tekrar canlandrp tatbik etmek iin ; slm dnyasn Bat smrsnden, taklitten, batl
130 131

Yusuf Akura, Tarz- Siyaset, TTK Yay., Ankara, 1998, s.19-55. Yazc, a.g.e., s.4 132 A.g.e., s.8 133 Karal, Osmanl Tarihi, C.V, s.152. 134 Yazc, a.g.e., s.11.

47

inanlardan kurtarmak, medeniletirmek, ve birletirmek amacyla modernist ve atlmc bir yntemle yaplan siyas , fikr ve bilimsel almalarn tmn ifade eden bir dnceler sistemidir. Osmanl Devletindeki gayrimslim unsurlarn ayrlk politikalar karsnda devletin btnlnn ancak din birlii sayesinde salanabilecei grn savunmaktadr. Bu dnce akmnn ortaya kmasndaki temel unsur,Osmanlclk fikrinin baarl olamaydr. 135Aznlklara her trl eitliin devlet gvencesiyle verilmi olmasna ramen lkeden kopmalarn nnn alnamay, dnenleri yeni bir araya itmi ve bir yandan Osmanl Padiahnn ayn zamanda bir slm Halifesi olmas, dier taraftan devletin nfusunun byk bir ksmnn Mslman oluu, bu fikir akmnn gelimesinde nemli rol oynamtr. C. Trklk 1789 Fransz htillinin yaratt ve yayd milliyetilik akm btn ok uluslu imparatorluklar olduu gibi, Osmanl mparatorluunu da sarsm, devlet btnln salamak iin bavurulan eitli fikir akmlarndan Osmanlclk ve islmclk beklenen yarar salamamtr. zellikle Balkan Savalarnn da kaybedilmesinden sonra, Trklk fikir akm n plana kmaya balamtr. Bu fikir akmnn da temel felsefesi ayndr: Osmanl Devletini kten kurtarmak. Bu grn en nemli temsilcisi, ayn zamanda ttihat ve Terakki Partisinin de ideolou Ziya Gkalpe gre ok uluslu ve dinli devletler artk tarihe karmtr, bundan sonra bir devlet mill temellere dayanmadan artk ayakta duramaz Osmanl Devletinin bir temel zellii nedeniyle imparatorluk iindeki Trkler kendilerini bir rk olarak deil, bir sosyal kimlik olarak gryor, Mslman olarak tanmlyordu. Trklk bilinci oluturulmamt, millet olmaktan ok mmet olarak anlmay yelemiti. imdi ona, Mslman olmadan yzlerce yl nce de var olan bir millete mensup olduklarnn fikrinin alanmas gerekiyordu. Trklerin Osmanl Devleti iinde tek bir vcut halinde birlemesi, Trklk fikrinin gereklemesini ngryordu. Bu baarlnca, bu kez daha byk bir ama iin allacaktr, bu da Turanclktr. Amac, dnyadaki tm Trklerin Trk kimliinde kendi btnln salayan Osmanl Devleti etrafnda birlemesidir. Bylece muazzam bir g oluacak, gcn vatan da Turan olacaktr. 136 Trkln amalar yle zetlenebilir: Tm Trklere bir ulus bilinci ve ulusal lkler alanmaldr. Bunlar olmadan baar olasl yoktur. Bunun iin rnein eski Trk masallar, Ouz Han Destan, Cengiz Hann yaam yksnn anlatm gibi aralardan yararlanlabilinir. Modernlemek gereklidir. Ancak bu kr krne bir bat takitilii eklinde olmamaldr. zellikle Tanzimat kafasnn Trk Toplumuna , onu znden

135 136

Akura, a.g.e., s.21. Ziya Gkalp, Trklemek, slamlamak, Muasrlamak, (Haz.brahim Kutluk), T.C. Kltr Bakanl Yay., Ankara, 1976, s.78-79.

48

uzaklatrmak gibi byk zararlar olmutur. Trklk adalamaya engel deildir zira ulusuluk ada bir dncedir. slm dnyas ile iyi ilikiler kurulmaldr. Trklk islma aykr bir dnce deildir. Kald ki Trk ulusunun glenmesi ve slm dnyasn korumas , slmlarn birliini salayabilecek olan bir gelimedir. Siyasal amalara ulaabilmek iin ulusal bir ekonomi politikas izlenmeli, zellikle kapitlasyonlardan kurtulmaldr. Osmanl Devletini gelinen yzyln artlar karsnda koruyabilmek ve muhafaza edebilmek gereki deildir. Artk hanedanlara dayal imparatorluklar dnemi bitmi, onun yerini halka dayal ulus-devletler almtr. Reel politika budur. Bu gerei grmek gerekir. Siyasal bamszln salanabilmesi iin, nce kltrel bamszln salanmas gerekir. Kltrel bamszlk; dilden balayarak tarih, din, terbiye alanlarnda srecek ve son olarak da ekonomik bamszlkla amacna ulam olacaktr. Trklerin son amac da tm Trkleri bir araya toplayacak bir devletin oluturulmasdr. Bu yeni vatann ad Turan olacaktr. Bu bir lkdr. Adna Kzl Elma denilen bir lk. Siyasal alanda Trkler zellikle ttihat ve Terakki Partisi iinde etkin grnmekteydiler. Daha sonra ulusal bamszlk savana da aktif olarak katlacaklar ve Cumhuriyetin dnce yapsna katkda bulunacaklardr.

. Batclk Osmanl mparatorluu 2. Viyana kuatmasndan sonra duraklama ve arkasndan gerileme srecine girince, iine dlen bu durumdan devleti kurtarmak iin lkede yaplan tm iyiletirme ve slahat hareketlerine genel olarak batllama denir. Batclk ise, imparatorluu iinde bulunduu kntden kurtarmak ve ada olan Batl devletler dzeyine karmak iin, Batnn teknolojik, sosyo-kltrel ve siyasal kurumlarnn benimsenmesi gereini savunan bir dnce akmdr. zellikle II. Merutiyete gelindiinde, Osmanl Devletinde artk batclk fikri sadece bir slahat fikri deildir. Batclk bir siyas dnce, siyas bir programdr. Bu gr savunanlara gre asl zm, bilim ve medeniyette yatmaktadr. Osmanl Devleti, Batya srtn dnd iin hem bilim ve medeniyetten hem de geri kal sebeplerinden 49

uzaklamtr. Bundan sonra Batya ynelinir ise, geri kal sebepleri bilimsel yntemlerle aratrlaca iin, sorunlar zlecektir ve devlet de Batnn uygarl ile tanp, geliecektir. 137 Avrupa Medeniyetinin nesini almalyz ? sorusuna, bu fikri savunanlar iki ayr yant vermilerdir. Byk bir ksm, sadece ekonomik ve sosyal hayatn, bu konulardaki gelimeleri almal, ayrca Osmanl toplumunu Batnn gelimi bilim ve tekniiyle donatmalyz eklinde yantlamlar ve rnek olarak da Japonyay gstermilerdir. Dier ksm ise, bir medeniyetin ksm olarak kabul edilemeyeceini, Bat medeniyetinin bir btn olarak alglanmas gerektiini ne srmlerdir. 138 Batclarn belli bal nerileri unlardr: 1. Batllamak kanlmazdr. Bunun iin Bat teknolojisinin hi tereddt edilmeden alnmas ve benimsenmesi gereklidir. 2. mparatorluun gelimesine ve ilerlemesine din, tek bana bir engel deildir. Fakat islmiyetin ehil olmayan kiilerce yanl veya eksik yorumlanmas ve bir dizi batl itikatlar, gelime konusunda engel olmaktadrlar. 3. zel Giriim desteklenmelidir. 4. Batclar, Osmanl mparatorluunda ttihad- Anasr yani unsurlarn (uluslarn) birliinden yanadrlar. 5. Birok radikal hususlar da savunmaktadrlar: Latin Alfabesinin kabul, Kadnlarn durumlarnn dzeltilmesi, tesettrn kaldrlmas, Fesin deitirilip, yerine apka giyilmesi.

Btn bunlardan anlald gibi, yeni kurulacak olan Trkiye Cumhuriyetinde de bu grler bir ekliyle devrimcilik ilkesi olarak tatbik edilecek, Bat medeniyetinin temel nitelikleri alnarak, Trk Milletinin yapsna uygun hale getirildikten sonra uygulanarak nce ulus ada uygarlk dzeyine ykselecek, sonra da kendi i dinamii ile bu uygarlk yolundaki yryn srdrecektir. 139

4.TARTIMA KONULARI: A. Kuleli Vakas nedir, amac nedir? Aklayn. B. Yeni Osmanllar hareketinin dou sebebi nedir, aranzda tartn. C. Sorunlarn zlmesi iin Merutiyetin ilan edilmesi neden yeterli olmad?Tartn.
137 138

Tunaya, Trkiyenin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, s.68-69. A.g.e., s.69-70. 139 Yldz, a.g.m.,s.304.

50

D. Kanun- Esasinin zayf yanlarn irdeleyin. E. lk Mecliste farkl etnik kkenlerden gelen mebuslarn fikir tartmalarnn , Meclisin kapatlmas kararnn alnmasndaki roln irdeleyin. F. Devletin iinde bulunduu mli kntnn sebeplerini irdeleyin. G. Dyun-u Umumiye neden kuruldu? Aklayn. H. ttihat ve Terakki Cemiyetinin Trk siyasal yaamndaki yerini tartn. I. 31 Mart Olaynn sebep ve sonularn irdeleyin. J. mparatorluun kn durdurmak iin ileri srlen fikir akmlarn aranzda tartn. Trklk akmnn Cumhuriyet dnemi zerindeki etkisini irdeleyin.

IV. OSMANLI DEVLETNDE 1. DNYA SAVAI NCES SON GELMELER

1. Trablusgarb Sava 19. Yzyl Avrupas gler dengesinde meydana gelen en nemli deiim, bu dnemde talyan Birliinin (1870) ve Alman Birliinin (1871) kurulmu olmasdr. O gne kadar ehir devletleri halinde bulunan talyanlar, lke iinde birliklerini salayarak bundan byle tek bir devlet eklinde ortaya kmlar ve Avrupada yeni bir g merkezi oluturmulardr. Byk bir devlet olabilmek iin, dierleri gibi smrgeci olmak zorunda olduklarn fark eden talyanlar, smrge alan olarak da talyaya en yakn, dolaysyla ulam kolay bir alan, Osmanl Devletine bal Trablusgarp ve Bingaziyi semiti. Kukusuz bu seim ani ve rastgele olmad. Avrupann emperyalist gleri, gzlerini gsz Osmanl Devletinin Kuzey Afrika topraklarna dikmiler, kendi aralarnda anlaarak ktay aralarnda paylamlard. Bunun sonucu olarak da Fransa 1881de Akdenizin kar kysndaki Tunusu, ngiltere de 1882de Msr igal etmiti. talya ise izmenin hemen ucunda bulunan Trablusgarba gzn dikmi, ngiltere ve Fransann bu topraklara yaklamasn engellemeye alyordu. Hemen giritii diplomatik temaslar sonucu, bu topraklarn kendisinin nfuz alan olduunu gizli anlamalarla byk devletlere kabul ettirdi. Buna gre talya Fransann Cezayir (1730da igal edilmiti), Tunus ve Fas zerindeki ; ngilterenin ise Msr ve Kbrs zerindeki hakimiyetini tanyacakt. Rusya, Balkanlar ve Boazlar stndeki nfuzunun tannmas karlnda, byle bir igale kar kmayacan bildirmiti. talyann mttefikleri olan Almanya ve Avusturya da igale kar kmamlar, aksine memnun olmulard. nk Trablusu igal edecek olan bir talya, kanlmaz olarak Afrikada Fransa ile kar karya gelecek ve aralarnda,-imdi anlamlar grnseler bile- mutlaka bir nfuz mcadelesi balayacakt. 140 Ayrca, Kuzey Afrikaya ynelen bir talya, Adriyatikten uzaklayor demekti.
140

Fahir Armaolu, 19.Yzyl Siyas Trihi, (1789-1914), Ankara, 1997, s.417.

51

Oysa gerek Adriyatik, gerekse Arnavutluk zerinde Avusturyann emelleri ve planlar vard. Dolaysyla talyann Trablusla uramasnn Avusturya asndan bir mahzuru yoktu. 141 n diplomatik hazrln yapan ve byk devletlerle anlaan talya, 23 Eyll 1911 ve 28 Eyll 1911 tarihlerinde Osmanl Devletine iki nota verdi. 142 lk notada kullandklar bahane, Osmanl ynetimi Trablusgarp ve Bingazi halkn talyaya kar kkrtmaktadr. Uyarlara ramen ynetim gerekli nlemleri almamaktadr 143 eklindeydi. kinci nota ise ok daha komik ve kabul edilemez bir gerekeye dayanyordu: Trablusgarp ve Bingazi dzensiz ve bakmszdr. Halk cahil braklmtr. Bu blgelerin talyan sahillerine ok yakn olmasndan dolay medeniletirilmesinin talya iin hayat nemi vardr. 144 talya verdii bu ikinci notann hemen ertesi gn harekete gemi ve Osmanl Devletine sava ilan etmitir. 145 (29 Eyll 1911). talyan donanmas saldrya geer gemez Osmanl Devleti byk devletlere mracaat ederek bu savaa engel olmaya alm fakat devletler daha nceden aralarnda anlam olduklar iin, hibir sonu alamamtr. 146 Sava esnasnda talyan Donanmasnn Akdenizde oluu, Msrn da fiilen ngilterenin igali altnda bulunuu nedeniyle, Osmanl Devletinin karadan veya denizden Trablusgarba asker sevki mmkn olamamtr. Osmanl ekonomisinin o srada ok zayf oluu da topyekn bir seferberlii engellemitir. te yandan blgede bulunan Trk birliklerinin saysal gc, igale odaklanm ve ona gre tekil edilmi talyan ordusu karsnda ok zayf kalmaktadr. Tam da sava ncesinde Trablusgarpta bulunan Vali, Tmen Komutan ve Mutasarrflarn Sadrazam Hakk Paann emriyle izne karlmalar bir handikap yaratrken, blgedeki asker birliklerin ok byk bir blmnn Yemende kan isyan bastrmak zere Yemene gnderilmi olmalar yznden, blgedeki Trk askerinin saysnn 2400 civarna kadar dm olmas ve artk buraya takviye yollarnn kapal oluu byk sorun yaratmtr. zellikle, gene Hakk Paann emriyle mevcut top ve tfeklerin yenileriyle deitirilecekleri gerekesiyle stanbula gndertilip, bu deiimin henz yaplamam olmas, Kuzey Afrikadaki son Trk topraklarn, srekli kulland bahanelerle adeta geliyorum diyen talyan tehlikesine kar adeta savunmasz brakmt. 147 talyan sava notasn alr almaz istifa eden Sadrazam Hakk Paann yerine bir sre grevi devralacak kmam, sonunda aresiz kalan ttihatlar Sait Paay ikna etmilerdir. talya ile bir sava srdremeyeceini bilen Sait Paa, Padiahn mlkiyet haklar sakl kalmak kaydyla Msrn ngiltereye brakld zamanki anlamaya benzer bir anlamay, talyaya nermi ama bu teklif reddedilmitir. 148 Blgeye hibir ekilde takviyenin yaplamayaca anlalnca bir avu Trk Subay, gizli yollardan , kaak ve gnll olarak, Msr zerinden Trablusgarba gitmiler ve oradaki gleri direnie hazrlamlardr. Binba Enver Bey, Kolaas Mustafa Kemal Bey, Sreyya Yiit, Fuat
141 142

srafil Kurtcephe, Trk-talya likileri (1911-1916), TTK Yay., Ankara 1995, s.37-44. Avanzde M. Sleyman , Trablusgarb, Devlet-i Aliye-talya Vekayii-i Harbiyesi, stanbul, 1327, s.6. 143 Avanzde, a.g.e., s.6. 144 Kurtcephe, a.g.e., s.64. 145 Hasan Srr, Hukuk- Dvel Nokta-i Nazarndan Osmanl-talya Muharebesi, Konstantiniye, 1330, s.11. 146 Kurtcephe, a.g.e., s.71-72. 147 A.g.e., s.25-30. 148 Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, C.II, Ksm:I, TTK Yay., 1983, s.110-113.

52

Bulca, Eref (Suba), Ali fethi (Okyar), Nuri bey, Halil Bey, Neet ve Rauf Beyler bu subaylar arasndadr. Mustafa Kemalin kulland hviyette meslei gazeteci, ad Mustafa erif olarak gemektedir. 149 Bylece blgeye intikal edebilen belli saydaki Trk subaynn komutasndaki Trablusgarp ve Bingazi halk, talyaya kar iddetli bir direni balatmtr. talyanlar kylara aklp kalmlar ve lkenin ilerine ilerleyememilerdir. 150 Bu direni, kolay bir zafer olacan sanan btn byk devletleri hayrete, talyay ise telaa drd ve yeni araylara itti. Osmanl Hkmetini bir an nce bar masasna oturtmalyd. Bunu salamak iin talya, sava Osmanl Devletinin en zayf olduu alana, denizlere kaydrmaya balad. Osmanlnn donanmas 1876dan beri Halite kilit altndayd, o gemilerin artk bakmszlktan sava yetenei yoktu. Bu, biliniyordu. talyanlar nce Beyrutu bombalamlar, 151 arkasndan anakkale Boazna saldrarak stanbul tehdit edilmi, btn bunlarda baar salanamaynca da Rodos ve On iki Ada igal edilmiti. te tam da bu sralarda tm Balkan devletleri birleerek Osmanl Devletine sava ilan ettiler. Her iki cephede, mevcut madd imknszlklar ve cephanesizlikle savalamayacan gren Osmanl yneticileri, artk bar yollarn aramaya balad. Yaplan mzakereler sonunda tarihe Ouchi (Ui) Bar Antlamas adyla geen Trk-talyan Antlamas 18 Ekim 1912 tarihinde imzaland, bylece Trablusgarp Sava sona ermi oldu. 152

Trablusgarp Sava Osmanl Devleti asndan bakldnda, bir savunma savadr. Bu sava, Osmanl Devletini ykla gtren felaketler halkasnn ilki olmas bakmndan nemlidir. Bu antlamayla nfusunun tamamna yakn Mslman olan Trablusgarp ve Bingazi topraklar talyaya braklmtr. Bylece Osmanl Devleti Kuzey Afrikadaki son topraklarn da elden karm olmaktadr. 1911-1912 Trk-talyan Sava bylece Osmanl Devletinin gcnn lld son savatr. Bu durumu fark eden Rusya, harekete geme zamannn geldiini dnecek ve vakit geirmeden de eyleme geecektir. Balkan Devletlerinin birlikte hareket etmeleri halinde Osmanl Devletinin fazla bir ans olmad artk iyice anlalmtr. Ksa bir sre sonra da Balkan Savalar balayacaktr. Trablusgarp Savann en nemli sonularndan biri de Adalarn durumu olmutur. Ui Anlamasnn 2.maddesine gre, sava srasnda talyanlar tarafndan igal edilen Rodos ve Oniki Ada, Osmanl Devletine iade edilecektir. Zira Osmanl Devleti Trabsgluarp topraklar zerindeki haklarn talyaya devrederse, buna karlk da talya igal ettii adalar Osmanl
149 150

Fethi Okyar, Devirde Bir Adam, stanbul, 1980, s.133-134. 1911-1912 Osmanl-talyan Harbi ve Kolaas Mustafa Kemal, haz. Genelkurmay Asker Tarih ve Strateji k Etd Bakanl, Ankara, 1985. 151 kdam, 26 ubat 1912; Tanin, 27 ubat 1912; Tercman- Hakikat, 26 ubat 1912. 152 Kurtcephe, a.g.e.,s.221.

53

Devletine iade edecektir. imdi o aamaya gelinmitir. Tam da bu srada Balkan Sava patlaynca, donanmas olmad iin bu adalar Yunanistana kaptrma endiesi tayan Osmanl Devleti, talyann nerisi zerine ve geici olarak talyann adalar Osmanl Devleti adna korumasna karar verir . Bir anlamda kuzu, kurta emanet edilmitir. Balkan Savalar sona erdikten sonra, Osmanl Devleti bu savatan da yenik knca, talya adalar iade etmemi, yani emanetler sahibine iade edilmemi, bylece hem Trablusgarp ve Bingazi ve hem de Rodos ve Oniki Ada talyaya kaybedilmitir. Trablusgarp Savalar te taraftan gen Trk Subaylar iin byk bir deneyim olmutur. Bu deneyimden anakkale ve Kurtulu Savalarnda subaylarmzn geni lde yararlandklar grlecektir.

