You are on page 1of 10

KAHRAMANMARA SEMPOZYUMU

89

SAAKLIZDE'YE GRE MNAZARA LM Dr. brahim apak

Giri
18. y.yln en nemli alimlerinde biri olan Saaklzde (.732) tefsir, fkh, hadisle ilgili eserlerin yan sra mantk ve mnazara ile ilgi eser de yazmtr. Onun mnazara ilmi ile ilgili olan Risalet' Velediye, Takrir Kavanin, Tahrir Takrir adl almalar dikkat ekicidir. zellikle Risalet Velediye adl eseri kendisinden sonra mnazara ile ilgilenen baz mantklara ilham kayna olmutur. Sz konusu eser Risale fi Adbi'l-Mnzara, Risale fi. Fenni'l-Mnzara, eldbu'l-Velediye, Risale fi lmi'l-Mnazara gibi isimlerle de bilinmektedir. Gnmzde birok medya organnda yaplan tartmalar gz nnde bulundurulduunda Saaklzde'nin ve sz konusu eserlerinin nemi daha iyi anlalacaktr. nk Saaklzde mnazarann dier bir deyimle tartmann yaplabilmesi iin tartmaclarn tartacaklar konu ile ilgili bilgi birikimlerine dikkat ekerek, onlarn alelade tartmalarda bulunmalarnn fayda deil, zarar getireceini ifade eder. Biz bu tebliimizde Saaklzde'ye gre mnazarann ne olduunu, hangi kavram ve konular ierdiini ortaya koyarak, mnazara esnasnda taraflarn dikkat etmeleri gereken noktalara deinmeye alacaz.

Mnzara lmi
Saaklzde, mnzara ilminin ne olduunu ve kapsad konular inceleme konusu yaparken, mnzara ilmi ile ilgili olan kavramlar tek tek ele alr. Onun inceledii belli bal kavramlar; mnzara, mnazir, cedel, mcadil, nakz, nakil, mdde'i, tenbih, kyas, mu'allil, mstedil, sil, men', mu'araza, ilzam, ifham ve gasb eklinde sralamak mmkndr.1 Tartma temelde ya bir hakikatin ortaya kmas ya da muhataba stn gelmek iin yaplr. Eer bir hakikatin ortaya kmas iin yaplrsa mnazara, kar tarafa stn gelmek iin yaplrsa cedel ismini alr. Mnzaray yapana mnazir, cedeli yapana da mcadil denir.2 Mnzara szc na-za-ra kknden tremitir. Nazar dnce, mnzara ise beraber dnme anlamna gelmektedir. Mnzara ilminin tanm da bu anlama dayanlarak yaplmtr. Buna gre mnzara "karlkl olarak konuan iki kiinin, gerei ortaya koymak amac ile iki dnce arasndaki nisbet hkmnn doruluk veya yanlln anlamak iin dnme glerini istenen konulara 3 yneltmelerinden bahseden bir ilimdir." Genellikle mnzara, "dorunun ortaya kmas iin sil (soru soran) ile mucip (cevap veren) arasnda geen soru ve cevaplardr"4 eklinde tanmlanr. Saaklzde, mnzaray "hakkn ortaya kmas iin mdafaadr" eklinde tanmlar. Ona gre mnzara ilmi ile reddedilen eyin doru veya yanl olduu bilinir. Mnzarann gayesi gerei kesin delilerle bulup ortaya koymaktr. Mnzarada pein hkmle hareket edilmedii, kar taraf susturma amac gdlmedii iin taraflar arasnda krgnlk olmaz ve kiisel ihtiraslar n plana
* Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi Mantk Anabilim Dal, capakibrahim@hotmail.com
1

Sz konusu kavramlar iin bkz. Saaklzde M. b. Ebi Bekr el-Mer'ai, Velediye, stanbul, 1274, s. 141,143 vd.; Takrir Kavanin, (f'1-db), stanbul, 1279, s. 3 vd. Ahmed Cevdet (Paa), db- Sedad, Mantk Metinleri 2 iinde, stanbul, 1998, s. 111 vd.; Ahmed Hamdi Efendi (e-irvani), lmi Mnazara, Mecmat 'r-Resail iinde, stanbul, 1889, s. 2 vd. Mehmed Halis, Mizanu'l-Ehzan, (hzr. Kudret Bykokun) Mantk Metinleri l iinde, stanbul, s. 174-178; Yusuf evki Yavuz, Kur'an' Kerim'de Tefekkr ve Tartma Metodu, Bursa, 1983, s. 18-19.

" Ahmed Cevdet, a.g.e., s. 111.


3 4 5 6

Y. evki Yavuz, a.g.e., s. 5. Ahmed Hamdi Efendi (e-irvani), a.g.e., s. 1; Mehmed Halis, a.g.e., s. 174. Saaklzde, Velediye, s. 140; Takrir Kavanin, s. 3. Bkz. Saaklzde, Velediye, s. 140; Takrir Kavanin, s. 12.

