TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ s31 - Tumu

SELUK NVERSTES TRKYAT ARATIRMALARI ENSTTS
TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

HAKEML DERG ISSN 1300-5766
SAYI: 31 - BAHAR KONYA 2012
SELUK NVERSTES TRKYAT ARATIRMALARI ENSTTS TRKYAT ARATIRMALARI DERGS REVIEW OF THE INSTITUTE OF TURKOLOGY MLA (Modern Language Association) International Bibliography, New York/ABD tarafndan taranmakta ve makalelerin ingilizce zetleri indeksin servisinde yer almaktadr. TBTAK/ULAKBM SBVT tarafndan dizinlenmektedir. Is being indexed by MLA (Modern Language Association) International Bibliography, New York/ABD and English abstracts of the articles are being published in its indexing service. Is being indexed by TBTAK/ULAKBM SBVT. ISSN 1300-5766 BAHAR 2012 - SAYI: 31 S Trkiyat Aratrmalar Enstits Adna Sahibi Enstit Mdr Prof. Dr. Hasan BAHAR YAYIM KURULU Prof. Dr. Hasan BAHAR Prof. Dr. Haim KARPUZ Do. Dr. Orhan YAVUZ Yrd. Do. Dr. Mustafa TOKER EDTR EDTR YARDIMCISI Yrd. Do. Dr. Mustafa TOKER Dr. Mehmet YASTI HABERLEME Trkiyat Aratrmalar Enstits 42031 Konya Telefonlar: +90 0332 241 05 62 Faks (Belge): 241 04 47 web: http://www.turkiyat.selcuk.edu.tr e-posta: turkiyat@selcuk.edu.tr; selcukturkiyat@gmail.com TEKNK HAZIRLIK Grafik-Tasarm: Harun YILDIZ Dizgi: Elif KKSAL Bask: S Basmevi / 0332 241 18 44 Dergide yer alan yazlarn dil ve bilim sorumluluu yazara aittir.
Danma Kurulu
Prof. Dr. Bahaeddin YEDYILDIZ Prof. Dr. Kemal YAVUZ Prof. Dr. Seluk MLAYM Prof. Dr. Feridun M. EMECEN Prof. Dr. nder GGN Prof. Dr. Leyla KARAHAN Prof. Dr. Yakup KARASOY Hacettepe niversitesi stanbul niversitesi Marmara niversitesi stanbul niversitesi Pamukkale niversitesi Gazi niversitesi Gazi niversitesi
Bu Saynn Hakemleri
Prof. Dr. Mustafa AVCI Prof. Dr. Hlya KASAPOLU ENGEL Prof. Dr. Mustafa DEMRC Prof. Dr. Ahmet Bican ERCLASUN Prof. Dr. Alaybey KAROLU Prof. Dr. zdemir KOCAK Prof. Dr. Nazm Hikmet POLAT Prof. Dr. Halim SERASLAN Prof. Dr. Ahmet SEVG Prof. Dr. Haluk Hadi SMER Prof. Dr. Ahmet Adil TIRPAN Prof. Dr. Emine YENTERZ Prof. Dr. Alaaddin AKZ Do. Dr. Ufuk Deniz ACI Do. Dr. Bnyamin AYHAN Do. Dr. kr BALCI Do. Dr. Bekir INAR Do. Dr. Mehmet KIRBIYIK Do. Dr. Ertan RGEN Do. Dr. Abdurrahman ZKAN Do. Dr. zzet SAK Do. Dr. brahim SOLAK Do. Dr. Mustafa EKER Do .Dr. Abdullah ENGL Do. Dr. Ali TEMZEL Do. Dr. brahim TORUK Yrd. Do. Dr. erife AKPINAR Yrd. Do. Dr. Mustafa ARIKAN Yrd. Do. Dr. Bedri AYDOAN Yrd. Do. Dr. aatay BENHR Yrd. Do. Dr. Dilek CERAN ...Yrd. Do. Dr. Cafer GARPER Yrd. Do. Dr. Halil brahim GK Yrd. Do. Dr. Emel KAYA GZL Yrd. Do. Dr. Mehmet Ali HACIGKMEN Yrd. Do. Dr. Emrah HATPOLU Yrd. Do. Dr. Ouz KARAKAYA Yrd. Do. Dr. Sibel KARAMAN Yrd. Do. Dr. Sefer SOLMAZ Yrd. Do. Dr. Nihat RN Yrd. Do. Dr. Semra TUN Yrd. Do. Dr. Osman UYANIK
TRKYAT ARATIRMALARI DERGS
Yaym lkeleri
1.
Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Bahar ve Gz olmak zere ylda iki say kar. Makalelerin pdf biimli tam metinleri dergi basldktan sonra Trkiyat Aratrmalar Enstitsnn internet sayfasnda yaymlanr: http://www.turkiyat.selcuk.edu.tr
2.
Dergide yaymlanacak yazlar Trklk Bilimi ile ilgili ve daha nce herhangi bir yerde yaymlanmam, aratrmaya dayal zgn makaleler olmaldr. Her sayda derginin %20sini amayacak ekilde derleme, eviri ve kitap tantmna yer verilir.
3.
Derginin yazm dili Trkiye Trkesidir, ancak her sayda derginin te birini gemeyecek ekilde ngilizce, Rusa ve ada Trk Lehelerindeki yazlara da yer verilebilir.
4.
Trkiyat Aratrmalar Dergisine gnderilen yazlar, nce yaym kurulunca dergi ilkelerine uygunluk asndan incelenir ve uygun bulunanlar, o alandaki almalaryla tannm iki hakeme gnderilir. Hakemlerin isimleri gizli tutulur ve raporlar be yl sreyle saklanr. Hakem raporlarndan biri olumlu, dieri olumsuz olduu takdirde, yaz nc bir hakeme gnderilir. Olumsuz gr bildiren hakeme durum hakknda bilgi verilir. Yazarlar, hakemlerin gr ve nerileri dorultusunda dzeltmeleri yaparlar. Yayma kabul edilmeyen yazlar iade edilmez; ancak yazarn istemesi hlinde bir nshas kendisine verilir.
5.
Dergi basldktan sonra yaym kurulu tarafndan, belirlenen ktphane, kurum ve kurululara birer nsha, yazarlara ise birer dergi gnderilir. Yazar Konya dnda ise dergi, adresine demeli olarak gnderilir.
Makale Yazm Kurallar
1.
Balk: Her yazya Trke ve ngilizce olmak zere iki balk konmaldr. Balklar, konuyu en iyi biimde ifade etmeli ve ngilizce balk Trkesinin tam karl olmaldr.
2.
Yazar/Yazarlarn ad ve adresi: Yazar/Yazarlarn ad ve soyad makale bal altnda sa keye koyu karakterle yazlmal ve konulacak bir yldzla yazar/yazarlarn grev yapt kurum, haberleme ve elmek (e-mail) adresi dipnotta belirtilmelidir.
3.
zet: Makalenin banda, konuyu ksa ve z biimde ifade eden ve en az 50, en fazla 150 kelimeden oluan Trke ve ngilizce ya da Rusa zet bulunmaldr. Her iki zetin altnda en az 3, en ok 7 szckten oluan anahtar kelime verilmelidir.
4.
Makale Metni: A4 boyutunda (29.7x21 cm.) ktlara, MS Word programnda, Times New Roman veya benzeri bir yaz karakteri ile 10 punto, 1.5 pt satr aralyla yazlmaldr. Sayfa kenarlarnda 3'er cm boluk braklmal ve sayfalar numaralandrlmaldr. Paragraflar 1 cm (4 karakter) ieriden balatlmaldr. Makaleler PC uyumlu Microsoft Word veya .doc uzantl belge oluturmaya elverili herhangi bir kelime ilem programnda yazlarak bir adet disket veya CD kayd ve iki nsha kt ktsyla verilmelidir. Eski harfli metinler Universal Word ve benzeri programda yazlm olmaldr. zel bir yaz karakteri kullanlm ise belgeyle birlikte sz konusu karakterlerin de gnderilmesi gerekmektedir. Metin iinde vurgulanmas gereken ksmlar, koyu deil eik harflerle yazlmaldr. Alntlar eik harflerle ve trnak iinde verilmeli; be satrdan az alntlar satr arasnda, be satrdan
uzun alntlar ise satrn iki yanndan 1 cm ieride, blok hlinde, 1 satr aralyla ve 9 punto ile yazlmaldr.
5.
Makale ii balklar: Makalede, konunun ileniine gre rakam-harf sistemi esas alnarak ana, ara ve alt balklar kullanlabilir.
6.
Fotoraf, pln, harita ve izimler: Metin iinde kullanlan fotoraf, pln, harita vb. materyallerin .jpg / .tiff uzantl kaytlar gnderilecek dokmanlara eklenmelidir. Bu tr belgelerin bask tekniine uygun znrlkte (en az 72 piksel) ve sayfa alann amayacak byklkte olmasna dikkat edilmeli, ayrca birden fazla olmas hlinde numaralandrlmaldr (1. Resim, 2. Resim; 1. Harita, 2. Harita vb.). Kaynak gsterme: Dipnotlar, atf veya aklama iin kullanlabilir. ki hlde de sayfa altnda gsterilir. Bir eserin ilk kullanmnda kaynak ve yazar adnn tam knyesi, ayn yazarn birden fazla eserinden yararlanlmas durumunda ve genel olarak herhangi bir kaynan sonraki kullanmlarnda ksaltma veya basm yl tercih edilebilir.
7.
Fuat Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara.1991, s. 20 Kprl 1991, s. 20 (veya Kprl, Mutasavvflar, s.20) Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, 1. cilt, Ankara 1971, s. 68 gel 1971, s. 68 (veya gel, Mitoloji, s. 68)
**
nternet sayfalarna yaplan atflarda adres dizini tam olarak gsterilmelidir:
http://tdk.org.tr/sozluk.html
8.
Kaynaklar: Makalenin sonunda, alma esnasnda yararlanlan kaynaklar, yazarlarn soyadlar esas alnarak alfabetik biimde sralanmaldr.
ARAT, Reit Rahmeti, Uygurca Yazlar Arasnda II, Trk Dili Edebiyat Dergisi, XXIII, stanbul 1979, s. 1728. NAN, Abdlkadir, Tarihte ve Bugn amanizm, TTK, Ankara 1972.
NDEKLER
Muhittin ELAIK
eyhlislm Bah Mehmed Efendinin Manzum Fetvlari..................... 1
Nevin GM
Abdurrahman Sm Paaya Ait Mensur Bir Letif-Nme.........................21
Osman NL
Mzeyyel Gazellerde Fahriye....................................................................33
Habibe YAZICI ERSOY
Bakurt Trkesinde Kadn ile lgili Sz Varl.......................................55
Turgut BAYDAR
8 Erzincan ve Yresi Azlarnda -sA Enklitii.............................................. 3 Rfat Ilgazn Yldz Karayel Romannn Politik Roman Tr indeki Yeri............................................................................................................93 stanbul Beyaz, Rak Rengrenk, Krmz Yorgunlar, Gz Kara Alaturka Adl Oyunlardaki stanbul..........................................105 Anadoluda Azer-Nefes Bir Can: Yavuz Blent Bkiler.............................119
Hseyin YAAR
Dilek ZERENLER Gke Ykselen Abdurrazak PELER Seyit TAER
Halide Edip Advarn retmenlikten stifas............................................149
brahim SOLAK
27 Numaral eriye Siciline Gre Antep Vakflar (1664-1666)................161 Trkiye Seluklu Sultanlarnn Kitabelerde Geen Baz Unvanlar ve Bunlarn Seluklu Siyasetine Yansmalar.................................................173 inli Dnr ve Devlet Adam Kang You Weie Gre Osmanl Modernleme Sreci.................................................................................. 191 Ermenilerin lhanl Din Siyasetindeki Rolleri.............................................203 Bat Anadoludaki Kongrelerde Alnan Mali Kararlar Hakknda Bir Deerlendirme...........................................................................................221 XII-XVI Yzyllarda Yaam Azerbaycanl Baz Devlet Adamlar, Brokratlar ve Siyaset Bilimciler....................................253 Trk Hukuku ve alma likileri Alanna Uzlatrma Kurulunun Girii: Tatil-i Egl Kanunu zerine Bir Deerlendirme............................271 Konya Aleddin Camiinde Bulunan Zili Dokumalardan rnekler.............295
M. Ali HACIGKMEN
Giray FDAN
Mustafa AKKU
Hasan Ali POLAT
Elnur NESROV
Cem DOAN
Mustafa YILDIRIM
Ahmet GZL
Kibro-Minoan Yazs ve Kbrsn Tarih alara Girii..............................321
Mihrican AYLAN
Trke retmeni Adaylarnn zel retim Yntemleri Dersi Uygulamalarnda Karlatklar Sorunlar: Bilgilendirici ve retici Metinler rnei..........................................................................................331 Haber Sylem retimindeki deolojik Etki: Wikileaks Haberleri.................349
brahim TORUK Rengim SNE Mustafa EKER Rengim SNE Selahattin AVU Alper AKDENZ Yusuf AKBULUT Aycan ZMEN Mine RDEN Bahadr OKAMAY
Wikileaks Haberlerinin Trk Basnndaki Sylemi.....................................377
Zeki Arif Ataergin'in Dilkehaveran Makamnda Bestelemi Olduu 2 Eserin Makam, Usl ve Ezgisel Ynden ncelenmesi ...............399 Trk Musikisinde Nazariyatlara ve Bestekrlara Gre argh Makamnn Karlatrlmas......................................................................417 Trklerde Bakr alg Olarak Borunun lk Kullanm ve Tarihesi............. 43 4
TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 1
eyhlislm Bah Mehmed Efendinin Manzum Fetvlar

The fatwas of in Verse Which Were Written by Shaykh al-Islam Bahai Mehmed Efendi
Muhittin ELAIK* ZET Osmanlda fetvlarn da manzum hlde verildii grlmekte ve bu durum klasik Trk edebiyat iinde farkl bir edeb trn ortaya kmasna vesile olmaktadr. Divan airleri iinde mhim bir yeri bulunan eyhlislmlardan bazlar fetvlarn manzum hlde de vermilerdir. Bir meselenin hkmnn mft (eyhlislm) tarafndan aratrlarak verilmesi ilemi olan fetv; yiit, gen, kav anlamndaki fet kelimesinden tremi ve mkil bir meselenin verilen cevapla gl bir ekilde izahnn yaplmasn da anlatmtr. Osmanlda eyhlislmlarn verdikleri fetvlar genellikle Trke ve mensur olmakla beraber az da olsa manzum hlde verilmi olanlarna rastlanmaktadr. Manzum hlde verilmi fetvlar bir ss gibi, fetv kitaplarnda yer almlardr. Her birisi usta bir divan airi olan eyhlislmlarn kaleminden km bu fetvlar, bir edeb tr olma vasfn da tamaktadr. Manzum hlde fetv vermi eyhlislmlarn banda, divan sahibi mhim bir air olan Bah Mehmed Efendi gelmektedir. Bu makalede, onun manzum fetvlarndan tespit edilen be rnek sunulmaktadr. ANAHTAR KELMELER Fetv, Manzum Fetv, eyhlislm, Bah Mehmed Efendi. ABSTRACT In the Ottoman Empire is seen even fatwas in verse written and it in the classical Turkish literature are instrumental to the emergence of a different literary species. In the Ottomans some shaykh al-Islams in an important place in the Divan poets their fatwas hence also gave written in verse. One of these shaykh al-Islam poets is Bahai Mehmed Efendi. Fatwa, be investigated by the mufti (Shaykh al-Islam) is the process of provision of an issue. The word fatwa is derived from feta which means brave, young and strong; a difficult issue in the reply given to making a strong statement describes. In the Ottomans fatwas of Shaykh al-Islams is Turkish often prosaically, although little is seen in what is written in verse. They were issued edicts written in verse, such as an ornament, is in the books of fatwa. Each of these fatwas out written by a skillful Shaykh al-Islams classical poet, can be regarded
Prof. Dr., Krkkale niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm.
2 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS
as a kind of classical Turkish literature to be addressed in the remaking. One of the Shaykh alIslams fatwas who gave in verse at the beginning comes the important classical poet Mehmed Efendi Bahai-the father of divan. This article offers five samples of his fatwas in verse detected. KEY WORDS Fatwa, fatwa poems, Shaykh al-Islam, Bahai Mehmed Efendi.
Giri slm dnyasnda her trden din eserin telif veya tercmesinde nazm ya da iir kullanlmtr. Bu uygulama daha ziyade, nazmn anlatm daha ekici ve etkileyici hle getirmesi ve ezberlemeyi kolaylatrmas sebebiyle ortaya km ve bylece slm dnyasnda Arapa, Farsa, Trke yzlerce manzum din eser yazlmtr. Nazmen anlatmn salayaca fayday dnen birok mellifin manzum eser yazmaya ynelmesi1, zellikle Seluklu, Beylikler ve Osmanl dnemlerinde younlam ve din-er' ve din-tasavvuf olarak iki geni erevede, ayet ve hadis evirileri, tefsir, fkh, kelm, akid, krat, ilmihal, mevlid, siyer, emil, hilye, mirciye, esml-hsn, krk, yz ve bin hadis, tasavvuf, mucize, kermet, ksas- enbiy, menkb- evliy, mersiye, maktel, kaside-i brde ve br'e tercmeleri gibi birok edeb tr ve ekil oluarak zengin bir din edebiyat ortaya kmtr (Levend 1972:35-80). Din konularn manzum biimde yazlma sebeplerini nzmn ir oluu veya bu sahada eser verme arzusu, tercme eserlerde aslnn da manzum oluu, talim konularda manzum yazma geleneinin mevcdiyeti, nazire yazma gelenei, kolay okuma ve ezberleme eklinde sralayabiliriz (elebiolu 1998:350). Bata tefsir, hadis, fkh, tecvid, akid olmak zere her trden din eserde nazmn kullanld Osmanl sahasnda bu uygulamay fetvlarda da grmek mmkndr.2 Bu uygulama byk lde, manzum fetvy veren eyhlislmn ayn zamanda air olmasyla ilgilidir. Burada asl konuya girmeden nce fetv, Osmanlda eyhlislmlk ve fetv kurumu hakknda ksaca bilgi vermek istiyoruz.
Mesela: Muhammed Bah (.1687)nin e-fiye f-nazmil-Kfiyesi, bni Mlik Muhammed bin Abdullah (.1273)n nahivde Elfiyye ve el-Kfiye manzumeleri, bni Arabah (.1451)n men ve beynda Mirtl-db, brahim bni Sleyman Radyddin (.1380)in fkh manzumesi, Amasyal Dede Ceng Efendi (.1567)nin fkhta Vehbniyye manzumesi, Hsamzde brahim Efendi(.1607)nin Fkh- Ekber ve fiye manzumeleri, shak Hocas Ahmed Efendi(.1708)nin Akidi, Abdrrahim Efendinin akid, feriz, tecvd ve nahiv manzumeleri, Hayat Ahmed Efendinin Kasde-i Nniyyesi, Endlsl Kasm- tb (.1194)nin Kaside-i Lmiyye, Hrzl-emn ve Vecht-tehn manzumeleri, Kadzde Mehmed Efendi (.1759)nin Nazmul-akidi, ferizde Muvakktn el-Levmi'z-Ziyiyye f-nazmi's-Sirciyyesi, Eb Bekir Sdk Hafzn Sirciyye Tercmesi, Kralizade Esad Efendinin Mirt- Ferizi vs. bunlardandr. Dil ve edebiyat alannda mam Busayr (.1295)nin Kaside-i Brdesi, Abdlcelil bni Yusufun Sekr-i Sf ve Sebat Ebhuru da bunlara eklenebilir. Bu konuda, fetvalar daha kapsaml ve ayrntl bir ekilde ele alan makalemiz Osmanlda Manzum Fetv Gelenei bal altnda Trkiyat Mecmuas, C. 21/Gz, 2011, ss.105-145te yaymlanmtr.
Fetv, ortada bulunan bir meselenin hkmnn mft tarafndan aratrlp bulunarak cevaplanmas ilemidir (ok vd. 1996:50, 57; Ebu Zehra 2000:347). Fetv kelimesi, yiit, gen, kav, delikanl anlamndaki fet kelimesinden tremi ve lgatte bir olayn hkmn aklayp ortaya koyan, glkleri zen kuvvetli cevap anlamn bulmutur (Mardin 1977:582; rsten 2005:1). Bir meselede verilen cevapla mkillik glendirici biimde aklanm olduundan cevap da fetv adn almtr. Fetvnn oulu fetv veya fetv olup, bir fakihin sorulan bir meseleye yazl veya szl olarak verdii cevap ve hkm olmaktadr. ft, hukuk ve din bir suale cevap vermek, istift fetv istemek veya bir meselenin hukuk hkmn mftiden sormak demektir. Hukuk hkm sorana msteft, fetv verene de mft denilmektedir (Bilmen 1976: I 246, VII 206; Atar 1995 486). Fetv kurumu hulef-i ridnden itibaren btn slm devletlerinde olduu gibi Osmanl Devletinde de ok nem verilen bir kurum olmutur. Osmanl Devleti'nde Osman Gazi, kaynpederi eyh Edebliyi fetv, bacana Dursun Fakih'i de yarg ileriyle grevlendirmi, eyh Edeblinin vefat zerine Dursun Fakih onun grevini de stlenmitir.3 Osmanlda kurumlar gelitike 15. yzyl balarnda fetv yetkisini haiz Meihat makam kurulmu, taralarda da mftler bu makama bal olarak bu ii yrtmlerdir. slamn eyhi, by, kdemlisi ve yals anlamna gelen eyhlislm tabiri, resm bir sfat ve unvan olarak Osmanl Devletinde grlmekte olup, hicri 4. asrdan itibaren fukaha arasndaki ihtilafl meseleleri halleden byk lim ve fakihlere alem olmutur (Uzunarl 1965:174). Osmanllarda eyhlislmlk yaklak be asr devam etmi ve bu srede 129 eyhlislmdan bazlar mkerrer olmak zere 185 kez eyhlislm atamas yaplmtr. Osmanllarda ilk olarak Elvan Fakh eyhlislm unvanyla Rumeliye bamft tayin edilmitir. Osmanlda ilk devir eyhlislmlar genellikle manevi nfuz sahibi bir zat konumunda iken, daha sonraki eyhlislmlarn nfuzu daha yksek olmu ve hiyerari bakmndan da ulemann reisi saylmlardr (Baltac 197651). Osmanl devlet tekilatnda eyhlislmn mevkii, Fatih kanunnamesinde yle belirtilmitir: Ve eyhlislm ulemnun residr ve muallim-i sultn dahi kezlik serdr- ulemdur. Vezr-i azamun, anlar riyeten stne olmak mnsibdr
Bilindii zere Osmanl ilmiyesi ah eyhi eyh Edebalinin bakanlnda Dursun Fakih (.1327) ile balam, Davd- Kayser (.1351) ve Molla Fenr (.1424) ile devam etmitir. Yldrm Bayezid dneminde ilk talebe kanunnmesi karlm, Fatih zamannda da medreseler derecelendirilmitir. (Baltac 2005:153-155) Osmanl medreselerinde kitaplar en ok okutulan limler Seluklu dnemi limlerinin yannda bni Hcib (. 1248), Taftzn (. 1389) ve Seyyid erif Crcn (. 1413) vb. limler olmutur (Bilge 1984:42,43).
amm mft ve hoca sir vzerdan bir nice tabaka yukardur ve tasaddur dahi ederler.(Akgndz 1990: 18). eyhlislmlarn fetv verme dnda, medresede mderrislik, ramazanda padiahn huzurunda dzenlenen huzur derslerinde sure tefsir etmek, ilmiye snf iinde tayin ve tefti yapmak, padiah ocuklarnn talim ve terbiyesi trenlerinde ilk dersi vermek gibi grevleri de olmutur (Aksoy 1998:36-37). Kanuni dnemine kadar dokunulmazl bulunan eyhlislmlar daha sonra azil, katil, istifa gibi olaylar da yaamlardr. eyhlislmlk kurumu, 1922de Osmanl Devletinin dier baz kurumlaryla birlikte kaldrlm, yeni kurulan eriye Vekleti de eyhlislmln bir takliti olabilecei dnlerek 3 Mart 1924de Diyanet leri Bakanl haline getirilmitir (Kramers 1964:488,489). Osmanlda herhangi bir konuda fetv alnmak istendiinde, Fetv Emini Dairesine mracaat edilerek mesele yazyla bildirilmi, bu mesele de fetv emini ktibince, er usule gre sakk usulyle ve zel tabirlerle kaleme alnmtr. Meseleler, dokuz parmak uzunluunda ve drt parmak eninde bir kt zerine kk harflerle talik krmas hatla yazlm4, verilen cevap: vardr/yoktur, olur/olmaz, merudur/meru deildir, caizdir/caiz deildir eklinde genellikle ksa, bazen de gerekeli ve izahl olmutur. Fetvlarda erkekler iin Zeyd, Amr, Bekir, Halid, Velid; kadnlar iin Hind, Zeyneb, Hatice, mm Glsm, Rabia gibi hayali isimler kullanlm, altlarnda eyhlislmlarn bizzat imzalar bulunmu, dzenleme yeri ve tarihi yazlmam, ancak vilayet ve kaz mftlerinin verdii fetvlarda ikametgh, unvan ve kullanlan kaynak bilgileri bildirilmitir. Mezheb imamlar, fkh limleri ve eyhlislmlarn fetvlar genellikle rencileri tarafndan zamanla derlenmitir (Uzunarl 1965: 200-201; Ko 2008:11, 36). Fetvlarn dili genellikle Trke olmu, nceleri ska rastlanabilen Arapa veya Farsa verilen fetv says da 17-20.yzyllarda ok azalmtr. Fetv kitaplar, muhtelif konularda ihtiva ettikleri binlerce mesele ile Osmanl Devletinin asrlarca uygulad anlay ve grlerini yanstmalarnca ok nemlidir. Fetv veren veya bakasnca fkh bblara gre dzenlenmi olan bu kitaplarda, din-fkh konular dnda ibadet, ahlak ve muamelata ait olmayan konular da bulunmutur. eyhlislamlarn fetv kitaplar, kadlar iin en
4
Osmanl eyhlislmlarnn fetvlar, padiah fermanlar gibi dikdrtgen, uzun ve genellikle kaln katlara yazlmtr. zel kiilerce istenen fetvlarn en yaygn ls, genilik 9-10.5 cm.ve uzunluk 19-22.5 cm.dir. Kimisi daha geni (12-16 cm.), daha ksa (15-17 cm.) veya daha uzun (25-31 cm.); kimisi de hacim olarak daha kk olmutur. Pek ok fetvda sa kenarda 1.5-3 cm. kadar boluk olup, birounun da arkasnda ounlukla kadn sol st kesinde soru sorann ismi, ikametgh veya mesleini bildiren ksa kaytlar yer almtr (Heyd 1995: 291; Imber 1997: 56; -rsten 2005:11den)
ok bavurulan kaynaklar olup bunlarn banda: Ebussuud Efendinin fetvlar ile Meyyedzade Abdurrahman Efendinin (. 1516) Mecmua-i bnil-Meyyed, Sadi elebinin (. 1538) Fetv-i Sadiyye, Zekeriyazade Yahya Efendinin (. 1643) Fetv-i Yahya Efendi, Balizade Mustafa Efendinin (. 1658) Fetv, atalcal Ali Efendinin (. 1687) Fetv-i Ankaravi, Feyzullah Efendinin (. 1703) Fetv-i Feyziyye, Menteizade Abdurrahim Efendinin (. 1716) Fetv-i Abdurrahim, Yeniehirli Abdullah Efendinin (. 1743) Behcetl-fetv ve Drrizade Mehmed Efendinin (. 1800) Neticetl-fetv adl eserleri gelmektedir (Aydn 1999:416). Fetv mecmualar klasik fkh kitaplarndaki kitb ve bblara gre dzenlenmi, bazlarnda mesil ve fasllar bulunmu, ounda fetvnn kayna belirtilmi, bir ksmnda kaynaa iaret edilmi, dier bir ksmnda ise kaynaa hi yer verilmemitir (ahin 2000den rsten 2005:71). Osmanlda zellikle 16.yzyldan itibaren byk mftlerin fetvlar derleme eklinde toplanmtr. Bu derlemelerin ou 17-18.yzyllara aittir. Bu yzyllarda hazrlanan fetv kitaplarnn en mehurlar: Minkarizde Yahya Efendinin Fetv-y Minkarizde (Ataullah), Mehmed Emin Efendinin Fetv-y Ankarav, atalcal Ali Efendinin Fetv-y Ali Efendi, Seyyid Feyzullah Efendinin Fetv-y Feyziyye, Yeniehirli Abdullah Efendinin Behcetl-Fetv, Drrzde Mehmed Efendinin Neticetl-Fetv eklinde sralanabilir (Yaycolu 1997:91-95; ahin 2000:46). Manzum Fetvlar Osmanl Devletinde bilhassa 16-18. yzyllarda, airlii bulunan baz eyhlislmlar kendilerine nazmen sorulan meselelerin fetvlarn nazmen vermilerdir. Bu uygulama bilhassa 16-17. yzyllarda yaygnlk kazanm ve byk lde eyhlislmn air olmasndan kaynaklanmtr. Manzum hlde fetv veren eyhlislmlarn air bir slaleden gelmeleri dikkat ekici olup, eyhlislm Hoca Sadeddin, Bah Mehmed, Eb Sad, Bostnzde Mehmed ve Yeniehirli Abdullah Efendiler hem kendileri, hem de yaknlarndan birou air olan eyhlislmlardr. Tespit ettiimiz manzum fetv says imdilik 22, beyit saylar da 200dr. Manzum fetvlarda fazla bir sanat kaygs tanmam, ezberleme ve hatrda tutma gibi gayeler de pek gdlmemitir. Bu fetvlar genellikle aruzun ksa kalplaryla yazlm ve konular ayrntya girilmeden ksaca zetlenmitir. Manzum fetvlar genellikle, eyhlislmlar iin kullanlan vc ve yceltici hitaplarla balarlar.5 Bununla ilgili rnekleri yle gsterebiliriz:
Manzum fetvlar hakknda daha ayrntl bilgileri Osmanlda Manzum Fetv Gelenei, Trkiyat Mecmuas, C. 21/Gz, 2011, ss.105-145de balkl makalemizde bulmak mmkndr.
Bah Mehmed Efendi iin: Kudsiyn mkiltn cyiz-Hk-i pynden itse istift (Gkteki meleklerin mkillerini senin eiine gelip sormalar layktr) Zt- pkn gibi sadefe-i kevn-Bir gher itmedi dah peyd (Kainatn kk sedefi daha senin temiz ztn gibi bir inci ortaya koymad) Eb Sad Efendi iin: Dinle ey mft-i hak-gy- hakyk-iznBu iki mkilmz hall idp eyle ihsn (Dinle ey hakikatleri anlayan ve hak syleyen mft! Ltfedip bu iki mkilimizi zerek iyilik et.) Muhammed bin Sadeddn iin: Ey res-i mecmi-i ulem - Ey sezvr- izzet tebcl (Ey alimler topluluunun reisi, ey izzet ve ululamaya layk olan zt!) Hoca Sadeddn Efendi iin: Ey ser-efrz- frka-i fuzal (Ey fzllar frkasnn lideri!) Buyursn mft-i lem cevbn idelm (Dnyann mfts cevaplasn da yapalm) Bostnzde Mehmed Efendi iin: Ey ser-efrz- zmre-i ulem - Eyle tahkk nicedr fetv (Ey ulemann reisi olan zat! Fetv nasldr, aratr.) Ey res-i eimme-i ulem - eyhl-slm- mukted-y enm (Ey halkn kendisine uyduu eyhlislm, ey ulemann imamlarnn reisi!) Yeniehirli Abdullah Efendi iin: Ey eref-bah- mesned-i ift-Kid-i rekb-i cmle-i fuzal (Ey fetv verme makamna eref baheden ve cmle fzllarn nderi olan kii!) Abdlkerim Efendi:
Ey ukde-g-y mkil-i ns-Mifth- fuzl u kenz-i ecns (Ey insanlarn mkilinin dmn zen, ey trl hazine ve faziletlerin anahtar!) Manzum fetvlar edeb ynden fazla bir iddia tamasa da, her birisi usta bir divan airince yazldndan, sadece vezinli ve kafiyeli szlerden ibaret de deildirler. Bu fetvlarda, manzum hlde sorulan bir meseleye ayn ekilde manzum hlde cevap verildiinden sanat gsterisi yaplamam, ama usta bir divan airinin kaleminden ktklar da ilk bakta anlalacak kadar zarif yazlmlardr. Bu fetvlarda en ok dikkati eken, bir meselenin eyhlislma vg dolu ifadelerle nicedr diye sorulmas, onun da bu ifadelere uygun karlklar vererek zarif ve genellikle kinayeli biimde fetvsn vermi olmasdr. Bu fetvlarda nida ve tebih dnda mecaz, kinaye, mbalaa gibi sz sanatlar gze arpmaktadr. Manzum fetvlarda dil, kafiye ve cinas baarl biimde kullanlm olup vezince de ok az kusur bulunmaktadr. En ok kullanlan veznin cedd bahrinden feiltn mefiln feiln kalb olduu ve onu remel, hezec ve muzari bahirlerinin izledii dikkati ekmektedir. Tespit ettiimiz manzum fetvlara ve yazarlarna baktmzda hepsinin de air bir aileden geldii grlmektedir. Bunlarn banda da eyhlislm Bah Mehmed Efendi gelmektedir. Bah Mehmed Efendi 1601 ylnda domu olup, Rumeli kazaskeri Abdlaziz Efendi (. 1617)nin oludur. Aile kkeni babas yoluyla Hoca Sadeddin Efendiye, ondan da Yavuz Selimin nl nedimi Hasan Cana, anne tarafndan da 16. yzylda 35 yl eyhlislmlk yapan Ebussuud Efendiye dayanmaktadr (Tolasa, 1979:12). lk tahsilini babas ve aile evresindeki tannm hocalardan yapp, 1617'de babasyla birlikte Hicaza gitmi, dnte ilmiye mensubu ailelere tannan imtiyazlardan faydalanarak gen yata eitli medreselere mderris tayin edilmi ve daha sonra da kadlk mesleine geerek 1631 de Selnik, 1633'te Halep kads olmutur. Bu srada Halep valisi Ahmed Paa ile aralar alarak paa tarafndan mkeyyifata dknlkten adl ve kaz grevleri aksatt sulamasyla padiaha ikyet edilmi, bu konudaki sk tutumu bilinen IV.Murad da kendisini azlederek Kbrs'a srmtr. 1636da sona ermi olan bu ok zor geen srgn gnlerinin izleri iirlerine de aksetmitir. 1638'de am, 1644'te Edirne, bir yl sonra stanbul kadlna getirilmi, 1646da Anadolu, ardndan da Rumeli kazaskerliine tayin edilmi, 1647de ikinci defa Rumeli kazaskeri olduktan sonra da Hoca Abdrrahim Efendinin azli zerine 1649da eyhlislmlk makamna getirilmi, ama zmir konsolosunun yarglanmas meselesinde azle-
dilmitir.6 Yaklak bir yl sonra yakn dostu Siyavu Paann sadrazam olmas zerine 16 Austos 1652de ikinci kez eyhlislmla getirilmitir. Bah Efendi 2 Ocak 1654de bomacadan lm ve Fatih Camii civarna defnedilmitir. Keskin bir zek ve kuvvetli bir hfzaya sahip olup, anlay ve kavray gc sayesinde her meselenin stesinden kolaylkla gelmi, rahatna dkn olduundan ilm konularla fazla uramayp daha ziyade sohbet ve edebiyat meclislerinde vakit geirmitir. Ktib elebi: Merhum tab- selm zihn-i mstakm sahibi bir kimse idi; eer kanun zere ul edip keyfe mbtel olmasa Rmda bir gelenlerden olurdu diyerek onu hem tenkit etmi, hem de meziyetlerini belirtmitir. Dervi Abd-i Mevlevi'den talik mek etmi ve latifeleriyle mehur olmutur (pirli-Uzun 1991:463,464). Bah Efendi, Bkden Nedime uzanan ses, aheng ve syleyi gzellii peinde koma izgisinde yer almtr. Bu izgide dilin mn ve sese doyurucu ve zarif bir bileime ulamas hedeflenmitir. rnek ald airlerin banda kendisine Bah mahlasn veren eyhlislm air Yahy Efendi gelmekte, ayrca Bkden de ciddi biimde etkilenmi bulunmaktadr. Dili ses ve mnaca ahenkli ve zarif olup bir de divanesi olan Bah Efendinin iirlerinin az olmas, az ve z yazma istei, slpa titizlik ve yaratla veld olmamasna balanmtr. iirleri ok beenilmi, divannn sadece stanbul ktphanelerinde 20'den fazla yazma nshas bulunmutur. 900 beyitlik divanesinde 6 kaside, Sknme ve Niyznme adlarnda 2 mesnevi, 4 kta, 2 tarih ktas, 40 gazel ve 18 rub vardr. Niyznme, Kbrs'ta srgn bulunduu srada affedilmek iin IV.Murad'a yazd mesnevidir. iirleri arasnda bir divanda bulunmas gereken tevhid, mnct ve na't gibi din manzumeler yoktur. Ayrca, alt padiahn clsuna ahit olmasna ramen IV.Murad ile Kaptandery Mustafa Paa dnda hibir padiah ve devlet adamna kaside yazmamtr. Bah Efendinin tasavvuf ve tarikatla ilgisi bir sempatiden ibaret kalm, iirlerinde sznt hlinde de olsa baz tasavvuf izler bulunmu, baz beyitlerinde de ak, k, mauk, gnl, gam, hicran, vuslat, ceml vb. kavramlara tasavvuf adan yaklamtr. Asl irliini gazelleriyle gsteren Bah Efendinin gazellerinde genellikle ak ve akn aclar, sevgilinin gzellii, zlemi, vefszl, ondan ayrln aclar, kn marur gszl, faydasz tehdid ve feryadlar, vuslat heyecan ve
6
Bu hadisede, bir ngiliz tccar zmir'deki ngiliz konsolosunu bir alacak yznden zmir kadsna ikayet etmi, kad da konsolosun hakaretamiz davranyla dier baz kt hllerini eyhlislm Bah Efendiye bildirmi, o da ngiliz eliyi arp zmir konsolosunu grevden almasn isteyince eli sert bir tavr gstermitir. Bunun zerine Bah Efendi eliyi konana hapsetmi, ama ocak aalar ngiltere ile ilikilerin bozulacan dnerek Bah Efendinin azlini istemiler, saray da nce kar kmasna ramen 2 Mays 1651de Bah Efendiyi azletmitir.
zevkleri gibi konular ilenmi, bazen tasavvuf gr ve duyula sfce bir ed, bazen de hikem bir slup sergilenmi, ayrca ktmser ve karamsar bir hava da verilmitir. ...neylersin, baklar, bakarsn redifli gazellerine birok nazire yazlm, Nil, Net, Nb, Nahf, Nazm vs. irler de kendisi iin kaside ve iirlerine nazreler yazmlardr. Sert mizal ve asab bir kiilie sahip olup eyhlislmlk dnemlerinin mcadele iinde getii, hararetli tarikateriat tartmalarnda maslahat icab tarikat taraftarlarnn aleyhine fetva verdii, ancak el altndan onlar koruduu grlmektedir. Coraf konularla keifler hakknda gerekli destei vermedii iin Ktib elebi tarafndan eletirilmi, ttn imenin mubah olduuna dair verdii fetva sebebiyle de leh ve aleyhinde kanaatler olumutur. Bah Efendinin fetvlannn derlenip topland bildirilse de bunlar mstakil bir basm hline gelmemitir (Tolasa 1979:27-35). Bu makalede incelediimiz, manzum fetvlarnn bulunduu Mnchendeki yazma nsha, byk ihtimalle Bah Efendinin kendisinin veya etrafndaki kiilerden birisinin tutmu olduu ahsi bir defter gibi gzkmektedir. Bah Mehmed Efendinin Manzum Fetvlar 7 17. yzyl Osmanl eyhlislm airlerinden olan Bah Mehmed Efendi, airliini verdii fetvlarda da gstermi ve birok manzum fetv yazmtr. Onun elimizde bulunan manzum fetvlarnda iltifatlarla dolu ssl ve zarif bir anlatm ve edeb sanatlarla desteklenmi nazik bir slup vardr. Bu fetvlar dil ve slupa sekin ve deme gazellerle boy lecek bir dzeyde bulunmaktadr. Fetvlarda meseleyi soranlar tarafndan kullanlm vg dolu ifadelere bir bakalm: Bah Efendiden, kendi mkillerini gidermek iin gkteki meleklerin bile fetv sormalar yerindedir: Kudsiyn mkiltn cyiz - Hk-i pynden itse istift O, eiine yz srlen, ok deerli, sultan mesabesinde sekin bir kimsedir: Bir sulm var ey yegne-i dehr - deyim hk-i pyne inh Kinat sadefesi (dnya), Bah Efendinin temiz kiilii gibi bir inciyi daha ortaya koymamtr: Zt- pkn gibi sadefe-i kevn-Bir gher itmedi dah peyd
7
Bah Efendinin manzum fetvlar Almanyann Mnchen ehrindeki, Bayerische Staatsbibliothekte 266 numaral Trke yazma eserden tespit edilmitir.Bu yazma nsha byk ihtimalle Bah Efendinin kendisi veya etrafndaki kiilerden birisi tarafndan tutulmu intiban vermektedir.
imdi ilim, fazilet, irfan ve takva, gerek sahibini bulmutur: Hak budur buld shibin imdi - lm fazl u marif takv O, fetv makamnda kalemiyle daima dmleri zmek iin kalacak kiidir: Sadr- fetvda dyim Y-Rab - Ola kilk-i benn ukde-g O, limlerin en bilgilisi, akl- kll ftratl bir efendidir: Ey Hudvend-i akl- kll-ftrat - Ki cenbundur alem-i ulem O, her ynden ilim, hner, fazilet ve olgunlukla dopdolu, mtehitlerin sonuncusu, saygn bir eyhlislmdr: Hteml-mctehidn hazret-i eyhl-slm-Ki serp heme ilm hner fazl u keml Onun diviti, alimlik gnlnn sveydas; kalemi de glk dmnn acsdr: Mahber-i fazl sveyd-y dil-i dny - Kilk-i fetv-rakam ukde-g-y ikl O, dinin hikmetlerini yayan ve Allahn hkmn ssleyen bir limdir: Ey kalem-perdz- hikem-sz- dn - Vey zevt-r-y hkm-i Kirdigr O, devrin mkilt zen mfts, zamann kef ve en en olgun kiisidir: Ey mft-i zamne v halll- mkilt-Zt- erfn ekmel kef- rzigr Bah Efendinin elimizde 4 adet manzum fetvs olup, bu fetvlar toplam 36 beyittir. Birinci fetv 14, ikinci 12, ve drdnc fetvlar da 5er beyittir. Bu fetvlarn hepsi de kta eklinde yazlm olup, vezinlerde 1 muzri (mefl filt mefl filn), 2 remel(1 filtn filtn filn, 1 feiltn feiltn feiltn feiln) ve 1 cedd (feiltn mefiln feiln) bahrinden kalp kullanlmtr. Bu fetvlarda edeb sanatlarn baarl biimde kullanld grlmektedir. Usta bir air olan Bah Efendi bu sanatn manzum fetvlarnda da gstermi ve sz ve mana sanatlarndan rnekler sunmutur. Her ne kadar fetv gibi hassas ve gayet ak ve anlalr olunmas gereken bir konuda fazla edeb sanat kullanlamasa da Bah Efendi bilhassa tevriye, telmih, tebih, mecz- mrsel, cinas, kinye gibi sanatlar baarl biimde kullanmtr. Fetvlarda, fetvy so-
ranlar tarafndan da edeb sanat ve ifadeler kullanlm olup, bunlar da Bah Efendinin manzum fetvlarnn bir paras saydmzdan bunlara ait rnekleri aada kark hlde veriyoruz: Telmih: Ey Hudvend-i akl- kll-ftrat Ki cenbundur alem-i ulem (Fetvy sorana aittir) Nass egeri on ikiye mahrec-i sihm Amm ki biz-zarre on e avl ider Tebih, mbalaa: Zt- pkn gibi sadefe-i kevn Bir gher itmedi dah peyd (Fetvy sorana aittir) Mecz- mrsel: Sadr- fetvda dyim Y-Rab Ola kilk-i benn ukde-g (Fetvy sorana aittir) Mahber-i fazl sveyd-y dil-i dny Kilk-i fetv-rakam ukde-g-y ikl (Fetvy sorana aittir) Nsf ms-leh olan Zeyd alur b-minnet Nsf- hardadur ancak suhan- ehl-i keml Nahlet-i Hindi ki zevc itmese asl (ancak) tecvz Sls-i klli ol alur sdsin alur beytl-ml tmemi sret-i tecvze iret birisi Klmam nevk-i kalemle biri hall-i ikl Mretteb leff ner: Mnderic zmn- mehr-i ktbde bu kelm Mndemic simat- telf-i selefde bu makl Ey kalem-perdz- hikmet-sz- dn Vey zevt-r-y hkm-i Kirdigr (Fetvy sorana aittir)
Mevve leff ner: tmemi sret-i tecvze iret birisi Klmam nevk-i kalemle biri hall-i ikl Tevriye: Ey mfti-i zamne v halll- mkilt Zt- erfn ekmel kef- rzigr (Fetvy sorana aittir) Bah Efendinin manzum fetvlarnn muhtevalarn aadaki ekilde ifade etmek mmkndr: 1. Hlid, Zeydin klesini gaspedip sonra altrarak ondan kazand parayla baka bir kle alsa, daha sonra da Zeyd dava edip o klenin kendisine ait olduunu ispat etse Zeyd klesini geri alr m? Halidin elinden ikinci kleyi de alabilir mi? El-cevb: Geri klenin kazancyla alnan kleyi Zeyd alamaz ama, o kle Hlide temiz olmadndan onu fakirlere tasadduk etmesi gerekir. 2. Hind, mlnn yarsn Zeyde vasiyyet ettikten sonra varis olarak sadece kocas Amr kald hlde aniden lse, beytlmal mirasta kocasyla ortak olur mu? Maln yarsn vasi olan Zeyd alr m, kalan yars ne olur, Amra maln hissesi nasl verilir? El-cevb: Yarsn Zeyd alr, yars bakasnadr. Hindin vasiyetini zevc asl kabul etmezse maln te birini o, altda birini de beytlml alr. Tecviz sretine hibir lim iret etmemi; lkin, std Kd Zahrddnin babas: tecvz edince koca, drtte birini alr, fazla kalan drtte bir mal ise beytlmala konur demitir. 3. Zimm Zeyd, Hazret-i Peygambere pervaszca svse, ona ve hmisi mslim Amra ne yaplr? El-cevb: Zeydin katli vaciptir. Eer o pis Amr tevbe ederse hesabn ahirette verir. 4. Hind kocasn, ebeveynini ve bir kzn terkedip kaybolsa eriatta malnn taksimi nasl yaplr? Bu meseleden bu diyarn kads gfildir. El-cevb: Kocasna drtte bir, babaya altda bir, kza yars, altda bir de anaya verilir. Paylar nassen her ne kadar on iki ise de, zarureten on e kar (avl eder).
Bah Efendinin tespit edilen manzum fetvlar: 1.8 feiltn mefiln feiln Ey Hudvend-i akl- kll-ftrat Ki cenbundur alem-i ulem Kudsiyn mkiltn cyiz Hk-i pynden itse istift Zt- pkn gibi sadefe-i kevn Bir gher itmedi dah peyd Hak budur buld shibin imdi lm fazl u marif takv Olsa ger ahdn ictihda karn htilf eylemez idi fukah Bir sulm var ey yegne-i dehr deyim hk-i pyne inh Zeydn abdini gasb idp Hlid Nefsini kesse crete mesel cretiyle ol abd-i magsbun Yine bir abd-i har itse ir Badehu ol gulm Zeyd-i fakir tse isbt eyleyp dav Sbit oldukda Zeyd alur m abdin Bu sulmde bhe yok amm
Bayerische Staatsbibliothek, Cod. Turc 266.
Yed-i Hlidden abd-i snyi de Kdir olur m almaga er Sadr- fetvda dyim Y-Rab Ola kilk-i benn ukde-g El-cevb: Kesb-i abdile alnan abdi Almaz Zeyd geri kim amm Hlide tayyib olmayup ol abd der an tasadduk- fukar Ketebehl-fakr Muhammed Bah af anhu 2.9 feiltn feiltn feiltn feiln Hteml-mctehidn hazret-i eyhl-slm Ki ser--p heme ilm hner fazl u keml Mahber-i fazl sveyd-y dil-i dny Kilk-i fetv-rakam ukde-g-y ikl Mlnun nsfn Hind itse vasiyyet Zeyde Badehu rhlet idp gse cihndan fil-hl Zevc-i metrk Amr kalsa hemn bes vris Mterek ola m zevciyle aceb beytl-ml Nsf ms-leh olan Zeyd ider mi ihrz Nsf- bk nicolur Amra nedr hisse-i ml Nicedr emr-i er-i mesele (hem) mftye Nicedr kavl-i esah y nicedr sdk- makl
9
El-cevb: Nsf ms-leh olan Zeyd alur b-minnet Nsf- hardadur ancak suhan- ehl-i keml Nahlet-i Hindi ki zevc itmese asl (ancak) tecvz Sls-i klli ol alur sdsin alur beytl-ml Mnderic zmn- mehr-i ktbde bu kelm Mndemic simat- telf-i selefde bu makl tmemi sret-i tecvze iret birisi Klmam nevk-i kalemle biri hall-i ikl Lk std- ecel Kd Zahrddnn Vlid-i mcidi tahrre iderlerse sul Dir ki tecvz idicek zevc alur evvel rubn Beyt-i mla konlur fazla kalan rubul-ml Ketebehl-fakr Muhammed Bah af anhu 3.10 filtn filtn filn Ey kalem-perdz- hikmet-sz- dn Vey zevt-r-y hkm-i Kirdigr Zeyd-i zimm Hazret-i Peygambere B-muhb etmin itse ikr Ana v hmsi Amr- mslime Nice olur er ile encm- kr
10
El-cevb: Zeyd hakknda vcb- katldr B-tevakkuf hkm-i er-i Kirdigr Tevbe eylerse eger Amr- habs Darr- mercidr ana encm- kr Ketebehl-fakr Muhammed Bah af anhu 4.11 mefl filt mefl filn Ey mft-i zamne v halll- mkilt Zt- erfn ekmel kef- rzigr Fevt old Hind zevcini hem vlideynini Hem bir kzn terk idp ey mft-i kibr er-i erfle nice olur ksmeti bunun Gfil-durur bu meseleden kd-i diyr El-cevb: Zevcine rub u vlideye sds olup nasb Nsf ile sds duhter ile mdere deer Nass egeri on ikiye mahrec-i sihm Amm ki biz-zarre on e avl ider Ketebehl-fakr Muhammed Bah af anhu SONU Manzum fetvlar bir iir devleti olan Osmanlda, devletin ihtiam ve intizamna paralel olarak yerini almakta gecikmemi ve bilinen ilk rnekleri devletin en ihtiaml yzyl olan 16.yzylda grlmeye balanmtr. Bu devirde eyhlislm veya mftlere her konuda binlerce mesele sorulmu ve bunlarn arasnda sayca az, ama oluturduu etkice byk olan manzum fetvlar da yer
11
alm ve byk bir ilgiyle karlanmtr. Bu fetvlar, binlerce mensur fetvnn yannda adeta bir ss gibi bulunmu ve ihtiva ettii konular da daha dikkat ekici olmutur. Trk dili ve edebiyat iin de mhim bir kaynak ve dil-edebiyat malzemesi olacana inandmz bu fetvlar, manzum hlde, bir eni olsun diye deil, meselenin nazmen sorulmas sebebiyle yazlmlardr. Bunda da mesele sorulan mft veya eyhlislmn air olmasnn byk etkisi bulunmaktadr. Bu fetvlarda asl bir tasannu ve zorlama gze arpmamakta, buna ramen gl airlerce yazldklar her ynden belli olmaktadr. Bu makalede manzum fetvlar incelenen Bah Mehmed Efendi hem eyhlislm airlerin, hem de manzum fetv yazanlarn banda gelmektedir. O, nazmen fetv yazmakla kalmam, bu ekilde verilmi fetvalarla zel olarak ilgilenmitir. Bugn elimizde bulunan manzum fetvlarn ou, byk ihtimalle ona veya onun bir yaknna ait olduunu tahmin ettiimiz bir mecmuadan tespit edilmitir. Ayrca, elimizde bulunan manzum fetvlarn ou onun da dahil olduu ulema silsilesi veya havzasndan ahslara aittir. Kendisinden sonra da bu gelenek devam etmitir. Ona ait olan manzum fetvlarda kendisinin ok vlmesi manidardr. Bu fetvlarda mesele soranlar, mesele sorduklar mft veya eyhlislm mbalaal biimde verek sze balamlardr. Bunun sebeplerinden birisi, gl cevap demek olan fetv ile bir mkili zerek dua edilmeyi hak etmi olmaktr. Bah Mehmed Efendinin manzum fetvlarnda dikkat ekici bir baka husus, meselelerin iirden iyi anlayanlarca sorulmu olmasdr. Bu da Bah Mehmed Efendinin arkadalarn veya havzasndan birilerini iaret etmektedir. Her ne kadar onun fetvlarnn derlendii sylense de, u ana kadar ktphanelerde bir kayda ulaamadk. Biz bunu byk ihtimalle nshalarnn azl veya sayca ok olmamalarna balyoruz. Byle olmakla beraber, onun mensur fetvalarndan ziyade, az da olsa manzum fetvalarnn, o da yurtdnda bir mecmuada tespit edilmi olmas bu fetvalara verilen nemi gstermektedir. Mevcut drt fetvann fkhi konularna baktmzda ise slm hukukunun muamelt bahsinden konular olduunu grrz. Bu fetvalardan birincisi gasp, ikincisi vasiyet, ncs had (hudud) ve drdncs de ksmet (taksim) ile ilgilidir.
KAYNAKLAR AKGNDZ, Ahmed(1990), Osmanl Kanunnameleri ve Hukuk Tahlilleri, stanbul. AKSOY, Mehmet(1998), eyhlislamlktan Bugne eyhlislamlktan Diyanet leri Bakanlna Gei, Kln. ATAR, Fahrettin (1995), Fetv, DA, stanbul, , XII, 486. AYDIN, M. Akif (1999), Osmanlda Hukuk, Osmanl Devleti Tarihi, Feza Gazetecilik, stanbul, II. AYDIN, Mehmet Akif, Trk Hukuk Tarihi, stanbul, 2001. BALTACI, Cahit (1976), 15. ve 16. Asrlarda Osmanl Medreseleri, stanbul. Baltac, Cahit (2005), slm Medeniyeti Tarihi, stanbul. BLGE, Mustafa (1984), lk Osmanl Medreseleri, stanbul. BLMEN, mer Nasuhi (1976), Hukuk- slamiyye ve Istlahat- Fkhiyye Kamusu, stanbul. ELEBOLU, Amil (1998), Trk Edebiyatnda Manzum Din Eserler, Eski Trk Edebiyat Aratrmalar, MEB yayn, stanbul 1998. DEVELLOLU, Ferit(1982),Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitb., Ankara. EBU ZEHRA, Muhammed (2000), slm Hukuku Metodolojisi (Fkh Usul), (ev. A.ener), Ankara. PRL, Mehmet-UZUN, Mustafa (1991), Bahai Mehmed Efendi, DA, 4/463-64, stanbul. KO, Mehmet (2008), eyhul-slm Minkrizde Yahya Efendinin Talak ile lgili Fetvlar ve Tahlili, baslmam Y. Lisans Tezi, , Adana, KRAMERS, J.H.( 1964), eyhlislm, slm Ansiklopedisi, stanbul. LEVEND, A.S.(1972), Din Edebiyatmzn Balca rnleri, TDAY Belleten, ss.35-80. MARDN, Ebul-Ula (1977), Fetv, A, stanbul, , IV, 582. MUMCU, Ahmet, Osmanl Devletinde Siyaseten Katl, AHFY, Ankara, 1963. RSTEN, Seda (2005), Osmanl Hukukunda Fetv, A, Y. Lisans Tezi, Ankara. SAKAOLU, Necdet, Fetv Mecmualar, Toplumsal Tarih, Mart 1994, C: 1, S: 3. AHN, Mustafa (2000), slam Hukukunda Fetva ve Osmanllar Dnemi Fetva Mecmualar,(Yksek Lisans Tezi), U, Bursa. AHN, Osman (2002), slam Hukukunda Fetv Usul, Doktora tezi, OM, Samsun.
TOLASA, Harun (1979) eyhlislm Bahy Efendi Dvnndan Semeler, Tercman 1001 Eser, stanbul. TYAN, E., Fatwa, EI, II, 1965, s. 866. UZUNARILI, .H.(1965), Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, TTK 2.bsk., Ankara. OK, Cokun - MUMCU, Ahmet - BOZKURT, Glnihl (1996), Trk Hukuk Tarihi, Ankara. YAYCIOLU Ali (1997), Ottoman Fatwa (An Essay on Legal Consultation in the Ottoman Empire), Bilkent ni., Y. Lisans Tezi), Ankara. ZEYDAN, Abdlkerim, slam Hukukuna Giri, (ev. Ali afak), stanbul, 1995.
Abdurrahman Sm Paaya Ait Mensur Bir Letif-Nme

Abdurrahman Sm Paas Prose Letif-Nme
Nevin GM ZET Klasik Trk Edebiyatnda bir tr olan Letif-nmeler mizah ve hiciv unsurlarn havi, okuyan eletirel dnceye sevk eden manzum ve mensur yazlardr. Makalemizde deerlendirilen Sm Paaya ait mensur Letif-name de, hicvin ar bast, nazik ve etkili bir slubun kullanld XIX. yzyla ait bir rnektir. almada ayrca Sm Paann biyografisi, letif-nme ve nkte hakknda bilgilere de ksaca deinilmitir. ANAHTAR KELMELER Abdurrahman Sm Paa, Letif-nme, Nkte, Mensur, Mn. ABSTRACT This articles subject is the prose text and a small letif-nme and this letif-nme written by Abdurrrahman Sm Paa who XIX. century Divan-poet and prose writer and novelist Smpaa-zde Sezs father. Letif-nme is a kind of Classical Turkish Literature and contains elements of humor and satire, referring the reader to critical thinking, clever writings. Sm Paas Letif-name of the prose, satire dominates, gentle, and effective use of a style of XIX. century is an example. In this study also briefly mentioned that Sami Paas biography and information about letif-nme and wit. KEY WORDS Abdurrahman Sm Paa, Letif-nme,Wit, Prose, Writter.
Yrd. Do. Dr., Nide niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blmi.
Giri Osmanl devri edebiyat iinde edeb bir terim halini alarak kullanlmas XVI. yzyldan sonraya (Altunel, 2003: 27/ 110) tekabl eden latfe szlkte, gldrc, tuhaf ve gzel sz, aka, mizah (. Smi, 1985: 792) eklinde tanmlanmaktadr. Bu konudaki eserler, muhtelif hacimlerde manzum ve mensur ekilde ve gzel ve ince olmakla birlikte terbiye snrlar ierisinde (. Smi, 1985: 792) kalmak artyla oluturulmulardr. Eski edebiyatmzda bu tre ait yazlar iin ayrca hezl, mizah, mutayebe, mltafa, tariz, tehzil, fkra, nkte, nekre, athiyat, suhriyye, hikye gibi terimler de kullanlmtr. Bunlardan latfeyi aka, hezl ve mizah glmece ve alay, mutyebe ile mltafay akalama, hecvi yergi, tarizi satama ve talama, tehzili alaya alma, gln hale getirme, athiyyat da sama szler ile karlayabiliriz. Yine eskiden kullanlan zem, etm, kadh gibi kelimeler de vardr ki, bunlardan zem yerme ve knama, tekiler de svme ile karlanabilir. (Levend, 1984: 151) Birer nkteye dayanan fkralar ve latifeler (akalar) anlatm bakmndan hikaye, glnlk ynnden de glmece karakteri tar. (Levend, 1984: 156) Muhteva itibaryla ya byklerden birinin hayatn ve karakterini canlandrr; ya topluluklardan birinin zelliklerini yanstr; ya da hibir kiiye deinmeden insanolunun acnacak, glnecek ruh halini, telal durumunu belirtmi olur. (Levend, 1984: 156) Latfeler bu konuda yazlm eserlerin iinde dank olarak yer ald gibi letif, letifnme adlar altnda mstakil olarak da toplanmlardr. Ayrca bu rnekte olduu gibi mecmua tarz eserler ierisinde de grlmektedirler. Dvan Edebiyatnda letif-nme trnde verilen eserler kaynaklarda u ekilde snflandrlmtr: a. Manzum latfeler: Bunlar latfe veya hikye bal altnda yazlan kk manzumelerdir. Dvnlarda, mecmualarda ve baz mesnevilerde rastlanld gibi mstakil letif-nmeler eklinde kaleme alnd da grlmektedir. b. Mensur latfeler: zellikle letif mecmualarnda bu tr eserlere ok rastlanmaktadr. c. Mektuplar:airlerce latfe yollu yazlm manzum ve mensur mektuplardr. d. Mnazaralar:Bir olay veya latfeyi mnazara eklinde mizah hale getiren eserlerdir.
Trk Edebiyatnda latfe trnn ilk rneklerine, Dvn lgtit-Trk, Kutadgu Bilig ve Dede Korkut hikayelerinde rastlanlr. Osmanl dneminde ise bir edebi terim olarak kullanlmas XVI. yzyldan sonradr. Letif-nmeler oluturulular itibaryle telif ve derleme olmak zere iki biimde karmza kmaktadr. Trk Edebiyatnda bilinen ilk telif letif-nme XV. yzyln sonunda, 1496da Vahy tarafndan kaleme alnmtr.Bunun yannda Hatibolunun kaleme ald (XIV-XV. y.y.) Letif-nme ile Lmii elebi^nin derlemeye balayp olu Abdullah elebi tarafndan tamamlanarak tertip edilen Letif-nmesi de birer derleme eser olarak edebiyat tarihi iinde yer almlardr. Bunlarn dnda Ztnin (l. 1546) Letif, Bursal Cinnnin (l.1595) III: Muradn emriyle hazrlad Bedyil-sr, Fehim-i Kadmin (l.1647) iinde seksenden fazla latfenin bulunduu Tercme-i Letyif-i Kmeln, Mneccimba Ahmed Dedenin (l.1702) Ubeyd-i Zkannin risle-i Dil-g adl eserinden evirdii Letifnme ve Tokatl Ebubekir Knnin (l.1792) Letif adl eserlerini bu trn dikkate deer eserleri iinde saymak mmkndr. Latfe kelimesi, XIX. yzyldan itibaren fkra, nkte ve nekre gibi kavramlarla e anlaml olarak kullanlm, bu yzyln sonlarndan itibaren ise fkart/ fkralar ad altnda toplanm ve kaleme alnmaya balanmtr. Bu balamda Faik readn Gencine-i Letif (stanbul, 1299), ve Klliyt- Letif (stanbul, 1315); Ahmed Fehmnin Let3aif-i Fkart (stanbul, 1304) ve Mehmed Tevfikin (aylak) NevdirZ-Zarif(stanbul, 1299) ve Let3aif-i Nasreddin (stanbul, 1299) adl eserleri, adlar zikredilecek ilk rneklerdendir. (Demirel, 2010:226) altmz metnin konusuyla daha fazla alakal grdmz nkte ise, Dolayl olarak anlalan ince ve derin anlam, bir szden veya yazdan karlan ve bir iaretle anlalan ey; iyi dnlm, ince anlaml ve zarif sz (. Smi, 1985: 1000) olarak tarif edilmektedir. Nkte, Eski Edebiyatmzda anlatm gcnden ok anlam inceliine nem verilerek yaplan sz sanatlar iin kullanlr. Nktelerin bir ksm herkesin anlayabilecei kadar ak sylenir. Bazlar daha ok sanat kaygusu ile kapal braklmtr ki erbab tarafndan anlalr. Nkteli szlere; mizah, hiciv, fkra trnde verilen metinlerde daha ok rastlanr.(TDE Ans.,1990 : 92-93) ncelediimiz Letif-nmenin yazar Abdurrahman Sm Paa1, XIX. yzyln nemli devlet adamlarndan olup birka dil bilen, kltrl, Avrupada
1
Abdurrahman Sm Paa (Trapolie/ Mora 1792- stanbul 1881): III. Ahmed devrinde ordu ile Moraya gitmi, Trapoliede tekke kurmu bir aileye mensuptur. Mora isyan srasnda babas ehid edildi ve aile esir dt. Bk ve Hayrullah adl kardeleri esir kalmak art ile ailenin Msra gitmesine izin verildi. Orada Kavalal Mehmed Ali Paann byk alakas ile karlandlar. Mehmed Ali Paann olu brahim Mora isyann bastrmaya memur edildiinde Sm Paa da onunla birlikte gitti ve kardelerini kurtard.25 yl kadar Msrda kald, Mora isyannn sebeplerini kaleme ald, mkafat olarak Bulak matbaas mdrlne getirildi.1831de Mehmed Ali Paann bamuavini oldu. Ancak Abbas Paann hidivlii srasnda Msrdan uzaklatrld(1849).Osmanl Devleti hizmetine giren Sm Paa Trhala Mutasarrfl, Rumeli
bulunmu garp ve ark medeniyetlerine vakf, iirle ve ilimle megul olmu siyas ve edeb bir ahsiyettir. Son Asr Trk airlerinde, Selset-i beyna mlik ve tasavvufa mil, mmtaz bir mn idi. slb- beynyla yeni bir r am ve salh- lisn- Osmnye hizmet etmitir. (nal, 2002: 2105) ifadeleri onun edeb ynne dair deerlendirmelerdir. Ayrca geni bir ahbap evresine sahip olan Sm Paa, devrinde stanbulun sosyal hayatnda da etkin bir isim olarak bilinir. Edeb toplantlarn yapld, sosyal ve siyas meselelerin tartld, Ahmed Vefik Paa, Ziy Paa, Ali Sv vb. zatlarn mdavimleri arasnda yer ald Takasapta ald konak ve amlcadaki kk bu nevi toplantlara ak olmutur. (TDE Ans., 1990: 451) Ayrca,Paa ile birlikte Msrl pek ok aile stanbula yerlemi, bu g hadisesi stanbulun sosyal hayatnda byk bir deiiklik hatta byk bir moda balatmtr. Bu aileler vastasyla stanbulda alafranga bir hayat hkm srmeye balamtr. Cevdet Paa Maruztnda bu durumu iddetle tenkit ederek Elhasl Msr dkntleri stanbul ahalisinin ahlakn bozmala devlet ve millete azim zararlar dokundu demektedir. (TDE Ans., 1990: 451) Sm Paa klfet ve nimetlerle geen uzun bir mr srm, zihn yorgunluklar bedenini hasta drmtr. Son Asr Trk airlerinde Vakit gazetesi kaynak gsterilerek, eyhl-deb Sm (Paa) seksen dokuz yanda olduu halde zim-i dr- bek olmutur. (nal, 2002: 2113) bilgisi ile veldet tarihine gre veftnda doksan bir yanda idi. (nal, 2002:2113) dipnotu onun ileri bir yata ldn haber verir. lm sebebiyle bata Abdlhak Hmid olmak zere pek ok ahbab manzume kaleme almtr. (nal, 2002:2113-2117) Hmid manzumesinin iki bendinde, Sm Paann airlii ve mnliini verken kendisine de ok ey kattn belirtmektedir; iir indaki sr yn Sylerim ben yine giryn giryn Fazl olmazsa da muhtc- beyn Etmesnler o edbi nisyn
rtihl eyledi Sm Paa Varsa telfe bugn cretimiz Yoksa yetmezdi buna ryetimiz Mektebindendir ann neetimiz Neylesn imdi bizim heyetimiz (bnlemin, 2002 :2113)
rtihl eyledi Sm Paa
Mfettilii; Trabzon, Vidin, Edirne, Girid valiliklerinde; Meclis-i Tanzimat yeliinde, Maarif nazrlnda, meclis-i vl, meclis-i liye, meclis-i yan yeliklerinde bulundu. Vefatnda Sultan Mahmud haziresine defn edildi. (TDE Ans.,1990:450-451)
Sm Paann eserlerinden baz mektuplaryla iirleri olu Ahmed Necip Paa tarafndan yaymlanmtr. Divanndan baka Rumzl- Hikem (1870), n-y Sm (1873) ve Kiver-i Dern adl eserleri vardr. Vefatndan nce kendisi hayat hikyesini Sergzet-i Sm adyla yazmaya niyetlenmi lakin balangta kalmtr. (TDE Ans.,1990:450-451). smail Hikmet Ertaylan, Rumzl- Hikemden hakmne ve mutasavvfne; Kiver-i Derndan ise 1312 (1894/1895) senesinde deb-y Arabdan Trablus-aml Abdllatif Efendi tarafndan Arabye tercme ve tab edilen hikmet-i ahlktan bhis bir rile olarak sz eder, ayrca matbu er ile bir mnet bilgisini de verir.(Ertaylan, 2011:47)2 LETF-NME Abdurrahman Sm Paann letif-nmesi, 343 sayfa miktarndaki Mneat- Azziyye f sr- Osmniyye3 adl mecmuada yer almaktadr. Mecmuada metne, Mrnileyh amlcada iken n-mzc olduunda istifsr- tra gelmeyen eazz-i aibbsndan bir t tarafna sitem ve kinye ve nz-mir yazlan Leifnmedir. bal konulmutur. Balkta geen letif-nme ifadesine ramen, metnin muhtevas nkte tanmna daha yakn durmaktadr. Zira Sm Paann kendi cmleleri ierisinde de bu ibare iki kez gemektedir: Zr bmr olan szi sekteli olur ve baan da nkteli olur. Bu lde sektesine naar- avf u fet ile ve nktesine cevb- fi-i efat isnyla sn-i mumele buyurmalarn rec iderim. Ayrca latife kelimesi tarih seyri ierisinde bu trn yeni bir hareket kazand XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren fkra, nkte, nekre vb. kavramlarla e anlaml olarak kullanlmaya balanmtr.(Altunel, 2003 : 27/ 110) Muhteva ncelemesi Bu kk mensur letif-nmenin muhatab belli olmayp Paann aziz dostlarndan birisi iin kaleme alnmtr. Geni bir ahbap evresine sahip Paa, amlcada keyifsiz ve hasta4 olduu bir dnemde ziyaretine gelmeyen eski bir dostuna sitem, ineleme ve nazlanma duygusuyla latife yollu hassasiyetini iletmitir.
2 3
Ayn bilgiler Bursal Mehmet Tahir, Osmanl Mellifleri, s.240da da yer almaktadr. Mneat- Azziyye f sr- Osmniye, (haz. el Hac Nuri Efendi), Kayseri Rid Efendi Ktp., No:1353, Vezirhan Matbaas, st. 1289, s.113-114. Mbtela olduu zatrreden kurtulamayarak 1881de vefat etti. (bnlemin, 2002:2112) cmlesinden hastaln renmekteyiz.
Letif-nmede ince hiciv geleri bulunmakla birlikte mizah geleri kullanlmamtr. Mizahn temel dinamiinin eletirel dnce olduu...(zdemir, 2010:29) fikrini onaylayan metinde, yazar bu eletirilerini hastalk mnasebetiyle ziyarete gelmeyen bir dosta sitem konusuna uygun seilmi tenaspl kelimeler ve bu yne arm yaptran telmihler ile din muhteval Arapa ibare iktibaslarnn da ilavesiyle kurgulamtr. Sm Paann meramn anlatrken bavurduu mbalaa sanat burada nemli bir ileve sahiptir. Tiyatrodaki, dram ya da trajedi biraz daha telenirse komedi olur, kuraln metinde bu sanat stlenmektedir. Konu, mbalaann gulv derecesinde abartlarak telenmekte ve ortaya bir hastann mizah sitemi kmaktadr. Sm Paa, nce yalnzlk ve hastaln verdii hassasiyetle halet-i rhiyesini aktarr. Da balarnda yalnzla terk edilmi, yorgunluk iinde elemlerden hissesini alm ve bar yrtk, yaral bir hldedir. Dostunun ziyareti bu yaraya are olmak kadar deerli iken gereklememitir. Bu durumun tek bir mazereti olabilir: Kyametin kopmu olmas! El- Hakk sresi 13, 14 ve 15; Tekvr sresi 1, 2 ve 3 ile nfitr sresi 1 ve 2. yet-i kermelerine telmhan, Bu nasl bir tavr ve hldir, nasl bir kymet kargaasdr? Acaba gkyznn yarlma vakti mi geldi? Benim nefsim benim nefsim, denecek zaman m geldi? Felekler para para olup dkld m? Yldzlar ve zemin temelinden mi skld? Varlk tomar m drld? ki, sen gelmedin, mbalaal ifadeleriyle istifham sanatnn imkanlarndan yararlanarak heyecann soru kalplarna dkmtr. Paa hastaln kk kyamet5 denilen lm artrmas sebebiyle de yine akllara kyameti drr. Bir anda lh bir ilhamn gelerek Ben kalpleri benim iin krlm olanlarn yanndaym keremini ihtar, sarslp gaflet uykusundan irkilerek uyanmak ve Allaha snmak, Ondan bakasna minnet edilmeyeceini anlamak, huzura ve shhate kavumak, dier ziyaretiler ve onlarn Paann hastal zerindeki iyiletirici etkileri, dostunun gelmeyiinin fetvalk bir meseleye dnmesi ve yarnlara braklmas, yine de durumuna kretmesi, yalln elverdii lde iyi hissetmesi, artk kalem oynatmayacan syleyip nkteli szlerine balanma ve esirgeme istemesi ile ince anlaml szlerinin
Kk kymet (lm) ile balayan ve byk kymet'e kadar sren dnem Kabir Hayat ya da Berzah olarak adlandrlr. Kabir Hayat iinde Mnker ve Nekir adl meleklerin sorgusu ve lnn m'min ya da kfir oluuna gre mutluluk ya da azab vardr. Kabir Hayat'na ilikin bir hadisinde Hz. Peygamber (s.a.s) kabri ya Cennet bahelerinden bir bahe, ya da Cehennem ukurlarndan bir ukur olarak nitelemitir (Tirmiz, Kymet, 26); www.sorularlaislamiyet.com, 06. 06. 2011.
efkatle karlanmas talebi ve bunlarn ince nktelerle ifadesi, Paann zarif ve etkili slubuyla aktarlmtr. Szlerinin sonunda istedii genel af talebi; latifenin ardndaki hicve, elverili ve hogrl bir ortam yaratma abasdr. Letif-nme, klasik nesrin slup tabakalarnn olumasnda sosyal tabaka ve meslein belirleyici rolne de bir rnektir. Paann dili kullanma ve konuyu ifade edi tarz, Bat retoriinin aydn slubu adlandrmasna karlk gelmektedir. Sm Paann slubunu, ifadenin psiko-fiziyolojik kaynaklarna gre deerlendirdiimizde; miza slubu, ya slbu, hasta slbu gibi adlandrmalarla metnin duygusal dokusundan sz edebiliriz. ekil ncelemesi Sm Paann Letif-nmesinde, Arapa-Farsa kelime ve tamlamalara oka yer verilmi, her cmlesinde seci yaplm, sanat yapma kaygs tayan bir ssl nesir (slb- mzeyyen) rneidir. Letif-nmede kelimeler kullanm skl bakmndan Arapa, Trke ve Farsa sralamasyla yer almaktadr. Metinde fikir ve duygu aktarm Arapa ve Farsa kelimelerle yaplrken ou fiil, bala ve eklerde Trke kelimelerin seildii grlmektedir. Ayrca ve, ile, ki balalar kullanlarak Osmanl nesrinin eklemeli slubu yannda fiil slbunun kullanldndan da sz edebiliriz. Metinde, anlatc Paann kendisi olduu iin birinci ahs hakim klnmtr. Letif-nmenin batan sona msecca bir metin olmas cmleleri ritmik ve ll klmaktadr. Paa, msecca nesriyle aruzun sesini duyurmakla kalmam iletmek istedii duygunun, tesir gcn de arttrmtr. Mellif kulland ssl dille metne; dilin bir anlatm arac olmas dndaki dier grevlerinden estetik fonksiyonunu da yklemitir. Tabloda grld zere yazar, Trke ve Farsa kelimelerde vezin olmamakla birlikte bunlarla da ahenk aray yoluna gitmitir; SECL KELMELER matrh, mecrh sorulmaz m, urulmaz m seng mi oldu, teng mi oldu KULLANILAN SEC TRLER Yapsna gre mtevz mtevz murassa Yer ve ilevine gre mukayyed mukayyed mukayyed Redif alna gre gayr-i mefruk mefruk mefruk
hletdir, kymetdir smn m geldi, zamn m geldi skld m, dkld m, drld m melldir, muhaldir ll idim, belbl idim guyb, kulb endm, menm cn iridi, sbhn iridi ebsr itdim, intizr itdim hakyk grnd, dakyk grnd bakdm, akdm gh oldum, intibh oldum Grdm ki cihn o cihn imi, bildim ki zamn o zamn, pr-emn emn, sde v umrn imi. Yrn u hudvendignm geldi,ihvnu muhibbnm geldi. reyyn oldum, dmn oldum Cnm rhatland, nezrm shhatlendi ter-zebn oldum, handn oldum tebeddl itdi, tecemml itdi, tahavvl itdi lyk, ryk ayramadm,kayramadm bzr oldum, efkr oldum
mutarraf murassa mtevz mtevz mutarraf
mukayyed mukayyed mukayyed mukayyed mukayyed mukayyed
mefruk mefruk mefruk mefruk mefruk gayr-i mefruk gayr-i mefruk mefruk mefruk mefruk gayr-i mefruk mefruk mefruk
mutarraf mutarraf
mukayyed mukayyed mukayyed
mtevz mtevz mutarraf mutarraf
mukayyed mukayyed mukayyed mukayyed
mutarraf mutarraf mutarraf mutarraf murassa murassa murassa mutarraf
mukayyed mukayyed mukayyed mukayyed mukayyed mukayyed mukayyed mukayyed
mefruk mefruk mefruk mefruk mefruk gayr-i mefruk mefruk mefruk
istiftya kald, vefya kald, devya kald fetvya kalsun, ferdya kalsun remmdir, kadimdir ezhr, esmr b, tb ehbz, lne-sz, izz olur mu, ser-firz olur mu Kbil deildir, mil deildir sekteli olur, nkteli olur sektesine, nktesine hle, mumele rec iderim, iltic iderim
mutarraf mtevz mtevz mtevz mutarraf mutarraf mutarraf mtevz mtevz mutarraf mutarraf Metin
mukayyed mukayyed mukayyed mukayyed mukayyed mukayyed mukayyed mukayyed mukayyed mukayyed mukayyed
mefruk mefruk mefruk gayr-i mefruk gayr-i mefruk mefruk mefruk mefruk mefruk gayr-i mefruk mefruk
Mrnileyh amlcada iken n-mzc oldnda istifsr- tra gelmeyen eazz-i aibbsndan bir t tarafna sitem ve kinye ve nz-mir yazlan Leif-nmedir. Ser-i kuhsr- tenhyde mar ve sihm-lm- esteg ile mecr olan yr- adm-i sne-fikr r orulmaz m? Zamna merhem urulmaz m? Diller taaccr idp seng mi oldu? Meydn- vef teng mi oldu? Bu ne avr u letdir, hengme-i ymetdir? y dem-i a- smn m geldi? Nefs nefs dinecek zamn m geldi? Felekler pre pre olup dkld m? B- zemn sitregn skld m? omr- hest drld m? Bu ne l-i pr-melldir, bun alama muldir. ayretler ile dem-beste ve ll idim, gate-i belbl idim. Ngh htif-i srdi-ikf- guyb 6 keremini ir idicek tezelzl-endm ile mtenebbe-menm- gaflet olup uyandm. Ramnm andm, imdd- cnd- cn iridi, nefa-i srr- sbn iridi. Terk-i reh-i ebr itdim ise sedd-i der-i intir itdim. Ayn- bair adm ahr-y ay grnd, ehrh- day grnd. f u ekvna badm, clar gibi adm. elMinnet Lillah gh oldum, mahar- nr- intibh oldum. Grdm ki cihn o cihn imi, bildim ki zamn o zamn, pr-emn emn, sde v umrn imi.
6
Ben kalpleri benim iin krlm olanlarn yanndaym, (Kuds Hadis), Zebd, thfs-sde, VI/290.
Yrn u udvendignm geldi, ivn u muibbnm geldi. Fey-i ohbetleriyle reyyn oldum, lf- iltiftlaryla dmn oldum. Dil cnm ratland, cism-i nezrm atlendi. kr senlarla ter-zebn oldum, ub- vulat gibi andn oldum. Fikr-i sb tebeddl itdi, meni-i diger tecemml itdi, gl amma taavvl itdi. Zir bu men ve lt arasnda yr- vef-fers-y n-pydrm ibrz- rne ly bir man-y ry ayramadm ayf ayramadm. Bu teessfle bzr oldum, magmr- efkr oldum. Mesele istiftya ald, cevb vefya ald, bulunmaz devya ald. Mesele fetvya alsun, cevb ferdya alsun. amdlillah nesm-refref-i mur- fiyet henz an- ur u eryne at fiyet virmektedr. Faa s- deva-i beden krr- mevsim-i dehr ile remmdir nki admdir. Pes rm ve ezhr u emrdan alub urumu bir ecer-i b-emer efnnna ehbz- an-ir- devlet lne-sz- izz olur mu? Olsa da ecere-i b-b u tb lefet-i ez-ser-i nevfer tb- arvetle ser-firz olur mu? 7 Art kilk enmil bundan ziyde imlya bil deildir, gl de mil deildir. Zr bmr olan szi sekteli olur ve baan da nkteli olur. Bu lde sektesine naar- avf u fet ile ve nktesine cevb- fi-i efat isnyla sn-i mumele buyurmalarn rec iderim. k-pya iltic iderim8 Sonu Abdurrahman Sm Paa tarafndan telif edilmi mensur letif-nme; onun sitem, ineleme ve nazlanma duygusuyla hassasiyetini ilettii tebessm mizah zelliinde bir metindir. Sm Paann mizah; bilgi ve kltrel birikimine uygun teferruatl dili, zengin i kafiyesi ve meramn ifadede seviyeli slubu ile Osmanl dnemi Trk mizahnn estetik rneklerine ilavedir. Paa, metinde din konulu telmih ve iktibaslar ile mbalaa, istifham ve kinaye sanatlarn kullanarak muhataba syleyecek sz brakmamaktadr. Yazar muhatabn dikkatini hatralara, deerlere, dncelere ve inanlara odaklayarak gldrmekten ziyade hisse kartlmas niyetindedir. letmek istedii meram teblide glk yaamayan slubu ile Paa, hedefine isabetle ulat dncesini uyandrmaktadr. Sm Paann mizah, Osmanl kltr kaynakldr. Gerek kulland dil ve imgeler gerekse eletirisini yapt konu bu tarih birikimin mizah anlayna aittir.
7 8
Dnlecek yer ancak Hz. Allah'tr. Avf ve mafiret ondandr o snlacak melcedir yani msteandr.
Letif-nme, bir mizah-hiciv tarz metin olmakla birlikte yazarn biyografisine ait bilgi barndrmas itibaryla da deerlidir. Metin, bilhassa yazarn kiilik .ve miza zelliklerine k tutmaktadr :EK
KAYNAKLAR ALTUNEL, brahim (2003), Latfe. Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C.27, Ankara. BURSALI Mehmed Tahir (2000), Osmanl Mellifleri I-II-III,Bizim Bro Basmevi, Ankara. DEMREL, ener (2010), Eski Trk Edebiyatnda letifnameler ve Bir Yazma Eserin Der-Kenarndaki Latifeler, Adyaman niversitesi Ulusal Eski Trk Edebiyat Sempozyumu 15-16 Mays 2009, Adyaman niversitesi Yaynlar, no:3, Adyaman. ERTAYLAN, smail Hikmet (2011), Trk Edebiyat Tarihi I-IV, Trk Tarih Kurumu, Ankara. NAL, bnlemin Mahmud Kemal (2002), Son Asr Trk airleri, (haz. brahim Batu), Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yay., I. Bask, Ankara 2002. LEVEND, Agh Srr (1984), Trk Edebiyat Tarihi, TTK Basmevi, C.1, Ankara. Mneat- Azziyye f sr- Osmniye (1289), (haz. el Hac Nuri Efendi), Kayseri Rid Efendi Ktp., No:1353, Vezirhan Matbaas, stanbul. ZDEMR, Nebi (2010), Mizah, Eletirel Dnce ve Bilgelik: Nasreddin Hoca, Mill Folklor, Yl 22, Say 87, Ankara. SM Abdurrahman Paa (1990), Trk Dili Ve Edebiyat Ansiklopedisi, Dergah Yaynlar, C.7, stanbul. Smi Paa (Abdurrahman) (1994), Yeni Rehber Ansiklopedisi, C.17, Trkiye Gazetesi Yaynlar, stanbul. www.sorularlaislamiyet.com, 06. 06.2011. EMSEDDN SM (1985), Kmus- Trk, Tercman Yaynlar, C.2, stanbul. ZEBD, thfs-sde, VI/290.
Mzeyyel Gazellerde Fahriye*
Fahriye in the Muzeyyel Ghazals

Osman NL** ZET Klasik Trk edebiyatnn en nemli nazm ekli gazeldir. Gazelin hem ekil hem de tema olarak birok tr bulunmaktadr. Gazelin bu trlerinden biri de mzeyyel gazeldir. Mzeyyel gazellerin methiye olarak kullanld bilinmektedir. Ancak airlerin eserleri incelendiinde onlarn mzeyyel gazeli sadece bir methiye unsuru olarak kullanmadklar grlmektedir. Birok mzeyyel gazelde zeyiller airin kendisini vd beyitlerden olumaktadr. Bu almada mzeyyel gazellerin sadece bir memduha hitaben yazlmad, airlerin kendilerini vme amacyla da mzeyyel gazeller kaleme aldklar rneklerle gsterilmitir. Bu ekilde mzeyyel gazelin sadece methiye arac olmad ve bir ilevinin de airin kendisini vmesi olduu dile getirilmitir. ANAHTAR KELMELER
Gazel,MzeyyelGazel,Methiye,Fahriye
ABSTRACT
ClassicalTurkishliteraturesthemostimportantformofpoemistheghazal. Therearemanytypesofghazalinbothformandtheme.Oneofthesetypesofghazal ismuzeyyelghazal.Muzeyelghazalsareknowntobeusedasaneulogy. Butwhenthepoemsareexamineditseemsthatthepoetsdonotusetheir muzeyyelghazalsonlyasanelementofaneulogy.Inmanymuzeyyelghazals,they arecomposedofversesinwhichthepoetspraisethemself.Inthisstudy,itbeshown

*
**
Bu makale, Erciyes niversitesi Klsik Trk Edebiyat Topluluu tarafndan Prof. Dr. Haluk pekten Hatrasna 01-03 Temmuz 2011 tarihleri arasnda Akdeniz niversitesinde gerekletirilen VII. Klsik Trk Edebiyat Sempozyumunda Mzeyyel Gazellerin Fahriye levinde Kullanm adyla sunulmu olan bildirinin geniletilmi ve yeniden dzenlenmi eklidir. Yrd. Do. Dr., Dzce niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm osmanunlu@duzce@edu.tr
withexamplesthatmuzeyyelghazalsarenotonlywrittentobeaddressedtothe praisedpersonbypoets,butalsotheyarewrittentopraisethepoetsthemselves.
KEY WORDS
Ghazal,MuzeyyelGhazal,Eulogy,Fahriye
GR Bu almada, klasik Trk iirinde hemen her air tarafndan kullanlan fakat akademisyenlerce zerinde yeterince durulmayan mzeyyel gazelle ilgili baz dnceler aktarlmtr. Bu erevede nce mzeyyel gazel hakknda eitli kaynaklardan tespit edilen bilgiler verilmi, daha sonra da eyhden eyh Glibe kadar geen sre ierisinde her yzyldan seilmi airlerin divanlarnn taranmas sonucu elde edilen bulgular ve bunlarn deerlendirilmesi yaplacaktr. Klasik Trk iirinde en ok kullanlan nazm eklinin gazel olduu hususunda btn kaynaklar birlemektedir. Gazelle ilgili bilgi veren kaynaklar, gazellerin hem konusu hem de ekil zellikleri zerinde durmaktadrlar. Gazellerde ilenen konularn eitlilii, konu birlii gibi ierikle ilgili zeliklerin yan sra gazellerin biim zelliklerinde ortaya kan farkllklarla ilgili isimlendirmeler de yaplmtr. rnein yek-ahenk gazel denildiinde bu gazelin belli bir konu btnlne sahip olduu anlalmaktadr. hne, rindne, kne veya hakimne gazel denildiinde ise airin o gazelde iledii tema akla gelmektedir. Mutavvel, mlemma, musammat veya mterek gazel denildiinde ise gazelin bilinen kalbnn dna kld ve bu gazelin farkl bir yapsnn olduu anlalmaktadr. Bu almann konusu olan mzeyyel gazel de gazelin bilinen kalplarnn dna kld ve onun baz ekil zelliklerinin deitirildii bir trdr. Mzeyyel, kelime olarak zeyli, ilvesi, katlm nesnesi olan; eklentisi olan (Develliolu: 792), zeyl ve ilavesi olan, ilaveli, zammeli(. Sami: 1317) anlamlarna gelmektedir. Bir edebiyat terimi olarak mzeyyel gazel, gazelin mahlas beytinden sonra beyit ya da beyitlerin ilave edilmesi olarak tanmlanr. Halk pekten, mzeyyel gazelin tanmyla ilgili u bilgileri verir: airler bazen mahlaslarn syledikten sonra gazellerine bir kiiyi vmek iin bir ya da birka beyit eklerler. Bu gazellere mzeyyel gazel, eklenen beyitlere de zeyl denir (1985: 19). Cem Dilin de iki farkl yazsnda mzeyyel gazelle ilgili olarak u bilgileri verir(1986: 87): Mahlas, kimi zaman gazelin daha nceki beyitlerinde bulunabilir. Bu durumda mahlas beytinden sonraki birka beyitte air, zamann padiah, devlet
bykleri, din bykleri ya da tarikat ulular iin vgde bulunur. Byle gazellere gazel-i mzeyyel denir (1997: 108). airin mahlas gazelin makta beytinden nceki beyitlerinde de bulunabilir. Byle gazeller daha deiik bir zellik gsterir. air gazeline ak, arap, gzellik, saki gibi konularla baladktan sonra, bir beyitte mahlasn syler ve bu arada gazeline bir ya da birka beyit daha ekler. Eklenen beyitlere zeyl (ek) denir. Bu beyitlerde air zamann padiah, devlet bykleri ya da din ve tarikat ulular iin vgde bulunur. Yani birka beyitle methiye yazar. Gazel bu haliyle kimi blmleri eksik beyit says en ok 15 kadar olan kk bir kasideyi andrr. Byle gazellere gazel-i mzeyyel (eklentili, ekli gazel) denir. Bunun yannda, nazm ekillerini farkl bir bak asyla deerlendiren Cemal Kurnaz, gazel, mzeyyel gazel ve kasidenin aslnda tek bir nazm ekli olduunu ifade etmektedir. Kurnaza gre mzeyyel gazelin oluumu u ekildedir (2010: 81): Bazen airler mahlas beytinden sonra iire birka beyitlik bir vg, methiye blm ilave ederler. Bu durumda gazelin ilk ksmnda bir konu, mahlastan sonraki ksmda bir vgden oluan baka bir konunun ilendii, anlam bakmndan iki blmlk bir iir meydana gelir. Byle gazellere zeyl yaplm, eklenmi, ekli gazel anlamnda mzeyyel gazel denilmektedir. Eer bu vg beyitlerinden sonra bir iki beyitlik bir de dua blm bulunursa o gazele kaside ismi verilir. Tanmlardan anlaldna gre bir mzeyyel gazelin en belirgin zellii, mahlas beytiyle iirin bitirilmeyip gazele yeni beyitlerin ilave edilmesi ve eklenen bu beyitlerde birer methiye zelliinin olmasdr. Dolaysyla bu gazeller Cem Dilinin de ifade ettii gibi birer kk kasideye benzemektedir. rnein Nefnin aadaki gazeli tarife uyan mzeyyel bir gazeldir. Bu iirin ilk be beytinde sevgiliden bahseden Nef, altnc beyitte kendisini verek iiri bitiriyor. Mahlas beytinden sonra gazele ekledii beyitlerde ise air kendini vme yoluyla memduhunu yceltmektedir. Buradaki memduh da dnemin padiah IV. Muraddr. Son beyitte ise air dua ederek manzumesini bitirmektedir: 1 Gamzesi mahmr olup sunduka cm- nza dest Nz u veyle urur her bir mje bir sza dest 2 emi yz bin kan eder bir cnbi-i mjgn ile Dest-i kudretdir meer ol mest-i tr-endza dest
Dil elinde tutmak ister zlfn amm neylesin Eriir mi h bz- Hm-pervza dest
Vsta ok vuslata amm hemn lzm olan Yra dmn- kede k- ser-bza dest
Devlet el vermezse gedik neyleriz dnyy biz Olmadan erise tek bir dilber-i mmtza dest
Nice mmkn byle vadde bu gne penc-beyt Urmaynca tab- Nef hme-i icza dest
Byle ho-tabna rindne gazel mi derdi ol Sunmasa ger Cm- feyz-i Hfz- irza dest
imdi amm byle rifat mi bulurdu pyesi Urmasa ger dmen-i Sultn- ser-efrza dest
eh Murd Hn kim devm- mrn eylerler ric Urduunca evliy mifth- genc-i rza dest
10 fitb- kmy-ger mflis olurdu eer Amasa her subh o Hkn- kerem-perdza dest (Akku 1993: 288) Mezknin u gazeli de mzeyyel gazelin tm zelliklerini gsteren bir manzume rnei olarak gsterilebilir: 1 Mjde kim bezm-i cihn gl-zr olur nev-rzda Sgar- mey bir gl-i b-hr olur nev-rzda 2 Her taraf mirat- envr- ilhdr bu gn Gl-sitn yne-i ddr olur nev-rzda
Feyz-i bd- subh-dem mucz-dem-i s gibi Rh-bah- sret-i dvr olur nev-rzda
Jle-br olduka ebr-i nev-bahr gl-eni em-i ezhr- emen bdr olur nev-rzda
Serv-kadler eyleyp evk ile hnu hrm Sahn- gl-en bir kymet-zr olur nev-rzda
Fasl- gldr snbl-i b- cinn neylerz Goncalar zb-i ser-i destr olur nev-rzda
Ey Mezk fern tab- cevhir-pua Kilk-i ir byle gevher-br olur nev-rzda
B-huss kasd- medh-i saf- z-n iden Nazm- mucizle Mesh-sr olur-nev-rzda
Sadr- azam Hazret-i hem-nm- Fahr-i kint Kim du-y devleti tekrr olur nev-rzda
10 Hak tel her gnin nev-rz- frz eylesn T ki cm- evk-i dil serr olur nev-rzda (Mermer 1991: 511-512) rneklerden grld gibi mzeyyel gazellerin kaside ile yapsal benzerlikleri bulunmaktadr. Mezknin gazeli redifinden de anlalaca gibi bir nevrziyedir. air, bahar aylarnda tabiatn uyanmasn ve yeryznn yerin ieklerle sslenmesini anlatm, airin kaleminin bu gnlerde inci satn syleyerek gazeli yedinci beyitte bitirmitir. Sekizinci beyitte vgye geilir. Burada air Hz. Sleymann veziri Asaftan bahsettiine gre gazelin bir vezire yazld ve iirin bundan sonra o veziri vmeyle devam ettiini gsterir. Bu vezirin ayn zamanda peygamberimizle ayn ad tad ve ona dua etmek gerektiini ifade edilir ve iir bir dua ile bitirilir. Grld gibi gazel, bir kaside
emasna sahiptir. Baharn tasvir edildii ilk alt beyitten (nesib) sonra ayn zamanda mahlas beyti olan yedinci beyitte air kendisini ver (fahriye), sekiz ve dokuzuncu beyitlerde memduhu ver (methiye), onuncu ve son beyitte memduh iin dua ile iiri sona erdirir. Bir dier ynden bakldnda mzeyyel gazeller bir tegazzlle balayan kaside olarak deerlendirilebilir. Tegazzl her kasidede olmas gerekmeyen, tamamen airin tercihine bal olarak grlen bir blmdr. Cem Dilin, tegazzl hakknda u bilgileri verir (1997: 94): Kasidelerde genellikle medhiye blmnden sonra air bir frsatn drp, ayn vezin ve kafiyede bir gazel syler. Buna tegazzl denir. Byle bir gazel sylemekten ama, methiye blmnn ar slbundan kurtulup kasideye bir eni ve canllk vermektir. Kaside iinde air, duruma uygun bir beyitle gazel syleyeceini haber verir. Kimi zaman kaside tegazzlle de balayabilir. Bu durumda gazelden sonra yine medhiyeye geilir. Mzeyyel gazellerin mahlas beytine kadar olan ksmlarna tegazzl olarak bakldnda tac beyitten sonraki beyitlerin de tegazzlden sonraki blmler olarak adlandrlmas manta aykr gelmemektedir. Ksacas mzeyyel gazeller nesibi olmayan ve tegazzlle balayan kasideler olarak da grlebilir. Dier bir husus da zerinde pek durulmayan ama baz divanlarda geen (rnein Nil ve Nb Divanlar) kaside-bee veya kaside-bee olarak adlandrlan nazm trdr. Kaside yavrusu, yavru kaside ya da kk kaside anlamna gelen ve kasideden ksa gazelden uzun olan bu nazm tr bir ynden mzeyyel gazellere benzemektedir. rnein Nbnin divannda kasidebee balkl iki iir bulunmaktadr. Kasideler blm iinde yer alan bu iirlerden biri Kaside-bee-i Mergube Be-nm- Kprli-zde Esad Beg baln tar ve 26 beyittir. air mahlasn 14. beyitte syleyerek devamnda memduhunu ver (Bilkan 1997: 161-163). Divanda bu manzumeden hemen sonra Kasidebee Ender-Nat-i Seyyd-i Kint Aleyhi Efdals-salavt balkl bir iir daha vardr (164). Sadece yedi beyitten oluan bu iirin grn olarak bir gazelden hi fark yoktur. Mahlas, dier gazellerde olduu gibi son beyittedir. Bir dier kaside-bee rnei de Nilnin divanndadr (pekten 1990: 127-128). Divann 37. ve son kasidesi Kaside-bee baln tar. On sekiz beyitlik bu manzumede, gazellerde olduu gibi mahlas son beyittedir. Nili bu iirinde adn vermedii birini vmektedir. Kasidecik veya kk kaside olarak deerlendirilen olan bu nazm trnn mzeyyel gazel ile kaside arasndaki yerinin tam olarak ortaya konulmas gerekmektedir.
Bir dier husus da baz mzeyyel gazellere airler tarafndan balk konulmasdr. Klsik iir geleneinde genellikle gazellerde bala yer verilmemektedir. Balk genellikle musammatlar, kaside, kta, tarih ve dier manzumelere konulmaktadr. airler tarafndan baz mzeyyel gazellere balk konulmas, onlara airler tarafndan birer kaside gzyle baklmasnn bir sonucu olarak deerlendirilebilir. Bunlardan rnein Nil Divnndaki 63. gazel Mzeyyel Der-hakk- Nakbl-erf Kudsi-zde Efendi baln tamaktadr. (pekten 1990: 182-183). zzet Ali Paa Divnnda da 67. gazel Gazel-i Mzeyyel baln tamaktadr. (Alpay 1998: 202-203) Daha nce ifade edildii gibi edeb bilgilerin yer ald kaynaklarda mzeyyel gazellerin yazlma amac methiye olarak belirtilmektedir. Ancak bu gazellerin bazlarnn sadece airin kendisini vmek amacyla kaleme alnd da gzlemlenmektedir. te bu almada mzeyyel gazellerin, tanmlarda yer ald gibi sadece methiye amacyla kullanlmad, airlerin gazellerin mahlas beyitlerinde sk sk yaptklar gibi mzeyyel gazellerin zeyl beyitlerini kendilerini vmek amacyla da kullandklar gsterilmitir1. Bunun iin her yzyldan birbirine yakn saylarda air belirlenmitir. Daha sonra bunlarn divanlarndaki gazeller taranmtr. Bu taramada karlalan gazel rneklerinden sadece mahlas beytinden sonra beyit ya da beyitler eklenmi gazellere yer verilmi, tamamlanmam veya hi mahlas kullanlmayan gazeller gz ard edilmitir. Ayrca nadir de olsa bir gazel iinde iki farkl beyitte mahlas kullanlan gazeller ile ilk beyitte mahlasla karlalan gazeller de deerlendirme d braklmtr. Seilen airlerin divanlar bu ekilde tarandktan sonra tespit edilen mzeyyel gazeller muhteva zelliklerine gre snflandrlmlar ve bunlardan airin sadece kendisini vd gazeller incelemeye alnmtr. Kk birer kaside rnei olan ve hem methiyenin hem de fahriyenin bulunduu mzeyyel gazeller bu almann kapsam dnda tutulmutur. alma iin her yzyldan olmak zere seilen 36 air ve bunlarn yaadklar yzyllara gre dalm aada verilmitir: XV. Yzyl: eyh, Ahmed-i D', Mesh, Ahmed Paa, Nesm, Nect Be, Ahmed
Fahriye, airin zellikle kasidelerinde kendisini ve sanatn vd blmdr. Genellikle birka
beyitlikbublmveilevlerihakkndadahafazlabilgiiinukaynaklarabaklabilir:TbaInsu senDurmu(2007),FahriyelerIndaOsmanliirindedealairinPortresi,Bilig43,Ankara,s. 107116;Tahirzgr(1995),Fahriyye,TrkiyeDiyanetVakfslmAnsiklopedisiC.12,stanbul.
XVI. Yzyl: Usl, h, Hamdullah Hamd, em', Rahm elebi, Fuzl, Cinn, Bk, Enver, Hayl, h XVII. Yzyl: Net, Nef', Cevr, Aty, Nil, Mezk, eyhlislm Yahy, Nb XVIII. Yzyl: Mnf, zzet Ali Paa, eyhlislm shak, Nedm, eyhlislm Esad, Kn, Hamet, Esrr Dede, eyh Glib, Muvakkit-zde Pertev Yzyllara gre seilen ve taranan divanlardaki toplam gazel says, divanlarda yer alan mzeyyel gazel saylar ve bunlardan zeyil beyitlerinde fahriyenin ilendii mzeyyel gazellerin listesi bir tablo eklinde aada gsterilmitir.
GAZEL YZYIL AR SAYISI MZEYYEL GAZELLER METHYE MUHTEVALI FAHRYE MUHTEVALI
XV XV XV XV XV XV XV XVI XVI XVI XVI XVI XVI XVI XVI XVI
eyh D' Mesh Ahmed Paa Nesm Nect Be Ahmed Usl h H. Hamd em' Rahm elebi Fuzl Cinn Bk Enver
201 284 289 353 455 650 732 147 170 187 191 212 302 311 548 304
6 20 5 27 4 17 84 3 6 3 4 1 0 6 23 1
5 18 1 21 4 9 53 2 6 3 4 0 0 6 22 1
1 2 4 6 0 8 31 1 0 0 0 1 0 0 1 0
XVI XVI XVII XVII XVII XVII XVII XVII XVII XVII XVIII XVIII XVIII XVIII XVIII XVIII XVIII XVIII XVIII XVIII Toplam
Hayl h Net Nef' Cevr Aty Nil Mezk . Yahy Nb Mnif zzet Ali Paa . shak Nedim .Esad Kni Hamet Esrr Dede eyh Glib M. Pertev
650 100 137 143 271 273 390 441 450 888 56 139 165 166 206 222 258 264 335 570 11460
4 0 1 21 6 10 7 22 19 14 2 5 12 4 1 1 5 61 56 38 499
2 0 1 18 5 10 7 19 19 14 2 5 11 3 1 1 4 61 56 35 429
2 0 0 3 1 0 0 3 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 0 3 70
Seilen bu divanlardaki mzeyyel gazel dalm incelendiinde mzeyyel gazellerin her air tarafndan kullanlmad grlmektedir. Ancak incelenen bu divanlardaki istatistiksel dalma bakldnda bu nazm trn kullanan airlerin orannn ok fazla olduu gzlemlenmektedir. yle ki, bu alma iin divan taranan air says 36, bu airlerin iinde mzeyyel gazel yazanlarn says ise 34tr. Divan taranan airlerden sadece Fuzl ve h mzeyyel gazel yazmamtr. Buna gre klasik airlerin yaklak olarak % 95i mzeyyel gazel
yazmtr. Bu tablo klsik airlerin mzeyyel gazellere ok fazla rabet etmedikleri, nadiren mzeyyel gazel yazdklar eklindeki genel bilgiye zttr. Yine istatistiklere baklacak olursa taranan 34 divanda toplam (Fuzl ve h dndaki divanlarda) 11.058 gazel bulunmaktadr. Bu airlerin yazdklar mzeyyel gazel says da 499dr. Yani ortalama olarak her yz gazelden 5i mzeyyel olarak kaleme alnmtr. Yzyllara gre airlerin divanlarnda mzeyyel gazel kullanma oranlar aadaki grafikte verilmitir. Buna gre, XV. yzylda yazlan mzeyyel gazellerin oran dier yzyllara gre daha fazladr. Bu oran XVI. Yzylda derken bunu takip eden dnemlerde biraz artmtr:
6 5 4 3 2 1 0 XV.Yy XVI.Yy XVII.Yy XVIII.Yy

Mzeyyel gazelle ilgili bilgi veren kaynaklarda airlerin bu tr gazellerde mahlas beytinden sonra bir veya birka beyit ilave ettikleri belirtilmektedir. Taranan 499 mzeyyel gazeldeki ilave beyit saylar da tespit edilerek aadaki tabloda belirtilmitir:
lave Beyit Says Mzeyyel Gazel Says % Oran 1 349 69.9 2 79 15.8 3 26 5.2 4 23 4.6 5 6 1.2 6 8 1.6 7 4 0.8 8 2 0.4 9 2 0.4
%MzeyyelGazel
Tablodan da anlalaca gibi tek beyitli ilavelerin says 349dur ki bu, toplam mzeyyel gazel saysnn yaklak % 70ini oluturmaktadr. Bu da mzeyyel gazellerde mahlas beytinden sonra genellikle birden fazla beyit ilavesi olduu bilgisinin dzeltilmesi gerektiini gstermektedir. Yukarda da deinildii gibi mzeyyel gazellerde bir kiiyi vmek maksadyla mahlas beytinden sonra beyit ya da beyitler eklendii bilinmektedir. Bu almada incelenen mzeyyel gazellerde bulunan ilave beyitler muhteva asndan ele alndnda bu beyitlerin u zellikleri dikkat ekmektedir. 1. Bu beyitlerin byk bir ksmnda tariflerde de belirtildii gibi bir memduhun varl grlmektedir. Bu iirlerin bir blmnde air memduhun adn aka syler. Bu ekilde okuyucu iirin kime yazldn ve sunulduunu kolaylkla tespit eder. Bir baka grup iirde air memduhun ismini veya makamn artracak kelime veya mazmunlar kullanr. rnein Hz. Sleymann veziri saftan bahsediliyorsa iirin bir vezire sunulduu anlalabilir. nc durumda ise zeyl beyit ya da beyitlerde airin bir kiiyi medh ettii grlr, ancak burada vlen ahsn kimlii konusunda herhangi bir ipucu veya arm unsuru kullanlmaz. Ancak baz gazellerin genelinde kullanlan baz kelime ve ibarelerden baz ipular karlabilir. 2. Baz mzeyyel gazellerde ise bir methiye veya fahriye unsuru bulunmaz, gazelin genel konusuna veya slubuna paralel bir anlatm sz konusudur. Says ok fazla olmayan bu gazellerde airin neden ilave beyit kulland belirsizdir. 3. Bu almann temel k noktas olan gazellerde ise air mahlastan sonra ilave ettii beyit ya da beyitlerde kendini ve sanatn ver. Bu beyit genellikle mahlas beytindeki fahriyeyi takip eder. Bilindii gibi airler gazellerde kendilerini vmek iin genellikle mahlas beytini seerler. Bu tr gazellerde sanki air kendisini verken ifade etmek istedii husus bir beyte yetmemi ve ikinci bir beyte ihtiya duyulmu izlenimi vermektedir. Aadaki grafikte klsik airlerin dnemler iinde kaleme aldklar mzeyyel gazellerde fahriye olarak kullanlan gazellerin toplam mzeyyel gazel saysna olan oranlar verilmitir. Bu grafie gre XV. yzyl airlerinin yazdklar mzeyyel gazellerde kendilerini vme oran (% 32) dier dnemlerdeki airlere gre olduka yksektir. Dier yzyllardaki oranlar birbirine yakn ol-
duu halde XV. yzyl airlerinin mzeyyel gazellerde fahriyeyi kullanma orannn yksek olmas, kendilerine rnek model olarak aldklar ran iirinin etkisinden kendilerini kurtarp onlardan bamsz ve kendilerine zg ifade gcne ulatklarn gsterme gayreti olarak grlebilir. Sonraki yzyllarda ise (XVI. yzyl ve sonrasnda) airler kendi edeb kimlik ve benliklerini olgunlatrdklarndan dolay kendi iirlerini ve sanat glerini ispatlamaya gerek duymamlardr. Kendilerini iirlerinin mahlas beyitlerinde ve kasidelerinin fahriye blmlerinde vmeyi yeterli grmlerdir2.
35 30 25 20 15 10 5 0 XV.Yy XVI.Yy XVII.Yy XVIII. Yy Mzeyyel Gazellerde Fahriye(%)
Konuyu snrlandrmak amacyla bu almada sadece fahriye konulu mzeyyel gazeller incelenmitir. Tanmlarnda hi bahsedilmese de bu tr iirlerin mzeyyel gazellerin arasnda dikkate deer bir yer tuttuu aktr. Ele alnan fahriye konulu mzeyyel gazellerde airler kendilerini eitli yollarla vmlerdir. vnme yollarndan en fazla kullanlan iirleri ve iirlerindeki sanat gleriyle ilgilidir. airler iirlerindeki manann en iyi bir ekilde
Taranan divanlardan eyh Glib, Esrr Dede ve Muvakkitzde Pertevin divanlarndaki
mzeyyel gazel says olduka fazladr. Bu airin divanlarndaki toplam 155 mzeyyel gazel, tmdnemlerdeyazlanmzeyyelgazellerintebirineyaknbiroranakarlkgelmektedir.Bu airin ortak zellii de Mevlev olmalardr. Yazdklar mzeyyel gazeller incelendiinde bu airin iirlerini Mevlev gelenei iinde nemli yere sahip olan Mevln, emsi Tebriz ve dier mevlev byklerine methiye olarak kullandklar grlmektedir. Bu airin mzeyyel gazelleri istatistikdndatutulduundafahriyeolarakkullanlanmzeyyelgazellerinoranndabelirginbir artgzlenmektedir.
szle ifade edildiini ve bu ifade etmede de dier airlerden stn olduklarn bu tr beyitlerde sylemektedirler. Ayrca bunun iin kendilerinden nceki dnemlerde yaam olan zellikle ranl airlerle kendilerini mukayese ederek onlardan stn olduklarn gstermeye almlardr. Klsik airler bu tr mzeyyel gazellerde eitli vnme yollar kullanmlardr. Bu yollar aada rnekleriyle gsterilmitir: Yukarda da ifade edildii gibi airler, kendi sanatlarn kendilerinden nce yaam olan nemli edeb ahsiyetlerle kyaslayarak onlarla boy lebileceklerini hatta onlardan daha iyi iir yazabileceklerini iddia etmilerdir. rnein Hayl, iirini iittiklerinde Cm ile Nevynin bile yattklar mezarlarndan uyanacaklarn sylemektedir: Bildi lemler Hayl sana eyd olduun Anlanur bin eylesin keyfiyetin inkr mest Ger bu nazm rh- Cmyle Nevy iide Uyanup hb- ademden olalar tekrr mest (Tarlan 1992b: 99) Nect de kendisinin blbl tabiatl olduunu syleyerek eker gibi tatl olan iirine e bir iirin Horasanda bile olmadn ve Cmnin ruhunun da bu iirin akna tekrar mest olacan ifade etmektedir: Blbl-i tab- Nect sze gz idicek Kimse yokdur ki nde gele irfndan te Tura tolular ie kuma rh- Cm Varsa bu nukl-i eker mlk-i Horsndan te (Tarlan 1997: 445) XVIII. yzyl airlerinden Muvakkit-zde Pertev de kendisini Mr Amr ile kyaslayarak ayn vadide iirler yazdn ve onunla syletiini belirtmektedir: Snesin itdkde Pertev tr-i mjgna siper Dde-i efsnger ile bahs-i dger syler Pey-rev oldumsa ne var vd-i Mr mire Birbiriyle det olmdur shanver syler (Bekta: 89) airler kendilerini verken szlerini inciye, taze glfidan ve yaprana benzetir, iirlerinin rengn olduunu ifade ederler. rnein Ahmed-i D, ken-
disini blble, iirini de inciye benzettii gazelinde sevgilinin gl yz seher vakti aldnda blbln sustuunu ve kendisinin sylemeye baladn syler. Szlerinin altn deil inci olduunu, incinin de altndan halkas olmad iin de kulaa kpe yaplamadn belirtir: Gl yz gonesi n vakt-i seherde ala Diyi syledeler blbli hm ideler
Geri drdr szm ill zeri yokdur anu Mmkin olmaz kim an k ile der-g ideler (zmen 2001: 175) Ahmed de bir gazelinde kendisinin adnn doudan batya her yere ulatn ve hner ehlinin de Ahmedden iitip iirlerini yazdklarn syler. Bunun gibi taze ve renkli szler varken baka bir airin szlerini dinleyenlerin de ndn olduunu ifaede eder. ark u garba irmege adu sen ehl-i hner Ahmedden iidp defter dvn yazalar bu naka var-iken tze v rengn szler Dah sz dileyen adn n-dn yazalar (Akdoan: 301) airlerin iirlerinde o zamana kadar hibir air tarafndan kullanlmam orijinal anlam ve mazmun kullanmalaryla vndkleri de grlr. rnein kasidelerindeki fahriyeleriyle bilinen Nef u mzeyyel gazelinde kendi iirinin ei ve benzeri bulunmadna dikkat ekerek bu zamandaki btn sz ehlinin onun iirindeki eday kskandn sylemektedir: Mter olsa ire Nef Kymet olmazd h bahna senin Geri okdur cihnda ehl-i suhan Rek eder cmlesi edaa senin (Akku 1993: 314) Yine Nef baka bir mzeyyel gazelinde zamannn daha nce hi kullanlmam orijinal ifadeler syleyen ve iirde nkteyi yerinde kullanan airi olduunu syleyerek onun efsanesinin dnyaya yaylmasna amamak gerektiini syler:
Nef gibi esr-i cnn- muhabbetiz Uslanmasa nola dil-i dvnemiz bizim Hem nkte-senc-i ndire-gy- zamneyiz biz Tutsa acep mi lemi efsnemiz bizim (Akku 1993: 319) airler yle szleri nazma dkmlerdir ki bunlara iir veya gazel denemez. Bu szler ilah bir elden km gibidirler. Bu nedenle insanlar onu yazmakta aciz kalmlardr. rnein, Nect mucize gibi iirler yazd iin sz ehli bunlara gazel demeye ekinmitir: Nect hb-rlardan sakn kim Alurlar gli inkr iderler
Bu muciz nazm grb ehl-i er Gazel dimekden istifr iderler (Tarlan 1997: 254) airler yazdklar iirlerin ok deerli olduunu dndklerinden dolay onlarn herkesin diline dmemesi gerektiine inanrlar. Bu nedenle iirlerinin her yerde okunmamas ve iirden anlamayanlarn bulunduu meclislerde sylenmemesi gerektiini dnrler. Nect, iirlerinin henz yeterince olgun olmadn dnse de ehil olmayanlarn diline dmediini syleyerek Allaha kreder. Grdgi hb Nect koynna sokmak diler Buldugn nitekim kszce olan koynna Geri kim her-cydr divn- erum vel Hamd lillh girmedi lemde n-dn koynna (Tarlan 1997: 454) Ahmed de szlerinin birer hakikat tercman olduunu syleyerek okuyucunun onlar can kulayla dinlemesi gerektiini ifade eder. air, szlerini biroklarnn taklit etmeye altn syler, ancak aydnlk ile dumann (karanln) bir arada olamayaca gibi kendi iiriyle o yazlanlarn kyas bile edilemeyeceini belirtir: Szin cn-la dile Ahmedn
Ki ol-durur hakayk tercmn Nieler yknrler aa lkin Ber--ber kim gre nr u duhn (Akdoan: 571) airin szleri o kadar deerlidir ki iirinin kymetini sadece dnyada bulunanlar deil gkteki gezegenler de bilmektedir ve iirler orada da okunmaktadr. rnein Ahmed, yazd gazelin gkte Zhre tarafndan okunduunda melek ve hurilerin yakalarn gl gibi yrtacan sylemektedir. Bir baka iirinde de bu gazeli yannda Utarid okusa Zhrenin sabah meclisinde alnan saza elik edeceini ifade etmektedir: n Ahmed isder seni cn bigi Hakdan Kim sensin aa dnya v ukbda temenn Hr-la melek hullelerin gl bigi ide k Ger zhre felekde ide ibu gazeli ina (Akdoan: 597) ki cihnda murd Ahmedye sensin bes Dah ne mlki var anu ne ml u ne emeli Sabh szna sz-la eyleye heng Utrid ohsa zhre katnda bu gazeli (Akdoan: 564) Nef de nazmnn edasnn nazik olduunu ve gzel bir slba tercih edildiini syler. Gazelindeki yedi beyti yedi gk cismine benzeten air bu beyitlerin gkyzndeki gezegenlerin yerine konularak dnyada yaayanlarn seyretmesi gerektiini ifade eder. Nef bu nezketle benim ve-i nazmm Rcih grnrse nola tarz- hasen zre Seyr et bu yedi beytimi bu tze zemnde Ko seba-i seyyreyi arh- khen zre (Akku 1993: 334) airler, szleri kutsal olduu iin insanlar aciz braktklarn dnrler. Bundan dolay iirlerini dinin kutsal sayd ahs ve deerlerle kyaslayarak
yceltir ve onlara birer din kimlik kazandrrlar. Ahmed, szlerini iitenlerin Hz. Davudun Zeburu okumakta olduunu sandklarn syler. iirinden kan duman grenler bilirler ki bunlar airin gzndeki ak ateinin dumandr: iden Ahmedn szini dir Meger Dvddur ohr Zebr Buhrn irim gren bilr kim Gzmden ku ahdur buhr (Akdoan: 578) SONU Bu yazda imdiye kadar mzeyyel gazeller hakknda bilgi verilmi, genel olarak ekil ve muhteva asndan deerlendirilmitir. Daha sonra muhteva olarak fahriye ilevindeki gazeller hem ekil hem de muhteva olarak incelenmi ve ulalan sonular aada sralanmtr. 1. Klasik Trk airlerinin byk bir ounluunun iirlerinde mzeyyel gazel nazm eklini kullandklar tespit edilmitir. Bu almada taranan divanlarn % 95inde mzeyyel gazel kullanld grlmtr. Kullanlan mzeyyel gazellerin tm gazelleri iindeki oran da % 5tir. 2. airler mzeyyel gazellere ounlukla birer kk kaside gzyle yaklamlardr. Bu, ayn zamanda mzeyyel gazellerin en bilinen zelliidir. 3. zellikle klasik edebiyatn balang dnemi olarak grlen XV. yzyldaki airler gazellerdeki ilave beyitlerde kendilerini ve sanatlarn da vmlerdir. Balang dnemindeki airlerin bu tutumu, etkisinde kaldklar ran airlerinden kurtulup onlardan bamsz ve orijinal bir ifade gc araylarnn bir gstergesi olarak aklanabilir. Bundan dolay her frsatta airlikleriyle ilgili vc ibare ve benzetmeler kullanmlardr. Sonraki yzyllarda ise (XVI. yzyl ve sonrasnda) airlerin kendi edebi kimlik ve benliklerini olgunlatrdklarndan dolay kendi iirlerini ve sanat glerini ispatlamaya gerek duymamlardr. Kendilerini iirlerinin mahlas beyitlerinde ve kasidelerinin fahriye blmlerinde vmeyi yeterli grmlerdir. 4. Taranan divanlarda bulunan mzeyyel gazellerin % 70inde zeyl tek beyitten olumaktadr. Bu tablo da eklerin beyitlerden mey-
dana geldii yolundaki genel dncenin de dzeltilmesi gerektiini gstermektedir.