2. Birinci Balkan Sava Tarihlerimize 93 Harbi (Hicri 1293) olarak da geen 1877-1878 Osmanl-Rus Sava, Osmanl Devletinin 19.yzylda yaad en byk hezimettir. Bu savatan sonra Devlet ard ardna felaketler yaayacak; nce Romanya, Srbistan, Karada bamszlklarn alacaklar,(1878); Bulgaristan zerk olacak(1878); Kars, Ardahan, Batum Ruslara terk edilecek(1878); ardndan Tunus (1881), Msr(1882), Kbrs (nce kira -1878) kaybedilecek (1914); daha ne olduu anlalamadan Bulgaristan kopacak , bamsz olacak(1908), BosnaHersek Avusturya tarafndan igal edilecektir. (1908). Buraya kadar olan kayplar Sultan II. Abdlhamit dnemine aittir. Devletten kopmalar bununla da kalmayacak ve orap sk gibi devam edecektir. Osmanl Devletinin gszl artk aka belli olmutur. Bu Kayplar ksa bir sre sonra Trablusgarp, Bingazi, Rodos, Oniki Adalar takip edecek (1912) ve btn bunlar yetmeyecek, daha dne kadar bir valiyle ynettiimiz imdi bamsz olan Balkan devletleri bamszlklarn almakla kalmadklar gibi, imdi bir de snrlarn Osmanl Devleti aleyhine bytmek zere harekete geeceklerdir. te Balkan savalar bunun zerine patlayacaktr ve bu savalarn sonunda da Arnavutluk bamszln kazanacaktr. (28 Kasm 1912). 1878-1912 yllar arasnda, 34 yl iindeki kayplar, imdilik bunlardr ve bu koullarda Balkan Savalarna girilmektedir. Balkan Savalarnn Sebepleri: 1877-1878 Osmanl-Rus Savandan sonra Balkanlarda kurulan devletler, nce i istikrarlarn saladktan sonra, gene Rusyann tevikiyle topraklarn Osmanl Devleti aleyhine geniletme abasna girdiler. Bunda Avusturya-Macaristann Bosna-Herseki igal ediinin de rol vard. Avusturyann bu igal sonrasnda Balkanlarda Pan-Germenizm politikas gtmesinden endie eden Rusya, Balkan Slavlarn kkrtmakta ve Balkanlar Slavlatrma politikasna arlk vermekte gecikmedi. 54

Rusyann nclnde ilk olarak 13 Mart 1912 tarihinde iki yeni slav devlet, Bulgaristan ile Srbistan arasnda Dostluk ve ittifak Anlamas imzaland. 153 Bunu BulgaristanYunanistan ttifak anlamas takip etti.(29 Mays 1912). Bu ittifaka daha sonra szl olarak Karada da katlmtr. (Austos 1912). Bylece Bulgaristan, Srbistan, Yunanistan, Karada arasnda birlik salanmtr. Bu esnada ayn Balkan devletleri bir taraftan da Makedonya bata olmak zere bir ok blgede karklklar karmaya devam ediyor, te taraftan da Osmanl Devletinin bir trl Makedonyadaki sorunlar zemediinden ikyet ediyorlard. Harekete gemenin zamannn geldiine karar verdiklerinde, 30 Eyll 1912 gn seferberlik ilan ettiler. Ardndan Osmanl Devletine ard ardna notalar verildi ve 8 Ekim 1912 tarihinde de Karada Osmanl Devletine sava ilan etti. Arkasndan 17 Ekimde Bulgaristan ve Srbistan, 19 Ekimde de Yunanistan fiilen savaa girdiler. Bylece 1. Balkan sava balam oldu. Sava iki cephede devam etti: Bulgarlara kar savalan Dou Cephesi; Srp, Yunan ve Karada ordularna kar arplan cephe ise Bat Cephesi idi. Dou Cephesinde tam bir hezimet yaanm ve birlikler atalcaya kadar ekilmek zorunda kalmlardr. Bulgar Ordularnn bu kadar stanbula yaklam olmalar lkede panik havas yaratmtr. Bat cephesinde de durum pek farkl deildir. Srplara yenilen Osmanl kuvvetleri Manastra ekilmi, bylece Makedonya paylalmaya balanmtr. Yunanllar ise bu esnada Rumelide ve denizlerde ilerleyilerini srdrmektedir. Bozcaada, mroz ve Taoz adalaryla Selanik Yunanllarn eline gemitir. Rauf Bey, eldeki tek Hamidiye Kruvazryle Ege Denizinde Yunanllara kar nemli baarlar gsterdiyse de, bu baarlar savan genel gidii zerinde etkili olamamtr. ki ay iinde btn Rumeli topraklar kaybedilmitir. zellikle stanbula ok yaklaan Bulgarlar, bu noktada Avusturya, Rusya ve talyann tepkisini ekmitir. Balkan devletlerinin ilerleyebilecekleri en son noktaya dayanm olmalar ve bata Rusya, dier devletlerin mdahaleleri, bar grmelerinin balamasn salamtr. 17 Aralk 1912de balayan Londra Konferans bir sonuca ulaamadan dalaca esnada grmeler yeniden balamtr. Mzakereler srerken, Osmanl Hkmetine kar yaplan Bab- Ali Baskn (23 Ocak 1913) sonucu stanbulda ttihat ve Terakki iktidara gelmi ve srmekte olan bar grmelerine son vermitir. Bunun zerine sava yeniden balam, sonu deimeyince Osmanl yneticileri 1913 Nisannda bar masasna yeniden dnmek zorunda kalmlardr. 30 Mays 1913te imzalanan Londra Antlamasna gre; snr Midye-Enez hatt olmaktadr. Bu, Makedonya, Kavala, Dedeaa, Krklareli ve Edirne dahil olmak zere btn Avrupa topraklarnn kaybedilmi olduu anlamna gelmektedir. Ayrca Arnavutluun bamszlnn tannd, Ege Denizindeki adalarn durumuna ise Avrupal devletlerin karar verecei hkmleri anlamada yer almtr. 154

153 154

Armaolu, a.g.e., s.657-659. Bilal imir, Ege Sorunu I, Ankara 1976, s.651-654; Armaolu, a.g.e., s.679.

55

Londra Antlamas, Balkan Savalarnn ilk dnemini kapatrken, te taraftan da ikinci dneminin kapsn aralyordu. nk gelinen sonu Balkan devletlerini memnun etmemiti. Olay birdenbire kendi aralarndaki bir kar atmasna dnmt. Kskanlan lke Bulgaristand. zellikle Makedonyann paylam konusunda hakszla uradklarn dnen Srbistan ve Yunanistan, Romanyann da kendilerine katlmasyla, ok fazla genileyen Bulgaristana sava ilan ettiler. 3.kinci Balkan Sava: Bu durumdan yararlanan Osmanl ordusu, 19 Temmuz 1913te harekete geerek 155 25 Temmuzda Edirneyi kurtard ve Meri Nehrine dayand. Avrupal lkelerin tepkisi zerine de Meriin batsna geemedi. Edirnenin kurtarlmasnn ardndan Gmlcine kurtarld. Bunun zerine blgede Garbi Trakya Hkmet-i Muvakkatesi (Bat Trakya Geici Hkmeti) kurulmutur. Bu hkmet, 23/25 Eyll 1913te bamszln ilan ederek Bat Trakya Halk Cumhuriyeti adn alacaktr. Ancak ok ksa mrl olan bu Cumhuriyet, Bulgaristan ile yaplan stanbul Antlamasyla tarihe karacaktr. te yandan Bulgaristan dier Balkan devletlerine de yenilince, bar istemek zorunda kalmtr. Bulgaristanla dier Balkan devletleri arasnda bylece Bkre Antlamas imzalanmtr. (10 Austos 1913). Osmanl Devleti ise ilk anlamay Bulgaristanla imzalamtr. 29 Eyll 1913 stanbul Antlamas. Buna gre Bulgaristan; Krklareli, Dimetoka ve Edirneyi geri veriyor, iki devlet arasndaki snr Meri Nehri oluyordu. Yunanistanla 14 Kasm 1913te yaplan Atina Antlamasna gre, Yunanistann eline geirdii topraklar ve Girit Yunanistanda kalacakt. Adalardan Oniki ada talyaya, Meis, Bozcaada (Taoz) ve Gkeada(mroz), Osmanl Devletine veriliyordu, bunlarn dnda kalan tm adalar da Yunanistana braklyordu.

4.Balkan Savalarnn Sonular: Balkan Savalarnn en nemli sonucu, Osmanl Devletinin Avrupadaki btn topraklarn kaybedip, snrlarnn Meri Nehrine kadar ekilmi olmasdr. Bat Trakya, Makedonya, Arnavutluk ve Ege Adalar artk kesin olarak elden kmtr. Oniki adann talyaya, Ege adalarnn ise Yunanistann hakimiyetine girmi olmas, Ege Denizindeki sz hakkmz da sona erdirmitir. Savan bir dier sonucu, Babali Baskn sonucu iktidara ttihat Terakkinin gelmi olmasdr. Bu parti artk 1. Dnya savann sonuna kadar iktidardan inmeyecektir. Balkan Savalarnn kaybedilmi olmas nedeniyle de o gne kadar takip ettiiOsmanlclk dncesini terk edecek, bundan itibaren 1918 ylna kadar Trklk siyasetini izleyecektir.

155

Halil Menteenin Anlar, yayna hazrlayan: smail Arar, stanbul, 1986, s. 164-165.

56

Trablusgarp Savayla OsmanI Devletinin toprak btnln korumay terk eden Avrupal devletler, Balkan savalar sonrasnda da Osmanl topraklarnn paylalmas gerektii konusunda hemfikir olmulardr. Bu durumda uluslar aras siyasette yapayalnz kalan Osmanl Devleti, dnyada olumakta olan bloklama hareketinin dnda kalmamaya zen gsterecektir. Balkan savalarnn bir dier sonucu da, o topraklarda yzlerce yldan beri yaayan milyonlarca Trk ve mslmann ok zor artlar altnda Anadoluya g etmek zorunda kalmalardr.

5.TARTIMA KONULARI:
A.Trablusgarp Savann sebepleri nelerdir? Aklaynz. B.Bu sebepler sizce bugn bir sava sebebi kabul edilebilir mi? Tartn. C.Eer gl deilseniz, ne denli sudan sebeplerle lkenizin igal edilebilecei zerinde dnn, aranzda tartn. .Osmanl Devleti neden Trablusa asker sevk edemedi? Aklaynz. D.Ui Anlamasnn nemini ve hkmlerini irdeleyin. E.Trablusgarp Savann sonularn irdeleyin. F.Balkan Savalarnn sebep ve sonularn aklayn. G.ttihat ve Terakki Partisinin glenmesinde Balkan Savalarnn rol nedir? .Balkan Savalarnn Osmanl devletinde yaamakta olan dier aznlklar zerindeki roln irdeleyin. H.Daha dne kadar birer vali ile ynettiimiz Balkan lkelerinin bu kadar ksa srede Osmanl Devletini yenebilir hale gelmelerini aranzda tartn. Her yeniliki harekete isyanla kar kanlarn Devleti ne duruma drd zerinde dnn.

nc Blm Birinci Dnya Savann lan 57

(1914-1918)

I. BRNC DNYA SAVAINI HAZIRLAYAN SEBEPLER

1. Birinci Dnya Savann Sebepleri ve Savan Balamas 1789 Fransz htilli yalnz Fransay deil tm Avrupay etkilemi, ihtill sonras yaplan Koalisyon Savalar sonrasnda da Tm Avrupa haritas deimiti. Napolyonun kesinlikle devre d braklarak bir tehlike olmasnn nne geildikten sonra, 1815te yaplan Viyana Kongresi ile Avrupada yeni bir gler dengesi salanmt. Her eyin bu denge iinde geliecei varsaylrken beklenmedik bir ey oldu ve Avrupada siyaset sahnesine kan iki yeni devlet, kurulan bu dengeleri altst etti. 1870te talyann, 1871de de Almanyann, birliklerini salayp iki byk devlet olarak ortaya kmalar, Viyana Kongre kararlarnn da sonu oldu. Dnyay paylam konusunda bir mutabakat salanmken imdi devreye iki devlet daha giriyor ve paya ortak olmak istiyordu. ok hassas dengeler zerine kurulmu olan dzenin bu durumda yklaca akt. Taraflar arasndaki kar ilikileri ve elikileri o denli derindi ki, ya kartlar yeniden karlp, yeni katlmclar da dahil, yeniden datlmalyd, veya bu kez btn dnyay iine alacak bir sava kanlmazd Nitekim yle oldu. Kukusuz 1. Dnya Savana yol aan neden, sadece yeni kurulan iki devletin talepleriyle aklanamaz. Bunda, o gne kadar olumu gler dengesi arasndaki siyas ve asker rekabet, sanayilemenin ve kurulu ekonomik dzen olan liberalizmin doasnda var olan srekli retim- tketim ekseninde ihtiya duyulan ham madde kaynaklarndaki ktlk, retilen maln arz edilebilecei pazarlardaki talep daralmas ve benzeri sebeplerle, smrgeleme yarndaki yer kapma mcadelesinin de elbette pay vard. kabilecek bir savata etkin olacak, hatta ba rol oynayacak devletlerin konumu yle grnyordu: A. talya: talya, lkede siyasal birlii saladktan sonra, ilk i olarak sanayisini ve ordusunu glendirme yoluna gitmiti. Baka trl byk devlet olmak bir yana, bir bakasna yem olmadan ayakta kalmann bile olanak d olduunu fark etmiti. Gl devlet olmann yolu ise, smrgecilikten geiyordu. Gerekletirmek istedi talya rredenta (Byk talya) projesinin birinci aya buydu, yani smrgecilik. O zaman evresinde buna uygun smrge ve nfuz alanlar peylemeliydi. yle de yapt. Daha sonraki uygulamalarndan anlald ki, Kzldeniz ve Akdenizde stnlk kurmak, Kuzey Afrikada smrgeler bulmak, Avusturya hakimiyetinde bulunan talyan 58

topraklarn kurtarmak ve Bat Anadolu topraklar zerinde sz sahibi olmak, talyann ncelikli hedefleri arasndadr. Bu hedeflere ulaabilmek iin, ayn topraklarda gz olan devletlerle kar atmasna decei, dier baz devletlerle de ittifak kuraca belliydi, yle de yapt. B. Almanya: Almanya ise, 1870 ylnda Fransa ile yapt Sedan Savan kazanarak 1871de siyasal birliini kurmu, ardndan ve ilk etapta gl bir sanayiye ynelmi, ok gl bir kara ordusu kurmutur. Yirmi yl gibi ok ksa saylr bir srede dnyann en gl ve en modern drdnc sanayisine sahiptir. 1. Dnya Sava yllarna gelindiinde ise ngiltereden sonra ikinci konumdadr. 156 Ticaret filosu ve donanma asndan da ayn baary gsteren Almanyann gz artk smrge kurabilecei yeni topraklar, yeni nfuz alanlar ve yeni pazarlar olacakt. Bu da dier byk devletlerle bir kar atmasna mutlaka girecei anlamna geliyordu ki, btn bunlarn da dier bir ifadesi, yeni hem de bu sefer topyekn bir sava demekti. Smrge aray iindeki Almanya, bu arayn srdrrken dier smrgeci devletlerden farkl bir yol izledi: Anlama yoluyla, nfuz blgeleri kurmak yoluna gitti ve kendine hedef olarak da Osmanl Devleti topraklarn ve uzak douyu seti. Douya Doru 157 ad verilen bu devlet politikasyla da rnein Osmanl Devletinden bir ok imtiyaz alm ve Osmanl topraklarnda etkin olmaya balamtr. Bunlarn en nemlisi Badat Demiryolu Projesidir. Bylece Almanya, Osmanl Devleti nezdinde ngiltere ve Fransaya nazaran ok daha etkin ve imtiyazl hale gelmitir. Petroln ok nemli bir sanayi ve enerji kayna olduunun bu yllarda ortaya km ve Osmanl topraklarnn da bu hammadde asndan dnyann en byk rezervlerine sahip olduunun anlalm olmas, bir anda gzlerin Ortadouya evrilmesine yol amtr. Tm sanayilemi devletlerin, Osmanl Devletinin Ortadou topraklar zerinde bir kar atmasna decekleri aka belli olmutur.

C. Avusturya-Macaristan: Dnemin bir dier imparatorluu, Avusturya-Macaristan, tpk Osmanl Devleti gibi ok uluslu olduundan, kendisine ynelik en byk tehlikenin Balkanlardan geleceini biliyor ve bunun tedirginliini yayordu. 158 Osmanl Devletinden bamszln alm tm devletler, bata Srbistan olmak zere, topraklarn geniletmek iin bir yar iindeydiler. Balkan Savalar bunun en son rneiydi. Bu toprak geniletme eylemi ise, belli ki Avusturya aleyhine olacakt. Rusyann blgede
156

Paul Kennedy, Byk Glerin Ykseli ve kleri, (ev. Birtane Karanak), Trkiye Bankas Kltr Yay., Ankara, 1990, s.245-246. 157 A. Halk lman, I. Dnya Savana Giden Yol ve Sava, mge Kitabevi, Ankara, 2002, s.210-220. 158 Uarol, a.g.e., s.460.

59

srdrmekte olduu Panislavist (Slav Birlii) politikas nedeniyle srekli olarak yeni Balkan Devletlerini destekliyor olmas, Avusturya-Macaristan topraklar zerinde yaayan Balkan uluslarn da kkrtyordu. Bunun sonucu olarak da Rusya ile Avusturya-Macaristan arasnda bir nfuz mcadelesi srp gitmekteydi. Sonunda ilk kvlcm da zaten bu noktadan kt. . ngiltere: Btn bu gelimeleri ngiltere kayg ile izler hale gelmiti. imdi gerek olarak ortada, hi hesapta olmayan iki sanayilemi devlet vard: talya ve Almanya. zellikle 159 Almanyann sanayide gsterdii bu inanlmaz k, yurt d pazarlarnda iine dtkleri rekabet ortam bir yana, kaliteli Alman mallarnn ihtiya fazlasnn ngiltere ve smrgelerindeki pazarlara da girmesini engelleyememiti. Almanya, sanayi gcn bir taraftan da dier Avrupa devletlerini ekonomik bakmdan kertmek iin kullanyordu. Kaliteli ve ucuz Alman mallar d lkelerin tketicilerine arz edilip, byk talep grnce, o lkelerin yerli fabrikalarnn kapanmasna ve isizliin oluumuna, dolaysyla yerli sanayinin kmesine yol ayordu. Bu da i huzursuzluun hatta isyanlarn ve toplumsal buhranlarn kmas demekti. ngiltere, kendisi de bir sanayi lkesi olduu halde, bu durumdan en ok etkilenir hale gelmiti ve buna kar koymak istemekteydi. Ayrca Alman kara ve deniz gcnn hzla byyp kuvvetlenmesi ve Douya Doru genilemesi ngilterenin denizlerdeki stnln tehdit eder konuma gelmi, en byk smrgesi Hindistan ve Hint yolu tehlikeli konuma dmt. 160 D. Fransa: Fransa, Almanyaya kar 1970 Sedan Savan kaybederek hem yan banda Almanya gibi bir devletin kurulmasna engel olamam, hem de maden asndan son derecede deerli olan Alsace-Lorraine (Alsas-Loren) blgesini Almanyaya kaptrmt. Onun iin, kendisi asndan byk bir tehdit olarak grd Almanyay paralamak ve tekrar Alsace-Lorraine topraklarna sahip olmak istiyordu. E. Rusya: Rusyann 1. Petrodan bu yana emeli, boazlara sahip olmak ve scak sulara kmakt. Bunun iin ya, Akdenize inen yollar fiilen igal ederek topraklarna katmalyd, ya da eer bunu gerekletiremiyorsa, o zaman da Akdenize inen yollar zerinde, kendine bal, tampon ve uydu devletler kurmalyd. Her iki halde de rakibi ve muhatab, bu topraklara sahip olan Osmanl Devletiydi. O halde Osmanlyla srekli sava halinde olmak, Rusya iin kanlmaz bir stratejik gerekti. Bu yzden Osmanl Devleti zerinde srekli bir bask uygulam, bunun iin de Osmanl Devletindeki aznlk unsurlar harekete geirerek, onlarn bamsz olmalarn salamtr. Eer byk bir sava kar da, Boazlar zerindeki emellerini bugne kadar
159

Cokun ok, Siyasi Tarih Dersleri, Ajans Trk Matbaas, Ankara, 1957, s.282. lman, a.g.e., s.141-142; Uarol, a.g.e., s.460.

160

60

gerekletirmesine engel olan byk devletlerle bir ittifak salarsa, bu amacna da ulaabileceini hesaplamaktadr. Dier yandan byk bir proje olarak da, Osmanlya benzer tarzda ok uluslu bir imparatorluk olan Avusturya-Macaristan mparatorluunu Panislavizm politikasyla paralayp, Almanyay ykmay, bylece btn Slavlar kendi egemenliinde ve tek at altnda toplamay hedefliyordu. Oysa, Balkanlarda srmekte olan Avusturya-Macaristan ve Almanyann Pangermenizm (Cermen Birlii) politikas ile buna ilave olarak Almanyann Osmanl Devletinden salad son imtiyazlar, Rusyann bu planlarna set ekmiti ve taraflar arasndaki nfuz mcadelesinin iddetlenmesine yol amt. Btn bu gelimeler ve kar atmalar, lkeleri kendi karlarna uygun ittifaklar peine drmtr. lk kutuplama Sedan Sava dolaysyla Almanya ile Fransa arasnda meydana gelmitir. Bu sava sonucu olarak Alsace- Lorraine gibi ok nemli bir toprak parasn Fransann elinden alan Almanya, Fransann uzun sre bu durumu kabullenmeyeceini ve mutlaka geri almak teebbsnde bulunacan elbette biliyordu, hemen Avusturya-Macaristan ile talyaya yanat, bylece ilk ittifak olutu. Buna karlk Fransa da elbette bir kar ittifak iinde olmalyd. Bakt ki AvusturyaMacaristan Almanya ile bir arada, Balkanlardaki nfuz rekabeti yznden Avusturyann rakibi kim? Rusya. Fransa da Hemen Rusyaya yanat. te yandan, smrge ve sanayi alanlarnda Almanya ile en byk rekabeti yaayan ngiltere de, elbette karlar gerei Fransz-Rus ittifak iinde yer alacakt ve yle de oldu. Btn bu ilikiler a iinde talya kendini Almanyaya daha yakn hissedecektir nk Kuzey Afrika ve Akdeniz mcadelesinde sk sk Fransa ve ngiltere ile kar karya gelmektedir. Bu ittifaklarn oluumunda devletlerin karlar o denli nemlidir ki, balangta kendini Almanyaya yakn bulan bu talya, greceiz ki ksa bir sre sonra, Avusturya topraklar zerinden talyaya biraz daha fazla pay verilecei tavizini ngiltereden alr almaz saf deitirecek ve bu kez Almanyann karsnda yer alacaktr. Bu ittifaklarn resmiyete dnmesi ilk olarak 20 Mays 1882de Almanya(Avusturya-Macaristan)-talya arasnda imzalanan antlama ile oldu. devlet arasnda imzalanan bu antlama tarihe l ttifak (l Birleme) olarak gemitir. Buna karlk, ngiltere, Fransa ve Rusya arasndaki ittifak, para para gereklemitir. lk giriim Fransa ve Rusya arasnda 1892de, balaycl olmayan asker bir szleme eklinde olmutur. Daha sonra 4 Ocak 1894de imzalanan resm bir anlama ile, konu kesinlik kazanmtr. 1611904de ngiliz-Fransz, 1907de ngilizRus anlamalarnn imzalanmasyla da bu birliktelik son halini almtr. Buna da l tilf (l Uyuma) ad verilmitir. 162 Dnyadaki pek ok lke de, gnn koullarna
161 162

Armaolu, a.g.e., s.397. Uarol, a.g.e., s.292-297; Armaolu, a.g.e., 441-447.