90

KAHRAMANMARA SEMPOZYUMU

kmaz. nk mnzara yapanlarn varmak istedikleri tek hedef gerei bulmaktr. Saaklzde temelde mnzara ilmini ksma ayrmaktadr. Ona gre bir ey sylendiinde ya tanm ya blme ya da tasdik olur. Tanm, blme ve tasdik konular iyice bilinmeden bir eyin doruluunu veya yanlln ortaya koymak zordur. Bu nedenle Saaklzde hem RisaletVelediye hem de Takrir Kavanin adl eserlerinde bu konular dikkatle incelemektedir.8 Biz de bunlar srayla ele alalm:

1. Tanm: Tanm, genel anlamda bir manann ya da bir lafzn mahiyetini aklayan eydir. Dier bir ifade ile tanm, "bir eyin efradn cami' ve ayarn mani"dir yani, "kendisine ait zelikleri bir araya toplayan, kendisine ait olmayan zelikleri ise darda brakarak kendisinden saylmasna engel olan eydir. Sil tanm, ilgili btn nitelikleri kendisinde barndrmad (cem'in ademi) veya ilgisiz olan btn nitelikleri tamamen darda tutmad (men'in ademi) ya da devir ve teselsl gerektirdii gerekesiyle iptal edebilir. nk tanm, insan zenci ile tanmlamada olduu gibi ok zel (mutlak ehass) olduunda btn nitelikleri iermez. Yine tanm, insan hayvan ile tanmlamada olduu gibi ok genel (mutlak eamm) olduu zaman ilgisiz olan niteliklere de yer
12

vermi olabilir. Bu durumda tanm, "efradn cami ve ayarn mani olmayacandan" reddedilir. Buna u kyaslar rnek verilebilir: Bu tanm, tanm yaplan eyle ilgili btn zelikleri (efradn cami) iermemektedir. Tanm yaplan eyle ilgili btn zelikleri iermeyen tanm geersizdir. O halde bu tanm geersizdir.1 Bu tanm devr ve teselsl gerektirir. Devr ve teselsl gerektiren her tanm geersizdir. O halde bu tanm geersizdir.14 Grld gibi birinci kyasta tanm, ilgili btn zelikleri iermedii, ikinci kyasta ise devr ve teselsl gerektirdii iddiasyla reddedilmektedir. Saaklzde'ye gre tanm, lafzi ve hakiki olmak zere ikiye ayrlr: Lafzi Tanm: itenin anlamas iin bir lafzn baka bir lafz ile aklanmasdr. Bu tr tanm sadece lafzn aklanmasnn yapld tanm eklidir. Mesela, Arapa'da "aslan" anlamnda olan "gazenfer"e "esed", "iki" anlamnda olan "ukar"a "hamr" denmesi byledir. Saaklzde'ye gre lafzi tanm 15 daha ok dilbilimciler tarafndan kullanr.
7 8

Y. evki Yavuz, a.g.e., s. 13. Bkz. Saaklzde, Velediye, s. 140; Takrir Kavanin, s. 12. '' Necip Tay lan , Mantk Tarihesi Problemleri, stanbul, 1996, s. 99. Bkz. Muhammed b. Hseyin, sagoci erhi Sleymaniye Ktp. Hac Mahmud Efendi Blm, 5885 nolu kayt, s. 43a. 10 Saaklzde, Velediye, s. 142; Gazali, el-Mustasfa (slam Hukukunda Deliller ve Yorumlar Metodolojisi ismiyle ev. Yunus Apaydn), Kayseri, 1994, C. I, s. 28. " Mnazarda fikri tartma iki kii arasnda yaplr. Bu iki kiiden iddia sahibine sebep bildiren kimse anlamnda muallil, dierine de iddia sahibinin ne srd fikirleri kontrol edip delile ihtiya duyulan hususlar iin delil isteyen kimse anlamnda sail denir. Bkz. Saaklzde, Velediye, s. 140. Saaklzde, Velediye, s. 140. 13 Saaklzde, a.g.e., s. 141; Ahmed Cevdet Paa, a.g.e., s. 140. 14 Bkz. Muhammed b. Hseyin, Mejhum-i Risale-i Velediye li Saaklzde, Sleymaniye Ktp. Hac Mahmud Efendi Blm, 5885 nolu kayt, s. 20b; Ahmed Cevdet Paa, a.g.e., s. 141. 15 Saaklzde, Takrir Kavanin (fi'ldb), s. 12-13; Velediye, s. 141; Gazali, el-Mustasfa min lmi'l-Usul, Msr, h. 1322, C. I., s.
13

KAHRAMANMARA SEMPOZYUMU

91

Hakiki Tanm: Bir eyin btn zsel (zati) niteliklerini ortaya koyarak onu tanmlamaya "hakiki tanm" denir. Hakiki tanm ile bir eyin mahiyeti renilir.16 Saaklzde "nsan dnen hayvandr" nermesini zikrederek hakiki tanmda ilk nce genel daha sonra zel olan eye yer verilmesi gerektiini ifade eder. Ona gre hakiki tanm yapldnda ilgili btn zeliklere yer verilmez ve ilgisiz zelikler de darda tutulmaz ise geersiz olur. Mteahhirin alimlerinin hakiki tanmda eitlii (msavat) art kotuklarn (insan=dnen canl) mtekaddimin alimlerinin ise genel olan eyin zel ile tanmlanabileceini ifade ettiklerini zikreden17 Saaklzde, tanm konusunu ele alrken tanmn eitleri olan lafzi ve hakiki tanm incelemekle yetinmez, Takrir Kayann adl eserinde sz konusu tanm eitlerinin yan sra klasik mantk kitaplarnda grdmz ve btn mantklarn inceleme konusu yapt hadd ve resm18 zerinde de nemle durur.19 2. Blme: Blme, bir terimin veya kavramn iine ald fertleri ortak vasflarna gre ayrmaktr. Yani
20