5. Son olarak mzeyyel gazel, kk bir eklemeyle u ekilde yeniden
tanmlanabilir: airler, gazellerde mahlasn syledikten sonra birini veya kendisini vme amacyla ekledikleri beyitlere zeyl, byle gazellere de mzeyyel gazel ad verilir.
KAYNAKLAR AKDOAN, Yaar (E-kitap), Ahmed Divan, Kltr ve Turizm Bakanl (http://ekitap.kulturturizm.gov.tr) AKKU, Metin (1993), Nefi Divan, Aka Yaynlar, Ankara. ALPAY, A. rfan (1998), zzet Ali Paa Hayat-Eserleri-Edeb Kiilii, stanbul. ARSLAN, Mehmet (E-kitap), Hamet Klliyat, Kltr ve Turizm Bakanl, (http://ekitap.kulturturizm.gov.tr) AYAN, Hseyin (1981), Cevr Hayat, Edeb Kiilii, Eserleri ve Divannn Tenkidli Metni, Atatrk niversitesi Yaynlar, Erzurum. BEKTA, Ekrem (E-kitap), Muvakkit-zde Muhammed Pertev Divan, Kltr ve Turizm Bakanl (http://ekitap.kulturturizm.gov.tr) BLKAN, Ali Fuat (1997), Nb Divn, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul. DLN, Cem (1986), Gazel, Trk Dili 415-416-417, Trk Dil Kurumu, Ankara, s. 78-247 DLN, Cem (1997), rneklerle Trk iir Bilgisi, Trk Dil Kurumu, Ankara. DOAN, Muhammet Nur (1997), eyhlislam shak ve Divan, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul. PEKTEN, Halk (1985), Eski Trk Edebiyat Nazm ekilleri, Birlik, Ankara PEKTEN, Halk (1990), Nil Divan, Aka Yaynlar, Ankara. SEN, Mustafa (1990), Usl Divan, Aka Yaynlar, Ankara. SEN, Mustafa ve Cemal KURNAZ (1990), eyhi Divan, Aka Yaynlar, Ankara. SEN-DURMU, Tba Insu (2007), Fahriyeler Inda Osmanl iirinde deal airin Portresi, Bilig 43, Ankara, s. 107-116. KURNAZ, Cemal ve Halil ELTK (2010), Divan iiri ekil Bilgisi, H Yaynlar, Ankara. KK, Sabahattin (1994), Bk Dvn, TDK Yaynlar, Ankara. MENG, Mine (1995), Mesih Divan, AKM Yaynlar, Ankara. MERMER, Ahmet (1991), Mezk Hayat Edeb Kiilii ve Divannn Tenkidli Metni, Atatrk Kltr Merkezi Yayn, Ankara. ZMEN, Mehmet (2001), Ahmed-i D Divn, TDK Yayn, C.I, Ankara. TARLAN, Ali Nihat (1992a), Ahmet Paa Divan, Aka Yaynlar, Ankara.
TARLAN, Ali Nihat (1992b), Hayl Divn, Haz. Ali Nihat Tarlan), Aka Yaynlar, Ankara. TARLAN, Ali Nihat (1997), Nect Beg Divan, Milli Eitim Bakanl, stanbul. TILI, Fatih (2006), Bursal Rahmi elebi ve Divan, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul. ZGR, Tahir (1995), Fahriyye, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi C. 12, stanbul.
Bakurt Trkesinde Kadn ile lgili Sz Varl

Vocabulary Related to Women in Bashkir Turkish
Habibe YAZICI ERSOY * ZET Bir toplumun temelini tekil eden erkek ve kadn, o toplumun din, dil, kltr, ahlak, vb. yapsnda da temel tekil eder. Trk toplumunda kadnn yeri olduka nemli olmakla birlikte zaman zaman erkee oranla ikinci planda kald grlmektedir. Bununla birlikte, Trk dilinin genel sz varl ierisinde kadn ile ilgili kelimeler olduka nemli bir orana sahiptir. Genel Trkeye paralel olarak Bakurt Trkesinde de durum deimemekte; sz varl ierisinde kadn ile ilgili kelimeler geni bir yer tutmaktadr. almada kadn ile ilgili sz varl Bakurt Trkesi szlklerinden taranmak suretiyle tespit edilmitir. Tespit edilen kelimeler anlamlar ve grevleri bakmndan snflandrlarak genel Trkedeki yerleri asndan deerlendirilmitir. ANAHTAR KELMELER Bakurt Trkesi, Kadn, Sz varl, Adbilim ABSTRACT Men and women, underlying the society, is the base for religion, language, culture, ethics of the society. Although women have an important place in Turkish society, it may be sometimes observed that they have secondary importance with regard to men. Besides, vocabularies related to women in Turkish Language have an important proportion. In Bashkir Turkish, this doesnt change, being in harmony with general Turkish. Vocabularies related to women have a wide coverage. In the study, vocabularies related to women are determined by scanning the Bashkir Turkish dictionaries. Afterwards, these words are classified according to their meanings and functions, and they are evaluated about their place in comparison with general Turkish Language. KEY WORDS Bashkir Turkish, Women, Vocabulary, Onomastics
Yrd. Do. Dr., Gazi niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm yhabibe@gazi.edu.tr
Giri Tarih boyunca Trklerde kadn nemli bir yere sahip olmutur. Gebe toplumun bir bireyi olarak Trk kadn ailesini, ocuklarn ihmal etmeden, yeri geldike siyasi ve sosyal yaantnn iinde yer almtr. Bu dnemlerde kadn hem ana hem de kahraman olmu, bir yandan siyasi hayat ierisinde ynetim ve orduda sz sahibi iken, dier yandan sosyal ve ailevi yaantsn ihmal etmemitir. Kendisine daima sayg duyulmu, sevgi gsterilmi, aile ve toplum ierisinde kutsal kabul edilen varl daima devam etmitir (Sa 2001: 11; Glsn 2008; 319; Savc 1973: 107). Eski Trklerde aile ierisindeki analk ve kadnlk grevlerinin yansra ata binen, silah kuanan, savaa giden kadn, Trk dilinin ilk yazl metinleri olan Kktrk kitabelerinde de bu konumunu hissettirmektedir. Kitabelerde kadndan saygyla bahsedilmekte, her trl sosyal ve siyasi toplantlarda kocasnn yannda yer almaktadr (Savc 1973: 107, Gndz 2000: 135). yle ki devletin ynetimi Hatun ve Hakann ibirlii ile salanmakta, birer yasa saylabilecek Emirnameler sadece Hakan tarafndan deil Hatun tarafndan da imzalanmaktadr (Takran 1978: 13; zdener 1988: 232). zgi, eldeki kaynaklarn ok dank olmas nedeniyle slamiyet ncesinde Trklerin sosyal hayat ierisinde kadnn roln tespit etmenin g olduunu, bununla birlikte in kaynaklarndan ancak hkim snfn Trk kadn hakknda bilgi sahibi olabileceimizi vurgular. Ayrca Eski Trk kadnnn sosyal hayat ierisindeki yerini yine kendi kaynaklarndan, destan ve vesikalarndan elde edebileceimizi belirtir (1973-75: 145). Trk sosyal ve siyasi hayatnda olduka nemli olan kadnn Trk mitolojisinde de nemli bir yeri vardr. slamiyet ncesi Trk destanlarnda yer alan kadnlar, yaratc tanr sfatndadr. Trk dnya yaratl mitolojisine gre kinat yaratlmadan nce bu lemde sadece Kayra Han lgn ata vard. Bu destanlarda kadn tanrlar insanlarn saadet ve refahn temin ederler, kahramanlar karlarnn veya kzkardelerinin sadakat ve gayretleri sayesinde lmlerden dner, felaketlerden kurtulurlar (nan 1998: 274-275). Eski Trklerde toplumun hayatna yn veren kadn, sadece evinde deil, pazarda, tarlada, devlet ilerinde, sosyal hayatta her zaman einin yannda olmusa da, slamiyetin kabulnn ardndan daha muhafazakr bir yaps olan aile hayatnn iinde kalarak, sosyal yaantsn bu snrlar ierisinde devam ettirmitir (Erkal 1987: 101; Gkalp 2008: 7). Sosyal hayatn ierisinde kadn olgusunun degerlendirilmesinde toplumun sahip oldugu kltr ve o kltr etkileyen btn unsurlar son derece nemlidir. Kadnlara ynelik kalp yarglar da toplumun hkim kltr, geleneksel deerleri, ekonomisi ve din kltrnden etkilenmektedir (Apal 2011: 50). Trklerde kadn slamiyet
ncesinde yazlm iirlerde bile kutsal yerini alm, Trk erkei onu daima yce bir varlk olarak gstermi ve yceltmitir (zdener 1988: 232). Trk tarihi ierisinde her zaman nemli bir yere sahip olan kadna bak as Bakurtlarda da deimemi, kadn, hem sosyal hem de siyasi alanlarda yerini ve saygnln aynen muhafaza etmitir. Bakurt kadn, aile kurmakta, ailesinin maddi durumunu gelitirmek ve salamlatrmakta, ocuk yetitirmekte olup btn bu alardan da ailesinin temel ta durumundadr (Kulharina 2001: 118). Dolaysyla 1917den itibaren Bakurt kadnlarnn sorunlar ve toplumdaki yeri Bakurdistanda tartlm, kadnlara eit haklar verilmesi meselesi o yllardan bu gnlere gndemi megul eden konulardan biri olmutur (Sleymanova 2008: 173-175). Hem genel Trk tarihi ve Trk kltr hem de Bakurt tarihi ve Bakurt kltr ierisinde bu derece neme ve saygn bir yere sahip olan kadn, genel Trk dili ve Bakurt Trkesinde sz varl asndan bu nemini belli etmi grnmektedir. Tarihten bugne kadar dorudan doruya kadn kavramn karlayan kelimeler yannda, kadnn sosyal ilikilerini, akrabalk balarn, onunla ilgili sfatlar ile fiilleri, hukuki adan durumunu, ona ait kyafet ve eyalar karlayan kelimeler genel sz varl ierisinde gerekten olduka geni bir alana sahiptir (Karahan 2006: 1; Glsn 2008: 319). Trk kltr ve Trk dili dairesi ierisinde birok alanda kadn ile ilgili yaplm almalar mevcuttur. Bunlardan bazlar genel sz varl ierisinde kadn kavramyla ilgili alan dil asndan incelerken 1 , bazlar kadn kavramn akrabalk terimleri ve kadna verilen adlar asndan 2 , bazlar da mitoloji, ataszleri ve deyimler asnSaadet AATAY, Trkede 'Kadn' in Kullanlan Szler, TDAY-Belleten-1962, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1963, s. 13-49; Sleyman TLC, Divan Lgat-it Trk' te Kadn in Kullanlan Szler, Trk Dnyas Aratrmalar, XVI ubat, 1982, s.137 -141; Peter ZIEME, Some Remarks On Old Turkish Words For Wife, TDAY- Belleten- 1987,TDK Yay., Ankara, 1992, s. 305-309; Hamza ZLFKAR, Kadn, Hanm ve Benzeri Adlar zerine, Trk Dili, C. LV, S.434, 1988, s.96-101; Abdulkadir NAN, Altay Trklerinde Kadnlar Diline Mahsus Szler, Makaleler ve ncelemeler II, Ankara 1998, s. 359-361; Hlya PLANCI, Anadolu Azlarnda Kadn in Kullanlan Szler zerine Bir nceleme, Kadn/Woman 2000 Kadn Aratrmalar Dergisi, Journal for Woman Studies, Dou Akdeniz niversitesi Yaynlar, C.III, S. 2, 2002, s. 71-82; Vahid ZAHDOLU, Selahaddin BEKK, A.N. Samaylovi (18801938) ve Altay Trklerinde Kadnlara zg KelimelerAdl Makalesi, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, TDK, S.13, 2002, s.155-166; Salim KK, Trkenin Yazl Eserlerinde Kadn ve Kadn in Kullanlan Sfatlar, Kadn almalarnda Disiplinleraras Buluma 1-4 Mart 2004 Sempozyum Bildiri Metinleri 1, Yeditepe niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi, stanbul, 2004, s. 20 1-209; Akartrk KARAHAN, Tarihi Trk Dilinin Sz Varlna Katklar: Kadnla lgili Kelimeler zerine, Bilkent niversitesi l. Uluslararas Byk Trk Dili Kurultay Bildirileri, Ankara 2006, s. 1-12; Arife GLSN, Divan Lugatit Trkte Kadn ve Onun Dnyas, Uluslararas Trkiyat Aratrmalar Bilgi leni Bildirileri (28-30 Mays 2008), Ankara, 2009, s. 313-346. 2 Talat TEKN, Amca ve Teyze Kelimeleri Hakknda", TDAY-Belleten 1960, TDK Yay., Ankara 1960, s. 283-294; L.A. POKROVSKAYA, Termin Rodstva v Tyurkskix Yazkax, storieskoye razvitiye leksiki tyurkskix yazkov, (Red. E. . Ubryatova), Moskva, 1961, s. 11-81; Lszl RSONYI, Trklkte Kadn Adlar, TDAY-Belleten- 1963, TDK Yay., Ankara, 1988, s. 63-87; Ahmet CAFEROLU, Kagarl Mahmut'a Gre Akraba Adlar, Trk Dili, Divan Lgat-it-Trk zel Says, C. XXVII, S. 253,1972, s. 23-26; Tuncer GLENSOY, Altay Dillerindeki Akrabalk Adlar zerine Notlar, TDAY-Belleten 1973-1974,
1
dan 3 incelemilerdir. Dier yandan kadn kavram ve kadnn toplum hayatndaki yerini sosyolojik adan inceleyen almalar da mevcuttur. 4 Bakurt aratrmaclar da kadn ile ilgili eitli alanlarda almalar yapmlardr. Mesela bunlardan biri 2000 ylnda gerekletirilen Bgng Ymitt Baqrt Qatn Qz adl kadn konferansdr. Buradaki bildiriler bir yl sonra yaymlanmtr. Bu almada Bakurt Trkesinde kadn kavramyla ilgili sz varl Baqrt Tln Hlg adl szlkten taranp, ifade ettikleri anlamlara gre snflandrlarak incelemeye alnmtr. Bakurt Trkesi Sz Varl erisinde Kadn 1. Genel anlamda Kadn kavramn karlayan kelimeler
qatn kendine has zelliklere sahip olan kii, erkee kar cins; nikhl aile yolda (erkee gre); yg qatn nceden evli olup sonra tekrar gen biriyle evlenen kadn; eski detlere gre aabey ldkten sonra e olarak alnan kadn (BTH, I, 657). Trkenin tarih ve ada lehelerinde kadn kavramn karlayan kelime Clausona gre Sodaka xwatyn (xwatn) kelimesinden gelmektedir. Sodakada xwaty lord, hkmdar; xwatyn hkmdar ei anlamlarndadr. Ona gre, kelimenin en eski ekli xatu:n olmakla birlikte Trkede katu:n Arapada ise xatu:n eklinde transkribe edilmitir (1972: 602). aatay, Bangn da bu gre ok itibar etmediini belirterek kelimenin Osmanl Trkesine Yeni Farsadan getiini dnmekte ve birok lehede sayg, erefi ifade eden eski anlamn koruduunu ifade etmektedir (1962: 13). Kelime
TDK Yay., Ankara, 1974, s. 283-318; Sleyman TLC, bn Mhenna Szl ve Bu Szlkte Kadn ve Kadn Akrabalk Adlar in Kullanlan Szler, Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, S. 2, 1995, s. 155-165; Saadettin GME, Divan Lugat-it-Trk'de Akrabalk Bildiren Terimler, Trk Kltr, XXXlX/464 (Aralk 2001), s. 10-19; N. N. TlDIKOVA, Altay Kahramanlk Destanndaki Kadn simlerinin Dil Bakmndan Tahlili (ev. Hanzade Gzelova), Bilig, Gz 2004, S:31, Ankara, 2004, s.23-35; Melek ZYETGN, Trk Ad Bilimine Malzemeler: Kitabul-drak li Lisanil-Etrakte Kii Adlar, Bilig, Trk Dnyas Sosyal Bilimler Dergisi, Journal of Social Sciences of The Turkish World, S. 19/Gz, Ankara, 2001, 21-31; Leyla KARAHAN, Trkede Din Anlaml Baz Kii Adlarn Ekler Deitirme Gelenei, Trk Dili zerine ncelemeler, Ankara, 2011, s. 292-299. Abdukadir NAN, Trk Mitolojisinde ve Halk Edebiyatnda Kadn, Makaleler ve ncelemeler 1, Ankara, 1988, s. 274-280; Nesrin SS, Kadnla lgili Trkmen Ataszleri ve Deyimleri, Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi, 7, 2, 2007, s.163-172; Zekerya BATUR, Atasz Ve Deyimlerde Kadn Ve Kadnn Sosyo-Psikolojik zellikleri, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 6/3 Summer 2011, s. 577-584. zkan zgi, slamiyet ncesi Trklerde Kadn, Trk Kltr Aratrmalar, XI, XII, XII, XIV, XV, (1973-1975), Ankara, 1975, s. 145-160; Kadri Sreyya ZDENER, slam ncesi Trklerde Kadnn timai Yeri, Sosyoloji Konferanslar,S. 22, 1988, s. 225-235; Burhan GKSEL, alar Boyunca Trk Kadn ve Atatrk, Kltr Bakanl Yay., Ankara, 1993; Vahap SA, Tarihsel Sre erisinde Trk Kadn ve Atatrk, C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, C. 2, S. 1, 2001, s. 9-23; Yasemin APALI, Sosyolojik Adan Kadnlarla lgili Kalp Yarglar, Sleyman Demirel niversitesi, lahiyat Fakltesi Dergisi, S. 26, Isparta, 2011, s. 49-64.
Tuva Trkesi ve orcada kat eklinde de grlmektedir (Teniev 2001: 297; Zieme 1987: 308). Zlfikar da katun ve htun kelimelerinin kkta olduunu belirterek Trk dilinin her iki ekli de kendi benlii ierisinde yourduunu ve bu iki ekilde baka baka deyimler meydana getirdiini bunlarn anlamca ve ekilce zenginletiini vurgulamtr (1988: 96). qatnlq kadn olma durumu (BTH, I, 657). qatn kadn kelimesi ile isimlerden isim yapan lq ekiyle tremi bir kelimedir (<qatn-lq). q kz, evlenmemi kadn (BTH, I, 713). DLTde kz, kz ocuk, cariye, pahal nesne anlamlarna gelen kelime (Atalay 1991: 325), Trkenin hemen hemen btn lehelerinde kullanlmaktadr (aatay 1962: 36; Teniev 2001: 295). Kelime Bakurt Trkesinde evlenmemi kadn ifade etmekle birlikte qatn kelimesi ile oluturduu ikilemelerde genel anlamda kadn karlamaktadr. qatn-q kadn; kadnlar ve kzlar (BTH, I, 657). Bu ikileme Bakurt Trkesinde genel anlamda kadn kavramn karlamak iin olduka ilek olarak kullanlmaktadr. Bakurt Trkesinde bu ikilemenin dizimi deimi olarak q-qatn ekli de kullanlmaktadr. kilemelerde kelimelerin dizimi ile ilgili olarak hece says e olmayan ikilemelerde hece says az olan kelimenin bata kullanlmas temayl sz konusudur. Ancak zaman zaman bu genel temayln bozulduu rneklere de rastlanmaktadr (Aakay 1954: 101). Bakurt Trkesinde bu ikileme ile ilgili dikkat ekici husus ise ikilemenin her iki eklinin de kullanlyor olmasdr. q-qatn kadn (BTH, I, 715). Bu ikileme de yine genel anlamda kadn kavramn karlamak zere kullanlmaktadr. bkz. qatn-q bis erkein ailedeki ei, kadn, cemaat; evlenen kadn kz (BTH, I, 148). aatay, Bakurt Trkesinde kadn iin kullanlan genel adlandrmalardan biri olan bu kelimenin, bis< bi ses denkliinden hareketle Radloffta getiini ifade eder. bi iin Radloff szlnde hanm, hanmefendi, anlamlarnn verildiini ifade eden aatay, bik/ bi kelimelerinin ayn anlamda olduklarn belirtmitir (1962: 21). Ayn zamanda bi kelimesi Buhara, Hive ve Kazaklarda kadn adlarnn yannda ek olarak kullanlr (Rsonyi 1963: 77). bik zengin kadn, hoca kadn; kadnlara saygyla seslenme sz (BTH, I, 141). aatayn kelimeyi bi, bik ile ilikilendirdii ifade edilmiti. Bununla birlikte bik kelimesinin Anadoluya g eden muhacirler tarafndan getirilip getirilmediinin kesin olmadn da vurgulamaktadr (1962: 21). Kelimenin aatay Trkesi, Tatar Trkesi ve Kazak Trkesindeki anlam bayan, kadn, kz eklindedir (Rsonyi 1963: 77).
bisky kadn, (agz.) tannmadk kadna sylenir; akalama sz; kadnlar arasnda kalan erkee sylenir (BTH, I, 148). Bakurt Trkesinde <bis+ky eklinde bir birleikten gelen kelimedeki +ky Bakurt Trkesinin sevgi, efkat, kltme ifade eden eklerinden biridir (Yazc-Ersoy 2007: 762). urat kadn (BTH, II, 476). DLTde kadn, avrat anlamlarna gelen kelime Clausona gre dii kelimesinden daha belirgin bir ekilde kadn ifade etmektedir (1972: 218). Teniev, ura- i-, ur hamile kelimesi ile ilikilendirse (2001: 315) de aatay kelimeyi uru soy, tohum kkne balamaktadr (1962: 19). Clauson, kelimenin ura kknden -ut ekiyle olutuunu ifade etmektedir (1972: 218). Rsnen ise ekle ilgili olarak bilgi vermemi ama o da kk Moolca ur-uga balamtr (19691971: 515). Kelime Bakurt szlnde eski dilde kullanlan bir kelime olarak gemektedir. bis-ss kadnlar (BTH, I, 148). Bu ikileme genel anlamda kadnlar iin kullanlmaktadr. by-hby byk yataki kadnlarn geneli (BTH, II, 733). Yine ikilemeden meydana gelmi ve kadn kavramn genel anlamda karlayan bir sz. kiln-kiltn gen kadnlar, gelinler (BTH, I, 497). kilemenin birinci ismi kiln kelimesi Orhun abidelerinde kelingn gelinler (Ergin 1995: 118) eklinde gemektedir. Ayrca tarih lehelerde de kelime kullanlmtr (Arat 1979: 238; Atalay 1991: 298; Caferolu 1993: 104; Ata 1998: 218). ada lehelerde de kelin~kiln~gelin~klen~kn~kint ekillerinde kullanlmaktadr (Li 1999: 314-317). Clauson kelimeyi kel- fiilinden aileye gelen kii, birinin kk erkek kardeinin veya olunun kars anlamnda tremi bir kelime olarak gstermektedir (1972: 719) (<kil-n). *** nisa (Ar.) kadn (BTH, II, 18). Arapadan giren bu alnt kelime, Bakurt Trkesinde birok Trk lehesinde olduu gibi kadn kavramn karlamak zere kullanlmaktadr. *** dx (Far.) kadn, kz (BTH, I, 293). Farsadan alnt olan kelime Bakurt Trkesinde kadn ve kz iin kullanlmakla birlikte yaygn deildir. *** grajdanka (Rus.) yurtta, vatanda, kadn; kadna seslenme sz (BTH, I, 237). Bu kelime de Rusadan alntdr.
2.
Kadnn toplumdaki statsn ifade eden kelimeler
abstay din bilgiye sahip kadn; din ehlinin hanm (BTH, I, 21). teyze kelimesi iin Tekin *tay~tay eze-si day ablas, anne tarafndan yaa byk kadn veya kz akraba etimolojisini yapmaktadr (1960: 294). Buradan hareketle abstay kelimesinin abz okumu, kltrl, bilgili kii (<Ar. xf) (BTH, I, 21) kelimesi ile teyze kelimesinin yapsndaki taydan meydana geldii dnlebilir. Her ne kadar Trk lehelerinde tay~tay~day biimleri annenin erkek kardei, yaa byk olan insanlara seslenme biimi (Li 1999: 132-133) anlamlarna geliyorsa da burada birleik kelime formunda da din bilgiye sahip olan, toplumda sayg gsterilen kadndan bahsedilmesi bakmndan anlama uygun dmektedir. tabik din ehlinin hanm (BTH, II, 54). ta belirli bir ii en iyi ekilde yapan, hner ehli, herhangi bir iin bilgesi (BTH, II, 54) kelimesi ile bik zengin kadn, hoca kadn; kadnlara saygyla seslenme sz (BTH, I, 141) kelimesinin bir araya gelerek oluturduu bu birleik kelime din konusunda bilgili, usta olan din adamnn hanm anlamna gei yapmtr (<ta +bik). xansa kadn, han kadn (BTH, II, 530). Bakurt Trkesinde xan Trk ve Mool halklarnn devlet bandaki kiisi anlamndadr. Kelime, Eski Trkeden gnmze xan~qan han, kral, hkmdar (Rsonyi 1963: 77; Arat 1979: 174; Atalay 1991: 212; Caferolu 1993: 54; Teniev 2001: 668; Gabain 2003: 273) anlamlaryla gelen kelime ile -sa (<a) ekinin bir araya gelmesiyle tremi olmaldr. Yuldaev bu -sa/ snin kadna iaret eden ve Eski Trkeden gelen bir ek olduunu belirtir ve qasa grc, gen kelimesini rnek verir (1981: 101) (<xan+sa). xanm evlenmi kadn, dii olan; tannmayan kadn iin kullanlr (BTH, II, 530). aatay, m sonsesle hanm, begm, aym kelimelerinden bahseder. Sz konusu kelimelerdeki mnin teklik 1. ahs iyelik eki olarak izah edildiini belirtir. Dier yandan hanm kelimesinin Farsa xanuman ev, aile kelimesinden gelmi olabileceini ifade eder. yelik ekiyle oluturulan ism dul kadn, terim hametmaap, majesteleri kelimeleri ile kzm, canm, sevgilim vb. kelimelerinin sevgiyle ilgili aidiyet ve nlem gibi kullanlmakta olduunu belirtir (1962: 16,17) (<xan++m). kl gelin, nianl, sevgili; eski yllarda evlenilen kadn (BTH, I, 592). kele kelimesi Anadoluda kz, gzel anlamlarna gelirken, kele gzel, gen kadn, nianl anlamlarndadr (aatay 1962: 37). Clausonun kiln kelimesinin kel- fiil kkne balamasndan hareketle (1972: 719) bu kelimenin de ayn fiilden tredii sylenebilir; ancak kelimenin eki iin dnlmesi gerekmektedir.
hylm dostun, arkadan hanm; dostun hanmna seslenme sz; dostlarn, arkadalarn hanmlar (birbirlerine gre) (BTH, II, 621). Tpk hanm, begim, terim kelimelerinde olduu gibi hyl kelimesinin teklik 1. ahs eki alm eklidir. hyl hrmet edilen, deerli (BTH, II, 621) anlamndadr. Kelime Tatar Trkesinde syl ikraml, ikram verilen anlamyla kullanlmaktadr (ner 2009: 237) (<hyl+m). xanbik han kadn (BTH, II, 530). Szlkte tarih bir kelime olarak gsterilmektedir. xan ve bik zengin kadn, hoca kadn, kadnlara saygyla seslenme sz (BTH, I, 141) kelimelerinin oluturduu birleik kelimedir (<xan+bik). xujabik ev sahibinin kadn (BTH, II, 544). xuja herhangi bir konuda bilgi sahibi olan, ev sahibi, ailenin reisi (BTH, II, 544) kelimesi ile bik zengin kadn, hoca kadn, kadnlara saygyla seslenme sz (BTH, I, 141) kelimesinden olumutur (<xuja+bik). ygsy asker kars (BTH, I, 323). yg aabeyin kars, gelin ve sy ocuun annesi, seslenme sz, anne kelimelerinin oluturduu birleik kelime (<yg+ sy). kndk inh/ kndk by doan ocuu kabul edip gbeini kesen kadn (BTH, I, 489). kndk gbek anlamndaki kelimeyle oluturulan tamlama Bakurt toplumunda doumdan sonra bebein gbek ban kesen kadn iin kullanlan isimdir. knd ok hanml bir erkein dierlerine gre hanmlarndan biri, rakip, denk, kuma (BTH, I, 541), aatay, Kazan Tatarcasndaki knde, zbekedeki knda, kndo kelimelerini kni ortak, metres kelimesinden getirmektedir (1962: 37). Kelime Eski Uygur Trkesinde kni kskanlk (Caferolu 1993: 82) ve DLTde kni kuma (Atalay 1991: 399) Clausonda kni kskan (1972: 727) ekliyle bulunmaktadr (<kni+d). hw inh su annesi: yeni doan ocuu ilk defa suya sokan kadn (BTH, II, 632). Bu tamlama da yine doumdan sonra ocuu ilk defa ykayan kadn iin kullanlmaktadr. k esk. kle kadn (BTH, I, 543). kng karava, cariye, kadn kle (Caferolu 1993: 82, Ergin 1995: 123; Ata 1997: 411; Gabain 2003: 285) kelimesi Eski Trkeden beri kullanlagelmitir. knrk denk, kuma, kskan (BTH, I, 543). Bu kelime de yine kni ortak, metres, kskanlk kknden geliyor olmaldr (bkz. knd). Bakurt Trkesinde knrk az. Hibireye raz gelmeyen, hibireyi kabul etmeyen, doyumsuz anlamndaki isim ve knrkw az. Hibireye raz gelmemek, hibireyi kabul etmemek fiili bulunmaktadr. Bu isim ve fiilden de hareket edilerek kelimenin isimlerden fiil ya-
pan +(X)rkA- eki (Erdal 1991: 458-461) ve yine fiilden isim yapan ekiyle tredii dnlebilir (<kni-rk->knrk) dnlebilir. Ancak bununla birlikte Clauson kndz, doru olmak fiilini aklarken Kodeks Kumanikusta geen kn- kabul etmek, onaylamak fiilini vermitir (1972: 726). Bu durumda knrk ve knrkw kelimelerinin kknn bu fiilden geldii dnlrse belki kni ortak, metres, kskanlk kelimesinin de kknn bu fiil olduunu sylemek mmkn olabilir. baybik zengin, varlkl adamn kars (BTH, I, 107). bay zengin, varlkl (BTH, I, 107) kelimesi ile bik zengin kadn, hoca kadn. Kadnlara saygyla seslenme sz (BTH, I, 141) kelimesinden meydana gelen birleik yap (<bay+bik). baybis zengin, varlkl adamn kars (BTH, I, 107). Bu birleik kelime ise bay zengin, varlkl (BTH, I, 107) ve bis erkein ailedeki ei, kadn, cemaat; evlenen kadn kz (BTH, I, 148) kelimeleriyle olumutur (<bay+bis). tuqal rakip kadnlarn en genci (BTH, II, 405). aatay bu kelimenin gen ikinci kadn manasnda olduunu syledikten sonra, toqal eqi boynuzsuz kei, toqal sr boynuzsuz inek kelimelerinden hareketle, birinci kadna nazaran ikinci kadnn kendisini mdafaa edecek durumda olmamasndan dolay kelimenin gen ikinci kadn anlamna gei yaptn belirtmitir (1962: 33). Kimi zaman mecaz yoluyla hayvanlardan insanlara geen isim ve sfatlara rastlanlabilmektedir. Benzetmenin bir ileri aamas olan ve anlatma g kazandrmak zere kullanlan bu yola aktarma ad verilmektedir (Aksan 1997: 98; Pilanc 2000: 78). *** sir (Ar.) esir olan kadn (BTH, II, 756). xirt (Ar.) kadnlarn sonsuza kadar szletii, hediyeletii dostu, kadn arkada (BTH, II, 762). Kelimenin Bakurt Trkesinde dier anlam len kiinin ruhunun gidecei dnya, teki dnya eklindedir. Kelime axirt du vb. gibi bir tamlamadan ikinci kelimenin dmesiyle eksilti (ellipsis) meydana gelmi olmaldr. hrm (Ar.) Mslmanlarda birok kadnn birlikte durduu ev veya oda; Mslman erkein kadnlar (BTH, II, 554). mlik (Ar.) kadn padiah; padiah hanm, hansa (BTH, I, 851). mslim (Ar.) Mslman olan kadn (BTH, I, 830). qar (Ar.) erkei olan kadn (BTH, I, 648). yriy (Ar.) hizmeti kadn, cariye; gnle ho gelen kadn, sevgili (BTH, I, 468). zwj (Ar.) kadn (kocasna gre) (BTH, I, 360).
*** kmpr (Far.) ya byk olan kadn; nine (BTH, I, 592). ahin (Far.) ahn hanm, kadn ah (BTH, II, 654). Szlkte Farsa olarak verilen bu birleik kelime, Farsa ah ile Bakurt Trkesinde in anne, ocuu olan kadn. (BTH, I, 389) kelimesi ile olumu olmaldr (<ah+in). *** dama (Rus.) dansta erkein kavalyesi olan kadn; kt oyununda kadn eklindeki kart (BTH, I, 262). favorit (Rus.) kadnlarn gzde olan, favori olan (BTH, II, 506). haldatka (Rus.) az. asker hanm (BTH, II, 567), Rusa, soldatka kelimesinden Bakurt Trkesinin karakteristik zelliklerinden biri olan s>h deiimi yoluyla alntlad kelime. korolewa (Rus.) kralie (BTH, I, 529). monaka (Rus.) rahibe (BTH, I, 814). printsessa (Rus.) prensin hanm veya kz (BTH, II, 110). 3. Mitoloji veya din ina sistemleri ierisinde kadnla ilgili kelimeler
albat hurafeye gre uzun sar sal, uzun boyunlu kadn klnda grnen cin peri (BTH, I, 49). bisura uzun sar sal korkun kadn klnda mitolojik kii (BTH, I, 148). msky din hurafelere gre eitli klklara giren kt tabiatli sihirli kadn, vampir (BTH, I, 356). *** alih (Ar.) kadn cinsindeki tanr; ilahe (BTH, I, 51). ilah (Ar.) kadn cinsinden tanr (BTH, I, 373). *** muza (Rus.) ilham perisi; mz. Grek mitolojisindeki fen ve sanat koruyan dokuz kadn ilahtan birisi (BTH, I, 835). nimfa (Rus.) eski Grek mitolojisinde tabiat glerini pskrten kadn klndaki tanr (BTH, II, 17).
4.
Toplumdaki uygunsuz tavr ve davranlara gre kadnla ilgili kelimeler
kyk az. hafif, iffetsiz, ahlaksz kadn (BTH, I, 487). ky ceza, bakm, hizmet, kovan delii kknden geldii dnlebilir. hyrk metres, herhangi bir erkekle nikhsz yaayan kadn, (o erkek iin) (BTH, II, 600). hyr seven (BTH, II, 600) anlamndaki sfat fiille genilemi kelime ile yine isim kklerinden yeni isim ve sfatlar treten ka/-k ekinden meydana gelmitir. Kelimenin kk hy- fiili Bakurt Trkesinde sevmek anlamndadr (< hy-rk). *** fxi (Ar.) yoldan kan, kt kadn, oyna kadn (BTH, II, 525) 5. Kadnn evlilik ba ile ilgili durumunu ifade eden kelimeler
haltan yksz, hibir eysiz, eli bo; ocuu olmayan kadn, ss (kadn iin) (BTH, II, 569). Kelimenin kknn hal- salmak, brakmak (BTH, II, 570) fiiline dayand sylenebilir. -t fiilden fiil yapan ek ile fiilden isim yapan an/-n eki ile tremi olabilir (Yuldaev 1981: 180, 254) (<hal-t-an) twhw hamile kalamayan (gen kadn iin) (BTH, II, 436). Bakurt Trkesi szlnde ayr madde banda verilen tw kelimesinin anlamlarndan biri ksr, oucu olmayan (BTH, II, 435) eklindedir. Kelime bu kkten geliyor olmaldr. -hw, -hw, hw, -hw eki ise isim kklerine gelerek benzerlik, gibilik ifade eden sfatlar tretir (<tw-hw). yg qatn nceden kocas olan ancak ikinci defa evlenen kadn (BTH, I, 323). Bu birleik kelime de akrabalk ismi ve kadn kelimesinin birleerek oluturduu bir yapdr. yglt kz olmayan, nce yenge olan; aabeyi ldkten sonra e olarak alnan kadn (BTH, I, 323). yg aabeyin kars, byk kardelerin hanmlar; onlara seslenme sz (BTH, I, 322) kelimesine, -lata, -lt ekinin gelmesi suretiyle olumutur. lata, -lt eki Bakurt Trkesinde say isimlerine gelerek arlk yapt (Yazc-Ersoy 2007: 762) gibi baz niteliksel sfatlar ile temel rakamlara gelerek isimler tretir (Yuldaev 1981: 202) (<yg-lt). *** it (Ar.) kocasz kalan kadnn ikinci kocaya gitmeden nce geirdii sre (BTH, I, 247). xamil (Ar.) hamile olan kadn, ykl (kadn iin) (BTH, II, 529).
*** knizk (Far.)gen yata dul kalan kadn; metres (BTH, I, 593). *** fraw (Rus.) Almanyaya veya baka lkeye gelin giden kadn; evlenen kadna seslenme sz (BTH, II, 520). 6. Kadn iin kullanlan sfatlar
Aym gzel, saygn, ssl. (kadn iin) (BTH, I, 36). ay ay (BTH, I, 32) kelimesinin teklik 1. ahs iyelik eki almasyla olumu olan kelime benim aym anlamndan mecaz yoluyla benim sevgilim eklinde tremitir (aatay 1962: 16). Rsony da kelimenin anlamn Timur ve Dulat olullarnn saraylarnda han ve belerin karlarna ve kzlarna verilen san olarak vermitir (1963: 76). hyr az. yava hareket eden kadnlara sylenir (BTH, I, 622). Yine aktarma yoluyla anlam geiine uram bir kelime. hyr st salan byk ba hayvan, sr kelimesinden srn yava hareket etmesine benzetme yoluyla olumutur. Kelime daha ok Bakurt azlarnda kullanlmaktadr. ink normalden daha kk vcutlu kadn (BTH, I, 390). in ocuu olan kadn (kendi ocuuna gre), anne (BTH, I, 389) kelimesine -k ekinin getirilmesiyle olumutur (<in-k). inks annesine benzeyen (BTH, I, 390). in anne, ocuu olan kadn. (BTH, I, 389) kelimesine gelen -as, -gs, -qas, -ks benzerlik ekinden olumutur (<in-ks). ins huylar ile annesine benzeyen ocuk (BTH, I, 390). Bu kelime de yine in anne, ocuu olan kadn. (BTH, I, 389) kelimesinden treyen bir kelimedir. Yuldaev s eki iin ebeveyn isimlerine gelerek bu isimlerden gibi, benzer anlaml sfatlar trettiini belirtir (1981: 183) (<in-s). irwk tabiat erkeke olan kadn (BTH, I, 394). Yuldaev, Bakurt Trkesinde isimlere gelerek benzerlik, gibilik ifade eden hl/-hl, -hw/-hw eklerini anlatrken, bu eklerin fonksiyonuna benzer bir ekten, gney azlarnda Orenburg, Kuybevskoy, Saratovskoy blgelerinde renk isimlerine gelen ve rengin daha az younluunu anlatmak zere kullanlan qaralaw siyahms, harlaw sarms, yllw yeilimsi rneklerindeki -law/ -lw ekinden bahsetmitir (1981: 197). Kltme ifade eden sfatlar yapan ekler listesinde Kazak Trkesinde kkeni belli olmayan bir ek olarak Serebrennikov ve Gadjieva da bu ekten bahsetmitir (2011: 110). bulatov da Bakurt Trkesi azlarn birbirinden ayran zellikleri sralarken, dou azlarnda -lq, -l, -
la, -lql, lqh -laan, -lata, -lap, -lan eklerinin /r/, /y/, //, /w/ sesleriyle biten kklerden sonra //li ekilleriyle eklendiini ifade etmitir: (rq kase, yyw adr, mrgn binlerce, syy ay dkmek) (1972: 31-32). Bakurt Trkesi szlnde yyw az. adr (BTH, I, 459) kelimesi de tpk irwk kelimesinde olduu gibi -law/ -lw (az. -aw/ w) ekiyle tremi olmaldr. Bu durumda irwk kelimesinin ir erkek (BTH, I, 392) kelimesi ile benzerlik gibilik ifade eden -aw/ w (<law/lw) ve isimlerden isim ve sfatlar treten ka/-k ekleri ile olutuunu syleyebiliriz (<ir-w-k). qatma az. kadnca (BTH, I, 657). qatn kelimesine benzerlik, gibilik ifade eden sa ekinin gelmesiyle oluan kelime azlarda kimi ses deiimlerine uramtr. Edeb dildeki /s/ nin // sesine dnn bulatov zellikle gney azlarnda Tatar Trkesinin etkisiyle nce // olarak sylendiini ardndan sesin // ye dndn ifade eder. Yani deiim nce s> daha sonra > eklinde gelimektedir (1972: 37) (qatnsa). qatnl evlenmi, hanm olan (BTH, I, 657). Bu kelime de qatn ve isimlerden sfatlar treten -l, -l, -l, -l ekinden meydana gelmektedir (<qatn-l). qatna kadnca, kadn tabiatli (BTH, I, 657). bkz. qatma qutarbik az. nazlanan, beenilen, krtan kadn (BTH, I, 708). qutar kelimesi de Bakurt Trkesinde gzel, ho anlamlarna gelmektedir. Kelime yine bik kelimesi ile birleik kelime oluturmutur (<qutar +bik). qupbik az. giyinmeyi, sslenmeyi seven kadn (BTH, I, 703). qup gzel, ho (BTH, I, 703) kelimesi ile, bik zengin kadn, hoca kadn. Kadnlara saygyla seslenme sz (BTH, I, 141) kelimesinden olumutur (<qup+bik). qursaq kukla, giyinip sslenip gezmeyi seven hafif tabiatl kadna sylenir (BTH, I, 707). Burada da kukla anlamndan hareketle benzetme yaplm ve kelime anlam deiimine uramtr. sara vahi (Kadna iin) (BTH, II, 173). strlk ok konukan (genellikle tiz, nlayan bir sese sahip kadnlara sylenir) (BTH, II, 288). str-str ikilemesi tiz bir sesle durup dinlenmeden konumay ifade eden ses anlamna gelir. Buradaki yansma kkten strlw az. hi durmakszn konumak. (genellikle tiz, nlayan sese sahip kadnlar iin sylenir) (BTH, II, 288) fiili tremitir. strlk ise bu fiilden treyen isimdir (str-l-k). yalbr ba kz ocuklarna ya da kadnlara sylenen sz (BTH, II, 786). y hanm ok olan bir erkein en son hanm (BTH, I, 471).
*** mbd (Ar.) seven kadn (BTH, I, 844). mrxm (Ar.) len kadn (genellikle ondan bahsederken sylenir (BTH, I, 855). muq (Ar.) sevilen kadn (BTH, I, 845). mxbb (Ar.) sevgili (kadna iin) (BTH, I, 858). xyrnisa (Ar.) insafl, iyi olan kadn (BTH, II, 550). ymt (Ar.) toplum, meclis, cemaat; aileye alnan kadn (BTH, I, 464). zalim (Ar.) merhameti olmayan, kat yrekli kadn, zalim kadn (BTH, I, 344). zwji (Ar.) erkek ve kadnla ilgili (BTH, I, 360). *** bry (Far.) dzensiz, inat ocua ve kt ters kadna sinirlenip sylenir (BTH, I, 203). *** mry (Rus.) Rus kadn (BTH, I, 854). mtk (Rus.) az. Rus kadn; kadnlar azarlarken sylenir (BTH, I, 858). 7. Kadn ile ilgili akrabalk terimleri
aay-yg kendinden byk, anne babandan kk olan erkek ve kadn (BTH, I, 24). aay yaa kendisinden byk olan erkek karde; ya bakmndan kendinden byk anne babadan kk kii, bu kiiye seslenme sz (BTH, I, 24) ve yg aabeyin kars, byk kardelerin hanmlar; onlara seslenme sz (BTH, I, 322) kelimelerinin oluturduu bu birleik yap genel bir anlam iermektedir. apay yaa kendinden byk kzkarde, abla, retmen kadnlara saygyla seslenme sz (BTH, I, 66). kelime apa babann ya da annenin aabeyi veya onlardan byk kii (BTH, I, 66) kelimesinin y ile tremi eklidir. Kelimedeki y ise Bakurt Trkesi gibi dier baz Trk lehelerinde rastlanan aile ve akrabalk isimlerine gelen sayg-hitap pekitiricisidir (Yazc-Ersoy 2011: 109) (<apa-y). aphn erkek kardelerin kadnlar, elti (BTH, I, 68). Trk diline Moolcadan getii dnlen kelime Trk lehelerinde absn~abzn~wsin vb. rneklerde baz ses deiiklikleri ile elti anlamnda kullanlmaktadr (Li 1999: 303-304).
aphn-z ailedeki kadnlar, eltiler (BTH, I, 698). aphn kelimesi ile ikileme oluturan z kelimesi, DLTde abla (Atalay 1991: 90) anlamnda iken Kitb al-drk li-Lisn al-Atrkte teyze anlamlarnda olup bugn dier lehelerde TT. eze teyze, hala, Trkm. eze, ez anne, abla, Krg. ez teyze, yenge anlamlarnda yaamaktadr (Li 1999: 141). by nine, byk yataki kadn, anne ile babann ablas veya onlardan byk kadn; byk yata olan kiinin hanm veya ona seslenme sz (BTH, II, 733). b az. anne, byk anneye seslenme sz kelimesinin sayg- hitap pekitirici ekiyle tremi eklidir (Yazc-Ersoy 2011: 102) (<b-y). s ocuu olan kadn, anne (kendi ocuu iin) (BTH, II, 322). kelime Eski Trke ee aabey, byk karde, byk kz karde (Clauson 1972: 20; Atalay 1991: 86; Caferolu 1993: 45) kelimesinin >s ses deiimine uram eklidir. sy ocuun annesine seslenme sz (BTH, II, 757). Bu kelime de yine y sayg- hitap pekitirici eki ile meydana gelmitir (<s-y). bald kadnn kz kardei (kocasna gre) (BTH, I, 112). Kelime Eski Trkeden bu yana tarih ve ada Trk lehelerinde kullanlmtr (Li 1999: 290-293). bikm kadn iin kocasnn ablas, grmce (BTH, I, 141). bik zengin kadn, hoca kadn, kadnlara saygyla seslenme sz (BTH, I, 141) kelimesinin xanm, aym vb. gibi teklik 1. ahs iyelik eki alm ekli olmaldr (Li 1999: 294) (<bik-m). biks kadn iin kocasnn kzkardei, grmce, az. gelin (BTH, I, 141). Bu kelime de yine bik zengin kadn, hoca kadn, kadnlara saygyla seslenme sz (BTH, I, 141) kelimesinden tremitir. Li, kelimede bulunan snin , , - ekleri gibi aslen kltme olduunu ifade etmitir (1999: 294) (<bik-s). bl birbirlerine gre kzkardelerin ocuklar, teyze ocuklar, yeenlerin ocuklar, kuzen, torun olu (BTH, I, 182). Li, kelimenin Moolcadan getiini syledikten sonra kullanld Trk lehelerinden rnekler verir (1999: 183). blsr kzkarde ocuklar birbirlerine gre, teyze ocuklar, kuzen (BTH, I, 183). Bakurta-Rusa szlkte kelime iin torun kz anlam verilmitir (1958: 125). Li de kelimenin bl teyze olu, torun olu, blsr teyze kz, torun kz olarak beklendiini ifade eder. Yuldaev sa/-s eki gibi sar/-sr ekinin de kadna iaret eden ve Eski Trkeden gnmze gelen bir ek olduunu belirtir ve blsr kelimesinin yannda yynsr torun kelimesini rnek verir (1981: 101) (<bl-sr). hlw kendinden kk kz kade; kendinden kk kadnlara seslenme sz; az. kadn iin kocasnn byk kz kardei, byk grmce (BTH, II, 624). Kelimenin
Bakurt Trkesindeki dier anlam Kyafeti, boyu bosu gzel olan eklindedir. Kzkarde anlam buradan gelimi olmaldr. Kelime dier Trk lehelerinde de kullanlmaktadr. Tatar Trkesinde sluv gzel, gzel yzl (ner 2009: 235), Kazak Trkesinde sulu, Krgz Trkesinde sul (KTLS: 296-297). hl kendinden kk kzkarde (BTH, II, 584). hlk az. kendisinden kk kadn ve ona seslenme sz (BTH, I, 584). hl kendinden kk kzkarde (BTH, II, 584), -ke ekinin bir araya gelmesiyle olumutur (<hl-k). in anne, ocuu olan kadn (BTH, I, 389). Trk dilinin tarih ve ada dnemlerinde ana kelimesinin n~in~nn~anne ve anay~ny~iny~aney gibi ekilleri kullanlmtr (Pokrovskaya 1961: 22; Li 1999: 119-120). iny anne; anne babadan daha byk olan kadn, ona seslenme sz (BTH, I, 389). in anne, ocuu olan kadn (BTH, I, 389) kelimesinin yine y sayg-hitap pekitirme ekiyle tremi eklidir. kiln gelin, olun hanm (BTH, I, 496). bkz. kiln-kiltn kilnd aabey ve kardein hanmlar; (birbirlerine gre) elti (BTH, I, 497). gelin, oulun hanm. (BTH, I, 496) kelimesinin da/-d ekiyle tremi eklidir (<kilnd). qarsq nine (BTH, I, 645). qaynbik~qynbik erkein ablas (hanmna gre) ve kadnn ablas (erkee gre), grmce (BTH, I, 751). Bakurt Trkesinde qayn~qyn kelimesi akrabalk ismi anlamyla szlkte madde ba olarak yer almamaktadr. Ancak bu kelimeyle oluturulan birleik kelime formunda birok akrabalk ismi mevcuttur. Clauson kelimenin eski biiminin qadn, qan (<*qdn) eklinde olduunu, baz fonetik deiikliklerle de kayn olabileceini ifade etmi ve evlilik ile ilgili anlamna geldiini belirtmitir. Kelime aslen kaynata anlamnda kullanlm olmakla birlikte daha sonra genellemi olmaldr (1972: 602). Li de kelimenin tek bana pek kullanlmadn daha ok kayn ata eklinde birleikler oluturduunu vurgulamtr (1999: 65). Kelime Trkenin tarih dnemlerinde kullanlmtr: qazn~qayn~qadhn kayn, dnr, hsm (Atalay 1991: 288, 285, 248), qan kaynata (Arat 1991: 214), qayn amcazade (Ata 1998: 208). Bugn ada Trk lehelerinde de yine bu kelime ile oluturulan birleik kelimeler akrabalk isimlerinde kullanlmaktadr (Li 1999: 66-69). Burada da kelimenin bik kelimesi ile bir araya geldiini gryoruz.
qaynhl~qynhl kocann kzkardei (hanmna gre), grmce (BTH, I, 751). qayn ve hl kendinden kk kzkarde (BTH, II, 584) kelimelerinin oluturduu birleik kelimedir. qaynyn~qynyn kocasnn enitesi (hanmna gre) (BTH, I, 751). Bu kelime ise yine qayn ve yn byk ablann kocas ve ona seslenme ekli (BTH, I, 309) kelimeleriyle kurulmutur. qaynyg~qynyg hanmn yengesi (erkeine gre) (BTH, I, 751). Bu birleik kelime de qayn ve yg aabeyin kars, byk kardelerin hanmlar; onlara seslenme sz (BTH, I, 322) kelimelerinden meydana gelmitir. qyn kocann annesi (hanmna gre) ve hanmn annesi (kocasna gre) (BTH, I, 751). Bu kelime de qyn kelimesinin oluturduu birleik kelimelerden biridir. Birleik ismin ikinci kelimesi ana~n~in anne (BTH, I, 61) kelimelerinin birleimiyle olumutur. Bakurt Trkesinde in ekli her iki szlkte de bulunmamakla birlikte nn ekline Bakurta-Rusa Szlkte rastlanmaktadr (qyn-n). qasa evlenen kzla gencin veya kadnla erkein anne babalarndan kk olan kadn akrabalar (birbirlerine gre), az. nsanlarn tanmad ve kendisinden gen kadna seslenme sz (BTH, I, 666). qa evlenen kzla erkein birbirlerine gre anna babalar, dnr, erkek grc (BTH, I, 665), kelimesiyle sa ekinden tremitir. Yuldaev bu sa/ -snin kadna iaret eden ve Eski Trkeden gelen bir ek olduunu belirtirken bu kelimeyi rnek verir (1981: 101) (<qa-sa). lsy baba veya annenin annesi, byk anne, nine, az. Anneden byk kadn (BTH, II, 74). l byk, yal (BYH, II, 40) kelimesi ile sy ocuun annesi, annesine seslenme sz (BTH, II, 757) kelimesinin oluturduu birleik isimdir (<lsy). yg aabeyin kars, byk kardelerin hanmlar; onlara seslenme sz (BTH, I, 322). Kelime Trk dilinin tarih ve modern lehelerinde kullanlmtr (Clauson 1972: 950; Li 1999: 272-276). *** yft (Far.) ailedeki e, kadn ya da erkek. (BTH, I, 338). yftlk (Far.) bir erkein nikhl kars olma. (BTH, I, 338). *** tty (Rus.) annenin kardei, teyze (BTH, II, 451). Rusa tetya teyze kelimesinin Bakurt Trkesinde ald ekiller olan bu kelimenin tt ekli Bakurt Trkesin-
de kullanlmamakta, ancak bu trevde yaamaktadr. Aile ve akrabalk isimlerine gelen sayg- hitap pekitiricisi y ile tremitir (Yazc-Ersoy 2011: 102-103) (<tt-y). 8. Kadna seslenme ifade eden kelimeler
sh erkein hanmna seslenme sz (BTH, II, 757). s ocuu olan kadn, anne (kendi ocuu iin) (BTH, II, 322) kelimesinin teklik 3. ahs iyelik ekli eklidir (<s- h). al ok gzel ve kymetli, asil, deerli, pahal (<Ar. al) al q iyi huylu, gzel kadnlara sylenir (BTH, I, 86). gzlm kadna sevgi iin seslenme sz (BTH, I, 241). gzl ok gzel, alml; iyi kelimesinin teklik 1. ahs iyelik ekli eklidir (<gzl--m). fln kadna seslenirken sylenmeyen ismi yerine kullanlr (BTH, II, 524). glky kadna sylenen beenme, sevgi sz (BTH, I, 234) (<gl-ky). hlwqay kz ocuuna, gen kadnlara sinirlenip sylenen sz (BTH, II, 624). hlw kendinden kk kz kade; kendinden kk kadnlara seslenme sz; az. kadn iin kocasnn byk kz kardei, byk grmce (BTH, II, 624) kelimesi ve +ky Bakurt Trkesinin sevgi, efkat, kltme ifade eden ekiyle tremitir (<hlw-qay) (bkz. hlw). hlwqas bkz. hlwqay; hlw kelimesinin bu defa qas benzerlik eki ile tremi biimidir (<hlw-qas). knty kpek gibi canllarn annesi; kadnlar azarlarken ktlerken sylenir (BTH, I, 492). qarnda erkeklerin kendisinden kk olan kadnlara seslenme sz (BTH, I, 649). qarn karn (BTH, I, 648) kelimesi ve da ortaklk bildiren isimden isim yapm ekinden meydana gelmitir (<qarn-da). bry dzensiz, inat ocua ve kt, ters kadna sinirlenip sylenir (BTH, I, 203). bik zengin kadn, hoca kadn; kadnlara saygyla seslenme sz (BTH, I, 141). gzl ok gzel, alml, iyi. gzelim: kadna sevgi iin seslenme sz (BTH, I, 241). hylm dostun, arkadan hanm; dostun hanmna seslenme sz; dostlarn, arkadalarn hanmlar (birbirlerine gre) (BTH, II, 621). Tpk hanm, begim, terim keli-
melerinde olduu gibi hyl kelimesinin teklik 1. ahs eki alm eklidir. hyl hrmet edilen, deerli (BTH, II, 621) anlamndadr (<hyl+m). qasa evlenen kzla gencin veya kadnla erkein anne babalarndan kk olan kadn akrabalar; (birbirlerine gre) az. insanlarn tanmad kendisinden gen kadna seslenme sz (BTH, I, 666). Kelime daha nce de gemi olmakla birlikte azlarda kullanlan anlam ile seslenme ifadesi tamaktadr. mkt az. Rus kadn; kadnlar azarlarken sylenir (BTH, I, 858). *** fraw (Rus.) Almanyaya veya baka lkeye gelin giden kadn; evlenen kadna seslenme sz (BTH, II, 520). grajdanka (Rus.) yurtta, vatanda kadn; kadna seslenme sz (BTH, I, 237). 9. Kadnn meslei ile ilgili kelimeler
araw hizmeti kadn (BTH, I, 85). zinas hayat kadnl yapan kadn (BTH, I, 352). Kelimenin kk Arapa olmakla birlikte s (<-) isimden isim yapma ekiyle tremitir (<zina-s). *** ib (Ar.) yazar, edebiyat kadn (BTH, II, 736). xadim (Ar.) hizmeti olan kadn (BTH, II, 525). mllim (Ar.) retmen kadn (BTH, I, 822). air (Ar.) iir yazan kadn (BTH, II, 642). *** aktrisa (Rus.) artist olan kadn. (BTH, I, 40). artistka (Rus.) artist kadn (BTH, I, 77). geroinya (Rus.) roman, piyes, sinema gibi eserlerde barol oynayan kadn. (BTH, I, 227). gorniny (Rus.) odalar toplayp bakan kadn. Oda hizmetisi, kat hizmetisi (BTH, I, 232). guvernantka (Rus.) mrebbiye (BTH, I, 240). mainistka (Rus.) daktiloda yaz yazan kadn (BTH, I, 794).
medsestra (Rus.) hemire (BTH, I, 795). nana (Rus.) ocuk yurdunda hasta bakc, dad (BTH, II, 31). sanitarka (Rus.) hastabakc kadn veya kz (BTH, II, 169). soprano (Rus.) en dk dzeydeki kadn sesi. az. Bu ekildeki sesle ark syleyen kadn (BTH, II, 219). 10. Kadn ile ilgili mekn ifade eden kelimeler akurlk hastanenin kadnlarn hasta olduu veya ocuk sahibi olduu zamanlarda yardm eden bilgi veren blm (BTH, I, 40). ata balah ata yrt: kadnlarn doup byd ky (BTH, I, 87). trkn evlenmi olan kadnn baba evi (BTH, II, 422). DLTde trkn oymaklarn, hsmlarn topland yer, ana baba evi olarak gemektedir (Atalay 1991: 674). *** darlmllimt (Ar.) kadnlarn retmen olmak iin okuduklar okul (BTH, I, 265). hrm (Ar.) Mslmanlarda birok kadnn birlikte durduu ev veya oda; Mslman erkein kadnlar (BTH, II, 638). xrm (Ar.) Mslmanlarn kadnlarnn durduu ev veya blme, harem (BTH, II, 554). 11. Kadnn kyafetleri ile ilgili kelimeler almiw kadnlarn gmleinin srma paralarla sslenmi sklebilen geni ksm (BTH, I, 55). basa kadnn tilki gibi hayvanlarn baldr derisinden dikilen d kyafeti (BTH, I, 118). brknsk kadnn yzn kapatan ba rts (BTH, I, 164). brw brmek, bkmek (BTH, I, 164) fiil kkne gelen kn ve fiillerden isim yapan sk eki ile tremitir (<br-kn-sk). itk st giyimin belden aadaki ksm. Etek. Kadnlarnn gmleinin altna katlanarak dikilen frfr (BTH, I, 413). iw gmlein gsten alr gibi kvrp dikerek oluturulan blm; kadnlarn gsn sslemek iin para basp srma diktikleri ss eyas (BTH, I, 365).
qalpaq kadnlarn rtlerinin altndan alnlarna giydikleri para ve mercanlarla ssl yuvarlak ba giyimi (BTH, I, 621). qartma kadnlarn bana giydikleri sivri dikilmi, inci mercan ve paralarla sslenmi eski apka (BTH, I, 646). qamaw kadnlarn mercan dizerek, para basarak uzun geni kuyruk brakp iledikleri eski ba giyimi (BTH, I, 662). qauqa kadnlarn alnlarna takmak iin mercan ve srmadan ssleyerek yaptklar kurdela, erit (BTH, I, 662). qata kadnlarn dantel ilenen uha konlu, deri bal, yksek topuklu ayak giyimi (BTH, I, 653). Ercilasun, kat, kata kelimelerinin anlam ve etimolojisi zerine yapt almasnda kelimenin tabaka anlamndan defa anlamna gei srecini Eski Trke ve Orta Trkede inceledikten sonra Nehcl Feradiste elbise iin takm anlamna geldiini belirtir ve kelimenin Gabain, Hamilton, Glensoyun grlerine paralel olarak ka- fiilinden t ile trediini ifade eder (2011: 18). Yksek topuklu ayakkab da kat, tabaka anlamlaryla ilgi kurularak olumu olmaldr. quyawlq Bakurt kadnlarnn iki Fransz rtsn birbirine ekleyen ba rts (BTH, I, 711). sltr gslk, Kadnlarn omuzlarna saldklar gslerine baladklar sslemeli giysi (BTH, II, 188). yawlq kadnlarn drt keli hafif kumatan ba rts (BTH, II, 809). yln etek, elbise, pamuksuz uzun st giyim (BTH, I, 319). *** prnj (Ar.) pee, eski Orta Asyadaki kadnlarn yzlerini kapatmak ve saklamak iin satan yaplan rt eklindeki giyim (BTH, II, 117). xijab (Ar.) kadnn yzn kaplayan perde, pee (BTH, II, 534). *** klp (Far.) kadnlarn yksek tepeli, arkay tamamen kapatan, sslerle bezenmi geni bir arkas olan eski ba giyimi (BTH, I, 592). tatar (Far.) eski nesillerden kalan kadnlarn bana sardklar bir ucu nakl uzun beyaz patiska (BTH, II, 325). ***
byustgaltr (Rus.) kadnn gslerini kapatan, derli toplu durmasn salayan zel kyafet (BTH, I, 208). dekolte (Rus.) dekolte (BTH, I, 271). jaket (Rus.) kadnlarn ksa st giyimi (BTH, I, 338). kofta (Rus.) kadnlarn belden yukardaki st giyimi; bluz; kadnlarn ynden ya da pamuktan yaplan scak tutan st giyimi (BTH, I, 531). kombinatsiya (Rus.) kadnlarn ilerine giydii gmlek, eski gmlek; kombinezon (BTH, I, 519). korsaj (Rus.) kadnlarn gmleinin belden stteki ksm (BTH, I, 529). korset (Rus.) korse (BTH, I, 529). lif (Rus.) styen (BTH, I, 767). lyfik (Rus.) Styen (BTH, I, 767). manto (Rus.) manto (BTH, I, 786). pantolon (Rus.) pantalon, kadnlarn ie giydikleri ksa i giyim (BTH, II, 99). reytuz (Rus.) kadn veya ocuklarn ilerine giydikleri uzun i giysisi (BTH, II, 133). sarafan (Rus.) uzun geni bir gmlee benzeyen nden tutturmal, kolsuz Rus halk kadn kyafeti (BTH, II, 173). leyf (Rus.) kadnlarn gmleklerinin arkadan srklenecek ekilde dikilen etek ucu (BTH, II, 661). tualet (Rus.) st giyim, genellikle kadnlarn st giyimi; tuvalet (BTH, II, 400). yubka (Rus.) belden aaya giyilen etekli kadn kyafeti (BTH, II, 764). 12. Kadnn eyalar ile ilgili kelimeler mylk sol omuzdan sa koltuk altna gelecek ekilde giyilen para ve mercanlarla sslenen kadn ss. (BTH, II, 749). haqal kadnlarn alttan yuvarlak ekilde yaptklar ortasna para, kenarlarna erit erit mercan bastklar s ss (BTH, II, 565). haraws rt altndan alna balamak iin ayak geniliinde yarm kar kadar uzunlukta beyaz keten kumaa ipekle ilenen ss eyas; (dnlerde erkek tarafnn
kadnlarna datlan kz hediyesi, haraws alanlar da kadnlara para verir) (BTH, II, 575). hptrk kadnlarn gmleinin etek ularna dikilen geni frfr (BTH, II, 637). ihlk para, mercan basarak alttan sslenen omuzlar rten kadn ss. Sa rgsnden salverilip arkaya taklr (BTH, I, 391). ih ense kelimesinin lk ekiyle tremi eklidir (<ih-lk). iw gmlein gsten alr gibi kvrp dikerek oluturulan blm; kadnlarn gsn sslemek iin para basp srma diktikleri ss eyas (BTH, I, 366). kkrks styen (BTH, I, 567). kkrk gs kelimesi ile s isimden isim yapm ekiyle tremitir (<kkrk-s). qatmar frfr, kadnlarn gmleinin ularna ilenen dar erit; frfr (BTH, I, 654). qaaws kadnlarn gslerine taklan tutturmal ss (BTH, I, 606). mskw frfr (BTH, I, 356). sulp kadnlarn balarna taktklar rtye yaptklar erit halindeki paralarla yaplan ss (BTH, II, 241). tk kadnlarn kyafetlerine, salarna gm paradan veya kalaydan delerek taktklar ss (BTH, II, 446). trlk kadnlarn gmleklerinin eteine baslan eitli renklerdeki erit (BTH, II, 389). tyaq kadnlarn sslerinin mercan dizip, ucuna para taklan iei (BTH, II, 379). yaa kadnlarn gslerine giydikleri ss (BTH, II, 774). yawrnsa kadnlar elbissesinin omuzuna koyulan ss (BTH, II, 810). ylklk omuza sa rgsnn zerinden taklan para, mercan basarak ve yine para, mercanlarla sslenip yaplan kadn ss (BTH, I, 315). ylk omuz kelimesi ile isimlerden isim yapan lk ekinde meydana gelmitir (<ylk-lk). ylksuq kadn elbisesinin omzuna koyulan srma pskl (BTH, I, 316). Bu kelime de ylk omuz kelimesi ile suq ekinin oluturduu tremi bir kelimedir (<ylksuq). ***
dwt (Ar.) sol batan sa koltuk altna indirip gse eip giyilen zerine para ve mercan baslan kadn ss (BTH, I, 303). *** broka (Rus.) kadnn gsne takt ss, bro (BTH, I, 168). dama (Rus.) dansta erkein kavalyesi olan kadn; kt oyununda kadn eklindeki kart (BTH, I, 262). ridikyul (Rus.) kadn antas, el antas (BTH, II, 140). talir (Rus.) bir suma denk gelen gm para; Bakurt kadnlarnn giyimine ss olarak baslan para (BTH, II, 303). tanketka (Rus.) topuklar olduka kaln ve yksek ayakkab; kadnlarn yazn giydii bu ekilde taban olan ayakkab (BTH, II, 309). 13. Kadna sylenen sevgi szleri kblk kbelegm: kadnlara sevgi sz olarak hitap iin kullanlr; kelebek gibi nazik hareket eden kzlara sylenir (BTH, I, 559). qarluas qarluasm: krlangcm, kadnlara sevgi ile seslenmede sylenir (BTH, I, 644). *** frt (Far.) frtm: kadna sevgiyle sylenen sz (BTH, II, 524). 14. Kadn kavram ile ilgili fiiller alw evlenmek, kadn almak, gelin almak (BTH, I, 57). ylnw kadn almak (BTH, II, 65). hraw dnrc olarak kadn bulmak iin sormak, kz istemek (BTH, II, 593). kilw bir erkein ei olarak aileye katlmak, evlenmek (BTH, I, 497). qatnqlanw salamlamak (BTH, I, 657). qatnalanw kadn iine mdahale etmek, kk olmak (BTH, I, 658). sw kocaya gitmek, evlenmek, hayatn kurmak (BTH, II, 256). talaq itw kadn kocasndan ayrmak (BTH, II, 301). talaqlaw kadn kocasndan ayrmak (BTH, II, 301). twhraw bir erkee k olmak (BTH, II, 436).
trw aileye hanm olarak getirmek, kadn e olarak gelmek (BTH, II, 394). strlw az. hi durmakszn konumak. (genellikle tiz, nlayan sese sahip kadnlar iin sylenir) (BTH, II, 288). Sonu Baqrt Tln Hlg ile Baqrtsa Russa Hlkin taranmas yoluyla elde edilen kadn kavramyla ilgili, sz varl ounlukla Trkenin tarih dnemlerinden bu yana kullanlan kelimeleri iine almakla birlikte, Bakurt Trkesine dier dillerden gemi kelimelerin says da az deildir. Bunlardan zellikle Arapa ve Farsadan alnan kelimelerin yannda Rusadan da nemli sayda kelime bulunmaktadr. Sz varl ierisinde olduka fazla Rusa kelime bulunduran Bakurt Trkesi iin kadn ile ilgili kelimelerde de durumun bu ekilde olmas artc deildir. Bu alnma kelimelerin younluu zellikle kadnn ss eyas ve kyafetleri ile ilgili sz varl ierisindedir.
KAYNAKLAR
AAKAY, Mehmet Ali (1954), Trkede Kelime Komalar, TDAY-Belleten 1954, s. 97-104. AKSAN, Doan (1997), Trkenin Gc, Ankara.
APALI, Yasemin (2011), Sosyolojik Adan Kadnlarla lgili Kalp Yarglar, Sleyman Demirel niversitesi, lahiyat Fakltesi Dergisi, S. 26, Isparta, s. 49-64. ARAT, Reit Rahmeti (1979), Kutadgu Bilig III ndeks, stanbul. ATA, Aysu (1997), Ksasl-Enbiya II Dizin, TDK Yay., Ankara. ATA, Aysu (1998), Nehcl-Feradis III Dizin-Szlk, TDK Yay., Ankara. ATALAY, Besim (1991), Dvan Lgat-it-Trk Dizini, Ankara. Baqrtsa Russa Hl k (1958), Moskova. Baqrtsa Russa Hl k (1996), Moskova. BTH: Baqrt Tln Hlg (1993), Moskova. CAFEROLU, Ahmet (1993), Eski Uygur Trkesi Szl, stanbul. CLAUSON, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford. AGATAY, Saadet (1962), Trkede 'Kadn' in Kullanlan Szler, TDAY-Belleten 1962, TDK Yay., Ankara, 1963, s. 13-49. ERCLASUN, Ahmet B. (2011), Kat Kelimesinin Corafi ve Semantik Yolculuu zerine, Dil Aratrmalar, S.8, Bahar, s. 9-21. ERDAL, Marcel (1991), Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the Lexicon, Harrassowtz-Wiesbaden. ERGN, Muharrem (1995), Orhun Abideleri, stanbul. ERKAL Mustafa (1987), Sosyoloji, Filiz Kitabevi, stanbul. GABAN, A. Von. (2003). Eski Trkenin Grameri, (ev. Mehmet Akaln), TDK Yay., Ankara. GKALP, smet Emre (2008), Trkiyede Kadn Giriimciler ve Kadn Yneticiler, Krkkale niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, (Yksek Lisans Tezi). GLSN, Arife (2008) Divan Lugatit Trkte Kadn ve Onun Dnyas, Uluslararas Trkiyat Aratrmalar Bilgi leni Bildirileri (28-30 Mays 2008), Ankara, 2009, s. 313-346.
GNDZ, Ferhunde (2000), Kadn gcnn Trk Ekonomisine Katlm Prof. Dr. Eyp Kemerlioluna Armaan, Cumhuriyet niversitesi, Eitim Fakltesi Yay., nder Matbaaclk, Sivas. NAN, Abdukadir (1998), Trk Mitolojisinde ve Halk Edebiyatnda Kadn, Makaleler ve ncelemeler 1, Ankara, s. 274-280. BULATOV, N. (1972), Hezirgi Bakurt Tili, Ufa. ZG, zkan (1973-75), slamiyetten nceki Trklerde Kadn, Trk Kltr Aratrmalar, XI-XII-XlII-X1V (1973-1975), s. 145-160.
KARAHAN, Akartrk (2006), Tarihi Trk Dilinin Sz Varlna Katklar: Kadnla lgili Kelimeler zerine, Bilkent niversitesi l. Uluslararas Byk Trk Dili Kurultay Bildirileri, Ankara, s.1-12.
KTLS: Karlatrmal Trk Leheleri Szl (1991), (Ed. Ahmet B. Ercilasun), Ankara. KULHARNA, G. . (2001) B- Xalqb Gzl Yarth, Bgnk Ymitt Baqrt Qatn-Q 21-22 Sentyabr 2000, Ufa, s. 118-121. L, Yong-Sng (1999), Trk Dillerinde Akrabalk Adlar, Simurg Yay., stanbul. NER, Mustafa (2009), Kazan-Tatar Trkesi Szl, TDK Yay., Ankara. ZDENER, Kadri Sreyya (1988), slam ncesi Trklerde Kadnn timai Yeri, Sosyoloji Konferanslar, S. 22, s. 225-235. PLANCI, Hlya Anadolu Azlannda Kadn in Kullanlan Szler zerine Bir nceleme, Kadn/Woman 2000 Kadn Aratrmalar Dergisi, Journal for Woman Studies, Dou Akdeniz niversitesi Yay., C.III, S. 2, 2002, s. 71-82. POKROVSKAYA, L.A. (1961), Termin Rodstva v Tyurkskix Yazkax, storieskoye razvitiye leksiki tyurkskix yazkov, (Red. E. . Ubryatova), Moskva, s. 11-81. RSNEN, Martti (1969-1971), Versuch Eines Etymologischen Wrterbuchs Der Trksprachen, C I-II, Helsinki. RSONYI, Lszl (1963), Trklkte Kadn Adlar, TDAY-Belleten 1963, TDK Yay., Ankara, 1988, s. 63-87. SA, Vahap (2001), Tarihsel Sre erisinde Trk Kadn Ve Atatrk, C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, C. 2, S. 1, s. 9-23. SAVCI Kemal (1973), Cumhuriyetin 50. Ylnda Kadn, Ankara. SEREBRENNKOV, B.A., N.Z. GADJEVA (2011), Trk Yaz Dillerinin Karlatrmal Grameri (ev. Tevfik Hacyev-Mustafa ner), TDK Yay., Ankara. SLEYMANOVA, Rima (2008), Bakurdistann 1917deki Sosyal Hayatnda Kadn Sorunu, Tarihten Bugne Bakurtlar, Tarih, Dil ve Kltr zerine ncelemeler (Haz. A.
Melek zyetgin, A. Merthan Dndar, lyas Kamalov), tken Yay., Ankara, s. 173177. TAKIRAN Tezer (1978), Cumhuriyetin 50. ylnda Trk Kadn Haklar, Babakanlk Yay., Ankara. TEKN, Talat (1960), Amca ve Teyze Kelimeleri Hakknda, TDAY-Belleten 1960, TDK Yay., Ankara, s. 283-294. TENEV, E. R. (2001), Sravnitelno-istorieskaya grammatika tyurkskix yazkov-leksika, Moskova. YAZICI-ERSOY, Habibe (2007), Bakurt Trkesi, Trk Leheleri Grameri, (Ed. Ahmet B. Ercilasun), Aka Yay., Ankara, s. 749-810. YAZICI-ERSOY, Habibe (2011), Bakurt Trkesinde Aile ve Akrabalk simlerinde Kullanlan -y Biimbirimi. Trkbilig, S. 21, s. 87-112. YULDAEV, A. A. (1981), Grammatika sovremennogo bakirskogo literaturnogo yazka, zdatelstvo Nauka, Moskova. ZIEME, Peter (1987), Some Remarks On Old Turkish Words For Wife, TDAY- Belleten- 1987, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1992, s. 305-309 ZLFiKAR, Hamza (1988), Kadn, Hanm ve Benzeri Adlar zerine, Trk Dili, C. LV, S. 434, s. 96-101.
Erzincan ve Yresi Azlarnda -sA Enklitii

The -sA Enclitic in the Dialects of Erzincan and its Locality
Turgut BAYDAR* ZET Trkede baz nedenlerden dolay enklitik edatlarna ve eklerine rastlanmaktadr. Bu durum hem standart dilde hem de azlarda kendini gstermektedir. Erzincan ve yresi azlarnda da baz kelimelerde -sA enklitii grlmektedir. Bu almada Erzincan ve yresi azlarnda -sA enklitii alan baz kelimelerin yaps zerinde durulmu; sz konusu kelimelerdeki -sA enklitiinin nedenleri izah edilmeye allmtr. ANAHTAR KELMELER Erzincan ve yresi azlar, enklitik, -sA enklitii. ABSTRACT There are postpositions and affixes of enclitic that are encountered in Turkish because of some reasons. This situation can be observed in both the standard language and dialects. Similarly, the -sA enclitic can be seen in some words in the dialects of Erzincan and its locality. In this study, it is emphasized the structure of some words in the dialects of Erzincan and its locality that have the -sA enclitic, and it is tried to be explained the causes of the -sA enclitic in the aforesaid words. KEY WORDS the dialects of Erzincan and its locality, enclitic, the -sA enclitic.
Yrd. Do. Dr., Erzincan niversitesi Eitim Fakltesi Trke Eitimi Blm
Trkede baz ekler ve edatlar eklendikleri kelimeleri zellikle pekitirmekte; bunun yan sra da istek, benzetme, olaslk vb. anlamlaryla etkilemektedirler. Erzincan ve yresi azlarnda da yapmaz-sa-n-sa, geer-se-m-se, durmazsan-sa, almaz-sa-n-sa, aramaz-sa-m-sa gibi yaplarda -sA, geldii kelimenin anlamn pekitiren bir enklitik1 olarak kullanlmaktadr. Trkede art ekinin yarg bildirmedii2 teden beri aratrmaclar tarafndan ifade edilen bir durumdur. Muharrem Ergin, art kipi hakknda unlar sylemektedir: Bu ek de yalnz ekil ifade eden bir ektir. Tasarlama kiplerinden biri olan art eklini meydana getirir. Hareketin art eklinde tasarlandn, art olarak dnldn anlatmak iin fiil kk ve gvdelerine art eki eklenir. art ekli en tipik bir tasarlama kipidir. Bu kipte fiil arta baland iin hibir hkm ifade etmez; hibir dilek, istek, temenni, zorlama anlatmaz. Yalnz isteksiz, dileksiz mcerret bir tasarlama ifade eder. art eklinin hibir hkm tamayan bu karakteri ile btn fiil kipleri iinde ok farkl bir durumu vardr. leride cmle bahsinde de greceimiz gibi, btn fiil ekimleri mstakil cmle yapabildikleri hlde art ekli art fonksiyonu ile hkml mstakil bir cmle deil, ancak hkm tamayan bal bir cmle kurabilmektedir (Ergin 1989: 292-293)3. -sA eki art ilevindeyken ifadede eitli boluklar amakta ve mesajn tamamlanmas iin -sA eki ile ekime girmi fiilin dnda baka bir kip eki ile ekimlenmi bir yklem aranmaktadr. yle ki Ahmet alsa / alrsa bu alsa ya da alrsa ifadeleri tam olarak bitmilik bildirmemektedir. Dolaysyla zihinlerde tamamlanmay bekleyen boluklar vardr ve bu boluklar da Ahmet alsa baarr ya da Ahmet alrsa baaracak gibi -sA ekli fiiller dnda baka kip ekleri ile ekimlenecek yklemlere ihtiya duymaktadr.
Enklitik terimi hakknda geni bilgi iin bk. Ahmet Bican Ercilasun (2008), La Enklitii ve Trkede Bir Pekitirme Enklitii Teorisi, Ankara: Dil Aratrmalar Dergisi, S.: 2, Bahar, s.3758 Ekin dilek anlamnda kullanld cmlelerde yarg bildirebildii bilinmektedir. rnek olarak bk. Zeynep Korkmaz (2003), Trkiye Trkesi Grameri -ekil Bilgisi-, Ankara: TDK Yay., s.676693 -sA eki ile ilgili olarak ayrca bk. Grer Glsevin, (1990), Trkede -sa art Gerundiumu zerine, Ankara: Trk Dili, S.: 467, s.276-279; Leyl Karahan (1994), -sa, -se Eki Hakknda, Ankara: Trk Dili, S.: 516, s.471-474
-sA ekli yaplarda art anlamn kuvvetlendirmek iin standart dilde eer edatna bavurulur. Baz azlarda ise kuvvetlendirme -sA enklitii ile yaplr. Erzincan ve yresi azlarnda -sA enklitiinin olduu yaplarda iki nemli husus dikkati ekmektedir. Birincisi, bu yaplarda -sA art ekinin mutlaka bir haber kipi ekinden sonra gelmesidir. kincisi ise bu haber kipinin kesinlikle geni zaman; sklkla da geni zamann olumsuzu olmasdr. Yani sralan; geni zamann olumlu veya olumsuz kipi, art eki ve -sA enklitii eklinde olmaktadr. Erzincan ve yresi azlarndaki bu tarz kullanmlar standart dilde byle ifade edilmezler. durmazsansa, yapmazsansa, almazsansa gibi yaplar standart dilde u ekilde ifade edilir: Eer durmazsan arparsn. Eer almazsan kazanamazsn. Eer dediim gibi yapmazsan ok zleceksin. Eer, artn daha etkili olmas istendiinde genellikle cmlenin bana getirilir ve bylece art anlam vurgulanm / pekitirilmi olur. Ergin, eer balacnn bu ilevi hakknda u bilgiyi vermektedir: eer, ger, yed. Bunlar art ifade eden veya art kuvvetlendiren edatlardr. Bana geldikleri cmleyi daha sonraki cmle veya cmlelere balarlar. Hepsi yabanc aslldr (Ergin 1989: 334-335).4 Erzincan ve yresi azlarnda ise cmle bana eer balac getirilmeden artn art anlam vurgulanmak / pekitirilmek istenmekte ve bu da -sA enklitii ile salanmaktadr. Sz konusu yredeki bu yaplar, o yre azlarnn karakteristik zelliidir. Aslnda Eer frene basmazsan arparsn yerine Frene basmazsansa arparsn denilerek bir tasarruf salanm olmaktadr. Verilmek istenen mesaj kuvvetlendirmek iin fazladan bir kelime daha kullanmak yerine ayn mesaj ayn kuvvette vermek / pekitirmek zere bir eke bavurulmaktadr. Trkede katmerli ekimler hikyenin art ve rivayetin art eklindedir. artn art eklindeki ekimlere standart dilde rastlanmaz. Bu ynyle Erzincan ve yresi azlarnda grlen bu yap standart dildeki katmerli ekimlerden ayrlr. Ayrca standart dildeki hikyenin art ve rivayetin art eklinde gr-
Farsa olan eer balacnn art kuvvetlendirme ilevi iin ayrca bk. Trke Szlk (2005), Ankara: TDK Yay., 10. bs., s.604; rnekleriyle Trke Szlk (2000), Ankara: MEB Yay., 2. bs., s.787
len katmerli ekimler de bu yapyla kartrlmamaldr. nk o yaplardaki sA ekleri eer balac ile bir paralellik arz etmez. Bu makale zerinde altm srete Erzincann Tercan ilesinden bir renciden duyduum bu yaplarn getii u iki cmleyi de burada vermek istiyorum. Bu dersi geersemse st snfta okuyabileceim. / Geemezsemse dnem tekrar yapacam. Dier rnekler gibi bu iki cmlenin de aka gsterdii gibi en sona gelen sA ekleri eer balacnn yerini tutmakta ve art anlamn kuvvetlendiren bir enklitik olarak grev yapmaktadr. renci, ayn cmleleri u ekilde ifade etseydi cmleler yine ayn mesaj verirdi. Yani katmerli ekimi yapan -sA enklitii ile eer balac arasndaki denklik bu rneklerde de dikkatleri ekmektedir: Eer bu dersi geersem st snfta okuyabileceim. / Eer geemezsem dnem tekrar yapacam. Mukim Sar Erzincan ve Yresi Azlar isimli almasnn Ek-Fiil balnn art Kipi alt balnda konu ile ilgili Tm az gruplarnda I. ve II. teklik ahslarn kip ekleri ahs ekinden sonra tekrarlanmaktadr diyerek yisemse, a rabaysamsa, byksemse, eysemse rneklerini vermitir (Sar 1995: 159).5 Efrasiyap Gemalmaz Erzurum li Azlar isimli almasnn birinci cildinin Ek-Fiil (veya Bildirme Ekleri) blmnde unlar sylemektedir: Ek-fiilin art ahslara gre yledir: Daha ok Yukar Karasu ve Yukar Aras azlarnda Teklik 3. ahs dnda, art eki ahs ekinden sonra tekrarlanr. Bu olayla oruhboyu azlarnda hemen hemen hi karlalmaz. aaysamsa / aaysamsa / aayisemse baciysamsa / baciysamsa / baciyisemse guziysamsa / guziysamsa / guziyisemse (Gemalmaz 1995: 331-337).
Sar, ayn alt baln devamnda dier ahslarda da art ekinin ahs ekinden sonra bir daha tekrarlandn ifade etmitir. bk. Mukim Sar (1995) Erzincan ve Yresi Azlar, Ankara: TDK Yay., s.159-160
Aratrmac yine ayn almasnn Birleik Kipler blmnde de Blgemiz azlarnda art Birleik Kipinin Grlen Gemi Zaman (rn.: aldiyisamsa), renilen Gemi Zaman (rn.: almiisamsa), imdiki Zaman (rn.: alirsamsa), Gelecek Zaman (rn.: alaca samsa), Geni Zaman (rn.: alrsamsa), Gereklilik (rn.. almaliyisamsa) kipleri kullanlr demektedir (Gemalmaz 1995: 374). Gemalmazn verdii bilgilerden ve rneklerden de aka anlalaca gibi -sA enklitii sadece Erzincan ve yresi azlarnda deil Erzurum azlarnda da grlmektedir. Hatta ayn yapnn Kars ili azlarnda da getiini Ahmet Bican Ercilasun Arpaay Kylerinden Derlemeler isimli eserin nceleme blmnn Eylemlerin Birleik ekimleri alt balnda . Bazen de, evre yerli azlarnda olduu gibi, koul eki tekrarlanmaktadr: getirersense diyerek bu yapdan bahsetmitir (Ercilasun 1998: 21). Leyl Karahan da Anadolu Azlarnn Snflandrlmas isimli eserinde Dou Grubu azlarnn Kuzeydou Grubu ile Bat Grubu azlarndan hangi zelliklerle ayrldndan bahsederken Erzurum, Van, Mu, Ar, Diyarbakr, Urfa azlarndaki sorarsamse, bra rsnsa, baciysa sa gibi kelimelerde kip ve ahs eklerinin sralan ilgi ekicidir demi, bu tr kullanla ve bu durumun bulunduu azlara dikkatleri ekmiti (Karahan 1996: 56-57). Leyl Karahann verdii bilgilerden yola karak ayn yapnn Dou Grubu azlarndan Diyarbakr aznda Siz bn bi alabal bulursazsa, ben bu yarayi ra at derem (Erten 1994: 58) ve Urfa aznda vuracahsansa, deca sansa (Edip 1991: 53-54) getiini de tespit ettik. Yani bu aklamalar ve rneklerden -sA enklitiinin sadece Erzincan ve yresi azlarnda grlen bir durum olmad Dou Grubu azlarnn bir zellii olarak karmza kt grlmektedir. Yukarda Erzincan ve yresi azlarnda -sA enklitiinin olduu yaplarda iki nemli husustan bahsetmitik. Bunlardan birincisinin bu yaplarda -sA art ekinin mutlaka bir kip ekinden sonra gelmesi; dierinin de bu kip ekinin kesinlikle geni zaman, sklkla da geni zamann olumsuzu olmasyd. Dier Dou Grubu azlarnda da yap bu ekildedir. Urfa azndaki kullanl Erzincan ve dier Dou Grubu azlarndan u ynyle farkldr. yle ki; vuracahsansa, deca sansa (Edip 1991: 53-54) rneklerinde -sA art eki gelecek zaman zerine gelmitir. Yani Urfa azndaki sralan; gelecek zaman kipi, art eki ve -sA enklitii eklinde de olabilmektedir. Ayn farkl sralanlar Gemalmazn (Gemalmaz 1995: 374) verdii rneklerde de dikkatleri ekmiti. Yalnz unu da hemen belirtelim Astrid Menz, Gemalmazn derledii metinlerdeki art ekli r-
neklere bakarsak bu iftlemenin ounlukla geni zaman ekiyle beraber olutuunu grrz. Metinlerde, art eki gelecek zaman ve grlen gemi zaman ekleriyle beraberken, iftleme olmuyor diyerek derlenen metinlerdeki ek sralamasnn Erzincan azndaki gibi olduuna dikkatleri ekmitir (Menz 2004: 2116). Yani Gemalmazn almasnn Giri ksmnda da ifade edildi gibi ekimler, nceden tespit edilen baz isim ve fiillerin soruturma yoluyla oluturulmu ekimleridir. Urfa aznda Edipin verdii rnekler herhangi bir metne gnderme yaplmadan sralanmtr. Buradan bunlarn da soruturma yoluyla ekimlendii ortaya kmaktadr. Ercilasunun verdii rnee de dikkat edilirse oradaki sralann da Erzincan azndakiyle paralel kullanld fark edilecektir (getirersense). Dou Grubu azlarndan Erzurum aznda da kullanlan bu yapya Menz de dikkatleri eker ve konu hakknda, Tietze Azerice iin art kipiyle ilgili deiiklikler tespit etti. Fakat Azericede kip ve ahs eklerinin sralannn deitiini sylemek gerekten mmkn nk tekil 1. ahs ediremsedir, Erzurumda ise bu szck edirsemse eklinde kullanlr. Tietze bu sralan deimesini 2. ahs ekinin geni nll olmasna balar der (Menz 2004: 2116). Menz almasnda Tietze sralan deiimi gstermeyen bir rnei zmlerken yle diyor: Yan tmce bala gr ile zaten iaretlenmi, bylece bu durumda eer -bilirseni sadece bildiren -bilirsinden ayrmas gereksizdir. Demek ki, eer balac varsa art anlam zaten ak olduundan dolay eklerin sralan deiimi gerekmiyor (Menz 2004: 2116) diyerek Tietzenin grn aktarm; ardndan da Ayn durumu Erzurum azlarndan derlenmi metinlerde de grrz: eer ile balayan art tmcelerinde ift art eki bulunmaz demitir (Menz 2004: 2116). Menz ile Tietzenin ikinci defa tekrarlanan -sA ekinin eer balac ile ilev eitlii olduunu, denk olduunu kabul etmeleri nemlidir. Menz, Erzurum azndaki bu yapnn nedenini 2. teklik ahsn nlsnn geni olmasna balar ve Erzurum aznda da bence sz konusu deiiklik geni zaman teklik 2. ahsn geni nlsnden ve dolaysyla art ekiyle e sesliliinden kaynaklanr. Bylelikle sorarsamsa, kesersXsa gibi ekiller ortaya km olsa gerek eklinde izah eder (Menz 2004: 2116). Ancak olsa gerek ifadesinden Menzin bu konuda ok da net bir fikri olmad sonucunu kartabiliriz. almasnn sonundaki ifadeleri de bu konuda tam manasyla karar veremediini gstermektedir. yle ki; Sonu olarak, hem Azericedeki sralan deiimi hem de Erzurum azlarndaki ift art eki, e seslilikten kaynaklanan anlam belirsizliinin giderilmesi iin kullanma girmi olsa gerektir eklinde daha nceki ifadesine paralel bir ifadede bulunmutur (Menz 2004: 2117).
Menzin ve Tietzenin ifadelerinde ilgin olan bir yn bu yapnn sadece fonetik sebeplere dayandrlmas, en ilgincinin de Tietzenin bu ekin eer balac ile denkliine deinmesi; ancak bunun bir anlam pekitirici olarak yani bir enklitik olarak kullanldndan bahsetmemi olmasdr. Elbette byle bir yapnn balangta fonetik nedenlerden kaynaklanm olabilecei dnlebilir; ancak bunun sadece e seslilikten kaynaklanan anlam belirsizliinin giderilmesi iin kullanldnn dnlmesi bize ok ikna edici gelmemektedir. Ahmet Bican Ercilasun, La Enklitii ve Trkede Bir Pekitirme Enklitii Teorisi isimli makalesinde .Erdaln snflandrmas iinde bizim konumuzu ilgilendiren drdnc maddedir. Bugnk Trkiye Trkesinden mI, dA, Dr ve (y)sAy bu gruba sokan Erdal bunlarn highlighting elements (dikkat ekmek zere kullanlan unsurlar) olarak adlandrlabileceini ifade eder. Bunlara daha ksa bir ifadeyle pekitirici unsurlar, pekitirme enklitikleri diyebiliriz. (Ercilasun 2008: 44) ekline bir aklama yapmakta ve -sAy da enklitikler arasnda saymaktadr (Ercilasun 2008: 45).6 Bu kullanl zelliinin Dou Grubu azlarnn karakteristik bir zellii olduunu belirtmitik. Ancak burada yle bir durumun da akla kavuturulmas gerekir diye dnmekteyiz. Bu yap neden dier az gruplarnda deil de sadece Dou Grubu azlarnda grlmektedir? Bu konuda Ahmet Bican Ercilasun Arpaay Kylerinden Derlemeler isimli eserin nceleme blmnn sonunda yapt deerlendirmede, Bizim evre yerli azlar diye adlandrdmz Kars, Erzurum, Ardahan-Posof ve dier baz Dou Anadolu azlar da aslnda ok geni anlamyla Azer az iinde dnlebilir, (Ercilasun 1998: 23) demi ve Dou Grubu azlarnn Azerbaycan Trkesi ve onun azlaryla ilgili olabilecei gereine dikkatleri ekmitir. Leyl Karahan da Anadolu Azlarnn Snflandrlmas isimli eserinin Sonu blmnde ayn ynde aklamalar yapar ve Anadolu azlar, douda Azerbaycan, gneyde Irak Trkmenleri ve kuzeybatda Rumeli azlar ile balantldr. Dou Grubu azlarnda, Azerbaycan Trkesinin etkisi kuvvetli bir ekilde hissedilir. M. iraliyevin Azerbaycan azlarnn tasnifinde, Dou Grubu azlar da bulunmaktadr, der (Karahan 1996: 180). Bu nemli aklamalar ada Trk Leheleri isimli almadaki almsamsa, almsansa rnekleri teyit etmektedir. Geri her ne kadar sz konusu rneklerdeki bu yapya dikkat ekilmemi olsa ve bu
Yine bu gre paralel ifadeler iin bk. Habibe Yazc Ersoy (2011), Bakurt Trkesinde ve -hAnA Kiplik aretleyicileri, Ankara, Dil Aratrmalar Dergisi, S.: 8, Bahar, s.51-76
-sX
durum kip ve ahs ekleri yer deitirebilir diye ifade edilmi (Buran-Alkaya 2001: 57) olsa da burada dikkati eken en nemli ey -sA enklitiinin Azerbayacan Trkesinde de kullanlmasdr. Trkiye Trkesi Dou Grubu azlarnda olduu gibi Azerbaycan Trkesi iin verilen rneklerdeki -sA enklitii eer balac denklii dikkatlerden kamamtr. Sonu Sonu olarak -sA, enklitik olarak kullanlan bir ektir. -sA enklitii hem Erzincan ve yresi azlarnda hem de dier Dou Grubu azlarnda bir pekitirici unsur olarak kullanlmaktadr. -sA enklitiinin sadece fiillere deil, isimlere de gelebildii; eer balac ile e ilevde kullanld, yukardaki aklamalardan ve rneklerden anlalmaktadr. Yine eldeki verilerden yola karak, Azerbaycan Trkesi azlarnn bu yapnn Erzincan ve yresi azlarndaki varlna etkisinin olduu dncesindeyiz.
KAYNAKLAR Banguolu, Tahsin (1995), Trkenin Grameri, 4. bs., Ankara: TDK Yay. Barutu znder, F. Sema (2001), Trkede Enklitik Edatlar zerine: I / U, Ankara: Kk Aratrmalar, C. III, S.: 2, Gz, s.75-86 Baydar, Turgut (2010), Yokturdur zerine, Ankara: Trk Dili, S.: 702, s.1221-1222 Benzer, Ahmet (2010), -sA Ekinin levleri ve Dilek-art Ayrm, Konya: Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S.:28, Gz, s.131-140 Buran, Ahmet; Alkaya, Ercan (2001), ada Trk Leheleri, 2. bs., Ankara: Aka Yay. Develi, Hayati (1997) {sA} Morfemli Yardmc Cmleler, Ankara: Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten-1995, s.115-152 Edip (Krkolu), Urfal Kemal (1991), Urfa Az, Ankara: TDK Yay. Ediskun, Haydar (1992), Trk Dilbilgisi, 4.bs., stanbul: Remzi Kitabevi Ercilasun, Ahmet Bican (1983), Kars li Azlar -Ses Bilgisi-, Ankara: Gazi niversitesi Yay. Ercilasun, Ahmet Bican (2008), La Enklitii ve Trkede Bir Pekitirme Enklitii Teorisi, Ankara: Dil Aratrmalar Dergisi, S.: 2, Bahar, s.37-58 Ergin, Muharrem (1989), Trk Dil Bilgisi, 18. bs., stanbul: Bayrak Yay. Erten, Mnir (1994), Diyarbakr Az, Ankara: TDK Yay. Gemalmaz, Efrasiyap (1995), Erzurum li Azlar, 2. bs., Ankara: TDK Yay., 1. C. Glsevin, Grer (1990), Trkede -sa art Gerundiumu zerine, Ankara: Trk Dili, S.: 467, s.276-279 Glsevin, Grer (2000), Trkiye Trkesindeki Zaman ve Kip ekimlerinde Birleik Yaplar zerine, Ankara: Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten- 1997, s.215224 Hatibolu, Vecihe (1954), art Kipi, Trk Dili, C.III, Ankara: TDK Yay., s.254-258 Kara, Ruhi (1996), Erzincan Masallar (Metinler, ncelemeler), Erzurum: Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits (Yaymlanmam Doktora Tezi) Karahan, Leyl (1994), -sa, -se Eki Hakknda, Ankara: Trk Dili, S.: 516, s.471-474 Karahan, Leyl (1996), Anadolu Azlarnn Snflandrlmas, Ankara: TDK Yay. Karahan, Leyl (1999), Fiil Terimi zerine, Ankara: Trk Gramerinin Sorunlar II, TDK Yay., s.47-55
Korkmaz, Zeynep (1995), -sa/-se Dilek-art Kipi Eklerinde Bir Yap Birlii Var mdr?, Trk Dili zerine Aratrmalar, C.I, Ankara: TDK Yay., s.160-167 Korkmaz, Zeynep (1994), Trkede Eklerin Kullanl ekilleri ve Ek Kalplamas Olaylar, 3. bs., Ankara: TDK Yay. Korkmaz, Zeynep (1995), Trkede Ek Ylmas Olaylarnn Meydana Gelii zerine, Trk Dili zerine Aratrmalar, C.I, Ankara: TDK Yay., s.85-90 Korkmaz, Zeynep (2003), Trkiye Trkesi Grameri-ekil Bilgisi-, Ankara: TDK Yay. Korkmaz, Zeynep (2003), Gramer Terimleri Szl, 2. bs., Ankara: TDK Yay. Menz, Astrid (2004), Trkiye Trkesinin Azlarnda Yaktrma (rnekseme) Yoluyla Oluan Biimbirimsel zellikler, V. Uluslararas Trk Dili Kurultay II, 2026 Eyll 2004, Ankara: TDK Yay., s.2113-2118 Nalbant, Mehmet Vefa (2004), Trkede Enklitik Edat LA, V. Uluslararas Trk Dili Kurultay II, 20-26 Eyll 2004, Ankara: TDK Yay., s.2157-2173 Olcay, Selhattin (1966), Erzurum Az, Ankara Olcay, Selhattin; Ercilasun, Ahmet B.; Aslan, Ensar (1998), Arpaay Kylerinden Derlemeler, Ankara: TDK Yay. rnekleriyle Trke Szlk (2000), Ankara: MEB Yay., 2. bs. zdemir, Emin (1968), Trkede Fiillerin ekimleniine Toplu Bir Bak, Ankara: Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten-1967, s.177-203 Sar, Mukim (1995), Erzincan ve Yresi Azlar, Ankara: TDK Yay. ahin, Hatice (2003), Birleik ekimli Fiillerin Zaman ve Anlam Asndan Gsterdii eitlilikler, Bursa: Uluda niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.: 4, s.157-168 Trke Szlk (2005), Ankara: TDK Yay., 10. bs. Trkylmaz, Fatma (1999), Tasarlama Kiplerinin levleri, Ankara: TDK Yay. stnova, Kerime (2004), Dilek Kiplerinde Zaman Kavram, Ankara: Trk Dili, S.: 635, s.678-686 Yazc Ersoy, Habibe (2011), Bakurt Trkesinde -sX ve -hAnA Kiplik aretleyicileri, Ankara: Dil Aratrmalar Dergisi, S.: 8, Bahar, s.51-76
Rfat Ilgazn Yldz Karayel Romannn Politik Roman Tr indeki Yeri

The Place of the Novel Yldz Karayel by Rfat Ilgaz in Political Novel
Hseyin YAAR* ZET Rfat Ilgaz, Yldz Karayel romannda farkl bir estetik teknik kullanmtr. Bu yeni anlatm biimiyle ideolojik roman trn geleneksel yapsndan kararak modern romana daha ok yaklatrmtr. Bu almann amac, Ilgazn olay rgs, kurgu ve kiiler dzleminde yapt bu deneyimin boyutlarn gstermektir. Aratrma, esere dnk eletiri kuram yntemiyle yaplmtr.
ANAHTAR KELMELER RfatIlgaz,YldzKarayel,PolitikRoman,TekDoruSaplants,Yenibirgereklik
ABSTRACT Rfat Ilgaz used a different esthetical technique in his novel, Yldz Karayel. With this new technique of expression, he took the the ideological novel away from its traditional structure and made it closer to the modern novel. Therefore, the aim of this study is to show the aspects of this experience that Ilgaz had at the level of theme, fiction and people in his novels. This study has been conducted with the theory criticism againts the work.
KEY WORD Rfat Ilgaz, Yldz Karayel, Political Novel, Single-minded Obsession, the New Truth
Yrd. Do. Dr., Siirt niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm
Giri Konusu insan ve toplum olan edebiyat, eskiden beri ideolojiye ve siyasete ilgi duymutur. Bu balamda, yaznsal tr olan roman, yaamn genel imgesini yeniden retirken ideolojinin insan yaamnda kaplad yeri vermelidir. Terry Eagleton ideolojiyi, "belirli bir durumu nceden yerlemi baz genel ilkelere gre anlamlandran dnce biimi" (Eagleton 1996: 21) eklinde aklar. Her roman belli dorular, yanllar, ret ve kabuller erevesinden hareket eder. Roman bir sz ise, bir bak asn ve ideolojiyi ncelemesi kanlmazdr. Mesaj verme kaygs tayan romanc, doru bildii yarglar ve dnce kalplarn olay rgs erevesinde okuyucuya sunar. te burada, ideolojik roman kavram ortaya kmtr. Sabri Eyign, ideolojik roman, tm toplumsal olay ve olgular belirli bir ideolojinin bak asyla anlatan romanlar (2003: 57) olarak tanmlar. Bu kurmaca yaptlar, hkm vermeye hazrlanm bir sylem dzenidir. Bakahramanlar ise kendini merkez yani doru kabul eden, dierlerini tekiletirip mahkm eden bir syleme sahiptir. deolojik temelde roman yazan toplumcu yazarlar, romann insanlarn dnya grlerini dntrecek bir gc olduu kansndadrlar. Yaznsal kayg ikinci plandadr. Bu balamda, eletirmenler de, toplumcu gerekiliin yaznsal yaratcl kstlad konusunda birlemektedirler. imen Gnay, bu akmn romana verdii zarar darbe szc ile vererek zararn byklne iaret etmektedir: Toplumcu gerekiliin, dier yaznsal retimler gibi, roman da siyasal grlerin yaylmas iin bir ara olarak grmesi ve edebiyatn dntrc gcn, siyasal amalara hizmet eden bir konuma yerletirmesi, roman sanatna nemli bir darbe indirmitir (2001: 61). ster ideolojik, isterse politik olarak tanmlansnlar, bu grup iinde deerlendiren romanlarn tm ayn derecede ideolojik ve politik deildirler. Bu romanlar zaman ve gelimelere bal olarak farkl biimlere brnrler. Eyign, bu tr iinde deerlendirilebilecek romanlar, Sanat belli bir ideoloji iin yalnzca bir ara olarak gren, tek boyutlu ideolojik gdml romanlar; deolojilerle bantl, ama birden fazla boyutlu gdml romanlar ve 1950 Sonras Modern deolojik Gdml Romanlar (2003, 72) olmak ayr alt balk altnda toplar. Bu grup iinde edebiyat kamuoyunun en fazla ilgi gsterdii romanlar aratrmacya gre ok boyutlu ideolojik romanlardr. nk bu romanlar evrensellikleriyle beraber, estetik llere de nem vererek hem ierikleriyle, hem
de biimleriyle hep ilgi oda olagelmilerdir. Fransz Edebiyatnda rgt ve eylem adam, siyaseti kimliiyle bilinen Andr Malrauxnun nsanlk Durumu adl yapt bu gruba dahil edilebilir. angaydaki kymdan esinlenerek yazlan yapt angay Devrimi olarak da bilinmektedir. Komnist devrimcilerin hkmete kar mcadelesinin yaznlatrld eser, ahs kadrosundaki eitlilik, felsefe v.s. eitli konulara temas etmesi ile ok boyutlu ideolojik bir yapt olmutur. Trk romannda toplumsal gerekilik 1945 sonrasnda edebi bir akm haline gelir ve giderek yelenir. Toplumsal gereki roman yazarlarndan biri olan Rfat Ilgazn Yldz Karayel isimli roman bu gruba iyi bir rnek oluturur. Bunda Ilgazn politik gr ve yaad zaman kesitinin de rol byktr. Rfat Ilgaz, yazarl yannda eylem adam ve ideoloji adam olarak da adndan sz ettiren, ideolojik yan gl olan bir yazardr. Yaad dnemde politik olaylar izlemekle kalmam, aktif olarak yerini alm, birok politik eyleme katlmtr. 12 Eyll 1980 dneminde gzaltna alnm ve sorguya ekilmi bir yazardr. Orhan Kemal Roman dl ve Madaral Roman Armaann alan Yldz Karayel roman, toplumcu romandr. Yazarn ok iyi tand Cide kasabasnda toplumsal yapy, insanlararas ilikileri, sorunlar konu edinir. Olay rgsnde, meknn kk bir kasaba olmas rastlantsal deildir. Zira Morana gre Ky, masumiyet, erdem, yapmacksz saf insanlar ve mutlu doal yaam demektir (2003: 321). lkel yaamn devamdr. Hemen unu eklemek gerekir ki, toplumcu-gereki veya Anadolu romanlarnda genel olarak mekn ky, kasaba veya gelimemi bir corafyadr. Yldz Karayelde olaylar belirli bir ideolojinin bak asyla anlatld iin haliyle politik veya ideolojiktir. Ancak, yazarn uygulad roman teknikleri ve estetik biimler sayesinde konular ok boyutlu bir hale gelmitir. Roman, her ne kadar Karadenizin bir blgesinde yaanan olaylar anlatsa da verdii mesaj asndan evrensele ulamtr: Bir sanat yapt, sanatsal bir nitelik kazandktan sonra, ele ald politika ve ideolojiye kar bamszlar ve onu aar, isterse yazar gdml olsun. Yazar gdml olsa bile konu yazara zg bir biimle yorulunca farkl ve yeni bir gereklik kazanr. Yani, artk okur iin var olan belli bir dogmatik ideolojinin kalplar deil, yeni bir gerekliktir. (Eyign 2005, 251). Olay rgs yerelden evrensele uzanmtr. Geleneksel olay rgs zerine kurulu olan Yldz Karayel roman, aslnda belli bir olaydan ziyade aduman Dal ile kz Nazife zerine kurulu birok olaydan oluur, ancak yine de karaktere deil de eyleme dayanan bir romandr. Boran, eylemi (aksiyon) toplumcu romanlar olarak bilinen Anadolu romanlarnn gze arpan ilk zellii olarak grr. (2003: 315). Ad geen iki ana ka-
rakterde sembolik anlatmn bulan romann derin anlam analiz edildiinde, Dal ailesinin mcadelesi rneinde toplumsal bir kavgay anlatt anlalr. Romanda bireyin hakkn korumak ve eitlii salamak iin egemen baz glere kar toplu halde verdii mcadele ile doaya kar verdii mcadele ayn paralelde buluur. Yani Dal ailesi ve kyls iin Yldz Karayel her taraftan esmektedir. Dolaysyla insanlarn yaamak iin ba etmek zorunda olduu doa olaylar, egemen glere zg betimlemelerle veya lszlk ieren szcklerle dile getirilerek sembolik bir anlam kazandrlr. Bu balamda zellikle kara, siyah gibi renkler ile deli, saldrmak, korkun gibi sfatlar kullanlr. Romann baln da oluturan Yldz Karayel kavram romanda yle karmza kar: Deniz sanki zift karasyd. Ay grnd halde, yldzlar yoktu ortada. () Ne rzgr ya! Karayel! Hem de Yldz Karayel!.. Sen bilmezsin bu deli rzgr! Ad stnde Karayel! Rengi olur mu rzgrn? Karadenizde her grdn eyin her iittiin, kokladn eyin bir rengi vardr. Gneyden esen yel sardr, nasl sar? (Y. K., s. 116)() Mthi bir Yldz Karayel hemen bu takna eklenmi, dalgalar kylara saldrmaya balamt (Y. K. s.136). Yldz Karayel bu sembolik yapsyla her ne kadar geleneksel politik romandan izler tasa da onlardan daha farkl bir olay rgsne sahiptir: Roman, aduman Dal ve ailesinin tarlada almalar ile balar ve ailenin kz Nazifenin evlenmesiyle biter. Ancak burada, btnsel bir olay rgs biiminde, yani balangc olan ve belli bir geliim gstererek neden-sonu ilikisiyle birbirine bal olan ve belirli bir sonla biten bir olay rgs yoktur, aksine hem birbirine baml hem de kendi ilerinde bamsz olaylar sz konusudur. Romann balangcyla, sonu arasndaki tek ortak nokta, olaylarn bir ekilde Dal ailesi ile ilgili olmasdr. rnein, romann balangcnda, Dal ailesinin bir sorunu gibi gsterilen, Yukar Kyden gemesi planlanan yol almalardr: O yabanclar da kim oluyormu acaba? Neden gelmiler yukar kye? ben saymc sandydm. Gzleri hep dada tepede Muhtar beni grnce, baban evdeyse ar dedi. () Kz, sakn yol iin gelmi olmasnlar? Muhtar Mecit Efendi, Mhendis Bey diyordu onlara. Tamam! dedi, Yol iin gelmiler, demek doru. Yol Aa Akpelitten deil de, Yukaru Akpelitten geecek. Demedim mi ben sana kar, er ge kabak bizim kyn bana patlar demedim mi? Hem de patlad, ite! (Y. K. s . 12) Okuyucu, romanda bu olayn, yani yolun Aa Akpelitten deil de, Yukaru Akpelitten geeceini dnmekte ve mcadelenin bu erevede geli-
eceini beklemektedir. Ancak bir sre sonra yol sorunu, Nazifenin ve dier sar yazmal kadnlarn toplu hareketi sonucu zme ular ve konu orada biter. Nazife konunun kapandn, askerlerle yolu kapatan kzlara engel olmak iin gelen, ancak Nazife ve arkadalarnn direnci karsnda bundan vazgeen komutana syledii u szlerle bildirir: Size gveniyoruz.! dedi, Yol suyun bana dayand gn kyce gelip eleneceiz suyun banda. Sa olun hepiniz de! Dnyoruz kymze deil mi, teyzeler, kardeler? (Y. K. s.130). Dolaysyla olayn gerilimi de burada biter ve baka bir olay devreye girer, onun da gerilimi biter, sonulanr, bu kez baka bir olaya daha geilir. Tm olaylar hi tahmin edilmeyecek bir biimde sonulanr. Yazar burada okuyucunun dikkatini olay ve gerilimden ziyade toplu ve birlikte yaplan eylemlerin nemine eker. Bu balamda romanda en sk vurgulanan konunun birlik, toplu hareket etme gibi olgular olduunu syleyebiliriz. Yazar bu dncesini roman boyunca birok farkl konu balamnda dile getirir. rnein Tek bana balk m olacaksn! Aa birlikte yapmadan, balk olamazsn!... be kii birlikte yapacaksn ki tad ksn. (Y. K. s.,144). Ayn dnemde yazlan politik toplumcu gereki romanlar, olaylar masal ve halk hikyeleri biiminde destans bir kurguda yararlanmlardr. Belli bir ideoloji ve dnceyi daha iyi okuyucuya sunmak iin geleneksel bir kurgulama biimini tercih etmilerdir. Kemal Bilbaarn Cemo - Memo adl kurmaca yapt gelenekten yararlanma konusunda arpc bir rnektir. Bilbaar, yaptta doast motifleri, halk hikyelerinin dilini kullanarak roman trnn snrlarn zorlamtr. Hemen unu belirtmek gerekir ki, Murat Belge, ad geen roman deerlendirirken eserin gereki toplumsal romann dna ktn zira yaptn fazlasyla halk hikyesini diliyle, motifleriyle, abartma gibi zellikleri ve genel havasyla romana ithal ettiini (Belge, 1998: 198) savunur. Bunu da yaptn bir eksiklii olarak grr. Bunun ayrdnda olan Ilgaz bunlarn aksine eitli biim denemeleri yapar. Bilerek masalms yapy deitirir. Bylece okuyucunun beklentilerini boa kararak onu artr, bazen oke eder, dolaysyla onu sk sk dnmeye ynlendirir. Romann ba ile sonu arasnda aslnda ok farkl bir durum yoktur. Geri Nazife, dier kyl kadnlarla beraber yolun kendi topraklarndan gemesini engellemitir. Ama yine de roman mutlu sonla bitmez, birok belirsizlik ve sorunlarla okuyucunun belleinde devam eder. Geleneksel romanda olay rgs bir deiim sreci (Moran 1998: 240) iken burada deiim belirgin bir biimde grlmektedir. Olay rgs ve kurgusunu yukardaki gibi zetlenebilen Yldz Karayel romanna konu ve roman kiiler asndan yaklatmzda roman, ilk bakta Trk edebiyatnda Anadolu Romanlar olarak bilinen toplumcu gereki roman gelenei iinde deerlendirilebilir. nk burada da fakir, ama onurlu bir kyl ailesi sz konusudur. Bu ailenin zellikle iki bireyi fakirlik dnda her ynyle kusursuz insanlardr. Ana kahraman aduman, iyi avc, iyi bir baba, iini
iyi bilen, herkesin sevdii bir insandr. Hep soru soran, sorgulayan zelliiyle de okumam, ama dnmesini bilen bir Anadolu insannn portresidir. Kz Nazife ise akll, iini iyi yapan, enesi kuvvetli, ba kaldran, kar koyan bir kahramandr. Dnsel dzlemde kusursuz olduu gibi bedensel olarak da ok gzel bir kzdr. Kyn tm delikanllar ona ktr. Nazifeyi almak neredeyse bir onur meselesidir. Nazife ise kendi tercihini kendisi yapan biri olduu iin sonunda, kendi kararyla kyn zenginlerinden Hafz Esadn olu Selim ile evlenir. Bu balamda, halk yklerinin bir zellii olarak toplumcu romanlara geen erkein sevdii kz karma mitosu bulunmamaktadr. Bilindii gibi, politik romanlarda anlatc yorumlarla, eletirel tutumuyla hep okuyucusuna yol gsterir. Yldz Karayel romannda da anlatcnn taraf olduunu okuyucu duyumsar. Ancak Ilgaz eitli anlatm teknikleriyle bunu minimum dzeye indirgemeye alm ve okuru rahatsz edici didaktik bir boyuttan uzaklatrmtr. rnein, ou zaman anlatcy geri plana ekerek roman birbirini izleyen konuma sahneleri ile anlatr. Bylece dnsel konular, anlatcnn yorumuyla deil de roman kiilerinin konumas biimiyle okuyucuya anlatlr. Bu konu erevesinde roman irdelendiinde grrz ki, Ilgaz, Anadolu romanlar kavramyla bilinen ve neredeyse tmn de politik roman tr iinde deerlendirilebilen dier romanlardan farkl olarak karakterlerin iziminde siyah-beyaz ayrmna girmez; kahramanlar dnyasn kartlklar zerine kurmaz. Kiilerini bir iki kii hari, ideal bir noktaya tamaz. Bylece romann basit kartlklar zerine kurmu olmaktan kurtulur. rnein kyn zenginlerinden olan ve kutsal kitap Kuran ezbere bildii iin Hafz lakabn alan Hafz Esadn olu birok zaman kendileri gibi dnr. (Y.K. s.123). nk aalarn tm kar grupta deildirler. Selim, bir aa ocuu olmasna karn Nazifenin direniini hakl grr. Yol almalar konusunda Aa Akpelitlilerin tutumunu eletiren Nazife ile Akif arasnda yle bir konuma gerekleir: stelik rahat da brakmazlar ki bahemizde bostanmzda Kim? dedi Akif. Kim rahat brakmyor sizi? (.) Mhendisler mi? Mhendislerin hepsi deil!... Ha u mesele tenlikle gld Akif Biraz da babasna duyurmadan: Bu konuda ben de Yukar Akpelitliler gibi dnyorum. dedi Akif. 209) Demek babanz gibi dnmyorsunuz? ok gzel dorusu (Y. K., s.
Dier ideolojik romanlarda genellikle kyn muhtar, erafla, zenginlerle beraber gsterilirken, burada etliye stlye pek karmayan(Y. K., s. 107) biri olarak betimlenir. Romann basit kartlklar zerine kurulmadn gsteren bir baka tipik rnek ise, Hafz Esat gibi, aal temsil eden birinin, kyn mallarn daha iyi satmak iin kooperatif kurmay nermi olmasdr. (Y.K.,s. 179190). Selim ve Akif kyn birbirine ezeli rakibi durumunda olan iki aann oludurlar, ama onlar da zaman zaman ortak dnce de birleebilmekte, ortak deerleri sergilemekte ve dahas farkllklarna ramen ok iyi anlamaktadrlar. Anlatc bunu yle dile getirir: tabanca meselesi deil! dedi, Selim, ikimizin sorunu! Biz babalarmz gibi davranmayacaz. (Y.K., s.224) () Selim olgun ocuktu dediklerine baklrsa, babasndan ok daha olgun (Y.K.,s.235). Romanda yol almalarn yrten inaat mhendisinin tutumu da farkszdr. O da aslnda egemen glerin yanndadr, onlarn ilerini yrtmektedir, ancak zaman zaman Nazife ve babas aduman Dalnn grlerine olumlamaktadr. Yazar bu duruma okuyucunun dikkatini ekmek iin adumann bak asyla olaya yorum getirir: Halktan yana olmak bumuydu? Devlet adam, hkmetin aylkl bir mhendisi, neden halktan yana olsundu? Bir terslik yok muydu bu ite? (s.160) Mhendis rneinde olduu gibi, bata kaymakam ve dier devlet memurlar tmyle zengin erafn yannda deillerdir. Onlar da ou zaman zavall kylnn destekisi ve haklnn yannda olabilmektedirler. rnein aduman ve Nazl sk sk komutana olan gvenlerini dile getirirler: Nazife, Babas aduman Daldan duyduuna gre, gveniyordu Komutana. Tatllavermiti baklar. Kyllerin yzlerinde beliren gveni dile getirebilmek iin: Size gveniyoruz! dedi, (Y. K., s.130). Bu ifadeler Rfat Ilgazn, edeb metne bir ilev yklediinin belirtisidir. Yazar, adeta toplum mhendisliine soyunarak edebiyat yalnz edebiyat olarak grmeyip toplumun olumlu ynde gelimesine yardmc olan bir ara olarak yorumlamtr. Anlatcnn kaymakama kar olan tutumu da bu paralelde irdelenmesi gerekir. rnein sergi iin kye gelen kaymakam, kyn tarlalarnn sel altnda kalmas karsnda ok duygulanr Vah, vah! Yazk oldu Akpelit kyllerine! Bir felaket.. Bir afet bu! Hem de ok yazk! (Y. K.,s.236) diyerek gerek anlamda ezilenin yannda olduunu gsterir. nc tekil durumundaki anlatc, kaymakamn bu duygularn gerekten itenlikle yaplan bu yaknmalar (Y. K., s.236) biiminde yorumlayarak iktidar ve g sahiplerinin de samimi olabileceini konusuna dikkat eker. Burada hem komutan hem de kaymakam, bu tutumlaryla, gereki toplumcu romanlarda yer alan brokratik tiplerden farkllarlar. Hilmi Yavuz, sz konusu romanlardaki brokratik tiplerin yaanan gelimeleri iyi okuyamamalar ve sbjektif davranmalar nedeniyle trajik konuma dtklerini vurgular: "Yaanan somut btnn yorumlanmasn, bu btnn ancak bir blmn kavrayarak eksik, tek yanl ve arpk bir biimde yapan brokratik tiple-
rin belirgin nitelikleri, onlarn ideolojik dnmler karsndaki trajik durumlardr (2005, 43). Her iki kahraman, taraf olduklar ideoloji veya politik gcn halka olumsuz yansmalarn eletirerek sz konusu trajik konuma dmemilerdir. Bu saptama, ayn zamanda Yldz Karayel romannn politik roman iindeki farkl yerini de gsterir. Olay rgs boyunca her grup iinde her trden insan bulunabilir izlenimi verilmektedir. Kyller iinde kt karakterde insanlar olabilecei gibi ehirliler veya iktidar sahipleri arasnda da iyi veya kt insanlar da olabilir. Yldz Karayel romannda ideal anlamda iyi insanlar ve her ynyle kt insanlar var, ama tm toplum bu biimde tek doru saplants iinde gsterilmez. rnein Nazife, Hafz Esadn olu ile evlenir. Zengindir, ama Hurit Aann rakibidir. Politik arenada aann partisine muhaliftir. Yani, her zengin, her hafz, her hoca kar taraftan deildir. Kahramanlarda doast zellikler bulunmamaktadr. Olay rgsnn dengesini bozacak unsurlar kahramanlarda bulunmamakta ve bu ekilde kii betimlemeleri bir l iinde tutmaktadr. Kahramanlarn bu zellikleri, bir baka toplumcu yazar olan Sabahattin Alinin kiiler dnyasn artrmaktadr. Lekesiz, Sabahattin Alinin kiilerini, abartsz insansal zelliklerle kurguladn savunur: Sabahattin Aliyi daha Deirmen evresinde Sadri Ertem yksnden ayran, yakalad insana zg durumlar abartmadan, arptmadan verebilmesidir. Kendini arad yllarda kazand bu yetkinlik, sonraki rnlerinde sanatnn belirgin nitelii olarak grnr (1997: 443). Yapt bu biimiyle modern geleneksel romandan karak modern romann temel felsefesini yanstr. Eyigne gre modern roman, yaam kesin krmz izgilerle tanmlamaz: modern roman, kesin ve tek boyutlu bir gereklii reddeder. nk modern roman yazar, btnln kaybetmi ve deiken bir dnyada hibir eyin kesin olamayaca dncesindedir. Ona gre en kesin gzyle baklan eylerin bile deiik versiyonlar vardr. Bundan dolay modern roman yazar anlatsnda her eyi kukulu klar.(Eyign 2006, 256). Yazar burada bilinen dnce kalplarn krmak, olaylar siyah-beyaz ikilemine ayrmadan okuyucunun dikkatine sunmak istemektedir. Yldz Karayeli dier politik veya toplumcu gereki romanlardan ayran bir baka nokta ise, romanda ilenen ak motifidir. Politik romanda, dier roman trlerinde olduu gibi bir ak hikyesi vardr ve hem de bu, romann nemli motiflerinden birini oluturur. Ancak nasl verilirse verilsin, tm romanlarda ak ve evlilik motifi, dier motiflerde olduu gibi ideoloji ve politika ile ilikilendirilerek anlatlr. Dolaysyla ak veya kadn-erkek ilikileri gibi evrensel bir motif bile, romann ideolojik ve politik ieriinin daha iyi anlalmasna yardm
eder. rnein Trk toplumcu gereki romanlarnda kapitalizmi veya egemen gleri temsil eden kiilerin kadna yaklam tarz, insana yakan bir aktan ziyade hayvansal duygulara yakn ehvet yani tensel temastr. Bu yaptlarda ak, erkein ve dolaysyla kapitalist smrnn simgesidir. Ancak, Ilgazn bu edebi yaratmnda ister Nazife gibi masum bir kyl olsun, ister kocas Almanyaya giden muhtarn gelini olsun ve isterse kyn aas olan Hurit Karmann olu Akifin duygular olsun tm yalnzca insana zg bir aktr, ehvet deildir. Akif, ilk defa bir kadna k olmutur, o da muhtarn gelini Glizardr. Akifin babas kyn en gzel kz olan Nazifeyi istemeye gidecei gn, Akif bu duruma engel olmak ve sevdii kadnla evlenmek iin adamlarndan birisiyle Glizara haber gnderir. Uak, Akifin duygularn yle aktarr: Akif Aabeyim, eer sen istersen nne geermi bunun. Eer bana kar en ufak bir sevgisi varsa diyor, er ge evlenirim kendisiyle diyor. nanmazsa denesin beni! Alsn u gnderdiim eyi Neymi o! diye sordu kadns bir ilgiyle. Kolye diyor adna, bunun! Alsn diyor, saklasn! Kocasndan ayrlncaya kadar, beklerim onu ben! Kocas Almanyalarda Alman kzyla yaarken onun gibi gzel bi kzn byle (Y. K. s., 279) Yazarn izdii ak, burada da bir simgesel olsa da yine de dier politik romanlardan daha farkl ve gereki bir ak motifi grmekteyiz. Hemen unu belirtmek gerekir ki, ayn tutumu Rfat Ilgazn btn yaptlar iin sylemek gtr. rnein Karadenizin Kycnda romannda egemen glerin cinsel duygularn, smr dzeninin ak anlaya uygun biiminde sergiler. Yaptta kasabann fabrikatr olan Hac Durdunun olu emsi, yalnzca ehvetini dnmekte, gerek ak nedir bilmemektedir. Kar cinse olan duygular, ksnl derecesindedir. emsi, reme amac tamadan gerekleen salt arzu ve hazza dayal cinselliin peindedir. Dier gereki ideolojik romanlarn ounda da durum byledir. Dolaysyla Yldz Karayel roman kiilerinde, gndelik yaamda her zaman grlen, rastlanlan davran kalplar grlr. Yazar okuyucuya bir yerde onlar olduklar gibi aktarr. Romana byle bakldnda Ilgazn, aslnda toplumcu gerekilerden daha gereki olduu grlmektedir. Bu gelime ayn zamanda Trk romanndaki geleneksel yapdan modern roman anlayna bir geiin de gstergesidir. Sonu Rfat Ilgaz, Yldz Karayel yaptyla hem ideolojik bir roman kaleme alm hem de ona yeni bir boyut kazandrmtr. deolojik romanlarda grlen devrimci, eletirel, kavgac ve kartlklar zerine kurulu bir anlay yerine, romann dzenle uzlama yollar arayan bir yaklamla kurgulamtr. Ancak bu uzlamann ilk koulu, ezilen kesimin birlikte hareket etmesi ncelemitir. Toplumsal bir duyarll yanstan birlik olma, bu ekilde yaznlatrlm. Gelenek-
sel roman ile modern romann temel gelerini harmanlam olmas yazar, bu farkl yapya gtren ana etkenler olmutur. Romanda grlen ak (sevi) motifi, ideolojik arenada ele alnmam sadece kiiler arasnda gelien ilikiler balamnda kurgulanmtr. Olay rgsn yaplan deiiklikle, roman tek doru saplantsndan kurtarlm ve bylece tek boyutlu romanlardan farkllamtr. Bunun bir yansmas olarak kiiler de ok boyutlu izilerek, siyah-beyaz kartlndan kanmtr. Ilgazn kiileri, sradan, gnlk yaamda grlebilen, yanllar ve dorular olan insanlardr. Onlar haklarn korumak iin mcadele eden, bundan ylmayan, ancak bunu btnyle barl yollardan yapan kiilerdir. Yazar, bu ekilde, imgelem dnyasndaki zlenen toplum dncesini yapta ikinletirilmitir. Bylece ele ald ideolojik konuyu aarak romanna farkl ve yeni bir gereklik kazandrmtr.
KAYNAKLAR BELGE, Murat, (1998), Edebiyat stne Yazlar, letiim, stanbul. EAGLETON Terry, (1996), deoloji. (ev. Muttalip zcan), stanbul. EYGN Sabri, (2003), Edebiyatta Politik Roman. Ankara. EYGN Sabri, (2005), Edebiyat Ne zaman Politik Olabilir? ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi. C. 14, S. 1, s.247-252. EYGN Sabri, (2006), Gdml Politik Roman ile Eletirel Politik Roman Trlerinin Karlatrlmas zerine. II. Uluslararas Karlatrmal Edebiyat Kongresi. C. 2, s. .251-264. MEN Gnay (2001), Toplumcu Gereki Trk Edebiyatnda Suat Derviin Yeri, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Bilkent niversitesi, Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. ILGAZ Rfat, (1999), Yldz Karayel. nar Yaynlar, stanbul. LEKESZ, mer (1997), Yeni Trk Edebiyatnda yk, Kakns Yaynlar, stanbul. MORAN Berna, (1998), Trk Romanna Eletirel Bir Bak, stanbul. MORAN Berna, (2003), Trk Romanna Eletirel Bir Bak 2, letiim, stanbul. YAVUZ Hilmi (2005). Edebiyat ve Sanat zerine Yazlar, YKY, stanbul.
stanbul Beyaz, Rak Rengrenk, Krmz Yorgunlar, Gz Kara Alaturka Adl Oyunlardaki stanbul
stanbul in the Plays stanbul Beyaz, Rak Rengrenk, Krmz Yorgunlar, Gz Kara Alaturka
Dilek ZERENLER* ZET stanbul tarih boyunca birok medeniyete beiklik ederek dnya corafyasnda nemli bir yere sahip olmutur. Trk ve Dnya edebiyatndaki birok edebi kiilii etkileyen, onlara ilham kayna olan yedi tepeli stanbul kimi eserlerde can yakan bir kadn kimi eserlerde hayatn merkezi olarak ele alnmtr. Batllarn zellikle gezi yazlarnda oryantalist bir bak asyla da deerlendirdii stanbul byk bir ehir olmann imknlarn ve sorunlarn iinde barndrd insanlarla birlikte yaar. Bu almada da Trk edebiyatnn nemli isimlerinden Ahmet Hamdi Tanpnar, Yahya Kemal Beyatl, Orhan Pamuk gibi stanbuldan ilham alan ada oyun yazar zen Yulann stanbul Beyaz, Rak Rengrenk, Krmz Yorgunlar, Gz Kara Alaturka adl oyunlarnda stanbulu ele al tarz incelenecektir. Oyun kiilerinin stanbulla ilikisi, stanbulun bireyler zerindeki olumlu-olumsuz etkisi irdelenecektir. Meknn insann hayatn ekillendirmedeki nemi dikkate alndnda oyun kiilerinin gemilerinin ve geleceklerinin de stanbul tarafndan belirlendii, bunun farknda olan kimi oyun kiilerinin zgr alan yaratmak iin kalara sndklar grlr. Bu almada stanbulun karanlk yz toplum tarafndan tekiletirilen sra d oyun kiileri araclyla dile getirilir. ANAHTAR KELMELER stanbul, zen Yula, teki, karanlk, kahpe ABSTRACT stanbul is one of the most important centre of the world with its historical and cultural background. It is known that most of the literary figures are attrackted by the beauty, history and culture of stanbul and this city is dealt sometimes as a woman and sometimes as the centre of life. In this study like the most important literary figures such as Ahmet Hamdi Tanpnar, Yahya Kemal Beyatl, Orhan Pamuk one of the contemporary playwright zen Yulas stanbul is going to be analysed through his plays stanbul Beyaz, Rak Rengrenk, Krmz Yorgunlar, Gz Kara Alaturka. The main aim of this paper is to foreground the
*
Yrd. Do. Dr., Seluk niversitesi Dilek Sabanc Devlet Konservatuvar Sahne Sanatlar Blm
relation between the characters and stanbul. It is the fact that place gives shape to the life of the individual. Thus the characters of these three plays know that their past and future is under the control of stanbul. For that reason they want to run away from stanbul to reach freedom, but cannot leave this city. In these plays the dark side of stanbul is portroyed by the individuals who experiences the otherness in this city. KEY WORDS stanbul, zen Yula, the other, darkness, prostitute
I. GR stanbul tarih boyunca siyasi, corafi, askeri, mimari ve kltrel anlamda dnyadaki nemli merkezlerden biri olmu, dou ile bat arasnda kpr vazifesi grerek birok medeniyete ev sahiplii yapmtr. stanbul bu zellikleriyle de Trk ve Dnya edebiyatndaki birok esere ilham kayna olmutur. Farkl amalarla stanbula gelen Lady Mary Whortley Montagu, Elizabeth Craven, William Wittman, Pierre Loti, Andr Gide, Marie Luise Kaschnitz, Nadejda Teffi, van Alekseyevi Bunin gibi ngiliz, Fransz, Alman ve Rus edebiyatlar stanbulun tarih, siyas ve turistik yapsndan etkilenmiler ve izlenimlerini okurlaryla paylamlardr. (Kandemir 2009: 1-36). Trk edebiyatnda ise stanbulu canl bir varlk kabul edip ona zel bir kimlik veren yazarlar sralanaca zaman akla ilk nce Ahmet Hamdi Tanpnar, Tevfik Fikret, Orhan Veli, Yahya Kemal Beyatl, Abdlhak inasi Hisar, Bedri Rahmi Eybolu, Atilla lhan, Orhan Pamuk gibi farkl edeb trlerde eserler veren isimler gelir. stanbul her dnemde edebiyat dnyasndaki kiileri farkl etkilemitir. rnein Tanpnarn nemli eserlerinden biri olan Be ehirde ele ald stanbul dou ile bat arasnda kalm, kimlik arayndaki bir ehirdir. Tanpnarn stanbulu, gerekte byk lekli tek bir mahalleden ibarettir. Yz yze ilikiler ann gevedii bu lek zerinde nce insanlar, ardndan ehir sesleri ekilmi, yalnzlk duygusu giderek artan bir hzla stanbul kimliini esir almtr (In 2010;1). stanbul adeta Batllama srecindeki sanclar ekmektedir. Fikret ise Tanpnardan farkl bir ekilde stanbulu ele alr, onu iinde bulunduu ruh halinin etkisiyle menfur ve melun bir ehir olarak deerlendirir. Fikret karamsar bir panorama izdii bu iirinde stanbulu kahpeye benzeterek stanbulun maddi manevi btn varlna kar duyduu isyan arpc bir ekilde dile getirir. Orhan Veli gzleri kapal stanbulu dinlerken Yahya Kemal Beyatl stanbulun bir semtini bile sevmenin bir mre bedel olduunu vurgular: Yaamtr derim en ho ve uzun ryada/ Sende ok yl yaayan, sende len, sende yatan dizeleriyle stanbulu yceltir. ada Trk romanclarndan Orhan Pamuk ise stanbul: Hatralar ve ehir adl kitabyla stanbulu anlatan yazarlar arasna girer. Orhan Pamuk'un ocukluk ve genlik yllarna dnerek ortaya kard stanbul siyah-beyaz bir ehirdir. Pamuk bu romannda stanbula egemen olan hzne odaklanrken bu ehrin ve ehirde yaayanlarn ruhunun derinliklerine iner.
II. METOT stanbul, Tanzimat Fermanyla balayan srete her trl olumlu-olumsuz yenilie kaplarn am, farkl milletten ve medeniyetten insanlarn kendilerine yaam alan bulduu/bulmaya alt bir ehir olarak ou zaman iinde yaayan insanlar gibi kimlik arayna girmitir. Gnmz Trk oyun yazarlarndan zen Yula da stanbul Beyaz Rak Rengrenk, Krmz Yorgunlar, Gz Kara Alaturka adl oyunlarnda, stanbulun grnmeyen yzn grnr klma abasndadr. Bu almada zen Yulann stanbulla ilgili bu oyununda geni anlamda mekn olarak tercih ettii stanbulu ve stanbulun arka sokaklarn ele al irdelenmitir. Bu balamda oyundaki oyun kiilerinin meknla/ehirle ilikileri, bu srete meknn/ehrin kimi zaman zne kimi zaman de nesne konumu dikkate alnarak oyun kiilerinin hayattan beklentileri, hayal krklklar mekn/ehir zerinden deerlendirilmi ve bylece Yulann stanbula bak as ortaya karlmtr. III. STANBULUN RENKLER Sanayi Devriminin ardndan yaanan deiimlerle byk ehirlerin olutuu ve bu almada da ele alnan stanbul gibi ticari kurallara gre dzenlenmi modern ehirlerde bireyler aras ilikinin en aza indirgendii, kurulan ilikilerin ise byk bir kaytszlkla biimlendii bilinmektedir. (nl 2009;123). Auge, Kolektif tarih, hibir zaman bireysel tarihleri bu kadar aka ilgilendirmemitir, ama kolektif kimliklenme/zdelemenin belirleyicileri de hi bu kadar kararsz olmamtr diyerek bireyin kimlik ilikisi kurabilecei yaplarla ok az karlatn belirtir. (Auge, 1997;42). Byk ehirler bireyin sadece kendini izledii, yabanclat ve yalnzlat meknlara dntrlmtr. Bireysel kimlik, kendini daima yenileyen bir srecin ad olmaktan km, kimliksizlik toplumsal bir bozukluk olarak ele alnmtr. (ztrk 2010;116). Bachelard, mekn ve birey arasndaki ilikiyi deerlendirirken bilindnn meknda oturduuna, i yaamn bilinmesi iin zel yaama ilikin meknlarn saptanmas gerektiine dikkatleri eker. (Bachelard 1996;37). Mekn, sz konusu bir oyun metni ise oyun kiilerinin ve seyircinin belleini canlandrmasyla ve anmsama eylemiyle ilikilendirilebilir. (Gbilmez 2006;23). Mekn, bellek, ynelim ve zdeleme ile yaamn en nemli, kimliin en belirleyici paralarndan biri olur. (nl 2009;85) zen Yula da bu oyununda stanbul gibi byk bir ehirde yaamann bedelini ar deyen, bireyselleme srecinde tkezleyen insanlarn hikyesini dile getirir. Yulann stanbul Beyaz, Rak Rengrenk adl oyun Kzn stanbula
geliiyle balar. Kz, sevgisinin peinden stanbula kadar gelmitir ve sevdii adam bulmak iin Yal Kadndan yardm ister. Yal Kadn onu sra kular yapan Delikanlya gtrr. Sra kularn Kzn sevgilisini bulacana inanlr. Kz ve Delikanl stanbul sokaklarnda Kzn sevgilisini ararlarken toplum dna itilmi oyun kiileriyle de karlarlar ve onlarn hikyelerine tanklk ederler. Krmz Yorgunlarnda Betty eski sevgilisi Red Kiti grmek iin onun evine gelir. Tenten ev arkada olarak Red Kitin yanna tanr. Konsoloslukta tercmanlk yapan Fato ise k olduu Tentenin peine der. Oyunun sonunda Fato, alt konsolosluu bombalar, Betty, Red Kiti ve Tenteni ldrr, alt komu Safinaz ise toplumda grnr olabilmek iin cinayeti stlenir. Gz Kara Alaturkada Sha Taksimdeki bir kafede garsonluk yapar ve sevgilisi Figen ile kaaklk iine girer. Rstem sokak duvarlarna aforizmalar yazan entelektel bir delidir. Gnl ise daha nce pavyonda alm bir konsomatristir. Oyun Shann pencereden gizlice Rstemi izledii srada sevgilisi Esatla kavga eden Gnln Shann evine gelmesiyle balar. Oyunun ilerleyen blmlerinde Gnl ve Rstem arasnda eski bir akn olduu anlalr. Oyun, Figenin orta Barbarosun Rstem ve Shay, Figenin Barborosu, Gnln de Figeni ldrmesiyle son bulur. stanbul Beyaz, Rak Rengrenk adl oyunda olaylarn getii mekn stanbuldaki sokaklardan bir sokak eklinde tanmlansa da bu sokan bir arka sokak olduu yazarn oyun kiilerini sarho, fahie, travesti, transseksel, kumarbaz gibi ehrin karanlnda yaamak zorunda braklan toplumun grnmeyen yzlerinden semesinden anlalr. (Yula 1998;11). Anadolunun kk bir ehrinden belki de kynden stanbula gelen Kzn sevdasnn peinden komas, gelecekten umutlu olmas henz safln, drstln koruduunu, bir baka deyile byk ehrin, stanbulun henz onu ypratp yok etmediini gsterir. stanbula ayak basar basmaz karsna ona tezat olacak ekilde felein emberinden gemi, stanbulun her halini tecrbe etmi Yal Kadn kar ve stanbulu orospu ehir olarak tanmlar. Bu ifadede stanbula herkesi cezbeden, iveli haliyle diil bir kimlik verilirken ayn zamanda stanbulun vaat ettiklerini gerekletirmeyen, insanlarn hayalleri ve umutlaryla oynayan yan da vurgulanr. Bir yanda insanlar cezbeden ama tatminsiz brakan byk ehir varsa, dier yanda her trden al doyurmaya aday, itah ve hevesi kkrtan bir ikinci byk ehir var dr. (Grbilek 2004;21). Kz iin stanbul sevdiini elinden alan ehirdir. Uultulu sokaklarda sevdii adam bulmaya kararl olsa da akn ve aresiz olduu bellidir. Ahali Kza stanbulun nice
aklara, sevdalara son verdirdiini anlatmaya alrsa da Kz bana geleceklere razdr. nsan ten deirmen kendine yeni bir kurban daha bulmutur. Yal Fotoraf ise stanbulu marur bir kadna benzetir. stanbul gzelliinin farknda olan, etrafndakilere ac verse de vazgeilmez olduunu bilen bir kadn edasyla her gn kendini yeniler; sebep olduu aclar, hznleri, kayplar, zlemleri zamann unutturacana inanr. stanbul ne kadar ac ektirirse ektirsin insanlarn zamanla her eyi unutup tekrar bu ehre k olduklar dile getirilir. stanbulun arka sokaklarndaki travestilerin adeta szcln yapan Yldzn cinsiyet deitirmesinin, yeni kimliiyle kendine bir hayat kurma abasnn tek sorumlusu olarak stanbul gsterilir. Ey stanbul/ sen beni aldn/ Allah da seni alsn!... Ya beni bana geri ver/ Ya da geber, geber be stanbul (Yula 1998;18). Yldz ve Yldz gibiler stanbulun inili kl yollarnda srekli tkezlerken tutunacak dal ararlar. Baka yerlerde olduu gibi, Trkiyedeki transsekseller de her eyin vitrine kt ve satlk olduu mega kentte zellikle de gece manzaralarnn birbirinden farksz hale gelmeye balad yeni arenada, yeni kent manzarasnn tedirginlik veren habercileri gibi grn[rler] (Kandiyoti 2005;280). stanbul birok dm gibi Yldz da bir meta olarak smrr ve ondan geriye sadece fke ve intikam duygularn brakr. Tinercilerin yaad ise baka bir stanbuldur. Karanlklar iinde zorbalk kokan, kan ve kinin egemen olduu stanbulun arka sokaklarnda tinerciler d ve gerei bir arada yaarlar. stanbul onlara pembe hayaller yerine zorba dler sunar. Delikanlnn eski sevgilisi Ayla iin stanbul kahpedir. Ayla stanbulda siyas olaylara kart iin ikence grmtr ve bu yzden de bu ehre canndan baka her eyini verdiini, artk hibir deere inanmadn, gelecek umudu olmadn dile getirirken stanbulu sular. Ayla bu ehirde yamurun bile ne ehri ne de insanlarn ruhlarn temizlediine inanr. stanbul yetim ocuklar gibi insanlarn efkatine, ilgisine muhta, her zaman iin daha fazlasn arzulayan ama bir yandan da kolu kanad hep krk olan bir ehirdir. Yetim ocuklarn hayatla kavgalar ne kadar iddetliyse stanbulun da insanlar ile kavgas ayn boyuttadr. stanbul yetim bir ocuk duygusallyla hayatn onda yoksun braktklarnn acsn iine hapsettii insanlardan karr ve dank sal ocuklar gibi her birini apayr dnyalara, hayatlara savurur. stanbul beyaz/rak rengrenk/tez bozulur bu ahenk szleriyle yazar stanbulun tm renklerini iinde eritirken, rak ile btn sevinlerin, aclarn, hznlerin dile geldiini belirtir. (Yula 1998;29). Ancak raknn salad rahatlk
ksa srer ve stanbulun kuyularnda saklad hayata, gereklere geri dnlr. Oyunun sonunda Kz, stanbulda bambaka bir aka yelken aarak bu ehirde sevgiyi ve mutluluu bulur. Dier oyun kiileri iin stanbul karanlk, ac ve hzn ehridir. Byk umutlarla geldikleri stanbulda kimi manevi deerlerini, kimi cinsel kimliini kaybetmi, kan, kin ve iddetin hkim olduu bir stanbulla tanmlardr. stanbul onlar cazibeli ve cilveli bir kadn edasyla kandrm, birok vaatte bulunmu ancak geen yllar ierisinde onlarn her eyini ellerinden alarak onlar ortada brakmtr. Bu yzden stanbul kimi zaman kahpe kimi zaman orospu kelimeleriyle tanmlanmtr. Bu oyunda, metropol hayatnn getirdii vahi davran biimi daha ok bu ehirde tutunamayanlar araclyla dile getirilmitir. Oyundaki stanbul zengin ve mutlu insanlarn yaad stanbul deildir, aksine toplum tarafndan teki konumuna itilen tinerci, sarho, kumarbaz, travesti gibi insanlarn yaad bir mekn olarak ele alnmtr. Hayat tarzlar nedeniyle darda braklan bu insanlarn stanbulun gneli ve mutlu yzn grmelerine imkn yoktur. Oyunun getii zaman dilimi de dikkate alndnda bu insanlar iin stanbul daha ok gece yaanr. Herkesin ve her eyin karanlkta, gizlide kald bu zaman diliminde stanbul bu oyun kiileri iin mutsuzluklarn, kayplarn sorumlusudur. Oyunda sadece Kz ve Delikanl iin stanbul kokumu sokaklarna, dmlerine, bir baka deyile, karanlk yzne ramen hlamur kokan, huzur ve mutluluk sunan bir ehirdir. Yazar, stanbulu bir kadna benzettiini ve bu kadnn kimi zaman delidolu, kimi zaman krgn ve mahzun, kimi zaman da acmasz ve hoyrat olduunu her blmde yer alan balklarla da vurgular. stanbulun Boyal Kular bal ile stanbuldaki kularn veya kalplerin sradan oluu, dikkat edilmedii takdirde krlma ihtimali, ancak stanbul gibi bir metropolde bu zeni gstermenin imknsz oluu, bunun da beraberinde birok dm ve kaybolmu insan getirecei vurgulanr. stanbulun Zorba Yokularnda stanbulun corafi yapsna da gnderme yaplarak hayatn stanbul gibi byk bir ehirde kolay olmad, insan ilikilerinde zorbaln hkim olduu dile getirilir. stelik bu kii Yldz gibi toplum tarafndan tekiletirilmi bir travesti ise mcadelesi daha zordur. stanbulun Yamur Yemi Talar ise srekli yaan yamurlarla kayganlaan stanbulun talarnda yrmenin, ayakta durmann kolay olmayna vurgu yapar. Bu blm balnda bir ncekinde gc temsil eden Necminin
Yldz tarafndan beklemedii bir ekilde ldrl verilir. Yldz hayat yokuunu kabilmek iin iddete bavurmak zorunda kalmtr. stanbulun Dank Salarnda stanbul insanlar farkl sebeplerle bambaka yerlere savururken onlarn dlerini, duygularn hoyrata harcar. rnein Delikanl ve Ayla birbirlerinde sevday bulduklar halde stanbul onlarn akna sahip kmaz ve onlar baka dnyalara gnderir. stanbulun Deli Yalarnda ise stanbul ac ektirdii insanlar iin gzya dkse de ksa srede kendine yeni klar ve kurbanlar bulur. Bu blmde stanbulun birok haline tanklk eden ve belgeleyen Yal Fotorafnn lmne zlen arkadalar ksa bir sre sonra stanbul gibi kendi hayatlarna geri dnerler. stanbulun Yaydr Kalar bal her an kzmaya hazr, gergin bir kadn imler. stanbul youn i temposunun ve adil olmayan kazan sisteminin neden olduu yorgunluk, bkknlk ve hrnlk gibi skntlar, insanlar arasndaki iletiimsizlik ve bunun sonucu olarak yaanan yabanclama ile gergin insanlarn yaad bir ehirdir. stanbulun nileri-klarnda stanbul insanlara srekli srprizler hazrlayan, onu mutsuzken bir anda umutlandran bir yap sergiler. Hayatn ini klar gibi stanbulda da hibir ey ayn izgide devam etmez; bir anda sevinler zntye, zntler sevince dnebilir. Oyundaki Kz, uruna stanbula geldii adam sevmediini anladnda aslnda gnln Delikanlya kaptrdn fark eder ve kalbi yeniden sevgiyle atmaya balar. stanbulun Zorba Dleri ise stanbulun kimi zaman insanlara dlerinde bile mutluluk yaatmadn imler. Birok insan gerek dnyann skntsndan, hznnden kurtulmak iin dlere snrken stanbul bu dleri bile zorbalatrr, insan daha ok huzursuz yapabilir. Bu blmde de tinerci ocuklar araclyla geleceklerini mahveden, byk ehrin plnde var olmaya alan ama yzlerinde hayat izi bile bulunmayan ocuklarn yaantlarna dair bir kesit sunulur. stanbulun Sersem Balarnda ise stanbulun srprizler yaparak ou zaman insann ban dndrd, onlar mantk erevesinde hareket ettirmedii dile getirilir. Bu blmde, Delikanl ve Ayla birbirlerini sevmelerine ramen stanbulda ektikleri aclar ve kayplar nedeniyle ayrlmak zorunda olduklarn kabullenirler.
stanbulun Piman Aklarnda ise stanbuldaki klarn bazen birbirlerine kavuamadklar bazen de yaadklar aklardan piman olduklar anlatlr. Bu blmde Kz, sevdii adamn peinden stanbula gelmitir, ancak stanbul sevdii adam deitirmitir, onda eski sevgiyi bulamaz. stanbul onlarn da akn tketmitir. stanbulun Gnl Klarnda baz kalplerin hayattan ve stanbuldan sevgi beklemedikleri bir anda yine stanbulun bir srpriz yaparak o gnlleri akla dolduruu dile getirilir. Delikanl Ayladan Kz da sevdii adamdan ayrld srada aslnda birbirlerini sevdiklerini anlarlar ve mutlu bir gelecee doru yrrler. stanbuldan Bir Ak Geti adl blm, Kz ile Delikanl arasndaki aka gnderme yaparken stanbulun Kzn hikyesi gibi birok ak hikyesine tanklk ettiini imler. zen Yulann dier oyunu Krmz Yorgunlarnda ise stanbul ilk oyundaki gibi dorudan bir karakter olarak ilenmez. Bu oyunda, oyun kiileri stanbulun boucu havasndan, stresinden kamak isterler. Oyunda uzamn dklen, eski bir apartman dairesinin oturma odas eklinde verilmesi olaylarn herhangi bir byk ehirde geebilecei ihtimalini akla getirmektedir. (Yula 1998;58). Ancak oyunun ilerleyen blmlerinde Bettynin ehri birbirine dman iki yakas ve iki kys olmakla sulamas bu byk ehrin stanbul olduunu dorular. Oyun kiileri byk ehirlerin kurban ve maduru konumunda kiiliklerini, hayat tarzlarn ekillendirmeye alan, bir anlamda kaosun iinde ayakta durmaya, hayata tutunmaya alan kiilerdir. Bu srete baz deerlerini yitirmi olmalar, duygularn yerini parann ele geirmesi, iletiimsizlik ve bunun sonucunda doan iddet oyun kiilerinin stanbulla kurduklar ilikinin de bir yansmasdr. Yazar bu oyununda da stanbul gibi byk bir ehirde yaamann bedeli olarak bireyselleme sorununa, yalnzla, yabanclamaya ve iletiimsizlie deinir. Bu konular zerinde dururken yine stanbulun yaratt sra d oyun kiilerinden yararlanr. stanbulun karanlk yzn de simgeleyen bu oyun kiileri bireysellemenin bir gstergesi olarak kendilerine verilen isimleri deil de kendi tercih ettikleri isimleri kullanrlar. Red Kit, Betty/Jessica, Tenten, Fato ve Safinaz gibi izgi film karakterlerinin isimlerini kullanan oyun kiilerinin eylemleri dikkate alndnda izgi film karakterinin tek boyutunu aamadklar gzlemlenir. Bir baka deyile bu oyun kiileri takma isimlerinin de artrd tek dze bir hayat tarzn yaamaya kendilerini mahkm ederler, ancak bunun sorumluluunu da stanbula yklerler.
Oyun, Tentenin Red Kitin evine tanmasyla balar. Ardndan Tenteni uzun zamandr gizli gizli takip eden ve ona k olduunu syleyen Fato ve Red Kitin ift kiilikli sevgilisi Betty/Jessicann da gelmesiyle olaylarn gelitii grlr. Yllardr alt iinden memnun olmayan, tanmad bir adama k olan Fatoun stanbulu adeta bir vahet havuzudur; Bu ehrin de kendine has bir vaheti var (Yula 1998;87). Fato, bu ehirde insanlarn hoyrat davranmalarn, naif duygularn yitirmelerini, iddeti ve zorbal benimsemelerini eletirirken oyunun sonunda alt yeri bombalayarak sz konusu vaheti kendinin gerekletirmesi ironiktir. Fato, iindeki iddetin sebebi olarak yine stanbulu sular ve bu ehrin kendini yormasndan ikyet eder. Bitmez bir koturmaca. nsan ilikilerindeki saklamba. ktidar hikyelerindeki krebe. Aklardaki sessiz sinema. Caddelerdeki birdirbir. Para kazanrkenki istop. Hayatna girmek isteyenlerin yaratt a-kapy-bezirganba. Btn oyunlar yordu beni. Artk bana bir patlama gerekiyor (Yula 1998;95). Bu szlerle bireylerin byk ehirlerde yaarken farknda olmadan hayatlarn metalatrmalar, para kazanmak iin ezici bir rekabet ortamna girmeleri, zlk haklarnn ihlal edilmesi sorgulanr. Betty iin ise stanbul dev bir anakondadr. Anakondann renginin evredeki renklere uyum salamas gibi stanbul da iinde barndrd her insann rengini, eklini alr. Anakonda avn nasl skarak ldryorsa stanbul da avna drd insanlar onlarn duygularn, kimliklerini yok ederek ldrr. Bettye gre stanbul gndz saatlerinde ssleriyle, pullaryla bir cazibe merkeziyken geceleri gerek yzn gsterir. Betty de stanbulda kaybolmu bir kiidir. Sisli bir dnyada herkes kendine ait olmayan masallar yaayacak. Her insan bakalarnn aclarn bytecek iinde. Bakalarnn isimlerini tayacaz. Bakalarnn lmlerini leceiz. Aynada sana ait olmayan bir yz (Yula 1998;112). Bu szlerden de anlalaca zere Betty iin stanbul, insanlarn maskelerle dolat, asla gerek yzleri ve duygularyla hareket etmedii koca bir dnyadr. Byk ehirlerde yaamann bir sonucu olarak bireysellemenin n plana kt, ilk bata zgrlk duygusunun n planda olduu ancak bu duygunun yerini zamanla yabanclamaya ve iletiimsizlie brakt grlr. Betty, stanbuldaki insanlarn ilerindeki iddetin ve vahetin sebebi olarak yine stanbulu gsterir. nk stanbul iki yakasna hisarlar kurulup, iki kys birbirine dman edilmi bir ehirdir. (Yula 1998;114). Betty bu ehirde ak ve acdan baka bir ey yaamamtr. stanbulu karlksz bir akla sevmi olmasna ramen bu ypranmasna, tkenmesine engel olmamtr. Bu yzden stanbulun yangn yeri gibi koktuunu iddia eder. stanbulda yaayan insanlarn
yreklerinde byk yangnlarn olduunu ancak bu insanlarn stanbuldan da vazgeemeyerek terk edilii, sessizlii, yabanclamay kabul ettiklerine inanr. Tenten ise stanbuldaki kokunun kiiden kiiye deiebileceini, herkesin bu ehirden beklentilerine ve yaadklarna gre stanbulu deerlendirdiini iddia eder. Tentene gre stanbulda insana huzur ve rahatlk veren nane kokusu vardr. Senin stanbul yangn yeri kokuyor, benimki ise nane. Redin stanbulu baka kokuyordur, Fatounki baka. Herkesin stanbulu baka kokuyor diyelim, olsun bitsin! (Yula 1998;116). Ancak oyunun geneli dikkate alndnda Tentenin stanbulda duyduu veya duymak istedii nane kokusunun bir hayalden ibaret olduu anlalr. Oyunun son repliinde Safinazn bir kez daha vurgulad gibi stanbul lm, iddet ve vahet dolu bir yangn yeridir. (Yula 1998;124). stanbul, insanlarn iindeki iddet ve zorbalk gibi hayvans duygular yzeye kararak onlarn insanlndan da birok deeri alp gtrr. Oyunun sonunda Fatoun alt yeri bombalamas, Bettynin Tenten ve Red Kiti ldrmesi, Safinazn srf gndemde olmak iin cinayeti stlenmesi stanbuldaki ackl ve anlamsz hayat tarznn bir yansmasdr. Yula, oyuna Krmz Yorgunlar adn vererek zellikle de krmz renkle aslnda iddet kavramn artrr. Oyun ierisinde Betty krmz ve yorgunluk ifadelerini yine ayn duyguyu vurgulamak iin kullanr. Sradan bir gnd. Tanmadm bir adamn yatanda uyanmtm. Kalkp yola ktm. ok yorgundum. Bilirsin, baz yorgunluklar anlatmak zordur. Dnyay kpkrmz gryordum. Aalar, otomobiller, binalar, insanlar, hayvanlar hep kpkrmzyd. Duygular ve hareketler de yle szleriyle amasz, sevgisiz, ilgisiz, yalnz ve gn birlik yaamann getirdii yorgunluk anlatlrken stanbul gibi byk bir ehirde insanlarn saf duygu ve dncelerle hareket etmesinin ok zor olduu, stanbulda yaayanlarn hayattan bezmi, skntl ve hznl insanlar olduu belirtilir. (Yula 1998;101). Medenilemenin olmas gereken ehirde insanlarn hayvans gdlerle hareket etmelerine dikkat ekilir. nc oyun Gz Kara Alaturkada olaylarn stanbulun scak bir Austos gecesinde getii belirtilir. Bu oyunda da Krmz Yorgunlarnda olduu gibi stanbulun kokusuyla insanlarn ruh halleri irdelenir. Sha: u salonun penceresini aaym biraz daha! Ama ierisi Haliin bok kokusuyla dolacak (Yula 1998;129). Bu szlerle stanbulda yaayan herkesin ruhunun rk ve kt olduu izlenimi uyandrlr. Sha gibi dier oyun kiileri de stanbulun bu kokusundan rahatszdrlar. Gnl: Haliin kokusundan bunaldm. Sanki ehrin gazab gibi bu koku! (Yula 1998; 135). Oyun kiilerinin aslnda i dnyalarndaki skntdan huzursuz olduklar, ancak bu gerekle yzleme cesaretlerinin olmad
anlalr. Gnl bu duyguyu korkmadan itiraf eden tek oyun kiisidir. Bir rzgr ksa da u bok kokusu gitse! Hadi o gitti diyelim, iimdeki bok kokusu nasl gidecek? Hangi rzgr giderecek bu kokuyu? (Yula 1998;143). Oyun kiileri bir rzgrn tm aclar, kayplar, hznleri silip gtrmesini bylece yepyeni bir hayata balamay arzularlar. Rstem iin stanbul kapitalizmin kurallarnn acmaszca yaand bir ehirdir. Bu ehirde aklarn bile kapitalizmin emrinde olduuna inanr. Bugn, bu ehirde ak, vahi kapitalizmin izin verdii kadar vardr. Vahi kapitalizm yle gerektiriyorsa, klar lr veya ldrlr. Hepsi bu! (Yula 1998;164). Rstem stanbuldaki iddeti srtlan ve akbabalarla ifade eder ve hayatta kalmak iin onlar sevmek hatta onlar gibi yaamak zorunda oluu sorgular. Srtlanlar ve akbabalar sev! Onlarla birlikte yayorsun! (Yula 1998;166). Rstem bu yzden stanbulu insanlarn uykuda olduu, ehrin henz yeni bir gnn masumiyetini tad tan vaktinde daha ok sever; stanbulun tan vakti gzeldir Denizdeki balklar, a martlar, sokak kpekleri, cilve mahmuru kediler, sarholar stanbulun uyand saatlerdir. Birazdan, ilerine gitmek iin yollara der insanlar. Gne saracak hepsini, yakacak (Yula 1998;186). stanbulun bu saatlerde kirlenmediini, insanlara yeni umutlar ve hayaller sunduunu dnr. Dier iki oyunda da olduu gibi bu oyunda da stanbul yine lm ve iddetle zdeletirilir; Kutlar skarlar, zlr skarlar, intikam iin skarlar. Skarlar olu skarlar. Buras skanlarn ehri bilmiyor musun? (Yula 1998;191). IV. SONU Krmz Yorgunlar ve Gz Kara Alaturka adl oyunlarda olaylar stanbulun arka sokaklarndaki herhangi bir evde gemektedir. Barchelard evi d ve bellek ile ilikilendirir ve ev, insan yaamnda, kazanlm eylerin korunmasn salar, bunlar srekli klar. Ev olmasayd, insan dalp giderdi. Ev, insan gkten inen frtnalara kar olduu gibi, yaamnda yaad frtnalara kar da ayakta tutar. Ayn zamanda hem beden, hem ruhtur. nsan varlnn ilk evrenidir der. (Barchelard 1996; 35). 1990 sonrasnda yazlan Trk oyunlarnda ev, topluca katlmdan uzaklatrlan, yalnz bedenleri yanstan bir mekn olarak ilev kazanr. (ztrk 2010;114) Ancak Yulann bu oyunlarnda ev oyun kiilerinin stanbulun karanlk/irkin yznden kurtaramaz. stanbul ve onun artrd olumsuz kavramlar bazen oyun kiilerinin eylemleriyle, bazen dnceleriyle bazen de ak braklan bir pencereyle evin merkezindedir. stanbul Beyaz, Rak Rengrenk adl oyunda ise oyun kiileri stanbulun arka sokandadrlar. Bir soka kullanmak, sadece onun iinden gemek ya da zerinde meknlara girip kmak deildir, bir soka kullanmak insanlarla karlamak, srprizler yaamak, keifler yapmaktr
diyen nl gibi Yula da oyun kiilerine arka sokaklardaki hikyeleri, hayatlar dinletir ve stanbulun baka bir yzn seyirciye gsterir. (nl 2009; 85) zen Yula bu oyununda bilinli olarak travesti, transseksel, sarho, jigolo gibi oyun kiileri yaratarak toplum dna itilmi olan insanlarn stanbulunu dile getirmitir. Kendi seslerini, kendilerine ve evrelerine duyuramayan bireylerin oyun boyunca yaadklar sknt ve huzursuzluk aslnda yaamlarna bir trl anlam verememelerinden kaynaklanmaktadr. Yulann oyunlarndaki kimlik, tekilik ve bireysellik sorunlarn inceleyen Meeci, Yulann toplumun teki konumuna soktuu bireyleri grnr klma abasndayken aslnda kulland dille, meknla, yksyle onlar yine tekiletirdiini vurgular. (Meeci 2010;6). Yazar stanbul Beyaz Rak Rengrenk, Krmz Yorgunlar, Gz Kara Alaturkada stanbulun merkezi Taksimin arka sokaklarn iddet ve vahetle zdelemitir. oyunda da cinayet, kaaklk, hrszlk, seks, iddet ve yalan ilenir. Yazar adeta stanbulun arka sokaklarnda baka trl bir hayatn imknszln vurgular. nsann karanlk yn, ayn karanlk yz daha ok ilgimi ekiyor. Belki de o aydnlk, grdmz yz, esasnda btn varln karanlk yze, grnmeyene borlu. lgin, anlatlmas gereken bir yer o karanlk. inde el yordamyla yrnyor, yeni bir eyler kefediliyor. Doanlar bunun iine douyorlar, yayorlar ve iddeti grerek, uygulayarak yetiiyorlar (Duruel 2011;2) diyen Yula bu oyunda stanbulu merkeze alarak evsizleri, tinercileri, fahieleri, kumarbazlar, kaaklar, delileri, konsomatrisleri, bombaclar, pte yaayanlar yaratan, sonra da onlarn varln bir tehdit gibi alglayp kendinden uzaklatrmaya alan, tekiletiren otoriteyi sorgulamaya alr. (Keeli 2010;122) Bu oyunda da oyun kiileri zne olmay baaramadklar stanbulda bu ehrin onlarn hayatna damgasn vurmasn hazmedemezler. Bu yzden de oyunlarda alt izilen lm kavram daha ok bir kurtulu, ken, ryen bir yapnn dna kma abasnn son basama gibi biimlenir. (Akmen 2011;3). Yula bu oyunlarnda, son dnemlerde aaal ve renkli hayatyla grselletirilen stanbulun acmasz, hoyrat ve zorba ynn de seyircilere/okuyuculara sunarak stanbulun farkl bak alaryla grlmesi gerektiinin altn izer.
KAYNAKLAR AKMEN, stn. (2011). Yatak Odasnda Kesien Yollar: Gz Kara Alaturka, http://tiyatrodnyas.com (Eriim Tarihi, 01.09.2011). AUGE, Marc. (1997), Yer-olmayanlar, (ev. Turhan Ilgaz), stanbul, Kesit Yaynlar BACHELARD, Gaston. (1996), Meknn Poetikas, (ev. Aykut Derman), stanbul Kesit Yaynlar DURUEL, Nursel. (2011). zen Yula, http://www. felsefeforumu.com (Eriim Tarihi: 05. 09. 2011) GBLMEZ, Beliz. (2006), Zaman/Zemin/Zuhur, Gereki Trk Tiyatrosunda Minyatr Kurgusu, Ankara, Deniz Yaynlar GRBLEK, Nurdan. (2004), Kt ocuk Trk, stanbul, Metis Yaynlar. IIN, Ekrem. (2010), Deiimin Dngsnde Bir ehir. Tanpnarn stanbulu zerine Dnceler, www.http://cafrende.org. (Eriim Tarihi: 14. 08.2011). KANDEMR, Hseyin. (2009). Rus Edebiyatnda stanbul, izgi Kitabevi, Konya KANDYOT, Deniz. (2005), Pembe Kimlik Sanclar Cinsiyetlerin Yol Ayrmnda Sorun ve atma, Kltr Fragmanlar Trkiyede Gndelik Hayat, (Hzl. Deniz Kondiyoti, Aye Saktenber), Metis Yaynlar, stanbul KEEL, Fatma. (2010), tekiletirilen Oyun Kiileri, stanbul Beyaz, Rak Rengrenk, Krmz Yorgunlar, Gz Kara Alaturka, Trkiyede Tiyatronun Yolculuu, Sevda enere Armaan, (Hzl. Sreyya Karacabey), Ankara, Ankara niversitesi Dil ve TarihCorafya Fakltesi Yaynlar No: 259, s. 122 MEEC, Sevin. (2010), zen Yulann Oyunlarnda Kimlik, tekilik ve Birey Sorunsal, Yksek Lisans Tezi, stanbul, Hali niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Tiyatro Anasanat Dal ZTRK etindoan, Merref. (2010), Krsal Mitten Kentsel Ritele Gei/Beden-Mekn likisinin 1990 sonras Trk Oyun Yazarlna Yansmas, Trkiyede Tiyatronun Yolculuu, Sevda enere Armaan, (Hzl.Sreyya Karacabey), Ankara, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar No: 259, s.114 NL, Aslhan. (2009), Merkeze Dnmek, Trk Tiyatrosunda Zaman/Mekn Algs, stanbul, Mitos- Boyut Yaynlar YULA, zen. (1998), Toplu Oyunlar 2, stanbul Beyaz, Rak Rengrenk, Krmz Yorgunlar, Gz Kara Alaturka, stanbul, Mitos-Boyut Yaynlar
Anadoluda Azer-Nefes Bir Can: Yavuz Blent Bkiler