61

gre bu kamplardan birine yada dierine katld iin sava patladnda 17 devlet birbiriyle savar hale geldi. 1914 ylna gelindiinde artk ilikiler bir yumaa dnmt. Yuman zm ise bir suikast sonucu balayan savan btn dnyay sarmas sonucu, ancak drt yl sonra yeni bir dnyann kurulmas eklinde oldu. Bu bile geici bir zmd. Birincinin sonucundan mutlu olmayanlar ksa bir sre sonra anslarn bu kez kinci Dnya Savanda deneyeceklerdi. Ruslarn desteindeki Srplar, Byk Srbistan kurma hayali peinde koarken, bunu salayabilmek iin zaman zaman Avusturyadaki Srplar isyana tevik ediyorlard. Avusturya, srekli isyan halindeki Srplara glerini gstermek zere, Bosnada byk bir asker manevra dzenledi. Saraybosnadaki birliklerin gsterilerinde hazr bulunan Avusturya-Macaristan Veliaht Aridk Franois Ferdinand ve ei Des Hohenberg, gsterilerden sonra yaptklar ehir gezisi esnasnda Gabriel Prenip adl bir srp tarafndan ldrld. (28 Haziran 1914). Bu gelime, Balkanlardaki staty yeniden lehine evirmek ve tm isyanlarn ve suikastn tetikleyicisi olan Srbistan ezmek iin Avusturyaya bir frsat vermiti, Avusturya bunu derhal kulland. Rusyann bu iin arkasnda olduunu ve mutlaka Srbistann yannda yer alacan bilen Avusturya, harekete gemeden nce Almanyann onayn alm ve sonra da suikasttan tam bir ay sonra, 28 Temmuz 1914de Srbistana sava ilan etmitir. 163 Srbistann Avusturya karsnda fazla ans olmadn bilen Rusya derhal seferberlik ilan etti. Almanya, bu gelime zerine, seferberlii hemen kaldrmas iin Rusyaya ltimatom verdi ama Rusya buna yant bile vermeyince, Almanya 1 Austos 1914 tarihinde Rusyaya sava ilan etti. Ardndan bu kez Rusyann mttefiki Fransa seferberlik ilan edince Almanya 3 Austosta da Fransaya sava ilan etti. Almanyann Fransaya ulaabilmesi iin arada tampon blge gibi duran Belikaya da sava ilan etmesi kanlmazd, yle de oldu. (4 Austos 1914). ngilterenin bu gelimelerin dnda kalmas sz konusu olamazd. O da ayn gn Almanyaya sava at. Ksa bir srede btn Avrupa birbiriyle sava haline gelmiti. 164 Bir tarafta ngiltere, Fransa, Rusya, Srbistan ve Karada; kar cephede ise Avusturya-Macaristan ile Almanya grnyordu. Oysa bir sre sonra, Osmanl Devleti, Japonya, talya, Romanya, Bulgaristan ve Amerika Birleik Devletleri de kendilerini bu savan iinde bulacaklardr. Yeni bir sanayi devi olarak Uzak Dou da ortaya kan Japonya, gzn Almanyann uzak doudaki smrgelerine dikince ngilterenin yannda yer ald ve Almanyaya sava ilan etti. (23 Austos 1914). (Ayn Japonya kinci Dnya Savanda bu kez Almanyann yannda yer alacaktr).
163 164

Fahir Armaolu, 20.Yzyl Siyas Tarihi I, (1914-1980), Ankara, 1992, s.102-103. Cezmi Eraslan, I. Dnya Sava ve Trkiye, Trkler, C.13, Yeni Trkiye Yay., Ankara, s.340-341. Uarol, a.g.e., 461-463.

62

Savan srprizini talya yapt ve sava ncesinde l ittifak iinde yer alrken, nce 3 Austosta tarafszln ilan etti, arkasndan 1915 yl iinde l tilaf devletleriyle yrtt gizli grmeler sonucu l tilaf devletleri arasnda yerini ald. 165 Savan baladnda tarafsz olan Osmanl Devleti ayn yl iinde, Bulgaristan ise 1915 ylnda l ttifak arasnda yerlerini aldlar. Romanya ise 1916da, Yunanistan ve Amerika Birleik Devletleri 1917 ylnda tilaf Devletleri yannda savaa girdiler ve bu andan itibaren savan kaderini deitirdiler. Bylece balang itibariyle Avusturya-Macaristan ile Srbistan arasnda balayan bir Avrupa Sava, ksa srede Dnya Sava haline gelmitir. 2. Osmanl Devletinin Savaa Girmesi nce Trablusgarp Sava arkasndan Balkan Savalar, Osmanl Devletinin dier gler yannda hangi konumda olduunu aka gsteriyordu. Ortaya kan bir dier gerek ise, artk koullarn 1856 koullar olmad ve Avrupal devletlerin bundan byle Osmanl Devletinin toprak btnln salamak gibi bir amalarnn olmadyd. Bu belli olmutu. Ayrca bir sava halinde, Osmanl Devletinin topraklarnn paylalaca da akt. Bunu engellemek iin Osmanl Devletinin yalnz kalmamas, mutlaka bloklardan birine katlmalyd. Bunu yaparken, birlikte olmaya karar verilmi olan iki devlet vard: Biri talya, Trablusgarp savan durup dururken kartt iin, dieriyse Rusya, Balkan savalarnn tetikisi olduu iin. Ayrca ttihat Terakki yneticileri, Trablusgarp Savana seyirci kald iin Almanya ile de bir ittifak iinde olmaya fazla scak bakmyorlard. Almanya ile sadece iktisadi ibirlii iinde olmay yeliyorlard. Bu durumda nlerindeki tek seenek ngiltere ve Fransaya yanamakt. 166 Osmanl yneticileri bu her iki devletin de gemite bir ok kez Osmanl Devleti aleyhine tutumlar sergilediklerini elbette biliyorlard. Ama buna ramen, Avrupada olumu bulunan gler dengesinde ar bastklarn grdklerinden bu tarafa meyletmilerdi. Ne var ki, Rusya bu devletlerle ittifak halindeydi ve bu durumda ncelikle Moskovay ikna etmek artt. Oysa byle bir sava halinde Rusyann gz elbette Boazlar zerinde olacakt ve Rusya bu nedenle de Osmanl Devletiyle bir ittifak iinde olmay yelemezdi. Bu umutsuz duruma ramen Osmanl Devleti bu devletlere ve Balkan devletlerine ittifak nerilerinde bulunmak zere temsilciler gnderdi. Yusuf Kemal Tengirek btn bu giriimlerinden olumlu bir sonu alamad. 167Sebebi belliydi ve Hasta Adam dedikleri Osmanl Devletinin gz kamatran mirasndan hepsi bir pay almak istiyordu. Bu olumsuz yaklam, Osmanl Devletini kanlmaz olarak tilaf Devletlerinden uzaklatrmt.

165 166

lman, a.g.e., s.312. Eraslan, a.g.m., s.341. 167 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi-Osmanl mparatorluunun Siyas ve Asker Hazrlklar ve Harbe Giri, C.I, Gen. Kur. ATASE Bak.l Yay., Ankara, 1970, s.34-40.

63

Sonu olarak Osmanl Devleti Almanya nclndeki ittifak devletleriyle birlemek zorunda kalmt. Kald ki, III. Selimden itibaren zellikle asker alanda yaplan slahat hamleleri esnasnda ve II. Mahmut, (Mareal Helmut Von Moltke ), bilhassa II. Abdlhamit zamanlarnda( Comlar Von Der Goltz, Liman Von Sanders, Mareal Falkenhein ) gibi kiilerin bakanlndaki Alman asker heyetlerinden geni lde yararlanlmt. Ayrca Alman mparatoru II. Wilhelmin iki defa Osmanl mparatorluunu ziyaret etmesi, Badat Demiryolu Projesinin Almanlara verilmesi (1902) ve iktisad giriimlerin artmas iyi ilikilerin gelimesine ve sreklilik kazanmasna yol amtr. 168 Bu yaknlamann bir dier temel nedeni Almanyann Osmanl Devletine kar izlemekte olduu siyas ve iktisad politikada grlr. Almanyann bu konudaki Osmanl Devletine yaklam dier smrgeci devletlerden farkldr. Almanya Osmanl Devletinden toprak elde etmek gibi bir aba iinde olmad gibi, Osmanl Devletinin toprak btnln savunur bir politika gtm, buna karlk ald imtiyazlar nedeniyle yapt yatrmlarla, iktisad adan bu topraklar zerinde nfuz sahibi olmak yoluna gitmitir. rnein Badat Demir yolu Projesinde olduu gibi Almanya, denen demiryolunun her iki tarafna doru 20 km.lik bir alan iindeki her trl petrol, maden, tarih eser arama, bulma, kartma, iletme gibi haklar da elde ediyordu. Elbette bunlarn kart olarak Osmanl Devletine demek durumda olacaklar vergi geliri saklyd. Bylece topran mlkiyeti Osmanl Devletinin olmak zere, o gnk teknolojisiyle sahip olduu topran altndaki-stndeki bu tr doal kaynaklardan yararlanamam bir Osmanl Devleti iin, bu ibirlii yararl ve olumluydu. Kald ki, sava durumunda bu hatlardan elbette Osmanl Devleti yararlanacak, ayrca bar zamannda da gene bu hatlardan tamaclk ve ticaret yapmada yararlanacakt. likilerin bu denli gelimesi, iki lke arasndaki silah alveriini de hzlandrmt. Btn bunlara ttihat ve Terakkinin nl lideri, Enver, Talat ve Cemal Paalarn Alman disiplinine duyduklar zel sempatinin de belli lde rol olduunu eklemek gerekir. 169 Bylece sava ncesinde devlet arasnda youn bir diplomasi trafii yaanmtr. Sonunda Sadrazam Sait Halim Paa ile Alman Bykelisi Baron von Wangenheim arasnda 2 Austos 1914 tarihinde imzalanan Osmanl-Alman ttifak Anlamas ile de Osmanl Devleti resmen l ttifak Devletleri arasndaki yerini almtr. 170 Bu anlamann 2. Maddesi Osmanl Devletinin savaa girme artn Almanya ile Rusya arasnda savan balam olmas kouluna balamtr. Halbuki Almanya zaten 1 Austosta Rusyaya sava ilan etmiti. Bu durumda Osmanl Devleti fiilen savaa girmi olduunu kabul ediyordu. 171 Anlamann imzaland gn Harbiye Nazr Enver Paann emriyle seferberlik ilan edildi, Meclis-i Mebusan tatil edildi fakat hemen savaa girilmedi. Devlet zaman
168 169

lber Ortayl, Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, letiim Yay., stanbul, 2004. Veli Ylmaz, 1nci Dnya Harbinde Trk-Alman ttifak ve Asker Yardmlar, Cem Ofset Matbaaclk, stanbul, 1993, s.12. 170 Uarol, a.g.e., s.464. 171 Uarol, a.g.e., s.465.

64

kazanmaya alyordu, tarafszln ilan etti. Ancak bu plan 10 Austos gn ar bir darbe ald. Alman donanmasna bal Breslau ve Goeben Sava gemileri, yaplan plan gerei mttefik olan Avusturya ve talya donanmasyla birleip Akdenizde tilaf Donanmasna kar savaacakt. Ancak tam da bu srada talya ittifaktan ayrld ve tarafszln ilan etti. Arkasndan da Avusturya bu plana uymaynca Alman gemileri Akdenizde ortada korumasz kaldlar ve pelerine taklan tilaf donanmasnn nnden kaarak hzla Osmanl Devleti karasularna snmaya altlar. 3 Austosta bu gemiler anakkale Boazna ynlendirildi ve nihayet 10 austos gn anakkale Boazndan geip Marmaraya girdiler. 172 Bunun zerine tilaf Devletleri Osmanl Devletine verdikleri notayla, gemilerin Marmaraya girmelerine izin veren Osmanl Devletinin tarafszlk ilkesini ihlal etmi olduunu, 24 saat iinde gemilerin Trk karasularndan kartlmalar gerektiini bildirdiler. Buna yant olarak ertesi gn bu gemilerin Almanyadan satn alnm bulunduu yant verilerek, Goebene Yavuz, Breslauya Midilli isimleri verildi. Tm personele Osmanl bahriyesinin niformas giydirildi, herkese fes datld. 173 Bu gelimeden sonra Yavuzun kaptan olan Amiral Souchon bata olmak zere Alman Asker Heyeti bundan sonra Osmanl kara ve deniz gcnn komutasn devralmaya baladlar. Bunu takiben de Amiral Souchon talim amal olarak Karadenize alma izni ald. (24 Ekim 1914). 29 Ekim gn Osmanl Donanmasnn eitim dzenini bozan ve dmanca hareket eden Rus Donanmasyla atma kt ve 2 Rus, 1 Fransz gemisi batrld. Ayrca Svastopol, Odesa, kefe, Novorsisk liman ve ehirleri bombardman edildi. 174 Karadeniz Olay olarak anlan bu olaydan sonra da Osmanl Devleti filen savaa girmi oldu. Bu olay zerine 2 Kasmda Rusya, 5 Kasmda da ngiltere ve Fransa Osmanl Devletine sava atlar. Buna karlk olarak da Osmanl Devleti 11 Kasm 1914de resmen tilaf Devletlerine sava ilan etti. Yine ayn tarihte Osmanl Devletinin Padiah V. Mehmet Reat, dnyadaki tm Mslmanlarn halifesi olarak Cihad- Ekber (Byk Cihad) ilan etti. 3. Savan Banda Cephelerin Durumu A. Kafkas Cephesi: Rusya sava balar balamaz, 1 Kasmdan itibaren Dou Anadoluya girerek igale balad. nce Dou Beyazt igal edip Erzuruma yneldi ise de Kprky civarnda Trk kuvvetleri tarafndan iki defa pskrtldler. III. Ordu Komutan Hasan zzet Paa komutay Bakomutan Vekili Enver Paaya devretti ve Alman Asker Heyetinin de tevikiyle Enver Paa, Rus kuvvetlerini arkadan evirip Kars ve Batumu geri aldktan sonra,
172 173

Ylmaz, a.g.e., s.81. Karal, Osmanl Tarihi, C.IX, s.386. 174 Eraslan, a.g.m., s.345.

65

Kafkasya yoluyla Orta Asyadaki Trklerle birleip Turanclk fikrini hayata geirmek zere harekete geti. Enver Paann emrindeki 90.000 askerle 21 Aralk 1914de giritii bu harekta Sarkam Harekt denilmektedir. 175 Bu plan, souk k artlar, alk, hastalk ve ordunun gerekli donanma sahip olmamas nedeniyle baarya ulaamam ve byk kayplardan sonra 9 Ocakta geri ekilmek zorunda kalmtr. Cephede stnlk Ruslara geince, 27 Mart 1915te Artvin, 17 Maysta da Van igale uramtr. zellikle Vann dmesinde isyan halinde olan Ermenilerin Osmanl Ordularn arkadan vurmalarnn ve ehri ierden Rus Ordularna teslim etmelerinin rol byk olmutur. (Bu konuya ileride tekrar gelinecektir. ) 16 ubat 1916da Erzurum ve Muu ele geiren Ruslar, 25 Temmuz 1916ya kadar Bitlis, Rize, Trabzon ve Erzincana tamamen hakim olmulardr. 176 Bu esnada anakkale Savalar sona erdii iin, oradaki grevini baaryla tamamlayan Albay Mustafa Kemal, komutanlna getirildii XVI. Kolordu ile birlikte Diyarbakrdaki 2. Orduya tayin edilmi 177ve Rus ilerlemesini durdurarak, 6-7 Austos 1916da Mu ve Bitlisi geri almtr. (apakur Savalar). Ruslar Sarkama kadar geri ekilmek zorunda kalmlardr. 178 Rusyada 1917 yl balarndan itibaren i karklklarn artmas sonuta ihtille yol am ve Kafkas Cephesinde ok nemli deiikliklere sebep olmutur. Rusya 3 Mart 1918 tarihinde imzalad Brest-Litovsk Antlamasyla savatan ekilmi ama ne yazk ki onlarn boaltt yeri bu kez Ermeniler doldurmutur. B. Kanal Cephesi: Bu cephenin almas Almanlar iin ok nemliydi zira ngilizler Svey Kanaln kullanarak Hindistandan bol miktarda asker takviyesi yapyordu. Bunun engellenmesi nemliydi. 179 Bahriye Nazr Cemal Paa 13 Kasm 1914te IV. Ordu Komutanlna atanarak Kanal Cephesinin almasnda nemli rol oynad. Kanal Cephesinde Cemal Paa komutasndaki yaklak 35.000 kiilik Osmanl Ordusu 14 Ocak 1915te Sina ln geme harektn balatt ama kayp ok fazla oldu. Kanala ulaabilenler ise sayca ok azalmlar l yaya
Akdes Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya, Kltr Bakanl Yay., Ankara, 1990, s.267-283; Uarol, a.g.e., 469-470 Orhan eki, mparatorluktan Cumhuriyete Trk Kurtulu Sava Belgeseli (1917-1920), Or Yay., stanbul, 2001, s.18. 177 Orhan eki, a.g.e., s.18. 178 Orhan eki, mparatorluktan Cumhuriyete I Mondrostan stanbula, Cumhuriyet Yay., stanbul, 2007, s.47. 179 Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, C.III., Ksm:III, TTK Yay., Ankara, 1983.
176 175

66

getikleri iin de ok yorgundular. Bylece harekt baarsz oldu ve bu andan itibaren de 1918e kadar ngilizleri durdurmak mmkn olamad. C. Irak Cephesi: ngiltere daha Osmanl Devleti savaa girmeden bir gn nce, petrol yataklarna ve smrgelerine giden yollarn stratejik neminden dolay, 1 Kasm 1914de Basra Krfezine asker karmt. Ayrca buradan kuzeye ynlenerek mttefiki Rusya ile birlemenin de planlarn yapyordu. 180 Oysa Osmanl Devleti Araplara olan ar gveni nedeniyle blgeye gereken nemi vermemi, 8000 kiilik yetersiz bir g bulundurmakla yetinmitir. Bu nedenle Osmanl Kuvvetleri ngilizler karsnda ok fazla baar gsteremedi, 22 Kasm 1914de Basra ngiltere tarafndan igal edildi.( Bu konuya ilerde tekrar gelinecektir.)

anakkale Cephesi

anakkalede cereyan eden muharebeler Birinci Dnya Savann, akn deitirmitir. Bunun iin sonular itibariyle ok nemlidir. Eer anakkale geilebilip, Rusyadaki byk insan gc, tilaf Devletlerinin gnderecei silah ve cephane ile buluabilseydi, Rus Ordularnn taarruz gc arttrlarak byk ihtimalle sava ok daha ksa srecekti. Ayrca Rusyada ihtill ortam olmayacak, dolaysyla bir rejim deiikliine gidilmeyecek, te yandan Rusya savan malubu olmayacakt. Trk Ordusu anakkalede ok stn ate gc karsnda ve denizden ve karadan yaplan saldrlara dokuz ay sreyle mukabele etmi, sonunda dnyann en byk armadas ve ordular, yarmaday boaltp dnmek zorunda kalmlard. anakkalede bir cephe almas ve oradan gereken yardmn yaplmas fikri Rusyadan gelmiti ama, aslnda bu plan daha nce de dnlmt. Balkan Sava sonunda Ege Adalarn eline geiren Yunanistan, kendini garantiye almak ve Trkiyeyi Egeden uzak tutmak iin, Austos 1914te ngiltereye anakkalede bir cephe amalarn, o takdirde Yunanistann btn kuvvetlerini ngilterenin emrine vereceini teklif etmiti ama o tarihte Osmanl Devleti henz tarafsz, fakat byle bir karar karsnda Almanyann yannda savaa girebilir endiesiyle, ngiltere neriyi reddetmiti. 1915 yl banda Avrupadaki sava mevzi harbine dnnce, ngilizler, btn kuvvetlerini Bat Cephesine ymaktansa, anakkalede cephe amay dnmeye baladlar. Bylece bir taraftan Rusyaya gereken yardm gnderilirken, te taraftan ksa srede donanma stanbula yani bakente gireceinden, Trkiye Almanyadan ayrlm olacakt. O esnada henz kararsz olan Bulgaristan da bylece mttefiklere katlm olmayacakt. Tam bunlar dnlrken Trklerin Svey Kanalna yaptklar taarruz baarsz olmu, (3 ubat 1915), bunun zerine Msrdaki kuvvetlerin bir ksmnn taarruz gcnn anakkaleye kaydrlabilecei ciddi olarak dnlmeye balanmt. Bu durumda nce Gelibolu Yarmadas
180

Orhan Avc, Irakta Trk Ordusu (1914-1918), Vadi Yay., Ankara, 2004,

67

denizden zorlanarak Marmaraya girilecek, arkasndan yetitirilecek birliklerle de Boazlar ve stanbul igal edilecekti. tilaf Devletleri anakkale Harektna 12 ngiliz, 4 Fransz olmak zere 16 Muharebe Gemisi, 6 Muhrip, 14 Mayn Arama Tarama Gemisi ve 1 Uak Ana Gemisi ayrmlard. Ayrca bunlara, 4 Hafif Kruvazr, 16 Muhrip, 5 ngiliz, 2 Fransz Denizalts, zerinde 6 Deniz Ua tayabilen 1 Uak Ana Gemisinin de katlaca planlanmt. anakkale Boazndaki Trk savunma tertibinin belkemiini Mstahkem Mevki tekil ediyordu: Burada 27 batarya halinde tertiplenmi eitli apta 104 adet top ve bir de mayn grubu vard. Bu toplarn bir ksm, sava gemilerinden karlmt. Mstahkem Mevki Topusu Boaz iinde iki grup halinde tertiplenmiti: 1. Methal Grubu: Gelibolu Yarmadasnn gney ucunda mevzilendirilmi, Kumkale, Orhaniye bataryalarndan ve Erenky cvarnda mevzilenmi bir miktar seyyar obs bataryalarndan oluuyordu. 2. Merkez Grubu: Boazn en dar yeri olan anakkale, Kilitbahir blgesinde, Anadolu ve Rumeli yakasnda bulunan bataryalar kapsyordu. Boaz savunmasna ayrlan seyyar birlikler, 4 piyade tmeniyle, (5, 7, 9, 11.Tmenler) ile 2 Jandarma Alayndan oluuyordu. Bu tmenler, karargh Geliboluda bulunan 3. Kolordu emrindeydi. Ayrca Ordu htiyat olarak Maydos-Bigal blgesinde bir piyade tmeni vard. (19. Tmen, komutan Yarbay Mustafa Kemal Bey). tilaf Donanmas 19 ubat sabah 181 , plan gereince Methal Grubunu susturmak zere bombardmana balad ama beklenen sonucu alamad. kinci saldr 25 ubatta yaplabildi ve blgedeki Trk bataryalar susturuldu. tilaf donanmas (Mttefik Donanma) asl byk taarruza 18 Mart sabah balad. Saat 10.30dan itibaren muharebe gemileri Boaza girdiler ve bu sava akam 18.00e kadar srd. Gn batarken Mttefik Donanmasnn nemli sayda vurucu gc Boazn sularna gmlyor, kalabilenler Trk topusu karsnda tam bir hezimete urayarak, geldikleri gibi gidiyorlard. Harekt ynetenler aknlk iindeydiler, bu nasl olmutu? Daha dn, yani harekttan sadece on saat nce, btn kylardaki maynlar temizlememiler miydi? armakta haklydlar. 17 Mart 18 Marta balayan gece, 3 muhrip, 7 mayn arama-tarama gemisiyle karanlkta limanda son kez bir daha 02.00ye kadar mayn taramas yapmlar ve saat 02.30da harekt sahasnda hi mayn bulunmad raporunu da almlard ama yanlyorlard. Daha nce temizledikleri ve temiz olduunu sandklar Erenky koyuna 8 Mart gn gece saat 24.00de anakkaleden ayrlan Nusret Mayn Gemisi, Mstahkem Mevki Komutan Cevat (obanl) Paann emri zerine kuzeydou-gneybat ynnde ve Boaz mihverine paralel olarak, 100 mt. Aralklarla, 4.5 mt. Derinlikte, 26 mayn dkmt. Bunu fark edememilerdi. stelik Nusret bu ok tehlikeli grevi, klarn sndrp gecenin zifiri karanlnda , dman

181

Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, C.III, Ksm: II, TTK Yay., Ankara, 1983.