bir btn kendisini oluturan paralarna ayrmaktr. Saaklzdeye gre blme, ya btnn kendisini oluturan unsurlara blnmesi (kllinin eczasna) ya da btnn, ayn snf iinde bulunan fertlere yani tekillere (kllinin cz'iyyatna) blnmesidir. Btnn Kendisini Oluturan Unsurlara Blnmesi: Bu tr blmede, blmler btnden farkldr ve btn ile onun paralan arasnda cins-tr, ilem-kaplam ilikisi bulunmaz. "Oda drt duvar ve bir tavandan oluur", "Her cisim toprak, su, hava ve ateten meydana gelir", "Limonata biraz limon suyu ve bir miktar eker ile sudan ibarettir" nermeleri gibi.21 Bu tr blme, blnenin mahiyetini renmeye yneliktir ve blmler bir birlerinden farkldr. Mesela "Macun, bal ve rek otundan oluur" dediimizde birbirinden farkl olan "bal" ve "rek otun"un bir araya getirilmesi ile macun'un olutuunu grrz. Bu blmede ama, lafzdan ak olmayan (zahir olmayan) anlam ortaya karmaktr.2 Btnn Ayn Snf inde Bulunan Fertlere Blnmesi: Bu tr blmede tmel kavram, ieriine dahil olan kavramlara blnmektedir. "Hayvan ya dnen hayvandr ya da dnmeyen hayvandr", "nsan ya beyaz insandr ya da siyah insandr" nermelerinde olduu gibi tmel kavram ile blmleri arasnda cins-tr, ilem-kaplam ilikisi vardr. Blmenin bu eidinde blnen, ksmlarna gre daha genel olmak zorundadr.23 Saaklzde'ye gre blmenin doru bir ekilde gereklemesi iin bir takm artlarn yerine
12; Mihakku'n-Nazar, (tahk. Refik Acem), Beyrut, 1994, s. 134; Makasdu'l-Felasife, (tahk. S. Dnya), Msr, 1961, s. 119. Saaklzde, Takrir Kavanin, s. 13; Tahrir Takrir, stanbul, 1289, s. 12; Gazali, el-Muslasfa I, s. 12; Mihakku'n-Nazar, s. 135; Makasdu 'l-Felasife, s. 119. Saaklzde, Velediye, s. 141; Takrir Kavanin, s. 13. Tanm, hadd ve resm olarak ikiye ayrlrken, bunlarn her biri de "tam ve naks" olmak zere ikiye ayrlmaktadr, "tam tanm", yakn cins ve yakn ayrmdan, "naks tanm" yakn ayrm ve uzak cinsten, "tam resm", yakn cins ve hassadan, "naks resm" ise yalnz hassadan veya hassa ve uzak cinsten yaplr. Bkz. Saaklzde Velediye, s. 142; Muhammed b. Hseyin, sagoci erhi s. 43a; el-Katibi, Necmeddin, Risaletu'-emsiye, Islamic Philosophy iinde C. 89, Frankfurt, 2000, s. 227; Ahmed Cevdet, Mi'yar- Sedat, Mantk Metinleri 2 iinde, stanbul, 1988, s. 36-38. Diyarbakrl Said Paa, Hulasatu'l Mantk, stanbul, 1315, s. 11-12. Bkz. Saaklzde, Takrir Kavanin, s. 13; Tahrir Takrir, stanbul, 1289, s. 12-13. N. Taylan, a.g.e., s. 102. Saaklzde, Velediye, s. 143; Takrir Kavanin s. 20. Bkz. Mehmed Halis, a.g.e., s. 181. Saaklzde, a.g.e., s. 145. Saaklzde, a.g.e., s. 143; Takrir Kavanin, s. 21; Ahmed Cevdet Paa, Adb- Sedad, s. 141-142; N. Taylan, a.g.e., s. 102.

16

17 18

19 20 21 22 23

92

KAHRAMANMARA SEMPOZYUMU

getirilmesi gerekir. Her eyden nce blme tam olmaldr. Yani blnen eye dahil olan hibir ey darda tutulmamaldr ki buna hasr denir. Ayrca blme ile ilgili olmayan eylerin blmenin 24 dnda tutulmas gerekir. Bir de blmlerden biri blnenin ayn veya ona aykr olmamaldr. Ona gre blmenin blmleri "nsan ya beyaz insandr ya da siyah insandr", "Kelime ya isim ya fiil ya da harftir" nermelerinde olduu gibi ya aka zikredilir. Ya da "nsan ya beyaz ya siyahtr" nermesinde olduu gibi zikredilmesi gereken btn blmlere yer verilmez ki buna 25 mahzuf denir. Blmeye herhangi bir itirazn yaplmamas iin blmlerinin tmnn zikredilmesi gerekir. Blmlerin tm zikredilmedii zaman yle bir kyasla itiraz edilebilir: Bu blmenin blmleri hasr edilmemitir. Blmleri hasredilmeyen her blme geersizdir. O halde bu blme geersizdir.
26