Yavuz Blent Bkiler: An Azeri Soul in Anatolia
Gke Ykselen Abdurrazak Peler* ZET Nesiller boyunca sren bir gn ardndan Sivasa yerleen Azerbaycanl bir ailenin evlad olan Yavuz Blent Bkiler, birok konunun yannda ana, Anadolu ve Trk Dnyas temalarnn ne kt iiriyle birlikte biyografi, deneme inceleme, siyasi tarih ve gezi notlar trlerini ieren nesriyle de ada Trk Edebiyatnn en renkli simalarndandr. Esas itibariyle avukat olan ve pek baarl saylamayacak siyasi bir kariyere de sahip olan Bkiler, Ana airi addedilecek kadar iirlerinde ana temasn edinmi, gerek iirlerinde gerekse dzyazlarnda iledii Azerbaycan, Trkistan gibi konularla milliyeti muhafazakr camiann gnlnde taht kurmutur. Bkilerin bir dier hususiyeti ise Trkenin doru konuulup yazlmas konusunda gsterdii hassasiyettir. ANAHTAR KELMELER Yavuz Blent Bkiler, Azerbaycan, Ana, Trkistan, iir, Nesir
ABSTRACT Yavuz Blent Bkiler, who is the son of an immigrant family from Azerbaijan which has settled in Sivas, is one of the most colourful characters of the Modern Turkish Literature. Topics like mother, Anatolia and The Turkic World are prominent themes among others. His prose varies from biographies to political histories, from essays to itineraries. Bkiler, who is a solicitor and has a not very successful political career, has used the mother topic so much in his poetry that he has been named as the The Poet of Mother, and has been favoured by nationalist conservative communities as a result of the topics like Azerbaijan and Turkestan he has used both in his poetry and prose. Another characteristic of Bkiler is his sensitivity on the correct usage of the Turkish language. KEY WORDS Yavuz Blent Bkiler, Azerbaijan, Mother, Turkestan, Poetry, Prose
r. Gr., Girne Amerikan niversitesi, Eitim Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat retmenlii Blm, gokceabdurrazak@gau.edu.tr
Giri ada Trk Edebiyatnn en renkli simalarndan biri olan Yavuz Blent Bkiler, gerek Trkenin doru kullanlmasnda sergiledii hassasiyet gerekse hem nesrinde hem de nazmnda ele ald konularla tavr sahibi bir ahsiyettir. Trk fikir ve kltr hayatn alakadar eden konularda istikrarl mill bir duruun mahsul olan bu tavrn temelinde, yitik bir corafyann hasretiyle yorulmu bir aile ortamnda dnyaya gelip bym olmann yattna phe yoktur. Sanatndan zlemlerine, fikirlerinden siyasi hayatna kadar her alanda, Bkilerin zerinde muhacir bir ailenin izlerini grmek mmkndr. 1. Kkler ve Hayat Tarihesi 1.1. Kkler Yavuz Blent Bkileri, Yavuz Blent Bkiler yapan hususiyetlerin meydana gelmesinde aile eceresinin ne kadar tesirli olduu bilinmez; ancak Azerbaycana ve bilhassa Karabaa olan dknlnn temelinde byk dedelerinin Kafkaslardan kalkp Anadoluya gelmi olmasnn bulunduu phesizdir. 1982 ylnda resmi devlet misafiri olarak bulunduu Bakde, basn mensuplar tarafndan kendisine yneltilen Dedelerinizin hangi ehirden olduunu biliyor musunuz? sorusuna verdii Elimizde on bir gbek temize kadar uzayan aile eceremiz var. Dedelerim Karaban Adam Kynden Trkiyeye yrmler. Orada yatan iki dedemin ismini biliyorum: Hac Ali Murad ve Hac Ali Ferahad eklindeki cevap1, bu kklere balln aile ierisinde ehemmiyetli bir gelenek halinde devam ettirildiinin mhim bir nianesidir. Bu adlar bilinen en eski iki cetten ikincisinin birincisinin olu olduunu ve Kafkasya Trklerinin Karapapak ubesine mensup olduklarn yine Bkilerin kendi azndan renmekteyiz2. Bkiler, ayni seyahat esnasnda, yine basn mensuplarnn bir sorusu zerine byk dedelerinin vatanlarn brakp mparatorluk Trkiyesine g etmelerinin sebebinin ar ordularnn Azerbaycana giriinden sonra blgede meyda-
1 Yavuz Blent Bkiler, Azerbaycan Yreimde Bir ahdamardr, Trk Edebiyat Vakf Yaynlar, stanbul 2009, s. 9. 2 Yavuz Blent Bkiler, Trkistan Trkistan, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1996, s. IX.
na gelen ii Snni gerginlii olduunu ifade etmitir3. Blgede ba gsteren bu itimai huzursuzluklar neticesinde, gelip Kahramanmaraa yerleen dedesinin kendisi gibi air olan Mehemmed Sabir olduunu ifade etmektedir. Ailenin burada kkleemedii ve Kahramanmarata vefat edip burada metfun olan Mehemmed Sabirin olu Abdlbki Karabanin vatana avdet etmek iin tekrar g yollarna koyulduu, ancak bu ahsn Dou Bayazitten ileri geemedii anlalmaktadr4. G yollarnn kapandndan mdr yoksa muhacir ailenin bana burada bir felaket geldiinden midir bilinmez, aile efrad Karsn Toprak Kale ilesine iskn edilmilerdir. Bkilerin burada metfun aile bykleri arasnda Genceli Ali Aay, Mehmet Aay ve Yusuf Aay zikrettiine5 baklacak olursa ailenin birka nesil boyunca buray mesken tuttuu anlalmaktadr. Ailenin nesiller tesine uzanan muhacirlik macerasnn Sivasta nihayet bulduu grlmektedir. Bkiler, kendisinin de doup byd Sivasta ebediyete iltihak edip vatan toprana karan ilk aile by olarak byk dedesi Hac Mahmud Karabanin isimini vermektedir6. Merhumun lakab, ailenin nesiller boyunca Kahramanmara, Kars, Sivas arasnda cereyan eden muhaceretinin Azerbaycan ve Karabaa aidiyet hissini bir nebze olsun zayflatamadnn bilakis atide grlecei zere bu hissi hasretamiz bir hicran ile perinlediinin bir dier mhim nianesidir. Hatta Bkiler soyadnn da bu Karabaler lakabndan bozma olduunu Yavuz Blent kendisi ifade etmektedir7. Bkilerin dedesi Cemal Efendinin, Erzurumu Ruslara kar mdafaa ederken ehit dmesi8 kaderin garip bir tecellisidir. Ecdat yurdunu igal edip dedelerinin nesiller boyu g yollarnda eitli eza ve cefalara maruz kalmalarna sebep olan orduya kar penaghn savunurken ehadet erbetini ien bu zatn, atein bir ttihat ve Terakki Frkas taraftar olmas9 rastlant olmasa gerek. ttihat ve Terakki Frkasnn esir Trk yurtlarn mstevlilerin elinden azat etmeyi hedef alan siyasi faaliyetleri, mlteci bir ailenin evlad olan Cemal Efendiye derinden tesir etmi olmal.
3 4 5
Bkiler, Azerbaycan..., s. 9. Bkiler, Trkistan Trkistan, s. IX. ayn yer 6 ayn yer 7 Beir Ayvazolu, Defterimde Krk Suret, tken Neriyat, stanbul 1996, s. 117. 8 Bkiler, Trkistan Trkistan, s. IX. 9 a.g.e., s. 6.
Hicranzede ailenin btn his dnyasn Yavuz Blent Bkilere aktarann ise babas Cezmi Bkiler olduuna phe yoktur. Bkilerin diliyle Bir Azeri mahn (trk) dinlerken, bazan kendisini tutamayacak kadar duygulanr, gzyalarn bize gstermemek iin, yanmzdan kalkar, baka odalara kaar...10 im. Bu hlde olan bir adamn ocuklarnn ruh dnyas zerindeki tesiri ve onlarn dnyaya baklarnn ekillenmesindeki etkisi herhlde tartlmaz bir hakikattir. lm deinde bulunduu srada, oluna, defnedildikten sonra cenazede bulunan cemaatten Trkistan ve Azerbaycan topranda yatan soydalar iin bir Fatiha ile hlas okumalarn istemesini vasiyet eden Cezmi Beyin11, bu dnya ile ne kadar dopdolu olduuna iaret eden bundan daha gzel bir delil olabilir mi? Yavuz Blentin Cezmi Beyden tevars ettii bu Azerbaycan ve Karaba hasretinin, annesi Hayriye Hanm tarafndan anlatlan yank trkl masallar dnyas iinde bir sevgiye dnt12 anlalmaktadr. Nesiller boyu aile eceresinin yeni filizlerine miras braklan kltrn bir paras hline gelen bu irs Azerbaycan hasretini Yavuz Blent Bakiler, Karaba Hasreti isimli iirinin son ktasnda en gzel ekilde hlasa etmitir:
Bir gn biterse her ey, Karaba grmeden stemem bandolar, byk elenkler... Allahm! Ruhuma biraz huzur ver! stme okunmu birka avu mbrek Karaba toprandan serpilse yeter!13
Bkilerin bu szleri sadece bir sanat icras tasas ile sarf etmedii anlalmaktadr. Zira 1980 ylnda Bakye ulatnn ikinci gnnde Karabaa gitmek istemise de bu teebbs akim kalmtr. 1982 ylnda Bakye ikinci kez gittii zaman basn mensuplarnn Karabaa gitmek isteyip istemedii ynndeki sorusunu
imdi daha ok Karaba grmek iin geldim... Karabadan Trkiyeye iki avu toprak gtrmek istiyorum. O topran bir avucu-
ayn yer a.g.e., s. 8. 12 Ayvazolu, a.g.e., s. 118. 13 Yavuz Blent Bkiler, Harman, Trk Edebiyat Vakf Yaynlar,12. Bask, stanbul 2010, s. 208.
10 11
nu, imdi Sivasta bulunan babamn mezarna serpeceim. Vasiyetim var: kinci avu Karaba topran da, ldm zaman ocuklarm benim zerime koyacaklar. Yni ben, Trkiye toprayla beraber ebediyyen Karaba topra altnda da yatmak istiyorum14
eklinde cevaplandrmtr. Maalesef Bkilerin Azerbaycan bu ikinci ziyaretinde de Karabaa gitmesine izin verilmemi, hatta Karabadan dostlar tarafndan kendisine getirilen Karaba topra da Moskovada elinden alnmtr15. 1984 ylnda da neticesiz kalan bir denemeden sonra Bkiler en nihayet 1986 ylnda gereken izni alp Karaba ve Adama gidebilmitir16. Oradan getirdii Karaba topran hem annesinin hem de babasnn mezarlarna serpmi, kendi mezar iin de bir avu toprak saklamtr17. 1.2. Hayat Tarihesi
23 Nisan 1936 tarihinde Sivas Nfus Mdr Cezmi Bey ile Hayriye Hanmn olu olarak Sivasta dnyaya gelen Yavuz Blent Bkiler18, Sivas, Gaziantep ve Malatyada devam ettirdii ilk ve orta tahsilini 1953 ylnda tamamlamtr. 1960 ylnda Ankara niversitesi Hukuk Fakltesinden mezun olmu ve i hayatna atlmtr19. Faklteden mezun olduktan sonra ksa sre Yeni stanbul gazetesinde alan Bkiler, 1964-68 yllar arasnda TRT Ankara Radyosu Merkez Program Dairesi Bakanlnda raportr olarak alm ve eitli kltr programlar hazrlamtr. Buradaki grevinden sonra 1969-75 yllar arasnda memleketi Sivasta avukatlk yapmtr20. Parlak bir avukat olarak tannmasna ve rabet grmesine ramen drst ve hakkaniyetli kiilii sebebiyle tahsilini yapm olduu bu meslei uzun sre devam ettirememitir. Birok kere, mvekkillerinin hakszl-
Bkiler, Azerbaycan..., s. 9. a.g.e., s. 97 vd. 16 a.g.e., s. 395, 402. 17 a.g.e., s. 425. 18 Ayvazolu, a.g.e., s. 117 vd. 19 hsan Ik, Bakiler, Yavuz Blent, Trkiye Yazarlar Ansiklopedisi, C. 1, Elvan Yaynlar, Ankara 2004, s. 293-94. 20 a.g.e., s. 294. Ayvazolu ise Bkilerin avukatlk macerasnn 1974 ylna kadar devam ettiini, bu sene ierisinde Ankaraya tandn kaydetmekte ve Babakanlktaki Hukuk Mavirlii vazifesine balayana kadar bir yl isiz kaldn ifade etmektedir (a.g.e., s. 119).
14 15
na kani olduktan sonra kendi kendini reddederek mahkeme salonunda bulunanlar artt rivayet edilmektedir21. 1975-76 yllar arasnda Babakanlk Toprak ve Tarm Reformu Mstearlnda Hukuk Mavirlii grevinde bulunmutur. 1976-79 yllar arasnda ise Ankara Televizyonunda altktan sonra 1979-80 yllar arasnda Kltr Bakanl Mstear Yardmcl grevinde bulunmutur. 12 Eyll Darbesinden sonra Mavir kadrosuna atanm ve on iki yl bu vazifeyi yrtmtr. 1992 ylnda ise Babakanlk Maviri olarak atanm ve iki yl bu grevi devam ettirdikten sonra 1994 ylnda kendi istei ile emekliye ayrlmtr22. Bu gnll tekadnden sonra yazar olarak Trkiye Gazetesinde ve programc olarak da Samanyolu Televizyonunda almaya devam etmitir23. 2. Edeb ahsiyeti Renkli bir edeb ahsiyete sahip olan Yavuz Blent Bkiler, edebiyat sahasnda da her alanda olduu gibi tekdze olmaktan uzak bir tavr sergilemektedir. Bkilerin bu cihetini tarif ederken, mill konulardan aka, ana hasretinden lme kadar birok mevzuyu amil airliinin yannda, eitli trlerde eser vermi birisi olmas hasebiyle nasirliini de zikretmek elzemdir. Trkenin doru kullanlmas konusunda gsterdii hassasiyet, suni mdahaleler ve yabanc dillerin tesiri karsnda Trkenin korunmasna atfettii ehemmiyet, onun edeb ahsiyeti irdelenirken mutlaka dikkate alnmas gereken hususiyetlerindendir. Bu renkli edeb ahsiyetinin tabii bir neticesi olarak; iir, antoloji, gezi yazlar, biyografi ve deneme-inceleme trlerindeki eserlerinin yannda Azerbaycan Trkesinden aktarmalar da yapmtr. 2.1. airlii Bkilerin iire kar olan ilgisinin, hatta airliinin daha ilkokul sralarnda iken baladn kendisinden renmekteyiz. lk iirini ilkokul nc snfta yazdn24, daha bu yllarda arkadalar tarafndan kendisine air lakab takldn ve retmenlerinin de bu lakab kullandklarn ifade etmektedir. iire olan bu meraknn yannda, bu yllarda, Bkilerin iir okumaktaki mahareti ile
Ayvazolu, a.g.e., s. 118. Ik, a.g.e., s. 294. 23 Ayvazolu, a.g.e., s. 120. 24 Turan Karata, Yavuz Blent Bkilerin iirlerinde Anne ve Babalar, Trk Dili, 595, Temmuz 2001, s. 61den Dilek Eln, air Yavuz Blent Bkiler ile Bir Konuma, Trk Kltr, 14/160, ubat 1976.
21 22
de akranlar arasnda sivrildii anlalmaktadr25. Bu hususiyeti herhlde kk Yavuzun ileride belagatte ve natkada gsterecei kemalatn nianesi olarak kabul edilebilinir. lkokul yllarndan beri iirle hemhl olmu olan Bkilerin ilk iiri, liseden mezun olduu sene yani 1953 ylnda Trk Sanat isimli dergide neredilmitir26. Daha sonra mahall dergi ve gazetelerde iirler yaymlayan Bkiler, talebelii srasnda arkadalaryla birlikte kard Kopuz dergisinde ve bir sre neriyat mdrln yrtt Orkun dergisinde iirlerini yaynlamtr. 1964-1980 yllar arasnda ise Hisar ve 1980 ylndan itibaren de Trk Edebiyat dergilerinde iirlerini yaynlamtr27. Drt iir kitab bulunan Yavuz Blent Bkiler, bunlarn ilkini 1962 ylnda yaynlad. Hisar dergisinde nerettii iirleri sayesinde iir dnyasnda kendine zaten saygn bir yer edinmi olan Bkiler, Yalnzlk adn verdii bu ilk iir kitabndan sonra, devrin kltr adamlar tarafndan sluptan ekle, duygu younluundan sanatkrlndaki samimiyetine ve kulland yntemden konu zenginliine kadar eitli cihetlerden mspet tenkitlere maruz kalmtr. lhan Geerin Bakiler, birok iirlerinde ustaca biim kurmasn baarm. Klsik ll vezinleri kullanmyorsa da, kafiyelerden yararlanmay ihmal etmiyor28 derken ne kadar hakl olduunu anlamak iin
Bir ke banda bazan anszn Karlatmz olur. Gzmn ucuyla bakarm kzn, Gzleri dolu doludur.29
msralarndaki vezin ve kafiye yapsna gz atmak kfi gelecektir. Bu kitapta yer alan iirlerdeki duygu zenginliini ve samimiyeti de Enver Naci Gken iirleri birer birer okuduka, renk renk manzara, eit eit duygu ile karlayoruz ifadesi ile methederken Mehdi Halc ...yurt gzellemelerini plak ve youn bir
Yavuz Blent Bakilerin Sohbet Toplants, Trk Edebiyat, 69, Temmuz 1979, s. 7. Ayvazolu, a.g.e., s. 118; Ik, a.g.e., s. 294. 27 Ik, a.g.e., s. 294; Arslan Tekin, Bakiler Yavuz Blent, Edebiyatmzda simler ve Terimler, tken Neriyat, stanbul 1995, s. 85; ztrk Emirolu, Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyatnda Hisar topluluu ve Edeb Faaliyetleri, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2000, s. 294-296da Bkilerin 1964-1980 yllar arasnda Hisar dergisinde neredilmi eserlerinin tamamnn bibliyografik bilgileri bulunmaktadr. 28 Yavuz Blent Bkiler, Yalnzlk, Hisar Yaynlar, 4. Bask, Ankara 1977, s. 5. 29 a.g.e., s. 34.
25 26
deyile deil, sevgisi, hasreti ve felsefesiyle vermi eklinde ityikr bir eda ile tenkit etmektedir30. Milliyet-perver camiann Galip Abisi olarak mehur Galip Erdem ise Bkilerin bu ilk kitabndaki sanatkrne tavrn takdir ederken kulland szler Bkiler sanat gerekten seviyor. Kitabn, ktisad Doktrinler Kitabna benzetmemi. Sanatn haysiyetine inanm ve sadece iir yazmak istemi31 eklindedir. Bkilerin nazmnn belki de en gl taraf olan slubu da daha ilk iir kitabnda hak ettii takdiri grmtr. Konuma diline yaklaan sade slubu, Vehbi Cem Akun tarafndan ... Yavuz Blentte ok gzel ve akc bir iir slubu var. ok kolay sylyor. Kendine zg bulular ve konuulan dile olan vukufu, deyilerini sevdiriyor ifadesiyle, Galip Erdem tarafndan Yuvuz Blentin nce dilini vmek isterim: Temiz, duru, prl prl... Hep bildiimiz, kullandmz, sevdiimiz kelimeler. Bilmece zmek zorunda kalmyorsunuz eklinde ve Enver Naci Gken tarafndan da Ozann biim ve sz oyunlar iddias da yok... Przsz, temiz bir Trkesi var. Anlatm zorlamalar yok gibi32 eklinde hakl vglere mazhar olmutur. Yalnzlktaki konu eitlilii de Enver Naci Gkenin ... ou gen ozanlarda grdmz tek ynllk, rnein, sadece ak konusu yoktur Bkilerde33 ifadesiyle olumlu tenkitlerden nasibini almtr. Bu iir kitabndan sonra Bkilerin neden Yalnzlk airi34 olarak nitelendirilmeye balandn anlamak aadaki dizelere baktktan sonra hi de zor deil:
Gurbetin cemresi dt iime Karard yine gkler. Yalnzm bu ehirde, yapayalnzm... Ne ben kimseyi beklerim, Ne kimse beni35
Btn sevdiklerin brakp gitti Yapayalnz kaldn artk.
a.g.e.,6. a.g.e., 5. 32 ayniyer. 33 a.g.e., 6. 34 Ayvazolu, a.g.e., s. 118. 35 Bkiler, Yalnzlk, s. 7.

30 31
Dokunsalar, alarsn ocuklar gibi Byd gzlerinde yalnzlk36
Bkilerin amcas brahim Bkilere ithaf ettii Yalnzlkn 1966 ylnda Milli Eitim Bakanl tarafndan orta ve yksek okul rencilerine tavsiye edilmi37 olmasna baklacak olursa, kitabn sadece kltr adamlar tarafndan takdir toplamad, Trk genlerinin talim ve terbiyesi ile itigal eden devlet erkn tarafndan da beenildii anlalmaktadr. Bkilerin konu zenginliini 1971 senesinde nerettii ikinci iir kitab Duvakta da devam ettirdiine ahit olmaktayz. Kz Aybala Tuba Bkilere ithaf ettii38 bu kitapta bir taraftan
Gl damlas gibisin yavrum, ocuum Dnylar bir yana, sen bir yana. Gmen kular gibi ok uzaklardan Cennet kokusuyla gel artk bana.39
msralaryla yavrusuna hasret bir anne edasyla hissiyatn dizelere nakederken dier taraftan da
Seni gremedim diye bu bahar imde bin trl duygunun isyan var Turnalarn gkyzn sevdii kadar Seni sevdiimin farknda msn?40
dizeleriyle de bir evladn anasna olan muhabbetini ve zlemini dile getirmektedir. Bkiler, Duvakta anne ve evlada duyulan sevgi ve hasretin yannda, sevgiliye duyulan ak ve hasreti de ihmal etmemitir.
Bir serin rzgrsn yzme vuran Yreimi yakan bir avu korsun.
a.g.e., s. 9. a.g.e., s. 2. 38 Yavuz Blent Bkiler, Duvak, Trk Edebiyat Vakf Yaynlar, 4. Bask, stanbul tarihsiz, s. 2. 39 a.g.e., s. 7. 40 a.g.e., s. 17.
36 37
Gkler biliyor sevdam, ta duvarlar biliyor Sen bilmiyorsun41
dizeleri bir trk slubuna yaklaan diliyle Anadolu insannn ak ikliminden nasibini alrken hissettiklerini nasl ifade ettiinin gzel bir mislini tekil etmektedir. Bkiler, Duvakta da vatan ve milliyet sevgisini ihmal etmemi,
Anadolu, Anadolu, ah Anadolu! Bir yannda gzellik, incelik ve nur... Bir yannda, bin yldan beridir sregelen Toz-toprak, tezek, amur...42
msralar ile Anadolunun gzelliklerini methederken fakirliine ve geri kalmlna esef etmektedir. Bkilerin vatan topra algsnn Misakmill hudutlarna smadna bu kitapta da ahit olmaktayz. Daha sonraki yllarda eyhlmuharririn unvann alacak olan Ahmet Kabakl Merhuma ithaf ettii Bizim Trkmz isimli iirin girizghn ve son ksmn tekil eden
Bizim trkmzde gurbet var artk Hasret var, yrek var, toprak var balam Gnlmz smscak alan topraklar Tiyan-an, Kadr-Gan Dalarna dek uzar Kim demi vatanmz Edirneden Karsa kadar.43
eklindeki belik Bkilerin vatan ve milliyet telakkisini ortaya koymaktadr. Duvakn son iiri olan Macar htilalinden Kalan isimli iir, ilk bakta Bkilerin sanatnda mevzu edindii temlere yabanc olduu intibasn verse de
Ne gzel millete korkusuz, hr yaamak Hele yirminci yzylda u felein iine bak Kendi bayrandan, istiklalinden uzak -Krm, Azerbaycan, Trkistan gibi-
a.g.e., s. 37. a.g.e., s. 24. 43 a.g.e., s. 60.

41 42
Esir Macaristan kald.44
dizeleri, Macaristann esir Trk yurtlar ile paylat maks kaderinin airi bu msralar nazma ekmeye ittii dnlebilinir. Ancak Arif Nihat Asyann andor Petfi45 ve Macaristan46, Hseyin Nihl Atszn Macar htilalcileri47 isimli iirleri Macar htilalinin umumi olarak Trkiyedeki milliyeti muhafazakr aydnlar arasnda bir heyecan dalgasna sebep olduunu akla getirmektedir. Duvak bahsini, Arif Nihat Asyann bu kitap zerine yazd ktaya deinmeden kapatmak hem Bkilerin bu eser ile toplad takdire hem de Trk Edebiyatnn en mhim simalarndan biri olan Arif Nihatn aziz hatrasna hrmetsizlik olacaktr. Arif Nihat Duvak ismini verdii
iir, der Yavuzun hazrlad Duvakta bir sanat dn grdm! Ve ak, Bu duvan arkasnda, der Aybala Tbann yzn grdm.48
eklindeki ksa iirinde hem Bkilerin Duvak ithaf ettii kznn adn zikretmekte hem de iir ebcet hesab ile Duvakn neredildii sene olan 1971 ylna iaret etmektedir. Yavuz Blentin nc iir kitab 1977 ylnda nerettii Seninle isimli kitaptr. 2003 ylnda yaynlad Harman, isminden de anlalaca gibi daha evvel Trk Edebiyatna kazandrd iirlerinin bir harmanlamasndan mteekkildir. Bkiler bu kitabnda iirlerini Analar ve ocuklar, Trkiyem Anayurdum Sebebim rem, Gnl, Ey Vay Gnl, Vay Gnl, Ey Vay Gnl, arrsn Bir Gn Beni de lm, Dalar Talar ile araym Mevlm Seni, Turan ve Destanlar inde stanbul eklinde, konularna gre yedi balk altnda tasnif etmitir. Yavuz Blent Bkilerin iir sahasnda Trk Edebiyatna hediye ettii dier eserleri de antolojileridir. lk kez 1967 ylnda nerettii iirimizde Ana ve 1973
a.g.e., s. 63. Arif Nihat Asya, Ses ve Toprak, tken Neriyat, stanbul 1976, s. 130. 46 Arif Nihat Asya, Avrupadan Rubailer, tken Neriyat, stanbul 1976, s. 191. 47 Hiseyin Nihl Atsz, Yollarn Sonu, rfan Yaynevi, 5. Bask, stanbul 1997, s. 55. 48 Bkiler, Harman, s. 248.
44 45
senesinde yaynlad Sivasa iir bu trdeki iki eseridir. Krk sekiz ayr airden iirler ieren iirimizde Anay yazma kararn Bkiler, yedek subay iken bir asker anasnn sarfettii Gzn karn yok ki doysun! Ben anaym! Sana saatlerce deil, yllarca baksam doyamam! Var git temenini mgl durumda brakma! eklindeki szleri zerine daha 1962 ylnda aldn kendisi ifade etmektedir49. Bkiler, yirmi alt farkl airin Sivas ehri zerine yazd iirleri ieren Sivasa iiri oluturmasnn sebeplerini sayarken Sivasn bir sultan ehir olmasn, Selukluda bir ilim merkezi olmasn, Osmanlda eylet merkezi olmasn, cumhuriyetin temel talarndan birisini tekil etmesini ve 250 civarnda air yetitirmi olmasn zikretmektedir50. Her ne kadar kitab yazdran sebepler arasnda kendisinin bu ehirden yetimi olmasn saymasa da bunun da bu kitabn meydana gelmesine tesir ettii dnlebilinir. Bkiler her ne kadar ak, lm, din konular ve Osmanl gibi temalar mevzu edinmise de iirlerinde ana, Anadolu, ak, ve Trk Dnyas temalar ne kmaktadr. Bu sebepten, bu konularn Bkilerin iirlerinde ileniine ayrca bakmak gerekmektedir. 2.1.1. iirlerinde Ana Bkilerin Yalnzlk, Duvak ve Seninle isimli iir kitabnda bulunan toplam doksan iki iirin alts tamamen ana temasn ilemektedir. Karataa gre Duvakta yer alan Emine Bac iiri de bu yekne eklendii takdirde airin iledii temalar ierisinde yzde sekizlik bir nispet meydana kmaktadr ki bu da azmsanacak bir oran deildir51. Dier iirleri ierisinde serpitirilmi ana motifi ve iirimizde Ana isimli antolojisi de nazardikkate alndnda Nurullah etinin Trk edebiyatnn en nemli ana airi Yavuz Blent Bakilerdir52 ifadesi ziyadesiyle manidar hle gelir. Bkiler, Seni Aryorum Deli-Divne adl iirinde anasz bir dnyann btn anlamn yitirdiini
Btn odalar sessiz, dualarda adm yok Sabrm bir dirhemden az, ilem krk batmandan ok Senden sonra tadm yok.
Yavuz Blent Bkiler, iirimizde Ana, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1998, s. Arka kapak. Yavuz Blent Bkiler, Sivasa iir, Sivas Zara Karacahisar Ky Yardmlama ve Dayanma Dernei, stanbul 2002, s. 5. 51 Karata, a.g.e., s. 62. 52 Nurullah etin, Yavuz Blent Bakilerin iirinde Ana Hassasiyeti, www.turkedebiyatimiz.com.
49 50
Kolum yok, kanadm yok!53
msralar ile dile getirmektedir. Analar isimli iirde ise deta fen filevld54 olan Trk anasnn artlar ne kadar zor olursa olsun evladna kar fedakarlk, efkat ve merhamet gstermede asla tereddt etmediini, vaziyetin gerektirdii hiss vasflara ve ruh hllerine gark olduunu
Garibin anas pencerelerden Yank trklerle yollara bakar. ncecik yznde her akamst izgi izgi, nokta nokta bir efkr.
Fakirin anas her sabah sessiz, Alar ocuunun a-plak durduuna. Elleri koynunda kalr aresiz Bin piman doduuna, dourduuna.
Mahkumun anas susar konumaz Suu kendisinde sanr. Kaar insanlardan, aydnlklardan Duvarlara bile baksa utanr ... Karmn anas anama benzer ylesine yakn, duygulu, ince. z-sz bir yayla gzesi kadar berrak, Oturacak yer bulamaz kp yanna gidince
53 54
Bkiler, Harman, s. 9. etin, a.g.e.
Yrei destanlar gibi smscak55
dizeleriyle gzel bir ekilde ifade etmektedir. Yine ayn iirin son blmnde
Ve alnm aksa, bam dikse Dirliimiz varsa, mutluysam Yzme glyorsa byle bir ehir, Bir beyaz zambak gibi prl prlsa yavrum Ve yavrumsa her eyi bana sevdiren bir bir Bu mutluluk, bu dzen, bu bitmeyen aydnlk... Anasnn yzsuyu hrmetinedir56
msralar ile aileyi ayakta tutann da, birbirine balayann da, aile efradnn dnyaya bakn ekillendirenin de ana olduunu sade fakat tesirli bir lisanla dile getirmektedir. Anann itimai doku asndan ifade ettii kymeti, anann kutsalln ve fedakrln airane bir edayla birletirdii bir dier iiri de Analar Bilirim iiridir. Bu iirin ikinci ktasn tekil eden
Yurdumuzun, yuvamzn orta direi... Dnydaki varlklarn en mbarei. Elimize diken batsa yrei, Yanacak analar bilirim.
dizeleri, bu durumu duru ve ak bir ekilde dile getirmektedir. Anamn Namazlar isimli iirde ise geleneksel dindarl tam manasyla tecrbe eden bir Anadolu anas canlandrlmaktadr. iirin ilk drtlnde anann bu hlinin dier aile efradna da huzur verdii
Anam, namaza durur gnde be vakit Bir serinlik duyarz ondaki byk huzurdan Aydnlanr iimiz, odalarmz Yzndeki ince, mbarek nurdan57
55 56
Bkiler, Duvak, s. 14-15; Bkiler, Harman, s. 10-11. aynyer.
msralar ile en gzel bir ekilde dile getirilirken iirin devamnda

Anamn dualar zerimde olmasa Yklr srtm verdiim duvar. Kopar, elime gelir uzandm dal Kapm almaz bahar.58
ifadeleri ile de anann dualarnn evlatlarn hayatlarndaki ehemmiyetli yeri vurgulanmaktadr. Bkilerin Anamn Trkleri isimli iirinde ana temasna brnm bir maziye hasret de hissedilmektedir. iirin daha ilk iki msrasnda Anam trk sylerdi bana masal yerine / Hznl, boynu bkk, hep Azer trkler59 eklinde kendini hissettirmeye balayan bu hasret, iirin son blmnde aka mazinin ihtiamna duyulan zlem olarak ortaya konulmaktadr:
imdi burada Sakarya, orada Seyhun, deli Kr... Bir yank bozlak gibi yreimme dklr. Yreim ay balaml trklerimle byr. Beni sonsuzlua hep trklerim gtrr. Gel ey Krml Sinan, atn ufkuma sr. Sesim Estergonda yine gmbr gmbrdr. Benim bayram bile tarifsiz bir trkdr!60
Yldz, Bkilerdeki bu mazi hasretini Sivas folklorunun tabii bir neticesi olarak telakki etmektedir. ocukluk yllarndan itibaren bu havay teneffs etmi olan Bkilerin aile gemii de bu maziye hasret temayln pekitirmitir. Yldz, evrenin tesirinin yannda Bkilerin romantik mizacnn da ziyadesiyle messir olduu fikrindedir61. 2.1.2. iirlerinde Anadolu
Bkiler, Harman, s. 14. aynyer. 59 a.g.e., s. 15. 60 a.g.e., s. 16. 61 Saadettin Yldz, Yavuz Blent Bkilerde ocukluk Gnlerine zlem, Milli Kltr, 73, Haziran 1990, s.68.
57 58
arann ilk belirtilerini Milli Edebiyat Dneminde grdmz Anadolu temasnn, gerek anlamda hayat bulduu air Yavuz Blent Bkiler olmutur62 ifadesi biraz gl bir iddia gibi grnse de bu temann Bkilerin iirinde igal ettii yer inkr edilemez. Bu yerin Bkilerin sanatndaki ehemmiyetini anlamak iin airin Harman isimli eserine gz atmak kfi olacaktr. Bu eserde tam otuz iir ya dorudan Anadolu ya da Anadolu ile ilgili temalar ilemektedir. Bkilerin iirinde Anadolu daha ok tarih bir deer olarak ilenmektedir. Anadolunun tarih yz onun gzelliklerini yanstmakatdr. Bu gzel taraf mtemadiyen bugnn geri kalml ve olumsuzluklar ile bir tenakuz oluturacak ekilde nazma ekilmitir. Anadolu Acs isimli iirin
Sivasta, Divriide, Erzurumda, Konyada... nce stunlar grdm, adrvanlar, kubbeler... Bir yanda oya gibi ilenmi pembe mermer te yanda bek bek, irkin, kaba, ekilsiz Kerpiten harabeler...63
eklindeki msralar Anadoluda teekkl eden Trk slam medeniyetinin mahsul sanat eserlerinin teressm ile balayp yklmaya yz tutmu kerpiten ky evlerinin tarifi ile nihayet bulurken bu tenakuzu en gzel bir ekilde ortaya koymaktadr. Mtenakz olan sadece Anadolunun maddi kltr varl deil, Anadolu insan da byk bir ztlk koymaktadr ortaya:
nsanlar grdm sende: mbikten gemi gibi Yreklerinde scak, misilsiz bir merhamet nsanlar grdm yine: hin, chil, asab Ta Devrini yaayan bir kaba kuvvet.64
Bkiler, bu zddiyeti geleneksel hayat tarznn geerliliini yitirmesine baladn ve bu ananeden uzaklamann Anadolu insan iin eitli mutsuzluklara sebep olduunu ayn iirin ilerleyen ksmlarnda
62
Hasan Hseyin aran, Trk Edebiyatnda Anadolu Temas ve Yavuz Blent Bakiler, http://www.edebistan.com/index.php/hasanhuseyincagiran/turk-edebiyatinda-anadolu-temasi-ve-yavuzbulent-bakiler/2010/01/ 63 Bkiler, Harman, s. 41. 64 aynyer.
Unutulmu Trkln ceylan yrekli tresi inenmi slmn koyduu kesin yasaklar. Bir avu buday, bir tutam ot, bir kar toprak iin Konuur mavzerler, baklar...65
Ve dul kalr kadnlar bir hi yznden Vurulur gelinler telli-duvakl. Bir at balar sonra yetim kalan evlerde nce, uzun alamakl...66
msralar ile ak bir ekilde ifade etmektedir. Anadolu Hikyesi isimli iirde de yine Anadolu btn fakirlii ve cehleti ile Trk-slm medeniyetine mtenakz bir ekilde teressm edilip sebep olarak dinin emirlerine uymama gsterilmektedir:
Anadolu topranda karasaban ve kan... Baka sze ne hacet. ... Selm sana, insan aziz mbrek bilen Billurdan medeniyet. ... Sakal- erif gibi krk bohada kaybolmu Gzelim slmiyet
Kadn erkek herkese ilmi emretmi Peygamber Ama tutmu yakamzdan katran gibi cehalet67
a.g.e., s. 42. aynyer. 67 a.g.e., s. 43.

65 66
Anadolu Gereinde ise btn geleneksellii, fakirlii ve gelimemilii ile ve aclarna ramen Anadolu, milllii temsil etmekte ve merkezin gayrimill gelimi hayat tarzna kar
Kln kyafetin sarmad beni Sylediin trkler bizim trkmz deil. Baka emelerden doldurmusun tasn Yreinde nak yok, ac yok bizden Bulutlar rahmetini kesmeden yava yava nsanlar, selmn esirgemeden Savu git iimizden68
msralar ile sahiplenilmektedir. etin, bu iirin; Anadoluyu ve Anadolu insann tanmadan Anadolu romantizmi yapan erken devir Cumhuriyet airlerine, Anadolu istismar yapan sosyalist gereki airlere ve Osmanl ve Seluklu dnemlerini atlayarak 1071 ncesi Anadolusuna telmihte bulunanlara vurgulu bir tepkisellik ierdii fikrindedir69. Anadolu insann ve onun zor hayat artlarn mevzu edinen bir dier iir de Onlar iiridir. iirde
Onlar, Gk-Hunlardan bugne kadar Btn zaferlerin mjdecileri... Serhat boylarnda bin yldan beri Yerleri gkleri tutan bayraktr
Onlar Krolunda, Dadalolunda Meydanlar gmbr gmbr dolduran nra Yunusta Dertli Dolap, Emrahta kara sevda
68 69
a.g.e., s. 40. Nurullah etin, iir Tahlilleri, c. 1, nc Kitap, Ankara 2010, s. 212-213.
Ve Dedem Korkutta Kanl akan rmaktr70
dizeleri ile Trk tarihinin ilk devirlerinden beri kahramanlklar ile alar ekillendirmi, Trk mill kltrn yourmu Anadolu insan tasvr edilirken
Onlar imdi uzak, yaban da kylerinde Ne bir kar topra, ne tutacak bir dal Mintanlar, kasketleri yrtk yamal Ayaklar plaktr
nce yakar, kavurur austos gneleri Ecel gibi eser sonra stlerine kara yel Ne yzleri yzdr, ne elleri el... Ne ayaklar ayaktr71
msralar ile de bu kahraman insanlarn fakirlik ve Anadolunun hrn tabiat artlar neticesinde iinde bulunduklar iler acs vaziyet resmedilmektedir. iirin sonuna doru ise asrlar boyunca akla muhal kahramanlklarn faili olduu halde byk bir ilgisizlie maruz kalan Anadolu insannn her eye ramen muti bir tavr sergileyip vakarn koruduu ifade edilmektedir:
Gel deyince geldiler, ver deyince verdiler l deyince ldler Yemende bile... Yrekleri yle scak, esmer yzleri ylesine yumuaktr.
Ne isyan, ne ihanet dne-bugne... Kubbelerden huzur, minarelerden sabr Duyarak yaadlar byle ka asr
70 71
Bkiler, Harman, s.59. aynyer.
Onlarn aln ak, yzleri aktr...72
Yldza gre bu iir Anadoludaki itimai hayat gereki bir ekilde dile getirmeyi amalamakla beraber sosyal gereki sanat anlayndan farkl bir anlayla ifade edilmitir. Zira sosyal gereki telakkide, menfililkleri baz deerleri mahvetme yolunda kullanma temayl mevcuttur. Oysa Bkiler bu iirde bilakis olumsuzluklar ortadan kaldrarak Anadolu insann refaha erdirme fikrindedir ki buna mill romantizm denilebilinir73. 2.1.3. iirlerinde Trk Dnyas Bkiler, aile eceresiyle merbut olduu Misakmill hudutlar dnda kalan Trk yurtlarna kar her zaman derin bir alaka gstermi ve sanatnda esir Trklerin ektii eza ve cefalara, bu esir Trk yurtlarna duyulan hasrete bolca yer vermitir. Harmanda Turan bal altnda toplad bu iirlerinde Trkistandan Kafkasyaya, Iraktan Rumeline byk ve nazl bir corafyann elemleri, zlemleri, tasalar ve umutlar msralara nakedilmitir. Aile kklerinin yatt Karabaa ve Azerbaycana meftun olan Bkiler, Azerbaycan isimli iirinin banda ahsi hissiyatn mill bir mefkre ile raptederek
Adna el-pene dvan durduum Bin yllk karasevdamz, ilhimiz, lkmz Trkler syleyerek iimde gece-gndz Bir alar saat gibi kurduum: Azerbaycan74
msralaryla gayet gzel bir ekilde vermeyi baarmsa da iirin son ktasnda Azerbaycana kar duyduu hasretamiz akn temelinde yatan amilleri ifa etmekten kendisini alamamtr:
Anamn gz yanda, kularn kanadnda Bir iftar sofrasnda, itiim suyun tadnda
a.g.e., s. 60. Saadettin Yldz, Bkilerin Onlar iiri zerine Notlar, anakkale Eitim Yksekokulu Aratrma Dergisi, 2/1, s. 41. 74 Bkiler, Harman, s. 209.
72 73
Kzmn trk gibi gzel Aybala adnda Yllar yl arayp durduum: Azerbaycan.75
Modern Azerbaycan iirinin byk statlarndan Merhum Bahtiyar Vahapzadeye ithaf ettii Azerbaycan Yreimde Bir ahdamardr isimli iirinde Bkiler,
Kuluk vaktine kadar geceler boyu Savrularak okuduum yine ehriyar. Ala ceylanlara benzer hep Azer trkler Dinlediim tar. ... Azerbaycan: Dedem Korkut afa... Mbarek dilimi st gibi saar. Bzan rzgr olur iliklerimde Bzan yamur gibi stme yaar. Gtr beni Aras! Al beni Hazar Trk Trkten baka imdi kim anlar? Yaram derin, merhemim yok, vaktim dar... Bir destan yazar gibi yaz beni Anar! Duy beni Bahtiyar! Duy beni ahmar!76
msralaryla Anar, Vahapzade, ahmar gibi ada Azerbaycan Edebiyatnn mehur simalarnn yannda Azerbaycan ve Trkiye Trklnn mterek kltr unsurlarndan belki de en mhimi olan Dede Korkutu da zikrederek bilinli bir ekilde ortak kklere inmektedir. Aras gibi, Hazar gibi Azerbaycan iin timsl nemi olan corafi unsurlara iaret ederken ehriyar da zikrederek Azerbaycan algsnn erevesini belirlemektedir. iirin devamnda
Azerbaycan yreimde bir ahdamardr Ben Ykub gibiyim uzun yllardr
75 76
a.g.e., s. 210. a.g.e., s. 211.
Onda Yusufumun kokusu vardr. Ve hasreti, gnlmde byk Trkistan kadardr Ayettir kitabmda, bayramda rzgrdr Azerbaycan yreimde bir ahdamardr.77
diyerek Ykubun Yusufu gibi uzun yllardr kayp olan Azerbaycan ayet, bayrak gibi mukaddes unsurlar ile mukayese ederek kymetini sarih bir ekilde belirtmektedir. laveten Azerbaycan Trkistan ile kyaslayarak sanki bir taraftan hem Trkistann da Azerbaycann sahip olduu deere mlik olduuna iaret etmekte hem de Azerbaycann Trkiyeye olan corafi ve tarih mnasebeti yannda iki lke halknn irs yaknl sebebiyle Azerbaycann tek bana koca Trkistan corafyasna denk olduunu ima etmektedir. Bkiler, her frsatta dile getirdii Azerbaycan ve Karaba hasretini ifadenin zirvesine Karaba Hasreti isimli iirinin son ksmnda
Bir gn biterse her ey, Karaba grmeden stemem bandolar, byk elenkler... Allahm! Ruhuma biraz huzur ver! stme okunmu birka avu mbrek Karaba toprandan serpilse yeter!78
msralar ile ulamtr. Yukarda grld gibi Azerbaycan ile mukayese ettii Trkistan corafyas da Yavuz Blentin iirinde ehemmiyetli bir iklim olarak tebarz etmektedir. Trkistan isimli iirinde
z yurdumu armha germiler krk yerinden Bin yl gese unutmam, acmn zerinden Vurulan bir ceylana yanar gibi derinden Ulu Trkistana yandm.79
a.g.e., s. 212. a.g.e., s. 208. 79 a.g.e., s. 215

77 78
msralaryla bir taraftan Trkistann esaretine eseflenirken dier taraftan

Grmeden gstermeden Takenti, Buharay Urumiye varmadan atsz-pusatsz Bir bama, yorgun-argn, kolsuz kanatsz Trkistana dost gnller kazandm
Tanrm, bir gn acaba diyebilecek miyim? Vuslatn yzme naklad nurla Bir karde bahesine uzanr gibi huzurla Trkistann toprana uzandm. 80
diyerek Takent, Buhara, Urumi gibi Trkistan corafyasnn sembolik ehirlerini yd edip bu karde topraa vuslat hayali kurmaktadr. Bkiler, Trkistana besledii hissiyat zlemiyle, hayranlyla ve akyla Sevmek isimli iirinin son drtlnde gzel bir ekilde dile getirmektedir:
Tana-toprana kurban olduum Bulduum, vurulduum en byk destan Trkistan! Trkistan! Ulu Trkistan Ben seninle alayp gleni seviyorum.81
Yavuz Blentin iirinde tesirli bir ekilde yer bulan bir dier Trk corafyas da Irak Trklnn yaad sahadr. Kerkk At ve Erbil At Irak Trklnn ektii aclarn isyankr bir slupla dile getirildii iirlerdir. Kerkkte Trklerin maruz kald katliam ve tecavzleri anlatan Kerkk At, Trklere reva grlen vaheti btn akl ile arpc bir ekilde ortaya koymaktadr. iirin ilk ksmnda vahet anlatlrken son ktasnda cokun bir dille deta bir intikam arks havas esmektedir.
Ok olsam hedefi ikiye blen
80 81
a.g.e., s. 216. a.g.e., s. 224.
Bir tyl brk olsam yiit balarda Kta, kyamette, tipide, karda Trk olsam dudaklarda sylenen:
Ses versem bir sabah Bozkurt sesine Aksa yollarna iimdeki kan, Ya tutup kaldrsam sizi oradan Ya dsem topraa erkekesine.82
msralar, bu iirin yetmili yllarda neden gen lkclerin yreklerini titreten bir heyecana sebep olduunu83 anlatmakta glk ekmemektedir. Erbil At da benzer manzaralar canlandran bir tarz ile balamaktadr. Ancak bu iirin sonlarna doru, Kerkk Atnda karmza kan kahramanlk ve intikam hislerinin aksine Hr Dnyaya, slam Dnyasna ve Trkiyeye bir kzgnlk ve krgnlk gze apmaktadr:
Utansn Erbilde etimizi yiyenler Utansn insanlk, vicdn varsa. Bu zlm, Batnn terazisi tartarsa Yere batsn orada insan haklar diyenler.
Kerkkten, Musuldan, Erbilden kan szyor Kan szyor Hr Dnyann atafatna slm leminin gfil katna Bu firavun vahetini anlatmak ok zor.
82 83
a.g.e., s. 206. Ayvazolu, a.g.e., s. 117.
Kar yayor biteviye gvendiimiz dalara Kimse gecemize bir mum yakmyor Yurtta sulh! Cihanda sulh! kardelik diye diye Yzbinlerce yabancya sahip kan Trkiye Bizim yzmze dnp bakmyor.84
2.2.
Nasirlii
Yavuz Blent Bkiler Trk Edebiyatna airlii kadar nasirlii ile de katkda bulunmutur demek mbalaa olmayacaktr. Gezi notlar, biyografi, siyasi tarih ve deneme-inceleme sahalarnda birok eser ortaya koyan Bkiler, bu alanda da rdn ispat etmitir. 2.2.1. Biyografileri Biyografi almalarnn ilkini Ak Veyselin hayatn ve iirlerini inceledii Ak Veysel Hayat ve iirleri isimli almas tekil etmektedir. Altm sayfadan mteekkil eser 1986 ylnda Tercman Aile ve Kltr Kitapl serisinde neredilmitir. Bkilerin bu alandaki ikinci almas 1990 ylnda yaynlad Mehmet Akifte ada Trkiye deali isimli eserdir. 2008 ylnda Trk Edebiyat Vakf Yaynlar arasnda kan rif Nihat Asya htiam isimli eseri Bkilerin biyografi alanndaki en kapsaml eseridir denilebilinir. Yaklak 560 sayfadan oluan eser iki blmden meydana gelmektedir. Birinci blm, Bkilerin Arif Nihat hakkndaki aratrmalarn ve grlerini iermektedir. kinci blm ise rif Nihattan Dinlediklerim bal altnda toplanm kendi azndan Arif Nihatn eitli konulardaki grlerinden mteekkildir. Bkilerin Arif Nihat hakkndaki bir dier eseri ise rif Nihat Asyann Sevgi Mektuplar isimli eseridir. Bu alandaki eserleri arasnda addedilebilecek dier bir eseri de ikinci basks 2009 ylnda Trk Edebiyat Vakf Yaynlar arasnda km olan Elibey Azerbaycann Unutulmaz Lideri isimli kitaptr. Biyografik bir derleme niteliini tayan 333 sayfalk eser blmden olumaktadr. Birinci blm, farkl kiiler tarafndan Elibey ile yaplm mlakatlardan olumaktadr. kinci blm ise eitli ahslarn Elibey hakknda yaptklar konumalar iermektedir. Kitabn
84
Bkiler, Harman, s. 218-19.
son blm ise Elibeyin vefatndan sonra hakknda yazlan yazlardan teekkl etmektedir. Muhsin Bakan isimli Muhsin Yazcolu hakkndaki eser de Elibey kitab gibi biyografik derleme niteliindedir. Yazcolunun vefat zerine yazlan yazlarn bir araya getirilmesinden oluan eserin hacmi 400 sayfaya yakndr ve 2010 ylnda bask birden yapmtr. Kitap Trk Edebiyat Vakf Yaynlar arasnda kmtr. Bkilerin Gidenlerin Ardndan isimli eseri de bu sahada addedilebilecek bir dier almasdr. Drdnc basks 2010 ylnda Trk Edebiyat Vakf Yaynlar arasnda kan eser 335 sayfadan mteekkildir. Kitap, siyasetilerden tarihilere, airlerden romanclara Trk kltr hayatnda kendine yer edinmi birok ahsiyet hakknda anekdotlar iermektedir. 2.2.2. Gezi Notlar Yavuz Blentin bu trde eseri bulunmaktadr. Gezi trnde yaynlad ilk eseri 1979 ylnda nerettii skpten Kosovaya isimli kitaptr. Struga iir Akamlar Festivali kapsamnda Bkilerin Yugoslavyaya yapt gezinin notlarndan oluan eser, bu corafyadaki kltr bakiyelerimiz hakknda olduka ilgi ekici malumat iermektedir. Bkilerin gezi trnde ikinci eseri ise Trkstan Trkistan isimli kitabdr. Eser Demir Perdenin aralanmasndan sonra zbekistana yaplan seyahatin gezi notlarndan mteekkildir. Gezi notlar trnde Bkilerin en kapsaml eseri 2009 ylnda Trk Edebiyat Vakf Yaynlar arasnda kan Azerbaycan Yreimde Bir ahdamardr isimli kitabdr. 450 sayfadan fazla bir hacme sahip eser, Bkilerin mteaddit defalar Azerbaycana yapt seyahatlerin gezi notlarndan mteekkildir. 2.2.3. Deneme nceleme Bkilerin deneme inceleme trnde birbirinin devam niteliinde olan iki eseri bulunmaktadr. Szn Dorusu 1 ve Szn Dorusu 2 ismini tayan bu eserler, ayn ad tayan televizyon programnn kitaplatrlm hlidir. Trk Edebiyat Vakf Yaynlar arasnda kan kitaplarn 2010 ylnda birinci cildi 16., ikinci cildi ise 10. basklarna ulamlardr. Kitaplarn balca mevzusunu, dil yozlamas, ztrke uyduruka tartmalar, kullanm yanllklar gibi konulardaki grleri oluturmaktadr. 2.2.4. Siyasi Tarih
Bkilerin bu konudaki tek eseri 1944-1945 Irklk Turanclk Davasnda Sorgular Savunmalar isimli almasdr. 2010 ylnda Trk Edebiyat Vakf Yaynlar arasnda kan eser yaklak 600 sayfadan olumakta ve Bkilerin kendi deyimiyle 1944 ylnda, stanbulda Bir Numaral Skynetim Mahkemesinde grlen utan ykl bir davann zeti gibidir.85 3. Siyasi ahsiyeti
Yavuz Blent Bkilerin siyasi ahsiyetinin meydana gelmesinde aile gemiin tesiri var mdr bilinmez ancak yetitii aile ortamnn bunda messir olduu kati bir hakikattir. Daha ocukluk yllarnda babasnn Serdengeti dergilerini okuyarak atein bir milliyeti hline gelmiti86. niversite tahsili iin geldii Ankarada ilk yapt ilerden biri Osman Yksel Serdengetiyi bulmak olmutur. Serdengetinin tavassutu ile dahil olduu Trk Oca halkasnda Hamdullah Suphi, Galip Erdem, Halide Nusret Zorlutuna ve rif Nihat Asya gibi devrin mhim kltr ve edebiyat ahsiyetleri ile tanr. inde bulunduu bu ortam, Bkilerde aile gemii sebebiyle tabii bir ekilde bulunan Trk Dnyas sevgisinin hayat felsefesi hline dnmesine neden olmutur87. O artk bir Turanc olmutur ve bundan sonra da hep yle kalmtr. Yetmili yllara gelindiinde Bkilerin lkc milliyeti genlie tesir eden bir fikir ve edebiyat adam hline geldii grlmektedir. Adalet Partisinde bulunmasna ramen Hizmet gazetesinde kaleme ald bamakalelerde solcularla giritii polemikler, Ben Douluyum, Kerkk At ve Antepli ahin gibi iirleri onun lkc genliin gnlnde taht kurmasna vesile olmutur88. Bkiler faal siyasi hayatna Adalet Partisinde balam, 1969-73 yllar arasnda bu partinin Sivas l Bakanl grevini yrtmtr. 1969, 1973 ve 1977 seimlerinde A.P.den adayln koydu fakat her seimde de milletvekilliini kl pay karmtr. 1983 seimlerinde, Turgut zaln kendisine teklif ettii Sivasta Anavatan Partisi l Bakanln reddederek bu sefer de Milliyeti Demokrasi Partisinden aday olmutur. Ancak yaplan seimler neticesinde Bkiler
85 Yavuz Blent Bkiler, 1944-1945 Irklk Turanclk Davasnda Sorgular Savunmalar, Trk Edebiyat Vakf Yaynlar, stanbul 2010, s. 7. 86 Ayvazolu, a.g.e., s. 118. 87 aynyer. 88 a.g.e., s. 117.
yine milletvekilliini az farkla karmtr. Bu Bkilerin son denemesi olmu89 ve bundan sonra siyasi hayatna milliyeti evrelerde bir fikir adam olarak devam etmitir. Sonu Yavuz Blent Bkilerin iirlerinde iledii konular, aslnda kendisinin Harman isimli iir kitabnda yaptna kout olarak ana, Anadolu, ak, lm, Allah ve Trk Dnyas eklinde tasnif etmek mmkn olmakla birlikte bu temalar ierisinde bilhassa anne, Anadolu ve Trk Dnyas dikkati ekmektedir. Bkilerin ana konusunda kaleme ald iirlerin yekn, onun Ana airi addedilmesini temin edecek derecede ehemmiyet arz etmektedir. iirlerinde, Anadolu, mazinin ihtiamna ve mamurluuna karlk gnmzn ykm ve fakirlii ile bir tenakuz hlinde ortaya karmaktadr. Turan diye adlandrarak romantik bir hava katt Trk Dnyas ve bu dnya ierisinde bilhassa Azerbaycan ise, zaman zaman sahsi hasretler ve mefkrev emellerle beslenen bir hayal lemi gibi sunulurken kimi zaman da kitleleri tahrik edecek derecede zulm altnda inleyen gerek bir dnya gibi teressm edilmektedir. Bkilerin ana ve Anadolu temalarn bu konularda tertip ettii iirimizde Ana ve Sivasa iir isimli iki de antoloji ile talandrd grlmektedir. Bkilerin dzyazlarnda da mill konularn belirgin bir ekilde ne kt grlmektedir. Biyografileri arasnda Mehmet Akif Ersoy, Arif Nihat Asya, Elibey, Muhsin Yazcolu gibi Trk fikir, edeb ve siyas hayatnn milliyeti simge isimleri dikkati ekerken gezi notlar da Trk kltr corafyasnn hasret diyarlar olan Balkanlar, Azerbaycan ve Trkistandan teekkl etmektedir. Siyasi tarih alanndaki tek eserinin de Trkiyedeki milliyeti camiann bir milat telakki ettii 1944-1945 Irklk Turanclk Davasn mevzu edinmesi, Bkilern his ve fikir dnyasnn en gzel ifadesi olarak kabul edilebilir.
89
a.g.e., s. 117-120.
KAYNAKLAR ASYA Arif Nihat, Avrupadan Rubailer, tken Neriyat, stanbul 1976. ASYA Arif Nihat, Ses ve Toprak, tken Neriyat, stanbul 1976. ATSIZ Hseyin Nihl, Yollarn Sonu, rfan Yaynevi, 5. Bask, stanbul 1997. AYVAZOLU Beir, Defterimde Krk Suret, tken Neriyat, stanbul 1996. BKLER Yavuz Blent, Azerbaycan Yreimde Bir ahdamardr, Trk Edebiyat Vakf Yaynlar, stanbul 2009. BKLER Yavuz Blent, Duvak, Trk Edebiyat Vakf Yaynlar, 4. Bask, stanbul tarihsiz. BKLER Yavuz Blent, Harman, Trk Edebiyat Vakf Yaynlar, 12. Bask, stanbul 2010. BKLER Yavuz Blent, Sivasa iir, Sivas Zara Karacahisar Ky Yardmlama ve Dayanma Dernei, stanbul 2002. BKLER Yavuz Blent, iirimizde Ana, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1998. BKLER Yavuz Blent, Trkistan Trkistan, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1996. BKLER Yavuz Blent, Yalnzlk, Hisar Yaynlar, 4. Bask, Ankara 1977. BKLER Yavuz Blent, 1944-1945 Irklk Turanclk Davasnda Sorgular Savunmalar, Trk Edebiyat Vakf Yyanlar, stanbul 2010. AIRAN Hasan Hseyin, Trk Edebiyatnda Anadolu Temas ve Yavuz Blent Bakiler, http://www.edebistan.com/index.php/hasanhuseyincagiran/turkedebiyatinda-anadolu-temasi-ve-yavuz-bulent-bakiler/2010/01/ ETN Nurullah, iir Tahlilleri, C. 1, nc Kitap, Ankara 2010. ETN Nurullah, Yavuz Blent Bakilerin iirinde Ana Hassasiyeti, www.turkedebiyatimiz.com. EMROLU ztrk, Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyatnda Hisar Topluluu ve Edeb Faaliyetleri, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2000. IIK hsan, Bakiler, Yavuz Blent, Trkiye Yazarlar Ansiklopedisi, C. 1, Elvan Yaynlar, Ankara 2004. KARATA Turan, Yavuz Blent Bkilerin iirlerinde Anneler ve Babalar, Trk Dili, 595, Temmuz 2001, s. 61-69. TEKN Arslan, Bakiler, Yavuz Blent, Edebiyatmzda simler ve Terimler, tken Neiyat, stanbul 1995.
Yavuz Blent Bkilerin Sohbet Toplants, Trk Edebiyat, 69, Temmuz 1979, s. 610, 33-36. YILDIZ Saadettin, Bkilerin Onlar iiri zerine Notlar, anakkale Eitim Yksekokulu Aratrma Dergisi, 2/1, s. 38 vd. YILDIZ Saadettin, Yavuz Blent Bkilerde ocukluk Gnlerine zlem, Milli Kltr, 73, Haziran 1990, s. 67 vd.
Halide Edip Advarn retmenlikten stifas

Halide Edip Adivars Resignation from Teaching Position
Seyit TAER
ZET Halide Edip Advar, 18821964 yllar arasnda yaam, Trk siyasi tarihinde rol oynam bir yazardr. Ayn zamanda retmenlik ve akademisyenlik de yapmtr. retmenlik grevine nihayet verii ile ilgili olarak, Babakanlk Osmanl Arivinden elde ettiimiz belgelere almamzda yer verilmitir. Belgeler, Halide Edipin kz retmen okulu olarak bilinen dr-l-muallimttaki grevinden ayrlmak istediine dair bir dileke ile, konu hakknda dr-l-muallimt mdrnn marif nezretine gnderdii yazlardan ibarettir. Halide Edipin hangi sebeplere istinaden retmenlikten istifa ettiini gsteren dilekede yer bulan ifadelerden, dnce yapsna ilikin baz ayrntlar yansm ve okula ilikin eletirilerinin olduu anlalmtr. Okul mdrnn, marif nezretine gnderdii yazda ise, istifann olayl bir ekilde gerekletii grlmtr. ANAHTAR KELMELER Halide Edip, retmen, stf, Dileke. ABSTRACT Halide Edip Advar was a writer who lived between the years 1882-1964 and took an active role in Turkish political history. She was also a teacher and an academician. In our research the documents obtained from Archive of Prime Ministers are included. The documents consist of writings about the resignation letter of Halide Edip from dr-lmallimt (Girls High School of Teachers Training) and the dr-l-muallimt (Teachers College) presidents letter about the topic. The statements in the letter of resignation application give clues about Halide Edips ideas and criticism about the school. It was understood from the letter sent to ministry of national education that the resignation process was eventful. KEY WORDS Halide Edip, Teacher, Resignation, Letter.
Dr. Konya niversitesi, Ahmet Keleolu Eitim Fakltesi
GR Halide Edip, 1882 senesinde domu, 9 Ocak 1964 tarihinde lmt. Vefat ile ilgili gazete haberinde kendisinin romanc ve edebiyat yn n planda yer almt1. Trk tarihinin gemiten gnmze yol ald srete, etin mcadelelerin verildii bir dnemde yaam ve n plana km biridir Halide Edip Advar. Bu dnemde, zamann olaanst artlar, bireylerin duygu ve fikirlerinin olumas ve bunlarn yazya dklmesinde olaanst etkiler oluturmutu. Bu dnemin havasnn Halide Edipin kiiliini olduu gibi, edebiyat ynn de etkilemi olduunu belirtmek mmkndr. Halide Edip, ald eitim ve yetitii evrenin tesiriyle dnce altyaps ve belli fikirleri olan, eitli romanlar yazan, ayn zamanda farkl grevlerde bulunmu ve hakknda hayli yazlar kaleme alnm biridir. Burada, yapt vazifelerden biri olan retmenliinden bahsedilmitir. Halide Edipin, retmenlik yapt ksa zaman dilimi, II. Merutiyet (1908) dnemine tesadf etmektedir. retmenlie 1913 senesine kadar devam etmi olan Halide Edip, bu vazifeye balamadan nce dnemin siyasi atmosferinden etkilenmi ve bu etki ile yurt dnda bulunmutur. Enver Ziya Karala gre, ngilizlerin de destekledii2 ve 31 Mart hadisesi olarak tarihe geen isyan hareketinde tehdit aldn iddia eden Halide Edipi Amerikal dostlar stanbuldan uzaklatrmak istemi ve Msra 1909 senesinde iki olu ile sevk etmiti. Msrda ise, Ermeni dostlar Halide Edipi karlamaya gelmiti. Halide Edip daha sonra, Msrdan ngilterenin bakenti Londraya gemiti.3. Bu lkelerde veya bu lkelere bal ehirlerde zellikle eitim alanndaki mahedelerini ve bu alandaki baz gelimeleri lkemizde de grmeyi
Halide Edibin lmnn yazl basnda nasl yer ald konusunda bk. Cumhuriyet Gazetesi, 10 Ocak 1964, s.1,2. Enver Ziya Karal, 31 Mart vakasn hazrlayan veya bu konuda alanlar arasnda, smail Kemal, Prens Sabahattin, Dervi Vahdeti ve ngiliz ajanlarn sralar. Bu konuda bk. Enver Ziya Karal, Byk Osmanl Tarihi,V. Cilt, Trk Tarih Kurumu,s.116-119. ; H.Edip de 31 Mart olayn izah ederken Vahdetinin yabanclara ajanlk yaptndan sz eder. H.Edib Tanine ve baka gazetelere yaz yazmas nedeniyle, ttihat ve Terakki kart olanlarca tehdit aldn hatralarnda bahseder. Bk. Halide Edib Advar, Mor Salkml Ev, Haz. Mehmet Kalpakl, Glbn Trkgeldi, zgr Yay., s.153,156. allar, age.,s. 63,71,73,75.
istemi ve bu gzlemleri ile eitimin eitli meseleleri hakknda fikirler edinmi ve bunlar yazlar ile paylamt. 1. Halide Edip ve Eitimcilii Hakknda Halide Edip, 1901 senesinde Amerikan Kz Kolejinin yksekokul mezunlar arasndaki yerini almt4. Halide Edipin, ocukluk yllarnda ald eitim ierisinde Arapa yer almaktayd. Bir sre Msrda da bulunmu olan Halide Edip, renimini Amerikan Kz Kolejinde tamamlamt. Halide Edip, II. Merutiyetin ilan edildii yllarda ngilterede bulunmas, onun demokrasi, feminizm ve eitim konular hakknda yeni fikirler edinmesine etki etmiti5. Trkiyeye dndnde pedagoji konusunda makaleler yazmt6. Eitim konusunda faaliyet gstermeye balayan Halide Edip, zellikle kzlarn eitimi konusuna eilmiti. Halide Edipin bu konudaki makalelerini okuyan dnemin marif nezreti mstear Said Bey, Halide Hanmdan dr-lmuallimt iin bir rapor hazrlamasn istemiti. Halide Hanm raporunda, drl-muallimtn ynn batya evirmesi gerektiinden sz etmiti7. Bu etkinin dier bir sonucu olarak, Halide Edipin retmen modeli ngiliz ve Amerikan menelidir. Bu modelde eitimde ama, basit usullerle alkan insanlar yetitirmek olup, eitimde kadnn rol byktr8. Halide Edipin eitim alanndaki faaliyetleri bu dncelerin de tesiri ile ve Trkiyeye dnnde, Dr-l-muallimt Mdiresi Nakiyye Hanmn evinde kald dnemde farkl bir boyut kazanmt. Bu dnemde Marif Nazr Said Bey, Halide Hanma retmenlik teklif etmi ve Halide Edip de tecrbelerini paylamak ve rencilere aktarmak zere teklifi kabul etmiti. Halide Edipin retmenlie balangc bu ekilde olmutu9. Nakiyye Hanmn dr-lmuallimta mdr tayin edilmesi ile, Halide Edip de eitim usul derslerini yrtmek zere dr-l-muallimtta grev alm ve be sene sreyle kz idadisi ile dr-l-muallimtta retmenlik yapmt10. retmenlik yapt sre konusunda farkl deerlendirmeler de bulunmaktadr. allar, sre konusunda Halide Edipin hatralarna dayanarak eserinde yer verdii bilgide, Marif Nezretinin kzlara ait bir idadi atndan ve yatl dr-l-muallimtn tesis edilmi
4 5 6 7 8 9 10
allar, age.,s.39. Enginn, s.8. Advar, Mor Salkml Ev, s.173. allar, s.91. Enginn, age.,s..10. nci Enginn, Halide Edib Advar, Kltr Bakanl Yay., Ankara, 1989, s.8,9. pek allar, Halide Edib-Biyografisine Smayan Kadn, Everest Yay., stanbul, 2010, s.91.
olduundan ve Halide Edipin bir sre dr-l-muallimtta, sonra da be sene sreyle idadide retmenlik yaptndan bahsetmitir11. Halide Edip eitim alanndaki faaliyetlerini eitli ekillerde srdrmekteydi. 1911'de eviri ve telif bir eser olan Talim ve Terbiye balkl bir eitim bilimi kitab yaynlamt12. Eitim faaliyetleri bununla snrl olmayan Halide Edipin, eitimin eitli meselelerine ilikin, ama ncelikle dr-l-muallimttan balamak zere kaleme ald raporlar sz konusudur. Halide Edip, grev yapt dr-l-muallimt ile ilgili bir rapor hazrlam ve bunu marif nezretine vermiti. Raporda, bayan retmen adaylarnn ilmi geliiminin, gen kzlarn ahlaki ve zihni geliiminde nemli izler brakacandan, dr-l-muallimt konusuna ncelik verilmesi gereinden bahsetmiti. Halide Edip, dr-l-muallimtn idadi derecesinde alm olmasna ramen, mfredatn ortaokul derecesinde kald fikrindedir. Halide Edip eitimle ilgili dier bir raporunda okul iin ayrlan meknn zellikleri, eitim dili, genel kltrn nemi gibi konulara deinmiti13. Halide Edipin dr-l-muallimtla ilgili bu dncelerini retmenlie son verdii yllara kadar tam olduunu, istifa dilekesinden anlamak mmkndr. Halide Edipin, eitimle ilgili dier vazifesi vakf okullarn teftile ilgili idi. Bu konuda da bir rapor hazrlamt. Bu raporda resim ve mzik derslerine nem verilmesi gereinden, okul gezilerinin dzenlenmesinden, corafyann evreyi tantmak suretiyle retilmesinden sz etmiti14. 2. Halide Edibin stf Dilekesi Halide Edip, be yl sreyle Kz retmen Okulu ve stanbul Kz Lisesinde retmenlik ve vakf kz mekteplerinde mfettilik yapar15. retmenlikten istifas ncesinde marifte kr Bey ile anlaamaz. Ziya Gkalp ve Talat Paann istei zerine bir sre daha grevde kalm, fakat ay sonra istifa dilekesini bakanla verir16. Marif Nzrl yapm olan kr Bey ile anlaamayan Halide Edip istifsn verir, fakat Talat Paa, Nzm Bey ve Ziya Gkalpn istei zerine istifasn geri alr. Bunun zerine ay daha retmenlie devam
11 12
13 14 15
16
Advar, s.175. Yahya Akyz, Osmanl Son Dneminde Kzlarn Eitimi ve retmen Faika nlerin Yetimesi ve Meslek Hayat Milli Eitim, Say: 143, ss.12-33, Ankara, 1999, s.21. Enginn, age., s.9. Enginn, age., s..11. Hilmi Yceba, Btn Cepheleriyle Halide Edib Advar, Inklap ve Aka Kitabevleri, stanbul, 1964, s.6. Nazan Bekirolu, Halide Edib Advar, le Yay., stanbul, 1999, s.26.
eder. Halide Edip eserinde, bundan ay sonra retmenlikten istifasn son kez olmak zere, bakanla verdiinden bahseder17. Fakat bu istifann ayrntlarna eserinde yer vermez. Bununla ilgili ayrntlara ariv belgesinden ulamaktayz. Halide Edip, retmenlikten istifa etmesi ile ilgili 21 ubat 1328 (6 Mart 1913) tarihli dilekeyi marif nezretine verir. stifa konusu birka cmleyle ifade edilen bir talep olmaktan tedir. nk hadisenin arka plan ve istifann gerekesini yanstan bir arz- hl ile karlamaktayz. Halide Edipin retmenlikten ayrlnn olayl olduu ve okul idaresi ile bir sorunun bulunduu dilekeden anlalmaktadr. Bu sorunun bir neticesi olarak okul idaresini protesto ettiini de dilekesine yazmtr. Dilekenin tam metni aada sunulmutur: Dr-l-muallimttaki tarih dersimden evvela mektepte tuttuklar tarz- idreye itirak edemeyeceimden, saniyen mektep idresinin ikinci gittiim gn beni maruz ettii hakaretten dolay istifm zt- nezretpenhilerine takdim ediyorum. Kurn- vust18 saraylarnda olduu gibi her girenin yakasna atlan bir harem aasnn nezaketsiz muamelesi gznn nnde cereyan ettii halde mdahale edip aay tedip etmedikten baka ahsma da hrmetsizlik eden mektep mdr Refik Bey Efendinin, hareket-i vakasn, marifin bir muallimi sfatyla iddetle protesto eder ve marif nezret-i celilesinin mdr bey efendiye muallimlerin birer hizmetkr olmadklar kanaatinin dr-l-muallimt gibi bir messeseyi idre eden zihniyetlerde tayin etmesi lazm geleceini anlatmasn temenni ederim. Geri Refik Beyin mdriyetinde bulunduu mektebe tekrar gitmemek zere istifm zt- nezretpenhlerine takdim ediyorsam da bu vesile ile memleketin temel ta olan bir mektebe ve o mektebin muallimlerinin mevkii hakknda mdr beye drt bir nokta-i nazar vermee sebep olurum midine de malikim. te bunun iin zt- nezretpenhilerinin dr-l-muallimtn tarz- idresini mdirriyet karsnda divan duranlardan ve salhiyyet dairesine istinaden her gn kovduu biarelerden deil _ fakat dier seyyar muallim ve hususiyle muallimelerden ltfen tahkik ve tetkik buyurmasn kadn tahsili ile pek alka-dr olan ve zt- lilerinin bu meselenin zavall memleket iin derece-i ehemmiyetine en ok takdir eden bir marif nezreti olduklarna dair muhtemel kanat-i ummiyyeye itirak eden bir kadn sfatyla rica ediyorum. Talebe ve muallimlerin halini tecesss iin yine talebe iinden hakkyla tayini gibi ileride memleketin esasn kurmaya namzet kadnlarn ahlakn ifsat edecek ahvaller icadyla uraan ve her ders iin hibir mantk ve vukufa istinat etmeyen programlar yapp da yine ocuklar bir rtiye talebesi derecesinden yukar karamayan mektep idresi heyetinin ittihaz ettii kef-i rz terbiye ve tedris hakknda dr-l17 18
Advar, s.198-200. Kurn- Vust: Ortaa.
muallimt muallim ve muallimelerinin balcalarn hatta umumunu toplayp b-taraf ve ciddi tahkikat yaptrarak veyahut bu ciddiyet ve b-tarafiyeyi bihakkn temin iin bizzt yaparak meseleyi inayet meselesiyle anlar ve hal buyururlarsa memleketin istikbalini kurtaracak en esasl tedbiri zt- nezretpenhlerinin ittihaz buyurmu olacaklarna emniyetimden mstehl iman ve midiyle umum icraatlarnda muvaffakiyet temenni ve ihtirmtmn kabuln rica ederim efendim hazretleri19. Dilekeyi ilk cmleden itibaren deerlendirmek ve buradan bir neticeye varmak istersek, dilekede ncelikli olarak istifann sebeplerinin ortaya konulduu grlr. lk sebep, okuldaki idare tarzna ynelik bir tavrla ilgilidir. kinci neden ise, okul idaresinin kendisine hakaret ettii iddiasdr. ki sebep de okul idaresi hakkndadr. Birincisi genel, dieri mnferit sebeplerdir. Mnferit sebeple ilgili konunun ayrntsna girilmitir. Konu, Halide Edipin okula girerken gnmzde gvenliki olarak isimlendirdiimiz grevli tarafndan kendisine yaplan muamele ile ilgilidir. Aslnda gvenliki grevini yapm ve Halide Hanmdan kimlik sormutur. Halide Edip, bu durumu anlatrken okulu saraya, gvenlikiyi de sarayn harem aasna benzetmitir. Halide Edip, okul mdrnn -harem aasn!- ikaz etmek yerine kendisine saygszlk yaptndan ve bu nedenle okul mdrn, retmen sfatyla protesto ettiinden bahsetmitir. Mdr, marif nezretine ikyet eden Halide Edip, retmenlerin birer hizmetkr olmadklarn belirtmi ve istifasn sunarken byle bir mdrle alamayaca mesajn vermitir. Bunu yaparken de mdre bir bak as kazandrma midi tadndan sz etmitir. Mdrden veya idareden bask gren cretli ve kadrolu retmenlere genel vaziyetin sorulmasn isteyen Halide Edip, bu konuda okulun bakanlka incelenmesini rica etmitir. Bunun yannda renci ve retmenlerin durumunu gizlice aratrmak iin, rencilerden istifade eden idareye ynelik eletirilerini de srdrmtr. Halide Edip, okul idaresine ynelik sulamalarda bulunmu ve bu sulamalarda okulun kadnlarn ahlakn bozacak durumlar ortaya kardn, her ders iin mantksz programlar hazrladn, bu ekilde ocuklarn rtiye seviyesinden yukar karlamayacan iddia etmitir. Eitim retim hakknda tm retmenlerin toplanmas suretiyle tarafsz bir incelemenin dr-l-muallimtta yaplmas gerektiinden sz etmitir. Halide Edip, son szleri ile gelecein kurtarlmasnn, alnacak tedbirlerle mmkn olabileceini savunmu ve sayglarn ileterek marif nezretine baarlar dilemitir.
19
MF.ALY, 37-5, 1331.R.2.
Halide Edipin istifa dilekesi marif nezretine ulatktan sonra, marif nezreti dr-l-muallimt mdrlne konu hakknda bir yaz gndermi ve okuldan gr bildirmesini rica etmitir. Bu yaz yledir20: Malmt- fenniye ve shhiye muallimesi Nazl Halide Hanm mektep mdiresi hanmn kendisine kar iltizam eyledii hilf-girne (muhalif tarzda) edvar ve malmt ilcsyla (mecbur etme, zorlama) bade-m (bundan sonra) dr-lmuallimtta f-yi vazife etmesi mmkn olamayaca beyanyla mektb-i sireden birine naklini ve mmkn olduu surette hizmet-i fiiliyyeden affn talep ve istida eylemektedir. Nezrete iktizay hale bade f olmak zere evvel emirde mdire hanm tarafna mma-ileyh hakknda byle bir muamele vaki olup olmadn tahkikle neticesinin bu bbdaki mtalaanzla beraber bildirilmesi msemmadr (belirli zaman) leffen. Yazda, Halide Edipten malmt- fenniye ve shhiye muallimesi olarak bahsedilmektedir. Yazdan anlalaca zere, Halide Edip, mdire hanmn kendisine kar olan tavrn eletirmektedir. Kendisine kar yaplan bu muamele nedeniyle ayn okulda retmenlie devam edemeyeceini ifade ettii grlmtr. Yazda, Halide Edip bir taraftan, dier okullardan birine tayininden sz ederken, bir sonraki cmlesinde meslekten istifasn konu etmitir. Marif Nezreti bunun zerine Halide Edipe byle bir muamelenin olup olmadn soruturmak istemiti ve bunun iin okuldan belli bir zaman zarf dhilinde bilgi almak istediini, okula iletmiti. 3. Okul daresinin Konu Hakkndaki Yazs Halide Edipin yaadn iddia ettii saygszlkla ilgili olarak marif nezreti okul idaresinden bir gr istemiti. Dr-l-muallimt mdr de bu konuyu ayrntlaryla izah ettii bir yazy Marif-i Umumiye Nezret-i Celilesine bal ile bakanla 2 reb-l-hr 1331 (11 Mart 1913) tarihinde gndermitir. Yaznn tam metni yledir: eref-vrid olan 25-1328 tarih ve 2411 no lu tezkere-i liyye-i nezretpenhilerine arzen cevabdr. Takriben on be gn mukaddem bery-i tefti mektep dhiline girerek mdirelie mahsus odada oturduum esnada darda alt kat medhal salonunda bir grlt iittim. O ana kadar yzn grmediim ve tanmadm bir hanmn mektebin nizam- dhiliyesine muhalif olarak ieriye girmek istediini buna mukabil mektebin inzibatnn bir dereceye kadar mesul olan mbair Zver Efendi de, ahsn tanmad bu hanmn karsna karak kendisinin kim olduunu bildirmedike yukar kmasna msaade edemeyeceini syledii ve mezbrenin dahi Bu mektebi
20
MF. ALY, 37-5, 1331.R.2.
Araplarla kim doldurdu ekil karmdan terbiyesiz diye barp ard iitildiinden, meseleyi anlamak iin darya kan mdire hanm, hanm odasna alarak tarih muallimesi Halide Edib hanm olduunu fde eyledi. Mma-ileyh Zver Efendinin kendisine tahkire cret eylediinden bahisle tedip olunmasn talep eylediyse de acizleri bu szleri dinledikten ve cereyan eden hadiseyi anladktan sonra mektebe girip kanlarn hviyetlerini tahkik etmek Zver Efendinin vazifesi cmlesinden bulunduu cihetle hareket-i vakasndan dolay mazur grlmesini beyan ile gayet gazb (kzgn) grdm Halide Hanmn lisan- mnasiple hiddet ve heyecannn teskinine gayret edildi. Hl-bu-ki mma-ileyh son derece de bir iddet bir infial ile Zver Efendiyi himaye eylemek suretiyle kendisine kar lzmen tevkir ve ihtiramda kusur eylediinden bahisle daha byk taknlklar gstermi olduundan dolay pek ziyade mteessir olarak odama ekilmi idim. cizeleri byk ve kk herkese bir tahsis-i muhterem kadnlara kar hrmet ve riayet eylediim nezret-i lileri erkn- kiramdan pek ok zevatn malumlar olduu gibi suret-i cereyan balada arz olunan hadise esnasnda mma-ileyhaya aya zerre kadar hrmetsizlik etmediim ve alenen hareket grdm halde mahzan (ancak) kadn olmas hesabyla u hareketini nazar- afv ile grerek ihtiyar- skt eylediim halde meseleye hilf- hakikat bir surette arz ve protestoya kyam eylemesinden ve kendi kabahatli olduu bir mektep mdrne kar pek mtecvizne bir lisan istimal (kullanmak, faydalanmak) eyledii acizlerine nezaketsizlik ve hrmetsizlikle ithama cret gstermesinden fevkalade mteessir oldum. Keyfiyetin taraf- li nezretpenhlerine tensb buyurulacak bir surette tahkik ve tetkiki ile tefhir edecek neticeye gre mma-ileyh hakknda icab eden muamele-i btniyesinin f buyrulmasn istirham eylerim. Ol babda emr- ferman hazret-i minlehl emrindir21. Yatl Dr-lmuallimttaki idarecilerin Halide Edipi tanmam olmas konusu ile ilgili olarak ncelikle unu belirtmek gerekir ki, Halide dr-l-muallimtta belli bir sre grev yapm ve be sene sreyle idadideki derslerini yrtmt. Dolaysyla buradan anlalmaktadr ki, H.Edipin son dnemde fiili olarak grev yapt okul idadi olmakla beraber, kadrosu yatl dr-l-muallimtta olmal idi. Yazy tahlil ettiimiz zaman u noktalar grmekteyiz: Konuya balang yaplrken, marif nezretinin 1913 tarihli ve 2411 nolu yazsna karlk kaleme alnm bir cevabi yaz olduu ifade edilmitir. Daha sonra, Halide Edipin dilekesinde bahsedilen olaya geilmitir. Dr-l-muallimt mdr, yaklak on be gn nce (yaz 11 Mart tarihinde yazldna gre ubat aylarnn sonlarnda) okula girerek mdire odasnda oturduu srada, darda alt kat giri kapsnda bir grlt iittiinden sz etmitir. Mdr, o zamana kadar grmedii ve tanmad bir bayann okulun i giri kapsndan girmeye altndan bah21
MF. ALY, 37-5, 1331.R.2.
setmitir. Okulun asayiinden sorumlu olan inzibat grevlisi veya okula giri ktan sorumlu Zver Efendi tanmad bu bayan ieri almak iin kimliini sormutur. Kimliini vermedike veya kim olduunu bildirmedike kendisinin ieriye giremeyeceini sylemitir. Bunun zerine H. Edip bu mektebi Araplarla kim doldurdu ekil karmdan terbiyesiz eklinde bardn mdr de iitmiti. Bu noktada, Halide Edipin bu ifadesinden yola karak ondaki dou ve bat algsna ksaca bakmak gerekecektir. Halide Edipin hayatnn belli dnemlerindeki farkl etmenlerin bir sonucu olarak dou ve bat algsnn kendisinde deiken bir seyir izledii grlr22. niversitede retim yesi olarak ders verdii dnemde dahi derslerinin bir zellii dou ve bat arasnda kyas yapmak olduu anlalr23. Dolaysyla bu ayrmn Halide Edip de belirgin olarak hissedilmesi sz konusudur. Yazya dnecek olursak, konuyu anlamak iin mdire hanm darya kmt ve gelen bayann tarih retmeni Halide Edip olduu anlalmt. Bu srada Halide Edip, Zver Efendiyi kendisine hakarete kalkmakla sulam ve grevlinin terbiye edilmesi veya haddinin bildirilmesi gereinden mdire hanma bahsetmitir. Mdr de, okula girip kanlarn kimliklerinin incelenmesinin Zver Efendinin grevleri arasnda olduundan sz etmitir. Ayrca mnasip bir dille Zver Efendinin bu hareketinden dolay mazur grlmesini istemitir. Mdr, bu szleri fkeli grd Halide Edibi teskin etmek amacyla sylemiti. Fakat H.Edip, Zver Efendiyi koruduu ve kendisine kar gerekli sayg ve hrmette kusur edildii gerekesiyle mdre fkeli bir ekilde davranmt. Bundan sonra mdr odasna ekilmiti. Herkese kar ne kadar saygl davrandnn gerek bakanlka gerek nde gelen kimselerce bilindiini belirten mdr, Halide Edipe kar herhangi bir saygszlnn olmadn yazda ifade etmitir. Kendisine hakaret edildii halde sessiz kaldn, ancak okul idaresine kar yaplan bu nezaketsizlikten dolay zgn olduunu belirten mdr, yaplacak inceleme sonucuna gre, Halide Edip hakknda gerekli ilemin yaplmasn istemitir. 4. Halide Edipin Yerine Grevlendirilen retmenle lgili Kararname Kz retmen okulunda grev yapm olan Halide Edipin retmenlikten istifas sonrasnda yerine grevlendirilen retmen hakknda belgede eitli
22
23
Bu konuda bk. nci Enginn, Halide Edip Advarn Eserlerinde Dou ve Bat Meselesi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yay., stanbul, 1978. Vahit Turan Hocalk Ynyle Prof. Halide Edip Advar Cumhuriyet Gazetesi, 18 Ocak 1964, s.2.
bilgiler bulunmaktadr. Bu bilgiler konuyla ilgili kararnamede u ekilde yer almaktadr: Kararname: Dr-l-muallimt tarih muallimliine tayin edilmi olan Halide Edip Hanmn, vazifesine devam edemeyecei anlaldndan yerine 600 kuru maa- mahsus ile dr- mezkr tatbikat snflar tarih ve ulum- diniye muallimesi olup, Halide Hanma veklet etmekte olan Muhsine Hanm, naklen ve mezkr tatbikat snflar tarih ve ulum- diniye muallimlii maa mahsus olan 400 kurula mektep mevkuftndan 24 200 kuru zammyla ve 600 kuru maala Selanik nas Rdiye Mektebi mdiresi Hatice Hanm mceddiden tayin edilmitir. bu kararnamenin icrasna tedrisat- liye mdr memurdur25. Dolaysyla, dr-l-muallimtta tarih derslerini yrtmek zere, Halide Edipin yerine 600 kuru aylkla, ayn okulun uygulama ksmnda tarih ve din dersleri veren Muhsine Hanm naklen atanmt. Muhsine Hanmn yerine de kz rdiyesinden bir retmen grevlendirilmiti. SONU Halide Edipin, eitim alanndaki faaliyetlerinin retmen olarak grev yapt dnem ile snrl olmad anlalr. Yurt dnda bulunmu olmas itibariyle eitim konusunda baz fikirler edinmi olan Halide Edip, bu dnceleri dorultusunda gerek eitim sisteminde gerekse retmenlik yapt kurumda kendine gre eksik grd taraflar dile getirmiti. Halide Edipin retmenlii brakmas hadisesi dilekesinde belirttii zere grevden affn talep etmek olarak nitelendirilebilirken, okul idaresi ile arasnda geen problem nedeniyle, okul idaresinin marif nezretine gnderdii yazdan anlalaca zere durumu farkl deerlendirmek de mmkndr. Zira, okul idaresi, marif nezretinden konunun incelenmesini ve gereken muamelenin yaplmas gerektiini ifade etmitir. Bunun yannda ay nce de, Halide Edipin retmenlikten ayrlma talebi sz konusudur. Dolaysyla zaten retmenlik grevini brakma noktasnda bir temayl bulunan Halide Edip iin, okulda yaad hadise, kararna katilik kazandrmt.
24 25
Gelirden artp hazineye ml edilen para.
MF. ALY. 37-93 1331.R.9
KAYNAKLAR 1. Ariv Babakanlk Osmanl Arivi (BOA.) MF. ALY, 37-5, 1331.R.2. MF. ALY. 37-93 1331.R.9 2. Dier Yaynlar Advar, Halide Edib, Mor Salkml Ev, Haz. Mehmet Kalpakl, Glbn Trkgeldi, zgr Yay., stanbul,2005. Akyz, Yahya Osmanl Son Dneminde Kzlarn Eitimi ve retmen Faika nlerin Yetimesi ve Meslek Hayat Milli Eitim, say: 143, Ankara, 1999. Bekirolu, Nazan, Halide Edib Advar, le Yay., stanbul, 1999. Cumhuriyet Gazetesi, 10 Ocak 1964. allar, pek, Halide Edib-Biyografisine Smayan Kadn, Everest Yay., stanbul, 2010. Enginn, nci, Halide Edib Advar, Kltr Bakanl Yay., Ankara, 1989. Karal, Enver Ziya, Byk Osmanl Tarihi, V. Cilt, Trk Tarih Kurumu, Ankara. Turan, Vahit Hocalk Ynyle Prof. Halide Edip Advar Cumhuriyet Gazetesi, 18 Ocak 1964. Yceba, Hilmi, Btn Cepheleriyle Halide Edib Advar, Inklap ve Aka Kitabevleri, stanbul, 1964.
27 Numaral er'iye Siciline Gre Antep Vakflar (1664-1666)1