68

gemileri arasndan szlerek yapmt. Ayrca bu szma hareketini yaparken, kendi dediimiz dokuz sra maynn da arasndan gemek zorunda kalnmt. n Yzba Tophaneli Hakk Bey ve Mstahkem Mevki Mayn Grubu Komutan Binba Nazmi Bey bu greve bizzat katlmlard. Tarihin kaydettii bu en etin deniz sava 18 Mart 1914 gn ak bir havada ve durgun bir denizde balad. 182Saat 10.30da gemiler muntazam bir ekilde Boaza girmeye baladlar ve ilk atei 11.15te atlar. Bu gemilere menzili msait olan Trk bataryalar derhal karlk verdi ve ilk isabeti Gaulois ald ve burnu sulara gmld. Ardndan Fransz Suffren gemisi birka isabet ald. Geminin bir tareti, mrettebatyla birlikte tahrip oldu, geminin bir bacas utu. Buna karlk zellikle ngilizlerin Amiral Gemisi Queen Elizabethin 38lik mermileri Trk bataryalar zerinde ok etkili oluyor, yangnlar karyor ama inanlmaz bir direni de sryordu. Saat 13.30 sularnda, Erenky nlerinde bir muhribin batmakta olduu grld. Fransz Bauvet, saat 14.00 sularnda, 604 kiilik mrettebatyla birlikte 3 dakika iinde Boazn sularna gmld. Nusretin maynlarna arpmt. Saat 16.30 sularnda bu kez ngiliz Irresistablen yan yatt ve hareketsiz kald grld. Belli ki Trk topusundan ar darbe almt, ardndan da mayna arpmt. Kmldayamadan, ylece yatyordu. Yardmna Ocean kotu ama ksa srede ayn akbete urad, o da mayna arpt. Her iki gemiyi de Kumkale nlerinde Trk topusu akama doru batrd. (Bak. Mayn Haritas). Daha fazla dayanamayacan anlayan tarihin bu en byk armadas, saat 18.00 sularnda, Boazn sularn muzaffer Trk Topusuna terk ediyor ve ekiliyordu. Yaklak yedi saat sren bu deniz savanda Trk mevzilerine tonlarca mermi yamtr. Yalnz ngiliz gemilerinden atlan toplam mermi says 3344dr. Buna karlk toplam Trk zayiat 24 ehit, 43 yaraldr. 4 Ar Top harap olmu, 3 Top hasara uram, bir cephanelik havaya umutur. Mttefik Donanmasna gelince, 3 Muharebe Gemisi (Irresistable, Ocean, Bauvet) batm, 2 Muharebe Gemisi ( Inflexible, Gaulois) ar yaralanm, 1 Muharebe Kruvazr (Suffren) ar yaralanmt. nsan zayiat, ou l, 800 dolayndayd. Bylece Mttefikler, Boaz donanmayla zorlayarak geme fikrinden tamamen vaz geiyorlar, karadan Geliboluyu geip stanbula ulama plann devreye sokuyorlard. 183 Kara Harekt: karma iin ayrlan kuvvetler General Hamilton komutasndayd ve 1 ngiliz Tmeni (29.Tm.), Anzak Kolordusu (2 Tmen), ngiliz Deniz Tmeni, 1.nci Fransz Tmeninden meydana gelen 75.000 kiilik bir kuvvet ve 140 Toptan mteekkildi. Ayrca Msrda bulunan bir Hint Tugay ihtiyatta tutuluyordu. ngilizler savalar balaynca daha 10 tmeni cepheye sreceklerdir. karma Plan :
182

smet Grgl, On Yllk Harbin Kadrosu (1919-1922), Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, XVI. Dizi-Sa.69., s.54-61. Orhan Yldran, anakkale Muharebeleri, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1966, s.7-8.

183

69

Esas karma yeri olarak Gelibolu Yarmadasnn gney burnundaki Seddlbahir blgesi seilmiti. Buraya ilk anda ngiliz 29. Tmeni karlacak hemen arkasndan 1. Fransz Tmeni ile ngiliz Deniz Piyade Tmeni karlacakt. Bylece Anzac Ordusu hari tm kuvvetler buradan karaya kacak ve ilk hedef olarak da 24 saatte Altepeyi alacaklard. Bu hedefe deil bir gnde, alt ayda bile ulaamadlar. Altepe dmedi. Asl gler bylece gneyden Seddlbahirden karken, Anzac Kolordusu da kuzeybatdan, Arburnundan kacak ve Kabatepe-Maltepe-Kocaimen Da blgesini ele geirdikten sonra gneye ynelecek ve Altepedeki birliklerle birleip, arkalarna dtkleri Trk Mstahkem Mevkiindeki tm bataryalarmz arkadan vuracak konuma geleceklerdi. Yani Kilitbahir Platosu ve evresini ele geirip donanmaya Marmara yolunu aacaklard. Bylece Yarmadann gney ksm tamamen igal edilmi olacakt. Bu plann baarya ulaabilmesi iin ilk art Altepenin dmesiydi, Altepe dmedi. kinci art Arburnundaki Anzac birliklerinin blgeyi ele geirip, gneye ynelip Altepedeki birliklerle birleebilmesine balyd. Bu da gerekleemedi nk Arburnunda, arkasndan Anafartalarda karlarnda Yarbay Mustafa Kemal Bey ve namus sava veren Mehmetik vard. Aylar boyu srecek bu mcadelenin ise tarihte bir ei daha yoktu, olamayacakt. Birinci Safhada, 29.Tmen Seddlbahirden karaya kartma yaparken, ayn zamanda 1. ngiliz Deniz Piyade Tmeni Saros Blgesine bir aldatma kartmas, 1. Fransz Piyade Tmeni de Anadolu Yakasna (Beikeye) benzer bir kartma yapp Trk birliklerinin yerlerini saptamaya alacaklard. Franszlar Anadolu yakasna karacaklar bir alayla ayrca Kumkale blgesini igal edecek, Trklerin Anadolu yakasndan Rumeli yakasna asker sevk etmesini engelleyeceklerdi. Bunlara karlk, Trklerin Geliboluyu savunmak iin ayrdklar kuvvetlere gelince: 18 Mart gn bu kuvvetler, 5 Piyade Tmeni ve 2 Jandarma Alayndan oluuyordu. Daha sonra, Karargh Geliboluda bulunan 5. Ordu kuruldu. Alman Asker Heyet Bakan General Liman Von Sanders bu ordunun komutanlna getirildi. Ayrca stanbuldan getirtilen 3. Piyade Tmeniyle bir Jandarma Alay ve Saros kylarn gzetlemekte olan Svari Tugay da 5. Ordunun emrine verildi. 5. Ordunun iki kolordusu vard: 15. Kolordu 3. Ve 11. Tmenlerden oluuyordu ve, Boazn Anadolu yakasn, Kumkale, Beike blgelerini savunacakt. 3. Kolordu ise Gelibolu Yarmadasn savunmaktan sorumluydu ve 5.nci, 7.nci ve 9.uncu tmenlerden oluuyordu. Bigal blgesinde bulunan 19. Tmen 5. Ordunun ihtiyatn tekil ediyordu. Dorudan Ordu Komutanndan emir alacakt. Mustafa Kemal Bey bu tmenin komutanyd. Tmen saylarna baklrsa taraflar arasndaki glerin dengeli olduu dnlebilir, oysa Mttefik tmenleri Trk tmenlerinin 2-3 kat kuvvete sahipti. Trk tarafnn savunma plan, kyda gzetlemeye yetecek kadar bir g bulundurmak, asl kuvvetleri geride tutarak dmann karaya kmasna izin vermek, sonra da taarruzla denize dkmek esasna dayanyordu. 3. Kolordu Komutan Esat Paa, belli karma blgelerinde tertibat alarak dman karaya kartmamay nerdiyse de, Liman Von Sanders bunu kabul etmemiti. 70

Trk Komuta Heyeti Mttefiklerin 3 blgeden karma yapaca kansndaydlar: 1. Anadolu kysnda Kumkale-Beike blgesi, 2. Seddlbahir blgesi, 3. Saros Krfezi. Oysa dman Seddlbahir ve Arburnudan, iki blgeden asl kuvvetleriyle kartma yapm, Anadolu kysna ve Sarosa gsteri (aldatma) kartmalar yapmt. Bunu zamannda grp, gereken tertibi derhal alp kiisel insiyatifini kullanan Yarbay Mustafa Kemal, savan gidiini ve kaderini deitirecektir stelik bu mdahaleleri yaparken kendi sorumlu olduu blgenin dna km ve ihtiyatta (yedekte) bekliyor olmas gerekirken 19. Tmen birliklerini fiilen muharebeye sokmutur. Mttefiklerin karma yaptklar Arburnu ve Seddlbahir blgelerinin savunma sorumluluu 9. Tmene verilmiti. Bu tmenin 26. Alay ve 27. Alayn bir taburu gzetleme iin kyda tertiplenmiti. Karaya kanlara ilk mukavemeti gsteren birlikler bunlar olmutur. Mustafa Kemalin 19. Tmeni bu esnada Maydosda, Ordu emrinde ihtiyattayd ve dorudan Ordu Komutanndan emir almadka yerinden kmldamayacakt. Netice olarak, dmann karma yapt Arburnunda ve Seddlbahirde sadece birer Trk Piyade Taburu savunmaya balamt. karma 25 Nisan 1915 sabah balad. Mttefikler planlar gerei Saros Krfezinden Beike Limanna kadar 120 km.lik ky kesimi zerinde faaliyet gsteriyorlard. General Liman Von Sanders, Saros Krfezine ve Anadolu kysna daha ok nem verdii iin, Ar Burnu ve Seddlbahirden karmann baladn haber aldktan sonra bile bunun bir aldatmaca olduunu sand ve ihtiyatlarn harekete geirmede duraksad. Bu doan boluu kapatan Mustafa Kemal Bey olacaktr. Seddlbahire kan 29. ngiliz Tmeni, akama kadar 12 Piyade Taburunu kyya karmay baard fakat derinliine ilerleyemedi. Buray bir Trk piyade Taburu, akama kadar 12 ngiliz taburuna kar kahramanca savundu. Bu birlik, 26. Trk Alaynn 3. Taburudur ve bu savunma Dnya Sava Tarihine rnek olarak girmitir. Ar Burnu blgesine kan Anzak Kolordusunun karsnda bir Piyade Bl bulunuyordu. Bu Blk, tmyle ehit olana kadar direndi ama ekilmedi. 9. Tmen Komutan Maydosta bulunan 27. Alayn kyya kan dman denize dkmekle grevlendirdi. Fakat bu Alayn uzun bir yol kat etmesi gerekiyordu. Durumu gren 19. Tmen Komutan Yarbay Mustafa Kemal, Ordudan bir emir almadan tamamen kendi insiyatifiyle, 57.nci Piyade Alayn ve bir bataryasn devreye sokup mdahale etti. Kocaimen Tepesi zerinde yapt bu kar taarruz dman geri ekilmeye mecbur etti. Bu esnada yetien 27. Alayn da gneyden yapt taarruz baarl geliti. Ayn gn 19. Tmenin dier iki alaynn da ileri srlmesiyle, Seddlbahirde olduu gibi Ar Burnunda da dmann derinlikte ilerlemesi durduruldu. 184

184

Grgl, a.g.e., s.60.

71

Bugnden itibaren, her gn artan bir iddetle taarruz ve kar taarruzlar srd gitti, ok kanl muharebeler yapld ve bir sre sonra sava mevzi savana dnt. ngiliz, yapt plan bir trl uygulayabilir konuma getiremedi yani Seddlbahirden kanlarla, Ar Burnundan kanlar, btn abalarna ramen Altepede bir araya gelemediler. lk karmadan itibaren aradan ay gemiti. Anzac Grubu bu srede ancak 3 km. genilik ve 1.5 km. derinlik iinde bir alana yaylabilmiti. Seddlbahir Grubu da ayn srede ancak 5 km. kadar ilerleyebilmiti. Yani bir gnde Altepeyi dreceklerini sananlar, 90 gnde ancak 5 km. ilerleyebilmilerdi. Mttefik Kuvvetleri Komutan General Hamilton bu skk durumdan kurtulmak iin, emrine yeni verilen 9. ngiliz Kolordusuyla (drt tmen), 7-8 Austos 1915te Anzac Grubunun kuzeyindeki Sula Limanna (Anafartalar Blgesi) bir karma yaptysa da, Anafartalar Grup Komutan Albay Mustafa Kemalin komutasndaki Trk birliklerinin kar taarruzuyla durduruldu ve denize dkld. 6-10 Austos Arburnu Muharebeleri, 9 Austos Birinci Anafartalar ve 10 Austos Conkbayr Muharebeleri sonucu dman denize dkld. Bu baarszlk yznden General Hamilton 27 Ekimde grevden alnd, yerine General Munro atand. Kasm aynda ngiliz Harbiye Nazr Lord Kiner (Kichner) anakkaleye geldi, cepheyi gezdi ve dnd. Arkasndan ngiliz Hkmeti 7 Aralk 1915te Suvla ve Anzac blgelerinden birliklerin ekilmesine karar verdi. Bu tarihte anakkaledeki Mttefik kuvvetlerinin says 134.000 insana ulamt. ekilme 12 Aralkta balad, 20 Aralkta Anafartalar ve Arburnu blgesi tamamen boaltld. 25 Aralkta da Seddlbahir blgesinin boaltlmasna karar verildi. 8/9 Ocak 1916 gecesi Seddlbahirdeki son birlikler de ekilmelerini tamamladlar. Osmanl Genelkurmay anakkaledeki Trk zayiatn 55.000 ehit, 100.000 yaral, 10.000 kayp, 21.000 hastalktan lm, 64.000 hasta olmak zere 250.000 kii olarak vermektedir. ngilizler 43.000 l ve kayp, 72.000 yaral, 90.000 hasta olmak zere 205.000 zayiat vermitir. Franszlarn zayiat ise 47.000dir. Bylece iki taraf zayiatnn birbirinin aa yukar ayn olduu grlr. 185 D. Hicaz-Yemen Cephesi Sultan II. Abdlhamit Osmanl Devletini paralamakta kararl olan emperyalist devletlere kar dnyann her tarafndaki Mslmanlar islm birlii (Panislamizm) ats altnda toplamaya byk nem vermiti. 186 Ne var ki, 1. Dnya Savanda Sultan Mehmet Reat Cihad- Ekber ilan ettii halde, zellikle Araplardan beklenen destek bir yana, isyan etmeleri nedeniyle Trk kuvvetleri iki ate arasnda kalmtr. Balangta Hicaz Emiri Hseyin Osmanl Devletine ballklarn sunmu, ama daha sonra ngilizlerle anlaarak 27 Haziran 1916da isyan etmitir. 187Blgeye sevk edilen Trk Ordular ngiltere destekli Arap isyanlar
185 186

Grgl, a.g.e., s.61. Bayur, a.g.e., 187 Orhan eki, mparatorluktan Cumhuriyete Trk Kurtulu Sava Belgeseli (1917-1920), Or Yay., 2001, stanbul, s. 10.

72

karsnda fazla baarl olamayacaktr. 8 Kasm 1916da erif Hseyin kralln ilan edecek, 1917de daha da genileyen isyanlar nedeniyle ksa bir srede btn Hicaz Arap kabilelerinin eline geecektir. Bundan sonra Osmanl Ordular Araplarn desteini alan ngiliz kuvvetleri karsnda 1918e kadar ar ar geri ekilmek zorunda kalacaktr.

4. Douda Ermeni Meselesi:

Birinci Dnya Savann yaklamakta olduunu gren Osmanl Hkmeti, 35 senedir isyan halinde olan Ermenilerin bu savata Ruslarn yannda yer alacaklarn tahmin ederek ve buna engel olmak zere giriimlerde bulunmulard. Sadrazam Talat Paa Ermeni Patrii ve ileri gelenlerini Serkil Doryan Kulbnde toplam ve Osmanl Devletinin bir savaa girmesi halinde, millet-i sadka olan Ermeni Milletinin elbette Osmanl Devletinin yannda yer alacan umarzdeyince, Patrik, buna hibir ekilde phe edilmemesi gerektiini ifade etmi, byle bir sava halinde btn Ermenilerin btn gleriyle Trk Ordusunun yannda yer alacan sylemiti.

Patrik yalan sylyordu. 188 Bu grmeden alt ay nce Erzurumda yaplan Tanak Partisinin kongresinde, byle bir sava halinde derhal kar cepheyle birleilecei, orduda bulunan Ermenilerin ise silahlaryla birlikte kap Rus Ordularna katlacaklar karar altna alnmt bile. Savan patlamas, Ermenilere ite bu frsat verdi. Bin yl yan yana sorunsuz yaam bu iki toplum, 189, imdi kar karya idi. .

4.1 Ermeni Sorununun Tarihsel Geliimi ve Dou Sorunu:

Emperyalist Hristiyan Bat Dnyas, dousundaki slam Dnyasnn en byk devleti konumundaki Osmanl mparatorluunu paralayp topraklarn aralarnda paylamak iin bu devletin iindeki Hristiyan unsurlar ayaklandrmay planlad zaman, bu konu dnyann gndemine Dou Sorunu olarak sunuldu.

188

Ermeni Patrikhanesi ve Ermeni Kiliselerinin faaliyetleri ile ilgili daha geni bilgi iin bkz. Erdal lter, Ermeni Kilisesi ve Terr, Ankara, 1996. 189 Bayram Kodaman, Ermeni Maceras (Tarihi ve Siyasi Bir Deerlendirme), Isparta, 2001, s.3.

73

Artk Batnn, Douda nemli bir sorunu vardr, bu da hasta adam olarak nitelenen Osmanl Devletini ykmak ve topraklarn paylamaktr.

Esasen Trklerin Anadolu steplerinde grld andan itibaren Bat, Trklerin ilerleyiini durdurmak iin hep bir Dou Sorunu Sendromuyaayacaktr ama 1699 Karlofa Anlamasnn imzaland yla kadar bunu baaramayacak, ne Trklerin stanbulu fethini ve Bizansn kn, ne de Trklerin Rumeliye geip Viyana kaplarna dayanmalarn engelleyebileceklerdir. Fakat imdi 19. Yzylda konjonktr tmyle Batdan yanadr ve Osmanl Devleti gerekten de artk hastadr.

Bu hastann mirasn kolayca paylama konusunda baarl olabilmek iin, imparatorluk bnyesinde yaamakta olan aznlklardan byk lde yararlanlacaktr. Nitekim, ksa bir srede, imparatorluun batsnda yaayan eitli Hristiyan unsurlar ayaklanmaya kkrtlacaklar, aldklar yardm sayesinde de Avrupa diplomasisinde tek bana braklan Osmanl Devletinden bamszlklarn birer birer alacaklardr. Aslnda Osmanl Devleti bu isyanlar tek tek bastracak gtedir ama buna hibir zaman frsat verilmeyecek, karsna daima bir koalisyon halinde klacaktr. Osmanl Devletinin bir slam Devleti, isyanclarn ise tamamnn Hristiyan oluunun da bu yaklamda rol elbette vardr. 190

Tm imparatorlua dalm olmakla birlikte, zellikle Dou ve Gneydou Anadoluda yaamakta olan Ermeniler ise, aralksz 35 yl sren ve tm Anadoluyu kana bulayan terr eylemlerine ramen baarl olamayacaklar, sonular gnmze kadar uzanan pek ok trajedinin yaanmasna yol aacaklardr. Bylece Dou Sorunu Ermeni Sorununa dnecektir.

Osmanl mparatorluu dneminde, imparatorluk snrlar iinde yaayan pek ok ulus ve kavim arasnda millet-i sadka sadk millet- diye anlan Ermenilerin daima ok zel bir yeri olmutur.

XIX.Yzyl ortalarna kadar Ermeniler, Trkiyede byk bir huzur ve refah iinde yaamlar, Tanzimattan sonra kendilerine devlet memurluuna da girme hakk tannnca kamu ynetiminde de ok nemli grevlerde bulunmulardr.

Daha ok ticaret ve sarraflk, kuyumculuk gibi meslek ve sanatlarla uraan Osmanl Ermenileri arasndan 29 Paa, 22 Bakan, 33 Milletvekili, 7 Bykeli, 11 Bakonsolos ve Konsolos, 11 niversite retim yesi ve 41 yksek rtbeli memur Osmanl Ynetiminde grev almtr. Ermeni Bakanlar arasnda Dileri, Maliye, Ticaret ve Posta Bakanlklar gibi son derece nemli ve kilit

190

Recep ahin, Tarih Boyunca Trk darelerinin Ermeni Politikalar, stanbul, 1988, s.75-80.