Saaklzde, blmeyi hasr bakmndan akli ve istikrai (tmevarm) olmak zere ikiye ayrr: Akli Blme: Akli blmede blnenlerin says ya da snr bellidir. Fazlas veya eksii zikredildii zaman akl onaylamaz. Mesela, "Hayvan ya dnendir ya da deildir", "Say ya tekdir ya da ifttir", "Bir ey ya bilinir ya da bilinmez" nermelerinde akl, var olan blmlerden baka blmler aramaya yeltenmez. nk hayvann ya dnen olmas veya olmamas ya da saynn ya tek ya da ift olmas akl tarafndan aka bilinebilir. Akl var olan blmler dnda baka blmler aramaz. Fakat bunlardan birini tercih etmekte tereddt edebilir. 27 stikrai Blme: Bu tr blmede, blmenin btn ksmlar zikredilmeyebilir, ancak akl zikredilmeyen ksmlar istikra ile ortaya koyar. Bu tr blmede hasr aranmaz. "Unsur ya toprak ya su ya hava veya atetir" dediimizde unsuru toprak, ate, hava ve su ile snrlamayp, ona beinci ya da altnc bir ey daha ekleyebiliriz, bu durumda blme bozulmaz. nk akli blmenin tersine istikrai blmede ksmlar belli deildir. Eer akli blmede olduu gibi ksmlar sadece ikiye indirgersek, istikra ile ikiden fazla ksmn olduunu karabiliriz. Mesela, "Unsur ya topraktr ya da deildir" veya "Unsur ya atetir ya da deildir" dediimizde unsurun topran dnda hava, ate, su ya da atein dnda toprak, su ve hava olabileceini istikra yoluyla syleyebiliriz. nk unsuru sadece hava ya da atee hasretmek doru deildir. 2 Saaklzde'ye gre blmesi yaplan kavramlarn genel ve zel olmalar gz nnde bulundurulmaldr. Aksi taktirde blme geersiz olur. Mesela, "Cisim ya hayvan ya da byyendir (nami)" dendiinde "hayvan" kavramnn "byyen" kavram iinde yer ald grlr. Dolaysyla cismi, hayvana ya da byyene hasretmek doru olmaz. Cisim hem hayvan hem de byyen eyleri iine alan tmel bir kavramdr. Yani hem hayvan hem de byyen eyler cisim olduu gibi hayvan ve byyen eylerin dnda da cisim olan varlklar vardr. Yine "Hayvan ya insandr ya da beyazdr" dendiinde beyazn hem insana hem de insan dnda bir takm varlklara ait bir nitelik olduu grlr. Bu nedenle hayvan "ya insandr ya da beyazdr" eklinde bir blmeye tabi tutmak doru deildir. 29

24

Saaklzde, Velediye, s. 143; Takrir Kovann, s. 27. Bkz. Muhammed b. Hseyin, Mejhum-i Risale-i Velediye li Saaklzde, s. 23a; . Hakk zmirli, Felsefe Dersleri, st., 1330, s. 114; Necati ner, Klasik Mantk, Ankara, 1995, s. 53; N. Taylan, a.g.e., s. 103. Saaklzde, Velediye, s. 143. Ahmed Cevdet Paa, a.g.e., s. 142. Saaklzde, a.g.e., s. 143, Ahmed Cevdet, a.g.e., s. 142-143. Saaklzde, Velediye, s. 134-144; Ahmed Cevdet, db- Sedad, s. 143. Saaklzde, a.g.e., s. 144.

25 26 27 28 29

KAHRAMANMARA SEMPOZYUMU

93

3. Tasdik:
Tasdik iki kavram arasnda ba kurmakla gerekleir. Bu bala "nsan aklldr" nermesinde olduu gibi iki kavram ya bir birbirine yaklatrlr ya da "Kar beyaz deildir" nermesinde olduu gibi birbirinden uzaklatrlr/" Yani bir ba ile bir araya getirilen konu ve yklem ya onaylanr ya da reddedilir. Eer bir kimse bir iddiada bulunur da bu iddias ak deil ise iddias reddedilir ve iddias iin delil getirmesi istenir. Aksi taktirde iddia ettii ey ister olumlu, isterse olumsuz nermeden olusun reddedilir. ddiasn desteklemek iin ak bir delil getirirse, reddetmeye gerek kalmadan iddias kabul edilir. ddia sahibi iddiasn ispatlamak iin delil getirirse, sile reddetme (men), kar koyma (mu'araza) ve delili rtme (nakz) olmak zere grev der. a. Reddetme (men): Reddetme, ne srlen iddiay delil isteyerek veya iddiay ispatlamak iin getirilen delilin ncllerine itiraz ederek iddia sahibine (muarz) kar kmaktr.32 ddia sahibinin reddedilen iddias apak deil ise iddia sahibi onunla ilgili delil getirmek zorundadr. Aksi takdirde iddias rtlm olur. Sail, iddia sahibinin iddiasna kar sadece delil istemekle yetinirse, gerekesiz reddetme (mcerret men), eer delil istemekle yetinmeyip buna teyit edici bir sz ilave ederse, buna da gerekeli reddetme (senedli men) denir. Mesela, bir karart gren kimse "Bu karart insandr" dedii zaman sil, "O karartnn insan olduunu kabul etmiyorum" deyip syledii ile yetinirse bu, gerekesiz reddetme olur. Eer "O karart insan deildir, nk karart dnen deildir" derse, bu da gerekeli reddetme olur. Sz konusu rnein kyas ile ifadesi yledir: Bu karart dnen (natk) deildir. nsan olmayan hibir ey dnen deildir. O halde bu karart insan deildir, (gerekesiz reddetme) Bu karart glc deildir. nk bu karart insan deildir. nsan olmayan hibir ey glc deildir. O halde bu karart insan deildir. 3 (gerekeli reddetme) ki eit reddetmeyi incelemekle beraber, gerekesiz reddetmenin geerli olduunu ancak, 34 gerekeli reddetme kadar salam olmadn ifade eden Saaklzde'ye gre gereke (sened), eiklik (msavi), zel (mutlak ehass), genel (mutlak eamm), bir ynden genel (eamm min vech) ve aykrlk (tebayn) olmak zere be ekilde bulunabilir. Gerekenin reddedilen eyi desteklemesi iin ya reddedilene eit veya ondan zel olmas gerekir. Eer gereke, tamamen deil de bir ynden genel olursa faydas olmaz. Mesela iddia sahibi (mu'allil), Bu karart glc (dahik) deildir. nk bu karart insan deildir Her glc ise insandr O halde bu karart glc deildir, dediinde sil, "Niin bu karartnn dnen olmas mmkn deildir?" derse gerekesi, reddettii eye eit, eer "Niin bu karartnn zenci olmas