Antep Waqfs (1664-1666) According to Seriye Sicil Number 27.
brahim Solak 2 ZET Ekonomik, kltrel ve sosyal hayatn geliip canlanmasnda vakflarn ve vakf sisteminin ok nemli bir yerinin olduu bilinmektedir. Vakflar araclyla zellikle ehirlerde, bazen de krsal alanda cami, mescit, medrese, hamam, zaviye, imret, bedesten gibi kltrel eserlerin yapm artm bu da sosyal hayatn gelimesini, ticaretin canlanmasn salamtr. Bu teblide, 1664-1666 tarihleri arasnda Antep ehrinde bulunan cami, mescit, medrese, tekke, zaviye gibi vakf eserleri ve bunlarn haricinde kalan toplum yararna kurulan vakflar 27 numaral Antep Siciline gre anlatlmaya allacaktr. ANAHTAR KELMELER Antep, vakf, mescid, medrese, cami
ABSTRACT Itisknownthatwaqfsandthewaqfsystemhaveplayedanimportantroleonthedevelopment ofeconomic,culturalandsociallife.Bythemediationofwaqfs,buildingofculturalarchitec tureslikeasmosque,masjid,madrasah,hamam,zaviye,imaretandbedesten(market)were ascendedespeciallyinthecitiesandsometimesintheruralareas.Thisfacilitateddevelopingof thesociallifeandthetradeactivity.Inthispresentation,waqfbuildingswhichwereinAntep between16641666likeasmosque,madrasah,tekke,zaviyeandothercharitypublicbuildings willbeexplainedaccordingtotheAntepSicilnumber27.
KEY WORDS Antep, wagf, mosque, madrasah, masjid
UluslararasAntepHalepVakflarSempozyumunda1516Aralk2009G.Antepve1718Ara lk2009HalepSuriyedesunulantebliindahanceyaynlanmammetnidir. Do.Dr.SEdebiyatFakltesiTarihBlm,isolak@selcuk.edu.tr
Giri Vakf, bir kiinin kendisine ait olan menkul ya da gayri menkulnn bir ksmn veya tamamn Allah rzasn kazanmak iin 3 ebedi olarak insanlarn faydasnabalamasdr.Birmslmannmalnvakfedebilmesiiinbazart larbulunmaktadr;ncelikleaklbalivehrolmas,vakfettiieyinkendima lolmas,vakfnebedolmas,vakfedileneyinvakfsrasndamevcutolmas dr 4 .Vkfyanimalnvakfedenkiibuhususlaryerinegetirdiizamanmaln istedii yere vakfedebilme hrriyetine sahiptir. Vakf kurucularna vkf, vak fedilenlere mevkf, vakfn tz olarak hazrlanan belgeye de vakfiye ya da vakfnmedenilir,vakfiyelervakfnresm,hukukitescilidir(Sak2005:1). slamdininegre,birmslmannameldefterininkapanmamasiinyap mas gereken en nemli ey kazancnn, zenginliinin hatr saylr bir ksmn toplumdakiihtiyasahibikiilerebizzatveyaonlarnfaydalanabileceikurum lar yaptrmasndan geiyor. slam inancnda bu durum sadaka ya da sadakai criyeolarakaklanmaktadr.Trkslamdevletlerindevakfsisteminingeliip ekonomikanlamdakuvvetlenmesinde,adetabirhizmetyarhalinegelmesin debuinancnbykrololduunugzardetmemekgerekir 5 . Osmanl ehirlerinin kurulmasnda ve gelimesinde, kurulan vakflarn ve genelanlamdavakfsistemininoknemlirolnnolduuakabilinmekte dir.VakfvevakfsistemiTrkslamlkelerininsosyal,kltrelveekonomik hayatnngelimesindevecanlkalmasndaVIII.yzyldanXIX.yzylnsonla rna kadar nemini koruyan dn, hukuk ve sosyal bir messese olarak kar
Vakflar Genel Mdrl Arivinde, Aladdevle Beye ait vakfiyede bu husus yle belirtil mektedir:KadirolanAllahmnrahmetinemuhtabulunanSultanAladdevleibniSleymanNasireddin Zulkadiryleifadeimeramederekderki;benAllahninayetiyleentemizvehelalmallarmlamedreseler vezviyelerbinaetmekarzueyledimbunlarAllahnrzasndileyerekahirettehayrlbirazkolsundiye btntasarrufatnnafizolduubirsradasalmdavakfvefisebilillahhabsvesadakakldm.Vakflar Arivi;D.1966,s.151. Birvakfnsahihvemuteberolabilmesiiingerekliartlarhakkndabaknz.SofyalAliavuKa nunnmesi,(Hazrlayan:MithatSertolu),stanbul1992,s.54. Mehmetimek,OsmanlCemiyetindeParaVakflarzerindeMnakaalar,
www:dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/772/9837.pdf
mzakmaktadr 6 .BusisteminOsmanllardnemindedahadagelitirilmesiy leberaberehirlerdecamimescid,medrese,han,hamam,zviye,imret,dar ifa, bedesten gibi toplum hayatnn vazgeilmezi olan sosyokltrel ve eko nomikyaplarnsaysartm,toplumunsosyalveticarihayatdaimadinamik, canlkalabilmitir. Bu sistem sayesinde zengin mslmanlar bir taraftan Allahn kendilerine verdii servetlerine kran nianesi olarak dini sorumluluklarn yerine getir miler,diertaraftandatoplumdakiekonomikvesosyaldengesizliin,eitsiz liin de ortadan kalkmas, ihtiya sahibi insanlarn ihtiyalarnn karlanmas iineserleryaptrmlardr.teburadazerindedurulmasgerekenennemli husus gnmzde memleketimizin ve milletimizin ierisinde bulunduu sos yal dengenin salanmasdr. Osmanl toplumunda sosyal denge nasl salan mtr? phesiz bu sorunun cevab vakf sisteminde yatmaktadr. Baz somut rneklervermekgerekirse,vakflarsayesindebirkimsevakfevdedoar,vakf beikte uyur, vakftan yer ier, vakf kitaplar okur, vakfn eitim kurumunda hocalkyapar,vakftancretinialr,ldndevakfntabutunakonur,mezar lnadagmlr(Sak2005:6).Yaniokumakisteyenbirkiivakflarndestek ledii medreselerden birisininkapsnaldzaman gnmzde olduu gibi cebindeparasnnolupolmadveyahastalandzamandarifalardanbiri ne giden hasta kiiye herhangi bir salk gvencesinin bulunup bulunmad sorulmuyor.(Burneklerioaltmakmmkn)Toplumunherkatmanndaih tiyasahibiolaninsanlaravakflarkucakayorvebununsonucundatoplum dakisosyaldengesizliklik,vakflararaclylakendiliindenortadankalkyor. Osmanl Devletinde bata padiah ve hanedan ailesinin btn yeleri ol mak zere ynetici zmrenin de vakflar desteklediini kendi z sermayele rindenimparatorluundrtbiryanndakltreserleriyaptrdklarbilinmek tedir.Gnmzdevletlerininennemligiderkalemleriarasndaolan,eitim retim hizmetleri bata olmak zere, birok sosyal hizmet vakflar sayesinde yaplmaktadr.Toplumunzenginkiilerivedevletinyneticilerivakfyaptrma hususunda adeta birbiriyle yarrcasna, imparatorluk corafyasn darifa lar, camiler, mescidler, medreseler, kprler, yollar, emeler, ktphaneler,
Vakfvevakfsistemihakkndadahagenibilgiiinbaknz:FuadKprl,VakfMessesesinin Hukuk Mahiyeti ve Tarih Tekml, Vakflar Dergisi, S.II, Ankara 1942, s.132; Bahaeddin Yediyldz Vakf, A (MEB), Ankara 1993, C.13, s.153172; Nazif ztrk, Trk Yenileme Tarihi erevesindeVakfMessesesi,Ankara1995,s.1920;AhmetAkgndz,slamHukukundaveOsman lTatbikatndaVakfMessesesi,stanbul1996,s.1vd.
hanlar,hamamlargibivakfeserlerledonatm,sosyoekonomikdengeninsa lanmasiinellerindengeleniyapmlardr(Yediyldz1982:143164). AntepVakflar Osmanlvakflargenelliklebayndrlk,altyap,eitim,salk,dinivekl trelalanlardahizmetvermektedir.Antep,XVI.veXVII.Yzyllardaierisinde birokvakfnbulunduucami,mescid,medrese,han,hamam,bedestenzaviye gibi ok eitli kltrel eserlere sahip bir ehirdir. 166466 tarihli 27 Numaral Antep eriye sicilinde ehirde 15 cami, 8 mescid, 1 zaviye, 1 mevlevihne ve deiik alanlarda hizmet veren farkl farkl kuruculara sahip 11 vakfn varl tespitedilebilmektedir.Adgeendefterdetoplam36vakf,buvakflarlailgili toplam 49 belge bulunmaktadr. Bu vakf kaytlarnn byk ounluunun diniyaplardancamivemescitlereaitolduugrlmektedir. CamiveMescidler Camilervemescitlerehirlerdekihemenhemenhermahalledevarolandi niyaplardr.Camilerindeiindeyeraldklliyeler,bulunduusemtinyada mahalleninekirdeinimeydanagetirmektedirler.ncelenentarihteAntepte15 camininvarltespitedilmektedir.Bucamilerbazenbulunduklarmahallenin ismiyle bazen de muhtemelen bnisinin ismiyle zikredilmitir. Bunlar, Aa, Aladdevle, Boyac, Debbahne, Eybolu, Handniye, Kozan Mahallesi, MollaAhmed,eyh,TahtaluTahtni,TevbeMahallesi,KrtncynMahallesi, Bostanc,AliNeccrMahallesiveKrklerMahallecamileridir.Mescitlerise, Ahmedavu,Eblehn,EnesBey,KaraYusuf,Tarcak,KarasakalMahallesi,El hacUurlu,AcemzdeveyaAcemolumescitleridir. Camilerden bazlarnn kim tarafndan, ne zaman yaptrd isimlerinden ve Anteple ilgili yaplan dier almalardan renilebilmektedir. rnein Aladdevle Camii muhtemelen Dulkadirlilerin son beyi Aladdevle Bozkurt Bey tarafndan yaptrlmtr. Boyac camiinin, Boyac Yusuf veya Kad Kemaleddin, Handniye camii, Mara valisi Mehmed Beyin kethdas olarak AnteptegrevyapanHandanAa,TahtaluTahtanicamiiiseeyhMuhyiddin MehmetveyaMaraValisiOsmanPaatarafndanyaptrldtahminedilmek tedir(nar2000:209213;am2006:229). Camiler ve mescitlerle ilgili belgeler incelendiinde, belgelerin bazlarnn dorudanadgeendiniyaplarnkendileriyle,vakflarylayadaimam,hatib,
mezzin atamas ile ilgili olduu (eyh Camii 7 , Boyac Camii 8 , Krtncyn Mahallesi Camii 9 , Handniye Camii 10 , Eblehn Mahallesi Mescidi 11 , Enes Bey Mescidi 12 ,KaraYusufMescidi 13 ),bazlarnnise,herhangibirmlksatyap lrkenyerininveyasnrlarnnbelirlenmesindebuyaplarnsadeceisimlerinin zikredildii grlmektedir (Bostanc Camii 14 , Molla Ahmed Camii 15 , Tahtalu Camii 16 ,AliNeccrMahallesiCamii 17 gibi). Burada isimleri belirlenen cami ve mescitlerin bazlarnn XV., XVI. ve XVIII.yzyldadavakfkaytlarnnbulunduubilinmektedir.Antepehrinde XVI.yzylda11cami,60mescit,XVIII.Yzyldaise38cami,72mescitbulun maktadr(nar2000:207).XVII.YzyliinEvliyaelebiAntepehrindetop lam140camivemescitolduunubelirtsede,bizimincelediimizdefterdebun
AS27/62,AnteptekieyhCamivakflarndanolanekmekidkkannnharapolmasmna sebetiyle,dkkantamiredenAliBeenintamiriinharcad50guruumtevellidentalepet mesi... AS27/92,BoyacCamievkfndanolandkkanlarnRecebEfendibinAbdullahileerifbin elHc Mehmede kiralanmas, ad geen kiiler tarafndan mtevelli ve mahkeme izni ile bu dkkanlarnekmekidkkannaevrilmesiveyaptklarmasraflarntespitedilmesi AS 27/713, Krtncyn mahallesinde Ali Bey bin Ebubekirin ina eyledii caminin eski mescid olmasndan dolay, eski mescidin mtevellisi Osman beyin zimmetinde kalan 120 guruundenmesi AS27/1021,HandniyeCamihavuzununsuyoluvekuyusununtamirettirilmesi AS27/462,EblehnmahallesindevefatedenAlibinOsmannsalndaterekesindenma hallemescidiveavarzhnesinevasiyeteylediitoplam259guruunvakfmtevellisitarafndan miraslardantalebedilmesi AS27/1083,EnesBeyMescidievkfndanolanmenzilinmlkolandkkaniledeitirilmesi isteininmahkemecetahkikatyapldktansonrakabuledilmesi AS27/1641,YahnimahallesindebulunanKaraYusufMescidininimamnnfevtolmasze rineyerineMehmedin tayinolunmasveMehmedinyevmi8akesininevkfmtevellisitara fndanverilmesi AS27/883,BostansatsrasndakisnrlarbelirtilirkenBostancCamivakfismigeiyor AS27/1081,BavetarlasnsatankiininMollaAhmedcamiiyaknndaoturmas AS27/1172,Evsatlrken snrlarnnbelirlemesiesnasnda TahtaluCamisininismininge mesi AS27/1173,Mlksatyaplrkenmlknsnrlarnnbelirlenmesiannda AliNeccrma hallesicamisininadgemektedir...
10 11
12
13
14 15 16
17
lardanancak15icami,8imescitolmakzeretoplam23ibadethaneninvarl grlmektedir. ncelenilentarihteismigeendiniyaplardanbazlarnngnmzekadar ulaabildii,bazlarnniseulaamadtespitedilmitir.Gnmzeulaabilen ve halen kullanlan cami ve mescitler; Aa, Aladdevle, Boyac, Eybolu, Handniye, Kozanl, Tahtni, Bostanc, Ali Neccr, eyhahveli camileridir. Gnmzeulamayan,yklanyadaisimlerideitirilipdevarlklarndanha berdar olunamayanlar ise; Debbahne, Molla Ahmed, Tevbe Mahallesi, Krtncyn, Krkler, Ahmed avu, Eblehn, Enes Bey, Kara Yusuf, Tarcak, Kara Sakal, Elhc Uurlu ve Acem zde ya da Acem Olu cami ve mescitleridir 18 . Zviyeler ehir,kasabavekylerdeveyayollarzerindekurulanveierisindebirta rikatamensupeyhvedervilerinyaad,gelipgeenyabanclarn,yolcularn para alnmadan misafir edildikleri kurumlara zviye denilmektedir (Ocak 1978:247269). ncelenendnemdeAntepteArdBabaZviyesiileilgilibirbelgebulun maktadr.BubelgeyegrezviyeninmtevelliliininboaldveMustafaadl ahsn mnasip olmas mnasebetiyle mtevelli olarak atand belirtilmekte dir 19 . Zviye muhtemelen XIV. Yzylda Memluklular tarafndan yaptrlm olup,bugnkdurumuveyerininneresiolduuhakkndabilgimizbulunma maktadr(am2006:671). DierVakflar YukardaverilendinimesseselerinharicindeAntepehrininsosyalhaya tnn gelimesinde nemli yeri olan para vakflar, avarz vakflar, bedesten, han,hamamgibibalklaraltndatoplayabileceimizfarklisimleraltndayak lak11vakfkaydincelediimizkaynaktakarmzakmaktadr.Buvakflar ierisinde hayr sahibi Herede Mehmed vakf ile ilgili 4 belge bulunmaktadr. Bunlardan ikisi vakftan alnan nakit para ile ilgili olup, ilk belgede vakftan nakitolarak200guruborparaalanElhacMehmedinborcunakarlkolarak evini ve 1000 tevek ban rehin gstermesi, ikincisinde ise ad geen kiinin
18
Antepteki bu yaplarn gnmzdeki durumlar hakknda daha geni bilgi iin baknz; am, Gaziantep,s.25vd.;Komisyontarafndanhazrlanan,GaziantepKltrEnvanteri,Gaziantep2005. AS27/1914.
19
lmesizerine,ocuklarnakalanmirastanevinsatlarakvakfaolanborcunun denmesianlatlmaktadr 20 .Heredevakfylailgilidierikibelgedeise,vkfn ruhu iin Kuran okuyan czhanlarn atanmas ve bunlara verilecek parann miktarbelirtilmektedir 21 . Heredevakfnnharicinde,HacDervi 22 ,KeyvanBey 23 ,Mihalolu 24 ,Saru han 25 , Elhc sa, Halebli, Karagzolu, Zlfi Hatun 26 ve Lala Mustafa Paa 27 gibi isimleri olan vakflarn faal olduu grlmektedir. Dier taraftan mahalle avarzlarnadanakitparalarvakfedilmitir 28 .Bazbelgelerisimleriverilenva kflarla dorudan ilgili iken, bazlarnn ise herhangi bir yerin sat srasnda vakfnburayasnrolduubelirtilereksadeceismigemektedir.Satlacakolan birdkkannyadabansnrlartespitedilirkenElhacsa 29 ,Halebli 30 veKa
20 21 22
AS27/53;123. AS27/432;1963. AS 27/1772, Yahni mahallesinde bulunan Hac Dervi vakfnn nzrlnn boalmasndan dolaylaykolanAhmedHalifeninnzrlaatanmas AS27/1912,AntepteKeyvanBeyevkfndanolanbiberbazarndasatlmasgerekenbiberin baka yerlerde satlmas sebebiyle vakf ve miri gelirlerin azalmas, tccar taifesine biber bazarnnharicindemalsattrlmamas AS27/1801,MihaloluevkfndanolankiKapuluhanagelipmallarnsatanneccrtaifesi ninmallarnbazaristandasatmasiinbazaristanmtevellisininmdahalesizerine,vakfnza rarauramasndandolayhanmtevellisi,bazaristanmtevellisininmdahalesiniikayetetmi vebazaristanmtevellisininneccrtaifesinemdahalesinemenedilmesi AS 27/1002, Saruhan Evkfndan olan bostann Aliye kiralanmas ve dardan kimsenin mdahaleetmemesi AS27/2132,ZlfihatununvakfettiibostanaDerviinmtevellitayinedilmesi AS27/2092,MustafaPaavakfnnzararauratlmamas AS27/462,EblehnmahallesindevefatedenAlibinOsmannsalndaterekesindenma hallemescidiveavarzhnesinevasiyeteylediitoplam259guruunvakfmtevellisitarafndan miraslardantalebedilmesi;641,ukurmahallesisakinelerindenelHceZeynebhtun ebniyetiAlihatununAhsenmalndan20guruunuonuoniki(%20)hesabilemahalleavarzna vakfeylemesi AS27/431. AS27/1461.
23
24
25
26 27 28
29 30
ragzolu 31 vakflarnnisimlerinerastlyoruz,amabuvakflarnmuhtevasve amachakkndaherhangibirbilgiyesahipdeiliz 32 . Baz belgelerin muhtevasnda ise Antep ehri haricinde kurulu vakflarn, buradabulunangelirlerihakkndabilgieldeedilmektedir.rnein,LalaMus tafaPaannKasabaiIlgndayaptrdcamivemedreseninAntepteolanva kflarndan alnacak olan gelirlerin alnd 33 , Vezir Hsrev Paann Halebte yaptrdcamiyeAnteptevakfeyledii,kalealtndabulunan24dkkannku yumcular tarafndan 3 yl iin kiralanmas, kira bedeli olarak toplam 216 ake alnmas 34 ,birbakabelgedeiseHaleptekiTinoluvakfnnAnteptekigelirle rinintoplanmas 35 gibi. BazbelgelerdenincelendnemdeAnteptemevlevihnenindevarlndan haberdaroluyoruz 36 .Bunlarnharicindevakfmallarnnmlkolarakkullanl mas 37 yadakiilerinkendilerinindebuvakfgelirlerindehaklarnnolduunu iddiaettiklerigrlmektedir 38 .
31 32
AS27/1472. AS 27/722, Vakf belli deil, muhtemelen Akyol mahallesinde medfun eyh Sami evkf, oluAlielebininElhacMustafannmenzilininvakfolduunuiddiaetmesizerineiddiasnn aslszolduununanlalmas,873,AntepinYahnimahallesindenRamazanbeebinOs mannehirdeevldiyetzerevakfedilenhamamnhissedarolanEbubekirbinMansurunhis sesini 1070 zilhiccesinden 1076 zilhiccesine kadar 50 gurua kiralamken, kirasnn bitmesine daha5aykalmikenEbubekirinhissesinibirbakasnakiralamasileilgili AS27/572. AS27/2063 AS27/403. AS27/1072;1312. AS27/1373,lenkiininruhunaczokunmasiinvakfedilendkkanndahasonraElhc Ebubekirinmlkolarakkullanmaszerinealandavadadkkannvakfolduununanlalma s AS 27/1201, Fevt olan Elhc Mustafann sa iken malnn 100 guruunu vakfetmesinden dolaykardeiElhcHseyininvakfedilenmiktardankendisinindehissesininolduunuiddia etmesizerineyaplanincelemedeiddiasnnaslnnolmadnnanlalmas
33 34 35 36 37
38
Tablo: I 27Numaral Anteperiye Sicilinde AdGeen Cami, Mescid, ZaviyeveVakflar Yap,Vakfsmi Belge adedi 1 1 1 2 1 1 1 2 1 1 1 1 1 4 1 1 1 2 4 2 1 1
AcemZdeMescidi AaCamii AhmedavuMescidi AladdevleCamii AliNeccrMahallesiCamii ArdBabaZaviyesi BostancCamii BoyacCamii DebbahneCamii(Talaki) EblehnMescidi ElhacsaVakf ElhacUurluMescidi(bniekerMahallesi) EnesBeyMescidi(ehrekst) EyboluCamii(bniEyyb) HacDerviVakf(YahniMahallesi) HalebliVakf HalepteTinoluVakf HandniyeCamii HeredeMehmedVakf KaraYusufMescidi KaragzOluVakf KarasakalMahalleMescidi
KeyvanBeyEvkf KozanMahallesiCamii KrklerMahallesiCamii KrtncynMahallesiCamii LalaMustafaPaaVakf Mevlevihne MihalouEvkaf MollaAhmedCamii SaruhanEvkaf eyhCamii(ehrekst) TahtalTahtanCamii TarcakMescidi(TarlaiAtik) TevbeMahallesiCamii ZlfiHatunVakf TOPLAM36VAKIF
1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 3 1 1 1 49BELGE
Sonu 1664-1666 tarihli Antep eriye Sicilinin incelenmesi neticesinde, Antep ehrinin vakflar ve vakf eserler bakmndan zengin olduu, sosyal, ekonomik ve kltrel anlamda hizmet veren, 15 cami, 8 mescit, 1 mevlevihne, 1 zaviye ve farkl alanlarda 11 vakf eser tespit edilmitir. Bunlardan baz cami ve mescitler varlklarn koruyarak gnmze kadar gelebilme baarsn gsterirken, bazlarnn da bu baary gsteremeyip yklp yok olduu gzlenmitir.
KAYNAKLAR 27 Numaral Antep eriye Sicili. Vakflar Arivi; D. 1966, s.151. Sofyal Ali avu Kanunnmesi, (Hazrlayan: Mithat Sertolu), stanbul 1992. Akgndz, Ahmet, slam Hukukunda ve Osmanl Tatbikatnda Vakf Messesesi, stanbul 1996. am, Nusret (2006), Trk Kltr Varlklar Envanteri Gaziantep, Ankara. nar, Hseyin (2000), 18. Yzyln lk Yarsnda Ayntab ehrinin Sosyal ve Ekonomik Durumu, .. Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal, Doktora Tezi), stanbul. Komisyon; Gaziantep Kltr Envanteri, Gaziantep 2005. Kprl, Fuad, Vakf Messesesinin Hukuk Mahiyeti ve Tarih Tekml, Vakflar Dergisi, S.II, Ankara 1942. Ocak, Ahmet Yaar (1978), Zviyeler , Vakflar Dergisi, S.XII, Ankara, s.247-269. ztrk, Nazif, Trk Yenileme Tarihi erevesinde Vakf Messesesi, Ankara 1995. Sak, zzet (2005), eriye Sicillerinde Bulunan Konya Vakfiyeleri (1650-1800), Konya. imek, Mehmet, Osmanl Cemiyetinde Para Vakflar zerinde Mnakaalar, www: dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/772/9837.pdf Yediyldz, Bahaeddin (1982), Trk Vakf Kurucularnn Sosyal Tabakalamadaki Yeri 1700-1800, Osmanl Aratrmalar, S.III, stanbul, s.143-164. Yediyldz, Bahaeddin, Vakf, A (MEB), Ankara 1993, C.13, s.153-172.
Trkiye Seluklu Sultanlarnn Kitabelerde Geen Baz Unvanlar ve Bunlarn Seluklu Siyasetine Yansmalar
Some Titles of the Turkey Seljukid Sultans Mentioned in Epigraphes and Their Eflections to the Seljukian Policy
Mehmet Ali HACIGKMEN *
ZET
Trk Devletlerinde tahta kan sultanlar kendilerine bir takm almetler verirlerdi. Bunlarn en banda unvanlar gelirdi. Bu unvanlar Sultanlarn yapt veya yapmak istedii icraatlar gsterirdi. Ayrca bu unvanlar halife tarafndan verilirdi. Halifede iinde bulunduu siyas duruma gre hareket eder, ona gre unvan verir idi. Abbasi halifesi Nasr li Dinillah (11801227) zamannda bu durum daha net ortaya kacaktr. Abbas halifesi kaybettii siyas gc tekrar ihya etmek iin Ftvvet tekilatn kuracak ve btn sultanlar da bu tekilata katlmaya aracaktr. Bu dnemde slam dnyasnn en gl devleti Trkiye Seluklu devleti idi. Seluklu Sultanlar da bu ftvvet tekilatna girecekler, ancak aldklar unvanlar daha da eitlenecektir. Bu unvanlar bir ou kendilerinin yapt veya yapmak istedikleri iler ile ilgili idi. almada bu konular anlatlmaya allacaktr.
ANAHTAR KELMELER
Unvan, Trkiye Seluklu Devleti, Alaeddin Keykubat, Nasr Li Dinillah, Sultanul-Berr-i velBahreyn, Seyyid seltinil-Arab vel Acem ver-Rum ve-am vel-Ermen vel-firenk
Yrd. Do. Dr. S Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi.
ABSTRACT In the Turkish states, the Sultans ascend to the throne, gave some characteristics to themselves. The most outstandings were the titles. These titles indicate the Sultans activities that he would like to carry out in future or the activities that have been done by him. Also these titles were given to the Sultans by the Caliphs. The Calips consider the political situation and gave the titles in accordance with that political situation. . This situation haed been clearly observed during the period of Abbasi Caliph Nasr li Dinillah (1180-1227). The Abbasi Caliph established the Futuvve organization and called all of the Sultans to enrol this organization. In this period, the most powerful state was the Turkey Seljukians in the Muslim world. After enrolling this organization, the titles of the Seljukid Sultans would be varied. These titles were related with their works that they would like to perform or the works that they have been done so far. In this study, these titles will be analyzed.
KEY WORDS Title, Turkey Seljukid State Alaeddin Keykubat, Nasr Li Dinillah, Sultanul-Berr-i velBahreyn, Seyyid seltinil- Arab vel acem ver-Rum ve-am vel-Ermen velfirenk
Giri Btn Trk devletlerinde devletin ba olan sultann devleti temsil sfatnn hukuk bakmdan tamamlanabilmesi iin bir takm glerle donatlmas gerekiyordu. Bunlarn banda kut, g, l 1 geliyordu. Sultan gemiini Kutlu bir kiiye yani Ouz Kaana dayandrmaya alrd 2 . Bunun iin birok kaan hatta Ouz Kaana kadar benzer rya grmlerdi 3 . Ayrca sultanlar glerini ve hkimiyetlerini halkna gstermek iin de bir takm unvanlar almlardr. Bu unvanlar, bizzat kendileri ya da halk tarafndan sevilen saylan birisi tarafndan almlardr. Bunlar ya Ouz Kaan gibi bir lider ya da Dedem Korkut gibi sevilen saylan bir byk olurdu 4 . Bunlar Kapgan 5 , ad 6 , l-teri 7 , Yabgu 8 , Bilge 9 vs. gibi unvanlar idi. Ancak bu durum slmiyetin kabul sonrasnda slm kltrnn etkisiyle deiiklie urad. Artk bu unvanlar din bykleri olan halifeler vermee, ve bu unvanlarn dili Arapa-Farsa olmaya balad. Yani Trklerdeki kut anlay zamanla slm anlaya brnecektir. Burada bu kut
5 6 7 8 9
brahim, Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul 1988, 236-237; Salim Koca, , Eski Trklerde Devlet Gelenei ve Tekilat Trkler, II, Ankara 2002, s. 328. M. Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, Ankara 1980, s. 48-54; ayn yazar, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1976, s. 25; Abdlkadir nan, Makaleler ve ncelemeler I, Ankara 1998, s. 196197; Ahmet B. Ercilasun; Ouz Kaan Destan zerine Baz Dsnceler, Milli Folklor, 1991/11, s. 610; S. Koca, deal Bir Trk Hkmdar ve Bakomutan Olarak Ouz Kaan (Ouz Kaan Destannn Trk Kltr Tarihi Bakmndan deerlendirilmesi) Byk Seluklu Devletinden Trkiye Seluklu Devletine Mehmet Altay Kymen Armaan ( ed. Mehmet Ali Hacgkmen) Konya 2012, s.75-121. Trkler devlet kurarken, devletin kurulu felsefesini byle bir ryaya dayandrma ve bylece manevi bir g kazanma Trk devletlerinde bir gelenek halindedir. Bu gelenek Trkler Mslman olduktan sonra da devam etmitir. Bu konuda Osmanl Devletinin kurucusu Osman Beyin grd herkesin malumudur. Fakat benzer ryay Seluklularn ceddi Lokman (Dukak olmal) da grmtr. Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, II. Ankara 1989 s. 23:.Fuat Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, Ankara 1988, 8. Osman Turan, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, stanbul 1979 154. Halil nalck, Osmanllarda Saltanat Veraseti Usul ve Trk Hkimiyet Telkkisiyle lgisi, A. SBFD, Sa.1, Ankara 1959, s. 81. Bata Ouz Kaan Destan ve Dede Korkut Hikayelerinde olmak zere baz destanlarda ad verme motifi bu unvanlarla alakaldr. Ouz Kaan, Kpak, Karluk, Hala gibi Trk boylarna ad verir. Dede Korkut hikayede ad koyucudur. M. akir lktar, Trklerde Ad Verme detleri Halk Bilgisi Haberleri, 1938/ 81, s. 194-195; A. Rza Gnll, Trk Destanlarnda Ad Verme Gelenei, Trk Yurdu, 1988/20, s. 49. T. Tekin, Tuna Bulgarlar ve Dilleri, Ankara, 1987, s. 46. A. Donuk, Eski Trk Devletlerinde Unvan ve Terimler, stanbul 1992, s. 33 Sadeddin Gme, Kk Trke Yazl Belgelerde Yer Alan Unvanlar, Erdem, 12/36, Ankara 2000 B. gel, Trk Kltr Tarihine Giri, VIII, stanbul 1993, s. 46; A. Donuk, a.g.e.,s. 56 A. Donuk, a.g.e, s. 8; H. N. Orkun, Eski Trk Yaztlar, I, Ankara 1987, s. 24; B. gel, Trk Kltrnn Gelime alar, II, stanbul 1993, s. 35
anlayn nasl deiiklie urad anlatlacak sonra da alnan unvanlarn Trkiye Seluklu siyasetine yansmalar ele alnacaktr. A. Seluklular Devrinde slm nancnn Kut Anlaynda Yol At Deiim Trklerin slm dini ile ilk temaslar, VII. yy.'n ortalarnda, 642 ylndaki Nihavend Savan izleyen dnemde balamtr. Trkler, Emeviler dneminin (661-750) balangcndan itibaren slm devletleri ve Araplarn hizmetinde bulunmulardr. Ayrca Emev devletinin k ve Abbasiler dneminin balamasna neden olan ihtilal hareketi iinde nemli bir rol oynamlardr. Trkler, 751 ylnda yaplan Talas Sava'nda sonra ilikileri artm bu iliki ile birlikte Trkler de gittike artan biimde slmiyeti kabul etmeye, ayrca asker olarak da Abbasilerin hizmetine girmee balamlard. Gerek Memun gerekse Mutasm dneminde Abbas ordusundaki Trkler olduka artmtr. Memun dneminde Abbas ordusuna getirilen Trk askerleri iinde Msrda Toluoullar devletini kuracak olan Ahmet b. Tolunun babas da vard. Mutasm dneminde ordu da Trk says 100.000 kadar olmutur. Ancak bizim esas konumuz olan Trk devletlerindeki kut anlay nasl bir deiim iine girdiidir. Bu da slam dinini kabul eden Trklerin says arttka X. yy.'da Abbasi halifeliiyle ilikiye giren Trk devletleri vastasyla olmutur. O da Karahanllar dneminde balamtr denebilir. Toan Han Ahmed (998-1018) dneminde devletin Bat kanadnda Samanilere kar mcadele eden Nasr b. Ali (lig Han 998-1013)nin Abbas halifelerinin adn sikkelerde zikretmeye, hutbelerde okutmaya balamasyla kut anlaynn yava yava deimeye baladn sylememiz gerekir. Karahanllar sikkelerinde mevl emril-mminn (Halifenin klesi) ibaresini kullanmlardr 10 . Ancak asl deiikliin Seluklular ve Turul Beyin Badata gelmesi ve Abbasi halifeliini himayesine almasyla temeli Kut olan hkmrnlk anlaynda ok ak bir ekilde deiiklie yol atn gryoruz. imdi bu deiikliin tarih srecini grelim:
10
R. Gen Karahanllar Tarihi, Trkler, IV. Ankara 2002, s. 445-459. A. zaydn Karahanllar, DIA, XXIV, 406. . Hunkan ise Bura Han Harunun tek tarafl olarak 991/992de Abbasi halifesi et-T Lillah tandn, Bveyhiler tarafndan hal edilmesine ramen Bura Hann onun adn sikkelerde zikretmeye devam ettiini belirtir. Dahasonra yaanan siyasi gelimelerden sonra Togan Han ve lig Nasrn halife el-Kdir-Billahn adnn sikkelerde yazmaya balandklarn syler. Bkz. mer Soner Hunkan,, Trk Hakanl (Karahanllar), stanbul 20072, s. 151152.
X. yzyldan itibaren Abbasi Halifelii siyas gcn byk lde yitirmiti. Kendi snrlar iinde halifelik otoritesine bakaldran iiler, Msr ele geirerek alternatif bir halifelik ilan etmiler, Fatim 11 adyla bir devlet kurmulard. Fatimlerin Suriye ve Iraktaki taraftarlar ise, Abbas Halifesinin Badadtaki hareket kabiliyetini olduka snrlamt. yle ki, 945 ylnn Aralk aynda iilii benimsemi olan Ahmet bin Bveyhin Badad igaliyle daha da arlaan bu sre, bir asrdan fazla srmtr. Bu dnemin halifelerinin, btn yetkileri elinden alnd gibi, Bveyhiler tarafndan kendilerine tahsis edilen az bir gelirle idare ederek saraylarnda mnzevi bir hayat geirmek zorunda kalmalar, byk itibar kaybna uramalarna sebep olmutur. Aslnda Bveyhiler bu dnemde Snni halkn muhtemel tepkisinden ekinmeseler, gstermelik halifelerin iktidarlarna rahatlkla son verebilirlerdi 12 . Ancak Abbasi Halifelii bu skntlar iindeyken, Seluklular kurtarc rol stlenmilerdir. Horasan ele geiren Seluklularn banda bulunan Turul Bey, Abbas halifesinden saltanatnn meruiyetini onaylatmak istemitir. Tabii ki Abbas halifesi nce iin ciddiyetini kavramadysa da 1043 yl sonuna maksat hsl olmutur. Bveyhilerin basksndan iyice bunalan halife, Turul Beyin ahsnda snni Seluklularn kendisinin gelecei bakmndan nemini kavrayarak, elileri vastasyla (1052 ve 1054 tarihlerinde) Sultan gizlice Badada davet edecektir 13 . Turul Bey dzenledii bir askeri seferle 1055 ylnda Badada girerek buradaki Bveyh tasallutuna son vermi ilk defa Badadta hutbe bir Trk hkmdarnn adna okunmutu 14 . Sultann bu yardmlarndan ok mtehasss olan Halife, sz konusu sefer dnnde muhteem bir karlama treni hazrlayarak; el-MeliklMark vel-Marib, Rknd-Din, Kasm u Emirl-Mminin gibi unvanlar tevcih etmekte saknca grmedii Trk Sultanna, hkm altndaki btn topraklarn idaresini tevdi ettiini ikrar etmiti 15 . Bundan byle kut anlay tam olmasa da slam bir veheye brnmtr. Bu durum Alparslan ve Melikah dnemlerinde de devam etmitir.
11
12
13 14
15
Bkz. Aydn elik Fatmler Devletinin Kuruluu Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XV/ 2, Elaz 2005, s. 433-453, K.V.Zettersteen, "Bveyhiler", A., II. stanbul 1979, s. 843-845; Erdoan Meril, Bveyhiler DA, VI, stanbul 1992, s. 497 . M. Altay Kymen, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi I, Kurulu Devri, Ankara 1989, s. 168. Sleyman Gen Turul Bey Zamannda Seluklu Abbasi likileri, Trkler, VI, Ankara 2002, s. 648-649. F. Smer, Ouzlar5, stanbul 1999, s. 97-98.
Halifeler her tahta kan Sultanlara verdikleri unvanlar trz denilen giysilere ileterek gnderiyorlard. Hkmdarlk almeti olan trz 16 , halifenin veya sultann elbiseleri, taht rtleri, bayraklar, mendilleri, giysi bohalar, saray perdeleri, minderleri ve devlette alanlarn resm elbiseleri zerinde bulunurdu 17 . Bunun iin zel dokuma tezgahlar yaplm, divant-traz ad verilen divanlar kurulmutur. Traz denilen giysilere ilenen unvan ve lakaplar hkmdarlara merasim ile tevcih ediliyordu 18 . Mesela Alp Arslann Badad camilerinde adna hutbe okunduunu renince ok sevinmi, secdeye kapanarak Allaha krler etmitir 19 . Unvanlar halka duyurmak iinde sikke ve hutbe kullanlmtr. Cuma camileri bu unvanlar halka duyurmak iin nemli bir ara olmutur. Sikke de ayn ekilde Sultann hkimiyetinin insanlara duyurmann en nemli arac idi. Bylece halifeler bir nevi noter grevi grmeye baladlar. Bunun sadece devlet tekilatnda deil, umumiyetle sosyal hayatta, siyas ilikilerde ok nem tamakta bir nevi bamszlk alameti idi. Seluklular dneminde Halifeden unvan almak o kadar nemli hale gelmiti ki siyas mcadelelere sebep oluyordu. Bundan dolay X. XI. yzyllarda slm dnyas iki bal olduu iin buna Msrda bulunan Fatim halifelii de dhil olmakta idi. Nitekim brahim Ynal isyannda Fatm halifesinin destei grlmtr. Son isyan hareketinde kaynaklardaki ifadelere gre Ftim halifesi el-Mstansir Billah ( 1036- 1094) ile onun destekledii Arslan Bessrnin 20 tevikleri ve brahim Ynal Turul Beye kar kkrtmas ve yardm vaatleri de rol oynamtr 21 . Bessr, Ynal Seluklu lkesine tek bana hkim olabilmesi iin kendisine yardm edeceini, bunu gerekletirebilmesi iin de Sultana kar isyan
16
17
18 19 20
21
smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekiltna Medhal, Ankara 1984, s. 1; Corci Zeydan, slm Medeniyeti Tarihi, I, stanbul 1976, s. 186; A. Grohmann, Trz, A, XII-1, stanbul 1979, s. 235 . Samira Kortantamer, Bir Hkmdarlk Almeti Olan Trz Acta Turcca, Yl 1, Say 2/2, Temmuz 2009 , s.79-80. Kymen, Alp Arslan ve Zaman, III, Ankara 1992, s. 75 Kymen, Alp Arslan, s. 77-78 Arslan Besasiri ve faaliyetleri hakknda detayl bilgi veren kaynaklar arasnda Miratz Zaman ilk sralarda yer alr. Sbt bnl Cevz bu eserinde, Garsnnimenin bu gn henz elimizde bulunmayan eseri Uynt-Tevrh adl eserinden naklettii son derece ayrntl ve oriji nal bilgiler mevcuttur. Bu konuda yaplan muasr almalar iin bkz. Sleyman Gen, FatmiAbbasi-Seluklu Mnasebetleri ve Besasiri syan zmir 1995 Baslmam Doktora Tezi); Seyfullah Korkmaz, Arslanl-Besasir, Kayseri 1997, (Baslmam Doktora Tezi). bnl-Esir, el- Kmil fit-Trih, IX,( ev. Abdlkerim zaydn-, Ahmet Araka stanbul 1987, 484; . Kafesolu, Selukun Oullar ve Torunlar, Trkiyat Mecmuas, XIII, stanbul 1958, , 127; Ouzlarn da (Trkmenler) brahim Ynal isyana tevik ettikleri belirtilmektedir. Bkz. Smer, Ouzlar, s. 119
etmesi gerektiini bildirip isyana tevik ediyordu 22 . brahim Ynal bu sralarda Halep civarnda bulunan Bessr ile mttefiki Kureye bir eli gnderip Msr halifesinden para, hilat, unvan ve sancak istemitir 23 . Ayn ekilde Halep Meliki Rdvan da kardei Dmak Meliki Dukaka kar bir trl stnlk elde edememiti. Fatm halifesi el-Mstaliden (1094-1101) gelen teklif ile hutbeyi onun adna evirmi Snn hutbeyi drt haftalna kaldrm ancak gelen tepkiler zerine tekrar Snn hutbesi okutmutu 24 . Buralardaki Snn kad ve hatipleri deitirip i inanl kiileri atad(1097) 25 . Bu durumdan holanmayan emirler Yasyan ve Skmen Halepe gelip tepkilerini gsterince Rdvan drt hafta sreyle okuttuu i hutbesini kaldrp yeniden Snn hutbe okutmu ve Abbas halifesine bir eli gndererek zr dilemiti 26 . Sleymanah da Tarsusu aldktan sonra Fatim halifeliinden unvan istemiti 27 . Fatm halifesine itaat arz etmiler ve kl ile Atsz arasndaki mcadelede de Fatm halifesine tbi kly desteklemilerdi 28 . Burada taht mcadelesine giren Seluklu melikleri iin Snn ya da i halifenin onayn almak yukarda izah ettiimiz gibi meruiyet kazanmak bakmndan ok nemli hale gelmi idi. Onlarn i Fatim halifelerinden aldklar destei bu ekilde deerlendirmek gerekir. Zira bu destee bavuran Seluklu ehzadeleri ilii tercih etmemiler sadece i de olsa bir halife tarafndan tannma gayesini gtmlerdir.
22
23 24
25
26
27 28
Ali Sevim, Sbt bnl-Cevznin Mirtz-Zaman f Tarihil yanAdl Eserindeki Seluklular lgili Bilgiler I, Sultan Turul Bey Dnemi Makaleler, II, haz. E. Semih Yaln, Sleyman zbek, Ankara 2005, 63; Ayrca bkz. bnl Adim, Bugyett-taleb f Tarihi Haleb (Semeler) , ev. Ali Sevim, Ankara 1982, 4; M. Kymen Turul Bey ve Zaman, 62. M. Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi3, Ankara 1998, s. 60. bnl-Esir, el-Kmil, X, 225; A. Sevim, Haleb Seluklu Meliklii Fahrl Mlk Rdvan Devri (Nisan 1095-Aralk 1113), Makaleler, I, (haz. E. Semih Yaln, Sleyman zbek), Ankara 2005, 266. A. Sevim bnl-Adimin Zubdetl-Haleb Min Tarihi Haleb Adl Eserindeki Seluklularla lgili Bilgiler, Makaleler, II, (haz. E. Semih Yaln-Sleyman zbek), Ankara 2005 679; a. mlf., Suriye ve Filistin Seluklular Tarihi3, Ankara 2000, 173175. bnl-Esir, el-Kmil, X 225; Azim Tarihi, ( Seluklu Dnemiyle lgili Blmler; (H.430-538), ev. Ali Sevim, Ankara 1988. s. 30-31; bnl Adm, Bugyett-taleb f Tarihi Haleb (Semeler) , (ev. Ali Sevim), Ankara 1982, s. 93; O. Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti2, stanbul 1969, s. 207; A. Sevim, Suriye ve Filistin Seluklular Tarihi3, Ankara 2000, s. 175-176; C. Alptekin, Dimak Atabeglii (Tog-Teginliler), stanbul 1985, s. 11. Turan, Trkiye, s. 70. Ali Sevim, Kutalmolu Sleyman ah ve Devleti (1075-1086), Makaleler, III,( haz. E. SemihYaln, Sleyman zbek), Ankara 2005, s. 335-336; M. Said Polat, Seluklu Gerlerinin Dnyas Karacuktan Aziz George Koluna, stanbul 2004, s. 151-153; E. Meril, Trkiye Seluklular, Trkler, VI, , Ankara 2002, s. 504.
B. Trkiye Seluklu Sultanlarnn Abbas Halifelii le liki Kurma abalar Sleymanahn yukarda zikrettiimiz hareketi Melikahn kardei Tutu tarafndan ldrlmesine sebep olacaktr (1086) 29 . Bundan sonra devlet ksa bir fetret dnemi yaasa da I. Klarslan dnemi ile tekrar eski dnemine geri dner. Ancak I. Klarslan kendisine halifeden unvan alacak siyas bir ortam oluturamamtr. I. Klarslan olu Sultan Mesud kestirdii paralarda esSultnul-muazzam 30 , zzeddin 31 , Rkneddin 32 lakaplarn kullandn biliyoruz. II. Hal seferinde kazanlan zaferler sonucu gnderilmi de olabilir. Sultan Mesudun kulland Rkneddin unvan bunu doru olduunu gsterebilir. Halife genellikle bu zaferlerden sonra Rkneddin veya ebul-feth unvan vermekte idi 33 . Ancak btn bu unvanlar kullanmasna ramen tamamen bamsz bir devlet olduunu sylememiz mmkn gzkmemektedir. nk Byk Seluklu Sultan Sencer hl devletin bandadr 34 . Ancak II. Klarslan dneminde (1155-1192) siyas durum tamamen farkl hle gelmitir. Byk Seluklu Devleti yerine Harezmah devleti ortaya km ve Abbasi halifeliiyle ilikileri, pek dostane deildi. Siyasi g Hallarla mcadele eden Fatim halifeliini ortadan kaldran Selahaddin Eyyubnin elinde idi 35 . Tabii ki Abbasi halifeleri btn dikkatlerini bu mcadalelere evireceklerdir. Bundan dolay II. Klarslann kazand Miryekefalon sava slm dnyasnn pek dikkatini ekmez. Veya slm kaynaklarnda Selahattin Eyybnin Hal mcadeleleri daha ok ne kar. nk o, Fatimi halifeliini ortadan kaldrm, Kuds almtr 36 . Ama yinede Halifenin bu byk zaferden bigne kalmadn sylememiz mmkn. Kl Arslan Miryekefalon zaferinden sonra Hlifeye, komu hkmdarlara fetih-nmeler ve hediyeler gndererek zaferi mjdeliyor; Rumlardan artk endie kalmadn ve sulh yaptn bildiriyordu 37 . Bu zafer slm dnyasnda ve hususiyle Badad'da bir bayram sevinci yaratt. ir bn
M. Altay Kymen, Sleymanah ve Anadolu Seluklu Devletinin Kuruluu Belleten, 57/218, Ankara, 1993, s.71-80. . Artuk, stanbul Arkeoloji Mzeleri Tehirdeki slam Sikkeler Katalogu I, stanbul 1973, s. 350. M.Z. Oral, Anadoluda Sanat deeri Olan Ahap Minberler, Kitabeler ve Tariheleri, Vakflar Dergisi, V, Ankara 1962, 26; Konyal, Konya Tarihi, s. 309. Mneccimba, Camid-dvel, (nr. Ali ngl) II, zmir 2001, s. 16. M. A. Kymen, Turul Bey ve Zaman, stanbul 1976, s. 75-76. Bkz. M. A. Kymen, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi , V., (kinci mparatorluk Devri), Ankara 1991, s. 129-459. Bkz. R. een, Selahaddin Devrinde Eyybiler Devleti, stanbul 1983. Eyybi-Hal mcadeleleri iin bak. , Runciman, Hal Seferleri2, III, Ankara 1992, s. 145-155; Hannes Mhring, Saladin der dritte Kreuzzug, Weiabaden 1980, s. 93- 192. Sryan Michael, s. 372; Turan, Trkiye, s. 210.
29
30 31
32 33 34
35 36
37
Ta'vz ( 1125- 1187-88) 38 Halife Musta'ziye (1170 - 1180), takdim ettii divnnda zaferi tebcil etmitir: slm lkelerinde beklediimiz uurlu zafer haberleri geldi; imdi Mslmanlar mes'd ve hristiyanlar mteessirdir . Uc (Sugr) da vukubulan bu haberi mslmanlar mzik sesi gibi dinlemektedir. Mes'd'un olu bizim iin zafer, Rm hkmdar iin felket getirdi. Camilerde hatipler Hlifenin bu mjdesini bildiriyor. Hlifenin ve hatiplerin duas da mslmanlar iin baka bir askerdir 39 . C. Halife en-Nsr li Dinillah (1179-1225) le Beraber Sultanlarn Unvan Al eklinin Deimesi en-Nsr li Dinillah (1179-1225), halife oluuyla beraber durumun tamamen deiik bir hale brnd grlyor. Halife Nasr li Dinillah halife olduktan sonra 40 slm dnyasnda tekrar siyas hkimiyeti salayabilmek iin Ftvvet ad verilen, slm Dnyasnda ok yaygn olan btn slm milletleri tarafndan benimsenen anlay 41 Badatda ihabddin Shreverd tarafndan kaleme bir risale ile tekilat haline getirilmi 42 , btn slm dnyasndaki sultanlarn ve beylerin bu tekilata girmesini istemiti. Artk slm dnyasnda bir sultan tahta ktnda Abbas halifesi tarafndan unvan verilmesi, yani tahta kt onaylanmas iin Ftvvet denilen tekilata girmesi, Futuvvete giri kural olan alvar ve edd kuanmas gerekiyordu 43 . Ayrca Sultanlar Halifeden aldklar unvanlar dnda, yapt veya yapaca siyasetleri belirten unvanlar da kullanmaya baladlar. Sultanlar bu unvanlar halka duyurmak iin hutbe yannda sikke (para), kendisinin veya devlet adamlarnn yaptrd yaplara konulan kitabeler kullanlrd. Alanyada Kzl Kulenin, gney tarafndaki kitabe de Alaeddin Keykubat kendisine verdii unvanlarda buna rnek gsterilebilir. Bu kitabede Alaeddin
nci Koak, " Seluklu Trklerine Yazlm Baz Arapa iirler" A.. Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi , XXXII, 1-2 (1988) 141-155. Turan, Trkiye, s.210-11; erefeddin Yaltkaya, Trklere Dair Arapa iirler, Trkiyat Macmuas, , V, stanbul 1936, 323. Bkz. Angelika Hartman, en-Nsir Li Dinillah, (1180-1225) Berlin 1975. F. Teaschner, slm Ortaanda Futuvva Tekilt, (ev. F. Iltan), FM, XV (1953); A. B., Glpnarl, slm ve Trk llerinde Ftvvet Tekilt ve Kaynaklar, FM, C. XI/1-4 (Ekim 1949-1950). s. 2-254 Kayaolu, Halife en-Nasrn Ftvveti Girii ve Bir Ftvvet Buyrultusu AFM, XXV/ 1981, 221-227; ; C.Cahen, Note sur les debuts de la Futuvva, de an- Nasir, Oriens, Vol. 6, No. 1., s. 20; Paul Kahle, Die Futuwwa- Bdnisse des Khalifen en- Nsir Festschrift Georg Jacop, Leibzig, 1932, s. 112-127 Glpnarl, slm ve Trk llerinde Ftvvet Tekilt ve Kaynaklar, FM, C. XI/1-4 (Ekim 1949-1950). s. 2-95
38
39
40 41
42
43
Keykubatn unvanlarn iir gibi anlatlmaktadr: Efendimiz Yce Sultan, Ulu Hakan, Milletlerin Hakimiyetini elinde tutan, Dnya Sultanlarnn Sultan, Biladullahn hamisi, badullahn koruyucusu, Yeryznde Allahn glgesi, Gl kuvvetli devletin celali, anl milletin sna, Adl insafa hayat baheden, Karann ve iki denizin sultan, ns cinnin melce, ark ve Garbn muhafz, Seluk oullarnn tac, krallarn ve sultanlarn efendisi, Mminlerin emirinin burhan. Bu kitabe Seluklu dnemi Sultann unvann iine alan kitabelerinin en bydr 44 . Burada Alaeddin Keykubat kendisine uygun grd, hak ettiine inand an ve erefi, yapt veya yapmak istedii eyleri metafor 45 ve sembollerle anlatm ve unvanlarna yanstmtr 46 . imdi bu konular grelim. 1. Seluklu Sultanlar Abbas Halifelerinin Koruyucusu Olduunu Unvanlarnda Gstermeleri Yukarda izah ettiimiz gibi Melikahn lm ile oularnn aralarnda yaad mcadele sonucunda devlet dalm, kk olu Sencer devleti tekrar ihya etmeye alsa da devlet paralanm idi. Bu arada Abbas halifeleri tekrar slam dnyasna siyas olarak hkim olmak isteseler de 47 douda Seluklularn yerine geen Harezmahlarla yaanan anlamazlk, Mool tehlikesi Abbas halifeliinin kendilerini siyas bir dayanak bulmaya itmitir. O da tabii ki Selahaddin Eyyubnin vefatnda sonra Trkiye Seluklu Sultanlar olmutur. zellikle Nasr Li Dinillahile baraber Trkiye Seluklu Sultanlarnn aldklar unvanlar Abbasi halifelerinin koruyucular olduklarn ifade etmektedir. II. Kl Arslan ve I. Gyaseddin Keyhusrev ile balayan sonra da oullar I. zzeddin Keykavus ve I. Alaeddin Keykubat ile balayan srete Sultanlarn aldklar unvanlar bunu gstermektedir. Bu unvanlar genellikle Burhanu Emirul-mminin, Kasmu Emirul-mminin, Nsru Emirul-mminin, dir. Bu unvanlar bu sultan dnda Burhanu Emirul-Mminin unvan II. G. Keyhsrevde 48 kullanmtr.
44 45
46
47
48
Ali Yardm, Alayye Kitabeleri, stanbul 2002, s. 83 Herhangi bir eyin ya da olayn karlatrla bilecei baka bir eyden bahsedilerek tasvir edilmesine metafor denir. ( B. Lewis, slamn Siyasal Dili, Kayseri 1992, s. 7. ) M. . lktar, Sinopta Selukler Zamann Ait Tarih Eser, Trk Tarih Arkeologya ve Etnografya Dergisi, Sa. V, stanbul, s. 120 Melikahn vefat zerine balayan taht mcadelelerinde bu grlmektedir. Bu dnemden sonra Halifelik messesesinin bnye olarak dnyevi (siyas) ilere dahil olmaya alt grlmektedir. Irak Seluklular hkmdar Mahmud ile Arap meliki Seyfd-devle Dbeys arasndaki mcadelede Halifenin bizzat askerleriyle bu olaya dahil olmas buna kk bir rnektir.(bkz. .Kymen, kinci mparatorluk V., s. 35-43). L. Ylmaz- K. Tuzcu, Antayada Trk Dnemi Kitabeleri, Haarlem 2003, s. 187.
Nasru mminin II. Klarslan II.R. Sleymanah I. G. Keyhsrev I. . Keykavs I. Alaeddin Keykubat II. G. Keyhsrev II. . Keykavs X x X X X
Emirl-
Burhan mninin
Emirl- Kasm Emirl-mninin
X X X X X X X
2. Sahillerin Gvenliini Salayarak Ticareti Gelitirmek stemeleri Bu Siyasetin Unvanlara Yansmalar Trkiye Seluklularn I.Gyaseddin Keyhsrevden sonra denizlere ulamak iin aba harcadklarn biliyoruz. I. zzeddin Keykavus Sinobu zaptetmi, burada bir tersane ina ederek Karadenize almtr. Gneyde ise babas zamannda alnan fakat babasnn Alaehir savanda lmesi zerine kaybedilen Antalya yeniden fethedilmitir. Gneydouda fetihler gerekletirerek Anadoluya alan ticaret yollarn gvence altna almaya almtr. Bu dnemde Akdeniz ticaretini gelitirmek iin Kbrs krall ile mektuplaarak bir anlama yaplmtr(1216) 49 . Bu anlamann en nemli dikkat eken yan Kbrsl tccarlar mutat gmrk vergilerini demek artyla serbeste Seluklu lkesine girip kmalar Seluklu Sultan onlara gvenliklerini garanti etmektedir. Ayn ekilde Alaeddin Keykubat tahta ktktan hemen sonra Akdeniz ticaretine hkim olan Venediklilerle bir ticaret anlamas yaplmtr (8 Mart 1220) 50 . Anlamann en nemli maddesi yine gvenliktir. Venedik ticaret gemilerinin Seluklu sahillerinde korsanlar tarafndan saldrya uramas halinde mallarn iade etme, sahillerin gvenliini salama garantisi veriyordu. Buna gre Seluklular Sinop, Antalya ve Alanyay aldklarnda donanma kurup deni ar yerleri fethetme dncesinde deillerdi. Esas ama blgenin gvenliini salamak ve dolaysyla ticareti gelitirmek idi. Bu durumunda Sultanlarn unvanlarna yan-
49 50
O. Turan, Trkiye Seluklular Hakknda Resm Vesikalar, Ankara 1988, s. 109-119. Turan, Vesikalar, s. 124.
sd grlyor. zzeddin Keykavus Sinobun 51 ve Antalyann fethinden 52 sonra Sultanul- Bahreyn, 53 Merzubanul Afak 54 (ufuklar koruyucusu) Alaeddin Keykubat Alanya Kitabelerinde Sultanul-Berr-i vel-Bahreyn 55 , (Kara ve Denizlerin Sultan) ve muhrizl-hfikeyn 56 (iki ufkun muhafz) unvanlar gvenlik ile ilgilidir. Sultanlar bu unvanlar alarak Akdeniz ve Karadenizi ve sahillerinin gvenliini saladklarn gstermek istemilerdir. Yukarda ifade ettiimiz gibi iki sultanda yapt anlamalarda ticaret gemilerine gvenliklerini salamay vaad etmekte, korsanlk faaliyetleriyle mallar zarar grenlere ise mallarn tazmim etmeyi garanti etmektedir. Ayn zamanda Seluklu sultanlar Sahiller dnda deniz ar yerleri mesela Kbrs veya Krm (Det-i Kpak) almay hi dnmemilerdir. Alaeddin Keykubatn Det-i Kpak seferi ise blgenin Moollar tarafndan yaplan tahribat dzeltmek, kargaay ortadan kaldrmak, tcirlerin gvenli seyahat yapmalar iin Krma sefer yaplmtr 57 .
Sultanul-Berr-i vel-Bahreyn
Merzubanul Afak
muhrizl-hfikeyn
I. G. Keyhsrev I. . Keykavs I. Alaeddin Keykubat II. G. Keyhsrev II. . Keykavs x x x x x
3. Seluklu Sultanlar Mslman Trklerle Hristiyan Halk Arasnda Bar ve Gven Ortam Oluturmaya alma Siyasetlerinin Unvanlara Yansmalar
lktar, a.g.m.,, 112-151. bn Bibi, El- Evmirl- alaiyye fil-umuril- Alaiyye I, Tpk Basm, (nr. A. Erzi- N.Lugal) Ankara 1957, s. 96,98,99;, (trc. M. ztrk), I, Ankara 1996, s. 115-118, 168; Turan, Trkiye, s. 283-84, 310 Ylmaz- Tuzcu, a.g.e., s. 55,104 Ylmaz- Tuzcu, a.g.e., , s. 38 Yardm, a.g.e.,, s. 87 Yardm, a.g.e.,, s. 86 Andrew C. S. Peacock Krma Kar Seluklu Seferi ve Alaaddin Keykubadn Hkimiyetinin lk Yllarndaki Genileme Politikas, ( ev. M. Kei- A. Mynat),Tarih Aratrmalar Dergisi, Say: 47 (Ankara 2010), s.264.
51 52
53 54 55 56 57
Trkiye Seluklu Sultanlarnn Anadoluda Hristiyan halkla iyi geindiklerini biliyoruz. Buna dair birok rnek vermemiz mmkndr. 1142 ylnda Bizans mparatoru Antalya blgesine bir sefer dzenler. Bu blgedeki Toroslarda yaayan Hristiyan halktan yardm ister. Ancak blge halk bunu reddeder. Konya Sultan Mesudun yannda olduklarn ifade ederler 58 . II. Kl Arslan saltanat dneminde Malatya ve Elbistan evresinde Sryanilerin ve Ermenilerin imkanlar tanm, manastrnn zerindeki vergiyi kaldrm onlarn rahat bir ekilde dinlerini yaamalarn salamtr 59 . Olu I. Gyaseddin Keyhsrev dneminde Akehir yresine 5 bin kadar gayr- mslim halk yerletirmi onlara toprak, ev, tohum, at, saban gibi let edevt vermi vergilerden muaf tuttuunu biliyoruz 60 . Bizans snrndan Bat Anadoluya g balam, Hatta Bizans snrndan Hristiyan halkn Seluklu lkesine gn engel olmak iin Dukas Andronikos adl bir askeri snrda grevlendirmitir. 61 . I. Gyaseddin Keyhusrev, Emir Mavrezemosu U blgesi Honaz blgesine gnderecektir. Tabii ki bu siyaset hem I. zzeddin Keykavus hem de I. Alaeddin Keykubatn kitabelerde geen unvanlarnda bu siyasetin izlerini grebiliyoruz. zzeddin Keykavusun Mulkil- Arab vel- Acem 62 , Seyyidu Selatinil- Arab vel- Acem 63 , Alara Han Kitabesinde kendini gstermitir. ..Seyyid seltinil- Arab vel acem ver-Rum ve-am vel-Ermen vel-firenk 64 .
MulkilArab velAcem Seyyidu SelatiSeyyid seltinilArab vel Acem ver-Rum ve-am vel-Ermen firenk II. Klarslan I. G. Keyhsrev I. . Keykavs x x velSeyyid seltinilArab acem vel Sultan- BildurRum am ve-
nil- Arab velAcem
58 59 60
61 62 63 64
Niketas, Historia, (ev. F. Iltan) Ankara 1995, s. 24. Michel le Syrien, Chroniqie de Michel le Syrien, III, Fr. ev. J. B. Chabot Paris 1905, s. 390. S. Kaya, I. G. Keyhusrev ve II. Sleymanah Dnemi Seluklu Tarihi( 1192-1211), Ankara 2006, s. 48; Turan, Trkiye, s. 240; Turan, Les Souverains Seldjoukides et leurs sujets non-musulman, Studia Islamica , I, 1953, 88-91. Niketas, s. 628.; Kaya,a.g.e.,, s. 48. Ylmaz- Tuzcu, a.g.e.,, s.38 Ylmaz- Tuzcu, a.g.e.,, s. 73 Konyal, Alanya Tarihi, stanbul 1946, s. 371; Yardm, a.g.e, s. 440.
I.Alaeddin Keykubat II. G. Keyhsrev II. . Keykavs x x
Bu unvanlar Seluklu Sultannn bu siyaseti ne kadar nemsediini gstermesi bakmndan ok nemlidir. Bu siyaset Anadoluda Trklerin tutunmalar ve byk devlet kurmalarnn en byk nedenidir. Sonu olarak bir ey sylemek gerekirse, tarihte kurulan btn devletler kendilerine salam bir dayanak noktalar bulmak iin birok yollar bulmular ve denemilerdir. Bazlar kendilerini ilahlatrm bazlar da kendilerine unvanlar vererek hkimiyetlerini halka inandrmak istemilerdir. Trk devletlerinde bu daha ok unvanlar yolu ile olmutur. Trklerin slm kabulnden evvel unvan almas daha ok Ouz Kaan veya Dedem Korkut gibi halkn sevdii bykler tarafndan verilirken, slm dnemde ise zellikle de Turul Beyin Badata girii ile Abbasi halifeleri sultanlara unvanlar vererek artk bir nevi noter grevi grmeye balamtr. zellikle bu gelenei Trkler daha ok nemsemiler, olmazsa olmaz bir gelenek haline getirmilerdir. Tahta kan her sultan, taht mcadelesi yapan melikler Halifenin uygun grd bir unvan almak gerektiine inanmlardr. Abbasi halifesinden unvan alamayan bu kiiler Fatimi halifeliine ynelmiler, buradan unvan almlardr. zellikle Seluklu tarihinde buna dair birok rnek vardr. Yukarda bu rnekleri verdik. Btn bunlar bize Trklerde Kut inancnn nasl deiiklie uradn gstermesi bakmndan ok nemlidir. Sultanlar halifenin verdii unvanlar dnda, kendilerine yaptklar veya yapmak istedikleri siyasetleri ile ilgili olarak unvan da alabiliyorlard. Sultanlarn kendilerine uygun grdkleri bu unvanlar, onlarn genel siyasetlerini renmek bakmndan ok nemlidir. I. Gyaseddin Keyhsrev, oullar I. zzeddin Keykavs, ve Alaeddin Keyhsrev dnemlerinde bu tr unvanlarn ortaya kt grlyor.Bu da bize Seluklu devlet yapsnn oluumu ve ekillenmesi bu sultan dneminde olumu olduunu gstermektedir.
KAYNAKLAR Artuk, brahim, stanbul Arkeoloji Mzeleri Tehirdeki slam Sikkeler Katalou I, stanbul 1973. Alptekin Cokun, Dimak Atabeglii (Tog-Teginliler), stanbul 1985. Azim Tarihi, Seluklu Dnemiyle lgili Blmler; (H.430-538), ev. Ali Sevim, Ankara 1988. Cahen, C., Note sur les debuts de la Futuvva, de an- Nasir, Oriens, Vol. 6, No. 1. elik, Aydn, Fatmler Devletinin Kuruluu Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XV/ 2, Elaz 2005. Donuk, A.Kadir, Eski Trk Devletlerinde Unvan ve Terimler, stanbul 1992. Ercilasun Ahmet B., Ouz Kaan Destan zerine Baz Dsnceler, Milli Folklor, 1991/11. Gen, Sleyman, Fatmi-Abbasi-Seluklu Mnasebetleri ve Besasiri syan zmir 1995 (Baslmam Doktora Tezi) Gnll A. Rza, Trk Destanlarnda Ad Verme Gelenei, Trk Yurdu, 1988/20. Gme, Sadeddin, Kk Trke Yazl Belgelerde Yer Alan Unvanlar, Erdem, 12/36, Ankara 2000. Gen R., Karahanllar Tarihi, Trkler, IV. Ankara 2002. Gen Sleyman Turul Bey Zamannda Seluklu Abbasi likileri, Trkler, VI, Ankara 2002. Grohmann, A. Trz, A, XII-1, stanbul 1979. Glpnarl, A. Baki, slm ve Trk llerinde Ftvvet Tekilt ve Kaynaklar, FM, C. XI/1-4 (Ekim 1949-1950). Glpnarl,A. Baki. slm ve Trk llerinde Ftvvet Tekilt ve Kaynaklar, FM, C. XI/1-4 (Ekim 1949-1950). Hartman , Angelika, en-Nsir Li Dinillah, (1180-1225) Berlin 1975. Hunkan,, mer Soner, Trk Hakanl2 (Karahanllar), stanbul 2007 nan , Abdlkadir, Makaleler ve ncelemeler I, Ankara 1998. bnl Adm, Bugyett-taleb f Tarihi Haleb (Semeler) , (ev. Ali Sevim), Ankara 1982.
bn Bibi, El- Evmirl- alaiyye fil-umuril- Alaiyye I, Tpk Basm, (nr. A. Erzi- N.Lugal) Ankara 1957. bn Bibi, el Evamirul- Alaiyye fil-umuril- Alaiyye, I, (trc. M. ztrk), Ankara 1996. bnl-Esir, el- Kmil fit-Trih, IX, (ev. Abdlkerim zaydn, Ahmet Araka ) stanbul 1987. Kayaolu,smet, Halife en-Nasrn Ftvveti Girii ve Bir Ftvvet Buyrultusu AFM, XXV/ 1981. Kahle, Paul, Die Futuwwa- Bdnisse des Khalifen en- Nsir Festschrift Georg Jacop, Leibzig, 1932. Kaya, Selim, I. G. Keyhusrev ve II. Sleymanah Dnemi Seluklu Tarihi( 11921211), Ankara 2006. Kafesolu ., Selukun Oullar ve Torunlar, Trkiyat Mecmuas, XIII, stanbul 1958. Kafesolu, brahim, , Trk Milli Kltr, stanbul 1988. Koca, Salim, Eski Trklerde Devlet Gelenei ve Tekilat Trkler, II, Ankara 2002. Koca Salim, deal Bir Trk Hkmdar ve Bakomutan Olarak Ouz Kaan (Ouz Kaan Destannn Trk Kltr Tarihi Bakmndan deerlendirilmesi) Byk Seluklu Devletinden Trkiye Seluklu Devletine Mehmet Altay Kymen Armaan ( ed. Mehmet Ali Hacgkmen) Konya 2012. Koak, nci, " Seluklu Trklerine Yazlm Baz Arapa iirler" A..Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi , XXXII, 1-2 (1988). Kortantamer, Samira, Bir Hkmdarlk Almeti Olan Trz Acta Turcca, Yl 1, Say 2/2, Temmuz 2009. Konyal, . Hakk, Konya Tarihi, Konya 2001. Konyal, . Hakk, Alanya Tarihi, stanbul 1946. Korkmaz, Seyfullah, Arslanl-Besasir, Kayseri 1997, (Baslmam Doktora Tezi). Kprl M. Fuad, Trk Edebiyat Tarihi, Ankara 1980. Kprl,, M. Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1976. Kprl, Fuat, Osmanl Devletinin Kuruluu, Ankara 1988. Kymen, M. Altay, Alp Arslan ve Zaman, III, Ankara 1992.
Kymen, M. Altay, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi I, Kurulu Devri, Ankara 1989. Kymen, M. Altay, Sleymanah ve Anadolu Seluklu Devletinin Kuruluu Belleten, 57/218, Ankara, 1993. Kymen, M. Altay, Turul Bey ve Zaman, stanbul 1976. Kymen, M. Altay, Seluklu Devri Trk Tarihi3, Ankara 1998. Kymen, M. Altay, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, V., (kinci mparatorluk Devri), Ankara 1991. Lewis B., slamn Siyasal Dili, Kayseri 1992. Meril, Erdoan Trkiye Seluklular, Trkler, VI, , Ankara 2002. Meril, Erdoan, Bveyhiler DA, VI, stanbul 1992. Michel le Syrien, Chroniqie de Michel le Syrien, III, Fr. ev. J. B. Chabot Paris 1905. Mhring, Hannes, Saladin der dritte Kreuzzug, Weiabaden 1980. Mneccimba, Camid-dvel, (nr. Ali ngl) II, zmir 2001. Niketas, Historia, (ev. F. Iltan) Ankara 1995. Orkun H. N., Eski Trk Yaztlar, I, Ankara 1987. Oral, M.Z., Anadoluda Sanat deeri Olan Ahap Minberler, Kitabeler ve Tariheleri, Vakflar Dergisi, V, Ankara 1962. gel, Bahaeddin, Trk Mitolojisi, II. Ankara 1989. gel, Bahaeddin, Trk Kltr Tarihine Giri, VIII, stanbul 1993. gel, Bahaeddin, Trk Kltrnn Gelime alar, II, stanbul 1993. zaydn A. K. Karahanllar, DIA, XXIV stanbul 2001. Polat M. Said, Seluklu Gerlerinin Dnyas Karacuktan Aziz George Koluna, stanbul 2004. Peacock Andrew C. S., Krma Kar Seluklu Seferi ve Alaaddin Keykubadn Hkimiyetinin lk Yllarndaki Genileme Politikas, ( ev. M. Kei- A. Mynat),Tarih Aratrmalar Dergisi, Say: 47 (Ankara 2010). Runciman ,S. Hal Seferleri2, III, Ankara 1992. Sevim, Ali, Suriye ve Filistin Seluklular Tarihi3, Ankara 2000. Sevim, Ali, Kutalmolu Sleyman ah ve Devleti (1075-1086), Makaleler, III,( haz. E. Semih-Yaln, Sleyman zbek), Ankara 2005.
Sevim, Ali, Sbt bnl-Cevznin Mirtz-Zaman f Tarihil yanAdl Eserindeki Seluklular lgili Bilgiler I, Sultan Turul Bey Dnemi Makaleler, II, haz. E. Semih Yaln, Sleyman zbek, Ankara 2005. Sevim, Ali, bnl-Adimin Zubdetl-Haleb Min Tarihi Haleb Adl Eserindeki Seluklularla lgili Bilgiler, Makaleler, II, (haz. E. Semih YalnSleyman zbek), Ankara 2005. Sevim, Ali. Haleb Seluklu Meliklii Fahrl Mlk Rdvan Devri (Nisan 1095-Aralk 1113), Makaleler, I, (haz. E. Semih Yaln, Sleyman zbek), Ankara 2005. Sevim, Ali, Suriye ve Filistin Seluklular Tarihi3, Ankara 2000, 173175. Smer, Faruk, Ouzlar5, stanbul 1999. een Ramazan, Selahaddin Devrinde Eyybiler Devleti, stanbul 1983. Teaschner Franz, slm Ortaanda Futuvva Tekilt, (ev. F. Iltan), FM, XV (1953). Tekin, Talat, Tuna Bulgarlar ve Dilleri, Ankara, 1987. Turan, Osman, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, stanbul 1979. Turan, Osman, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti2, stanbul 1969. Turan, Osman, Trkiye Seluklular Hakknda Resm Vesikalar, Ankara 1988. Turan, Osman, Les Souverains Seldjoukides et leurs sujets nonmusulman, Studia Islamica , I, 1953. Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Devleti Tekiltna Medhal, Ankara 1984. lktar M. akir, Trklerde Ad Verme detleri Halk Bilgisi Haberleri, 1938/ 81. lktar, M. . Sinopta Selukler Zamann Ait Tarih Eser, Trk Tarih Arkeologya ve Etnografya Dergisi, Sa. V, stanbul 194l. Yardm Ali, Alayye Kitabeleri, stanbul 2002. Ylmaz, L.- K. Tuzcu, Antayada Trk Dnemi Kitabeleri, Haarlem 2003. Zettersteen, K.V., "Bveyhiler", A., II. stanbul 1979. Zeydan, Corci, slm Medeniyeti Tarihi, I, stanbul 1976. Yaltkaya, erefeddin, Trklere Dair Arapa iirler, Trkiyat Macmuas, , V, stanbul 1936.
inli Dnr ve Devlet Adam Kang You Weie Gre Osmanl Modernleme Sreci
Ottoman Modernisation Process According to Chinese Scholar and Statesman Kang You Wei
Giray FDAN * ZET inin en son hanedan olan Qing Hanedannn son yllarnda yaam olan nl inli dnr ve devlet adam Kang You Wei dnemin nemli glerinden olan ve ine birok adan benzerlik gsteren Osmanl mparatorluunu yakndan takip etmekte ve in iin bir modernleme rnei olduunu dnmektedir. Kang You Wei, mparatora sunduu yazlarnda Batdaki gelimeleri ve Osmanlda yaanan modernleme srelerini de ayrntlaryla aktarmtr. 1898de srgne yollanmasnn ardndan uzun yllar dnyann eitli lkelerinde srgn hayat yaayan Kang 1908de stanbula da gelmi ve Osmanl ile ilgili Tu Jue You Ji adl bir seyahatname yazmtr. ANAHTAR KELMELER Kang You Wei, in, Osmanl mparatorluu, Qing Hanedan, Modernleme ABSTRACT Kang You Wei is a famous scholar and a stateman who lived in reign of the last dynasty of China, the Qing Dynasty. Kang You Wei was aware of one of the great power of his time Ottoman Empire and he was also advocating Ottoman Modernisation can be a proper example for China, which China and Ottoman Empire had many similarities. Kang You Wei, wrote for the Emperor about the developments of the West and Ottoman Empires process of modernisation in details. He was exiled in 1898 lived abroad in many countries in 1908 came to stanbul and wrote travel notes called Tu Jue You Ji.
Yrd. Do. Dr., Bozok niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Yabanc Diller Blm eviribilim Ana Bilim Dal.
KEY WORDS Kang You Wei, China, Ottoman Empire, Qing Dynasty, Modernisation
Giri Osmanl mparatorluu ve in, Asyann iki ucunda bulunan ve 20. Yzyln bana kadar dnyann nemli g merkezleri konumundaki iki byk devlettir. Birok bakmdan birbirlerine benzerlikler gsteren iki kadim gcn Batllarn Smrgecilik hareketleri srasnda kar karya kaldklar sorunlar da benzerdir. 19. Yzyln ikinci eyreinden itibaren artk iyiden iyiye etkilerini artrmaya balayan Batl Glere kar in de tpk Osmanl gibi mcadele vermeye balamtr. inde Batllarn bu stnlne kar Modernleme abalar ortaya kmtr. Batl gler karsnda ayakta kalmaya, yok olmamak iin deimeye ve gelimeye alan bu iki kadim g; Batnn yeni dnce sistemi ve tartmasz sanayi ve askeri stnl karsnda deerler sistemlerini deitirme ve yeni aa uyum salama abalarnn n plana kt yeni bir dneme girmilerdir. Kang You Wei 1 in inin modernlemesi ve gelimesi konularnda entelektel dzlemde fikir reten bir dnr olmas, yksek dzeyde bir memur olmas, mparatora yakn olmas ve fikirlerini mparatora sunabilmesi yaad dnemde bir fikir ve devlet adam olarak ne kmasn salamtr. Askeri yenilgiler ve Batnn inde elde ettii Kapitlasyonlarn ardndan reformun kanlmaz olduunu gren Kang, Osmanlda yaanan modernleme ve reform hareketlerini de yakndan takip etmekte, modernleme hareketlerini analiz etmekte ve mparatora da sunmaktadr. Kang You Wei, mparatorie Ci Xi 2 nin yapt darbe sonucu ynetime el koymasnn ardndan srgne gnderilmitir. Srgn srasnda ABD, Kanada ve Avrupann tamamn gezmitir. Kang, srgnde kald yllarda 1908de stanbula gelmitir. Kangn stanbula gelii de 2. Merutiyetin ilannn yapld Osmanl iin son derece nemli ve anlaml bir gne denk gelmitir. (Kang, 1995: 562)
Kang You Wei 1858 1927 yllar arasnda yaam Qing Hanedannn son dneminin nemli dnr ve devlet adam. mparatorie Ci Xi , 1835 1908 yllar arasnda yaam, Qing Hanedann 1861den sonra fiilen ynetmi olan nl mparatorie. zellikle Qing Hanedannn son dneminde mparator Guang Xunn uygulamaya koymaya alt reformlar bir darbe ile engellemi ve fiili ynetici olmutur.
in Kaynaklarnda Trkler, Osmanllar ve Kang You Weiin Osmanlya Bak Kang You Wei Osmanl zerine yazd yazlarda Osmanlnn son dnem Merutiyet ve modernleme hareketlerine byk nem verdiini gstermektedir. Kang You Wei Osmanl Devletini tanmlarken ilgin bir isim kullanmaktadr. 1923e yani Trkiye Cumhuriyeti kurulana kadar yazd btn yazlarda Osmanl ya da Trkiye ismi yerine Tu Jue yani Trk veya Gktrk adn kullanmaktadr. (Dai, 2000: 224) stanbula 1908de yapt seyahati ayrntlaryla kaleme ald Tu Jue You Ji (Trk Seyahatnamesi) adl eserde stanbuldan da seyahatnamenin baz yerlerinde Tu Jing yani Trk Bakenti olarak bahsetmektedir 3 . (Kang, 1995: 536) Tu Jue Trk veya Gktrk ismi in tarih kaytlarnda Tang Hanedan 4 dneminde yazlm olan Zhou Shu tarih kaytlarndan itibaren gemektedir. Trklerle ilgili kaytlar, Zhou Shudan baka Bei Shi , Sui Shu , Tong Dian , Jiu Tang Shu , Xin Tang Shu , Tai Ping Xiang Yu Ji , Wen Xian Tong Kao , Si Yi Kao , Tong Zhi , Bei Guo ve Tang Hui Yao adl tarih kaytlarnda yer almaktadr. (Xue, 1992, 1-2) in Tarihinde ilk olarak Song 5 Dnemindeki in Tarih kaytlarnda Osmanl Devleti ile ilgili blmlere rastlanmaktadr. Song Tarihinde Osmanl Devletinden Lu Mei olarak bahsedilmekte, Song Hanedan ardndan gelen Yuan 6 Dnemi tarih kaytlarnda da Osmanl Lu Mu olarak anlmaktadr. Ming Tarih kaytlar ierisinde de Osmanl iin Lu Mi ya da Lu Mi Guo isimleri gemektedir. Bu isimlerin tamam Rum veya Roma isminin ince sesler kullanlarak yazlm halleridir. (Ma, 2007: 70) En son 7. Yzylda Tang Hanedan dneminde Trklerden Tu Jue olarak bahsedilmesinin ardndan yaklak bin yl sonra Osmanl Devletini, Hunlar ve Gktrklerin devam ve Trk mparatorluu olarak dnen, in Tarih Kaytlarndaki en eski isimleri olan Tu Jue ile tanmlayan ilk inli dnr ve devlet
4 5 6
Kang You Wei seyahatnamenin iinde stanbul iin birden fazla isim kullanmtr. Bunlar: Tu Jing (Trk Bakenti), Jun Shi Dan Ding (Konstantin veya Konstantinopolis) ve Shi Dan Bu (stanbul)dur. (Kang, 1995: 537-541) Tang Hanedan , 618 907 yllar arasnda ini hkimiyeti altna alm olan Hanedan. Song Hanedan , 960 1279 yllar arasnda ini hkimiyeti altna alm olan Hanedan. Yuan Hanedan , 1271 1368 yllar arasnda ini hkimiyeti altna alan Mool kkenli hanedan.
adam Kang You Wei olmutur. Bu bakmdan Kangn Osmanl Devletine ve tarihimize bak son derece nemlidir. 19. Yzyl sonundan itibaren incede Osmanl mparatorluu iin Tu Er Qi ismi kabul grmeye balamtr ve gnmzde de Trkiye iin ayn isim kullanlmaktadr. 1849da yaynlanan ve in Tarihinin o gne kadar yazlm en kapsaml Dnya Corafyas kitab olan Ying Huan Zhi Lue iinde Osmanl Devleti iin Tu Er Qi ismi kullanlm ve dnemin Osmanl Devletinin snrlarn gsteren ayrntl haritalar eser iinde gsterilmitir. Eserde Osmanl iin Tu Er Qi ismi dnda 10 farkl isim daha bulunduu belirtilmitir. 7 . (Xu, 1848: 447) Kangn Osmanl Devletine Tang Dneminde inlilerin Gktrkler iin kullandklar Tu Jue ismini uygun grm olmas bir tesadf deildir. Kang, Osmanllar Gktrklerin bir devam olarak grmekte ve bu tarihsel srekliliin altn izmektedir. Kang You Wei 1898de yazd ve in mparatoruna sunduu Trklerin (Osmanlnn) Zayflamas adl yazsnda dnemin Osmanl Devleti ile ilgili nemli saptamalarda bulunmaktadr. Kang, sz konusu yazy yazd srada henz Osmanl Devletine seyahatini gerekletirmemitir ancak Osmanl ve Osmanlda yaanan reform hareketleri ile ilgili ok ayrntl bilgilere sahiptir. Kang, Trkler ve inlilerin ayn kkenden olduunu yle ifade etmektedir: Trkler, Hunlardan, Yin Hanedannn 8 (ve) Chun Wei 9 in soyundan gelmektedirler, bizim ile ayn kktendirler. (Tang, 1981: 298) Kang, Trkler ve inlilerin ayn milletten ve ayn kkten geldiini dnmektedir. Osmanllarn kkeni ile ilgili bu dncelerini belirttikten sonra Kang, Trklerin Gktrklerden Osmanl Devletini kurana kadar geen dnemi de ksaca yle zetlemektedir: Sui 10 ve Tang dnemlerinde Kuzeyde (inin Kuzeyinde) Binlerce Li (Kilometre) alan kontrol altna aldlar, Moollardan nce btn Orta Asyay kontrolleri altna aldlar. Qi Danlara 11 yenildikten sonra Bat Gktrk ismini aldlar, Moollarn Timuru
10 11
Kitap ierisinde Osmanl veya Trkiye iin Tu Er Qi isminden baka on isim daha bulunmaktadr. Bunlar: Tu Er Ji , Tu Er Ji Ya , Du Er Ji , Duo Er Qi , Du Lu Ji , Te Er Ji , Du Er Ge , Kong Ge Er , Ge Duo Ma Nuo ve A Duo Man dr. (Xu, 1848: 447) Shang Hanedan olarak da bilinir; M.. 1766 1122 yllar arasnda inde hkm srm hanedan. Chun Wei , M.. 1600 1046 yllar arasnda ini hkimiyeti altna alan Xia Hanedannn son hkmdarnn olu. in Kaynaklarna gre kuzeye giden Chun Wei Hunlarn atasdr. Sui Hanedan, 581 619 tarihleri arasnda ini hkimiyeti altna alan hanedan. Qi Dan , Kitay ya da Khitan olarak da bilinen 4. Yzyldan itibaren inin kuzeyine hkim olan gebe bir halk.
tarafndan yenildikten sonra bugnk Trkiyeye 12 geldiler. Dou Romaya saldrdlar ve byk bakentleri Konstantine (Konstantinapol, stanbul) yerletiler. Bu dnemde byk bir imparatorluk oldular, kuzeyde Rusya, douda Persler (ran), gneyde Afrika, ortada Eski Yunanistan, Avrupada Romanya dhil Karadeniz, Akdeniz, Hint Okyanusunda glendiler, Eski Romann snrlarn kontrolleri altna aldlar, Avrupann dousunun tamamn ele geirdiler. Ming Hanedan dneminin ortasnda Sultan Sleyman svarileri ile btn Avrupay kontrol altna almtr. Viyana kaplarna kadar gitmiler ancak birleik ordular 13 ve yaan yamur nedeniyle baarya ulaamamlardr yoksa btn Avrupay yutmalarn kimse durduramazd. Sonraki yz yl boyunca Avrupallar Trk ismini duyduklarnda yreklerine korku salnmtr. Ancak bu yz yl iinde Avrupallar yeni teknikler gelitirmi, Kolomb () Amerika Ktasn kefetmi, yeni bilgiler elde etmiler, talyann Rnesansnn ardndan, Protestanlk ortaya km, Miao Ka Er (, Descartes) yeni dnceleriyle, maddecilik temelli yeni bir sanat ve yeni rnler ortaya kmtr. Trkler () Moollardan elde ettikleri toplar ve barut ile Avrupay yenmi ve uzun zaman devam eden feodalitenin 14 de sonunun gelmesine neden olmular, Krallar glenmi byk devrimler olmu ve her lke anayasasn yapmtr. (Tang, 1981: 298) Kang You Weiin gznde Osmanl Modernlemesi Kang You Weie gre Osmanl, 16. Yzyldaki byk genilemesi ve baarsnn ardndan Avrupada balayan gelimelere ayak uyduramayarak tpk in gibi geri kalmtr. Kang Avrupann gelimesini ve stnl ele geirmesini yeni fikir ve teknolojilere balamaktadr ve bu dncelerini yle dile getirmektedir: Son yz ylda Avrupa baarl olmutur, yeni politikalar, yeni kanunlar, yeni eitim, yeni rnler, gemii silmi ve btn dnyay etkilemitir, buharl gemiler, demir yolu, elektrik, balonlar gkyzn dahi kullanlabilir klmtr. Avrupallar denizlerde ve karalarda gidilmemi yer brakmamken, Trkler de glerini korumulardr ancak bu yz yllk gelime sresince Avrupann komusu olmalarna ramen gelimelerden tam manasyla haberdar deillerdir. (Tang, 1981: 299) Kang, Osmanllarn gerilemesini Avrupada balayan yenileme hareketlerini zamannda fark edip anlamamalarna, ayak uyduramamalarna balamakta ve bu noktada Osmanlnn in ile benzer bir sreten getiini dnmek-
12 13 14
Kang, burada da Tu Jue Trk ya da Gktrk ismini kullanmaktadr. Burada kast ettii Avrupadan birleerek gelen feodal beylerin ordulardr. incede Feng Jian olarak tanmlanmaktadr. Avrupadaki feodalite ye karlk gelmektedir.
tedir. Dnemin nemli devlet adam Mithat Paa 15 y ise son derece nemli bir kii olarak grmekte ve Mithat Paann Osmanlda gerekletirdii reformlar vmektedir. Kang, ayrca Mithat Paay Jn Trklerin de kurucusu olarak grmektedir. Kang, Mithat Paay mparatorluk ininde en yksek memurluk unvan olan ve Osmanlda Sadrazama karlk gelen Zai Xiang olarak adlandrmas gerekirken; Mithat Paaya verdii byk nem ve hayranlk nedeniyle Trk Seyahatnamesinde Mithat Paa iin Xian Xiang Bilge Sadrazam unvann kullanmay uygun grmektedir. (Kang, 1908: 50) (Dai, 2000: 226) Kang, Mithat Paadan vgyle sz etmektedir. Mithat Paann reformlar iin ise yle demektedir: O dnemde Bilge Sadrazam Mithat Paa gibi bir deha sayesinde, anayasa yaplm, ynetimde reformlar hayata geirilmi, yabanc lkelerle diplomatik ilikiler kurulmu, lkenin karlat byk kriz atlatlm, halk rahatlamtr. Sz verdii gibi, orduyu glendirmi lkeyi bytm, 20 yl kadar bir srede, (lkeyi) Fransa ve Almanya ile ayn konuma getirmi, Avusturya ve talyay yakalamtr. (Tang, 1981: 299) Kang You Weiin mparatora sunduu bu yazda gze arpan dier bir ayrnt da Kangn kendini Mithat Paann yerine koymasdr. Kang, imparatora sunduu yaznn devamnda Mithat Paann srgn edilmesinden bahseder ve aslnda kurtulma yolunda ilerleyen Osmanlnn bu byk devlet adamn srgne yollamas nedeniyle yeniden eski dzene ve felakete srklendiini ifade eder. Kang, burada kendisinin de Mithat Paa gibi srgne yollanmas durumunda lkesinin kurtulmasnn mmkn olamayaca fikrini satr aralarnda in mparatoruna anlatmaktadr. Gerekten de Kang 1898de yazd bu yazda Mithat Paann ahsnda adeta kendi akbetini de grm gibidir. mparatora sunduu bu yaznn zerinden birka ay gemeden Kang, mparatorie Ci Xinin bir darbeyle ynetime el koymas ve mparator Guang Xu 16 yu ev hapsine almasnn ardndan; tpk Mithat Paa gibi srgne yollanm ve Kang iin Pekinden Shang Haiya oradan Hong Konga ve oradan da dnyann drt bir yanna gidecei 14 yl srecek olan bir srgn hayat balamtr. Kang mparatora sunduu yazsnda Mithat Paann srgne yollanmasndan sonra yaananlar da yle anlatmaktadr: Fakat sonra Trk Sultan, Mithat Paay srgne yollad, Anayasay askya ald ve eski dzene dnd, aradan 20 yl gemeden, Trkler karanla gmld, birka yzyl geriye gittiler. (Tang, 1981: 299)
15 16
Kang, Mithat Paa iin ince A Shi Wen ismini kullanmtr. mparator Guang Xu , 1871 1908 yllar arasnda yaam Qing Hanedannn son imparatorlarndan.
Kang, imparatora sunduu yazda Osmanl ile inin benzer yanlarna dikkat ekmekte; Osmanl ile inin geri kalmlklarn ve durumlarn yle tasvir etmektedir: Osmanlnn topraklar genitir, (bu durumlar) bizim lkemiz ile ayndr, yollar eski ve kirlidir, bizim lkemizle ayndr, evlerde su tesisat yoktur, kanalizasyon yoktur, elektrikli lamba ve gaz lambas yoktur, makine yoktur, bizim lkemizle ayndr, btn lkede az sayda demir yolu, elektrik (telgraf) hatt vardr, ulam zordur, bizim lkemizle ayndr, Halk eskiyi bilir, Kuran 17 okumaktan baka, dnyann gidiatndan habersizdirler, okuldan mezun olanlar da ayn durumdadr, uzmanlama yoktur, k, elektrik, ar sanayi, mhendislik, makine renimi yoktur, ticari gemi kaptanl bilinmez, bizim lkemizin rencilerinin snavlarndan 18 fark yoktur; Halkn hibir hakk yoktur, meclis yoktur, ile ve kylerde de meclis bulunmaz, seim yoktur, bizim lkemiz ile ayndr; maliye karmakarktr, halk inekler ve atlar gibi alr, bizim lkemizle ayndr; mahkemeler sk sk kesilir, mahkmlarn hali iler acsdr, bizim lkemiz ile ayndr; yabanc lkelerden ald borlar oktur, bizim lkemizle ayndr; ngiliz, Rus, Alman, Fransz, Avusturyal, talyan alt lkenin elileri, lkenin maliyesini ele almlar, i ilerini ynlendirmektedirler, gn getike basklarn artrmaktadrlar, lkenin halk (olanlar) sorgulamaktan acizdir, bizim lkemiz ile ayndr.(Tang, 1981: 299) Kang, mparatora Osmanl ve in arasndaki benzerlikleri bu satrlarla aklamaktadr. Kangn gznde Osmanl birok adan in ile ayn durumdadr. Bu nedenle Kang Osmanlya kar zel bir ilgi duymaktadr ve gerekli reformlarn yaplmamas durumunda iki lkenin akbetinin de ayn olacan dnmektedir. Kang, Osmanl ve ini Dounun iki hasta adam olarak tanmlamaktadr. Kitap der ki: Kanuna gre ve dzenle ynetilenler, mutlu; Kanuna uymayan ve kaos ile ynetilenler ise mutlaka yok oldu. 19 Osmanl ve in de ayn durumdadr, Bat Avrupa uzun zamandr ikisini Dounun Hasta Adamlar olarak grmektedir, hangisinin nce lecei belli deildir. Gnmz ini ve Osmanls her bakmdan ayndr, inin hastal Osmanlnn da hastaldr. (Tang, 1981: 299)
17
18
19
Kang, Kuran demek yerine Huilerin kutsal kitab terimini kullanmaktadr. Huiler inde bulunan ve nfusu en kalabalk olan Mslman halktr. Huiler ayrca inli Mslman, Dungan veya Dngen isimleriyle de anlrlar. Ba Gu Shi Tie Kai adl inde uzun yzyllar boyunca uygulanm bir tr snav sistemi. Kang, bu sistemi bandan itibaren eletirmitir. (Zhang, 2005: 39) Kang, burada kadim in kaytlarndan olan Shang Shu iinde geen bir sze gnderme yapmaktadr. Klasik ince metinlerde Shang Shu yerine sadece Shu yani Kitap szc kullanlr. (Yang, 1993: 104)
Kang, mparatora sunduu yaznn sonunda Osmanlda yaananlar mparatora anlatmasnn amacn aklamaktadr. Osmanlnn yapt hatalarn yaplmamas gerektiini mparatora hatrlatmaktadr. Bunu da yle dile getirmektedir: Memurunuzun Osmanlnn durumunu size bildirmesinin nedeni, bizim de ayn sorunlarla boumamz nedeniyledir, bu imparatorumuza bir rnek oluturabilir, yeni politikalar uygulamal ve bir anayasay yrrle koymalyz; bylece hasta ayaa kalkacaktr, (Trklerin yapt hatay yapmayarak) Trklerden farkl olabiliriz. Bylece in yklmaz, halk kle durumuna dmez, imparatorumuz hkm srmeye devam eder. (Tang, 1981: 299) Kang inin yklmamas iin inde de Osmanlda Mithat Paann hayata geirdii reformlara benzer yeniliklerin yaplmasn ve bunlarn korunmasn mparatora nermektedir. Kang, Osmanlnn zayflamasn ve yklmaya giden yola girmesini hayata geirilen reformlarn devam ettirilmemesine balamakta ve ayn hatann inde de tekrarlanmas durumunda inin de akbetinin ayn olacan mparatora ispat etmek istemektedir. Bu yazy in mparatoruna sunduu 1898 ylnda Osmanly henz grme ans bulamam olan Kang 1908 ylnda srgndeyken Osmanl bakenti stanbula gelecek ve Tu Jue You Ji (Trk Seyahatnamesi) adl eserini yazacaktr. Sonu Kang You Weiin fikirleri, lmnn zerinden neredeyse yz yl getikten sonra gnmz ininin ekonomik ve teknolojik kalknmasnda nemli bir rol oynamaktadr. Gnmz in Halk Cumhuriyeti Kang You Weiin savunduu reform ve Konfuysn yeniden yorumlanmasn baarl ekilde devam ettirmektedir. in Komnist Partisi 1980lerden sonra Deng Xiao Pingin nderliinde ortaya att nemli geliim ve deiim projesini baaryla hayata geirmitir. Bu dnemin en nemli fikri Reform ve Da Alma 20 dr. Deng Xiao Pingin ekonomik kalknma iin syledii tarihi sz: Kedinin siyah ya da beyaz olmas nemli deildir nemli olan fareyi yakalamasdr 1980 2000 yllar arasna damgasn vurmu ve in bu dnemi dnyada en hzl byyen ekonomilerden biri olarak bitirmitir. 2000li yllardan sonra in ine zg Sosyalizm 21 ve 2006dan itibaren de Ahenkli Toplum 22 sloganlarn n plana karmtr. Gemiten gnmze in, Komnizm dhil dardan gelen fikirleri
20 21 22
incesi, . incesi, . incesi, .
kendi deerleriyle harmanlamaya ve kendine zg sentezler ortaya koymaya gayret gstermektedir. zellikle son yllarda inde tam da Kang You Weiin ne srd ekilde yeni bir Konfuys anlay gelimektedir. in, gemiten gelen bu byk dnsel zenginliini ekonomik kalknmasndan d politikasna kadar yeniden yorumlamakta ve n plana karmaya almaktadr. in Komnist Partisinin de son yllarda Konfuys dncesine daha yakn bir izgiye yaklat grlmekte, kadim in dncesinin argmanlarn ok sk kullanmaya balad dikkati ekmektedir. Tm bunlarn yannda in Halk Cumhuriyetinin kurucusu Mao Ze Dong gibi politikaclar da inin glenmesi ve reformlarn yaplmas konusunda Kangn fikirleriyle paralel dnmekte ve Modernleme abalarnn balangcn da Kang You Wei ve dnemin dnrlerine balamaktadrlar. (Boorman, 1966: 103 - 104) (Xu, 2000: 82 - 83) Kang You Wei Osmanlnn in ile ayn kkten geldiini dnmekte ve Qing 23 Hanedannn Osmanl benzeri bir Merutiyetin kurulmas ve korunmasna paralel olarak yaplacak reformlar ile lkenin kurtarlabileceini dnmektedir. 1898de lkesini terk etmek zorunda kalmasnn ardndan Kang You Wei, ABDye ve dnemin nemli Avrupal Gleri ngiltere, Fransa ve Almanyaya gitmi uzun zaman buralarda yaam ve grdklerini Bu Ren adl dergide ayrntlaryla yaynlamtr. (Young, 2008: 38) Bu srgn dneminde Kang You Wei tam da ikinci Merutiyetin ilan edildii gnlerde Osmanl Bakenti stanbula gelmitir. Kang You Weiin Osmanlya olan ilgisi 1890lara kadar uzanmaktadr. Osmanl ve inin ayn millet ve ayn kkten geldiini savunan Kang You Wei, Osmanl modeli bir modernlemenin toplumsal yaplar son derece benzer olan in iin uygun bir modernleme modeli olabileceini savunmaktadr. Kang, tarihin bir tekerrr gibi fikirlerinden etkilendii Konfuys ile ayn kaderi paylamaktadr. Kangn fikirleri de Konfuys gibi hayattayken baarl olamam ancak lmnn zerinden uzun yllar getikten sonra anlalmaya ve uygulanmaya balanmtr. Gnmzde NeoKonfuyslk olarak adlandrlan akmn ortaya kmasnda Kang You Weiin nemli katklar olduu bir vakadr. (L, 2004: 73 -74) Kang You Wei Osmanly ok yakndan tanmaktadr. Yazdklarnda verdii ayrntlar da bunu gstermektedir. Ayn dnemde Osmanlda ini bu kadar yakndan takip eden ve iyi tanyan bir dnr bulunmamaktadr. Kang You Wei Osmanl rneinin in iin nemli bir deneyim olduunu dnmek-
23
Qing Hanedan, 1644 1912 yllar arasnda ini hkimiyeti altna alan Manu kkenli inin son hanedan.
te ve inin Osmanl modernlemesinden dersler karabileceini ne srmektedir. Srgne gnderildikten sonra Osmanlya gelmesi seyahatnamesinde dier lkelerin aksine Osmanlya geni yer vermesi bunun bir gstergesidir. Kang, ayrca Osmanlya Trk veya Gktrk diyerek seyahatname iinde Osmanlya ayr bir yer verdiini ve dnce dnyasnda Osmanlnn farkl bir yere sahip olduunu da gstermektedir. Avrupada gezdii dier lkelere modern isimleri ile hitap ederken Osmanly in tarihinde Gktrklere verilen isimle anmas da Osmanl ile bir yaknlk kurduunu ve ayr bir yere koyduunun bir kantdr. Osmanl ve inin ayn hastalktan mustarip, ayn eit lkeler olduunu dnmekte ve inin modernlemesinde Osmanl modernleme deneyiminin nemli bir rnek oluturduunu dile getirmektedir. Osmanl ve in Modernleme deneyimlerini bir baka ynden benzer klan da Kang You Weiin hayran olduu Mithat Paann akbetine uram olmasdr. Kang da tpk Mithat Paa gibi srgne gnderilmitir. Kangn Osmanl zerine yazdklar tarihten gnmze Trk - in ilikileri asndan da son derece nemli bir kaynak sunmaktadr. Trkiyede tannmayan bu byk inli dnr ve devlet adamnn Osmanlya bak ve alglay, birbirinden uzak corafyalarda bulunan bu iki devlet ve milletin kklerinin ve kaderlerinin ne kadar eskiye dayandn ve benzerlikler gsterdiini ortaya koymaktadr.
KAYNAKA Boorman, Howard L. (1966), Mao Tse Tung as a historian, The China Quarterly, No: 28, s. 82 105. Dai, Dong Yang (2000), Kang You Wei Tu Jue You Ji Gao Kan Ben de Cha Yi Yi Qi Cheng Yin, Jin Dai Shi Yan Jiu, No:2, s. 223 236. Kang, You Wei (1908), Tu Jue You Ji Bu Ren Dergisi, Di San Ce. Kang, You Wei (1995), Lie Guo You Ji, Shang Hai Ren Min Chu Ban She, Shang Hai. L, Ming Zhuo (2004), Kang you wei dui zhong guo jin dai si xiang wen hua de gong xian, Qing Dao Da Xue Xue Bao, No: 4, s. 71 -74. Ma, Jian Chun (2007), Ming Jia Jing, Wan Li Chao Lu Mi Chong de Chuan Ru, Zhi Zao Ji Shi Yong, Hui Zu Yan Jiu, No:4, s. 70 76. Tang, Zhi Jun (1981), Kang You Wei Zheng Lun Ji, Zhong Hua Shu Ju Chu Ban She, Beijing. Yang, Ren Zhi (1993), Shang Shu Jin Yi Jin Zhu, Bei Jing Guang Bo Xue Yuan Chu Ban She, Bei Jing. Young, Tsu Wong (2008), The Search for Material Civilization: Kang You Weis Journey to the West, Taiwan Journal of East Asian Studies, Vol. 5, No. 1, s. 33 59. Xu, Ji She (1848), Ying Huan Zhi Lue, Tai Wan Hua Wen Shu Ju, Tai Bei. Xu, Wen Li (2000), Kang You Wei Da Tong Shuo Dui Mao Ze Dong De Yin Xiang, Dian Zi Ke Ji Da Xue Xue Bao She Ke Ban, Vol: 2, No:1, s. 82 84. Xue, Zong Zheng (1992), Tu Jue Shi, Zhong Guo She Hui Ke Xue Chu Ban She, Bei Jing. Zhang, Xiang Jie (2005), Zhong Guo Gu Dai Ke Ju Zhi Du De Li Shi Yan Bian, Dong Nan Da Xue Xue Bao, Vol. 7, No: 2, s. 37-40.
Ermenilerin lhanl Din Siyasetindeki Rolleri
Roles of Armenians in Ilkhanid Religious Politics
Mustafa AKKU
ZET XIII. yzyl dnya siyasetini yeniden ekillendiren Moollar, Cengiz Han liderliinde dnya haritasn yeniden izerken kendi karlar dorultusunda her eyi mubah gren bir politika gtmlerdir. Siyasetleri dorultusunda dnya dinleri ve bu dinlere metbu milletlerle ilikilerini belirlerken de zamanla ustalamlardr. slam dnyasna kar dzenledikleri seferlerde Hristiyan milletlerden azami ekilde istifade etmilerdir. Moollarn Abbasi Halifeliini ykp burada mstakil bir lhanl devleti kurmalaryla blgedeki Hristiyan milletlerle var olan diyaloglar daha da gelimi, slam dnyasna kar onlar en yakn mttefik olarak grmlerdir. phesiz bu milletlerin banda Ermeniler gelmektedir. Bu makalemizde lhanl siyasetinde Ermenilerin rollerini kronolojik olarak ele almaya altk. Mool-Ermeni yaknlamas, buna sebep olan dini ve siyasi faktrleri, Katolik dnyas ile olan ilikilerdeki rolleri, Mool hkimiyetini tanmayan Mslman halka ve devletlerine kar mcadelesinde Ermeni unsurlarn yardm ve destei ile lhanl dini siyasetindeki etkileri ortaya karlmaya allmtr. ANAHTAR KELMELER Ermeniler, Moollar, lhanllar, Siyaset, Din ABSTRACT Mongols who re-shaped the XIII century world politics, carry out a policy which sees permisible everything according to their interests, under the leadership of Genghiz Khan while redrawing the map of the world. In accordance with their policies, they became skilled in time about the world religions while determining their relations with liege nations to these religions. They took advantage of Christian nations in the expeditions which they launched against the Islamic world. When Mongols established private Ilkhanid State by destroying the Abbasid Caliphate, their dialogues improved with Christian nations in this region, and they saw them immediate ally against the Islamic world. Surely, Armenians were the primary ally from this nations. In this article, we have tried to address the Armenians roles in Ilkhanid policy chronologically. We have studied the Mongol-Armenian rapprochement, the religious and political factors that cause it, their roles on relations with Catholic world, the support of Armenian elements against Muslim people and states who nonacceding Mongol domination and their influences on Ilkhanid religious politics. KEY WORDS Armenians, Mongolian, Ilkhanid, Politics, Religion
Dr., Ali Rza Bahadr Anadolu HL Meslek Dersleri retmeni.
Giri Mool devleti ierisinde Hristiyan unsurlarn varl devletin kurulmasndan nceki devirlere tekabl eder. 1 Cengiz Han dneminde Mool siyasetinde herhangi bir etkisi grlmeyen Hristiyanlarn daha sonraki dnemlerde onlarn siyasetlerinde ksmen de olsa nfuzlar hissedilmitir. Mool devleti kurulmadan nce Hristiyanl kabul etmi ve bu devlette st dzey grevlerde bulunan Mool kabilelerinin ileri gelenleriyle, zamanla Hristiyanl benimsemi hanedan yeleri ve eleri devletin siyasetinde nemli roller oynamlardr. 2 Batya ynelik Mool istilasnn balamasyla beraber Moollar Mslman devletler ile beraber Hristiyan topluluklarla da karlamlar, istilann balarnda Mslman halk gibi Hristiyan olan halk ta Mool yama ve katliamna maruz kalmtr. Moollarn istila ettikleri blgelere yerlemesi, zellikle de slam dnyasna ait topraklarda hkimiyet kurmaya balamasyla bu blgede yaayan Hristiyanlar zamanla Moollar lehine faaliyetlerde bulunmular, onlar kurtarc olarak grmlerdir. Bu blgelerde hkimiyet kuran Mool ynetici ve valileri ark Hristiyanlarn kendilerinin doal mttefiki olarak grmler ve dini siyasetlerini bu balamda tesis etmilerdir. lhanl devletinin kurulu sreci ve sonrasnda devletin din politikalarnn olumasnda nemli siyasi amillerden biri hi phesiz blgedeki Hristiyan unsurlar olmutur. stila dneminde Anadolu Seluklu Devletine tabi olan Hristiyan devletlerden Grc ve Ermeniler istilayla beraber tabiiyetten ktklar gibi Anadolunun istilasnda da nemli roller oynamlardr. Bu devletler zellikle de Kilikya Ermenileri Moollara tabi olup onlarla ittifak kurarak Moollar slam lkelerine kar daima kkrtmlardr. Hristiyan dnyas, Moollarn varlndan haberdar olduu andan itibaren onlarla ilgilenmeye balamlardr. Hatta Moollara yakn blgelerde yaayan Hristiyanlar misyonerce bir gayretle Moollarla temasa gemede Mslman1
Ebul Ferec Cemaleddin Gregory(Bar Hebraeus), Ebul Ferec Tarihi, I, ev. R. Dorul, Ankara 1999, s.222-223, 279; Aleddin Atmelik Cveyn, Tarih-i Cihangua, trc. Mrsel ztrk, Ankara 1998, s.108; Berthold Spuler, ran Moollar Siyaset, dare ve Kltr lhanllar Devri, 12201350, ev. Cemal Kprl, Ankara, 1987, s.221; Jean Paul Roux, Mool mparatorluu Tarihi, ev. Aykut Kazancgil-Aye Bereket, stanbul 2001, s.39. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz Mustafa Akku, lhanllarn Anadoludaki Dini Siyaseti, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Doktora Tezi, Konya 2011, s. 61-69.
lardan daha aktif davranmlardr. 3 Nitekim Moollarn tarih sahnesine knn Hal saldrlar ile ayn dneme rast gelmesi Hristiyan dnyasn ve zelliklede Anadoluda yaayan Hristiyan unsurlar harekete geirmi, 4 Moollar slam lemine kar kullanma yolunda birtakm gayretler iine girme abalar tabii grlebilir. 5 Hlgnun slam dnyasna kar sefere kmasnda Dou Hristiyanlarnn tevik ve kkrtmalar olduu kaynaklarda zikredilmektedir. 6 Byk Mool Han Gyk Han (12461248) zamannda istila edilen Mslman topraklarnda yaayan Hristiyanlar, Moollar nezdinde himaye grmlerdir. 7 Cveyn bu dnemde Anadoludan birok papazn Mool sarayna gidip, orada iltifat grp, himaye edildiklerinden bahsetmektedir. 8 XIII. yzylda Anadoluda Hristiyan nfusun varl konusunda kaynaklar ok muhtelif bilgiler vermektedirler. Mool Hannn sarayndan gelip 1255 ylnda Anadoludan geip birok nemli ehri ziyaret eden Batl misyoner Rubruk Anadolu halknn ancak onda birinin Mslman olduunu, geri kalan halkn Rum ve Ermeni-
Moollara yaknlama noktasnda onlarn m aba gsterdii yoksa Moollarn m dini siyasetlerinin bir gerei olarak kendilerine yakn olup hizmet ettirmek iin bilerek izin verdikleri konusu tartlr. nk Moollar kendilerine herhangi bir ekilde hizmeti geecek ahslar yanlarnda bulundurmaktan ve onlar kullanmaktan holanrlar, onlarn dini ve etnik kimliklerini genel politikalar icab ikinci planda tutarlard. Moollarn Bat Hristiyanlar ile ilikileri noktasnda bir ksm almalar olsa da Dou Hristiyanlar ile Moollarn likileri hakknda aratrlmay bekleyen birok noktalar mevcuttur. Dou Hristiyanlarnn Moollarla olan ilikileri konusun da mstakil olarak ayrntl bir almaya ihtiya duyulmaktadr. stila dneminde ve lhanl devrinde Katolik dnyasyla kurulmaya allan ikili ilikiler konusunda Hristiyan dnyasnn gayretleri hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Akku, a.g.e., s. 435457. Meng Hann slam dnyasna kar gtt siyasetinde ark Hristiyanlarnn etkisi grlmekte ve bununla ilgili kaynaklarda bilgiler bulunmaktadr. Grc ve Ermeni krallarnn onu bizzat ziyaret ettikleri, baz noktalarda onu slam dnyasna kar kkrtm olabilecekleri konusunda ksmen de olsa bilgilere ulaabiliyoruz. Belki bu tahrikleri birinci etken olarak grmek mmkn olmayabilir. Ancak zaten bu topraklar istila ederek genilemeyi dnen Meng iin tevik edici olmu olabilir. Mesela bunlardan biri Ermeni kral I. Hetumdur. Grigor, Hetumun Meng Hann yanna gidip huzura kabul edildiini kaydeder: Kral (Hetum) Tanrnn yardmyla Hann yanna varnca iyi kabul grd. Han, Ermeni kraln ok taltif etti. Her eyi onun istedii gibi halletti ve onu ok sevindirerek kendi memleketine uurlad (Aknerli Grigor, Oku Milletin Tarihi, ev. Hrand D. Andreasyan, stanbul 2007, s.46. ) Ermeni tarihisi Haytonun ifadeleri bu iddialar teyit etmektedir. Haytona gre Meng ziyaretisine ( I. Hetuma) Hlg Han komutasndaki byk bir Mool ordusunun Badata saldracana, onlarn can dman Halifeyi ldreceine ve kutsal topraklar Hristiyanlara devredeceine dair teminat verdiini de iaret etmektedir. (Grousset, Bozkr mparatorluu, trc. M. Reat Uzmen, stanbul 1993, s.317.) A. G. Galstyan, Ermeni Kaynaklarna Gre Moollar, ev. lyas Kamalov, stanbul 2005, s.123-126; Spuler, a.g.e., s.225-226; Roux, a.g.e., s.312. Cveyn, a.g.e., s.234.
lerden olduunu iddia etmektedir. 9 Ancak Rubrukun bu iddias baka hibir kaynak tarafndan teyit edilmemektedir. Muhtemelen Hristiyan misyoneri olan bu rahibin ziyaret ettii ehirlerde kendi dindalarnn yaad muhitten dar kmad grlmektedir. 10 Zira Mool istilas sonrasnda Anadoludaki Trkmen nfusunda byk art yaanm, bu da genel nfus yaps iinde Hristiyan nfusun orann azaltmtr. Rum, Ermeni, Sryan ve Yakubilerden oluan Anadoludaki Hristiyanlar eskiden olduu gibi Seluklu dneminde de birbirleriyle uyum iinde deillerdi. Mool hkimiyetiyle beraber lhanllarn dini politikalarnn belirlenmesinde nemli grevler slenmilerdir. zellikle Moollarn Memlkller karsnda yenilgiye uramasyla bu blgedeki Hristiyanlarn deeri daha da artmtr. lhanllar hem Anadoludaki muhalif guruplar hem de Katolik dnyasna kar Hristiyan tabasnn devaml desteini alm bunun iin de onlar memnun edecek bir siyaset gtmtr. 11 lhanllar, Katolik dnyas ile ilikilerinde ark Hristiyanlarn bir koz olarak kullanmlardr. 12 Politikalar gerei bu Hristiyan unsurlar Batya kar yrttkleri diplomatik faaliyetlerinde de kullanmlardr. 13 Nesturi olan Rabban Sauma, Thomas ldu ve Buscarel de Gisolf bu amala gnderilen elilerdendir. 14 slam lkelerini talan eden ve Snni slamn hamisi olan Abbasi Halifeliine son veren lhanllar, Anadoludaki Hristiyanlar Trk ve ranllardan kendilerine daha yakn gryorlar ve onlara daha ok gveniyorlard. Bu sebeple de onlara dier unsurlara kar daha yakn davranyor istihbarat amal kullan-
10
11
12
13
14
Wilhelm Von Rubruk, , Moollarn Byk Hanna Seyahat (12531255), ev. Ergin Ayan, stanbul 2001, s.141. lk dnem Osmanl ariv belgeleri ve Mslman kaynaklar tam tersine o dnemde Anadoludaki Hristiyan halkn nfusunu yzde on nispetinde olduunu zikrederler. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. brahim Telliolu, Dou Karadeniz Blgesinin Trk Yurdu Haline Gelmesi Hakknda Bir Deerlendirme, Turkish Studies, Vol:2/2, Erzincan, 2007, s.654664 Abdlkadir Yuval lhanl Hkmdarlarnn Dinlere Bak Ve Bu Konudaki Uygulama XII. Trk Tarih Kongresi, II, Ankara 1994, s.550553. Mesela bu konuyla ilgili olarak Hlg Han 1260 ylnda Fransa Kralna gndermi olduu mektubunda ark Hristiyanlarnn kendi idareleri altnda olduunu vurgulamaktadr. (Yuval, Kurulu Devrinde lhanl-Papalk Mnasebetleri, EEFD, Kayseri, s.45.) Bu yazmalarda Katolik dnyasnn en nemli amalarndan biride ark Hristiyanlarnn menfaatlerini koruyup kollamak, onlar papal tanmaya ve kiliseleri birletirmeye ikna etme gayretiyle Moollarla ilikileri srdrmek olmutur. (Yuval, lhanl Hkmdarlarnn Hristiyan Dnyas le Mnasebetleri, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, II/2, Elaz 1985, s.276277.) Mesela Dohsson Abaka Hann Papa XXI. Jeana eli olarak iki Ermeniyi gnderdiini syler. Bu konu hakknda bkz., M. Baron C. Dohsson,, Mool Tarihi, ev: Ekrem Kalan-Qiyas krov, stanbul, 2006, s.247-248. Yuval, lhanl Hkmdarlarnn Hristiyan Dnyas le Mnasebetleri, s.275276
yorlar 15 ve baz imtiyazlar tanyorlard. Anadolu Hristiyanlar, Moollarn salad bu imtiyazlarla daha da zenginleiyor, refah seviyeleri ykseliyordu. Sivas pazar gibi birok pazarlarda sz sahibi olmulard. lhanllarn Hristiyan yanls bu dini siyasetleri Seluklu idaresindeki Hristiyanlarn taknlklarna sebep olmutur. 16 Buna mukabil Anadolu Rumlar her frsatta Mslmanlara kar Moollar destekliyorlar yaadklar bu topraklarda galci Mool glerine her trl yardmda bulunuyorlard. Moollar Hristiyanlarn destei sayesinde istila ettikleri Anadolu topraklarnda rahata hareket edebiliyorlar, barnma, erzak temini, casusluk faaliyetleri gibi birok noktada onlardan istifade ediyorlard. Nitekim Baybars 1277 ylnda Anadoluya girdii zaman Moollara yardm ettikleri gerekesiyle Hristiyanlara ait bir Rum ehrini imha etmitir. 17 Yine bu tarihte Memlklerin Anadoluya girmeleri sonucu yaplan savata yenilerek dalan ve Memlk ordusunun nnden kaan Mool askerlerine en byk destek ve yardm Hristiyan Rum halk yapmtr. Msrllarn nnden kaan lhanl askerlerini saklayp onlar dmanlarndan gizlemiler ve onlarn her trl barnma ve gda ihtiyacn da salamlardr. 18 Moollar tarafndan Anadolunun istilasnda byk rol oynayan Hristiyan gruplarn Anadoludaki birok ehrin zellikle Erzurum ve Kayserinin Moollarn eline gemesinde byk katklar olmutur. Bu Hristiyan guruplar ierisinde lhanl siyasetinde en byk rol, muhakkak Ermenilere aittir. Mool-Ermeni Yaknlamas ve lhanl Dini Siyasetindeki Rol XIII. yzyln ilk eyreinde Orta Asyay hkimiyetleri altna alan Moollar, Yakn ve Ortadouyu da tehdit etmeye balad. 1220 ylnda Cebe ve Sbdey(Sbetay) Noyan komutasnda Azerbaycan ve Kafkasyaya giren, Gence ve Tiflisi alp 19 gneye ynelerek 30 Mart 1221de Meragay ele geiren Moollar, bat ynnde yaptklar bu ilk aknlarna Cengiz Hann 1227 ylnda lmnden sonra daha youn olarak devam ettiler. Ermenilerin Moollarla bu
15 16
17
18 19
Galstyan, a.g.e., s.33. Bu konudaki rneklerle ilgili bkz. Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 2002, s 494; lhan Erdem, Olcyt Han'n lmne Kadar lhanllarda Yaanan Siyasal-Kltrel Gelimeler Ve Yakn-Douya Etkileri, TAD, Say 31den Ayr Basm, Ankara, 2000, s.23. Ebul Ferec, Tarih, II, s.599-600. Ebul Ferec Baybarsn Roman adndaki Hristiyan ehrini kl ucu ile imha ettiini anlatrken bu imhann sebebini de Baybarsn syledii u cmleyle aklamaktadr: Tatarlar bunlara gvenerek kuvvetleniyor ve Suriyeye geiyorlar. (Ebul Ferec, Tarih, II, s.600.) Ebul Ferec, Tarih, II, s.600. Spuler, a.g.e., s.37.
ilk karlamalarndan sonra youn olarak Mool taarruzu gedey Han dneminde 1231 ylnda Curmaun Noyann Celaleddin Harzemahn peinde bu blgeye gelmesiyle devam etti. 20 1232 ylna gelindiinde Moollar artk Ermenistan itaat altna alarak kendilerine balamlard. 21 Bu tarihten sonra Moollar Anadoluya yaptklar tm taarruz ve seferlerde Ermeni askerlerini n planda kullanmlardr. 22 Ermeni askerlerin yer ald Curmaun Noyan komutasndaki Mool kuvvetleri 1239da Kars ve Ani ehirlerini tahrip etmi, 1242 ylnda Erzurumu iki aylk bir kuatma sonucunda Ermeni asll Mhtedinin ihanetiyle ele geirmitir. 23 Yine ayn ekilde Kseda bozgunundan sonra Kayseriyi de dnme olan idi ba Hajuk olu Hsam adndaki Ermeninin ihanetiyle ele geiren Moollar Anadoluyu tahakkm altna almtr. 24 Ermeni tarihileri Moollara ok farkl ekilde yaklayorlard. zellikle Gney Kafkas Blgesi manastrlarnda yetien Genceli Kirakos, Magakiya ve Ovsepyan gibi tarihiler Mool istilaclar hakknda korku ve hiddet dolu fikirler yrterek onlar kan ien, amansz, zalim ve vahi diye nitelendiriyorlard. 25 Onlar, kendilerini smren ve yoksulluklarna neden olanlar olarak gsterirlerken, dier Ermeni kaynaklar da Moollar barsever ve hayrsever olarak anyorlard. 26 Hi phesiz bu Ermenilerin banda Anadolu Seluklu Devletine tabi olan, lhanllarn Anadolu siyasetinde byk rol oynayan Kilikya Ermenileri vardr. Ancak Byk Ermenistan topraklarnda balangta Moollar ktleyen mverrihler Hlg Hann bu blgeye gelip Hristiyanlar lehine dini bir politika gtmesi nedeniyle bu dncelerini deitirmilerdir. Daha nce maruz kaldklar Mool katliamnn sulusu olarak kendilerini gryorlar buna dini bir klfla bizzat gnahlarndan dolay Tanrnn kendilerini cezalan-
20 21
22
23
24 25 26
Cveyn, a.g.e., s.187; Smer, a.g.m, s.1-3. Mehmet Ersan, Seluklular Zamannda Anadoluda Ermeniler, Trk Tarih Kurumu, Ankara 2007, s.184. Moollarn Ermenistan zapt konusunda daha geni bilgi iin bkz. Grsoy Solmaz, Ermeni Mverrihlere Gre Moollar, Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, say 14, Erzurum, 2000. s.216270. Grigor, a.g.e., s.33-34; Kiragos Baycu Noyann Rum sultanlna kar yapt saldr srasnda Mool ordusunda savaan Grc ve Ermeni prensleri arasnda Avak, ahinah, Vahram ve olu Akbua, Haenli Celal ve Hasan, Celaln teyzesinin olu Grigor Dufinin olduunu syler.(Kiragos, a.g.e., s.155); Galstyan, a.g.e., s.33. bn Bb, El Evamirl Alaiye Fil Umuril-Alaiye (Selukname I-II) trc. Mrsel ztrk, Ankara 1996, II, s.62-64; Ebul Ferec, a.g.e., II, s.535; Turan, Trkiye, s.430. Turan, Trkiye, s.441; Ersan, a.g.e., s.185. Galstyan, a.g.e., s.21. Hasan Oktay, Ermeni-Mool ilikileri ve Moollar ile lgili Ermeni Kaynaklar Hakknda Bir Deerlendirme, Trk Dnyas Aratrmalar, say 138, Haziran 2002, s.202.
drdn dnyorlard. 27 Hatta Ermeni Katolikosu Partsrpertli Kostantin, Tanrnn kendilerini hak ettii kadar cezalandrmad, kendilerine ltufta bulunarak Mool askerlerinin Hristiyanlara kar kalbini yumuatt, gnahlarndan dolay byk ve ar vergilere maruz kaldklarn, Tanrnn btn dnyay Hann iradesine verdii gibi fikirleri ifade eden, Moollara dini bir stnlk atfederek onlar ven ve itaati tavsiye eden bir mektup yaynlad. 28 Daha Kseda bozgunundan nce Ermeniler Moollar kendilerinin bir mttefiki grmler, slam dnyasna kar onlar Hristiyanlarn kurtarclar olarak kabul etmiler ve onlara kaytsz artsz itaat etmilerdir. 29 Kk Ermenistan kral I. Hetum (12261269) Kseda savandan hemen sonra Seluklulara tabiiyetini tanmayarak vakit kaybetmeden Moollara tabi olup vergi demeyi kabul etmi ve 1247 ylnda kardei Simbat deerli hediyelerle birlikte Gyk Hana gndermitir. 30 Trkiye Seluklularnn Ksedada bozguna uramasndan sonra Moollara baml olan I. Hetum onlarn Hristiyanlara olan tevecchnden cesaretlenerek Dou Hristiyanlnn kurtuluunu bir HalMool ittifaknda grmtr. I. Hetum bu yolda gerek papalk gerekse hal kontlar nezdinde giriimlerde bulunmu ve kzlarn blgedeki hal kontlaryla evlendirerek bir hanedan ittifak oluturmak istemitir. 31 Ancak I. Hetumun Moollarla ittifak ar27
28 29
30 31
Grigor, a.g.e., s.32; Galstyan, a.g.e., s.85, 88, 91 vd. Yine bununla ilgili bir Ermeni kaynann aktard bilgiler ilgintir: Ermenistan' harap, ahalisini vergi memurlarnn ve Tatar askerinin zulmnden mecalsiz gren ruhani reis, bu felaketlere insanlarn gnahlarnn sebebiyet verdiini anlad. nk herkes kendi havasnda yaamaktan baka bir eyi dnmyordu. zdivacn mukaddes kanunlarna tabiiyet eden yoktu. Tpk dinsizler gibi, ayn kandan (bir batndan olan karde, evlat gibi) kimseler bir dieri ile evleniyor, her isteyen kendi hava ve nefsine tabi, olarak, karsn brakp, hevesine giden kadn alyordu. Oru tutan yoktu. Ayrm yapmadan dinsizlerle mnasebette bulunuyorlard. En fenas u idi ki: Despotlar para mukabilinde mukaddes ayini yapyorlard. ocuklar, alenen doru dzgn sz sylemekten aciz cahiller, rahip vazifesini ifa ediyorlard. Zina edenler, kt ahlak sahibi kadnlarla dp kalkan kimseler, mukaddes vazifeler gryorlard. Velhasl byk kk herkes btn hakszlklar, her trl uygunsuz hareketleri yapmaktan ekinmiyordu. Bu gibi hallerin nne gemekle mkellef olan papazlar bile bu lgnca hayata itirak ediyordu. Katolikos lim ve mantk ilmi sahibi olan Vartabet Vartan marifetiyle mezhep hkmlerine dair bir dini genelge yazdrmakta hzl hareket etti. (Solmaz, a.g.m., s.248) Bu konudaki yorumlar iin bkz. Oktay, a.g.m., s.14-15. Bu mektup hakknda daha geni bilgi iin bkz.. Galstyan, a.g.e., s. 87-89 Kaynaklar bununla ilgili rneklerle doludur. Mesela Moollarla yaplacak savata Seluklu ordusunda grev almas gereken Ermeniler yaplan anlama ve denen cretlere ramen szlerinde durmayp anlamalarna riayet etmemilerdir. eitli bahanelerle zaman kazanan Ermeniler Ksedada Seluklu ordusuna katlmadklar gibi daha sonra Kayserinin kuatmas srasnda buraya geldikleri halde savaa girmeden kamlardr. (Ebul Ferec, a.g.e., II, s.542543; bn Bb, a.g.e., II, s.79.) Grigor, a.g.e., s.37-38; Galstyan, a.g.e., s.17-20. Ersan, a.g.e., s.191; Ermeni Kralnn bu amala ilk olarak Kbrstaki hal krall ile kz alp vererek akrabalk kurma yoluna gitmitir. Nitekim 1237 ylnda I. Hetumun kz kardei
sna aralarnn iyi olmamasna ramen sadece Antakya Prinkepsliinden olumlu cevap gelmitir. 32 Ermeni Kral bir yandan da Moollarla ittifaklarn glendirmek ve Hristiyanlar lehine imtiyazlar koparmak iin 1253 ylnda byk han olan Mengnn kararghna gitti. Mool sarayna kendi isteiyle giden ilk kral olan I. Hetum, Hann huzuruna vardnda ok iyi karlanm ve taltif edilmitir. 33 Ermeni Kral dnerken de Meng Handan birok imtiyazlar kopard. Hatta bu imtiyazlar ierisinde Ermenilerin Mukaddes topraklarn Mslmanlardan korunmas iin yardm isteini olumlu karlamlar, Mool komutanlar Arz- Mukaddesi slam hkimiyetinden kurtarmak iin Hristiyanlarla birlikte hareket edeceklerinin szn vermilerdir. 34 Moollara tabi olup Suriye ve Kafkaslardaki Hristiyanlarn konumunu glendirmede baarl grlen Kilikya Ermenileri, Moollarla yaplan ittifaka dier hibir vasal da grlmeyen bir sadakatle bal kalmlardr. 35 Moollar asndan Ermenilerin kendilerine mttefik olmalar byk nem arz ediyordu. nk en byk dmanlar Memlklere kar Suriyedeki faaliyetlerinde de en byk destei Hristiyan gruplardan bata Ermeni ve Grclerden gryorlard. Ayrca lhanllar Anadoluya tam olarak hkim olamamlar, zellikle kendilerine muhalif sosyal ve dini zmrelere kar Anadoluda yaayan Hristiyan guruplardan Ermenilerin desteine byk ihtiya duyuyorlard. lhanllar kendilerine muhalif olan Ahi ve Trkmen gruplara kar tabileri olan Seluklu idaresinden daha ok Ermenilere gveniyorlard. Nitekim lhanlya metbu Seluklu ynetimi ve idarecileri Ahi ve Trkmenlerin herhangi bir isyan ve taarruzun bastrlmasnda hem yava hem de isteksiz davranyorlard.
32
33
34
35
Stephanie ile Kbrs Kral I. Henrynin evlendii grlr. (Steven Runciman, Hal Seferleri Tarihi, ev. F. Iltan, III, TTK Yaynlar, Ankara 1987, s.200) Ersan, a.g.e., s.191; 1219-1225 yllar arasndaki taht kavgalarndan beri aras ak olan Antakya Prinkepslii ile Kilikya Ermeni Krallnn ilikileri 1253 ylnda I.Hetumun Kz Sbylle ile VI.Bohemundun evlenmesiyle dzelmitir. (Runciman, a.g.e., III, s.237.) Ebul Ferec, a.g.e., II, s.555-556; Kiragos, a.g.e., s.199; Galstyan, a.g.e., s.46; Jean Sieur de Joinville, Chronicle of the Crusades of St.Levis ev:Cneyt Kanat, Ankara 2002, s.84; Solmaz, a.g.m., s.258. Ersan, a.g.e., s.193. Bunlarn yannda Ermeni kaynaklarnn anlatmna gre I. Hetum baka imtiyazlar da elde etmitir. Ermeni Tarihilere gre: 13 Eyll'de Mangu Han'n kararghna dhil oldular. Onu btn hametiyle tahta clus buldular."Hetum" hediyeleri takdim etti. "Mangu" kendisine imzasyla ssl bir yarl tevdi etti. Bu beratta, Hetum ve teb'as aleyhinde kimse tarafndan bir tecavzde bulunulmamas iddetle emrediliyordu. Btn kiliselerin vergilerden muafiyetine dair ayrca bir ferman daha verdi. (Solmaz, a.g.m., s.257-258.) Spuler, a.g.e., s.53-54.
Byk Ermenistan ve Kilikya Ermenilerinin destei lhanllarn ittifak yapm iki byk dman olan Altnordu ve Memlklerle mcadelesi asndan byk nem tamaktadr. Bu adan Hlg Han son zamanlarnda Altnordu ile mcadele ederken dier dman Memlklere kar da Ermeni Kral I. Hetumu arm ve ondan Suriye zerine bir saldr dzenlemesini istemitir. 36 Bunun sonucunda da Ermeni Kral 1264 ylnda Suriyeye bir sefer dzenlemi, Anadoludan gelen Mool birliklerinin desteine ramen yenilgiyle sonulanmtr. 37 Ermeniler lhanllarla olan bu ittifaklarna o kadar gveniyor, Moollar gzlerinde o kadar bytyorlard ki hem Anadoluda Mool muhaliflerine, hem de Memlklere meydan okumaktan geri kalmamlardr. Hatta Baybarsa kle diye hitap ederek hakaret etme cretini bile gstermilerdir. 38 lhanllar Hristiyanlara kar uyguladklar bu dini siyasetleriyle Anadoludaki Ermeni devletini ve dier Hristiyan unsurlar kendilerine sadk bir vasal olarak balamlardr. Moollara yardm ve yataklk etmenin karlnda da Ermeniler hem Hristiyanlarn lehine birok menfaatler elde etmiler hem de Anadoludaki Hristiyan varl ve Kilikya Ermeni Krallnn muhafazasn temin etmilerdir. Mslmanlar iin bir zulm olan Mool istilas ve lhanl hkimiyetinin Hristiyanlara getirdii nimetleri Urfal Vahram, Tanr, gk kaplarn at ve yeryz bereketle dolup cennete dnd ifadeleriyle tasvir etmektedir. 39 Ancak bu durum Memlklerin Kitboa komutasndaki Mool ve Ermeni birliklerini Ayn Calutta yenmesiyle deimi ve bundan sonraki srete Ermeniler srekli Memlklerin basksna maruz kalmtr. ErmeniMool ittifak XIII. yzyln son eyreinde Memlklerin ve isyan halindeki Trkmenlerin tepkilerini Ermenilere yneltmelerine yol at. Mool politikas asndan bunun faydas Ermenileri Memlk ve Trkmen saldrlarna kar bir bariyer ve tampon olarak kullanmalaryd. Bylece lhanllar dorudan Memlkler tarafndan kendilerine ynelik saldrlar uzak tutarak vasallar olan Ermeni topraklar
36 37
38 39
Runciman, a.g.e., III, s.271-272; Turan, Trkiye, s.527; Ersan, a.g.e., s.200. Hatta Ermeni Kralnn ayn sene (1264) ierisinde Suriyeye ikinci bir sefer dzenlediini gryoruz. I. Hetum Moollar ile mttefik olarak saldrd ve orduda bulunan Mool askerlerinin ok olduu intiban vermek maksadyla bin kadar askerlerine Mool brk ve elbisesi giydirmitir. (Takiyddin Ahmed Ali el-Makrz, Kitabs-Slk fi Marifet-i Dvelil- Mlk yay. Muhammed Mustafa Ziyade, II, Beyrut, 1997, s.511.) Grigor, a.g.e., s.69-70; Makrz, Slk, II, s.552. Ersan, a.g.e., s.199; Ermeni tarihiler tarafndan yaygn olarak kullanlan bu tr ifadeler iin Galstyann Vahram Vakayinamesinden Alnt ksmna baknz. Galstyan, a.g.e., s.189-195.
zerinde tutmulardr. 40 Ayrca lhanllar Memlklerle mcadelelerini, ounluu Ermeni ve Grclerden oluan Hristiyan birlikleriyle destekledikleri gibi Suriye topraklarna yaptklar saldrlarnn byk bir ksmn da Ermeni topraklar zerinden yapmlardr. Bu seferler srasnda Mool ordusu ierisindeki Ermeni unsurlar Mslmanlara kar daha da hasmane bir tutum taknmlar; onlarn camilerini yakp ykmlar, ileri gelen Mslman din adamlarn ldrmlerdir. Memlk kaynaklar Ermenilerin bu tutumlar ile ilgili rneklerle doludur. 41 Ermeniler Abk Han zamannda da lhanl halklar arasnda Moollara sadakatle ballklarn srdrmler, buna kar da Moollar gznde Anadoludaki dier halklardan daha itibarl bir konuma ulamlardr. Mool ordusunda her zaman en nemli mevkilerde savamlar, zellikle Mslman Memlklere kar yaplan savalarda Mool askerlerinden daha cesur ve fedakrca lme atlmlardr. Onlarn bu tutumlar dini inanlaryla da rten lhanl dini siyasetinin ortaya kard hal zihniyetinden kaynaklanyordu. lhanllarda onlarn bu dncesini siyasi karlar dorultusunda kullanyor, kendilerine sadakatle bal bu Hristiyanlar Mslman halka kar koruyor, kolluyor ve martyordu. Bu cmleden olarak Abk 1277 ylnda yaynlad bir yarlkla Anadoluda esir olan btn Hristiyanlarn kurtarlp zgrletirilmesini emretmitir. 42 Gyk Han dneminde, bu blgede balayan ve Hlg Hann dneminde sistemli bir ekilde oluturulan Hristiyan yanls lhanl dini politikas, Gzn Han dneminin sonuna kadar devam etmitir. Ancak Ahmed Tekdr dneminde bu anlay tamamen sekteye uram, Hristiyan yanls lhanl siyaseti son bulmutur. Onun Mslman olmas ve haleflerinin aksine var olan politikalar terk ederek Mslmanlar lehine bir tutum ierisine girmesi btn Hristiyanlar tedirgin ettii gibi ona kar bir tavr ierisine girmelerine sebep olmutur. Ayn ekilde Ermeni tarihiler de az birlii etmiesine onu kt40
41
42
Hlgnun lmnden itibaren Abaka dneminden lhanl devletinin son zamanlarndaki sulh dnemlerine kadar Gzn Han zamanndaki birka sefer dnda lhanl-Memlk mcadelesinin birou Ermeni topraklar zerinde yahut yaknlarnda gereklemitir. Bununla ilgili rnekler iin bkz. Makrz, Sulk, I, s.681-682; bn Devdar, Kenzd-Drer, IX, Kahire 1960, s.46; Galstyan, a.g.e., s.60-61; Yine Mslman Gzn Han dneminde Vadi elHaznedr savandan sonra 30 Aralk 1299da Ermeniler Gzn Hann emrine ramen amda byk bir katliam yapmtr. Ermeniler bu talan srasnda zellikle Camilere saldrm, trbe ve medreselerdeki hal ve kandillere varncaya kadar yama etmilerdir. Hatta gmlm paralar almak bahanesiyle cesetleri bile mezarlardan karm, birok Mslman ldrm ya da esir etmilerdir. (Ersan, a.g.e., s.220). Ebul Ferec bu i iin Abakann yal bir rahibi grevlendirerek ona asker verdiini zikreder. Bkz. Ebul Ferec, a.g.e., II, s.600.
lemektedirler. Ermeni kaynaklarna gre Ahmed Tekdr Hristiyanl tamamen yok etmek ve btn dnyaya hkmetmek iin slam yaymaya kararlyd. 43 Bu sebeple Ermeniler Ahmed Tekdre kar Budist olan Argn Han desteklemiler, ona her trl yardmda bulunmulardr. 44 Ahmed Tekdrle kesintiye urayan lhanl Hristiyanlk politikas Gzn Hana kadar deimeden devam etmitir. randaki Moollar, Gzn Han (12951304) zamannda Mslman olmulard ama Papalk Moollar sayesinde Mslmanlardan kurtulma fikrini yaatmaya devam ediyorlard. Gzn Han Snniydi. Her yeni din sahibi gibi o da dier dinlere kar baz uygulamalarda bulundu. Kiliseleri yaktrd, Budist rahipleri zorla Mslman yapt, Nasturi Hristiyanlarnn ldrlmesine ses karmad. Gzn Hann ilk yllarnda Hristiyanlar aleyhinde vermi olduu kararlar Ermeni Kral II. Hetumun ziyaretiyle tamamen deimi ve nceki karar ve uygulamalar geerliliini kaybetmitir. 45 Hristiyan dnyas kiliseleri yaktrsa, Hristiyanlar ldrtse bile, Memlklere kar oluu nedeniyle Mslman Gzn Han hala Hristiyanln umudu olarak gryordu. Bunda Ermeni propagandasnn da nemli bir etkisi vard. Ermeni Kral II. Hetum, Gzn Han slama kar mcadelenin ampiyonu gibi tantyordu. II. Hetum, Gzn Han kiliselerin yaklmamas ve Hristiyan din adamlarnn ldrlmemesi konusunda ikna etmiti. Gzn Han daha nce verdii bu emirleri geri alm, hazrlanan brorlere gre, Gzn kendini Mslman olmaya aranlarn kellesini uuruyor, Kuds kurtarp, Hallara geri veriyordu. 46 Ermeni Kralnn ziyaretinden sonra Memlklerle de var olan dmanlk sebebiyle Gzn dneminde de seleflerinden pek farkl olmayan bir siyaset devam etmitir. Hatta bu dnemde Gzn Han kendisine kar Anadoluda Mool valilerinin isyannda en byk desteklerden birini Hristiyan olan bu Ermeni devletinden grmtr. 47
43 44
45 46
47
Galstyan, a.g.e., s.74. Mesela Ermeni tarihilerden Piskopos Stepanosun vakayinamesinde bu konuyla ilgili anlatlanlar dikkat ekicidir. Hristiyan kannn aktlmasn istemeyen Tanr, kiliseye merhamet etti ve hayrl amel gerekletirdi. Geceleyin Tanr, Argnun btn askerlerine cesaret verdi. Stepanos Tekdri aalayarak anlatmna yle devam ediyor: Ahmet kadn elbisesi giyerek kamaya alt. Ancak yakaland ve ayaklarndan balanarak srklendi, eziyet edildi ve ldrld Tanr tarafndan seilen inanl Argn (daha ileriki sayfalarda putperest der) kral gibi memleketine dnd ve Aladada Hanlk tacn giydi. (Galstyan, a.g.e., s.74-77.) Ebul Ferec, a.g.e., II, s.657-658. Ayn dnce Ermeni kaynaklarnda geen Byk Han Meng ile Kral I. Hetum arasnda imzaland sylenilen antlama metninde de gemektedir. Bu konuda bkz. Galstyan, a.g.e., s.127-131. Gzn Han devrinde lhanl hakimiyetine kar muhalefet merkezlerinden biri haline gelen Anadoluda her biri Mool asll komutanlardan srasyla Toaar (Toaar isyan hakknda
Mslman olmasna ramen Gzn Hann Hristiyanlara kar bu dostane tavrlar Ermenileri Memlklere kar Mool yardm hususunda da mitlendirmitir. Ancak durum Gzn Hann halefleri zamannda deimi, Olcyt ve Ebu Said dnemlerinde Anadoluya atanan Mslman Mool valileri Hristiyanlara kar uygulanan dini politikalar terk etmilerdir. Bu valilerden Bulargu 48 ve Timurta 49 Noyanlar eski mttefikleri olan Ermenilere kar taarruzda bulunmaktan da geri kalmamlardr. lhanllar istila dneminden bil itibar Hristiyan unsurlar politikalarnn gerei olarak diplomatik faaliyetlerinde kullanmaktan geri kalmamlardr. Bu Hristiyan unsurlar ierisinde Ermeniler de mhim roller oynamlardr. Mesela Gyk Han dneminde Hristiyan Katolik dnyasyla var olan diplomatik grmelerde ve ittifak abalarnda nemli katk salayan Ermeni diplomat Sarkisdir. 50 Yine Hlg Han tarafndan Abbasi Halifeliine 1258 ylnda gnderilen Mool elilik heyetinin banda bulunan Pro, bir Ermeni prensidir. 51 slam dnyasnn lideri konumundaki hilafet merkezine ehrin teslim edilmesi-
48
49
50
51
bkz. Kerimddin Mahmut Aksary, Musameratl Ahbar, ev. Mrsel ztrk, Ankara 2000, s.152-157; Reidddin, Tarih-i Mubarek-i Gzni, nr. Karl Jahn, Geschihte Gzn-Hans aus dem Tarih-i Mubarek-i Gzni des Resid al-Din Fadlallah b. Imad al-Daula Abul-Hair, London 1940, s.101; Turan, Trkiye, s.616-617; lhan Erdem, Trkiye Seluklular lhanl likileri, ASBE Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara 1995, s.339-343; Osman Gazi zgdenli, Gzn Han ve Reformlar, stanbul 2009, s.68-71.) Baltu (Baltu isyan hakknda bkz. Aksary, a.g.e., s.158-164; Redud-dn, Tarih-i Mbarek-i Gzni /Jahn, s.105; Turan, Trkiye, s.618-619; Erdem, a.g.e., s.344-345; zgdenli, a.g.e., s.71-72) ve Slemi (Slemi isyan hakknda bkz. Aksary, a.g.e., s.193-195; Redud-dn, Tarih-i Mbarek-i Gzni /Jahn, s.1024; Turan, Trkiye, s.622-624; Erdem, a.g.e., s.356-360; zgdenli, a.g.e., s.87-89) 696/1296-698/1299 tarihleri arasnda merkeze kar isyan bayran amlardr. Ancak bu isyanlar zorla bastrldysa da bu karklklar Anadoludaki lhanl nfuz ve otoritesini temelden sarsmtr. Samimi bir Mslman olan Bulargu, blgenin Abbasiler dneminde Mslman beldesi olduunu, sonradan Ermenilerin buralar istila ettiini renmiti. Adanaya ulatnda yolu zerinde bulunan Halife Memunun kz Aienin kabrini ziyaret ettiinde burann domuz pislikleriyle dolu olduunu grm ve Ermeni Kralna kar dmanlk beslemitir. Ermeni Krallnn Ayas ve Sis ehirlerine Camiler ina etti. Bu tutumu karsnda Ermeni Kral IV. Leon onu ortadan kaldrmak iin Mool beylerine ikyet etmi, Memlkleri de kendisine kar kkrtmalarn haber alan Bulargu bir tertiple Ermeni Kraln ldrmtr. (Cemaleddin Ebul Kasm Abdullah b. Muhammed Abdullah-i Kn, Tarih-i Olcyt, trc. Derya rs, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 1992, s. 114118; Makrz, Sulk, II, s.38,43,86; Faruk Smer, Anadoluda Moollar, Seluklu Aratrmalar Dergisi, I, Ankara 1970, s.74-76; Ersan, a.g.e., s.223-224). Bulargu gibi Moollarn Anadolu valisi Timurta Noyan da ordusunun banda Ermenilere taarruz ederek blgeyi tahrip etmitir.(Makrz, Sulk, II, s.237-246; Smer, a.g.m., s.86; Ersan, a.g.e., s.225.) Galstyan, a.g.e., s.33; Ermeni Sarkis Abaga, Gyk Han ile Papa IV: nnocent arasndaki szlemeleri tanzim etmitir. (Oktay, a.g.m., s.11-12.) Kirakos, a.g.e., s.364.
ni isteme noktasnda bir Ermeni prensinin eli olarak tercih edilmesi lhanl din politikasnn gerei olarak dnlebilir. lhanllarn Ermenilere kar gtm olduklar bu politikalarnda Katolik dnyasndan gelecek olan beklentileri de etkili olmutur. lhanllar Memlklere yenilmeleri ve Ortadouda Altnordu-Memlk ittifakyla yeni g dengelerinin olumas sonucu lhanllar siyasi karlar gerei Katolik dnyas ile ittifak kurma abalarn artrmlar, bu sebeple de ark Hristiyanlar ve Ermenileri kullanmaktan geri durmamlardr. Mesela Ermeni Kral Oin bu amala Adana konseyinde halkn fkesine ramen seleflerinin takip ettii gibi Katolik Kilisesiyle uyum iinde kalmaya, onlarn baz ritellerini benimsemeye yanamtr. 52 Ancak bu abalar fayda etmemi, lhanllarn gl olduu mddete mttefiki olmann avantajlarn kullanan Ermeniler, onlarn zayflamasna paralel olarak mttefik olmann cezasn ekmilerdir. nk Msr ve Suriyede glenen ve yeni bir siyasi g olarak ykselen Memlklerin hedefi haline gelerek ar bir ekilde cezalandrlmtr. lhanl-Ermeni ittifakna Ermeniler asndan bakld zaman dier Hristiyan unsurlar gibi onlarda Moollar kurtarc olarak grmler, bu da hal zihniyetlerini ve misyonerlik faaliyetlerini uygulamada yeni bir heyecana sebep olmutur. Moollarn slam dnyasna kar balayan istila hareketi ile Hrstiyanlarla ilikileri daha da artarak Mool-Hal ittifak telakkisiyle Ermenilerde Arz- Mukaddesi Mslmanlarn elinden alma mitleri uyanmtr. Ermeniler bu ittifakla dini ve iktisadi alanlarda da birok imtiyazlar elde etmilerdir. Ayrca Moollardan aldklar gle yzyllardr yaadklar ezilmilik psikolojisinden ksa bir sreliine de olsa kurtularak dnemin en byk Mslman devleti olan Memlklere kar kafa tutabilme cesareti gstermilerdir. Genel adan baktmz zaman ise bu ilikilerde her zaman Ermeniler kaybeden veya kk umutlarla ksa sreli menfaatler elde eden taraf olmulardr. lhanllar Ermenilerin askeri gcnden de azami lde faydalanmay bilmiler, tehlikeli noktalarda ve n saflarda daima Ermeni ve Grc askerlerini kullanmlar bylece kendi zayiatlarn asgari seviyeye indirerek byk karlar salamlardr. lhanllar gerek Anadoludaki halkn isyannda gerekse Mool emirlerinin merkeze kar bakaldrsnda en byk destei Ermeni ve Grc askerlerden grmlerdir. zellikle de Azerbaycan ve Kafkasyadaki Ermenileri Altnorduya kar, Kilikya Ermenilerini de en byk dmanlar Memlklere
52
Ersan, a.g.e., s.225; Bu konuda daha nce de Kral II. Hetumun abalar olmu, btn Ermeni rahiplerini Katolik kilisesinin bykln tanmaya zorlam ancak byk bir isyanla karlamtr. (Oktay, a.g.m., s.20.)
kar kullanmlardr. lhanllar bulunduklar corafyada etrafn saran dmanlarna kar bata Ermeniler olmak zere blgedeki Hristiyan gruplar gttkleri dini politikalaryla her zaman yanlarnda tutmasn bilmiler, lhan Hanlarnn Mslmanl kabul ettii dnemlerde dhil her zaman en sadk mttefikleri olmutur. phesiz bunda lhanl dini siyasetinin rol byktr.
KAYNAKLAR AKKU, Mustafa, lhanllarn Anadoludaki Dini Siyaseti, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Doktora Tezi, Konya 2011 AKSARAY, Kerimddin Mahmut, Musameratl Ahbar, ev: Mrsel ztrk T.T.K. Yaynlar, ANKARA 2000. ANDREASYAN, Hrand D., Trk Tarihine Ait Ermeni Kaynaklar I-II, stanbul niversitesi, Tarih Dergisi, S.1-2, stanbul, 1949, s.224-260. AYAN, Ergin, Hallarn Moollarla ttifak Teebbsleri Trk Kltr Dergisi, S.462, Ekim 2001, s.580-589. BARTHOLD, V.V, Mool stilasna Kadar Trkistan Haz: H.D. Yldz, TTK Yaynlar, Ankara 1981. BATAV, erif, Bizans mparatorluu Tarihi, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara 1989 DOHSSON, M. Baron C., Mool Tarihi, ev: Ekrem Kalan-Qiyas krov, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul, 2006. DEVDR, Aybek, Eb Bekir b. Abdullah, Kenz'd-Drer ve Cmil-Gurer, Nerl Ksmu ed-dirasetil slamiyye, Kahire, 1391/1971 DEVEDAR, Baybars, Zbdetl-Fikre f Tarihil-Hicre, c:IX, haz: Zebide Muhammed Ata, Uyunut-Turas, Kahire, 2001. DULAURER, M. Ed., Ermeni Mverrihlerine Nazaran Moollar (Kiragostan Mustahrec) Trkiyat Mecmuas, S. 2 stanbul 1928, s.131-138. -------------, Ermeni Mverrihlerine Gre Moollar (Vartann Umumi Tarihinden Mustahrec) Trkiyat Mecmuas, S. V, stanbul 1936, s.27-48. ERDEM, lhan, Olcyt Hann lmne Kadar lhanllarda Yaanan Siyasal Kltrel Gelimeler ve Yakndouya Etkileri, Ankara niversitesi Tarih Aratrmalar Dergisi, Ankara, 1999-2000, Say:31den Ayr Basm, s.1-35. -------------,Trkiye Seluklular lhanl likileri Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara 1995. ERSAN, Mehmet, Seluklular Zamannda Anadoluda Ermeniler, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 2007. GALSTYAN, A. G., Ermeni Kaynaklarna Gre Moollar, ev. lyas Kamalov, Yeditepe Yaynlar, stanbul 2005. GREGORY, Abul Farac, Abul Farac Tarihi, ev: R. Dorul, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1999.
GRGOR, Aknerli, Oku Milletlerin Tarihi, ev: Hrand D.Andreasyan, Yeditepe Yaynlar, stanbul, 2007. GROUSSET, Rene Bozkr, mparatorluu, Tr: M. Reat Uzman, stanbul 2006 -------------, Cihan Fatihi Cengiz Han, ev. zzet Tanju, stanbul 2001 BN BATTTA, Tuhfetn-Nzzr fi Garaibil-Emsar vel-Acaibil-Esfar (bn Battta Seyahatnamesi), I-II, haz: Mmin evik, Yeni afak Kltr Armaan stanbul ty. BN BB, El Evamirl Alaiye Fil Umuril-Alaiye (Selukname I-II) Haz. Mrsel ztrk, 1000 Temel Eser Kltr Bakanl, Ankara 1996 BN EDDD, Baybayrs Tarihi, ev. erefddin Yaltkaya Trk Tarih Kurumu Ankara, 2000. BN TAGRBERD Cemaleddin Ebul-Mehasin Yusuf, en-Ncmz-Zahire fi Mlk-i Msr vel-Kahire, I-XVI, Darl- Ktbl-Ilmiyye, Beyrut, 1992. JONVLLE, Jean Sieur, Chronicle of the Crusades of St.Levis, ev:Cneyt Kanat, Vadi Yaynlar, Ankara 2002 KAMALOV, lyas, Moollarn Kafkasya Politikas, Kakns Yaynlar, stanbul 2003. -------------, Mool stilas ve Anadolu Kltrne Tesirleri, Trk Dnyas Aratrmalar, S.140, Ekim, 2002, s.167180. KN, Cemald-din Ebul Kasm Abdullah b. Muhammed b. Ebi Tahir, Tarih- Olcyt, Tercme Derya rs, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, (Yaynlanmam Y. Lisans Tezi) Ankara 1992 KE, Murat, Trabzon Rum mparatorluu ve Trkler 12041404, Ankara nivrsitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara, 2009. MAKRZ, Takiyddin Ahmed Ali, Kitabs-Slk fi Marifet-i Dvelil- Mlk Yay: Muhammed Mustafa Ziyade, I-VIII, Darl- Ktbl-Ilmiyye, Beyrut, 1997 NVEYR, ihabddin Ahmed b. Abdlvahhab, Nihayetl-Ereb fi Fununil-Edeb, IXXXIII, Darl- Ktbl-Ilmiyye, Beyrut, 2004. OKTAY, Hasan, Ermeni Mool likisi ve Moollar le lgili Ermeni Kaynaklar Hakknda Bir Deerlendirme, Trk Dnyas Aratrmalar, S.138, Haziran 2002, s.197217. ZGDENL, Osman Gazi, Gzn Han ve Reformlar, Marmara nv. Trkiyat Aratrmalar Enst. Yaynlanmam Doktora Tezi stanbul, 2000 REDDDN, Fazlullah b. madddevle et-Tabib el-Hemedani, Camiut-Tevarih, III, trc: Muhammed Sadk Neet, Fuad Abdlmuti es-Sayyad, Muhammed Musa Hindavi, Kahire ty.
-------------, Tarih-i Mubarek-i Gzni, ner. Karl Jahn, Geschihte Gzn-Hans aus dem Tarih-i Mubarek-i Gzni des Reid al-Din Fadlallah b. Imad al-Davla Abul-Hair, London 1940. ROUX, Jean Paul, Mool mparatorluu Tarihi, ev:A. Kazancgil-A. Bereket, Kabalc Yaynlar, stanbul 2001 RUBRUCK, Wilhelm Von, Moollarn Byk Hanna Seyahat,(12531255), ev: Ergin Ayan, Ay Kitaplar, stanbul, 2001. RUNCIMAN, Steven, Hal Seferleri Tarihi, ev: F. Iltan, c III, TTK Yaynlar, Ankara 1987 SANT-QUENTN, Simon de, Bir Kei'in Anlarnda Tatarlar ve Anadolu 12451248, Haz. Tufan Karasu, ev. Erendiz zbayolu, Dou Akdeniz Kltr ve Tarih Aratrmalar Vakf, Antalya, 2006. SOLMAZ, Grsoy, Ermeni Mverrihlere Gre Moollar, Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, say 14, Erzurum, 2000, s.214270 SPULER, Bertold., ran Moollar, ev:Cemal Kprl TTK Basmevi, Ankara 1987 SMER, Faruk, Anadoluda Moollar, Seluklu Aratrmalar Dergisi, c.I, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1970, s.1-147 SRYAN, Mihail, Vekayi-nme, trc:Hrand D. Andreasyan, (TTK Ktphanesinde bulunan baslmam tercme).Ankara 1944. TELLOLU, brahim, Dou Karadeniz Blgesinin Trk Yurdu Haline Gelmesi Hakknda Bir Deerlendirme, Turkish Studies, Vol:2/2, Erzincan, 2007, s.654664. TOGAN Zeki Veledi, Umumi Trk Tarihine Giri, Enderun Yaynlar, stanbul 1981 TURAN, Osman, Seluklular Zamannda Trkiye, Boazii Yaynlar, stanbul, 2002. URFALI MATEOS, Urfal Mateos Vekayi-nmesi (952-1136) ve Papaz Grigor'un Zeyli (1136-1162), Trc:. H. D. Andreasyan, TTK Yaynlar, Ankara 2000. VARDAN Vartabet, Mool Futuhat Tarihi Tr: M. Ayas, T.M. c IV. 1937 YUVALI Abdlkadir, lhanl Hkmdarlarnn Dinlere Bak Ve Bu Konudaki Uygulama XII. Trk Tarih Kongresi, II, T.T.K.yay. Ankara 1994, s.545553. -------------, Kurulu Devrinde lhanl-Papalk Mnasebetleri, E..E.F D., Kayseri -------------, lhanl Hkmdarlarnn Hristiyan Dnyas le Mnasebetleri, Frat nv. Sosyal Bilimler Dergisi, II/2, Elaz, 1985, s.267-277.
Mill Mcadelede Bat Anadolu Kongrelerinde Alnan Mali Kararlar