74

mevkilerde bulunanlar olmutur. Balkan Nuradunghiyan, buna gzel bir rnektir. 191

Sava

esnasndaki

dileri

bakanmz

Gabriel

Mslmanlara tannan her trl haktan yararlanan Ermeniler, askere alnmamak gibi baz ayrcalklar nedeniyle ailelerinin srekliliini, dolaysyla refahn salamlardr. Bylece, o dnemin arlk Rusyasnda yaayan Ermenilerle kyasland takdirde Osmanl Ermenilerinin byk bir huzur ve refah ortamnda, geni bir din, dil, eitim serbestlii iinde zgrce yaadklar kolaylkla gzlenebilir.

ounlukla, V. yzylda kurulan Ermeni Gregoryen Kilisesine bal iken, dier Hristiyan mezheplerinin temsilcisi hatta koruyucusu gibi davranan devletler tarafndan XVII.yzyldan itibaren balatlan propagandalarn etkisiyle, bu durum XIX.yzylda deiiklie urad. Bylece, Ermeni toplumu iinde Gregoryen Kilisesi yan sra, Franszlarn abasyla Katolik (1830), ngilizlerin abasyla Protestan (1850) kiliselerine bal cemaatlar olutu. 192 Bylece Osmanl Ermeni Cemaati paraya blnd ve bu sayede bu blnmeyi planlayan devletler bu cemaatlarn haklarn koruyor olma bahanesiyle ellerini Osmanl Devletine srekli mdahaleden bir an olsun ekmediler. 193 Yabanc devletlerin bu politikalar, Ermeni toplumunun karlar deil, kendi emperyalist emellerinin gereklemesi dorultusundayd. 194

XIX.Yzyl ortalarna kadar devam eden ve nispeten kabul edilebilir dzeyde seyreden DevletErmeni aznl ilikileri zellikle Tanzimat ve Islahat dnemlerinden itibaren yava yava deimeye balam, Tarihimizde 93 Harbi diye geen 1877-1878 Osmanl-Rus savandan sonra ise d grn ile milliyeti akmlarn etkisiyle, gerekte ise emperyalist glerin kkrtmalaryla giderek tehlikeli boyutlara ulamaya balamtr. Bu kkrtmada Ermeni Kilisesinin de ok nemli rol olmutur. Daha dorusu, Ermeniler arasnda bamsz devlet fikrini douran kaynak Ermeni Milleti deil, Ermeni Kilisesi olmutur. Kilise, varln koruyabilmek iin muhta olduu gcn, ancak kendisi bir devletse salanabilecei zannna kaplm 195 ve asl din maksadndan uzaklap Ermeni milliyetiliini temsil eden merkezler haline gelmitir. 196

Bylece, Batl devletlerin Osmanl Devleti bnyesindeki Hristiyanlara kucak amas ve onlarn arasndan kendi karlar dorultusunda hareket edecek cemaatlar oluturmasyla birlikte, bu
Orhan eki, Trkler, Ermeniler ve Gerekler Sempozyumu I, Tebli: Ermeni Sorununun Tarihsel Geliimi, Bodrum., 2004. 192 Kmuran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara, 1985, s.35-44;Nejat Gyn, Osmanl daresinde Ermeniler, stanbul, 1983, s.52-54; Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul, 1987, s.152-155. 193 Kemal Beydilli, II.Mahmud Devrinde Katolik Ermeni Cemaati ve Kilisesinin Tannmas (1830),Harvard niversitesi Yakndou Dilleri ve Medeniyetleri Blm, 1995, s.36. 194 Grn, a.g.e., s.64; Erdal lter, Ermeni Meselesinin Perspektifi ve Zeytun syanlar (1778-1880), Ankara, 1988, s.46-50. 195 Grn, a.g.e., s.30; Mim Kemal ke, Ermeni Meselesi, stanbul, 1986, s.90. 196 Grn, a.g.e., s.31.
191

75

cemaatlar, kendilerine yaknlk gsteren devletler araclyla Tanzimat Fermannn ilkelerini bozmaya baladlar. 197 Batllar, Tanzimata ramen aznlklarn durumlarnn yeterince iyiletirilmemi olduu ikyetlerinde bulunuyorlard. Bu durum Osmanl Devletinin aznlklara bir takm yeni haklar getiren Islahat Fermann iln etmesine yol at. 198 Ermeniler bu durumu ok iyi deerlendirdiler. Patrikhane iinde oluturulan dnyev ilerle ilgili konsey kanalyla, Ermeni toplumunun i dzenini salayacak bir nizamname hazrlanmas iin bir komisyon kurdular. Bu komisyonun hazrlad tasar Konsey tarafndan 24 Mays 1860da kabul edildi ve Bbaliye sunuldu. Hkmetin birka dzeltmesiyle bu Ermeni Milleti Nizamnamesi 17 Mart 1863te Sultan Azizin bir fermanyla onayland ve yrrle girdi. 199te bu andan itibaren Ermeniler arasnda basn, yayn ve benzeri yollarla bamszlk fikirleri ve Trk dmanl yaylmaya balad. Misyoner okullarnn faaliyetleri ve Ermeni okullaryla yaptklar ibirlii, Ermeniler arasnda ihtilal ve isyan fikirlerini yaygnlatrd.

4.1.1 Ermeni Meselesinde Rusyann Rol:

XIX.yzyln ikinci yarsndan itibaren ortaya kan tablo son derecede nettir. Osmanl mparatorluunu iten ykmak iin aznlk unsurlar kullanan emperyalist gler kendi karlar dorultusunda Ermenileri de kullanmlar ve bir Dou Sorununun yaratcs olmulardr. Daha nce Balkanlarda oynanan ve baarl olan oyun, bu defa Dou Anadoluda tekrar sahneye konmu, blgenin zellikle stratejik ve jeopolitik konumu ngiltere ile arlk Rusyasn bu kez bu sahnede kar karya getirmitir.

arlk Rusyasnn 1.Petrodan bu yana izlemekte olduu temel d politikas, scak denizlere, yani Akdenize inmek olmutur. Genelde yaylmac (expansiyonist) bir politika gden Rusya, Balkanlar ve Kafkaslar zerinden Akdenize inmeyi ulusal bir hedef olarak grm, tm d politika hesaplarn bu amaca yneltmitir. 200 Rusyann bu hedefe ulamasnda ise en byk engel Osmanl mparatorluudur. te bu sebepledir ki Rusya, tarihi boyunca en ok Osmanl mparatorluu ile savamtr. Zira Ruslar 1.Petronun siyasi vasiyetine sk skya balanmlardr.

Petro, henz bir prensken Hollandaya gemi, ii olarak gemilere kaydolmu ve deniz ar lkeleri grerek smrgelemenin nemini kavramtr. Oysa Rusya o gnlerde Moskova evresinde kk bir kara devletidir. Rusyay bytmek iin denizlere almann zorunlu olduunu gren Petro tahta geince Rusyann 200 yl boyunca uygulayaca d politikasnn temelini oluturan iki nemli karar almtr:
197

Nuren Mazc, Belgelerle Uluslararas Rekabette Ermeni Sorununun Kkeni (1878-1919), stanbul, 1987, s,7-9. Mazc, a.g.e., s.9-11; Grn, a.g.e., s.61-63. 199 Uras, a.g.e., ss.156-171; Gyn, a.g.e., s.55. 200 Yusuf Halaolu, Ermeni Meselesiyle lgili Birka Rus Kayna. Yeni Trkiye: Ermeni Sorunu zel Says, II, Sa:38, (Mart-Nisan 2001), Ankara, 2001, s.735.
198

76

1. Rusyann hibir liman yoktur. Oysa bymek ve smrgeebilmek iin denizlere almaldr. O halde Kuzeyde Baltk Denizine kmaldr. Bu kylar elinde tutan devlet svetir, demek ki sve ile savaacaktr. Baka trl bymesi mmkn deildir. svele savar ve arlkeni 1706 da Paltovada yenerek Baltk kysnda ilk limann, kendi adn tayan Petrograd kurar ve Baltk Denizine kar. 2. Rusya Karadeniz zerinden Boazlar yoluyla scak denizlere, Akdenize inmeli, skenderun limann ele geirmelidir. Oysa Karadeniz ve Akdenize egemen g Osmanl Devletidir. O halde Osmanl Devleti ile savamak Rusyann kaderidir ve bu durum kanlmazdr. ar Petro bunu gze alr ama zamanlamas yanltr. 1711 ylnda Osmanl Devletine kar Prut Savan kaybeder ve ok byk fidye karl hayatn zor kurtarr. Bu malubiyete ramen Rusya ana hedeften sapmayacaktr. Hele ileriki yllarda Svey Kanal alp da Kzl Deniz zerinden Hint Okyanusuna kolayca kmak ve en byk rakip ngilterenin Hint yolunu kesmek olana dounca, Akdenize inmek daha cazip hale gelmi ve bu durumda Rusya Osmanl Devletini yaam alan iindeki en byk engel olarak grmeye balamtr.

Rusyann Stratejisi artk bellidir: Mmknse Boazlardan gemek, bu mmkn olmad takdirde Balkanlar zerinden Egeye kp Akdenize inmek, dier taraftan Kafkaslar zerinden de Basra Krfezine karak Hint Okyanusuna almak. Dier bir alternatif yol olarak da Kilikya zerinden Akdenize inmek Rusyann temel d politikasdr ve bu politikann uygulanmasnda da ba aktr, Osmanl Devleti bnyesindeki aznlklar olacaktr.

1774 Kk Kaynarca Anlamasyla Ortodoks dnyasnn hamisi roln stlenen Rusya, bu aznlklar silahn baaryla kullanacaktr.

1877-1878 Osmanl-Rus Sava da Ruslarn Osmanl Devleti bnyesindeki aznlklara ynelik izledikleri politikann bir rndr ve Osmanl Devletinin Avrupa topraklarnda yaayan zellikle slav halklar nn bamszlklarna kavumalarnda bu sava etkin rol oynayacaktr. 201 Ne var ki, bylece yeni doan ve bamszlklarn tamamen Rusyaya borlu olan bu devletlerin zerinden Egeye kolayca atlayabileceini hesaplayan Rusya, ksa srede yanldn anlayacaktr. Sava geri Rusya kazanmtr ama, bu sava ayn zamanda Balkanlardaki Rus emellerine de mezar olmutur. Ruslarn desteiyle yaratlan Muhtar Bulgaristan Prenslii Ruslara kar bir durum alm, bamszlna Rus silahlar sayesinde kavuan Srbistan bile Avusturyaya yaklar bir tutum iine girmitir. Bylece Ruslarn Balkanlardan Akdenize inmeleri imkansz hale gelmitir.

201

Sina Akin, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, stanbul, 1987, s.25.

77

Bu durumda elde kalan tek alternatif, Kafkaslardaki Ermenilerdir. Kafkaslar zerinden Basra Krfezine, dolaysyla Hint Okyanusuna, te yandan da Kilikya zerinden skenderun Limanna pekl ulalabilinir. Dou Anadolu topraklar zerinde Ermeniler iin bamsz bir devlet kurma fikri ortaya atlrsa, Balkanlar rneinde olduu gibi bu kez Dou ve Gneydou Anadolu blgesinde yaamakta olan Ermeni unsuru isyana tevik edilebilir ve bylece de doal olarak bu blgede kurulacak bir Ermeni devleti Rusyann uydu devleti olur. Bu devleti bir tramplen gibi kullanarak Basra Krfezine kmak da Rusya iin artk mesele deildir. O halde nce Ermeniler isyana tevik edilmeli ve bu isyanlar desteklenmelidir. te Ermeni Sorununun embiryonu bylece yaratlmtr.

Konunun resmen masada grlmesi ve takip edilecek yol haritasnn izilmesi stanbulda olacaktr. Plevne Cephesinin kmesi zerine Tunay atlayan ve arn amcas olan Grandk Nikola komutasndaki bir Rus Ordusu gelip kararghn bugnk Yeilkye, o gnk adyla Aya Stefanos kyne kurmutur. Dnemin Ermeni Patrii Nerses Varjabedyan beraberindeki bir heyetle Nikolay Ocak 1878de Edirnede gizlice ziyaret etmi ve ara iletilmek zere neride bulunmutur: 202

1. Dou Anadolu topraklar zerinde bir Ermenistan kurulmaldr, veya 2. Vilayet-i Sitte denen Sivas, Erzurum, Van, Bitlis, Elaz, Diyarbakr topraklar zerinde zerk bir Ermenistan kurulmaldr, veya 3. Osmanl Devleti Douda Ermeniler lehine genel reform yasalarn kartp uygulamaya balamadan, Rus Ordular Anadoluyu boaltmamaldr. Bu nerileri yapan Patrik Varjabedyan bir Osmanl tebasdr, konutuu kii ise Rus Ordular gal Komutandr. Ama ne yazk ki gelinen nokta budur. Osmanl yurtta olan Patrik, dman ordusunun komutanndan medet ummaktadr. 203 Nitekim, bu toplantda bulunan General gnatieff, Osmanl Devleti ile yaplacak olan bar anlamasna Ermeniler lehine bir maddenin mutlaka konulaca szn vermiti. Sznde de durdu: 3 Mart 1878 gn imzalanan Ayastefanos Bar Anlamasnn 16. Maddesi Ermenilerle ilgiliydi ve ilk kez Osmanl Devletinin imzalad bir anlamada Ermenilere ilikin bir madde yer alyordu. Bu maddeyle Osmanl Devleti Ermenilerin youn yaad Dou illerinde Ermeniler lehine reformlar yapacan ve onlar Krtlere ve erkezlere kar koruyacan taahht ediyordu. Daha sonra araya girecek olan ngilterenin mdahalesiyle Ayastefanos Anlamas ortadan kaldrlacak, yerine Berlin Anlamas konulacak (13 Temmuz 1878) ve bu kez bu hkm o anlamada 61. Madde de benzer ekilde yer alacaktr. Buna gre, (Madde 61): Bbli (Osmanl Devleti) Ermenilerin oturduklar vilayetlerin yerel artlar dolaysyla muhta olduklar slahat ve dzenlemeleri yapmay ve Krtler ile erkezlere kar (Ermenilerin) emniyet ve huzurlarn korumay taahht eder

Bylece artk Ermeniler uluslar aras anlamalarla bir takm gvencelere kavuuyorlard. Grandk Nikolann Nerses Varjabedyann nerilerine Edirnedeki yant olumsuzdur ama kar nerisi, sonraki olacaklarn habercisidir.
202 203

Bilal imir, Ermeni Meselesi (1774-2005), Bilgi Yaynevi, Ankara, 2007, s.19. Bilal imir, a.g.e., s.20.

78

Ermeni Patrii Nerses Varjabedyan Rus gal Kuvvetleri Bakomutan Grandk Nikoladan u sz ve d almtr:Size hi kimse kendiliinden vatan kuramaz. Bunu bizden de istemeyin, yapamayz. Bamszlk verilmez, alnr. Eer bamsz bir devlet kurmak istiyorsanz, ayaklann, isyan edin. Tpk Yunanllar gibi, Bulgarlar gibi, Srplar gibi. Biz gereken silah, eitim, lojistik, para yardmn yaparz. Siz isyan edince nasl olsa Osmanl gvenlik gleri zerinize gelecektir. Hkmet gleri stnze gelince de Mslmanlar Hristiyanlar katlediyor diye dnyay ayaa kaldrrzO zaman btn Hristiyan dnyas arkanzda yer alr, yardm eder. Tpk Yunanistan rneinde olduu gibi.

Bu d dinleyen Patrik, stanbula dndnde bu szleri ngiliz Bykelisine aynen aktaracak, Batnn bamszlk talebimize sempati duyup bize yardm etmesini salamamz iin ayaklanmamz gerekiyorsa, yakn bir zamanda tm Anadoluyu yangn yerine evireceimize emin olabilirsiniz diyecektir. Bykeli Elliot , bu mesaj aynen Londraya bildirecektir. O halde Osmanl Hkmeti ne yaparsa yapsn, gelecek gnler karanlktr ve Ermeniler sonu karanlk bir yola girmektedirler

4.1.2 Ermeni Meselesinde ngilterenin Rol:

O ana kadar, takriben 100 senedir izledii d politika ile Osmanl Devletinin toprak btnln koruma siyaseti gden ngiltere artk grm ve anlamtr ki, Osmanl Devletinin sonu gelmitir ve ne yaplrsa yaplsn onu ayakta tutacak g artk yoktur. 204 Bu durumda Ruslarn gneye, Akdenize inmesini engellemek zere arada tampon devletler kurmak gereklidir, o halde Kafkaslar ve Dou Anadoluyu iine alacak byklkte bir Ermenistan kurulmal, bu kurulu ngiliz desteinde olmal, bylece kurulacak Ermenistan bamszln Rusyaya deil, ngiltereye borlu olmaldr. Birer Trk dostu olan Palmerston, Salisbury, Disraeli gibi hkmetlerin dnemi artk geride kalmtr ve imdi Gladstone yepyeni bir politika ile Osmanlnn karsndadr.

Ksacas bamsz bir Ermenistan kurmak iin imdi iki lke yar halindedirler. in asl, Rusya bamsz bir Ermenistandan yana deildir, zira Ermeniler bu kozu ran Ermenistannda Ruslara kar kullanacaklardr. Rusya, Dou Anadolu topraklar zerinde bir Ermenistandan yanadr, kendi topraklarnda deil. Ama sonu olarak bir taraftan Rusya, dier taraftan ngiltere, her biri kendi karlarnn peinde koarak bir Ermenistan yaratmak iin ellerinden geleni yapmaya balayacaklardr. . te Ermeniler, bamsz bir Ermenistan Devleti kurmak hayaliyle ve fakat aslnda bir srama tahtas grevini farknda olmadan stlenmek zere Ruslar tarafndan bylece isyana tevik edilmiler ve kullanlmlardr. Bu oyunu gren ngiltere Akdenize inen ve Hindistan yolu iin son derece hayati
204

Yusuf Halaolu, Ermeni Tehciri ve Gerekler, Ankara, 2001, s.14.

79

bir yere ulaan Rusyann kendisi iin ne denli tehlike olacann bilinciyle kar tedbir almaya alm, bu meyanda, Hindistan yolu iin son derece nemli bir stratejik konumu olan Kbrs Rusyaya kar mtereken korumak nerisi ile Osmanl Devletine bavurmutur. Savatan henz km olan Osmanl Devleti bu neriyi kabul etmek zorunda kalm ve ngiltere bu maksatla 4 Haziran 1878 tarihinde imzalanan Kbrs Anlamas ile Kbrsa kmtr. Yaplan anlamaya gre Kbrsn mlkiyet hakk Osmanl Devletine aittir ve ngiltere sadece Adada kiracdr, Kbrsta bulunmas karl her yl bir bedel deyecektir, Rus tehlikesi ortadan kalkmadan da Kbrstan kmayacaktr. Bu anlama yznden Rusya Osmanl Devletine saldrmaya kalkarsa ngiltere bu saldry kendine yaplm sayacaktr. 205

Ayrca ngiltere 1856 Paris Anlamasyla ngiltereye verilmi baz haklarn bu anlamayla zarar grd gerekesiyle Ayastefanos Anlamasn tanmadn ilan ederek yrrlkten kalkmasn ve meselenin bir uluslar aras kongrede ele alnmak zere Berline tanmasn salamtr. Ama btn bunlara ramen, ngiltere de Osmanl Devleti ile imzalad bu Kbrs Anlamasnn hemen birinci maddesine, Osmanl Devletinin Ermeniler lehine yapaca reformlar ngilterenin takip edecei, denetleyecei hkmn koymaktan geri durmamtr.

Belli ki Ermenistan zerinde imdi bir ngiltere-Rusya rekabeti balamtr, her iki devlet de Osmanl Devleti zerinde, Ermeniler lehine reformlar bir an nce balatmas iin bask kurmakta yarmaktadrlar.

Bylece her iki devlet tarafndan tevik edilen ve fiilen yardm gren Ermeniler, Balkan lkeleri gibi bamsz olmak iin Osmanl Devletine bakaldrarak zellikle 1878-1914 yllar arasnda eitli defalar Anadolunun eitli yrelerinde ayaklanmalar karmlar, byk katliamlara girimiler, bunu engellemek zere stlerine gnderilen meru gvenlik kuvvetleriyle atmlar, alnan her tedbiri Trkler bizi katlediyor eklinde d dnyaya yanstmlardr.

4.2 syan ncesi rgtlenmeler:

Ermeniler isyan eylemlerine gemeden nce eitli alanlarda rgtlenmilerdir. 206

Kurduklar ihtilalci Hnak (1887) ve Tanak (1890) partileri ve bunlarn destekleyicileri vastasyla dnya kamu oyunu srekli olarak yanltmlardr. Her ayaklanma tam bastrlacakken d
205

Halaolu, a.g.e., s.15.

206

Orhan eki, International Terrorism and Armenian Terror, London City University, 2007.

80

glerin mdahalesini salamlar, bu gven nedeniyle de her frsatta yeniden ayaklanabilmilerdir. Dnn sadk milleti artk Osmanlnn bandaki en nemli gailedir. Bu durum Birinci Dnya Sava boyunca da btn iddetiyle srmtr.

1880 ylndan itibaren Dou Anadoludaki ngiliz konsoloslarndan gelen raporlardan, blgedeki Ermeni unsuru ierisinde hzl bir rgtlenme ve silahlanma faaliyetinin ne kt anlalmaktadr. Tm ngiliz arivleri, sylediklerimizi teyid eden belgelerle doludur ve bu belgeler tm aratrmaclara aktr.

Ermeniler rgtlenmelere balangta dikkati ekmemek iin sosyal ierikli cemiyetler kurarak balamlardr. Bunlarn ilki, 1860 ylnda stanbulda kurulan Hayrsever Cemiyetidir.( Benevolent Union). Amac Kilikyay kalkndrmaktr. yeleri arasnda bulunan Hasip imanyan ve Mgrd Beiktayann Zeytun olaylarnda rol oynad sylenmitir. (Bak. Louise Nalbandian, The Armenian Revolutionary Movement, sf.71).

1870 ile 1880 arasnda, Vanda Araratl, Muta Okulsevenler ve Dou, Erzurumda Milliyeti Kadnlar isimli dernekler kuruldu. Sonra ilk bir araya gelip birleerek Ermenilerin Birleik Cemiyetini kurdular.