Gazali, Makasdu'l-Felasife, s. 133; Bkz. N. ner, a.g.e., s. 183. " Saaklzde, a.g.e., s. 146; Ahmed Cevdet, a.g.e., s. 121; Mehmed Halis, a.g.e., s. 176. 32 Saaklzde, Velediye, s. 143,146; Ahmed Cevdet, a.g.e., s. 114-115; Ahmed Hamdi Efendi (e-irvani), a.g.e., s. 2; Yusuf evki Yavuz, a.g.e., s. 21. " Saaklzde, Velediye, s. 146. Bkz. Ahmed Cevdet, db- Sedad, s. 122. M Saaklzde, a.g.e., s. 143.

30

94

KAHRAMANMARA SEMPOZYUMU

mmkn deildir?" derse gerekesi, reddettii eyden zel olur. Ve zikredilen her iki durumda da silin reddetme gerekesinin kendisine faydas vardr. Eer "Niin bu karartnn hayvan olmas mmkn deildir?" derse gerekesi reddettii eyden genel, eer "Niin bu karartnn beyaz olmas mmkn deildir?" derse gerekesi reddettii eyden bir ynden genel olur. Ve bu iki durumda silin gerekesi kendisine fayda vermez. Eer sil "Niin bu karartnn ta olmas mmkn deildir?" derse gerekesi, reddettii eye aykr olur.35 Silin gerekesi, reddettii eye eit olup da iddia sahibi, onu iptal ederse reddedilen ncl ispat etmi olur. Nitekim "bir cismin insan olmadn" reddeden sil, "Niin bu cismin dnen olmas mmkn deildir?" deyip de iddia sahibi, onun dnen olduunu iptal ederse, insan olmadn ispat etmi olur. nk eit olanlardan birinin kaldrlmas, dierinin de kaldrlmasn gerektirir. Genel (mutlak eamm) ile ilgili olan gerekenin iptal edilmesinin iddia sahibine faydas vardr. Nitekim sil "Niin bu karartnn hayvan olmas mmkn deildir" deyip de iddia sahibi onun hayvan olduunu iptal ederse, insan olmadn da ispat etmi olur. nk tmelin kaldrlmas tikelin de kaldrlmasn gerektirir. Ama gereke eitlik ya da genel ile ilgili olmazsa, onun iptali iddia sahibine fayda vermez.36 Saaklzde'ye gre sil, iddia sahibinin bir ncln reddettiinde, iddia sahibi reddedilen ncl bir delil ile ispatlar. Mesela iddia sahibi, Alem hadis ise onun bir yaratcsnn olmas gerekir. lem hadistir. O halde lemin bir yaratcs vardr, dediinde sil, lemin hadis olmadn ileri srerse iddia sahibi, lem deikendir. Her deiken hadistir. O halde lem hadistir, eklinde yeni bir delil ile iddiasn ispatlar.37 Saaklzde, mnazara yapanlarn herhangi bir iddiay nakletmelerini de inceleme konusu yapar. Tartan kimse, herhangi bir fikri naklediyorsa nkil adn alr. Naklettii fikrin kaynan aklamakla ykml bulunan nkil, bunu yapmakla grevini yerine getirmi saylr. Ancak naklettii dncenin doruluk veya yanlln ne srerse, iddia sahibi olarak kabul edilir ve iddia sahibinin konumuna geer. Her iddia, sahibi tarafndan ispatlanmahdr. nk delilsiz iddia tahakkm olarak kabul edilmi ve mnazara ilmi tarafndan deersiz grlmtr.38 Saaklzde, nakledilen bir fikrin reddedilemeyeceini ileri srer. Ona gre naklin reddedilmesi ancak mecazi olarak mmkndr. nk bir metni nakleden kii, naklettii metnin ieriinin doruluunu ya da yanlln savunmuyorsa iddia sahibi olmaz. Fakat nakledilen ey gerek sahibine atfen 39 reddedilebildii gibi nakledilen eyin atfedildii kaynaa aidiyeti konusunda tereddt var ise yine reddedilebilir. Mesela, "Bir kimse felsifeden cesetlerin harini nakletti" denirse, "Bu nakl geersizdir", "nk bu nakl felsifenin anlayna aykrdr" ve "Byle olan her nakl geersizdir"

b. Kar koyma (mu'araza): Kar koyma (mu'araza), ne srlen iddiann zddn ispatlayarak dorudan doruya iddia sahibinin iddiasn rtmektir. Sil, delili rtme veya kar koyma klarndan biri ile grevini yrtmek istedii taktirde iddia sahibi ile yerleri deiir ve kendisi iddia sahibinin konumuna
35 36 37 38 39

Saaklzde, a.g.e., s. 147; Takrir Kovann, s. 38. Bkz. Ahmed Cevdet, a.g.e., s. 123. Ahmed Cevdet, a.g.e., s. 124-125; Mehmed Halis, a.g.e., s. 184. Saaklzde, Velediye, s. 147; Ahmed Cevdet, a.g.e., s. 124. Saaklzde, a.g.e., s. 153; Ahmed Cevdet, a.g.e., s. 112; Y. evki Yavuz, a.g.e., s. 18. Saaklzde, a.g.e., s. 149.