The Fiscal Decisions Taken at Congresses in the Western Anatolia during the National Movement
Hasan Ali POLAT* ZET Mtareke dneminde Kuv-y Milliyelerin ihtiyalarnn salkl bir ekilde karlanabilmesi iin Bat Anadoluda Balkesir, Nazilli ve Alaehir kongreleri toplanm ve zellikle Alaehir Kongresinde, Bat Anadoludaki direnii tek bir merkezden idare etmek maksadyla fevkalade nemli kararlar alnmtr. Bat Anadoluda gerekletirilen kongrelerde Heyet-i Merkeziyeler oluturulup, Menzil Mfettilikleri kurulmutur. Bu mfettilikler mali meselelerde byk sorumluluklar stlenmilerdir. Kongrelerde, Kuv-y Milliye birliklerinin yeme-ime, giyimkuam, silah ve mhimmat noktasnda desteklenmesi ynnde nemli kararlar alnm ve bu kararlarn titizlikle uygulanmasna allmtr. htiyalarn dzenli bir ekilde karlanabilmesi iin halktan mal ve para ba (ayni ve nakdi teberr) taleplerinde bulunulmutur. Kuv-y Milliye birliklerinin ihtiyalarn karlamaya dnk bu talepler, vatandalar tarafndan elden geldii nispette karlk bulmutur. Heyet-i Merkeziyeler, elde edilen gelirlerin suiistimalinin nne gemek iin de Menzil Mfettilii araclyla azami gayret gstermilerdir. Nihayetinde kongrelerde alnan mali kararlar, titizlikle uygulanarak Kuv-y Milliyelerin ihtiyalar, dnemin artlar gz nne alndnda olduka ileri dzeyde karlanmtr. ANAHTAR KELMELER Mali Kararlar, Kongre, Yardm, Kuv-y Milliye, Bat Anadolu ABSTRACT The congresses of Balkesir, Nazilli and Alasehir were met in the west of Anatolia to satisfy the needs of Turkish National Forces during the period of the armistice and the crucial decisions were taken especially at the congress of Alasehir in order to carry on resistance in the western Anatolia. The Central Delegations and the Post-Inspectorships were constituted at the congresses in the western Anatolia. These inspectorships assumed important responsibilities on financial matters. The important decisions were taken related to the supporting the national forces with food, clothes, weapons and military supplies and it was handled delicately to put it into practice. The good and money donation were required from the people to respond the needs
*
Okutman, Seluk niversitesi Beyehir Ali Akkanat Meslek Yksekokulu.
regularly. These demands to meet the needs the unions of the Turkish National Forces were supplied from the people as much as it was possible. The Central Delegations exerted considerably to prevent the misuse of the properties with the help of the Post-Inspectorships. As a result, the needs of the National Forces were met to the great extent by the application of the financial decisions taken at the congress carefully if the conditions of that period were taken into consideration. KEY WORDS Fiscal Decisions, Congress, Help, Turkish National Forces, the West Anatolia
Giri Osmanl Devleti, I. Dnya Savan kaybedince 30 Ekim 1918de sava sona erdiren Mondros Mtarekesini imzalad. Bu mtareke, Osmanl topraklarnn paylalmasna frsat vermesinin yannda devletin ykl srecini daha da hzlandrd. Mtarekenin yedinci maddesi ile tilaf Devletleri, gvenliklerini tehdit eden herhangi bir stratejik noktay ele geirme hakkna sahip oldular1. tilaf Devletleri yetkilileri, kendi lehlerine olan bu mtarekeyi derhal uygulamaya koydular ve 612 Kasm 1918 tarihleri arasnda anakkale Boaznn istihkmlarn ele geirdiler. 13 Kasm 1918de, birka Yunan zrhls ile birlikte tilaf Devletleri donanmalar, Dolmabahe saray nne demirlediler2. Osmanl Devletinin bakentini igal ettiler. Bylelikle tilaf Devletleri, padiah ve hkmet zerinde bask kurmu oluyorlard. Padiah ve hkmet bask altna alnnca, igaller, 1919 ylnda geniletilerek devam ettirildi. 1919da, zmir (15 Mays), Urla, Seferihisar (16 Mays), eme (19 Mays), Torbal (20 Mays), Menemen (22 Mays), Manisa, Bayndr, Seluk (25 Mays), Aydn, Tire (27 Mays) ve demi (30 Mays)i igal edildi3. tilaf Devletlerinin igalleri karsnda Bat Anadoludaki Redd-i lhak cemiyetlerinin de destekleriyle direni hareketleri ortaya kt4. Ortaya kan Kuv-y Milliyeler, igalci kuvvetlere kar silahl direnie baladlar. Zaten Anadolu halknn gerekleen/gerekletirilecek igallere silahla kar koyaca, 17-19 Mart 1919 tarihleri arasnda Aydn, Balkesir, Mula, Manisa ve Denizliden gelen temsilcilerin katlmyla zmirde toplanan Mdafaa-i Hukuk Kongresinde belirtilmiti5. zmirin Yunanllar tarafndan igal edilecei ayias zerine toplanan bu kongrede; Wilson prensiplerine dikkat ekildikten sonra z1 2
4 5
Trk stiklal Harbi I Mondros Mtarekesi ve Tatbikat (TH) (1999). Ankara: 47. Yenign, 14 Terin-i Sani 1334 [14 Kasm 1918], Nu: 71; 22 ngiliz, 12 Fransz, 17 talyan ve 4 Yunan sava gemisinden kurulu bu donanma 13 Kasm 1918de Marmaraya girerek Dolmabahe nnde demirledi. Bkz. Selahattin Tansel (1991). Mondrostan Mudanyaya Kadar, c. I, stanbul: 54. Doan Ersoy (1988). Alaehir Kuv-y Milliye Hareketinin Mal Kaynaklar, Mill Mcadelede Alaehir Kongresi (16 Austos 1985), zmir: 199; zmiri igal eden Yunanllar stanbula da talip olmulardr. Fakat ngiltere stanbulu igal hakkn kendi elinde tutmak istemitir. Mesela Rum Patrikhanesini destekleyen Eklisiastiki gazetesinde yer alan bir makalede, Rum milletinin zulmlere maruz kaldndan bahsedilmekte ve Wilson Prensiplerinden hareket ederek 1453te yaplan hakszln giderilmesi ve stanbulun tekrar Rumlara iade edilmesi istenmektedir. Bkz. Yenign, 27 Terin-i Sani 1334 [27 Kasm 1918], Nu: 84. Mcteba lgrel (1992). Balkesir Kongreleri, DA, c. 5, stanbul: 15. saf Gkbel (1964). Mill Mcadelede Aydn, Aydn: 33-34.
mirin igal edilemeyecei belirtilmi, eer zmir igal edilirse, igale silahla kar konulmas kararlatrlmt6. Mtareke dneminde, Yunanllarn Anadoluyu igal etmek istemelerine ve bunu gerekletirme ynndeki abalarna stanbul Hkmetinin sessiz kalmas, Anadolu insan nazarnda Padiah ve stanbul Hkmetinin imajn sarsmtr7. stanbul Hkmetinin bu tutumu karsnda Anadolu halk kendi bann aresine bakmaya alm, igallere kar zm yollar aramtr. Nitekim Yunan ilerleyiini durdurmak iin 27-28 Mays 1919da demi Kuv-y Milliyesi oluturulmu ve bu Kuv-y Milliye tekilat Yunanllarla etin bir mcadeleye girimitir. Bundan sonraki srete Bat Anadolunun hemen hemen her yerinde Kuv-y Milliye tekilatlar ortaya karlm, Kuv-y Milliyeler vastasyla bir Milli Mcadeleye giriilmitir8; fakat Osmanl yetkilileri, direniin memle-
Ahmet Emin Yaman (1988). Anadoluda Kongre Kararlarnda Silahl Direni Glerinin Mal Finansman ile lgili Hkmler, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, sy.1, Ankara: 88. zmirin igali hadisesi ile galeyana gelen halk, igalin geici olduu ynnde teskin edilmeye allm ve Padiah Vahdettin tarafndan bir beyanname yaymlanmtr. Bu beyannamede: Bu hl esef-i itiml zmir igali ile n takb eden vekyi-i fecann ve Anadolu vilyt- arkyesi mukadderat hakknda ie edilen rivytn efkr- ahlide hsl eyledii tesrt neticesi olup vukt ve yit- mezkreden bil-cmle efrd- ahlimizle beraber kalbimizde husle gelen tesrt pek amk ve hukk-u devlet ve milletin synet-i emrinde sarf- m-hsl- gayret etmek cmlemiz iin pek tabii ise de u n- mhimde hkmet ve millete terettb eden vazfe-i teebbst makle-i siyasiye ve ittihad- ry ummiye ile muhafaza-i hukka almaktan ibaretdir denilmekte ve lkenin iinde bulunduu durum asndan makul bir siyaset takip edilmesi gerektii dikkatlere sunulmaktadr. Bkz, Takvim-i Vekayi, 21 Eyll 1335 [21 Eyll 1919], Nu: 3651; Alemdar, 21 Eyll 1335 [21 Eyll 1919], Nu: 179-1579. Direnii gerekletiren/gerekletirecek aknc mfrezelerinin ihtiyalar, mfrezelerin en yaknnda bulunan ky veya kyler tarafndan karlanacaktr. Aknclar yasasnn mali hkmleri yledir: Mfrezelerin iaesi misafir suretiyle mntkas kurasna ait ise de hibir zaman yemek ve yatak iin beenmemezlik gibi uygunsuz bir hlt ictisr olunamaz. Zira, bu gibi hlt mesuliyeti da ve ahalinin nefretini muciptir (Madde 8). Efradn ilbas iin dmana baskn yapmak lazmdr. Eer dmandan temin edilemezse her bir neferin ilbas, hayvannn nal bir ky tarafndan temin edilmek mecburiyeti hsl olur. Fakat bu keyfiyet de yine o kyn heyet-i ihtiyariyesi ve eraf toplanr ve burada dman iinde kalan aknc mfrezelerinin hibir taraftan muavenet grmediklerinden bahsederek ve hissiyat- diniye ve milliyeleri okanarak ilbas edilecek neferin ismini syleyip ilbasnn temini rica edilmek suretiyle olur. Bu heyet tarafndan ilbas temin edildii zaman miktarn havi bir zabt varakas tutulur ve bu zabt varakas kumandan tarafndan hfz edilerek, ahaliye ve eyaya mukabil kumandan, ktip ve bir neferin mensup olduu takm ve manga kumandan mhr ve imzalarn havi birer mazbata verilir. Ve bu mazbatalar numara tahtnda kaydedilir. Aksi surette hareket mesuliyeti mstelzimdir (Madde 10). Hibir sebep ve bahane ile bir ahstan, ky ve kasabadan para talep edilemez. Yalnz erbab- hamiyyet ve vatanperveran tarafndan teberru suretiyle gnderilenler mstesnadr. Bu gibi teberruatta bulunan zevata teekkr edilmek zere isimlerinin bildirilmesi lazmdr (Madde 11). Bkz. brahim Ethem Aknc (1989). Demirci Aknlar, Ankara: 113.
keti felakete srkleyeceini vurgulamlar, btn meselelerin tilaf Devletleri ile iyi ilikiler ierisinde olmakla zlebileceini belirtmilerdir9. Mtareke dneminde memleketin ekonomisine baktmzda; ekonominin iyi bir durumda olmadn grmekteyiz. Zira devlet, XVIII. yzyldan bu yana ciddi skntlarla kar karyadr; gerilemektedir ve bu dnemde birok savaa itirak etmi, bu savalarn pek ounu da kaybetmitir. Savalar Osmanl ekonomisini alt st etmitir. Devlet yetkilileri, byk devletlerden borlar almak suretiyle ekonomiyi rahatlatmaya almlar, fakat baarl olamamlardr. Osmanl Devleti, bir mddet sonra, ald borlar deyemez hale gelince de 1881de Dyn- Umumiye daresi ortaya kmtr, bylelikle devletin gelirlerinin bir ksmna el konulmutur. Osmanl ekonomisi, I. Dnya Sava ve mtareke dneminin zor artlarnda daha da bozulmutur. Milli gelirden kii bana den pay ciddi bir ekilde azalmtr. 1919 yl itibariyle devlet, memurlarna aylk deyemez hale gelmitir. Devlet, byk bte aklar ile ba etmek zorunda kalmtr. Netice itibariyle anlalmaktadr ki; mtareke dneminde Osmanl Devleti, ekonomik bakmndan ok zayf bir devlettir10. te stikll Harbi; borlanmann, fiyat artlarnn, bte aklarnn yksek seviyede olduu, retime katlan nfusun savalar dolaysyla olduka azald ve buna bal olarak da retimin azald ve geride kalan halkn da zor artlar altnda yaam mcadelesi verdii bir dnemde vcut bulmaya balamtr. Kuv-y Milliye tekilatlarnn insan kaynan; milli ve vatani duygularla hareket eden gnlller, kylerden ve kasabalardan bir nevi askere alma eklinde toplanan kimseler, zeybekler, dada gezen ekyalar, asker kaaklar, su ileyip adaletten kaanlar, hapishaneden karlan mahkm ve zanllar, i isyan olaylarna katlp balanmak iin Kuv-y Milliyeye snanlar, igallerden yaknlar zarar grm olup da intikam iin silahlarna sarlanlar ve macera peinde koan insanlar oluturmaktayd11. Mtareke dneminde ortaya kan Kuv-y Milliye tekilatlarnn ihtiyalarnn karlanmas hususunda balangta mali kaynaa pek ihtiya duyulmazken, direnite saysal olarak her geen gn art grlmeye balaynca mali sorunlar da ortaya kmaya balamtr.
10 11
Anadoluda gerekletirilen igallere kar Kuv-y Milliye tekilatlarnn silahl direnie kalkmalar zerine Dhiliye Nazr Ali Kemal Bey, yaymlad bir tamim ile btn vilayetleri uyarmtr. Bu tamime gre; Hakikane, gasibane, gaddarane igallerden ne denli mteessir ve mnfail olunursa olsun, Hkmet-i Osmaniye bu sralarda harp ve darba tutuamaz. nk bu gn varl iin siyaseten mdafaa edebilir vaziyettedir. (18 Haziran 1335/1919), BOA, DH-KMS, 532/13. Alptekin Mderrisolu (1990). Kurtulu Savann Mal Kaynaklar, Ankara: 92-97. Adnan Sofuolu (2002). Mondros Mtarekesi Sonras Trkiyenin galine Kar Mill Direni: Kuv-y Milliye (1918-1921), Trkler Ansiklopedisi, c. 15, Ankara: 623.
Ayni ve nakdi teberr (mal ve para ba) ad altnda halktan vergiler toplanm, direniin salkl olarak yrtlebilmesi iin de yeni kaynak arayna gidilmitir12. Nitekim Bat Anadoluda toplanan Balkesir, Nazilli ve nihayet Alaehir kongrelerinde, igal kuvvetlerine kar verilen mcadelede sreklilii salamak ve milli birliklerin her trl ihtiyalarn dzenli olarak karlayabilmek maksadyla nemli kararlar alnmtr. Bu kongrelerde alnan kararlar ciddiyetle uygulamaya konulmaya allmtr. A. Balkesir Kongrelerinde Alnan Mali Kararlar Mevcut silahlarn cephelere sevk edilmesi ile depolarda silah kalmam, her geen gn oalan Kuv-y Milliye birliklerinin intizama alnmalar, beslenmeleri ve muntazam olarak sevk ve idareleri iin esasl tedbirlere ihtiya duyulmutur13. Ayrca baz komutanlarn masum halka yapm olduklar zulmlere de bir tedbir alma gereklilii domutur. Halktan ba toplanmas hususunda da belli kurallar veya yazl metinler olmad iin keyfilik ba gstermekte ve bunun da bir dzene konulmas gerekmekteydi14. Nitekim Soma, Krkaa, Ayvalk ve Akhisar cephelerinin bal bulunduu Balkesir Redd-i lhak Cemiyeti, direnii srekli hle getirebilmek, Kuv-y Milliyeyi merkeziletirmek ve mali ilerini bir dzene koymak amacyla Balkesir Kongresinin toplanmasna karar vermitir15. Bunun zerine 28 Haziran-12 Temmuz 1919 tarihleri arasnda Birinci Balkesir Kongresi toplanmtr. Hacim Muhittin arkl gibi isimlerin nclnde16 toplanan kongrede, Balkesirde bir Heyet-i Merkeziyenin teekklne karar verilmi, bu yeni teekkln, cepheler ve kazalarda ayr ayr temsil edilmeleri kararlatrlmtr. Cephedeki kuvvetlerin hangi kazalarn yardmyla beslenecekleri, Redd-i lhak Heyetlerinin yetki ve grevleri, cephelere asker sevkiyat ve takviyesi iin hangi kazalardan ne kadar askerin hangi cepheye sevk edilecekleri de bu kongrede tayin ve tespit edilmitir17. Yine bu kongre ile
12
13 14 15 16
17
Alptekin Mderrisolu (1994), Kurtulu Savann Mali Kaynaklar, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, sy.13, Ankara: 33-35. Kazm zalp (1985). Mill Mcadele (1919-1922), c. I, Ankara: 38. Blent Tanr (1998). Trkiyede Kongre ktidarlar (1918-1920), stanbul: 177. Mderrisolu (1990): 192. Ayrca Hacim Muhittin arkl kongre bakan seilmitir. Hatratnda, 9 Temmuz 1919 tarihinde kongre bakanlna seildiini u cmlelerle ifade etmektedir: Bu gn beni Reis-i Ummde yaptlar. imdi vatann btn mesuliyeti benim zerime ykleniyor Bkz. Hacim Muhittin arkl (1969). Balkesir ve Alaehir Kongreleri ve Hacim Muhittin arklnn Kuv-y Milliye Hatralar (1919-1920), Ankara: 23. zalp (1985): 38; Ayrca bkz. Dou Ergil (1981). Mill Mcadelenin Sosyal Tarihi, Ankara: 72.
silahl direni glerinin merkezilemesi ve resmi bir kimlik kazanmas yolunda da ilk ciddi adm atlmtr18. Heyet-i Merkeziye, Birinci Balkesir Kongresinin ardndan bo durmayp, cephelerin ihtiyalarnn karlanmas ve skntlarn giderilmesi iin yeni toplantlar dzenlemitir. Bu balamda, 23 Temmuz 1919da Fetvhnede yaplan toplantda Tekilat, Maliye ve Levazm heyetleri tekil edilmitir19. Tekilat, Maliye ve Levazm heyetlerinin almalar, Kuv-y Milliyenin ihtiyalarn karlamak noktasnda etkisiz kalm, masraflarn yeterli dzeyde karlanabilmesi iin yeni kaynaklarn bulunmas gerekmitir. htiyalarn daha dzenli olarak karlanmas ve mali sorunlarn giderilmesi iin ikinci bir kongrenin toplanmas gerekli grlmtr. kinci Balkesir Kongresi vatan dman igalinden kurtarmak ve Kuv-y Milliyenin ihtiyalarnn dzenli olarak karlanmasn salamak gayesiyle 26 Temmuz 1919da toplanmtr20. Hacim Muhittin Beyin bakanlk ettii kongrede ok nemli mali kararlar alnmtr21. Tm yaplanmas ile Milli Mcadelenin dnm noktalarndan biri olan kinci Balkesir Kongresinin ald kararlarn analizi ekonomik adan dikkate deer sonular ortaya koymaktadr: bu kongre ile silahaltna alnanlarn cretleri ile yiyecek ve giyecek masraflarnn nereden karlanacana varncaya kadar her eyin detayl bir ekilde karara balandn grmekteyiz. Ayrca karara balanan bu dzenlemede, eraftan bir kiinin, bir anlamda kontrol mekanizmas olmas asndan askerlerin banda gzlemci olarak bulunmas gerektii belirtilmitir. Her ile kurulu tarafndan milli orduya gnderilecek komutan ve erlere verilecek olan belgelerde olmas gereken, her askerin alm olduu eyann ve para miktarnn yazlmas karar, kongrenin, yaplacak olanlar kayt altna alma hususundaki hassasiyetini gstermesi bakmndan nemlidir22. Ayrca bu karar ile eteciliin de nne geilmek istenmektedir23. Askerin bir yerden baka bir yere gnderilmesine ve iaelerinin teminine Merkez Kurulunun araclk etmesinin kararlatrlmas, ynetimde Merkez Kurulunun etkin bir ekilde sz sahibi
18 19 20
21
22 23
Ergil (1981): 72; Yaman (1988): 89. Mcteba lgrel (1999). Mill Mcadelede Balkesir Kongreleri, Ankara: 99. Kongrenin toplanma gayesi alm olduu kararlarda yle belirtilmektedir: Kongrenin maksat ve gayesi, istihls- vatandr. Her ne suretle olursa olsun siyasetle igali nefretle reddeder (Madde 4). Bkz. arkl (1969): 112. Kongre kararlarnn tamam iin bkz. Celal Bayar (1997). Ben de Yazdm, c. 8, stanbul: 190-192; Adnan Sofuolu (1994). Kuv-y Milliye Dneminde Kuzeybat Anadolu (1919-1921), Ankara: 142146; arkl (1969): 112-115; Bu kararlarn sadeletirilmi ekli iin bkz. Mderrisolu (1990): 193-197. arkl (1969): 113-115. Yaman (1988): 90.
olmak istediini/olduunu gstermektedir. Merkezilii salayabilmek iin oluturulan Merkez Kurulu, hesaplarn dzenli olarak tutabilmek iin yeteri kadar memur altrma konusunda ve bunlara verilecek maan tayininde yetkili idi. stanbul Hkmeti tarafndan blgeden vergi olarak toplanan zahirenin zmire gnderilmesinin nlenmesi iin ihtiya duyulan tedbirleri almak, yine bu Merkez Kurulunun grevlerindendi24. Merkez Kurulunun toplanan zahirenin zmire gnderilmesinin nne gemek istemesi, zahireyi stanbul Hkmeti yerine acil olarak ihtiyac olan Kuv-y Milliye birliklerine aktarmak isteyiindendir. Bu madde zerinde biraz dnrsek; Merkez Kurulu, stanbul Hkmetinin Anadolu insanndan vergiler toplamasn haksz bir uygulama olarak grmektedir ve dolaysyla eer bir vergi toplanacaksa bunun, Anadolunun igal ediliine sessiz kalan stanbul Hkmeti tarafndan deil de, Anadoluyu igalden kurtarmak isteyen Hareket-i Milliye Redd-i lhak Heyeti tarafndan toplanmasnn uygun olacan dnmektedir, gibi bir sonu elde edebiliriz. Kongrede, ilelerin yklenecekleri giderler bir bte konusu olarak kabul edilmi, fakat dnemin artlar el vermediinden, bte hazrlama yoluna gidilemeyip yetkilerin ile heyetlerince kullanlmas ngrlmtr. Kongrede genel giderlerin, her yerin byklk ve zenginliine gre blnmesi ve bu blmlerin katlmyla karlanmas25 ve bir dahaki sefere toplanacak olan kongreye katlmn, her blgenin verecei parann yzdesi orannda yeyle gereklemesi kararlarnn alnmas, sosyal adaletin salanmas adna nemli bir admdr. Fakat alnan bu kararlarn yeterli olduunu sylemek gtr. Mesela; halktan toplanacak olan ayni ve nakdi teberrnun miktar belli esaslara balanmam, keyfi uygulamalar yine devam etmitir. Yine kinci Balkesir Kongresinde; subaylara ve erlere verilecek maa ve ikramiye ile ehitlerin ailelerine ve yarallara verilecek hediyelerin miktar ve derecesi mahallerinin tekilatnn takdirine braklyordu. Cephe gerilerinde oluturulmak istenen Menzil Mfettilikleri, kongrenin, Kuv-y Milliyenin ihtiyalarnn dzenli olarak karlanmas adna att
24 25
arkl (1969): 114-115. Kongre kararlarnda her ilenin yklenecei giderler yle aktarlmaktadr: Masarif-i ummiyenin, her yerin cesamet ve serveti nisbetinde taksim edilmesi mnasib grlm ve neticede Balkesir kazas masarif-i ummiyenin %21ine Edremit %17sine, Burhaniye %7sine, Balya %4ne, Bandrma %10una, Gnen %6sna, Sndrg %4ne, Grdes %4ne, Soma %5ine, Bergama %2sine itirak etmesi takarrur etmitir. (Madde 14). Bkz. arkl (1969): 114; Dikkat edilirse yukardaki yzdelerin toplam seksen (80) kmaktadr. Sabahattin Seleke gre; yukardaki maddede eksiklik vardr ve geride kalan %20yi karlayacak ileler bu listeye alnmamtr. Bkz. Sabahattin Selek (1970). Mill Mcadele Ulusal Kurtulu Sava-, c. I, stanbul: 263; Alptekin Mderrisolu ise bu geride kalan %20yi dier ileler olarak belirtir. Bkz. Mderrisolu (1990): 198.
nemli admlardan birisidir26. Bu karar ile mcadelede sreklilik salanmas amalanmtr. kinci Balkesir Kongresinden sonra Bat Anadoluda Alaehir Kongresi toplanm, direniin birletirilmesi adna nemli admlar atlmtr. Alaehir Kongresinin toplanma gerekesi ve ald kararlar ileride ayrntl bir biimde ele alnacandan burada sadece ismini zikretmekle yetineceiz. Bizim burada belirtmek istediimiz husus Alaehir Kongresinden sonra Balkesirde tekrar bir kongrenin toplanmasna ihtiya duyulmu olduudur. Nitekim Alaehir Kongresi kararlar nda yeniden bir durum deerlendirmesi yaplmas uygun grlm ve kongre heyeti ilk toplantsn 16 Eyll 1919da gerekletirmitir27. nc Balkesir Kongresine bakld zaman kongrenin hitap ettii evrenin olduka geniledii grlmektedir: Bilecik dhil btn Bursa vilayeti temsilcileri, zmir kuzey cephelerinin siyasi ve askeri kanatlaryla Marmara Denizine ve anakkaleden Eskiehir hududuna kadar olan btn blge sakinleri temsilcilerinin kongreye itirak etmeleri bunun en bariz delilidir28. nc Balkesir Kongresinin ve kararlarnn ayrca bir kayd yoktur. Bu kongre hakkndaki btn bilgiler Hacim Muhittin arklnn hatratna dayanmaktadr29. Kongre heyeti, ilk olarak, cephelerdeki tekilat kadrosu hakkndaki neriyi grp kabul etmitir. Kongrede, her cephede, milli bir alay bulundurulmas ve bu alayn iskeletinin daima hazr tutulmas kararlatrlmtr. Alnan kararlara gre; sava baladnda taburlar ve blkler hzl bir ekilde rgtleneceklerdir. Cephelerde sknet hsl olunca da, her bir blkte krk kii bulunacak, blkten bir tabur, taburdan da bir alay oluacaktr. Cephedeki efrat birer ay nbetlee grev yapacaktr. Cephe tekilatnn nemli bir zellii, cephede tutulan asker saysn en aza indirecek esnek bir rgtlenmenin seilmesidir. Nitekim bilinmektedir ki, direniin srdrlebilmesi iin, mali ynden destein de devam etmesi gerekmektedir. Bu anlamda tarmsal retimin devamllnn salanmas arttr. Uzun sren savalar Anadoludaki erkek nfusunun azalmasna sebep olmutur. Nbetlee askerlik sisteminin uygulanmasyla hem ta-
26 27
28 29
arkl (1969): 113-115. Bu kongre Hacim Muhittin arklnn hatratnda kinci Balkesir Kongresi olarak gemektedir. Bkz. arkl (1969): 58. lgrel (1999): 123. lhan Tekeli-Selim lkin (1989). Egedeki Sivil Direniten Kurtulu Savana Geerken Uak Heyet-i Merkeziyesi ve brahim (Tahtakl) Bey, Ankara: 208.
rmsal retimin devamll salanmaya allacak, hem de sava olmad zamanlarda askerlerin terhis edilmesi suretiyle tasarruf elde edilecektir30. Kongre delegeleri, 19 Eyll 1919 tarihli toplantsnda Menzil Tekilat ve Vezif Talimatnamesini kabul ettiler. Bu talimatnamede, geni yetkilerle donatlan Menzil Mfettiliklerinin grevleri detayl bir ekilde bildiriliyordu. Subaylara ve erlere verilecek olan gnlk erzak miktar dahi ayrntl olarak tespit edilmiti. aenin harcanmasnn nasl denetlenecei ve hesaplarn nasl tutulaca da yine bu talimatnamede ayrntl olarak gsterilmekteydi31. Birkan ele aldmz bu talimatname hkmleri, kongre heyetinin, Anadolu insanndan bin bir zorluklarla toplad balarn, amacna uygun olarak kullanlmas hususunda ne kadar hassas davrandnn aikr delilidir. nc Balkesir Kongresinden sonra Heyet-i Merkeziye, halktaki milli heyecan artrmak ve Kuv-y Milliye bilincini glendirmek maksad ile bir de gazete yaymlanmasna karar verdi. Bunun zerine 16 Kasm 1919 tarihinden itibaren zmire Doru gazetesinin yaymlanmasna baland32. Drdnc Balkesir Kongresi, Anzavur olay ve Milne Hatt meselesinin bir sorun olarak ortaya kt ve Yunan saldrlarnn artt bir srada 19 Kasm 1919da topland33. Bu sebepledir ki, kongre, Anzavur olay ve Milne Hatt meselesi zerine younlat. Bu kongre ile ilgili nemli bir husus da; Mustafa Kemal Paa hareketine kar bamszln srdrerek Redd-i lhak adn tayan hareketin, bu kongrede, Mdafaa-i Hukuk Cemiyetine katlarak, bu ad almay kabul etmesidir. Bylece Anadoludaki direniin, merkezi bir tekilat hlini almas ynnde nemli bir adm atlmtr34. Drdnc Balkesir Kongresi ile Beinci Balkesir Kongresi arasndaki 1919un Aralk ve 1920nin Ocak aylarnda memlekette iddetli bir k gemekteydi. Dmana baskna giden Kuv-y Milliye birliklerinin klk giysi ihtiyalar artmt. Heyet-i Merkeziye, Hedy-y itiye adnda bir yardm kampanyas oluturdu. Yardmlar toplamak iin de Hac Kmile Hanm ile Zeynep Ha-
30
31
32 33 34
Ahmet Aydn Bolak (1988). Mill Mcadelede Balkesir Kongreleri, Mill Mcadelede Alaehir Kongresi (16 Austos 1985), zmir: 86; arkl (1969): 222; Tekeli (1989): 209-221. Menzil Tekilat ve Vezif Talimatnamesi hkmlerinin tamam iin bkz. arkl (1969): 225229. zmire Doru, 16 Terin-i Sani 1335 [16 Kasm 1919], Nu: 1; Tanr (1998): 121-122. Sofuolu (1994): 227. Tekeli (1989): 234.
nm grevlendirdi. Bu yolla Kuv-y Milliye birliklerinin klk ihtiyalarnn giderilmesine alld35. Bu arada Anzavur isyannn tekrar ba gstermesi, Yunan cepheleriyle yeteri kadar ilgilenilememesine sebep olmu ve cephelerde birtakm olumsuzluklar meydana gelmitir36. Alnan btn nlemlere ramen Kuv-y Milliyece, Dyn- Ummiye ambarlarna el konulmasna devam edilmitir. Bu sorunlara zm retmek iin bir kongre toplanmas uygun grlm ve bu gaye ile Beinci Balkesir Kongresi 10 Mart 1920de toplanmtr37. Beinci Balkesir Kongresinde ok nemli mali kararlar alnd38. kinci Balkesir Kongresinden itibaren yaplmak istenen fakat yaplamayan bte, bu kongrede hayata geirilmeye alld. Btede, giderlerin 300.000 lira tutarnda olaca tahmin edildi39. Gelir kaynaklarn; belediye btelerinde tahmin edilen gelirlerin fazlasnn yars, mezbaha ve Pazar vergilerinin bir misli fazla toplanarak Kuv-y Milliyeye verilmesi, her nbetleme iin 100 lira toplanlmas ve tccar mallarndan toplanan Oktruva vergisi oluturmaktayd40. Yaplan bu bte ile direni hareketine dzenli ve srekli gelir salanmaya allmtr. Kongre heyeti, hkmettii sahada mali hususta stanbul Hkmeti yerine kendisini yetkili grmektedir. Bu kongre ile ayni ve nakdi teberr yannda, baz vergilerin de toplanlmasna baland grlmektedir41. Yine bu kongre kararlarna gre; her ile, Merkez Kuruluna ayda 7.000 lira gndermekle ykml tutulmaktadr42. Ky ve mahallelerdeki Heyet-i darenin, idari vazifeleri de,
35
36 37 38
39 40
41 42
Ahmet Aydn Bolak (1990). Balkesir Heyet-i Merkezyesinin Karar Defteri, Mill Mcadelede Balkesir, stanbul: 95; lgrel (1999): 203. zalp (1985): 102. Sofuolu (1994): 298-299. Kongre kararlarnn tamam iin bkz. Sofuolu (1994): 300-304; Tekeli (1989): 238-243; Mali kararlarn sadeletirilmi ekli iin bkz. Mderrisolu (1990): 240-242. Tekeli (1989): 242. Oktruva=Giri Vergisi: Bir yerleim birimine giren kii ya da mallardan yerel idarelerce alnm, Anadoluda ayakbast paras ve oktruva olarak da bilinen vergi., Bkz. (http://tdkterim.gov.tr/bts Eriim Tarihi: 02.01.2012); Tccarlardan toplanacak vergi ile ilgili olarak yle denilmitir: Aada yazl tccar mallarnn ithalat ve ihracatlarndan muayyen bir resim alnacaktr. Bu okkasndan 1 kuru, sair zahireler 20 para, susam ve pirin 2 kuru, fasulye ve mercimek 1 kuru, ttn 5 kuru, afyon 50 kuru, zm 2 kuru, incir 60 para, eker 2 kuru, palamut kantarna 2 kuru, badem ii okkasna 10 kuru, ceviz ii 6 kuru, ac badem 6 kuru, bal 5 kuru, ivi ve demir 20 para ksele 10 kuru, gaz (sand) 2 kuru, zeytinya (okkasna) 3 kuru (Krkaa ve Akhisar mstesna), iplik paketine 10 kuru, manifatura byk balya 500 kuru, kk balya 300 kuru, yumurta tanesine 5 para, ispirto kilosuna 50 kuru, rak vesair mskirat okkasna 100 kuru ve dier eya iin mahallin tayin edecei miktar (Madde 28/4). Bkz. Tekeli (1989): 242-243. Mderrisolu (1990): 243. Tekeli (1989): 240.
cephelere lzumlu miktar efrat sevk etmek ve ahaliden para toplamaktr43. kinci Balkesir Kongresinde kabul edilen her kazann belli oranlarda umumi masraflara katkda bulunmas karar da yinelenmitir44. Cephaneyi israf edenlerin beher fiek bana bir gn fazladan hizmet grmeleri, daimi efrattan ise 25 kuru cezaya arptrlmas hakkndaki karar45, elde bulunan mhimmatn ne kadar dikkatli sarf edilmeye alldnn gstergesidir. Bylesi bir kararn kongrede alnmas, kongre heyetinin, milli mcadelenin ekonomik olarak da ykn srtlayan Anadolu insann ne kadar dndnn bir gstergesidir. Bu titizlik, Kuvy Milliye birliklerinde grev alanlara verilecek maa miktarlarnn tayini hususunda da gze arpmaktadr. Birliklere, rtbe ve grevlerine gre 900 ila 4.000 kuru arasnda aylk verilmesi kabul edilmitir46. B. Nazilli Kongrelerinde Alnan Mali Kararlar Yunan saldrlarn durdurmak iin Kkte kurulan cephede olduka byk bir kuvvet toplanmt. Denizlide kurulan Heyet-i Milliye bu cephenin geri desteini karlamak iin elinden geleni yapyorsa da yeterli olmuyordu. Direniin tm yknn bu yre halk tarafndan karlanmasna da imkn yoktu. Direniin mali adan finanse edilmesi noktasnda btn yre halknn eit artlarda direnie katkda bulunmalarn salamak amacyla bir kongrenin toplanmasna ihtiya duyulmaktayd. Gneybat Anadoluda belli bir dzen kurulamay dolaysyla da, baz efeler, kuvvetlerinin ihtiyalarn zorla para ve iae toplama gibi yollarla karlyorlar, bu durum Kuv-y Milliye birliklerinin halkla olan ban zayflatyordu47. Yine, dmana kar birbirinden bamsz olarak arpan Kuv-y Milliye birliklerinin bir at altnda toplanmas ve mcadele-
43
44
45 46
47
Heyet-i darenin idar vazifelerine gelince; cepheye lzumu miktar efrat sevk etmek ve ahaliden para toplamaktr. Bunun iin de Maliye ve Tekilat ksmlarna ayrlr. Heyet-i idare ve eraf ve agniyaya ahsan ve kyler ile mahallerde ahsan ve toptan tevzi edecei paralar mazbata mukabilinde tahsil eder. Heyet-i Merkeziye azalar asgar 60 lira olmak zere maa alrlar (Madde 9). Bkz. Tekeli (1989): 239. Her kaza umum masraflara aadaki nispet dairesinde itirak edecektir. Bursa %30, Balkesir %14,8, Bandrma %8 vs. (Madde 29). Bkz. Tekeli (1989): 243; kinci Balkesir Kongresinde Balkesirin pay %21, Bandrmannki ise %10 idi. Bkz. arkl (1969): 114. Tekeli (1989): 242. Tekilat Kadrosu Aylklar: Alay Kumandan 4.000 kuru, Alay Kumandan Muavini 3.000 kuru, Tabur Kumandan Muavini 2.500 kuru, Blk Kumandan 2.500 kuru, Blk Kumandan Muavini 2.000 kuru, Takm Kumandan (subay ise) 2.000 kuru, Takm Kumandan (subay deilse) 1.000 kuru, Menzil Mfettii 3.000 kuru, Sabit Erler 900 kuru, Mdafaa-i Hukuk Ktalar Muhafz Svari Reisleri ve Heyet-i Merkeziye Svarilerine 350 kuru, Heyet-i Merkeziye Svari Reislerine 4.000 kuru (Madde 30). Bkz. Sofuolu (1994): 304; Mderrisolu (1990): 242. Tekeli (1989): 179; Birinci Nazilli Kongresinin amac, kongre kararlarnn ikinci maddesinde yle izah edilmektedir: Heyet-i Milliyelerin teekklnden maksat ve gaye igal altnda bulunan yurdumuzun Yunan tecavznden masun bulundurulmas iin siyas, idar ve fiil mdafaada bulunmak ve hkmetin bu ynde vukubulacak teebbsatna yardmc olmaktr. Bkz. Gkbel (1964): 372.
nin yekvcut bir ekilde gerekletirilmesi uygun grlmekteydi. Bu maksatlarla 6 Austosta Aydn, Denizli ve Muladan gelen temsilcilerin katlmyla toplanan Birinci Nazilli Kongresi olduka ayrntl mali kararlar ald48. Kuv-y Milliyenin mali ve idari dzenini kurmak iin birok karar alan Birinci Nazilli Kongresi delegelerinin, zellikle halktan toplanacak balar mevzuunda adaleti temin etmek iin, balarn miktarnn ihtiyar heyetleri ve bilirkiilerin grleri nda belirlenmesini kabul etmeleri, olduka iyi bir rgtlenmenin ierisine girildiinin delilidir. Kongre ile cephelere yeteri kadar asker toplama ve sevk etme, bunlarn silahlandrlmas ve iaeleri gibi ykmllkler Heyet-i Milliyelerin grevleri arasnda saylyordu. Heyet-i Milliyelerin denetimi iin mfettilerin grevlendirilmesi ve bu mfettilerin yalnzca kongreye kar sorumlu olmas, kongrenin, Heyet-i Milliyeleri denetimi altnda tutmak ve keyfi uygulamalarn da nne gemek istediini gstermektedir. Esnaftan 100 lira bata bulunanlarn ay sre ile askerlik hizmetinden muaf tutulmas Kuv-y Milliyenin acilen paraya ihtiyac olduunun bir gstergesidir. Bu uygulama ile hem esnafn bata bulunmas, hem de retimin devamllnn salanmas amalanmaktadr. Heyet-i Milliyelerce toplanan balarn fazlasnn derhal genel merkeze gnderilmesine ilikin kanunla ihtiya fazlasnn, ihtiyac olan cephelere veya blgelere aktarlmas amalanmaktadr. Heyet-i Milliyelerin cephedeki askerlerin ailelerinden ihtiyac olanlara yardm etmeyi bir grev olarak kabul etmeleri, Heyet-i Milliyelerin asker ailelerine sahip ktn gstermektedir49. Birinci Nazilli Kongresi, stanbul Hkmetini hi hesaba katmamas, askeri ynden btn ihtiyalarn halktan salama yoluna gitmesi, silahaltna alma, cezalandrma ve vergilendirme gibi devlete ait vazifeleri kendi zerine almas bakmlarndan bir tr kural koyucu organ ya da halk ihtilal konseyi zellii tamaktadr50. Kongrenin stanbul Hkmetinden tek istedii ey; ierilere g edenlerle, cephede arpan askerlerin ailelerinden ihtiyac olanlara datlmak zere, aar ambarlarndaki hububatn Heyet-i Milliyeler emrine verilmesidir51. Dolaysyla stanbul Hkmetinden istenilen ey askeri deil, sosyal amalara ynelik bir desteklemedir.
48
49 50 51
Kongre kararlarnn tamam iin bkz. Esin Day (1998). Nazilli Kongreleri (1919), Erzurum: 7074; Gkbel (1964): 372-375. Kongrenin ilgili kararlar iin bkz. Gkbel (1964): 373-374. Mderrisolu (1990): 203-204; Tanr (1998): 153. Gkbel (1964): 373-374.
Birinci Nazilli Kongresinden sonra toplanan Alaehir Kongresi, Bat Anadoludaki direniin birletirilmesi adna olduka mhim kararlar almt. Alnan bu kararlarn Gneybat Anadoluda da uygulamaya konulabilmesi iin, yeni bir kongrenin, bu kararlar deerlendirip kabul etmesi ve uygulamaya koymas gerekmekteydi. Yine, cephedeki kuvvetlerimizin ilbas ve iaelerinin52 temini ve cephenin insan, malzeme ve mhimmat ikmalinin zamannda yaplabilmesini salamak iin cephe gerisinde btn bu ileri belli bir dzene koyacak bir tekilata ihtiya duyulmakta idi. Yani, Heyet-i Merkeziyenin derhal kurulmas gerekmekteydi53. Bu ahval zere 19 Eyll 1919da toplanan kinci Nazilli Kongresi btn bunlar etraflca deerlendirmi, Alaehir Kongresi kararlarn mahallin artlar gz nnde bulundurularak uygulanmak zere kabul etmitir. Alaehir Kongresi kararlarnn Nazillide kabul edilmesi ile Bat Anadoludaki direniin bir merkezden idaresi byk lde salanmtr. kinci Nazilli Kongresinde merkezi Nazillide olmak zere bir Heyet-i Merkeziye tekil edildi ve Gneybat Anadolu bu Heyet-i Merkeziyeye baland54. Askerlik grevini yerine getirmek iin silahaltna arlanlardan 150 lira bata bulunanlarn ay sre ile tecillerine karar verilmesi, daha sonra da aylk sre iin alnacak olan miktarn Heyet-i Merkeziye tarafndan 200 liraya karlmas Heyet-i Merkeziyenin cephenin ihtiyalarn karlamak iin acilen paraya ihtiya duyduunun bir gstergesidir. Kongrede kabul edilen Heyet-i Merkeziye Vezaifi adl talimatname ile de Heyet-i Merkeziyenin grevleri belirlendi. Buna gre; kumandanlar cephenin ihtiyalarn silah, mhimmat, ilbas, iae vs.- merkeze bildirecek, merkez de en ksa zamanda bu ihtiyalarn giderilmesi iin almalar yrtecekti. Yine Heyet-i Merkeziye, igalcilere kar yaplmakta olan mcadelenin ihtiyalarn karlamak maksadyla toplanacak olan balar, sancak ve kazalara gre tespit edecek ve duruma gre ba miktarnn azaltlmas veya oaltlmas sonucu alnacak kararlar gerekli mahallere bildirecek-
52
53
54
lbas: giydirme, giydirilme, rtme, rtlme. ae: Yaatma, geindirme, geindirilme, besleme. Yedirip iirme, bakma. Bkz. Ferit Develliolu (2005). Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lugat, Ankara: 427, 401; (http://tdkterim.gov.tr/bts Eriim Tarihi: 02.01.2012). Stk Aydnel (2002). Gneybat Anadoluda Kuv-y Milliye Harekt, Ankara: 318; Tekeli (1989): 218. Kurulan Heyet-i Merkeziyenin hitap ettii evre olduka genitir: Nazilli, Denizli, Burdur, Isparta, Antalya, Mula, Milas, ine, Karacasu, Bozda, al, Tavas, Karaaa, Dinar, ivril, Sarayky, Buldan, Sandkl, Uluborlu, Yalva, Eridir, Tefenni, Elmal, Turgutili, Ka kazalaryla Honaz, Gnay, Kadky, Bademiye, Kuyucak, Apa, Aka, Yenipazar, Balyambol, Sultanhisar, Kelas, Dalama, nevahisi ve bilahere iltihak edecek olan mahaller bir saha itibariyle bunlarn muhasasalas olmak zere imdilik Nazillide ve indelicap baka bir mahalde bulunmak zere mntehap bir Heyet-i Merkeziye tekil edilecektir (Madde 1). Heyet-i Merkeziyenin Suret-i Tekili hakkndaki maddelerin tamam iin bkz. Celal Bayar (1997). Ben de Yazdm, c. 7, stanbul: 201-202; Day (1998): 91-93.
ti. Liva ve kazalarn cephelere yapm olduklar ayni ve nakdi balar, liva ve kazalar iin tanzim edilen cetvellerde kayt altna alnacakt. Heyet-i Merkeziye, cetvelleri inceleyip bata bulunmayan liva ve kazalar tespit edecek ve bunlardan alaca balarla da, dzenli olarak ba yapan liva ve kazalarn yklerini hafifletecektir. Yine bu talimatname ile liva ve kazalar her ay gelir ve masraflarn Heyet-i Merkeziyeye bildirmekle ykml tutuluyorlard. Kylerin dahi bu bilgilendirmeye itirak etmesi gstermektedir ki, kurulan Heyet-i Merkeziye, merkezi otoritesini gl tutmak istemektedir. Kaza ve kylerdeki Heyet-i Milliyeler, halk tarafndan yaplacak balarda, ba yapann isminin ve miktarnn yazl olduu bir defter tutmakla ykmlydler55. Burada da grld gibi Heyet-i Merkeziye suiistimallerin nne gemek istemektedir. Ayrca kurulan bu Heyet-i Merkeziye; Maliye, Levazm, Tekilat, Shhiye ve Tefriat Encmenleri oluturmak suretiyle ihtiyalarn tez elden temini iin i blmne gitmitir. kinci Nazilli Kongresinde, yeni teekkl eden Heyet-i Merkeziyenin 1 Ekim 1919da Nazillide toplanmas kararlatrlmt. Nitekim buna dayanarak biraz gecikmi de olsa Heyet-i Merkeziye 6 Ekim 1919da topland. Yaplan bu toplantnn bir kongre niteliinde olup olmad hususunda deiik grler mevcuttur56. Nihayetinde bizim esas maksadmz; bu toplantnn bir kongre olarak deerlendirilip deerlendirilemeyeceinden ziyade, konumuz gerei alm olduu mali kararlardr. Yaplan bu kongrede Heyet-i Merkeziye Nizamname-i Dhilisi ad ile bir i ynetmelik oluturulmutur. Yine bu kongrede Maliye Encmeni Nizamnamesi ile de mali konularda dzenlemelere gidilmitir. Buna gre; Heyet-i Merkeziyenin emrinde bulunmak, direniin srekliliini salamak amacyla nakit temin etmek, bir reis ve iki mdrden mrekkep bulunmak ve Sarfiyat ve Makbuzat ubelerinden olumak zere bir Heyet-i Maliye teekkl etmitir. Makbuzat ubesi her Heyet-i Milliyenin verebilecei miktar tespit etmekle ve datm yaplan paralarn gelen ve gelmeyen miktar hakknda Heyet-i Merkeziyeye bilgi vermekle ykml idi. Yine bu ube ayni balarn
55 56
Kongrenin ilgili kararlar iin bkz. Bayar (1997). c. 7: 201-204; Day (1998): 89-96. Yaplm olan bu toplant Gkbelin eserinde Nazilli Heyet-i Merkeziyesinin ilk toplants olarak gemekte ve bu eserde nc bir Nazilli kongresinden bahsedilmemektedir. Bkz. Gkbel (1964): 379; Albayrak ise Heyet-i Merkeziye 6 Ekim 1919 tarihinde Redd-i lhak Harekt- Milliye Heyet-i Merkeziye Nizamnme-i Dhilisi ad ile bir i ynetmelik hazrlamtr. Bu ynetmeliin hazrland toplant, baz kaynaklarda nc Nazilli Kongresi olarak adlandrlmaktadr. Oysa bu toplant, bir kongre niteliinde olmayp, yalnzca Heyet-i Milliye yelerinin katlm ile gerekleen olaan bir kongredir demektedir. Bkz. Mustafa Albayrak (1998). Mill Mcadele Dneminde Bat Anadolu Kongreleri (17 Mart 1919-2 Austos 1920), Ankara: 116; Esin Day ise Nazilli kongreleri zerine yapm olduu almasnda bu toplanty nc Nazilli Kongresi olarak ele almakta ve deerlendirmektedir. Bkz. Day (1998): 103-104.
sarf edilmeyen fazlasn da zarara uramamak iin paraya evirecekti. Bedelli askerliin karl olan paray da yine bu ube toplayacakt. Sarfiyat ubesi de masraflar, Levazm Heyetine her ay gsterilen tasdikli senetlere dayanarak zel bir deftere kayt ettikten sonra bunu Encmen Reisine sunmakla grevli olacakt. htiya duyulduunda ise heyetten birinin istei zerine kararname karlnda harcamada bulunabileceklerdi57. Ayrca bu kongrede stihbarat Encmeni Tekilat vazifeleri, Tekilat Encmeni, Shhiye Encmeni ve Teftiat Encmeni Nizamnameleri kabul edildi. Teftiat Encmeni, nizamnamesine gre; merkez ve ubelerin btn hesap ilerinin nizamnamelere uygun olup olmadn kontrol edecekti. Yine bu encmen, ayni ve nakdi balarn herkesin btesine uygun olarak pay edilip edilmediini, satn alma ilemlerinin alnan kararlara uygun olup olmadn ve gereksiz harcamalarn yaplp yaplmadn denetlemekle ykmlyd. Ayni ve nakdi balarn zamannda hazrlanp gerekli yerlere gnderilmesini de kontrol ve takip edecekti. Tefti Heyeti yapaca almalarda suiistimali grlen Heyet-i Milliye yelerini, hatta heyetin tamamen deitirilmesini Heyet-i Merkeziyeden isteyebilecek, nihai karar Heyet-i Merkeziye verecekti58. nc Nazilli Kongresinde oluturulan nizamnamelerden bir dieri de Levazm Encmeni Nizamnamesidir. Levazm Encmeni cephede ve cephe gerisinde kurulan Kuv-y Milliye dare heyetlerinin ihtiyalarnn dzenli olarak karlanabilmesi iin oluturulmutu. Levazm Encmenine bal olarak teekkl eden ae ubesi, merkezin iae ihtiyacn temin ve Nakliye ubesi araclyla dare heyetlerine sevk etmekle ykml idi. Mbayaat ve Frhat yani satn alma ileriyle uraan komisyon; Tehizat ubesi Mdr, ae Mdr, Maliye Encmeninden bir ye ve Heyet-i Ummiyenin karar ile dardan seilen iki kiiden olmak zere be kiiden oluuyordu. Bu komisyon ae Mdrnn emrinde almaktayd59. Dikkatle bakldnda grlmektedir ki, Heyeti Ummiyenin karar ile yelerden ikisinin dardan seilmesi ile hem halkla olan ban kuvvetlenmesi amalanm hem de mali hususlarda halkn aklnda phe olumamasna allmtr. Ayrca elde mevcut olan btn erzak ve ihtiya maddelerinin korunmasndan Ambar Memuru, mal, davar ve koyunlarn otlatlmas, korunmas ve da-
57 58 59
lgili maddeler iin bkz. Bayar (1997). c. 7: 204-206; Day (1998): 105-117. lgili maddeler iin bkz. Bayar (1997). c. 7: 207-210; Day (1998): 117-129, 134-141. Levazm Encmeni ile ilgili hkmler iin bkz. Day (1998): 129-132.
tlmasndan da Mevai Memuru sorumlu idi. Yine bunlar da ae ubesine balydlar60. Grld gibi nc Nazilli Kongresi kendi i ynetmeliini, btn ayrntlar hesap ederek oluturmutur. Buna delil olarak olduka ayrntl bir iblmne gitmi olmasn gsterebiliriz. Halktan toplanacak balar hususunda da belirleyici kararlar almas, sosyal adaletin gzetilmeye alldnn/gzetildiinin iaretidir. C. Alaehir Kongresinde Alnan Mali Kararlar kinci Balkesir Kongresi ile Bat Anadolunun kuzeyi, Birinci Nazilli Kongresi ile de gneyinde Kuv-y Milliyenin sevk ve idaresi hususunda olduka dzenli bir tekilatlanmaya gidilmiti. Fakat bu kongreler birbirinden bamsz olarak toplanmt. Yani Bat Anadoludaki direni, tmyle merkezi bir yapya kavumu deildi. te, gney ve kuzeydeki direnii birletirmek ve tm Bat Anadoluyu tek bir merkezden idare etmek maksadyla 16 Austos 1919da Alaehir Kongresi topland. Alaehir Kongresinin alm olduu kararlar, tm Bat Anadolunun rgtlenmesini salamaya almas ve bu kongreden sonra toplanan nc Balkesir Kongresi ve kinci Nazilli Kongresi delegeleri tarafndan da kabul edilmesi ve uygulamaya konulmas bakmndan byk neme sahiptir61. kinci Balkesir Kongresinde alnan zahirenin zmire gnderilmesinin men ynndeki karar62 bu kongrede tekrar grlm ve zahirenin zmire gnderilmesini yasaklamann bir yarar salamayaca, aksine kt sonular dourabilecei, bu yzden de Harekt- Milliyenin bu konuyla uramamas gerektii hkmne varlmtr63. Muhtemelen, kinci Balkesir Kongresinde alnan kararn uygulanmasnda baz suiistimaller grlm ve Alaehir Kongresi delegele-
60
61
62 63
Day (1998): 130; Mev: davar (koyun, kei) ve mal (kz, inek) gibi hayvanlar. Bkz. Develliolu (2005): 634. Ali Fuat Paa, Alaehir Kongresinin kymeti hakknda unlar sylemektedir: Sivas Kongresinden evvel vilyat- arkiyede olduu gibi Yunan tecavzne uram olan Balkesir, Saruhan (Manisa), Aydn, Denizli livalaryla Alaehir ve Uak havalisinin ihtiva ettii mntkaya mnhasr kalmak zere Alaehirde bir kongrenin itima teebbs lzumlu ve faydal grlmt. nk oralarda ayr ayr kongreler yapmak ve ayr ayr idareler tesis etmek temayl vard. Bu hal infirad bertaraf etmek ve bilahare Sivas Kongresiyle zmir tekilt ve kuv-y milliyesini kolaylkla anlatrabilmek ve bu sayede henz Garb Anadoluda teesss edememi olan vahdet hareketini temin edebilmek nokta-i nazarndan Alaehir Kongresinin pek ok kymeti vard. Bkz. Ali Fuat Cebesoy (2002). Kuv-y Milliyenin Yz, stanbul: 116. kinci Balkesir Kongresinde alnan ilgili karar iin bkz. arkl (1969): 114. Alaehir Kongresinde alnan ilgili karar iin bkz. arkl (1969): 208; Enver Konuku (1999). Alaehir Kongresi (16-25 Austos 1919), Ankara: 195.
ri, keyfi davranlarn nne gemek maksadyla nceki karar yeni bir karar karmak suretiyle yrrlkten kaldrmtr. Cephelerin ihtiyalarnn dzenli olarak karlanabilmesi iin nakliye konusunda sorun olmamas gerekmektedir. Nitekim kongrede, Harekt- Milliyenin tama ilerine yardm edilmesi ve tama cretlerinin drlmesi gibi hususlarda demiryolu irketinin yardmna bavurulmasna karar verilmitir64. Alaehir Kongresi cephe rgtlenmesini daha dzenli hle getirmek iin tekilat kadrosu tespit etmitir. Buna gre her cephede milli bir alay bulunacak ve bu alayn iskeleti daima hazr tutulacakt. Mcadele balad anda blkler ve taburlar hzl bir ekilde rgtlenip yerlerini alabileceklerdi. Cephelerde sknet hsl olduu zamanlarda bir blk krk kiiden oluacakt. takmdan bir blk, blkten bir tabur ve taburdan da bir alay teekkl edecekti. Cephedeki efrat birer aylk nbetleme ile grev yapacaklard. Grld gibi Alaehir Kongresinde cephede olduka esnek bir rgtlenmeye gidilmeye allmtr. Cephedeki askerlerin, sknet zamanlarnda nbetlee olarak askerlik vazifelerini ifa etmelerinin en byk sebebi, cephe ihtiyalarnn karlanmas noktasnda grlen mali skntdr. Bilindii gibi bu dnem; uzun sren savalar sonucunda halkn yorgun dt bir dnemdir. Bu uzun sren savalar sebebiyle de Anadoludaki erkek nfusunda byk oranda azalma grlmtr. Oysa dzenli/organize bir mcadele yapabilmenin artlarndan birisi de tarmsal retimde sreklilii salamaktr. nk gerek Kuv-y Milliyecilerin gerekse de vatandalarn yiyecek ihtiyalarn salkl bir ekilde karlayabilmek iin tarmsal retim bir mecburiyettir. te tam bu noktada nbetlee askerlik sistemi ile hem tarmsal retimin devamll salanmaya allm hem de geici olarak da olsa terhis ile cephede tasarruf elde edilmesi amalanmtr. Tekilat Kadrosu talimatnamesinde, hem kaza ve nahiyelerde yaplacak olan balar toplamak hem de ilgili kaza ve nahiyelerin gvenliklerinin temini iin, Redd-i lhak Heyetlerinin emrine belli sayda grevli istihdam edilmesi kararlatrlmtr65. Talimatnamede belirtilen bir dier husus; Milli Tekilat kadrosunun aylk olarak alaca cretlerin, kadrosuna gre 600 ila 4.000 kuru arasnda denmesinin kararlatrlmasdr66.
64 65 66
arkl (1969): 208. Tekilat Kadrosu kararlar iin bkz. arkl (1969): 222-224. Mill Tekilat Kadrosu ehriyesi: Alay Kumandan 4.000 kuru, Alay Kumandan muavini 3.000 kuru, Tabur Kumandan 3.000 kuru, Tabur Kumandan muavini 2.500 kuru, Blk Kumandan 2.500 kuru, Blk Kumandan 2.500 kuru, Blk Kumandan Muavini 2.000 kuru, Takm Kumandan 2.000 kuru, Menzil Mfettii 3.000 kuru, Menzil katibi 2.000 kuru, Anbar memuru 2.000 kuru, Menzil heyeti azalar beherine 2.500 kuru, Doktor 2.500 kuru, Hastahane katibi 2.000 kuru, Redd-i
Alaehir Kongresinde Kuv-y Milliye birliklerinin iae ve geri hizmetlerinin aksamadan karlanabilmesi iin her cephede bir Menzil Mfettilii oluturulmasna karar verilmiti. Bu karara istinaden ilk planda Ayvalk, Soma ve Akhisar cephelerinde birer Menzil Mfettilii oluturulmu ve bu mfettiliklerin yapacaklar katklarla direniin daha dzenli olarak yaplabilmesi amalanmtr. Cephede her an ortaya kabilecek mali skntlarn giderilmesi, halktan toplanan erzak, silah ve mhimmatn elde tutulmas ve gerekli yerlere intikali iin Menzil Mfettiliklerinin ambarlar bulunacakt. Ayrca bu ambarlarn da zerinde bir merkez ambar bulunacak ve gerekli yerlere gerekli ihtiya maddeleri bu ambarlardan sevk edilecekti. Menzillerdeki ambarlardan darya sandk, uval, teneke gibi kaplar verilmeyecek, her birlik kendi kaplar ile erzakn ambarlardan alacakt. Harektn ilerledii zamanlarda yine bu Menzil Mfettileri ileri noktalarda da ambarlar tesis edecek ve bunun iin de evvelden gerekli tedbirleri alacakt67. Grld gibi kongrede, depolama ve tketime ilikin sorunlarn zm iin gayret sarf edilmi; yiyecek, eya ve mhimmat depolanmas ve bunlarn datm belli kurallara balanmtr68. Menzil Mfettii eraftan biri olacak, kongre tarafndan seilecek ve yalnz Heyet-i Merkeziyeye kar sorumlu olacakt. Menzil Heyeti, Menzil Mfettii ve iki yeden oluacakt. Veznedarlk grevini de bu heyetten biri yrtecekti. Kongre heyeti, Menzil Mfettilii bnyesinde alacak olan memurlar ve bu memurlarn grevlerini de belirlemitir69. Menzil Mfettii, iaesiyle sorumlu olduu birliklerin subay, er ve hayvan durumunu doru olarak bilmek ve buna gre hareket etmek zorundadr. Cephelerdeki durumun doru olarak bilinebilmesi iin de birliklerin amirleri, birliklerinin mevcudunu gnde bir doru olarak Menzil Mfettilerine bildirmek zorundaydlar. Menzil Mfettilii tarafndan belirlenecek olan askerin iaesi cepheden gnderilen birlik mevcudu belgesi esas alnarak dzenlenecekti. Birlik mevcudu belgelerinde alay komutannn imzasnn bulunmas gerekmekteydi. Birliin iae memuru, bu birlik mevcut belgesi ile Menzil Mfettiine mracaat edecek, Menzil Mfettii inceledii belgeyi ilgili ksma havale edecek, ilgili ksm iae memurunun ibraz ettii birlik mevcut
lhak Heyetleri katibi 1.500 kuru, Cephe efrad 600 kuru, Menzil ve hastane efrad 900 kuru, Taburlar sabit efradna 900 kuru, Redd-i lhak piyadesine 1.500 kuru, Redd-i lhak heyetleri piyade reislerine 1.800 kuru, Redd-i lhak heyetleri svarilerine 3.000 kuru. Mntka Tahsisat: Mntka kumandan 2.500 kuru, Mntka avuu 1.500 kuru, Mntka ktibi 1.500 kuru, Tabur Kumandan 2.000 kuru, Tabur avuu 1.500 kuru, Birinci Blk kumandan 1.500, Takm kumandan /3 adet/ 1.000 kuru. Bkz. arkl (1969): 223-224. Menzil Mfettilii talimatnamesi iin bkz. arkl (1969): 225-229; Mderrisolu (1990): 215220. Yaman (1988): 92. arkl (1969): 225-226.
67
68 69
belgesini nceki belgelerle karlatracak, eer bir tutarszlk grlmezse bir haftalk ihtiyaca gre hesap edip ambar memuruna sevk edecek ve nihayet ambar memuru da istenilen erzaklar lerek verecek ve tutana da muhafaza edecekti. Ambar memurlar ambarlardaki durum hakknda Menzil Mfettiine her gn bilgi vereceklerdi. Ambar memuru Menzil Mfettiinin bilgisi ve izni olmadan hibir yere bir ey veremezdi. Bu gibi durumlardan dolay oluacak aklardan da ambar memuru sorumluydu. Kuv-y Milliye birlikleri menzillerden aldklar erzakn nasl sarf edildiini gsterir birer cetvel tutacaktr. Bu cetvellerde birliklerin nfusu ve hayvanlarn mevcudu gsterilecek ve bu gsterilen bilgiler, nceden menzile verilen birlik mevcudu belgesine uygun olacaktr. Birlik cetvellerinde gnlk olarak gsterilen sarf edilen erzak, her be gnde bir toplanacak ve ayda bir de genel olarak toplanacakt. Bir ay zarfnda menzilden alnan veya satn alma yoluyla tedarik edilen erzak, cetvele gre sarf edilen toplamlardan dlecek ve geri kalan miktar kta kilerindeki erzak miktarna uygun olacaktr. Yanl mevcut gstererek menzillerden fazla erzak alnmas gibi durumlardan iae memuru ve birlik komutan sorumludur. Menzil Mfettii bu gibi suiistimalleri denetlemek ve gereken nlemleri almakla ykmldr. Nitekim Menzil Mfettii, gayri muayyen zamanlarda herhangi bir birliin kilerini tefti etmek ve kilerde fazla veya eksik erzak grmesi durumunda soruturma amakla ykmldr. Menzil Mfettileri, Kuv-y Milliye birliklerinin ihtiyalarnn dnda, olaanst hallerde kullanlmak zere yedek erzak bulundurmakla da ykmldrler. Yine bu mfettiler, birliklerin aylklarn ve para ihtiyalarn temin etmekle de ykmlydler. htiya duyulan parann bulunmad durumlarda ise Heyet-i Merkeziyenin yardmna bavuracaklar ve bu yolla birliklerin ihtiyalarnn karlanmas yoluna gidilecekti. Heyet-i Merkeziye, teekkl eden Menzil Mfettiliini denetleme hakkna sahipti. Nitekim Heyet-i Merkeziye, Menzil Mfettiliinden gelir ve harcamalara ait icmal defterleri tutmasn istemi ve mfettilii, defterleri her ay kendisine gndermekle ykml tutmutur70. Bu hkmlerde aka grlmektedir ki, cephenin ihtiyalarnn giderilmesi adna muntazam bir sistem ina edilmitir. Yine bu hkmler cepheye erzak datm hususunda ne kadar hassas davranldnn aikr birer rneidirler. Bu talimatnamenin Alaehir Kongresinde kabul edilmesi ve uygulamaya konulmas ile Kuv-y Milliye birlikleri, dnemin koullarna oranla ileri derecede bir lojistik destee kavumulardr. Byle bir hkme varmamzda phesiz en byk etken yukarda zikredilmi olan Menzil Mfettilii talimatnamesidir.
70
arkl (1969): 226-228.
Askere verilecek gnlk erzak miktarnn dahi en ufak ayrntlar dnlerek kararlatrlmas, muhtemelen Balkesir Kongresinden sonra grlen eksikliklerin giderilmesine yneliktir71. nk Alaehir Kongresinin mali kararlar kinci Balkesir Kongresi kararlarnn bir nevi gelitirilmi ve geniletilmi eklidir. Alaehir Kongresinde bir de Heyet-i Merkeziye talimatnamesi oluturulmutur. Buna gre; Heyet-i Merkeziye hesap ve dier yapm olduu iler iin yalnzca kongreye kar sorumludur. Heyet-i Merkeziye, genel masraflarnn temini iin ayr bir vezneye sahiptir. Ayrca kasasnda para bulunmad takdirde veya mevcuttan fazlasna ihtiya duyulduunda mahall Harekt- Milliye Redd-i lhak Heyetlerinden bilahare demek kaydyla istedii kadar avans alma hakkna da sahiptir. Yine bu talimatnameye gre Heyet-i Merkeziye azalarna 40ar lira maa tahsis edilmitir. Alaehir Kongresinde kabul edilen bir dier talimatname de, Harekt- Milliye Redd-i lhak Heyeti talimatnamesidir. Bu talimatname ile her ilede Tekilat, Levazm ve Maliye ksmlarndan oluan birer Harekt- Milliye Redd-i lhak Heyetinin teekkl etmesi kararlatrlmtr. Levazm Heyeti cepheye gidecek veya Merkez kadrosunda bulunacak Kuv-y Milliye birliklerinin levazm ihtiyacn karlamakla, Tekilat Heyeti ise Kuv-y Milliye birliklerinin asker ihtiyacn temin etmek ve askerlik grevinden kaanlar cezalandrmak ve Maliye Heyetinin yerli halktan ve eraftan toplam olduu paralar tutanak karlnda almak ve ihtiya duyulan noktalarda sarf etmekle ykmldr. Maliye Heyeti ise kazalardan, kylerden, eraftan ve zenginlerden, nceden tespit edilen meblalarn tahsili ve yapt tahsilat tutanak mukabilinde Tekilat Heyetine vermekle grevliydi72. Alaehir Kongresinde Heyet-i Merkeziyeyi idare etmek ve denetlemek amacyla bir Encmen-i Mdiran Meclisi oluturulmas kararlatrlm ve bu
71
72
Askerlere verilecek olan erzak miktar hususunda Menzil Mfettiliinin ilgili maddeleri yledir: Zabitana gerek tabldot ve gerek perakende olarak zirde murakkam erzak yevmiye olarak ita edilir: Ekmek 900 gram, et 250 gram, pirin 100 gram, kuru sebze 100 gram, ya sebze 300 gram (kuru ve ya sebze ikisi birden verilmez), eker 70 gram, kahve 10 gram, ay 3 gram (kahve ve ay ikisi birden verilmez), tuz 20 gram, sabun 30 gram, sadeya 30 gram, zeytinya 30 gram (sade ve zeytin ya ikisi birden verilmez), soan 30 gram (Madde 36). Efrada yevmiye olarak bervehi ti erzak ita edilir: Ekmek 900 gram, orbalk pirin 50 gram, ya sebze 300 gram (kuru ve ya sebze ikisi birden verilmez), et 250 gram, sebze ile et 150 gram, pilavlk et on gram yala 90 gram, sabun 9 gram, soan 30 gram imkan msait olduu taktirde menzilin tensip edecei bir gnde mevsimine gre zm, kavun, hoaf veyahut mnasip bir tatl ita edilir (Madde 37). Efrada her sabah pirin orbas, haftada iki gn soanl yahni, bir gn etli sebze, iki gn zeytin yal sebze ve iki gn de pirin veyahut bulgur pilav ita edilir (Madde 38). Bkz. arkl (1969): 228-229. Heyet-i Merkeziye talimatnamesi iin bkz. arkl (1969): 230-231; Hareket-i Milliye Redd-i lhak talimatnamesi maddeleri iin ise bkz. arkl (1969): 231-232; Turgut arkl (1988). Alaehir Kongresi ve Kongrede Alnan Kararlarn Ana izgiler ile Aklanmas, Mill Mcadelede Alaehir Kongresi (16 Austos 1985), zmir: 129-130.
Encmenin grevleri de Hareket-i Milliye Redd-i lhak Encmen-i Mdiran Talimatnamesi ile belirlenmitir. Encmen-i Mdiran Meclisi, Balkesir, Nazilli ve Alaehir Heyet-i Merkeziyelerinin gnderecei birer aza ve Heyet-i Merkeziyenin de itimadn kazanm bir reisten olumak zere drt kii olacakt. Fakat kurulmas ngrlen ve grevleri detaylca belirtilen Encmen-i Mdiran Meclisinin kurulup faaliyete geirilmesi mmkn olmamtr73. Bat Anadoluda toplanan btn kongrelerde, delegeler, direnii daha dzenli bir hle getirebilmek abas ierisinde olmulardr. Bu kongrelerde benzer sorunlarla uralm ve bu sorunlarn halli mevzuunda nceki kongrelerde alnm olan kararlardan istifade edilmitir. Ayrca bu kararlarn, mahallin artlar gz nnde bulundurularak uygulanmasna allmtr74. D. Kongreler Dneminde Bat Anadoluda Kuv-y Milliyeye Yaplan Yardmlara Baz rnekler Yukarda da bahsettiimiz gibi Balkesir, Nazilli ve Alaehir kongreleriyle Bat Anadolu Blgesinde olduka dzenli bir tekilatlanmaya gidilmiti. Heyeti Merkeziyelerin gayretleri ve Anadolu insannn da destei ile Kuv-y Milliye birliklerinin ihtiyalar eldeki mevcut imknlar nispetinde en iyi ekilde giderilmeye allmt. Bat Anadoluda gerekletirilen istiklal mcadelesinde Kuv-y Milliyenin balca gelir kaynaklarn; yerel erafn yapm olduu mal ve para balar75, igale urayan halkn yapt balar, igal edilmeyen yerlerin halklarnn yaptklar balar, dmana yaplan saldrlar sonucunda elde edilen silah ve dier ganimetler, igal edilme tehlikesi olan yerlerde bulunan devlete ait mallara el konulmas suretiyle elde edilen gelirler, hkmetin toplad aar vergisine el konulmas suretiyle elde edilen gelirler, Ege Blgesine baka yerlerden getirilen mallar iin konulan ve bir tr yerel gmrk vergisi olan Oktruva Resminden elde edilen gelirler ve Bat Anadoludaki belediyelerin topladklar vergilere ek vergiler koymak suretiyle elde edilen gelirler oluturmaktayd76. Fakat btn bu kaynaklardan elde edilen gelirler, Kuv-y Milliye birliklerinin ihtiyalarnn giderilmesi noktasnda yetersiz kalmaktayd. 1919 ylnn sonlarna gelindiinde Heyet-i Merkeziyeler, Kuv-y Milliye birliklerinin iaelerini temin ve aylklarn deyemez duruma gelmiti. Bu durumun nne gemek ve birliklerin ihtiyalarn karlayabilmek iin zaman zaman
73
74 75 76
Hareket-i Milliye Redd-i lhak Encmen-i Mdiran Talimatnamesinin btn maddeleri iin bkz. arkl (1969): 234-235. Yaman (1988): 96. erif Gralp (1958). stiklal Savann Yz, stanbul: 51. Albayrak (1998): 88-89.
aar ambarlarndaki rnlere, halkn tarladaki rnlerine ve Dyn- Ummiye tarafndan toplanan para ve rnlere, baz yerlerde de bankalarn paralarna Kuv-y Milliye tarafndan el konulmutur77. Nitekim bu skntl gnlerde 57. Tmen Komutan efik Aker, btn mesuliyeti kendi zerine alarak Dyn- Ummiye alanlarnn protestolarna ramen Dyn- Ummiye ambarlarndaki hububata makbuz karlnda ve bilahare geri demek kaydyla el koymu ve bu hububatla milli kuvvetlerin ekmek, bulgur, hayvanlarnn ise yem ihtiyalar karlanmtr78. Yine Kuv-y Milliye, Dyn- Ummiye ambarlarnn yan sra Reji ambarlarndan da faydalanmtr. Mesela, Atabey nahiyesinde Reji ambarlarnda bulunan ttne Hafz brahim, Isparta Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinden Rt avu ve birka kii tarafndan el konulmu ve bu ttnlerin satlmas ile elde edilen gelirlerle birliklerin ihtiyalar karlanmtr79. Belirtilmesi gereken bir dier husus da udur: stanbul Hkmetinin Harbiye Nazr Cemal Paa, dier Kuv-y Milliye birliklerine kar tedbirler alrken Bat Anadoludaki Kuv-y Milliye birliklerinin iaesi hususunda almalarda bulunmutur80. Cemal Paann almalar Kuv-y Milliyenin ihtiyalarn gidermek noktasnda yetersiz kalm olmal ki, Kuv-y Milliyeler aar ambarlarna el koymaya devam etmilerdir. Grdes Dyn- Ummiye sandndan makbuz karlnda 2.000 lira alnmtr. Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Reisi
77
78 79 80
Saim Trkman (1998). Kuv-y Milliyenin ae ve kmali ve Heyet-i Temsiliyenin Kaynaklar, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, sy.22, Ankara: 202; Sofuolu (1994): 243. M. efik Aker (1937). 57. Tmen ve Aydn Cidali, c. II, stanbul: 174. Nuri Kstkl (1999). Mill Mcadelede Denizli, Isparta ve Burdur Sancaklar, Ankara: 148. Cemal Paa Kuv-y Milliyenin iaesinin suret-i teminine ait talimatname ad ile bir talimatname hazrlamtr. 4.12.35 tarih ve ok gizli iaretli talimatname yledir: Kuv-y Milliye iaesinin suret-i teminine ait talimatname suretidir: 1. Tekilt- Milliye iaesi mntkasnda bulunduu ktaat- nizamiye tarafndan temin edilecektir. 2. Kuv-y Milliye resas mntkasnda bulunduu ktaat- nizamiye kumandanna mevcudiyle ihtiyacatn bildirecektir. 3. Ktaat- nizamiye kumandanlarnn mntkasnda bulunan Kuv-y Milliye mevcudiyesini bak-i iae ettikleri elnan ve hayvan adedini kadro noksan var ise verecekleri mevad iaeyi tabelasn idhalen neferen masraf ve kayd gsterecek kadar ve noksan yok ise bteye teallk hasebiyle fazla tahsisattan tekabl ettirilmek zere fazladan iae ettii kuvveti kolordusuna bildirecek ve kolorduca da o civarda olmayan dier ktaat kadrosunda gsterilecek ktaat arasnda muameleyi mahbube icra edecektir. Kuv-y Milliye mevcudu kolordu kadrosundan dahi takn olduu takdirde kadrosundan ald mevcuddan ziyade olan ve insan ve hayvanata yedirecei mevad iae bedeli bilhassa nezarete bildirilecektir. Gerek tablalarda ve gerekse iae cetvel ve makbuzlarnda Kuv-y Milliye nam derc edilmeyerek (kolordunun ktaat sairesinden mekasbdr) mahlasyla idhal ettirilecektir. 4. Kuv-y Milliye resa ve memurini hibir nam ile (bir kelime okunamad) olarak memurin-i mlkiye ve maliyeden talepte bulunmayacaklar gibi hodbehod iar ve iae ambarlarnda vaziyed etmiyecektir. 5. Ktaat- nizamiye kumandanlar kendi mntkasnda bulunup iae ettii Kuv-y Milliye mevcudunu ve tarz- iaesini mahramane olmak zere murakabe ve tefti etmek hakkna haiz olacaktr. 6. Ktaat- nizamiyeden Kuv-y Milliye iaesine verilen mevad- iae-i ahirin nazar- dikkatini celb etmeyecek derecede temin ve ita edilecek ve bu husustaki muharebat ve vesaikin daima tarafeynce mahrem bir surette cereyan- hfz ettirilecektir. BOA, BEO, Ummi Nu: 345518den nakleden, Sofuolu (1994): 244 (1048 Nulu dipnot).
Ahmet Efendi, Selendi karyesi aar kol memurluuna 10 Aralk 1919da bir nota vererek, bu sene aar olarak zeytin mahsullerinin toplanmamas ikaznda bulunmu, bu mahsullerin Kuv-y Milliyenin ihtiyalar dorultusunda kullanlacan bildirmitir81. Bu olaylarn vuku bulmas zerine Sadarete ikyet mektuplar gitmeye balamtr. Bunun zerine Sadaret de durumu Harbiye Nazrna bildirerek gerekli tedbirleri almasn istemitir. Harbiye Nazr Cemal Paa 8 Ocak 1920 tarihinde Kuv-y Milliye birliklerinin iae ihtiyalarnn kolorduca temin edilecei cevabn vermitir82. Harbiye Nazr bu suretle olumsuzluklarn nne gemek ve ayn zamanda Kuv-y Milliye birliklerini kontrol altnda tutmak istemitir. Memleketin bamszl iin gayret gsteren Kuv-y Milliyeler, blge zenginlerinden ba taleplerinde bulunmulardr. Muhtemelen, blge zenginleri bu taleplere yeterince cevap vermedii ya da veremedii iindir ki, zmire Doru gazetesinde zellikle zmir ve stanbul zenginlerinden yaknlmtr. Gazetede; Anadolu insannn bu kara gnlerinde, blge zenginlerinin btn maddi varlklaryla Kuv-y Milliyelerin yannda olmalar gerektii srarla vurgulanmtr83. Heyet-i Merkeziyeler, Kuv-y Milliye birliklerinin ilbaslar ile de yakndan ilgilenmilerdir. Bu dnemde Uakta ayak fabrikas mevcuttur. Heyet-i Merkeziye bu ayak fabrikasnn sahipleri ile anlaarak hem kendi cephesi hem de Denizli iin bu fabrikalardan ayak dokutmutur. Burada da grld gibi Uak Heyet-i Merkeziyesi ile Denizli Heyet-i Milliyesi irtibat hlindedir. Bu durum, Denizli Heyet-i Milliyesi ile Uak Heyet-i Merkeziyesi arasnda bir dayanmann olduunu gstermekte ve bu bakmdan olduka nem arz etmektedir. Hatta bu ayaklar mevzuunda fabrika sahipleri Denizli iin ayr bir fiyatlandrmaya gitme temayl gstermilerdir. Uak Heyet-i Merkeziyesi ise bu duruma tepki gstermi, Denizlinin de vatan mdafaa iin mcadele verdiini
81 82 83
Sofuolu (1994): 245. Sofuolu (1994): 246. Bir ikisi mstesna stanbul ve zmir zenginlerine Zavall Trk, aylardan beri yklm ocaklarn enkz- trumr stnde sizi nasl derin bir safet-i itimat ile bekledi. Btn bir sefalet-i hayat iinde yarnn dadaa-y maietiyle titreyen u kimsesiz halkn, son lokmasn doymak bilmeyen bir hrs ve iftiras ile azndan kaparken, yine sizin yalnz zevk ve sermestye alan keselerinizde son bir mid-i hayat ve teselli vard. Kendi iinden kmken, yine kendisini soyarak doldurduunuz kasalarnzn; u asil milletin bu kara gnlerinde melun bir hasetle bir kat daha kapanacana ihtimal vermek iin gsleriniz altnda bir Yunan kalbi arpmak lazmd Ne dinmek bilmeyen bir hrs- servetiniz varm!.. Fakat ey bu kimsesiz milletin kann damla damla emen beyefendiler! Unutmayn ki Allah byktr. Ve bu gnn elbette bir yarn vardr. zmire Doru, 27 Terin-i Sani 1335 [27 Kasm 1919], Nu: 4; Vahdet Keleylmaz (1985). Mill Mcadele ncesinde Osmanl Devletinin Ekonomik Durumu ve Kuv-y Milliyenin Finansman, Asker Tarih Blteni Dergisi, sy.38, Ankara: 62.
ve bu ayaklarn bu uurda kullanlacan, dolaysyla da onlar iin de ayn fiyattan ayak verilmesi gerektiini belirtmitir84. Uak Heyet-i Merkeziyesi, cephedeki efradn orap ihtiyacnn karlanmas hususunda, bu dnemde orap imali ile mehur olan Eskiehir ve havalisinden 1.000 ift orap talep etmitir85. Yine bu Heyet-i Merkeziye, sata karlm olan ihtiya maddelerinin bir ksmn toplu olarak alma eilimindedir. Nitekim Uaka gelen 4.000 ift orabn toplu olarak alnmas istenmitir86. Kuv-y Milliyenin ilbas mevzuunda Nazilli Heyet-i Merkeziyesinin de almalar grlmektedir. Cephedeki mcahitlerin amar, elbise ve ayakkab ihtiyalarnn karlanabilmesi iin Nazillide bir terzihane ve kundura imalathanesi vcuda getirilmitir. Nitekim Levazm ubesinin emrinde alan bu imalathaneler cephenin ihtiyalarnn tedariki noktasnda baarl olmulardr87. Heyet-i Merkeziyeler, cephedeki birliklerin ihtiyalarnn karlanmas noktasnda hummal bir almaya girimilerdir. Bu almada Heyet-i Merkeziye yetkililerinin en byk destekisi Anadolu insan olmutur. Btn Bat Anadolu halk mcadelenin srdrlmesi noktasnda esiz katklarda bulunmulardr. Mesela, Tavas Heyet-i Milliyesi 4.400 kilo buday ve 166 kilo arpay Denizli Heyet-i Milliyesine gndermitir. zeyirik ky de bu yardmlara 163 lira ile itirak etmitir. Yine Aydn savunmasna katk olmas bakmndan ivril Heyeti Milliyesi 200 lira gndermitir. Milli Mcadelenin bandan Austos 1920ye kadar al Heyet-i Milliyesi Milli Mcadeleye 100.000 lira katkda bulunmutur88. Ayrca Denizli Heyet-i Milliyesi Marataki dman kuvvetleri ile mcadele iin Elbistan Heyet-i Merkeziyesine 4.000 kuru yardm gndermitir89.
84 85 86 87 88
89
Tekeli (1989): 255, 451 (77 sayl karar), 460 (120 sayl karar), 471-471 (180 sayl karar). Tekeli (1989): 405 (96 sayl karar). Tekeli (1989): 435 (225 sayl karar). Aker (1937). c. II: 174. 16 Temmuz 1919 tarihli bir belgede Denizli Heyet-i Milliyesine yaplan yardmlar hakknda yle denilmektedir: Denizli Heyet-i Milliyesi Riyaseti Canibilisine/ Bir hafta mukaddem ardak karyesi belediyesi vasitasyla mcahidin kardelerimize bir muaveneti acizanede bulunmak zere 7.500 kyei atik eir gnderilmi ve bu gnde 8 adet koyun beldei mezkureye teslim edilmek iin yola karlmtr. Bu defa taraf mcahidanelerinden eref varid Temmuz 35 tarihli tamimde Denizli mcahidin kardelerimizin ihtiyacat zaruriyelerine sarf edilmek zere 20 bin kuruun daha Denizliye izam emir ve islar buyrulmu ve Hamidiye karyesi ahaliyi hamiyetmendan bu emrede itabe mde olduunu isbat iin hemen derc ve celbine kyam eylemi ise de u sra rencbaran icab zaman yedinde mevcut zahairi nakte tahvile imkan bulunmam olduundan mnasip grld surette talep buyrulan mebla- mezbure mukabil ahaliden derc olunacak zehairin ne namile nereye izm lazm geleceinin emri iarna msaade buyrulmas maraznda ve katibe-i ahvalde emri ferman hazreti menlehl emrindir. Hamidiye ve Mahmudiye Muhallat Heyet-i htiyariyeleri. Bkz. Akif Ttenk (1949). Mill Mcadelede Denizli, zmir: 51; Denizli sancandan yaplan yardmlar hakknda geni bilgi iin bkz. Kstkl (1999): 127-130. Ttenk (1949): 76.
Heyet-i Milliyelerin gelir kaynaklar dzenli olmad iin, ou kez, istenilen zamanlarda ihtiya duyulan miktar bulunamamtr. Bazen de ba iin gnll olarak kendilerini kaydettirenler, balarn getirmemilerdir. Nitekim Heyet-i Milliyeler bu gibi durumlardan yaknmlardr90. Isparta sancandan da Kuv-y Milliye tekilatlarna byk miktarlarda yardm yaplmtr. Mesela Austos (1919) balarnda Isparta ve Eirdir Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri tarafndan cepheye 1.000 lira gnderilmitir. Keiborlu da, 50 uval buday trenle Denizliye yollamtr. 1919 ylndan 1920 ylna kadar Isparta sanca tarafndan Nazilliye ok miktarda erzak ve para yardm yaplmtr. Bunlarn ierisinde yiyecek maddeleri bulunduu gibi elbise, orap gibi giyecek maddeleri de bulunmaktadr. Demirci Mehmet Efe, 16 Ocak 1920de Ispartaya gelmi ve buradaki milli heyetten 30.000 lira para talebinde bulunmu ve Isparta Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti tarafndan Demirciye 20.000 lira verilmitir. Cephenin erzak ihtiyacnn temininde de Isparta sancann byk gayretleri grlmtr. Uluborluda yetkililerin gayretleri neticesinde 50.000 kiloya yakn hububat toplanm ve ilgili yerlere iletilmitir91. Kuv-y Milliyenin ihtiyalar dorultusunda, Burdurdan da, cephelere nemli miktarda yardm ulatrlmtr. Mesela Burdurlular, Aydna 100.000 kilo arpa, buday, 500 davar ve 200 lira gndermilerdir92. 1920 ylnda Hafz brahim, yardm toplamak gayesiyle Burdura geldiinde kendisine 500 lira verilmitir93. Yine kinci Nazilli Kongresine katlmak iin yola kan Mula delegeleri de beraberlerinde getirdikleri 11.000 liray akn paray Heyet-i Merkeziyeye vermilerdir94. Heyet-i Merkeziyeler yardm toplanmas hususunda adaletli davranmak iin byk gayret sarf etmilerdir. Bu hususa rnek olmas bakmndan mesela Konakpnar halknn fakir ve zayflarna dokunulmamak kaydyla zenginlerinden 2.000 lira istenmitir95. Burada grlen udur ki; Heyet-i Merkeziyeler ba toplanmas hususunda fakir fukaraya olabildiince yklenmemilerdir. Zaten
90
91 92 93 94 95
Mesela Denizli Heyet-i Milliyesi 2. ube Mdriyetine bu hususta bir yaknma iletilmi ve yle denilmitir: Muvazzaf askerler Kazkbeline kadar sevk olunabiliyor. Buradan cem olunan iane 600 lira kadar bir ey. ane vermei taahht eden kyler zamannda getirmiyorlar. Gnll kayt olunanlar icabnda meydanda grnmyorlar ve bunlarn msellehan gelip ara sra ahaliyi tazyik ettiklerini iittim. yapmak iin kuvve-i icraiyye mefkut. Hlasa burada esasl bir tekilat mevcut deildir. Ahmed Ragp. Bkz. Ttenk (1949): 58. Isparta sancandan yaplan yardmlar hakknda geni bilgi iin bkz. Kstkl (1999): 130-134. Ttenk (1949): 63. Burdur sancandan yaplan yardmlar hakknda geni bilgi iin bkz. Kstkl (1999): 134-137. nal Trke (1973). Kurtulu Savanda Mula Cilt: I-II, stanbul: 331. Bolak (1990): 99-100.
ayni ve nakdi teberrnun toplanmasnda bilirkiilerin raporlar dorultusunda hareket edilmesi ynnde alnan karar da96 bu noktaya temas etmektedir. Toplanan bu yardmlarn nasl kullanlmas gerektii hususunda da Heyet-i Merkeziye yeleri, zerlerine deni yapmlardr. Bu suretle halkn yapm olduu balar, gereksiz harcamalarla telef edilmemi, bilakis cephedeki birliklerin ihtiyalar dorultusunda kullanlmtr97. Sonu Yunanllarn zmiri igaliyle birlikte, igallere kar olan Redd-i lhak Cemiyetlerinin gayretleri neticesinde Bat Anadoluda igalci kuvvetlere kar silahl direni tekilatlar ortaya kmtr. Kuv-y Milliye olarak adlandrlan bu dzensiz tekilatlar vastasyla Yunanllara kar ciddi bir mcadeleye giriilmitir. Maksat; memleketin igallerden arndrlmasn salamaktr. Btn maddi imknszlklara ramen dzenli Yunan ordusuna kar dzensiz birlikler olan Kuv-y Milliyeler zverili bir ekilde mcadele etmilerdir. gallere kar direnii gerekletiren Kuv-y Milliye birliklerinin ihtiyalarnn dzenli bir ekilde karlanabilmesi iin Balkesir ve Nazillide kongreler tertip edilmitir. Alaehir Kongresi ncesinde toplanan Balkesir ve Nazilli kongreleri, Bat Anadolu Blgesinde belli illeri kapsayarak birbirlerinden bamsz olarak toplanmlard. Alaehir Kongresi ise Bat Anadolunun tamamna hitap eden bir kongre olmu; bu kongrede alnan kararlar Bat Anadoludaki milli tekilatlarn tamam tarafndan kabul edilmitir. Alaehir Kongresinde de nceki kongrelerde olduu gibi Kuv-y Milliyenin mali bakmdan finansman ile ilgili nemli kararlar alnmtr. Bat Anadoluda toplanm olan kongrelere btncl bir ekilde baktmzda zetle unlar syleyebiliriz: bu kongrelerde Kuv-y Milliye birliklerinin ihtiyalar belirlenmi, bu ihtiyalarn nasl karlanaca hususu ayrntl bir ekilde deerlendirilmitir. ncelikle bir Heyet-i Merkeziye oluturulmu, bu Heyet-i Merkeziyenin halk ile Kuv-y Milliye arasnda balanty kuracak bir tekilat olmas kararlatrlmtr. Yani Kuv-y Milliye birlikleri balarna buyruk bir ekilde halktan yardm talebinde bulunmayacak, ihtiyalarn Heyet-i
96 97
Birinci Nazilli Kongresinin ilgili maddesi iin bkz. Gkbel (1964): 373. Heyet-i Merkeziyenin toplad balar hususunda olduka hassas davrand u cmlelerde rahatlkla grlebilir: Balkesir, 10.12.1335 / Bu gn Heyet-i Merkeziye kasasndan Eyll maa olarak 40 lira aldm. Otuzunu Cemile ve dokuzunu da Arap Hasan Ef. (Merkez memuru Mehmed Bey vastasyla) verdim. Heyet-i Milliye kasasndan be para vermek istemezdim. Fakat arkadalarm mecbur etti. Eer Cemile bir vazife bulsa idiler bittabi bende Hareketi Milliyeden para almamak azminde sebat edecektim. Fakat arkadaa ve bilhassa sefil ve perian bir arkadaa muavenet beni mecbur etti. Bkz. arkl (1969): 85-86.
Merkeziyeye iletecek, Heyet-i Merkeziyede ihtiyalarn karlanmas noktasnda elden geldii lde gayret sarf edecektir. Kongrelerde alnan kararlar gereince silahaltna alnan askerlerin yiyecei, giyecei, alaca cret ve bunun nereden karlanacana varncaya kadar her ey detayl bir ekilde ortaya konulmutur. Hatta genel giderlerin byklk ve zenginliine gre kazalar tarafndan karlanmas kararlatrlmtr. Heyet-i Merkeziye emrinde bir Menzil Mfettilii oluturulmutur. Kuv-y Milliye ve Heyet-i Merkeziye yelerinin maalar en ince ayrntsna kadar hesap edilerek belirlenmitir. Hatta Kuv-y Milliye birliklerine verilecek gnlk erzak miktarlar dahi tespit edilmitir. Nihayetinde Heyet-i Merkeziyeler, btn bunlar gerekletirme, Kuv-y Milliyenin ihtiyalarn zor artlara ramen en iyi ekilde karlayabilmek iin byk gayret sarf etmilerdir. Bat Anadolu halkndan Kuv-y Milliyenin ihtiyalarn karlamak adna yardm talebinde bulunmulardr. Halktan yardm talep edilirken fakir fukara gzetilmi, mmkn olduu oranda bunlardan yardm talep edilmemitir. Toplanan yardmlar, Heyet-i Merkeziye tarafndan ihtiya sahiplerine aktarlm, israf ve suiistimallerin nne gemek iin de gerekli tedbirler alnmtr. Kuv-y Milliye birliklerinin yeme-ime, giyim-kuam, silah ve mhimmat noktasndaki ihtiyalar halkn da fedakrl neticesinde dnemin ekonomik artlar gz nne alndnda ileri dzeyde karlanmtr.
KAYNAKLAR Ariv Belgeleri Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Dhiliye Nezareti Kalem-i Mahsus Mdriyeti (DHKMS). Belge Nu: 532/13. Gazeteler Alemdar, 21 Eyll 1335 [21 Eyll 1919], Nu: 179-1579. zmire Doru, 16 Terin-i Sani 1335 [16 Kasm 1919], Nu: 1. zmire Doru, 27 Terin-i Sani 1335 [27 Kasm 1919], Nu: 4. Takvim-i Vekayi, 21 Eyll 1335 [21 Eyll 1919], Nu: 3651. Yenign, 14 Terin-i Sani 1334 [14 Kasm 1918], Nu: 71. Yenign, 27 Terin-i Sani 1334 [27 Kasm 1918], Nu: 84. Kitaplar AKER, M. efik (1937). 57. Tmen ve Aydn Cidali, c. II, stanbul: Asker Matbaas. AKINCI, brahim Ethem (1989). Demirci Aknlar, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. ALBAYRAK, Mustafa (1998). Mill Mcadele Dneminde Bat Anadolu Kongreleri (17 Mart 1919-2 Austos 1920), Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar. AYDINEL, Stk (2002). Gneybat Anadoluda Kuv-y Milliye Harekat, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. BAYAR, Celal (1997). Ben de Yazdm, c. 7, 8, stanbul: Sabah Kitaplar. CEBESOY, Ali Fuat (2002). Kuv-y Milliyenin Yz, stanbul: Temel Yaynlar. ARIKLI, Hacim Muhittin (1969). Balkesir ve Alaehir Kongreleri ve Hacim Muhittin arklnn Kuv-y Milliye Hatralar (1919-1920), Haz. erafettin Turan, Ankara: Trk nklp Tarihi Enstits Yaynlar. DAYI, S. Esin (1998). Nazilli Kongreleri (1919), Erzurum: Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Yaynlar. DEVELLOLU, Ferit (2005). Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lugat, Ankara: Aydn Kitabevi. ERGL, Dou (1981). Mill Mcadelenin Sosyal Tarihi, Ankara: Turhan Kitabevi. GKBEL, saf (1964). Mill Mcadelede Aydn, Aydn: Cokun Matbaas. GRALP, erif (1958). stiklal Savann Yz, stanbul: Dizerkonca Matbaas. LGREL, Mcteba (1999). Mill Mcadelede Balkesir Kongreleri, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar.
KONUKU, Enver (1999). Alaehir Kongresi (16-25 Austos 1919), Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar. KSTKL, Nuri (1999). Mill Mcadelede Denizli, Isparta ve Burdur Sancaklar, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar. MDERRSOLU, Alptekin (1990). Kurtulu Savann Mal Kaynaklar, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar. ZALP, Kazm (1985). Mill Mcadele (1919-1922), c. I, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. SELEK, Sabahattin (1970). Mill Mcadele Ulusal Kurtulu Sava-, c. I, stanbul: Aaolu Yaynevi. SOFUOLU, Adnan (1994). Kuv-y Milliye Dneminde Kuzeybat Anadolu (19191921), Ankara: Genelkurmay Basmevi. TANR, Blent (1998). Trkiyede Kongre ktidarlar (1918-1920), stanbul: Yap Kredi Yaynlar. TANSEL, Selahattin (1991). Mondrostan Mudanyaya Kadar, c. I, stanbul: Mill Eitim Basmevi. TEKEL, lhan-Selim lkin (1989). Egedeki Sivil Direniten Kurtulu Savana Geerken Uak Heyet-i Merkeziyesi ve brahim (Tahtakl) Bey, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. TRKE, nal (1973). Kurtulu Savanda Mula Cilt: I-II, stanbul: Yelken Matbaas. TTENK, Akif (1949). Mill Mcadelede Denizli, zmir: Denizli retmenler Yardmlama Dernei Yaynlar. Makaleler BOLAK, Ahmet Aydn (1988). Mill Mcadelede Balkesir Kongreleri, Mill Mcadelede Alaehir Kongresi (16 Austos 1985), zmir: 48-98. BOLAK, Ahmet Aydn (1990). Balkesir Heyet-i Merkezyesinin Karar Defteri, Mill Mcadelede Balkesir, stanbul: 69-119. ARIKLI, Turgut (1988). Alaehir Kongresi ve Kongrede Alnan Kararlarn Ana izgiler ile Aklanmas, Mill Mcadelede Alaehir Kongresi (16 Austos 1985), zmir: 121-143. ERSOY, Doan (1988). Alaehir Kuv-y Milliye Hareketinin Mal Kaynaklar, Mill Mcadelede Alaehir Kongresi (16 Austos 1985), zmir: 199-205. LGREL, Mcteba(1992). Balkesir Kongreleri, c. 5, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (DA), stanbul: 15-17.
KELEYILMAZ, Vahdet (1985). Mill Mcadele ncesinde Osmanl Devletinin Ekonomik Durumu ve Kuv-y Milliyenin Finansman, Asker Tarih Blteni Dergisi, sy.38, Ankara: 58-65. MDERRSOLU Alptekin (1994). Kurtulu Savann Mali Kaynaklar, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, sy.13, Ankara: 2753. SOFUOLU, Adnan (2002). Mondros Mtarekesi Sonras Trkiyenin galine Kar Mill Direni: Kuv-y Milliye (1918-1921), c. 15, Trkler Ansiklopedisi, Ankara: 618-627. TRKMAN, Saim (1998). Kuv-y Milliyenin ae ve kmali ve Heyet-i Temsiliyenin Kaynaklar, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, sy.22, Ankara: 201-210. YAMAN, Ahmet Emin (1988). Anadoluda Kongre Kararlarnda Silahl Direni Glerinin Mal Finansman ile lgili Hkmler, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, sy.1, Ankara: 83-96.
XII-XVI. Yzyllarda Yaam Azerbaycanl Baz Devlet Adamlar, Brokratlar ve Siyaset Bilimciler
Some Azerbaijani Statesmen, Bureaucrats and Political Scientists Lived in the XII-XVI Centuries
Elnur NESROV * ZET Bu makalede Byk Seluklu Devleti, Azerbaycan Atabegleri, Anadolu Seluklu, Babrl, lhanl ve Osmanl Devletleri gibi Trk devletlerinin eitli kademelerinde hizmet etmi baz Azerbaycanl devlet adamlar, siyaset bilimcileri ve brokratlarn hayat ve faaliyetlerine k tutulmaya allmtr. Burada hakknda bahsedeceimiz kiilerin bazlar ayn zamanda yaadklar dnemin nl bilim adamlar idiler ve telif ettikleri eserler uzun seneler okunmu ve okutulmutur. Devlet ynetimi konusunda ileri srdkleri fikirler Trk siyasi geleneinde derin izler brakmtr. ANAHTAR KELMELER Hcib, Vezir, bnl-Fuvat, Tebriz, Seluklular, Atabegler, Osmanl ABSTRACT We tried to elucidate in this article life and activities some Azerbaijani statesmen, bureaucrats and political scientists who have served in various positions of the Turkish states as Great Seljuk Empire, Atabegs of Azerbaijan, Seljuks of Anatolia, Baburids, Ilkhanids and Ottoman Empire. The persons whom we will talk about were famous scientists at its time. Their scientific works was studied and educated long years. Their conceptions about the governing leaved deep trace in Turkish political tradition. KEY WORDS Hacib, Vezir, bn al-Fuvati, Tabrizi, Seljuks, Atabegs, Ottoman
Do. Dr., Azerbaycan retmenler Enstits Eitim Fakltesi Tarih-Corafya Blm
Giri slam uygarl evresine girdikten ve Trk-slam devletleri teekkl ettikten sonra Trklerin birok sosyal messeseleri gibi hukuk messeseleri de deiikliklere uramtr. O zamana kadar slamiyetin olduka ilenmi ve tekml etmi olan hukuk esaslar ve messeseleri Trk-slam devletlerinde yerlemeye balad. Ancak tabiatiyle nceki devrin ynetimle ilgili birok det ve ananeleri de Trkler arasnda yaayacakt. Devlet messeseleri Abbas tesirine maruz kalan Trk devletlerinden biri de Byk Seluklu Devletidir. ok salam kurulmu bu messeseler ksmen Karahanllardan ksmen de Ouz ananelerinden kkn alarak mkemmellemitir. (Taneri 1967: 75-188). Sonraki asrlara aktarlan bu zengin ananenin Osmanl Devletinin kurulmas ve gelimesinde de nemli rol olmutur. Snrlar Orta Asyadan batda Ege ve Akdeniz sahillerine, kuzeyde Aral Gl, Hazar Denizi, Kafkasya ve Karadenizden, gneyde Arabistan Yarmadas ve Umman Denizine kadar uzanan Byk Seluklu Devleti geni bir corafyaya sahip idi (Kymen 2004: 1). Byk Seluklular asker-siyas faaliyetler kadar eitim ve bilim alanndak gelime ve ilerilemeye de fevkalade nem vermilerdi. mparatorluun nemli ehirlerinde Nizmiye Medreselerinin kurulmas kkl eitim ve bilimsel gelimenin balang noktas olmutu. Bu anane ister Byk Seluklular, isterse de bu devletin yerinde ortaya km dier Seluklu devletleri ve Atabeglikler dnemlerinde de devam etmitir. Sz konusu eitim kurumlarndan, dnemin mehur din bilginleri yannda, eitli devlet kademelerinde istihdam edilmek amacyla ok sayda devlet memuru ve brokrat da yetimitir. Trk ve slam corafyasnda Siyasetnme, Kitabl-Fahri, Camit-Tevrih, Dstrl-Vzer, Kabusnme gibi siyaset, kamu ynetimi gibi konularda kaleme alnm eserlerin meydana gelmesi de yine bu dneme aittir. Coraf konumu itibaryla Trk-slam dnyasnn merkezinde yer alan Azerbaycanda yetimi bilim adamlar, mutasavvf, tabip, fikir ve sanat erbabnn yansra, ok sayda brokrat, devlet ve siyaset adamnn da zaman zaman komu lkelere g ettiklerini grmekteyiz. Bu ahslar gittikleri lkelerde eitli devlet kademelerinde istihdam edilmilerdi. Kaynaklar Byk Seluklu Devletinin zayflamasn takip eden dnemlerde tekilat bakmndan hayli salam yapya sahip Azerbaycan Atebeglerinin eitli devlet kademelerinde hizmet etmi devlet adam ve brokratlar hakknda bilgi aktarmaktadr. zellikle Kemald-Din bnl-Fuvatnin Mecml-db fi Muceml-Elkb adl eserinde
Azerbaycan Atabegleri, lhanllar ve Anadolu Seluklularnn son dnemlerinde yaam ok sayda devlet adam ve brokratla ilgili deerli bilgiler mevcuttur. Malazgirt Zaferini (1071) takip eden yaklak iki yz senelik fetihler dneminin ardndan, zellikle II Kl Arslann (1155-1192) saltanat dneminde, Anadoluda siyasi birlik ve istikrar salanmtr. Bu istikrarn salanmasyla birlikte Anadoluda youn bir ilm, fikr, kltrel ve ticar faaliyetler balamtr (Bayram 2005: 36-37). Anadolunun bu ekilde bir Trk-slam yurdu haline gelmesinde Azerbaycanl bilim, fikir ve devlet adamlarnn da nemli rol olmutur. Mool igallerini takip eden devirde lhanllar Trk-slam dnyasnn ekonomik, sosyal, kltrel mirasnn yan sra siyasal mirasna da sahip kmlard. Seluklu devletleri ve Atabeglikler dnemlerinde yetimi pek ok devlet adam ve brokratn lhanllarn eitli devlet kademelerinde hizmet ettikleri bilinmektedir. Sonraki asrlarda zellikle youn fetih hareketleri sebebiyle daha ok yetimi elemana ihtiya duyan Osmanl Devleti komu Mslman devletlerin bilim, fikir ve sanat adamlar iin cazibe merkezi haline gelmiti. zellikle Fatih Sultan Mehmedin (1451-1481) balatt eitim ve ynetim alanndak reformlar komu Mslman lkelerden, ayn zamanda Azerbaycandan ok sayda bilim, fikir ve devlet adamnn Osmanl topraklarna g etmesine sebep olmutu. Aadaki almada Seluklular, Azerbaycan Atabegleri, Babrller, lhanllar ve Osmanllar dnemlerinde yaam ve eitli devlet kademelerinde alm on drt Azerbaycanl devlet adam, brokrat ve siyaset bilimcinin ksa zgemii ele alnmtr. Buradaki ahslarn bazlar ayn zamanda yaadklar dnemin tannm bilim adamlar idiler. Bu sebepten onlarn hayat, faaliyetleri anlatlrken telif ettikleri eserler hakknda da bilgi verilmitir. I. Hcib Fahrd-Din Cebril b. Ahmed Peyker Eher
bnl-Fuvatye gre Tekinl-Kebir 1 adl bir zatn olu olan hcib Fahrd-Din Cebril Eher hcibler soyuna mensup idi. Hcib Fahrd-Din Cebrilin Nurd-Din Mikil adl bir kardei de vard. Hcib Fahrd-Din Cebril Azerbaycandak Eher, Evrab, Mincarun kaleleri ve bu kalelerin etrafndak beldelerin hakimiydi. O, ldenizlilerin Veziri Rebibd-Din Ebl-Kasm Harunun yakn arkadayd. bnl-Fuvat Fahrd-Din Cebrilin lmnden
1
Metinde
olarak gemektedir.
sonra emsd-Din Aliirin Azerbaycan Atabeglerinin saraynda haciplie atandn kaydetmidir (bnl-Fuvat 1965: 140). bnl-Fuvatnin Mecml-dbn tetkik ve nereden Dr. Mustafa Cevad Tekinl-Kebir adn erhederken bu ad Nutegini artryor ve Nutegin, Eb Nasr b. Cuheyrin hizmetindeki emrlerdendi eklinde kayt dmtr. Azerbaycann corafyas ve tarihine vakf olmamas nairin yanlmasna sebep olmutur. Burada sz edilen kii aslnda Tekinl-Kebir deil Pitegindir. Bu kii ve onun soyuyla ilgili Nesevnin eserinde geni ve ilgin bilgiler aktarlmaktadr. Nesevye gre sultan Muhammed Harezmah (1200-1220) ran, Irak Acem ve Azerbaycann bir ksmn igal ederek Atabeg zbekin (1211-1225) ordusunu malup etmi ve bu srada baz devlet adamlar ve komutanlar esir olarak Harezmlilerin eline gemilerdi. Bunlarn arasnda Atabeg zbekin veziri Rebibd-Din Ebl-Kasm Harun ve Atabegin emrlerinden Melik Nsretd-Din Muhammed b. Pitegin (l. 1231) de vard 2 . Sultan Muhammed Hrezmah her gn Hemedann meydannda topaa (polo) oynuyor, esir vezir ve emrleri de meydanda ayakta durarak kendisini seyretmee mecbur ediyordu. Bunu yapmakta asl amac esir ald devlet adamlarn aalamakt. Neredeyse her gn dzenledii bu oyun trenlerinden birinde Hrezmahn gz Melik Nsretd-Din Muhammedin kulaklarndaki byk kpelere ilimiti. Bu halkavari kpelerin her biri bilezik byklndeydi. Sultan Melik Nsretd-Dine yaklaarak bunlar da nedir byle? diye sormutu. Melik Nsretd-Din yle cevap vermiti: Byk Seluklu sultan Alp Arslan (1063-1072) Grc Kralnn (IV Bagrat) ordusunu malup ettii zaman (1064) esir alnm Grc komutanlar onun yanna gtrmlerdi. Sultan onlar idam ettirmeyerek canlarn balam, daha sonra onlar Byk Seluklu Devletine hizmet etmeleri artyla salvermiti. Alp Arslan onlarn her birisinin kulana zel olarak yaptrp iine kendi adn yazdrd altn kpeler taktrmt. Seluklularn zayflad dnemlerde bu memlkler itaatten vazgetiler. Onlardan sadece benim dedem slama girmiti. O, Allaha itaat ve Sultana sadakatinden tr hi bir zaman piman olmad (Nesev 1952: 60-61). Onun bu szleri Muhammed Harezmahn kalbine tesir etmiti. Onu esirlerin arasndan ayrm, hatta kendi eliyle ona hilat giydirmiti. Melik Nsretd-Din kendisinin Azerbaycanda nerelerin hakimi olduunu soran Harezmaha Eher ve Levla kalelerinin hakimiyim diye cevap vermiti. Sultan
2
Bu olayla ilgili etrafl bilgi iin bkz. (Bnyadov 1985: 110; Kafesolu 1992: 203)
Muhammed Harezmah ona eskiden sahip olduu topraklar ve ilave olarak Serab ehrini de kendisine verdiine dair ferman vermiti (Nesev 1952: 60-61). Grdmz gibi Melik Nsretd-Din Muhammed b. Pitegin dedesinin Grc komutan olduunu, esir dtkten sonra salverildiini, daha sonra slam kabul ederek Eher ve etraf beldelerin hkimi olduunu bildirmitir. bnl-Fuvat ise Hcib Fahrd-Din Cebrilin babasnn adn TekinlKebir yani Byk Tekin (yani Pitegin) olduunu kaydetmitir. Mecmldbn bilinen tek yazma nshas mevcuttur. htimal ki, yazmada bu ad Biteginl-Kebir veya Bikinl-Kebir olarak kaydedilmitir. Bilindii gibi arapada p sesi ve harfi yoktur. Nair ise bu ad Tekin olarak okumutur. Dr. Mustafa Cevad Arap orfografisinin zelliklerinden ileri gelen karmakln yanlttn dnmekteyiz. Melik Piteginin Eherin yansra sahip olduu, adn Nesevnin Levla, bnl-Fuvatninse Ervab olarak kaydettii kale ise imdiki Mekin kentidir. Mekin kenti Azerbaycann gneyinde, Eherle Erdebil arasnda bulunmaktadr. Mekin Piteginin 3 zamanla deforme olmu eklidir. Hamidullah Mstevf (l. 1350) Azerbaycanla ilgili coraf bilgileri aktarrken Pikin bal altnda yle yazmtr: Bu kentin eski ad Veravi idi. Fakat daha sonra Grc Pikin buraya vali olarak tayin edildi ve kent onun ad ile anlr oldu (Kazvin 1919: 85). Hamidullah Mstevfnin Pikin olarak adlandrd bu Grc Vali kukusuz ehrin hakimlerinin byk dedesi Piteginden bakas deildi 4 . bnl-Fuvatnin aktard bilgilerden Hcib Fahrd-Din Cebril Ehernin Vezir Rebibd-Din Ebl-Kasm Harunla ada olduunu reniyoruz. Buradan yola karak Hcib Fahrd-Din Cebrilin XII yzyln sonu ve XIII yzyln balarnda yaadn tahmin edebiliriz. Byk ihtimalle yukarda bahsi
Bu adn Pitegin olarak okunmasnn daha doru olaca kansndayz. Bunu szkonusu kiinin Grc ordusunun esir alnm komutan olduunu gznnde bulundurarak syleyebiliriz. Pitegin iki ayr kelimenin, Farsa n, ileri, ndeki, rehber anlamndaki pi ve Trke ehzade, beyzade anlamnda kullanlan tegin (tigin) kelimelerinin birlemesinden meydana gelmektedir. Trk ve slam Tarihinde esirlikten emrlie ve sultanla kadar ykselmi ok sayda Trk kkenli ahsn olduu bilinmektedir. Buna Alptegin, Sebktegin, Savtegin, Anutegin, Britegin, Begtegini rnek olarak gsterebiliriz. Burada bahsi geen Piteginin de Grc ordusunda hizmet etmi Trk kkenli komutan olduunu tahmin etmekteyiz. Zira szkonusu dnemde Grc krallarnn ordusunda paral asker olarak savaan ok sayda Kpak vard. Melik Nsretd-Dinin kendisinin de dedii gibi onun byk dedesi Byk Seluklularn zayflamasn frsat bilerek itaatten kmam, bilakis slam kabul etmi, Mslman olmutu. Fikrimizce onu byle bir ie Azerbaycanda kendi rkdalarnn arasnda olmas sevketmitir. Pi ve Tegin kelimeleri iin bkz. Kanar 1993: 154; Kutalm: 249, 252. Piteginler slalesiyle ilgili geni bilgi iin bkz. Petruevskiy 1949: 79.
geen Melik Nsretd-Din Muhammed, hcib Fahrd-Din Cebril Ehernin veya onun kardei Nurd-Din Mikilin olu idi. II. Res Felekd-Din Ebun-Nasr Cneyd b. smail b. Ali Erdebil Res Felekd-Din Erdebil Azerbaycan Atabeglerinin hakimiyeti dneminde (1136-1225) yaam devlet adamlarndandr. H. 606da (1210) hac ziyaretinde bulunduu ve dnerken bir sre Badatta konaklad bilinmektedir. Badatta iken nl mverrih Ebu Abdullah Muhammed Dbeys ile grp tanmt. bnl-Fuvat Res Felekd-Din Cneyd Erdebilnin tarihi Ebu Abdullah Dbeysye kendisinin h. 535 senesi rebilahir aynda (Kasm 1140) doduunu sylediini kaydetmitir (bnl-Fuvat 1965: 494). Res Felekd-Din Erdebil h. 615te (1218) Erdebilde vefat etmitir. III. Emr zzd-Din Ebl-Haris Arslan-Apa b. Atabeg et-Trki Mera Emr zzd-Din Arslan-Apa XII-XIII. yzyllarda yaam Azerbaycanl devlet adamlarndr. O, adaletli ynetici olarak tannmt. Serab kads eyh Kemald-Din Ahmed Mera onun adaletini metheden iirler yazmt. Emr zzd-Din Arslan-Apa h. 605 (1209) senesinde Tebriz yaknlarndaki Varuzkan adl yerde Eher hakimi Melik Nsretd-Din Muhammedin ordusuyla giritii bir savata ldrlmt. Meraadaki el-Kad Medresesini Emr zzd-Din Arslan-Apa ina ettirmiti. Medresenin Kitabesinde yle yazyordu: mam eafi fkhta, tabirde, savata ve kuvvette tm insanlarn imamdr. slamda hilafet Abbasoullarna ait olduu gibi, imamet de ona mahsustur (Bnyadov 1979: 61-66). IV. Ktib Aynd-Din Ebu Ali Bedel b. Ali b. Abdullah Mera Ktib Aynd-Din Mera XI-XII y.yllarda yaam, Byk Seluklu Devleti'ne hizmet etmi Azerbaycanl devlet adamlarndandr. Meraa hakiminin ktibi grevine atanmt. Ktib Aynd-Din Merai ayn zamanda yetenekli airdi. bnl-Fuvat eserinde Ktib Aynd-Dinin Arapa yazd baz gazellerin msralarndan rnekler aktarmtr. Ktib Aynd-Din Mera h. 525 senesinde (1131) Meraada vefat etmiti (bnl-Fuvat 1963: 1121-1122). V. Hcib Mukarrebd-Din Ebl-Muzaffer Yusuf b. Rstem b. Tvn esSitar Mera Hcib Mukarrebd-Din Mera Azerbaycan Atabeglerine hizmet etmi devlet adamlarndand. O, Meraann varlkl ve soylu ailelerinden birine mensuptu. Atabeglerin saraynda ve komutanlar arasnda byk itimat ve nfuz sahibi olan Hcib Mukarribd-Din Yusufun evlatlar da kendi dnemlerinin saygn insanlar olmulard (Bnyadov 1979: 61-66). Dnemin tasavvuf byk-
lerinden eyh Fahrd-Din Ahmed Mera onun olu, lhanilerin ba kads (Kadil-kudatil-memalik) Mevln Nizamd-Din Ebl-Mekarim Abdlmelik Mera ise torunu idi. bnl-Fuvat Mevln Nizamd-Din Meranin h. 664 senesinde (1266) doduunu yazmaktadr (bnl-Fuvat 1965: 111). Buradan Hcib Mukarrebd-Din Yusuf Meranin XII yzyln sonu, XIII yzyln balarnda yaadn tahmin edebiliriz. VI. Necmd-Din Ahmed b. Ebu Bekr b. Muhammed Nahvan Tabip Necmd-Din Nahvan Azerbaycann Nahvan blgesinde, yaklak 1215-1222 senelerinde domutur (Hansar 1306: 77). Necmd-Din Nahvan uzun seyahatlerden sonra gelip Anadoluda mesken tutmutu. bni Bb onu mam- Muazzam olarak anmakta ve Necmd-Din Nahvanyi tm fenlerde ve bilimlerde dalgalanan denize, aydnlatan kandile ve yamur dolu buluta benzetmektedir (bni Bb 1956: 294-295). bni Bibi onun hakknda yle yazmaktadr: O, akli ve nakli ilimlerde mahir idi, eriat ve hikmet ilimlerini kendinde toplamt (bni Bb 1956: 294-295). II. zzd-Din Keykvusun kardei IV. Rknd-Din Klarslan Ruzbe Ovasnda yenilgiye uratmasndan (14 Haziran 1249) sonra Celald-Din Karatay Necmd-Din Nahvanden vezirlik grevini stlenmesini istemiti. Necmd-Din Nahvan bu teklifi devlet grevlilerinin yllk maalarnn yarya indirilmesi artyla kabul edebileceini sylemiti. Zira kendisi d tehlikelerle kar karya kalm olan Anadolu Seluklu Devleti hazinesinin devlet memurlarnca soyulduunun farkndayd. Onun bu teklifi Celald-Din Karatay tarafndan kabul edildi ise de, saray memurlar ve ordu mensuplarnn tepkisini ve muhalefetini kendi zerine ekti. Be sene vezirlik grevini yrten Necmd-Din Nahvan yolsuzluklarla bir trl baedilemediini grnce istifa etmiti. Bundan sonra Anadoluda fazla kalmayan Necmd-Din Nahvan Suriyeye giderek Halebe yerlemiti (bni Bb 1956: 296). Necmd-Din Nahvan muhtemelen Celald-Din Karatayn vefatndan (11 Kasm 1254) sonra Anadoluyu terketmi olmaldr. Halebe yerletikten sonra uzlete ekilerek evinden kmaz, insanlarla nsiyette bulunmazd. Talebeleri ondan ilim tahsil etmek iin evine giderlerdi (bnl-br 1992: 272-273). O, bni Sinann eserlerini okumu ve baz hususlarda onu tenkit etmiti. Bu amala bni Sinann el-art vet-Tenbiht adl eserine bir erh de yazmt. Onun bu eletirel yaklamlarn Efzald-Din Hunec Kefl-Esrrnda tenkit etmiti (bnl-br 1992: 273; Memmedov 1986: 37). bnl-br Necmd-Din Nahvannin Tenash Mezhebine fazla mtemayil olduunu kaydetmitir (bnl-br 1992: 273). Anlalan Necmd-Din Nahvan felsefenin rak metodunu benimsemiti. Muhtemelen onun bni
Sinann timsalinde Mea felsefeyi tenkit etmesine ve uzlet hayatn tercih etmsine de bu durum sebep olmutu. Zbdetn-Nakz ve Lbabl-Kef, erhl-art vet-Tenbiht, Lbabl-Mantk ve Hulastl-Hikme, Nakz Kavidl-art ve Kef Temvih-if ven-Nect Necmd-Din Nahvannin bilinen eserleridir (bnl-br 1992: 273; Memmedov 1986: 37; (Haleb 1311: 603-604). Alimin erhl-art li bni Sina adl eserinin yazma nshalarndan biri Nuriosmaniye, dieri ise Kprl Ktphanesinde muhafaza edilmektedir. Burada alimin lakab Necmd-Din deil Muidd-Din olarak yazlm ve lm tarihi H. 701 (1302) olarak kaydedilmitir (Komisyon 1986: 433). Manisa l Halk Ktphanesinde Zbdetn-Nakz ve Lbabl-Kefin yazma bir nshas bulunmaktadr. Necmd-Din Nahvannin Hall lll-Knn fit-Tb adl tpa dair dier bir eserinin yazma nshas Paris Milli Ktphanesinde mevcuttur. Bu eserde o, bn Sinann Knn fit-Tb adl eserindeki meseleleri erh ve izah etmitir (De Slane 1895: 524; Kehhale 1993: 112). VII. Vezir Fahrd-Din Ebl-Feth Ali b. Hseyin b. Muhammed erRavek Merend bnl-Fuvat Fahrd-Din Ebl-Feth Merendnin Anadolu Seluklularnn veziri olduunu kaydetmitir. Mellifin bildirdiine gre Fahrd-Din EblFeth Merend ve Anadolu Seluklularnn Sahib-i Divn Muind-Din Sleyman Pervanenin (l.1277) de olduu heyet h. 666da (1268) Meraaya gelmi ve Meraa Rasathanesinin bulunduu dan eteindeki adrlarda bir sre kalmlard. bnl-Fuvat bu srada kendisinin de Meraada bulunduunu kaydetmektedir. Mellif Anadoludan gelen bu heyetin daha sonra lhanl hkmdar Abaka Hanla (1262-1282) grmek iin yola ktn bildirmitir. bnl-Fuvat Anadoludan gelen heyetin kymetli hediyelerle Abaka Hann huzuruna gittiini, hediyeler arasnda ahinler, katrlar ve dier ender ku trlerinin olduunu, bu heyetin hayli cmert olup fakirlere ok sadaka dattn kaydetmektedir (bnl-Fuvat 1963: 244-245). VIII. Fahrd-Din Hinduah b. Sancar b. Abdullah es-Sahib Nahvan XIII-XIV yzyllarda yaam tarihi, devlet adam, siyaset bilimci, dilci ve edip Fahrd-Din Hinduah, Nahvann Gilan kasabasnda domutu. Bu kasabann kalntlar imdi Harabe-Gilan adya bilinmekte ve Nahvann Orduabad ilesi, Kelenter-Dize ky yaknlarnda bulunmaktadr 5 . Fahrd5
Harabe-Gilanla ilgili geni bilgi iin bkz. brahimov 2006: 24-27.
Din Hinduah Badattaki Mustansriye Medresesinde renim grm, daha sonra bu medresenin mderrisi olmutu. O, kardei Seyfd-Din Mahmud Nahvanyle birlikte lhanllarn saraynda hizmet etmiti. lhanl Devletinin Sahib-i divan Ald-Din Atl-Mlk Cveyn ve onun olu emsd-Din Muhammedle yakn ilikilerinden dolay es-Sahib lakabyla anlr olmutu. H. 674 ylnda (1275) Seyfd-Din Mahmud Nahvan Abaka Hann (12621282) emriyle Kn 6 hakimliine, Hinduah Nahvan ise naip olarak kardeinin yardmclna atanmt. Yaamnn sonlarna doru Hinduah Nahvan Luristan Atabeglerinden Nsretd-Din Ahmed b. Yusufahn (1295-1330) hizmetine girmiti. Hinduah Nahvannin lm tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte muhtemelen h. 730dan (1330) sonra vefat etmi olmaldr (Terbiyet 1987: 391; Nefis 1344: 184). O, eitli bilim dallarna ait bir dizi eserin mellifiydi. Bunlardan en ok tannan Luristan Atabegi Ahmede ithafen kaleme ald ve h. 724te (1324) bitirdii Farsa Tecaribl-Selef adl eserdir. Bu eser aslnda devlet adam ve tarihi bnl-Tiktakann (1262-1309) Mnyetl-Fzel fi Tevrihil-Hlef vel-Vzer adl Arapa eserinin Farsaya evirisidir. bnt-Tiktaka bu eseri Musul hkimi emr Fahrd-Din saya ithafen kaleme almt. Tarih, siyaset, ynetim ve saray protokol kurallarna dair olan bu eser Kitabl-Fahri adyla tannmt. Fakat Tecaribs-Selef Hinduah Nahvannin ilave ve erhleriyle Kitabl-Fahriden bir ka defa daha byk ve hacimli hale gelmiti. Hinduah Nahvannin diger bir eseri Sihahl-Acemiye adl Farsa-Trke lgattir. Bu eserin yazma nshalarndan biri Konya Blge Yazma Eserler Ktphanesinde muhafaza edilmektedir. Bundan baka Hinduah Nahvan edebiyata dair h. 730da (1330) yazp bitirdii Mevridl-Edeb ve Farsa bir Divnn mellifiydi (Badadl 1945: 383; Kehhale 1993: 67). IX. emsd-Din Muhammed b. Hinduah b. Sancar Nahvan Hinduah Nahvannin olu ve babasnn ilmi mirasnn devamn salayan Muhammed Nahvan lhanllarn nl veziri Reidd-Din Fazlullahn (l. 1318) olu Gyasd-Din Muhammedin (l. 1336) mniliini yapmt. lhanllarn hakimiyetinin sona ermesinden (1357) sonra deneyimli devlet adam olarak Celayir hkmdar sultan veysin (1356-1374) ilgisini ekmi ve sarayda grevlendirilmiti. Bir sre Celayirlerin ba kadln da yapmt. emsdDin Muhammed Nahvan Dstrl-Ktib fi Tayinl-Meratib adl devlet tekilat ve ynetimine dair eserin mellifiydi (Terbiyet 1987: 391; Nefis 1344: 184).
6
Kaan-randa, Tahrann yaklak 190 km gneyinde bir kenttir.
O, bu eserini sultan veyse sunmutu. lhanl hkmdarlarndan Ebu Said Bahadur (1316-1335) emsd-Din Nahvannin devlet ynetimindeki yetenek ve kabiliyetini takdir ederek onun bu konuda kapsaml bir eser kaleme almasn istemiti. Fakat ilerinin younluu sebebiyle emsd-Din Nahvannin bu eseri yazp bitirmesi bir hayli zaman almt. Bu nedenle mellif szkonusu eseri Celayir hakimiyeti yllarnda bitirebilmiti 7 (Uyar 2005: 281-289). Eser akc ve kolay anlalan slupta kaleme alnmtr. Toprak mlkiyeti ve bunun kullanlamas, vergiler, adli sistem, ehir hayat, ticaret, zanaat, ifinin durumu, imar faaliyetleri, devlet tekilat, hiyerarik yap, ordunun durumu, casusluk faaliyeti gibi konulara deinen emsd-Din Nahvannin bu eseri hem de yazld devrin tarihine dair deerli bilgiileri iermektedir (Uyar 2005: 281289). Bu nedenle emsd-Din Muhammed Nahvannin bu eseri NizmlMlkn Siyasetnmesi ve Reidd-Dinin Camit-Tevrihiyle bir seviyede deerlendirilmektedir. Dstrl-Ktibin dnyada bilinen alt yazma nshas mevcuttur. Dstrl-Ktibin tm yazma nshalarnn mkayeseli tedkiki yaplarak hazrlanm Rusa evirisi 1964 ve 1976 senelerinde A. Alizade tarafndan Moskovada iki cilt halinde yaynlanmtr. H. 778de (1376) vefat eden emsd-Din Muhammed Nahvan Sihahl-Furs adl Farsa-Trke szln de mellifiydi (Nefis 1344: 184). X. Ktib madd-Din Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Ali Tebriz XIII yzyln sonu-XIV yzyln balarnda yaam nl devlet adam ve siyasetbilimci ktib madd-Din Muhammed Tebriz lhanllarn saraynda eitli grevlerde bulunmutu. Bir ara lhanl hkmdar Ebu Saidin (13161335) Veziri Tacd-Din eref Aliah Tebriznin (l. 1324) yardmcln yapm madd-Din Tebriz Vezir eref Aliaha yaknl ile tannmt (bnlFuvat 1963: 835-836). XI. Ktib Kafiyd-Din Hibetullah b. Aliah b. Feramurz el-Ferehan Tebriz Ktib Kafiyd-Din Hibetullah Tebriz XIII y.ylda yaam tannm devlet adamlarndand. Onun mensup olduu soydan ok sayda devlet adam, ktib, sadr, res ve vezirin ktn belirten bnl-Fuvat ktib Kafiyd-Din Tebrizyle h. 705te (1306) Arranda eyh Zeynd-Din Ebu Hmid Muhammed el-Kinin huzurunda grtn kaydetmitir (Bnyadov 1979: 61-66).
7
Sn. Mustafa Uyar makalenin ieriinde Dstrl-Ktibin emsd-Din Muhammede ait olduunu belirtmekteyse de sz konusu makalenin balnda eserin Hinduah Nahvanye ait olduunu yazmaktadr.
bnl-Fuvat onun maliye ve vergi konularnda uzman olduunu, lhanl Saraynn Maliye Divnnda grevli olduunu bildirmitir. Mellif Ona nerede doduunu sordum ve o, bana h. 665te (1267) Berdada doduunu syledi diye kaydetmektedir. Ktib Kafiyd-Din Tebriz bir sre maliye ve vakflarla ilgili Divan katiplii grevlerinde bulunduktan sonra lhanllar tarafndan Badat defterdarlna atanmt. Onun mahir hattat olduunu ve gzel yaz yazdn belirten bnl-Fuvat Badattaki Mustansriye Medresesi Ktphanesi Mdrlne tayin edilirken yeni grev yeriyle kendisini ktib Kafiyd-Din Tebriznin tantrdn yazmtr. Fakat mellif Kafiyd-Din Tebriznin lm tarihini kaydetmemitir (Bnyadov 1979: 61-66). Bu nedenle Kafiyd-Din Tebriznin bnl-Fuvatden (l. 1323) daha sonra vefat ettiini kansndayz. XII. Vezir Tacd-Din eref Aliah b. Ebu Bekr Tebriz Tacd-Din eref Aliah Tebriz vezir Sadd-Din es-Savnin idamndan sonra lhanl hkmdar Ebu Saidin (1316-1335) veziri olmutu. Vezir TacdDin Tebriznin teebbsyle lhanl Olcaytunun (1304-1316) din alannda gerekletirdii deiim tamamyla ortadan kaldrlmt. Kendisi bir ka kez din deitiren Olcaytu genlik yllarnda Mslman olmu ve Muhammed Hudabende ad ile anlmt. Olcaytu daha sonra Irakl i din bilgini CemaldDin b. Mutahhar el-Hillnin etkisinde kalarak i mezhebini kabul etmiti. Bununla da ilik lhanllarn resmi mezhebi haline gelmi ve i politikay da ciddi anlamda etkilemiti. lhanl saraynda i memurlarn nfuzu artm ve nemli devlet grevlerine i mezhepli memurlar atanmt. Bu durum yerli devlet memurlar, ordu ve halk tarafndan memnuniyetsizlikle karlanmt. Zoraki iletirme politikas Azerbaycan, Irak, Fars, sfahan gibi vilayetlerde ayaklanmalara sebep olmu, hatta Badatta Hanbelilerle gvenlik gleri arasnda silahl atma kmt (bnl-Ezrak 2006: 93-94). Alkole olan ar dknl sebebiyle hastalanarak yaklak 40 yanda len Olcaytudan sonra lhanl tahtna 11 yal olu Ebu Said oturmutu. ocuk yataki hkmdarn yerine devlet ilerini enitesi Emr oban yrtmekteydi. Emr obanla samimi ilikisi olan eref Aliah Tebriz vezirlik grevine devam etmiti. ktidarn el deitirmesinden sonra baz st dzey devlet memuru idam edilerek mal varlklarna el konmutu. Olcaytunun iktidar dneminde din alannda yaplm tm deiiklikler ortadan kaldrlmt. Cum hutbelerinde yeniden Drt Rait Halifenin adlar zikredilmeye balanmt. eref Aliah Tebriz h. 724 senesi cemaziyelahir aynda (Temmuz 1324) Azerbaycann Ucan kentinde vefat etmiti (Kazvin 1364: 149-150; (bni Kesir 1994: 144-147, 400; bnl-md 1986: 615; Fehm 1981: 215-217, 221-223).
eref Aliah Tebriznin lhanllarn vezirlerinden zellikle kendi eceliyle len ilk ve tek vezir olduunu belirtmek gerekmektedir (Kazvin 1364: 149-150; Komisyon 1958: 207). Bu ynyle onun lhanllarn emriyle idam edilmemi vezir olduunu sylemek daha doru olacaktr. Ebu Bekr Eher lmnden bir sre nce eref Aliah Tebrizyle Emr obann arasnn aldn kaydetmektedir. Emr obann olu Timurta sk sk veziri tehdit ederek ondan mal beyanna dair belge talep etmekteydi. Vezir eref Aliah bu durumu Emr obana ikayet edip ayn muameleyi ondan da grdkten sonra zntye kaplarak hastalanmt. Bu hastalk daha sonra onun lmne sebep olmutu. Ebu Bekr Eher onun bir eyler ierek ldn sylyorlard (Eher 1984: 14) diyerek vezirin intihar ettiine ima etmise de eref Aliahn kapld korku sebebiyle hastalanarak lm olmas da mmkndr. yle ki, kendisinden nceki vezirler idam edilmilerdi. Reidd-Din Fazlullah kendisinden nceki Vezir SaddDin es-Savnin idamna muvaffak olarak onun yerine gemiti. Vezir eref Aliah da Reidd-Din Fazlullahn idamn mteakiben bu greve getirilmiti. ncekilerin bu ac akbeti onun da saln kt ynde etkilemi olmaldr. Vezir eref Aliahn korkmas iin yeterince sebep olduunu dnmekteyiz. yle ki, eref Aliah Tebriz ayn zamanda dnemin en zengin tccarlarndan biriydi. Tebriz, Sultaniye ve Badat gibi kentlerde onun ticaret messeseleri faaliyet gstermekteydi. Karabadan Tebrize giden yol zerindeki be handan n, Tebrizde Erk Kalesi ad ile tannan muhteem kasr ve kendi adyla anlan Aliah Camiini de yine eref Aliah Tebriz yaptrmt (Onullahi 1982: ). Hamidullah Mstevf mermerden ina edilmi olan Aliah Camiinin Medaindeki Sasani ahlarnn saray ile kyaslanabilecek ihtiama sahip olduunu kaydetmektedir. Mellif caminin ibadet salonunun eninin 250, uzunluunun ise 200 gez 8 olduunu bildirmektedir. Aliah Tebriz Selmasn ykk kale duvarlarn da tamir ettirmiti (Kazvin 1364: 149-150). XIII. Mevln Pir Muhammed irvan Dnemin yetenekli devlet adamlarndan olan Pir Muhammed irvan hem de tannm Hanefi fakihiydi. Genlik yllar Horasanda geen Pir Muhammed daha sonra Hindistana gitmi ve Bayram Hann 9 himayesinde lim ve devlet
8 9
Gez Farsa uzunluk birimidir. 1 gez takriben 0,7-1 mdir. Bayram Han Karakoyunlularn Baharlu koluna mensup devlet adam, kumandan ve air idi. O, Babrllerden Babr ah, Hmayun ah ve Ekber ahn ba kumandan olmu, bu devletin kurulmas ve bymesinde mstesna rol olmu bir zatt. Ekber ah (1556-1605) 14 yanda bir gen iken tahta oturmu ve onun hakimiyetinin ilk 4 senesinde devleti fiili olarak Bayram Han ynetmiti. Fakat genlik yllarn geride brakan Ekber Hah Bayram Hann nfuzundan rahatszlk duyarak onu saraydan uzaklatrmt. Bayram Han 1561 senesinde
adam gibi yetimiti. Ksa srede zeki ve yetenekli siyaset bilimci gibi Babrl saraynda nlenen Pir Muhammedin hreti Bayram Han bile rahatsz edecek duruma gelmiti. Neyle suland bilinmeyen Pir Muhammed irvan h. 965te (1558) Bayram Hann emriyle hapse atlmt. Hapisten yollad mektubunda Pir Muhammed Bayram Hana Kurann Enbiya Suresinin Eer yerde ve gkte Allah'tan baka tanrlar bulunsayd, yer ve gk, (bunlarn nizam) kesinlikle bozulup gitmiti eklindeki 22. ayetini hatrlatmt. Bu ayeti hatrlatmakla Pir Muhammed haksz hapse atldn, memlekette bir ka deil, tek hkmdarn olduunu ve adaletin yakn zamanda tecelli edeceini bildirmiti. Bir sre sonra hapisten kurtulan Pir Muhammed irvan Delhiye giderek sultann huzuruna km, bandan geenleri ve urad hakszlklar anlatmd. Babrl sultannca yeniden eski grevine atanan Pir Muhammed irvan Hindistann gneydindeki Bicagda Kalesinin fethine katlmt. Pir Muhammed irvan h. 969da (1562) vefat etmiti (Hseyin 1999: 322-323). XIV. Mevln Zahird-Din Abdlkebir b. veys b. Muhammed Latif Erdebil Yaad dnemin nl Hanefi fakihi, tarihi ve hattat olan Mevln Zahird-Din Erdebil ayn zamanda Latif mahlasyla iir yazan airdi (Nefis 1344: 254). bnl-md, Zahird-Din Erdebilnin Kadzade lakabyla tanndn kaydetmitir (bnl-md 1986: 99). Zahird-Din Erdebil Azerbaycanda eitim alm ve dnemin nl alimlerinin talebesi olmutu. aldran Savan mteakip Yavuz I Selimin (1512-1520) Tebrizi fethinden sonra Osmanl topraklarna g eden nl kiilerden biri de Zahird-Din Erdebilydi. Osmanl Devletince aylk 80 ake maa balanan Zahird-Din Erdebil bn Hallikann 8 ciltten oluan Arapa tarihe dair eserini iki cilt halinde muhtasar olarak Farsaya evirmiti. evirinin birinci cildi h. 926 (1520), ikinci cildi ise h. 928 (1522) senesinde stanbulda tamamlanmt (Nefis 1344: 254; Nianc 1983: 192). Bundan baka sultan I Selimle birlikte Msrn fethine katlan Mevln Zahird-Din Erdebil Farsa Kazavati-sultan Selim adl bir eserin de mellifiydi. Bu eserin sultan Yavuz I Selimin Msr fethiyle (1517) ilgili deerli bilgileri ihtiva ettiini tahmin etmekteyiz. (Nefis 1344: 254). bnl-md, Zahird-Din Erdebilnin hutbelerinde mamiye mezhebine meylettiini ve sahabenin adnn hutbede zikredilmesinin vacip olmadn bildirerek Safevilerin propagandasn yaptn kaydetmektedir. Mellife gre
Gucerattaki bir camide sabah namazn klarken bir asker tarafndan hanerlenerek katledilmiti. Kendi divan da olan Bayram Han yetenekli airdi. Trke, Farsa ve Arapa gzel iirleri vard.
Zahird-Din Erdebil Ahmet Paa ile Safeviler arasnda ilikilerin kurulmas iin arac olmutu. Bu faaliyeti Zahird-Din Erdebilnin h. 15 rebilahir 930da (20 ubat 1524) Kahirede boynu vurularak idam edilmesine sebep olmutu (bnl-md 1986: 99). Burada ad geen Ahmet Paa Grc asll Osmanl devlet adam, sonralar hain lakabyla nlenen kiidir. Ahmet Paa diger baz saray memurlaryla birlikte Yavuz I Selimin son, Kanun I Sleymann ilk Vezr- zam olmu Pr Mehmet Paaya kar yrtlen entrikann ban ekenlerden biriydi. Saray entrikalar sonucunda Pr Mehmet Paa grevinden ayrlmak durumunda kalmt. Uzun sre Rumeli Beylerbeyi olmu (Nianc 1983: 192) Ahmet Paa bu zaman ikinci vezir idi, fakat Vezr-i zam olmak hevesindeydi. Ahmet Paa bunun iin elinden gelen her eyi yapm, fakat sultan I Sleyman odaba brahim Aay Vezir-i zamla atamt (Kkda 1994: 108-109). Ahmet Paa bu olaydan sonra srarla Msr valiliine tayinini istemiti. Kt huyu ve entrikacyla tannan Ahmet Paann bu greve tayini sonucu saraydan uzaklamas herkesi memnun etmiti. brahim Peevnin tabiriyle syleyecek olursak cmle divn ehli elinden ve dilinden aciz ve naln olmulard (Peev 1281: 80). Olaylarn sonrak ak Ahmet Paann stanbuldan mmkn olduu kadar uzaa, Msra gitmek istemesinin sebebinin edecei isyan nceden planlam olduunu gstermektedir. O, 1523 Austosunda Kahirede grevinin icrasna balamt. Msr bu tarihten 6 sene nce, 1517de fethedilmiti. Msrda hl Memlkllerin taraftarlar vard. Buradaki eski Memlkl emrleriyle sk temasta bulunan Ahmet Paa 1524 senesi Ocak aynda isyan ederek kendisini Msr sultan ilan etmiti. Fakat saltanat uzun srmemiti. Kendi vezirliine atad Mehmet Bey Kadzade Osmanl idaresi ile ibirlii yaparak Ahmet Paann yakalanp 1524 Austosunda idamna muvaffak olmutu (Peev 1281: 80; Solakzade 1297: 442-446; Nianc 1983: 192). brahim Peev, Kanun sultan Sleymann hakimiyeti dnemindeki eyhler ve limler hakknda bilgi verirken, stn bilgi ve yeteneklerinden vgyle bahsettii Mevln Zahir-Din Erdebilnin hain Ahmet Paayla birlikte idam edildiini kaydetmektedir (Peev 1281: 80). Takprzade de kendi eserinde Mevln Zahird-Dinden vgyle bahsetmektedir (Takprzade 1985: 281). Nianc Mehmet Paa Mevln Zahird-Din Erdebil hakknda bilgi verirken onun Kadzade Acem adyla tanndn, iir ve mneatta stad olduunu bildirmitir (Nianc 1983: 229). brahim Peev, Takprzade ve Nianc Mehmet Paa gibi Osmanl mellifleri Mevln Zahird-Din Erdebilnin mezhep ve akide bakmndan her hangi bir deiim yaamadn ve srf siyasi sebeplerden
dolay idam edildiini kayadetmektedirler. Muhtemelen Zahird-Din Erdebil Osmanl Devletinin doudak en byk rakibi olan Safevilerin Ahmet Paaya yardmn temin etmek iin Safevilerin nezdinde teebbste bulunmutu. Her ne kadar brahim Peev (l. 1650) ve bnl-md (l. 1679) ayn dnemde yaam olsalar da brahim Peevnin uzun sre Osmanl Devletinde maliye memuru olarak altn dikkate alarak bu konuda verdii bilgilerin daha gvenilir olduunu syleyebiliriz. Sonu Ykc Mool aknlarnn ardndan kurulan lhanl Devleti mevcut olduu corafyada kendi ynetimini salam temeller zerine kurabilmek iin yerli devlet memurlar ve brokratlarn devlet kademelerinde istihdamna gereksinim duymutu. Seluklular ve Atabeyler dneminde yetimi ok sayda devlet adam ve brokrat lhanl devlet kademelerinde nemli grevlere getirilmilerdi. Bu bakmdan lhanl Devleti Seluklular ve Atabeglerin siyasi mirasna sahip olmutur. Bu sre lhanl Devletinin ehresinin deimesine yol amtr. lhanl Devleti gebe Mool devleti olmaktan karak yerleik Orta Dou devletine dntrlmtr. slam kabul eden lhanl Gazan Han (1295-1304) kendi reformlarn gerekletirirken yerli Trk ve Mslman devlet memurlar ve brokratlarn desteini arkasna almtr. Bu da haliyle gebe Mool erafnn itirazna sebep olmutur. Bu itirazlar yer-yer isyan ve ayaklanmalara evrilmitir. Fakat yerli Trk ve Mslman ayann desteini arkasna alabilmi Gazan Han tm isyan ve ayaklanmalar bastrarak merkezi devlet otoritesini yeniden kurmay baarmtr.
KAYNAKLAR BADADLI, smail Paa (1945), zahl-Meknun fiz-Zeyli ala Kefz-Znun, (Nr. M.R.Kilisli-Yaltkaya ), C. II, stanbul. BAYRAM, Mikil (2005), Trkiye Seluklular zerine Aratrmalar, Konya. BNYADOV, Ziya (1979), Vidnye Deyateli Azerbaydjana v Soinenii bn alFuvat, AzSSR EA Haberler. . 2, Bak, s. 61-66. BNYADOV, Ziya (1985), Azerbaycan Atabeyleri Devleti, Bak. DE SLANE, Mac Guckin (1895), Catalogue des Manuscrits Arabes, Paris. EHER, Ebu Bekr el-Kutub (1984), storiya eyxa Uveysa, Bak. FEHM, Abdsselam Abdlaziz (1981), Tarihud-Devletil-Mooliyye fi ran, Kahire. KOMSYON (1986), Fihris Mahtutt- Mektebet-i Kprl, (Edit. E. hsanolu), C. I, stanbul. HALEB, Ali Eser (1311), Tarih-i Felsife-yi ran, Ez z-e slam ta mruz, Tahran. HANSAR, Muhammed Baer (1306), Ravzatl-Cennt fi Ahvlil-lem ves-Sadat, C. I, Tahran. HSEYN, Abdlhayy b. Fahreddin (1999), Nzhetl-Havatr ve Behcetl-Mesami ven-Nevazir, Beyrut. BN BB, Hseyin b. Muhammed (1956), el-Evmirl-Aliyye fil-Umril-Aliyye, (Nr. A. S. Erzi), Ankara. BN KESR, mdd-Din smail (1994), el-Bidye ven-Nihye, (ev. M. Keskin), C. XIV, stanbul. BNL-EZRAK, Ebu Abdullah Muhammed (2006), Bidais-Slk fi Tebail-Mlk, (Nr. A. Near), C. I, Dmak. BNL-FUVAT, Kemald-Din Ebl-Fadl Abdrrezzak b. Ahmed (1965), Mecml-db fi Mucemil-Elkb, C. IV/3, (Nr. M. Cevad), Dmak. BNL-FUVAT, Kemald-Din Ebl-Fadl Abdrrezzak b. Ahmed (1963), Mecml-db fi Mucemil-Elkb, C. IV/2, (Nr. M. Cevad), Dmak. BNL-BR, Grigorius (1992), Tarih Muhtasard-Dvel, Beyrut. BNL-MD, Abdlhayy b. Ahmed (1986), ezertz-Zeheb fi Ahbri men Zeheb, (Nr. A. Arnavud), C. VI; VIII, Dmak. BRAHMOV, Behll (2006), Gorodie Kharaba-Gilan, rs Journal, 1 (19), Bak, s. 24-27. KAFESOLU, brahim (1992), Harezmahlar Devleti Tarihi, Ankara.
KANAR, Mehmet (1993), Byk Farsa-Trke Szlk, stanbul. KAZVN, Hamidullah Ahmed Mstevf (1919), Nzhetl-Kulub, (Nr. G. Le Strange), Londra. KAZVN, Hamidullah Ahmed Mstevf (1364), Tarih-i Guzide, (Nr. A. Nevay), s. 149-150, Tahran. KEHHALE, mer Rza (1993), Muceml-Mellifin, C. I, IV, Beyrut. KOMSYON (1958), storiya rana s Drevneyix Vremyon do Kontsa XVIII veka, Leningrad. KYMEN, Mehmet Altay (2004), Seluklu Devri Trk Tarihi, Ankara. KUTALMI, Orhan Gdl, Trke nsan Adlar ve Anlam-kkenleri, http:// kitablar.org. KKDA, Yusuf (1994), Vezr-i zam Pr Mehmed Paa, Konya. MEMMEDOV, Zakir (1986), Orta Asr Azerbaycan Filozof ve Mtefekkirleri, Bak. NEFS, Said (1344), Tarih-i Nazm ve Nesr der ran ve der Zebane-Farisi, C. I, Tehran. NESEV, Muhammed b. Ahmed (1952), Siyrets-Sultan Celaleddin Mengberti, (Nr. A. Hamdi), Kahire. NANCI Mehmed Paa (1983), Hadist, stanbul. ONULLAH, Seyidaa (1982), XIII-XVII Asrlarda Tebriz eheri, Bak. PEEV, brahim (1281), Tarih-i Peev, C. I, stanbul, Matbaa-i mire. PETRUEVSKY, lya Pavlovi (1949), Oerki po storii Feodalnkh Otnoeniy v Azerbaydjane i Armenii v XVI-XIX vv, Leninqrad. SOLAKZADE, Mehmet Hemdem elebi (1297), Solakzade Tarihi, stanbul, Mahmut Bey Matbaas. TANER, Aydn (1967), Byk Seluklu mparatorluunda Vezirlik, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fak. Tarih Blm Tarih Aratrmalar Dergisi, V/8, Ankara, s. 75-188. TAKPRZADE, samd-Din Ahmed (1985), akaikn-Numaniyye fi lemiDevletl-Osmaniyye, Beyrut. TERBYET, Mehemmed Ali (1987), Danimendani Azerbaycan, (Terc. . ems-Kendli Q), Bak. UYAR, Mustafa (2005), Hinduah Nahvanye Ait Dstur el-Ktib fi Tayin elMeratib Adl Eserde Casusluk Anlay, Ankara niversitesi Dil ve TarihCorafya Fakltesi Tarih Aratrmalar Dergisi Trkiyat Aratrmalar Dergisi, XXIV/38, Ankara, s. 281-289.
Trk Hukuku ve alma likileri Alanna Uzlatrma Kurulunun Girii: Tatil-i Egl Kanunu zerine Bir Deerlendirme
Entrance of the Board of Conciliation into the Turkish Labour Law and Labour Relations Area: An Assessment on the Strike Law (Ttil-i Egl Kanunu)
Cem DOAN * ZET ttihat ve Terakki Cemiyeti, 1908 Devrimiyle ve II. Abdlhamit ynetimine kar sonsuz bir zgrlk vaadiyle ynetsel erki eline geirmiti. kinci bir merutiyet devrinin kapsnn aralanmas, Osmanl unsurlar arasnda sevinle karlanm, lkenin birok yerinde kutlama gsterileri dzenlenmiti. Osmanl iileri de, greli zgrlk ortamnn getirdii bu cokudan faydalanm ve 1908 Yaznda birok grev hareketine girimilerdi. Bu makale, bu youn grev dalgasnn nn almak amacyla yrrle konan Tatil-i Egl Kanununu (Grev Kanunu) kapsam ve ierik bakmndan analiz etmeyi amalamaktadr. ANAHTAR KELMELER 1908 Grevleri, Tatil-i Egl Kanunu, ttihat ve Terakki Cemiyeti, Grev, Osmanl i Snf. ABSTRACT Committee of Union and Progress came into power against the administration of Abdulhamit II by offering a limitless freedom. Opening a constitutional period out for the second time welcomed by the Ottoman social elements. Otoman workers took advantage of this enthusiastical situation and went on lots of strikes in the summer of 1908. This article intends to analyze Tatil-i Egl Kanunu (The Strike Law) in terms of content and context. KEY WORDS The 1908 Strikes, Tatil-i Egl Kanunu (The Strike Law), Committee of Union and Progress, Strike, Ottoman Working Class.
r. Gr., Ardahan niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm.
Giri Trk i hukuku ve alma ilikileri literatrnde nemli bir yeri olan 1909 tarihli Tatil-i Egl Kanunu (Grev Kanunu), zerinde oka tartlan bir yasa olagelmitir. Bu Yasa ile devlet, dzenleyici bir unsur olarak alma hayatna aktif bir biimde katlmaya, balamtr. Ancak burada, dzenleyici ifadesinin daha ok bir tr arabuluculuk anlamnda kullanldn belirtmekte yarar vardr. Zira Trk i hukukunun evrimi bakmndan nemli bir yenilik olan Heyet-i tilfiye (Uzlama Kurulu) uygulamas, ilk kez Tatil-i Egl Kanunu ile yrrle konulmutu. Tatil-i Egl Kanunu, II. Abdlhamitin otuz yldan fazla sren ynetiminin ardndan 1876 Anayasasn yeniden yrrle koymasyla alan bir dnemin rnyd. Gerekten de, II. Merutiyet dneminin balamasyla, tm lkede cokun bir sevin hali belirmi, bir zgrlk devrinin baladna kanaat getirilmiti. Ksa srd gzlemlenen bu greli zgrlk ortam, toplumun hemen her kesiminde bir hareketlilie yol amt. Byle bir sosyal atmosfer ierisinde bulunan lkede, iilerin de mobilize hale gelerek istekleri dorultusunda ** birtakm eylemlere girimeleri doald. Bu balamda, 1908 Yaz Osmanl mparatorluu asndan zel bir nem tamaktadr. nk bahsedilen sre boyunca Osmanl topraklarn zellikle de Rumeli ve Balkanlar- bir grevler dalgasnn kaplamaya baladna tank olunmutu. Ksa srede tm lkeye yaylan grevler, hkmetin bunlara kar bir nlem alma ihtiyac duymasna neden olmutu. Hkmet, bu ihtiyacn giderilmesine ynelik olarak Tatil-i Egl Kanununu nce 1908de kanun hkmnde kararname olarak kartm, 1909 ylnda da Meclisten geirerek yasa haline getirmiti. lkede i gren yabanc kapitalistleri rktmemek amacyla karld tartmas, Tatil-i Egl Kanununa deinen birok almada vurgulanan ortak bir
**
lerleyen sayfalarda da deinilecei gibi, bu dnemdeki ii grevlerinin byk bir ounluu cretlerin yetersizliinden kaynaklanmaktadr.
noktadr. 1 Gerekten, grevlerin yabanc ortakl irketlerde daha sk grlmesi, hkmetin bundan ekinmesine ve yabanc sermayeye bir darbe indirebileceini dnmesine yol am olmaldr. Zira Mesutun 2 da aktard gibi, dnemin siyasal iktidar, daha ok cret artrm istekleriyle bavurulan bu grevler dalgasn kanalize etmek, kendilerini mesul mesleki rgtler halinde bir organizasyona balayarak yabanc sermayenin istismarndan kurtarmak yerine, 1876 Anayasasnn 36. maddesinin *** tand olanaktan yararlanarak karlan bir kanun hkmnde kararname ile bunlar bastrmak yoluna gitmiti. Yasann karld ortamn nasl olutuunu bilmek aydnlatc olabilir. Bu anlamda, 1908 Grevlerine gelinceye dein mparatorluun iinde bulunduu durum aada ksaca zetlenmeye allacaktr. 1. 1908 ncesi Genel Duruma likin Ksa Bir Panorama
Osmanl mparatorluu, gerileme dnemiyle beraber urad toprak kayplar sonucu bu topraklardan elde ettii ayni ve nakdi gelirlerden yoksun du1
***
Bu ynde fikir belirten telif eser ve makalelerden bazlar unlardr: Mesut Glmez, 1936 ncesi i Haklar Trkiyede i Haklar (Osmanl Dneminden 1986ya). Ankara: Trkiye Yol Sendikas Yayn, 1986, ss. 19-52; Georges Lefranc ve Kemal Slker, Dnyada ve Bizde Sendikaclk (ev: Asm Bezirci). stanbul: Varlk Yaynlar, 1966, ss. 142; Ltf Erii, Trkiyede i Snfnn Tarihi (zet Olarak). Ankara: Kebike Yaynlar, 1997, ss. 9; Orhan Tuna ve Metin Kutal, Grev Hakk Balca Meseleleri ve Memleketimiz Bakmndan Tanzimi. stanbul: F Yayn, 1962, ss. 73; Cem Doan, Osmanl mparatorluunda 1908 Grevleri ve Tatil-i Egal Kanunu (yaynlanmam yksek lisans tezi). Bolu: Abant zzet Baysal niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Kamu Ynetimi Anabilim Dal, Siyaset Bilimi Bilim Dal, 2010, ss. 70-71; Kemal Slker, Trkiyede Grev Hakk ve Grevler. stanbul: Gzlem Yaynlar, 1976, ss. 37; Nurullah zbey, Trkiyede Sendikal Anlaylar Sendika Siyaset likisinin Geliimi. Ankara: Enerji Yap Yol Sendikas Yayn, 2001, ss. 16; Mesut Glmez, Trkiyede alma likileri (1936 ncesi) (2. Basm). Ankara: TODAE Yayn, 1991, ss. 298; Sedat Aral, Gnmze Kadar Belgelerle Trk Sendikacl. stanbul: Son Telgraf Yaynlar, 1967, ss. 25-26; Anl een, Trkiyede Sendikaclk. Ankara: zgr nsan Yaynlar, 1973, ss. 5; Hakk Onur, 1908 i Hareketleri ve Jn Trkler Yurt ve Dnya (Mart, 1977), say: 2. stanbul: Bozkurt Matbaas, ss. 277-295; Oya Sencer, Trkiyede i Snf Douu ve Yaps-. stanbul: Habora Yaynlar, 1969, ss. 196; Emre Polat, Osmanlnn lk Yahudi Sosyalisti Avram Benaroya ve Faaliyetleri. stanbul: Truve Yaynlar, 2004, ss. 189. Glmez, Mesut, Tatil-i Egal Yasas zerine Bir Not Seha L. Meraya Armaan Cilt: 1. Ankara: A..S.B.F. Yayn, 1981, ss. 106-117. Meclisi Umumi mn'akit olmad zamanlarda Devlet bir muhataradan veya emniyet-i umumiyeyi halelden vikaye iin bir zaruret-i mbreme zuhur ettii ve bu bapta vaz'na lzm grnecek kanunun mzakeresi iin Meclisin celp ve cem'ine vakit msait olmad halde Kanun- Esasi ahkmna mugayir olmamak zere Heyet-i Vkel tarafndan verilen kararlar Heyet-i Mebusann itima ile verilecek karara kadar ba iradei seniye, muvakkaten kanun hkm ve kuvvetindedir.. Dstur, Birinci Tertip, Cilt 4, s.1-40, 7 Zilhicce 1293 (23 Aralk 1876). Bu maddeyle, Meclis toplantda olmad zamanlarda ve gerekli grlen acil durumlarda, Bakanlar Kurulu tarafndan alnacak kararlar Kanun- Esasi hkmlerine uygun olduu takdirde kanun hkmnde kararname nitelii tamaktayd.
ruma dmt. Tarm d ekonomik aktiviteleri bakmndan srtn kk lekli iletmelere yaslam, tikel bakmdan kendi kendine yetebilen mparatorluk ekonomisi, Sanayi Devrimiyle Bat Avrupa lkelerinde gzlemlenen hzl ekonomik ilerlemeye uyum salayamamt. Kk esnaf, Avrupadan ithal edilen seri retim mamulleri karsnda tutunamayarak nce hzla gerilemi sonra da ayn hzla kmt. Batdaki lonca tekilatlanmalarna denk den ahilik kurumu da, Sanayi Devrimi sonrasnda ypranmaya balamt. Esnaf retim yapmay bir kenara brakp Bat Avrupann, hammadde pazar araynda ihtiya duyduu mallar satmaya balad. Bu durum, yukarda da belirtildii gibi, el tezghlar ve kk iletmeler biiminde rgtlenmi Osmanl sanayisinin hzla gerilemesi ve kmesiyle sonuland. Osmanl mparatorluu, gayrimslimlerin ticari etkinliklerine dayanmaktayd. 3 nk mparatorluun nevi ahsna mnhasr ekonomik dizgesi, yerli bir burjuvazinin douunu sert bir biimde engellemekteydi. 4 Bu balamda, gszlnden ve ekonomik anlamda bamllndan faydalanan yabanc tccarlar, mparatorluk iinde yrttkleri ticari faaliyetlerinde nemli birtakm ekonomik imtiyazlar elde etmilerdi. Batnn stnlnn ilk olarak askeri alanda anlalmas ve kabul sonucu, ilk sanayileme giriimleri de bu alanda balatlmt. Batnn askeri yengilerinin, teknik stnlne bal olduunu gzlemleyen mparatorluk yneticileri, bu eksii gidermeye ynelik birok fabrikann kaplarn retime amlard. Bu amaca ynelik olarak III. Selimin saltanat dneminde Mhendishane-i Berr-i Hmayun (1795), I. Abdlhamitin saltanatnda Mhendishane-i Bahr-i Hmayun (1782), II. Mahmut tarafndan Feshne (1826) kurulmu ve Avrupann kulland toplara denk sava toplar retebilmek iin topuluk canlandrlmaya allarak Tophane-i Amirenin glendirilmesi yoluna gidilmiti. 5
3
McCarthy, Justin, Foundations of the Turkish Republic: Social and Economic Change Middle Eastern Studies, cilt:. 19, No: 2 (Nisan, 1983). U.K.: Taylor & Francis, Ltd, ss. 139-151. nalck, mparatorlukta kapitalist giriimci olarak adlandrlabilecek kesimlerin yalnzca tccarlar ve sarraflar olduunu; nk sadece bunlarn tercih ettikleri herhangi bir yolla para biriktirmek, servet edinmek ve bunlar gerekletirirken de ynetim tarafndan hem korunmak hem de tevik edilmek lksne sahip olduklarn belirtir. Bkz. nalck, Halil, Capital Formation in the Ottoman Empire The Journal of Economic History, cilt:29, say:1 (Mart, 1969).U.S.A.: Cambridge University Press, ss. 97-140. Ancak II. Abdlhamit zamannda, ordunun yine byk oranda atl durumda brakld bilinmektedir. Karabekir, anlarnda ordunun o dnemdeki durumundan bahisle:Trk ordusu
Btn bu yenilik almalar, mparatorluun kendine has bir burjuvaziye sahip olmamasndan kaynaklanmaktayd. lkede yatrm yapan tccarlarn ou yabancyd. lkenin ekonomik anlamda da doru almasnn, daha doru bir ifadeyle yabanc kapitalistlerin lkede i grmeye tevik edilmesinin sonular lke ekonomisi asndan neredeyse tam bir ekonomik bamll dourmutu. 1838de imzalanan ngiliz-Osmanl ticaret antlamas, ithalata (%5), ihracata (%12) ve transit ticarete (%3) vergi oran koymu, bylece devletin fiskal gelirlerini artrmt. 6 Ancak, Antlamayla belirlenen artlar altnda gerekleen rahatlama ksa solukluydu. nk Antlama, yabanc kapitalistlere uygulanan gmrk hadlerini olabildiince drm ve gmrk duvarn savunmasz brakarak mparatorluun kaplarn neredeyse sonuna kadar yabanc tccarlara amt. Bu bakmdan, uzun vadede hesaplandnda, belirlenen oranlarla ngiliz tccarlarna salanan ayrcalklar ve bunun Osmanl ekonomisi zerindeki olumsuz etkisi aka grlecekti. Antlamann bir dier nemli maddesi, yed-i vahit (tekel) usulnn kaldrlmasyd. 1826dan bu yana yrrlkte bulunan yed-i vahit (tekel) uygulamas, zellikle temel tarm rnleri zerine devlet tekelini getirmi ve bu rnlerin yabanc tccarlarn elinde ucuz ve serbest dolamn engelleyici bir tampon vazifesi grmt. ngiliz tccarlarn, ilemek iin kendilerine gereken byk miktarlardaki hammaddeyi yurtdna ucuz ve sorunsuz karabilmeleri iin, Antlamada bu uygulamadan ngilizler lehine vazgeilmiti. Bylece Osmanl hammaddelerinin d ticarete almas kolaylatrlm oluyordu. 7 mparatorlukta gerekletirilen ticari faaliyetlerin byk bir ksmn ellerinde tutan ve ekonomide sz sahibi bulunan gayrimslimler, lkeyi bir hammadde cenneti olarak gren Batl kapitalistlerle ibirlii yapma yoluna gitmi; bu yolda byk irketler ve kumpanyalar kurulmutu. 8 Bu irket ve kumpanyalarn iileri ok zor artlar altnda altrlmaktaydlar.
bu haliyle d tehlikeleri karlayacak kudrette olmak yle dursun, iyi ellere verilmi olsa dahi uzun zamanlar bu kudreti kazanamayacakt demektedir. Bkz. Karabekir, Kazm, ttihat ve Terakki Cemiyeti 1896-1909 (2. Bask). stanbul: Emre yaynlar, 1995, ss. 60. Sunar, lkay, Anthropologie politique et conomique: l'Empire ottoman et sa transformation Histoire, Sciences Sociales, 35e Anne, No. 3/4, Recherches sur L'Islam:Histoire et Anthropologie (Mays Austos., 1980), ss. 551-579. Eriim adresi: http://www.jstor.org/stable/27581069. Eriim tarihi: 20/06/2011, 03:07. Pamuk, evket, Osmanl-Trkiye ktisadi Tarihi 1500-1914. stanbul: letiim Yaynlar, 2009, s.206. zellikle kmr madenlerinin retimini ve demiryollar yapmnn iletmesini ellerine geiren kumpanyalar buna rnek gsterilebilir.
Ayrca yabanc ortakl irketlerin birounda, Mslman iiler karsnda yabanc/gayrimslim iilere tannan standartlar da sz konusuydu. Mslmanlar dndaki belirli baz inanlarn ve etnik gruplarn yelerinin daha yetenekli olduklar ve sonu olarak baz i kollarnda daha baat unsur olduklar kabul ediliyordu. Mslmanlarn ise, ticari faaliyetlerde ve retimde -hal retimi dnda- beceriksiz; ilkel yollarla edindikleri deneyimlerle, sadece tarm alannda altrlmaya uygun olduklar ifade ediliyordu. 9 Maden ileri iin gereken igcnn eksiklii, tm Osmanl tarihi boyunca kronik bir problem olmutu. Bu eksiklii gidermek amacyla, Osmanl hkmeti 1867de, iilere alma saatleri ve barnacak yer konusunda korunma sz veren Dilaver Paa Nizamnamesini yrrle koymutu. 10 Ancak Nizamnamede verilen taahhtler yerine getirilmemi ve iilerin alma artlar hemen benzer bir arlkta devam ettirilmiti. 11 2. 1839dan 1908e Uzanan Yolda Osmanl ileri
Sencer 12 yapt bir almasnda, 1839dan sonra Osmanl mparatorluunda artk tek tek iilerden deil, bir ii ktlesinden sz edilebileceini belirtmitir. Bu yargya katlmak zor grnmektedir. Gerekten de, yenilik hareketleri kapsamnda gerekletirilen birok sanayi atlm sonucu alan fabrikalar, lkede ii bilincini kavramaya balayan kk bir alanlar topluluunu dourmutu. te yandan, Sencerin bir ktle nitelemesi pek salkl bir karm gibi durmamaktadr. Zira Osmanl alma ilikileri dizgesi gz nnde bulundurulur ve bir almamda da zerinde durduum John. T. Dunlopun alma ilikileri kuram erevesinde dnlrse: a) alma ilikilerinin aktrlerinin, bu ilikilerin geliim srecinde oynadklar roln belirlenmesi,
10
11
12
Quataert, Donald, Labor History and the Ottoman Empire, c. 1700-1922 International Labor and Working-Class History, no: 60 (Gz, 2001). New York: Cambridge University Press, s.93-109. Quataert, Donald ve Yksel Duman, A Coal Miners Life During the Late Ottoman Empire International Labor and Working-Class History, no: 60 (Gz, 2001). New York: Cambridge University Press, ss. 153-179. Koa gre, Ereli sancanda bulunan 14 ile halkna uygulanmas ngrlen bu Nizamnamenin amac iiyi korumak deil, kmr madenlerinde retimin dzenli bir biimde srdrlmesini salamak ve retimi artrmakt. Bkz. Ko, Yldrm, Trkiyede i Snf ve Sendikaclk Hareketi Tarihi. Ankara: Yol-i Sendikas, 2003, ss. 39. Sencer, Oya, Trkiyede i Snf Douu ve Yaps-. stanbul: Habora Yaynlar, 1969, ss. 89.
b) evresel bir faktr olarak, ortamn ada bir sanayi ilikileri sisteminin kurulmasna elverili olup olmadnn tespit edilmesi, c) Mevcut ideolojinin, kurumsal bir alma ilikileri sistemine izin verip vermemesi ve nihayet, d) Srecin adm adm kurumlamaya doru evrilip evrilmediinin tespit edilmesi gerekmektedir. 13 Ancak Sencerin szn ettii dnem deerlendirildiinde, Osmanl ii snfnn o dnemki nitel ve nicel durumuna ilikin elde edilebilecek verilerin, yukarda sralanan unsurlarla pek uyuma gstermeyecei aktr. Birincisi, bu dnemde dank ii topluluklar halinde hareket eden Osmanl iileri kmesinin, **** alma ilikileri anlamnda iveren ya da devletle giritikleri herhangi bir mzakereye rastlanlamad iin aktrlerin bulunduklar pozisyonu tam olarak kestirmek gtr. Mzakere balamnda Uzlama Kurulunun oluturulmas iin de Tatil-i Egl Kanununun yrrle konulmasn beklemek gerekmitir. kincisi, evresel faktrlerin varl ve bunlarn nitel ve nicel durumlaryla ilgilidir. Bilindii gibi, ada bir sanayi sisteminin temelleri uygun teknolojik, demografik ve sosyo-ekonomik artlarn zerinde ykselir. Bunun aksi durumlarda, salkl bir sanayi kurulamaz ve buna dayanan bir ekonomi de yaayamaz. Bu adan bakldnda, Osmanl mparatorluunun ada anlamda bir sanayi ilikileri sisteminin kurulmas ve ilemesine elverili bir ortama sahip olduu kuku gtrr bir noktadr. mparatorluk, Batnn getii evrelerden geerek, Sanayi Devrimi gibi toplumun sosyo-ekonomik yapsn bulunduundan bambaka boyutlara tama kapasitesine sahip bir gelimeyi yaayamad iin, bahsedilen evresel koullarn da ya oluamad ya da ge oluabildii bilinmektedir. ncs, mevcut ideolojik ortamn kurumsal bir alma ilikileri dizgesinin oluturulmasna izin verip vermemesi meselesidir. Kukusuz, ii hareketlerinin ortaya kmasna imkn tanyacak bir anlay ortamnn bir lkenin tabanna yaylm olmas gerekir. Aksi halde, gereken maddi koullar karlansa da istenilen dzeyde bir gelime kaydedilemez.
13
****
Doan, Cem, Osmanl mparatorluunda 1908 Grevleri ve Tatil-i Egal Kanunu (yaymlanmam yksek lisans tezi). Bolu: Abant zzet Baysal niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Kamu Ynetimi Anabilim Dal, Siyaset Bilimi Bilim Dal, 2010, s.7-8. Ktle yerine daha dar anlamda kme kavramn kullanmay tercih ettik.
Bu anlamda, Osmanl alma ilikileri dizgesinin zerinde ykseldii temellere karakteristik bir rnek olarak Mecelle verilebilir. Ekinin de belirttii zere, aslnda Mecelle Tanzimat dneminde pozitif hukuk dzeninin kurulmas yolunda olumlu bir adm olmakla beraber, alma ilikilerini icare-i adem yani insan kiras usulne dayanan bir hizmet szlemesi bal altnda dzenlemesi ve Roma hukukunda olduu gibi insan almasn kira akdi iinde ele almas ve iiyi nefsini kiraya veren kimse (ecir) olarak tanmlamas, alma ilikilerinin dzenlemesine olduka ilkel, bireyci ve liberal bir gr getirmitir. 14 Son olarak zerinde durulmas gereken nokta, mevcut alma ilikileri ierisinde gzlemlenen ii hareketlerinin, bir kurumsallk arz edip etmemesi hususudur. Bu adan bakldnda, II. Merutiyet dnemine kadar grlen ii hareketleri, genel olarak belirli bir ama iin zellikle cret- toplanarak greve giden ancak cret artndan sonra rgtllklerini yitiren ii kmelerince gerekletirilmilerdir 3. 1908 Grevleri
II. Abdlhamitin, Anayasay ilga edip Meclisi sresiz tatil ettikten sonra 15 istibdat rejimini mparatorlukta tesis etmesi, I. Merutiyet hareketinin akim kalmasyla sonulanmt. Youn sansr uygulamalar ve ajanlk faaliyetleriyle lkeyi mutlak kontrol altnda tutan II. Abdlhamit, bu hali 30 yldan daha uzun bir sre iin koruyabilmesini bilmiti. Bunda, phesiz II. Abdlhamitin izledii ustaca politikann da etkisi vard. Bu arada, Jn Trkler hareketi II. Abdlhamit tarafndan sindirilmi; hareketin iinde yer alan birok entelektel u ya da bu nedenlerle yurtdna srlmt. Ancak bu durum, Jn Trk hareketinin tamamen snmlendii anlamna gelmemekteydi. Aksine hareket, iten ie daha da glenmiti ve II. Abdlhamitin istibdat rejimine kar zellikle yurtdnda karlan yaynlarla ciddi bir muhalefet cephesi oluturulmutu. ttihat ve Terakki ad altnda, II. Abdlhamit ynetimine kar rgtlenen Jn Trkler, aralarnda, gelecekte rgtn baskn isimleri haline gelecek olan
14
15
Ekin, Nusret, Endstri likileri. stanbul: stanbul niversitesi Yaynlar, s.226, basm tarihi yok. II. Abdlhamit, Mebusan Meclisini kapatrken: Millete hrriyet vererek babas Abdlmecitin izinden yrmekle hata etmi olduunu, bundan sonra dedesi Mahmutun izinden gideceini ve idaresi altnda bulunan halk kuvvetten baka hibir eyle yrtmenin kabil olmadn ifade etmiti. Bkz. Tkin, F. Hsrev, Trk Tarihinde Siyasi Partiler ve Siyasi Dncenin Gelimesi 1839-1965. stanbul: Elif Yaynlar, 1965, s.28.
Enver ve Talat Beyler 16 de olduu halde, zellikle Balkanlarda ciddi muhalif faaliyetlere girimilerdi. Genel olarak asker kkenli olan bu muhalefet glerinden birisi, Yzba Resneli Niyazi Bey, II. Abdlhamitin baskc ynetimine kar bakaldrarak taburuyla birlikte Manastrda daa kt. 17 Onu Binba Enver Bey izledi. Ardndan ttihatlar 23 Temmuz 1908 sabah Selanik Hkmet Konan igal ettiler. 18 Bunun zerine, ayaklanmann boyutunun genilemesinden ve tm lkeye yaylmasndan endie eden Padiah, 24 Temmuzda merutiyeti ikinci kez ilan etmek ve anayasay yeniden yrrle koymak durumunda kald. Merutiyetin ilann her eyin stnde tutan Jn Trkler, 19 bylelikle amalarna ulamlard. Ancak bu, iin sadece grnen ksmyd. mparatorluk ekonomisi km, devlet zoruyla dayatlan bir yabanc-ortakl kapitalizm lke piyasalarna hkim duruma gelmiti. ln- Hrriyet Osmanl mparatorluuna yaatt liberal siyasi ortamn yan sra, devrimi izleyen ilk iki ay ierisinde aka gzlenen yzde 20 ila 30luk bir enflasyon orann da beraberinde getirdi. Bu fiyat artlar Merutiyet Rejiminin ilk aylarnda yaanmakta olan liberal siyasi ortamla ayn zaman dilimine denk dnce, Osmanl iilerinin daha yksek cretler talep etmesi kanlmaz hale geldi. 20 Bunun doal sonucuysa, srmekte olan grevlere birok yeni grevin eklenmesiydi. Yukarda da deinildii gibi, 1908 Grevlerinin temelinde cret artrm talebi yatmaktayd. Yaplan taleplere, alma saatlerinin azaltlmas ve alma koullarnn hafifletilmesi de eklenebilir. Ancak 1908 Grevlerinin baat nedeni crettir. Akinin 21 bir almasnda yapt tespit, neden cret art iin bu kadar greve gidildiine ve Osmanl iisinin hangi koullar altnda altna bir kk rnek tekil edebilir. Buna gre, demiryolu iileri bu dnemde btn ay izin kullanmadan, gnde 16-17 saat almakta ve bir okka ***** ekmein bir kurua alnd bir srada, 7-8 kuru gndelik almaktaydlar. Sadece bu bilginin
16 17
18 19
20
21 *****
Daha sonra paalar. Gawrych, Georger W.,The Culture and Politics of Violence in Turkish Society, 1903-14 Middle Eastern Studies, cilt: 22, no: 3 (Temmuz., 1986). U.K.: Taylor & Francis Ltd. s.307-330. Aksoy, A. erif, ttihat ve Terakki. stanbul: Nokta Kitap, 2008, s.59. Haniolu, Jn Trkler iin anayasa fikrinin Bat modernitesinin bir sembol haline geldiini; onlarn szde anaysaclklarnn temelinde bu gdnn bulunduunu belirtir. Ayrca zellikle Ahmet Rza ve takipileri arasnda anayasann, Byk Glerin Osmanlnn siyasal hayatna mdahale etmeyi nleyecek gl bir etken olduunu kaydeder. Bkz. kr Haniolu, The Young Turks in Opposition. New York: Oxford University Press, 1995, ss. 31. Karakla, Yavuz Selim, Osmanl mparatorluunda 1908 Grevleri Toplum ve Bilim, say: 78 (Gz, 1998). stanbul: Birikim Yaynclk, ss. 187-209. Akin, Sina, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki (5. Bask). Ankara: mge Yaynlar, 2009, ss. 163. Osmanl mparatorluunda kullanlan, yaklak 1250-1300 grama denk gelen l birimi.
gz nnde bulundurulmas bile, mparatorluktaki iilerin hangi koullar altnda altrldklarn gstermesi bakmndan ilgin bir rnektir. Osmanl iileri, II. Merutiyetin ilanndan sonraki birka ay iinde 111 adet 22 grev eylemi gerekletirmilerdi. Osmanl iilerinin bu tutumu karsnda, ttihat ve Terakki Cemiyeti 8 Ekim 1908de Tatil-i Egal Cemiyetleri Hakknda Kanun- Muvakkat ad altnda bir tzel dzenlemeyi, Meclise bile sevk edilmeden Heyet-i Vkela (Bakanlar Kurulu) kararyla yrrle koydu. 23 4. Tatil-i Egl Kanunu ve Osmanl alma likileri Dizgesine Ynelik Dzenlemeleri Tatil-i Egl Kanununun, Trk i hukuku ve alma ilikileri literatrnde nemli ve zel bir yere sahip olduu, makalenin giriinde de vurgulanmt. Gerekten de, bu Kanunla sendika kurma hakk yasakland gibi daha nce kurulmu olan sendikalar da, Kanunun 8. maddesi uyarnca feshedilmilerdi. Ayrca Kanun, 1908 Grevlerini byk lde engelleyici bir unsur oluturmutu. Ancak Kanunun grevleri tamamen yasaklayp yasaklamad konusu tartmal kalmtr. Bunlardan baka Kanun, Heyet-i tilfiyeyi (Uzlama Kurulu) de, Osmanl alma ilikileri alanna getirmesi bakmndan bir arketip olma zelliine sahipti. Aada, bu noktalara balklar altnda ve Yasann maddelerine yer verilerek deinilecektir. 4.1. Sendika Feshi ve Yeni Sendika Kurma Yasa Tatil-i Egal Kanunu, kapsamna ald kamu hizmeti gren kurumlarda sendika kurma hakkn kesin olarak yasaklamakta ve bu yasaa uymamann yaptrmlarn 8. maddesinde gstermekteydi. 24 Bu maddeye gre: Umuma ilikin hizmetler ifa eden messeselerde sendika tekili yasaktr. bu messeselerde sendika tekil eden, cebir ve iddet uygulayarak hizmetin tatiline sebebiyet veren veyahut dierlerinin almasn men etmeye teebbs eden kimselerden tevikler icra edenler bir haftadan alt aya kadar hapis cezas veya kendilerinden bir liradan yirmi be liraya kadar nakit para cezas alnarak ve tehditler uygulayp ve iddete teebbs edenler bir aydan bir seneye kadar hapis ve bir liradan elli liraya kadar nakit para cezas ile cezalandrlacaklardr. Ve bu yzden mallar ve emlaklara zarar verilmesi durumun-
22 23 24
Gzel, M. ehmus, Trkiyede i Hareketi 1908-1984. stanbul: Kaynak Yaynlar, 1996, ss. 31. Doan, a.g.e., ss. 65. Glmez, a.g.m., ss. 108.
da var olan zarar, bu zararn meydana gelmesine neden olan kiiye tazmin ettirilecek ve ibu cezalardan daha ar cezay gerektiren bir su isleyenler hakknda Ceza Kanununda yer alan muayyen ceza uygulanacaktr. 25 / 26 fadeden de anlalaca zere, 8. maddeyle genel hizmetler gren kurulularda sendika kurulmas aka yasaklanyordu. Ayrca, bu kurulularda alanlar arasnda sendika kurmaya kalkacak veya herhangi bir yolla ilerin aksatlmasna ve alma arkadalarnn mesailerine engel olacak teviklerde bulunanlara 1 haftadan 6 haftaya kadar hapis veya 1 liradan 25 liraya kadar nakit para cezas ngrlmekteydi. Bu yollu teviklerden daha da ileri giderek iddete bavuranlara ise, 1 aydan 1 seneye kadar hapis ve 1 liradan 50 liraya kadar da nakit cezas uygulanacakt. Ynetimin, para cezasndan baka sendikaclk hareketlerine girienlere hapis cezas da ngryor olmas, grevlerden ciddi anlamda ekinildiini ve devam etmesi hususunda da kayglanldn gstermesi bakmndan nemlidir. Gerekten, o dnemde zellikle de Alman kapitalist snfnn nfuzu devleti sarmt ve Tatil-i Egl Kanunu tasarsn da, Adalet Bakanlnda mavirlik yapan Alman uzman Kont Ostrog hazrlamt. 27 Maddenin son ksmna bakldnda, tm bu tevik ve iddet hareketlerinden doan zararlarn tazmininin de, bu olaylara sebep olan kimselere yklenecei belirtilmekteydi. Daha ar cezay gerektiren durumlardaysa, Ceza Kanununun hkmlerine bavurulmas ngrlmekteydi. Kanunun 11. maddesi de sendikalar bakmndan nem tamaktayd. Buna gre: Umuma ilikin bir hizmet ifa eden messeselerde, ibu kanunun yaynlanmasndan evvel gerek amele ve mstahdemler ve gerek sermayedarlar tarafndan kurulmu bulunan sendikalar, ibu kanunun yaynlanmasyla fesholunmulardr. 28 Bu maddeyle, genel hizmetler gren kurulularda yasa yaynlanmadan nce kurulmu bulunan tm sendikalar kapatlyordu. Burada dikkati eken nokta, sadece iiler deil sermayedarlar tarafndan kurulan sendikalarn da kapa-
25 26 27
28
Takvim-i Vekayi, (2 Austos 1325), no: 302, ss. 1. Kanun metni Osmanlcadan gnmz Trkesine yazar tarafndan evrilmitir. stn, Sleyman ve Ycel Yaman, Resimli Trkiye i Snf Tarihi (cilt: 1) Balangcndan 1946ya Kadar. stanbul: Vardiya Yaynlar, 1975, ss. 12. Geici Kanun metninde, genel olarak sendikalarn feshedildiinden bahsederken, kesin Kanun metninde hem alan/ii sendikalarnn hem de iveren sendikalarnn fesholunduklar belirtilmitir.
tlmalardr. ttihat ve Terakki, sermayedarlarn kurmu olduklar sendikalar da bu maddeye dhil ederek iilerden gelecek tepkiyi savuturmak istemi olabilir. Aada da greceimiz gibi ii-iveren anlamazlklarn zmlemek zere bir Uzlatrma Kurumu uygulamasna gitme karar alan ttihat ve Terakki, ii sendikalarn feshederken iveren sendikalarna dokunmamas yznden imekleri zerine ekebilirdi. Bu adan bakldnda, bunun bir nlem olduu dnlebilir. 4.2. Grev Yasa zerine Birka Sz imdiye kadar Tatil-i Egl Kanunu zerine yaplan almalarn birou, Kanunun grev hakkn tamamen yasaklayp yasaklamad noktasnda younlamlar ancak bu nokta tartmal kalmtr. Bunun temel nedeni, Kanun metninin aceleyle kaleme alnmas olduu kadar Kanunun isel birtakm elikiler ieriyor olmasdr. imdiye kadar, birok telif eser ve makalede Kanunun greve gitme hakkn tamamen yasaklad ynnde yaygn bir kan oluturulmutur. 29 Ancak bu kan gerei yanstmamaktadr. Kanunun ilk amac, 1908 Grev Dalgasnn nn almaktr. Bu anlamda
29
Tatil-i Egal Kanununun grev hakkn tamamen yasaklad grn savunan telif eser ve makalelerden -Glmezin Tatil-i Egal Yasas zerine Bir Not adl makalesinin de yardmylatespit edebildiklerimiz unlardr: Yavuz Selim Karakla, Osmanl mparatorluunda 1908 Grevleri, Toplum ve Bilim, say: 78 (Gz, 1998). stanbul: Birikim Yaynclk, ss. 187-209; Orhan Tuna - Metin Kutal, Grev Hakk Balca Meseleleri ve Memleketimiz Bakmndan Tanzimi. stanbul: F Yayn, 1962, ss. 9; Ferit H. Saymen, Trk Hukuku. stanbul: 1954, ss. 51-57 ve 343; Cahit Talas, timai ktisat Dersleri. Ankara: ASBF Yayn, 1955, ss. 267; Georges Lefranc ve Kemal Slker, Dnyada ve Bizde Sendikaclk. stanbul: Varlk Yaynlar, 1966, ss. 14; Kurthan Fiek, Devlete Kar Grevlerin Kritik Tahlili. Ankara: ASBF Yayn, 1969, ss. 30; Kurthan Fiek, Trkiye'de Kapitalizmin Gelimesi ve ii Snf. Ankara: Doan Yaynlar, ss. 51; Kemal Slker, Trkiye'de ii Hareketleri. stanbul: Gerek Yaynlar, 1973, ss. 17-18; Anl een, Trkiye'de Sendikaclk. Ankara: zgr nsan Yaynlar, 1973, ss. 5; Toker Dereli, Aydnlar, Sendika Hareketi ve Endstriyel ilikiler Sistemi. stanbul: F yayn, 1974, ss. 286 ve 320; Toker Dereli, The Development of Turkish Trade Unionism. F yayn, 1968, ss. 57; Kenan Tunoma, Trk Hukuku (Cilt:1). stanbul: HF Yayn, 1975, ss. 34; Kemal Slker, Trkiye'de Grev Hakk ve Grevler. stanbul: Gzlem Yaynlar, 1976, ss. 37-38; Nusret Ekin, Endstri ilikileri. stanbul: F Yayn, 1976, ss. 228; Kurthan Fiek, Ynetime Katlma. Ankara: TODAE, 1977 ss. 220; Beng Dereli, Trkiye'de Sendika Demokrasisi. stanbul: F, 1977, ss. 48; Glten Kutal, Trkiye'de ii Sendikacl 1960-1968. stanbul: IF, 1977, ss, 6; Osman K. Akyol, Grev Meseleleri. Ankara: Akn Matbaas, 1950, ss. 27-28; Refik Snmezsoy, Trkiyede ve Dnyada i Hareketleri. stanbul: Boazii Yaynlar, 1981, ss. 40; Hakk Onur, 1908 i Hareketleri ve Jn Trkler Yurt ve Dnya (Mart, 1977) say: 2. stanbul: Bozkurt Matbaas, ss. 277-295; Ltf Erii, Trkiyede i Snfnn Tarihi (zet Olarak). Ankara: Kebike Yaynlar, 1997, ss. 9 ve 19 no.lu dipnot; Sedat Aral, Gnmze Kadar Belgelerle Trk Sendikacl. stanbul: Son Telgraf Matbaas, 1967, ss. 26; Halide Kemal Elbir, Hukuku (9. Bask). stanbul: Filiz Kitabevi, 1987, ss. 232.
ie yarad da sylenebilir. Ancak, greve gitme konusunda kesin ve tam bir yasaktan bahsedilemez. Grev yasa olarak yanl adlandrlan sre, aslnda Uzlama Kurulunun oluturulmas ve uzlama sreci beklenmeksizin ya da bu sre ilerken greve gidilmesinin yasaklanm olmasdr. Bu durum, birok aratrmacnn gznden kamtr. Bu yzden de Kanunun greve ilikin getirdii hkmler hakknda birtakm yanl sonulara ulalmtr. Kanunun 9. maddesi bu konuda aktr: bu kanun dairesinde mracaat ve neticeyi beklemeksizin veya besinci madde gereince bir uzlama sekli kararlatrlm iken umuma ilikin hizmetin tatiline itirak edecek olan kimseler yirmi drt saatten bir haftaya kadar hapis ve yirmi be kurutan yz kurusa kadar nakit para cezas ile cezalandrlacaklardr. Aaolu ve Hdaiolunun 30 da belirttii gibi, 9. madde gereince, uzlamann neticesine kadar grev yasakt. Bu yasaa uyulmazsa para ve hapis cezalar tatbik edilecekti. Grev eylemlerine katlarak, bir kamu kuruluunda grlmekte bulunan herhangi bir hizmetin aksamasna neden olan kamu iilerinin, 24 saatten 1 haftaya kadar hapis ve 25 kurutan 100 kurua kadar da nakit para cezas ile cezalandrlmalar ngrlmekteydi. Bylece, grevlere hkmet tarafndan bir caydrma unsuru getirilmekteydi. Gerekten, ok dk cretlerle son derece zor koullar altnda alan iilerin grev eylemlerine girimelerinin nlenebilmesi iin byle bir yaptrma gidilmesi, anlaml olduu kadar caydrcdr da. 31 Kanunun 10. maddesi de ii eylemleri bakmndan ayr bir nem tamaktayd. Bu maddeye gre: Genel hizmetlerin temini ve istikrar iin gerek grld durumda genel kuvvetler kullanlacak ve harp veya harp tehlikesi meydana geldiinde yce hkmet mstahdemlerin ve amelelerin taleplerinin tetkikini erteleme ve tatil hakkna sahip olacaktr Yukardaki hkme gre, hkmet sava ya da sava tehlikesi ortaya ktnda genel hizmetlerde herhangi bir aksama yaanmamas iin ii taleplerini askya alma hakkn kendine tanyordu. Demokratik bir yapnn elerinin bulunmad, alma ilikilerinin taraflarnn rgtlenmelerine dahi izin verilme30
31
Aaolu, Samet ve Selahattin Hdaiolu. Hukuku Tarihi Birinci Cilt. Merkez Basmevi, 1938, ss. 105, basm yeri yok. Burada, Akinden aktardmz ii creti ve ekmek fiyat rneinin hatrlanmas yerinde olacaktr.
dii koullarda, hibir kesin lt iermeyen ve herhangi bir merci nezdinde itiraz edilmesi mmkn olmayan bu gibi kararlarla, grev zgrlnn nasl salanabilecei, ok tartmaldr. 32 4.3. Uzlama Kurulu ve Grev Hakknn Domas Uzlama Kurulu hakknda bilgi sahibi olmak ve uzlama srecinin ileyiini kavrayabilmek iin, Kanunun ilk 7 maddesini dikkatli bir incelemeye tabi tutmak gerekmektedir. Aada, Uzlama Kurulunun hangi srelerle oluturulduu ve arabuluculuk grevini hangi suretle yerine getirdii, Kanun maddelerine dayanlarak ksaca aklanmaya allacaktr. Madde 1 Yce hkmetten ruhsat veya ayrcalk elde ederek demiryolu ve tramvay ve liman muameleleri ile aydnlatma ileri gibi umuma ilikin bir hizmet ile mkellef bulunan her nevi messeseler ile mstahdemleri veya amelelerinin istihdam durumlarna dair bir uyumazlk meydana gelmesi halinde, mstahdemler ve anlan ameleler vekil semeye mecbur olup, bunlar Ticaret ve Bayndrlk Bakanlna iki nsha olarak takdim edecekleri dilekede, ihtilaf olaynn mahiyetini ve sebeplerini izah edeceklerdir. Grlebilecei gibi 1. madde, Uzlama Kurulunun nasl ilemeye balayacana dair ksa bir aklama getirmektedir. Buna gre, genel hizmetleri grmekle ykml kurulularda alanlar, i ile ilgili bir uyumazlk halinin olumas durumunda Ticaret ve Bayndrlk Bakanlna bavuracaklardr. ki adet dikele ile yaplacak bavuruda, ikyet edilen durum hakknda aka bilgi verilecektir. Madde 2 Mstahdemlerin ve amelelerin dilekeleri ynnde, messesenin muamelelerine mdahaleye ve genel idaresi ile kurallarn teftie dair hibir talep bulunmayacaktr. Ancak emeklilik ve iane sandklarna ve kendi hukuklarna ilikin durumlar bundan mstesnadr. 2. maddede, alanlarn, ikyetleri dorultusunda Ticaret ve Bayndrlk Bakanlna verdikleri dilekenin, ikyete sebep olan kuruluun genel ileyiine ve kurallarna mdahale yetkisini vermedii belirtilmitir. Bu anlamda, belki kurulular Uzlama Kuruluna dhil ediliyorlard ancak iilerinde serbest konumda braklyorlard.
32
Makal, Ahmet, Osmanl mparatorluunda alma likileri: 1850-1920 Trkiye alma likileri Tarihi. Ankara: mge Yaynlar, 1997, ss. 275.
Madde 3 Bakanlk, dilekenin takdimi tarihinden itibaren nihayet gn zarfnda bir nshasn alakadar olan messeseye tebli edecek ve messese idaresi bir hafta zarfnda kendisi tarafndan zat tayin ederek isim ve hviyetlerini nezarete bildirecektir. Anlan mddet srekli olmayp, gereken kiiler tayin olunmad ve bildirilmedii halde, mstahdemlerin ve amelenin talepleri kaytsz artsz kabul edilmi addolunacaktr. 3. maddeyle artk Uzlama Kurulunun oluumu aamasna gelinmektedir. Buna gre, Ticaret ve Bayndrlk Bakanl, kendisine sunulan 2 adet anlamazlk dilekesinden birini anlamazlk sebebiyle kendisinden ikyeti olunan kurulua gn iinde tebli edecektir. Uzlamazln taraflarndan biri olan kurulu, bir hafta ierisinde kendisini temsil etmesi iin tane kii belirleyecek ve belirlenen bu kiilerin ismini de Bakanla bildirecektir. Eer kurulu bu ykmll yerine getirmeyip Uzlama Kurulunda kendisini temsil edebilecek kiiyi anlan sre ierisinde belirlemezse, alanlarn istekleri kaytsz artsz kabul olunmu saylacaktr. Madde 4 Bakanlk da, anlan bir hafta zarfnda bir memur tayin edip, memurlar nceki madde gereince Nezarete bildirme tarihinden itibaren gn zarfnda iki tarafn vekillerini kendi nezareti altnda bir tilaf Heyeti suretinde toplantya davet edecektir. ki tarafn vekilleri davete mazeret belirtmeksizin icabet etmedikleri takdirde, vekilleri gelmeyen taraf uzlamaya talip olmam addolunacaktr. Bu maddede, Bakanln da 1 hafta ierisinde bir memur tayin etmesi ngrlmekteydi. Bu memurlar, taraflarn nezarete dileke vermelerinden sonraki gn ierisinde, iki taraf kendi gzetimleri altnda toplayarak bir Uzlama Kurulu oluturmakla ykmlydler. ki taraftan herhangi birinin vekilleri mazeret belirtmeden uzlama toplantsna katlmazlarsa, vekilleri toplantya katlm gstermeyen taraf uzlamaya yanamam saylacakt. Madde 5 Uzlama artlarnn mttefikan kararlatrlmas halinde, uzlama ekli aklayc bir blk zabtname tanzim olunarak iki taraf vekilleri tarafndan imza ve alt kademeli memurca tasdik edilecektir. Maddede de aka grld gibi, Uzlama Kurulundaki grmelerden olumlu bir sonu kmas halinde, uzlamann ekli aklayc bir ekilde kayt altna alnacak ve taraflarca imzalanarak onaylanacakt.
Madde 6 ki taraf uzlaamadklar takdirde, mstahdemler ve ameleler hizmetlerini terk etmekte serbest olup, fakat i serbestisine aykr bir fiil ve hareket yaplmas ve gsteri yaplmas katiyyen yasaktr. Bu madde, ayr bir nem tamaktadr. nk Esenin 33 de belirttii gibi, ttihat ve Terakkinin ynetimi ele geirmesinden sonra oluan nispi zgrlk ortamna nazaran bu madde, belki de grevi serbest brakan bir madde olarak yorumlanabilir. Zira bu madde, uzlama olamad takdirde iilere grev yapmak hakkn tanmaktayd. erii kark olan bu madde, Tatil-i Egl Kanunu zerine yaplan baz almalarda da karkla neden olmutur. Bu konuya yazd bir makalede aklk getiren Topraka 34 gre, maddede kullanlan terk-i hizmet kavramnn topluca bir i brakm deil, uzlamazlk durumunda bireysel olarak almama ya da merutiyetin gndeme getirdii serbesti ortamnda emek gcn satp satmama sz konusudur. Madde 7 Uzlama Heyetinin zabtnamesi gerek messese ve gerek mstahdemler ve ameleler hakknda yrrlkte olan ve geerli olup sadece messese idaresi zabtname kurallarn iyi niyetle icra ve tatbikten ekindii takdirde, Bakanlk tarafndan kendilerine bir ihtarname tebli olunarak anlan kurallar icraya davet edilecek ve ibu ihbarnamenin tebli tarihinden sekiz gn sonra, her bir gecikme gn iin sermayesi elli bin liraya kadar olan messese kendi hesabna yirmi be ve yz bin liraya kadar olan messese keza kendi hesabna olarak elli ve iki yz bin liraya kadar olan messese yz ve be yz bin liraya kadar olan yz elli ve bir milyon liraya kadar iki yz ve daha ziyade sermayesi bulunan messeseler yz Osmanl liras demeye mecbur olacaklardr. Anlan mebla mstahdemlere ve ameleye mahsus emekli ve iane sandklarna ait olacak ve bunlar olmad halde mstahdemler ve amelelere maa ve yevmiyeleri nispetinde datlacak ve denecektir. 7. madde, uzlama salandktan sonra gerekenleri yapmayan irketlere uygulanacak yaptrmlar iermektedir. Buna gre, eer uzlama salanmsa ve taraf irket zerine denleri yerine getirmiyorsa, Bakanlk irkete bir ihbarname yollayacakt. irket, kendisine yollanan ihbarnameyi bildii halde, 8 gn
Esen, Blent Nuri. Trk Hukuku. Ankara: A..H.F Yayn, 1944, ss. 143. Toprak, Zafer, 1909 Tatil-i Egal Kanunu zerine Toplum ve Bilim Dergisi (Bahar, 1981), say: 13. stanbul: Birikim Yaynclk, ss. 141-156.
33 34
boyunca yine zerine denleri yapmaktan kanrsa ceza alacakt. Verilecek ceza irketin sermayesiyle orantl olmak kaydyla, her bir gecikme gn iin 25 liradan 300 liraya kadar kmaktayd. demeler, iilere ait emekli ve iane sandklarna yaplacak; bunlarn mevcut olmamas halindeyse iilere maalar ve gndelikleri orannda eit olarak paylatrlacakt. Sonu Glmezin 35 de vurgulam olduu gibi, bireysel i ilikileri alannda en ivedi ve nemli alma koullar konusunda bile tam bir kuralszln srd bir srada, toplu i ilikileri alannda bir yasa karlm olmas, mparatorluun da baml ekonomik yapsnn etkilerinin ii-iveren ilikileri alanna da yansmasyla aklanabilir. Kanun, ilk maddesiyle alanlara vekil semek ve ikyetlerini hkmete ulatrmaya izin vermi, altnc maddesinde de i brakmakta zgr olduklar hkmn getirmiti. te yandan on birinci maddesiyle, yrrle girme tarihinden itibaren nce kurulmu olan tm sendikalar kapatma karar almt. Bu durum, hakem srecinin olumlu sonulanmamas durumunda iilere verilen ksmi grev zgrlnn karsna yerletirildiinde Kanunun grevleri engellemek amacyla birtakm isel tutarszlklara doru kaydn gstermektedir. Kanunla ilgili bir yaz kaleme alan Mehmed Cavid 36 , hkmetin baz artlar altnda bayndrlk kurulularnda alanlarn grev hakkn kabul ettiini ancak kendilerine sendika kurma hakk tanmadn vurgular ve sendikasz bir grevin iilerin ellerini ve ayaklarn balamak olduunu ifade eder. Bu Kanunla, ynetim alma ilikileri alannda yasaklayc unsur olarak belirmi ve 1908 Grevlerinin nn almak amacyla hareket etmitir. Tatil-i Egl Kanunu, her ne kadar belirli koullar altnda greve gitme serbestisini iilere tansa da, bu bakmdan devletin alma ilikilerine yasaklayc ve baskc bir aktr olarak karmasnn somut bir rneini tekil etmektedir. 37 Tatil-i Egl Kanununa gelininceye kadar bireysel ve dank birtakm abalarla gerekletirilen alma ilikilerine dair dzenlemeler, bu Kanunun yrrle konmasyla daha geni ve detayl bir dzenlemeye kavumulard. Ayn yln Cemiyetler Kanunu araclyla da, Tatil-i Egl Kanununun kapsamGlmez, Mesut, 1936 ncesi i Haklar Trkiyede i Haklar (Osmanl Dneminden 1986ya). Ankara: Trkiye Yol Sendikas Yayn, 1986, ss. 19-52. Cavid, Mehmed, Neriyat ve Vekayi-i ktisadiyye balkl yaz, Grev Kanunu blm. Ulum ktisadiyye ve cmaiyye Mecmuas, no: 6 (1 Haziran 1325/1909), ss. 266-269. Doan, a.g.e., ss. 77.
35
36
37
na ald kurulularda alanlarn rgtlenme zgrlklerine ilikin dzenlemeler yaplmtr. Tatil-i Egl Kanunu, 1909 senesi Temmuz aynda Mecliste son mzakereleri yaplrken bir protesto grevine sebep olmutu. nk Kanun, Trkiyede ksa srm olan ilk sendikacla ilk darbeyi vurmaktayd. 38 te yandan Kanun, isel anlamda birtakm elikiler barndrmaktayd. Ayrca bu Kanunla, grev hakk kesin olarak yasaklanmad gibi bir grev zgrl dneminin kaplar da aralanmamt. Yalnzca, Uzlama Kurulu araclyla grevleri engellemeyi denemiti. Osmanl alma ilikileri dzeni asndan bakldnda, Uzlama Kurulunun uygulamaya konulmas bir yenilik olarak dnlebilir. Zira bu tarihe kadar Osmanl alma ilikilerini dzenleyen kurallar dank fermanlar niteliindeydi. Ancak Tatil-i Egl Kanunu, bu anlamda bir yenilik getirerek Uzlama Kurulu oluturmay neriyordu ki bu da alma hayatnn dzenlenmesi anlamnda nemli bir yenilik demekti. Ek. 1- Tatil-i Egl Cemiyetleri Hakknda Kanun- Muvakkat 39 / 40 Madde 1 Yce hkmet tarafndan ruhsat veya ayrcalk elde ederek demiryolu ve tramvay ve liman muameleleri ile aydnlatma ileri gibi umuma ilikin bir hizmet ile ykml bulunan her nevi messeseler ile mstahdemleri veya ameleleri arasnda istihdam durumlarna dair ayrlk meydana gelmesinde mstahdemler ve anlan ameleler vekil semeye mecbur olup, bunlar Ticaret ve Bayndrlk Bakanlna iki nsha olarak takdim edecekleri dilekede, ihtilaf olaynn mahiyetini ve sebeplerini izah edeceklerdir. Madde 2 Mstahdemlerin ve amelelerin dilekeleri ynnde, messesenin muamelelerine mdahaleye ve genel idaresi ile kurallarn teftie dair hibir talep bulunmayacaktr. Madde 3 Bakanlk dilekenin takdimi tarihinden itibaren nihayet sekiz gn zarfnda bir nshasn alakadar olan messeseye tebli edecek ve messese idaresi bir hafta zarfnda kendisi tarafndan zat tayin edecektir. Anlan mddet srekli olmayp, gereken kiiler tayin olunmad ve bildirilmedii halde, mstahdemlerin ve amelenin talepleri kaytsz artsz kabul edilmi addolunacaktr.
Toydemir, Sedat, Trkiyede htilaflarnn Tarihesi ve Bugnk Durumu timai Siyaset Konferanslar Drdnc Kitap. stanbul: smail Akgn Matbaas, 1951, ss. 45-66. Takvim-i Vekayi, (27 Eyll 1324-14 Ramazan 1324), no:11 ve Dstur, kinci Tertib, cilt: 1, ss. 8890. Belgelerin Osmanlcadan gnmz Trkesine evirisi yazar tarafndan yapld.
38
39
40
Madde 4 Bakanlk da anlan bir hafta zarfnda bir memur tayin edip anlan memur nceki madde gereince Nezarete bildirme tarihinden itibaren gn zarfnda iki tarafn vekillerini kendi nezareti altnda bir ihtilaf heyeti suretinde toplantya davet edecektir. Madde 5 Uzlama artlarnn mttefikan kararlatrlmas halinde, uzlama sekli aklayc bir zabtname tanzim olunarak bakan ve iki taraf vekilleri tarafndan imza edilecektir. Madde 6 ki taraf uzlaamadklar takdirde, mstahdemler ve ameleler hizmetlerini terk etmekte serbest olup, fakat i serbestisine aykr her bir fiil ve hareket yaplmas ve gsteri yaplmas kesinkes yasaktr. Madde 7 Uzlama heyetinin zabtnamesi gerek messese ve gerek mstahdemler ve ameleler hakknda yrrlkte olan ve geerli olup sadece messese idaresi zabtname kurallarn iyi niyetle icra ve tatbikten ekindii takdirde, Bakanlk tarafndan kendilerine bir ihtarname tebli olunarak anlan kurallar icraya davet edilecek ve ibu ihbarnamenin tebli tarihinden sekiz gn sonra, her bir gecikme gn iin her irket kendi hesabna 300 Osmanl liras demeye mecbur olacaktr. Anlan mebla bu irketin mstahdemlere ve ameleye mahsus emekli ve iane sandklarna ait olacak ve bunlar olmad halde Darlacezeye verilecektir. Madde 8 Umuma ilikin hizmetler ifa eden messeselerde kkrtma ve korkutmalar yaparak ve cebir ve iddet uygulayarak sendika tekil eden ve hizmetin tatiline sebebiyet veren veya bunlara nayak olan kurullara dhil bulunan yahut bakalarnn i brakmna sebep olan kimse, mahkeme tarafndan bir aydan bir yla kadar hapis cezas ve bir liradan elli liraya kadar nakit para cezas ile cezalandrlacaklardr. Bu yzden mallar ve emlaklara zarar verilmesi durumunda var olan zarar, bu zararn meydana gelmesine neden olan kiiye tazmin ettirilecek ve ibu cezalardan daha ar cezay gerektiren bir su isleyenler hakknda Ceza Kanununda yer alan muayyen ceza uygulanacaktr. Madde 9 Umuma ilikin hizmetin tatiline itirak edecek olan kimseler yirmi drt saatten bir haftaya kadar hapis ve yirmi be kurutan yz kurua kadar nakit para cezas ile cezalandrlacaklardr. Madde 10 Genel hizmetlerin temini ve istikrar iin gerek grld durumda genel kuvvetler kullanlacak ve harp veya harp tehlikesi meydana geldiinde yce hkmet mstahdemlerin ve amelelerin taleplerinin tetkikini erteleme ve tatil hakkna sahip olacaktr.
Madde 11 Umuma ilikin bir hizmet ifa eden messeselerde, ibu kanunun yaynlanmasndan evvel kurulmu bulunan sendikalar, ibu kanunun yaynlanmasyla fesholunmulardr. Madde 12 Vilayetlerde i gren messeseler ile mstahdemleri ve ameleleri arasndaki ayrlklar gerek duyulduunda akland zere o yerde tekil olunacak itilaf heyeti tarafndan neticelendirilecek ve bu bapta Ticaret ve Bayndrlk Bakanlna ait muameleler en byk mlkiye memuru tarafndan ifa edilecektir. Madde 13 ileri ve Ticaret ve Bayndrlk Bakanlklar ibu kanunun icrasna memurdur. Ek. 2- Tatil-i Egl Hakknda Nizamname Suretidir 41 Madde 1 Yce hkmet tarafndan ruhsat veya ayrcalk elde ederek demiryolu ve tramvay ve liman muameleleri ile aydnlatma ileri gibi umuma ilikin bir hizmet ile ykml bulunan her nevi messeseler ile mstahdemleri veya ameleleri arasnda istihdam durumlarna dair ayrlk meydana gelmesinde mstahdemler ve anlan ameleler vekil semeye mecbur olup, bunlar Ticaret ve Bayndrlk Bakanlna iki nsha olarak takdim edecekleri dilekede, ihtilaf olaynn mahiyetini ve sebeplerini izah edeceklerdir. Madde 2 Mstahdemlerin ve amelelerin dilekeleri ynnde, messesenin muamelelerine mdahaleye ve genel idaresi ile kurallarn teftie dair hibir talep bulunmayacaktr. Ancak emeklilik ve iane sandklarna ve kendi hukuklarna ilikin durumlar bundan mstesnadr. Madde 3 Bakanlk dilekenin takdimi tarihinden itibaren nihayet gn zarfnda bir nshasn alakadar olan messeseye tebli edecek ve messese idaresi bir hafta zarfnda kendisi tarafndan zat tayin ederek isim ve hviyetlerini nezarete bildirecektir. Anlan mddet srekli olmayp, gereken kiiler tayin olunmad ve bildirilmedii halde, mstahdemlerin ve amelenin talepleri kaytsz artsz kabul edilmi addolunacaktr. Madde 4 Bakanlk anlan bir hafta zarfnda keza bir memur tayin edip anlan memurlar nceki madde gereince Nezarete bildirme tarihinden itibaren gn zarfnda iki tarafn vekillerini kendi nezareti altnda bir ihtilaf heyeti suretinde toplantya davet edecektir. ki tarafn vekilleri davete mazeret belirt-
41
Takvim-i Vekayi, (2 Austos 1325-29 Recep 1327), no. 302, ss. 1-2 ve Dstur, kinci Tertib, cilt:1, ss. 433-436.
meksizin icabet etmedikleri takdirde, vekilleri gelmeyen taraf uzlamaya talip olmam addolunacaktr. Madde 5 Uzlama artlarnn mttefiken kararlatrlmas halinde, uzlama sekli aklayc bir blk zabtname tanzim olunarak iki taraf vekilleri tarafndan imza ve alt kademeli memurca tasdik edilecektir. Madde 6 ki taraf uzlaamadklar takdirde, mstahdemler ve ameleler hizmetlerini terk etmekte serbest olup, fakat i serbestisine aykr her bir fiil ve hareket yaplmas ve gsteri yaplmas kesinkes yasaktr. Madde 7 Uzlama heyetinin zabtnamesi gerek messese ve gerek mstahdemler ve ameleler hakknda yrrlkte olan ve geerli olup sadece messese idaresi zabtname kurallarn iyi niyetle icra ve tatbikten ekindii takdirde, Bakanlk tarafndan kendilerine bir ihtarname tebli olunarak anlan kurallar icraya davet edilecek ve ibu ihbarnamenin tebli tarihinden sekiz gn sonra, her bir gecikme gn iin itibari sermayesi elli bin liraya kadar olan messese kendi hesabna yirmi be ve yz bin liraya kadar olan messese keza kendi hesabna olarak elli ve iki yz bin liraya kadar olan messese yz ve be yz bin liraya kadar olan yz elli ve bir milyon liraya kadar iki yz ve daha ziyade sermayesi bulunan messeseler yz Osmanl liras demeye mecbur olacaklardr. Anlan mebla mstahdemlere ve ameleye mahsus emekli ve iane sandklarna ait olacak ve bunlar olmad halde mstahdemler ve amelelere maa ve gndelikleri nispetinde datlacak ve denecektir. Messese yneticileri bu dentiyi kendi istekleriyle vermezlerse hkmen alnr. ilerden herhangi birinin toplam dentiyi dava etme hakk mevcuttur. Madde 8 Umuma ilikin hizmetler ifa eden messeselerde sendika tekili yasaktr. bu messeselerde sendika tekil eden, cebir ve iddet uygulayarak hizmetin tatiline sebebiyet veren veyahut dierlerinin almasn men etmeye teebbs eden kimselerden tevikler icra edenler bir haftadan alt aya kadar hapis cezas veya kendilerinden bir liradan yirmi be liraya kadar nakit para cezas alnarak ve tehditler uygulayp ve iddete teebbs edenler bir aydan bir seneye kadar hapis ve bir liradan elli liraya kadar nakit para cezas ile cezalandrlacaklardr ve bu yzden mallar ve emlaklara zarar verilmesi durumunda var olan zarar, bu zararn meydana gelmesine neden olan kiiye tazmin ettirilecek ve ibu cezalardan daha ar cezay gerektiren bir su isleyenler hakknda Ceza Kanununda yer alan muayyen ceza uygulanacaktr. Aralarnda sendika tekil eden genel messeselerin her birinden elli liradan yz liraya kadar para cezas alnacaktr.
Madde 9 bu kanun dairesinde mracaat ve neticeyi beklemeksizin veya besinci madde gereince bir uzlama sekli kararlatrlm iken umuma ilikin hizmetin tatiline itirak edecek olan kimseler yirmi drt saatten bir haftaya kadar hapis ve yirmi be kurutan yz kurua kadar nakit para cezas ile cezalandrlacaklardr. Madde 10 Genel hizmetlerin temini ve istikrar iin gerek grld durumda genel kuvvetler kullanlacak ve harp veya harp tehlikesi meydana geldiinde yce hkmet mstahdemlerin ve amelelerin taleplerinin tetkikini erteleme ve tatil hakkna sahip olacaktr. Madde 11 Umuma ilikin bir hizmet ifa eden messeselerde, ibu kanunun yaynlanmasndan evvel gerek amele ve mstahdemler ve gerek sermayedarlar tarafndan kurulmu bulunan sendikalar, ibu kanunun yaynlanmasyla fesholunmulardr. Madde 12 Vilayetlerde i gren messeseler ile mstahdemleri ve ameleleri arasndaki ayrlklar gerek duyulduunda akland zere tekil olunacak itilaf heyeti tarafndan hal ve neticelendirilecek ve bu babda Ticaret ve Bayndrlk Bakanlna ait muameleler en byk mlkiye memuru tarafndan ifa edilecektir. Madde 13 ileri ve Ticaret ve Bayndrlk Bakanlklar ibu kanunun icrasna memurdur.
KAYNAKLAR Aaolu, Samet ve Selahattin Hdaiolu, Hukuku Tarihi Birinci Cilt. Merkez Basmevi, 1938, basm yeri yok. Aksoy, A. erif, ttihat ve Terakki. stanbul: Nokta Kitap, 2008. Akin, Sina, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki (5. Bask). Ankara: mge Yaynlar, 2009. Cavid, Mehmed, Neriyat ve Vekayi-i ktisadiyye balkl yaz, Grev Kanunu blm. Ulum- ktisadiyye ve cmaiyye Mecmuas, no: 6 (1 Haziran 1325/1909), ss. 266-269. Doan, Cem, Osmanl mparatorluunda 1908 Grevleri ve Tatil-i Egal Kanunu (yaymlanmam yksek lisans tezi). Bolu: Abant zzet Baysal niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Kamu Ynetimi Anabilim Dal, Siyaset Bilimi Bilim Dal, 2010. Dstur, Birinci Tertip, Cilt 4, s.1-40, 7 Zilhicce 1293 (23 Aralk 1876). Dstur, kinci Tertib, cilt:1, s.433-436. Dstur, kinci Tertib, cilt: 1, s.88-90. Ekin, Nusret, Endstri likileri. stanbul: stanbul niversitesi Yaynlar, basm tarihi yok. Esen, Blent Nuri, Trk Hukuku. Ankara: A..H.F Yayn, 1944. Gawrych, Georger W.,The Culture and Politics of Violence in Turkish Society, 1903-14 Middle Eastern Studies, cilt: 22, no: 3 (Temmuz., 1986). U.K.: Taylor & Francis Ltd. s.307-330. Glmez, Mesut, 1936 ncesi i Haklar Trkiyede i Haklar (Osmanl Dneminden 1986ya). Ankara: Trkiye Yol Sendikas Yayn, 1986, ss. 19-52. Glmez, Mesut, Tatil-i Egal Yasas zerine Bir Not Seha L. Meraya Armaan Cilt: 1. Ankara: A..S.B.F. Yayn, 1981. Gzel, M. ehmus, Trkiyede i Hareketi 1908-1984. stanbul: Kaynak Yaynlar, 1996. nalck, Halil, Capital Formation in the Ottoman Empire The Journal of Economic History, cilt:29, say:1 (Mart, 1969).U.S.A.: Cambridge University Press, ss. 97140. Karabekir, Kazm, ttihat ve Terakki Cemiyeti 1896-1909 (2. Bask). stanbul: Emre yaynlar, 1995. Karakla, Yavuz Selim, Osmanl mparatorluunda 1908 Grevleri Toplum ve Bilim, say: 78 (Gz, 1998). stanbul: Birikim Yaynclk, ss. 187-209.
Ko, Yldrm, Trkiyeden i Snf ve Sendikaclk Hareketi Tarihi. Ankara: Yol-i Sendikas, 2003. Makal, Ahmet, Osmanl mparatorluunda alma likileri: 1850-1920 Trkiye alma likileri Tarihi. Ankara: mge Yaynlar, 1997. McCarthy, Justin, Foundations of the Turkish Republic: Social and Economic Change Middle Eastern Studies, cilt: 19, No: 2 (Nisan, 1983). U.K.: Taylor & Francis, Ltd, s.139-151. Pamuk, evket, Osmanl-Trkiye ktisadi Tarihi 1500-1914. stanbul: letiim Yaynlar, 2009. Quataert, Donald ve Yksel Duman, A Coal Miners Life During the Late Ottoman Empire International Labor and Working-Class History, no: 60 (Gz, 2001). New York: Cambridge University Press, ss. 153-179. Quataert, Donald, Labor History and the Ottoman Empire, c. 1700-1922 International Labor and Working-Class History, no: 60 (Gz, 2001). New York: Cambridge University Press, ss. 93. Sencer, Oya, Trkiyede i Snf Douu ve Yaps-. stanbul: Habora Yaynlar, 1969. Sunar, lkay, Anthropologie politique et conomique: l'Empire ottoman et sa transformation Histoire, Sciences Sociales, 35e Anne, No. 3/4, Recherches sur L'Islam:Histoire et Anthropologie (Mays - Austos., 1980), s.551-579. Eriim adresi: http://www.jstor.org/stable/27581069. 03:07. kr Haniolu, The Young Turks in Opposition. New York: Oxford University Press, 1995. Takvim-i Vekayi, (2 Austos 1325), no: 302. Takvim-i Vekayi, (27 Eyll 1324-14 Ramazan 1324), no: 11. Toprak, Zafer, 1909 Tatil-i Egal Kanunu zerine Toplum ve Bilim Dergisi (Bahar, 1981), say: 13. stanbul: Birikim Yaynclk, s.141-156. Toydemir, Sedat, Trkiyede htilaflarnn Tarihesi ve Bugnk Durumu timai Siyaset Konferanslar Drdnc Kitap. stanbul: smail Akgn Matbaas, 1951, s.45-66. Tkin, F. Hsrev, Trk Tarihinde Siyasi Partiler ve Siyasi Dncenin Gelimesi 18391965. stanbul: Elif Yaynlar, 1965. stn, Sleyman ve Ycel Yaman, Resimli Trkiye i Snf Tarihi (cilt: 1) Balangcndan 1946ya Kadar. stanbul: Vardiya Yaynlar, 1975. II stiare 26 (12 Mart 1325), ss. 6-13 ve II stiare 27 (19 Mart 1325), s.49-55. Eriim tarihi: 20/06/2011,
Konya Aleddin Camiinde Bulunan Zili Dokumalardan rnekler