Bu sosyal amal derneklerin yan sra, ihtilalci cemiyetler de kuruluyordu. 1878de Vanda kurulan Kara Ha cemiyeti bunlardand. ABDdeki Clu Clux Clan benzeri, bir kurulutu. Ermeni davasna destek vermeyen Ermenileri ldrerek ksa zamanda nlenmiti. ldrd kurbannn alnna kara bir ha iareti kazyor, bylece imzasn brakyordu. Kulland slogan kurtulmak istiyorsan, komunu ldr idi. Bu emri yerine getirmeyen Ermeniyi ise kendileri katlediyordu.

1881de Erzurumda Anavatan Mdafileri (Pashtpan Haireniats) Cemiyeti kuruldu. Bu dernein de gayesi Ermenileri silahlandrmakt.

4.2.1 htilalci Armenakan Partisi

htilalci bir parti olarak kurulan ilk kurulu ise Armenekan partisidir. Kurucusu, ayn zamanda bir retmen olan Portakalyan, ihtilalci bir genlik yetitirmi olmakla nlenmitir. Vanda

81

oturmas yasaklannca 1885de Fransaya gitmi, Armenia gazetesini yaynlam ve kan dkmeden hrriyetin kazanlamayaca slogann yaymaya balamtr. 207

te Portakalyann talebelerinden olan dokuz renci bir araya gelip, Armenia gazetesinin isminden yola karak, 1885 ylnda Armenakan Partisini kurdular. 208.Bu gazetenin Trkiyeye girmesi 1885, Rusyaya girmesi de 1886 ylnda yasaklanacaktr.

Armenekan Partisinin kurulu amac, ihtilal yoluyla Ermenilerin kendi kendilerini idare hakkn ellerine almalardr. Parti programnda bu husus belirtilmektedir. Partiye sadece Ermeniler girebilir. Halk silahl eyleme hazrlamak, onlara silah salamak, dier ihtilalci kurulularla ibirlii yapmak, partinin amalar arasndadr ve sene henz 1885dir.

Yani Ermeniler bu hazrlklarn 1. Dnya Savann balamasndan 30 sene nce yapmaktadrlar. Ve Ermeniler btn bu almalar yaparken henz ne ttihat Terakki Partisi vardr, ne Tekilat- Mahsusa ne de Hamidiye Alaylar. Hkmetin ilerde almak zorunda kalaca tehcir kararna da daha 30 sene vardr ve Ermeniler byk isyana ite bu boyutta hazrlanmaktadrlar.

4.2.2 htilalci Hnak Partisi ve Program

Dikkati eken ihtilalci partiler arasnda elbette htilalci Hnak Partisi nde gelir. Bu parti 1887 ylnda Cenevrede kuruldu. Pariste okuyan, Marksist ve hali vakti yerinde rencilerin kurduu bir partidir. Portakalyann Armenia gazetesinin okurlar evresinden bir grup, partiyi kurmulardr. Kurucularnn hibiri Osmanl tebas deildir ve Trkiyeyi hi grmemilerdir. Buna ramen, grmeden dman olmulardr. Yaynladklar parti programnn hedefleri dehet vericidir. 209

Hnak Parti Program:

1. Bugnk dzen bir ihtilalle ortadan kaldrlmal, onun yerine ekonomik gereklere ve sosyal adalete dayanan yeni bir cemiyet oluturulmaldr.

207

Orhan eki, Trkler, Ermeniler ve Gerekler II Sempozyumu, Uluslar aras Terrizm ve Ermeni TerrTebli, 2006, Bodrum. 208 Kmuran Grn, Ermeni Dosyas, 1988, s.129. 209 Enver Yaarba, Ermeni Terrnn Tarihesi, Ermeni Komitelerinin Emelleri ve htilal Hareketleri, stanbul, Petek Yaynlar, 1984, s.18.

82

2. Partinin ilk ve yakn hedefi salamaktr.

Trkiye Ermenistannn politik ve milli bamszln

4. Trkiyede ihtilal yoluyla gerekletirilecek olan hedeflere varlmak iin kullanlacak metod, propaganda, tahrik, tedhi, tekilatlanma ile kyl ve ii hareketidir. 6. Partide bir merkez komitesi kurulacaktr. ilerden ve kyllerden oluacak iki geni ihtilal grubu kurulacaktr. Bunlardan ayr olarak gerilla eteleri tekil edilecektir. 7. htilali gerekletirmek iin en msait zaman Trkiyenin harbe girdii dnem olacaktr. 8. Sryaniler, Krtler, Trklere kar mcadelede kazanlmaldrlar. 9. Trkiye Ermenistannn bamszl elde edildikten sonra ihtilal, Rusya Ermenistanna temil edilecek ve Federatif bir Ermenistan kurulacaktr. ve ran

Drdnc maddede grld gibi, Ermeniler metot olarak propaganday kullanacaklard ve yle de yaptlar. Bugn de bu metodu byk bir baaryla kullanmaktadrlar.

te bylece bamszlk hayallerine kaplan Ermeniler, bu yola onlar itip tevik edenlerin de gayretiyle lkede anari ortamn hazrladlar. Bunun zerine bu lkeyi blmek isteyenlerle bldrmek istemeyenler arasnda kyasya bir mcadele balad. Ama her eye ramen, Osmanl Hkmetinin hl Ermeniler iin verilmi toplu bir srgn karar bile yoktur. Bu kadar olaylara ramen, hkmetler olabildiince serin kanllkla olaylar yattrmaya almaktadrlar. Hnak Partisi Kumkap nmayii olayn, Sasun isyann, Babli nmayiini, Zeytun isyann stlenecektir.

Grld gibi, 1887 ylndan itibaren Ermeniler tm Anadoluda her trl tahrik ve tedhi hareketlerine girieceklerdir. Devlet uzun sre bu olanlara seyirci kalacak, eli kolu balanacaktr. Olay karmak iin bahane peinde koan Ermeniler kimi zaman vergilerin yksek olduu bahanesiyle ayaklanacaklar, vergi tahsildarn ldrmekten, olay yerine gelen jandarmaya ate etmekten, sk sk olay karmaktan ekinmeyeceklerdir. Zira Parti Program yle hareket edilmesini istemektedir onlarda rgt kararlarn uygulamaktadrlar.

4.2.3 Ermeni htilalci Tanak Partisi (Danaksutyun) ve Program:

Bu parti 1890 ylnda Tifliste kurulmutur. Daha ziyade sosyalist olmayan, milliyeti genlerden olumutur. Ermenice federasyon anlamna gelmektedir. Bu durumda Hnak Partisinin de bu gruba katld anlalmaktadr. Ancak bu birlik fazla srmemi, 1891de Hnaklar Federasyon ile yani Tanaklarla ilikilerini, onlar ok yava ve ar bulduklar gerekesiyle kesmilerdir. 83

Tanak Partisinin program 1892 ylnda ortaya kmtr.

Tanak Partisinin Program:

eteler tekil etmek, Her yola bavurarak halkn maneviyatn ve ihtilalci faaliyetini arttrmak Halk silahlandrmak iin her yola bavurmak htilal Komiteleri tekil edip, aralarnda sk irtibat temin etmek Kavgay tevik etmek ve hkmet yetkililerini, muhbirleri, hainleri, soyguncular yldrmak, Hkmet messeselerini yamalamak ve harap etmek.

Bu parti ayrlktan, bamszlktan sz etmemekte, reformlar talep etmektedir. Bu ekilde bir terr rgt olarak ortaya kan Tanaklar, Osmanl Bankas Basknn, 1904 Sasun syann, Yldz Suikastini stlenmilerdir ve bylece isyanlar dnemi balatlmtr.

4.3 Ermeni syanlar:

Terr yntemiyle isyan hareketini balatan Ermeni htilalci Parti ve Dernekleri, Hristiyan Baty da arkalarna alarak, Anadolunun 35 il ve ilesini ard ardna tam 35 yl boyunca yaktlar ve yktlar. Osmanl gvenlik glerinin her mdahalesini de dnyaya Trkler Ermenileri katlediyorlar, Hristiyan kardelerinizin imdadna koun eklinde duyurup, yaygn propaganda metotlaryla kamuoyunu aldattlar. Bu aldatmaya, bu isyanlar kendi karlar iin destekleyen ve bu yolda Ermenileri kullanan Rusya, ngiltere, Fransa, Amerika Birleik Devletleri gibi lkeler de bilerek alet oldular.

Bu isyanlar aadaki ekilde zetlenebilir: 210

Anavatan Mdafileri Olay ( 8.12.1882), Armenekan eteleriyle atma (Mays 1889), Musa Bey Olay (Austos 1889), Erzurum syan (20 Haziran 1890), Kumkap Nmayii ( 15 Temmuz 1890), Merzifon, Yozgat, Kayseri olaylar (1892-1893), Birinci Sasun syan (Austos 1894), Zeytun (Sleymanl) syan (1-6 Eyll 1895), Divrii (Sivas) syan 29 Eyll 1895), Babali Olay (30 Eyll 1895),
210

Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara, 1990, ss.58-59.

84

Trabzon syan (2 Ekim 1895), Ein (Mamratl Aziz) syan (6 Ekim 1895), Develi (Kayseri) syan (7 Ekim 1895), Akhisar (zmit) syan (9 Ekim 1895), Erzincan syan ( 21 Ekim 1895), Gmhane syan (25 Ekim 1895), Bitlis syan (25 Ekim 1895), Bayburt syan(26 Ekim 1895), Mara syan ( 27 Ekim 1895), Urfa syan ( 29 Ekim 1895), Erzurum syan ( 30 Ekim 1895), Diyarbakr syan (2 Kasm 1895), Siverek (Diyarbakr) syan ( 2 Kasm 1895), Malatya syan ( 4 Kasm 1895), Harput syan (7 Kasm 1895), Arapkir syan ( 9 Kasm 1895), Sivas syan ( 15 Kasm 1895), Merzifon syan ( 15 Kasm 1895), Gaziantep (Ayntap) syan ( 16 Kasm 1895), Mara syan (18 Kasm 1895), Mu syan ( 22 Kasm 1895), Kayseri syan (3 Aralk 1895), Yozgat syan (3 Aralk1895), Zeytun syan (1895-1896), Birinci Van syan (2 Haziran 1896), Osmanl Bankas Baskn (14 Temmuz 1896), kinci Sasun syan ( Temmuz 1897), Sultan Abdlhamite Suikast (Yldz Suikast) (21 Temmuz 1905), Adana syan (14 Nisan 1909).

Olaylarn birbirine ne kadar yakn tarihlerde cereyan ettii grlrse, hepsinin bir tertip eseri olduu kolaylkla anlalacaktr. Sadece 1897ye kadar krka yakn ilde tedhi ve cinayet eylemlerine tank olunacak, gene de sabr gsterilecektir. Byle bir hkmetin, bir de stelik 1. Dnya Sava gibi, var olup olmama savann verildii bir ortamda, benzer tedhi hareketlerine maruz kalnca, Ermenileri sava alannn dna toplamas veya srmesi kadar doal ne olabilir? Hangi devlet benzer durumda ayn karar almazd, sormak gerekir.

4.4 Tehcir (Zorunlu G) Karar:

te 1. Dnya Sava gnlerine bu koullarla gelinir. Osmanl Devleti savaa girince, Ermeniler bekledikleri frsatn domu olduu inancyla toplu olarak harekete getiler ve Kafkas Ordusunun geri hatlarn vurdular. Rus ordularyla ibirliine gittler ve Van ierden vurarak 15 Nisan 1915te Rus ordularna teslim ettiler. Byk bir Mslman kym yaand. Bunun zerine 24 Nisan 1915te Hkmet Ermeni ileri gelenleri olarak 234 kiiyi tutuklad. Bu olay Ermeniler sanki bir kymn yldnmym gibi, her yl 24 Nisanda protesto eylemlerine dntrdler. Oysa o gn kimsenin burnu bile kanamamtr. Bu tutuklamalara ramen olaylarn yatmayp, stelik daha da artmas zerine Hkmet 27 Mays 1915 gn, zorunlu olarak baz Ermenileri Tehcire, zorunlu ge tabi tutarak yerlerini deitirme karar ald ve uygulad.. kan yasann ad Sevk ve skn Yasasdr ve yukarda aklanan sebeplerden dolay zorunlu olarak karlmtr.

Osmanl Devleti o gnlerde, Trkiyenin Bat ucunda dnyann en byk deniz gcne ve kara ordusuna kar anakkalede var olma, olmama sava veriyordu. Daha birka ay nce de Kafkas Cephesinde 3. Ordu, Sarkamta tam bir felaket yaamt. te yandan btn douda Ermeniler isyan etmiler, drt koldan saldrya gemiler, ordunun art birliklerini vuruyor, cephanelikleri havaya uuruyor, askerin ikmal yollarn, telgraf tellerini kesiyor, ordudan firar eden Ermeniler gruplar halinde etelere katlyor ve korumasz savunmasz kyleri basyor, katliam yapyordu. 3. Ordunun geri ekilme hatlar evrilmi, manevra alan daraltlm, ordu riske girmiti. Cephedeki subaylar blgedeki sivil nfusun blgeden uzaklatrlmalarn srarla talep eder hale gelmilerdi.

85

Son olarak Vann ierden vurularak Ruslara teslim edilmesi barda taran son damla oldu. Bakomutan Vekili Enver Paa Talat Paaya snr boyundaki illerde yaayan Ermenilerin snrn te tarafna, Erivana doru srlmesini nerdi. Talat Paa, bu sivil halkn o takdirde iki ate arasnda kalabileceini, bunun doru olmayacan, bu halk en iyisi henz sava olmayan bir blgeye tamann daha doru olacana karar verdi. O tarihte Meclis kapal olduu iin Hkmet geici bir kanunla, Dou Anadolu blgesinde yaayan Ermenilerden Katolik ve Protestan olanlarn dndakileri, yani yalnz Gregoryen Ortodoks olan Ermenilerin Suriyede Der Zor blgesine, Halep ve evresine, Lbnana Beyruta iskn edilmesine karar verdi.

Bu kararn uygulanmasna engel olmak iin, Bat Anadoluda da isyan karan Ermeniler ayn ekilde ve daha ziyade Anadoluda yeniden iskna tbi tutuldular ve deiik kentlere gnderildiler. Buna karlk olaylara karmayanlara ve belli meslek grubunda olanlara dokunulmad. rnein stanbuldan, Bursadan, zmirden tehcir olmad. 1917 ylnda tehcir, ne sebeple olursa olsun, durduruldu. Bir sene sonra, 31 Aralk 1918de ise bu kez Geri Dn kararnamesi karlarak, gnderilenlerin imdi istedikleri yere geri dnebilecekleri bildirildi.

Hkmet Tehcir kararnn en uygun ekilde gereklemesi iin eitli kararlar alm, g edenlere bir saldr olmamas ve gmenlerin can gvenliinin salanmas iin, eitli tedbirlere bavurmutur. Kafilelere iinde bulunulan artlarn elverdii oranda jandarma gc refakat etmitir. G yollar gzergh boyunca drt ayr yere hastaneler, yetimhaneler kurulmutur. Genlere gnlk harcrah denmi, g esnasnda Ermenilere bakan Mslman ailelere demeler yaplmtr. G esnasnda suiistimal yapan veya ihmali grlen grevliler en ar ekilde cezalandrlm, bir ok kii idam edilmitir. . Ama her eye ramen, iinde bulunulan yol ve iklim artlar, o dnemde hkm sren ve asker arasnda da byk kayplara yol aan tifs, stma ve kolera salgnlar, sava koullar, genel olarak var olan alk ve ktlk koullar kayplarn artmasna yol amtr.

4.5 Atatrk Tehciri Nasl Deerlendirmiti?

Philadelphiada kan Public Ledger gazetesinden Clarence K. Steight, ubat 1921de TBMM Reisi Mustafa Kemal Paaya yazl olarak sorular yneltmiti. Bunlar arasnda ilgin olan bir tanesinde yle deniyordu: Harb-i Umumi esnasnda ika edildii mtemadiyen azlarda dolaan Ermeni taktl ve tehciri hakknda Hkmetinizin resm nokta-i nazar nedir? Atatrk, tehcirle ilgili bu soruya, yazl olarak u yant vermitir: Dmanca ithamda bulunanlarn srdrdkleri byk mbalaalar dnda Ermenilerin tehciri meselesi aslnda una inhisar etmektedir: 86

Rus Ordusu 1915te bize kar byk taarruzunu balatt bir srada, o zaman arln hizmetinde bulunan Tanak Ermeni Komitesi, asker birliklerimizin gerisinde bulunan Ermeni ahalisini isyan ettirmiti. Dmann say ve malzeme stnl karsnda ekilmeye mecbur kaldmz iin, kendimizi daima iki ate arasnda kalm gibi gryorduk. kmal ve yaral konvoylarmz acmasz ekilde katlediliyor, gerilerimizdeki kprler ve yollar tahrip ediliyor ve Trk kylerinde terr hkm srdrlyordu.

Bu cinayetleri ileyen ve saflarna eli silah tutabilen btn Ermenileri katan eteler, silah, cephane ve iae ikmallerini, baz byk devletlerin daha sulh zamanndan beri kendilerine kapitlasyonlarn bahettii dokunulmazlklardan bilistifade ve bu maksada matuf olarak byk stoklar husule getirmeye muvaffak olduklar Ermeni kylerinden yapyorlard. ngilterenin sulh zamannda ve harp sahasndan uzak olarak rlandaya rlandaya reva grd muameleye hemen hemen kaytsz bir ekilde bakan dnya efkr, Ermeni ahalinin tehciri hususunda almaya mecbur kaldmz karar iin bize kar hakl bir ithamda bulunamaz. Bize kar yaplm olan iftiralarn aksine, tehcir edilmi olanlar hayattadr ve bunlardan ekserisi ayet tilaf Devletleri bizi tekrar harp etmeye zorlamasa idi, evlerine dnm olurlard. 211

4.6 Soykrm Nedir?

Soykrm bir su olarak tanmlayan hukuksal gr kaynan 1948 Birlemi Milletler Soykrm Szlemesinden almaktadr. nsanlk bir 2. Dnya Savana tank olmu ve bu esnada da Nazi Almanyasnn Yahudilere kar yrtt soykrm politikasnn insanlk d grntlerinin bir daha yaanmamasn salamak iin bu Szleme hazrlanmtr. Birlemi Milletler Soykrm Szlemesinin 2. Maddesi soykrmn tanmn yle vermektedir: Madde 2: Bu szlemeye gre soykrm, bir mill, etnik, rk veya din grubu, grup niteliiyle, ksmen veya tmyle, yok etmek kastyla, aadaki fiillerin ilenmesidir:

Grubun mensuplarn katletmek, Grubun mensuplarna cidd bedensel ve psikolojik zarar vermek, Grubun madd varlnn ksmen veya tamamen yok olmasna yol aacak hayat artlarna kasten tabi tutmak, Grup iinde doumlar nlemek amacyla nlemler dayatmak, Grubun ocuklarn bir baka gruba zorla nakletmek.

211

Atatrkn Milli D Politikas (Milli Mcadele Dnemine Ait 100 Belge), 1919-1923, cilt 1, Kltr Bakanl Yayn, Ankara, 1981, s.272-273, Belge 45.

87

Bu tanm, Uluslararas Ceza Mahkemesini kuran 1998 Roma Szlemesiyle de olduu gibi kabul edilmitir.

Ceza Hukuku asndan bakldnda Soykrm Suunun madd (objektif-actus reus) ve zihn (subjektif-mens rea) unsur olmak zere iki bileeni olduu grlmektedir. Bunlardan biri eksikse, suun unsurlar olumam olacandan, suun varlndan da bahsetmek mmkn olmaz. Szleme yok etmek kastylademekle zihn unsura aka iaret etmekte ve sonra da bu amala ilenen su fillerini de madd unsur olarak saymaktadr.

4.7 Tehcir Karar Bir Soykrm Suu Oluturur mu?

Trklerin bu konuda bir soykrm suu ilediini iddia edenlerin, Trklerin Ermenileri toplu olarak yok etmek kastyla toplu srgne gnderdiklerini kantlamas gerekmektedir. Yoksa tek bana srgne gnderme eylemi soykrm saylmamaktadr. Kald ki Tehcir olay zorunlu gtr, srgn deildir. Srgn (deportation) lke dna g anlamna gelmektedir oysa tehcir, bir grubun lkenin bir blgesinden gene lke iinde bir baka blgesine yerletirilmesi (resettlement) yahut grubun yerinin deitirilmesi (relocation) anlamna gelmektedir. Bu anlamda zorunlu g, ister lke iine olsun ister lke dna olsun, grubu yok etmeye ynelmedike soy krm olarak tanmlanamaz. 1. Dnya Savann ardndan nfus mbadeleleri (rnein Trkiye-Yunanistan arasnda) yapld gibi, 1945 Potsdam Protokol uyarnca 15 milyon gibi byk bir Alman nfus da Polonyadan Almanyaya nakledilmitir. Yani tehcir, dier lkelerde de olmutur ve olmaktadr. Uluslararas hukukta bu tr nfus hareketlerini yasaklayan hibir hkm yoktur. lke iindeki yerletirmeler ise tamamen i hukuk konusudur. Bu anlamda, Ermeni Tehciri hukuka aykr bir ilem olarak nitelendirilememektedir.

Btn bunlar bir yana, olaylarn cereyan ettii dnemde yani 1915lerde soykrm olarak tanmlanan bir su yoktur. Kanunsuz su olmaz kural ise hukuun temelidir ve Roma Hukuundan gelen bir temel esastr. Dolaysyla 1948de tanm yaplan yani kanunlaan bir su 1915lerdeki bir eyleme uygulanamaz. Bu da bir dier hukuk kuraldr ve ifadesini kanunlar geriye yrmezler (kanunlar makable amil olmaz) eklinde bulur. O nedenle zaten Trklerin 1915 olaylar nedeniyle soykrm suuyla sulanmas hukuk ddr. Buna ramen Trkiye bu hukuk kuralna snmamakta, soykrm suu 1915lerde olsayd bile, hkmetin ald tehcir kararnn bir soyu krmak amacn gtmediini binlerce ariv belgeleriyle kantlamaktadr.