* Ahmed Cevdet, a.g.e., s. 112.

KAHRAMANMARA SEMPOZYUMU

95

geer. ddia sahibi de silin yerini alr ve onun grevini yrtr. Saaklzde, kar koymay mu'araza bi'l-kalb, mu'araza bi'l-gayr, mu'araza bi'l misi olmak zere ekilde inceler. Mu'arzn delili, ekil (suret) ve madde bakmndan iddia sahibinin delili ile ayn olursa mu'araza bi'l-kalb, mu'arzn delili ekil ve madde bakmndan iddia sahibinin delilinden farkl olursa mu'araza bi'l-gayr, mu'arzn delili iddia sahibinin delili ile sadece ekil bakmndan ayn olursa mu'araza bi'l-misl olarak isimlendirilir.41 Delillerin eklen ayn olmasndan kast, iktirani kyaslarda ekillerin bir olmas; istisnai kyaslarda ise mu'arz ve iddia sahibinin delillerinin doru (mtekim) veya yanl (gayri mtekim) olmasdr. Madde bakmnda ayn olmalar ile de iktirani kyaslarda orta terimlerin, istisnai kyaslarda ise tekrar edilen ksmlarn ayn olmas kastedilir.42 Saaklzde, kar koymann sz konusu eitlerini aklamak iin lemin kadim olduunu savunanlara kar, lemin hadis olduunun savunulabileceine dikkat ekerek u rnei verir: Felsife, Alem kadimin eseridir. Kadimin eseri olan her ey kadimdir. O halde lem kadimdir, dediinde buna kelamclar yle bir kyasla karlk verebilir: lem deikendir. Btn deikenler hadistir. O halde lem hadistir.43 Zikredilen kyaslarn her ikisi de kyasn birinci eklinden birer kyastr ve orta terimleri birbirlerinden farkldr. Ancak ekil bakmndan birbirlerine benzemektedirler, bu bakmdan bu tr kar koyma, mu'araza bi'l-misl olur. Felsifenin yine bu deliline kar kelamclar; lem deikendir. Hibir kadim deiken deildir. O halde lem kadim deildir, dediklerinde felsifenin delili birinci ekilden olduu halde kelamclarn delili, kyasn ikinci eklinden olduu iin, bu kar koyma, mu'araza bi'l-gayr olur.44 Mu'tezile, Allah'n (c.c.) grlmesi mmkn deildir. nk Allah'n (c.c) grlmesi Kur'an'da nefy edilmitir. Kur'an'da nefy edilen hibir ey gereklemez, dediinde; faydas olmayan hibir eyin Kur'an'da zikredilmediine inanan Ehl-i Snnet tarafndan bu delile syle cevap verilir: Allah'n (c.c) grlmesi mmkndr. nk Allah'n grlmesi Kur'an'da nefy edilmitir. O halde Kur'an'da nefy edilen her eyin gereklemesi mmkndr. Zikredilen delillerin her ikisi de kyasn birinci eklindendir ve her iki tarafn delili "Gzler onu idrak etmez, O ise gzleri idrak eder"45 ayetidir. Bu nedenle bu kar koyma, mu'araza bi'l-

41

Saaklzde, Velediye, s. 150; Takrir Kovann, s. 87; Ahmed Cevdet, db- Sedad, s. 132. Bkz. Ahmed Hamdi Efendi (e-

irvani), lmi Mnazara, s. 13-14 Ahmed Cevdet, a.g.e., s. 132; Y. evki Yavuz, a.g.e., s. 29. 43 Saaklzde, Velediye, s. 150; Takrir Kavanin, s. 87; Ahmed Cevdet, a.g.e., s. 132. 44 Ahmed Cevdet, db- Sedad, s. 132; Mehmed Halis, a.g.e., s. 185-186. 45 En'am, 103.
42

96

KAHRAMANMARA SEMPOZYUMU

kalbdir.