The Samples of Zili at the Alaeddin Mosque in Konya
Mustafa YILDIRIM * ZET alma; Giri, Dokuma Trleri, Zili Dokuma, Katalog, ekiller ve Sonu blmlerinden olumaktadr. Burada, 12 adet zili rnei ele alnmtr. Bunlarn her biri yresel tasnife tabi tutulmu ve detayl deerlendirmesi yaplmaya almtr. Motif, desen ve kompozisyon zellikleri ifade edildikten sonra malzeme ve renk konularnda da bilgiler verilmitir. ANAHTAR KELMELER Konya, Alaeddin Camii, Zili, Dokuma. ABSTRACT In our study, Introduction, Types of Weaving, Weaving Zili, Catalog, Figures and Results sections are given.. Here, we took twelve samples. Each of them took one of the local classified subject. They reviewed each of the locally. We made a detailed evaluation. Motif, pattern and determined the composition properties. In addition, we also have given details about the color and material. KEY WORDS Konya, Alaeddin Mosque, Zili, Rug.
Yrd. Do. Dr., Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi Trk slam Sanatlar Tarihi
I. GR Konya Aleddin Camii 1 ne, Konya ve evresinden srekli olarak dokuma trleri balanmtr. Bu dokuma trleri arasnda hal, kilim, cicim, zili ve sumak gibi rnekler yer almaktadr. Bizim inceleme konusu edindiimiz zililer, XVIII. ve XX. yzyllar aralnda olan ve gnmze kadar ulaabilen rneklerdir. Vakflar Blge Mdrl ve l Kltr Mdrl tarafndan, Prof. Dr. Bekir Deniz 2 bakanlnda oluturulan bir komisyon tarafndan incelenerek tarihlendirmesi yaplan ve mzelik deeri olduu tespit edilen dokumalarla birlikte zililer de, Meram Mftlnn depolarna kaldrlm durumdadr. II. DOKUMA VE DOKUMA TRLER: Dokuma, ki veya daha ok iplik grubunun eitli ekillerde birbiri arasndan, altndan ve stnden geirilerek meydana getirilen rne denir. Dokumann en basit ekli bez veya bez aya dokumadr. Bu dokuma, yatay iplerin (atk) dikey ipler (zg) arasndan, alttan ve stten geirilmesiyle meydana getirilir. Bu tr rneklerde desen bazen atklarla, bazen de zglerle elde edilir. Bunlara da atk ve zg yzl dokuma ad verilir(rer 1997: 1).. ki iplik sistemiyle yaplan atk yzl dokumalara kilim denir. Baz dokuma trlerinde deseni meydana getiren atknn yan sra, renkli desen ipleri de (desen ipi, yz ipi) kullanlmaktadr. Bu ipler dikey ya da yatay ynde ilerletilerek yzde kabark motifler meydana getirilir. Bu tr rneklere cicim ad verilir. Bazen de desen ipleri zglerin arasndan yatay ynde, bir, iki, veya daha fazla zg zerinden atlarak geirilir ve ular cicimdeki gibi serbest braklr. Bunlara da sili veya zili denir. Bir ksm dokumalarda da desen iplerinin says artrlp, zglerin zerine sarlarak ilerletilir. Sumak ad verilen bu rneklerde sarma ilemi ters ynde de gerekletirilebilir. Cicim, zili ve sumak gibi dokumalarda kabark motifler meydana gelir. Teknik ne olursa olsun bu tr dokumalarn hepsine dz dokuma yayglar denir. Eer dik uzanan iplerin (zg) zerine dmler atlr ve yatay ipler (atk) belirli
1
Aleddin Cmii, Konyann merkezinde, Aleddin Tepesi denilen hykte, Seluklu Saraynn st tarafnda ina edilmitir. Cmii, Sultan Rkneddin Mesudun (11161156) son zamanlarnda yaptrlmaya balanm, Cmiin inasna II.Kl Arslan (11561192) zamannda devam edilmi, I. zzettin Keykavus (12101219) tarafndan yeni ilvelerle geniletilmi, I.Aleddin Keykubd (12191256) tarafndan da tamamlanmtr. Cmii, bu sonuncu Sultan zamannda tamamland iin onun adyla anlmaktadr. Bkz. Yaar Erdemir, Alaeddin Camii ve Trbeleri, Konya 2009, s. 71. ; Suut Kemal Yetkin, slm Mimarisi, Ankara 1959, s.162. Akdeniz niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi retim yesi, Antalya.
ynde gidip geri dndrlrse, yzeyde havl (tyl) bir dokuma meydana gelir. Buna da hal (dml dokuma) ad verilir (rer 1997: 1). III.ZL DOKUMA: Zililer, ilk bakta sarma motifli cicimlere benzemektedir. Ancak bu dokuma tr cicim dokumalardan tamamen farkldr(Krzolu 1995: 14). Zili dokumalarda atk ve ozgden ayrca renkli desen iplikleri nyze atlamalar yapyorsa da, cicimde bu iplikler desenlerin konturlarn meydana getirmek iin yukarya doru sarlarak devam ederken, zililerde atlamalarla motiflerin ii doldurulur (rer1997: 16). Istar ad verilen tezghlarda iki kii tarafndan dokunan zililer, ana iplik sistemine dayanmaktadr. Sa tarafta oturan kii atk ipliini zgnn bir altndan bir stnden geirerek zeminin dz dokumasn yapar. Solda oturan kii ise, dz dokuma sralarnn arasna renkli desen iplerini sararak sktrr. Cicim ve zili teknikli dokumalarda dokumann yz tezghn ters tarafndadr (Akbil 1997: 14). Ksaca, ki veya daha ok iplik grubunun eitli ekillerde birbiri arasndan, altndan stnden geirilerek meydana getirilen rne zili dokuma denir (Megep 2007: 1). Zili dokuma zg iftlerine uyulmayarak iki stten bir alttan, stten bir alttan veya be stten bir alttan motiflerin iini ve dn deiik renklerle tamamen doldurarak yaplan dz dokuma teknii olarak da tarif edilebilir (Megep 2007: 11). Desenlerin ii, 2-1, 3-1, 5-1 atlamalarla doldurulurken, bata kalan tek zgler ve atlamalar ile yaygnn yzeyinde dikey izgi, fitilli bir grnm ortaya kar (Bandma and Brandt 1995: 2). zellikle Adana, Gaziantep, Kayseri, Nide, Konya, Toroslarda grlr. Antalya ve evresinde bu dokuma trne fitilli denilmektedir. Eskiehir taraflarnda Karakeili Aireti tarafndan sili ve cicim tipi dokumalar yaplr. Afyon civarlarnda Emirda Trkmenleri de sili terimini kullanmaktadr (Acar 1982: 63). eitli yrelerde deiik isimler de kullanlmtr. Bunlar, tabakl zili, trnakl zili, gvrm zili, engelli zili, tabakal zili, tarakl zili gibi motif zellikleriyle birlikte sylenir (Deniz 2000: 36). Zililer, cicime nazaran kaba ve kaln dokumalardr. zgs kl olanlar ounluktadr (Durul 1977: 29). Her ne kadar zili dokuma ekli de, cicimlerde olduu gibi; renkli desen ipliklerinin zg sisteminin arkasndan ne atlamas eklinde dokunuyorsa da, zili, motif ipinin yatay olarak birden fazla atlama yapmasyla elde edilir (Acar 1975: 33). Zili dokumada motif zelliine gre atk (yz ipi ) iki veya drt zg atlayarak, sra takip edilerek sarma suretiyle do-
kunur. Bu durumda motifler zili dokumasnda geni yzeyli olurlar (Durul 1977: 29). Zili dokuma teknii, deiik trde desenlerin dokunmasna el vermediinden, bugne kadar ok az deiime uram ve zelliklerini kaybetmemitir (Acar 1975: 39). Kullanlan bezemeler ounlukla geometrik ekillidir. Renklendirmek, genellikle verev teknii ile kullanlr (Durul 1977: 29). Bazen hem dik hem de verev dokuma birlikte olduu gibi cicim teknii ile kark olarak yaplanlar da grlmektedir. Zili dokumalarda eitli hayvan, iek, aa gibi figratif motiflerin yan sra soyut motifler de yer alr (Megep 2007: 11). Dokumalardaki motiflerin anlamlar blgelere gre farkllk gsterir. Ancak motifler dini inanlar, asaleti, gc sembolize eder. El dokumaclnda dokumalarn dili sadece dokumacnn hnerini gstermekle kalmaz, ayrca onlarn mesajlarn da iletir (Megep 2007: 11). Zili teknii ile yaplan dokumalar, yastk, minder, uval, namazlk, yer sergisi ve heybeye kadar geni bir kullanm alanna sahiptir (Megep 2007: 11). III.1. ZL TRLER: Zili, dokuma zelliine gre bee ayrlr: III.1.1.Dz Zili: Desenlerin ii 2-1, 3-1, 5-1, atlamalarla doldurulurken, bata kalan tek zgler ve atlamalar ile yaygnn yznde dikey izgili-fitilli bir grnm meydana gelir (Acar 1975: 63). (ekil:1). III.1.2. apraz Zili: Her srada birer zgy bota brakarak ne geirilen desen iplikleri, st srada bir zg yan tarafa kayarak atlatlr, bylece bota kalan zgler ve ste kan desen iplikleri apraz izgiler olutururlar (Acar 1975: 64). (ekil:2).
ekil: 1 (Belks Acardan)
III.1.3. Seyrek Zili: Dz bez dokumas zemin zerine, kesik kesik birbirleriyle balantsz, serpilmi 3-1 ve 5-1 atlamal dz zili dokumas tekniinde ufak motiflerden meydana gelir (Acar 1975: 65). (ekil:3). III.1.4. Damal Zili: Dama ta gibi 2-1 veya 3-1 atlamalarla btn motif ileri doldurulur. Daha ok dier tekniklerle bir arada kullanlr (Acar 1975: 66). (ekil:4).
ekil 3: (Belks Acardan)
III.1.5.Konturlu Zili: ki ve l atlamalarla kontur halinde desenlerin meydana getirdii zili tr, atk yzl veya bez dokuma geni zeminler zerinde cicim gibi konturlardan meydana gelen desenlerden oluur. Konturlar halindeki desenlerin meydana gelmesi iin her srada normal atklar atldktan sonra arkadan ne geirilen renkli desen iplii 2- 3 zg ne getikten sonra, bir st sradan geriye dnerek tekrar ne geirilip, geriye doru 2- 3 zg atlatlr. Bu arada st sraya geen desen iplii tutulur, dnte tekrar dikey olarak st sradan geriye dndrlr (Megep 2007: 14). (ekil:5).
IV. KATALOG: KONYA ALAEDDN CAM ZL RNEKLER:
Envanter No:22 rnek No:1 izim No:1 Yresi: Derbent/Konya ls: 160x400 cm. Dnemi: 19. yzyl Malzeme: Yn Teknik: Zili Teknikli Yolluk Tanm: Desenli kuaklar zili teknii ile dokunmu olan bu rnek, btn itibariyle ince kuaklardan oluturulmutur. Bu kuaklarda zencirek, bereket, suyolu ve zikzak desenler yer almaktadr. Krmz, mavi, beyaz, yeil ve kahve renkleri kullanlmtr. Deerlendirme: Derbent yresinde dokunan ilikli kilim, cicim ve zililer genellikle kuaklarn youn olarak kullanld kompozisyona sahiptir. Bu tr dokumalar, bu rnekte de olduu gibi ounlukla iki ak halinde dokunup sonra birletirilirler. Renk eitlilii ve sk kuak kullanmyla yresel zellik tayan bir rnektir.
Envanter No:135 rnek No:2 izim No:2-a/2-b Yresi: Derbent/Konya ls: 142x360 cm. Dnemi: 18. yzyl Malzeme: Yn Teknik: Zili Teknikli Yolluk Tanm: Kenar kuaklar olmayan ve desenli kuaklar zili teknikli olan dokumann zemini yatay kuaklardan meydana getirilmitir. En alttaki yatay kuakta sa ba ve gz, onun zerindeki dz kuaklarn stndeki daha geni olan kuakta ise bereket motifleri yer almaktadr. Bu dokumada, Yeil, beyaz, krmz, mavi, bordo, turuncu ve kahverengi kullanlmtr. Deerlendirme: Yolluk tarznda dokunmu olan zilinin yatay kuaklardan meydana gelmesi onun yresel zellii olarak karmza kmaktadr.
Envanter No:157 rnek No:3 izim No:3 Yresi: Derbent/Konya ls: 66x134 cm. Dnemi: 19. yzyl Malzeme: Yn Teknik: Zili Teknikli Seccde Tanm: Kenar kuaklar olmayan ve desenli kuaklar zili teknii ile oluturulmu olan dokumann zemininde yatay kuaklar mevcuttur. Alt kuaktan itibaren gzl ekenar drtgenler iinde bereket ve ara boluklarda eli belindeler vardr. Bir stteki izgili kuaklardan sonra srayla hayat aac, eli belinde, uan kular ve gz motifleri ilenmitir. Bu rnekte, turuncu, beyaz, krmz, yeil, mavi ve krmz renkler kullanlmtr. Deerlendirme: lleri bakmndan bir seccde boyutunda olan dokuma, canl renkleri ve kuakl kompozisyonu ile yresel zellikler gstermektedir.
Envanter No:176 rnek No:4 izim No:4 Yresi: Derbent/Konya ls:145x235 cm. Dnemi:18. yzyl Malzeme: Yn Teknik: Zili Teknikli Yoluk Tanm: Kenar kuaklar olmayan ve motifli kuaklar zili teknii ile dokunmu olan bu rnein zemini yatay kuaklardan meydana gelmitir. Kuaklarda eitli bitkisel ve geometrik stilize motifler yer almaktadr. 28 adet olan kuaklarn iinde zincir, gz ve buka motifleri yer almaktadr. Bu rnekte, mavi, yeil, beyaz, turuncu, siyah ve kahverengi kullanlmtr. Deerlendirme: Bir yolluk tarznda dokunmu olan zili teknikli rnek, yatay kuaklar sebebiyle yresel zellikler tamaktadr.
Envanter No:180 rnek No:5 izim No:5 Yresi. Derbent/Konya ls:73x360 cm. Dnemi:18. yzyl Malzeme: Yn Teknik: Zili Teknikli Yolluk Tanm: Kenar kuaklar olmayan zilinin zemini yatay kuaklar halinde dzenlenmitir. Kuaklar zerinde sa ba, tarak, bereket gibi motifler bulunmaktadr. Bu rnekte, beyaz, lacivert, krmz, sar, yeil ve siyah renkler kullanlmtr. Deerlendirme: Yoluk tarznda ve motifli kuaklar zili teknii ile dokunmu olan bu rnek, geleneksel motifleri ve yatay kuaklar nedeniyle yresel zellikler tamaktadr.
Envanter No:32 rnek No:6 izim No:6 Yresi: Karapnar/Konya ls: 140x170 Dnemi: 20. yzyl Malzeme: Yn Teknik: Zili Teknikli Seccde Tanm: Seccadenin st tarafndaki ksa kuak zerinde byk ebatl dua eden el ve hayat aac motifleri yer alrken aralarda da kk ebatl akmak, ptrak ve bereket motifleri yer almtr. Alt taraftaki ksa kuaklarda da kk boy ptrak, akmak ve kazaya motifleri yer almaktadr. Uzun kenar kuaklarda simetrik olarak erit halinde zencirekler ve gemeler ilenmitir. Merkezde sar, turuncu, gri ve beyaz renkte baklava dilimleri i ie geerek ve birbirine balanarak btn zemini kaplamtr. Bu dokumada, siyah, sar, beyaz ve kahve renkleri hkimdir. Deerlendirme: Kenar kuaklarnda geleneksel motiflerimizin youn olarak ilendii zilinin merkezinde geometrik ve baklava dilimli desenler yer alarak birbirinden bamsz iki anlay hkim klnmtr. lleri itibariyle duvar aks gibi kk olmasna ramen, st ksmdaki yn ve dua eden el motifleri bakmndan bir seccde olduu anlalmaktadr.
Envanter No:58 rnek No:7 izim No:7 Yresi: Karapnar/Konya ls: 158x205 cm. Dnemi: 18-19. yzyl Malzeme: Atk ve zg kl, desen ipi yndr. Teknik: Zili Teknikli uval Tanm: Bu rnein ksa kenarlarnda adet ve uzun kenarlarnda tek kenar kua vardr. Zeminini ise, ekenar drtgenler doldurmaktadr. Kenar kuaklarnda zikzak ve gz motifleri vardr. Merkezde ise bereket ve gz motifleri drtgenler iine yerletirilmitir. Bu dokumada, turuncu, krmz, sar, mavi, yeil, beyaz ve kahverengi kullanlmtr. Deerlendirme: Bu zili rnei, lleri bakmndan ve kl malzemeli salam yapsndan dolay uval olabilir. Zemininde kullanlm olan youn ekenar drtgenler, yresel zellikler olarak dikkatimizi ekmektedir. Karapnar, Hotam Trkmenlerinin dokuma rneklerindendir. Bu kompozisyona benzer ilikli kilimler de bu yrede ok bulunmaktadr.
Envanter No:84 rnek No.8 izim No:8-a/8-b Yresi: Karapnar/Konya ls:156x340 cm Dnemi:18. yzyl Malzeme: Yn Teknik: Zili Teknikli Yolluk Tanm: Bu rnein ksa kenarlarndaki kuaklar be sra halindedir. Uzun kenarlardaki daha geni olan kuak, ksa kenarlarda da zemine bitiik olarak devam etmektedir. Zemininde ekenar drtgenler yer almaktadr. Ksa kuaklarda baak ve uzun kuaklarda sandk motifleri bulunmaktadr. Merkezde ise damal kuaklar arasnda gz motifleri vardr. Bu rnekte, Mavi, krmz, beyaz, siyah ve kahverengi kullanlmtr. Deerlendirme: Bu rnekte, merkezde simetrik olarak yerletirilmi olan ekenar drtgenler ve ilerinde yer alan motifler, ereveden taarak sonsuzluu gsteren anlay ifade etmektedir. Zili teknikli motifler ilenen dokuma, yolluk biiminde olup yresel zellikler tamaktadr.
Envanter No:156 rnek No:9 izim No:9-a/9-b Yresi: Karapnar/Konya ls:182x 233cm. Dnemi:18. yzyl Malzeme: Yn Teknik. Zili Teknikli Yer Yaygs Tanm: Ksa kenarlarnda iki ve uzun kenarlarnda birer kenar kua olan zilinin zemininde ok sayda drtgenler bulunmaktadr. Ksa kuaklarda bitkisel motifler ve altgen yldzlar yer almaktadr. Uzun kenarlarda da altgen yldzlar mevcuttur. Zemindeki madalyonlar iinde de ekseriyetle eitli ekillerde koba motifleri bulunmaktadr. Bu dokumada, beyaz, krmz ve lacivert renkler kullanlmtr. Deerlendirme: Bir paras kopmu olan bu yer yaygsnda bir dikdrtgen kuak iinde 30 adet ereveli ve drt ynl koba motifi kullanlmtr. Merkez desene sahip olmamas ve motif tekraryla kompozisyon oluturulmas bir yresel zelliktir.
Envanter No:93 rnek No:10 izim No:10 Yresi: Karapnar/Konya ls: 120x182 cm. Dnemi: 19. yzyl Malzeme: Atks ve zgs siyah kl Teknik: Zili Teknikli Yer Yaygs Tanm: Ksa kenarlarnda iki ve uzun kenarlarnda bir kua olan zilinin zeminini, bereket ve ekenar drtgenlerden oluan simetrik eli belinde desenleri doldurmaktadr. Kuaklarda kadeh ve gz motifleri vardr. Merkezde ise, eli belinde, koba ve gz motifleri yer almtr. Bu dokumada, mavi, sar, turuncu, bordo, beyaz ve kahverengi kullanlmtr. Deerlendirme: lleri bakmndan bir yer yaygs olan dokuma, motif ve desen tekraryla oluturulmu bir kompozisyona sahiptir. Bu zellikler daha ok Karapnar yresinde rastlanan zellikler olmas bakmndan dikkat ekicidir.
Envanter: 4 rnek No: 11 izim No: 11 Yresi: Mut/Mersin ls:110x160 cm. Dnemi:19. yzyl Malzeme: Yn Teknik: Zili Teknikli Seccde Tanm: Seccadenin uzun kenarlarnda yer alan adet kuaktan, dtakiler dar iken, i ksmdaki daha genitir. Ana kuak zerinde zencirekler yer almaktadr. Ksa kenarlardaki bordrlerde ise, ok-yay, geme, ve akmak motifleri ile birlikte bereket motifleri grlmektedir. Merkezinde krk ve dalgal (V) motifleri yer almaktadr. Ayrca bereket, hayataac ve eli belinde motifleri de izlenmektedir. Krmz, sar ve mavi renkler kullanlmtr. Deerlendirme: Seccadenin ksa kenar kuaklarnda farkllk olmasna ramen dier uzun kenar kuaklar simetriktir. Merkezde ise ayrt edici kuak olmamasna ramen kuakl simetrik bir kompozisyon oluturulmutur.
Envanter No:90 rnek No:12 izim No:12 Yresi: Mut/Mersin ls: 167x276 cm. Dnemi: 19. yzyl Malzeme: Atk ve zg kl, ilme yn Teknik: Zili Teknikli Yer Yaygs Tanm: Ksa kenarnda ve uzun kenarnda bir kenar kua olan yaygnn zemini altgen ekilli geometrik desenlerle doldurulmutur. Ksa kenardaki kuakta eli belinde motifleri grlmektedir. Uzun kenarda ise, zikzaklar yer almaktadr. Zemindeki altgenler iinde sandk ve gz motifleri bulunmaktadr. Bu rnekte, Turuncu, krmz, sar, yeil, bordo ve kahverengi ve siyah renkler kullanlmtr. Deerlendirme: Zilinin bordr ve zemininde sk motif uygulamas ve tekrar vardr. Karapnarda olduu gibi Mut civarnda da Yrk-Trkmen geleneini srdren dokuma rneklerine bolca rastlanmaktadr.
V. EKLLER:
izim no: 1 (zencirek ve bereket)
izim no: 2 (Geometrik desenler)
izim no: 3-a (Geometrik desen)
izim no: 3-b (Baak motifi)
izim no: 4 (buka, ve gz)
izim no: 5 (Bereket motifi)
izim no:6 (Kancal ve kobal ekenar drtgen)
izim no: 7(Eke nar drtgen)
izim no: 8-a (Damal geometrik )
izim No: 8-b (Tarak ve sandk motifleri)
izim no: 9-a(Koba motifi)
izim no: 9-b (iek motifi)
izim no: 10 (Eli belinde motifi)
izim no: 11-a (Eli belinde motifi)
izim no: 11-b (koba ve geometrik)
izim no: 12 (Altgen, sandk)
VI. DEERLENDRME VE SONU Konya Aleddin Camii, Anadolu Seluklu Devletinin Bakentinde 1221 ylndan beri Ulu Camii olma zelliinden dolay, en gzel ve en kaliteli hal, kilim, cicim, zili ve sumak tr dokumalarla tefri edilmi olmaldr. Bu durum, eitli devletlerden gelen hediyeler ve halkn balar eklinde yzlerce yldr devam etmi gibi grnmektedir. Ancak, Aleddin Camiinden alnan ve stanbul Trk ve slm Eserleri Mzesinde koruma altna alnm olan XIII. yzyla ait Seluklu hallarnn dnda, eskiye ait elimizde rnek kalmamtr. Dz dokuma yayglar, malzemenin dayankszl ve koruma artlarnn olumsuzluu sebebiyle uzun mrl olamamtr. Elimizdeki en eski rnekler de XVIII. yzyldan geriye gidememektedir. Bunlarn iinde de sanat deeri olanlarn says da azdr.
Vakflar Blge Mdrl ve l Kltr Mdrlnn tespit ve tescili ile depolara kaldrlm olan bu rneklerden zili tekniiyle dokunmu, Derbent, Karapnar ve Mut yrelerine ait 12 tanesi almamza konu olarak seilmitir. Bu rnekler zerinde yer alan motifler, yresel zellikler gsterdii gibi farkl yrelerin motifleriyle de benzerlikler gstermektedir. Aratrmada ele alnan ilk be rnek derbent yresine aittir. Bu rneklerin tamam yatay kuaklarla oluturulmu bir kompozisyona sahiptir. Bu tr dokumalara Trk dnyasnn birok yerinde rastland gibi Gmhane Kelkit yresinde de rastlanmaktadr (Fot.1,2). Bu almada; birinci, ikinci, drdnc ve beinci rnekler lleri itibariyle yolluk trndedir. nc rnek ise seccde llerindedir. Derbent yresinde dokunan dz dokuma yayglar zerinde sklkla grlen yatay kuaklar zerindeki motifler, genellikle zili teknii ile elde edilmise, biz bu tr dokumalar Derbent yresi zilileri diye adlandrlmtr. Bu dokumalarda, bereket, sa ba, gz,tarak, eli belinde, uan ku ve hayat aac gibi yaygn motiflere rastladk (Fot. 3, 4, 5, 6, 7, 8).
Fot.1 (Zuhal Baylandan)
Fot.2 (Zuhal Baylandan)
Fot.3 (1. rnekten )
Fot.4 (2. rnekten)
Fot.5 (3. rnekten)
Fot.6 (3. rnekten)
Fot.7 (4. rnekten)
Fot.8 (5. rnekten)
Aratrmada yer alan Karapnar yresine ait olan zililerin zeminleri, apraz drtgenler veya paralel desenlerle doldurulmutur. Bu tr rneklere baka yrelerde de rastlanmaktadr (Fot.9,10). Altnc rnek bir seccde llerinde olup zemini ekenar drtgenler iinde bereket motifleriyle doldurulmu durumdadr. Alt ve st yatay kenar kuaklarnn zemininde, youn olarak ptrak, akmak, kurbaack ve kazaya motifleri uygulanrken, st kenar kuanda yreye zg dua eden el ve hayat aac motifleri grlmektedir (Fot.11,12). Yedinci rnek, evresi tarak motifli apraz karelerin iinde yer alan bereket motifleriyle bezenmitir (Fot.13). Sekizinci rnek, kenar kuaklarnda sandk, baak motifleri olan, zemininde ise, damal kareler iinde gz motifleri olan yolluk trnde bir zilidir (Fot.14). Dokuzuncu rnein bordrnde altgen yldzlar iinde ptrak motifleri yer alrken, zemininde, ilerinde koba motifi olan geometrik ekiller yer almaktadr (Fot.15). Onuncu rnekte ise, bordrlerdeki gz ve kpe motifleri ile zemindeki koba ve eli belinde motiflerinin bir araya gelmesiyle bereket motifinin uygulan dikkatimizi ekmektedir (Fot.16).
Fot.9 (Vakflar G. Md. Env. no: A.T.32)
Fot.10 (Elbistan- Karahasanl Ky)
Fot.11 (6. rnekten)
Fot.12 (6. rnekten)
Fot.13 (7. rnekten)
Fot.14 (8. rnekten)
Fot.15 (9. rnekten)
Fot.16 (10. rnekten)
Son iki rnek Mut yresine aittir. 11. rnein kenar kuanda ok-yay, kurbaack ve tarak motifleri izlenirken, merkezinde hayataac ve eli belinde motifleri de diyebileceimiz turna katar motifi yer almaktadr (Fot.17). Son rneimizde ise, kenar kuaklarda eli beline ve merdiven motifleri grlrken, zeminde altgenler iinde sandk ve gz motifleri yer almaktadr (Fot.18). Bilindii gibi Mersinin Mut lesi ile Karaman li snrdr. Dolaysyla her iki yreye ait dokuma trleri ok yakn benzerlikler gsterirler. Bu ilikiyi gstermesi bakmnda Karman yresinden de rnek vermeyi uygun bulduk (Fot.19, 20).
Fot.19 (pek Yolundan)
Fot.20 (pek yolundan)
KAYNAKLAR Acar Belks, Kilim ve Dz Dokuma Yayglar, stanbul 1975. __________, Kilim, Cicim, Zili, Sumak, Trk Dz Dokuma Yayglar, stanbul 1982. Akbil Fatma, Bergama Dokumalar Cicim-Sili, Trkiyemiz, S. 21, stanbul 1997, s.12-20. Bandma Arend and Brandt Robin, Flatweaves of Turkey, Australia 1995. Deniz Bekir, Osmanl Dneminde Dz Dokuma Yayglarn Geliimi, Eyup Sultan Sempozyumu, IV, stanbul 2000, s. 29-43. Durul Yusuf, Yrk Kilimleri, stanbul 1977. Erdemir Yaar, Alaeddin Camii ve Trbeleri, Konya 2009. Krzolu Neriman Grgnay, Altaylardan Tuna Boyuna Trk Dnyasnda ortak Motifler, Ankara 1995. Megep (Mesleki Eitim ve retim Sisteminin Glendirilmesi Projesi), El Sanatlar Teknolojisi, Zili Dokuma, T.C. Milli Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara 2007. rer Harun, Emirda Yresi Dz Dokuma Yayglar, Ege niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, zmir 1997. Yetkin Suut Kemal, slm Mimarisi, Ankara 1959.
Kibro-Minoan Yazs ve Kbrsn Tarih alara Girii1
Cypro-Minoan Script and Emergence of Cyprus to Historical Ages