88

Kald ki Avrupa Adalet Divan 29 Ekim 2004 tarihinde ald bir kararla Marsilyadaki bir Ermeni Derneinin bu konuda Trkleri sulamak zere at bir davay reddetmi, Ermenilerin ortaya attklar soykrm iddialarnn hibir hukuki dayana olmadn, Avrupa Parlamentosunun 1987 ylnda ald ve Trkiye soykrm tanmad takdirde Avrupa Birliine giremez yolundaki kararn da siyasi bir karar olduunu, hukuki bir temele dayanmadn, bir fiilin soykrm olup olmadnn hukuki bir konu olduunu ve ancak buna bir mahkemenin karar verebileceini, oysa bugne kadar dnyada hibir mahkemenin Trkiye aleyhine byle bir karar vermemi olduunu, Avrupa Parlamentosunun da dier parlamentolarn da bir yarg organ olmadklarn, siyas bir organ olduklarn, siyasetin durumuna gre bugnden yarna birbirine taban tabana zt kararlar alabileceklerini 212 ifadeyle davann reddine karar vermitir. Bu sonu da Ermenilerin hl ne bo hayaller peinde kotuklarn gstermektedir.

4.8 Tehcir Karar Neden Soykrm Amac Tayor Olamaz?

Ermeniler hkmetin ald bu Zorunlu G kararnn aslnda Ermenilere ynelik bir soykrm karar olduunu ilk gnden itibaren iddia etmekte ve bu srarlarn inatla srdrmektedirler. Oysa olaylarn bir soyu krma amacn tamad son derecede aktr ve aksini kantlayacak tek bir belgeye, sahte olduklar kantlanm olanlar hari, bu gne kadar rastlanmamtr.

Tehcir kararnn byle bir gizli amacnn olamayaca konusunda unlar sylenebilir:

1.Eer maksat iddia edildii gibi Ermenilerin soyunu krmak olsayd, o zaman Katolik ve Protestan olanlarn da lkede braklmalarna izin verilmezdi, onlar da gnderilirdi. Oysa 1.300.000 dolaynda olduu deiik yabanc kaynaklarca da dorulanan Ermeni nfusunun yaklak yars ge tabi tutulmu, dier yarsna dokunulmamtr. Byle soykrm olmaz. Hitler sadece Almanyadaki Yahudileri deil, igal ettii Polonya, ekoslovakya gibi lkelerdeki Yahudileri de toplatp gaz odalarnda imha etmitir nk Hitlerin, nerede yayor olursa olsun tm Yahudilerin soyunu krmak gibi bir hedefi vardr. Oysa Osmanl Devletinin byle bir hedefi veya amac yoktur. O yzden rnein stanbula hi dokunulmamtr nk stanbul Ermenileri Trkler veya Trkiye aleyhine hibir eyleme katlmamlar dolaysyla da stanbuldan kimse ge zorlanmamtr.

2.Devlet Ermenileri yok etmek gibi bir karar alm olsayd onlar g ettirmeye ne gerek var, bulunduklar yerlerde kolayca ldrebilirdi. stelik sava ortamyd. Savan doal koullarnda lmler grntsn vermek de zor olmazd. Ermenileri yok etmeyi kararlatrmsa neden Karstaki Ermeniyi Halepe tama zahmetine ve klfetine katlansn da yolda ldrmeyi planlasn ki? Bu sorunun mantkl bir yant yoktur.
212

Avrupa Adalet Divannn bu kararnn orijinal metni iin bkz. Orhan eki, www.orhancekic.com

89

3.American Middle East Relief Society gibi baz Amerikan Yardm Dernekleri ve misyonerleri g esnasnda gmenlerle beraber olmak iin Hkmetten izin istemiler ve bu istek derhal kabul edilmitir. Yolda katliam yapmaya kararl bir hkmet byle bir talebi olumlu karlar m? Dolaysyla g, Amerikal misyonerlerin gzetiminde ve bir eit denetiminde olmutur. Bu misyonerlerin Amerikaya ve ngiltereye gnderdikleri raporlar arasnda Trk Hkmetini sulayabilecek tek bir belge yoktur.

4.Sava hali nedeniyle diplomatik ilikiler kesilmi olduu iin ngiltere konsolosluklarn ve Bykelilii kapatmtr ama, ABD savaa girmesine ve Almanyaya sava ilan etmesine ramen Osmanl Devletine sava ilan etmedii iin, zorunlu g esnasnda Dou Anadolu Blgesindeki btn ABD Konsolosluklar aktr. G onlarn da gzetim ve denetimi altnda olduu gibi, bu konu resmen duyurulduu iin btn dnyann da gz kula bu blge zerinde olmutur. Ama btn bunlara ve ortada Osmanl Devletini sulayan pek ok uydurma belge ve propaganda dolayor, kitaplar yazlyor olmasna ramen, konu yargya intikal ettiinde tek bir hukuken kabul edilebilir belge ortaya konamamtr. Demek ki o gnden bugne kadar hl tekrarlanan o iddialar ve gya belgeler o gn de kabul grmemi, Lozanda da hakl olarak reddedilmi, bugn de kabul edilmemektedir.

5.Baz misyonerlerin yalan veya sahte olduu sonradan kantlanm mektup veya belgeleriyle, ngilterenin Trkler aleyhine bir hava yaratmak iin ve propaganda maksadyla yazdrd Mavi Kitap ve benzeri kitaplarn sahte ve uydurma olduu sonradan kantlanmtr. Bu nedenle, ngiltere Dileri Bakanl tarafndan 1916 ylnda yazdrlan bu uydurma kitab 1921de toplanan ngiliz Harp Divan bile dikkate almam, o yarglar, hukua sadk kalmay yelemilerdir. Bu yzden de zanl konumundaki Trk Malta Tutuklularnn tamam bu mahkeme tarafndan serbest braklmtr. Propaganda kitab olan Mavi Kitapn gerek olduuna bu mahkeme inansayd, tm grevliler hazr tutukluydular, hepsi cezalandrlrd. Oysa bu yola gidilmedi.

6.ABDnin stanbul Bykelisi Morgentau Hkmete bavurarak 500.000 Ermeniyi Amerika Birleik Devletlerine gndermek istediini, buna izin verilmesini istemiti. Talat Paann bu talebe yant olumlu olmutu ama sznde duramayan Morgentau olmutu nk ABD Senatosu bu neriyi reddetmiti. Bu rnek de Osmanl Hkmetinin bir soykrm peinde olmadn gstermektedir.

7.Ermeni Bogos Nubar Paa Sevre gnderdii telgrafta 500.000 Ermeninin Halepe gelip yerletiini bizzat kendisi bildirmitir. Ge tbi tutulanlarn toplam saysnn 700.000 dolaynda olduu dikkate alnrsa, Halep dndaki yerlere gidenler, Der Zor, Beyrut, Kbrs, ABD, Fransa zellikle Rusyaya kaanlar ile bir yl sonra tekrar Trkiyeye dnenler dikkate alnrsa, kayplarn abartld gibi

90

olmad kolayca anlalr ve hkmet olarak bu kayplardan Osmanl Devletini sorumlu tutmak da olanak ddr.

8.Esasen benzer iddialar Lozan Konferans esnasnda da dile getirilmi ama Ba Delege smet Paa tm iddialar kantlaryla rtmtr. rtm olamasayd, kukusuz Lozan bugnk ekliyle imzalanamaz, mutlaka Anadolu topraklar zerinde Ermenistana bir yurt verilmek zorunda kalnlrd.

9.te yandan, Mondros Atekes Anlamasndan hemen sonra lke batan aa tilaf Devletlerinin igaline uramtr. Artk tm arivler, igalcilerin elindedir. Yaklm yklm kyler bile ortadadr. ngilizler Osmanl Hkmetinin de yardmyla, Douda grev yapm ne kadar vali, kaymakam, mutasarrf, komutan, idareci varsa tutuklam ve 147 tanesini yarglanmak zere Maltaya srmtr. Londrada kurulmu bulunan bir Harp Divan da yllarca bu sanklar aleyhine bir kant bulmaya alm, 3 yl sren soruturma sonunda bu konuda Trkleri sulayabilecek tek bir kanta, hatta ABD arivlerinde bile ulalamadn gren ngiliz Harp Divan, Maltada tutuklu bulunan tm zanllar serbest brakmtr.

Bu karar veren yarglar, elbette g esnasnda pek ok masum insann lm olduunu biliyorlard. Ama bu lmlerden Osmanl Hkmetini veya sz konusu Malta Srgnlerni sorumlu tutmadlar. Bu mahkeme karar da Ermenilerin bu konulardaki gnmzde de sren iddialarnn ne kadar mesnetsiz olduunu aklamaya yetmektedir.

10.Sultan Vahdettin spanya, svire, Hollanda, Norve, Danimarka gibi 1. Dnya Savana girmeyen 5 tarafsz lkeye resmen bavurarak, masraflar ve maalar Osmanl Devleti tarafndan karlanmak zere, her birinden 2er yarg talep etmi, bylece kurulacak uluslararas bir mahkemenin bu soykrm iddialarn soruturmasn istemitir. Bu teebbse ngiltere engel olmutur. Eer bu mahkeme kurulabilse ve yarglamalar yaplabilseydi, olaylarn arkasndaki gizli oyunlar bu bamsz ve tarafsz yarglar sayesinde ortaya konabilirdi. Byle bir sonucun elde edilebileceini anlayan ngiltere, bu teebbs engellemitir. Soykrm planlayan bir lkenin devlet bakan, byle uluslararas bir mahkeme kurulmasna nayak olur mu?

Ermeniler Tehcir (Zorunlu G) olayndan 28 sene nce 1887de kurduklar Hnak Partisinin kurulu tznde aka neler yapacaklarn yazmlardr. Buradan anlalaca gibi niha hedef ihtilaldir ve Osmanl Devletinin dousunda bamsz bir devlet kurmaktr. Bunu yapmak iin silaha bavurulacak ve sivil Mslman halk yerlerinden korkutup karmak iin katliam yaplacaktr. Zira, blgedeki Ermeni nfusu Mslmanlara nazaran ok az olduu iin Ermenilerin baka trl o topraklara yerleme ans yoktur. sene sonra kurduklar Tanak Partisinin de tz (1890) ayn mahiyettedir. Bylece 1915te Osmanl Hkmetinin Ermenilerin bir ksmn Dou Anadoludaki bulunduklar yerden, gene lke snrlar iinde fakat henz savan sramad , bylece Trk Askeri 91

iin tehlikeli olamayacaklar blgelere tama ve oralara yerletirme kararn bir soykrm olarak dnya kamuoyuna sunarlarken, bunu iktidardaki ar Trk ttihat Terakki Partisinin yneticileri Enver, Talat, Cemal Paalar ve arkadalar yaptlar. Amalar yalnz Trklerden oluan bir Anadolu yaratmakt, o yzden Ermenileri temizleme yoluna gittiler, tehcir ksaca budur diyerek propaganda yaparlar. Oysa tarih gerekler bunu yalanlamaktadr.

Gerekten de, rnein ihtilalci birer parti olarak kurulan ve Anadolu topraklar zerinde bamsz bir Ermenistan kurmak iin sonuna kadar savaacan, amaca ulamak iin ise bavurulacak yntemin terr olacan aka kurulu tznde ilan eden Hnak Partisi 1887de Cenevrede kurulduu zaman, Talat Paa henz 13 yanda bir ocuk, Cemal Paa ise 15 yanda bir gentir, muhtemelen her ikisinin de yaklaan tehlikeden haberleri bile yoktur.

Mutlak grlen odur ki, ttihat Terakki Partisi daha kurulmamken yani yokken, bu lkede ok ciddi bir Ermeni Sorunu vardr. ttihat Terakkinin sonradan yneticisi olacak olanlarn bir ksm daha dnyada bile deilken, kimi yneticileri ise birer ocukken, Ermeni isyanlar tm lkeyi sarmtr ve devletin gvenliini ve btnln ciddi ekilde tehdit etmektedir. Anlalan odur ki, 1915 ylnda bir zorunlu g olay yaanmasayd bile, Osmanl Devleti benzeri bir karar almak zorunda kalacakt, zira Ermeniler Osmanl Devletini zecri tedbirler almak yolunda srekli zorlamaktaydlar. 35 senedir sren ve tm Anadoluyu kana bulayan isyanlar bunun kantdr ve esasen buraya kadar anlatlanlar birer tarihi gerek olarak ortadadr ve bu konuda bir itiraz da yoktur. 5. Birinci Dnya Sava Srasnda, 1915te Osmanl Devletini Paylamak in Yaplan Gizli Antlamalar. A. stanbul Antlamas (1915) anakkale Cephesinin almasnn nemli bir nedeni, ngiltere ve Fransann Karadenize karak Rusyaya gereken silah ve cephane yardmn yapabilmesi, bu sayede Rusyadaki mevcut ve geni kapasiteli insan gcn silahlandrp Avrupadaki Alman cephelerine srerek zerlerindeki yk azaltmak ve te yandan da ayn yolla Rusyann snrsz tarm rnlerini Avrupaya tamak idi. Rusya, anakkale Cephesi alr almaz mttefiklerine Osmanl Devletinin topraklarnn olas paylam karsndaki taleplerini iletti. 2 ve 4 Mart tarihlerinde balayan telgraf trafii 10 Nisan 1915 tarihine kadar srmtr. 4 Marttaki telgrafnda Rusya, stanbul ve Boazlar meselesinin tam da Rusyann talebine uygun ekilde zlmesini talep etmektedir. Bununla da yetinmeyen Rusya daha sonra isteklerinin devamnda stanbul ve Boaziinin, Marmara Denizi ile anakkale Boaznn bat sahillerinin ve Midye-Enez hattna kadar Gney Trakyann Rusyaya braklmasn istemitir. Ayrca Boazii ve Sakarya Nehri arasnda ve zmir Krfezi zerinde belirtilecek bir noktaya kadar olan Asya topraklar, Marmara Denizindeki adalar ile Bozcaada ve mroz Adas da Rusyaya braklacaktr. Bunlara karlk Rusya da Osmanl Devletinin dier topraklar zerindeki ngiliz ve Fransz karlarn gzetecektir ve bunun gereklemesi iin de tm destei vereceini taahht etmektedir.

92

Rusyann bu taleplerini ngiltere 12 Martta, Fransa ise 10 Nisanda kabul edecektir. 213 Bylece Rusya stanbul, Boazlar ve evresini alrken, ngiltere ve Fransa da Anadolu ve Ortadou topraklarn kendi aralarnda paylayorlard. ngiltere ve Fransann anakkalede bozguna uramas ve bunun sonucu olarak Rusyada arln yklmas, stanbul Andlamasnn kt zerinde kalmasna yol am, bu tasar geerliliini kaybetmitir. Bu sonu da anakkale zaferinin nemini bir kez daha gstermektedir. B.Londra Andlamas (1915) talya 1882de imzalad anlama ile l ttifak iindeki yerini almt. Ancak Birinci Dnya Savann balamasndan hemen sonra tarafszln ilan etmi, gelimeleri izlemeye balamt. Kurduu eitli temaslarla her iki blokla da temaslarn srdrmekte, tavizler peinde komakta idi. anakkale cephesi alnca tilaf Devletlerinin kolayca bir zafer kazanacan zanneden talya, bu devletlere yanat. Grmeler sonunda 26 Nisan 1915te talya, ngiltere, Fransa, Rusya arasnda Londra Andlamas imzaland. Buna gre talya Trablusgarp Sava srasnda igal ettii Oniki Aday kesin olarak topraklarna katacaktr. Anadolunun paylam sz konusu olduunda ise, Antalya ve evresi talyaya verilecektir. 214 Bu andlamann imzalanmasndan bir gn nce ngilizler, 25 Nisan gn anakkalede, Arburnundan kara kartmasn balatm, bylece bu cepheye talyanlarn da Londra Andlamas uyarnca katkda bulunmasn salamtr. Gerekten de anlamann imzalanmasndan ksa bir sre sonra talya nce Avusturyaya, daha sonra da Almanya ve Osmanl Devletine sava ilan etmitir. 6.TARTIMA KONULARI A. Viyana Kongresinde oluan Avrupa Gler Dengesi neden bozuldu? zerinde tartn. B. 1.Dnya Sava ncesinde Almanyann d politika hedefleri nelerdi? Bu durum Osmanl Devletini nasl etkiledi? C.Rusya neden Osmanl Devleti ile srekli sava halinde olmay bir d politika olarak Benimsemiti? Aranzda tartn. . Osmanl Devleti 1. Dnya Savanda tarafsz kalamaz myd? Aranzda tartn. D. Karadeniz Olay nedir? Aklayn. E. anakkalede bir cephe ama fikri nereden dodu? Amac neydi? F. Douda bir Ermeni Sorunu yaratlmasnn sebebi neydi? Aklaynz. G. Ermeni Sorunu Rusya dnda hangi lkelerin ilgi alan iindeydi? . Irak cephesi ngilizler iin neden ok nemliydi? H. anakkale geilseydi sonular neler olabilirdi? Aranzda tartn.

213

Ahmet Hurit Tolon, Birinci Dnya Sava Srasnda Taksim Andlamalar ve Sevre Giden Yol, Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara, 2004, s.42-52. 214 A.g.e., s.54.

93

D. 1.Dnya Savann Sonular : 19. yzyl boyunca biriken bir potansiyelin bir anda aa kmasyla, 1914 ylnda 1. Dnya Sava patlak vermitir. Drt yl sren bu sava sonunda da dengeler deimi, yepyeni bir dnya kurulmutur. Bu sonutan memnun olanlar ve olmayanlar ksa bir sre sonra dengeleri yeniden kurmak zere ikinci bir dnya savana gitmekten ekinmeyeceklerdir. Dnya Savann en nemli sonular unlardr: 1. Bu sava sonunda Avusturya-Macaristan, Alman ve Osmanl mparatorluklar paralanmtr. O topraklar zerinde, ekoslovakya, Macaristan, Yugoslavya, Trkiye, Suriye, Irak vb.) gibi pek ok ulus-devlet ortaya kacaktr. Yeni bir Dnya Siyas Haritas olumutur. 2. tilaf Devletleri bylece rakipsiz kaldlar ve gler dengesini tamamen ellerine geirdiler. ngiltere, savatan en krl ve en gl kan devletti. ngiltereyi Fransa takip etmitir. 3. Pek ok devletin ynetim ekli deimitir. Yklan arlk Rusyas yerine Sovyetler Birlii kurulmutur. Avusturya ve Almanyada cumhuriyet ilan edilmitir. 4. Barn ve statkonun korunmas maksadyla milletleraras bir rgt olan Milletler Cemiyeti kurulmutur. 5. Bu sava sonrasnda her ne kadar yeni bir dzen kurulmusa da, sorunlar tam anlamyla zlememitir. Hatta mevcut sorunlara yenileri de eklenmitir. Bu da ksa bir sre sonra 2. Dnya Savann balamasna yol amtr. 6. Amerika Birleik Devletleri savatan en krl kan devlet olmutur. Savata tm taraflar byk ykma urarken, Amerika kendi topraklarnda savamad iin benzer ykma uramam, aksine sanayisi ve ekonomisi byk gelime kaydetmitir. 7. Bu savata pek ok insan gcnn kaybedilmi olmasna karn, sava teknolojisi byk gelime kaydetmitir. Tank, ngilizler tarafndan ilk kez burada denenmi ve kullanlmtr. Ayrca zehirli gazlar, denizalt, uak gibi sava aralar gene bu savata kullanlmtr. 215

215

Gken Alpkaya, 20. Yzyl Dnya ve Trkiye Tarihi, Tarih Vakf Yay., stanbul, 2005, s.75.

94

ERZURUM KONGRES KARARLARI

23 Temmuzda alp 7 Austos 1919 tarihleri arasnda 14 gn boyunca, 13 oturum yaparak kapanan Erzurum Kongresi, alnan kararlar 10 maddelik bir tzk eklinde ilan etmitir. Alnan balca kararlar unlardr: 1. Ulusal snrlar iinde vatan bir btndr; birbirinden ayrlamaz. 2. Osmanl vatannn btnl iin ulusal bamszlmzn elde edilmesi ve Saltanat ve Halifeliin korunmas amacyla, Kuva-y Milliye yi etken, rade-i Milliyeyi egemen klmak esastr. 3. Her trl yabanc igal ve mdahalesine kar, Osmanl Hkmetinin dalmas halinde, millet topyekn kendiini savunacak ve direnecektir. 4. Vatann ve bamszln korunmasna ve gvenliin salanmasna stanbul Hkmetinin gc yetmezse, bu amalar gerekletirmek iin geici bir hkmet kurulacaktr. Bu hkmet yeleri milli kongre tarafndan seilecektir. Kongre toplanmamsa bu seimi Heyet-i Temsiliye yapacaktr. 5. Siyasi egemenlii ve sosyal dengeyi bozacak ekilde aznlklara ayrcalklar verilemez. 6. Manda ve Himaye kesinlikle kabul edilemez.

7. Millet Meclisinin bir an nce toplanmasna ve hkmet ilerinin bu meclis denetiminde yrtlmesine allacaktr. 8. Vatanmzn kar karya kald zc olaylar neticesinde mill vicdandan doan cemiyetlerin birlemesiyle ortaya kan kitle,bu tarihten itibaren Dou Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti adn alacaktr. 9. Kongre tarafndan bir Heyet-i Temsiliye seilecek, kylerden vilayet merkezine kadar mevcut btn milli tekilatlar birletirilecek ve salamlatrlacaktr.

95

G- TRKYE BYK MLLET MECLSNN LK FAALYETLER Trkiye Byk Millet Meclisi ilk i olarak 25 Nisan 1923 Pazar gn halka bir beyanname yaynlayarak almalarna balad. Bu beyanname ile Ankarada neden bir meclisin almasna gerek grld anlatlyordu. galcilerin ilan ettikleri gibi Padiah ve Halifeye isyan etmi deillerdi aksine o makamlar dman basksndan kurtarmak, vatann paralanmasna engel olmak iin Byk Millet Meclisini amlard. Ayn gn Sovyet Rusya Halk Komiserler Meclisine de bir mektup gndermilerdi. Bu mektup, uluslar aras alanda yaplan ilk teebbstr. 216 Byk Millet Meclisi kuruluunun hemen ertesi gn, 24 Nisan 1920de ilk kanunu kard: Anam Resm Kanunu. Bu, Meclisin kurulu kanunudur ve hemen arkasndan da lke gvenliini salamak, asker kaaklarna engel olmak, Meclisin otoritesini kurmak ve korumak konularna ynelik kanunlar karttlar. Mill Mcadelenin baarya ulamasnda bu kanunlarn rol ok byk olmutur. I-Hiyanet-i Vataniye Kanunu (29 Nisan 1920) Vatana ihanet, vatandalk bayla bal olunan devlete kar sadakat borcuna aykr hareket edilmesi halidir. Bu nedenle ulusal gvenlik ve lke savunmas aleyhine yaplabilecek en byk su olarak kabul edilmitir. Doal sonucu olarak da bu suu ileyenler en ar ekilde cezalandrlmtr. Mondros Atekes Anlamasyla mecbur askerlik sona ermiti ve bu durum lke savunmas asndan byk sorun haline gelmiti. Askerlik mecburi olmaynca, dmana kar cephelere asker sevki zaman zaman sorun haline geliyordu. stelik lkenin drt bir tarafnda ard ardna karlan isyanlarn stne gitmek zorlat gibi, bu isyanclar dmanla da ibirlii halindeydiler ve bu durum Byk Millet Meclisinin otoritesini sarsyordu. Bunun n alnmalyd. lk teklif 25 Nisan 1920 gn Afyon Milletvekili Mehmet kr Beyden geldi. Byk Millet Meclisinin kurulu amac belliydi ve o amaca ulaabilmek iin alaca her karara herkesin uymas zorunluydu. Aksine hareket edenlerin vatan haini saylmas gerektii konusundaki teklifi, grmeler sonunda 29 Nisan 1920de Hiyanet-i Vataniye Kanunu adyla Meclisten geti. 217 Bu kanun 14 maddeden oluur. Kanunun gerekesiyle, verilecek ceza, birinci ve ikinci maddelerde belirtilmitir: 1.Madde: galci glere kar, hilafeti, saltanat ve Osmanl Devletini kurtarmak amacyla amacyla oluturulan Byk Millet Meclisinin meruiyetine, isyan ierikli szl, yazl veya fiili muhalefette bulunanlar veya fesat karanlar, vatan haini saylr.
216

Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, C.III, Babakanlk Kltr Mstearl Cumhuriyetin 50. Yldnm Yaynlar, Ankara, 1973, s.87-88. 217 Fahri oker, Trk Parlamento Tarihi (Milli Mcadele Dnemi ve T.B.M.M.I.Dnemi(1919-1923), C.I,TBMMV.Yay.,Ankara, 1994, s.119.

96

2.Madde: Bil-fiil vatana ihanet edenler idam edilir. kinci derecede sua itirak edenler daha hafif cezalara arptrlr. Anlalaca gibi bu kanun asker kaakln nlemek, Byk Millet Meclisinin karaca kanunlara itaati salamak , lkede karlmakta olan i isyanlara engel olmak ve faillerinin de cezalandrlmasn salamak zere kabul edilmitir. II-Nisab- Mzakere Kanunu: (5 Eyll 1920). Meclisin toplanma zaman, alma uslleri, toplant ve karar yeter saylarnn belirlenmesi iin karlan bu kanunla, Meclis artk kurumsallamaya balyordu. Burada asl zerinde nemle durulmas gereken konu, karar yeter saysdr. Milleti temsil eden Mecliste, millet adna karar alnaca zaman, kararn kabul iin yaplacak oylamada esas alnacak olan oy says ne olmalyd? Mzakerelerden sonra varlan sonu salt ounluk, yani Mecliste o anda bulunan toplam ye saysnn yarsndan bir fazlas eklinde kabul edildi.. Nitekim 24 Nisan 1920de yaplan Meclis Bakanl seiminde Mustafa Kemal Paa, seim celsesinde Mecliste bulunan 120 milletvekilinden 110unun oyunu alarak bakan seilmiti ve bu toplantda karar nisab 61 idi. Mecliste almalarn balayabilmesi iin ise, Meclisin toplam milletvekili saysnn yarsndan bir fazlasnn mevcut olmas art aranmtr. Buna da Nisab- Mzakere denilmitir. Kanunun beinci maddesi, Her seim blgesinden be ye seilmek suretiyle belirlenmi milletvekili saysnn yarsndan bir fazla grmeler iin yeterlidir hkmn getirmektedir. 66 seim blgesinden 330 milletvekili geldii dnlrse; Meclisin almaya balayabilmesi iin salonda bulunmas zorunlu milletvekili says 66x5=330, 330/2= 165, 165+1=166dr. O halde mzakere nisab 166dr. Karar nisab ise, o anda Mecliste bulunan milletvekili says 240 ise, 121dir. III-Firariler Hakknda Kanun ve stikll Mahkemelerinin Kuruluu: a. Firariler Hakknda Kanun: (11 Eyll 1920) Hiyanet-i Vataniye Kanunu karlmt ama, uygulamas sivil mahkemelere braklmt ve bu yzden de beklenen sonu alnamamt. Bu sivil hatta asker mahkemeler sava artlarnn zor koullar altnda sratle hareket edip seri halde karar alabilecek yapda kurulular deillerdi. zellikle asker kaaklarna verilen cezalar, cezadan ok dl gibiydiler, zira asker kaaklarna hapis cezas veriliyordu. Mkellefler cepheye gidip lmektense hapse girmeyi tercih eder olmulard, bu da asker kaakln tevik ediyordu. Kanun kal drt ay olduu halde ne isyanlarn n alnabilmiti ne de askerden firarlarn. Daha sert tedbirlerin alnmas gerektii anlalnca, bu konuya ilikin araylara giriildi. Yaplan bir teklifte asker kaaklarnn mallarna el konulup, ailelerinin srlmesi tasars Mecliste tartld. Sonunda bu tasar reddedildi ama bu araylar ilerde stiklal Mahkemelerinin kurulmasna yol aacaktr.

97

Nihayet Mill Savunma Bakanl, hazrlam bulunduu Firar Suu leyenler Hakknda Kanun Tasarsn 9 Eyll 1920 tarihinde mzakere edilmek zere Meclise sundu. Yaplan mzakereler sonunda da Firariler Hakknda Kanun adyla 11 Eyll 1920 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisinin 21 nolu kanunu olarak yrrle girdi. Bu kanun 9 maddeden ibarettir ve en nemli 5 maddesi aadaki gibidir: 1. Muvazzaf (grevli) veya gnll olarak askerlik yapp da firar edenler, firara sebebiyet verenler, firarilerin yakalanmasnda veya sevkinde ihmali bulunanlar ve firarileri saklayanlar hakknda mlk ve asker kanunlar ve lzum grldnde dier benzer ceza hkmleri bamsz olarak uygulamak zere Byk Millet Meclisi yelerinden oluan stikll Mahkemeleri tekil edilmitir. 218 2. Bu mahkemelerin her biri, Byk Millet Meclisinden oy okluu ile seilecek yeden oluacaktr. Kendi aralarndan seecekleri bir ye Reis kabul edilecektir. 3. Mahkemelerin saysn ve blgelerini Bakanlar Kurulunun teklifi ile Byk Millet Meclisi belirleyecektir. 4. stikll Mahkemelerinin kararlar kesin olup, infazna devletin btn silahl ve silahsz kuvvetleri memurdur. 5. stikll Mahkemelerinin emir ve kararlarn uygulamayanlar veya uygulamada ihmal gsterenler bu mahkemelerde yarglanrlar. Trkiye Byk Millet Meclisi, bu kanunu kabul edip, stikll Mahkemelerini oluturmakla tam anlamyla kuvvetler birlii ni salam oluyordu. Artk yasama, yrtme ve yarg tek bir elde, Trkiye Byk Millet Meclisinde toplanm bulunuyordu. 219 b-stikll Mahkemeleri Firariler hakknda Kanun, konu son derecede acil olduu iin hemen karlmt. Ama uygulamada ayn hz sergilenemedi. Bunun zerine stanbul Milletvekili Selahattin Bey 16 Eyll 1920de, stikll Mahkemeleri yelerinin bir an nce seilip greve balamalar konusunda Bakanlar Kuruluna bir nerge verdi. 18 Eyllde de Mustafa Kemal Paa, Genelkurmay Bakan smet Paann imzasn tayan ve stikll Mahkemelerinin nerelerde kurulmas gerektiine ilikin bir nergeyi Meclis Bakanlna sundu. Bu nergede 14 yerde bu mahkemelerin kurulmas gerei zerinde duruluyordu. 8 yerde kurulmasna karar verildi. Arkasndan bu mahkemelerde grev yapacak yelerin seimine geildi. 8 Ocak 1921de ise mevcutlara iki yer daha eklendi: Trabzon ve Elaziz stikll Mahkemeleri. 28 Eyllde bir ek kanun karlarak, balangta sadece asker kaa sularna bakmalar iin kurulmu olan stikll Mahkemelerinin yetki alanlar geniletilmi ve vatana ihanet, memleketin madd ve manev kuvvetlerini korumaya almak,
218 219

Ergn Aybars, stiklal Mahkemeleri, Milliyet Yay., stanbul, 1998, s.39-40. Orhan eki, a.g.e., s.371.

98

casusluk, yolsuzluk, ayaklanma, ekiyalk, saldr gibi konulara da bakacak ekilde geniletildi. Sununda bu mahkemelerin bakamayaca dava konusu kalmad. stikll Mahkemelerinin kurulduu blgeler unlard: 1.Ankara, 2.Eskiehir, 3.Konya, 4.Isparta, 5.Sivas, 6.Kastamonu, 7. 8.Pozant , 9.Diyarbakr, 10.Elaziz stiklal Mahkemesi. stiklal Mahkemeleri bylece kurulularn tamamlayarak, zaman zaman kesintilere uramalarna ramen 1927 ylna kadar almalarn srdrd. Bu nedenle bu mahkemeleri iki gruba ayrabiliriz: 1. 1. Dnem stiklal Mahkemeleri (1920-1923) 2. 2. Dnem stiklal Mahkemeleri (1923-1927). Birinci gruba giren stiklal Mahkemeleri, yukarda saylan mahkemelerdir. Meclis 1920-1923 dnemi iinde, stiklal Mahkemelerinin grevlerini baaryla yaptklarna, artk bu olaanst mahkemelere gerek kalmadna, bu nedenle Ankara stiklal Mahkemesi hari dierlerinin geici olarak kapatlmasna 17 ubat 1921 de karar verdi. Ancak aradan sadece bir ay gemiti ki, askerden kama olaylarnda ve bozgunculuk faaliyetlerinde ok nemli art gzlendi. Bunun zerine Kastamonu, Konya ve Samsunda tekrar stiklal Mahkemeleri kuruldu. Bylece ksa bir sre almalarna ara veren stiklal Mahkemeleri ilk etapta bu drt mahkeme, daha sonra ise gereken hallerde yenilerinin eklenmesiyle grevlerini srdrdler. kinci Dnem stiklal Mahkemeleri tane olup, 1923-1927 arasnda faaliyet gstermilerdir ve bunlar stanbul, Ankara, syan Blgesi stiklal Mahkemeleridir. kinci Dnem stiklal Mahkemeleri mahiyetleri icab birincilerden ayrlrlar. Bu dnemde artk savalar bitmi, isyanlar sona ermi, yeni bir devlet, bir cumhuriyet kurulmutur. Devleti ynetenlerin btn dikkatleri Cumhuriyet rejiminin korunmas, yaplan devrimlerin halka benimsetilmesi ve bunlara kar kanlara kar da dikkatli olunmas noktasnda toplanmakta bu yolda abalar sarfedilmektedir. Bu nedenle bu dnem stiklal Mahkemelerine ayn zamanda Rejim Mahkemeleri, nklap/Devrim Mahkemeleri ad da verilmektedir. Bunlardan stanbul stiklal Mahkemeleri daha ok Milli Mcadele ve Trkiye Cumhuriyeti aleyhine yaynlarn srdren gazetelerin yarglanmalar iin kurulmutu. Ankaradaki mahkeme genel olarak lke iindeki gvenlii, asayi ve huzuru salamak iin kurulmutu. syan Blgesi stiklal Mahkemesi de dorudan eyh Sait syann aratrp, isyanclarn yarglanmas iin kurulmutu. stiklal Mahkemeleri hakknda gnmzde de bu mahkemelerin ok sert ve adaletsiz kararlar verdikleri hakknda genel bir kan vardr. Bu bak as yanltr. Unutulmamaldr ki bu mahkemeler olaanst durumlar nedeniyle ve son derecede zor artlar altnda alm olan mahkemelerdir. almalarnda bir sreklilik yoktur. 99

Her ihtiya duyulduka Meclis tarafndan greve arlm, artlar arlanca Mahkeme kararlar ona gre daha sertlemi, olaylar yumuama gsterdike de bu yumuama kararlara da yansmtr ve grevleri sona eren Mahkeme yeleri Ankaraya geri arlmtr. Bir taraftan igal altndaki bir lkeyi evvela igalden kurtarmak iin btn varlyla direnen ve mcadele veren bir milletin bu abalarn boa karacak eylemlere ynetimin gz yummas esasen beklenemez.

Bir nyargyla bu mahkemeler hakknda sylenenlere en somut yant, mahkemelerin 3 yllk faaliyetlerinin dkm olmaldr. Buna gre: 3 yl iinde btn mahkemelerde toplam, 59.164 dosya incelenmi. 11.744 dosyada beraat karar verilmi. 1.054 kii aslarak idam edilmitir. 2.827 kii askerden yeniden kamalar halinde (tecilen) idam edileceklerine karar verilmitir. 243 kii gyaben idam cezasna arptrlmtr. 1786 kiiye krek ve kalebendlik (kalede hapis) gibi cezalar, 41.678 kiiye ise hafif cezalar verilmitir.

Sonu olarak stiklal Mahkemeleri grevlerini yerine getirmede byk baar salamlardr. Asker kaakl nlenmi, i gvenlik salanmtr. 2. Dnemin sona erdii 1927 ylndan itibaren artk stiklal Mahkemelerinin uygulama alanndan kalkt grlmektedir. Ancak resmen kaldrl 1949 ylnda olmutur.

100

TARTIMA KONULARI 4. BLM: A. Rusyada Bolevik htilli neden patlak verdi? Aklaynz. B. ABDnin savaa giriinin nedenlerini aklaynz. C. Yunanistann savaa katlma sebeplerini aklayn. . Sykes-Picot Anlamasnn getirdii paylam aklaynz. D. St. Jean de Maurienne Andlamas neden tilf Devletleri arasnda bir ihtilafa yol amtr?. Aklaynz. 5.BLM A. B. C. D. E. Mustafa Kemal Paann Uyar Mektubunun nemini aranzda tartn. M. Kemal Paa neden Grup Komutan Mareal Falkenhein ile atyor? Aklayn. Bu atmann sonular zerinde dnn. Filistin nasl elden kyor? Aklayn. M. Kemal Paann Veliaht Vahdettin ile yapt Almanya seyahatnn sebeplerini aklayn.

6.BLM A. B. C. D. E. Almanya seyahatndan beklenen sonu alnd m? Aklayn. M. Kemal Paa-Sultan Vahdettin arasndaki grmenin ieriini ve sonularn irdeleyin. M. Kemal Paa neden yeniden 7. Ordu Komutanlna atand? Aklayn. Nablus Savann sonularn aranzda tartn. Bu savata Arap isyanlarnn roln aklayn.

7.BLM A. ABD Bakan Wilsonun 14 Noktasnn hangi maddesi Osmanl Devleti ile ilgilidir, ierii nedir? B. Brest-Litovsk Andlamasnn nemini belirtiniz? C. Bulgaristann savatan ekilmesinin Osmanl Devleti iin nemini belirtiniz. D. Osmanl Devletinin savatan ekilmesinde etken olan nedenleri aklaynz. E. tilf Devletlerinin Almanya ile imzaladklar Versay Bar Anlamasnn sonular nelerdir? F. Avusturya ile imzalanan bar andlamasnn sonularn aklaynz. 8.BLM A. Mondros Atekes Andlamasnn nemini aklaynz. B. Birinci maddeyle stanbul ve anakkale Boazlarnn Mttefiklere teslim edilmesinin nemini aranzda tartn. 101

C. Bakenti dmana alm bir lke, bamszlk sava verebilir mi? Aranzda tartn. D. Beinci maddeyle ordular ve cephaneyi dmana teslim eden bir hkmet, te taraftan bir Kurtulu Sava planlyor olabilir mi? Aranzda tartn. E. Yedinci maddeyle dmann kendince gerekli grd her yeri igal hakkna sahip olmas maddesinin kabul edilmi olmasnn Anadolunun igali zerinde oynad rol aranzda tartn. F. M. Kemal Paann Mondrosun artlarna itiraz etmesinin gerekesini aklaynz. G. Bu itirazlar nasl bir sonu dourdu? Aklaynz. H. Mondrosu imzalayan bir hkmet, Sevri imzalamaktan kanabilir mi? Tartn. 9.BLM A. Talat Paa Hkmeti istifa ettikten sonra grev verilen Tevfik Paa neden hkmeti kuramad? B. M.Kemal Paa neden hkmette yer almak istiyordu? C. Ahmet zzettin Paann hkmeti kurmasnda M.Kemal Paann roln aklayn. D. Sultan Vahdettinin bu dnemde izledii stratejiyi aklayn. E. Sultan Vahdettin Sadrazam Ahmet zzet Paann istifa etmesini neden istedi? Aklayn. 10.BLM A. B. C. D. E. F. G. Sultan Vahdettin olaylar nasl deerlendiriyordu? Aranzda tartn. Sultan Vahdettin ngilterenin desteine neden ok gveniyordu? Nerede yanld? Tartn. Hkmet M. Kemal Paann nerilerini dinlese, tarih neden farkl yazlrd? rdeleyin. Bu dnemde Meclis-i Mebusan neden ttihat ounlua sahipti? Aklaynz. M. Kemal Paa neden ttihatlarn gznden dt? Aklaynz. Bu ihtilafn sonular ne oldu? Aklayn. ngiltere ile ittifak yollar arayan Osmanl Devleti neden reddedildi? Aranzda tartn.

11.BLM A. B. C. D. Mondros Atekesinde kim arabuluculuk yapt? M.Kemal Paa Atekesin zellikle hangi maddelerine itiraz etti? Rauf Bey Sultana istifasn sunarken zellikle hangi noktalarda padiahn dikkatini ekmiti? Ahmet zzet Paa Hkmeti neden istifa etti?

12.BLM A. B. C. D. E. Mustafa Kemal Paa stanbula gelince neden siyasal giriimlerde bulunuyor? Hkmetin gvenoyu almamas iin ne tr uralar veriliyor?Neden? Hkmet gven oyu alnca M. Kemal Paa Sultan Vahdettin ile neler grt? Aklaynz. Sultan Vahdettin kayglarn M.Kemal Paaya nasl ifade ediyor? Sultan Meclis-i Mebusan neden kapatyor?

13.BLM A. B. C. D. E. Sultan Vahdettin ngilizlerle kurduu gizli temasta ne talep ediyordu? ttihatlarn tutuklanmas neden ve nasl balyor? zmirin igali ncesindeki i durumu aklaynz? Mondrostan sonra ordunun durumunu aklaynz. Anadoluya yaplan komutan atamalarnn gerekesini aklayn. 102

14.BLM A. B. C. D. E. zmir hangi gerekeyle igal edildi? gal plan nasl hazrland? gale stanbul Hkmetinin tepkisi nasl oluyor? Yunanllar zmire karlrken neden ehirden direni yaplamyor? zmirin igalinin Trk halk zerinde yapt etkiyi aklayn. Aranzda tartn.

15.BLM A. B. C. D. E. F. Mustafa Kemal Paa neden hkmetlerde yer alamyor? Mustafa Kemal Paann Samsuna giderkenki grev emirleriniaklaynz. Bu grev iin neden M.Kemal Paa seildi? Aranzda tartn. Neden bu grev iin Samsun seildi? Aklaynz. O dnemde Osmanl Devletinin iinde bulunduu mli durumu aklaynz. Bandrma gemisinin ambarlar neden altn ykl olamaz? Aranzda tartn.

16.BLM A. B. C. D. E. Malta srgnlerinin gnderili gerekesini aklayn. Saltanat ras neden topland? Mustafa Kemal Paa ile hkmetin aras neden alyor? rdeleyiniz. Mustafa Kemal Paa Havzaya hangi gerekeyle gidiyor? Aklaynz. Havza Genelgesinin nemini aklaynz.

17.BLM A. B. C. D. Amasya Genelgesinin nemini aranzda tartn. Hkmetin bu genelgeye olan tepkisini aklayn. Hangi gerekeyle Mustafa Kemal Paa grevden azlediliyor? Amasya Genelgesinin hangi maddesi ilerde bir cumhuriyet kurulacann iaretlerini tar?

18.BLM A. Mustafa Kemal Paa hareketin lideri nasl seildi? Aranzda tartn. B. M. Kemal Paann Saray tarafndan azli nasl geliti? rdeleyin. C. Hkmetin Mustafa Kemal Paann tutuklanmas iin verdii emre Kzm Karabekir Paann yant ne olmutur? Aklaynz. D. Erzurum Kongresi kararlarn ve nemini aranzda tartn. 19.BLM A. B. C. D. Sivas Kongresinin kararlarn irdeleyiniz. stanbul Hkmeti neden istifa zorunda kald? Amasya Grmelerinin sebeplerini aklaynz. Temsil Heyeti Ankaraya gitmeye neden karar veriyor? rdeleyiniz.

20.BLM A. Kuvay- Milliye konusundaki karlkl grleri aklaynz. 103

B. Ulusal Ant aklaynz. C. Marata yaplan direniin sonularn aklaynz. D. Ali Rza Paa Hkmeti neden istifaya zorland? Aklaynz. 21.BLM A. stanbul hangi gerekeyle igal edildi? Aklayn. B. gale kar hkmetin tavrn irdeleyin. C. Sultan Vahdettin neden Meclis-i Mebusan kapatyor? Aranzda tartn. D. stanbulun igaline kar tepkileri aklaynz. 22.BLM A. B. C. D. E. Byk Millet Meclisinin nasl aldn aklayn. BMMnde alnan ilk kararlar ve karlan kanunlar hangileridir? stikll Mahkemeleri hangi gerekelerle kuruldu? Aranzda tartn. Bu esnada karlan isyanlar tartn. Meclisin almasndan sonra Sultan Vahdettin tarafndan ilan edilen Padiah Buyruu neydi? Aklaynz.

104

105

106