c. Delili rtme (nakz): Delili rtme, getirilen delilin ncllerine dokunmayp bir delil ile mu'arzn delilini geersiz klmaktr. Yani iddia sahibi, kendi iddiasn mantk ilmi kurallarna gre bir delil ile ispat ederken, sil de delilin ncllerini aklamaya girierek, delilin geersizliini bir delil ile ispatlarsa, silin bu ekildeki itirazna delili rtme denir.47 Akl yrtme konumuna geen silin, delili rtme safhasnda iddia sahibinin delilini geersiz klmak iin getirdii delile mnazara ilminde ahid denir. Sil, delil rtmeyi iki ekilde gerekletirebilir.48 1. Delilin gerektirdii hkmn baka delilde iddiaya zt sonu verdiini gsterme (muallilin delilinin bir maddede cari olup, mdde'ann hkmnn mtehallif olmas). Bu ekli u kyasla aklayabiliriz: Bu delil filan maddede geerlidir, fakat iddiann hkmne aykrdr. Byle olan her delil geersizdir. O halde bu delil geersizdir, denilir. Bu kyasn byk ncl reddedilemez. nk bir delilin maddede gerekleip de iddiann hkmne aykr olmas dnlemez. Ama bu kyasn kk ncl reddedilebilir. nk kk ncl "Bu delil filan maddede geerlidir" ve "Bu delil iddiann hkmne aykrdr" nermelerini iermektedir, bu nermelerden her biri reddedilebilir.4 yle ki delili rtmeye alan kiinin (nkiz) muhatab kendisine "Benim delilimin o maddede gerekletii doru (msellem) deildir; vak'a senin anladn gibi olsayd gerekleirdi. Halbuki ben unu kastediyorum" diyerek "Bu delil filan maddede geerlidir" nermesini reddedebilir. Veya sz konusu nermeyi kabul ederek, "Bu delil iddiann hkmne aykrdr" nermesini reddedilebilir. Bu durumda delili rtmeye alan, nceki ekilde birinci, ikinci ekilde ise ikinci nermeyi ispatlamak durumundadr. Mesela, felsifeden biri lemin kadim olduunu ispatlamak iin "lem kadimin eseridir ve kadimin eseri olan kadimdir" eklinde akl yrtrse, sil "Senin bu delilin insan iin de geerlidir. ddiann hkm yani kdem ise farkl bir eydir; insan, kadimin eseri olduu halde kadim deildir ve byle olan her delil geersizdir. O halde bu delil geersizdir" diyerek zikredilen delili rttnde, felsifeden olan kii "Benim kastm bizzat kadimin eseridir, insann oluumunda ise d dnyann (edvar- felekiyye ve isti'dadat- heyulaniyye) etkisi vardr. Bu nedenle sz konusu delil insan iin geerli deildir. Bunu kabul etsem iddiann aykrln kabul etmem. nk insan birey olarak hadis ise de insan trnn kadim olmas mmkndr" diyebilir. Ve delili rten kimse, nceki ekilde delilin insanda gereklemesini ikinci ekilde ise iddiann aykrln, yani insan trnn kadim olmadn ispatlamaya ihtiya duyar.50 Grlyor ki, akl yrtmekle uramak zor, reddetme ve kar koyma daha kolaydr. Sail, zikredilen rnekte delili rtme ile iptale girimek yerine, delilin byk ncl olan "Kadimin her eseri kadimdir" ncln reddetseydi iddia sahibi bunu ispatlamak zorunda kalrd. Bylece silin durumu daha kolay olurdu. 2. Delilin akli imkanszla vardn belirtme (mu'allilin delilinin ictima' nakizayn, devr ve

Ahmed Cevdet, a.g.e., s. 133. Bkz. Ahmed Hamdi Efendi (e-irvani), a.g.e., s. 13-14. Ahmed Cevdet, a.g.e., s. 115; Ahmed Hamdi (e-irvani), s. 2; Bkz. Saaklzde, Velediye, s. 140. Saaklzde, Velediye, s. 151; Ahmed Cevdet a.g.e., s. 127; Mehmed Halis, a.g.e., s. 177. Ahmed Cevdet, a.g.e., s. 127. Bkz. Ahmed Hamdi Efendi (e-irvani), a.g.e., s. 14-15. Bkz. Saaklzde, Velediye, 151; Ahmed Cevdet, a.g.e., s, 128; Y. evki Yavuz, a.g.e, s. 27.

KAHRAMANMARA SEMPOZYUMU

97

teselsl gibi nedenlerden dolay geersiz klnmas). Sil, iddia sahibinin delilini, aklen mmkn olmayan bir dnceyi gerektirmesi halinde rtebilir. Aklen mmkn olmayan haller arasnda devr51, teselsl52 ve ictima- zddenyn53 saylabilir. Mesela Sil, Bu delil geersizdir. nk falan hkm gerektirir. Falan hkm gerektiren delil doru deildir. O halde bu delil doru deildir, eklindeki bir kyasla iddia sahibinin delilini rtlebilir.54 Bu kyasn kk ncl "Bu delil falan hkm gerektirir" ve "Bu delil geersizdir" eklinde iki nermeyi kapsamaktadr. Bu iki nermeden bazen birincisi bazen de ikincisi reddedilebilir. Eer geersizlik durumu apak olursa, ikinci nerme reddedilemez. Mesela "Bu delil iki zddn bir arada bulunmasn (ictima'- nakizayni) veya byk olan bir eyin kk olan bir eye eit olmasn (a'zamn asara msavatn) gerektirir, bu ise geersizdir" denildiinde ikinci ncl reddedilemez. nk gerek iki zddn bir arada bulunmas ve gerekse byk olan bir eyin kk olan bir eye eit olmas apak bir hatadr.55 Saaklzde, dil kullarna aykr olan ibarelerin nasl nakz edilebileceine de dikkat eker. Ona gre bir ibarenin nakz edilebilmesi iin her eyden nce kurallara uygun olmas gerekir. Aksi takdirde yaplabilecek itirazlarn bir faydas olmaz. nk itiraz bir iddiann gerekliini ifade eden nermelerle yaplr. Saaklzde, bir iddiann, tanm nakz, blmeyi nakz, delili nakz, ibareyi nakz olmak zere drt ekilde rtlebileceini ve bu rtmenin "mutlak nakz" deil, "tafsili nakz" olarak isimlendirildiini ifade eder.56 Mnazara ilmi ile ilgilenenlerin bilmeleri gereken konulara ksaca deindikten sonra, mnazara yapanlarn, mnazara esnasnda dikkat etmeleri gereken hususlara da ksaca yer vermek faydal olacaktr. nk mnazarada taraflarn alelade deil, bir disiplin ierisinde tartmalar amalanr. Her eyden nce mnazaradan istenen sonucun elde edilebilmesi iin, mutlaka bir usul ierisinde yaplmas gerekir. Mnazarada manay anlamay zorlatran, muhataplar arasnda phe olumasna sebep olan szlerden, mcmel ve garip ifadelerden kanlmalardr. Mnazr muhatabnn meramn anlamad halde szn tekrar ettirebilir. Ancak meramn anlamadan szne mdahale etmesi uygun deildir. Tartlan konuyla ilgisi olmayan ifadelerle konu datlmamal, baka alanlara ekil memelidir. Mnazara esnasnda glmek, rpnmak ve hiddetle karlk vermek gibi durumlardan kanlmal, kii muhatabn hakir grmemeli, szn dikkat ve basiret ile sylemeli, muhatabnn szn gzel bir ekilde dinlemeli, meramn iyi bir ekilde anlamal ve daha sonra karlk vermeye almaldr. Muhatabn szn yarda kesmek edebe uygun olmad gibi, iki kii mnazara ederken nc kiinin onlarn szn kesip araya girmesi de uygun deildir. Sz ar derecede uzatmann yararl olmadn dnmeli ve amalanan anlamn bilinmesine engel olacak ekilde ksaltmalara gidilmemeli, orta bir yol izlenmelidir. Dmanlk besleyen, alay eden ve byklenen kimselerle mnazaradan kanmal, db ve mnazarann kurallarn bilmeyenlerle deil, sadece ehil olanlarla mnazara yaplmaldr.57