Ahmet GZL * ZET M.. 1500 yllarnda Kibro-Minoan ad verilen yaznn Kbrs corafyasnda ortaya kmasyla birlikte Ada, tarihncesi alardan tarih alara admn atmtr. Bu zel sre, Kbrs prehistoryas taksimat iinde mstesna bir yere sahip olan Ge Bronz Dnemi = Ge Kbrs Dnemi (M.. 1600-1050)nde ortaya kmtr. Sz konusu dnemde beliren yerel ve blgesel dinamiklerin etkisi Adada yaznn ortaya k iin nesnel bir zemin oluturmutur. Oluan bu nesnel zemin de Adann tarih alara giriinde itici bir g olmutur. Bu makale, Adann tarih dnemlere geiindeki koullar gzard etmeden Ada gemii iinde yaznn ortaya k, geliimi ve eitlerini, Demir a (M.. 1050-325)n da dikkate alarak tantmaya alacaktr. ANAHTAR KELMELER Kbrs, Kibro-Minoan Yazs, Kibro-Hece Yazs, Dorusal A Yazs, Ge Bronz Dnemi, Demir a. ABSTRACT After the emergence of a script called Cypro-Minoan in the geography of Cyprus in 1500s BC, the Island stepped from pre-historical ages into historical ages. This exclusive process took stage in Late Bronze Period=Late Cyprus Period (1600-1050 BC), which has an exceptional place in the classification of Cyprus pre-history. Effects of local and regional dynamics appeared in this period provided an objective stage in the Island for the emergence of a script. This objective stage became a driving force for the Island to enter the historical ages. Without disregarding the factors in Islands passage to the historical ages, this paper aims at introducing the emergence of writing, its evolution and kinds in the history of the Island, including the Iron Age (1050-325 BC). KEY WORDS Cyprus, The Cypro-Minoan Script, Cypro-Syllabic Script, Linear A Script, Late Bronze Period, Iron Age.
1
**
Bu makale Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Ana Bilim Dal Eskia Tarihi Bilim Dalnda 2011 ylnda hazrlanm Kbrs Eskia ve Jeopolitii balkl doktora tezinden retilmitir. Dr. Eskia Tarihisi
1. Giri Kibro-Minoan yazs ile birlikte Adann tarih alara girii olgusunu aklayabilmek iin ncelikle Ge Bronz Dnemi (M.. 1600-1050) Kbrsnn genel bir betimlemesini yapmak faydal olacaktr. Ge Bronz Dnemi, Kbrs tarihinde yeni bir sayfa amtr. M.. 15. yzylda Hyksoslarn Msrdan kovulup Dou Akdenizde barn salanmasyla Ada, hem Dou hem Batyla muazzam bir ticarete balamtr (Treasures in The Cyprus Museum 1962: 2). Ticari faaliyetlerini Akdeniz sistemi ierisinde younlatrmasyla Ada, uzun sren izole kimliinden kurtulmutur. Sadece bakr deil, Kbrs anak-mlei de denizar sahalarda grlmeye balanmtr (Robertson 1987: 14). Bakr iharacatnn ve Akdeniz ticari noktalar zerinde bulunmasnn sayesinde Adann ekonomisi, Akdeniz dnya sistemi ierisine dahil edilmitir. Kbrs toplumsal organizasyonlar, bu dnemde olduka hiyerariktir. Birka grup insan ve aile, bakr retimini kontrol ediyorlard. Ekonominin bu elitleri, kendilerini byk mezarlarla onurlandrdlar (http://www.albany.edu/cyprus/ tour.html). Dneme ilikin eitli almalar, M.. 2. bin yln sonlarna doru Kbrsta kompleks yerleim hiyerarisinin geliimi zerine varsaymlar ileri srmtr. Siteler, temelde Girne Dalarnn eteklerinde, Trodos Dalar ve Mesarya Ovas arasnda kalan blgede ve nehir vadilerinde kurulmutur (Steel 2008: 136). Muhteem binalar barndran yeni ehirler, sahilden ilere doru yaylrken eski liman yerleim yerleri de bymtr. Bu youn ticari dnem, yazl dilin kullanmna da tanklk ederek Kbrs tarihi alarn balatmtr (http://www.mnh.si.edu/exhibits/cyprus/late-bronze.html). Bu dnemde Kbrs kltrnn karakterini belirleyen faktrlerden biri de Myken gdr. Mykenliler, Kbrsn gney ve dou limanlarna yerleip (Buchholz ve Karageorghis 1973: 134) Suriye ve Filistin ile ticari ilikiler kurmulardr. 2. Kibro-Minoan Yazs Smerler tarafndan kefedilen ve tarih devirlerin balamasn mmkn klan ivi yazs, douda randan batda Anadolu ve Akdenize kadar yaylm;
M.. 1. yzyla kadar uzanan yaklak bin yllk zaman dilimi ierisinde eitli kavimler tarafndan kullanlmtr (Memi 2006: 31-32). Bu minvalde Kbrs, yaznn farkl corafyalara yaylm srecinde, Ge Bronz Dnemi (Late Bronze Age = Late Cypriot)nin balarnda tarihncesi alardan (prehistorical ages) tarih alara (historical ages) admn atmtr. nk bu dnemde Ada ilk defa yaz ile tanmtr (Morris 1985: 11). M.. 1500lerden itibaren, en azndan baz Kbrsllar okuyup yazabiliyorlard. Kbrsta kullanlan en eski yaz Minos Giritindeki Dorusal (Linear) A yazsna benzediinden dolay Kibro-Minoan (The Cypro-Minoan script = Kbrs-Minos yazs) olarak bilinir (Tatton 1988: 61). Dorusal A yazsnn Kbrs yazsnn geliimini olduka etkilemi olduu dnlmektedir (Alastos 1976: 25). Kibro-Minoan yazsnn kullanm, Kbrs toplumunun entellektel geliimi iin harikulade ileri bir admd (Kyrrs 1985: 46). Fakat ne Kibro-Minoan ne de Dorusal A zlebilmitir (Tatton 1988: 61). Kibro-Minoan yazsn deifre edebilmek iin birka teebbs yaplm fakat abalarn tm baarsz olmutur. Bu yzden yazl metin ya da metinlerin dili zlememektedir. Bu dil, Greke olamaz; nk Egeden Kbrsa doru Akha (Achaean) smrgecilerinin ak M.. 1500lerden ok sonradr. Bir teori ise, bu yazl metinlerin Hurrice olduunu iddia etmektedir. Hurricenin hangi dil ailesine girdii, zerinde durulan bir problemdir. Yalnz, M.. I. bin ylda, Anadoluda yaam Urartularn dili ile Hurricenin, gerek gramatikal, gerek leksikal ynden olan yaknl artk aka anlalmtr. Ancak, bundan baka bir balant ve dolaysyla mensup olduu dil ailesi tespit edilmi deildir (Dinol 1970: 36). Fakat Kbrsta kefedilen ve Hurrice olabilecei dnlen ok az rnek, bu teorinin doru olamayacan kantlamaktadr (Karageorghis 1982: 63). Dier yandan, Giritle yaplan temaslar sonucu, Kibro-Minoik (CyproMinoic) yaznn Adaya geldii de sylenmektedir (http://turkteam.tripod.com/ Yunan/kibris.htm). nk bu yaznn formu, byk oranda Girit Linear (Dorusal) A yazsna benzemektedir (Sorensen 2006: 161). Yorgos Tenekidis ve Yannos Krannidiyotis, bu yaz sisteminin ve dilin, Giritte Grekenin olmad ve bilinmedii zamanlarda bile varolduunu sylemektedirler (http://turkteam.tripod. com/Yunan/kibris.htm). Eer Kibro-Minoann Girit temeli kabul edilirse, bu yaznn Kbrsa nasl ulat sorusuyla kar karya kalrz. nk iki ada arasndaki ilikiler, M.. 1500lerde o kadar da sk deildi (Karageorghis 1982: 63). Kbrsta Girit bulgularna, Giritte ise Kbrs bulgularna nadiren rastlanmaktadr.
Kibro-Minoan yazsnn kkeni sorunu, aratrmaclar arasnda tartmaldr. Kimileri, yaznn kaynan Girit Linear A yazsna dayandrrken, kimileri bu gr reddetmektedir. Kibro-Minoann Girit ayan reddedenler, her iki yaznn (Girit Linear A ve Kibro-Minoan) kayna iin Gney Anadolu, Kuzeybat Suriye veya Levant yazsn gstermektedir (Sorensen 2006, 161). Dou ve gney Kbrsta byk ehir merkezlerinin bymesiyle birlikte, ticaretin, endstrinin ve Ge Bronz I Dneminde (Ge Kbrs I: M.. 1650-1475) balayan kltrel ve toplumsal hayattaki yeni bir devrin geliimi, ynetimsel ve dier amalara hizmet etmesi iin yaznn gereksinimini ortaya karmtr. En erken yazl dkman, zerine yatay srayla kaznm pimi bir tablettir. Alaya (Enkomi)da bulunmutur ve Alayay kazan ekip tarafndan M.. 1500 civarna tarihlenmitir. Baz aratrmaclarn, Ege etkisini gsterdiini reddetmelerine ramen yaz, Girit Linear A (Dorusal A) yazs ile kyaslanmtr. Sir Arthur Evans, bunu Kibro-Minoan olarak etiketlendirmitir (Karageorghis 1982: 63). Kbrs ve Girit arasndaki dorudan ilikiler, Kbrs bu yazy kullanmaya baladnda en az seviyedeydi. Buna alternatif olarak, Kibro-Minoan yazs, bir Dou temeline sahip olabilir. Kbrs tabletlerinin minder ekilli ve Dou geleneindeki gibi frnlarda piirilmi olmas, Kbrs okur-yazarlndaki Dou etkisini kesinlikle aklar. Tabletler, ardk metinler tar; daha ksa metinler kil kaplarda, ne iin kullanld belli olmayan kil toplarnda, metal nesnelerde, yzk ve mhr talarnda grlr (Tatton 1988: 62). Salam bir ekilde oluturulmu yaznn geliimi, M.. 14. yzyldan itibaren gzlemlenebilir.
Figr 1, 2: Kibro-Minoan Yazsnn Uyguland Kil Tablet ve Kil Top.
Kibro-Minoann 3 tipinden sz edilmektedir. lki Kibro-Minoan I olarak bilinen yazdr. eitli nesnelerde grlr. M.. 12. yzylda daha yaygn olmakla beraber, M.. 11. yzyla kadar devam eder. Kibro-Minoan Ide yaklak 80 iaret bulunmaktadr. aretlerin snflandrlmas ve bunlarn zmlenmesi zerine alan uzmanlar, yaznn ve bunun temsil ettii dilin Adann genelinde yaygn olduunu ve bunun dilsel bir btnlk ierdiini dorulamaktadr (Karageorghis 1982: 66). Bronz anda Kbrsllarn kulland alfabenin zlememesi gibi, hangi dili konutuu da zlememi bir problemdir (Hill 1940: 50). M.. 13. yzyln sonuna doru, Alaya (Enkomi)daki byk tabletlerde grlen Kibro-Minoan II ortaya kar. Bunlar ya minder eklinde ya da silindirik olan drtgen tabletlerdir ve bir frnda piirilmilerdir. Yaz, Yakn Dou tarznda dikey stunlara blnmtr. Tabletlerin ortalama lleri 22x19 cmdir. Bunlarn msralar halinde yazlm din veya edeb metinler olduu dnlmektedir. Kibro-Minoan II, altm iaret iermekte ve Kibro-Minoan Iden farkl bir dili temsil etmektedir. Kibro-Minoan IIIten de sz edilmektedir. Ugaritte bulunan bir kil tablette Ugarit tarznda semitik isimler listesi bulunmutur. Bu tabletteki toplam 25 isimden 20sini Madam E. Masson zmlemi olmasna ramen, dilin kendisi hl belirsizdir (Karageorghis 1982: 66). 3. Demir anda Kullanlan Yazlar Demir a Kbrsnda (M.. 1050-395) birok yaz, tanrlara veya llere ithafta bulunmaktadr. Fakat tarih hadiselere ve din trenlere atfta bulunan dkmanlar da mevcuttur. Sikkeler zerindeki yazlar, sikkeyi bastran otoritenin adn vermektedir. Erken Demir a Kbrsnda balca yaz Kibro-Hece (Cypro-Syllabic) yazsdr. Her biri bir heceyi belirten ve genelde sadan sola yazlan, hem Yunanca hem de Eteo-Cypriot dilini (yerel dil) temsil etmekte kullanlan bir yazdr. Eteo-Cypriot, bilinmeyen bir dildir ve henz yazs zlememitir. Kbrsta Yunan diline ait en erken kant, M.. 1050 ile 950 arasna tarihlenen mezar eyalaryla Eski Baftaki bir mezarda bulunan bronz bir itir. Bununla birlikte yaz, M.. 6. yzyla kadar yaygn bir kullanmda deildir. Nihayet M.. 200 civarnda kaybolmutur. Kibro-Hece belli ki Kibro-Minoanla alakaldr ve Myken Yunanistannn Linear B (Dorusal B) yazsyla benzerlikleri bulunmaktadr.
Kibro-Hece yazs, normal ve Bafl olmak zere iki ncl seriden oluur. Normal hece, Marionun bulunduu kuzeybatdan douya ve kuzeyden gneye grlr. Baf hecesi, hem eski hem de yeni Bafta kuzeye doru yaylm yapan bir ekilde gneybatda kullanlmtr. Bu yaznn ilk zmlemesi, ayn tata Fenike ve Kibro-Hece yazlarnn bulunduu bilingual (ift dilli) bir tan ngiliz Asurolojist George Smith tarafndan 1870lerdeki zmlemesi ile mmkn olmutur (Tatton 1988: 62-63). Egede ve Dou Akdenizde yaygn olarak kullanlan bir hece yazs veya yazlar vardr ve bunlar, Fenike alfabesi daha etkin bir yaz sistemi getirene kadar birden ok dile hizmet etmitir (Hill 1940: 52-53). Fenike dili, Sami dillerinin Bat grubunu tekil eden dillerden Kenan lehesine mensup olup, braniceye en yakn dillerden birisidir. M.. 13. yzyln ortalarnda (M.. 1250ler), Fenike Alfabesi icat edilmi ve vesikalarn yazlmasnda kullanlmaya balanmtr. Fenike alfabesi, hepsi konsonlardan (nszlerden) olmak zere 22 harften oluuyordu. Fenikelilerin bu harfleri nereden aldklar konusunda bugne kadar eitli fikirler ortaya atlmtr. Baz bilim adamlar, Fenikelilerin bu harfleri hiyerogliflerden karm olabilecekleri yolunda gr belirtirken, bu yaznn ivi yazsndan kaynaklanm olabileceini savunan otoriteler de vardr (Memi 2002: 284). Fenike alfabesinin ilk harfinin ad aleph (kz), ikinci harfin ad ise beth (ev) idi. Bu harfleri daha sonraki yllarda Grekler alpha ve beta olarak adlandrmlardr (Bahar 2004: 145). Kbrsta en erken Fenike kantlar M.. 9. yzyldan gnmze kalan mezar yazsdr. Kbrsta bulunan iki Fenike yaztndan (Phoenician inscriptions) ilki 1939da A. H. Honeyman tarafndan yaymlanmtr. Dieri ise 1969da Vassos Karageorghis tarafndan Kitionda bulunmutur (Teixidor 1971: 121). M.. 800den itibaren, beklenildii gibi, Fenike yazlar Kitionda yaygn olarak bulunmaktayd. Adada Fenike etkisinin yaylmasyla, zellikle M.. 5. ve 4. yzyllarda, Fenike alfabesi daha yaygn olarak kullanlmaya baland. Fenike yazs, Helenistik Dneme kadar hayatta kalabilirken dilin, Kitionda Erken Roma Dnemine kadar kullanlmaya devam etmi olduu dnlebilir. Nihayetinde, Fenikede yaz standardize edildi ve M.. 9. yzyla kadar alfabede 22 nsz olutu. Fenikelilerin Kbrs ve dier kolonilerine tantt, ite bu standart formdu. Kendi dillerini yazan Yunanllar tarafndan M.. 750 civarnda bu yaz benimsendi ve byk lde gelitirildi.
ivi yazs ise, nadiren Demir a Kbrsnda bulunur. En nemli dkman, M.. 709da Kitionda Asur kral II. Sargon tarafndan diktirilen dikili tatr. Kbrs krallarnn boyun emesini konu almaktadr. Yunan alfabesi Kbrsta ilk olarak M.. 6. yzylda grlmektedir. Grne gre, M.. 5. yzyln sonlarna doru, Salamis kral Evagoras (M.. 411374) tarafndan resm olarak tantlmtr. M.. 300lerde Yunan yazlar KibroHecelere ar basmaya balad. Kbrsn yerli yazs (Eteo-Cypriot) M.. 2. yzyln ikinci yarsna kadar varln srdrd. Fakat yzyln sonuna doru, Arkadya-Kibro leheleri (Arcado-Cypro dialect) ve onunla beraber Kibro-Hece yazlar yok oldu. Arkadya-Kbrs lehesi M.. 12. yzyln karklnda Akhal mlteciler tarafndan getirilmi olmalyd. Arkadya dalar ve Kbrs gibi birbirinden uzak blgelerde, bilim adamlar tarafndan Arkadya-Kbrs denen ve Akha Yunanllarnn yaad anlamna da gelebilecek bir lehe ortaya karlmtr (Freeman 2003: 102). Aa yukar bugnk Antalya evresindeki dzlkle eit olduu anlalan Pamfilyada tarihi Herodotosun (VII, 91) Hipakhaioslarn lkesi olarak gsterdii Kilikyada (Seyhan vilayeti) ve kuzeyinde (Akha kylar) bulunan Kbrsta Akhalar oturmulardr. Bu dnemde konuulan lehenin Yunanistanda Arkadya lehesiyle benzerlik gstermesi, bu hususa iaret etmektedir. Yalnz, Pamfilyada bu lehe zamanla barbarlam, Kbrsta ise daha ar olarak kalm ve bir hece yazsyla yazlmtr (Mansel 1999: 86). M.. 2. yzyln sonlarna doru, Arkadya-Kbrs ve Kbrs-Hece yazlar etkisini yitirirken Yunanca, Helenistik ve Roma Kbrsnn balca yazs ve dili haline gelmitir. M.S. 1. yzyldan itibaren ise Latince grlmektedir. Latince yaztlar, Roma askerlerinin mezar talarnda, mimar eserlerde, Salamis, Soli ve Kytroide bulunan ve imparatorlara ithaf edilen heykellerde grlr (Tatton 1988: 63). Ksaca ifadelendirirsek, Kbrsta erken dnemlerde yaygn olarak kullanlan yazlar Kbrs-Minos Yazs (Cypro-Minoan Script, M.. 15. yzyldan sonra), Kbrs-Hece Yazs (Cypro-Syllabic Script, M.. 10. ve 2. yzyllar), Fenike Yazs (Phoenician Script, M.. 9. ve 3. yzyllar) eklinde sayabiliriz. 4. Sonu Kbrs prehistorya kronolojisinde Bronz a adlandrmas yapld zaman, yaklak olarak M.. 2350-1050 yllar arasn kapsayan bir zaman aral kastedilir. Bu zaman aral, Erken Bronz Dnemi = Erken Kbrs Dnemi (M.. 2350-1900), Orta Bronz Dnemi = Orta Kbrs Dnemi (M.. 1900-1600), Ge Bronz Dnemi = Ge Kbrs Dnemi (M.. 1600-1050) eklinde bir taksimata
tbi tutulmutur. Bronz a taksimatnn nihai evresini oluturan Ge Bronz Dnemi, Kbrs prehistoryasnda ok mstesna bir konuma sahiptir. Bu dnemde Kbrs, nispeten kapal ve ie dnk kimliinden tamamen km, farkl kltrel corafyalarla iliki iine girmi, yerleik ve kltrel dzlemde birok deiime sahne olmutur. Prehistorik alar boyunca zel evrimsel hareketi iinde geliimini srdren Ada, nesnel yerel ve blgesel koullarn da olgunlamasyla yazl tarihe admn atmtr. M.. 15. yzylda tarihncesi alardan tarih alara geen Adann Eskia tarihi de balamtr. Kbrsn Eskia tarihinin balamas ya da edeyile yazl tarihe gemesinde farkl yerel ve blgesel dinamikler nesnel bir zemin oluturmutur. Bu nesnel zemini kuran olgularn tm, gelimi seviyelerine Ge Bronz Dneminde ulamtr. te bu balam iinde diyebiliriz ki Ada ticaretinin, Ege Blgesi de dahil omak zere, geni bir sahaya yaylmas, metalurjik aktivitelerin yksek bir seviyeye kmas, Adada nemli merkezlerin oluumu, sosyal dzen oluumunda yeni sreler, maden retimi ve ihracatnn yerleim corafyasn belirlemesi, ekonomik ve endstriyel alandaki dnmlerle birlikte balayan kltrel ve toplumsal hayatta yeni bir devrin geliimi, ynetsel ve dier amalara hizmet etmesi iin yaz ihtiyacn ortaya karm, bylece Ada, yazl dneme ya da tarih alara admn atmtr.
KAYNAKLAR ALASTOS, Doros (1976). Cyprus in History, Second Printed, Printed in Great Britain, London. BAHAR, Hasan (2004). Eskia Tarihi ve Uygarlklar, Konya, Dizgi Ofset Matbaaclk. BUCHHOLZ, Hans Gnter ve Vassos Karageorghis (1973). Prehistoric Greece and Cyprus, New York, Published in the United States of America by Phaidon Publishers. DNOL, Ali M. (1970). Eski Anadolu Dillerine Giri, stanbul, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar. FREEMAN, Charles (2003). Msr, Yunan ve Roma, (ev. Suat Kemal Ang), Ankara, Dost Kitabevi Yaynlar. HLL, Sir George (1940). A History of Cyprus, Volume I, Cambridge University Press. KARAGEORGHS, Vassos (1982). Cyprus, nstitute of Archaelogy, University of California, Los Angeles, Thames and Hudson Ltd. KYRRIS, Costas P. (1985). History of Cyprus, Printed in Nicosia, Cyprus. MANSEL, Arif Mfit (1999). Ege ve Yunan Tarihi, 7. Bask, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar. MEM, Ekrem (2002). Genel Tarih, 3. Bask, Konya. _____________(2006). Eskia Medeniyetleri Tarihi, 1. Bask, Bursa, Ekin Kitabevi. MORRS, Desmond (1985). The Art of Ancient Cyprus, First Published, Great Britain, Phaidon Limited. ROBERTSON, Ian (1987). Cyprus, Second Edition, London, Published by A&C Black (Publishers) Limited. STEEL, Louise (2008). Exploring Regional Settlement on Cyprus in the Late Bronze Age: The Rural Hinterland, The Formation of Cyprus in the 2nd Millennium B.C., Edited by Hein Irmgard, Lefkosia, Cyprus. SORENSEN, Annette Hojen (2006). The Cypriot Connection: Aspects of Cretan Contacts with Cyprus The MBLB I Periods, http://www.shc.ed.ac.uk/archaeology/publications/poca2006/documents/1 1_Hojen_Sorensen.pdf, s.154-172; Eriim Tarihi: 20.11.2010. TATTON, Veronica Brown (1988). Ancient Cyprus, Cambridge, Massachusetts, Harward University Press, Printed in Italy.
TEIXIDOR, Javier (1971). Early Phoenician Presence in Cyprus: Analysis of Epigraphical Material, The Archaeology of Cyprus (Recent Developments), (Ed. Noel Robertson), New Jersey, Noyes Press, 121-127. Treasures in the Cyprus Museum (1962). Antiquities, Cyprus. http://www.albany.edu/cyprus/tour.html ; Eriim Tarihi: 14.11.2010 http://www.mnh.si.edu/exhibits/cyprus/late-bronze.html ; Eriim Tarihi: 20.11.2010. http://turkteam.tripod.com/Yunan/kibris.htm ; Eriim Tarihi: 14.10.2010. Figr 1: http://www.mnh.si.edu/exhibits/cyprus/images/late-bronze-script.jpg; Eriim Tarihi: 07.09.2011. Figr 2: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Clay_ball_cypro -minoan_Louvre_AM2335.jpg/220px-Clay_ball_cyprominoan_Louvre_AM2335. jpg&imgrefurl ; Eriim Tarihi: 07.09.2011. Picture Book 1, By the Department of
Trke retmeni Adaylarnn zel retim Yntemleri Dersi Uygulamalarnda Karlatklar Sorunlar: Bilgilendirici ve retici Metinler rnei
Problems That Prospective Turkish Teacher Face in Application of Special Teaching Methods Course: Example of Informative and Educative Texts
Mihrican AYLAN * ZET Trke Eitimi Blmnde renim gren retmen adaylar, zel retim Yntemleri dersinde bilgilendirici ve retici metinlerin kavratlmas ve bu metinlerdeki anlam ilikilerinin ortaya karlmasna ynelik ders uygulamalarnda birtakm sorunlarla karlamaktadrlar. Bilgilendirici ve retici metinler okura dorudan dnya yaants ile ilgili bilgiler sunar ve okurun bilgi birikimini arttrr. Bu tr metinlerin tmevarm yntemiyle retimi rencierde kalc ve istendik davran deiiklikleri yaratlmas srecini destekler, rencilerin dil geliimini olumlu ynde etkiler. Trke retmeni adaylar, metinlerdeki anlama dayal yaplarn paradan hareketle ortaya karlmas ve bunlarn gndelik hayatta kullanlabilir hle getirilmesi iin sadece alana ynelik konular deil yntem, teknik ve stratejileri de renerek bunlar uygulamaya dntrme becerisini de kazanm olmaldrlar. almamz retmen adaylarnn rendiklerini bilgilendirici ve retici metinler zerinde uygulama noktasnda karlatklar sorunlar ve bunlara sunulan zm nerilerini iermektedir. ANAHTAR KELMELER Trke retimi, bilgilendirici ve retici metinler, ders uygulamalar, tmevarm yntemi ABSTRACT Prospective Teachers who take education in the Department of Turkish Teaching face with several problems in teaching informative and educative texts and in course applications about uncovering meaning correlation in these texts which take place in Special Teaching Methods course. Informative and educative texts presents information about life and increase the readers knowledge. Teaching these texts through inductive methods supports the process of creating good and stable behaviors on students, and affects students language learning in a positive way. Prospective Turkish teachers should learn not only the subjects related to the
r. Gr., Dou Akdeniz niversitesi Trke Eitimi Blm
field for uncovering the structures based on meaning through the text and making them usable in the daily life, but also the techniques and strategies in order to gain skills to turn them into application. This work covers problems that prospective teachers face while applying their knowledge on informative texts, and possible solutions to these problems. KEY WORDS Turkish Teaching, informative and educative texts, course applications, inductive method.
Giri Bu alma Trke Eitimi Blmndeki retmen adaylarnn zel retim Yntemleri II dersinde, bilgilendirici ve retici metinlerin tmevarm yntemiyle retimi zerine gerekletirdikleri ders uygulamalarnda karlatklar sorunlarla ilgili gzlem ve tespitlerimiz ile bunlara sunulan zm nerilerini kapsamaktadr. Deneysel nitelikteki almann rneklemini 2010-2011 Eitimretim yl bahar dneminde Dou Akdeniz niversitesi Trke Eitimi Blmnde zel retim Yntemleri II dersini alan 20 retmen aday oluturmaktadr. Deney grubu olarak seilen 20 retmen adaynn dnsel nitelikte makale, deneme, fkra, eletiri, sohbet ve rportaj olmak zere alt farkl trdeki metni snf ortamnda tmevarm yntemiyle uygulamal olarak ilemesine olanak salanmtr. Veriler bu deney grubunun retme etkinliklerinin deerlendirilmesine ynelik hazrlanan lekten hareketle elde edilmitir. lekte retmen adaylarnn dersin giri, gelime ve sonu blmlerindeki yeterlikleri aada vereceimiz aamalar dikkate alnarak llmtr. Derse girite retmen adaylarndan metnin ana dncesini sezdirmeleri, dikkat ekmeleri, dersin renim hedeflerine ynelik gdleme salamalar, gelime blmnde metindeki anlam yaplarn tmevarm yntemiyle ortaya karmalar, etkinliklerle renilenleri pekitirmeleri ve tre ait zellikleri sezdirerek trn tanmna gitmeleri, sonu blmnde ise metinde ilenen ana dnce zerinde younlaarak son zet ve tekrar gdlemede bulunmalar beklenmitir. retmen adaylarna haftada 4 saat olmak zere 5 haftada toplam 20 saat, metin bilgisinin tmevarm yntemiyle retimine ynelik bilgilendirme program uygulanmtr. rencilerden gnlk plan1 ile dersin ama ve hedeflerini nceden belirleyip aklamalar; soru-cevap, gsteri, gzlem, tartma, beyin frtnas, dramatizasyon gibi teknikleri kullanarak uygulamal olarak tmevarm merkezli metin retimine geileri beklenmitir. Metinlerin tema, dil ve anlatm ynnden ilkretim 6, 7 ve 8. snf dzeyinde olmalarna dikkat edilmitir. 1. Bilgilendirici ve retici Metinlerin Tmevarm Yntemiyle retimi ve retmen Adaylarnn Ders Uygulamalarnda Karlatklar Sorunlar Bilgilendirici ve retici metinler okura dnya yaantsyla ilgili bilgiler sunan, okuru farkl bak alaryla buluturan rnlerdir. Akbayr (2010: 269)a gre retici metin: Anlalmas iin okurdan ok ynl abalar gerektirmeyen
olaylar, durumlar gerek dnyadaki nedensellik ba iinde sunan yazlarn, kitaplarn tmn ierir. Bu tr metinler gndelik dilin, anlamlar herkese bilinen szckleri ile oluturulur. Gerek yaamdaki nesneler, varlklar, olaylar, olgular ve durumlarla ilgili bu tr metinlerde hayal gc n plana kmaz. Mantk rgs erevesinde yaplandrlan ve aklamaya dayanan anlatm biimi ar basar. Gndelik yaamda uygulanabilirlii ve kullanlabilirlii olan bu metinlerin etkili retimi, ilkretim rencilerinin dil geliimine katk salamaktadr. Bilginin, yaplan aklamalar ve rneklendirmelerle sunuluu, tartma ve sorgulamalara yer verilmesi, rencilerin kendisi ve evresiyle ilgili dorudan bilgi edinmesini ve edindii bilgileri sentezleyerek bilgi retimine gemesini, eletirel dnme becerisi kazanmasn kolaylatrmaktadr. Bir gerei, bir dnceyi, bir gzlem, izlenim veya deneyimin sonucunu okura iletmeyi amalayan bilgilendirici ve retici metinler (zdemir 2002: 239) daha ok d gcn harekete geiren ve yeni yaant alanlar sunan tahkiyeli (olay arlkl) metinlerden bu ynyle ayrlr. Bu metinlerin genel amac okurlarn bilgi daarcn zenginletirmektir. Dil, imgelem ve duygusal boyuttan uzaktr. Bu nedenle metinleri anlamlandrmada arm alanlarn harekete geirme ve metinleri farkl ekillerde yorumlama sz konusu deildir. Bilgilendirici ve retici metinlerin zmlenmesinde yazarn bak asnn, metnin ana fikrinin kavranmas, ana fikrin metinde ileni eklinin ortaya karlmas esastr. Bu tr metinlerde genellikle temel ve yan anlamlarda kullanlan kelimeler ve kavramlarn dnsel boyutta kavranmas, renciler iin edilgin durumda bulunan eitli kelimelerin etkin hle getirilmesini salamaktadr. rencilerin zengin sz varl ve geni bir bak as ile anlama ve anlatma becerileri gelimi, yetkin bireyler olabilmesinde metin okumalarnn rol olduundan bu tr metinlerin retimine ayrca nem verilmesi gerekmektedir. Son dnemlerde metin bilgisinin retiminde kullanlan tekniklerde deime ve gelimeler gzlemlenmektedir. Tmevarm yntemi bu alanda kullanlan nemli yntemlerden biridir. Ozouf Carrierin tanmyla tmevarm, zihnin zel olaylardan genel bir kanuna varmak iin takip ettii bir ilemdir (Akt. Calp 2007: 284). Tmevarm yntemiyle gerekletirilen retim srecinde retmen, metnin paralarndan hareket ederek - yardmc fikirlerden hareketle ana fikre, metnin zelliklerinden hareketle trn tanmna gidilmesi- rencilere metindeki ana yapy oluturan ana dnceyi ve bu dncenin sunulu eklini fark ettirmeye almaktadr. Bu yolla renciler, farkl trdeki dnsel metinler arasndaki ayrc zellikleri kavrayarak fkra, deneme, makale, sohbet, rportaj gibi metinlerin tanmlarna gidebilmektedirler.
Snf iinde izlenen tmevarm (paradan btne yaklam) yntemi, renci katlmn arttrmaktadr. renciler, daha kk dilsel birimlerden hareketle soyutlama yaparak bilgiye ve genel yargya kendileri ulamaktadrlar. Bylece okuma srecinde daha etkin olmaktadrlar (Kuzu 2004: 73). Trke eitimi uygulamalar, kiinin yaam boyunca kullanaca bilgi, beceri ve davranlarn kazanlmasyla yakndan ilikilidir. Ayrca bu uygulamalar, ana dili eitimi ile kltr mirasnn edinilmesi ve zenginletirilerek gelecek kuaklara aktarlmasnda temel aratr. Eitim bilimi alanndaki aratrmalarn getirisi olan bireyin problem zme yeteneini gelitiren, bilgiyi reten, renmeyi reten vb. genellemelerin, Trke retimi uygulamalarna da uyarlanmas zorunludur (zbay 2003: 67). Bu nedenle Trke eitim sisteminde 2006 ylnda yaplan deiikliklerle Trke retiminde tmleik drt temel dil becerisinin retimi n plana karlmtr. Okuma-dinleme-konuma-yazmadan oluan bu drt temel dil becerisinin gelitirilmesine ynelik yaklamlar metin bilgisi retiminin nemini artrmtr. Metin bilgisinin retiminde zellikle okuma eitimi alannn verilerinden de yararlanlmaya balanmtr. Okuma ncesi sreleri, okuma teknikleri, okuma srasnda dikkat edilmesi gereken hususlar ve okuma sonras sreleri metin inceleme yntemlerine dhil edilmitir. Bu dorultuda hazrlanan 2006 programyla birlikte yeniden yaplandrlan Trke eitiminde metin bilgisinin retiminde Hayati Akyol (2010)a gre: 1) Hazrlk almalar, 2) Anlama, 3) Metin araclyla renme, 4)Kendini ifade etme balklar altnda drt temel aamadan sz edilebilir. Aada bu aamalar ayr ayr ele alnarak retmen adaylarnn uygulamal dersin her aamasnda karlatklar sorunlar tespit edilmitir. 1.1 Hazrlk almalar: rencilerin ilenecek olan metne hazrlanmas ile ilgili uygulamalar ierir. Snf ortamnn dzenlenmesi, derste kullanlacak kitap, szlk vb. ara gerelerin hazrl tamamlandktan sonra rencilerin okunacak metinle ilgili n bilgileri harekete geirilir. Anahtar kelimeler ve metindeki grsellerle almalar vb. yaptrlarak metnin konusu ve ana fikri zerinde dndrme salanr (Akyol 2010: 254-258). pularndan hareketle metindeki genel yargy sezdirme anlay esas alnr. Dersin giri blm olan ve dikkat ekme, gdleme, gzden geirme ve derse geii ieren bu aamada genel okuma amalar sezdirilir.
Derse Hazrlk almalarnda Gzlemlenen Sorunlar retmen adaylar uygulamal olarak gerekletirdikleri derslerin hazrlk aamasnda derse dikkat ekme, gdleme, gzden geirme ve derse geilerde eitli sorunlarla karlamlardr. retmen adaylarnn zellikle metinlerdeki ana fikirden ziyade, konuya dikkat ekme eiliminde olduklar grlmtr. Konular bulu tekniiyle ve zelden hareketle genel yargy vurgulayacak ekilde -video, resim, fotoraf ve kartona hazrlanan materyallerle grsel adan zihinde canlandrlarak- ilenmeye allmtr. Ancak retmen adaylarnn bu materyalleri, ana fikri sezdirerek ve konuyla ilikilendirerek derse etkili geiin salanmasna ynelik kullanamadklar gzlemlenmitir. rnek: retmen aday tarafndan snf ortamnda ilenen 8. snf dzeyindeki Mehmet Kaplana ait Tiyatro ve Genlik adl metnin ana fikri Tiyatro insanlar elendiren, eiten ve dayanmay reten nemli bir sanattr. eklindedir. retmen adayndan tiyatronun bu ynne dikkat ekerek ve renciyi gdleyerek derse geii beklenmektedir. Ancak retmen adaynn tiyatro sanat ile ilgili sahne fotoraflar gstererek ve Hi tiyatroya gittiniz mi? eklinde bir soruyla derse giri yapt, devamnda tiyatronun kiiye ve topluma kazandrdklarn sorgulamad, dolaysyla ana fikre deil konuya odakland gzlemlenmitir. renciler, derse giri etkinliklerini ezberci bir anlayla uygulamaya dkmeye giritikleri iin uygulama esnasnda snf ortam deikeninin ihtiyalarna cevap verebilecek, bu ortam ynlendirecek yetkinlie ulaamamlardr. Snf ortamndaki gzlemlerimizden hareketle bilgilendirici ve retici metinlerin retiminde derse hazrlk aamasnda retmen adaylarnn yaadklar sorunlar aadaki ekilde maddeletirmek mmkndr: Dikkat ekmek iin kullanlan materyallerin dersle ilikilendirilerek etkili kullanlamamas, Gdlemede derste neler yaplacana, edinilecek bilgi ve becerilere ynelik aklamalarn ezberci anlayla ve kitabi bir dille aktarlmas, Gzden geirme ve derse geite rencilerde ilgi ve merak uyandrmada pasif kalnmas, lenecek olan konunun neminin ortaya konamamas, Genel okuma amalarnn kavratlamamas,
Konuya ynelik gdlemelerin ana fikir ve genel renme amalarna kaydrlamamas.
1.2. Anlama: Metnin renciler tarafndan iyi anlalabilmesi iin rencilerin dinlemeye hazr olu dzeyleri tespit edilir. Sesli okuma iin snf ortam hazrlanr. Grsel okumann yan sra, anlam bilinmeyen kelimelerle de almalar yaplr (Akyol 2010: 258-262). Anlama aamasnn etkili retimi iin snf ortamnda dinleme ve okuma eitimi ilkelerinin nceledii hususlara dikkat etmek gerekir. Metinler etkili bir ekilde okunduktan sonra metinlerdeki anlama ilikin yaplarn zmlenmesine geilmelidir. Metinlerden metin ii ve metin d anlam kurmak mmkndr. Metin ii anlam kurma, tek bir kaynaa dayal olarak gerekletirilen anlam kurmadr. Burada aranan anlam bir cmlede, paragrafta veya paragraflarda yer alm olabilir. Metin d anlam kurmada ise metnin yannda metin (anlamn yannda anlam) retme sz konusudur ve okuyucu analiz, sentez ve deerlendirme gibi yksek dzeyli bilisel sreleri kullanmaktadr (Akyol 2003: 50-52). Son dnemde nemi iyice artan renci merkezli ada eitim-retim ilkeleri, metin zmlemesinde metin ii ve metin d anlam kurma tekniklerinin bir arada kullanlmasnn gerekliliini ortaya koymaktadr. Bu ekilde renciler, metinlerdeki bilgiyi ileyerek yeni bilgiler retebilir ve rettikleri bilgileri mesleki ve gnlk hayatlarnda kullanabilirler. Metinlerden anlam kurma srecinde, anlam kurma ekillerinin yannda, metinlerin tre ait zelliklerinin de gz nne alnmas gerekir. kr nalan (2006)n tasnifine gre dnce arlkl olan bilgilendirici ve retici metinlerin zmlenmesinde srasyla aadaki zelliklere dikkat edilir: a) Plan: Dnce arlkl bilgilendirici ve retici metinler giri, gelime, sonu blmlerinden oluur. Giri blmnde konu sadece tantlmakla kalmaz; ayn zamanda konunun nemi de vurgulanr. Gelime blmnde konunun ayrntlarna girilir, destekleyici yan fikirlere yer verilir. Sonu blmnde ise dnce toparlanr ve ikna edici birka cmle ile bitirilir. Metinlerdeki giri, gelime, sonu blmleri ile bu blmlerin nerede balayp nerede bittii rencilere buldurulur. b) Balk: Baln, eserin btn ve ana fikri ile ilikisi olduu sylenir. Okunan metnin balnn metne uygun olup olmad ve metne baka hangi
balklarn verilebileceinin konuulmas rencilerin yaratclklarn gelitirecektir. c) Konu: Yazarn zerinde durduu temel dnce veya olay ne ise renciye onu buldurmak, metnin btnnde ayn konunun vurgulandn sezdirmek gerekir. Yazarn metin boyunca neden sz ettii sorularak konuyu rencilerin bulmalar salanr. d) Bak As: Her yazarn, ele ald konuyu kendi setii bir bak asndan deerlendirdii, bunun konuyu snrlandrd, konuyu snrlamann da etkili bir anlatm iin gerekli olduu rencilere anlatlr. e) Yardmc Fikirler: Metnin her paragraf ayr ayr ele alnarak paragraftaki mesaj cmlelerinden hareketle yardmc fikirleri bulmak mmkndr. Yardmc fikirlerin nasl bir dnsel planla sunulduu rencilere kavratlmaldr. Yardmc fikirlerden yola karak ana fikrin bulunmasna geilmelidir 2. f) Ana Fikir: ncelenen bir yaznn ana fikrinin bulunmas ve bulunan ana fikrin doru ve etkili bir cmle ile renci tarafndan ifade edilmesi ok nemlidir. Ana fikir, yazarn kelimeleriyle deil, rencilerin kendi kelimeleri ile ifade edilmelidir. retmen de rencilere alternatif cmleler kurarak verdikleri cevaplar toparlayarak onlara yardmc olabilir. g) Tr: Kefettirme teknii ile incelenen metnin anlatm zellii rencilere buldurulur, bulunan bu zelliklerden hareketle trn tanmna gidilir. Metnin zelliklerinden (yazarn iledii konular, konular ileyi nedeni, biimi ve metnin yaps) yola karak trn tanmn rencilerin kavramalar ve kendi szckleriyle bunu ifade etmeleri beklenir. Tre ait bilgilerin akla kavuturulmas ve bunun renciler tarafndan kavranmas salandktan sonra rencilerin derste rendiklerini kendi yaantlaryla ilikilendirmeleri istenmelidir. Anlama Aamasnn leniinde Gzlemlenen Sorunlar Dersin ikinci ksm olan anlama aamasnda, tmevarm yntemiyle metinlerin tre ait zelliklerinin srasyla ilenmesi, metindeki yardmc fikirlerden hareketle ana fikre ve sonrasnda trn tanmna gidilmesi esnasnda da retmen adaylar eitli sorunlar yaamlardr. Plan, balk ve konunun metindeki dilsel yapyla anlam ilikisinin kurulmas ve snfta ilenmesi hususunda etkili olan retmen adaylar, bak asnn sezdirilmesi, yardmc fikirlerin belirlenmesi ve ana fikrin tespitinde yetersiz kalmlardr.
retmen adaylarnn bu aamada yaadklar sorunlar unlardr: Metnin zetlenmesinde retmen adaynn n plana kmas, retmen adaylarnn metinde yazarn bak asna odaklanamamalar, Bak asnn tam olarak tespit edilememesi nedeniyle bu unsurun yzeysel geilmesi, Bak as ile anlatm biimlerinin kartrlmas, Bak asnn metin trnn belirlenmesinde ayrc zelliklerden biri olduunun gz ard edilmesi 3,
Gzlemlerimiz, retmen adaylarnn zellikle yardmc fikirlerin ilenii srasnda birtakm sorunlarla karlatklarn da gstermitir. Bu sorunlar u ekilde zetlemek mmkndr: Yardmc fikirlerle mesajlarn ayrt edilememesi Yarmc fikirlerin metindeki dnsel plana gre sralanamamas, Yardmc fikirlerin ana dnceyle ilikisinin sezdirilememesi, Yardmc fikirlerin ana dnce yerine konuyla ilikilendirilerek sunulmas, Yardmc fikirlerin yzeysel olarak ele alnmas, bu fikirlerin metindeki dilsel balantlarnn kavratlamamas, Yardmc fikirlerin retmen aday tarafndan yazarn szckleriyle aktarlmas, Yardmc fikirlerin rencilere buldurulmas yerine, retmen aday tarafndan dorudan sylenmesi, Snf ortamnda rencinin verdii cevaplara yetersiz dnt verilmesi, Doru cevaplarn retmen aday tarafndan tekrarlanmadan geilmesi, renci yanllarnn aka ve yeterli lde dzeltilememesi.
Metinlerin snf ortamnda anlamlandrlmas, zmlenmesi, okur/renci, yazar ve snf ortam erevesinde gerekleir. Bu nedenle retmen snf ortamnda, metindeki bilgilerin doru anlalmas ve renciler iin faydal hle getirilmesi konusunda etkin olmaldr. Anlamlandrma sre-
cinde retmen adaylar snfta ortaya kan yanl ynelimleri dzeltmeli, eksiklikleri aklamal veya bunlar daha farkl yntemlerle gidermelidir. Yardmc fikirlerin snf ortamnda deerlendirilmesi noktasnda yetersiz kalan retmen adaylar, ana fikrin ileniinde de nemli sorunlar yaamaktadrlar. Metin ileniinde rencilerin okuma (anlama), dinleme, konuma ve yazma becerilerinin gelitirilmesi, eitli temalar araclyla kiisel, sosyal, ekonomik, politik ve kltrel adan yetkinletirilmesi, ayn zamanda trlerin ayrc zelliklerinin kavratlmas gibi genel renme hedeflerine odaklanamamaktadrlar. Metni snf ortamnda anlamlandrma srecinde neyi deerlendireceklerini ayrt edememektedirler. Metnin zn tekil eden ve temel renme amalar arasnda yer alan ana fikrin retimindeki aksamalar ve yanl uygulamalar, retmen adaylarnn, metin bilgisi retiminde sadece soru sorma modelli metin ii anlam kurma srelerinin n plana kt bir eitim sistemiyle yetimi olmalarna balanabilir 4. Bu anlay szel, bilisel ve duyusal adan rencilerin geliimini zayflatmaktadr. Gagne (1985), ana fikir retiminde adm adm nasl bir yol izlenmesi gerektiini aklar. Bu hususta yaplacak ii, renme eidini ve hedeflerini gsteren geni kapsaml bir alma ortaya koyar. Metinlerin almlama ve zmleme srecini; verilen metnin baln syleme, metnin farkl blmlerini syleme, metnin paralarn ayrt etme, ana cmleleri basit cmlelerden ayrt etme, konu cmlesini belirleme, nemli fikirleri tespit etme, basit fikirleri tespit etme, basit fikirleri birletirme, rnekleri tespit etme, yardmc fikirleri bulma, her bir paragrafn ana fikrini bulma, giri paragrafnn ana fikrini bulma, gelime blmnn ana fikrini bulma, sonu blmnn ana fikrini bulma ve nihayetinde de btn metnin ana fikrini bulma olarak sralamaktadr (Akt. Akyol 2010: 5862). Dnsel nitelikteki bilgilendirici ve retici metinlerin retiminde asl renme problemini oluturan ana fikrin tespiti ve ileniinde sorunlar yaanmas, retmen adaylarnn bu adan daha etkili yetitirilmesi gerektiini gstermektedir. Ana fikrin metinlerde sabit bir plan dahilinde sunulmamas, okunan her metnin tr, yap ve anlam ilgisine gre farkl ekillerde hareket ederek ilenmesini zorunlu klar. Ancak Gagnenin yukarda belirttii sralama takip edilerek veya bizim birtakm deiikliklerle kr nalann almalarn temel alarak ortaya koyduumuz biimde paralardan btne doru (metnin konusu, bal, bak as ve yardmc fikirlerden hareketle ana fikre ulama) gidilerek hem metnin yap ynnden incelenmesi hem de anlam kurma evrelerinin tamamlanmas sz konusu olur.
retmen adaylarnn ana fikir retiminde ve ana fikrin tmevarm yntemiyle ileniinde karlatklar sorunlar aadaki maddelerde toplamak mmkndr: retmen aday tarafndan ana fikrin kavranamamas, Kimi zaman ana fikir ile konunun ayrt edilememesi, Yardmc fikirlerden hareketle ana fikre gidilememesi, ncelikli olarak ana fikrin tespitine gidilmeye allmas, Ana fikrin rencilere buldurulmas yerine, dorudan retmen aday tarafndan verilmesi, rencilerden ana fikre ynelik alnan yanl cevaplarn etkili olarak dzeltilememesi, bu konudaki aklamalarn yetersiz kalmas, Ana fikrin neminin anlalamamas, Ana fikrin metin d anlam kurma srelerinden geirilmesinde (yorumlama ve yargda bulunabilme) yetersizliklerin olmas.
Anlama aamasnn bir paras olan trn ayrc zelliklerinin kefettirilmesi ve trn tanmna gidilmesinde retmen adaylarnn tutumlar gzlemlenmitir. Bilgilendirici ve retici metinlerin ortak zelliklerinden hareket edilerek ve her trn bu zelliklerde kendine zg kullanm ekillerine dikkat ekilerek tr tanmna gidildiinde, kabul edilebilir ve genel geer tanmlara ulalabilir. Trn tanmnn metinden hareketle retilmesi, metinler ve trler arasndaki farkllklarn da kavratlmasn salamaktadr. Ezberci anlaytan uzaklalarak tam renme yaklamnn, pekitire, ipucu, dzeltme ve katlm gibi renci merkezli gerekletirilen retim modelinin (Demirel 2005) esas alnmas, renilenleri etkili ve kalc klmaktadr. Ancak metinlerdeki dilsel yaplar anlama ve anlatmada yetersiz kalan retmen adaylarnn tmevarm yntemiyle renci merkezli olarak metinlerin tr tanmlamalarna gidemedikleri gzlemlenmitir. Trn tanmna ulalmas aamasnda ortaya kan sorunlar, genel olarak aadaki ekilde deerlendirmek mmkndr: Metnin ilenii srasnda trn ayrc zelliklerinin sezdirilememesi; dolaysyla metindeki trle ilgili ipularnn trn tanmna gidilirken deerlendirilememesi ve rencilerin dikkatinin bu ipularna ekilememesi (rnein, deneme trndeki bir metnin ileniinde yazarn kendi dncelerini ele aldnn, znel ve ie dnk bir bak as ser-
gilediinin kavratlamamas, metnin plannda serbest bir tutum izleyebildiinin n plana karlamamas), Trn tanmnn ezberlenerek aktarlmas,
1.3. Metin Araclyla renme: Metindeki anlama ilikin dilsel yaplar kavrandktan, metin zmlendikten sonra burada renilenler gnlk hayatla ilikilendirilir. Dier dersler ve ara disiplinlerle balantlar kurulur. rencilerin ilenen konularda aratrma yapmalar salanr (Akyol 2010: 62-63). Bilgilendirici ve retici metinlerde ele alnan konular, renciye sadece Trk dilinin yaps, kullanm ekilleri hakknda bilgi vermez, ayn zamanda rencilerin farkl alanlarndaki bilgilerini de destekler. Onlarn szel zek geliimlerine katk salayarak alglama, yorumlama ve eletirel dnme becerilerini gelitirir. Birey, toplum, doa ve evrenin anlamlandrlmasnda ve yaratclk balamnda Trke dersinde okunan metinlerin nemli yeri vardr. Metin Araclyla renme Aamasnda Gzlemlenen Sorunlar Metin bilgisi retiminin metin araclyla renme olan nc aamasnda, retmen adaylarnn uygulamal olarak gerekletirdikleri derslerde, renilen bilgileri gnlk hayatla ve dier derslerle ilikilendirmede yetersiz kaldklar grlmtr. retmen adaylarnn metinlerdeki bilgileri yeniden yaplandrarak farkl alanlara transfer edemedikleri ve rencilerde bu ynde bir dikkat uyandramadklar izlenmitir. rnek: 8. snf dzeyindeki Erdal Atabeke ait Sevgi insana g, cesaret, retme, yaratma ve yaama istei verir. ana fikrinin ilendii Sevgi adl metnin ileniinde retmen aday, metni anlama aamasnda, veterinerin iinde baarl olmas iin hayvanlar sevmesi gerektii, bir iftinin tarlasnda rn yetitirmesinin doay sevmesine bal olduu zerinde yzeysel olarak durmutur. Metni zmledikten sonra bu rnekleri arttrmada ve her alanda baarl, gl, yapc ve yaratc olabilmek iin sevgiye ihtiya duyulduunu kavratmada, sevginin tesir gc ve nemine ynelik dikkat ekmede ve gdlemede bulunmada etkisiz kalmtr. 1.4 Kendini fade Etme: Kendini ifade etme aamas, metinle ilgili konuma, yazma, grsel sunu hazrlama etkinliklerinden oluabilir (Akyol 2010: 63-65). Bu aamada rencilerin sz konusu etkinliklerle kendilerini ifade etmelerine olanak tannr. Bylelikle sz varlklar geniletilerek yazlarnda ve konumalarnda kullandklar kelime saylar artrlr. Anlatm arac olarak Trk dilinin
kullanm ekilleri, metin bilgisi vastasyla kavratlr. Metinlerden hareketle kelime ve cmle bilgisi konularnn ilevsel olarak retimi gerekletirilir. eitli konuma, yazma ve dinleme etkinlikleriyle snfta katlmn saland bu aama, dersi hem retmen hem de renciler iin verimli ve zevkli hle getirebilmektedir. Metin bilgisi retiminin genel renme hedefleri arasnda bulunan dinleme, konuma ve yazma yeterliklerinin artrlmasna ynelik gerekletirilen etkinliklerin tam renme asndan nem tad sylenebilir6. Kendini fade Etme Aamasnda Gzlemlenen Sorunlar Sz konusu aamada retmen adaylarndan eitli konuma ve yazma uygulamalar ve etkinliklerle rencilerin kendilerini ifade etmelerini salamalar beklenmitir. retmen adaylar burada birden fazla etkinlie yer vermilerdir. Metinde ilenen tema ve ana fikrin pekitirildii bu aamada retmen adaylarnn, etkinlikle dersi ilikilendirmede, etkinlikler aras geilerde ve etkinliklerin amalarn kavratma noktasnda yetersiz kaldklar gzlemlenmitir. rnek: retmen aday, derste Dostlarmz ufak karlar, geici amalar uruna harcamamalyz. ana fikrinin verildii 8. snf dzeyindeki Oktay Akbala ait Dostluk Derken adl metni ilemitir. Aday, dersin kendini ifade etme aamasnda, kendisinin semi olduu Kumdan Kale adl yknn giri blmn vermi, rencilerden Dostluk Derken metninin ana fikri erevesinde yky devam ettirmelerini istemitir. Ancak snfta ilenen metnin ana fikri zerinde odaklanmadan, metnin yardmc fikirlerini tekrarlamadan, ara gei yapmadan dorudan etkilie gemitir. Etkinliin ayn konu ve ana fikir zerinden hareket ederek d gcnn ne kt, farkl trde metin oluturma ve dolaysyla hayal gcn ileme ve yeniden kurgulama, yaratma noktasndaki kazanmlarn kavratamamtr. Ara geilerin yzeysel yaplmas ya da atlanmas retmen adaylarnn, dersin genel renim hedeflerine ulamasn, snf ortamndaki etkililiini ve derse hkimiyetini olumsuz etkilemektedir. Dersin Sonlandrlmasnda Gzlemlenen Sorunlar retmen adaylar, dersin sonlandrlmasnda, metnin ana dncesinin ve metinde verilmek istenen mesajlarn hangi alardan nem tadnn hatrlatlmas ve son gdleme yaplmas yerine, derste genel olarak uygulanan etkinliklerin neler olduunu vurgulama yoluna gidebilmektedirler. rnek: retmen aday, 7. snf dzeyindeki evket Radoya ait Genliin Kymeti adl metni ilemi, dersin sonulandrlmasnda metnin ana fikri olan
Genlik dnemi etkili deerlendirilmelidir. yargs zerine son zet ve tekrar gdleme yapmam, dersi Bugnk dersimizde Genliin Kymeti adl metnimizi okuduk, genliin kymetinin nemini kavratan etkinlikler yaptk, metnin trn bulduk, bu trn zelliklerini rendik. eklindeki ifadelerle sonlandrmtr. Okunan metnin rencilere fayda salamas iin ncelikli olarak rencilerin ikna edilmesi gerekmektedir. renciler, kendilerine fayda salayacak bilgilere ve yeterliklere metinler yoluyla ulaabileceklerinin farkna varmaldrlar. retmen adaylar snf iinde sadece metin zmlemekle kalmamaldrlar, rencilerde okumaya ynelik gdleme salama ve bu ynde istendik davranlar gelitirme konusundaki sorumluluklarnn farknda olmaldrlar. Uygulamal derlerde karlalan bu sorunlarn temelinde, ezberci sistemle ders ilemenin retmen aday zerinde brakt z gven eksikliinin ve retmen adaylarnn z yeterlik gelitirememelerinin bulunduu sylenebilir5. Mesleki yeterlilikler konusunda yaplan aratrmalar (Ugun 2010), Trke retmeni adaylarnn konuya uygun yntem ve ara-gere belirleme ve bunlar uygulamaya dntrmede zorlandklarn gstermektedir. 2. Sonu ve neriler
Trke retmenlerinin rencilerin tmleik drt temel dil becerilerinin gelitirilmesi, sosyal, kiisel, ekonomik, politik, kltrel vb. alardan yetkinletirilmesi, rencilere okuma sevgisi ve alkanlnn kazandrlmas gibi ok nemli sorumluluklar bulunmaktadr. Bu nedenle Trke retmeni yetitiren programlar, renci merkezli ada eitim-retim yaklamlar ve yntemleri dorultusunda retmen yetitirmeye nem vermelidirler. Genelde metin bilgisinin, zelde ise bilgilendirici ve retici metinlerin rencilerin duyularn harekete geiren, renci katlmn salayan, bulu tekniinin n plana kt tmevarm yntemiyle ilenii ve ayn yntemle metin d anlam kurma srelerinin de metin zmlemelerine dhil edilmesi, ezberci anlaytan uzaklalarak etkili bir retim sreci yaratr. rencilerin analiz, sentez ve deerlendirme gibi st dzey bilisel sreleri kullanmasn salar. zellikle tmevarm yntemi bilgilendirici ve retici metinlerin retiminde metne hazrlk ve metni anlama aamasnda retim srecine btnletirici bir anlayla yaklalmasn salar. renciyi ana fikre ve metin trnn tanmna ulatrmas ve trler aras ayrmlar belirginletirmesi asndan bu yntem dikkat ekicidir. Ancak ezberci eitim anlayyla yetimi retmen adaylarnn
tmevarm yntemini metin bilgisinin retimine ynelik ders uygulamalarnda kullanmalar beraberinde birok sorunu getirmektedir. Ezbercilikten kaynaklanan bu sorunlar gidermek ancak retmen adaylarnn tmevarm yntemini, metni dorudan dersin nesnesi olarak kabul eden zel retim Yntemleri, Okuma Eitimi ve Yazma Eitimi gibi derslerde yaplacak eitli uygulamalar vastasyla iselletirmeleri ile mmkn olabilecektir. Ayn zamanda bu yntemin etkili kullanlabilmesi iin retmen adaylarndan metne ve metnin trne hkim olma gibi temel yeterlikler de beklenmektedir. Uygulamal olarak gerekletirilen retim srecinde, retmen adaylarnn gerek eitim programlarndan gerekse z yeterlik gibi bireysel faktrlerden kaynaklanan nedenlerle metinleri snf ortamnda ilemeleri esnasnda yukarda szn ettiimiz sorunlar yaadklar grlmtr. Bu sorunlarn temelinde Akyol (2001), Ugun (2010) ve Demirta (2011)n da tespitlerinde deindikleri gibi Trke retmeni yetitiren programlarda ortaya kan birtakm eksiklikler bulunmaktadr. rencilerin ezberci anlayn etkisinden kurtulabilmeleri ve eksikliklerin giderilebilmesi iin Trke retmeni yetitiren programlarda birtakm nlemler alnabilir. Bu aratrmadan elde edilen bulgular nda eitim programlarnda alnabilecek nlemlere ilikin u nerilerde bulunulabilir: rencilere yaplandrmac yaklamn kefettirme ve bilgiyi yeniden yaplandrp farkl alanlara transfer etme becerileri uygulamal derslerle kazandrlabilir. Eitim programlarnda etkili ve yaratc dikkat ekme ile gdlemeye daha fazla yer verilebilir. Okuma eitimi dersinde etkili okuma teknikleri, metin trleri arasndaki farklar dikkate alnarak ilenebilir. Metin trlerine ynelik kuramsal bilgiler, metinler araclyla pekitirilebilir. retmen adaylarna metin bilgisinin ilevi ve neminin iyi kavratlmas iin bu konudaki yntem bilgisi, uygulamaya dnk ve ok tekrar ilkesine bal olarak verilebilir. rencilerin okuma ve anlama dzeylerinin gelitirilmesine ayrca nem verilip bunun iin okuma tekniklerinin verilerinden yararlanlabilir. Ana fikir retimine ders programlarnda daha geni yer ayrlabilir.
zel retim Yntemleri dersinde retmenlik mesleine ynelik alan bilgisinin davransal olarak retimi, uygulamal almalarla daha ok desteklenebilir. Materyal tasarm ve kullanm dersleri, alanlara ynelik planlanabilir. zel retim Yntemleri dersinde rencilere kazandrlan meslee ynelik davranlarn gzlemlenmesi ve deerlendirilmesi, bu dersin uygulamal bir uzants niteliindeki retmenlik Uygulamas dersinde de ayn yntemle devam ettirilip davranlarn pekitirilmesi salanabilir. NOTLAR
1.
Ayrntl gnlk plann hazrlanmasnda Mehrali Calpn zel retim Alan Olarak Trke retimi (2007) adl eseri, Cahit Kavcar, Ferhan Ouzkan ve Sedat Severin Trke ve Snf retmenleri in Trke retimi ile kr nalann Trke retimi (2006) eserleri kaynak olarak kullanlmtr. kr nalan (2006) yardmc fikirlerin bulunmasna ana fikirden sonra yer vermektedir, ancak tmevarm yntemine gre ilenecek metin zmlemesinde yardmc fikirlerden hareketle ana fikre ulalmas sz konusudur. Yazarn konuyu ele altaki olumlu, olumsuz, arbal, alayc, samimi, ciddi gibi tutumu, konuya yaklamndaki znel veya nesnel tavr, bak as ile ilgilidir. Bak as bilgilendirici ve retici metinlerin trn belirlemede nemli gstergedir ( Babacan 2010: 145). Metinlerden anlam kurmada en nemli etkinliklerden bir tanesi de sorulardr. Eer sorular ilkretim birinci snftan itibaren ocuklar hep metin ii anlam kurmaya yneltiyor ve snf dzeyi ykseldike bu durum deimiyorsa yetien ocuklar genel olarak ezberci olacaklardr. Yaplan aratrmalarn sonular da (Akyol 2001; Kutlu 1999) ilkretim dzeyinde sorular vastasyla metin ii anlam kurdurduumuzu gstermektedir (Akyol 2003: 50). Bu ynde yaplan aratrmalara gre (Demirta ve dierleri, 2011), retmenlik mesleine ynelik programlarda eitim gren retmen adaylar, renci katlm salamada ve snf ynetiminde kendilerini yetersiz hissetmektedirler.
2.
3.
4.
5.
6.
Braunger ve Lewis (1997)e gre de etkili bir okuma ve anlama iin okuma, yazma, konuma ve dinleme becerileri btnletirici bir yaklamla ele alnmaldr. Dil sanatlar daima birbiriyle i ie dnlmelidir. Bilgi ve becerilerin elde edilmesi srecinde dilin btn formlar kullanlmaldr (ASCD, 1997; Braunger ve Lewis, 1997). Btnletirilmi etkinlikler, rencilerin dilin farkl ortamlarda ve farkl amalar iin nasl kullanldn alglamalarna yardmc olmaktadr (Coles, 1995). retmenler, modellik etmek ve okumayla ilgili stratejileri, becerileri ve bilgileri sergilemek amacyla farkl stratejiler kulland zaman renme olumlu ynde etkilenmektedir (Braunger ve Lewis, 1997). rencilerin metinlerle iletiim kurabilmeleri iin sesli okuma, klavuzlu okuma, paylaml okuma gibi etkinliklere yer verilmelidir (Akt. Akyol 2003: 53).
KAYNAKLAR AKBAYIR, Sddk (2010) Eitim Faklteleri in Cmle ve Metin Bilgisi, 6. Bask, Ankara, Pegem Akademi Yaynlar. AKYOL, Hayati (2003) Metinlerden Anlam Kurma, Trklk Bilimi Aratrmalar (TBAR) XIII-2003-Bahar Says, s. 49-58. ______________(2010) Yeni Programa Uygun Trke retim Yntemleri, 3. Bask, Ankara, Pegem Akademi Yaynlar. BABACAN, Mahmut (2010) Yazl ve Szl Anlatm (Kompozisyon Bilgileri), 4. Bask, stanbul, Akademik Kitaplar Yaynlar. CALP, Mehrali (2007) zel retim Alan Olarak Trke retimi, 3. Bask, Ankara, Eitim Kitabevi Yaynlar. DEMRTA, Hasan ve dierleri (2011) retmen Adaylarnn zyeterlik nanlar ve retmenlik Mesleine ilikin Tutumlar, Eitim ve Bilim, Cilt 36, Say 159, s. 96-111. DEMREL, zcan (2005) retme Sanat, 9. Bask, Ankara, Pegem Akademi Yaynlar. NALAN, kr (2006) Trke retimi, Ankara, Nobel Yaynlar. KAVCAR, Cahit ve Dierleri, Trke retimi-Trke ve Snf retmenleri in, Ankara, Engin Yaynevi. UGUN, Duygu (2010) zel retim Yntemleri Dersinin Trke retmeni Yetitirme Srecine Katks, Trklk Bilimi Aratrmalar Dergisi (TBAR) XXVI, s. 707-719. KUZU, Tlay Sarar (2004) Etkileimsel Modele Uygun Okuma retiminin Trke Bilgilendirici Metinleri Anlama Dzeyine Etkisi Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi, Yl 2004, Cilt 37, Say 1, s. 55-77. ZDEMR, Emin (2002) Szl-Yazl Anlatm Sanat (Kompozisyon), 11. Bask, stanbul, Remzi Kitabevi.
Haber Sylem retimindeki deolojik Etki: Wikileaks Haberleri

Ideological Effect in the Production of News Discourse: Wikileaks News
brahim TORUK Rengim SNE
ZET Medya ok karmak bir mcadele alandr. Bu alanda egemenler de, konumlarn srdrmek ve bu konum iin tehdit unsuru oluturabilecek dnceleri ortadan kaldrmak iin medya araclyla mcadele vermektedirler. Bir baka deyile, medya baz egemen sylemleri arasallatrarak ideolojik bir savan merkezi haline gelmektedir. Bu dnce ekseninden yola klarak egemen sylemlerin, haber dili iinde nasl doallatrlarak sunulduu ve statkonun srdrlmesi ynndeki belirleyicileri ortaya karmak iin; Van Dijk haber sylem analizi temel alnarak, Wikileaks rneklemi zerinden Radikal ve Yeni afak gazeteleri incelenmitir. ANAHTAR KELMELER Wikileaks, ideoloji, haber, sylem analizi. ABSTRACT Media is a very complex battleground. In this field, sovereigns also wage a war through the media to maintain their positions and eliminate ideas that may threaten their positions. In other words, media is becoming the centrepiece of an ideological battle by instrumentalising certain discourses. In this framework, the dailies Radikal and Yeni afak were investigated using the Wikileaks documents as sample on the basis of Van Dijks news discourse analysis in order to reveal how prevalent discourses are presented in a matter-of-fact form within the news language and to identify the determinants used for maintaining the status quo. KEY WORDS Wikileaks, ideology, news, discourse analysis.
Do. Dr., S letiim Fak. Gazetecilik Blm S Sosyal Bilimler Enstits Gazetecilik ABD Doktora rencisi
GR Farkllk politikalar zerine kurulmu dnyada her benin karsnda bir sen yer almaktadr. Her eyin tekiletirildii byle bir sistem ierisinde kitle iletiim aralar da kendi benleri zerinden tekileri ina etmektedirler. Farkllk biimlerini kapsayan bu ideolojik srete, bir takm kodlar ilenerek medya metinleri kurgulanr. Bu erevede haber metinlerinin temel ideolojik aralar olduu ynndeki eletiriler, gnmzde sklkla tartlan konular arasnda gelmektedir. Gazetelerin, sahip olduu ideolojik grler ekseninde haberleri yaplandrdn ve muhalif grleri tekiletirdiini savunan bu eletirilerin temel sorunsal; birincil grevi kamuoyunu bilgilendirmek olan gazetelerin, habercilikten ok bir takm partilerin yayn organ olma roln benimsedikleri dncesidir. Ne var ki bu kayglarn yersiz olduunu sylemek gtr. Bu balamda gazeteler ve gazetecilik meslei gnmzde hakikat ve nesnellikten uzak olmalar bakmndan eletirilerek gvenilirliklerini byk lde kaybetmitir. Haberlerde yer alan ideolojik kodlarn gn yzne karlabilmesi iin tanan rtk anlamlarn incelenerek zmlenmesi gerekmektedir. Genellikle sylem analizi yntemi kullanlarak yaplan bu almalar bir takm yanllklar dile getirmeleri asndan nem tekil etmektedir. Ayrca haberlerde ilenen rtk yorumlar aydnlatmak iin ideolojilerin sylemde kendilerini gsterme yollarnn ayrntl bir biimde incelenmesi gerekmektedir. Toplumsal gereklik ve medya gerekliinin yeniden retilerek yaplandrld ideolojik bir mcadele alan olan haber metinlerinin olaylar nasl ele ald haber-hakikat ilikisiyle de aklanmaktadr. Gazeteler zaman zaman haberlerin inanrln ve anlamn glendirmek amacyla ieriinde hakikatten uzak bilgilere yer vermektedir. Zira haber-hakikat ilikisi, eitli ideolojik szgelerden geerek oluturulan haberleri tanmlamaktadr. Haber, hakikat ve ideoloji ilikisini sorun edinen bu alma, gazetelerde yaynlanan haberlerin ardndaki ideolojik belirlenimleri ortaya karmak amacyla, Van Dijkn haber sylem analizini temel alarak; gazetelerin haberleri nasl bir dille oluturduklarn, svire merkezli Wikileaks internet sitesinde yaynlanan Amerika kaynakl belgelerin Trk basnndaki grnm zerinden tespit etmeyi amalamaktadr.
1. Kavram Olarak deoloji deoloji ilk defa Destutt de Tracy tarafndan, ahlak, ekonomi politik, fizik, matematiksel hesap alanlarn ve nihayetinde de, tmyle politika alann ieren, tm insani entelektel evreye aka hkmetmek amacyla, bir terminoloji ve entelektel tasar alan olarak dnlmtr (akt: Fairclough ve Graham, 2003: 2002). zellikle ideolojiyi enine boyuna ele alan Marksist kuram, ounlukla ona dnceler dizgesi, yanl bilin olarak gndermeler yapmtr. Althussere gre ideoloji, retim ilikilerini, snflar aras ilikileri, insanlarn dnyalaryla olan ilikilerini retmek iin ilevlere sahiptir. En nemli ilevi ise bireyi zne olarak, bir yerde, belli bir anlamda deimez klmaktr. Bu ayn zaman dilimi iinde bireyleri znellikle donatmaktr ve onlar kendisinin var olan elikili ilikileri ve gc ile toplumsal yapya uymaya zorlamaktr. Ksaca ideoloji, iinde bireylerin retildii ve kendilerinin toplumsal yapya uyumunu reten bir uygulamadr (Coward ve Ellis, 2008: 74-79). Raymond Williams (1990: 48), marksizmde ideoloji kavramnn en sk karlalan anlamn yle tanmlamaktadr: 1- Belirli bir snf ya da gruba zg inanlar dizgesi, 2- Gerek ya da bilimsel bilginin kart olan dsel inan yanl dnce ler ya da yanl bilin- dizgeleri, 3- Anlam ve dnce retimin genel sreci. Btn bu farkl ideoloji kullanmlar marksizmin geliimi iersinde geerliliini srdrmtr. Bu anlamda, ideolojinin tek bir tanmn yapmak mmkn deildir. Farkl kavramsal anlamlarla yaplandrlan ideoloji kelimesi btn okunmas gereken bir metindir. Bu noktada ideoloji sylemle ilgili bir meseledir. deoloji, belli insan zneleri arasnda, dilin belirli etkiler yaratmak amacyla fiilen nasl kullanldyla ilgili bir eydir (Eagleton, 2005: 28). Farkllklar ne olursa olsun tm ideoloji kuramlar, ideolojinin snf tahakkmn srdrmeye alt konusunda hemfikirdirler; farkllklar bu tahakkmn srdrlme biiminde, etkililik derecesinde ve karlat direnlerin kapsamnda yatmaktadr (Fiske, 2003: 226). deolojik olarak kuatlm sylemsel pratikler mmkn olduunca g ilikilerinin srdrlmesi ve altnn oyulmasna katkda bulunurlar. ktidar ilikileri, esas olarak herhangi bir tr sylemdeki, hatta bilimsel ve kuramsal sylemlerdeki, sylemsel pratikler tarafndan etkilenebilirler (Fairclough, 2003:
170). Baka bir deyile ideoloji reten bir bilgi, hakikatin kart olan bir bilgi, bask altnda tutan ve hkmeden bir bilgidir. Terim bylece sistematik bir ekilde retime, zellikle snfsal zneler tarafndan retime balanabilir. deoloji neden ve sonu arasnda bir yer tutar ideoloji retir, ama yalnzca kendisini nceleyen bir dizi maddi iliki tarafndan retildii srece retir (Sholle, 2005: 256). te yandan, bir metnin ideolojik olup olmadna, sz konusu metni sylemsel balamndan kopartlm bir halde inceleyerek karar vermek mmkn deildir. deoloji, bir ifadenin ierdii dilsel zelliklerden ok kimin kime hangi amalarla ne sylediiyle ilgili bir meseledir (Eaglaton, 2005: 28). Ayn zamanda, ideoloji kavram kitle iletiim aralarnda da youn olarak kullanlmaktadr. 2. Medyann deolojik Boyutu Eletirel yaklamn temel sorunsallar arasnda yer alan ideoloji konusu medyann ideolojik bir g olduu gibi bir kabulden hareket eder. Zira bu dnce ekseninde toplumda birletirici ve btnletirici bir g olarak kabul gren ideolojiyi yaymadaki en nemli aralardan birinin medya olduu fikri sregelmektedir. Bu dnceler gz nnde bulundurulduunda, ideolojik dzeyde zellikle, medyann toplumdaki gl kar gruplarnn uzantlar olarak ilev grd ve egemen ideolojinin 1 yeniden retiminde ve denetim sisteminin srdrlmesinde etkin bir rol oynad gr hkm srmektedir (Shoemaker ve Reese, 2002: 127). Stuart Hallun szleriyle medyaya ideolojik gcn veren ey, durum tanm yapma yeteneidir. Medya tarafndan yaplan durum tanmlar, eletirel bak asyla ideolojinin inas ifadesiyle nitelendirilmektedir. Zira Hall, medyann ideolojik rol balamnda iki noktay vurgular. Kitle iletiim aralar a) Gruplarn ve snflarn br gruplara ve snflara iliskin bir hayat, anlam, pratik ve deer imgesi ina etmelerinin temelini salamaktan, b) ada sermaye ve retim koullar altnda daha karmak hale gelen ve blk prk paralardan oluan toplumsal totalitenin oulcu bir btn olarak kavranabilmesi iin gereken imgeleri, temsilleri ve dnceleri salamaktan, giderek daha ok sorumlu hale gelmektedir (akt: Dursun, 2001: 38). Hallun ideoloji anlaynn ekillenmesinde Gramscinin hegemonya tanmlamasnn byk etkisi vardr.
nsal Oskay (2000: 287) egemen ideolojiyi, kiileri toplum yaps neyin nasl yaplmasn istiyorsa onlar yle yaplmasna ynelten toplumsal, siyasal st ben sper egosu- olarak tanmlar.
Gramscinin hegemonya kuramna gre kitle iletiim aralar ynetici sekinlerin zenginliklerini, glerini ve konumlarn srdrmekte kullandklar aralardr. Bu aralar gerekli eleri bireylerin bilincine, baka trl orada asla yer almayacak ekilde ylesine yerletirirler ki bilin, onlar asla reddetmez. Medya endstrisinin sahipleri ve yneticileri kendilerine yakn gelen fikirleri, tonlamalar ve ierii dier toplumsal gruplardan ok daha kolay retmekte ve yeniden retebilmektedir. nk onlar toplumsallama kurumlarnn anahtarn ellerinde tutmaktadr. Bylece onlarn bak alar kamusal alanda sreklilie ve yerleiklie sahiptir (akt: Lull, 2001: 52-53). Bu erevede hegemonya kavram, medyann ideolojik bir aygt olarak kavranmasndan ok, iktidar sahiplerinin ideolojilerinin kltrel pratiklerin dolaym ile toplumsal rzaya dntrld bir ara olarak ele alnmasna dayanmaktadr (nal, 1996: 62). te yandan ideoloji, Glasgow Grubunun kitle iletiimi zerine almalarnda da nemli yer tekil etmitir. Medyann yanll, kt haberler ve iyi haberler gibi almalarda ideolojiyi sorgulayan Glasgow niversitesi Medya Grubu (GUMG), ayrca nesnellik unsuruna gnderme yaparak ideolojiyi tartmtr. Haberlerin tutarl bir ideolojiyi yeniden rettiini yapt almalarda savunan grup bu dorultuda haberlerin, tarafsz, nesnel, yansz haberciliin rnleri olmadn; belli snfsal nvarsaymlara dayandn fikrini benimsemektedir (Stevenson, 2008: 54-61). Bu balamda kitle iletiim aralar szde seim olanayla, yaratt yapay gereksinimler ve yapay temsillerle ve eletirel akln ortadan kalkmasyla bireyin toplumsal btnlemesini salamaktadr (Timisi, 2003: 58). Medya ve ideoloji ilikisinin ele alnd eletirel almalarda, haber retim srelerinde ideolojinin yeniden inas nemli bir sorunsal olarak kabul grmektedir. Haber yaplanmalarnn ideolojik dnceler ekseninde kurgulandn savunan bu grlere gre; merulatrma politikalaryla gerekletirilen ideolojik ina sreci, haber metinlerinin, eitliki, adil, aklc, dolaysyla da desteklenmeye deer olduunu gsterme abasdr (ulhaolu, 1998: 44). Byle bir ortamda haberler, dilsel pratikler yoluyla desteklenip retilmekte ve temsil edilmektedir. deolojinin dil iine serpitirildii metinlerin en nemli grnglerinden olan haber metinlerinin bir sylem alan olarak zmlenebilmesi iin, haber dilini oluturan geleneksel habercilik nosyonlar baznda da deerlendirilmesi gerekmektedir.
3. Haber Deerlendirme Unsurlar Genel bir tanmla haber, "Bir olay, bir olgu zerine edinilen, iletiim ya da yayn organlaryla verilen bilgidir (Yksel ve Grcan, 2001: 57). Schlappa gre (2000: 17); Haber, "gncel ve ilgin bir olayn, nesnel ve geree uygun bir biimde sunulmas" eklinde de tanmlanabilir. E deyile haber, okuyucu, dinleyici ve izleyici iin ncelikle yeni gereklerle ilgili doru ve anlalr bilgilerdir (Scheneier ve Reue, 2000: 40). te yandan haber genellikle bir fikre, soruna ve olaya dayanmaktadr. Bunlar haberin hammaddesini oluturur. Olaylar, fikirler, sorunlar ya hikye edilerek ya da zetlenerek haber yaplr. Bu ilem srasnda zerinde nemle durulmas gereken en nemli nokta haber yaplrken olayn, sorunun, fikrin esas erevesi iine oturtulup kurgulanmasdr (Rigel, 2000: 180). Zira kimi zaman haber dorudan tanmlanmak yerine bir takm nemli habercilik kurallarndan sz edilerek aklanma yoluna gidilmitir. Kitle iletiim aralar yetkililerinin, eylem ya da sylemlerin retimi, biimlendirilmesi ve yaymlanmas srasnda kullandklar profesyonel kodlar (Girgin, 2000: 79), eklinde tanmlanan bu kurallarn ban nesnellik ilkesi ekmektedir. Nesnellik ilkesi, tarafszlk ve dengelilik anlay, haberin yorumdan ayrlmasnn gereklilii gazeteciliin temel dorularn oluturmaktadr (nal, 1996: 21). Bu anlamda haber, doru ve geree en yakn bilgi demektir. O halde bir haberin yansz olmas beklenmektedir. Ancak pek ok olayda dorunun ya da geree en yakn olann aktarlmas sreci karmak balantlar iinde barndrr. zellikle Marksist eletirel yaklamlar haberin nesnel olamayaca vurgusunu ne karmaktadr. Buna gre; medyada yaymlanmak amacyla seilen bir haberin tr, dili, slubu, sylemi, format ve takdim biimi hibir rastlantya yer vermeyecek bir ekilde medya uzmanlarnca titizlikle belirlenmektedir. Ayn zamanda haber ieriindeki her kavram, deyim ve ifade gazetecilerin bilinaltnda yatan ideolojik erevelerine ve snflandrma kalplarna dayanmaktadr (Toruk, 2008: 183-184). Haberi en verimli ekilde deerlendirmenin yollarndan biri de onu sylem olarak kabul etmektir. Sylemin doru bir gereklii yanstma zorunluluu yoktur ama kendisine zg bir dnya oluturur. Bir baka deyile, haberler gereklerden daha fazlasn sunmaktadrlar. Haber ykleri bir eyi olduu deil fakat onun ne anlama geldiini hakknda bilgi verir. Bu nedenle diyebiliriz ki haber, okuyucusu tarafndan tannabilen ve kendine zg sembolleri olan sylemsel anlatnn belirli eididir (Atabek, 1992: 345). Haberi bir sylem olarak
kabul etmek, haberin diline duyarl bir anlamlandrma srecini beraberinde getirmesinin yan sra haber reten kurulularn rgtsel dinamikleri iinde ve profesyonel gazetecilik normlar 2 dolaym ile yaplanan haber metinlerini, giktidar sahibi kii ve kurumlarn sylemlerinin kurulduu bir anlat olarak incelemeyi gerektirmektedir (nal, 1996: 23). Haber ve Sylem Analizi nsanlar kendi dncelerini oluturmak ve deitirmek iin kiileraras sylemler de dahil olmak zere ok eitli sylemlerden ve bunlardan tretilen enformasyonlardan yararlanr. Oysa sylem tiplerini, balklar, enformasyon miktarn, argmanlarn seimini ya da sansr edilmesini ve retorik ilemlerin doasn belirleyen simgesel sekinler ve onlarn sylemidir (Dijk, 2005: 320325). E deyile uygulaycnn kulland dilin kltrel ve toplumsal balamda ele alnmas, metnin sylemini oluturmaktadr. Bu balamda sylem, metnin dnyaya bak as ve onu yorumlama biimi olarak tanmlanabilir (Ark, 2006: 49). te yandan, sylem bir dil pratiidir. deoloji ise toplumsal oluum olarak ancak dil ile ortaya kabilmesi ancak dilde anlatm bulmas nedeniyle sylem ile dorudan ilikilidir (Ilgn, 2003: 293). Bir baka deyile dil ideolojinin maddi biimidir ve dil ideoloji tarafndan kuatlmtr (Fairclough, 2003: 158). Ksaca ideoloji, bilgi, diyalog, anlatm, beyan tarz, mzakere, g ve gcn mbadelesiyle eyleme dnen dil pratiklerine ilikin srelerdir. Bir sre olarak sylem, anlatm ve konuma eylemlerinin isel kurallaryla dzenlenir. Sylemin kendi isel kurallar, sylem dzenlerini oluturur; sylem, dzenlenmi/seilmi sylemlerin bir araya gelmesidir (Szen, 1999: 20). Van Dijka gre haberler de semeci kaynak kullanm, tek dze haber temposu ve haber balnn seimi yoluyla toplumsal iktidarn iinde kurulduu ve yeniden retildii metinlerdir (Keskin, 2004: 392). Bu balamda haber retimi, olaylarn yanl ya da yansz olmasnn aksine sylem srecinin bir formudur. Genelde haberler grg tanklarnn ifadelerinden, dier medya kurulular ve ajanslardan gelen bilgilerden olumaktadrlar. Bylelikle haberin yaplanmas sreci, genellikle mevcut sylemlerin yeniden retilmesidir (Dijk, 1988: 19-
nal (1996: 24), Van Dijkn belirttii profesyonellik ilkelerini yle zetlemektedir: Haber dili birinci tekil ahs dili olamaz, asla ak bir kiisel yorum ieremez. Haber nesnel bir dille olay anlatmaldr. Haber kaynaklarnn grlerini aktarmaldr. Haber tm taraflarn grlerine yer vermelidir. Haberi yazan mutlaka tarafsz olmaldr.
20). Yani haberin sylemi, toplum iinde var olan egemen sylemlerin bir rndr (Toruk, 2008: 167). Ksaca sylemek gerekirse, medyada neyin haber olacann, nasl yorumlanacann ve anlatlacann tamamen deer yarglar tarafndan belirlenmektedir. Haberler, kiisel nyarglar, karlar ve siyasal tercihlerce yaplr. Bu da, gereklerin doru bir biimde aktarlmamasna ve arptlmasna neden olmaktadr (apl, 2002: 81). Bu srelerin incelenmesinde ise sylem analizi metodu kullanlmaktadr. Van Dijka gre, sylem analizi, dile ve dilin kullanmna dair teorik ve yntemsel bir yaklam temsil etmektedir. Bu anlamda zmlemenin konusunu oluturan sylemler; metinler, mesajlar, konumalar, diyaloglar ve haberlemeler tarafndan belirlenmektedir (Dijk, 1988: 24). Van Dijk, haberi bir sylem olarak ele alr, nk haberin iinde yeniden retildii toplumsal formasyon ve sylemsel formasyonun sorgulanmas gerekir. Haberi sylem olarak ele almak ve zmlemek, haberi hazrland srelerden ve toplumsal yap iinde oluan g/iktidar ilikilerinden koparmadan incelemek demektir. Sylem analizi metinlerin olutuu balama ynelik bir inceleme biimidir (Kula, 2002: 191). Sylem analizi, metin yaplarn incelemekle snrl kalmaz; anlamlar, fikirler ve ideolojiler de aa karlmaya allr. Bu bilisel yaklam, olay hakknda metnin sahip olmad fakat dil kullanclarnn zihinsel srecine ilikin anlamlar gsterir (Szen, 1999: 42). deolojiler, kendilerini dil ile ifade edip biimlendirirler. Dili kullananlarn setikleri szckler, szck bekleri, konuma biimi, anlatm ve hatta cmle kurma yetileri, sylemin olumasnda ok byk etken olduklarndan, dilin kullanmyla sylem oluur (nceolu ve omak, 2009: 35). te yandan Michel Foucault da eitli metinlerin nasl bir araya gelerek belli bir bak asn ve bir sylemi oluturduu zerine odaklanr ve sylemin bir dil olarak ina edildiini kabul eder (Philip, 1997: 91-95). Bu balamda sylem analizi, insanlarn dil ile ne yaptklar sorusuyla ilgilenir ve bu noktada farkllklar kefeder. Bir sylem ierisinde dnen, deiime urayan bilgi yaplarn incelemeye alr (Szen, 1999: 85). Szck ve tmcelerin tonlama ve vurgusu; sayfa dzeni, genilii ve yaz karakteri, gibi yaplarn yaratabilecei etki gibi anlamlar arpc hale getirebilir. Szdizimsel yaplar tanm gerei szckler, tmcecikler ve tmceler hiyerarisi ve dzeniyle ilgilidir ve bu nedenle belirli eylemlerin faillii ve sorumluluu gibi bir takm anlamlar vurgulayabilirler. Bu
yaplar yle ekilde kurgulanabilir ki; yaplandrdklar ideolojik anlamlar vurgular ya da vurgulamaz (Van Dijk, 2003: 111). te yandan bu yaplarn kurgusunun yayn organlarna gre deikenlik gstermesi, farkl ideolojik durua sahip gazetelerde yer alan haberlerin farkllk gsterip gstermedii sorgulamasna kaplarn amaktadr. 4. Wikileaks Belgelerine likin Sylem Analizi 4.1. Analiz Edilecek Sorunsal Dnyada ve Trkiyede olduka byk yank uyandran Wikileaks, kaynaklarnn gizliliini koruyarak hkmetlerin ve dier organizasyonlarn hassas belgelerini yaynlayan, sve merkezli bir uluslararas organizasyondur. inli muhaliflerinin yan sra, ABD, Tayvan, Avrupa ve Avustralya ve Gney Afrikal gazeteciler, matematikiler ve irket teknologlar tarafndan kurulduu belirtilen Wikileaks organizasyonunun grnen yz, Avustralyal gazeteci ve internet aktivisti Julian Assangedr. Kuruluundan bir yl sonra, 1,2 milyondan fazla dokman yaynlayan Wikileaks 26 Temmuz 2010da Amerikan ordusunun 2004-2009 yllar arasnda Afganistan Savanda tutmu olduu 92.000 belgeyi The Guardian, The New York Times ve Der Spigel gibi nemli gazetelerle birlikte aklamtr. Wikileaksin 29 Kasm 2010da yaynlad diplomatik belgeler ise dnya apnda ses getirdii gibi lkemizde de gndemde nemli lde yer edinmitir. nemli hkmet yetkilileriyle ilgili ciddi iddialarn bulunduu bu belgeler, gazetelerin ideolojik ynelimi dorultusunda yeniden kurgulanarak bir mcadele arac haline gelmitir. 4.2. Yntem Bu almada Wikileaks belgeleri ile ilgili haberlerin basnda nasl verildiini gstermek, haber dili- sylem ilikisini ortaya koymak amacyla Van Dijkn haber sylem analizi metodu tercih edilmitir. Sylem analizi, haber metnini btnl iinde, balamndan koparmadan incelemeye ynelik bir tekniktir. Var olan iktidar ilikilerinin ve toplumda yer alan nyarglarn sylem iinde nasl kurulduunu aklamaya ynelirken bu ilikilerin eletirilmesinden yola kar (nal, 1996: 96). te yandan kaynaklarla balant, mlakatlar, sunumlar, alntlar, egemen konu balklar, armlar, haber yazma slubu gibi unsurlar, birok toplumsal ve ideolojik konumu iinde tar ve dolaysyla haber retiminin rtl bir yanllk tamasna yol aar (akt: eker, 2003: 104).
Sylem analizinde metinler makro ve mikro yaplara ayrlrlar. Makro yaplar, haber balklar, alt balklar, haber spotlar, haber girileri, haberde hangi temalarn birbirlerini izlediinin ortaya karlmasn amalayan tematik yap ve bu temalarn ematik yaplarndan oluur (Ark, 2009: 248). Metnin ses, szck, cmle yaps ve anlamlarn kapsayan mikro yapda ise sylem stili ele alnmakta ve ayn konunun farkl bir biimde nasl dile getirildii zerinde durulmaktadr (Devran, 2010: 65). Bu amala, sentaktik (szdizimsel) uyum, kelime (lexical) seimleri ve haberin retorii incelenir. (eker, 2003: 105). 4.3. Bulgular Wikileaksin Trkiyeye ilikin belgeleri 29 Kasm 2010da sunduu tarihten bir sonraki gn olan 30 Kasm 2010 ve 6 Aralk 2010 tarihleri arasndaki Radikal ve Yeni afak gazeteleri rneklem olarak ele alnmtr. Farkl ideolojik duruu olan bu gazetelerden Radikal merkez solu temsilen, Yeni afak slami sa ideolojiyi temsilen seilmitir. almann yapld sre boyunca gazetelerde, Wikileaks belgeleriyle ilgili pek ok haber yaynlanmtr. Ancak bu haberler olduka uzun ve birbiri iine gemi, kimi zaman birbirinin devam olarak bir ya da iki paragraftan olutuklar iin, baz haberler tek bir haber analizi iinde incelenmitir. Gazetelerin incelendii bir haftalk zaman diliminde, Radikal gazetesinde 18 Yeni afak gazetesinde 19 haber olmak suretiyle toplam 37 haber, Van Dijk sylem analizinde yer alan kurallar erevesinde tek tek incelenmitir. 4.3.1. Radikal Gazetesinde Yaynlanan Haberlerin Sylem Analizi Radikal gazetesinde Wikileaks belgelerinin akland gnden bir sonraki gn olan 30 Kasm 2010 tarihinde, konuyla ilgili toplam 4 haber yaynlanmtr. Kldarolu Babakandan aklama bekliyor balkl haber, CHP Genel Bakan Kemal Kldarolunun Wikileaks belgelerindeki Babakan Erdoana ilikin iddialarla ilgili aklamalarn konu edinmitir. Tematik adan haberde n plana kan anlam, Kldarolunun, Wikileaks belgelerinde yer alan Babakan Erdoann svire bankalarnda 8 ayr hesab olduu ynndeki iddialara, net bir aklama istemesidir. ematik adan incelendiinde, spotta yer alan ifadelerle haber ana metni zetlenmitir. Haberin durum ksm birincil tanmlayclarn ifadelerinden olumaktadr. Metin ierisinde muhabirin yorumuna rastlanmamtr. Ancak Kldarolunun ifadelerinde yer alan, iddialar yabana atlr bulmadklar gibi baz ifadeler trnak iinde kullanlarak haberin retorii glendirilmitir. Zira Van Dijkn haber sylem analizinde, trnak iinde yaplan alntlar muhabirin yorum katmakszn olay yorumlam olduunun gs-
tergesidir. Bu balamda haber, yazm kurallar asndan nesnel olarak grnse de, trnak iinde verilen alntlar Kldarolunun ifadelerine katlm ynnde rtk bir yorumun gstergesidir. Ayn gn gazetede Wikileaks belgeleriyle ilgili yaynlanan bir baka haber ise AKPyi tanyoruz, d kaynaa ihtiyacmz yok balyla verilmitir. Haberin spotunda ana metin zetlenmekte, MHP Genel Bakan Devlet Bahelinin, Wikileakste yaynlanan belgelere dayanarak AKP hakknda hkm veremeyeceine ynelik aklamalar yer almaktadr. Haberde alt balk ve st balk kullanlmamtr. Balk ve spotta Bahelinin yabanc bir siteye dayanarak Ak Parti hakknda hkm vermeyecei tematik adan n plana karlmtr. Haberin arka plan bilgisi ise AKPnin yanl politikalar ve hatalarnn neredeyse ihanete vard ifadesidir. Haberin ana metni yorumdan uzak bir dille Bahelinin konuyla ilgili aklamalarndan olumaktadr. Ancak baln da gz nnde bulundurulduu takdirde, retoriin mecaz gibi anlambilimsel ilemler zerine kurularak haberin inandrclnn artrlmaya alldn sylemek mmkndr. Gazetenin ayn nshasnda yer alan bir baka haberde, Cumhurbakan Abdullah Gln Wikileaks belgeleriyle ilgili deerlendirmelerine yer verilmitir. Gl: Diplomatik dedikodular, dostluklarmz etkilenmez balyla verilen haberde alt balk ve st balk kullanlmamtr. Haber makro zmlemenin bir aya olan tematik adan incelendiinde, Gln, Trkiye ile ilgili sylenenleri Trkiyede bulunan kiilerin kendi deerlendirmeleri olarak grmesi n plana karlan temadr. Haber ana metninde ise belgelerin lke politikalarn olumsuz etkilemeyecei vurgulanmtr. Ana metnin tamamen durumdan olutuu bu haberin yazmnda profesyonel nesnellik ihlallerine rastlanmamtr. Gazete bu haberde sadece aktaran rolndedir. Ayn gn Wikileakse SIZAN belgeler iin ne diyorsunuz sayn babakan? balyla verilen haberde Babakan Recep Tayyip Erdoann Etekteki talar dklsn eklindeki aklamas tematik adan n plana karlmtr. Haberde tematik adan dikkat eken bir dier zellik ise haber ana metni ve balk uyumsuzluudur. Ana metin lke d siyasi ilikilerden oluurken, haberin balnda duyurulan Babakann Wikileaks belgelerine ilikin aklamalar Wikileaks aklamas ara balyla tek bir paragraftan verilmitir. Bu balamda balk- metin ilikisinin ihlal edildiini sylemek mmkndr. te yandan haber metninde, Babakan Erdoann belgelerde bahsi geen bilgilerin doruluunun pheli olduu ynndeki aklamalarna karn haberin balnda szmak ifadesinin byk harflerle ne karlmas, muhabir veya edit-
rn Babakann aklamalarna katlmad okuyuculara hissettirilmeye allmaktadr. 1 Aralk 2010 tarihli Radikalde Wikileaks belgeleriyle ilgili 4 haber yaynlanmtr. Kldarolundan Erdoana Wikileaks yant balkl haberde Babakan Erdoann belgelerde svire bankalarnda hesab bulunduu iddialarna ilikin aklamarna ynelik CHP lideri Kldarolunun yapt deerlendirmeler yer almaktadr. Haberde st balk ve alt balk kullanlmamakta, spotta ise haber metni zetlenmektedir. Tematik adan ise haberde n plana karlan anlam, Kldarolunun, Babakandan Wikileaks belgeleri konusunda aklama yapmas gerektii aksi halde iddialarn altnda kalaca ynndeki szleridir. Tamamen birincil tanmlayclarn ifadelerinden oluan haberde, muhabirin znel yorumuna rastlanmamaktadr. Ancak Sakin g rumuzunu kullanan Kldarolunun, Wikileaks belgelerindeki Babakanla ilgili iddialara ynelik yapt deerlendirmeler Sakin Gten Mesaj Var! ara balyla verilmitir. Bu ifadede yer alan nlemin haberin inandrcln artrmak iin kullanldn sylemek mmkndr. Zira Babakann svire bankalarnda hesab olmadna dair belge almas gerektii ynndeki ana fikir, gazetenin CHP ile yaknlnn gstergesidir. Radikal ayn gn belgelerle ilgili CHP Wikileaks birimi almaya balad: TPRA gndeme getirdiler eklinde balklandrlan bir baka habere yer vermitir. Spotta zleme Birimi Bakan CHP Genel Bakan Yardmcs Ouz Oyann, Babakan Erdoann belgelerde kendisini hedef alan iddialara aklama getiremedii ve medyay tehdit ettii ifadeleri yer almtr. Haberde st balk ve alt balk kullanlmamtr. Haberin balk ve spotu ana metinle uyumludur. Makro zmlemenin bir aya olan tematik inceleme asndan bakldnda balk ve spotta Babakann Wikileaks belgelerinde yer alan kendisi aleyhindeki iddialara cevap veremedii iin stn rtmeye alt ve CHPnin ise buna izin vermeyecei temasnn ne karld gzlenmektedir. Haber metni durum bilgilerinden olumaktadr. Haberin yazmnda profesyonellik ihlallerine rastlanmamtr. Ancak haber okunduunda hkmet aleyhine bir yanllk tad gzlenmektedir. Ayn gn gazetede Babakann Wikileaks belgelerindeki kendisiyle ilgili iddialara verdii cevaplar konu edinen bir baka habere yer verilmitir. Haberin bal Babakana gre Wikileaks belgelerine bakp MANET ATANLAR DA ALAK eklindedir. Tematik adan Babakann Wikileaks belgelerinde yer alan kendisine ilikin iddialarn muhalefet partileri ve basn tarafndan kullanmna ilikin verdii tepkilerin sertlii haberde n plana karlan anlamdr.
Babakann belgelere ilikin yapt konuma, belgelerde yer alan birok iddiay kapsamaktadr. Ancak muhalefet ve basndan sz ederken kulland alak ibaresi ne karlarak, dier temalar zerinde egemenlik kurmas salanmtr. Haber yazm itibariyle yorum tamamaktadr. Buna karn, ana metnin iinden karlan balk ve bu balkta kullanlan baz ifadelerin byk harfle kullanlmas editoryal bir yanlln gstergesidir. 1 Aralk 2010 tarihli Radikalde Wikileaks belgelerine ilikin bir baka haber ise AK Parti Genel Bakan Yardmcs elikin aklamalarndan olumaktadr. elik Wikileaks belgelerinden vn kayna kartt balyla verilen haberde st balk ve alt balk kullanlmamtr. Haberin spotunda haber metninde yer alan, elikin belgelerde yer alan bilgilerin Trkiyenin d politikalarn etkilemeyeceine ynelik yapt konumalar zetlenmitir. Bala karlan bilgi ise karm cmlesidir. Tematik adan incelendiinde, elikin yapt aklamalar ierisinden Wikileaks belgelerine nicelik asndan bakldnda Trkiye hakknda ok sayda bilgi bulunmasnn, etkin d politikann gstergesi olduu deerlendirmesi n plana karlan anlamdr. Ayn zamanda bu bilgiden oluan karm cmlesinin haberin balna tand da gz nnde bulundurulduun takdirde, okuyucunun haberi nasl alglamas gerektiinin etkilenmek istendii sylenebilir. 2 Aralk 2010 tarihli Radikalde Wikileaks belgelerine ilikin 3 haber yaynlanmtr. Gazetenin birinci sayfasndan verilen habere Eliye dava talimat bal atlmtr. Birinci sayfadan duyurulan bu haberin i sayfada yer alan devamnda atlan balk ise Erdoandan Edelmana dava hazrl eklindedir. Haberde st balk ve alt balk yer almamaktadr. Spotta ise Babakann muhalefete ve medyaya ynelik aklamalar zetlenmitir. Haber ana metnini Babakann Wikileaks belgelerine ilikin yapt aklamalar oluturmaktadr. Tematik adan bala karlan bilgi haberin sonunda ara balk atlarak ksa bir paragraf eklinde verilmitir. Bu balamda tematik adan Babakann dnemin ABD Bykelisi Eric Edelmana dava amak iin verdii talimat ne karlarak dier temalar zerinde egemenlik kurmas salanmtr. Ayn zamanda balk ana haber metniyle uyumlu deildir. Bu anlamda haberde profesyonel gazetecilik normlar ihlal edildiini sylemek mmkndr. Ayn gn gazete yer alan bir baka haberde yabanc gazetelerin Babakan Erdoann Wikileaks belgeleri hakkndaki iddialara gsterdii tepkiyi nasl deerlendirdiklerine yer verilmitir. fke mi, seim yatrm m?.. Babakann Wikileaks tepkisi dnya medyasnda balyla verilen haberde st balk ve alt balk kullanlmamtr. Tematik olarak incelendiinde haberde, LA Times,
Guardian gibi eitli yabanc gazetelerin, Trkiye gndeminde yer alan Wikileaks belgelerindeki iddialara ynelik yapt haberlere yer verilmitir. Ancak haberin sonunda Hukuka Bavurma Kararnn Arkasnda Seim ncesi Siyaset Var ara balyla verilen iki ksa paragraflk metin tematik adan n plana karlmtr. Bylelikle gazetenin kendi ideolojisi dorultusunda, bu bilginin dier bilgiler zerinde egemenlik kurmasn amalad sylenebilir. Zira haber okunduunda, AK Partinin Wikileaks belgelerine ynelik yaplan iddialar hukuka tamasnn seim yatrm olduu anlam kmaktadr. Gazetenin ayn nshasnda Wikileaks belgeleriyle ilgili Kurtulmu: Belgeler ciddiye alnmal balyla bir baka habere yer verilmitir. Haberin spotunda HAS Parti Genel Bakan Numan Kurtulmuun ortaya kan belgelerdeki iddialarn ciddiye alnmas gerektii aklamalar zetlenmitir. Tematik adan ise Kurtulmuun Belgelerin barp ararak rtlmesinden yana olmad eklindeki iktidar hedefleyen szleri n plana karlmtr. Haberde profesyonel yazm kurallarnn ihlaline rastlanmamaktadr. Haberin durum ksm tamamen birincil tanmlayc ifadelerinden olumutur. Aklamadan oluan bu haberde yorum ieren cmlelere rastlanmamaktadr. Gazete sadece aktaran rolndedir. 3 Aralk 2010 tarihli Radikalde Wikileaks belgelerini konu edinen 2 haber yer almaktadr. AKPye gre Wikileaks belgelerinde su unsuru yok balkl haber, MYK toplantsnda deerlendirilen belgelerden olumaktadr. Haberin spotunda ana haber metni zetlenmitir. Haberin tematik yaps incelendiinde, balktaki yaynlanan belgelerde su unsuru olmad temasnn dier bilgilere egemenlik kurduu gzlenmektedir. Haberin ana metni durum ieren bilgiler ve baz yorum cmlelerinden olumaktadr. AK Partinin belgelere ynelik tutumlar haberde bekle gr politikas eklinde yorumlanmtr. Bu ifade retorik balamnda incelendiinde haberin anlatmn glendirmek iin kullanld sylenebilir. AK Partinin belgelere ilikin bir hukuki sreci balatamayacan konu edinen haber, meslek ilkeleri bakmndan nesnel grnmektedir. Ayn gn gazetede Wikileaks olay en ok srailin iine yaryor balyla verilen haberde ileri Bakan Beir Atalayn aklamalar yer almaktadr. Haberin spotunda aklanan belgelerin en ok srailin iine yarad iddiasn savunanlara Atalayn da katld bilgisi yer almaktadr. Tematik olarak balk ve spotta ne karlan belgelerin srailin iine yarad ifadesi haberin ana metninde yer almamaktadr. Atalayn Wikileakse ilikin yapt konuma belgelerde bahsi geen birok konuyu kapsamaktadr. Ancak sraile ilikin herhangi bir aklamaya rastlanmamtr. Bu anlamda balk ve spotun haber metniyle
uyumlu olmasn gerektiren profesyonel normlar ihlal edilmitir. Birincil tanmlaycnn grlerinin aktarld ana metinde yorum ieren ifadeler bulunmamaktadr. 4 Aralk 2010 tarihli Radikalde yaynlanan Wikileaks belgelerine ilikin haberlerden bazlar szntnn dnyada etkisini konu edinmitir. Ancak gazetenin genel anlamda sergiledii AK Parti aleyhine olan tutumunu devam ettirerek, Wikileaks belgelerinde yer alan bilgileri kendi ideolojik szgecinden geirerek haberletirme yoluna gittii sylenebilir. Aznardan Erdoana Medeniyetler ttifak eletirisi balyla yazlan haberde spanya eski Bakan Jose Maria Aznarn Wikileaks belgelerinde yer alan Erdoana ynelik eletirileri yer almaktadr. Haberin spotunda Erdoann Medeniyetler ttifakn ABye giri iin kulland eklindeki Aznarn ifadeleri yer almaktadr. Bu durumda haberde Aznarn yapt birok aklamann arasndan Babakan Erdoann Trkiyenin AB giriimine yardmc olaca umuduyla Medeniyetler ttifaknda etkin rol ald aklamas tematik adan n plana karlarak dier bilgilerin zerinde egemenlik salanmaya allmtr. Retoriksel anlatmn yanllk zerine kurulduu haberde nesnellikten uzaklalmtr. Ayn gn gazetede Erdoan: Olmayan eyin belgesi de olmaz eklinde balklandrlarak bir haber yazlmtr. Haberin spotunda Babakann balkta geen szleri yinelenmitir. Haber ana metninde Babakann svirede hesab olmadna ynelik yapt konumalar yer almaktadr. Ancak tematik adan haberde n plana karlan anlam, Erdoann svirede hesab yoktur yazs isteyen Kldaroluna tepkisidir. Zira ara balkta yer alan Kldaroluna att ifadeleriyle de bu anlam glendirilmitir. Szck seiminde att, eletirdi gibi yaklamlar haberde Babakan aleyhine yanllk olduu izlenimi uyandrmaktadr. Gazetenin ayn nshasnda Wikileaks belgelerindeki iddialarla ilgili haberler, iktidar ve muhalefet sava olarak kurgulanmaya devam edilmitir. Bu savan muhalefet aya olan CHP Genel Bakan Kemal Kldarolunun szleri Kldarolundan Erdoana jet yant balyla verilmitir. Haberin spotunda Kldarolunun Babakana ynelik i barmaya kalsa biz senin sesini keseriz Sayn Babakan ifadeleri yer almaktadr. Haber tamamen Kldarolunun aklamalarna dayanmakta, muhabir ve editrn yorumunu iermemektedir. Tematik adan haberde Erdoann mali sicilinin temiz olmad n plana karlan anlamdr. Zira bu szler haber metni ierisinde yinelenerek kaln puntoyla verilmitir. Bu anlamda okuyucunun haberi okurken bu bilginin egemenlii dorultusunda almlamasnn salanmaya alldn sy-
lemek mmkndr. Gazetecilik normlar bakmndan nesnel grnen haber, ideolojik bir yanllk iermektedir. 5 Aralk 2010 tarihli Radikalde Babakan Erdoann Wikileaks belgeleriyle ilgili aklamalar Wikileaks Sava: Erdoan, Kldaroluna Sivastan cevap verdi eklinde balk yaplarak bir haber hazrlanmtr. Haberin spotunda ise CHPnin belgelere ilikin gndeme tad iddialara Babakann verdii cevaplar zetlenmitir. Haber metni tematik adan incelendiinde, Babakann belgelerde geen kendine ynelik iddialar reddederek, ana muhalefet partisine yklendii n plana kan temadr. Sadece durum bilgisinden oluan bu haber, birincil tanmlayc olan Babakann deerlendirmelerinden olumaktadr ve yorum ya da yanllk iermemektedir. 6 Aralk 2010 tarihli Radikalde iktidar ve ana muhalefet partisi arasndaki Wikileaks belgeleriyle ilgili tartmalarnn muhalefet aya CHP: Wikileaksteki iddialar, Ak Veyselden iir okuyarak giderilemez balyla haberletirilmitir. Haberin spotunda Babakann Wikileaks deerlendirmelerine ynelik, Batumun getirtii eletiriler yer almaktadr. Haberde CHP Genel Sekreteri ve Parti Szcs Sheyl Batumun Wikileaks ve gndemdeki birok konuyla ilgili deerlendirmelerine yer verilmitir. Ancak tematik olarak balk ve spotta Babakann Wikileaks deerlendirmelerine ilikin Batumun eletirileri ne karlarak dier temalar zerinde egemenlik kurmas salanmtr. Dolaysyla haber yazm itibariyle yorum tamasa da ana metnin iinden karlan balk ve spotun iktidar aleyhinde bir szgeten geirilerek seildiini sylemek mmkndr. Bu erevede haber okunduunda, haber yapsnn iktidar aleyhine bir yanllk tad ortaya kmaktadr. 4.3.2. Yeni afak Gazetesinde Yaynlanan Haberlerin Sylem Analizi Yeni afak gazetesinde belgelerin akland gnden hemen bir sonraki gn olan 30 Kasm 2010 tarihinde konuya ilikin toplam 3 haber yaynlanmtr. Babakan Recep Tayyip Erdoann Eteklerinde ne var bir dksn szlerinin balk olarak kullanld haber, gazetenin birinci sayfasndan verilmitir. Alt balk ve st balk kullanlmayan haberde Babakann Wikileaks belgelerinin ciddiyetinin pheli olduu ynndeki deerlendirmeleri vurgulanmtr. Haberin devamnda belgelerde Babakan iin kullanlan Mkemmeliyeti, ikolik ve adil nitelemeleri ara balk olarak ilenmitir. Bylelikle geleneksel habercilik normlarnn ilkelerinden olan balk ve ana metnin uyumunun ihlal edildii gzlenmitir. Zira baln birebir Babakan iin kullanlan olumlu sfatlar kullanlarak oluturulmas, muhabir ya da editrn sylenenlere katlmnn gs-
tergesidir. Haberin tematik yap incelemesine gre n plana karlan tema, Wikileaksin Trkiyeye ilikin yaynlad belgelerde Babakan Erdoan iin kulland olumlu nitelemelerdir. Haberde sadece duruma ilikin bilgiler bulunduu iin arka plan bilgisi sunulmamtr. Mikro incelemenin elerinden sentaktik yapda cmlelere genellikle edilgen yapda yer verildii tespit edilmitir. Lexical yapda ise haberde, belgelerde sunulan Babakanla ilgili ahsi bilgiler belirtildi gibi kelimelerle ilenmitir. Bu ifade ekli cmlede verilen bilgilere katlmn gstergesidir. Gazetenin ayn nshasnda yaynlanan bir dier haber Bir avu grltc elitist balyla sunulmutur. Wikilieaks sitesinin aklad belgelerde CHP iin kullanlan bu ifadenin haberin balna tanmas, bu sylemin tematik olarak haberde n plana kan anlam olduunu gstermektedir. Zira haberde belgede CHP iin kullanlan a bunch of elitist ankle-biters ifadesinin baka hangi anlamlarda kullanld da belirtilmitir. Ayn zamanda bu anlamlarn trnak iinde ilenmesi katlmn gstergesidir. Sz konusu anlamlar ise u ekilde haber metni ierisine serpitirilmitir: aylak okul ocuklar, paadan dmeyen kk kpek srs, yeteneksiz ama hrn futbolcu. Haber metni ierisinde bir dier n plana karlan tema ise, CHP eski Genel Bakan Deniz Baykaln Babakan Recep Tayyip Erdoana ynelttii eletirilerden, belgelerde allagelmi szlanmalar olarak isimlendirilmesidir. Bu haberin yorum ksmn yukarda bahsi geen ngilizce ifadenin eitli anlamlarnn verilmesi oluturmaktadr. Bu erevede haber okunduunda, haber yapsnn muhalefet aleyhine bir yanllk tad anlalmaktadr. 30 Kasm tarihli Yeni afakta yaynlanan bir baka haber ise, Wikileaks belgeleriyle ortaya atlan iddialarn uluslararas politik srete Trkiyeyi nasl etkiledii ynndedir. Cumhurbakan Abdullah Gln belgelerle ilgili deerlendirmelerinden oluan bir haberin bal, Bunlarn hibiri kadim dostluklarmz bozamaz cmlesiyle verilmitir. Soru cevap eklinde yaplandrlan bu haberde tematik adan n plana kan anlam Wikileaks belgelerinin d ilikileri zedelemeyeceidir. Ayn zamanda haberde Gln Trkiyede yaynlanan haberleri diplomatik dedikodu olarak belirtilmitir. Haber tamamen birincil tanmlayc olan Cumhurbakan Gln aklamalarndan olumutur ve metin ierisinde muhabirin znel yorumlar gzlenmemitir. 1 Aralk tarihli Yeni afakta gazetede Wikileaks belgelerini konu edinen 4 haber yaynlanmtr. Babakann belgelere dair yapt deerlendirmeleri konu edinen haber Amerika diplomatlarndan bunun hesabn sormal balyla gazetede byk bir alanda sunulmutur. Babakann belgelere ilikin yalan,
yanl eklindeki deerlendirmesi vurgulanarak, CHP lideri Kemal Kldaroluna ynelik syledii Wikileaksin eteindeki tm talar dkmesini ifa etmitim. Ne yazk ki birileri benim kadar sabrl olamad. Onlar ok telaland. Aklanan ok az bilgiyi bir frsat olarak grp buradan hkmete nasl saldrrz derdine dm durumdalar aklamalar, haberde tematik olarak n plana karlan anlamdr. Alt balk ve st balk kullanlmayan haberin spotunda olay zetlenmitir. Haberin durum ksm tamamen Babakann Wikileaks belgeleriyle ilgili deerlendirmelerden olumutur. Bu anlamda yorum ieren ifadeler gzlenmemitir. Ancak haberin retoriinde Babakann konumalarndan karm yaplarak oluturulan ara balklarn trnak iinde alnt eklinde verilmesi, muhabirin yorum katmakszn olay yorumladnn gstergesidir. Yine haberde kullanlan ara balklar Babakan Erdoann ana muhalefet liderine belgelerle ilikin verdii cevaplar niteliindedir: Ben neyi ispat edeceim? svire bankalarnda bir Allah kuruu param yok ki..., Fitne karmaya almak diplomatik deildir, Siyasette frsatlk, hakszlk en byk hastalktr, Eletiri ykc deil, yapc olmal eklindeki ara balklarla Babakann konuya ilikin ok sayda deerlendirmesine yer verilmitir. Ayrca Babakann yalan yanl belgeleri manetten, srmanetten yaynlad eklindeki aklamalar gazetede Medyaya da sesleniyorum balyla verilmitir. Haberin retoriinin Babakan Erdoan lehine kurulduunu sylemek mmkndr. Ayn gn gazetede yaynlanan bir dier haberde, AK Parti Genel Bakan Yardmcs Hseyin elikin, Wikileaks belgeleriyle ilgili yapt aklamalara yer verilmitir. srail Wikileaksten son derece honut balkl haberde alt balk ve st balk kullanlmamtr. Haberin spotu ise giri eklinde ilenmitir. Ancak balkta kullanlan bilgilerle, spotta kullanlan bilgiler birbiriyle ilgili deildir. Bu dorultuda balklarn haber metniyle ilikili olmasn gerektiren gazetecilik normlar gz ard edilmitir. Ayn zamanda haberin ana metninde de balkta bahsi geen sraille ilgili ok ksa bir paragraf yer almaktadr. Haberde tematik adan n plana karlan anlam, muhalefet liderlerinin belgelere dayanarak, Babakan ve Ak Parti ile alakal yaptklar eletirilerdir. Haber bilgilendirici aklamalardan olutuu iin arka plan bilgisi bulunmamaktadr. Haber elikin aklamalarndan olumutur ancak kimi aklamalara muhabir dolayl ifadeler kullanarak yer vermitir. Ak Partinin iine fesat sokma abas, Bohac dedikodular eklinde verilen ara balklarn trnak iinde kullanmlar ideolojik ve politik yanllk iermektedir.
1 Aralk tarihli Yeni afakta, Wikileaksi kullanmayacak balkl bir baka haber yer almaktadr. MHP lideri Devlet Bahelinin nitelendirildii bu haberde tematik adan n plana karlan anlam, Bahelinin Wikileaks belgelerinde bahsi geen Babakan ve hkmet aleyhine yaplan iddialar kullanmayacaklarna ilikindir. Wikileaksi kullanmayacak balnn Bahelinin ifadesi deil de yorum olarak sunulmas, Baheliyi teki olarak ilemitir. Bu anlamda gazete biz, onlar eklinde bir haber retim aamasndan geerek ideolojik olarak yaplandrd biz kavramn, hkmet ynnde deerlendirdiini sergilemitir. Yine bir baka haber BDP: Belgeler szdrma olabilir balyla, BDP Ebakan Selahattin Demirtan Wikileaks belgeleri ynndeki aklamalar verilmitir. Haberde belgelerin BDPyi ok etmedii vurgulanmtr. Birincil tanmlayc aklamalarndan oluan bu haberde muhabirin znel bir yorumuna rastlanmamtr. Gazetenin ayn nshasnda yer alan bir dier haber ise Kldarolu: ddia Amerikaya ait balyla verilmitir. st balk ve alt balk kullanlmayan haberin spotunda ise haber ana metninin ierii zetlenmitir. Tematik adan n plana karlan anlam, Kldarolunun Babakan Erdoandan svire bankalarndan hesab yoktur yazs almasn talep etmesidir. ematik inceleme asndan bakldnda Kldarolunun yapt aklamalar ana metnin durum ksmn oluturmutur. Muhabirin metin ierisinde yorumu bulunmamaktadr. Ancak bu haberin, ayn sayfa iinde yer alan ana haberi dengelemek iin yaynlandn sylemek mmkndr. Ana haberde hkmetin ve brokratlarn aklamalarna yer verilmitir. Bu haberde ise muhalefetin grleri verilerek dengeleme abas gsterilmitir. 2 Aralk tarihli Yeni afakda Wikileaks belgeleriyle ilgili 3 haber yaynlanmtr. Bu haberlerden ikisi birinci sayfadan ilenmitir. Babakann belgelerle ilgili aklamalarndan oluan bir haber svirede tek kuruum yok balyla manetten verilmitir. Haberde kendisiyle ve hkmetle ilgili yaplan eletirilere cevap veren Babakann baz szleri ara balklara tanmtr. ftira atanlar alaktr, Abdestimden phem yok, ABDnin zr yetmez gibi balklar n plana tanarak birinci sayfadan verilmitir. Tematik adan haberde n plana karlan anlam, Babakann muhalefeti ve baz basn organlarnn Wikileaks belgelerine sarlacak kadar frsatlkla nitelendirdii sert kdr. Haberde Babakann szleri ara balk olarak metnin iine yerletirilmitir. Haber metni uzun bir ekilde sunulmu, Babakann belgelerle ilgili yorumlar detayl bir ekilde yazlmtr. Ancak muhalif grlere yer verilmeyerek, sadece iktidar zerinden kurulan bu haberin yan sra, gazetenin bu saysnda mu-
halefetin konuyla ilgili aklamalarna yer verilmemitir. Haberin retoriinde ise Babakann lehine gelien haber metninin inandrcln artrmak iin, abartma anlam tayan kelimeler kullanlarak okuyucunun iyi zmsemesi salanmak istenmitir. Ayn gn yaynlanan Wikileaks tuzana Trkiyede kimse dmesin balkl haberde, alt balk ve st balk kullanlmamtr. Cumhurbakan Gln belgelerle ilgili deerlendirmelerinden oluan bu haberin spotu uzun cmlelerle sunulmu, giri yerine kullanlmtr. Haberde tematik adan n plana karlan anlam, birtakm diplomatlarn merkezine ald belgelerdeki iddialarn arasnda yanl ve yakksz olanlarnda bulunmasdr. Azerbaycan, srail ve orduyla ilgili yaplan deerlendirmeler daha sonra verilmekte ve tematik adan daha az nemli olduklar izlenimine yol almaktadr. Van Dijkin haber sylem analizine gre, baz temalarn ne karlmas haberdeki nesnellik, dengelilik ve tarafszl ortadan kaldrmaktadr. ematik adan bakldnda, bu bilgiler ana metnin durum ksmn oluturmaktadr. 2 Aralk 2010 tarihinde yaynlanan bir dier haber Ak Parti uluslararas hukuk sreci aratryor balnda verilmitir. Ak Parti Grup Bakanvekili Bekir Bozdan Wikileakste yaymlanan belgelerle ilgili hukuki sreci balatmak iin yaplan hazrlklar aklad bu haberde alt balk ve st balk kullanlmamtr. Balkta ise kullanlan ifadenin haber yazm kurallar asndan yanl kurulmu, anlatm bozukluu olan bir cmle olduu tespit edilmitir. Belgelerin iftira olduunun ve Babakanla ilgili sylenenlerin iftirann en by ve ahlakszlk olduu Bozdan konumalarndan n plana karlan temadr. Haber tamamen birincil kaynak aklamalarndan olumutur. Ayrca muhabirin znel yorumuna rastlanmamtr. Ancak haber balna ilikin deerlendirmelerin haberin giriinde tek cmlede ifade edilmesinin ardndan, haber ana metninin genellikle Bozdan Babakan aleyhinde yaplan iddialarn ve ana muhalefet partisinin bu iddilar ierdii gzlenmitir. Bu erevede haber bal haber ana metni ile uygun deildir. 3 Aralk tarihli Yeni afakta, Wikileaks belgeleriyle ilgili 2 haber yaynlanmtr. Haberlerden birisi Trkiyenin gcne artk herkes tank balyla verilmitir. Cumhurbakan Gln Wikileaks belgeleriyle ilgili deerlendirmelerinden oluan bu haberde, AGT zirvesine katlan 5-6 liderin Trkiyenin parlayan bir yldz olduunu ifade etmeleri vurgulanmtr. Tematik adan haberde n plana kan anlam ise lke iindeki sert tartmalarn, lke dn etkilemediidir. Cumhurbakan Gln aklamalarndan oluan haberin, ana metni ve bal aktif cmlelerden olumutur. ematik adan aktif kurulan
cmleler ve lexical zmlemeye gre aktif kullanlan kelimeler habere katlmn gstergesidir. Hkmet lehine anlamlandrlan haber okunduunda, muhalefet Wikileaks belgelerine dayanarak iktidar eletirse de, iktidarn d politikada olumlu gelimeler gsterdii anlam kmaktadr. Zira bu dnce Mum dibine k vermez ifadesiyle glendirilmek istenmitir. Gazetenin ayn nshasnda ABDli diplomatlara dedikodu davas balkl bir baka haber yaynlanmtr. Haberde alt balk ve st balk kullanlmamtr. Spotta ise ana haber metni zetlenmitir. Tematik inceleme asndan n plana karlan tema, Babakan Erdoann, Wikileaks belgelerinde kendisi ve Ak Partili bakanlar hakknda eitli iddialarn altnda imzas bulunan ABDli diplomatlar hakknda dava aacak olmasdr. Haberin kayna bulunmamakta, bilgiler yazl bir belgeye dayandrlmamakta, ancak iddia eklinde kurgulanmaktadr. Balkta kullanlan dedikodu ifadesinin trnak iinde verilmesi rtk bir yorum iermektedir. Herhangi bir kaynaa dayandrlmayan haber ana metninin muhabirin sbjektif deerlendirmelerinden ibaret olduu grlmektedir. 4 Aralk tarihli Yeni afakta Wikileaks belgeleriyle ilgili toplam 2 haber yaynlanmtr. Haberlerden birisi Wikileaksin kurucusu Julian Assagenin, Guardian gazetesinde yer alan aklamalarndan olumutur. Bay Szntdan hodri meydan balyla verilen bu haberde tematik adan n plana karlan tema, Assangen lm tehditleri almasna ramen yeni belgeler aklayacan belirtmesidir. Balkta kullanlan bay sznt ifadesi haberin retoriini oluturmaktadr. Assangen The Guardiann internet sitesinde evrimii olarak okuyucularn sorularn yantlamasn konu edinen bu haberde, yoruma rastlanmamtr. Ayn gn gazetede bu haberin devam niteliinde verilen bir dier haber ise Paypal, Wikileaksin ba hesabn kapatt balyla sunulmutur. Ksa bir metinden oluan haberde alt balk, st balk ve spot kullanlmamtr. Ayrca haberin kayna bulunmamakta, bilgiler yazl bir belgeye dayandrlmamakta, ancak iddia eklinde kurgulanmaktadr. Gazetenin ayn nshasnda Babakan Erdoann belgelerde kendine ynelik yaplan iddialara verdii cevap ksa bir metinle haberletirilmitir. Erdoan: Olmayan eyin belgesi olmaz balkl bu haberde tematik adan n plana karlan anlam, muhalif partilerin Wikileaks belgelerine dayanarak Babakan hakkndaki iddialar gndeme tamasdr. Babakana ynelik eletirileri gndeme tamann s, apsz, vizyonsuz ve ufuksuz bir siyasetin gstergesi olduu haberde vurgulanmtr. Haber okunduunda muhalefetin aleyhine bir
anlam olumaktadr. Haber metni ksa olduu iin sentaktik ve lexical zmlemeye rnek tekil edecek bulgulara rastlanmamtr. 5 Aralk 2010 tarihli Yeni afakta belgelere ilikin 4 haber yaynlanmtr. Babakann Wikileaks belgeleriyle ilgili muhalefete verdii cevap Ak Veysel der ki: Aldanma cahilin kuru lafna balyla verilmitir. Haberin giriinde Babakann Sivastan cevap verdii belirtilerek, haberin ana metninde Sivasta baz allara katlacak olan Babakann sevgi gsterileri arasnda ala katld vurguland. Haberin ana metninde Babakana ait aklamalar alnt yaplmadan yorum eklinde oluturulmutur. Ayrca haberde tematik adan n plana karlan tema, Babakana ilikin muhalefetin yapt iddialarn sulama olduudur. Haber metninde ala ilikin bilgiler sunulsa da, muhalefete ilikin Babakann verdii cevaplardan daha sonra verilmesi, bu bilgilerin daha az nemli olduunun gstergesidir. Haber metni genel olarak kaynaa dayandrlsa da zaman zaman yorum ieren cmleler kullanlmtr. Sentaktik adan incelendiinde ise muhalefetin Babakanla ilgili Wikileaks belgelerine ilikin yapt iddialar, muhabir tarafndan sulama olarak yorumlanmtr. Ayrca sulama kelimesi haberin retoriini de oluturmaktadr. Bylece yorumdan uzak bir dille yazlmas gereken haber yazm kurallar ihlal edilmitir. Ayn gn gazetede yer alan bir baka haber Arn: ABDli diplomatlarn raporlar aptalca balyla verilmitir. Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs Blent Arnn Wikileaks belgelerinde kan ABDli diplomatlarn yazmalaryla ilgili aptalca eklindeki yapt nitelendirme tematik adan haberde ne karlan anlamdr. Ayrca haberde ne karlan bir baka tema ise Arnn, sz konusu belgelerin lkedeki Amerika dmanln nedeni olarak gstermesidir. Lexical zmleme asndan Arnn belgelerle ilgili yapt birok deerlendirmeden aptal ifadesinin bala tanmasnn, gazetenin ideolojisini yansttn sylemek mmkndr. 5 Aralk 2010 tarihinde gazetede yaynlanan bir baka haberse Wikileaks geyikleri balyla verilmitir. Haberin alt balnda, Wikileaksin siyasette espri konusu olmaya baladna ynelik cmlelere yer verilmitir. CHP stanbul Milletvekili Mehmet Sevigen ve Ak Parti Genel Bakan Yardmcs Abdlkadir Aksu arasnda geen Wikileaks belgelerine ynelik espri ieren bir diyalog tematik adan n plana karlan temadr. Ancak haberin giriinde yer alan Babakan Erdoann belgelerde kendisi, partisi ve alma arkadalarna ynelik ifadeler nedeniyle Amerikal diplomatlara ynelik hukuki srele ilgili komisyon oluturma karar verildiinin belirtilmesi, sentaktik adan incelendiinde haber metninde ard ardna gelen cmle blmlerinin birbiriyle ilikisi
olmad gzlenmitir. Ayn zamanda haberin retorii yksel bir dille oluturulmutur. Bu balamda haberde yorum cmlelerine rastlanmtr. 5 Aralk 2010 tarihli Yeni afakta yer alan bir baka haber, Kldarolundan Babakana ar balyla verilmitir. CHP Genel Bakan Kemal Kldarolunun aklamalarndan oluan bu haber, gazetede ayn gn yer alan iktidara ilikin haberleri dengelemek amacyla verilmitir. Haberde tematik adan n plana karlan anlam, Kldarolunun Babakandan svire bankalarnda hesab yoktur yazs istemesidir. Haberin tamam Kldarolunun belgelere ve Babakana verdii yantlardan olumutur. Haber nesnel bir dille yazlm, yoruma rastlanmamtr. 6 Aralk 2010 tarihli Yeni afakta, Wikileaks belgeleriyle ilgili yaynlanan haber, lke dnda belgelerin yansmalarndan olumaktadr. Wikileaks, teekkr etti balkl haberde, ABD Dileri Bakanlnn gizli yazmalarnn yaynlanmasndan ardndan Wikileaks sitesinin saldrya uramas ve sonrasnda 350 farkl siteden haberlerin yaynlanmaya devam etmesi zerine, sitenin bir sosyal iletiim a zerinden teekkr etmesi haberde n plana karlan temadr. Haberin durum ksmnn olutuu bu bilgilerde yoruma rastlanmamtr. Haberde sentaktik, lexical ve retorik zmlemeleri asndan deerlendirilecek verilere rastlanmamtr. Tartma ve Sonu Bu alma, Van Dijkin Haber Sylem Analizi ynteminden hareket ederek, Wikileaks belgelerinin; Radikal ve Yeni afak gazetelerinde yer alan haberlerde nasl yaplandrldklarn, profesyonel haber ilkeleri ve ideolojik sylem unsurlar balamnda ortaya koymaya almtr. 30 Kasm 2010- 6 Aralk 2010 tarihleri arasnda incelenen Yeni afak gazetesinin, Wikileaks belgesi ile ilgili yaklamnn Radikal gazetesinden temelde farkllk gsterdii tespit edilmitir. Yeni afak gazetesinin olaya ilikin temel yaklam, Wikileaks belgelerinin ciddiye alnmayacak dedikodulardan ibaret olduu ve belgelerde sunulan Babakan ve Ak Partililerle ilgili iddialarn aslsz olduu eklinde zetlenmektedir. Belgelerin etkilerinin Trkiyede hkmeti istifaya srkleyecek derecede nem tad, iktidarla ilgili zellikle Babakanla hedef alan iddialarn gereklii ihtimalinin yksek olduu grleri ise Radikal gazetesinin Wikileaks belgelerine ilikin ana yaklam olduu gzlenmitir. almann teorik ksmnda belirtildii gibi ierik ve anlam ideolojinin ifadesinde en ak sylem dzeyidir. Yine de bu ideolojinin anlambilimle snrl olduu anlamna gelmez. Bir takm temel ideolojiler, metin ve konumann e-
itli resmi yaplarn da etkileyebilir. rnein bir yan tmcecik ya da tmceciin biimi, tartmann ekli, haber yksnn sras ve manetin bykl gibi (Dijk, 2003: 68). almada gazetelerin incelendii sre kapsamnda, sz konusu gazetelerde Wikileaks belgelerine ilikin yaplandrlan haberin, gazetelerin temel ideolojileri dorultusunda erevelendirildii tespit edilmitir. E deyile, Trkiye ile ilgili ok sayda belgenin yer ald Wikileaksten gazeteler kendi ideolojileri dorultusundaki bilgileri seerek haber olarak sunmutur. Ayrca gazeteler ounlukla benimsedikleri grlerin aleyhinde olan kaynaklar kullanmada son derece tedbirli davranarak, profesyonel habercilik normlarndan olan tarafszlk, dengelilik ve objektiflik ilkelerini nemli lde ihlal etmilerdir. Yeni afak gazetesi, iktidar lehine bir tutum sergileyerek Wikileaks belgelerinde yer alan Babakana dair olumlu ifadeleri n plana kararak, Babakan ve Ak Partiye muhalefet partilerinden gelen eletirilere verilen cevaplar haberletirmitir. Yaplan eletirilere dair haberlere ise snrl sayda haberde rastlanmtr. Ayrca bu eletirileri ounlukla grmezden gelen gazete Wikileaks belgelerinde bahsi geen d politikalara ilikin haberlere arlk vermitir. Radikal gazetesinin ise Wikileaks belgelerini konu edinen haberlerde, Yeni afak gazetesinin tam tersi bir ideolojik yaplanma srecini benimsemi olduu gzlenmitir. ktidar aleyhinde tutum sergileyen gazete, ounlukla muhalefet partilerin grlerine yer vermitir. Ayrca Wikileaks belgelerinin gazetede analiz edildii sre boyunca, haberlerin byk bir ksmnn ana muhalefet lideri Kemal Kldarolunun konuya ilikin deerlendirmelerine dayandrlarak rtk yorum ieren ifadeler saptanmtr. Her iki gazetede Wikileaks belgelerini arasallatrarak ideolojik bir savan taraflar roln stlenmilerdir. Bu anlamda belgelerin lkede yank uyandrd zaman aralnda Radikalin muhalefet, Yeni afakn ise iktidar partisinin yayn organ eklinde habercilik yaptklarn sylemek yanl olmayacaktr. Analiz edilen gazetelerde olayla ilgili desteklenen bilgiler olumlu sylemlerle haberletirilirken, desteklenmeyenler bilgilere ise yer vermeme ya da kamuoyunun dikkatinden karacak bir erevede sunma yollar tercih edilmitir. Yine haber metinlerinde desteklenen ideolojinin doruluunu kantlamak iin ayn ideolojiye sahip uzman ya da siyasilerin grlerine yer verilerek, herkesin ayn grte olduuna vurgu yaplmtr. Bu tarz kayglarla verilen haberlerin farkl grlere eit lde yer vermedikleri gz nnde bulundurulduunda nesnellikten uzak olduklarn sylemek mmkndr.
Sonu olarak gazetelerin yapmas gereken ilevi kamuyu aydnlatma ve bilgilendirme grevi olduundan, verdikleri haberler iin iyidir/ ktdr tartmasna girmek yerine yeterli/ yetersiz deerlendirmesini yapmak daha yerinde bir karardr (Tokgz, 1985: 46). Bu balamda alma kapsamnda incelenen gazetelere profesyonel habercilik kodlar asndan bakldnda yetersiz olduunu sylemek mmkndr. Birincil ilevi bilgilendirmek olan gazeteler ve gazetecilik meslei gnmzde hakikat ve nesnellikten uzak olmalar bakmndan eletirilerek gvenilirliklerini byk lde kaybetmitir. Bu nedenle muhabir, editr, haber mdrleri ya da haber kurulularnn daha dikkatli bir haber dili kullanmas ve haber yerine hkm veren ifadelerden uzak her bilgiyi yaynlamadan nce belli bir ideolojik szgeten geirmenin yerine profesyonellik szgelerinden geirerek topluma ulatrmalar gerekmektedir. Bylelikle gazeteler, olaylarn zmne olumlu katkda bulunacaklar gibi okuyucular nezdinde de gvenilirliklerinin salanmasn salayabilirler.
KAYNAKLAR Ark, Bilal (2006), Pnar Altu Olay Balamnda apraz Tekellemenin Habere Etkisi, letiim Yazlar, Konya: Tablet Yaynevi, s. 40-63. Ark, Bilal (2009), nsan ve Toplumu Bir Arada Dnmedike Popler Kltr Tartamayz, Medya ve Popler Kltr Eletirel Bir Yaklam, Der: E. Karako, Konya: Literatrk, s. 1-30. Atabek, Nejdet (1992), Kuramclara Gre Anlat, Kurgu Dergisi, Say:11, s. 339-347. Coward, Rosalind ve Ellis, John (2008), Dil ve Maddecilik, ev: V. Kln, stanbul: Toroslu Kitapl. apl, Blent (2002), Medya ve Etik, Ankara: mge Kitabevi. ulhaolu, Metin (1998), deolojiler Alan ve Trkiye rnei, Ankara: teki Yaynevi, Devran, Yusuf (2010), Haber Sylemi ve deoloji, stanbul: Balk Yayn Grubu. Dursun, iler (2001), TV Haberlerinde deoloji, Ankara: mge Kitabevi. Eagleton, Terry (2005), deoloji, 2. Bask, ev: M. zcan, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Fairclough, Norman (2003), Dil ve deoloji, Sylem ve deoloji: Mitoloji, Din, deoloji, ev: B. oban, Edt: B. oban ve Z. zarslan, s. 155- 173, stanbul: Su Yaynlar. Fairclough, Norman ve Graham, Phil (2003), Eletirel Sylem zmlemecisi Olarak Marx: Eletirel Yntemin Yaratl ve Kresel Sermayenin Eletirisi le Balants, Sylem ve deoloji: Mitoloji, Din, deoloji, Der: B. oban ve Z. zarslan, stanbul: Su Yaynlar. s. 185-245. Fiske, John (2003), letiim almalarna Giri, 2. Bask, ev: S. rvan, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Girgin, Atilla (2000), Yazl Basnda Haber ve Habercilik Etiki, stanbul: nkilap Kitapevi. nal, Aye (1996), Haberi Okumak, stanbul: Temuin Yaynlar. Ilgn, Leyla (2003), Sylem ve deoloji, Sylem ve deoloji: Mitoloji, Din, deoloji, Der: B. oban ve Z. zarslan, ev: N. Ate, stanbul: Su Yaynlar, s. 285-299. nceolu, G. Yasemin ve omak, A. Nebahat (2009), Teun A. Van Dijk, Metin zmlemeleri, Der: Y.G. nceolu ve N. A. omak, stanbul: Ayrnt Yaynlar, s. 19-83. Keskin, E. Zerrin (2004), Trkiyede Haber ncelemelerinde Van Dijk Yntemi, Haber Hakikat ve ktidar ilikisi, Der: . Dursun, s. 391-407, Ankara: Kesit Tantm.
Kula, Nesrin (2002), Gazetelerde Yeralan Polise Ynelik Haberlerdeki Sylemsel Boyutlar: Gaffar Okkan Suikast rnek olay, Polis Bilimleri Dergisi, Cilt: 4(1-2), s. 188-204. Lull, James (2001), Medya letiim Kltr, ev: N. Gngr, Ankara: Vadi Yaynlar. Oskay, nsal (2000), Tek Kiilik Hal Seferleri, stanbul: nklap Kitabevi. Oya Tokgz (1985). Trk Gazetelerinde Siyasal iddet (1975-1980), Kitle letiim Aralar ve iddet, Hrriyet Vakf 1985 yl 8.Seminer Tutanaklar, s. 43-47. Philip, Mark (1997), Michel Foucault, ada Temel Kuramlar, ev: A. Demirhan, Der: S. Quentin, Ankara: Vadi yaynlar, s. 90-110, Rigel, Nurdoan (2000), leti Tasarmnda Haber, stanbul: Der Yaynlar. Scheneider, Wolf Ve Reue, P. J. (2000), Gazetecinin El Kitab, ev: I. Aygn, Ankara: Konrad Adenauer Vakf Yaynlar. Schlapp, Hermann (2000), Gazetecilie Giri: Meslee Ynelik Ders Kitab, ev: I. Aygn, Ankara: Konrad Adenauer Vakf Yaynlar. Shoemaker, Pamela ve Reese, S. D. (2002), deolojinin Medya erii zerindeki Etkisi Medya Kltr Siyaset, Der: S. rvan, Ankara: Alp Yaynevi, s. 127-181. Sholle, J. David (1994), Eletirel almalar: deoloji Teorisinden ktidar/Bilgiye Medya, ktidar, deoloji, Der. ve ev: M. Kk, Ankara: Ark Yaynlar, s. 211249. Szen, Edibe (1999), Sylem, stanbul: Paradigma Yaynlar. Stevenson, Nick (2008), Medya Kltrleri Sosyal Teori ve Kitle letiimi, (ev: Gze Orhan ve Bar Engin Aksoy). Ankara: topya Yaynevi. eker, Mustafa (2003), Haber Sylemi inde Yaplandrlm rtl Nesnellik Halleri Seluk letiim Dergisi, s. 100-113, Cilt:2, Say: 4. Timisi, Nilfer (2003), Yeni letiim Teknolojileri ve Demokrasi, Ankara: Dost Kitabevi. Toruk, brahim (2008), Gutenbergden Dijital aa Gazetecilik, Konya: Literatrk. Van Dijk, Teun (1988), News As Discourse, Lawrence Earlbaum Associates Publication, New Jersey. Van Dijk, Teun (2003), Sylem ve deoloji: ok Alanl Bir Yaklam, Sylem ve deoloji: Mitoloji, Din, deoloji, Der: B. oban ve Z. zarslan, ev: N. Ate, stanbul: Su Yaynlar, s. 13-113. Van Dijk, Teun (2005), Sylemin Yaplar ve ktidarn Yaplar, Medya, ktidar, deoloj, 3. Bask, Der. ve ev: M. Kk, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar, s. 315-377.
Williams, Raymond (1990). Marksizm ve Edebiyat, ev: E. Tarm, stanbul: Adam Yaynlar. Yksel, Erkan ve Grcan, H. brahim (2001), Habercinin El Rehberi: Soru ve rneklerle Haber Toplama ve Yazma Kural ve Teknikleri, Eskiehir: Anadolu niversitesi.
Wikileaks Haberlerinin Trk Basnndaki Sylemi