Sonu
Mellifimiz mnazara ilmini mantn temel konularndan olan tanm, blme ve tasdik konular zerine bina etmekte, mnazara yapacaklarn bu konular iyi bilmeleri gerektiine dikkat
51 52 53 54 55 56 57

Devr, mmkn iki varlktan birinin var olmas iin tekinin sebep tekil etmesidir. Teselsl, hadislerin birbirinin messiri olarak geriye doru sonsuza kadar devam etmesidir. ctima- zddenyn, birbirine zt iki eyin bir arada bulunmasdr. Ahmed Cevdet, db- Sedad, s. 128; Y. evki Yavuz, a.g.e., s. 27. Ahmed Cevdet, a.g.e., s.129,141. Bkz. Muhammed b. Hseyin, Meflum-i Risale-i Velediye li Saaklzde, s. 20a. Saaklzde, Velediye, s. 152; Mehmed Halis, a.g.e., s. 177. Bkz. Ahmed Cevdet, dab Sedat, s. 143-144; Y. evki Yavuz, a.g.e., s. 32.

98

KAHRAMANMARA SEMPOZYUMU

ekmektedir. nk sz konusu konulan bilmeyenler tartma esnasnda birok hata yapabilecekleri gibi muhatabn yapaca hatalarn da farkna varmayabilirler. Hata ve yanllarla balayan bir mnazarada gerein ortaya kmas sz konusu olmad gibi, mnazarann belirlenen bir zamanda ve muhataplarn birbirlerini rencide etmeden tamamlanmas da beklenemez. Bylece mnazara ilminden hedeflenen doruya ya da dorunun ortaya kmasna hizmet edilmemi olur. Dikkatle incelendiinde Saaklzde'nin mnazara ilmi ile ilgili grlerinin gnmz tartmaclar iin de ufuk ac olduu grlecektir. nk Saaklzde her eyden nce tanm konusunu ilemekle tartmaclarn tartacaklar konuyu tanmlamalar gerektiine, blme konusunu ilemekle tartlacak konunun ilem ve kaplamnn iyi bilinmesi gerektiine, tasdik konusunu ilemekle de tartmaclarn karlkl olarak hangi hallerde ne gibi delilleri kullanabileceklerine dikkat ekmektedir.

Bibliyografya
Ahmed Cevdet Paa, Adab- Sedad, Mantk Metinleri 2 iinde, stanbul, 1998. Mi'yar- Sedat, Mantk Metinleri 2 iinde, stanbul, 1988. Ahmed Hamdi Efendi (e-irvani), lmi Mnazara, Mecmat'r-Resail iinde, stanbul, 1889. Diyarbakrl Said Paa, Hulasatu'l Mantk, stanbul, 1315. el-Katibi, Necmeddin, Risaletu' -emsiye, Islamic Philosophy iinde C. 89, Frankfurt, 2000. Gazali, el-Mustasfa (slam Hukukunda Deliller ve Yorumlar Metodolojisi ismiyle ev. Yunus Apaydn), Kayseri, 1994. el-Mustasfa min lmi'l-Usul, Msr, h. 1322. Makasdu'l-Felasife, (tahk. S. Dnya), Msr, 1961. Mihakku'n-Nazar, (tahk. Refik Acem), Beyrut, 1994. . Hakk zmirli, Felsefe Dersleri, stanbul, 1330. Mehmed Halis, Mizanu'l-Ehzan, (hzr. Kudret Bykokun) Mantk Metinleri 1 iinde, stanbul Muhammed b. Hseyin, Mefhum-i Risale-i Velediye li Saaklzde, Sleymaniye Ktp. Hac Mahmud Efendi Blm, 5885 nolu kayt Muhammed b. Hseyin, sagoci erhi Sleymaniye Ktp. Hac Mahmud Efendi Blm, 5885 nolu kayt, Necip Taylan , Mantk Tarihesi Problemleri, stanbul, 1996. Saaklzde M. b. Ebi Bekr el-Mer'ai, Velediye, stanbul, 1274. Takrir Kavanin, (fi'1-adab), stanbul, 1279. Tahrir Takrir, stanbul, 1289. Yusuf evki Yavuz, Kur'an' Kerim'de Tefekkr ve Tartma Metodu, Bursa, 1983.

You might also like