The Discourse of News about Wikileaks in Turkish Press
Mustafa EKER * Rengim SNE ** Selahattin AVU *** ZET Bu alma, Kltrel almalar Okulunun izinden giderek haberi bir sylem olarak kabul etmekte ve sylemin nasl oluturulduunu zmlemeyi amalamaktadr. Ayn olayn haber kurulularnn ideolojik yaplarna gre farkl sylemlerde yaplandrld varsaym, Wikileaks belgelerine ilikin Trk basnnda yaynlanan haberler incelenerek snanmtr. Farkl ideolojik yaklamlar olan Hrriyet, Cumhuriyet ve Zaman gazetelerinde yaynlanan Wikileaks belgelerine dayanan haberler ele alnm ve sylemin farkl ekillerde kurulduu ortaya konmutur. ANAHTAR KELMELER deoloji, Kltrel almalar, haber, sylem analizi, Wikileaks. ABSTRACT This study, which follows in the footsteps of Cultural Studies School, regards news as discourse and aims to analyse how discourse is formed. The assumption that the same event is reported differently depending on the ideological leanings of news corporations has been tested using the news in the Turkish media about Wikileaks documents. The news based on Wikileaks documents that appeared in the dailies Hrriyet, Cumhuriyet and Zaman, which adopt different ideological approaches was investigated and it was shown that the discourse in each one was formed differently. KEY WORDS Ideology, Cultural Studies, news, discourse analysis, Wikileaks.
* ** ***
Do. Dr., S letiim Fak. Gazetecilik Blm S Sosyal Bilimler Enstits Gazetecilik Doktora rencisi r. Gr., Ardahan niversitesi MYO
GR Toplumsal gereklik ile medya gereklii ideolojik mcadele alannda yeniden retilir ve yaplandrlr. Peki, bu gerekliin medya araclyla tasarlanmas ve retilmesi arasnda nasl bir iliki vardr? Medya gerekliin retilmesinde taknd tavrla, ideolojik srelerin bir paras olmaktadr. Kitle iletiim aralarnn haberlerin retim sreleri, iktidar mcadeleleri ile toplumsal, kltrel ve belki de en nemlisi ideolojik kodlardan bamsz dnlemez. dealist ve eletirel dzeyde farkl kavramsallatrmalarla ifade edilen ideoloji, gerekliin yeniden retildii bir dzlem olarak ele alndnda, medya metinlerinin sunduu somut verilerin arkasnda gizli olan gerekliin izinin srlmesi toplumsal yap ve ileyiinin parametrelerini zmlenmesi iin olanak salar. Bu dorultuda, -dorudan kendisi deilse bile- ideolojinin belli toplumsal pratikler araclyla retildii grlmektedir. Daha net bir ifadeyle ideolojilerin hepsi toplumsal gerekliin kar baml yeniden inasn cisimletirir. Bu grevi yerine getiren kurumlardan biri de medyadr (van Dijk, 1994: 280). Medyann gerekliin aktarmnda stlendii grevi anlayabilmek amacyla eitli aratrmalar yaplmaktadr. Bu aratrmalarn pek ounda zerinde durulan medya metinlerinin ideolojik olarak urad dolaymdr. Aslnda medya metinlerinin ya da dorudan haber metinlerinin btnne ilikin kesin olarak ifade edebilecek mutlak dolaymlamadan sz etmek zordur. Medyada retilen ve sunulan her ieriin yekpare ayn ideolojik kaygyla\kayglarla oluturulduu dncesinin gerei tam olarak yanstt sylenemez. Ayrca medya ve siyaset ilikilerinin siyasal ve toplumsal etkilerine kadar ideolojiden sz etmek mmkndr. Bu nedenle Wikielaks olaynn etkisi asndan bakldnda olayn ideolojik ynnn ok boyutlu nitelii gzden kamamaldr. Bu aamada devreye giren iktidar ve medyann tutumu da ideolojik ve hatta ruhbilimsel sinir savalarnn aktrleridir. almada, svire merkezli Wikileaks internet sitesinde yaynlanan ve tm dnyada yank uyandran Amerikan kaynakl belgelerin Trk basnnda nasl ilendii mercek altna alnmaktadr. Birbirinden farkl ynelimlere ve bak alarna sahip gazetelerin, Wikileaks belgelerinin hangi kayglar n plana karak sunduu ve sylemlerin balamlarna ilikin tespitler almann amalar arasndadr. Medya gereklii toplumsal gereklikten farkl olarak sunulmak-
la birlikte, bu ileyii kavrayabilmek amacyla seilen gazeteler siyasi yelpazenin farkl kollarndan alnmtr. Kltrel almalar ekolnden zellikle Stuart Halln ideoloji zmlemelerinden ilhamn alan bu alma; rnek olayn farkl ideolojilere sahip gazetelerde birbirinden farkl sylemler ina edilerek sunulduu varsaymna dayanmaktadr. 1. Sylem Kavram Sylem, gemii 1950lere uzanan, akademik alanda ideoloji ile birlikte veya onun ikamesi olarak ele alnan ve tartlan bir kavramdr. Aslnda bu durum sylemin II. Dnya Savann hemen ertesinde ortaya kt anlamna gelmez. lka filozoflarnn retorik ve anlat zerine gelitirdii yaklamlar sylem zmlemesinin temelini 2000 yldan uzun bir dneme yaymay mmkn klmaktadr. ngilizce karlyla discousre kavram kkeninde konuma, konuturma gibi anlamlar barndrmaktadr (Kocaman, 2003: 1). Dolaysyla sylem basit anlamda dil pratii olarak adlandrlabilir. Ne var ki bu dil pratii bnyesinde; ideoloji, bilgi, diyalog, anlatm, beyan ekli, mzakere, g ve gcn mbadelesiyle eyleme dnen sreleri barndrmaktadr. Szene (1999: 20) gre, sylem belirsizlik alandr. Bu belirsizlikte ikamet eden varolu tarzlar, dil ve insandr. deoloji analizlerinde anlam konusunun yeniden gndeme gelmesi, Marksist zmlemelerin reforme edilmesini beraberinde getirmitir. Eletirel teoride ideoloji, anlam ya da bilgilendirme mbadelesinin gerekletii mekn olarak kavranan iletiim srasnda ortaya kar. deoloji, iletiimsel srecin retim ve almlama aamalarnda mevcuttur. Marksist yorumun hedefi, metinlerin iktidar ve tahakkm yaplarn retecek ya da dntrecek ekilde somut insanlarn gnlk yaamnda retilme, bu yaama eklenme ve ilev girme tarzn betimlemektedir. Bu dorultuda Marksist teoride ama, metinler araclyla retilen anlamlar bulmann yan sra, anlam retiminin toplumsal srelerle nasl balantl olduunu gstermektir (Sholle, 1994: 215). Foucault, ideoloji ve iktidarn zmlenmesi ve sylemin kurulmasndaki bileenler asndan nemli bir deiimin ncln yapmaktadr. arptlm bilginin alan olarak gsterilen iktidar yeni bir bak asyla ele alan Foucault, bilginin iktidarn retiminden ayr dnlemeyeceini savunur. ktidar toplumun btn hcrelerinde yerleik bulunan ve sahip olunmaktan ok tecrbe edilen bir eydir. Tarihsellik insanolunu farkl zneler haline getirmektedir. te bu noktada sylem devreye girer ve iktidar ilikileri ile bilgi adalar oluturur. Bu sayede bilginin zneleri tanmlanm ve nesnelletirilmitir (Sancar,
2008: 144-145). Foucault sylemin artk biimsel ya da anlat potansiyelinden ziyade, varolu tarzna gre incelenmesi gerektiini dnmektedir. Sylemlerin oluumu toplumdan topluma ve kltrden kltre deiiklik gsterir (Dolta, 2003: 54). Foucaultnun sylem kuramnda ne kan iki temel olgu bugnn dnce dnyasnda nemli bir yenilik olarak deerlendirilmektedir. Birincisi, Aydnlanma felsefesinin zne-nesne ikiciliinin merkezi durumuna kar sylem, merkezi ikicilii ortadan kaldran bir ngrye sahiptir. Sylem zne ve nesneye ilikindir. Bylelikle, beeri bilimler, ncelikle sylem ve nesneler arasndaki ilikinin farkna varr. kincisi ise, g ve bilginin kanlmaz olarak syleme bal olmasdr (Hekmandan akt. Szen, 1999: 69). te yandan, Foucaultnun sylem zerine almalarnn ou ideoloji terimiyle diyaloga ve tartmaya aktr ve bir anlamda sylem terimi ideolojiyle bir diyalog ierisinde ve ideolojinin tanmna tepki veren bir ekilde tanmlanr (Mills, 2003: 155). Bir baka deyile sylem kavram, Foucault gibi baz aratrmaclarn yazlarnda ideoloji kavramnn yerine veya dnml olarak kullanlmtr (nal, 1996: 58). Bu balamda sylem zmlemesi, Eletirel-Marksist ynelimli aratrmalarn znel bilgiye doru evirilmesinin tipik bir sonucu olarak deerlendirilebilir. Kimi aratrmaclar bu durumu non-pozitivist bir konum olarak grmektedir. Sylem zmlemesi bir okuma olarak dnlrse, geree doru deil anlama doru bir sonucun amaland grlr. Van Dijk, eletirel sylem zmlemesini pozisyon alma olarak deerlendirmekte ve ntr olamayacana dikkat ekmektedir (Atabek, 2007: 151). 2. Kltrel almalarda Sylem ve deoloji Kltr, modern dncenin odak noktasndaki kavramlardan biridir. Yaanan sre iinde birbirinden farkl eilim ve yaantlar hem kaynatrr hem de bulanklatrr. Dolaysyla kltrn bileenlerini iyi kavranmal ve zmlemeler bu dorultuda yaplmaldr. Kltr zmlerken, toplum, uygarlk ve ekonomi alanlarnn da iyi irdelenmesi gerekir (Williams, 1985: 12-14). Williams, zihinsel geliimin sonucu olarak ortaya kan kltr kavramsallatrmalarn 3 tipte incelemektedir. Kltrl kii, kltrel ilgiler ve beeri entelektel abalar gibi yeni anlamlandrmalar kltrel dzeylerin yeni biimleridir. Gnmzde nc kullanm youn olarak tercih edilmekle birlikte, antropolojik ve geni sosyolojik kullanm, ayr bir halkn ya da baka bir toplumsal grubun btn bir yaam biimini ifade etmektedir (1993: 9-10).
Kltr kavram, kitle iletiimi aratrmalarnn balangcndan itibaren farkl ekoller araclyla tartlmaktadr. Kltrn ortak anlama zemininde sreklilii iin belli renme ve anlamlandrmalar iermesi gerekmektedir. Dolaysyla kltrn kapsayc bann oluumunda iletiim kanlmazdr. Kltr, iletiim srelerinden geerek retilir. Kitle iletiimi rnleri kltrel olarak nitelenir ve kltr, sanatla ilikilendirilir. Sinema bir sanat ve kltr olarak ele alnr, gazete kltr ileten bir taycdr. Televizyonun kendisi de kltrn reticisi, taycs yani bir parasdr. ngilterede Kltrel almalar ekolnn geliiminin temelinde, hem etki odakl almalara hem de kltrel deerleri kendi tekelinde gren belirli gruplara kar duru hkimdir. Raymond Williams, Stuart Hall ve Richard Hoggart gibi isimlerin ban ektii Kltrel almalar ekol 1950lerin ikinci yarsnda ortaya kmtr. Marksist gelenek, snfl toplumlarda fikirlerin serbest mbadelesi dncesine kar km, liberal dne eletirel yaklamtr. Ancak Marksizm, rk ve toplumsal cinsiyet gibi snfa indirgenemeyecek dzeydeki dier egemenlik biimlerini ihmal etmi, devletin roln yeterince teoriletirememitir (Stevenson, 2008: 26). ngiliz Kltrel almalar gelenei ite tam da bu noktada getirdii almlarla deer kazanmaktadr. Ekoln nde gelen isimleri, medya almalarnda kullandklar etkin izleyici, dinleyici, okuyucu fikriyle hareket etmi, yksek kltr yerine alt snflarn kltrne ynelmilerdir. Williams ve Hall gibi isimler kltr irdelerken, ideoloji kavramn ve toplumsal iletiimin oluumundaki etkinliini kabul etmilerdir (Alver, 2009: 28). Kltr ve ideoloji kavramlar Marksn Alman deolojisinde hayat bulduu ekliyle klasik altyap-styap eretilemesi balamnda deerlendirilemez. Halle gre maddi temel ve styaplar arasndaki iliki daha karmaktr. Dolaysyla toplum ya da toplumsal biimlenmeler her biri kendi zgll ve ilikili olduu pratiklerle her zaman eitsiz gelime konumunda duran karmak pratikler tarafndan oluturulmu yaplar olarak dnlmelidir (Hall, 1994: 183). Hall, bu karmak yap ierisinde medya ve kltr tartrken Gramscinin hegemonya kavramndan yararlanr. Medyay rzann retim srecinin bir paras olarak deerlendiren Hall, bugnn kapitalist toplumlarndaki ideolojik ilevleri asndan medyay bu balamda ele alr. Modern kitle iletiim aralar gitgide, kltrn retimi ve datmnn temel aralar haline gelmektedir. Toplumsal ilikilerde yaanan paralanma da gruplarn ve snflarn br gruplara ve snflara dair bir hayat, anlam, pratik ve deer imgesi ina etmelerinin temelini salamakta, toplumsal totalitenin salanmasnda daha fazla sorumluluk almaktadr (Hall, 1994: 200).
Althusserin Devletin deolojik Aygtlar metaforu zerinden ideolojiyi tartan Hall (2005: 368-369), Ortodoks Marksizmin ekonomik indirgemeciliini ve yanl bilin kavramna ilikin eletirileri yorumlar. Althusserin ideolojik pratiklerin zgll ve dier toplumsal pratiklerden farkll zerinde dnme isteine dikkat eken Hall, iktidar mcadelesinin alann karmak birlik zerinden kurgular. Hall, Devletin deolojik Aygtlar isimli almada yer alan hkim snfa ait ideoloji vurgusuna eletirel yaklar. Hkim snfn ideolojisinin taycs konumundaki ezilen snflar, kendi zgl dnsel srelerinden uzak deerlendirilmektedir. Bu durum, hangi ideolojinin nasl yeniden retildii sorunsaln ortaya karr. Halle gre ideolojinin ilevi sadece toplumsal retim ilikilerini yeniden retmek deildir. deoloji, tahakkmc bir toplumun kendisini kolayca, dzgn ve ilevsel bir ekilde yeniden retebilme derecesinin snrlarn da belirler (2005: 393). Hall, kitle iletiim aralarn kapitalizmin ideolojik kurumu olarak grr. Yneten snf, fikirlere de egemendir gr Hallde karlk bulmaz. Tahakkm, ortak duyu zerindeki savan baarl bir ekilde yrtlmesiyle oluturulur. Anlam eylerin nasl olduklarna deil, nasl ifade edildiklerine baldr. Bylelikle bir olayn anlam sylem hkimiyeti iin gerekleen gstergebilimsel bir mcadele haline gelir. rnein demokrasi, zgrlk ve bireycilik gibi kavramlar, sylem alan iinde anlam bulur. Kitle iletiim aralar da srekli ak halindeki bir g alan olarak tanmlanabilir (Stevenson, 2008: 72). Kltrel almalarda Frankfurt Okulunun benimsedii edilgen medya kullancs dncesine eletirel yaklalmaktadr. Pozitivist gelenein ikinci dnem almalarnn ncs saylan, geleneksel dz ve izgisel iletiim modelinden farkl olarak gelitirilen Kullanmlar ve Doyumlar Modeli ise Kltrel almalarn temsilcileri tarafndan belli lde benimsenmektedir. te yandan medya metinlerinin sunumu asndan bakldnda ise, hegemonya ve ideolojinin yeniden retilmesine dnk ileyi biimleri ngiliz Kltrel almalar temsilcilerinin baat ilgi alan olarak grlmektedir. Hall ve arkadalar, klasik belirlenimci kalplardan farkl olarak btn insanlarn ayn metni ayn ekilde gremeyeceini savunmaktadr. Bu dncenin temelinde kodlama ve kodam gerektiren iletiim sreci modeli bulunmaktadr. Mesajlarn oluturulmas ve amlanmas sreleri toplumsal, ekonomik, kltrel ve ideolojik balamlarla ilgilidir. Karlkl etkileim sreleri medya metinlerinin okunmasnn farkllamasna neden olur. Aslnda medya metinleri temel okuma zerinden almlanr. Bunlar; hakim okuma, muhalif okuma ve mzakereci okumadr. Hkim okuma egemen ideolojiyi destekler nite-
likteyken, muhalif okuma egemen kodlar tespit eder ve reddeder, mzakereci okuma ise belli kodlarn kabul edildii, belli kodlarn ise reddedildii okumadr (Hall, 2003: 321-325). zetle ideoloji bilind olduu iin onu ancak dnlmemi ya da sylenmemi, yani belli bir ideolojik sistem iinde bastrlm olan eyleri aratrarak kltrel artifaktlar ya da metinlerdeki belirtileri araclyla kavrayabiliriz (Shumway, 1999: 374). Dolaysyla Kltrel almalar yaklamnda, ideolojinin, toplumsal anlamn oluturucusu olarak bir znenin ina edilmesine ynelik olduu kabul, onun zellikle kitle iletiim aralarnda somut hale geliinin incelenmesini olanakl klmtr. Bu balamda kitle iletiim aralar, yani medya, birtakm g ilikilerinin yeniden retimi iin hangi anlamlarn ve hangi zneliklerin ina edildiini analiz etmeye olanak salayan alanlar olarak youn ilgiye mazhar olmaktadr (Dursun, 2004: 49). 3. Wikileaks Belgelerinin Trk Basnnda Sunumuna likin Bulgular Wikileaks kaynaklarnn gizliliini koruyarak hkmetlerin ve dier organizasyonlarn eitli belgelerini yaynlayan, sve merkezli uluslar aras bir organizasyondur. Yaynlad raporlaryla ok sayda medya dlleri alan Wikileaksin veri tabannda 1.2 milyondan fazla dokman bulunmaktadr. Avustralyal gazeteci ve internet aktivisti Julian Assangenin yneticisi olduu site zellikle 26 Temmuz 2010da Amerikan ordusunun 2004-2009 tarihleri arasnda Afganistan Savanda tutmu olduu 92.000 belgeyi The Guardian, The New York Times gibi gazetelerle birlikte aklamtr. Site ABD, Tayvan, Avrupa, Avustralya ve Gney Afrikal gazeteciler tarafndan kurulmutur. Sitenin yaynlad belgeler Trkiyede byk ses getirmitir. Babakan Recep Tayyip Erdoan bata olmak zere baz hkmet yetkilileriyle ilgili ciddi iddialarn yer ald bu belgeler, siyasi yelpazenin her kanadndan gazetelerde yeniden kurgulanm ve karmak sylem alannn mcadele aralar haline gelmitir. 3.1. Yntem Bu alma, svire merkezli Wikileaks internet sitesinde yaynlanan ve tm dnyada yank uyandran Amerikan kaynakl belgelerin Trk basnnda nasl ilendiini sylem analizi yntemiyle ortaya koymay amalamaktadr. almada, haber metinlerinin medyann kendi gerekliine dntrlme srecinin belirleyenlerini tespit etmek, anlam ortaya karmak ve metinleri derinlemesine zmlemek amacyla sylem analizi yntemi kullanlmtr. almann teorik
ksmnda da akland gibi ierik ve anlam ideolojinin ifadesinde en ak sylem dzeyidir. Modellerin ve toplumsal temsillerin genel ve zel nermelerin en dorudan bir ekilde sergilenebilmesi burada gerekleir. Temel ideolojiler metin ve konumann eitli yaplarn da etkileyebilir; bir yan cmlecik ya da cmlenin biimi, tartmann ekli, haber yksnn sras, manetin bykl gibi (van Dijk, 2003: 70). Bu balamda almann temel kaygs, gazetelerde sunulan haberlerin kodlama biimlerinin ideolojik olarak dolayma uratld varsaymndan hareketle; ideolojik retimin nasl gerekletirildiini ortaya koymaktr. Birbirinden farkl ynelimlere ve bak alarna sahip gazetelerin, Wikileaks belgelerinin hangi kayglar n plana karak sunduu ve sylemlerin balamlarna ilikin tespitler almann amalar arasndadr. Medya gereklii toplumsal gereklikten farkl olarak sunulmakla birlikte, bu ileyii kavrayabilmek amacyla seilen gazeteler siyasi yelpazenin farkl kollarndan alnm, ideolojik retimlerin hedefleri asndan bu rneklem biimi uygun grlmtr. almada, ele alnan gazeteler araclyla uluslar aras gndemi uzun sre megul eden Amerikan kaynakl belgelerin nasl sunulduuna ilikin ideolojik dolaymn zmlenmesi amalanmaktadr. Bu dorultuda, Cumhuriyet, Zaman ve Hrriyet gazetelerinde her iki olay sonras yaynlanan birer haftalk haberler rneklem grubunu oluturmaktadr. almada yalnzca haberler ele alnm, ke yazlar analize dhil edilmemitir. Her gazeteye de ariv taramas araclyla ulalmtr. ncelemeye alnan gazeteler 1 Aralk 2010 ve 7 Aralk 2010 tarihleri arasndaki Hrriyet, Cumhuriyet ve Zaman gazeteleri olarak belirlenmitir. Farkl ideolojik duruu olan bu gazetelerden Hrriyet merkez gazete olarak, Radikal merkez solu temsilen, Zaman slami sa ideolojiyi temsilen seilmitir. 3.2. Hrriyet Gazetesinin Sylemi 1 Aralk 2010 tarihli Hrriyette birinci sayfadan Hasar Raporu balyla verilen haberde verilen bilgiler olayn duyurulmasna ynelik ifadelerden olumaktadr. Haberin spotunda Kazanan-Kaybeden Kim sorusunun ne karlmas uluslar aras gndeme ilikin kafa karkln ortaya koyar niteliktedir. Bilgi ynlarna ilikin zmlemelerin betimleyici cmlelerle oluturulmas gazetenin sorgulayc bir tasarm oluturduunu gstermektedir. Aklayamazsa altnda kalr balyla yine ilk sayfadan verilen haberde, Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) Genel Bakan Kemal Kldarolunun Babakan Recep Tayyip Erdoana ynelik iddialar yer almaktadr. Babakann svire bankalarnda 8 ayr
hesab olduu ynndeki Wikileaks iddialar Kldarolu tarafndan dile getirilmektedir. Haberin spotunda belgelerin Kldarolu tarafndan didik didik edileceinin vurgulanmas ve Erdoana ynelik aklama yapma ars gazete tarafndan n plana karlan bir tema olarak dikkat ekmektedir. Bylelikle Hrriyet gazetesi, Kldarolunun azndan Babakanla ilgili iddialar gndeme tam ve tartma malzemesi haline getirmitir. ok sayda belge ve iddiann bulunduu Wikileaks kaynaklarndan ne karlan Kldaroluna ait deerlendirmeler, editoryal szgeten geirilerek rtk bir yorumla verilmitir. Ayn gn Hrriyette yaynlanan Yabancdan AKPyi renecek deiliz balkl haber, Milliyeti Hareket Partisi (MHP) Genel Bakan Devlet Bahelinin Wikileaks belgeleriyle ilgili deerlendirmelerinden olumaktadr. Bahelinin ifadelerinden karlarak oluturulan ara balklar Akln bana almal ve Aklama yaplmal eklinde aktarlmtr. Bahelinin aklamalarnda hem internet sitesine hem de Ak Partiye ynelik eletirel bir yaklam gzlemlenmektedir. Ancak haberde, n plana karlan tema Ak Parti hkmetinin olumsuz politikalardr. Bylelikle yaynlanan belgeler ieriklerinden ok hedef ald yaplar asndan ele alnm, MHP lideri Baheli tarafndan da bu ekilde yorumlanmtr. Balkta kullanlan cmle trnaksz ekilde verilerek enformasyon asndan eksiltmeye gidilmi, ifade genelleme araclyla yoruma ak braklmtr. 1 Aralk tarihli bir dier haberde Sanki bir amac var bal kullanlarak Cumhurbakan Abdullah Gln belgelere ilikin deerlendirmeleri ele alnmtr. Haber tematik adan incelendiinde, belgelerin arka plannn sorguland gzlemlenmektedir. Gazete, Gln deerlendirmelerindeki seici ve zenli yapy koruyarak birincil tanmlaycdan oluturulan ierikler yorumsuz olarak sunulmutur. Ara balklar dorudan alntlarla oluturulmu, ierik Cumhurbakannn azndan ve net ifadelerle biimlendirilmitir. Ayn gn gazetede yer alan bir baka haberde ileri Bakan Beir Atalayn belgelerle ilgili deerlendirmelerine yer verilmitir. Tek paragraftan oluan haberde, alt ve st balk kullanlmamtr. Babakann dedii gibi: Bir grelim balkl bu haberde n plana karlan tema Ak Parti hkmetiyle ilgili iddialardr. Atalayn deerlendirmesinde yorumdan kand ve gelimelere gre tavr taknacaklar imas gazete tarafndan bala ekilmitir. Bylelikle haber, Ak Partinin ortaya kan belgelerin ieriklerine dnk kayglar varm izlenimi uyandrmaktadr. 2 Aralk 2010 tarihli Hrriyette Wiki Kavgas balyla aktarlan haber ilk sayfadan verilmitir. Haberin alt bal Babakan Erdoandan Wikileaks fkesi
ifadesidir. Erdoann belgelerde yer alan svire bankalarnda 8 gizli hesab var iddiasna verdii tepki haberde ilenen ana tema olarak gzlemlenmektedir. zellikle kavga vurgusuyla sunulan haber, Erdoann Kldaroluna ynelik tepkisini iermektedir. Spotta spat edemezsen istifa et ve Bu iddiay ispatlayamayan alaktr ifadelerinin alt izilerek, Babakann konuyla ilgili duruu ve kulland ar ifadeler metne yerletirilmitir. Gazete haberin i sayfalardaki devamnda, Erdoann benzer baz iddia sahiplerine gnderme yaparak 1 milyar dolar var diyen Ergenekondan ieride szlerini ne karmtr. Burada zellikle vurgulanmak istenen Babakanla ilgili ortaya atlan iddialarn nasl sonulanddr. Gazete, Babakann szlerinin gzda olarak nitelenebilecei yorumunu dikkate alarak bu kurgulamay yapmay tercih etmitir. Haberin devamnda Babakann yurt d bankalarda hesaplar bulunduu iddialarna verdii sert yant Bir Allah kuruum yok balyla sunulmutur. Babakandan yaplan alntlarla oluturulan haberde, alak, utan duyacaklar, mfteri, frsatlk ve irkinlik gibi kavramlar metin ierisine yerletirilmitir. Haber ilk etapta yorumsuz gibi grnse de, ne karlan balklar ve kavram tercihleri gazetenin egemen yapya uygun bak asna uygun biimde tasarlanmtr. Belgelerin yaynlanmaya balamasyla birlikte gerilen siyasi ortama uygun bir baka bal sayfalarna tayan Hrriyet, CHP liderinden yant st balyla Bize deil Amerikaya hesap sor ifadelerini balk olarak kullanmtr. Babakann saldrgan olduu ynndeki vurgu haberin ana metnini oluturmaktadr. Sklkla imalardan oluan haberde zellikle gze arpan sylem, sindirme, inkr ve tehdittir. Bu ve devam niteliindeki haberlerin ok sayda Wikileaks belgesi arasndan seilerek gazetenin gndemini oluturmas, haberlerin ideolojik yeniden kurgulama srecinin belirleyenlerinden olduunun gstergesidir. Bilinli tercihler ile kurulan cmleler ile haberlerin ideolojik dolaymlama sreci tamamlanmaktadr. Hrriyet gazetesi 3 Aralkta uluslararas iddialarn yan sra hkmeti hedef alan belgelere ilikin yansmalar aktarmaya devam etmitir. MHP Genel Bakan Devlet Bahelinin, Trkiyenin iilerine karlmas olarak nitelendirdii Wikileaks belgeleriyle ilgili grleri haber metninde yer almaktadr. Ak Partiyi tutmak bir vatan grevidir balkl haberde n plana karlan tema, iktidar partisiyle ilgili bir sorunun lke iinde halledilmesi gerektii ynndedir. Haberde ayrca, Ak Partinin madur durumda olduuna dikkat ekilerek, iktidarla mcadelenin bu trden iddialar araclyla deil, demokratik yollarla yaplmas gerektii vurgusu yaplmtr. Haberin bal Ak Parti lehine bir tu-
tum gibi alglansa da, metnin devamnda oluturulan kurgu imalar yoluyla iktidar hedef almaktadr. Ayn gn yaynlanan bir baka haberde, Kldarolunun 2 Aralktaki aklamalarnn devam niteliindedir. CHP Genel Bakan, iktidar kanadndan gelen tepkilere ramen ayn sylemi yinelemekte ve Babakandan banka hesaplaryla ilgili aklama beklemektedir. Gazete, Kldarolunun 2 Aralkta aktarlan ifadelerine neredeyse ayn cmlelerle yer vererek iddialar gndemde tutmaktadr. Bu arada Babakann Ergenekon gndermesine ynelik eletirileri de sayfalarna tayan gazete, Kldarolunun azndan; Babakan aleyhine yaz yazanlar da ieride yatyormu ifadelerini kullanarak muhalefet liderinin sert tutumunu bu szlerle aktarmtr. Bylelikle Hrriyet gazetesi ideolojik duruuna uygun olarak haber metinlerini ift tarafl kurgulamakta ve sylemini bu tartmalar zerinden oluturmaktadr. 4 Aralk itibariyle Wikileaks belgelerine ilikin tartmalar yine ayn eksende srmektedir. CHP liderinin svireden hesab yok yazs al szlerini bala tayan gazete, Kldarolunun aklamalarn geni biimde ele almtr. Haberde zellikle vurgulanmak istenen iddialarn ciddiyeti ve tatmin edici aklama yaplmas gerektiidir. Bu ekilde oluturulan metin, Erdoan hedef alr nitelikte tasarlanm, ara balklar da bu ynde ilenmitir. Ayn gn iinde Babakan Erdoan tarafndan yaplan aklamalar ise bir baka haberin iine yerletirilerek tek cmlede verilmitir. Her iki liderin aklamalarna ayrlan yer ve metinlerin uzunluu dnldnde, muhalif sylemin ne karld aktr. Bu durum gazetenin tarafszlk ilkesini net biimde ihlal ettiini gstermektedir. Gazetenin 5 Aralktaki haber sylemi de bir nceki gnle benzerlik tamaktadr. Ayn sayfada yer alan iki haberden muhalefetin aklamalar st tarafta ve daha byk puntolarla verilmitir. Tematik adan bakldnda, muhalefet kaynakl haberlerin sunum biimi ieriklerin daha nemli olduu dncesini pekitirmeye yneliktir. CHP liderinin Byk gtrn demedik szlerinden oluturulan ana balkta byk gtrn ifadesinin trnak iinde kullanm yorumsamac bir deerlendirme iermektedir. Haberin devamnda Babakan Erdoan ve aklamalarn hedef alr nitelikte deerlendirmeler 4 ayr balkta toplanmtr. Senin sesini keseriz ara bal altnda Kldarolunun ifadeleri tehditkr biimde aktarlmtr. Buna karn, Babakann svire bankalarnda hesaplar olduu iddiasna ynelik aklamalar Olmayan eyin belgesi olmaz balyla verilmitir. Haber; spot, alt ve st balklara yer verilmeksizin ksa bir
metin eklinde sunulmutur. Babakann aklamalarnda n plana karlan iftira sylemidir. 6 Aralk itibariyle CHP Genel Bakan Kldarolunun aklamalarnda, Babakann svire bankalarnda olduu sylenen hesaplara ilikin sulamalar devam etmektedir. Hrriyet gazetesi balk seiminde Kldarolunun Yrein yetiyorsa o yazy al ifadelerini kullanmtr. Haberin konusu Trk kadnna seme ve seilme hakk verilmesinin yldnm olmasna ramen, Babakan Erdoanla ilgili iddialar haberde n plana karlmtr. Bu bilinli seimin yan sra kullanlan kkrtc balk, gazetenin ynelimine dair ipular vermektedir. Aklamalarn devamnda, Onlarn sicili temiz deil, biliyoruz bal kullanlarak eletiri konusu farkl bir konu zerinden yneltilmektedir. Bu haber, byk puntolarla aktarlm ve kadn konusu geri planda braklarak eletirilerin yneldii konu balklar ayr ayr sunulmutur. Bylelikle, haberin iaret ettii konu ile konferansn konusu editrn bilinli mdahalesiyle dolayma uratlmtr. Ayn gn gazetede Wikileaks belgelerine Ak Veyselli yant balyla yer alan Babakan Erdoann ifadeleri ise sayfann eteklerinde ve iki paragraflk boyutla ancak yer bulabilmitir. Erdoann ana muhalefet lideri Kldaroluna verdii yantlardan oluan bu metin, yorumdan uzak bir dille ve sadece durum bildirir nitelikte tasarlanmtr. Haberde spot, ara balk ve alt balk gibi unsurlarn yan sra, fotoraf gibi grsel malzemeler de kullanlmamtr. Metin genel anlamda birincil tanmlayclarn azndan oluturulmutur. 7 Aralk itibariyle Hrriyet gazetesinin Wikileaks belgelerine ilgisinin byk lde azald gzlemlenmektedir. Gazete olayla ilgili ilk sayfada herhangi bir habere yer vermemitir. sayfalarda ise belgelerin uluslar aras yanklarna ilikin gelimelerin iine yerletirilen baz bilgiler ile Trkiyenin birka cmleyle ilendii gzlemlenmektedir. 4.2. Cumhuriyet Gazetesinin Sylemi Cumhuriyet gazetesi, 1 Aralk 2010 tarihinde Wikileaks internet sitesinden yaynlanan gizli belgeler arasndan Babakann kar ilikisi ierisinde olduu iddia edilen ifadeleri bala tamtr. Gizlenen xxxler kim? Balnn yan sra, Yaknlarna kar salyor ve ktidar iddialar yalanlyor ifadeler ara balk olarak seilmitir. Gazete, ana muhalefet partisinin ilk tepkisini ise CHP iddialarn peini brakmayacak balyla sunmutur. Haberde zellikle Erdoann aile ii ilikileri ve partisini hedef alan belgeler n plana karlmtr. Gazetenin Babakan dorudan sulayc bir ynelimi benimsediini aka ortaya koymakta-
dr. sayfalarda kullanlan Arkadalarn kolluyor bal altnda verilen haberde, Babakan Erdoan ile ilgili menfaati, gvensiz, faydac ve karc ifadeler zellikle tercih edilerek, bu ifadelere ilikin belgelerin yer ald metinler habere konu edilmitir. Babakanla ilgili olumsuzluk ieren ok sayda belge zellikle haberde kullanlm ve gazetenin ynelimi ak bir biimde ortaya konmutur. Bu balamda ayn sayfa ierisinde haberin devam niteliindeki bir baka balkta AA haberi vgden grd ifadesi eletirel biimde sunulmutur. Zira haber metninde yer alan cmleler gazetenin ideolojik duruunun gstergesi niteliindedir: Wikileaks Trkiyede Anadolu Ajansnn sansrne takld. Ajans sitedeki kriptolarda yer alan Babakan Erdoann svirede 8 bankada hesab olduu, Tpran satndan kar salad bata olmak zere, hkmeti zorda brakacak birok ayrnty abonelerine gstermedi. Buna karn, Erdoann mkemmeliyeti, ikolik, adil ve merhametli bir yapya sahip olduu ynndeki konumalar ieren kriptolar annda abonelere ulatrld. Yanda basn da Erdoanla ilgili ifadeleri grmedi. Cumhuriyet gazetesi 2 Aralkta manetten verdii haberde, Erdoan Wikileaks iddialarn sayfalarna tayan basn tehdit etti, Kldarolundan yant gecikmedi st balyla dorudan Babakan Erdoan hedef almtr. Haberin ana balnda ise Hesab ABDye sor ifadesi trnak iinde ve ana muhalefet liderinin azndan sunulmutur. Bylelikle gazete, ortaya atlan iddialar Kldarolunun azndan vererek aka sahiplenmektedir. sayfalardaki haberin devamnda Wikileaks belgelerini dedikodu yazmalar olarak deerlendiren Babakandan st kapal tehdit st bal kullanlarak tehdit vurgusu yinelenmitir. Milyar var diyen Silivride balyla verilen haberde, Ergenekon soruturmasna gndermelere yer verilmitir. Babakann stanbul Bykehir Belediye Bakanl dneminde ortaya atlan baz iddia sahiplerinin tutuklu olduu ynndeki aklamalarn aktaran gazete, okuyucuda tehdit alglamasn glendirecek yarglarla metni desteklemitir. Bu balamda gazetenin sylemi iddialarn gerek olduu izlenimi uyandracak biimde Wikileaks belgeleri zerinden kurgulanmtr. 3 Aralkta yaynlanan Kldarolu: Erdoann itiraf balkl haberde iki lider arasndaki tartmalarn yansmalar aktarlmtr. Dikkat ekici olan CHP Genel Bakan Kldarolunun Babakann belgelere ilikin aklamalarna verdii yantn bamsz biimde sunulmu olmasdr. Gazetede Erdoann tepkilerine ilikin herhangi bir haber bulunmazken, Kldarolunun eletirileri sralanmtr. Haber ierisinde, Kldarolunun Babakanla ilgili milyar dolarlk iddialar nedeniyle Ergenekon soruturmas kapsamnda yarglanan yazar
hakknda yapt deerlendirmelerin yan sra, belgelerin yaynlanmas srecinde baz medya organlarnn tutumu da eletirel biimde aktarlmtr. Erdoana sert tepki balyla verilen bir dier haberde, Trkiye Gazeteciler Sendikasndan yaplan aklama yanda basn sylemi erevesinde kurgulanmtr. Bylece, Kldarolunun hkmete yakn yayn yapt iddia edilen medya kurulularna ilikin eletirileri sendikann sylemi araclyla yeniden tasarlanarak sunulmutur. Belge tartmalarna neden olan Kldarolunun aklamalarna 4 Aralkta devam eden gazete, ana muhalefet liderinin Erdoana ynelik arsn gndeme getirmitir. Baykal gibi svireden yaz getir ifadesini bala tayan gazete, CHP eski Genel Bakan Deniz Baykaln gizli hesab olduu ynndeki iddialar karsnda taknd tavra dikkat ekerek, Babakann da sesini ykseltmek yerine benzer biimde hareket edebilecei nerisini aktarmtr. Gazetenin ilk sayfasnda Babakann aklamalarna ilikin herhangi bir haberin bulunmay bilinli kurgunun bir parasdr. Cumhuriyet gazetesinde ayn gn i sayfalarda yer alan bir baka haberde, eski Babakanlardan Necmettin Erbakann hkmete ynelik eletirel deerlendirmeleri yer bulmutur. Tayyip belgelerden yararlanacak ifadesini bala tayan gazete, Erbakann aklamasnda kulland Tayyip Bey nitelemesinde eksiltmeye giderek Bey szcndeki saygnlk vurgusunu bilinli olarak kaldrm ve bylelikle Babakana ynelik duruunu aa vurmutur. Cumhuriyet gazetesi, Wikileaks iddialarna kar Babakan Erdoann tepkisini ftiraya sarlyorlar balyla 5 Aralkta ilk kez net bir biimde vermitir. Belgelerin yaynland gnden itibaren Babakann svirrede banka hesaplar olduu iddialarnn yan sra; aile ve parti ii ilikiler ile karakter analizlerine ynelik belgelere geni biimde yer ayran gazete, Babakann tepkilerini ksa biimde de olsa aktarmtr. Ne var ki haber, rektrlerle ilgili bir toplantda yaplan aklamalar zerinden kurgulanm, i sayfalarda ve hacimsiz biimde sunulmutur. Cumhuriyet gazetesi, CHP lideri Kldarolunun aklamalarn bir baka sayfada ve byk puntolarla aktararak iki lidere ilikin haber yaplanmalarnda bilinli bir ayrma gitmitir. Kldarolu ispat istedi balkl haberde Babakann sicilinin temiz olmad vurgusu dikkat ekmektedir. CHP liderinin ifadelerini dorudan alntlarla aktaran gazete, ayn sayfann alt ksmnda yer alan daha kk hacimli bir baka haberde Ak Parti yneticilerinin Wikileaks belgelerine ilikin tartmalarna yer vermitir. Haberlerin yerletirilme biimleri ve ierik tasarm incelendiinde, muhalefetten yaplan aklamalarn daha ayrntl ve yorumsamac biimde sunulduu grlmektedir. Zira
Konumanza dikkat edin balyla aktarlan son haberde, Ak Parti yneticilerinden gelen aklamalarn yan sra dorudan yorum ieren ifadeler de kullanlmtr. Yorumsayc ifadelerde seilen kelimeler genellikle edilgendir. Bu durum, gazetenin yaplan aklamalara mesafeli durduunu gstermektedir. Cumhuriyet gazetesi, Wikileaks belgelerinde yer alan hkmete ynelik yolsuzluk iddialar konusunda Ak Partili eski bakanlardan Abdllatif enerin aklamasn 6 Aralk tarihli saysnda manetten vererek hkmeti hedef alan yaynlarna devam etmitir. enerin yolsuzluk iddialarna ilikin deerlendirmelerini O bakan benim eklinde manete tayan gazete, enerin ifadelerini dolayl biimde kurgulamasna ramen haber metni net ve keskin cmlelerle oluturulmutur. Benzer yap Kldarolunun aklamalarna ilikin i sayfalarda yer alan bir baka haberde de gzlemlenmektedir. AKPden hesap soracaz baln kullanan gazete, hkmeti hedef alan aklamalarda kulland kurguyu ayn biimde yeniden tasarlam ve iktidar partisinden hesap soracak kurumun Cumhuriyet gazetesi olduu intiba oluturmutur. Babakann Kldarolu ile yaad polemii Klavuzu karga olann bal ile sunan gazete, haberi ana muhalefet liderinin aklamalarndan farkl olarak kstl ve dar bir erevede ilemitir. Betimleyici ifadelerin dikkat ektii haberin st bal Babakan Erdoan Wikileaksteki iddialara Sivastan yant verdi biiminde yorumsuz ve yaln olarak aktarlmtr. Bylelikle gazete, Babakann tepkilerini daha yumuak alglanabilecek ekilde tasarlamtr. Ne var ki haberin slubu nesnellik kstasn karlyor gibi grnse de, haber ana metninin iinde kullanlan ifadeler negatif yoruma aktr. CHPye yklenen Babakan Erdoan trnden ifadeler sz konusu duruma rnek tekil etmektedir. Yklenmek fiilinin sk sk kullanld haberde, sfat kullanm da rtk dille yaplan yorumsamac slubu ele verir niteliktedir. 7 Aralkta Trkiye Partisi lideri Abdllatif ener zerinden Wikileaks tartmalarna devam eden gazete, ener Meclisi ve savclar greve ard st bal ve Wikileaksteki iddialar partide bilmeyen yok ana balyla dolayl biimde srdrd eletirel tutumuna devam etmitir. Haberin temas, belgelerin kolay geitirilemeyecei ve iddialarn tespiti konusunda mecliste aratrma komisyonu kurulmas gereklilii vurgusuyla ekillendirilmitir. Gazetenin belgelerle ilgili her trl eletirel aklamay sayfalarna tamas ve zellikle haberlerin tematik kurgu asndan hedef belirten szcklerle tasarlanmas dikkat ekicidir. CHP Grup Bakanvekili Muharrem ncenin belgelerle ilgili deerlendirmelerine de farkl bir haberde yer veren gazete, CHP svire belgesinde srarl balyla muhalif aklamalar geni biimde sunmay srdrmtr. Bu adan
bakldnda gazetenin dengelilik ve zellikle nesnellik asndan profesyonel habercilik ilkelerini ihlal ettii gzlenmitir. ddialarda CHPli yneticilerin grlerine arlkl lde yer verilmesi, haber ina srecinde ideolojik ynelimin nasl sayfalara tandn ak biimde gstermektedir. 4.3. Zaman Gazetesinin Sylemi Zaman gazetesi 1 Aralkta Wikileaks ile ilgili haberlerinde Cumhurbakan Abdullah Gln aklamalar ile uzman grlerine yer vermeyi tercih etmitir. Gln Bu yaynlarn bir amac var gibi geliyor bana ifadesini ilk sayfaya tayan gazete haberin devamnda, Cumhurbakannn belgelerin aslsz olabilecei ynndeki phelerine ve uluslararas sonularna ynelik kayglarna yer verilmitir. Zira bu sylem Galatasaray niversitesi Uluslar aras likiler Blm retim yesi Prof. Dr. Beril Dedeolunun Cumhurbakan ile ayn yndeki deerlendirmeleri ile birlikte sunularak glendirilmitir. Konuyla ilgili tek muhalif deerlendirme Bar ve Demokrasi Partisi (BDP) kurmaylarnn aklamalarndan oluturulmutur. Partinin Genel Bakan Selahattin Demirtan konuyla ilgili deerlendirmelerini yaln bir dille aktaran gazete, BDPnin Wikileaks olayn aknlk ierisinde karlamadn ve bu durumun nedenlerini Demirtan azndan aktarmtr. 1 Aralkta gazetede, CHP lideri Kldarolu ve Babakan Erdoann herhangi bir aklamamasna yer verilmemitir. Deerlendirmeler daha ok bakan ve muhalefet partilerine ait szclerden oluturulmutur. Ayn gn en dikkat eken yorum MHP lideri Devlet Baheliden gelmi, aklama yorumsuz olarak sunulmutur. Yabanclarn szleriyle hkmeti yarglayamayz bal altnda oluturulan metinde, MHP hkmetin yannda yer alr biimde sunulmutur. Gazetenin 2 Aralktaki nshasnda birinci sayfada Babakann belgelerle ilgili deerlendirmeleri manetten svirede tek kuruum yok, ispatlasnlar bu makamda durmam kyla verilmitir. Spotta Babakan Erdoann belgeler ve iddialarla ilgili magazin diplomasisi nitelemesinin trnak ierisinde kullanlmas bu ifadenin desteklendiini gstermektedir. Haberin devam niteliindeki iki ayr balkta Dileri Bakan Ahmet Davutolu ile CHP lideri Kldarolunun konuya ilikin deerlendirmeleri verilmitir. Kldarolunun belgelerle ilgili iddialara ilikin yorumunu aktaran gazete ana muhalefet partisinden gelen tepkiyi tematik adan geri planda ilemitir. Haberde tematik adan n plana karlan tema, Babakann konuya ilikin deerlendirmeleridir. Babakann aklamalarna ilikin haberin devamnda konunun uluslar aras boyuta tanaca ynndeki aklamalar ne karlmtr. Geni biimde
verilen haberde Babakann iddialara ilikin kesin tutumu ara balklarla gl biimde desteklenmitir. Haber iinde kullanlan kelimeler edilgenlik tamamaktadr. Bu balamda Babakann konuya ilikin deerlendirmelerine muhabir veya editrn de katldn sylemek mmkndr. Bir baka sayfada CHP liderinin belgelerle ilgili deerlendirmeleri, CHP 18 Aralkta kurultaya gidiyor. Listeyi Kldarolu belirleyecek balkl haber ierisinde ayr bir ara balk iinde sunulmutur. Bu anlamda haber balklarnn haber metniyle uyumlu olmas ilkesi ihlal edilmitir. Belgelerle ilgili haber metninde iki lider arasndaki tartma polemik kavramyla tanmlanmtr. Haberin arka plan bilgisi olarak Babakann svirede 8 ayr bankada hesab olduu iddialar verilmitir. Haberde dikkat eken nokta ise Kldarolunun bu iddialar nemsediinin zellikle belirtilmesidir. 3 Aralk 2010 tarihli Zamanda olay yine farkl bir boyuttan ele alarak Dileri kaynaklar zerinden zel bir habere yer verilmitir. Diplomatik iletiim alannda Dilerinin en etkin ismi nitelemesiyle sunulan Naci Korunun aklamalarna ilikin haberde Wikileaks ders oldu, biz de kendimize eki dzen veriyoruz ifadeleri manete tanmtr. Wikileaks olayn genel bir bak asyla deerlendiren gazete konuya gvenlik, uluslar aras ilikiler balamnda yaklamtr. Haberin i sayfalarndaki devam tam sayfa ve soru cevap eklinde aktarlmtr. Haberde daha ok ABDnin yaad gvenlik zafiyeti sonucu ortaya kan belgeler, Trkiye asndan ele alnm ve benzer yndeki muhtemel zafiyetin yaanmamas iin ne tr nlemlerin alnmas gerektii zerinde durulmutur. Gazetenin i sayfasnda Cumhurbakannn konuya ilikin deerlendirmeleri geni bir biimde ele alnmtr. Gln belgelere ilikin deerlendirmelerinde vurgulad Bu tuzaa kimse dmesin, enerjimizi boa harcamalayalm ifadeleri n plana karlmtr. Cumhurbakan Gln zellikle belgelerin hedefinde Trkiye varm gibi gsterildiine dikkat ekmesi ve soukkanl hareket etme ars, haberlerin inasnda Devleti ideolojinin yeniden retildiinin gstergesidir. Yine bir farkl haberde ileri Bakan Beir Atalayn sraili hedef alr yndeki ifadeleri bala tanmtr. te yandan MHP Grup Bakan Vekili Oktay Vuraln yapt Wikileaks mikileakse dnd szleri ksa bir paragrafta verilmitir. Gazetede Kldarolunun ve Bahelinin konuya ilikin deerlendirmelerine yer verilmemitir. 4 Aralk Zaman gazetesinde belgelere ilikin herhangi bir haber birinci sayfada yer almamtr. Ak Parti Genel Bakan Yardmcs Abdlkadir Aksu bakanlnda oluturulan Wikileaks Komisyonu ile ilgili haberi Erdoann hukuk kurmaylar Wikileaks iin mevzuat taryor balyla gndemine getirmitir. Ha-
berde Babakann svire bankalarnda 8 ayr olduu hesab olduu ve Babakann verdii yant tekrarlanmtr. Ayrca kurulan komisyonla ilgili aklayc bilgilere yer verilmitir. Ayn gn yaynlanan bir baka haberde Kldarolunun Askeri Yksek dare Mahkemesinin 3 Generalle ilgili kararna ilikin deerlendirmesine yer veren gazete, Wikileaks ile ilgili aklamalarna da bu haber iinde yer vermitir. Aklamada byk lde eksiltme yoluna giden gazete Kldaroulunun sert ifadelerini yumuatarak vermitir. Trnak iinde verilen Sayn Babakandan isteimiz, eer arzu ederse tabi ki kendi bilecei ey sviredeki bankalara bavurup, herhangi bir hesab olmadna dair yaz almas eklindeki ifade sz konusu yumuatmaya rnek tekil etmektedir. 5 Aralk 2010da tarihli gazetede Babakann Wikileaks deerlendirmesi, Rektrlerle yaplan toplanty konu alan haberin iinde ve tek paragrafla verilmitir. Kldaroluna tepki: Wikileaks belgelerine snmak apszlk balyla sunulan haberde Kldarolunun svireden yaz al eklindeki ifadelerine cevap niteliinde ilenmitir. Haber, balk ve metin uyumu asndan deerlendirildiinde, profesyonel haber normlarnn gz ard edildii gzlenmitir. Buna karn ana muhalefet liderinin Beikta Mustafa Kemal Kltr Merkezinde dzenlenen trende yapt konumaya yer veren gazete, Wikileaks konusuna deinmemitir. Bu anlamda haberde dengelilik ve nesnellik ilkeleri ihlal edilmitir. 6 Aralk tarihli Zamanda Wikileaks konusu srmanetten ilenmitir. Babakann Kldaroluna verdii yantlarn yinelendii haberde Ak Veyselden yaplan alnt spota tanmtr. Haberin devamnn ilendii i sayfadaki balk HLliyiz diye l ykaycssnz vali olamazsnz dediler cmlesidir. Bu anlamda metnin haber ve balk uyumu asndan sorunlu olduunu sylemek mmkndr. Zira haberin ara balnn birinci sayfadan ilenen bu habere tematik adan bakld takdirde n plana karlan anlamn Babakann Kldaroluna yant olduu grlmektedir. Ayn sayfada CHP liderinin bir toplant sonras yapt aklamalara yer verilmesine ramen Wikileaks konusuyla ilgili herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. Burada da gazetenin ak bir ekilde enformasyon eksiltimine gittii ve tarafl davrand grlmektedir. Hkmet lehine yaplan bir baka aklamada Byk Birlik Partisi Genel Bakan Yaln Topunun, Kamay brak, sorumlu ve yapc ol eklindeki k gazetede yer almtr.
7 Aralk tarihli Zamann birinci sayfasnda Wikileaks olayna ilikin herhangi bir haber yer almamtr. Bununla birlikte konuya ilikin i sayfalarda verilen aklama da tek paragraftan olumaktadr. CHP liderinin, Babakana ynelik ifadelerine tepki gsteren Ak Parti Grup Bakan Vekili Nurettin Caniklinin deerlendirmelerini ele alan gazete bu bilgileri, Kldaroluna, PKK ile ban olmadn ispatla denilir mi? balyla vermitir. Haberde iki taraf hedef alan aklamalar birer cmleyle aktarlmtr. Canikli, CHP liderinin SSK genel mdr olduu dnemde yaplan ie almlarn PKK ile balantl olduunu syleyerek, Kldarolunun PKK veya illegal rgtlerle balants var demenin yanl olduunu belirtmitir. Bu anlamda kyaslama yoluyla haberin anlam glendirmeye alrken baln trnak iinde kullanlmas rtk bir katlmn gstergesidir. Haberde yazm kurallarnn ihlali gzetilmese de yer alan ifadeler rtk bir yorum ve katlmn iaretlerini tamaktadr. SONU svire merkezli Wikileaks sitesinden yaynlanan Amerika kaynakl belgelerden yola karak 1 Aralk 20010-7 Aralk 2010 tarihleri arasnda incelenen Hrriyet, Cumhuriyet ve Zaman gazetelerinin, belgelerle ilgili yaklamlarnn farkllk gsterdii tespit edilmitir. Ancak Hrriyet ve Cumhuriyet gazetelerinin, belgelere ilikin yaklamlarnn temelde ayn olduu belirlenmitir. Bu iki gazetenin ana yaklam Wikileaks belgelerinin gereklik pay byktr ve iktidarla ilgili belgelerde geen iddialarn gereklik pay bulunmaktadr eklinde zetlenebilir. Zaman gazetesinin temel yaklam ise Belgelerde yer alan Ak Parti ve Babakana eletirilerin gereklilik pay olmad, iktidarn d politikalarnn belgelerde yaynlanan bilgilerden etkilenmeyecek lde gl olduu eklinde zetlenmektedir. Kltrel almalar Okulu egemen snf ideolojisinin tek para olmadn ve kendiliinden belirlenmediini savunur. Medyann belirli bir zerklii vardr. Egemenler, konumlarn srdrmek ve bu konumu tehdit eden dnceleri ortadan kaldrmak iin medya araclyla mcadele verirler (Shoemaker ve Reese, 2002: 117). Gazetelerde Wikileaks belgelerine ilikin yaynlanan haberlerin tematik incelemesinde, gazetelerin yanlln gsteren bir takm temalarn ne karld gzlenmitir. nemli bulunan temalar, balk ya da spotta verilirken, ideolojilerinin aleyhinde olan baz grleri ise geri plana atarak dladklar tespit edilmitir. Yine gazeteler temel ideolojilerini destekleyen haberleri byk puntolarla ve byk bir alanda ileyerek ideolojilerine uygun bir sylem oluturmulardr. sergilemilerdir.
Hrriyet gazetesi iktidar eletiren bir dille haberlerini sergilese de, belgelerde yaynlanan ifadelerin iftira olduu ynndeki iktidara ait grleri de haber yapmtr. Ancak Cumhuriyet ve Zaman gazeteleri konuyla ilgili incelenen zaman diliminde arkalarna iktidar ve ana muhalefet partilerini alarak taraf habercilii icra etmilerdir. Her iki gazetenin de ideolojik grleri dorultusundaki haberlere ncelik vererek, muhalif grlere yeterli lde yer vermemesi asndan dengeli ve objektif habercilik kurallarn ihlal ettiini sylemek mmkndr. rnein Zaman gazetesinde sk sk Cumhurbakan, Babakan ve diplomatik kaynaklara ilikin aklamalar haber yaplrken, Cumhuriyet gazetesinde yaynlanan haberlerin ounluu ise, Kemal Kldarolunun belgelerle ilgili yapt deerlendirmelerden olumaktadr. almada dikkat eken nemli bir nokta ise baz gnlerde, ayn kaynaktan alnarak oluturulan haberlerde n plana karlan anlamn birbirinden olduka farkl olduudur. Dolaysyla bu durum haber metinlerinin, yaynland gazetenin ideolojik duruu dorultusunda bir takm szgelerden geirilerek yeniden kurguland, ideolojik srecin gstergesidir. Sonu olarak haber aratrmalarnda, egemen sylemlerin haberde yeniden kurulduu gr bu almadan elde edilen bilgilerle dorulanmaktadr.
KAYNAKLAR Alver, Fsun (2009), Kltrel almalarda Medya Metinlerinin Okunmas Srecinde zleyicinin Konumlandrlmas, Terr ve Haber Sylemi, Der: M. eker ve N. T. eker, s. 27-60, stanbul: Literatrk Yaynevi. Atabek, mit (2007), Sylem zmlemesi - Balang Dzeyi in neriler, Medya Metinlerini zmlemek Ankara: Siyasal Kitabevi. Dolta, Dilta (2003), Sylem ve Yazn, Sylem zerine, Der: A. Kocaman 2. Bask, s. 48-55, Ankara: Metu Press. Dursun, iler (2004). Haberde Gerekliin na Edilmesi Ne Demektir?, Haber Hakikat ve ktidar ilikisi, Der: iler Dursun, Kesit Tantm: Ankara, s. 37-67. Hall, Stuart (2005), Anlamlandrma, Temsil, deoloji: Althusser ve Post-Yapsalc Tartmalar, Kitle letiim Kuramlar Der. ve ev: E. Mutlu, s. 359-394, Ankara: topya Yaynevi. Hall, Stuart (2003), Kodlama ve Kodam, Sylem ve deoloji, Der: B. oban ve Z. zarslan, ev: B. oban, s. 309-325, stanbul: Su Yaynlar. Hall, Stuart (1994), Kltr, Medya ve deolojik Etki, Medya, ktidar, deoloji Der., ve ev.: M. Kk, 169-209, Ankara: Ark Yaynevi. nal, Aye (1996), Haberi Okumak, stanbul: Temuin Yaynlar. Kocaman, Ahmet, (2003), Dilbilim Sylemi, Sylem zerine Der: A. Kocaman, s. 111). Ankara: Metu Press. Mills, Sara (2003), Sylem ve deoloji, Sylem ve deoloji: Mitoloji, Din, deoloji, Der: B. oban ve Z. zarslan, ev: N. Ate, s. 113-131, stanbul: Su Yaynlar. Sancar, Serpil (2008), deolojinin Serveni, Ankara: mge Kitabevi. Shoemaker, Pamela ve Reese, S. D. (2002), deolojinin Medya erii zerindeki Etkisi Medya Kltr Siyaset, Der: S. rvan, s. 127-181. Ankara: Alp Yaynevi. Sholle, David. J. (1994). Eletirel almalar: deoloji Teorisinden ktidar/Bilgiye Medya, ktidar, deoloji, Der. ve ev: s. 211-249, Ankara: Ark Yaynlar. Shumway, R. David (1999), Post Yapsalclk ve Popler Kltr Popler Kltr ve ktidar, Der: Nazife Gngr, Ankara: Vadi Yaynlar. Szen, Edibe (1999), Sylem (Belirsizlik, Mbadele, Bilgi/G ve Refleksivite), stanbul: Paradigma Yaynlar. Stevenson, Nick (2008), Medya Kltrleri, ev: G. Orhon ve B. E. Aksoy, Ankara: topya Yaynlar. Der: G. . Atabek ve . Atabek, s. 151-163,
Van Dijk, Teun (1994), Sylemin Yaplar ve ktidarn Yaplar, Medya, ktidar, deoloji, Der. ve ev: M. Kk, s. 271-327, Ankara: Ark Yaynevi. Van Dijk, Teun (2003), Sylem ve deoloji: ok Alanl Bir Yaklam, Sylem ve deoloji: Mitoloji, Din, deoloji, Der: B. oban ve Z. zarslan, ev: N. Ate, s. 13-113, stanbul: Su Yaynlar. Williams, Raymond (1985), Marksizm ve Edebiyat, ev: E. Tarm, stanbul: Adam Yaynlar.
Zeki Arif Ataergin'in Dilkehaveran Makamnda Bestelemi Olduu 2 Eserin Makam, Usl ve Ezgisel Ynden ncelenmesi
An Investigation of Two Musical Pieces Composed in the Dilkeshaveran Mode by Zeki Arif Ataergin in Terms of Mode, Style and Melody
Alper AKDENZ 1 Yusuf AKBULUT 2 ZET Bu almada Trk mziinin en nemli bestekrlarndan Zeki Arif Ataerginin hayat ve musiki gemii ayrntlaryla anlatlmtr. Bestekrn dilkehaveran makamnda bestelemi olduu iki eseri biim, usl ve makam ynnden incelenmitir. ncelenen bu eserler iinde kullanlan dilkehaveran makam ile sistemde anlatlan dilkehaveran makamnn rtmedii gzkmektedir. Ayrca eserler iindeki gekiler, mzik hareketleri ayrntl bir ekilde gsterilmitir. ANAHTAR KELMELER Trk mzii, Zeki Arif Ataergin, Makam, Usl, Beste, ark ABSTRACT In this study the musical history and the life of Zeki Arif Ataergin, one of the most prominent composers of Turkish Music, is presented in detail. two works of the composer, which he composed in dilkeshaveran mode, have been studied in terms of mode, style and melodical. It is seen that the dilkeshaveran mode used in the analyzed pieces of music doesn't match up with the dilkeshaveran mode explained in the system. Besides, the routes and musical movements within the pieces of music were given in detail. KEY WORDS Turkish music, Zeki Arif Ataergin, Mode, Style, Composition, Song.
1 2
r. Gr. S Dilek Sabanc Devlet Konservatuvar Prof. Konya niversitesi Ahmet Keleolu Eitim Fakltesi
GR Gnmz dnyasnda bir topluma ulus olma hakkn veren en nemli olgu, kltrdr. Bu anlamda Trk ulusu Trk kltr olduu iin vardr. (Akbulut 1997:9) Trk ulusunun varln srdrebilmesi ancak ve ancak kendisine ulus olma hakkn veren Trk kltrnn muhafaza edilmesi, gelitirilmesi ve yaatlmasyla mmkndr. (Akbulut 1999:95) Trk kltrnn en nemli unsurlarndan birini Trk mzii oluturur. Trk mziinin en nemli bestekrlarndan birisi de Zeki Arif Ataergindir. Babas Kanuni Hac Arif Bey daha ocuk yanda iken kendisini hemen hemen her toplantya gtrm ve musikimizi yakndan tanmasn istemitir. Zeki Arif Bey bu toplantlarda Tanburi Cemil Bey, Kemeneci Vasilki, Udi Nevres Bey, Hanende Hsameddin Bey, Leon Hancyan, Ahmet Irsoy, Bestenigr Ziya Bey, Hafz Osman gibi zamann nl ustalarn tanm ve musiki zevkini gelitirmitir. Zeki Arif Ataergin bestekrlk zevki itibariyle klsik ekoln inceliklerine ve duyarllklarna sadk kalmtr. Ancak Trk mzii eserlerindeki allagelmi ses perdelerinin yanak dzen seyri Zeki Arifin frtnal duygu leminde bir farkllk ortaya karm, ikili ve l entervallerden beli hatta daha fazla entervaller, klsik musiki zevkini tayan fakat farkl yapda kompozisyonlarn domasna yol amtr. Bestekrmz eserlerini kendi hanere gcne gre bestelemitir; yer yer otuz ikilik nota deerlerini kullanm hatta toplu icralarda eserlerinin icra edilmesi g hale gelmitir. Bunlarn iinde dilkehaveran makamnda bestelemi olduu eserlerin says gze arpmakta ve o dnem iinde dilkehaveran makamn zirveye kard dikkat ekmektedir. Buradan da anlalaca gibi bal bana bir kltr varl olan Trk mzii eserlerinin tamam her ynyle incelenmeli ve repertuarmza yeniden kazandrlmaldr. Bu anlatlanlar gz nne alndnda aratrmamzn problem cmlesini, amacn ve aratrmann yntemini u ekilde oluturabiliriz.
Problem Cmlesi Trk mziinin byk ve nemli bestekrlarndan biri olan Zeki Arif Ataerginin mzik dnyasna kazandrd dilkehaveran makamnda bestelemi olduu eserler mziksel adan hangi zellikleri tamaktadr? Alt Problem Cmleleri 1-Dilkehaveran makam nasl bir mzikal yapya sahiptir? 2-Dilkehaveran eserlerdeki ezgiler nasl bir seyir zelliine sahiptir? 3-Eserlerde dilkehaveran makam nasl kullanlmtr? 4-Ataerginin dilkehaveran eserlerinde nasl bir usl rgs vardr? (Gfte ile usl arasndaki uyum) Aratrmann Amac Bu almann amac, Trk mziinin en nemli bestekrlarndan biri olan Zeki Arif Ataerginin dilkehaveran makamnda besteledii iki eserin, makam ve usl asndan tad zellikleri ortaya koymaktr. Aratrmann Yntemi nce Zeki Arif Ataerginin hayat ve sanat yaamyla ilgili olarak bilgi verilmi, bestelemi olduu dilkehaveran makamndaki eserler bulunmu, bu eserlerin notalar finale programyla yeniden yazlmtr. Daha sonra bu eserlerin formlar hakknda bilgi verilmi, dilkehaveran makamnn nasl kullanld anlatlm, ezgi hareketleri ayrntl olarak incelenmi ve eserlerdeki usl rgs ele alnmtr. 1. ATAERGNN DLKEHAVERAN ESERLERNDE KULLANDII FORMLAR: 1.1. Perev: Farsa pirev nde giden anlamn tar. Perev formu ok eskidir. Baz kaynaklarda, 890950 yllarnda yaam olan Farabiye ait perevden Sultan Veledin (12261312) iki perevinden bahsedilmekteyse de kaynaklarda en eski perev olarak Sultan II. Bayezidin (14501512) sekiz perevi olduu yazldr. (Yavaca 2002:45) Saz eserlerinde en byk form perevdir. Trk mziinde fasl ad verilen takmda ilk olarak daima perev icra edilir. Klsik fasl; perev, beste, ar semai, ark, yrk semai ve saz semaisi olarak sralanr.
Perevler, hane ad verilen blmlerden yaplmlardr. ou zaman drt haneden meydana gelir. Her hanenin sonunda teslim ad verilen bir blm bulunur. Perevler byk usllerle yaplmlardr. Eski baz perevlerin haneli olduu grlmtr. Ancak bu tr perevler tutulmam ve terk edilmitir. Ayrca teslimi olmayan perevlere de rastlanlmtr. Teslimi bulunmayan perevlerin ilk haneleri teslim yerine alnm olup; bu trde, haneli perevler gibi ilgi toplamamtr. Bilhassa gnmzde rastlanlan bir icra tarz vardr. Perevler drt haneli ve usllerinin byk olmalar nedeniyle olduka uzundurlar. Bu nedenle birinci hane alnr, buna teslim eklenerek giri tamamlanr. Sonra programa geilir. Drt hane ve teslimleri tamam olarak alnan perevler genellikle mstakil alnan saz eserlerinde, konserlerde olur. Belirli sresi olan bir fasl, bir koro veya bir solistin programndan nce drt haneli perevler alnmaz. Bir hane-bir teslimden sonra ikinci esere geilir. Bir hanenin sonunda teslime geilecek yerde "gl" bulunur. Teslim ise makamn bitii olduundan "durak" perdesi ile son bulur. (www.turkmusikisi.com) 1.2. Saz semaisi Trk mziinin mruf saz eseri formudur. Vaktiyle ar ve yrk semailere beste semaisi, buna mukabil yrk semai - ve daha muahharen - Aksak semai gibi semai usulleri ile bestelenen pereve de saz semai denilirdi. (ztuna 1976:212) Saz eserleri formunun ikinci nemli tr saz semaileridir. Bu tr eserler de perevler gibi bir makam iin bestelenir. Saz semaileri, faslarn en sonunda alnan canl musiki paralardr. Klsik yaplan, yine drt haneden olumu olup mlazimeleri ve teslimleri vardr. Genelde ilk hane ve teslimler aksak semai usul ile llr, drdnc hane ou zaman yrk semai veya semai, ya da curcuna usulnde bestelenir. Drdnc hanede devrihind, devri turan, yrk aksak vb. kullanld grlmektedir. Bu formun saz semaisi ismini alnda bnyesinde farkl usullerin giriiyle renklilik kazanmasnn rol vardr. Saz semailerin az da olsa bir ksmnda, drdnc hanede usl deiiklii yaplmamtr. Yine saz semailerinde ana usl olan aksak semai yerine sengin semai, yrk aksak ve hatta curcuna usulnn kullanld eserlere rastlamaktayz. (Yavaca 2002:64)
Geleneksel ezgi anlay iinde ve fasllarn sonunda seslendirilmek zere yazlan saz semailerine fasl saz semai, dinleti amacyla bestelenmilere de konser saz semai denilmitir. (Akdou 1996:293) 1.3. Beste Beste szcnn Trke karl balanmtr. Besteler, klasik Trk mziinde, byk formdaki eserler arasnda kr dan sonra gelen bir biimdir. Fasl sralannda da kr takip eder. Eer icra edilen makamda kr yoksa perev den sonra en bata yer alr. Gfteleri divan edebiyatnn gazel tarznda yazlm iirlerinden seilmi drt msradan oluan, ou zaman ika (anlamsz) ve lfz (anlaml) terennmlerle donatlm byk usllerle llen bir kompozisyon eklidir. Bestelerin murabba ve nak olmak zere iki tr vardr. (Yavaca 2002:474) 1.4. Murabba Beste Murabba besteler drt msral olduundan ekenar drtgen karl murabba adn alr. Bu tr besteler drt haneden oluur. Her hanenin sonunda terennm vardr. Says az da olsa terennmsz bestelere de rastlanmaktadr. O halde murabba besteleri terennml ve terennmsz olmak zere ikiye ayrmak mmkndr. (Yavaca 2002:475) 1.5. Nak Beste Bu tr bestelerde kurulu genellikle iki hanedir. Birinci hanede, drt msral iirin bir ve ikinci msralarna bal terennm yer alr. kinci hanede ise ve drdnc msralar terennme balanp karara gider. Bu tarzda genellikle msralar ksa, terennmler ise renkli, ssl ve uzun tutulur. Baz nak bestelerde iki msra ile yetinilir. Birinci msradan sonra uzun ve karara giden bir terennm yer alr. Miyan hanede ise ikinci msra sylenir, onu da son karara giden uzun bir terennm takip eder. Baz nak besteler vardr ki ufak da olsa yap deiiklikleri gsterirler. (Yavaca 2002:489) Bunun yannda, fasl ya da takm iinde seslendirilecek beste saysnn iki olmas durumunda hz asndan daha ar olana I. beste, dierine 2. beste denilmesi de tr belirtmeye ynelik deildir. (Akdou 1996:295) 1.6.ark Trk musikisinde kk formdaki eserlerin en nemlisidir. Divan edebiyatnda, gazel, kaside, mesnevi, rubai, mstezad gibi allagelmi iir biimlerinin dnda, Lle Devri airi Nedim ark ad altnda bir iir biimi kazandrd. Trk musikisinin her formuyla dorua kt ve halk etkiledii, dolaysyla Nedim gibi bir airinde bu etkinin dnda kalmayaca aikard. 17. yzylda bestelenmi olan arklardan hemen hi-
biri zamanmza intikal etmemitir. 18. yzyldan bu yana gitgide ilgi gren ve kk usllerle llen ark formu Trk musikisi repertuarnn en byk ksmn ierir. Eski ve yeni arklarn says yirmi binin stndedir. (Yavaca 2002:123124) ark formunda bestelemek iin ele alnan gfteler genellikle 4 msraldr. Besteciler gftenin 1. msras iin bir mzik cmlesi, 2. msras iin baka bir mzik cmlesi, 3. msras iin daha farkl bir mzik cmlesi ve 4. msras iinse 2. msrada kullandklar mzik cmlesini kullanmlardr. Klasik Trk mzii literatrnde 1. mzik cmlesine zemin, 2. mzik cmlesine nakarat, 3. mzik cmlesine meyan ve 4. mzik cmlesine yine nakarat denir. Buna gre ark formu: Zemin + Nakarat + Meyan + Nakarat eklinde olur. (Akbulut 1990:1213) 2. DLKEHAVERAN MAKAMININ MZKAL KLM 2.1. Nsr Abdlbki Dedeye Gre Dilkehvern Makam: Hseyni yapmaya balayp rk (eklinde) karar verir. Bu bileimin bizden ncekilerin gecikenleri tarafndan yaplm olmas daha uygun grlmtr. (Tura 2006:59) 2.2. Hseyin Sdetdin Arele Gre Dilkehvern Makam: Hseyni ve rak makamlarnn birbirine eklenmesiyle yaplmtr ve inicidir. Notas yazlrken donanma si koma bemol ile fa bakiye diyezi iaretleri konulur. Dilkehvern makamn terkip eden dizileri karlatralm:
Dilkehvern makamnn seyri: Hseyni dizisinde gezinildikten sonra ortak sesler vastasyla rak dizisine geilerek rak perdesinde karar verilir. Bu ereve iinde baka geici gekilerin yaplmasna mani yoktur. (Akdou 1993:169,170)
2.3. M.Ekrem Karadenize Gre Dilkehvern Makam: Bu makam hseyni ve arak makamlarnn birlemesinden meydana gelmitir. Neva ne hseyni perdesinden terennme balar, hseyni makamn icra ettikten sonra rast perdesine inip buradan arak makamna geer ve ksaca bu makamn da seyrini icra edip rak perdesinde karar verir. (Karadeniz 1982:125) 2.4. eref akara Gre Dilkehvern Makam: Makamn dizisi dgh perdesindeki hseyni makam dizisine rak perdesindeki segh drtlsnn eklenmesi ile olumutur. zerinde uak drtls ile yarm karar verilen birinci derecede gl hseyni dizisinin gls olan hseyni perdesidir. kinci derecede gl hseyni dizisinin dura ve rak perdesindeki segh dizisinin gls olan dgh perdesidir. (akar 2004:141)
2.5.smail Hakk zkana Gre Dilkehvern Makam: Yerinde hseyni makam dizisi ile rak perdesindeki segh drtlsnn veya rak makam dizisinin bir ksmnn birbirine eklenmesinden meydana gelmitir.
Gls: Hseyni makamnn gls olan hseyni perdesidir. Yarm karar uak enisiyle bu perdede yaplr. Yerindeki hseyni dizisinin karar perdesi olan dgh perdesi de ikinci mertebe gl gibi kullanlr ve nemlidir. Asma Karar Perdeleri: Dilkehvern makamn meydana getiren dizilerden biri hseyni makam dizisidir ve bu makamn iinde ok nemli bir yer tutar. Bu bakmdan hseyni makamndaki asma kararlar aynen dilkehvern makamnda da kullanlr. Seyir: Mutlaka yerindeki hseyni dizisi ile aynen hseyni makamnda olduu gibi gl civarndan seyre balanr. Diziyi meydana getiren enilerde kark gezinildikten sonra, gl hseyni perdesinde uak enisiyle yarm karar yaplr. Bu arada gereken yerlerde gerekli asma kararlar da gsterilir. Nihayet yine kark gezildikten sonra rak perdesindeki segh drtlsne geilir ve rak perdesinde enisiyle yedenli tam karar yaplr. (zkan 1998:467)
Dilkehvern Makam Dizileri
2.6.Hzr bin Abdullahn Kitb- Musikisinde Bedr-i Dilad da Edvr- Makamat simli Manzum Eserinde Dilkehvern Makam: Hseyni gze ede, ine, rak evinde karar ede. (Kutlu 2000:260, 261)
3.DLKEHAVERAN ESERLERN MAKAM VE GEK BAKIMINDAN TAHLL 3.1. Kim grse seni simli Eserin Tahlili 3.1.1. Eserin Zemin Blmnn Tahlili (A)
Eserin zemin blmne hseyni perdesi civarndan balanm ve neva perdesinde buselikli bir seyir izlenmitir. Bu seyrin ardndan yerinde niabur geki olarak kullanlm ve hseyni perdesinde asma kal yaplmtr. 3.1.2. Eserin Nakarat Blmnn Tahlili (B)
Eserin nakarat blmnde gerdaniye ve dgh perdeleri arasnda seyir devam etmektedir. Hseynide uakl, nevada buselikli asma kallar yaplm karara doru ini melodileri grlmtr. Karara giderken rak perdesinde segh enisi kullanlmtr..
3.1.3. Eserin Meyan Blmnn Tahlili (C)
Eserin meyan blmnde ev perdesi zerinde seghl a yaplmtr. Sonraki lde ev perdesi zerindeki segh enisi yerini niabur enisine ve neva perdesi zerindeki buselik enisine brakmtr. 3.2. Gnl sevda seline kaplma sakn simli Eserin Tahlili 3.2.1. Eserin Zemin Blmnn Tahlili (A)
Hseyni civarndan seyre balanmtr ve hseynide uakl kallar yaplmtr. Ardndan evte srarl bir kal gsterilip neva perdesinde yarm yedenli rastl kal yaplmtr. Zemin blmnn birinci dolabnda dgh perdesinde hseyni belisi gsterilmitir.
3.2.2. Eserin Nakarat Blmnn Tahlili (B)
Eserin nakarat ksmna muhayyer perdesi civarndan balanm ve neva perdesinde buselik enisi oluturulmutur. Sonraki lde dgh perdesinde uakl kal grlmektedir. Dgh perdesindeki bu kaltan sonra makamn karar olan rak perdesinde segh enisiyle karar verilmitir. 3.2.3. Eserin Meyan Blmnn Tahlili (C)
Eserin meyan blmne ev de seghl girilmi, ev de mstear yaplm ve tekrar ev de segh enisiyle nim hicaz perdesinde kalnmtr. Bu kaln ardndan muhayyer perdesi civarndan tiz nevaya kadar bir k seyredilmi ve
muhayyer perdesinde yarm yedenli buselik enisi kullanlmtr. Daha sonra neva perdesinde rastl, hseyni perdesinde uakl kal yaplmtr. 4.DLKEHAVERAN ESERLERN USL RGS Dilkehaveran ark Sengin Semai
4.1. Sengin Semai uslndeki dilkehveran arknn usl rgs: Sengin Semai uslndeki eserlerde her lde 6 zaman vardr. Gftenin her msra 4 l boyunca devam etmektedir. Her ldeki bu 6 zaman bestekra gre 1 \ 1 \ 1 \ 1 \ 2 eklinde blnmektedir.
Dilkehaveran ark Curcuna
4.2. Curcuna uslndeki dilkehveran arknn usl rgs: Curcuna uslndeki eserlerde her lde 10 zaman vardr. Gftenin her msra 6 l boyunca devam etmektedir. Her ldeki bu 10 zaman bestekra gre 2 \ 1 \ 2 \ 2 \ 2 \ 1, 2 \ 1 \ 2 \ 2 \ 1 \ 1 \1 veya 2 \ 2\ 1 \ 2 \ 2 \ 1 eklinde blnmektedir.
5. SONU VE NERLER 5.1. Sonu Zeki Arif Ataerginin iki adet dilkehaveran makamndaki eserinin incelenmesi sonunda varlan sonular unlardr: 1- Trk mziinin en gzel ve en etkili makamlarndan birisi de dilkehaveran makamdr. Bu makam en ok kullanan bestecinin Zeki Arif Ataergin olduu rahatlkla sylenebilir. Unutulmaya yz tutmu olan bu gzide makamn Zeki Arif Ataergin tarafndan nasl kullanld bestelemi olduu iki eseri incelenerek ortaya konulmutur. 2- Zeki Arif Ataerginin dilkehaveran makamnda ark formundaki eserleri usl rgs asndan incelenmi, geleneksel usl kullanmna tam anlamyla bal kald tespit edilmitir. Kullanlan btn usller kalplaryla verilmi ve altna gfteleri yerletirilmitir. Burada usl ve gftenin kusursuz olduu grlmektedir. 3- Eserlerde kullanlan dilkehaveran makam, sistemde anlatlan dilkehaveran makamyla rtmedii gzkmektedir. Ayrca eserler iindeki gekiler, mzik hareketleri ayrntl bir ekilde gsterilmitir. 4- Dilkehaveran eserlerin iindeki gekiler ile sistemde anlatlan dilkehaveran makamnda kullanlan gekiler arasnda farkllklar grlmektedir. 5.2. neriler 1- Trk mzii geleneinde gnmze kadar gelmi eserlerin notalar gzden geirilmeli, yanllklar konuya hakim olan kiiler tarafndan dzeltilmeli ve mmknse notalar bilgisayar ortamnda finale programnda yeniden yazlmaldr. Bu, eserlerin daha iyi okunmasn salayacaktr. 2- Trk mzii geleneinde eser vermi btn bestecilerin eserleri ayn yntemle incelenmeli ve analizleri yaplmaldr. 3- Lisansst eitimi dzeyinde yaplan bu tr almalarn bir fihristi hazrlanmaldr.
KAYNAKLAR AKBULUT, Y., 1990, Klasik Trk Mzii ark Formunda Usl-Aruz Vezni likisi, S.. Fen Bilimleri Enstits, Konya. (Yaynlanm Sanatta Yeterlik Tezi) AKBULUT, Y., 1997, Tekerlemelerin Mziksel zellikleri, V. Milletler Aras Trk Halk Kltr Kongresi, Halk Mzii, Oyun, Tiyatro, Elence Seksiyon Bildirileri, Ankara. AKBULUT, Y., 1999, Osmanllarda Mzik, Seluk niversitesi Uluslar Aras Kuruluunun 700. Yl Dnmnde Btn Ynleriyle Osmanl Devleti Kongresi Bildirileri, Konya. AKDOU, O., 1993, Hseyin Sdedin AREL Trk Msksi Nazariyat Dersleri, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara. AKDOU, O., 1996, Trk Mziinde Trler Ve Biimler, Ege niversitesi Basmevi, zmir. AKAR, .., 2004, Trk Mzii Teorisi Ve Makamlar, 4. Akam Sanat Okulu Matbaas, stanbul. KARADENZ, M.E., 1982, Trk Musikisinin Nazariye Ve Esaslar, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara. KUTLU, Y.F., 2000, Trk Musikisinde Makamlar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul.. ZKAN, .H., 1998, Trk Musikisi Nazariyat Ve Usulleri, zener Matbaas, stanbul. ZTUNA, Y., 1976, Trk Musikisi Ansiklopedisi, Milli Eitim Yaynevi, stanbul.. TURA, Y., 2006, Tedkk Tahkk, Ayhan Matbaas, stanbul. YAVAA, A., zel Arivi stanbul. YAVAA, A., 2002, Trk Musikisinde Kompozisyon ve Beste Biimleri, Trk Kltrne Hizmet Vakf, stanbul. (www.turkmusikisi.com)
Trk Musikisinde Nazariyatlara ve Bestekrlara Gre argh Makamnn Karlatrlmas

The Comparation of the argh Makam in Turkish Music between Theorests and Composers
Aycan ZMEN * Mine RDEN ** ZET Bu aratrmann amac Trk musikisi nazariyatlarnn ortaya koymu olduklar nazariyat kitaplarndaki argh makam tanmlar ile bestekrlar tarafndan yaplan eserlerdeki argh makamnn ileniini-kullanmn- bilimsel bir gereklie dayandrarak belirlemektir. Bu ama dorultusunda, argh makamnn tarifini yapan farkl kaynaklardan yararlanlm ve otuz yedi adet eitli formlarda eser incelenmitir. Bu kaynaklarla seilen otuz alt eser arasnda makam dizisinin ve gekilerin kullanm adna doru orantl olup olmad tespit edilmeye allmtr. Aratrma betimsel yntemlerle yaplm, ierik analizi yntemi kullanlmtr. nce makam ve seyir kavramlarna deinilmitir. Ardndan aratrma iin ncelikle saz ve szl olarak eitli formlarda otuz yedi eser belirlenmi, makamn kiileri sonuca kolay ulatrabilecek ksmlar (1.Hane, mlazime, teslim, zemin, nakarat gibi) gz nne alnarak incelenmitir. Aratrma, incelenen eserlerin sonularna gre argh makam tanmnn standartlamasna kaynak olacak niteliktedir. Bugn Trk mzii eitimi Arel-Ezgi sistemi ile verilmektedir. Bu sistemin kulland argh dizisi tezimizde birinci nevi argh makam ile akladmz makam dizisidir. ANAHTAR KELMELER Trk mzii, Makam, argh. ABSTRACT The purpose of study is to define the study on the usage of argh makam in the works whether the definition by theorists and the usage by composer overlaps in term of usage and study. Fort this purpose different sources cntain the definition of argh and Works n different forms have been examined among the selected wokrs and makam, scale usage, shifting and usages were tried to be determined whether they are proportional or not.
* **
Yrd. Do. Dr., Konya niversitesi Ahmet Keleolu Eitim Fakltesi S Dilek Sabanc Devlet Konservatuar
First makam and then imporvisation terms have been evaluated, then 37 works have been defined in different forms as verbal and instrumental considering More original parts of makam tahat is to which will enable us to reach the conclusion easily have been examined (1. Hane, mlazime, teslim, zemin, nakarat vb.). The research, according to the results of the examined works has the quality of a source in the standardization of the definition of argh makam. Today the education of Turkish music is given though Arel-Ezgi system the argah makam which this system use is the scala expressed by the first Nevi argah makam. KEY WORDS Turkish Music, Makam, argh.
GR NAZARYATILARA GRE ARGH MAKAMI TANIMLARI Arel-Ezgi sisteminin, argh makamnn yapsna ilikin olarak 20. Yzyln ilk eyreinde ortaya att gr ve yorumlar ile sistemci okulun yzlerce sene evvel tespit edip uygulad gr ve yorumlar arasnda elikiler bulunduu grlmektedir (Kutlu, 2000:145). Sistemci Okulda argh Makam Farabi, Safiyddin ve Mergi ile birbirini tamamlayan ve Trk musikisinde sistemci okul olarak bilinen dnemde argh hakknda gnmze k tutacak, daha dorusu Arel-Ezgi tavrna yardmc olacak, kesin ve teferruatl bir malmat yoktur(Erguner, 2003:168). argh, sistemci okulda (Urmevi-Meragal sistemi) bugnk terminoloji ve gre gre rast drtls olarak tanmlanan ekilde, dier baz makamlarn terkip edilmelerinde kullanlmtr. Hzr bin Abdullahta argh makamnn tarifi bulunmamaktadr. ada olan Diladda ise nazm yolu ile argh evinden gz ile rast evinde karar ide diye tarif edilmektedir. II. Sultan Bayezid Han dneminde, Ldikli Mehmet elebide de makamn tarifine ilikin bir ebced notas yer almamtr. IV. Sultan Mehmed Han dnemi balaynca, gfte mecmualarnda arghn bir makam olarak tantlmas ile bu makamdan bestelenmi eserlerin gftelerinin de verilmeye baland grlmektedir. argh makamnda bestelenen az sayda eserin ou zamann tahribat ve notaszlk yznden bugne kadar gelememitir. Bu itibarla, eser says yok denecek kadar azdr. 15. yy. nazariyatlarndan Kadzde Tirev argh makamn yle aklamtr: argh oldur ki czi zengle ola nevihir kend hnesinden hd dimi idik ki segh hanesi stnde olur kend hnesinden gze idb aa gidib segh ve dgh ve rast hnelerin seyr idb yine kend hnesine kar kend hnesinden yukaru zengle in pengh hnesi argh hnesine karb olmud ol perdeye urayb (sab=re bemol perdesi) andan yukar hseyni hnelerin seyr idb gelb yine kend hnesinde karr eder. arghn gz ve karrgh yine kend hnesidir.(Erguner, 2003: 169).
Kantemirolunun ada olan Kutb-i Nayi eyh Osman Dedenin elimizde bulunan argh perev ve argh ayin-i erfi incelendiinde Osman Dede, Kantemirolunun aksine, sabl argh makamn kulland grlyor. Bylece bu iki bestekr ile mzikolog arasnda bir eliki ile karlalyor. Kutb-i Nayi eyh Osman Dedenin anlayyla eskiye nazaran deiik bir yap gsteren makam, zamanmzn aratrmacs Owen Wrightnda syledii ekilde, argh perdesinde bir hicaz dizisi gekisiyle, hatta sab makam ile birleerek deimitir.
argh makamna en eski rnek olarak (szl eserler iin), Kutb-i Nayi eyh Osman Dedenin argh Ayin-i erifi verilebilir. Osman Dede, Kantemiroludan balayp gnmze kadar gelen; argh makam seyir sahas dar makamdr grnn aksine, bu makam geki hakkn fazla kullanmadan geni ve anlaml musiki cmleleri ile eserinde uygulamtr. Sadece bu makamdan ayin ve perev bestelemekle yetinmeyen Osman Dede, makam nazari yn ile de ele alm, kendisine kadar olan edvarlardaki on iki makam listesine sadk kalmayarak, argh makamna on iki makam arasnda 4. srada yer vermitir. Eski bestekrlarmz, Lale devrine gelinceye kadar, argh makamn daha ok Sabsz kullanmay uygun grm, seghl olarak makamn aslna uygun eserler vermilerdir (Kutlu 2000:146). Lle Devrinde ve sonraki dnemlerden bestelenen argh eserlerde ise, sab makamnn kullan artm, sabsz argh makam kullanlmaz olmutur. Bunun en gzel rneini Kutb-i Nayi eyh Osman Dedenin eserlerinde grlmektedir. 18.yy.da, Osman Dedenin torunu Side Hanmn olu ve III. Selim Dneminin byk mzikologu Abdlbaki Nasr Dede, byk dedesinin izinden ayrlmam, makam 48. terkip olarak ele alm ve yle aklamtr: Acem ve gerdaniyeden ve muhayyer perdesinde ziyade seyir eyler, sab aaze idp, argh perdesinde karar eder. Ve bunda cemin ittifak vardr.
Nasr Dede, argh makam ile seyre girip rak karar edince de bestenigr makamnn meydana geldiini ve bu makamn Seyd ile balayp Kemn Hzr Aa ile sona eren Mteahhirin (sonrakiler) dneminin meydana getirdiini syler (Erguner,2003:170).
III. Selim Dneminde ve bu dnemden sonra, argh makamndan ve ldini eserlerin bestelenmeleri biraz daha azalm, bestekrlar balarna bir felaket gelir korkusuyla argh makamn adeta terk etmilerdir. 20. yzyln balarnda Muallim smail Hakk Bey ile ada neyzen Ali Rza Beye gelinceye kadar bir tarafa braklan makam, bu iki bestekr tarafndan tekrar ele alnm, klasik formda eserler bestelenmitir (Kutlu, 2000:147). Rauf Yekta Bey sisteminde argh Makam Rauf Yekta Beyin ana dizi olarak kabul ettii dizinin Arel-Ezgi sistemindeki grnm aadaki gibidir.
Yekta Bey, Arel-Ezgi sisteminde yer alan segh perdesiyle ev perdesinin doal sesler olduklarn iddia etmekte olduu iin kendi nota yazmnda segh ve ev perdelerine arza iareti koymamtr. O tarihlerde do perdesi zerinde rast dizisi olarak ifade edilen sistem; Rauf Yektann lmnden sonra, yine do perdesinde karar kld fakat bu sefer batnn do majr dizisi, Rauf Yektann tabiriyle arzal dizisini aynen kabul etti ve bu dizinin ismini argh dizisi olarak tescil etti.
Daha sonra bu varsaym sistemi iinde Trk musikisi notasyonu, icras ve nazariyat ifade edilmeye baland. Yani ilk nce nazariyat tespit edilmi sonra mevcut olan musiki bu sisteme uygulanmtr. Ancak yaplan bu tatbikat, zellikle icrada baz nemli rahatszlklar yaratmtr. Btn bunlara ramen son dnemde ortaya atlan; argh makam Trk musikisinin esas dizisidir; nasl Bat musikisinde do majr esas dizi ise, bizde de Pisagor dizisinin argh perdesindeki tatbik olan argh makam esas dizidir gr hkim olmutur. Arel- Dr. Ezgi sisteminde argh Makam 20. yzyln iki byk mzikologu sistemlerinin ana hatlarn kurup tespit ederken felsefelerine uygun den bir ana dizi bulmak ihtiyacn duymu, bu i iin sistemci okulun rast makam dizisini uygun bulmamlardr. Bu itibarla, arzasz seslerden oluan bir dizinin ana dizi olarak seilmesi, bunun iinde Pisagorun (Pisagor, Pythagoras) do dizisinin kullanlmas en isabetli ve uygun olandr. Bu gr ve dnceden hareketle, Pisagorun do dizisini semiler, bu dizi kaba arghtan balad iin adn argh makam dizisi olarak deitirmilerdir (Kutlu, 2000: 147).
Arel ve Ezgi bu diziyi eski argh makam ile karlatrarak ikisi arasnda bir yaknlk kurmay dnm, asl argh makamndan bestelenen baz eserlerin Saba almadan bestelendiklerini grdkleri iin do dizisinin argh makam olarak kullanlmasnda ve tantlmasnda bir saknca olamayaca kanaatine varmlardr. Fakat asl argh makamnda segh perdesi makamn bnyesi iinde yer aldndan bu perdenin kaldrlarak yerine buselik perdesinin konulmasn teknik ynden uygun ve zaruri grmlerdir (Kutlu, 2000: 148).
Arel-Dr. Ezgi sistemince musikimiz literatrne bu ekli ile bildirilen argh makam, baz mzikologlarn itirazna sebep olmutur. Bu itirazlardan biri, M. Ekrem Karadenizdir. Trk Musikisinin Nazariye ve Esaslar adl kitabnda M. Ekrem Karadeniz konuyu yle ifade etmektedir: Dr. Ezginin eserindeki argh ana skalas da Pisagorun kullansz, hatal kromatik skalasndan baka bir ey deildir. Esasen kendisi de bu skalas ile bestelenmi argh bir rnek koyamam, ancak sahibi belli deil kayd ile tek haneden ibaret bir perevi delil olarak gstermitir. Bu perev zerinde yaptmz inceleme, bu parann kendisi tarafndan rast veya mahur makamnn skalasna uyularak hazrlandktan sonra drtl bir transpozisyonla argh perdesine nakledildii ihtimalini ortaya koymaktadr. Zira ana skala olarak ne srlen bu skala ile bestelenmi hi tek esere rastlanmamtr. kinci bir itirazda Prof. Yaln Turadan gelmitir: Trk musikisindeki asl argh makamnn Arel ile Ezginin argh arasnda, adndan baka mterek bir yn yok gibidir. Zaten pek az kullanlmtr. Eski nazariye kitaplar bir numaral cins, makam ve dizi olarak uak cinsini ve dizisini alrlar. Sonralar, rast makam ana makam saylm ve yakn zamanlara kadar da bu anlay devam ede gelmitir. Gnmzde de pek ok musikiinasn gr ayn istikamettedir. Arel ve Dr. Ezginin ana dizi diye ileri srdkleri argh dizisi ise, Pisagor sistemine gre kurulmu bir do dizisinden ibarettir. Bu ekli ile Arel ve Ezgiden nce Trk musikisinde asla kullanlmamtr. Btn bu abalarna ramen, Arel ve Ezgi, bu szde makama ait bir tek doru drst rnek verememilerdir (Kutlu, 2000: 149). Hseyin Sadettin Arele gre argh Makam Tanm argh makam kcdr. Dizisi 1+I eklindedir; yani argh belisinin tiz tarafna bir argh drtlsnn eklenmek suretiyle yaplmtr. Dizinin aralklar pestten tize doru T T B T +T T B ve tizden peste doru B T T + T T B T tertibinde sralanmtr. Beli ile drtlnn birletii yerde bulunan ses (beinci derece) gl vazifesini makamn asl mevkii argh perdesidir. argh makamnn notas yazlrken donanma hibir iaret konulmaz. argh makamnn dizisi udur:
Notada izgilerle gsterildii gibi, bu dizide niseb-i erifede dokuz tanesi vardr: bir tane tam sekizli, drt tane tam beli, drt tane tam drtl. Ekrem Karadenize gre argh Makam Tanm Giri Ve Karar: ounlukla argh perdesinden terennmle balar ve argh perdesinde karar verir. Iskalas: Bu makam k ve inite iki skala kullanr. Nota yazlrken eserin ba tarafna sab, hisrek perdelerine mahsus olan bemol iaretlerini koymak, dik ehnaz perdesini ise sras geldike buna mahsus bemol iareti ile gstermek uygun olur. k Iskalas Perdenin Ad argh Sab Hisrek Acem Gerdaniye Dik ehnaz Tiz Segh Tiz argh ni Iskalas Perdenin Ad argh Sab Hisrek Acem Gerdaniye Muhayyer Tiz Segh Tiz argh 1 1 1/2 1 1 1 1/2 Aralklar Senti 0 1600 3400 4400 6200 8000 9600 10600 Frekans 1 1,110 1,250 1,333 1,500 1,687 1,875 2 1 1 1/2 1 1 1 1/2 Aralklar Senti 0 1600 3400 4400 6200 7800 9600 10600 Frekans 1 1,110 1,250 1,333 1,500 1,667 1,875 2
Seyir ve eni: argh veya skalann uygun bir baka perdesinden terennme balayarak sab, hisrek, acem, gerdaniye ve dik ehnaz perdelerini kullanarak tiz segh ve bazen tiz argh perdelerine kadar ykseldikten sonra dnte muhayyer perdesini kullanmak suretiyle gerdaniye perdesi zerinde hafif bir duru yapar, skalann ayn sesleriyle argh perdesine iner. Bu perde zerinde srarl durular yapar. Iskalann pest tarafnda segh, dgh, rast perdelerine kadar inerek sab makamnn enisini gsterdikten sonra ayn perdelerle dnerek argh perdesi zerinde karar verir. Makamn husus enisi gerdaniye perdesi zerinde ksa, argh perdesi zerinde ksa, argh perdesi zerinde uzun durular yapmak suretiyle meydana getirilir. imdiye kadar nazariyatlarn anlatmlarndan grld ekliyle Kantemirolu, Arel-Ezgi, Haim Bey tanmlarna birinci nevi argh makam dizisi;
Nsr Dede, Osman Dede, Abdlkadir Tre-Ekrem Karadeniz tanmna uyan, argh perdesi zerinde zirgleli hicaz makam dizisi ve yerinde sab makam dizilerini iinde bulunduran (argh ayininde de grlen) makama da ikinci nevi argh makam dizisi demek daha uygundur.
Arel ve Ezgi sistemlerinin ana hatlarn kurup tespit ederlerken, felsefelerine uygun den bir ana dizi bulmak ihtiyacn duymular, bu i iin sistemci okulun Rast dizisini uygun bulmamlardr. Bu itibarla, arzasz seslerden oluan bir dizinin ana dizi olarak seilmesi bunun iinde Pisagorun (Pisagor, Pythagoras) do dizisinin kullanlmas, en isabetli ve uygun olandr. Bu gr
ve dnceden hareketle, Pisagorun do dizisini semiler, bu dizi kaba arghtan balad iin adn argh dizisi olarak deitirmilerdir (Kutlu, 2000:147). Nazari sistemlerin kurulularnda ve sonularn alnmasnda uygulama esas alnr. Uygulamalar gz nnde tutularak sistemin kurulmas bu formlasyon iinde tahakkuk ettirilir ve tespit olunabilir. Bu deimez bir kuraldr (Kutlu, 2000:155). Bu temel ilkelerden yola karak aratrmann problem cmlesini, amacn, yntemini u ekilde oluturmak mmkn olacaktr. Problem Cmlesi Trk musiki nazariyatlarnn ortaya koymu olduklar nazariyat kaynaklarndaki argh makam tanmlar ile bestekrlar tarafndan yaplan eserlerde ki argh makam ilenii ve kullanm doru orantl mdr? Aratrmann Amac Aratrmada argh makam hakknda; eldeki bilgilerin nda nesnel bir deerlendirme yaplarak, daha ayrntl tannp, bu sayede Trk mzii tarihi iin yeni bir kaynak teminin salanmas amalanmaktadr. Aratrmann nemi argh makam ile ilgili nazari kaynaklar ve eserler incelenerek makam hakknda bilgi sahibi olunacaktr. Bu anlayla yaplm olan almalarn says arttka, Trk musikisi tarihi iinde yer alan makamlarla ilgili analiz almalarnn artmas mit edilmektedir. Ayrca; Trk mzii eitimi veren konservatuarlarda, bu gibi almalarn says arttka makamlarn anlatmnn standartlatrlmasna da nemli katklar salayaca dnlmektedir. Aratrmann Yntemi Aratrma iin ncelikle saz eseri ve szl eser olmak zere aada tabloda form ismi ve adedi verilmekte olan otuz alt eser belirlenmi, bu formlardaki eserlerin makam asl ortaya karan blmleri (1.hane, mlzime, teslim, zemin, nakarat vb.) gz nne alnm, incelenen eserlerde ilk nce kullanlan tm perdeler bir izelge haline dntrlerek aadan yukarya doru yazlp perde adlar blm oluturulmutur. Aratrma iin seilen eserleri u ekilde gstermek mmkndr;
ESER FORMU BESTE AIR SEMA YRK SEMA PEREV SAZ SEMAS ARKI OCUK ARKISI LAH TEVH SAVT UGL MEVLEV AYN OYUN HAVASI TRK TOPLAM
TOPLAM 2 1 2 4 2 7 2 9 3 1 1 1 1 1 37
Daha sonra kullanlan nota deerleri bykten ke olmak kaydyla sol batan saa doru yazlm izelgenin toplam birim blm yaplmtr. Hesaplama srasnda eserlerin usulleri ne olursa olsun standart bir hesaplamaya ulalmas iin hesaplamalarda drtlk nota deeri zerinden hesaplama yaplp, toplam birim hesaplanarak toplam blmne yazlmtr. Tm bu hesaplamalar bilgisayar ortamnda Excel, Visual Basic bilgisayar programlama dili ile hazrlanm Nota Saym Program ve SPSS gibi uygun istatistik programlar kullanlarak yaplmtr. Bu oluturulan izelgenin grsel adan btnlk salamas iin ayr bir ekil tablosu yaplm, bu tabloda ilk nce en solda olmak zere aadan yukarya matematiksel birim saylar (0, 2, 4, 6 gibi) yer alm, en soldan en saa perde isimleri dnlerek srasyla her bir perde renklendirilerek sralandrlm, renklendirilen perdelerin her birinin zerine izelgede kan toplam birim saylar yazlarak eserlerde kullanlan her bir perdenin ne kadar kullanldnn matematiksel grnm ekillerle verilmeye allmtr. Aklama blmnde eserleri besteleyen bestekrlarn eserlerinde hangi perdeleri kullandklar tek tek yazlm, porte zerinde gsterilmi, makam bestelerken bestecilerin hangi diziyi kullandklar tespit edilerek belirtilmitir.
BESTECLERE GRE ARGH MAKAMI Bu blmde, aratrmada cevap aradmz sorulara k tutacak bestecilerin eserlerine ait veriler; tablolar ve grafikler haline verilmitir Birinci Esere Ait Bulgular
Perde Adlar EHNAZ GERDANYE ACEM HSEYN NEVA HCAZ ARGH SEGH DGH RAST
kilik Drtlk Sekizlik 2 6 4 3 2 2 2 12 3 17 7 21 30 17 9 3
Onaltlk
Toplam 1,00 3,00 2,00
4 8 10 18 12 3
12,50 5,50 14,50 33,50 13,00 10,50 1,25
ekil 1 Birinci Esere Ait Toplam Perde Birim Grafii
Tablo1
40,00 35,00 30,00 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00
Ra
33,50
10,50 1,25
st
13,00
14,50 5,50
12,50 2,00 3,00 1,00
Tablo 1: Birinci Esere Ait Perde Birim Tablosu Aziz Mahmut Hdayi Efendinin argh makamnda ilahi formunda besteledii eserinde kullanm olduu perdeler incelendiinde, srasyla;
rast, dgh, segh, argh, hicaz, neva, hseyni, acem, gerdaniye, ehnaz perdelerinin kullanld grlmektedir. Eserde tiz segh ve tiz argh perdeleri kullanlmad iin gerdaniye perdesi zerinde bir drtl grnm olumamtr. Dolaysyla argh perdesi zerinde bir dizi tanm yaplamamaktadr. Ancak u da unutulmamaldr ki Trk mziinde dizi (tam drtl ve tam belilerin veya tam beliler ile tam drtllerin birlemesiyle oluan tanm) Rauf Yekta, Hseyin Sadettin Arel ve Suphi Ezgiye ait 20.yzyl mzikologlarnn ortaya att bir olgudur. Bundan dolay o dnemden nceki eserler incelenirken bunun gz ard edilmemesi nem arz etmektedir. Eserin seyri incelendiinde dgh perdesi zerinde saba drtlsnn sk sk gsterildii ve saba makam seyir anlay ierdii gzden kamamaktadr. argh perdesi zerinde hicaz belisini oluturan seslerin kullanlp gerdaniye perdesi zerinde sadece ehnaz perdesinin kullanld grlmektedir.
Ne v H se yn Ac em Ge rd n iye
g h Se g h a rg h Hi ca z
Besteci ikinci nevi argh makam dizisini kullanmtr:
kinci Esere Ait Bulgular
20,00 15,00 10,00 5,00 0,00 Rast Dgh 3,00 13,00
Tablo2
12,00
19,00
1,50
0,50 Hseyn
Segh
argh
Hicaz
Tablo 2 kinci Esere Ait Perde Birim Tablosu Perde Adlar HSEYN HCAZ ARGH SEGH DGH RAST 4 1 3 1 1 9 9 6 1 kilik Drtlk Sekizlik 1 1 4 2 2 Toplam 0,50 1,50 19,00 12,00 13,00 3,00
ekil 2 kinci Esere Ait Toplam Perde Birim Grafii Kutb-i Nayi Osman Dedenin argh makamnda perev formunda besteledii eserinde kullanm olduu perdeler incelendiinde, srasyla;
rast, dgh, segh, argh, hicaz, hseyni, perdelerinin kullanld grlmektedir. Eserde acem ve gerdaniye perdeleri kullanlmad iin bugnk nazari anlaya gre argh perdesi zerinde bir beli grnm bile olumamtr. Eserde besteci dgh perdesinde saba drtls kullanarak argh perdesinde kal yapp eseri sonlandrmtr.
Besteci ikinci nevi argh makam dizisini kullanmtr:
nc Esere Ait Bulgular
Perde Adlar T. SEGH EHNAZ GERDANYE ACEM HSEYN NEVA HCAZ ARGH SEGH DGH RAST
Drtlk Sekizlik 2 5 4 17 14 6 9 3 1 11 20 24 30 25 9 7 2 1
Onaltlk
Toplam 2,50 10,50 14,00
2 3 1 4 4
30,00 29,75 0,25 19,50 14,50 6,50 1,00 0,50
ekil 3 nc esere ait toplam perde birim grafii
Tablo3
40,00 30,00 29,75 30,00 19,50 14,50 14,00 20,00 10,50 6,50 2,50 10,00 0,50 1,00 0,25 0,00
s D t g h Se g a h rg h Hi ca z Ne va H se yn Ac i Ge e rd m an iye Ra T. Se g h
Tablo 3 nc esere ait perde birim tablosu Cinuen Tanrkorurun argh makamnda beste formunda besteledii eserinde kullanm olduu perdeler incelendiinde, srasyla;
rast, dgh, segh, argh, hicaz, neva, hseyni, acem, gerdaniye, ehnaz, tiz segh perdelerinin kullanld grlmektedir.
Eserde tiz argh perdesi kullanlmad iin gerdaniye perdesi zerinde bugnk kabul edilen anlaya gre drtl grnm olumamtr. Dolaysyla argh perdesi zerinde bir dizi tanm yaplamamaktadr. Ancak gerdaniye perdesi zerinde ehnaz ve tiz segh perdelerinin kullanlmas sebebiyle bestecinin gerdaniye perdesi zerinde hicaz drtls oluumunu tercih ettii yorumlanabilir. lk iki eserde kullanlan argh makam seyrinde saba makam seyri yaplarak argh perdesinde karar verilmiti. Bu eserde byle bir seyir ileyiinden ziyade sab ileyii bata deil de sonda duyurulmutur. argh perdesi zerinde zirgleli hicaz makam dizisini oluturan seslerde dolama dikkat edilmi en son dgh perdesinde sab drtls sesleri kullanlarak argh perdesinde kalnmtr. Besteci ikinci nevi argh makam dizisini kullanmtr:
Trk Musiki Nazariyatlarnn Ortaya Koymu Olduklar Nazariyat Kaynaklarndaki argh Makam Tanmlar le Bestekrlar Tarafndan Yaplan Eserlerdeki argh Makam lenii Ve Kullanmna Ait Bulgular Nazari olarak nazariyatlarn anlatmlarndan grld Kantemirolu, Arel-Ezgi, Haim Bey tanmlarna birinci nevi argh; ekliyle
Nsr Dede, Osman Dede, Abdlkadir Tre-Ekrem Karadeniz tanmna uyan, argh perdesi zerinde hicaz ve yerinde sab makamlarn iinde bulunduran, (argh Ayininde de grld gibi) makama da ikinci nevi argh denilmesinin daha uygun olduu belirtilmiti.
Buna gre nazariyatlarn argh makamnn tanmlanmas konusunda iki farkl gr arlk kazanm ve kabul grm, bu grler yukarda belirtilmitir. Bestecilerde de argh makamn tanmlamas konusunda iki farkl gr arlk kazand eserler incelendiinde tespit edilmi; Kantemirolu, Arel-Ezgi, Haim Bey tanmlarna uyan birinci nevi argh 37 eserin 19unda kullanlm,
Nsr Dede, Osman Dede, Abdlkadir Tre-Ekrem Karadeniz tanmna uyan, argh perdesi zerinde zirgleli hicaz ve yerinde sab makamlarn iinde bulunduran ikinci nevi argh 37 eserin 17sinde uyguland tespit edilmitir.
Sadece 1 eserde hseyni belisi ve uak drtls seslerinden sonra argh perdesinde karar edilmitir. Trk formundaki bir eserde de argh perdesinde nikrizli bir kaltan sonra argh belisi gsterilip argh perdesinde kal yapld iin birinci nevi argh tanm iinde deerlendirilmitir. Dier birok Trk Mzii makamnda olduu gibi argh makamnda da yzyllara gre farkllklar vardr. Kantemirolunun dneminde birinci nevi olarak aklanan argh makam tanm Nsr Dede ve Osman Dede dnemlerinde ikinci nevi argh kullanmna dnm Arel-Ezgi sistemiyle bu tanm yine yer deitirerek birinci nevi tanmna gre ifade edilmitir.
1.neviargh
350,00 300,00 250,00 200,00 150,00 100,00 50,00 0,00 argh Neva Hseyni Acem GerdaniyeMuhayyer T.Buselik T.argh 38,00 12,25 11,25 194,50 154,50 328,50 249,00 205,25
1. nevi argh makam olarak bestelenen 19 eserin toplam perde birim grafii
Arel-Ezgi sisteminin ana dizisini oluturan argh makam dizisinde gerdaniye perdesi zerinde ki argh drtlsn oluturan muhayyer, tiz buselik ve tiz argh perdelerinin kullanm oranlar dikkat ekicidir. ki nevi olarak karmza kan argh makamnda dikkat edilmesi gereken en nemli hususlardan bir tanesi de birinci nevi olarak tanmlanan diziyle ilgili eserlerden Arel-Ezgi sisteminin kurucular olan Arelin biri oyun havas dieri ark formlarndaki 6 tane eseri ile Ezgiye ait 1 tane ocuk arks formundan eserlerinin bulunmasdr. Sadettin Kaynak, Reat Aysu, Ahmet Hatipolu, Bekir Stk Sezgin, Akn zkan gibi Arel-Ezgi dnemi ve sonras dnemde yaam bestecilerinde birer eserlerinin olmas Arel ve Ezgi ile birlikte eser saysn 12 adet esere tamamlamaktadr ki bu rakam 37 eser zerinden deerlendirildiinde ok byk nem arz etmektedir.
2. nevi argh makam olarak bestelenen 17 eserin toplam perde birim grafii
ncelenen 37 eserde lhi, Mevlevi Ayini, tevih gibi din formlu eserlerde ounlukla ikinci nevi argh makamnn uyguland grlmtr.
17 eserin toplam perde grafii incelendiinde argh perdesinin kullanmnn dier perdelerin kullanmlarna gre ok fazla olduu, kendisine en yakn perdeler olan segh ve hicaz perdelerine gre ise iki kat olmas dikkat ekmektedir. argh perdesi zerinde zirgleli hicaz dizisinin oluturduu perdelerdeki oranlarda en dikkat ekicisi tiz segh ve tiz argh perdelerinin neredeyse kullanlmam olmalardr. Makamlarda drtl, beli veya beli, drtl anlatmlarnn Yekta-Arel-Ezgi sistemleriyle balad unutulmamal gemie ynelik makam analiz ve incelemelerinde bu konu nemle gz nnde bulundurulmaldr. Arel-Ezgiden sonraki dnemde yaam olan Cinuen Tanrkorurun argh makamnda klasik uslba uygun fasl anlay ierisinde 1.Beste, 2. Beste, Ar Sem, Yrk Sem formlarnda eserler bestelemesi ve bu eserlerin tmn ikinci nevi argh makamndan yapmas dikkat ekicidir. Gelenekte yeni bir makam terkip eden besteci zellikle klasik bir fasl besteler ( Kr, 1. Beste, 2. Beste, Ar Sem, Yrk Semi szl formlar) makam bu ekilde tantma yoluna giderdi ki buna Dede Efendinin sultani yegh makamnda yapt takm ve III. Selim in suzidilra makamnda besteledii takm rnek verebiliriz. Ancak Arel-Ezgi sistemi kurucularndan olup birinci nevi argh makamn savunan ve eser besteleyen Arel ve Ezginin besteledikleri formlarn makam tantc klasik takm yerine ark formu arlkl olmas yine dikkat ekmekte ve nem arz etmektedir. Arel-Ezgi sisteminin kurucular olan Arelin 6 eserinde ki makam anlaynn irdelenmesi Arelin Nazari sylemleri ile eserlerinin doru orantl olup olmad konusunda bize net bir sonuca gtrmesi asndan nemlidir. Arel 6 eserinden (11, 12, 13, 23, 32, 33. eserler) sadece oyun havas formunda bestelemi olduu eserinde savunmu olduu dizinin btn seslerini kullanm; dier eserlerinde eitli seslerde gezinip argh perdesinde argh belisi ile kal yaparak eserlerini bitirmitir.
Bir baka tartma konusu olan nikrizli argh tanmna incelediimiz 37 eserin sadece bir tanesinde ve trk formunda rastlanmtr. Bu eserde de ezgisel kullanm argh perdesinde nikriz belisi eklinde olmu;
Ve karar argh perdesinde argh belisi ile yaplm olduu iin nikriz eni geki olarak kabul edilmi, eserde makamn ekli birinci nevi argh olarak tespit edilmitir. SONU Sleyman Ergunerin neyzen-mzikolog-bestekr Rauf Yekta Bey ile ilgili olarak hazrlam olduu kitapta ki Ezgi-Arel, Rauf Yektann lmnden sonra Pisagora dayal olarak bir sekizlinin szde eit on iki arala blnmesinden meydana gelen arzal do majr dizisini argh dizisi olarak kabul etmeleri, bu ilemin yapldndan beri tartma yaratmtr. Bat musiki notasyonunun kullanlmas, yapay bir makam pozisyonunun sistemimiz iinde birletirilmesi neticesinde, varsaym zerine kabullenmi argh dizisi ortaya atlm, gnmzn eitiminde Ezgi-Arelin gr geerli olmutur. Bugn gerek konservatuarlarda, gerek musikimizin eitildii dier yerlerde eitime Ezgi-Arel argh dizisi kabul edilerek balanmaktadr. Ksa bir anlatmn ardndan, ne eiten ne de eitilen bir daha grmemek ve kullanmamak zere argh makamn terk etmektedir, nk musikimizin icrasnda Arel-Ezgi argh makam kullanlmamaktadr. eklinde aktard ifadeleri bizi gerekle kar karya brakmakla beraber aksi ispat edilene ve yerine daha iyi ve herkesin kabullenip kabul ettii bir sistem bulunana kadar Arel-Ezgi sistemine sahip kp bu alanda
yapm olduklar hizmete sayg gsterilmesi de bir baka nem arz eden konudur. Bugn Trk mzii eitimi Arel-Ezgi sistemi ile verilmektedir. Bu sistemin kulland argh dizisi tezimizde birinci nevi argh makam ile akladmz makam dizisidir. Gerek konservatuarlarda, gerek musikimizin eitildii dier yerlerde argh makam anlatld zaman Arel-Ezgi sisteminin kabul ettii birinci nevi argh makam ile birlikte gelenekte kullanlan ikinci nevi argh makam tanmndan da sz edilmesi daha gereki ve bilimsel bir yaklam olacaktr.
KAYNAKLAR AKAN, E., 1989, Tanbur Metodu, Trk Musikisi Nazari Bilgileriyle, Ege niversitesi Basmevi, zmir AKDOU, O., 1991, Hseyin Sadettin Arel, Trk Musikisi Nazariyat Dersleri, Kltr Bakanl Yaynlar, DS Basmevi, Ankara CEVHER, M., H., 1993, Tanburi Cemil Bey, Rehber-i Musiki, Ege niversitesi Basmevi, zmir AKAR, ., ., 2005, Trk Mzii Teorisi ve Makamlar, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara ERGUNER, S., 2003, Rauf Yekta Bey, al Ofset, stanbul EZG, S., 1935, Nazari ve Ameli Trk Musikisi Cilt II, Katlk ve Matbaaclk, stanbul Konsevatuvar Neriyatndan HATPOLU, E, 2010, Mevlevihneler Dneminde Bestelendii Tespit Edilmi 46 Ayinin Makam ve Geki Asndan Tahlili, Ankara KARADENZ, E., 1982, Trk Musikisinin Nazariye ve Esaslar, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara KUTLU, F., Y., 2000, Trk Musikisinde Makamlar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul ZALP, M., N., 1986, (Derl.) Trk Musikisi Tarihi, TRT Grafik-Foto Mekanik Basm Tesisleri, Ankara ZKAN, H., ., 1998, Trk Musikisi Nazariyat ve Usulleri, Kudm ve Velveleri, zener Matbaas, stanbul ZTUNA, Y., 1990, Trk Musikisi Ansiklopedisi, Babakanlk Basmevi, Ankara TANRIKORUR, C., 1998, Mzik Kimliimiz zerine Dnceler, zener Matbaas, stanbul TANRIKORUR, C., 2003, Osmanl Dnemi Trk Musikisi, A Ajans Tesisleri, Tesisleri, stanbul TURA, Y., 2001, Kitabu lmil-Musiki Ala Vechil Hurufat (Musikiyi Harflerle Tesbit ve cra lminin Kitab), Yap Kredi Yaynlar, stanbul YAVAA, A., 2002, Trk Musikisinde Kompozisyon ve Beste Biimleri, Mart Matbaaclk Sanatlar, stanbul YEKTA, R., 1986, Trk Musikisi, Pan Yaynclk, stanbul ZEREN, A., 2003, Mzik Sorunlarmz zerine Aratrmalar, Ayhan Matbaas, stanbul
Trklerde Bakr alg Olarak Borunun lk Kullanm ve Tarihesi

Pre-use and the History of the Horn as a Brass Instrument in Turks
Bahadr OKAMAY ZET Bu almada Trklerin mzii kullanm balamnda kurduklar askeri mzik topluluklarnda nemli mzikal katk salayan borunun ilk kullanmlar ve tarihesi incelenmitir. Trklerin bakr alg olarak boruyu ilk kullanmlar askeri mzik alannda olmu ve kurulan askeri mzik topluluklarnda yerini almtr. Boru, Orta Asyadan eitli evrimler geirerek Anadoluya gelmi ve askeri mzik takmlarna girmi, tematik ve ritmik motifleriyle Trk Askeri Mziinin olumasnda katks olmu, zellikle Osmanl dneminde mehter alglarnn aldklar ezgilere elikte birok Avrupal besteciye ilham vermi ve kendisinden sonra gelen bakr alglarn geliimine yn gstermitir. Yaplan aratrma ile Trklerin mzii kullanm amalarndan biri olan askeri mziin icrasndaki en nemli alglarndan olan borunun ilk kullanmlar hakknda bilgi vermek ve gnmze kadar olan evrimini nasl geirdii amalanmtr. ANAHTAR KELMELER Boru, Mehter, Osmanl/Trk Mzik Kltr ABSTRACT In this study, based on using music of the Turks and contribute to founded in military music ensembles, has been analyzed the musical importance of the horn, its pre-use and the history. As a brass instrument, in Turks, pre-use of the horn was in military music branch and its take place where founded military music ensemble. Horn, after Middle Asia was seen in Anatolia after having different forms of evolution and took its place in military musical teams, had a great role in establishing thematic an rhytmic motive in Turkish military music, especially during the Otoman Empire it inspred the most of the European musicians who were being companies to Mehter and led to the development of brass after itself. According to investigation at the performing of the military music which one of the using music of aims, the horn which is the main instruments give information about pre-use of the horn and until present day how complete of its evoluation is aimed. KEY WORDS Horn, Mehter, Music Culture of Ottoman/Turk
Korno . El. Bando Okullar Komutanl, bahadircokamay@hotmail.com
1.GR nsanlk tarihi boyunca mzik sanat, tarihin ak iinde duygu ve dncelerin anlatmn gsteren bir ara olmu, her kltrde kendine zg slubuyla anlatm yolu aram ve bulmutur. Bu anlatm yolunu Trkler, sava esnasnda dmann moral ve motivasyonunu bozmak iin ve askerlerine savama motivasyonu vermek iin kullanmlar, bunu ilk olarak byk davullardan oluan takmlarla yapmlar ardndan ks, boru ve zil alglarn ekleyerek bulmulardr. Trklerde mziin varl, tarih ncesine dayanan kkl bir gemie sahiptir. Mzik, sadece bir elence ya da inan anlay gerei kullanlmam askeri amalarda da kullanlarak bir devlet gelenei haline gelmitir. Orduyla btnlemi mziin askeri amala kullanm milattan nceki yllara Orta Asyaya dayandrlmaktadr. lka medeniyetlerinde askeri musikinin varl trl ikonografik (canlandrma ) resimlerle sabittir. Firavunlar Msrnn ordusunda, bir nevi ksa borular alan blkler bulunduunu; Smerlerin iri davullar kullandklarn biliyoruz Fakat davul, zurna, boru ve zil gibi aletleri takm halinde kullanan ve bu takmlar resmi tren ve orduda aldran lkenin balangta Orta Asya olduunu dndren tarihi kaytlar muhteliftir. Orta Asyadan getirilme aletlerle milattan iki asr nce byle bir takmn inde kurulduunu muasr bir in kayna haber vermitir. Askeri Mzkay gney ve batya doru erkenden yayanlar da Trkistanllar olmutur. Orta zamanda Hindistan, Irak, Msr ve Anadolunun saray ve ordularnda benzer takmlar kuruldu. Trl kltr mnasebetleri askeri mzka greneini Endlse kadar yayd. Hal seferlerinden sonra dou ordu aletlerinin Avrupa askerlii tarafndan iktibas edildii sabittir. Arap Seyyah bni Batuta, XIV. Asrda dolat kuzey Afrika, Anadolu, Irak, Asya, Kpak saray ve ordularnda hep davul zurnal mzkalara ahit olmu ve hatta Bizansn cretli Asyallardan mrekkep muhafz alaylarndaki emsal takmlarndan birini dinlemitir. (Gazimihal 1955:1) 2.METOT Bu almada, durum tespitine ynelik olmak zere, tarama yntemi temel alnarak betimsel yntem kullanlmtr.
1.
TRKLERDE MZN KULLANIMI
Trklerde askeri mziin ilk belgeleri eski Trk yaztlarnda bulunmutur. 8. yzylda yazlm olan Orhun yaztlarnda ve ine-Usu yaztnda kbrge ve tu alglar gemektedir. (Orkun 1936:72) ine-Usu yaztnda tuglg Trk budung ( tulu Trk kavmi) ve tug takr yelme eri (tu tayan karakol eri) eklinde rnekler vardr. (Orkun 1936:166-182) Tu kelimesi ks ve davul, nevbet davulu, mehterhane ve sancak manalarn iine almaktadr. Trklerin Orta Asyadaki Tu takmlarnn Yra (zurna), Borguy, Bur veya Bu (boru, nefir), Kvr (ks), Tmrk (davul) ve eng(zil) alg adl alglardan olutuu bilinmektedir. (Tulac 1986:3) Tu kelimesi ilk olarak, M.. IV. asrda yaam olan ve Trk olduklar tahmin edilen, hanedan dili Trke olan Hiung-nu Devletinde grlmektedir. Siyasi ve kltrel ilikiler araclyla in yllklarnda Hiung-nu dilinde tespit edilen u kelimeler: Tanr, kut, br, il, ordu, tu, kl vb Trke olup Trk dilinin en eski kelimelerindedir.(Kafesolu 2005:59) in kaynaklarnda M.. II. yzylda Trk kaan sarayna gelen inli bir general sarayda tu takmn dinlemi, tu alglarn in sarayna gtrmtr. (Mimarolu 1987:249) Trk hkmdarlarnn hakimiyet gstergesi olarak davul ve sancak kullanmalar usul Trkler araclyla slam alemine de yaylmtr. Trkler kurduklar slam devletlerinde bu eski gelenei srdrmlerdir. Tu ismi tablhane ve nevbete, Osmanllar zamannda mehterhaneye dnm ama asl gelenek yerinde kalmtr. (Sanal 1964:2) Anadolu Seluklu Sultan II. Gyaseddin Mesudun, Osman Beye 1289 ylnda bamszlk ferman ile birlikte, hkimiyet simgesi olan berat, tu, bayrak, boru, zil, davul ve nakkare yollad bilinmektedir. Mehterin Osmanllara geii bu olayla balamtr. (ahiner 2007:18) Osmanl askeri mzii, Osman Gazi zamannda savalarda yer almaya balamtr. Fatih Sultan Mehmed zamanna kadar yeteri kadar yazl kaynak olmamasna ramen Fatih zamannda askeri tekilatlanmann ve doal olarak mehterhanenin de gelitii grlmtr. Geleneksel adyla Mehter takmnn alglar genel olarak balk altnda toplanmtr: 1. Nefesli alglar 2. Vurmal alglar 3. Zil ve ngraklar
2. BORUNUN TARHES VE LK KULLANIMLARI Nefesli alglar grubuna giren boru, eski okunuuyla bor ve borguy, ve Arapadan alnan nefir hepsi ayn algdr.(Sanal 1964:69) Eski Trk kltr evresinde ve Osmanl dneminde ok kullanlan bir algdr. Bir bamszlk simgesi olan davul, tu, kln yannda yer almtr. (zalp 2000:45) Boru ve ayn anlamda kullanlan borguy, burgu, ve burga kelimelerinin etimolojisi aa kabuundan burularak yaplan ddklere istinat ettirilmek istenmektedir. (Ksemihal 1939:5,7,11) Borunun Seluklu Hkmdar Alparslan tarafndan icat edildii baz kaynaklarda yer almaktadr. (elebi 1969:643) Trklerin 12. yzylda kullandklar boruya nay-i Trki dendii hatta baz eitli muhtelif kaytlarda nefir ile ayn alg olduuna dair ipular da bulunmaktadr.(Sanal 1964:69)
1.Resim: Dz, uzun ve ift sava borular En eski ve geerli tm Trk szlkleri borunun aslen burgu olduunu burmaktan geldiini sylemektedir. Divan- Lgat szl burguy yazmtr. 14. yzyldan Tuhfet-z- Zekiye szlnde borga, Tuzkat- Timur da ise borgu
Tuhfet-z- Zekiye: 1882-1965 yllar arasnda yaam Trkbilimci Besim Atalay tarafndan 1946da dilimize evrilmi Trk dilinin tarihsel dnemleriyle ilgili dil yapt. Tzkat- Timur: Devleti ynetmek. 14.yzylda yaam Timur mparatorluu hakan Timurun kendisinden sonraki nesillere yol gstermek iin devletin idaresine dair esaslar bir araya getirdii eser.
veya boru yazlmtr. Abdlkadir Meragi burgu veya burgu imlalar ile yazm, aatay szlnde boru adyla gemektedir. (Ksemihal 1939:8)
2.Resim: 1237 tarihli Seluklu Dnemine ait Katr Ksl Mehter Borular Borunun en bilinen Osmanlca karl nefir kelimesidir. Osmanlcaya Farsadan geen (Redhouse 1999,Trke Szlk 2005) bu szn kimi kaynaklarda buk-l nefir biiminde gemesi (Clauson 1972) birey, er anlamna gelen Arapa neferden gelebileceini dndrmektedir. Fakat Osmanlcaya girmi, bireyler topluluu, kalabalk anlamna gelen ikinci bir nefir szc vardr ki, Arapadr.(Redhouse 1999) gele gre buk-l nefir ( buk-al nafir diye geer ) sava borusu anlamna gelmektedir.(gel 1987) Trk Dil Kurumunun Trke szlnde, bu sebepten dolay nefirin kkeni Arapa olarak gsterilmitir. (Aakay 2005) Nefirin Osmanlca eanlamllar yine Farsadan giren nay-i Trki ile Arapadan giren buktur. Bu algnn Farsada Trk Dd olarak anlmas, bu algy Ortadouya Trklerin getirdiine iaret etmektedir. Trklerin boruyu bu kelimelerle 12. yzylda kullandklar kaynaklarda mevcut olup (Sanal
Abdlkadir Meragi: 1360-1435 yllar arasnda yaam slam dnyasnn mzik alanndaki bestecisi ve bilginidir.
1964:69) ayn bilgilerle ilgili Asm Efendinin Burhan-Kaat Tercmesi rinde 587. ve 595. sayfalarnda birka kaytla aklanabilir: -
ese-
Nay-i Trki, Hata ve Huten Trklerine mensub bir buuk arun mikdar bir bordr. Ddk gibi delikleri vardr ve bir katdr. Ba deve ba gibi mnhenidir avaz dnyay velveleye verir. Nefir Hasir vezninde maruf bordr ki mehterler alarlar. Kurrenayn kdr. Nay maddesinden tafsil olundu. Nay- ve buk, manasndadr ki cenkde alnan bordr. Tucdan olmala nay-i ruyin ve nay-i ruyine dahi ederler. Nefir dedikleri budur, hala vzera mehterleri dahi alar.
Boynu eri olan borulara nay-i Trki ad verilmitir. Eski Trklerde Dede Korkuta balanan destanlarda, savalara girilirken alnan ve davuldan ayrlmayan tek alg olarak (burmas altn tu borular ifadesiyle) gsterilmektedir. (Ksemihal 1939:8) Bir zamanlar ok nemli olan altn plakalar bile bklerek boru yaplmtr. Gnmzde Anadolunun eitli blgelerinde halen soyulmu st kabuundan bklerek boru yaplmaktadr. Daha sonra baz zellikler kazanarak Seluklu Dneminde sar bakrdan yaplm ifte uzun borular grlmeye balanmtr.( Bunlara boru-i pirang denmektedir ) Arap dnyasnda hac trenlerinde daha ksa olanlar kullanlmtr. Bunlar melodik olmayp, elik amal dem tutarlarm. Bu sebeple zurnadan perev olmaz ne karsa bahtna sznn boruda perev olmaz eklinde olmas gerektii bylece anlalmaktadr.(Ksemihal 1955) Altaylardaki Telet Trklerinin bile yees komurgay ad verilen bakr kavallarnn bulunmas madenden yaplm flemeli alglarn Trk geleneinde bulunduunu gstermektedir. (gel 1987) Dou ve Bat kltrlerinin etkileime girdii Karahanl Devleti dneminde, Kagarl Mahmuda gre burguy flenerek alnan bir borudur fakat kaval veya ddk gibi deildir. Bundan tr Brockelman bunu bir nevi trompet algs olarak kabul etmitir. (gel 1987:333)
Burhan- Kaat: Osmanl dneminde Farsa szlktr. Farsa kelimelerinin en az bilinen anlamlarn ve zel kullanmlarn aklamtr.18. ve 19.yzylda yaam lgat ve fkh alimi Mtercim Asm Efendi tarafndan 1800l yllarda Trkeye tercme ederek III.Selime takdim ederek padiahn takdirini kazanmtr. Telet Trkleri: Rusyann Kemerova blgesinde yaayan Trk halk. Carl Brockelmann: (1868-1956) Alman kkenli 20.yzyln ok nemli dou bilimcisi ve Sami dilleri bilgini.
3. OSMANLILARDA BORUNUN KULLANIMI Seluklu zamannda alnan borular, Osmanl zamannda sar pirinten imal edilip sadece Osmanl mehterine mahsustur. (elebi 1969:643) Yukarda verilen bilgilere gre ba deve boynu gibi eri olan nay-i Trki inin gelimi olan Osmanl mehterhanesinde alnmaktayd. Deve boynunu oluturan boru gvdeleri Osmanllarda birbirine daha ok yaklamtr. (Sanal 1964:70) Ayrca batdan gelen borular da geleneksel borularn yannda kullanlmaya balanmt. (gel 1987) Evliya elebi batdan gelen, madenden yaplm borular turumpata borusu olarak adlandrarak Alamanda Prak kalesinde peyda olup, alaylarnda alarlar demitir.(elebi 1969) Bu anlatmla bu borunun o zaman ki Bohem Hanlnn bakenti olan Pragda, bir ordu bandosunun algs olarak anlalmaktadr. Bu boru baz kaynaklarda durumpata borusu ya da tulumpata eklinde de gemektedir. (gel 1987) Gene Evliya elebi, bu borularn stanbulda 77 kadar alcs olduunu aktarmaktadr. Batdan alnan bir dier boru, pirinten yaplm eri ngiliz borusudur. Osmanl minyatrlerinde bu tip algy alanlarn rnekleri grlmektedir. Bu borunun da o zamanlar stanbulda 40 kadar alcs olduu rivayet olmutur. Bu borudan Evliya elebi bu ekilde bahsetmi olsa bile ngiliz borusunun batdaki anlam Cor Anglais adl obua ailesinden olan algdr. Bu algnn yaygn kullanm ngiliz Kornosu (English horn) dur. Muhtemelen Avrupallar Fransz Kornosu ( French horn ) ndan ayrt edebilmek iin bu ismi kullanmlardr. Fakat Evliya elebi bu borunun pirinten olup ngilizler tarafndan imal edildiinden bahsetmektedir. 17. yzylda stanbulda 40 sazendenin boru ald bilinmektedir. (elebi 1969:643) Ayrca bu yzylda Unkapannda dkkan olan usta bir alg yapmcsnn, sar pirin borular yapt bilinmektedir. (elebi 1969:578)
3.Resim: Moha Meydan Savandan Sancakl Osmanl Mehterinin Borular 1794te Osmanl ordusunda Nizam- Cedid ad verilen tekilat hizmete girmi ve ordu, Bat ordular rnek alnarak yenilenmiti. Yenieri zamannda orduya savalarda maneviyatn artrmas bakmndan byk yardm dokunan Tablhane ve Mehterhanelerin de bir dzene sokulmasna karar verilmiti. Fakat mehterhanelerin eldeki mevcut alglar ve eitimleri ile Nizam- Cedide ayak uyduramayacaklar anlalm, orduya gene Bat anlamnda bir bando tekili uygun grlmt.(Szer 1964: 286) III. Selim dneminde (17891807) oluturulan Nizam- Cedid ordusu iin bir boru trampet takm kurulmutur. II. Mahmud 1826da Yenieri Oca ile birlikte Mehterhaneyi de kaldrdktan hemen sonra kard fermanla rgtlenen skir-i Mansure-i Muhammediye iin de byle bir boru trampet takm olusturmutur. (Spatar 1994: 11) Oluturulan takmn bana, svari borazan Vaybelim Ahmet Aa ile Trampeti Ahmet Usta getirilmitir. 1826-1827 arasnda takmn ilk efliine Ahmet Usta getirilmise de byk bir baar salanamamtr. (Yenal 1996: 9)
Tanzimat Dneminde batdan alnan borulara boru denmi, trompet sz biimce anlam kaymasna urayarak trampet biiminde, boru eliinde alnan kucak davulunun ad olmu ve trompetin dilimize uyarlanm eski sylenileri unutulmutur.(Ksemihal 1961) Nizam- Cedid ordusunun trompetilerine borazan denmi, Trke boru kelimesinin sonuna Farsa zan eki getirilerek oluturulmutur. Zamanla borazan kelimesi de anlam olarak deiiklie urayarak borunun e anlamls olarak kullanlmaya balanmtr. Osmanl mehter borusu, resimlerde perdesiz olarak grnmektedir. Parmaklar iin alm delikleri yoktur. Azlktan itibaren ince ve dz olarak uzanmaktadr. leride bir boyun ile kvrldktan sonra geriye dz olarak gelir, tekrar kvrlr ve evvelki kvrmn hizasn getikten sonra az genileyip alarak son bulur. Mehter takmlarnda boru alanlarn oluturduu mehteranlara boruzen, blkba grevinde olan kiiye ise borucuba aa denilmektedir. Borucuba aa subay rtbesinde, boruzenler ise er rtbesini tamaktadrlar. Boru alnrken sa el ile tutulmas yeterli olmaktayd. Atl mehterlerin boruzenleri bo kalan sol elleri ile atn dizginlerini tutarlard. Sesler, dudaklarn deiik halleriyle kartlrd. Bugnk perdesiz borulara bakarak eski borularn krk akorlar halinde sesler kartabilecekleri dnlebilir.
1.rnek: Boru Sesleri Mehter mziine ait eserlerin atlamal olan durak-gl, durak-l-beli, gl-l-beli, gl-durak, sekizli aralklardan doan boru slubunun, mehter mziinin altyapsnda gl bir etkisi olduu grlr. 17.yzylda bestelenmi Nefir-i dem adl perevde ve baz perevlerde borularn uzun seslerle icra ettikleri grlmtr. Bu eser dem tutan borular iin yazlm olmakla birlikte ayn slup, usul ve makamda yazlm Nazire-i nefir-i dem adl eser de vardr.
4.Resim: 18.yzylda ki Boru Boru perevleri batan sona kadar melodik olarak alamasa da uzun sesler veya tematik elerle sadece bu zelliiyle bile mehter mzii eserlerinde slubunu ortaya karr. Mehter havalarnda bir sesten lsne gidiler ve bu ses zerinde srarl kallar, Mozartn Trk marnn mehter havalar ezgileri ile karlatrlmasnda da grlecei zere, boru slubunun mehter mziindeki ifadesinden baka bir ey deildir. Aadaki boru slubu rneklerinde l, drtl, beli, sekizli aralklardan baka ikililerin de olmas ezgilerin ya sonradan zurna slubunun etkisi ile deimesinden ya da bestecinin boru algsnn slubunu da kartrarak bestelemesinden ileri gelmektedir. Aada boru slubunun etkisi altnda kalarak bestelenmi ezgiler grlmektedir.
2.rnek: Byk tabakaat perevinin 2nci nshasndan *
Nota rnekleri Haydar SANALn Mehter Musikisi adl kitabndan alnmtr.(Sayfa 119-121)
3.rnek: Nefir-i dem perevi nsha 2den
4.rnek: Hammalinin rak fahte harbi perevinden 2nci haneden
5.rnek: Hzr Aann Saat perevinden
6.rnek: At nakl perevinden
7.rnek: Meneke zar perevinin 1inci nshasndan
5.Resim: 19.yzylda boruzen 4. BORU OLARAK KULLANILAN BR ALGI : KURRENAY ( KERENAY ) Kurrenay, pirin ve gmten yaplm bas sesli uzun bir borudur. (Mehter Bilgi Bror:18) Acem ve Osmanl mehterlerinde kullanlan bu boru ilk olarak, Dou Trkistanda, ran Trklerinde, Kazak Trklerinde, Krgz Trklerinde kullanlmtr. Kerrenay kelimesi Farsa olup, Krgzcaya kereney biiminde Trkeleerek girmitir.(gel 1987) Hindistan, Trkistan ve randa karna, kerrena, kerana, krrnay gibi eitli sylenileri de vardr. Kurrenay Acem deyiidir. Bu algnn Trk Hakan Efrasiyab (Alp Er Tonga ) tarafndan icat edildii rivayet edilmektedir. Bir baka rivayet sfendiyarn icat ettiidir. Bu iki gr iin, iki farkl kaynaktan u ekilde sz edilmektedir: Efrasiyabdr ki kurrenay- Acemi ol icad etmidir (elebi 1969:578 aktaran Sanal 1964:73)
Firdevsinin eski ran efsaneleri zerine kurulu manzum destan ehnamenin karakterlerinden efsanevi kral ve Turan kahraman. 1072-1074 yllar arasnda Kagarl Mahmud tarafndan yazlan Divan-u Lgatit Trk adl eserde Alp Er Tunga adl efsanevi karakter ile ayn kii olduu belirtilmitir. 15.yzylda yaam Candaroullar beyi.
Kurrenay ki tedid-i ra ve ha-i tahsisa ile Acem e ve Trk e mahsus bir iri bordr. idenlerin kula tutlur. Muhterii sfendiyardr (Asm Efendi 1287:578 aktaran Sanal 1964:73)
stanbulda imal eden olmam, IV.Murat, Revan Han ile Revandan getirtmitir. Osmanllar tarafndan ok kullanlmam ve mehter alglar arasnda uzun soluklu olamamtr. 5. GNMZDE BORU NUN KULLANIMI Boru gnmzde, mehterdeki yerini trompet ve uzun fanfar trompete brakmtr. Bakr alglar, zellikle 19.yzylda piston sisteminin bulunmasyla eitli deiikliklere uramlar, boru algs da etkilenmitir. Boru mehterdeki yerini korumasa da Askeri Boru-Trampet takmlarnda mzikal grevini srdrmektedir. Ayrca okullarda kurulan Boru-Trampet takmlarndaki kullanmyla zengen mzik eitimine katkda bulunmaktadr. SONU Trklerde mziin kkl bir gemie sahip olduu yadsnamaz bir gerektir. Bu gerein yan sra mziin askeri alandaki kullanm her zaman bir ihtiya ve gereksinim olmu ve bu gereksinmeler sonucunda tarih boyunca mziin kullanm srmtr. Askeri anlamda mziin bir slup oluturmasnda vurmal alglarn yan sra nefesli alglarn da pay byktr. Askeri mzikte kullanlan boru, melodik olarak olmasa da ald tematik ve ritmik motifleriyle Trk Askeri Mziinin olumasnda katks olmutur. Ayrca savalardaki kullanm amac dmana caydrc etki yaratm ve mehter havasnn bymesine yol amtr. Bu aratrmayla Trklerde bakr alg olarak borunun tarihesi ve ilk kullanmlar aratrlm, borunun askeri mzikteki nemi kavranmtr. Borunun Orta Asyadan eitli evrimler geirerek Anadoluya geldii ve askeri mzik takmlarna girdii anlalmtr. eitli savalarla, zellikle Osmanl dneminde mehter alglarnn aldklar ezgiler, birok Avrupal besteciye ilham verirken, borunun bu anlamda neminin byk olduu grlmtr. Borunun bu denli etkili olmas kendisinden sonra gelen bakr alglarn geliimine de katksnn olduu yargsna varlmtr.
KAYNAKLAR AAKAY Mehmet Ali.(2005). Trke Szlk. Ankara: TDK ASKER MZE VE KLTR STES KOMTANLII. Mehter Bilgi Bror. stanbul BOZTA Frat.(2009). Onaltnc Yzyln Sonuna Kadar Osmanl Devletinde Tabl Ve Alem Mehterleri Tekilat. stanbul: stanbul niversitesi Yaynlanm Yksek Lisans Tezi. CLAUSON Gerard.(1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century. Oxfrord: Turkish University Pres. ELEB Evliya.(1969). Seyahatname cilt .I-II. stanbul:Danman Yaynevi GAZMHAL Mahmut Ragp. (1955). Trk Askeri Muzikalar Tarihi. stanbul :Maarif Basmevi, KAFESOLU brahim.(2005). Trk Mill Kltr, stanbul:tken Yaynlar KARAARSLAN smail.(2009). Selimiye Askeri Bandosu nun Tarihsel Gelisimi ve Gnmzdeki nemi. stanbul: Hali niversitesi Baslmam Yksek Lisans Tezi KSEMHAL Mahmut Ragp.(1939). Trkiye-Avrupa Mnasebetleri bul:Numune Matbaa KSEMHAL Mahmut Ragp. (1961). Musiki Szl. stanbul:M.E.B. Basmevi. MMAROLU lhan K.,(1987). Mzik Tarihi. stanbul:Varlk Yaynlar ORKUN Hseyin Namk.(1936). Eski Trk Yaztlar. Ankara: TDK. ZALP, Nazmi, (2000). Trk Musikisi Tarihi, Cilt I. stanbul:M.E.B. Basmevi. SANAL Haydar.(1964). Mehter Musikisi. stanbul:M.E.B.Basmevi. SZER Vural.(1964). Mzik ve Mzisyenler Ansiklopedisi. stanbul: Atlas Kitabevi. SPATAR M. Halim.(1994). Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, Muzika-i Hmayun. stanbul: Kltr Bakanl ve Tarih Vakfnn ortak yayn. AHNER Necmeddin.(2007). Avrupay Titreten Musiki Mehter. Ankara :Elips Kitap Yaynevi. TULACI Pars.(1986). Mehterhaneden Bandoya. stanbul:Cem Yaynevi. GEL Bahaeddin.(1987). Trk Kltr Tarihine Giri. Ankara: Kltr Bakanl. Redhouse, Trke/ Osmanlca-ngilizce Szlk.(1999).stanbul:Sev Yaynevi Trke Szlk.(2005). Ankara:Dil Dernei. YALDIR A.Aysun.(2009). Askeri Mzik Topluluu Mehter, Geleneksel Kyafet Ve Mzik Enstrmanlarnn Plastik Adan Seramik Sanat Objelerine Dnm. zmir: Dokuz Eyll niversitesi Yaynlanm Yksek Lisans Tezi. Cilt I. stan-
YARDIM Sleyman.(2010). Tarih Boyunca Trk Askeri Mziinde Kullanlan Sazlar. Konya: Seluk niversitesi Yaynlanm Yksek Lisans Tezi. YENAL Ercan.(1996). Trk Silahl Kuvvetlerinde Bandoculuk Hareketleri ve Eitimi. Ankara: Gazi niversitesi Baslmam Doktora Tezi.

TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ s31 - Tumu

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ s31 - Tumu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SELUK NVERSTES TRKYAT ARATIRMALARI ENSTTS

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

SAYI: 31 - BAHAR KONYA 2012

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Makale Yazm Kurallar

nternet sayfalarna yaplan atflarda adres dizini tam olarak gsterilmelidir:

eyhlislm Bah Mehmed Efendinin Manzum Fetvlari..................... 1

Abdurrahman Sm Paaya Ait Mensur Bir Letif-Nme.........................21

Mzeyyel Gazellerde Fahriye....................................................................33

Habibe YAZICI ERSOY

Bakurt Trkesinde Kadn ile lgili Sz Varl.......................................55

Dilek ZERENLER Gke Ykselen Abdurrazak PELER Seyit TAER

Halide Edip Advarn retmenlikten stifas............................................149

Hasan Ali POLAT

Kibro-Minoan Yazs ve Kbrsn Tarih alara Girii..............................321

Wikileaks Haberlerinin Trk Basnndaki Sylemi.....................................377

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 1

eyhlislm Bah Mehmed Efendinin Manzum Fetvlar

2 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 3

4 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 5

6 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 7

8 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 9

10 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 11

12 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 13

14 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Bayerische Staatsbibliothek, Cod. Turc 266.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 15

Bayerische Staatsbibliothek, Cod. Turc 266.

16 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Bayerische Staatsbibliothek, Cod. Turc 266.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 17

Bayerische Staatsbibliothek, Cod. Turc 266.

18 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 19

20 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 21

Abdurrahman Sm Paaya Ait Mensur Bir Letif-Nme

22 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 23

24 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

rtihl eyledi Sm Paa

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 25

26 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 27

28 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

mutarraf murassa mtevz mtevz mutarraf

mukayyed mukayyed mukayyed mukayyed mukayyed mukayyed

mukayyed mukayyed mukayyed

mtevz mtevz mutarraf mutarraf

mukayyed mukayyed mukayyed mukayyed

mutarraf mutarraf mutarraf mutarraf murassa murassa murassa mutarraf

mukayyed mukayyed mukayyed mukayyed mukayyed mukayyed mukayyed mukayyed

mefruk mefruk mefruk mefruk mefruk gayr-i mefruk mefruk mefruk

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 29

30 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

13 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

32 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS