You are on page 1of 142

ADALIK HURAFE KALDIRMAZ DEMOKRATKLEME SRECNDE DNDAR VE LAKLER

YAYINLARI

ADALIK HURAFE KALDIRMAZ DEMOKRATKLEME SRECNDE DNDAR VE LAKLER


TESEV Yaynlar ISBN: 978-975-8112-68-5 Kapak Tasarm Bora Tekoul Sayfa Dzeni Myra Basm Yeri: Euromat Bu kitabn haklar sakldr. Kitabn hibir blm Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakfnn (TESEV) izni olmadan, hibir elektronik ve mekanik formatta ve arala (fotokopi, kayt, bilgi depolama vd.) oaltlamaz. Copyright ubat 2006 1. Bask, ubat 2006, 1.000 adet 2. Bask, Mart 2006, 1.000 adet 3. Bask, Mays 2008, 500 adet TESEV Bankalar Cad. No: 2 Kat: 3 Minerva Han, Karaky 34425 stanbul Tel: +90-212-292 89 03 PBX Faks: +90-212-292 90 46 info@tesev.org.tr www.tesev.org.tr Bu kitapta yer alan grler yazarlara aittir ve bir kurum olarak TESEVin grleriyle bire bir rtmeyebilir. Bu kitabn yaymlanmas ve tantlmasndaki katklarndan tr Ak Toplum Enstits Trkiyeye ve TESEV Yksek Danma Kuruluna teekkr bor biliriz.

DEMOKRATKLEME PROGRAMI

ALGILAR VE ZHNYET YAPILARI: DNDARLIK LAKLK EKSEN

ADALIK HURAFE KALDIRMAZ DEMOKRATKLEME SRECNDE DNDAR VE LAKLER

Ali Bayramolu Aratrma Asistan: Ferda Balancar

NDEKLER
Niye Alglar ve Zihniyet Yaplar? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Alglar ve Zihniyet Yaplar: Dindarlk-Laiklik Ekseni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 nc Baskya nsz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 GR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

DNDARLIK EKSEN: DEM VE DREN ARASINDA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 I. YUMUAK HALKA VE DEM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 1.ZHNYET ARALARI VE KANALLARININ DEM VEKTR OLMASI . . . . . . . . . . . . 22 A. DEM VEKTR OLARAK AK PART . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 a. lk ilev: Gven duygusu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 b. kinci ilev: Mslman davran kodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 c. nc ilev: Siyasi paralanma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 B. CEMAATLERN DEM VEKTR LEV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 2. SLAM ALANIN HETEROJENLEMES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 A. TOPLUMSAL VE SYASAL DENEYMLER DZEY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 a. Refah Partisi ve 28 ubat deneyimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 b. slamc iddet deneyimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 c. ran modeli ve tarihselcilie dn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 d. Ekonomik deneyim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 B. ZHNYET VE ALGI DZEYNDE SYAS PARALANMA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 a. Verili bellek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 b. Aidiyet zgrlk/laiklik kimlik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 c. Deiimin n belirtileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 3. SLAM OLANIN HETEROJEN ALGISI: KMLK-BREY (AHIS) LKS . . . . . . . . . . . 70 A. TESETTR-DNDAR-DN LKS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 B. GNDELK HAYAT/DN PRATKLER VE ALGILAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 C. DEM VEKTR OLARAK OCUK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 II. SLAM KESM SERT HALKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 1. SYASET VE ZHNYET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 2. MAHREM, NSAN VE EVRE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 LAKLK EKSEN: PARALANMA VE BLOKLAMA ARASINDA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 I. SERT HALKA: BLOKLAMA YA DA HOMOJENLEME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 1. ZHNYET DOKUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 A. SMGESEL BOZUKLUK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 B. DN DOGMA LKS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 C. TOPLUM TASAVVURU EKSKL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

2. DEME YNELK TUTUMLAR VE ZHNYET TANIKLIKLARI . . . . . . . A. AK PARTYE BAKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. TESETTRE VE SLAM KESME BAKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. CEMAATLEME VE KAMEC OTORTERLEME . . . . . . . . . . . . . . . . . D. DEME-AB-DEMOKRATKLEME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. LAK KESM YUMUAK HALKA: KOMPARTIMANLAARAK DEME 1. BREYSEL DENEYMLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. TOPLUMSAL DENEYIMLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. SLAM GRNRLLK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. TESETTR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. SYAS DENEYMLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. AK PART KTDARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. AK PART CRAATLARI: AB VE DEMOKRATKLEME . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . 106 . . . . . . . . . 106 . . . . . . . . . 108 . . . . . . . . . 112 . . . . . . . . . 115 . . . . . . . . . 117 . . . . . . . . . 119 . . . . . . . . . 122 . . . . . . . . . 122 . . . . . . . . . 124 . . . . . . . . . 127 . . . . . . . . . 127 . . . . . . . . . 130

SONU YERNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 YAZARLAR HAKKINDA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140

Niye Alglar ve Zihniyet Yaplar? Deiimin rasyonellii ima eden tek ynl bir sre olduunu syleyen modern alg artk iyice eskimi durumda. Kresel dnyada entegrasyonun ille de Batya benzemeyi deil, karlkl adaptasyonu ifade ettiini idrak etmeye baladk. Bu tespit bugn toplumlarn sahip olduu ayak balarnn ierden anlalmasna ynelik abalar daha da anlaml hale getiriyor. Trkiye neredeyse yz yldr modernleen, sz konusu adaptasyonu gerekletirerek evresine entegre olmaya alan bir lke. Nitekim bu sre iinde ekonomik dzenden yargya, eitimden sosyal haklara byk deiimler yaand. Ancak din zgrlnn eksikliinden Krt meselesine, latent iddet yatknlndan faydac siyasi analiz alkanlna uzanan farkl bir yelpaze, toplumun baz alanlara bak tarznn sanki hibir deiime uramazcasna kendini tekrarladn ortaya koymakta. Dolaysyla nmzde kanamayacamz bir soru var: Acaba nasl oluyor da btn bu adalama gayretine ve deiim dinamiine ramen, baz sorunlarmz zmemeyi becerebiliyor ve zlmemi sorunlarmzla birlikte yaamaya devam ediyoruz? Sorunlarn zmsz kalmas balamnda devleti eletirmek hakl bir perspektife dayansa da, salt devlet iradesi bu sreci aklamakta yeterli olabilir mi? Yoksa toplum bilinli olarak ya da zmnen devletin zmszlk iradesinin paras ve destekleyicisi olarak m ilev gryor? Bu sorular TESEVde bir dizi almann tetikleyicisi oldu... Laiklik, dindarlk, milliyetilik, aile, devlet, hak gibi kavramlar etrafnda yrtlen bu almalarda Trkiye toplumunun zihniyet yaps, kendisini ve evresini alglama biimi, dayand referanslar ve bu referanslarn ima ettii deer sistemi ortaya karlmaya alld. Zihniyet deiiminin nasl alt, ne tr krlmalar yaratt, bu krlmalarn rettii elikilerin nasl rasyonalize edildiini anlamak istedik... Umarz ortaya kan tespit ve deerlendirmeler gnmz Trkiyesinin kaotik deiim dinamiini tanmlama ve kavrama yolunda etkili bir referans oluturmakla kalmaz, daha kapsaml ve derinlemesine yeni almalarn yaplmas asndan da tevik edici olur...

Etyen Mahupyan TESEV, Demokratikleme Program

Alglar ve Zihniyet Yaplar Dindarlk-Laiklik Ekseni Ali Bayramolunun adalk Hurafe Kaldrmaz: Demokratikleme Srecinde Dindar ve Laikler almas TESEVin Alglar ve Zihniyet Yaplar dizisinin nc kitab. Trkiyede demokratiklemenin nnde, karlacak uyum yasalaryla, ya da ayak direyen brokrasinin reformlar uygulamak durumunda braklmasyla halledilemeyecek kadar karmak, toplumsal olarak yaygn alg ve zihniyetlere dair engeller bulunduu fikrinden yola karak biimlendirdiimiz bu proje bei, ayr ama ilikili, birbirinden renen ve drt balk altnda yrtlen almalardan oluuyor. Bu erevede daha nce Aksu Bora ve lknur stnn Scak Aile Ortam: Demokratikleme Srecinde Kadn ve Erkekler ve Suavi Aydnn Amacmz Devletin Bekas: Demokratikleme Srecinde Devlet ve Yurttalar kitaplarn yaymlamtk. Ferhat Kentel, Meltem Ahska ve Frat Genin Milliyetilik ve Kimlik Ekseni alanndaki almas Milliyetin Blnmez Btnl: Demokratikleme Srecinde Paralayan Milliyetilikler, Alglar ve Zihniyet Yaplar st bal altnda 2007 ylnda yaymland. Bu drt eksen birbirlerinden kopuk ve ayr deil, ilikisel bir dzlemde ele alnyor. Trkiye toplumunu bilindii ve aklayc olduu varsaylan basitletirilmi kalplarn tesinde anlama abasn ifade eden bu dizinin nc kitabnda Ali Bayramolu dindarlk-laiklik eksenine bakyor. Cumhuriyet rejiminin din ileri ile devlet ilerini ayrarak sorunsuzca dzenlemeyi umduu bu eksenin, hem farkl ve atmal -ve hatta kutupsal olarak konumlandrlm- siyasal ve toplumsal pozisyonlarn dayana haline geldiini, hem de gerek toplumsal durum ve talepleri krk bir ayna gibi yanstarak alternatifleri daralttn ustalkla tartan Bayramolu, Trkiyenin dnsel evrenini de ieriden anlamaya alyor. Bu evrenin dindarlk-laiklik gerilimi tarafndan yoksullatrldn gsteren yazar, farkl ve elikili olduu dnlen konumlarn otoriterlik ve ataerkillik ana paydalarnda nasl birleebildiini, dindar ve laik kutuplarna yerletirilenlerin esasen bu konforlu ve bilindik pozisyonlar deil, deiim dinamiklerine verilen tepkiler dorultusunda konumlandklarna da iaret ediyor. Bayramolu, dindar ve laik pozisyonlarn her birinin deiime direnli ve deien halkalardan olutuklarn, demokratik dnmn nnn de artk dindar-laik kutuplamasnn makbul konumlarna dnlerek deil, bu halkalar arasndaki ilikilerin ve farkllama dinamiklerinin anlalmasyla ve de karlkl empati ve diyalog yollarnn aranmasyla alacan gzler nne seriyor. Volkan Aytar TESEV, Demokratikleme Program

Summary This study aims to map the relations between democratization, religiousness and secularism by focusing on the perceptions and mentalities of people who pre-dominantly identify themselves as religious or secular. The research employed three different methods at different stages: In-depth interviews, observations in different cities and environments, and short and thematic interviews. Within the framework of the study, 40 in-depth interviews as well as 50 short and thematic interviews were conducted in 8 different cities. In this vein, the study does not claim quantitative representation and instead locates itself as a qualitative social trend interpretation effort. The general findings of the report proves the fact that Turkey has lately been going through an immense transformation on the level of perceptions and mentalities that challenge the simplicities involved in the facile scheme of religiosity versus secularism as a grand simplification pitting mental attitudes against others, and largely determining political and behavioral stances. The study suggests, unlike what the popular wisdom and mainstream media accounts would have us believe, the religious and secular camps do not constitute homogeneous entities that are polarly opposite to, and mutually exclusive of, each other. Instead, there exist interesting similarities and entanglements (especially in terms of shared attitudes and behavioural stances as they pertain to authority and patriarchy) between the members of each camp. On the other hand, within each camp there actually seem to exist two rings of people differentiated according to their positions vis--vis the social dynamics of change. While the tougher, harder cores in each camp seem to resist change and cling to lingering forms of social attachment and identification, the more flexible rings seem to embrace social transformation and creatively adapt to its requirements, as well as its newer forms of identifications. Within the religious camp, the flexible ring could be identified according to three areas: The first area has to do with the ways in which people organize new political positions via their mental devices (among which the guidance mechanisms as exemplified in the model character of Prime Minister Recep Tayyip Erdoan, or as is the case in some religious communities of the Nurcu, primarily stand out). The second area concerns the relations with the external world, such as economic, religious and political fields. This area links ideas and practices of democracy, human
8

rights and freedom. The third area has to do with the relations with the internal world, whereby a considerable secularization seems to prevail. Interpretation and re-interpretation of religious precepts according to time and space appear as important mechanisms. Again, within the religious camp, the tougher, harder core resists change in myriad ways as well. As social transformation proceeds, reactive and Islamic utopian tendencies abound, as well as political positions similar to nationalism prevail. Within this harder ring, an orientation towards embracing right wing or conservative positions seem to gain support to help cope with the informally secularizing processes of social transformation. Same social transformation processes (coupled with the AKPs electoral victory and recent formal and substantive political changes) have a great impact on the members of the secular camp. The supposed homogeneity and uniformity of this camp seem to weaken and an interesting two-tiered structure (with important contingencies and fluidities) seems to emerge. While the flexible ring is relatively more open to accept the Islamic other, but still uneasy with political developments, the harder, tougher core employs and recasts nationalistic (ulusalc), anti-imperialist, anti-EU and anti-US positions as defence mechanisms in the face of (increasingly globalizing) social and political transformations. The report helps prove that the tough and mutually animosity-driven confrontations as well as rigid positionings (symptomatic especially of the February 28th process, or the post-modern coup in 1997) seem to weaken and new situations emerge that further undermine the facile dichotomies of the religious versus secular camps. The report helps us better comprehend the emerging, lived and experiential dynamics in contemporary Turkish society, and has a potential to take the democratization debate beyond those powerful yet assumed dramatic polarizations that hardly explain the complex social realities in Turkey. The report stands as an important contribution towards helping us better understand this process.

nc Baskya nsz Biz Trkler zor bir corafyada yaar, zorlu bir imparatorluk miras zerinde otururuz. Toplum olmaya ve toplumsal mutabakatlara dair derin sorunlarmz vardr. Yzeydeki modern ve standardize grntmze ramen, derinde toplumsal dokumuz ok paraldr. Bu topraklarda, blgesel, kltrel, yerel, etnik farkl topluluklarn zihniyet, beklenti, talep ve siyaset dzeyinde birbirine demeden, yan yana yaadklar Osmanl'nn milletler sistemi deta yeni bir yzle devam eder. Cemaati bir siyasi kltre sahibizdir. Siyasetten anladmz, kiinin kendi topluluu iinde zel alann geniletmesi, daha nemlisi, bir topluluun yaam alann dierlerinin aleyhine keyfi olarak geniletilmesidir. Doal olarak bu durumda cemaat ii dayanma, cemaatler aras kuralsz yarma siyasi anlaymzn temelini oluturur. Byle olunca eylem ve araylarmz kural ve ilke yerine kaba kar ve faydaclk ynlendirir. Siyasi mekanizmann kaynak datma zerine kurulu olmas, doal bir poplizme sahip olmamz da bu yzdendir. Rejimin format hukuk devleti ve demokrasi zerine otursa da otoriter bir devlet geleneimiz vardr. Asker otoritenin lke idaresinde oynad rol kkldr. Gmen bir yk ve zihniyetin rettii gvenlik aray ya da fikri ile ulusal kimlik arasnda sk tarihsel ve toplumsal balar toplumu znde ordu-millet diye tabir edilen militarist bir eilimle ve ordunun siyasi ilevi merulatran anlayla kuatr. Bu tr toplumlarn temel meselesi sorunlarn ynetilebilir bir hale sokmak olmutur. Bunu hem kendilerini yaadklar dnemin dinamiklerine uyarlama, hem bu dinamiklerin etkisinden korunma gayreti etrafnda yaparlar. Byle olduka, i ve d girdiler zerinden toplumsal dzeyde srekli bir deiim basksyla kar karya bulunurlar. Buna karlk siyasi dzeyde kendilerini deitirme, an dinamiklerine uyum salama asndan snrl kabiliyetlerinin skntlarn yaarlar. Bu durum bu tr diyarlarda, rnein Trkiyede toplumun yksyle siyasetin yksn bir etkileim ilikisi kadar, bir gler ilikisi, hatta bir atma ilikisi olarak karmza kar. Deien ve deime hattnda ilerleyen toplumsal doku, statik bir toplum anlayn ycelten, deiimden endie eden, direnen siyasi yap ilikisi olarak zetlenebilir bu durum. Trkiye gibi bu tr toplumlar aklamak kolay, ama anlamak zordur. Bu zorluu ksmen azaltmak iin yakn kklere, ana ulusal modele bakmakta fayda var. Bu model G, din, siyasi dntrme zerine kuruludur. yle zetleyelim: Trkiyedeki ulus oluumunun temelinde, temel olarak 1800larda balayan biteviye Anadoluya doru akan yaklak 150-200 yllk bir Mslman g yatar. G dalgas ylesine
10

gldr ki, Cumhuriyetin ilk yllarnda Anadolu nfusunun yarya yakn gmen ve etnik olarak Trk olmayan ya da Trk olsa bile kken fikrinden uzak Mslmanlar gruplardan olumaktadr. Bu koullar 1923te kurulan Trkiye Cumhuriyetnin ulusdevlet fikri etrafndaki iki temel projesini pek l aklarlar. lk proje farkl etnik kkenlerden gelen Mslmanlar Trkletirme projesidir. kincisi ise Mslmanlardan bir ulus yaratrken slam ehliletirmek projesidir. Bu projeler, otoriter bir ynetim modelinin temelinde de yatarlar. Her iki proje de otoriter bir yapy, merkezin evreye ve topluma sratle, etkili, dayatmac bir nfuzunu kanlmaz hale getirmitir. Rejim denen ciddi bedellere ramen, bu projelerde nemli lde baarl olmutur. Yllar iinde Krtler dndaki Mslmanlar Trklemi, Mslmanlarn nemli bir ksm da ehlilemitir. Ancak baar her eye ramen ksmi, siyasi hassasiyet ise keskin ve sreklidir. Sistem asndan temel sorunu bugn slami kesim olarak tabir ettiimiz ehlilemeyen Mslmanlarla, Trklemeyen Mslmanlar, yani Krtler oluturdular. Hl sorun olmay srdryorlar, nitekim bugn Trkiyeye hkim iki temel atma ekseni bulunuyor: Laiklik-dindarlk atma ekseni ile Krt meselesinin zerine oturduu atma ekseni u iki verinin altn izmenin imdi zamandr: 1. Toplumsal dokuda slamn yeri, sadece dar bir toplumsal, yani slami kesimi deil, aslnda tm toplumu kuatr. Trk toplumunun anlalmas iin ana unsuru oluturur. 2. Benzer bir ekilde sz konusu modelden hareketle siyaset-toplum, devlet-toplum ilikilerinde laikliin kendisini aan kurucu ilevi de Trk devlet ideolojisi ana hatlaryla resmeder. Dier bir ifadeyle slami olan ve laiklik politikalarn anlamak, milliyeti eilimlerden toplumla ruh haline, Trk muhazakarlndan kemalizme bir anlamda Trkiyeyi anlamann n koulu oluturur. Elinizdeki alma bunu yapmaya gayret etmitir. Bu alma temel olarak dindarlklaiklik ayrmasndan hareketle topluma ve toplumsal deiime ynelik olarak gerekletirildi. Toplumsal gruplar, bu gruplarn son yirmi yllk halleri ve deiimlerini, en nemlisi aralarndaki ilikileri anlamak zere yapld. Dier bir ifadeyle elinizdeki aratrma bir ynyle her bir toplumsal grubun deiim asndan i yksn, dier ynyle deiim asndan toplum olma srecinde Trkiyenin yksne dokunmaya almtr.
11

Aratrmasnn saha calmas 2005 ylnda bitirilmitir. Bu 3 yllk bir dekalajla ilgili kimi sorular doal gndeme getirelebilir. Aradan geen zaman ile aratrmann bulgu ve tespitlerinin ilikisi asndan, kuramsal olarak, u sylenebilir: Aratrma 1980den 2005lere yirmi be yllk bir zaman kesitinde kmlatif birikimleri sosyolojik birikimleri ve yapsal ana dalgalar niteliksel olarak tespit etmeye soyunmutur. Bunlar uzun vadede oluan ve kalclklar uzun vadeli olan dalgalardr. Bu adan bakldnda aratrmann tespitleri bugnn sosyoljik ana eilimlerini kuatmaya devam etmektedir. Aradan geen zaman ile aratrmann bulgular arasnda iliki pratik adan da doru orantldr: Trkiyenin son yllarda yaad hzl ve hararetli deime sreci, bu srete yaanan derin kriz ve tartmalar, bu aratrmann bulgularn dorulam, hatta pekitirmitir. Bir adm daha ileri gitmek dahi mmkndr: Aratrma istendii takdirde yaanan bu srecin toplumsal ve siyasal dip akntlarn anlamaya rehberlik edebilir. Trkiye AB srecinde ve Kopenhag kriterlerini uygulama safhasnda, zellikle 2003 ylndan itibaren bugnlere kadar ulaan derin ve arpc bir deiim sreci yaamtr. Bu sre hem meruiyetini Trkiyenin devingen i toplumsal dinamiklerinden alarak beslenmi, hem bu dinamikleri ak toplum istikametinde etkilemi ve hzlandrmtr. Bu srete, temel hak ve zgrlkler alan geniletmi, devletin demilitarizyonunu hzlandrm, bunlar farkl toplumsal gruplarn kendileri farkl bir ekilde ifade etmelerini ve aralarndaki yeni temas ve karlamalara zemin hazrlamtr. Buna karlk bir baka sre daha ayn tarihlerde hareket gemitir. Bu deiime ynelik bir diren srecidir ve temel olarak devlet aktrleri ve yaplarndan kaynaklanmtr. Bu erevede Trkiye 2003 ve 2004 yllarnda, ipularn 2007de kefettii iki askeri darbe tehlikesi atlamtr. 2007 Nisan aynda bir askeri muhtra hkmeti erken seimlere gitmeye zorlamtr. Bugn ise toplumun yzde 85nin katld seimlerden sadece alt sonra siyasi iktidara ynelik bir hukuki olmaktan ok siyasi grnm tayan kapatma davas almtr. lkenin o gnlerde bu kriz ve mdahale risklerini atlatmasnda, askeri muhtray boa karmasnda toplumsal deiim srecinin, toplumsal diren ve tavrn nemli bir rol olmutur. Askeri muhtradan ay sonra yaplan genel seimlerde muhtrann hedefi olan siyasi partinin, AK Partinin yzde 47 orannda oy almas bir anlamda bu durumun en nemli gstergesidir. Nitekim 23 Temmuz seim sonular Trk basnnda o dnemde ankaya'daki ilk tesettrl first lady'nin varln lkenin yzde 75'inin doal karlamas, AK Parti etrafnda oluan liberal ve demokrat semen ittifak, 12 Eyll rejiminin ve anayasasnn sonuna gelinmesi, toplumun deiim srecinin arkasnda durmas olarak deerlendirilmitir.
12

Gerekten de seim sonular yaanan, elinizdeki aratrmada vurgulanan edilen, ana dinamikleri tespit edilen uzun ve derin deiim srecinin ciddi bir sonucu olarak deerlendirilebilir. almamzn sonu blmnde de ifade ettiimiz gibi sz konusu deiim sreci temel olarak toplumun orta kademelerinden doan, bu kademelerin rettii ve srkledii bir sretir. Byle olduu oranda, deiim sreci tersine de almakta, siyasi tutum ve beklenti asndan bu orta snf yeniden oluturan unsurlar iermektedir. Nitekim laik kesim ve slami kesimin nemli bir ounluu demokrasiye, zgrle, haklara bak asndan birbirine yaklamaktadr. Her iki kesimde deiime diren iinde olan ya da tersten deime yaayan kutuplar ise zihniyet asndan birbirine benzemeye yz tutmaktadr Bu aratrma temel olarak Trkiyede slami kesimin kendi imkanlar ve aralaryla sekrletiini, laik kesimin de demokratikletiini ortaya koymutur. Bunlar baskn ve ounluk eilimlerdir. slamc kat ve eilim ile laiki kat eilim aznlk gruplarn ifade etmektedirler. Bugn sadece seim sonular ya da benzer siyasi tezahrler deil, toplumsal dzeye tm gsterge ve lmler bu ana eilimleri teyit etmektedir. Sonu olarak bir toplumun deneyimler ve karlamalar zerinden toplumlamann, birlikte yaamann aralar olarak kendi eliyle ve kendiliinden demokratikleme ve seklerleme eilimlerini retmek nemli gelimedir. Bu anlamda bu almann bugnn Trk toplumsal dokusunu bir ynyle ieriden anlamann aralarndan birisini oluturacan umuyoruz. Dier taraftan siyasi dzeyde aznlk olmakla birlikte, bir sredir gc ve konumu itibariyle Trkiyeye egemen olan laiki-otoriter anlayn sosyo-politik yks aratrmann son blmnde resmedilmektedir. Baka bir deyile toplumsal, kltrel ve siyasi deiimler Trkiye'yi ak bir toplum haline getirdike, toplum-siyaset, siyasetdevlet arasndaki mesafeleri azaltp, bunlar i ie geirdike eski rejim, dier ifadeyle ar merkeziyeti vesayet dzeni bu deiime ayak uyduramaz hale geldike, nasl bir biim alyor sorununun yant verilmeye allmaktadr. Bu adan da alma Trk ynetim elitinin ve Trk toplumsal merkezinin iinde bulunduu krizi ve sarld politik tutumunu anlamaya yardmc olacaktr sanrz. Bugn Trkiyenin kar karya bulunduu ar kriz bunalm karsnda en byk garantisi hala siyaset d mdahaleler karsnda siyaseti sreleri kollayan son yirmi yldaki toplumsal deiim birikintisidir. Ali Bayramolu Nisan 2008

13

14

GR TESEV Demokratikleme Program erevesinde, Alglar ve Zihniyet Yaplar st bal altnda gerekletirilen Dindarlk-Laiklik Ekseni aratrmas, dindarlk ve laiklie ilikin farkl tutumlarn sosyal ve kltrel ilevleri ile bunlar arasndaki ortak paydalar ele almaktadr. Buradan hareketle aratrmann amac u ekilde ifade edilebilir: Dindarlk-laiklik ekseninde, zihniyet yaplarnn nasl olutuunu tespit etmek, bu yaplarn Trkiyenin demokratiklemesi nnde ne tr engeller rettiine ya da deiime ynelik ne tr imknlar saladna iaret etmek, baka bir deyile zihniyet erevesinde demokratik deiimin imknlar ve snrlarn aramak. Aratrma gerek yntemi, gerek kapsam, gerek yntemsel tercihleri itibariyle niceliksel bir harita karma iddias tamam, niteliksel ve yapsal bir ereve kurmaya ynelmitir. Bu aratrmay bir eilim tespit almas olarak deerlendirmek gerekir. slami kesim ve laik-modern kitlenin din, dindar ve laiklik kavramlarndan hareketle birbirlerine baklar, kendi kimlikleri ya da tutumlaryla kurduklar ilikiler, bu erevede ortaya kan krlma noktalar, temel ana eilimleri ve bu eilimlerin dip akntlarn tanmlamaktadr. Bu erevede aratrma, bulgularn yannda, yeni soru, sorun ve alma alanlarna, zerine gidilmesi gereken yeni noktalara iaret eden bir nitelik tamaktadr. Bu alanlar sadece tematik noktalardan olumamakta; kimlik, birey, aidiyet gibi baz kavramlarn kurucu eleriyle, olas yeni tanmlaryla ilgili sorular da iermektedir. Yntem Aratrma srasnda yntemin kombine olarak kullanld sylenebilir. Derinlemesine grmeler aratrmann asli yntemi olmutur. Saha almas esnasnda farkl kent ve evrelerle temaslar srasnda gerekletirilen gzlemler ikinci yntemi, aratrma bulgularna gre laik ve slami kesimden farkl deneklerle yaplan ksa ve tematik grmeler nc yntemi oluturmaktadr. Bu erevede 8 ayr ilde 40 derinlemesine grme, 50 ksa ve tematik grme gerekletirilmitir lk aamada, slami kesim, lml dindar kesim, lml laik kesim, kat laik kesim olmak zere drt denek grubu tanmlanmtr: Bu drt gruptan deneklerle Trkiye genelinde, blgesel bir dalm erevesinde ya, cinsiyet, kltrel evre, sosyoekonomik stat, mekn, eitim kriterleri de dikkate alnarak derinlemesine grmeler yaplmtr.
15

Derinlemesine grmelerde tematik iki paralel yol izlenmitir. Bir yandan dindarlk ve laikliin gndelik yaam iindeki pratik ve sembolik anlamlar rnekler, kiisel tutumlar, zdeleme mekanizmalar, kanaat ve deerler etrafnda alglanmaya allmtr. te yandan gndelik yaam, kltr, mikro kltrel ilikiler (zel alan ve kamusal alandaki subjektif deneyim ve deerlendirmeler), kamusal rnek temalar (kitleselleen TV programlar, kiiler, pornodan mafyaya, piyangodan tecavze, kadn ve beden ilikilerine dein olaylar, olgular) etrafnda zihniyet taramas yaplmtr. Bu iki paralel yol erevesinde hem her kesim iinde hem kesimler arasnda hem de tm denek kitlesi asndan ortak noktalar, ayrm noktalar, zihniyete ait temel zellikler, gelenekle iliki (bozma ve kurma), deiim iinde zaman algs, bireysel gemi ve gelecek tasavvuru asndan deerlendirme yaplmaya allmtr. Bu niyetle derinlemesine grmelerin tematik yaps u ekilde kurulmutur: 1. Maddi, kltrel, siyasal aidiyetlerin tespiti ve izlenmesi. 2. lke kamuoyunu ilgilendiren rnek olaylarla kiisel ve kltrel deer dnyasna giri. 3. Tutumlarn sosyal, kltrel, ekonomik gerekelerini gncel olaylar ve deneyimlerden hareketle kavrama. 4. Zihniyet yapsnn sadece siyasi tutum ve davranlara deil gndelik yaama nasl yansdn ve gndelik yaamdan nasl rediini takip. Denek seiminde sradan ve ortalama insan titizlikle izlenen bir kriter olmu, kanaat nderleri, kurum temsilcileri, aratrmann mmkn olduu kadar dnda tutulmutur. Bu yolla hem hissedilen ile rol zerinden renilen ya da edinilen tutumlar arasndaki i ie girilerin etkilerinden uzak durulmaya alm, hem orta snf zerine kurulan aratrmada ortalama deerlere fiil, sembolik anlamlaryla ulalmaya allmtr. Derinlemesine grmelerde, deneklerle aratrmac arasnda aktif bir diyalogun ve etkileimin olumas hedeflenmitir. Denek ya da aratrmacdan kaynaklanan sorun ve direnler yznden bu sonucu vermeyen grmeler devre d braklm ve baka deneklerle tekrarlanmtr. Bu erevede grmeler, zel hayat ayrntlarn, kiilerin kritik deneyimlerini, belirleyici karlamalarn ieren, psikoloji snrlarna kadar uzanan yzlemeler, krlma noktalar, itiraflar, tartmalar, bellek altrmalar, kanaat tartmalarn kuatm, ska bir psikiyatri seansn andran younluk ve gerginlik iinde gemitir. Zaman zaman zelikle Anadoluda slami kesimden kadnlarla yaplan grmelerde bu denekler doal olarak yanlarnda dier kadn arkadalarn getirmiler. Bu tr durumlarda grmeler bir fokus grup mahiyeti kazanmtr. Bu noktada ama denekleri mmkn olabilecek en derin noktada kavramak, bu erevede deer sistemlerini, deerlere ynelttikleri atflar hissetmek, da vuran gr16

leriyle bu derin yap arasndaki iliikleri anlamak olmutur. Dier bir ifadeyle deneklerin siyasi grleri ve deneyimleri kendi deer sistemleri ve tekil ykleri iinde anlalmaya allm, dier taraftan bu yk ve sistemler zihniyet dokusuyla ilgili nemli ipular sunmutur. Yntem-ierik ilikisi Aratrma, balang sorular erevesinde ulaaca sonular, bu sonulara ulama yntemine sk skya balamtr. Bu erevede kullanlan yntem, aratrmann her aamasnda dinamik nitelik tamtr. rneklem ve seilen gruplarn tanm, grup ii deneklerin siyasal-kltrel tanmlanmasnn yaplmas gibi kimi paralar itibariyle yenilenen, ierik sorularn ynlendiren bir yapda olmutur. Bu yaklamn tercih edilmesinin nedenleri yle aklanabilir: Toplumsaln kendi iinden unsurlarla yeniden kurulmas, bu yolla toplumsaldan siyasala giden hattn kefi, baka bir deyile siyasaldan toplumsala ulamak yerine, toplumsaldan siyasala ulamak ilkesi salkl bilgi edinmenin n koulu olarak benimsenmitir. Bu erevede aratrma slamc-Laik-Ilml slamc-Ilml Laik tr siyasi kutuplamay veri kabul eden bir yapdan yola kmakla birlikte, bu yapnn aratrma srasnda test edilmesini, gerektiinde yeniden kurulmasn ana dinamik olarak benimsemitir. Verili siyasi pozisyonlarn ardndaki deerlere ulalmasnn ardndan, tespit edilmi tm bu deerlerin bu kez siyasi tutumlar dikkate alnmakszn kendi ilerinde nasl bir btn oluturduklarnn belirlenmesi, farkl deer kmelerinin siyasi pozisyonlar neden, nasl ve hangi kanallardan oluturduunun sorgulanmas, en nihayet bu deer skalasndan doan fiili tabakalama ve siyasilemenin tespit edilmeye allmas, bu ana dinamiin mekanizmasn oluturmutur. Bu dinamik, saha almasnda u admlarla kurulmutur: 1. Verili kavramlar test etme, buna gre bir bilgi hiyerarisi oluturma yerine, deneklerin dnyalar ve dillerinden kacak durum, yaplarn, ara kavramlarn merkez alnmas. Baka bir deyile kavramsallatrmalar, ilikiler ve elikileri denek dili ve dnyas iinden retmeyi ne alma... 2. n kavramlara, aratrmay denekten gelecek sbjektivite dalgasndan koruma ilevi ykleme..
17

3. Verili kavramlarla toplumsal-siyasal durumu test etme, yerine bu durumdan hareketle verili kavramlar test etme, son aamada ise denekten reyen kavramlar, bilgiler ile test edilmi makro kavramlar birletirme... Sorunsal Aratrma toplumsal deneyim fikrini ne alm, bu deneyimi belirleyen durum ve unsurlarn peinden gitmeye, bunlarn ortak paydalarn kavramaya almtr. Bu erevede kimlik, cinsiyet, siyasi tavr, kadn, aidiyet gibi saf durumlarn ya da siyasi, toplumsal, kltrel gibi soyutlanm kalplarn saf rnlerini aramak yerine, gndelik hayat, i ve d dnya girdi ve ilikileri, bu erevede iktidar alanlarnn kurulmas ve bozulmas gibi karma durumlar okumaya, bu karma durumlar iinden toplumsal deneyimi kavramaya gayret etmitir. Bu noktada kullanlan temel cihaz yrtlma mekanizmas olmutur. Kiilerin ve topluluklarn her yeni girdi karsndaki tutumlar, eski ve verili deer sistemlerinin yeni deer sistemleriyle arpmas, i ie girmesi, buna ynelik tepki ve uyum mekanizmalar her kii ve topluluk dzeyinde dikkatle izlenmitir. Bu mekanizma, aktrlerin i derinliklerine inme, her birinin dili ve deneyimini kavrama, herhangi bir ilikiyi, yeniyi, zor durumu alglama, tepkime ve iselletirmelerini tanmlama yntemi iinde yeniden kurgulanm ve denein verdii ipin ucunu takip etme mant iinde dikkatle kullanlmtr. Yrtlma mekanizmas allageldii gibi, sosyolojik ya da psikolojik uyum ve btnleme kavramlar erevesinde ele alnmam, elikili doal durumlar tanmlayan bir unsur olarak da grlmemitir. Aratrmann benimsedii yrtlma mekanizmas kavram yle tanmlanabilir: Kiinin dnyasnda eitli girdilerle ve zaman akkanl iinde, kar karya gelen, atan deer, tutum ve durum btnleri, bunlarn oklamas, bu oklamann yaratt deiim ya da diren zemini ya da atmal, elikili karlarnn artmas, bunlara ynelme, bunlar ynetme, bu erevede yeni sistemler oluturma, eski alanlar kapama, farkl alanlar i ie sokma hali... Bu mekanizma, karma durumlar okuma, siyasal tutum ve zihinsel yap arasndaki kesime noktalarn tespit etme, deiime ilikin tekil ve ortak zeminleri ve snrlar belirleme asndan nemli olmutur. erik Aratrmann karlat temel ve doal ilk veri 1980lardan 2000lere uzanan hatta yaanan bir deiimin, daha dorusu deiim hallerinin varldr. Birbirini izleyen bir
18

dizi siyasal ve toplumsal konjonktrn iinden reyen, deer deiiminden siyasi tavr deiimine kadar uzanan deiim sreci byk bir boha grnts tamaktadr. Bu bohann iinde doal olarak siyasi ve toplumsal deiim iklimi, siyasal ve toplumsal atmalar, bu atmalar erevesinde yaanan etkileimlerin oluturduu toplumsal deneyimler serisi de bulunmaktadr. Yukarda da belirtildii gibi yntemi, ap ve zellikle aratrmaclarn metodolojik niyetleri itibariyle niceliksel iddia tamayan, niteliksel ana dalgalar ve bunlarn i mekanizmalarn alglamaya ve anlamaya ynelik bu aratrma, deiim sreci ve deiim hallerini de kimi snrlar iinde ele almtr. Deiime ynelik anlama faaliyetinin snrlarn ve ieriini, bu erevede aktrlerin dini alan ve dini olanla, laik tutum ya da slami kimlikle kurduklar ilikinin gsterdii nitelik deiimleri, kaymalar oluturmaktadr. Anlama faaliyetinin merkezini ise aktrlerin ve aktr gruplarnn deneyimleri, bu deneyimlerin yaratt kaotik durumlar, deneyimler esnasnda farkl deer sistemi atmalar ve karlamalaryla yaanan yrtlmalar, bu yrtlmalara aktrler tarafndan verilen refleksif ya da rgtl yantlar ile tm bunlarn olumasna ve hayata gemesine ilikin i mekanizmalarn tanmlanmas oluturmaktadr.

19

20

DNDARLIK EKSEN: DEM VE DREN ARASINDA


ereve slami kesim barndrd kltrel, sosyal, ekonomik farkllklara ramen hemen her zaman kendisini din-toplum ve din-siyaset ilikileri zemininde az ok ortak talep, eylem ve duyarllklarla tanmlayan bir yap oluturmutur. Bu iliki zemini zerinde ortaya kan gl ve baskn bir aidiyet duygusunun ya da kltrel bakaln asli tanmlayc faktr olmas, slami kesime ynelik analizin btncl bir ekilde tasarlanmasna imkn verir. Geride kalan, slami kesimin grnrlk kazanmasnn ve siyasi yksnn kritik dnemini oluturan 20 yl bu yapy daha da pekitirmitir. Kimlik dinamiklerinin ekillenmesini, slami aktrn modern alanla etkileim ve atma erevesinde temasn, i evrimini, yeniden yaplanmasn ve bunlara endeksli deiim dalgalarn ieren bu dnem, sosyolojik ve politik yksyle kendi bana i tutarll olan bir sosyal doku retmi, en azndan bu dokunun ekillenmesine katkda bulunmutur. te yandan aratrmann sorunsal ve sorular, (din-dindar, dindarlk-laiklik ilikisi, bu ilikilerin siyasi sonular) btncl bir yaklam zorunlu da klmaktadr. Zira bu sorular ve ardndaki yantlar slami kesim iin bir siyasi duru deil, toplumsal bir varolu meselesi olarak karmza kmaktadr. Dier bir ifadeyle aratrma sorular slami aktrler iin zel ve kamusal yaamlarn dzenleyen ilke, hissiyat, postlalarla i ie girmi bir grnt sunmaktadr. Nitekim aratrmann ak, dinamii ve bulgular da, bu grntye uygun olarak bizi konuyu zihniyet aralaryla alveri, toplumsal ve siyasi deneyimler, aidiyetle ilikileri salayan aralar, kimlik-birey-cemaat a ve farkllamas gibi unsurlar asndan ele almaya gtrd. slami kesimde deiim-zihniyet ilikilerinin analizi, bu erevede ve yukarda alt izilen siyasi-toplumsal yk etrafnda aktrlerin kendileri ve kimlikleriyle kurduklar ilikilerin anlamlandrlmas zerine temellendi. Ana bulgu slami kesimde bu unsurlar ve deiim-zihniyet ilikileri etrafnda elde edilen ilk nemli ve ynlendirici bulgu, bu kesimi kuatan mevcut dinsel, rgtsel, snfsal, blgesel ve benzeri mevcut krlmalar, blnmeler, farkllklar dnda ve yannda, kimlikle kurulan iliki erevesinde bir ayrma yaanmasdr. Bu ayrma karmza biri yumuak dieri sert iki ana eilim ya da halka karmaktadr.
21

Yumuak halka Bir yanda slami kimlikle ilikisini, siyasi, kltrel, ahlaki aralar, kadn, ocuk, sekler rehber gibi eitli vektrler zerinden ya da deer ve postlalarla yklenen yeni anlamlarla yenileyen bir aktr grubu ve bu erevede ortaya kan bir deiim eilimi vardr. Bu deiim eilimi temel olarak slami alann heterojenlemesi ve slami olann ise rasyonelletirilmeden din saikleriyle, din tefsirleriyle ve dini merkez alan pratiklerle heterojen olarak alglanmas zerine kuruludur. Bu erevede slami alan paral olarak alglanmakta, bu alann din, ekonomi, kltr, zel ve kamu hayat gibi paralar arasndaki balar esnemektedir. slami olan slami kimlik ve sembollerden dn verilmeksizin benzer bir ayrmaya tbi tutulmakta, insan merkezli bir algyla din iinden gelen pratik bir seklerleme zerine oturtulmaktadr. slami kesim iinde eitli grup ve snflar farkl ara ve vektrlerle kuatan bu deiim hali hakim eilim olarak karmza kmaktadr. Sert halka Dier yanda lkede ve slami cenahtaki deiim iklimine tepkili, en azndan mesafeli, kar karya kald yeni girdi dalgalarn iine kapanarak karlayan, i dokusunu yeniden yaplandrarak yaayan bir kesim ve bir eilim sz konusudur. Bu eilim temel olarak siyasal alandan toplumsal alana, zellikle gelenek sahasna geri ekilie iaret etmektedir. Sert halka, yakn sosyal evreyi de kapsayan geniletilmi mahrem mekanizmas vastasyla zel alan-kamu alan ayrmn kendi eliyle yeniden yaplandrmakta, geniletilmi mahrem dzeyinde farkllklarn yer almad bir sk doku retmektedir. Bu durum doal olarak siyasi tavr katlamasyla paralel bir seyir izlemektedir. Deiimci politik admlardan kuku duyma, Baty doal ve uzlalmaz teki olarak grme, kalknmac-devleti-dayanmac bir tutumla yeniden saclama dinamiklerini tama, bu katlamann ke balarn oluturmaktadr. I. YUMUAK HALKA VE DEM Din ve dindarla ilikin olarak toplumsal ve siyasal algda yaanan deiimler u balk etrafnda incelenmitir: Siyasi bir gndermeyle zihniyet aralar ve kanallarnn deiim taycs olmas, toplumsal bir gndermeyle slami alann heterojenlemesi, kiiye bir gndermeyle slami olann heterojen algs eklinde sralanmtr. 1. ZHNYET ARALARI VE KANALLARININ DEM VEKTR OLMASI slam geleneinde nderliin, yol gstericiliin kuvvetli bir temeli vardr. Kimi sosyal bilimciler bunun slam dininde ilahi gereklie ulamadaki doal zorluklardan kay22

nakladn syler. Onlara gre bu zorluklar Mslman toplumlarda enformel ve geleneksel bir rehberlik mekanizmasn ihtiya haline getirmitir.1 Robert Bellahn bu konudaki klasiklemi tehisi yledir rnein: Eski srail (...) akn bir Allah anlayn gelitirmiti. Allah, Kraln, Efendinin zerindeydi. Hristiyanlk bu kyas izgiyi srdrd. Buna Baba olarak Allaha yaplan vurguyu ekledi. Kuranda ise Allah ne Kral ne de Baba, en bata ve en yaln biimde Allah olarak kavranr. Allah iin tek kyas gene Allahtr...2 Bellahn tespitlerinin izini Anadolu asndan erif Mardin srer ve yle der: Gerek tahsilliler gerekse kitleler iin insan-Allah ilikisinde araclk, bir klavuz ya da bir mrit tarafndan salanr. (Osmanlda) Ortodoks ulemadan pek ok kiinin bir tarikata bal olmasnn nedeni, muhtemelen, insan Allaha balayacak halkaya duyulan bu yakc ihtiyat. Geleneksel Anadolulu ynlar iin bu arac, efkati, fiziksel yaps, kendine zeni ile hak ve adalet anlayn vurgulayan peygamber imajdr. Manevi klavuz pir ise, bu zincirin bir halkasn oluturan ulu kii olarak ekillenir. Allaha ulalacak yolu dzenleyen ulu kiidir bu. slamiyette velilik, kiilerin yaam boyunca kazandklar prestijin sonucuydu. Veli olaanst gler atfedilen bir kii saylrd. Demek ki, teolojinin vermediini gndelik yaam salamaktadr. Ulu kii imaj retmenin benzer rollerini vurgulayan rgtlenme ilkeleriyle de uyum halindedir...3 Ancak belirtmek gerekir ki, rehberlik mekanizmasnn bir zihniyet arac ve kanal olmasna yol aan kaynak sadece dini deildir. Yol gstericiye biat ve itaat olarak tanmlanabilecek, velileri, bilgeleri ve kiileri karizmatik kitle rgtleyicileri haline getiren bu ksmen rfi ksmen dini kaynak Dou toplumlarna zg otoriter ve ataerkil zihniyeti hem besler, hem bu zihniyetten beslenir. Nitekim Douda gereklii madde temelinde arayan otoriter zihniyet, gerekliin bilgisine sahip olanlar toplumun geri kalanndan hiyerarik olarak farkllatrr ve ynetenlerle yneticiler arasnda tek ynl bir bamllk ilikisi yaratr (...) Ataerkil zihniyet ise gereklii bizatihi zihinsel, giderek ulvi bir kaynakta arar. Bu nedenle insanlar arasnda enformel, doal rehberlie dayanan araclara gereksinir...4

1 2 3 4

Gellner, Ernest, Doctor and Saints in Scholars, Saints and Sufis: Muslim Institutions in the Middle East since 1500, ss. 307-326 1972. Bellah, Robert N. Beyond Belief. New York, Harper and Nowdan zikreden erif Mardin Bedizzaman Said Nursi olay, s.39 1992 Mardin, erif, Bedizzaman Said Nursi Olay, s.39, 1992 Mahupyan, Etyen, Zihniyet Yaplar ve Deiim, s.43, 2000

23

ahsi ya da kurumsal nder ballklar, siyaset ve insan arasndaki ba kuran, gc temsil eden, hedef veren, ayn anda sradan ve stn olan simgeleyen nder araylar, onlara yklenen ilevler, otoriter ve ataerkil zihniyetle etkileim iinde hem dini hem din d yollar izlemitir. Ortak deer, referans ve teknik haline gelerek Trkiyenin toplumsal ve siyasal geleneinin kurucu paralarndan birisini oluturmutur. Cemaatlerde, tarikatlarda, slami evrelerde dini kaynak ataerkil zihniyetin emsiyesidir. Ancak siyasi alan asndan ise otoriter ve ataerkil zihniyet dini kaynan emsiyesi olmu, dini kaynakla pekitirilmi, hatta anlam kazanmtr. Ataerkil, otoriter zihniyet ile rehber ihtiyacnn altn izen dini kk, bu erevede siyasi kltrde dolayl bir ilev yerine getirir. Sekler siyasi davran bile bu temel zihniyet tann dolayl, ama kodlayc ve norm koyan etkisinden azade deildir. Dini kkn yerine getirdii ilev, siyasi tutum ve semen davranlar sz konusu olduunda slami kesim asndan da dolayldr. Temsil eden kiiye, sadece bu kiinin anlam dnyas asndan deil, ayn zamanda o kiinin hem d dnya, dier kesimler, semboller, tehditler karsndaki gc asndan endekslidir. Bizzat bu durum dini kodlarn dolayl ve tamamlayc bir ilev grdne iaret eder. Ancak daha nemlisi rehberlik mekanizmasna sekler bir grnt vermesidir. Sekler grnt bir yandan kiilerin rehbere ynelik referanslarn maddi-maddi, dnyevi-uhrevi gibi ikili yaplar oluturmasndan ve bu yaplar merulatrmasndan ileri gelmektedir. Rehberlik mekanizmasnda uhrevi olann gerekli ama yeterli olmayan koulu ifade etmesi, yeterlilik artn ise dnyevi gcn meydana getirmesi, sekler grntnn ikinci unsurudur. nsani olarak kuvvetli bir anlam dnyas ortakl, maddi ve siyasi olarak deer sistemlerinden muaf olmayan hizmet ve kollama-koruma beklentisi, siyasi rehberkitle ilikisinin ana yrngesini oluturur. Rehber, dini nitelikle, dini bir rehber olarak alglanmaz. Dindar, dindara yakn, onlar adna ve onlar iin dnyevi, siyasi gc temsil eden, siyasi topyay ahslatran bir nitelikte alglanr. Bu erevede tayin edici unsur rehberin dnyevi, zellikle siyasi gc ve bu gcn sresidir. Rehber vasf, gcn temsili ile anlam dnyasnn temsilini, bunlara bal adalet taleplerini tad oranda vardr. Dier bir ifadeyle g temsil edildii ve adaleti temsil ettii srece geerlidir. G-adalet-rehber geni, Trkiyede alt ve orta snflarda siyasi algy belirleyen, bu aratrmann bulgularnn da ortak bleni olarak karmza kan unsurlardan biriyle rtmektedir. Bu unsur aratrma bulgular erevesinde kabaca siyasete ya da siyasetiye kar youn ilgi ile doal bir gvensizlik arasnda gidi geliler olarak ta24

nmlanabilir. Bu gidi geliler ska kiinin kendisine ynelik fayda beklentisi ile siyasetiye ynelik drstlk aray arasndaki koputan kaynaklanmaktadr. Drstlk bu erevede siyasete ynelik temel beklenti haline gelmekte, hakszlk-adaletsizlik endiesi ve deneyimi, siyasi tavrlarn merkezini oluturmakta, siyasi davranlar hizmet beklentisi-ideolojik tutarllk kadar, drstlk-fayda gerginliinden hareketle tepkisel olarak ifade edilmektedir. Nitekim bu durum kitlesel siyasi tutum kaymalarnn nemli nedenlerinden biridir. Bu unsurun dier yzn oluturan veri ise Trk siyasi kltrnde kiinin siyasete baknda kendi dnyasna, ait olduu yere ilikin kltrel ve sembolik reflekslerin nemli yer tutmaya devam etmesidir. Gelenek ve aidiyetlerinin doal durum olarak kabul, snfsal konumdan beslenen hakkaniyet ve adalet araynda sembolik ve mensubiyete ilikin geleri ne karmaktadr. Snfsal tutum ise bu erevede daha ok sembolik-kltrel gelerle ya da kltrel benzeme ve simgesellik zerine kurulu snfsal yaknlklarla belirlenmektedir. En nihayet faydacl da kuatt oranda bu eilim adalet arayn hukuktan ok siyasete ve gce yneltmekte, kiileri ballklara, siyasi kamplama ve kutuplamalara iten bir doku oluturmaktadr. Rehber, kii, karizmatik otorite bu erevede slami ve muhafazakr kesim bata olmak zere kitlelerin siyasi davran ve tutumlarn etkileyegelmitir. Ne var ki tutumdavran ikilisi ile deer-zihniyet bei arasndaki mesafeler byktr. Kkl deiimler ikinci bekle, ikinci bekteki farkllamayla iliki iinde tanmlanr. O zaman soru udur: Rehberlik mekanizmasnn rehberden kaynaklanan tutum deiikliklerinden hareketle, deer sistemlerini, en azndan deer sistemlerinin d kabuunu oluturan d gereklik referanslarn etkilediini ileri srmek ne derece mmkn ve merudur? Rehberlik, ataerkillik, inan dokusu otoriter siyaset algs gibi zihniyet ara ve kanallarnn ayn zamanda birer deiim taycs ilevini yerine getirdiklerini ya da bir toplumun maruz kald deiim dalgalarnn, bu dalgalarn dolayl bir ekilde hedefledii zihniyet aralaryla merulatrldklarn sylemek elikili grlr. Nitekim rehberlik, liderlik zerine oturan zihniyet kanal, topluluk merkezli ar siyasilemeye, topluluk politikalarn sorgulamadan benimsemeye iaret eder. Bu oranda, kii nezdinde kar oklamas, ayrmas ve farkllamasyla tanmlanabilecek bireyleme eilimine zt bir durum oluturur. Bu durumun mikro fizik ilevi asndan da karmza benzer bir eliki kar. Kiinin bir toplulua ait olmas, topluluk zerinden ve topluluun glenmesiyle varolu alann geniletmesi, dolaysyla siyaseti topluluk ii ve topluluk iin glenme faaliyeti olarak tanmlamas, faydacl kurallatrr, bi25

reysellik dozunu asgariye indirir. Siyasi ve toplumsal olarak ataerkil bir yapnn da vurumunu ifade eder. Bununla birlikte, toplumlarn iddetli deiim akmlarna ska bu yolla uyum saladklar, kendi kltrel, zihinsel ve toplumsal aralar zerinden deiim girdilerini kendi bnyelerine uydurduklar, bu yolla deiim dalgasn hem merulatrp hem deitirdikleri aikrdr. Nitekim bir zihniyet arac ve kanal olarak rehberlik mekanizmas bu aratrmada, slami kesimin yumuak halkasnda yaanan deiim hallerinin belirli snrlar altnda nemli tayclarndan birisi olarak karmza kmtr. Snrlar unlardr: Zihniyetin dokusunun deiime direnli yaps, bu dokunun, kendisini yeni koullarda yeniden retmesi, en nihayet ve en nemlisi rehberlii temsil eden aktrlerin slami kesimin yaad bir deiimin hzlandrcs olduklar oranda, yaanan genel bir deiimin sonular olmalar. Rehber ilevini pekitiren bu deiim zeminidir. Rehberlik mekanizmas deitirici vektr ilevini iki ayr kanaldan yapmaktadr. Bunlardan birincisi AK Parti ve zellikle lideri Tayyip Erdoandr. Tayyip Erdoann bir topluluk iinde ve bir topluluk nezdinde yaam tarz ve mcadelesiyle kazand prestij, zmni bir rehber nitelii kazanmasna yol amtr. Erdoann rehberlii yukarda ele aldmz sekler grntl dnyevi rehberlik mekanizmasna uymaktadr. Bu kanalda rehberlik fiili ya da atf olarak dini nitelikli deildir. Sz konusu olan dindalk yaknl zerine kurulu sekler bir iliki adr. Bu yaknln iaret ettii mcadele, bellek, rehbere duyulan gven, drstlk ve tutarllk atfedilmesi, sembolik benzerlik ve aynlk mekanizmalar, rehberin g ve gven tazelemenin arac olarak kabul edilmesi iliki ann temel talarn oluturmaktadr. kinci kanal ise Nurcu cemaatlerdir. Bu kanalda dini aidiyet ve ballk daha belirgin olmakla birlikte, sekler zelliklerin devre d olduu sylenemez. Nitekim bu cemaatlerin oluturduu yaygn toplumsal dayanma a, eitimden medyaya, kadn heyetlerinden genlere ve meslek gruplarna uzanan ok ynl ve yatay rgtlenme dokusu kendi maddi i dinamiklerini yaratmtr. Bu dinamikler karsnda inan ve aidiyet bir st kimlik grnts kazanm, maddi alan ve bu alandaki ilikiler ise daha belirleyici bir ilev grmeye balamtr. Bu yap rehberlik mekanizmas asndan dinsel zellikler kadar faydac ve sekler zellikleri de devrede tutmaktadr. Dier bir ifadeyle rehberlik ile dinsel kaynakl bir seklerleme eilimi arasndaki balara iaret etmektedir.

26

A. DEM VEKTR OLARAK AK PART AK Parti, geleneksel olarak slami kesim partilerine yakn duran, taral, varolu, orta ve alt snf kesimler asndan nemli lde emsiye parti rol stlenir, gerek siyasi tavrlar, gerekse dindar yaam asndan ynlendirici, eilimleri ve tutumlar yeniden oluturucu bir model nitelii tar. Bu zellikler AK Parti ve liderinin oynad rehberlik ilevinin zeminini olutururlar. Rehberlik ya da liderlik araclyla gelen deiim yukarda da belirtilen snrlar iinde iki ynl bir ileyie sahiptir. Bir yandan ataerkil yapnn pekimesine iaret etmekte, te yandan ataerkil yaplarn iinden deimesine imkn veren bir hareketlilie gnderme yapmaktadr. Nitekim bu erevede AK Parti ve lideri zerinden karmza kan deiim bir deer deiiminden ok bir siyasi pozisyon ve siyasi alg (ya da hissiyat) deiikliidir. Yeni edinilen siyasi pozisyon, yandalarn bir topluluk aidiyeti erevesinde nc ve g merkezi olarak grdkleri siyasi partinin eylem ve admlarn, bunlara ynelik gerekeleri konuarak, yayarak, tekrarlayarak yeniden retme ve benimsemelerine iaret etmektedir. Siyasi alg deiiklii ise rehberin baars ve stnlyle zdeleme erevesinde ortaya kmaktadr. Bu stnlk ve baar duygusu slami aktrn ie ve da dnk zihinsel stnlk-tolerans altrmas yapmasna, bu erevede hem sistemle hem farkl olanla ekonomik ve kltrel temaslar kurmasna zemin hazrlamaktadr. Bu noktada nemli olan pozisyon deiikliinin ilevleri ve bu ilevlerin sonulardr. Bu sonular faydac ve konjonktrel bir deiim kadar, dzenli ve i tutarll olan bir davranlar btnne gnderme yapmaktadr. Rehberlik mekanizmasnn ilevinden sz etmek mmkndr. a. lk ilev: Gven duygusu lk ilev AK Parti iktidarnn slami kesimde yaratt gven duygusudur. Bu duygu, zdelik kurulan siyasi aktr zerinden muhalif ve madur ruh halinden iktidar ruh haline geii simgeler. Gven duygusunun ya da ruh hali deiikliinin etkileri eitli alanlarda asli ya da tamamlayc faktr olarak karmza kyor.
27

Bu duygu asli faktr olarak iadam, esnaf, isiz gibi baz slami aktrlerin toplumsalsiyasal evreyle ve kamu otoritesiyle kurduklar ilikiler asndan devreye girmektedir. Bu erevede kaynak yaratma olanaklarnn eitlenmesi, i, yatrm, istihdam imknlarna alan kaplar, ekonomik rekabette eitsizliklerin telafisi, yaknlklarn yaratt ncelik kazanma hali ve psikolojisi ne kan unsurlardr. zellikle tarada, belediyeler, yerel yatrmlar, ihaleler, i adam-siyasi merkez ilikileri bu durumun en grnr olduu alanlardr. Baka bir deyile AK Parti iktidar kimi zorluklarn almas, kimi avantajlarn ortaya kmas gibi imknlara alan yeni bir kanal olarak alglanmakta, gven faktr bu yolla beslenmektedir. Aratrmann hemen her aamasnda dorudan ya da dolayl bir biimde karlalan bu durumu slami hareketin angaje isimlerinden Konyal bir esnaf yle zetlemektedir:
AK Parti iktidaryla birlikte artk bir devlet dairesine iimiz dtnde daha bir bamz dik giriyoruz o kapdan. Devlet dairesinde daha bir gvenliyiz. Bu gveni etrafmda da gryorum. Herkeste var. nk Tayyip Bey kendisinden emin, inandndan korkmuyor. imdi AK Partiyle birlikte her trl ihaleye rahatlkla girebiliyoruz. Girerken kazanabileceimize dair bir gven var tabii, ondan...

Bu koullarda ilk akla gelen doal olarak kliantelist mekanizma ve partizan sistem olacaktr. Ancak hemen belirtmek gerekir ki, aratrma, gven mekanizmas ve bunun maddi zeminlerinin sadece patronaj mekanizmalarna indirgenemeyeceini gstermitir. Ekonomik entegrasyon ile kaynak ve imknlara uzanan yeni kanallarn almasn ifade eden bu maddi faktrn sosyolojik ve zihniyete ilikin ilevleri de bulunmaktadr. Bu ilevler sisteme eklemlenmeyi, merkez tarafndan kabul edilmeyi, merkezin paras olma ufkunu, bu erevede evrenin merkez iine akmasnn kltrel imknlarn kuatmaktadr. Sistemin paras haline gelme duygusu her eyden nce sistem mantnn yeniden ve yeni bir gle benimsenmesine, kimlik ile sistem arasnda yeni temas noktalarnn oluumuna zemin hazrlamtr. ktidar ruh halinden hareketle maduriyet ve kayplarn tasavvurlarda da olsa telafi edilmesi, kltrel tatmin ve rahatlama, gven duygusunun bu erevede iaret ettii yaygn durumun nemli bir unsurudur. Bu unsur temel olarak kamusal meknlarda ve otorite karsnda yaanan ezikliin ve endie duygusunun azalmasyla karmza kmaktadr. Nitekim 28 ubat srecinde slami alana ynelik devlet tavrnn bu kesimin zihniyet dokusunda, zellikle millet-devlet btnl fikrinde oluturduu tahribat ya da yaratt paralanma yine ayn yollarla tamir edilmektedir. Sonu itibariyle sistemin paras olma ya da sisteme entegre olma hissini glendiren, edilgin bir kimlik olma duygusunu azaltan, kimlik unsurlarnn dndaki elerle iliki kurmay kolaylatran, ie kapal bir savunma, dnme ve yaama refleksini azaltan bir ereve sz konusudur.
28

AK Parti iktidarnn besledii gven duygusu ve ilevlerine ilikin tipik bir rnei radikal slamclktan gelen, bugn kendisine farkl bir konum bimeye alan Orta Anadolulu kk ticaret erbabnn u szleri oluturuyor:
AK Partiyle birlikte mthi bir gven duygusu oldu. Ben bunu gryorum... Haber seyretmiyorum artk, AK Partiye gveniyorum nk. yle bir gven var yani bende... Beni mesela polis ok rahatlkla gtrebilecek diye korkmuyorum, psikolojik adan byle. O Hizbullah operasyonlar olduunda hi alakam olmamasna ramen drt gn korkuyla bekledim... Bu rahatlama herkeste var.

1990lardan 2000lere uzanan zaman diliminde fiili ya da muhayyel kayplar slami kimlikle ilikilendirme, bir cemaatleme srecini beslemi, muhalif ve edilgin ruh halinin doal sonucu olarak slami alanda ekonomiden siyasete, kltrden yaam biimine tm unsurlar sk skya birbirine balamt. Yeni durum, baka bir deyile AK Parti iktidarnn toplumsal, siyasal, hatta uluslararas meruiyeti ve TBMMdeki baskn konumuyla ortaya kan iktidar ruh hali, slami kimliin korunmas erevesinde dier aktrlerle eitlenme, zaman zaman bu yolla ne geme hissiyatna iaret etmektedir. Bu erevede siyasi, sosyal, ekonomik hayata dair unsurlar arasndaki balarn zayflamasna, her birinin ayr ayr alglanmas eilimine zemin hazrlamaktadr. Baka bir ifadeyle sistemin iine girme iktidar ruh haliyle birletike i yapma, hizmet alma, hizmet-siyaset ilikisi, ekonomik varolu ile slami alan arasnda meydana gelen ayrmalara katklarda bulunup, bunu hzlandrmaktadr.5 Bu yolla bir yandan zihinlerde sistemle etkileim kaplar alm, dier yandan slami kesimin btncllk algsnda ayrmalar meydana gelmitir. Bu ayrmalar sadece ekonomik, siyasi faaliyetlerle snrl kalmamakta, inan, dini pratik, kimlik meselelerine de uzanmaktadr. Nitekim bu erevede iktidar ruh hali, daha nce belirtildii gibi stn ve hakim olma hissiyatn da beslemekte, bu hissiyat farkl olan sindirmeyi, farkl Mslman pratiklerini kabullenmeyi psikolojik olarak mmkn klmaktadr. Ankaral bir kk ticaret erbab kendi iinde yapt sorgulamay ve bir lde AK Parti zerinden yaad tabiilemeyi yle da vurmaktadr:
Toplumun genelinin bizim gibi olmadn kabul ediyorum artk. Ama bu toplumun byk ounluunun Mslman olduuna inanyorum. AK Parti bize bunu gsterdi. Burada genler var, sabah namazna kalkyorlar. Ya niversiteye ak bala giden bir kzla karlam bizimkiler, sabah namazn hi karmyormu. ardm. Birou bize, AK Partiye oy verdi mesela...

Bu konu slami alann heterojenlemesi blmnde ayrntl bir ekilde ele alnmtr.

29

b. kinci ilev: Mslman davran kodu AK Partinin rehber ve deiim vektr olarak yerine getirdii ikinci ilev zellikle Tayyip Erdoan faktr ve modeli zerinden gereklemektedir. Bu ilev slami kesim aktrlerinin Tayyip Erdoann tarz, giyimi, fikirleri ve tutumu zerinden Mslman davran kodunu gzden geirmelerine, din-toplum, din-siyaset ilikilerini yeni verilerle ele alma eilimine yol amaktadr. Bu erevede rehberlik mekanizmas tam dindara ilikin kltrel ve toplumsal bir durua ve bunun yeni sembollerine uzanmaktadr. Rehberin davranlarnn gurur ve cesaret snavndan gemesi, yeni, farkl ve sekler davran biimlerinin slami gelenek ve meruiyetle irtibatlandrlmas doal olarak bu durumun alt yapsn oluturmaktadr. Bu erevede rehber, bir yandan ieriden gelen deiim itkisini kuatan, kolaylatran ve merulatran sosyo-kltrel bir model haline dnmekte ve bir ihtiyac karlamaktadr Dier yandan slami kesimin hem kendi iine hem kendi dna kar tolerans snrlarn geniletmesinin somut hzlandrcs olmaktadr. Tayyip Erdoann bir model olarak alglanmasnn nedenlerinden birisi de ahsnda simgelenen dindarlk nitelikleri ve sosyolojik zelliklerdir. Baka bir deyile slami kesimle Tayyip Erdoan arasndaki dinda yaknl ile sosyolojik yaknlk bu rehberlik mekanizmasnn kurucu unsurlar arasnda yer almaktadr. Dinda yaknlnda Tayyip Erdoann bir dindar olarak verdii korkuya meydan okuyucu mcadelenin, bu yolla dindar siyaseti simgesi haline gelmesinin, buradan doan siyasi veli meruiyetinin nemli bir pay vardr. Konyada kk bir kitap dkkn olan, 80ler sonunda siyasal iklimin ve yakn i evresinin etkisiyle radikalizmi benimsemi 40 yandaki bir esnafn Tayyip Erdoandan etkilenmesine ilikin arpc rnei vermeden nce, bu etkinin derinliini grmek iin denein yksnden kimi kesitleri kendi azndan dinleyelim:
Tabii ranc oldum. Toplumu deitirecektik. Yaadnz ehrin ok nemi var. Biz, Konyadaki herkes bizim gibi dnyor diye hesap ediyorduk. Konya ok farkl bir yerdi... urada Aksaraya gidin 20 sene nceki slami tartmalar yaplyordu, hl da yledir. Ama Konya stanbulla yarrd. yle hzl ve ileri tartmalar oluyordu ki... Yani bir slami devrimin ncs olamasa bile nde gelen ehirlerinden biri olurdu. Gneydoudaki Hizbullahlara bile nasihat ediyorduk. Devletin yannda da yer almayn, bu olaylara da girmeyin diyorduk. Sz sahibi olmaya alyorduk (...) Devletle hibir Ba-Kur, Sigorta ba kurmamak iin gayret ettim. Hanm eker hastasyd... 700 ekerle biz yolda yryorduk. Ben, bu kadna yaptm ktl hi unutmuyorum. Daha nce tedbir alabilirdim. Ama anasn sataym dedim. Her ey Allahtan gelir... Bir arkada dedi, geen sene; Abi. Yenge eker hastas deil mi? Bu kadna yazk gnah deil mi dedi.... 30

Ayn denek, AK Partinin ve Tayyip Erdoann kendisi ve slami kesim stndeki etkisini, bu etkinin sonularn yle anlatyor:
imdi bu AK Parti Mslmanlara diyor ki, hayatn iinde olun, ayanz yere bassn. Bu tr dangalaklklarn yeri slamda yok kardeim. te Talibandan bu yzden nefret ediyorum (...) Temizce giyinmi, yanna da karsn alyor. Mslman olduunu herkes biliyor. Her yere yle girip kabiliyor. Sosyal ilikilerini kurabiliyor. Bakyorum, demek temiz, modern giyinerek de Mslman kalnabiliyor (...) Tayyip Erdoan, slamda olmayan radikalizmi trpledi. Yani bunlar slamn retilerinden rendi. Demek ki bu slamda varm dedi. Ben Mslmanm diyor. Toplumla, dnyayla bark (...) Peygamber bugn gelseydi herhalde sark, alvarla gelmeyecekti. imdi benim dini bak am dnmem 3 yl nce balad. Tefsir okumay brakp Kurann mealini okumaya getim. Yani bize retilmi kuaktan kuaa aktarlm bilgileri Kuran szgecinden geirmeye baladm. O zaman ok ey deiti bende. Mesela Alak suresini nceden de okuyorduk. Ne diyordu; Oku yaradan Rabbinin adyla oku. Biz eskiden nasl anlyorduk; Oku slami kitaplar oku. Halbuki yle demiyor. Besmele ekip Kuran oku diyor. Btn bunlar AK Partinin ortaya kyla, Tayyip Erdoanla rtt...

Radikalliini korumaya alan, ancak AK Partinin getirdii iktidar ruh halinden etkilenen Ankarada yaayan isiz gen slamc ise, deneklerin dolayl dolaysz ska ifade ettikleri bir hissiyat yle zetliyor:
Gemiine, geldii yere, yaptklarna bak. Kendisini ispat etmi biri. Salam bir karakteri var. Ben Tayyip Erdoana baktm zaman falso grmyorum. Bugne kadar kimseye oy vermedim. Ama Tayyip Erdoana bundan sonra oy vereceim. Efendim mam Hatip meselesini zemedi diyorlar. Yahu bu bir gnn sorunu deil ki. Yllarn birikimi. Bunu ve daha bir sr eyi yava yava zebilir. Zaman tanmak ve sabrl olmak da lazm...

Dinda yaknl ve buna dayanan rehberlik mekanizmas sadece orta ve alt snflarda deil, slami kesimin st snflarnda ve elitlerinde de gze arpmaktadr. Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi retim yesi denein u szleri bu adan dikkat ekicidir:
Tayyip Bey kendi dnyamdan bir insan. Dindar. Dinin temel saiklerinin kamu alannda yansmasn isteyen bir insan. Ama da yansyan halinin doal haliyle ok rtmediini dnyorum. Ama yine de bir deiim sreci iinde olduunu da gryorum, byle dnyorum. O ynyle, Mslman kimliiyle benim ilgimi ekiyor. nemsiyorum. Bu adan da Tayyip Beyi ilgilenmeye deer gryorum... 31

Sosyolojik yaknla gelince... Bu faktr bir yandan Erdoan mahallenin ocuuymucasna yakndan ve kendinden hissetmeyi salayan bir sahicilik duygusuna iaret etmekte, dier yandan bunu somutlatran drstlk, efkat, fiziksel yap, aile dzeni, hak ve adalet, kararllk, boyun ememe, sakl g gibi sembollerle karmza kmaktadr. Aadaki denek ifadeleri slami kesim yumuak halkann Tayip Erdoana bak ana hatlaryla temsil ediyor.
Tayyip Beyi beeniyorum. Bence bugne kadar hibir babakann, hibir yetkilinin kendisini byle kabul ettirdiini grmedim. talya Babakanyla samimi, Amerikaya gidiyor, dl alyor, orada konumalarn dinletiyor, iyi idare eden bir babakanmz var diye dnyorum. Drst olmasn beeniyorum...6 Yani babakan olmasna ramen hl avami olabiliyor. Baz sylemleri asndan da avami hala... Halkla araya mesafe koymad iin onu kendime yakn buluyorum...7 ok sevdiim bir insan. Trkiyedeki ounluun kimliini yanstan bir insan, mesela bir Demirel yle deildi, Erbakan da yle deildi. Kendime yakn hissetmezdim...8 Onu ok beeniyorum, cesur, baarl buluyorum. Her yere elini atabiliyor ekinmeden...9

Sosyolojik yaknlk kendi bana bir neme sahip olmakla birlikte, dinda yaknln da desteklemekte ve beslemektedir. Sosyolojik yaknln dinda yaknlyla birletii an oluturduu etki, Erdoan benzerlerinden, rnein Erbakan gibi seleflerinden ayrmakta ve rehber ilevini glendirmektedir. Bu durumu Mazlum-Derin bir kurucusu ile Ankarada yaayan MSP-RP geleneinden gelen, kk brokrat denek srasyla u ifadelerle dile getiriyor:
Tayyip Erdoanla Erbakan arasndaki fark u: Tayyip Erdoann ilk evlenen olu bir taksi ofrnn kzyla evlendi. Erdoan iin bunun bir itibar sorunu olup olmamas diye bir eyi dnmek bile sz konusu olamaz. Oysa Erbakan olunun bir taksi ofrnn kzyla evlenmesini asla kabul edemez... imdi Tayyip Bey bizim zmz. ok iyi niyetli olduuna inanyorum. Ama Emine Erdoan da ok beeniyorum. Onda riya grmyorum. Yaptklar, mtevazl bambaka. Ben hocann hanmnda yle bir ey grmedim...

6 7 8 9

stanbul Okmeydannn da lokanta ileten, Saadet Partisinde kalmay tercih etmi, AK Partiye mesafeli bir denek. Trabzonlu, slami kesimin derinliklerinden gelen bir ev hanm. Yaam biimi, inanc ve beklentileriyle slami kesimin ideal tip aktrn temsil eden bir Ankaral brokrat. Siyasete ilgi olarak uzak duran alt orta snftan gelen tesettrl bir gen kadn.

32

Tayyip Erdoann slubu slami kesimdeki hem uzlama hem g beklentisiyle rtmekte, Erdoan bu noktada da beklentileri derinletiren ve merulatran bir nc veya model ilevi yerine getirmektedir. Nitekim Aksarayl, atma duygusunu ve srecini aktif bir ekilde yaam bir tccar ile Mardinin bir kynde gayri resmi imamlk yapan, Hizbullahi gruplarn iinden olmasa da, gelenek ve yorum asndan ayn kkten gelen bir denek bile AK Partinin uzlamac niteliine deer atfetmekten geri kalmyorlar:
Trkiyenin gereklerini biliyorlar, dnyann gereklerini biliyorlar. Amerika gereini de biliyorlar. En nemlisi toplumu germiyorlar...10 slami dnya grne sahibim. Tayyip iin dua ediyoruz. AK Parti toplumun deerlerini benimsemi, toleransl bir parti. SP daha sivri gibi grnmesine ramen daha cvk. Tayyip, daha geni ve toleransl ama ciddi11

Tayyip Erdoan rneinde sosyolojik yaknlk kitle ile rehber arasndaki ilikilerin, en azndan algda yatay bir grnm kazanmasna zemin hazrlamaktadr. Yatay iliki grnmn pekitiren e ise phesiz toplumsal ve popler olann Tayyip Erdoann ahsnda aynlat kanaatidir. Bu erevede sonu olarak dinda yaknl ve sosyolojik yaknlk simgesel adan tam temsil mekanizmasna yol amaktadr. c. nc ilev: Siyasi paralanma slami kimliin geirdii evrim yaad kimi travmalarla yakn ilgilidir. Bu travmalarn en esasls Batyla scak temas etrafnda deiim iklimi, yerel ve global deerler karlamas gibi gelimelerle ortaya kmtr. Bat sorunu slami kesimin hakim zihniyetinin stnlk, gvensizlik, teki mekanizmalarn besleyen, kimlik oluturucu temel bir unsur olagelmitir. Buna karlk zellikle son 5 yl iinde AB projesi slami kesimin kimi beklentileriyle paralel bir seyir izlemi, doal olarak Bat sorunu da slami kesim asndan ikili, hatta elikili bir anlam tamaya balamtr. AB projesi bir yandan siyasi ve kltrel girdileriyle Batdan gelen, z kimlie mdahaleye ynelik ara olarak alglanm, ancak te yandan ayn proje zaman iinde slami kesimde deiim ve refaha kalknmaya ynelik arzu ve beklentinin znesi haline gelmitir. Bu iki u arasnda gidi geliler kimlik yrtlmalarna yol am, 1990larn sonunda balayan travmalar derinletirmitir.

10 Tccar 11 Gayriresmi imam

33

AK Partinin AB politikalar bu travmay bir lde derinletirmi, ancak bundan daha ok rehberlik mekanizmas zerinden yine bir lde telafi ve tedavi etmitir. Etmitir zira AK Partinin AB politikalaryla slami kesimin hakim zihniyetine ters den admlar atmas, bu admlar ile slami kimlik arasnda (simge, fayda, ilke dzeyinde) bir ilikinin aranmas ve kurulmasn hzlandrmtr. AK Parti ve Tayyip Erdoann slami kesimin deiiminde rehberlik mekanizmas araclyla oynad rol asndan nc ilevi ite bu durum oluturmaktadr. Bu ilev, temel olarak yerleik siyasi zihniyeti zorlayan deiim ve demokratikleme admlarnn bir lde Tayyip Erdoann rehber fonksiyonuyla sindirilmesi, sindirilmeye allmas olarak karmza kmaktadr. Nitekim yaam tarz, grleri ve refleksleriyle slami kesimin tipik temsilcilerinden olan stanbullu bir esnaf, rehbere inanc ve bu inantan gelen tavr deiiklii ile konum uyarlamasn u szlerle ifade ediyor:
Bir kere bu AB Trkiyeyi blp paralayacak diyenlerle hi ayn fikirde deilim. Tayyip Erdoan ne yaptn bilir. Bu ii bilir, o...

Ankara Altnda kkenli, kendisini koyu Mslman olarak tanmlayan, Milli Grn iinden gelen kk memur ise ayn konuda unlar sylyor:
imdi... Tabii biz yllarca ABye kar olduk. te Hristiyan kulb dedik. imdi ben Tayyip Beyin bu ii bilinli yaptna inanyorum. Bir taviz vereceine inanmyorum. Temel felsefemizden yani... Hele Blent Arnn byle bir ey yapacana hi inanmyorum. Biliyorsunuz tezkere oylamasnda da Blent Arn nasl fedakarlk yapt. imdi bu kiilerin bizi Avrupaya yem yapacana inanmyorum...

Bununla birlikte dine, kimlie, onura yaplan vurgular, Batyla btnlemeye ynelik kukular, AByi salt siyasi ve ekonomik getirileriyle tanmlayan faydac yandal ne karmaktan geri kalmamaktadr. Bu kayglarn ve tutumun salamas zihinsel-siyasal bir altrma olarak AK Parti ve Tayyip Erdoan zerinden yaplmaktadr. Kimlik merkezli tedirginlie ynelik bu salama abas ve yrtlmalarn Tayyip Erdoana iaret edilerek telafi gayreti aadaki rneklerde grlebilir. Srasyla, slami kesimin zihniyetinin ak temsilcileri olan gen bir erkek rencinin, Konyal bir iadamnn, stanbullu bir iinin bu konudaki tanklklar yledir:
Ben ABye taraftarm. Zaten milyonlarca mslman var Avrupada. Trk veya baka... Yani diyorlar ki dini, kltrel kimliimiz kaybolacak... Ben katlmyorum. Ama u da var. slamn temsilcisi olarak, o kimlii koruyarak Avrupaya gi34

rersek, bunun Avrupaya da faydas dokunur. Yani zenginlik olur onlar iin de... Bunun iin biz kendi kltrmzle, gemiimizle barmalyz. Yani onlar kr krne taklit ederek deil de... Tabii ki oraya girmenin artlarn da yerine getirmeliyiz de... imdi Mevlana Konyadayken Moollarla savamyor. Burada ona Mool ajan diyenler var. Hazreti Pir Ben 200 Moolun ocuklarn Mslman yapacam diyor. O zaman bir Mslman ABden niye korkar bilmiyorum. Ben ABden korkmuyorum... Oraya girmek isteyen Tayyip Erdoan inanc btn biri deil mi? Tamam ABye girelim. Ama ABye gidip de dilenmek onur krc bir ey. O anlamda Avrupay ben asla kabul etmem. Yine de bu AB yoluyla Tayyip Erdoan Trkiyeyi blp paralayacak diyenlerle hi ayn fikirde deilim. AB bugn bize bir eyler dayatyorsa bunlar iyi eylerse bunlar zaten slamda da var. nsan haklar slamda da var...

Bu tr uyum araylar ilk aamada tedirginlii vurgulasalar da, toplumsal aktrleri global olan kabul etmeye, yerel ile birletirmeye, dahas bu hat zerinde deiimi doal bir yap olarak grmeye itmektedir. Bu noktada nemli mesele Batya ynelik mutlak endie ve gvensizliin krlmas, atma ruh halinden klmas ve kaplarn ibirlii ruh haline almaya balamasdr. Bu erevede Batdan gelen tm girdi ve taleplerin, refleksif bir ekilde sadece mdahale ve bask olarak alglanmamas nemlidir. Bu durumun yerel kimliin tek merkezli ve etkileime kapal yaps ve algsn paralad, siyasetin tek boyutlu tanmn oklamaya tbi tuttuu sylenebilir. Rehberlik mekanizmasnn bu erevedeki etkisi siyasal-konjonktrel olann tesine gemekte, deer sistemlerinin kimi temel talarna temas etmektedir. AK Partinin AB zerinden Batya entegrasyon politikas erevesinde insan haklar, temel hak ve zgrlkler, din-siyaset ilikilerine ynelik sekler bir tutumu, geleneksel sylem, yap ve zihniyete tercih etmesi bu noktada belirleyici nitelik tamaktadr. Yukarda alt izilen yrtlmalar da dikkate alnacak olursa bu tutum, deer sistemlerine ilikin iki dizi etkiye yol amaktadr. Bir yandan hakim zihniyetin btncl yaps ayrma basksna maruz kalmakta, doal kltrel dzen algs ile yerel deerlerin mutlakl krlmakta, zihniyet dokusu d girdilerle etkileime ak bir yapya doru ilerlemektedir. Dier yandan din ve siyaset, kimlik ve siyaset arasna yeni szgeler konulmasna bal olarak siyaset tanm, kimlik tanm, aidiyet tanm referanslar deiiklie uramaya yz tutmaktadr.
35

Belirtmek gerekir ki, bu gelimede AK Parti ve Tayyip Erdoann rehberlii kadar, hatta ondan daha ok son on yln deneyimlerinin rettii, bir sonraki blmde deineceimiz genel bir deiim dalgas da belirleyici olmutur. Nitekim rehberlik ilevi bir anlamda aktrlerin yaadklar yrtlmalara bir yant oluturmakta, bu yant oluturabildii iin bu denli etkili olabilmektedir. Bu erevede yaanan deiimler sadece rehber byle yapt ve arzu ettii iin deil, rehberin varl ve tutumu bir soruna zm bulduu, bir ihtiyaca karlk oluturduu iin mmkn olabilmektedir. B. CEMAATLERN DEM VEKTR LEV Son on ylda Trkiyede yaanan atmalarn slami kesimde yol at kayplar, rnein tesettr ve benzeri konularn slami aktrn kamusal yaam nne kard engeller bu kesimde bireysel ve yaamsal bir sorun alan oluturuyor. Bu sorun alannn, kimlik deerleri ile yeni yasal zorunluluklarn kar karya gelmesinden doan travmalar tarafndan kuatldn sylemek yerinde olur. Bu travmalar tamir ve telafi edici bir destek de cemaat dili ve cemaat zm olarak karmza kmaktadr. Bu dil zellikle Nurcu cemaatlerde remektedir ve bu bir tesadf deildir. Trkiyede Nurcu cemaatler i dokular ve eylem trlerinden tr seklerleme eilimi tayan yaplardr. leyi olarak ritellerin asgariye indirildii enformel bir rehberlik mekanizmas, eitim yoluyla mmin retme, maddi modernlemeyi hedef alma, bu erevede donanml insan kullanm, bu insan tipinin modern alanla dzenli temas halinde bulunmas, geleneksel olarak an diline adaptasyon eilimi gibi faktrler bu cemaatlerin din ve seklerlik arasnda seyyal olmasn beraberinde getirmitir. te yandan bu cemaatlerin meruiyetlerini korumak amacyla rejimle uyumlu bir davran tarz benimsemeleri, vurgulu bir sekler sylem kullanmaya zen gstermeleri, i dokularndan kaynaklanan sz konusu seyyaliyeti hemen her zaman pekitirmitir. Hem i dokusu ve doal evrimi, hem korunma gds, hem etkinliini muhafaza aray erevesinde bu cemaatler mensuplarna modern olan ve modern alanla uyumlu davran yntemlerini tavsiye etmekte, mensuplar iin kimlii, kimliin davran kodlarn ifade ettikleri oranda nemli birer rehber ilevi grmektedirler.
36

Cemaatlerin kiilik ve kimlik oluumundaki model olma kabiliyeti, bu erevede merkezi tutum deiikliklerinin mensuplarna yansmas ve mensuplar iin bir eylem haritas oluturmas, bireyleme dozu nispeten dk, ancak seklerleme dozu yksek bir deiim mekanizmasn tetiklemektedir. Bu erevede siyasal-sosyal tavrlarda ne kan deime, kat bir zihniyet ekirdei ve ataerkil dokunun koyduu snrlara tbi olsa da, ayn zihniyetin uzun vadede esnemesine ilikin ipularn barndrmaktadr. Nitekim bu tutum deiikliinde faydaclk dozu baskn olmakla birlikte, aralar bakalatka ilerlenen hedefin ve hedefe ilerleyen aktrlerin yaps da farkllamaktadr. rnein, sz konusu tavsiyeler cemaat mensuplarna, zellikle genlere, gelenekle kendi aralarna mesafe koyma imkn vermektedir. Bu yolla rnein kamu alannda barts yerine peruk kullanm merulatrlmakta, tesettr ana koul olmaktan karlmakta, mmin davran asndan siyaset-kltr-toplum lsn ayn anda kucaklayan dini sylemin yerini paral alg zerine oturan sekler bir dil almaktadr. Bu konuda Fethullah Hoca cemaatinin yesi bir niversite rencisiyle yaplm uzun grmeden yaptmz bir derlemeyi, onun azndan birlikte okuyalm:
20 yandaym. Babam ofr. Arabistanda, orada ehir ii otobslerde alyor. 20 senedir orada. Senede bir ay gelir... Yani bir aylk geldii zamanlardaki tutumunu tartamyorsunuz. Kafanda kesinleemiyor. Birka sene ncesinde, olgunlamam bir dnce yaps vard bende. zgven eksikliinden gelen bir sknt, bir bunalm dnemi oldu. Okuduum bir yazya gre babann hayatta olup da uzakta olmas hayatta olmamasndan daha ok etkiliyormu ocuklar... Bu aabeyimde de ok belirgindir mesela... Bende de vard, imdilerde onu atlattm elhamdlillah. Babama daha rahat bakabiliyorum. Bir kere mensup olduum bir fikir yaps var. Srekli onun evresinde dnmek insana getiride bulunuyor. Onun getirisi, etkisi olduuna inanyorum. Sorunlarm byle atm. Evet, onun evresinde dnmenin beni bir yerlere getirdiine inanyorum. Yani bir cemaatin iindeyim. Sorumluluk alyorum. imdi eer iinde olmasaydm birtakm topluluklarla byle bir ba kuramazdm. ok farkl deneyimler, ok farkl eyler yayorum. Gerekten gzel eyler (...) Moral FMden, radyodan haberleri mutlaka dinlerim... zellikle sabahlar (...) Okula girerken bam ayorum. Ama kararn nasl m verdim? Ailemin, zellikle evremin telkinleri oldu. Biz bartsnden ziyade daha ileri eylere odaklanrz. Tamam bamz amann gtrleri de ok fazla oluyor ama ok problem yapmadk gerekten... Ban amayanlara bir ey diyemem. Kimisini takdirle karlyorum. Ama her kesimi deil tabii ki... Yani bir taraftan kapasiteli insanlarn o ekilde evde oturmalarn doru bulmuyorum. Ben ok kat olarak dnmyorum bu barts meselesini... Yani u demek. inde bulunduu konum itibariyle Trkiye kaldrabilir mi? Kaldramaz m? Ondan ziyade gerekten 37

eitimin iyiye gitmesini istiyorum. Yani imdi bartl bir bayan kamuya girmiyor olabilir imdilik... Bu beni ok fazla dndrmyor. Dersine girdiim hoca o dersi ne kadar iyi anlatabiliyor. Dersin hakkn verebiliyor mu? Bu daha ok dndryor beni... Bugn mesela niversitede profesr olmu, be vakit namaz kldn bildiimiz bir hocann ben ailesini heder edecek ekilde ortal kartrmasn istemiyorum (...) imdi benimle ayn olup da yani bartl olup da evde oturan arkadalarma yle diyorum: Biliyorum bir engel var... Ama bu engel sizi evde oturup zelliklerinizi sndrmeye itmesin istiyorum. Aksine aln... Dar aln. Ben kendi evremde de bunu ok sylyorum. Kendi evremdekilere de byle nerilerde bulunuyorum. Gelsinler, girsinler o ortama... Ondan sonra ileriye dnk eylere daha bir itiyakla sarlacaklarna inanyorum ben (...) Evet, cemaatin yapsna dair soru sorduum olur. Tamamen eletiri baznda deil de sen oradansn, orada olduunu biliyorsun. Bu, nasl daha iyi gidebilir... Sen orann bir paras olduun iin orann iyi gitmesi iin sorarsn. Onun dnda eletiri de olabilir ama eletiri de yine bir eyler yapmaya yneliktir... Ama cemaat iinde bir ey sylenirse, bu doru bunu yapacaz derlerse, nce bakarm doru mu deil mi gerekten... Benim aile yapma uygun mu?.. Eee belli olmayabilir...

Anadolu kkenli, Ankarada bym, drt kardeli fakir bir ailenin ocuu bu gen kzn birok aktr gibi cemaatle ilikileri katmanl bir grntde. lki rehberlik ihtiyacyla gelen gnll aidiyettir. kincisi eitimin nemi, slami yaam biiminden fedakrlk, fedakrln gelecee ynelik bir snav olarak alglanmas, (yani bir anlamda gelecek zaman merkez alan ve bugnden fedakarlk yapmak zerine kurulu modernlik), insandan yola kan lke, kalknma, refah ve ahlak sylemi gibi cemaat grlerini kiinin kendisine mal etmesidir. nc katman cemaatten gelen taleplerin cemaat yeleri tarafndan mesafeyle karlanmas, bu noktada hem bireysel hem katlmc bir sorgulama ahlaknn devreye girmesidir. Bir dier rnei de farkl bir Nurcu grup mensubundan verelim. 23 yandaki bu denek, aratrma srasnda karlalan ideal tiplerden birisini oluturuyor. Ataerkil, cemaati zellikleri yannda modern alann getirileriyle i ie yayor, bu karlamann yaratt elikileri bnyesinde tayor, en nemlisi kimlik inas aamasnda bulunuyor. lk, orta, liseyi Vanda okumu, Trk, koyu dindar bir sosyalleme merkezi olan Ahlat kkenli. Ailesi Nurcularn okuyucu grubuna dahil, nitekim aile ve kent ilikileri slami bir evre ve cemaat iine oturuyor. Anne tarafndan dedesi Nur cemaatinin ileri gelenlerinden, ocukluunda birok kez Nur tartmalarna, Risale-i Nur sohbetlerine tank olmu. Lise 2nci snftan itibaren okuyucu evlerine gitmeye balam. Baarl olma, para, i hayat, saygnlk gibi kendisine itibar
38

salayacak hususlardan hareketle ve akn bir deer olarak grd itibar zerinden erkekler hiyerarisinde stte olmak hedefi varoluunun en nemli parasn oluturuyor. Aile gelenek ve cemaat zelliklerinden hareketle kendisine, kapal ataerkil sistemin en tepe aama ve deerlerinden birisini, rehber ve lider konumunu semi ve bimi, byle bir psikolojide yayor. Denein grme srasnda kendisini tantt blmlerden bir kesit yle:
Ben milliyeti bir insanm. Dindar birisiyim ama hibir zaman arla kamay sevmem. Milliyetiyim derken bir lkc edasyla, fanatik milliyeti edasyla deil. Dindarlk konusunda da ayn ekilde. nk inan kiinin kendi i leminde yaad ve niyetine gre nem kazanan bir eydir. Onun iin kimseye gidip ben dindarm, yleyim diyemem. Ama o ister istemez yansyor evremdekilere. Ben ibadetimi yapmaya alan bir insanm en basit ifadesi bu (...) Okuyucu grubunun iindeyim. Trabzona niversiteye geldiimde, onlar beni buldu. Babamn evresinde olan kiiler var cemaatten. te byle bir arkadamz var, tanyor musunuz diye arayp buldular. Tantk. Onlarn sohbet yapt bir ev var, oraya urarm. evremde cemaatten biri olarak bilinmem, ama aksine byle bilinsin diye gayret ediyorum. Mesela byk braktm (...) Risale-i Nuru ok okudum. ok kitap okudum ama o kitabn yerini tutamad hibiri. Bir grevim olduunu dnyorum. Arkada evrem ok geni. Yaklak 200-250 kadar niversite rencisiyle diyaloum var. Yol gsterici olabilirim diye dnyorum. Mesela Vandan gelenlerin hepsini tanrm. Mesela Sivas, Kayseriden gelenlere hemen sanki hemerilerimmi gibi davranyorum. Bir ksmn otobs yolculuunda tandm. Yeni gelenler hemen belli olur, onlarla tanrm. Evde yemek yaparm, davet ederim. ok bo gelen kiiler gryorum. Onlarla diyaloum bilirkii tarznda, onu yap unu yap diye deil tabii. Bir kiinin ekstradan bir kitap alp okumas bile ok nemlidir, bunun iin ok uratm ben, hatta btn hediyelerim kitap zerinedir. Mutlaka bir ekilde onu ynlendirmek isterim. Bu bir gayret, belki ok resmi deil ahsi bir gayret ama nemsiyorum (...)

Bu denein slami hareket, laiklik, barts sorunu zerine cemaatinin tavryla rten grleri ise yle:
slami kesimi de ayrmak gerekiyor. Cahil kesim her yerde zarar veriyor. Ben bir eyin yanl aksettirilmesine karym. Bu nedenle bazen barts iin eylem yapanlara bile tepkim oluyor. nsan o noktaya geliyor ki, bundan madur olan akrabalarm, tandklarm olmasna ramen kimileri bunu hakettiler diyorum.(...) slamiyet kavramnn cumhuriyetle, laiklikle elimediini dnyorum. Mesela Risale-i Nurlardan aldm derslerden biridir bu. Bedizzaman orbann suyunu iip tanelerini karncalara datrm. Sorduklar zaman Karncalar bizden daha cumhuriyeti diyor. Bedizzamanda cumhuriyet rejimine bir hayranlk var aslnda. Bu noktada bunun yanl anlaldn dnyorum (...) 39

Laikliin bana hibir zarar olmuyor. Laik bir Trkiyede yaamaktan yanaym. Ama laiklik uygulamasnda sorunlar olduunu dnyorum. rnein bartl renciler niversitede okusunlar. Eitim haklar ellerinden alnmasn istiyorum. Yani insani olarak doru deil. Geri o kiilerin de tutum ve davran olarak tesettrle elitiklerini gryorum. Genellemiyorum ama evremdeki birok insanda grdm bunu. Bunu bir simge olarak gstermeye almalarndan rahatszlk duydum. O kiinin ahsi bir ibadeti, dncesi olabilir ama ben buyum dercesine (...)

Bu ve benzer rnekler nda sonu olarak u sylenebilir: Nispeten elit insan modeli retme zerine kurulu Nurcu cemaat sylemi, yrtlmalara maruz kalan gen nesil asndan arazi temizlii yapan, bask karsnda deiimi merulatran bir ilev grmektedir. Bu deiim bir yandan verili zihni ve siyasi bellein snrlarn amakta, dier yandan ataerkil deerler silsilesinin iinden remektedir. Ancak deiim eilimi uzun vadede zelikle bireyler ve deneyimlerinden hareketle bu silsilenin muhtemel zemin kaymasna iaret etmektedir. 2. SLAM ALANIN HETEROJENLEMES Trkiyede slami hareketin ykselmesi ran Devriminin belirgin etkisiyle 1980lerin ortalarna rastlar. Bu ykseli 1990larda keskin bir dinlaiklik kutuplamasyla doruk noktaya ulaacaktr. 20 yllk bu kesit slami kesimin i seyyaliyeti ve slami kimliin yeniden oluumu asndan belirleyici bir nem tar. Bir btnleme yks kadar slami kesimin hem laik kesimle hem kendi iinde yaad atma ve etkileimler erevesinde bir farkllama yksne iaret eder. Dier bir ifadeyle bu sre bir yandan 80 sonras slami kimliin siyasi ve toplumsal adan ayrtedici yap talarn retmi, te yandan bu srete yaanlan deneyimler ve karlamalar, slami kesim zerinde kkl etkiler yaratm ve bir deiim dalgasn tetiklemitir. Bu erevede ortaya kan bir dizi deer karlamas ve srtmesi ve yrtlma, bu yrtlmalara verilen bireysel, kolektif ve siyasi yantlar sadece tutum deiiklerine yol amakla kalmam, ayn zamanda baz sahalarda alg ve deer sistemleri zerine nemli etkilerde bulunmutur. Bu etkiler ierikleri ve yol at sonular itibariyle slami alann heterojenlemesi bal altnda toplanabilir. Heterojenleme, slami aktrlerin din, ekonomi, kltr, zel ve kamu gibi paralar bir hiyerari iinde birbirine sk skya balayan slami alan algsnn deneyimler zerinden ve kendi i dinamikleriyle esnemeye balamasn ifade etmektedir. Tersten ifade edilecek olursa slami alann heterojenlemesi, toplumsal hayatn din, ekonomi, siya40

set gibi unsurlarnn esnek balarla balanm paralar etrafnda, paral olarak alglanmas eilimine ve bir tr ieriden gelen sekrleme dalgasna iaret eden bir durumdur. Heterojenleme hem bir alan farkllamas hem bir alan paralanmas olarak karmza kmaktadr. Yaanan ayrma bir yandan deneyimlerden hareket kar, beklentilerde bireyselleme ve rasyonelleme erevesinde meydana gelmektedir. Kiilerin (bireysel, ekonomik, dini, siyasi) fayda araylarndaki referanslar ve fayda aralar din d alanlara uzanarak eitlenmekte, bu erevede kanaatler esnemektedir. Bu durum sistematik bir ayrmaya, dolaysyla bir farkllamaya gnderme yapmaktadr. Buna karlk demokratikleme admlar, siyasi ittifaklarn deimesi gibi kimlik yrtlmasna yol aan travmalar ise kaotik bir grnt arzetmekte, bu nokta bir alan farkllamasndan ok bir alan paralanmas ya da oklamas haline iaret etmektedir. A. TOPLUMSAL VE SYASAL DENEYMLER DZEY 1980-2000 yllar arasndaki dnem slami kimliin kamusal alana kmas ve siyasallamasnn tarihinde kritik bir eiktir. Bu eik, slami kesim asndan kamusal alanda grnrlk, etkinlik, talep, etkileimle sosyolojik bir ykye sahiptir. Kamusal alanda slami kimliin farkl kesimlerle scak temasndan doan, yaam biimi ve yaam alan merkezli bir aktrleme ve atma dalgas ise siyasi bir ykye iaret eder. Dier bir deyile slami hareketin bu dnemde kazand ivme, deiim dalgasyla dorudan ilikilidir. Nitekim bu dnemde slami hareket bamsz bir deiken olmaktan ok, deiimin baz unsurlarn barndran, baz unsurlarndan beslenen, baz unsurlarn reten bir tayc olarak karmza kmtr. Bu sre slami aktr ile modern ya da laik aktr arasndaki kanlmaz etkileime vurgu yapt oranda, slami hareketin sosyolojik, entelektel, siyasal i yapsn da bir deiim mekanizmasyla kuatmtr. Bu deiim mekanizmas slami kimlik asndan bir catharsise, d etkiler sayesinde kendisiyle yzlemeye de tekabl etmi ve slami kesimin heterojenleme eilimiyle tanmasnda belirgin bir rol oynamtr. Dier bir ifadeyle bu dnem, slami kesimin modern alanla mcadelesi kadar modern dnyayla temasn kuatan, kuatt oranda deneyimler zerinden bir dizi etkileime ve onu takip eden sorgulamalara yol aan bir kesiti oluturmutur. Heterojenleme eiliminin olumasnda slami alana ait i faktrlerin de etkili olduunu belirtmek gerekir.
41

ran modelinin Trkiyedeki slami kesim asndan yaad kriz, Taliban hareketi, Hizbullah eylemleri gibi i ve d slami alan girdileri bu sorgulama ve ayrma srecinde nemli rol oynamlardr. Temas ve etkileim noktalar, deneyim sahalar, deiim vektrleri birden oktur. Aratrma bulgular bu adan karmza zellikle 1990l ve 2000li yllara ilikin olarak, i ie gemi, olgusal nitelik tayan ancak genel bir deiim iklimine ait drt deneyim alan karmaktadr. Bunlardan birincisi 28 ubat ve sonulardr. 28 ubat sadece slami kesim asndan bir takip ve soruturma dnemini deil, RP zerinden yaanan iktidar deneyimini de kuatmaktadr. slami hareket bu erevede hem bir da alma hem bir ie kapanma sreci yaamtr. lk sre ekonomiden sendika ve derneklere, siyasetten belediyelere uzanan, kltrel ve sosyal unsurlar dini emsiye altnda toplayan bir ruh halini, bir siyasi rgtlenme ve korporarist yaplanmay, yani bir alan homojenlemesini ifade etmitir. kinci sre bu kesimin dndaki sorun ve yaplarla tanmasna, zaman iinde kendi iinde farkllamasna zemin hazrlamtr. Her iki sre ayr yollardan, biri dardan gelen unsurlarla, dieri ieride bnyenin rettii deneyimlerle bir dizi yrtlma, deer sistemleri srtmesi, bunu izleyen tutum deiiklii ve deiim dalgasna yol amtr. kinci deneyim alan, yine ayn dnemde ba gsteren kr ortakl modeli zerinden yaanan din-ekonomi ilikileri deneyimidir. Bu deneyimde karlalan baarszlk, hatta iflas din-ekonomi ilikileri arasna szgeler konulmas sonucunu dourmutur. nc deneyim alan gerek lke sathnda gerek uluslararas dzeyde iddeti merkez alan model ve rgtlerin ne kmasyla slami aktrler tarafndan slami hareketin farkllatrlarak alglanmasna ve bu erevede din-siyaset ilikilerinin gzden geirilmesine tekabl etmektedir. Drdnc deneyim alan ise slami kesimin aktrlerinin Trkiyede slami hareketin 1980lerden itibaren kitleselleerek yeniden yaplanmasnda belirleyici bir rol oynam ran modeline aldklar mesafedir. Bu mesafe zerinden globallemeci, gelenek kart bir slam anlay krlm ve slami hareket ve anlay siyasi adan yeniden nemli lde yerli bir nitelik kazanmaya yz tutmutur. Bu deneyim alanlarnn her biri din, ekonomi ve siyaset arasndaki sk balar gevetmi, her bir parann kendi i dinamikleriyle farkl alglanmas eilimi dourmutur. Bu heterojenleme ve ifade ettii doal seklerleme hali phe yok ki slami kesimin maruz kald basklar ve yaad etkileimler sonucu demokrasi, insan haklar,
42

zgrlk gibi evrensel deerlerle tanma, bunlar iselletirme ve kimliinin paras klma emsiyesi altnda gereklemitir. Nitekim belirleyici zellie sahip bu emsiye ve unsurlar bir sonraki blmde ele alnacaktr. a. Refah Partisi ve 28 ubat deneyimi Daha nce de belirtildii gibi 1990l yllarn ikinci yarsn ve 28 ubat dnemini kapsayan deneyimler ve kutuplama, slami alann heterojenlemesinde, din ve siyaset algs arasndaki sk balarn esnemesinde kayda deer bir rol oynamtr. Nitekim 28 ubat dnemi srasnda yaanan gelimeler bugn hakszlk olarak alglanmaya devam etmekte, maduriyet duygusu ve tepki ortak bellekte yer etmi grnmektedir. Buna karn ve bu dneme ilikin maduriyet duygusu ak bir kaybetme psikolojisine yol amamasna ramen, RP iktidar dnemi ve onu izleyen mdahale sreci slami kesimin kendi i dokusuna ilikin bir catharsis mekanizmasn tetiklemi grnmektedir. Erbakann kriz politikalarna mesafeli bak, RP iktidarnn ve icraatlarnn geriye dnk eletirel okumas, bu dnemde ortaya kan kimi dini sylem ve akmlara mesafe alma bu mekanizmann paralarn oluturmaktadr. Angaje olunan, umut balanan ve zdeleilen bir iktidar deneyimi ile buna oranla ortaya kan kayp hali, zemin kaybetme, dinin zarar grmesi duygusu arasnda yaanan yrtlmalar deiim srecinin ayaklarndan birisini oluturmaktadr. Bu yrtlmalarn sonucunda bir deneyim olarak RP dnemi slami kesim iinde bireyleme dozunun ykselmesine yol amtr. RP dnemi, bu dnem etrafnda yaanan atmalar slami topluluklar asndan, hem slami hem siyasi bilgi aktarm kanallarn aarak, kendi ilerinde bir farkllama, daha dorusu farkllaarak alglama, farkllaarak varolma ve bu ynde bir sorgulama srecini balatmtr. stanbulda ikamet eden, 28 ubat srecinin skntlarn yaam Hak- yesi bir iinin u szleri bu adan olduka anlamldr:
28 ubatta ok fkelendim. Mthi bir ekilde. Ama sabrettim. ok dua ettim. Ama biliyordum, ne olacan biliyordum. Artk rahatladk, AK Partinin yzde 36s beni rahatlatt... Ama bugn biliyorum. Gemite belli hatalar yaptk. Mesela Taksime cami yaplmas. htiya varsa yaplr. Ama ar kovanna omak sokmak iin yaplmamal. Bu tamamen siyaset malzemesi yapld. Laik, anti-laik tartmasnn ayyuka kt dnemde bu tr tartmalar gereksizdi, ortam daha ok germekten baka bir ie yaramad...

Ankarada oturan, MSP-RP geleneinin iinden gelen bir memur, o dnemi bugn geldii noktadan hareketle ele alyor ve din-siyaset ilikisi ve ayrmnn altn iziyor:
43

Mslmanlarn bu sahte derghlarla saptrldn da grdk. Faturas dine kt. O Ali Sandklar falan... O yzden diyorum ki bunlarn kontrol edilmesinde de mahzur yok. Ak olsun kardeim. Herkes de bilsin... 28 ubatta Erbakan Hoca hatal. Megalomanlk var. Aristokrat bir aileden geliyor. Erbakan Hocann Trkiyedeki btn cemaatler stnde bir etkisi vard. Kabul etseler de etmeseler de... Hocann mutlak bir otoritesi vard. te slam Dinar falan der. Glersin, geersin ama houna gider... Ama bunlarn anlamsz olduunu grdk ite...

b. slamc iddet deneyimi slami kesimin iinde bir farkllama, daha dorusu farkllaarak alglama, farkllaarak varolma halini tetikleyen gelimelerden birisi de terr-slami hareket ilikisine ynelik endieler olmutur. slami hareketin yaad i tartmalar ve blnmeler asndan radikalizmin Hizbullah rgtyle kazand boyut bu noktada belirleyici unsurlardan birisi grnmndedir. Hizbullah operasyonlar ve ortaya kan cinayetler, bu meseleyle yzlemenin getirdii yrtlmalar, slamsiyaset ilikisiyle ya da dinin siyaset erevesinde kullanlmasyla ilgili sorular ve tedirginlikler yaratmtr. Bir yandan slami aktrlerin kendilerini bu tr eylem ve rgtlerden ayr dnme abas ortaya kmtr. te yandan slami alan ve dini korumak amacyla bu tr eylem ve hareketler ile aktrler arasna zihinsel ve siyasi mesafeler girmitir. Dier bir deyile Hizbullah meselesinin yaratt sorgulama slamMslman zdeliine ynelik bir zihniyet tan ve siyasi bak sarsm, slam-Mslman farkn zmni bir ekilde zihinlere enjekte etmi, Mslmann okluu ve oulculuunu fikrini devreye sokmutur. Srasyla Konyal ve Kayserili iki denein bu konudaki deneyim ve tanklklar yledir:
O dnemde kitap fuar var. 2 tane ocuk geldi. Kasette de bu tr marlar falan alyor. Bu Malatya grubundan ocuklar. ki tane uzun boylu ocuk... Trk Hizbullah diyorsanz kesinlikle deilim dedim. Siz hizbi katilsiniz dedim. Senin bilmediin eyler var dediler. Ben de bir insan bir insan, bir Mslman bir Mslman susuz yere ldrrse bunun ismi katildir dedim. Biraz tarttk ekip gittiler. () Hizbulah olaylarnn ortaya kmasndan ok memnun oldum. ksn. Birisi Trkiyede rgt kuracak, byle yapacak slam adna olacak ey mi?... Bu olay slami siyasete bakm deitirdi. Erbakan Hoca bu anlamda byk dedim. Bu tip adamlar iine hi sokmad. Dndm, ta 70lerden beri bu tr hareketlere hi pirim vermedi. Demek ki Hoca hakl dedim. Bizim oradaki heyecanlarmza falan kaplsayd demek bu lke kan glne dnerdi. Dini kullanmak ok tehlikeli... Mesela ite stanbul bombalamalarn... Nasl aklayacaksnz. 8085 tane Mslman ld...

Bir ok kez takibata uram, ikenceye maruz kalm, Aczimendileri andran rengarenk dini-geneleksel giyiminden tr kentsel alanlara gidemeyen, lm fetvalarna
44

tank olma ihtimali yksek gayri resmi bir ky imamnn geriye dnk u sorgulayc tespiti de nemli grnmektedir:
slam hukukuna gre din deitirenin katli vaciptir, ama, bu toplumda deil... Hizbullahn yaptklar yanlt. Bunlar kapal kaplar ardnda lm fetvalar veriyorlard. Ben byle bir eye hi yanamadm. Bunu kendileriyle de tarttm. ran sempatizanydlar. iddet kullanma konusunda lszdler Byle davranmak dine zarar vermektir. Verdiler de...

c. ran modeli ve tarihselcilie dn Yaanan siyasi ve toplumsal yknn bir sonucu da slami kesim nezdinde ran modelinin gcn yitirmesidir. slamn kamusal talepleri kuatan bir erevede alglanmas yerine bir ze dn arayn devreye sokan bu krlma noktas, Bat kaynakl evrensel deer ve kavramlarla etkileim noktas olarak da karmza kmaktadr. ze dn aray, bir yandan Kurana yeniden ancak insan merkezli bir ynelii, dier taraftan kendi toplumunun koullarn ne alan tarihselci bir baka ilerlemeyi ifade etmektedir. Dier bir deyile slamn her toplumda iine doduu yerel ve milli geleneklerden arndrlmas arayn kuatan, zellikle ran Devriminin yaratt ortamdan beslenen evrenselci bak yerini din algsnda yeniden yerel unsurlarn ve alglarn ne kt bir durua brakmaktadr. Ancak bu geriye dn, 80lerdeki evrenselci dalgann ve bu dalgadan etkilenen kesimlerin kyasya mcadele edip reddettii tasavvufi ve benzeri geleneklerin yeniden kabuln ifade etmekten ok, kamusal alanda bireysel bir grnrll esas almaktadr. Bu noktada karmza ran Devrimi sonras Trkiyedeki slami harekete nemli lde egemen olan, kamusal alanda, kamusal taleplerle, anonim ve kitlesel insan unsuru zerinden rgtlenme olarak nitelenebilecek slamc modernlik halinin dolayl sonular kmaktadr. Bu erevede, geleneki yap ve rgtlenme anlay varln srdrmekle birlikte, yaanan bu modernlik dalgas sonras tekelci konumunu kaybetmi, genel meruiyetini yitirmiti. Belirtmek gerekir ki buna karlk bu alan tahrip eden globallemeci dalga da 90l yllarn deneyimi sonucu etkisini yitirmitir. Bu ikili etki, bugn dini eylem ve alglar aras sk akrabalk ilikilerine son veren bir i farkllama, oulculama srecini harekete geirmitir. Bu gelime din ve siyasetin arasna konulan mesafe ve insan merkezli ze dn eilimi asndan da nemli bir gstergedir.
45

Dnemin keskin evrenselcileri ve ranclar arasnda yer alan stanbullu bir serbest meslek sahibi denek rnein bugn u noktaya gelmi bulunuyor:
Trkiyenin kendine ait gerekleri vardr. randa yok mu Fars milliyetilii? Devrim ihracn baaramamalarnn nedeni de belki bu ranclk... ran slam nklb olurken mam Humeyninin Gorbaova yazd mthi bir mektup var. Biz bunu bilemedik. Daha nce Mevlanay bir iki szyle, ite bu kabak meselesi falan... Hemen yarglardk. Oysa bu mstehcen anlatm tarz, o dnemde Horasanda falan da mehur. Anadoluda da mehur oldu, bunda aacak bir ey yok. Bu selefi ekolle ilgiliymi, ben imdi buna keli faist din anlay diyorum. Neyse sonra yava yava slamn irfan mektebine doru geldim.

Anadolu kkenli olup Ankarada yaayan bir retim yesi bu konudaki deneyimini u ekilde dile getiriyor:
lahiyat ikinci snftan sonra deimeye baladm... Yani ilk iki yl temel bilgiler aldktan sonra mezhepler tarihini filan incelerken o sahabe denilenlerin birbiriyle savamalarnn gerek nedeninin menfaat atmas olduunu renince o gne kadar bizim gzmzde altn nesil olan o insanlara olan duygularmz deiti, hatta bu nedenle depresyona giren arkadalarmz bile oldu. Tarikatlarn o yllarda yani 82 83lerdeki pespaye konumuna, ki bu dnemde de yle nitelendirebilirim tarikatlar, bir tepki olarak tasavvuf kartl balad bende. ran devriminin estirdii rzgrlara da paralel olarak daha enternasyonalist, kamusal talepleri olan bir slam anlayna yaklatm. Tabiri caizse radikal bir tutum olarak kendini gsterdi bende. Ama hibir zaman rgtl bir eyim olmad. Tarikat, tasavvufu arkadalarla zaten aramda mesafe olumutu. Tartmalar nedeniyle... Bir anlamda ranc oldum ve ran hep ayr bir dnya olarak grdm. Ama benim daha rasyonel bir din anlaym vard. Tabii rann baarsn mazlum halklarn baars olarak grp bu ynde sempati duyuyordum. Hatta bu srete ii olan arkadalar bile oldu. Ben byle bir u noktaya hi savrulmadm. Ama radikalliin bana kazandrd ey u oldu: Hem Trkiye ve dnyada Mslmanlarn nelerle uratn anlama imkan sundu bana, hem de mesleki anlamda bundan sonra almalarmn hangi ynde ilerleyeceine karar vermemi salad Birok insanda bu etki oldu, bu geriye dn yaand

d. Ekonomik deneyim Alternatif ekonomik rgtlenme modelleri 80li ve 90l yllarda slami nitelikli politik projeler ve cemaatleme eilimlerinde insan-ahlak-dzen unsurlarn birbirine balayan mekanizmalardan birisini oluturmutu. Para ile mal, faiz ile haram zde klan hakim slami sylemin rnleri olarak doan bu modellerin en etkin tr kr ortakl esasna dayal irketler olmutu. Bunlar sadece bir ekonomik faaliyet tipi oluturmakla kalmam, inanl kk tasarrufularn gzdesi haline gelerek slami kesimin ie kapal btncl rgtlenme ve cemaatleme
46

eiliminin manivelarn oluturmulard. slami alann din, siyaset, ekonomi, kltr gibi farkl unsurlarn tek emsiye altnda toplayan ve modern alandan ayran sk dokulu ve korporatist tipli yaplanmann nemli aralarndan birisi haline gelmilerdi. Esas olarak bu model 80li yllarn ikinci yarsnda ortaya km, nce zel finans kurumlaryla hayata gemi, 1994te RPnin belediye seimlerinde kazand baarnn ardndan farkl sektrlerde, daha ok Konya, Kayseri, Yozgat gibi Anadolu ehirlerinde holdingler dzeyinde yaygnlamaya balamt. Bu irketler 4-5 yllk bir sorunsuz ileyiten sonra, Refahyol hkmetinin yklmasnn ardndan kar ortakl modeline dayanan kimi finans kurumlaryla birlikte ilk kriz belirtilerini gsterdiler, 2001 krizinin ardndan byk bir kn iine girdiler. Bu k gerek iadamlar gerek kk tasarruf sahipleri gerekse nc kiiler asndan slami kesim aktrleri zerinde nemli etki brakm, bir yrtlmaya yol am grnmektedir. Bu yrtlma esas olarak hem bireysel fayday hem dini olan kollamak gdsyle filli ve fikri olarak ekonomi ve din alanlarnn ayrtrlmasna, ayrtrlarak alglanmas nclk etmitir. ie girmi, kimi aktr iin dorudan, kimi aktr iin dolayl, ancak her koulda lkede yaanan kriz ve deiim iklimi erevesinde meydana gelen bu deneyimler serisinin sonular dier bir ifadeyle yle zetlenebilir: Farkl fayda ve deer sistemlerinin temaslarnn yaratt yrtlmalar, eanl ortaya kan, koruma ve korunma gdleriyle sahalar ayrtrma eilimini dourmu ve bu ayrtrmann geri dn zor biimde iselletirilmesine zemin hazrlamtr. rencilii srasnda, Tevhit dergisi etrafnda toplanan rana en yakn ya da en grnr ranc gruplardan birisinin nde gelenlerinden olan, u anda bymekte olan ve taahht ileri yapan bir irketin sahibi iadam bu konudaki deneyimini yle dile getiriyor:
slamc kkenli bir grup arkadala birlikte kr ortakl modeline dayal bir irket kurduk. nce bir sivil toplum rgt gibi biraraya geldik. Kamuoyunda yazar ve dnr kimliiyle tannan kiileri konferans vermek zere ehre davet ettik. Ardndan irketleme gerekleti. Bata mobilya sektr olmak zere birka sektrde sanayi ve ticaret faaliyetine baladk. Ancak Trkiyede 2001 krizinin yaand dnemde irket iflas aamasna geldi. Bir yerden patlak verdi. Sonra zincirleme gitti. Byle olunca da bu iin yrmeyecei, ok ortakl iin aslnda sahipsiz olduu ortaya kt. Burada da Konyadakine benzer olaylar yaand. Yani insanlarn parasn toplayp ondan sonra da ortadan kayboldu ya insanlar onu kastediyorum. yle olunca ben asl problem olarak bu olayn pek ok insan madur edeceini grerek kendi ilerimi ihmal ederek 3 yl filan bu iin problemsiz bir ekilde bitmesi ve insanlarn birbirinden nefret etmemelerini salamak iin uratm. Bir ekilde de bunu baardk. Ondan sonra da imdiki irketimi kurdum. O dnemde korkun bir efor saffettik. u anda gemiten gelen bir 47

problem yok. imdi ilerimizin iyi gitmesinde de bu olayn ve bu olay temizlememizin pay byk.

Konyada slami hareketin esnaf arasndaki ke balarndan olan u an yaanan politik gelimelere mesafeli duran ve radikalizmini koruyan bir denein dile getirdii hissiyat yaanan deneyimin baka bir adan ve farkl bir gerekeyle yaratt etkileri ortaya koyuyor:
Kr ortaklna dayal irketlerde yaanan rezaletler hem slami kesim hem de Konya iin byk bir itibar kaybna neden oldu. Toplum gznde itibarmz, saygnlmz, gvenilirliimiz ok zedelendi. Aslnda biz yani slamclar son senelerde ok bozulduk. Paraya tamah eder hale geldik. Yardmlama, dayanma duygularmz byk lde zayflad. Bunlar dine zarar verir, veriyor... Artk baz eyleri ayrmal...

Din ve ekonomi ilikilerinin ayrma eiliminde bu deneyimin pay olduka nemli grnmekle birlikte, kr ortakl modelinin yaad serven bu ayrmann tek unsuru deildir. Trk ekonomisinin yaad krizler, klme ve rasyonelleme sreci slami kesim aktrlerini kimliklerinin tesinde birer vatanda ya da yatrmc olarak da kuatm ve yaanan ayrmay keskinletirmitir. B. ZHNYET VE ALGI DZEYNDE SYAS PARALANMA Bu balk altnda geirilen evrimle ilikili olarak slami kimlik ile demokrasi, insan haklar, zgrlk ve laiklik kavramlar arasndaki ilikiler ele alnacaktr. slami kesim aktrlerinin yerel nitelikli beklentilerinin evrensel deerlere iaret eden kavramlarla i ie girmesine iaret eden bu ilikiler slami kesim zerine travmatik etkiler yapmtr. Bu travma, biri yerel dieri global iki farkl deer sisteminin srtmesiyle meydana gelen yrtlmalardan olumakta, slami kesim aktrleri asndan iki tr paralanmay ifade etmektedir. lk paralanma bir kimlik yrtlmas eklinde karmza kmaktadr. Kimlik yrtlmas slami kesim iinde tepkisel sert ekirdek ile deiime ak bir halkann birbirinden ayrmasn hzlandrmaktadr. kinci paralanma, deiime ak toplumsal halkann siyasi alg dzeyinde maruz kald etkilere iaret etmektedir. Dier bir ifadeyle, yeni siyasi girdiler ile verili zihniyet yaps ya da bellek arasnda iliki kurma abas zerine oturan bir deiim srecine gnderme yapmaktadr. nce aratrmann deerlendirilmesi srasnda ekillenen ynleriyle bu zihniyet yapsna, daha sonra bu yapnn maruz kald baskya ve deiim snrlarna deinmek gerekiyor.

48

a. Verili bellek Muhafazakr kesimin siyaset algsndaki kk anlay kimlik ve mensubiyet zerine kuruludur. Bu anlay, ana hatlaryla, ok paral toplum fikrini tek paral millet kavramyla ikame eden, tarihi milletler ve kltrler aras gerilim olarak tanmlayan ve sreli bir seferberlik hali olarak devlet-siyaset-toplum-insan zdelii kurma eilimi tayan bir yapdadr. Dier bir ifadeyle mensubiyet duygusuna yaplan ar vurgu, tm ataerkil dzenlerde olduu gibi burada da, iine kapal doal dzen algsn her aktrn iine doduu doal bir deer klar. e kapallk ise doal olarak kuvvetli bir teki mefhumunu besler ve kimlik tanmnda teki fikrini hatr saylr bir ekilde arasallatrr. Bu zihniyette sabit ve en gl teki din, kimlik, gelenek olarak Batdr. Bat algs bu anlayta birbirini besleyen iki temel unsur, hem din-mensubiyet ilikisi hem kimlik-tarih ilikisi asndan kilit bir rol oynar. Bir yandan Batnn etkisi ve kimlii karsnda farkll, g arayn vurgulayan tekileme eilimini besler. Dier yandan son 100-150 yln deneyimlerinden hareketle Baty kendi kimlik ve btnlne ynelik bir tehdit olarak alglayan, reflekslerini bu tehlikeyi bertaraf etmek zerine kuran tarihi bellein arka plann oluturur. Verili bellei bu erevede, yceltilmi ve yceltilen gemile youn balant iinde ina edilen bir deer, kimlik, hatta kiilik tasavvuru olarak tanmlamak mmkndr. Nitekim milli ve yerel ortak deneyim eleri ve dini verilerle rlm mensubiyet duygusunda, gemi tasavvuru ve gemiin topya klnmas, gemi zerinden g ve byklk algs, bu zihniyetteki kimlik ve kiilik reflekslerinin en nemli unsurlar olarak karmza kmaktadr. Gemiin topya klnmas bir ynyle bugne, hatta gelecee ynelik beklenti ve tasavvurlarn tarihi referanslar, semboller ve yknmelerden hareketle oluturulmasn ifade eder. Dier ynyle, fiili eylem planlarnda, bu planlarn alt yapsn oluturan anlama ve aklama faaliyetlerinde ve bunlara ynelik zihinsel altrmalarda dnce haritas ilevini grr. Prof. Dr. kr Haniolunun kulland tarihsizlik kavram bu kuvvetli tarih tasavvurunun ardnda yatan zihniyeti daha iyi kavramaya yardmc olabilir: Toplumumuzda (...) sklkla dile getirilen bir tez, bu ekilde ifadelendirilmemekle birlikte, tarihsizliktir. Tarihsizlik istei, tarihin btnyle gncelletirilmesi, gncele yararl olduu varsaylan ksmlarnn seilerek onunla telif edilmesi arzusundan baka bir ey deildir (...) Tarihin gnmzn ayrlmaz paras haline getirilmesi ve bu va49

stayla gncelin oluumunun kanlmazlnn vurgulanmasnn yaratt temel sorun, bunun retrospektif ekilde yaratt teleolojik gemiin mkemmellik, hataszlk, lekesizlik, benzeri sfatlarla gerekst bir karaktere sahip klnmasdr. Tarihsizliin bu tr sfatlara sahip kiilikler, kurumlar ve motifler etrafnda ekillendirilmesi bir tesadf eseri deildir. Bu yaklam bir yandan bu tr ahsiyetler yaratrken dier yandan da toplumlar ve milletleri benzer sfatlarla donatmaktadr. Bunun sonucunda ise tarihin etrafnda ekillendirdii bireyler insanstlk mertebesine ykseltilirken, devlet lh bir kuruma, millet de deta bireylerden meydana gelmemi ve gelmeyen, benzeri sfatlar haiz estir bir yarata dntrlmektedir...12 Gerekten de, gemi zaman mitosu ataerkil dnce ve varolu biiminin en nemli meruiyet kaynan oluturmakla kalmamakta, bu yapnn mikro-fizik ilevini de yerine getirmektedir. Nitekim toplumsal aktr, verili zihniyet yapsnda gemi ile bugn arasnda ba kuran, tarihsel sreklilii temsil ettiine inanan, sorumluluk duygusunu bu erevede ina eden dnce kodlar silsilesiyle ekillenir. Bu silsilede yarglar, alglar ve tanmlar, aktrler iin somut ve gncel deneyimler dnda kalan tarihsel bagajlar, aktarlm ve aklanm szl simgesel yazl bellek zerinden olumaktadr. Baka bir ifadeyle bu erevede, rnein Bat gibi verili teki, Viyana Kuatmas gibi verili olgu ve Ermeni meselesi gibi verili sorunlarla kurulan mutasavver ilikilerden remektedir. Bu ileyi, kiinin zihin donanm ve bilgi daarcnda gemi zaman ile imdiki zaman arasndaki mesafeyi asgariye indirme ilevi grerek, ayn zamanda sz konusu dnce kodlarn da koruma altna alr. Gemii bugnle, bugn gemile hissetme, ikisi arasnda sembolik anlam kaymalar retme, anakronik bir kod sistemi oluturma, sradan ve kendiliinden bir dnme erevesini oluturur. En nihayet gemi ile bugn arasndaki mesafenin darl karmak durumlarn, farkl toplumsal gruplarn, ok ynl sorunlarn, toplumlarn, dinlerin zneletirilmesi ve tekilletirilmesini ifade etmekte, bu erevede bellein yeniden retimi zerinden kimlik inas daimi klnmaktadr. Bu kapal daire toplumsal alann da ana dzenleyicisidir. Aktarlm ve aklanm bir gemi zerinden gereklerle mesafeli bir gereklik duygusu temel olarak, topluluun sylem, bellek ve eylem olarak ie kapanmasn, buna

12 Haniolu, kr, Tarihsizlik bir zm m?, Zaman Gazetesi. Yorum Sayfas. 21.06.2005

50

paralel olarak gelien g ve stnlk fikrini kuatmaktadr. Bu yolla, erkek, devlet, ef, eyh gibi g ve stnl simgeleyen rol, yap ve kurumlarn akn nitelik kazanmasna zemin hazrlamaktadr. Bir yanda bellek altrmalar, te yanda bu akn hal, topluma ve dzene ilikin doallk fikrini kanlmaz klar. Dorusal bir hatta ilerleyen tarih, doal millet tanm fikrinin temel zihni kayna burada karmza kar. Doal olan hem deimezi, hem safiyeti asndan koruma altnda tutulmas gereken mahrem bir dokuyu ifade etmektedir. Doal olann asli referans ise haliyle kodlanm hiyerari, itaat, uyum, davran mekanizmalarn barndran gelenek ve inan sistemidir. Bu sistem erevesinde aktrn davranlarn verili bir hiyerarinin verili kodlaryla uyumlu hale getirmesi, bunun itibar, saygnlk, arlk, rol, anektot biriktirme ve retme kstas gibi aralar ve pozitif yaptrmlarla bezenmesi, temel bir sosyalleme altrmasdr. Her ataerkil dzende olduu gibi bu altrmalarda da beden ana ereveyi oluturur. Saf ve bakir olan vaazeden bir ahlak anlay, insann kendi bedeni zerinde korku, inan, erdem mekanizmalaryla kendi eliyle oluturduu bir denetim sistemini de kuatr. Kodlar, yasaklar ve tabularn bedene uygulanarak normalletirilmesi, o bedenden hareketle sylem olarak yeniden retilmesi, insan ve toplum safiyeti kadar, insantoplum arasndaki zdelii salayan btnlk zerine oturmaktadr. Nitekim toplumsal alanda, insan davranlarnda, tavrlarda, deerler sisteminde yaanan her deiim bir tr bozulma olarak alglanmakta, bu deiimi harekete geiren girdiler bertaraf edilmeye allmaktadr. Verili zihniyette milliyetiliin devreye girdii nokta burasdr. Zira bu zihniyette aktiflemi ya da siyasilemi mensubiyet duygusu olarak milliyetilik sadece bir kimliin doal politikas deil, ayn zamanda, doal hal ve deimezliin ana manivelasdr. Nitekim, milliyetilik gemi ve bugn arasnda kpr kuran, devlet-siyaset-topluminsan zdeliini hiyerariitaat fikri zerine oturtan bir ilev grr. Dolaysyla fayda merkezlidir. Fayda merkezli her yapy olduu gibi bu yapy da g fikri ve kullanm besler ve besledii oranda milliyetiliin bellee referansla yeniden retiminin temel arac olur. Sz konusu yeniden retim ise, yine bellee referansla, tekiye ynelik hem stnlk hem gvensizlik duygusu zerinden gerekleecektir. Milliyetilik doal hal ve deimezliin, yani toplumun statikliinin ana manivelasn bu yolla oluturur.
51

Buna karlk, kimliin doal politikas olarak milliyetilik, bu zihniyette dinamik olarak alglanan, tek mekanizmay, devleti de kuatmaktadr. Milli varln taycs, zgrln atfedildii ve tekelletii yegne merci, milleti temsil eden ve siyaset zerinden koruyan bir ara olarak devlet, bir yanyla kutsal hale getirilerek yceltilmektedir. Ancak dier yanyla aksaklklarn, bozulmann, doal dzende yaanan sarsntlarn sorumluluu yine devlete, daha dorusu devlet idaresine karlr. Kutsallk ve sradanlk birlikteliinin ileyi asndan sonucu udur: Her tartma, her beklenti, her gr devlet alanna hapsedilmekte, o erevede merulatrlmakta ve bu alandan hareketle merulamaktadr. Bu erevede oluan sorumluluk ve sorgu mekanizmas, kutsal atflarn dnda, bir dnyevilik haline de iaret etmekte, toplumsal aktrn kendisini devletle zde grmesine imkn vermekte, siyasete bu erevede anlam yklemesine yol amaktadr. Nitekim bu zihniyet dokusunda siyaset, devletin denetimidir; milli karlarn belirlenmesine, bunu belirleyecek aktrlerin tayin edilmesine ynelik bir g mcadelesidir. Kritik nokta da bu g mcadelesi meselesidir. Zira g mcadelesinde dzenleyici hakemlik ilevini yerine getiren kodlanm iddettir. iddet bu yolla hak ve hakll tanmlayan, merulatran bir anlam kazanr ve bir deer haline dnr. Dnr zira milli kar en gl olann belirlemesi ilkesi ya da tresi, gcn deeri ile kar tayininin yerindelii arasnda paralellik kurar. Gl olan doru, hakl ve meru olarak algland ya da gnll itaati hak ettii oranda, g kendi bana bir deer olacaktr. Bu erevede siyaset algsnn temelinde de iki ynl hareketlilik yatt grlebilir: Siyaset hem devletle zdelik kazanr, hem kiisel bir itibar edinme ve fayda arac olarak ortaya kar. Sahada gerek gzlem, gerek grme gerekse deerlendirmeler sonucu karmza kan bu yap, aratrmamzn sorunsalyla ilgili olarak, din-siyaset-devlet-toplum ilikilerinin sk balarla sarl olduu bir alan btnl fikrinin kaynaklarna iaret etmektedir. Zihniyet ve siyasi alg asndan paralanan, heterojenleen ite bu btncl yapdr.
52

b. Aidiyet zgrlk/laiklik kimlik slami alanda paralar aras ba esnemesi ve paralarn kendi iinde farkllamaya balamas eilimi, kimlik ile insan haklar, zgrlk ve laiklik kavramlar arasndaki ilikilerle de karmza kmaktadr. slami kesimde yaanan nemli gelimelerden biri, zgrlk kavramnn insaniletirilmesi, dier bir ifadeyle milli varla has ve milli varln tekelinde alglanan zgrlk yaklamnn rselenmesi ya da akn zgrlk algsnn krlmasdr. Bu durum aidiyet ile zgrlk arasnda ilikiler kurulmasna zemin hazrlamtr. Nitekim zgrlk ve insan haklar kavramlar bugn kltrelsiyasal duru ve varln garantr eklinde alglanmakta, yumuak halka asndan slami kimliin koruyucu ve yapk unsurlarndan birisi haline gelmektedir. Bu durum ayn zamanda slami kesimin taleplerini siyasi alana hapseden bir zihniyet halkasn, siyaset-kimlik-g ilikisine dair zdelik algsn rselemektedir. Aktrleri evrensel deerlerle temas ettirerek temel hassasiyetin siyasi olandan toplumsal olana doru kaymaya balamasna imkan vermektedir. Kimlik sorunlarna ynelik zm beklentilerindeki referanslar slami siyaset, slami yaam alannn genilemesi, dindar toplum topyas gibi unsurlardan ok, demokrasi, hak, zgrlk, oulcu yasallk ve meruiyet tanm ve beklentileriyle devreye girmektedir. Bu gelimeyi tetikleyen unsurdan sz etmek mmkndr. Bunlardan birincisi, yerel ve slami kimliin kendisini korumak iin demokrasi, insan haklar, zgrlk gibi evrensel kavramlara ihtiya duymasdr. kincisi, duyduu ihtiya orannda bu kavramlar sylem ve eylemlerine katmaya ynelmesidir. ncs bu kavramlarn cemaatlemebireyleme gerilimi zerinden kimlii yeniden yaplandran szge ilevi grmesi, dolaysyla kimlik yrtlmas kadar kimliin yenilenerek oluumuna da iaret etmesidir. zgrlk ve insan haklar ile aidiyet arasndaki ilikiler, monolitik ve homojen bir toplum modelini vazeden verili ataerkil bellein tersine, yerel ve slami kimlii dierleri arasnda, onlara eit bir kimlik olarak tanmlayan oulcu bir eilimin altn izer. Yerel deerlerin eitlik talebiyle siyasallamas, kimlik ii geleneksel unsurlar yeniden tanmlayan, modern etkiye aan bir srece de tekabl etmektedir. Bu deiim srecinin i mekanizmalar da doal olarak bir dizi sarsnt, ini k, eliki ve yrtlma ierir.
53

Bu kaotik deiim srecinin zerine oturduu temel yrtlmay, aidiyet hissiyat ya da kimlik altrmalar ile pratik gncel tavrlar arasndaki srtmeler olarak tanmlayabiliriz: Bir yandan sekler ve modern dzenin din d tabir edilebilecek temel aralar aktrlerin yaam tarzna, hatta dnce alanna yerlemekte, dier yandan bu aralar kh dini referanslarla kh yaratt bask iklimi zerinden reddedilmekte ve atma nesnesi olarak grlmektedir. Bu yrtlmada laiklik kavram, gerek iaret ettii tesettr sorunuyla, gerekse deiim srecinin demir leblebilerinden birini oluturmasyla, nemli bir rol oynamaktadr. slami kesimin yumuak halkasnda aktif anti-laik tavr dile getirilmemekle birlikte laiklik ilkesine yaklam kukucudur. Dini referanslarla ve Trkiyedeki uygulamalar erevesinde bu ilke slami kimlik kart, hatta din kart bir ara olarak alglanmakta ve yaanmaktadr. Bu konuda slami kesimden Ankaral bir aydnn u tespiti ortalamay temsil ediyor:
Cumhuriyetin kuruluuyla birlikte belki sadece Trkiye iin deil tm slam dnyasnda nemli bir dnm imkn ve olumlu bir gelime oldu. Radikal olduum dnemlerde farkl dnyordum, ama uzun vadeli bir bak asyla deerlendirdiimde olumlu bir gelime olduunu dnyorum. Mevcut haliyle deil tabii ama bunun getirdii almlarn bir kazanm olduunu dnyorum. Ama unu grmezden gelemeyiz. Kemalizmle laikliin Trkiyede uygulanma biimi bir din haline getirildi, bu da ciddi sorunlar dourdu. Bu sorular ortada duruyor, devam ediyor... te binlerce bayann okuma zgrlnn elinden alnmas... Dinin kamusal alann dnda kalmasn nkoul olarak koyan bir laiklikle uzlaamam, mmkn deil.

Bununla birlikte slami kesim yumuak halka deneklerinin hemen tm, laiklie mesafeli durmalarna ramen, zel ve kamusal yaamlarna ilikin beklentilerinde, siyasi grlerinde temel olarak laik bir tutumu dile getirmekte, sekler bir hayat ve siyaset algsn da vurmaktadr. Ayrca bu tutum ve algy ana hatlaryla iselletirdiklerini dolayl yollardan gstermektedirler. Bu tespitin altn snfsal ve kltrel adan farkl nitelikler tayan iki aktrn yksyle izmek mmkndr. stanbulda slami eilim tayan bir gazetenin abone servisinde alan dar gelirli, yap ve grnm olarak geleneksel, 50 yalarnda, erkek bir zel sektr personeli laiklik alerjisi ile sekler hayat ve siyaset algs arasndaki yrtlmay yaam yksnden, deer sisteminden ve siyasi tavrlarndan kesitlerle yle dile getirmektedir:
lk siyasilemem slamclkla oldu. 88de. 16 yl olmu. Yamla ilgili belki. O anki sosyal pozisyonumla alakal bir eydi. Tuhafiyeci dkknm vard. Yan bam54

da bir cemaatin kitapevi vard. Kendi apmda bir eyler yapyordum ite. Etkilendim. O dnemde kz kardeim ODTy kazand. Bartlyd. Ha bu arada benim en kk kz kardeim ODT 4. snftan terk. Barts yznden. Amad. Onun bir by Karadeniz Teknik Eitim mezunu. Demirele kfr ettii iin retmenlikten atld. Rejime iki kurban verdik yani. O dnemde kitap okuyorduk. Cemaate uyum salamaya alyorduk bir yandan... ranclara yakn bir gruptu. Onlarn okuyun dedikleri kitaplar okuyorduk. Ama sonra onlar da bana ok uygun gelmemeye balad. Seyyid Kutubun Yoldaki aretleri, Mevdudi, Ali eriati. Gzel kitaplard aslnda. Allah onlardan raz olsun. Ama bir insann o anki ihtiyalarn bilmeden ona illa bunu oku demek bana imdi doru gelmiyor. Ama o eski arkadalarla bir kopu yaamasaydm bugnk duruma gelir miydim, yani dnce olarak olabilirdi. Ama piman mym koptuum iin, deil (...) Ailem gnn 24 saati kafamda... Mesela akamlar geldiimde daha uyumamlarsa hadi derim evin yannda park var. Onlar salncaa gtrr sallarm. Ya da hadi bu akam darda yemek yiyelim deriz. Baheye kilim atarz. Karmla frsat yaratmaya alyoruz. yi bir aileyiz. Geleneksel deiliz. rf ve deti de biliriz ama yle kat kurallarmz yok. Biraz da depremden nce depremden sonra bizim iin milat gibi oldu. Erkeklik, delikanllk filan... Eimle her trl muhabbeti yapabiliyoruz. ki arkada gibi de olduk diyebilirim (...) Bugn oy atarken slami hassasiyet ok da nemli deil. Ben Mslmanm elhamdlillah... Namazmdaym... nemsiyorum tabii Mslmanl. Ya yle ifade edeyim: Benim iin kural bir insann kutsal olan eylere, namus gibi riayet etmesidir. Yani nemsiz gibi gelebilir ama mesela kfr etmemesidir. Hayatmda dinle ilgili olarak nemsediim eyler var tabii. Mesela eve girerken selam vermek. karken selam vermek. Bir ey yedikten sonra Elhamdlillah demek. ocuklara bir ey verince onlarn kesene bereket demelerini retmek. Ne bileyim boy abdesti almak... nanszlk, sefahat, baka yaam tarzlar bunlar bana saygszlk yapmyorsa ok da rahatsz etmez beni. nsan ilikilerinde bir tebessm benim iin daha nemli. Yani o anlamda bir nyargm yok. Eim ban asa boamam eimi. ok sevdiimden deil. Ama memnun da olmam. dnyasnda birbirimize yabanclatmz dnrm. Bu yzden rahatsz olurum. Kz kardeim ODTy terk ederken bana sordu: Aarsan da amazsan da yanndaym dedim. Onlarn hepsi benim slamclmdan sonra bunlar yaadlar. ocuklarn rtnmeleri tabii bu gnlmden geer. rtnmezse de ey olmaz. nsann kalitesi dmez. Kap komumun ba ak. Kot da giyer. Hanmdan biliyorum. 5 vakit namazn klan bir insan... Laiklik deyince belki kt bir ey deil ama... Benim hayatm snrlandran, etkileyen bir yan yok, tesettr sorunu dnda... Ama Trkiyede laiklik deyince... Ben daha atamadm bu eyi. u kzlarn ektiine bak... Bunu konuurken, tartrken saldrgan da olabilirim... Bu adan Trkiyede Mslman erkeklerin snfta kaldn dnyorum. Biz beceremedik, baaramadk...

Ankaral, elit zellikleri tayan, modern alanla temas iinde olan, 42 yanda erkek st dzey bir kamu grevlisi yaamyla ilgili bir kesit iinde konumunu, din ve siya55

set ilikisine ynelik pratik tavrlarn, dinin yaam alan iindeki yerini, baka bir deyile sekler zellikler tayan alg ve alkanlklarn yle dillendiriyor:
Eim bartl ve barts maduru. Pek erkek erkee taklmam. Grmeyi dndm insanlarla eimi de tantrrm... yle eve hakim bir erkek falan da saylmam. Karmdan ok basit birka ey istirham etmiimdir. Mesela baz toplantlara pazar gn gitmezsen memnun olurum bir de akam ok ge saatlerde dnmezsen iyi olur ama ge dneceksen de haber ver gelip alaym, kendi imknlarnla dnmeye kalkma demiimdir. Evde hemen btn kararlar birlikte alrz (...) ocuklarn din eitiminde okul etkin, biz ok fazla bilgi vermeyiz. Aslnda renciyken filan dindarlarn mzie mesafeli olmas gerektiini dndmzden belki uzaklamtm, ama Neet Erta ok severim. Ama evde benim mzik zevkimi paylaan yok. ocuklar hipop, rap filan dinliyorlar. Evde posterleri bile vard. Kaldrn demedim ama kaldrmalar iin deiik abalara girdiim bile oldu. Mslmanlm tabii pek ok eyi kuatyor. Tm hayatm, grlerimi, sizinle konutuumuz her eyi. Ortaokulda dzenli namaz klmaya baladm. 23 yl ncesine kadar hi aksatmadan be vakit klyordum. Zekt hi vermedim. Kurbann gelenek olarak yeri var dinen... Ama bir aileden bir kiinin kesmesi o gelenein yerine gelmesi iin yeter. Mesela memlekete gidince erkek kardeim keser. Ben, babam kesmeyiz. ki mi? Tabii imem. Yani yle gnah olduunu dndm iin deil. Merulatrma eyi deil ama... Samimiyetle ifade edeyim: Sosyal zararlar var, slamda alkole bu kadar tepkili olunmasnn iyi olduunu da dnyorum ama Allahn byle kulunu karsna alp da sen niye itin diyeceini de dnmyorum dorusu. Namaz klnmaya balayana kadar herkes iiyordu. Byle yapanlar da var zaten. Radikal olduumuz dnemlerde, 10-15 yl ncesi byle dnmyorduk tabii...

Ne var ki, ayn kii laiklik sz konusu olduunda gerek ilke dzeyinde gerekse uygulamalar dzeyinde yaam tarzyla paralellik tamayan, ancak en az yaam tarz kadar gerek ve iten bir tepki veriyor:
Dinlerin Allah honut etmek, onun koyduu temel ilkelere gre yaamak gibi kalplar var. Belki baz dinler dini metinleri itibariyle kamusal alan ok kuatmaz, mesela Hristiyanlk gibi. Bu, bireyin zel hayatn deil, kamusal hayatn da belirler. Yani ben bir babakansam falanca konuda dini ilkeler bir kenarda dursun diyemem. Bu dinin tanmna, dinin davran biimine aykr. (...) Byle olunca laiklik, zellikle bizdeki laiklik slama mdahale olarak alglanmaya mahkm bir anlay. Mesela Kuranda barts yok demeniz sorunu zmez. Bunu syleyenler oldu. Onlar knyorum. Hep knadm. Bu tavr belli kesimin dayak yemesini dinen merulatrmaya alan bir tutum. (...) Laiklik ve demokrasinin birbirinin olmazsa olmaz olduunu dnmyorum. Benim iin olmazsa olmaz olan demokrasidir. Laiklik bu anlamda en fazla bir aygttr. u anda kt bir aygta sahibiz diye dnyorum. Demokrasiyi geciktiren bir ara olarak kullanlyor veya bu ilevi gryor...

56

Doal olarak bu noktada sekler bak, laiklie atf yaplmadan devreye girmekte; devreye girdii andan itibaren ise vurgulardaki siyasi ve dini renk artmaktadr. Ancak bu noktada da mekanizma tersten almaktadr. Din vurgu laiklik ve din ilikisine dair genel bir bilgi aktarmyla snrlandrlmakta, buna paralel olarak kamusal, siyasal durular ne karlmakta ve bunun sonucu olarak dini alan ve siyasi alan ayrmna gidilmektedir. Tanmlaryla sekler olan tabiiletiren, bu oranda dini vurguya ramen dinsel olan izole eden, sonu olarak sorunu siyasi klan ve zm demokrasiye atfla dillendiren yaygn bir bak iin Konya Karamanl tesettrl bir renci ile Trabzonlu bir ev kadnnn ifadelerini srasyla okuyalm:
Din ve devlet ileri birbirinden ayrlamaz kesinlikle. nk Trkiyenin yzde 99u Mslman. Laiklik her insana ister kapal olsun, ister ak, eit olmal. Tamam, Trkiye Cumhuriyeti laik bir cumhuriyettir. Laiiz diyoruz, ama laiklik yok. Laiklik olsayd earp, kapallk diye bir sorun olmazd. Halk arasnda aslnda byle bir sorun yok. Ak, kapal bir arada yayoruz. Eer devlet laik olsayd byle bir yasak, bask olmazd. Ar derecede ak giyinenlere ses kartlmayp da yzde 90 Mslman olan Trkiyede kapallara ses kartlmas pek ho deil bence. Laiklie uymayan bir ey... Yani ben bunun aslnda en gzel slamda temsil edildiini dnyorum. te, sizin dininiz size benimki bana ayetini biliyoruz... Sonra Peygamber Efendimiz de gzel bir ekilde etrafna anlatm. Ama kimseyi zorlamam. Yani slam doru anlalrsa () Sonuta yaanyor, yaanmyor mu? Laik olan da olmayan da birarada yayor ite... Ama ben dinimi istediim gibi yaayamyorum. Ha evet namazm dier ibadetlerimi zgrce yapyorum. Kimse karmyor ama bir devlet kapsnda bana dur denebiliyor. Ama ben bu devletin vatandaym. Bir hasta, hastanede tedavisini yaptramyorsa laiklik insani bir ey deil. Yani mesela ite niversiteye gidemiyoruz tesettrle... Bu i sadece bir niversite, bir hakimlikle bitmez, ok geni bir kapsama alan var gibi geliyor bana... Yani laikliin tutulacak bir yan var gibi gelmiyor bana (...) slami bir dzen olsa, dini kurallar gelse o da bir skntdr tabii. Ban rtmek istemeyenler bu sefer skntya derler. Herkes zgrce yaamal... Laiklik doru anlalrsa belki olabilir

Zihniyet asndan bir seklerleme ipucu olarak karmza kan durum, zellikle siyasi vurgu rnekleriyle daha da pekimektedir. Siyasi vurguda laiklik bir makro mesele ve zellikle tesettr sorunu zerinden zgrlk meselesi olarak tanmlanmaktadr. Nitekim bu erevede tesettr sorununun zm dini aralara havale edilmemekte, siyasi aralara braklmaktadr. Bu durum laiklik ilkesine kukucu bak ve laiklik uygulamalarna tepkili durua ramen, slami kesim yumuak halkada nemli bir ounluun din-siyaset ayrmn iine sindirmeye baladn gstermektedir. Srasyla Kasmpaal bir lokanta iletmecisi ile Saadet Partisi yesi bir denek ve bilgisayar mhendislii son snf rencisinin bu konudaki tanklklar ortalama bir duruun ifadesidir..
57

Tayyip Bey bir aklama yapt dinle siyaset zerine, kartrmamak lazm diye. Din o kadar ulu bir kavram ki. Belki tepki gsterenler var, ama ben ona hak veriyorum. Dinimi rahat yaayaym. Barts, imam-hatip meselesi olmasn. Demokrasi nemli ite, insan rahat yaasn diye dnyorum... Tesettr aslnda olmamas gereken bir sorun. Demokrat bir Trkiyede, fikri hr, vicdani hr nesillerle bu sorunun zleceini dnyorum. Krte yayna da byle bakyorum. Ne oldu? Serbest brakld. Yzde 20 olan pazar pay yzde 7ye dm. Sokaklarda daha az alnyor, daha az dinleniyor. Yani serbest olduunda illa sorun olacak deil...

Laiklie ilikin siyasi ve dini vurguyu destekleyen baka bir husus da, laiklik zerine fikir yrtme sz konusu olduunda ideal durum ile mevcut durum arasnda ayrtrma yaplmas, ideal olann din ve inan zgrlyle tanmlanmas ve benimsenmesidir. Bu kavray, slami kkenli parti ve siyasetilerin sylemlerinin tekrarlanmas ya da bir tedirginlik ve gizlenme arac olmaktan ok, ie dnk samimi bir telafi mekanizmas olarak karmza kyor.Bu telafi mekanizmas aadaki tanklk dizisinde de grlecei gibi slami kesimde olduka yaygndr:
Biz artk bar ortam istiyoruz, laiklikten dinin serbest ekilde yaanmasn anlyorum. Baka ne anlayaym ki13 Doru bulmuyorum, din ve devlet ilerinin ayrlmasn. Ama laiklik olarak mesela herkesin demokrat bir ekilde ite niversitede mecliste... te Yahudilerin, Hristiyanlarn ibadet edebilmeleri zgrce... Eer byleyse bunu doru buluyorum14 Laiklik, din kimsenin tekelinde deil. Bence kimse kimseyi dininden, inancndan tr yarglamamal...15 Dindarlar laiklie bir tehlike deildir. Dini duygular byle baskyla filan ortadan kalkmaz. Buradaki laiklik Batl anlamda laiklik deil...16

Bata ie dnk telafi mekanizmas olmak zere, sz edilen yrtlma serileri nihai olarak ikili bir duruma iaret etmektedir: Bir yandan din ve siyaset algsna, bunlarn gndelik hayattaki karlklarna ynelik olarak ak bir ayrma sreci yaanmaktadr. Dier yandan ayn tablo kimliin esnemesi ile kimliin pekimesi arasndaki gerginlie, siyasi ve toplumsal basklarn bir kimlik muhafazas arac olma zelliine de iaret etmektedir.

13 Ankarann bir evre ilesinden kk memur 14 Anadolu kkenli Karadeniz Teknik niversitesinden renci 15 Hak- yesi stanbulda yaayan teknisyen-ii 16 Gneydou kkenli din adam

58

Sz konusu olan, bir yandan slami alan iinde kurucu paralarn hem aralarndaki balar hem i dokular asndan ayrmas, te yandan bu ayrmann hilafna kimliin bask zerinden temel postlalarna sarlarak kendisini yeniden yaplandrmasdr. Hem seklerlii veri olarak benimseyip hem farklln mevcut laikliin eletirisi zerine oturtan bir bak, kimlik ile mevcut laiklik eletirisini siyasi ve toplumsal dzeyde birbirine balamaktadr. Baka bir ifadeyle kimlik alan iinde ayrma kimlii yenileme eilimi ile laik anlaytan gelen basklar arasna skm durumdadr. Bu skmlk hali kimlik iinden davranma, kimlik iinden hissetme duygularn n plana karan bir destek ilevi grmektedir. Nitekim aratrma srasnda gerek grme, gerek gzlem, gerekse deerlendirme dzeyinde ska ve baskn bir ekilde karmza kan bu yrtlma tipini ya da maruz kalnan basky, genliinde radikal slamc dncelere kaplm, lahiyat Fakltesi retim yesi denek aadaki tanklyla yanstyor:
lahiyatym. Eim de lahiyat mezunu. retmenlik yapyordu. Kyafet ynetmelii knca brakt, mecburen... Memuriyetten men edildi. Eim ok aktif biridir. Hatta benden daha aktiftir. Dindar ve demokrat hanmlarn kadn haklar savunuculuu iin biraraya geldikleri bir platformda. Tesettr doal olarak mcadelelerinin bir paras. Zaten burada yer alan bayanlarn hemen tamam barts taktklar iin kamu grevinden uzaklatrldlar (...) Mslman cemaat asndan ba rtmek doal. rtnn almas zaten sonradan olan bir ey. Buna bir deer atfetmek tartlabilir bir ey. Ben bir deer atfediyorum. Bize zg bir ey. Ama rtnme dini bir hkm deil bence. Ama karm ban rtmekten vazgese, u yaadklarmdan sonra beni tedirgin eder. Zaten eim de rtnmenin dini bir zorunluluk olduunu dnmyor. ocukluundan beri byle bym, alm. Bu bir tercih meselesidir. nsanlarn tercih zgrlne mdahale eden bir anlayn meru olmadn dnyorum. Buras ok nemli bir ey. Demokratik deil Trkiyedeki laiklik uygulamalar... Yani bu topraklarda bunun sorun olmas zaten sama... (...) Biz ilahiyatlar mam Hatipleri en azndan teknik olarak hep eletiri konusu yapmzdr. Verilen eitimin kalitesizlii, snflarn haremlik selamla dnmesi falan... Bir televizyon programnda mesela mam Hatipleri tm aklyla anlatamam... Zor durumda kalrm... Tpk barts meselesi gibi kamu nnde ifade zgrlm olmadn dnyorum. Ama ekindiimden deil. Dindarlar beni dlar diye bir kaygm olmaz. Sadece dindarlara kar deil, insanlk ailesi iinde olan bir tek bireye bile ihanet iinde olamam diye dnrm. Bir insann dayak yemesine yardmc olmak o insana ihanettir. imdi ben nasl Trkiyede bu konjonktrde kalkp barts yok diyebilirim ki...

Laiklik uygulamalarnn slami kesimde yaratt en ciddi sorun olan tesettr krizi etrafnda yaanan yrtlmalardan birisi de deer ve fayda gerilimi olarak karmza kmaktadr.
59

Tesettrn hem bir gerek hem bir engel olarak alglanmas, gen, kentli orta ve ortast snf aktrlerde grlen eilimlerden birisidir. Bu aktrlerin modernlikten elde ettii kazanmlar ile verili deerler arasnda yaadklar yrtlma, hem gelenei yeniden retme hem gelenekten tedirginlik duyma ikilemini retmektedir. Bu yrtlma tipinin yeni bir muhafazakr (ahs anlamnda) birey tanmna kap at, kamu alannda kabul edilme ve meruiyet arayyla ak muhafazakrla gnderme yapt sylenebilir. Koyu dindar bir aileden gelen, aile efrad kapal, dini evrelerle iliki iinde bir niversite rencisinin aadaki tankl olduka semboliktir:
Annem sorar mesela, Sen nasl birisini istersin? diye. Ak olacak derim. kincisi okumu olacak. Hem kafas hem ba ak olacak... Lise mezunu da olsa kendisini yetitirmi olacak. Ama sonra rtnrse memnun olurum. Yani unu diyorum. Ailesinden dolay, ya da sevdii insandan dolay hayat tarzn deitirmi birisi olmasn. Evlendikten sonraki hal ve tutumu beni ilgilendirir. rtnme illa barts demek deildir. Peygamber zamannda birok insan rtl deil ama rtnmenin eyi udur yani karndakini etkileyecek, ne bileyim... Ben aileme ak birini istiyorum derken bunda ey de vard. almay istiyorsa ben ok da rtnmesi taraftar deilim. Eer alacaksa, niyeti buysa, bir sosyal hayat olacaksa... Bu ne demektir? Daha beter bir psikolojik buhran iine girecek demektir. Bunu yaayan insanlar grdm ben... Birka ayda depresyona girip 30 40 kilo alan insanlar grdm ben... Bu yzden ben kendi tercihine brakmay istiyorum...

2000li yllardan bu yana kamuoyu tartmalarnda artan oranda yer edinen Trkiyedeki misyonerlik faaliyetlerine slami kesimin verdii tepki de ilgin sonular itibariyle, alan paralanmas erevesinde ele alnabilecek bir konudur. Sanlann aksine, slami kesimin yumuak halkasnda misyonerlik faaliyetlerine toleransla baklmakta, en azndan byk bir reaksiyon gsterilmemekte, bu faaliyetlerin yasaklanmasna destek verilmemektedir. Bu noktada sk vurgulanan unsur inanca, topluma ve kendine gvendir. Aratrma verileri bu gven mekanizmasnn ardnda, dini olann tabiilemesinin, dine ynelik toplumsal ve siyasi korumacln yerini inantan ve kiiden gelen muhafazaya brakmasnn olduunu gsteriyor. Bu erevede de insandin ilikisinde mikrolama eilimine ilikin ipularndan sz etmek mmkndr. Misyonerlik konusunda farkl toplumsal kategorilerden deneklerin temsili bir tanklk dizisi yledir:
60

Onlarn da nn asn devlet, bizim de... Rekabet olsun. Rekabet kaliteyi getirir. slam da kalite zaten...17 Yasaklanmamal. Ben una inanyorum. imdi Almanyada biz cami olsun istiyoruz. E adam da burada kilise amak isteyecek tabii. Biz nasl onlarn Mslman olmasn istersek onlar da bizim Hristiyan olmamz ister. Sen uyank ol, dinini iyi anlat... Ben bundan yanaym...18 Hi rahatsz olmuyorum. Hristiyan olur, baka bir ey olur. Gelir kendi dinini yayar. Ayn eyi Fethullah Hocann rencileri de yapyor. Ben onlardan da rahatszlk duymuyorum...19

Tm bu gelimelere ramen slami kesimde siyasi koullardan bamsz bir direncin varlnn da altn izmek gerekir. Nitekim slami kesim aktrleri tarihsel ve dini adan teki grdkleri dnyann insanlaryla kurduklar ilikiyi semboller dzeyinde tamay kesin ve keskin olarak reddetmektedirler.. Ne kadar modern bir aile hayatnz varm dediimiz bir ev kadn denein modern kelimesine tepki gstererek sadece iyi yayoruz diyelim szlerinde olduu gibi ya da kimi deneklerin laiklik lafzna bile uzak durma abalarnda grld gibi tekinin sembolleriyle iliki, kimliin koruyucu snr engeline taklmaktadr. Sekler yaam tarzna ve laiklik ilkesiyle kurulan dolayl ya da paral ilikiye ramen tutumlarda laiklik ve trevi kavramlara mesafeli duruun nedenlerinden birisi de budur. Ancak hemen belirtmek gerekir ki bu sorun karmza sadece tekinin semboln yadsma olarak deil, ayn zamanda sembolik bir bozukluk eklinde de kmaktadr. slami kesimde bu bozukluk reddedilen sembollerin ifade ettii yaam biimine yaklamaya ramen, bu yaam biimine ilikin her tr sembolik armdan aktif olarak uzak durma, baka bir deyile ait olunan kimlii keskin sembolik kabuller ve yadsmalar dzeyinde koruma eilimi olarak tanmlanabilir. Aratrma srasnda hemen tm denek kitlesinde karlalan bu bozukluk, snflayarak ve ait olarak anlamak ve aklamak gds zerine kurulu bir zihniyet dokusuna gnderme yapmaktadr. c. Paralanan byklk duygusu ve deiim / zihniyet ilikileri slami kesimin yumuak halkasnda en nemli gelimelerden birinin gerek AK Partinin zorlayc politikalar gerekse 10 yllk toplumsal-siyasal deneyimler sonucu ataerkil siyasi zihniyetin btncllnde yaanan paralanmalar olduunu yukarda sylemitik.

17 Anadolulu alt snftan Ak Parti politikalarna tam destek veren slamc bir denek 18 Ankara Keirenden orta snf bir brokrat 19 Orta st snftan bilgisayar mhendisilii rencisi Nurcu bir gen

61

Verili zihniyet yapsna oranla slami kesimin son on yldr maruz kald en byk sorun kendi kimliiyle devlet-ordu arasndaki mesafenin artmas, 28 ubat tasfiyeleri, filenme faaliyetleri, niversitelerde tesettr yasa sonucunda bu mesafenin daha nceki dnemlere oranla ciddi boyutlara ulamasdr. Bu mesafe, baka bir deyile slami kesim tarafndan yceltilen ve zdeleilen devletin slami kimlii bir numaral tehdit grmesi, tartaklamas ve tahkir etmesi byklk ve g duygusunda paralanmalara yol amaktadr. Paralanma bir yandan devlet/toplum/insan arasndaki dorudan temsil ve zdelik btnlnn sarslmasna neden olmaktadr. Dier yandan zihniyet dzeyinde sadece milli-dini akn varla atfedilen bir deer olarak grlen zgrlk algsnn, grece zerklemesine, insan ve taleple ilikilendirilmesine yol amaktadr. En nihayet, millidini karn belirlenmesi erevesinde siyasete atfedilen g ilikileri ve devlet kontrol tanmyla ilgili kaymalara zemin hazrlamaktadr. Deiimin n belirtileri zgrlk algsnn grece zerklemesi, baka bir deyile devlet-siyaset arasna grece szgelerin girmesi, yaanan yrtlmalarn, zellikle byklk duygusunun paralanmasnn bir sonucudur. slami kimlik ile devlet arasndaki mesafeyle ve ikisi arasna mesafe koyma abasyla karmza kmaktadr. Paralanma devleti hem personel zihniyeti asndan hem yapsal olarak teki tabir edilen bir kesimle ve bu kesimin kontrolndaki sistemle zde grme eiliminden kaynaklanr. Bu durum, kkl ve sistemli bir farkllamay ifade etmemekle birlikte, basit ve geici siyasi bir yer deitirme halini aan unsurlar tamaktadr. Nitekim devleti, baskc rejimle ve rejim yandalaryla zde grme devlet algsnda hak ve zgrlk kavramlarnn devreye girmesine zemin hazrlamaktadr. Dier bir ifadeyle slami kesim devletle zdeleme araynda zellikle teki ve tekinin zdelii zerinden kayma ve sorunlar yaamakta, bunlar hak-zgrlk-demokrasi-yansz devlet talebi ve sylemiyle gslemektedir. Bu durum ise btncl ataerkil zihniyet yapsn basks altna almaktadr. Devletmillet btnlnn zihniyet asndan belirleyici olduu bir halkadan, Nurcu kanattan gelen bir gen benimsemeye alt bu bak yle ifade etmektedir:
62

Bir kere devletin ben hangi durumda yklrm kaygsn brakmas lazm. Krt meselesinde, solculua bakta hep bu var Yani bunu ok abarttk biz. Milli Eitimde, Milli Savunmada ok yaptk biz bunu. Genler devlete gvenemez hale geldiler bu noktada. Az nce bana dediniz, devlette belki alrsn diye, hi yle bir hayalim yok. Yani o ok garip...

Yaanan krlma halinin paral bir zeti kamu grevlisi slami kesim aktryle yaptmz uzun grmenin u derlemesinden de izlenebilir:
Sleymaniyede yaananlar, uval geirme olay tabii houma gitmedi. Ama bu milliyeti bir duygu deil. Emperyalizm karsnda bir tepki belki. Benim lkem bunu haketmiyor diye dnyorum (...) Dadaki terristin hepsini ayn kategoride deerlendirmek hakszlk. Kimi baka yapacak bir eyi olmad iin, kimi ekindii iin daa km. Hepsini ayn kategoriye koymak insanlk durumunu gz ard etmek olur... Mesela sizin szn ettiiniz PKK llerinin toplanmas iin bir paann askerime le toplatmam szleri iren bir eydi. Kabul edilemez bir ey... Bir de unu ekleyeyim. Bu ehit anneleri edebiyat. Eer istismar arac deilse o zaman o Krt analar niye hi dikkate alnmyor. Onlarn da ocuklar lmedi mi? (...) Dorusu zal o zamanlarda anlaml bir ey olarak gryordum. Onun dnda siyaseti aktrlerin srekli deitii ama oyunun deimedii bir tiyatro sahnesi olarak gryorum. Bu tabii Trkiyede siyasetin yapl biimiyle ilgili bir ey. Siyasetin dmedii dnemlerde ise hep onur duymuumdur. Bu iinde bulunduumuz da byle bir dnem, bir mit tayorum. lkeli siyaset gelenei oluamad bu lkede. kar belirleyici. Haddinden fazla belirleyici. ok utan verici dzeyde belirleyici (...)

Askere bak meselesi, byklk hissiyatnn paralanmas ve total ataerkil zihniyette yaanan yrtlmalar asndan harekete geirici bir rol oynamaktadr. Mevcut devlet kurumlarn yap ve ilevlerini olduu gibi benimseyen, bu kurumlarn personel zihniyetini ve i politikalarn dikkate alp, bu erevede kontrol altnda tutulmalarna ynelik mcadele anlayn ne karan verili zihniyette, slami kesimin geirdii deneyimler zerinden sapmalar yaanmaktadr. Bu deneyimlerden reyen gr ve tutumlar konjonktrel ve fayda merkezli nitelik tadklar kadar, ilkesel bir dnme pistinin aldn da gstermektedir. Siyasetdevlet ilikileri bir ayrma tbi tutulmakta, askeri otoritenin sivil otoriteye balln kural olarak tanmlayan bir eilim ortaya kmaktadr. Nitekim aratrmada elde edilen veriler, en gvenilen kurum ordu bulgularn ters yz eden bir yrtlmay plak bir ekilde ortaya koymaktadr. Ordunun askeri ilevi yceltilirken, ordunun siyasi fonksiyonuna kat tavr alnmakta ve bu tavr ilkesel bir durua dayandrlmaktadr.
63

Dou Anadolu kkenli niversite rencisi, orta snftan gen bir erkek bu erevede orduyla ilikili grlerini yle ifade ediyor:
Ben orduya nem veren birisiyim. Ama ite bunu da byle ar milliyetilik tarznda deil de... Ben mesela Trkiyenin Iraka asker gndermesini istiyordum. stiyordum ki sz sahibi olsun. Yan banda bir lkede sz sahibi olamadn o uval hadisesinde grdm o zoruma gitti. ncindi orada gururum tabii... Daha gl bir devlette asker bir kalkan gibi olmal... Ama ne yazk ki askeriye halka kt gsteriliyor. Gsterenin banda askeriye geliyor. Yani mesela benim mezun olduum liseden kp da askeriyeye giden kimseye rastlamadm. Hepsi de ok baarl ve aileleri de bilinen saygn insanlar... Ordunun silah az olabilir ama insanlar bu benim ordum diye sahiplenir... Ben bizde bunu gremiyorum. Bunun nedeni askerin siyaset zerindeki rol. Bu, artk deimeli. Ordu saa da sola da karmamal...

Ortaokul mezunu, iki ocuk annesi Anadolulu bir ev kadn ve Bursal bir ticaret erbab srasyla unlar sylemektedir:
Sleymaniyede Trk askerinin kafasna uval geirilmesi zoruma gitti. Asker Trk milletini, Trkl temsil eder. Ben de Trk vatandaym. Amerikan askerinin bizim askerimize bunu yapmas gururumu incitti. Ama asker deyince aklma gelen bu deil imdi. Ayn zamanda askere i siyasette ok fena ekilde mdahaleci diye bakyorum. Herkesin asli grevine dnmesi gerektiini dnyorum... Ordu bu millet iin var. Ama neticede ordu bir milletin inanlaryla bu kadar mcadele etmez diye dnyorum. Yani az nce sylediim; milletin deerleriyle, ordunun veya siyasetinin yapt uygulamalar bu kadar ters dmemeli. Ben imdi namaz klan, dindar birisi olarak Tunceliye belediye bakan olsam, vali olsam, Bursaya geldiimde birileri dese ki bana Tunceliye bir tane cami yaptn m? Kardeim ahalinin ounluu Alevi. Benim grevim onlara hizmet etmektir. Onlar nasl istiyorsa yle ibadet etsinler demem gerekmez mi? unu da grdk artk, iin esas u, Herkes kendi iiyle uraacak. Asker memleketi koruyacak

Belirtmek gerekir ki, bu gelime slami kesimin evre aktrlerinde, merkez aktrlere oranla daha baskndr. Bu durum dahi tek bana slami kesimdeki heterojenleme eilimine iaret etmektedir. Snrlar: Zihniyet/Deiim likisi Maruz kalnan bask ve bunun sonucunda ortaya kan paralanma slami kesim asndan zihniyet ve deiim unsurlarnn karmak ve dank hale gelmesini ifade eder. Bu erevede deiimin snr gelenein mutlak ynlerinden arnma olarak karmza karken, deiim imkan ise deneyim-etkileim erevesinde domaktadr. Siste64

matik deneyimlerin yaand her aama bir deiim ipucu sunmakta, rnein laiklikkimlik blmnde dile getirilen zmni seklerleme eilimi bu noktada itici bir g oluturmaktadr. Aktrlerin varlklarn muhafaza etme ve gelitirme amacyla farkl deer sistemlerinin iinde dolamas, bu erevede yaanan deneyimler, elde edilen kazanmlar deiim srecini tetikleyen ana mekanizmalardr. Bununla birlikte ve bunun sonucu olarak yukarda da belirtildii gibi deiim paral ve zaman zaman faydac nitelik tamaktadr. Faydac tutumlarn kendi balarna derin bir deiime iaret etmedikleri aikrdr. Nitekim fayda merkezli deiim grntleri toplumsal deer ve zihniyet yapsn dorudan etkilemezler. Bu nedenle yaanan deiimin snrlarn tayin asndan deimeyenleri ya da deimezleri anlamak da nemlidir. Her deiim alannda olduu gibi, bu noktada yaanan yrtlmalar da gidigeliler barndrmaktadr. Bu gidi gelilerde zihniyete ilikin deimezlerin nemli bir pay bulunmaktadr. Bu noktada unu da belirtmek gerekir: Zihniyet dokusunun devlet ve siyaset alannda yaanan deiimler dier alanlara oranla daha snrl, daha faydac ve konjonktreldir, dolaysyla deimezlerin etkisi burada grece olarak daha belirleyicidir. Nitekim yukarda anlan devlet/toplum/insan zdeliinin siyasi ve popler ifadesi olan millet-devlet kaynamas slami kesim aktrlerinde gerek hissiyat gerek aray asndan geerliliini srdrr. zgrln bir deer olarak devlet ve din kadar, insana, insani alana, toplumsal taleplere ynelmesi, siyasi tavrlar kuatmakla birlikte, beklenti ve araylar asndan bir zihniyet krlmasn ifade edecek derinlik tamamaktadr. Siyasetin konulara gre paral, elikili bir ekilde alglanmas bu duruma tipik bir rnektir. Kalknmaclk, Ermeni soykrm, komplo teorileri ya da Musevi taknts gibi kimi temalar asndan gc ne karan kontrol fikri ve talepleri devre d tutan devlet-millet btnl anlay hkmranln srdrrken; tesettr, YK, ordu gibi kimi temalarda siyaset ve toplumsal talep arasnda iliki kurulmakta, homojen millet kavram yerini heterojen toplum kavramna brakmaktadr. Deiimin grecelii ve zihniyetin etkinlii konusunda denek kitlesinin nemli bir ksmnda iz srmek mmkndr.
65

stanbuldan ithalat ihracat ileriyle uraan AK Parti semeni 70 yalarnda bir denein u szleri bu kesimin zihni i kvrmlarn sergiliyor:
Biz slamiyeti yle anlarz: Allahn emrettiklerini yapmak, Allahn yasakladklarn yapmamak. Btn bunlarn yaanabilmesi iin de bir devletin olmas gerekir. Devletsizlik... imdi hayat iinde devletsizlii dnebiliyor musunuz? Bosnay grdk. Bu camiler asrlar boyu yklmad da neden ykld imdi? Eer bugn ben camime gidebiliyorsam, ibadetimi yapabiliyorsam, benim devletim olduu iindir. Benim devletime, benim askerime hi kimse saygszlk edemez. Ben herkese sayglym ama vatanma, bayrama, askerime kar yaplan eylere kar hibir tavizim yoktur

Keza Ankara Keirenden AK Parti yanls bir kk memur orduya ve ordunun slami kesime bakn u szlerle yorumlayarak, yukardaki rnei tamamlyor:
imdi tabii olum asker olmaya kalksa hem anas bartl diye hem de kz kardei yle diye zaten yapmazlar. Yoksa istemez miyim byle erefli bir meslei, bir Mslman Trk evladnn yapmasn. Askerlik erefli bir meslek. Ben ocukluumda evimiz Muharebe Okuluna yaknd. im giderdi ben de temen olaym diye. Demirlisinden, arklsndan deil yani... Ama olmad yani... Keke barts sorunu olmasa da bizim ocuklarmz da subay olabilse yani () imdi biz kendimizi iyi anlatamadk diye dnyorum. Ya da yanl anlattk diye... Bir de bir dnem ordunun iinde belirli insanlarn arlkta olmas, dindarlara kar olan insanlarn bata olmas. Yani merep bakmndan dine kar olan insanlarn... Olabilir kkeni falan da ama benim dinime sayg duymuyorsa o babamn olu olsa tanmam. Yoksa yani aslnda hibir ey olmaz yani... Biz vatanmz da severiz, bayramz da severiz, askerimizi de severiz yani... Biz onlarn iini de biliriz. Ordunun yzde 80i bizdendir. Ama ilerinde birtakm rkler olduunu da biliyoruz tabii. slam dman olan, kken olarak byle olan, kk ama etkili bir aznlk olduunu da biliyoruz. Ama bunlarn artk eski gc yok. Ordu da bizim ordumuz...

Deimezlere sembolik gc olan temalar asndan bakldnda, dinseletnik teki olarak Musevilik slami-muhafazakr kimliin yaptrcs ilevini srdrmektedir. Musevilerin ak, kalc ve dzenli ekilde tekiletirilmesi derinlemekte ve anti-semitizm boyutlara varan bir dzenlilikle karmza kmaktadr. nsantoplum-devlet unsurlarn birbirinden ayrtran, her bir unsurda eitliliin altn izen toplum ve farkllk merkezli paralanma eilimlerinin tersine bu durum, aktrlerin zihni yapsnda millidini akn kurum ve deerlerin hkmranln srdrdn gsteren verilerden birisidir. Nitekim Musevi tanmlanrken devreye giren ve teki kimlii tekil zne klan blok bak, bir anlamda muhafazakr aktrn kendi kimliine blok baknn bir yansmasdr.

66

slami kesimde alt snftan st snfa doru uzanan bir yelpazede din ya da siyaset referansl olarak Musevilik stne grleri yle zetleyebiliriz:
An slam tarihini bakn. kiyzller, yalanclar. Peygamberleri ldrmler. Kuranda da Hristiyanlar hep Yahudilere kar tercih edilir. Hayatn gerei bu... te bakn Filistin... Sakat onlar. Bir kere Yahudiler, dindar falan hepsi bu katliamlara bulam. Her Yahudi dnyann neresinde olursa olsun MOSSADn ajandr.20 Yahudilerle ilgili Kuranda ak ayet var. Onlar lanetlenmi kavim. Ben bu ayete uyarm. Ben onlar sevmem...21 Sonuta srailoullar srekli azgnlk eden bir kavim olarak srekli lanetleniyor. Bugn Filistinde yaptklar da bunu dorular... Dnyay onlar ynetiyor, bizdeki karklklarn arkasnda da onlar var. Irak Sava, Yahudilerin balatt bir sava...22 Hem tarihten gelenler, hem de gnmzde yaananlar Yahudilere kar bir soukluk douruyor tabii. Aslnda insanlk tarihinde Yahudilerin oynad roller... Yahudi karakteri diye bir eye inanyorum. Bu da eitimle gelen bir ey. Bir de tabii kendi zel tarihlerinden gelen eyler var. ok zor koullar altnda yzyllarca yaamann getirdii bir kltr ve alkanlklar demeti var. Bir Yahudiyle ilikimde srail politikalarn onaylayp onaylamadn nemserim...23

Ermeni meselesi de zihniyete ilikin deimezler asndan bir kaldra ilevi grmekte, katmanl bir yapyla karmza kmaktadr. Bunlardan birincisi Ermeni soykrm iddialarnn Trk kimlii, tarihsel bellek, gemi topyas gibi verili zihniyetin kurucu unsurlarna gnderme yaplarak reddedilmesidir. Soykrm ile gemileri ve atalar arasnda balant kurulmasn kimliklerine ynelik bir tahkir olarak alglayan denekler u benzer grleri dile getirmekteler:
Ermenilerin yapt zulme karlk ldrme hissiyatn anlyorum, ben de ayn hissiyata kaplrmm gibi geliyor... Millet-i Sadkann ihanetinin doal sonucu bu24 Ben yle dnyorum. Ermeniler tarihsel olarak ok abuk doldurua gelmiler ve bunun bedelini demiler. Yani ihanetin bedelini demiler25 Yani bizim 250 bin insanmz lm. Tek tarafl olmad bu. Soykrm dedikleri

20 Anadolulu alt snftan bir Ak Parti semeni 21 Ankaral orta snf serbest meslek sahibi radikal slamc gen 22 Trabzondan st orta snf ev kadn 23 Orta st snf ve kltr grubundan Ankaral bir ilahiyat 24 Vanl bir niversite rencisi 25 Konyal bir esnaf

67

onlarn nfuslarnn azlndan kaynaklanm olabilir26 Atalarmz bize pek byle bir ey yapacak gibi grnmyor27 nanmyorum katledildiklerine... Daha ok Trklerin katledildiine inanyorum. Ermenilerin Osmanldaki durumlar, yaptklar... Kant gsterebilirler ama bu kantlarn ok doru olduuna inanmam. nk yok byle bir ey...28

kinci katman, soykrm tannmasna ynelik taleplerin mazlum ve madur olma duygusunu besleyerek bir tersten tekileme srecine dnmesi ve bu erevede kimlik-milliyetilik ilikisini hareket geirmesidir:
Kzgnlm Ermenilere deil aslnda. Ben devlete kzyorum. te ne yazk ki Mesela ben babamn baz eylerini dk grsem bu bana ac verir. Devlet de byle Devlete krgnlm var. Baka eylerle urap dardaki lobi faaliyetlerini aksatt iin29 Yani ite bunlar baz gl ve Trkiyeyi keye sktrmak isteyen lkelerin, Trkiyeden bir eyler kopartmak iin kullandklar bir ey... 30 En ok fkelendiim ey bu Ermeni talepleri, soykrm yasalar falan. Mondros Mtarekesini ap okuyun... Alamadlar ya. Ondan zlfiyare dokunuyor. Arka baheleri olacakt bu lke. Bu yzden bu kadar srarla hatrlatyorlar...31

nc katman Trkiyeli Ermenilere topluluk olarak kukucu ve dlayc bir ekilde yaklalmasdr. Bu durum zihniyet asndan milletinsan zdeliinin ya da verili bellein teki ve tekiletirmeyle ilgili yansmalar olarak karmza kar:
Soya ekme diye bir ey vardr, belli olmaz, yani bir yerde bir ey sylerken grrsem bunlar. Samimiler mi diye dikkat ederim...32 Ermeni asker, hakim hi olmaz. Olur mu yle ey, gayrimslim onlar33 Bizim ordumuzda, hkimlerimizde, savclarmzda hi gayrimslim olmamas normal, nk her devlet kendisine yakn olanlar iine almak ister. Arkadan vurulmak istemez34 Bize ocukken diyorlard ki Hristiyan ocuklarn alp sahte imam diye yetitiriyorlar deniyordu. Olduuna inanrdm da bunlarn Diyanet leri Bakanlna geleceini dnmemitim. Bunu kabul etmem mmkn deil, bir Mslman olarak. Onu oraya getirenler utansn. Ne de olsa...35

26 Trabzonlu niversite rencisi 27 stanbullu ev kadn 28 Ankarada devlet memuru 29 Kayserili iadam 30 Trabzonlu avukat 31 stanbullu lokantac 32 Konyal niversite rencisi 33 stanbullu ii 34 Ankaral devlet memuru 35 Brokrat

68

erideki teki meselesi yukarda alt izilen millet-insan trdeliini hem kurma hem koruma ilevini stlenmektedir. stanbullu 70 yalarnda tarikat erbab esnafn gnmzden sz ederken rnek verdii 6-7 Eyll olaylar bu noktada zihniyet otopsisisini andrmaktadr:
imdi 1955 saymnda stanbulun nfusu 1 milyon 36 bin oldu. O zaman bir milyon nfusun aznlklar denilen kesimi nemli bir yekn tutuyordu. Mesela biz Beyoluna kardk hi Trke konuulmazd. Omuz vururlard. Rum ve Yahudi pi kurular vard. Pi kurusu derdik biz onlara. ete halinde dolarlard. Oraya hakimlerdi, bu bir. kincisi, byle Trk messesesi yok gibi bir eydi, stanbulda. Tarihten gelen mesela bezcilik filan gibi basit eyler, Trklerindi. Kapitlasyonlar tesiriyle her ey onlarn eline gemi. Kaymak tabakayd onlar. Aznlk gibi deil de sahip gibi davranr, farkl olduklarn belirtirlerdi. Dolaysyla sempatik deillerdi. Samatyada filan Yenikapda, Balatta filan komularyla iyi geinirlerdi ama Beyoluna ktnz zaman arlklar hissedilirdi

Zihniyet dokusunun zn korumas sadece ierideki teki, Ermeni soykrm ve Musevilik meselesiyle karmza kmamakta, slami kesim yumuak ekirdeinde u eilimler de baskn bir ekilde srmektedir: Kendi yaad sorun dndaki lke ii sorunlarn kavranmasnda d tehdit algsnn ykseklii; Siyasi hayatn milletler ve kltrler aras gerilim olarak tanmlanmasna uygun bir erevede, kendi alan ve talepleri dnda siyasetin ulusal-uluslararas komplo teorilerine yatkn ekilde alglanmas; Tartma ve dnce alanna gre Batya ynelik itiraf edilen ya da sakl tutulan phe. Zihniyetin gc ve ilevi Bu deimezlerin hemen hepsi temelde verili bellekteki toplum tasavvuru zayfl ve milletinsan zdeliiyle ilikili olarak karmza kmaktadr. Bu noktada karmza kan sorun ise deiimzihniyet ilikileri ve demokratiklemenin nndeki zihniyet engelleridir. Bu soruna ilikin olarak yukarda yaplan u vurgunun tekrarlanmas yerinde olacaktr: slami kesimde zel olarak devletsiyaset algs, genel olarak alan heterojenlemesi erevesinde yaanan deiimler, deneyimler, zorunluluklar, yeni karlar etrafnda ortaya kmakta, bu snrlar iinde kalc da olabilecek eitli ve anlaml kaymalara yol amakta, ancak zihniyet ekirdeini etkilememektedir.
69

Hatta tersine zihniyet ekirdei etkisini farkl biimde de gstermektedir. Deer srtmeleri ve yrtlmalar karsnda aktrler bu yrtlmalarn telafi ve tamiri iin ska zihniyet ekirdeine bavurmakta, deiimi zihniyete uyarlama, onunla uyumlu hale getirme yoluna gitmektedir. Deiimin paral olmas, ayn alan iindeki farkl temalara ilikin, farkl, hatta zt grler, eilimleri ortaya karmakta, zihniyet dokusu ise bu paral yapy toplayan, kuatan, tutarll salayan ana para ilevi grmektedir. Bu, fiili bir ilev olduu kadar, belirsiz gelecee ertelenmi, dolayl bir dnya sistemi ve tahayyl anlamnda topya ilevi olarak karmza kar. Bu topya ilevi zellikle makro dzeyde dorudan deneyim ve karlama yaanmayan alanlar zerinden devreye girmekte, mutasavver konular dzenli tekiletirme ve tekileme mekanizmasn tetiklemektedir. Bylelikle tekilemenin zeriden gelen g aray ana unsur olarak devrede kalmakta, bu erevede yeknesak yap inanc can simidi grevi grmekte, sonu olarak deiim alanlarn da kuatmaktadr. Bu zihniyet ekirdeinin bu erevede en nemli basks, kiinin karlar arasnda ayrma ve paralanmaya kolay msaade etmemesidir. Zihniyet zerinden btnl korumak deiim basksna ramen bu deiime grece mesafeli durmak eklinde karmza kmaktadr. Aktrleri faydaclkla ilke arasna sktrarak, siyasi pozisyon asndan konuya gre seyyaliyet gstermelerine yol aan. Zihniyetin ilevi ve gc olarak adlandrdmz ereve ite budur. 3. SLAM OLANIN HETEROJEN ALGISI: KMLK-BREY (AHIS) LKS slami kesim yumuak halkada alt izilmesi gereken son husus aktrlerin din ve kimlikleriyle kurduklar ilikilerdir. slami olann rasyonelletirilmeden, din saikleriyle, din tefsirleriyle ve dini merkez alan pratiklerle heterojen olarak alglanmas eilimi ve insani olana ynelim deiim hallerinin temel mekanizmalarndan birisini oluturmaktadr. Bu mekanizmadan hareketle aratrma srasnda kantlaryla boy gsteren asli soru, bireykimlik ilikisidir. Bu iliki karmza kimlik-birey ikilisinin birer toplumsal referans kategorisi olarak varln muhafaza ettii, ancak her ikisinin de karlkl temas halinde biim deitirdii bir yapda kmaktadr. Bulgu "birey-kimlik kartlnn tesinde bir duruma, ikisi arasndaki yeni bir btnlemeye, dinamik bir sreklilie, farkl bir i ie geie iaret etmekle kalmamakta, bi70

reyin yeniden tanmnn temel talarnn neler olabileceine dair ipular da vermektedir. Ayn durum kimlik kavram iin de sz konusudur. Veriler kimliin, bireyi, hatta bireylemeyi barndran, da ak kaplar ieren devingen bir yapya sahip olabileceinin gl kantlarn iermektedir. Bu karlkl iliki ve ardnda yatan yeni bireyselleme dalgas, doal olarak, dinin siyasi alandan geri ekilmesine ilikin bulgu ve kantlar sunmaktadr. Aratrmann sorunsal, bulgular ve kavramsallatrmalaryla ilgili nemli bir noktaya bu aamada zellikle deinmek gerekir. Bu aratrmada ve aratrmann zellikle bu blmnde birey ve bireyleme kavramlar modernite paradigmas erevesinde kazand anlamlarla kullanlmamaktadr. Birey ahs, bireyleme ise ahslama anlamnda ele alnmaktadr. ahslama kii nezdinde kar, fayda, deer, hatta ve ilke oklamasn ifade eder. Nitekim bu karlar modern bireyde veri alnd gibi elikilerine ramen kii tarafndan uyumla ynetilen bir yap oluturmazlar. Kendi haline braklan, doal kabul edilen elikiler ve eitlilik zerine otururlar. Bizzat kiinin ya da kii bnyesinde deer, durum ve tutum asndan eitlenmesi ve oulculamasna iaret ederler. ahslama olarak adlandrdmz hal budur. Buna paralel olarak bu aratrma kiilerin farkl deer dnyalar arasnda dolamasn, modernist okumalarda olduu gibi deersizleme, bolukta kalma olarak yorumlanmamaktadr. Tersine bu durumlar eitlilik zerine oturan post-modern bir ahs oluumu olarak deerlendirmektedir. Bireyin yeniden tanmlanma imkanlarndan anladmz, yeni bireyleme dalgas olarak adlandrdmz temel olarak budur. Kimlikbirey (ahs) ilikisinin tartlabilecei, be alan sz konusudur. Bunlar srasyla, kimlikbirey (ahs) ilikisi erevesinde bartsne atfedilen anlam, farkl olana bak, kar farkllamas, dini bilgigncel yaam arasndaki etkileimler ve ocuk zerinden mahrem alandr. A. TESETTR-DNDAR-DN LKS Aktrlerin gelenek, bireysellik, bask, tepki kategorileri arasnda dolamas, bu gezinti esnasnda maruz kaldklar deneyim ve yrtlmalarn asli taycs tesettr meselesi olmutur. Bartsnn kamusal alanda bir siyasi soruna dnmesi ve bu erevede yaanan deneyimler, aktrlerde inangelenekdini tutum ile faydagelecekzgrlk arasnda meydana gelen yrtlmalara yol amtr. Bu yrtlmalar esnasnda sistematik i sorgulamalar ve temaslar yaanm, aktrler tarafndan isel telafi mekanizmalar gelitirilmitir.
71

slami kesimin maruz kald dier yrtlmalarn da etkisiyle yukardaki deneyimler dizisinin en nemli sonularndan birisi, barts algs, tanm ve bartsne atfedilen anlamda 1980ler ve 1990lara oranla sistematik bir deiimin yaanmasdr. 1980lerde ve 1990larn ilk yarsnda, bu yllarda yaplan almalarda da tespit edildii gibi36, bartsne atfedilen anlam hicap, edep, rtl cinsellik gibi gerekelendirmelerden hareketle namus ve teki kavramyla dorudan ya da dolayl ilikili bir ekilde karmza kmaktadr. rtnamus balants bir yanyla bireyin inanc, davran ve rol arasnda bir sk ve hiyerarik iliki algsn beslemi, kimlikdin syleminde, en azndan dini alan iinde btncl ve kuatc bir yapnn simgelerinden birisi olmutur. Dier yanyla rtnamus balants, tersten ve zihinsel bir ilikilendirmeyle rtszedep d ban varsaymtr. Bartsnn kimlik oluumundaki tanmlayc ve dzenleyici ilevinin, dier kesimin tekiletirilmesi zerinden yeniden kimlikleme mekanizmasn da dolayl olarak beslediini sylemek gerekir. Baka bir deyile, namussuzluk atfedilmemekle birlikte, zihniyet dzeyinde slami aktrn kendisine ynelttii ve kendisi iin kriter haline getirdii akedep d balants tekiyi tanmlamada, tekiye bakta dolayl ama nemli bir rol oynamtr. Ancak asl nemli olan husus, rt ve edep arasnda kurulan ban zellikle inan dnyas aktrlerine, bu aktrlerin aralarndaki ilikilerine ynelik olmasdr. Zira barts, kamusal grnrle kavuan slami nitelikli siyasitoplumsal dokuyu yine kamusal alanda dzenleyendenetleyen bir ilev grmtr: Bir yandan kadnn kamusal alana kmas, bu alanda edindii modern kazanmlar, bu kazanmlardan hareketle hem zel hem toplumsal alanda deitirici vektr olmas, baka bir deyile maruz kald modernizasyon etkisi temel olarak barts tarafndan regle edilmi, hatta koruma altna alnmtr. te yandan, slami hareketin ykseldii dnemlerde, zelikle 1980lerde kamusal alanda rgt ve eylem asndan modern zellikler tayan yaplanma erevesinde de barts benzer bir ilev, hatta baskn reglatr ilev grmtr. Sz konusu yaplanma paralel rgtlenmeler ve eylemler halinde olsa da kadnerkek ortak mcadelesini ve siyasi tanklar devreye sokan, kadn geleneksel yuvasndan karan ve bu adan slami modernizasyon olarak tanmlanabilecek bir nitelik tayordu. Tesettr ve haremlikselamlk ilikiler ite bu erevede hem kadn erkek eitlenmesini mmkn klan bir ara ilevini yerine getirmi, hem kamusal mcadele ve varoluta

36 Bkz. Nilfer Gle, Modern Mahrem, 1991 ve Aynur lyasolu, rtl Kimlik, 1994.

72

kadn-erkek alanlarn birbirinden sk skya ayran bir rol oynamtr. Bu ifte modernizasyonun etkisi ve basks tesettr-rtl cinsellik ilikisinin kuvvetlenmesinde nemli bir faktr olmutur. Aratrmann nemli bulgularndan birisi, yukarda da belirtildii gibi bu alg ve ilev sisteminin deimesine ilikindir. Bugn barts aktrlerin byk bir ounluu tarafndan edep, namus ya da cinsellik kavramyla ele alnmad gibi bu tr bir tanm aktif olarak reddedilmektedir. Buna karlk bartsne verilen tanm ya da anlam dinin icab, zellikle Allahn emri eklinde karmza kmakta, daha dorusu bu ereveyle snrlandrlmaktadr. Bartsnn cinsellik, namus gibi kavramlarla balant iinde ele alnmamas, hatta bu balantnn reddedilmesi, dini bir hkm sadece kiiyle ilikilendirme anlamnda bireysel bir referansla tanmlanmasnn bir gstergesi olarak kabul edilebilir. Bu durum bartsnn kimlie ilikin kendiliinden bir tavr tanmlayan bir sembol olmaktan uzaklap, salt dini ve kiiye ait sembol haline dnmesini, bir aidiyet taycs olmakla birlikte aidiyetin temel kurucusu ilevini yitirmesini gsteren unsurlardan birisidir. Bu erevede dinbirey (ahs) ilikisinin dinkimlik ilikisi kadar nem kazand grlmektedir. Bu veri, kimlikbirey (ahs) atmasnn yannda, kimlik-birey ilikisinin, dier bir ifadeyle kimlik ii bireyleme (ahslama) ya da kimlik ii zerkleme eiliminin mmkn olabildiini gsteren bir dizi bulgu arasnda ilk sray almaktadr. Dini icap olarak tesettrden taviz vermeyen slami aktrlerin, zellikle kadnlarn rtl ve rtsz hayat tarzlarna ynelttikleri esnek bak bir anlamda slami olann heterojen bir ekilde alglanmasna gnderme yapmaktadr. Bu noktada i ie girmi unsurdan sz edilebilir: Aktrn kimlik zerinden ve kimlik iinde kendisine bak... Farkl olan bu bakla rettii anlamdan hareketle yeniden alglamas... Bu erevede kimlikle yeniden kurduu iliki... Bu durumu aktrn ayn anda hem kimlie sahip kmas, hem kimlik iinden kimlie mesafe almas ve onu bir anlamda yeniden kurma altrmas olarak adlandrmak mmkndr. Bu mesafe al, iaret ettikleri toplumsal deerlerle birlikte dini sembollerin, ahlak ve yaam tarzlarnn grece depolitizasyonu, insaniletirilmesi ve gncel yaam pratikleriyle i ie gemesi olarak deerlendirilebilir.
73

Bartsne verilen anlamlar doal olarak tek tip ve tek ynl deildir. Karmza farkl vurgularla kmakta, ancak bu vurgular genel olarak ayn ortak paydada bulumaktadr. Konya Seluk niversitesinde eitimini perukla srdren rencinin u tespiti bu adan tavrn ak olarak koyan ortalama bir grn d vurumudur:
Tesettrn benim iin namusla, edeple bir ilikisi yok. Allahn emri olduu iin takyorum. Benim iin deil, babam iin tesettr namusun simgesi olabilir. Benim iin Allahn emri o. Bu emrin mantnda namus, haya yok. Mantk u: Allaha inanyorsanz, bunu kabul etmiseniz onun emirlerini sorgulamadan yaamalsnz... Ama bunun tersi Allaha inanmamak deil elbette. Tesettrl arkadalardan ok daha ahlakl, inanl bulduum ak insanlar da var. Aklmdan gemez bu insanlar yle deerlendirmek. Tesettr benim kyafetimdir (...) nceleri kapal olann dindar, ak olann sanki dinsizmi gibi dndm ok oldu. Ama niversiteye girdikten sonra anladm ki dini hayat yaamak ancak yaand zaman anlalr. lk peruu taktmda ne kadar zorlanmtm, ne kadar byk bir gnah iliyormuum gibi geliyordu. Aradan bir buuk yl getikten sonra o hissim kalmad artk... nancn insan her ekilde yaayabilir (...) Okul bitince bir daha bam ne aarm ne de peruk takarm, okul iin kendim iin amadm. Bakalar iin hi amam...

Ankara kkenli, nianlsyla grebilmek iin imam nikh kymak zorunda kalm bir dier niversite rencisi yaad deneyimler erevesinde kimlii ve evresiyle kurduu ilikileri yle dile getiriyor:
Tesettr deyince ilk aklma gelen zgr irade. Eer kzm, olursa tabii inallah, kendisi rtnmeyi seerse ok mutlu olurum. Ama serbest brakrm. Allahn emri olduuna inanyorsa kapansn. Eim zorla kapamaya kalkarsa, namus filan diye tutturursa onu da engellemeye alrm (...) niversitede en yakn arkadalarm benim gibi tesettrl olanlar deil. Dini aktiviteleri yok. Ama genelde onlar bana ben onlara karmyorum. Tabii yakn arkadalarma t veriyorum ama ok deil. Kimse kimseye karmyor. Birbirimize hogryle bakyoruz. Ya yurtta zaten drt be tane kapalyz biz. Onlardan da ayn katta olduumuz bir tek arkadam var. Benim iin kapal ak fark etmiyor. Odada herkes eittir benim iin. Ayrm yapmam. Grne nem vermiyorum. nce de belki byle dnyordum, ama tam da deil, okula geldiimde daha da deitim. Grdm ki, kapal olup da aslnda kapal olamayan insanlar da var... Yani ahlak yok onlarda... Kapal olduu iin yaklatm ama birok darbe yediim insanlar oldu. Ak olup da ok iyilikler grdm insanlar oldu (...) Ak olup be vakit namazn klan insanlar var (...) 74

imdi yle bir uygulama yapsak. Herkesi kapanmaya zorlasak ya da herkesi ak olmaya. Bence ikisi de yanl. nk herkesin gittii bir yol var. Bence zorlamayla kapallk olmuyor. nsan kendi vicdanyla gelirse gelir. Zaten zorla kapananlar da grdk. Kapanma inancn bir simgesi, istiyorsa ve Allahn emri olduuna inanyorsa kapansn (...) Tesettrm benim iin ok nemli, inancm bu. Bu yzden i konusunda pek umutlu deilim. Ama belki bir zel irket olabilir... Dershaneler olabilir. Ama devletin kontrolnde olan bir kurumda olamaz. Kapal olarak alrm evet. Ama ak olarak yapmam. Ama einiz lr, almak art olur. Yapacak bir eyiniz olmaz, o zaman aarsnz... Ama einizin ya da ailenizin geliri iyi, o zaman kapal i bulursam alrm, yoksa ap almam...

Tesettrden taviz vermeyen, kimliiyle ilikisini esnetmeyen, bununla birlikte o kimlik iinde bireysel tutumlar gelitirmeye ynelen aktrlere ilikin bir dier rnek, Ankaral Karadeniz Teknik niversitesinde okuyan renciden geliyor:
Tesettr bir inanla ilgilidir... Tabii benim iin edeple ilgisi var ama tesettr namus filan deil. Ben istiyorum ki takan kendini yle grsn o baka... Takmayanlara kar hi nyargm yok. Bir sr ak dindar arkadam var... Onlar iime tabii sindiriyorum (...) Ama bir daha hibir ekilde bam amam. Baka ne olabilir ki? Ben buyum. Bu ekilde olmal (...)

Barts sorununu arlkl olarak tayan niversite rencileri asndan bakldnda, yaanan alg deiiminin karlamalar, deneyimler ve zellikle yrtlmalarla bezendii grlmektedir. Bu noktada, sonular ve yaptrmlar olan zorunlu tercih ne kmakta, tercih srasnda ve sonrasnda alnan destekler ya da yalnz kallar, yaanan sorgulamalar ya da dorulamalar, deneyimler irade ve zgrlk temalarn dorudan ya da dolayl bir ekilde birer alg ve kimlik unsuru olarak devreye sokmaktadr. Bu noktada sz deneklere ve tanklklara brakalm. Yukarda alntlanan rencinin deneyimleri srasyla bu anlamda olduka arpc ve benzer noktalar ieriyor. Seluk niversitesi Sosyoloji Blm rencisi gen kzn yaad deneyim, sorgulama ve tercih sreci bu konuya ilgin bir rnek oluturmaktadr:
Yasak ben okula girdikten sonra balad. Snfta 15 kapal vard. lk uyarlardan sonra 10a dtk. kincisinde 5e ve sonunda 6 aylk okuldan uzaklatrma sonrasnda bir ben vardm okulu brakan (...) 75

Okul ncesi dncem kapalysa kapal, aksa ak gelip okulu bitirmekti. Ama geldikten sonra yle olmad. Yani olay bizzat yaarken vicdanen yaamaya baladm. 12 yanda kapandm. 18 yana kadar kapalydm. Bir zorluk ekmedim. Hatta kapal olmamdan dolay takdir ediliyordum. Annem iin benim oru tutmam, namaz klmam hep vn kaynayd. Annem kapalyd, evrem kapalyd. imdi birileri aman istiyor. Soruyorsun kendi kendine sen bunu emir olarak m yayorsun, yoksa gelenek mi? Sorguladm, aylar boyu ac ektim, kendimi yalnz hissetim. Hayatta en ok istediim ey okumakt. Barts yznden en ok istediin eyden mi vazgeeceksin dedim, kendi kendime. mtihan ediliyormu gibi hissettim. O imtihan kaybetme hissine tahamml edemedim. Tek bama kalsam bile (...) Aileme byle bir karar aldm sylediimde beni ikna etmeye altlar, bam amam telkin ettiler. Benim teyzem o gne kadar da hi aramamt telefon edip Bak annen eker hastas. Onu zmeye utanmyor musun? dedi. Ondan sonra da hi aramad. Babam da niversiteyi kazanmakla bizi sevindirmitin, imdi geri alyorsun bu sevinci. dedi (...) Babam inaat ustas. Annem ev kadn. kisi de ilkokul mezunu. Be kardeiz, ben ikinciyim ama ablam zrl olduu iin en byk evlat gibiyim (...) Bam ilk rtmem ilkokulu bitirdikten sonra faland. imdi ok iyi hatrlamyorum aslnda. Ben ilkokul bitince imam hatibe gideceimi, gidince bam rteceimi biliyordum. Byle byle olacak diye(...). Sonra kayt dondurdum. Eve dndm (...) Babam balad beni aalamaya, seni okuttuk da ne oldu gibi laflar atard. Eve dnnce ngilizce kursuna gitmek istedim, ama babam ne yapacaksn gidip; ngilizce, okuyanlara lazm dedi, annem zorla ikna etti onu(...) Pimanlk duyabilirdim. nk arkadalarm duydu. Tekrar okula dnenler oldu. Benim ok sorgulamaya da vaktim olmad. 7 ay sonra annemi kaybettim. Ondan sonra baka bir eyin iine dtm. Evin hanm gibiydim. orba piirmeyi bilmezken gnde n yemek yapmaya baladm (...) O dnemde yle bir fke kaplad iimi: Bir eyi elde etmek istersin, alrsn ve elde edersin. stemene bal. Ama artk sana sunulanla yetinmek zorundasn. ngilizce kursundan bile kovuldum. Artk nerede yaayabilirsen orada yaamaya balyorsun. Yaam alann belirli (...) Annem ldnde babamn tekrar evlenecei aklmzdan bile gemiyordu (...) O sra benim bir istenme durumum vard. Babam bana Ne oldu o i? dedi. Ben de Olmayacak galiba. dedim. yi o zaman sen evlenmeyeceksen ben evleniyorum dedi. O zaman nisand. Ben kardeimin iki ay sonra niversite snavna girecei iin bu kararn onun psikolojisini olumsuz etkileyeceini falan syledim. te yle bir gerginlik oldu. Babamn evlenmesi iki tercih kard nme. Ya ben de evlenecektim ya da okula dnecektim. O evde oturamazdm artk. Babam evlendi. Ben okula dndm(...)

Ayn renci okula dn ve sonrasn yle anlatyor:


imdi u halimin stne peruk takp okula gidiyorum (...) Bu halimle aynaya hi bakamadm, iki ay hi bakmadm. ki ay srekli kabus grdm. Baz arka76

dalar bunu kafalarnda bitirdiler. Dnmeleri gerektiini dndler ve dndler. Ben yle patdadanak... Gelecek gnlerin daha da kt olduunu dnerekten... Daha nce vicdani olarak aldm bir karard. Yine bir vicdani kararla geri dndm. Onun bir gnah olduunu kabullendim. Evde kalsaydm daha kt olabilirdi. Ruh salm bozulurdu.... lk zamanlar, bir iki ayr ey dnyordum: nsanlar niversiteye en gzel halleriyle gidiyorlar. Ben en kt halimle gidiyorum. Onun psikolojisi var tabii. Yani en irkin halimle oradaym. nsanlarn baklarn kt bir eye bakyorlarm gibi hissetmek. O anlamda bir rahatszlk vard tabii. Ben mesela klk kyafetine, gzelliine nem veren bir insandm. Ama artk kendimi kt ve irkin hissetmem de vicdanma bir rahatlk veriyor. Nefsime ho gelecek ekilde ben de bam aabilirdim(...)

mam nikhl niversite rencisi ise deneyim srecini yle anlatyor:


Babam bizi ilkokulda Kuran Kursuna yolluyordu. 2 3 yl gittik Kuran Kursuna,. Allah sevgisi ite. Orta 1de kapandm. O zaman tam dinimizin istedii gibi omuz stnde rtnyordum. Tesettrle ilgili sorun yaamaya baladnda ailem okuldaki kurallara uymam gerektiini syledi. Tamam, kapalsn anlyoruz ama... Sonuta okulu bitirmen gerekiyor dediler. Ailemin ok emei var benim stmde. Dier kardelerimin de rzkn yemi oldum. Burada ok masrafm oluyor tabii. te peruk tak, sorun yaama dediler. te peruk takyorum. Pek iime sinmiyor ama vicdanm rahatlatmak iin byle yapyorum. Baka bir ey deil. Aklkla peruklu olmak arasnda dini ynden bir fark olduunu zannetmiyorum. niversite ortam beni bozdu gibi bir ey... Kapanmam iime attm u anda (...) Kuran- Kerimi ilkokulda okumaya baladm. Hocalar da takdir edince daha ok azmediyor insan. Ama tabii niversitede yle bir takdir grmeyince insan buruluyor... zellikle gvenlikiler. nsanlara insan gibi davranmyorlar. Bararak ararak... Bir kere kimliim alnd zaten o yzden... Hlbuki o gn dersimiz de yoktu. Listelere bakmak iin gitmitim. Alttan earp grnyor diye kimliimi aldlar. Azarlama falan... Arna gidiyor insann (...) Ama iimde yle fke filan yok. Sorun yaanyor ama ben bunu da bir imtihan olarak gryorum. Yani bu snavn geilmesi lazm. Yani imdi ben bir yry yapmay filan da doru bulmuyorum...

Geleneksel dini hayat tarzn benimsemi, Karadeniz Teknik niversitesi letme Fakltesi son snf rencisinin yaadklar ve bunlara verdii anlam yle:
Amak iin babamn telkinleri oldu. Okula gidince ayorum. Peruk deil, ak. Bir kere evden kapal kyorsun. Okulun kapsnda ayorsun. Sonra o psikolojiyle snfa girmen... Bir eziklik oluyor ister istemez. Ama ister istemez insann fiziksel grnnden dolay bir canllk olmuyor. Bundan ziyade beni en ok skan okulda bu dncenin hakim olmas. Hani tamam amak zorundasndr ama evrendekiler de seninle ayn dnceyi paylayordur ve onlar da seninle bir77

likte olur, atarsn o skntn. Hayr... Okulda bunlarn daha da zerine geldiini hissetmen, yani hocalar olsun, kimi renciler olsun... Mesela bir namaz vakitlerinde bu daha fazla problem... Namaz vakitlerine dersin denk gelmesi, arkadalarnn seni anlamamas... Bu daha ar eyler... Hl zorlanyorum. lk zamanlar ben ok farkna varamyordum. imdi daha ar geliyor. Yani kiilik asndan ar geliyor. Yani orada samn grnmesi... Beni manevi olarak kntye sokuyor. Bu bile beni kntye sokuyor (...) Her sabah o kapda bam amak, her gn bam amak bana belli eyleri gzden geirmemi, baz eyleri niye yaptm anlaml olarak beynime telkin etmemi salyor. Yani ben bunu tutarsz olarak yapsam: Yani ite, herkes ayor ben de aaym eklinde... O zaman ne yaptmn ok farknda olmam. Ama imdi her sabah ayorum ama ileride ben byle byle yapmak istediim iin ayorum diyorum... Bunun faturasn birilerine kartmyorum. Kimseye fkelenmiyorum da. yle, ben iki kiilikli deilim. Ama artlar beni ona srklemi olabilir ama yle olmadn biliyorum. Yeri geldiinde birisinin bana sen kapal msn diye sormas bile beni gerekten memnun ediyor. Bam ak olmasna ramen yine de bunu grebiliyorlar. Bu bile iki kiilikli yaamadm gsteriyor. Yani bam atktan sonra da iyice tannmaz hale de gelmiyorum. Belki ben de evde otursaydm bende de o bak asn grecektiniz. Ama niversiteye girmem, o kapdan ieri girmem farkl...

Tersten bir rnek de stanbullu Kocaeli niversitesini bitirmi zel sektrde alan bir genle karmza kyor. Babas slami hareketin nde gelen isimlerinden olan bu gen kzn deneyimi yle:
Bam bir kez lisedeyken amak istedim. Annem bir ay dene, sakn babann haberi olmasn, ak olmaya karar verirsen, bakalm bir aresini bulup ona anlatmaya alrz, dedi. Atm ama kendimi rahat hissetmedim. Bir ay sonra tekrar kapadm. niversiteyi kazannca okumak istiyordum. Okulda bam amama babam iddetle kar kt. Ben bu yolda hayatm verdim, benim kzm nasl ban aar? derdi. Ama benim kararl tavrm sonunda kabul etmek zorunda kald. Bam ak okudum. Ama bir geici dnemdi. Artk amam. imdi bir zel irkette alyorum. Ancak byle olabiliyor...

Grld gibi niversite rencileri dzeyinde inan-gelenek-dini tutum ile fayda-gelecek-zgrlk arasndaki yrtlmalar, tutum ve tavrda, inan ve beklentide oklama mant erevesinde vurgulu bir deiim mekanizmasn tetiklemektedir. Kimlikle ilikiler hem younlamakta, hem biim deitirmektedir. Aktrlerin manevi knt olarak adlandrdklar dini sknt, peruklu ya da ak grntleriyle ilgili dile getirdikleri psikolojik sknt, dlanmlk duygusuyla hissettikleri sosyal sknt, kimi zaman kiilie kadar ulaan kimlik travmalarna yol amaktadr.
78

Bu yrtlma ve travmalarn aktrler tarafndan giderilmesi ise farkl deer sistemlerini bnyelerinde yan yana tamalar yoluyla olmaktadr. Baka bir deyile sekler ve dini olan sadece kamusal alan varoluu asndan deil, kendi i dnyalar asndan da yan yana getirmeye almalar, kimliklerinin keskin ve ayrc unsur ve sylemlerinden uzaklamalar eklinde karmza kmaktadr. Yrtlmalar sonucu devreye giren yan yana getirme mekanizmasnn kimlikle ilgili olarak radikal bir deiimi dourmamas ya da i bnyede tek tip yeni bir yapya zemin hazrlamamas, algda ve bireyleme (ahslama) srecinde oklama halinin kantlarndan birisidir. Bu noktada u iki mekanizma dikkat ekicidir: 1. Daha nce de belirtildii gibi tesettr-kimlik ilikisi asndan rencilerin bir tercih haliyle kar karya bulunmalar irade, zgrlk, ahs temalarn devreye sokmaktadr. rencilerin bir ksm ailelerinin koruyucu igdyle verdikleri ban a telkinlerine direnmekte, bir ksm kapal kal telkinlerine kar durmakta, bir ksm ise aile destei almakla birlikte nihai kararlarn i sorgulama zerinden vermektedirler. Kararlar bu erevede zgr iradeyle verilmekte ve ahs (birey) davran ya da ahslama zerine oturmaktadr. 2. niversite eitiminin getirdii karlama ve deneyimler gen kzlar asndan kimlikbirey (ahs) ilikisinin inasnda nemli bir rol oynamaktadr. Bir yandan maruz kalnan baskya tahamml bu erevede artmaktadr. Ayrca gelecek hedefi ve ksa vadeli zorluk hissiyat kutuplamay besleyebilecek fke duygusunu azaltmaktadr. fkeyi ret temel olarak bir yrtlmay ret anlam tamakta, baka bir deyile, aktrn kendisini gerek zihinsel gerek dinsel gerek sosyal mekanizmalarla bilinli bir ekilde baka bir yere ynlendirmesini ifade etmekte ve bu erevede bir birey (ahs) tutumu olarak karmza kmaktadr. Bu durumu nemli lde mmkn klan gen kzlarn niversitede dier ve farkl genlerle temas ettikleri birlikte yaama havuzudur. Bu havuz farkl inan ve tutumlarn karlama alan, etkileim ile deiimin tetikleyicisidir. Tesettr deneyimi, bu karlama alannn ierdii deer okluu iinde yeni bir durumu ifade etmektedir. lk admda tesettrl genlerin kimliini pekitirirken, kabul edilme ihtiyac iinde teki kimlie kar eitleyici yaklam beraberinde getirmekte, en nihayet farklya bak aktrn kendisine ve kendi kimliine bak da etkilemektedir. Baka bir deyile yaanan deneyimler bir entegrasyon ya da uyum yks olarak kalmamakta, kimlik iinde kiisel tepki ve duru mekanizmasn harekete geirmektedir. Bartsne verilen anlam ve farkl olanla yaanan etkileimlerin tetikledii deiim sadece sorunu cepheden yaayan rencilerle snrl deildir. Toplumsal ve siyasal deneyimler erevesinde yumuak halkadaki dier kadn ve erkekleri de kuatmaktadr.
79

Karadenizli, kent yaam iinde evrilmi, orta gelir grubundan, slami kimliini aktif olarak koruyan ve savunan bir ev kadn ayn konuda unlar sylemektedir:
Ben de bartszedeyim. te 80 dneminde Ankara Merkez mam Hatip Lisesine gidiyordum. Bam amamak iin okulu braktm. O zamanlar bir fke vard. Burukluk var tabii. Keke okusaydm. ocuklarma okuma sevgisini vermeye alyorum (...) Tesettr benim iin hem Allahn emri, hem en doal hakkm. Baka hibir anlam yok. Byle dnyorum... rtl olmayan ok arkadam var. Yani nyarg oluturmuyor onlarn ak olmas. nsani bir scaklk bulursam iliki kurarm (...) Edep baka ey benim iin. Sadece ok hatlar ortaya karan kyafetleri edep d bulurum. Bu rtl olsa da byledir (...)

Konyal bir kitap dnden bugne geldii noktay arpc bir rnek ve durula syle anlatyor:
Doanlar bilmezsiniz. Abdallar, gemilerinde Alevilik var. Dlanm bir kesim. Daha birka ay nce birine ben Doanlardan evliyim dedim. Estafurullah, dedi. Karmn akrabalarnn dn salonu var. Birinde... Sevtap Parman gelmi. Hanm orada diye almak iin baldzn evine gittim. Kapda dedi ki, eride Sevtap Hanm var da onunla konuuyorum dedi. Ben de tuttum; Ben sana bu ak ballarla, orospularla grmeyeceksin demedim mi diyerek... Bugn dnyorum da, bu aslnda slamla taban tabana zt (...) Bugn bartsn slamn emri olarak gryorum, bayanlar iin. Fakat altn izelim. Dayatlacak bir ey olarak grmyorum. Hatta Muhammed Hseyin Fadlallah, Lbnanda Hizbullahn lideri, Mslman bir kadn bartsn asla namus timsali olarak takmaz, sadece Allahn emri olarak takar, der... Kesinlikle bu byle (...) Bir sre nce niversiteden bir kz bir erkek iki gen geldi. rtnmeyle ilgili kitap istediler. Ne yapacaksn? dedim. Flrt m? dedim. Nianlyz dedi. Dndm ocua Sakn bir cinayet ileme dedim. Dndm kza Ablacm Kuran okuyor musun? dedim. Okumuyorum dedi. Namaz klyor musun? dedim. Arada srada dedi. O zaman dedim Al Kuran oku. Sonra o rtnme ayetleri gelince istersen kendiliinden rtnrsn dedim. yle Arapadan anlamadan okumak yok, meal okuyacak. nce slam anlayna sahip olsun, sonra rtnr. Benim hanm syledim ite, Konya Abdallarndan gelen bir ailedendir, nce ba akt. Canna okudum, bir zamanlar rtnsn diye... Ak bir kadnn kapanmas kadar zor bir ey yok... Bir de sadece bartsne odaklanan insanlar, dinin dier hkmlerini sanki unutuyor...

Srasyla esnaf, niversite rencisi, kk memur ve retim yesi erkek aktrlerden yaptmz aadaki alntlar bireyleme (ahslama) eiliminin kimlikbirey (ahs) ilikisi asndan yumuak halkada baskn ve hakim bir eilim olduunu gstermektedir.
80

Kuranda yazan her eyi yerine getiremiyorum tabii. Kendime zel eylerim var, yalan sylememek gibi. Ben hi iki imem mesela. Haramdr. Her ne kadar farkl ynlere ekilirse de rtnmemek de yle... Tabii insan zgr, takmazsa dinden kmaz, takmayan dindarlar da var...37 Barts dinin emridir... Takmayan dindar da var tabii...38 nananlar iin Allahn emrettii bir ey, barts budur. Ama barts takmayp 5 vakit namaz klan da ok...39 Bartsnn hayyla olabilir ama namusla hi ilgisi yok, cinsellikle de ilgisi yok...40

Grld gibi dindarn tesettre atfettii anlam ile kimlik iinde kendisine atfettii anlam arasnda nemli bir rtme sz konusudur. Ve bu rtme slami olana ynelik heterojen algnn en nemli ayaklarndan birisidir. B. GNDELK HAYAT/DN PRATKLER VE ALGILAR slami olann heterojen algs erevesinde kimlik ii bireyleme (ahslama) altrmalarna ynelik ipularndan biri de dini bilgigncel yaam ilikilerinde ya da dinin alglanmas, dini emrin yorumlanmasnda ortaya kmaktadr. slami kesim yumuak halkada ana eilim dini pratiklerin bireysellemesidir. Baka bir ifadeyle toplumsal, siyasal, kltrel ve hukuki alan ilgilendiren konularda dini yorum ve alg insan ve zaman merkezli bir nitelik tamaya yz tutmaktadr. Ve bu durum aktrler tarafndan, ak olarak dillendirilmese de, slami anlayn, kabaca kimi dini hkmlerin zamana ve koullara gre yorumlanmas olarak ifade edilebilecek tarihselci algs zerine oturmaktadr. Bu noktada ortaya kan nemli yeni ilev udur: nsan ve zaman merkezli alg, yukarda alt izilen aktrn kimliine sahip karken kimlik iinden kimlie mesafe almas ve onu bir anlamda yeniden kurma altrmasn pekitirmekle kalmamakta, ayn zamanda seklerlemi yaam tarzlarnn slami semboller ve kimlikle ii ie girmesine zemin hazrlamaktadr. Gen, tesettrl, inanl yaam tarzn gelecek hlyalarnn paras klm bir rencinin u szleri, dini bilgiyaam pratii ilikilerinin istikametini kavramak asndan nemlidir:
Hepimiz slamiyeti ayn ekilde anlasaydk ve ayn hassasiyetlere sahip olsaydk, o zaman getirelim slam dzeninde yaayalm. Ama yaadmz toplum y-

37 stanbullu 40 yanda esnaf 38 Vanl 22 yanda slami kesimden niversite rencisi 39 45 yanda radikallikten gelen bir zel sektr hizmet snf alan 40 slami kesim aktrlerinden, Ankaral retim yesi

81

le bir toplum deil. O yzden dinin emirleri devlet emirleri olmamal. Ama u anki durumu da problemli gryorum. Yani ben bam rtmek istiyorsam rtmeliyim, siz de iki imek istiyorsanz imelisiniz (...) Ama her durumda, slam dzeni olsa bile gereki olmak lazm. Yani slama bak am yle. Hangi dnemde o hkmlerin uyguland nemli. Mesela miras hukukundaki kimi hkmler, ahitlik gibi, bu tr hkmlerin artk geerlilii olduunu dnmyorum (...)

Bu konuda rnekleri oaltmak mmkndr. Dini yaam biiminin merkezi klan, slami kesimin maruz kald basklara hassas, Trabzonlu bir ev kadnnn u tankl da nemlidir:
nancm kadn ve erkei eit grmeme engel deil. Dini yle yorumlamyorum ben. Mesela imdi eim SPnin yesi. Bana sormad. nk ben istemiyordum. Ben de unu syledim. Siyasi bir oluumda olduun iin getirecein herhangi bir sorumluluu benimle paylaamazsn. Benden bunun iin yardm ve destek isteyemezsin dedim. nk bu benim en doal hakkm oluyor (...) Yazlar o yayla bu yayla gezerim. Yola karken de haber veririm. Bir kere izin alma eyi oldu... Yllar nce. Yeni evlendiimizde... Sonra rahatsz oldum bu davranmdan tr... nk eim de ben de iki yetikiniz. Nerelere gitmemiz gerekip gerekmediini ok iyi biliyoruz. Bunun iin sadece haberdar etmek yeterli diye dndm. O gn bugndr de byle oluyor...

Ayn kentten dier bir ev kadn unlar sylyor:


Yakn akrabalarmdan biri din deitirse tavrnz ne olur diye soruyorsunuz? nce bir Aaa derim herhalde... Ne tepki vereyim. Yetikin bir insansa, kendi tercihini yapmsa... Sevdiim bir insansa ilikim de bozulmaz, dlamam da, niye bozulsun. Bu tr eyler eskidenmi. Niye dlayaym... Bana namahrem de olmaz, olur mu hi...

Radikal gemie sahip Ankaral bir serbest ticaret erbabnn u vurgular da kendi yaam biimi ve eilimlerini tanmlamas asndan kayda deer niteliktedir:
Biz unu da reniyoruz. slam bireysel... slam hukukunun olmad yerlerde slam bireysel yaanr. Refah bunu ok kulland. Bu ok yanlt. imdi o ok eletirdiimiz Fethullah Hocayla bulutuk... slam sadece bartsne sdrmak, fkh kurallarnn peinde komak kadar doru bir ey deil...

Dini algda heterojenlemenin hem nedeni hem sonucu olarak karmza kan mekanizmalardan bir dieri, zelikle genlerde ve metropoliten alanlarda kiilerin karlarnn ayrmas ve farkllamasdr. Kimlik odakl ve kimlie endeksli fayda mantna dayanan, tm karlarn tek hiyerarik emsiye altnda topland bir davran sisteminin krlmasna iaret eden bu
82

durum, kii nezdinde apolitik ve politik deer sistemlerinin yan yana yaamasna yol amaktadr. Bu st ste oturma kar ayrmas ve farkllamasn tahrik ettii andan itibaren ise ahslama eilimine gnderme yapmaktadr. Ayrmann itici gcn siyasetin paral olarak alglanmasnn oluturduu sylenebilir. Apolitik-popler deer sistemleriyle geleneksel deer sistemlerini i ie geirmi veya siyasi, toplumsal ve entelektel deneyimleri sonucu ar politizasyondan uzak duran aktrlerde, az ok bilinli nitelik tayan paral alg belirgin bir zelliktir. Siyasi konulara ilikin bilgisi ve ilgisi az, siyasetiye mesafeli, temel sorunu tesettrden hareketle siyasileen, oy tercihini bu soruna gre yapacan syleyen bir gen kadn, bu konuda tipik bir rnek oluturmaktadr.
Benim iin sosyal yaamda en nemli sorun ne? Benim hayatm ilgilendiren ey ne? Tabii tesettr. Alanm daraltyor. Aslnda siyasetle pek ilikili deilim. Bir kere oy verdim. Bu 3 Kasm seimlerinde. AK Partiye oy verdim. Yani o dnemde benim sorunumu hemen zmese bile daha sonra zmeye en yakn parti AK Parti olduu iin ve onlar da zaten gl olduklar iin, daha da gl olsunlar diye oy verdim. Byle ok arkadam da var...

kar farkllamas ve ayrmas birok aktrde dolayl olarak devreye girmektedir. Bu eilim zellikle cemaatlerin iinde yer almam, rnein mahalle Kuran Kurslarndan yetimi ya da daha nce anlan ifte modernizasyon eleinden gemi aktrlerde daha baskn olarak ortaya kmaktadr. C. DEM VEKTR OLARAK OCUK Cemaatleme aralarnn slami kesim iinden gelen dinamiklerle esnemeye balamas ya da kimlik iinde bireysel eilimlerin ortaya kmas, zel alan iindeki kimi unsur ve gelimelerle de desteklenmektedir. Bu noktada aratrma srasnda karmza kan unsurlardan birisi ocuktur. Orta ve yksek kltr dzeyinde kentli ekirdek ailelerde ocuk hem bir yrtlma nedeni, hem deiimi harekete geiren bir aktr grnts tamaktadr. Bu durum temelde ocuun evde ve okulda maruz kald ifte deer basksndan kaynaklanr. ocuun okulda rendii ilkeler ile aile iinde tank olduu, hakszlk olarak grd, dahas rendii ilkelerden reyen durumlarn srtmesi ev ii davranlar zerinde kayda deer bir rol oynamaktadr. Aileler bu ifte basky kendi tutum, tavrlarn, grece ntralize ederek amaya almakta, bu erevede ocuu etkileyecek siyasi tartmalarn snrlandrlmas, ocuk
83

zerinden mahrem alann grece yaltlmas ve ocuun renilmi deerlerinin dikkate alnmas sonucunu dourmaktadr. Bu noktada ocua ynelik kayglar, uyumlu, kat olmayan, kutuplama syleminden etkilenmemi bir sosyalleme aray, zellikle gelecek endiesi belirleyici olmaktadr. ocuun bir deiim vektr haline dnmesi, 1994te balayan 2002ye kadar uzanan poplermi kutuplama iklimi iinde ortaya km bir durum olarak tanmlanabilir. Ankaral bir devlet memurunun bu konudaki sorun ve deneyimi yledir:
Eim barts yasa nedeniyle devlet memuriyetinden ayrlmak zorunda kald. ocuklar eimin barts nedeniyle yaad sorundan ciddi olarak etkilendiler, belki annelerinden daha ok etkilendiler. Orada bizim de ok hatamz oldu belki. Onlarn yannda bu meseleyi ok konutuk. Biz ve bizden olmayan insanlar gibi bir zihniyet ortaya kt. Bu beni ok rahatsz etti. (...) Mesela Atatrk figrn annesinin yaad acyla btnletirdi. ocuklardan birisi mahalle mektebine gidiyor. Dieri, sorunu olan danmann verdii karar zerine zel okula gidiyor. Eski okulundan bir an nce ayrlmas ve dindar eitimi olan bir okula verilmesini istedi. Biz de yle yaptk. Bir cemaat okuluna verdik. Orada daha rahat, daha mutlu. Ama bu durum beni ok rahatsz ediyor. Artk ev ii tartmalarla ocuklarn kafasn kartrmamaya dikkat ediyoruz.. ocuun uyumsuz, atmac bir kimlik retmesinden endie duyuyoruz tabii

Radikal bir gemii olan, kemalizme ve laiklik fikrine mesafeli, dk gelirli bir gazete datcsnn yaad ve dile getirdii deneyim yukardaki tabloyu pekitirmektedir:
Evde hanmla siyaset konuuruz. ocuklar mmkn olduunca etkilememeye alyoruz. Ama geen gn mesela baktm, olan, ismi lazm deil bizden birilerinin ve Bushun gazetedeki resmini karalaynca zldm. Belki bir tarafm sevindi ama yine de bir burukluk oldu bende. Karadenizliyiz ya demek tez canl bir tarafmz var zaman zaman konuuyoruz, tepki gsteriyoruz ki herhalde o da etkileniyor... Atatrk sorar mesela... Ben de Trkiyeyi o kurdu, sev tabii falan diyorum... Okulda ne retilirse onu ren diyorum... Dzgn yetisin istiyoruz...

ocuk zerinden mahrem alann ya da evin modernlemesi, seklerlemesi nemli bir gelime olmakla birlikte, slami kesim aktrlerinin maruz kald bask ve yaad deiim ikliminin baml bir deikeni olarak deerlendirilmelidir. Nitekim benzer bir durum, daha nce grld gibi niversiteli kzlarn ailelerinde de anlaml bir eilim olarak ba gstermektedir. Genel kannn aksine birok muhafazakr aile, gelecek ve koruma igdsyle ocuklarnn niversitede okumas iin ban amas ya da peruk giymesi konusunda arlk koymaya almaktadr. Ancak belirtmek gerekir ki, her iki durumda da, deer atmas ve yrtlma ocuktan ebeveynlere uzanan, tutumlarn ve pratiklerini etkileyen nitelik tamakta, ocuun ve gencin deitirici vektr olmasna gnderme yapmaktadr.
84

II. SLAM KESM SERT HALKA slami kesimde mensuplaryla hemen her evrede karlalan, zellikle Orta Anadolu hattnda rengi koyulaan bir sert halka bulunmaktadr. Bu halka slami duruu kuvvetli, tavizkr olmayan, kimliiyle ilikisinde deiime ve deiim fikrine nemli lde kapal olan bir kesime tekabl etmektedir. Bu halka da birok noktada slami kimlii kuatan deiim ikliminden muaf olmamtr. Deiim dalgas bu kesim aktrlerinin davranlarn, siyaseti alglama ve siyaset yapma tarzlarn grece olsa da etkilemitir. slami kesim sert halkada deiime diren, daha ok yeni tarz ve yaplarn benimsenmesi ve iselletirilmesi sorunu olarak karmza kar. Bu sorun temel olarak ieriye ynelik olarak, slami kimlik tanm ve kimlik ii davran asndan alg ve zihniyet dzeyinde yaanmaktadr. Bu halkann analizinde doal olarak bu yn zerinde durulacaktr. Bu halka asndan, deiim iklimiyle orantl olarak, dnden bugne yaanan en anlaml kayma, dinin siyasal adan oynad ilevde yer deitirme olarak tanmlanabilir. yle: Bu kesim din/siyaset ilikileri erevesinde dinin kamusal alan tanzim etmesini ifade eden tavrn bir lde esnetmi, aktif olmaktan karm durumdadr. slam' kamusal alana ynelik talepler yuma ve mcadele arac olarak tanmlamaktan uzaklama, bir tr siyasi radikalizmden gelenee, siyasaldan toplumsala geri dn ifade etmektedir. Buna karn dini bakn zel alan, evreyi, insan, davran ve iliki kurallarn tanmlamas olduu yerde durmakta, yaanan deiim iklimine diren erevesinde pekimi grnmektedir. Nitekim bu pekime erevesinde gl ve cemaati bir aidiyet duygusu, geniletilmi mahrem kurgusu ve kavramyla ifade bulmaktadr. slam yaama ve alglama sadece dar mahrem alan deil, mahrem alann yakn d evresini, baka bir deyile toplumsal ve kltrel ilikileri belirleyen bir gzerghta ilerlemektedir. Bu erevede sert ekirdekte deiim ikliminin yaratt sonular kamusal imknlara ynelik fayda merkezli kullanmlarla arasallatrlmakta, deiimin girdileri toplumsal alan tahkim etme ya da toplumsal alana geri ekilme zerinden kontrol altnda tutulmakta, bu yolla deiimin etkisi snrlandrlmaya allmaktadr.
85

1. SYASET VE ZHNYET slami kesim sert halkada din merkezli toplum ve siyaset topyasnda ya da toplumun slamlamas lksnde byk farkllklar yaand sylenemez. Bununla birlikte slami toplum topyas deiim girdilerinin etkileri birlikte ele alndnda ortaya u sonu kar: Bu topyann temel aralar, 1980lerin ve 1990larn ilk yarsnn salt ve saf slami aralar olmaktan karak, eitlenmitir. Nitekim bu aralar kaynaklarn din kadar, ekonomiden, milli elerden, devletten, hatta slami kimlii pekitirmek amacyla hukuk ve demokrasi gibi kimi sekler kavramlardan almaya balamtr. Deiim dalgasnn yaratt yeni koullarda bir tr alan savunmas ve tahkim mekanizmas olarak ortaya kan bu eitlenmenin en nemli sonucu ise, slami zihniyetinin nemli bilekelerinden birisi olan g algsnn yrngesini etkilemesi olmutur. Bu erevede bugn g tanm ve aray en tutucu gruplarda bile bir kltr, eylem ve duru olarak ak atma zerinden yaplmamakta, rekabet, pay alma, sistem iine yerleme ve sistem iinde kalma gibi uyum mekanizmalar ve admlarla i ie gemektedir. Orta Anadolulu zengin bir iadam ile Konyal bir esnafn srasyla topyaya farkl biimlerde yaptklar vurgular olduka tanmlaycdr:
Her toplumda say deil de nitelik arlk noktasn belirler. Ve biz slami kesimin fikir ve teori kklerinin toplumun dier kesimlerinden ok gl olduunu biliyoruz... ok ciddi dnce adamlarn u an karamasa bile ok ciddi bir kltrel, entelektel birikime, mirasa sahip olduunu ve bunu kulland takdirde de toplumun dier kesimlerine stnlk salayaca, bunun eninde sonunda gerekleecei kanaati var ben de (...) Trkiyedeki laiklik gerilimi bitmez gibi geliyor bana. Trban yasa kalksa da gerilim bitmez... Yani barts serbest braklnca baka eyler devreye girecek. Talepler dini idareye kadar gidecek... Ben hl radikal ve devrimciyim... Hl da bunu muhafaza ediyorum. Devrim baladnda ben sokaktaym... Ben ran slam Devrimine hala gnlden balym (...) Orduyu sevmek mi? Ordu Kurann ilkelerine kar kmad srece biz orduyu benimseriz. Polis mi? Kendisini Mslman grd srece olumlu bakarz. te bizim solcularla ayrldmz nokta o. Radikalim ama bunun snrlar var...

Buna karn ayn denekler kimlikleriyle ilgili olarak deiimin arasallatrlmas sz konusu olduunda unlar grleri dile getirmektedirler:
86

Trkiyenin ABye girmesinden yana deilim. Ama birtakm getiriler de olacak. Hem ekonomik hem hukuki siyasi alardan. te hukuk devletiydi. Yksek insani standartlard falan. zellikle bizde Mslmanlarda youn bir talep, ihtiya var buna kar... AByle mzakerelere balayalm... Bylece reformlar yaplsn. Ama ye olmaya gerek yok. Zaten en sonunda AB de bizi almaz. u reformlar yaplsn, hele bir... Yoksa bu bask bitmez, sorunlar zlmez...

Sert halkada meydana gelen bu iki ynl gelime birbirini telafi etme zerine kurulu iki ynl bir hareketi de devreye sokmaktadr: Aktrler bir yandan yksek dnya standartlar gibi gereksinimlerden ve uluslararas g olmak gibi zihniyet gdlerinden hareketle kontroll bir deiime zaman zaman olumlu bakma eilimi tarlar. Dier yandan Bat alerjisi, Bat tehlikesi, kimlik ve btnlk endiesi etrafnda AByi ve ayn deiimi pheyle karlarlar. Deiime ya da deiim girdilerine ilikin mevcut politikalarnda paral alglanmas keskin faydac bir beklentiden kaynklanmaktadr. Deiim temalar ve politikalar sz konusu olduunda zellikle ABye ynelik soru ve kukular bu erevede pekimekte, rnein AK Partinin AB ve Bat yanls politikalarna bir gereke bulunmaya allmaktadr. Bu gerekeler doal olarak demokratikleme admlarnn zne uygun, deiimi anlamlandran ve kendisine ynelik tanmlayan nitelikte deildir. Tersine cemaati dilin iinden remektedir. AB projesine ilikin faydac beklentilerin, bu projenin ardnda ordunun siyaseten bertaraf edilmesini, Avrupann Mslmanlamasn aramas, keskin faydac tutumun tipik gstergelerindendir. Bu erevede slami kesim sert ekirdekte siyasi iktidarla kurulan zdelik ilikisi olduka snrldr ve parti politikalarndan hareketle siyasi tavr deiiklii ters istikamette almaktadr. Anadoludan st dzey gelir grubuna mensup bir mteahhit denek bu tabloyu u szlerle ortaya koymaktadr:
AK Parti Trkiyenin ABye girmesine niye bu kadar istekli diye kafa yordum. Tabii bu talebin nnde ok ciddi bir engel var. Bu engel de ordu. imdi ordu Trk toplumunun yzyllardr eyi, yani subjektif bir ifade kullanmayaym da duygularm ifade etmek iin... Yani dncelerini onaylatmak zorunda olduu bir merci ordu... stedikleri zaman padiah kellesi alan, istedii zaman babakan asan yani yenierinin devam bir kurum. Trkiyedeki her trl siyasi sosyal gelimenin engeli... zellikle de slamlama srecinin engeli. Ordunun gc ieriden kontrol edilemiyor. Yani ordunun gc i dengelerle zayflatlamyor. AB kriterleri aslnda pek ok eyden nce ordunun toplum hayatnda bu kadar etkin olmasn engeller aslnda. Bence mevcut hkmetin bu kadar itahla AB iine sarlmasnn nedeni de bu. 87

Kayseriden radikal slamc kkenli bir denek AK Parti iktidarn u szlerle deerlendirmektedir:
slami ynetim isteyen de bundan ne kastettiini bilmez hale geldi. Bu AK Parti iktidar kafalar iyice kartrd. Yani u anda Trk halk, yani AK Partiyi destekleyen kitle bunu aklayamyor... Yani Kayseride bir sz vardr: Zenginin ayb olmaz derler. Baarl insanlarn kusurlar baarlar bittikten sonra grnr. AK Partiye sylenecek ok sz var ama imdi binmiler bir ksraa AB diye koturuyorlar. O hengmede de halk az ak bir Fransaya bir Danimarkaya koturan iki adamn grntsne bakyor (...) imdi AK Parti garip bir ey diyor. Artk slami bir hkmet olmayacak diyor. Bu ey gibi krk gibi acs sonradan ortaya kacak. AK Partiyi iktidara getiren semen kitlesinde rahatszlk artyor. Bir yerden patlayacak...

Konyal bir iadam deiim ve AB politikalarn ilgin bir faydac yoruma tbi tutmaktadr:
Araplar, Filistinliler bozuk para gibi harcanyor. Sudanda da insanlar bu kadar kolay harcanyor. Batda oryantalistler ne yapyor. slam halklarnn gelmiini gemiini kltrn aratryor. Niye inceliyorlar. Nerelerden kayabiliriz diye inceleniyor. Geenlerde elime bir sava stratejisi kitab geti. Bir ngiliz adam bu kitaba nsz yazm. Adam aratrdm btn ii gc in kltrn incelemek. Pek ok Amerikal, Batl bu ilerde alyor. Neden bunlar bu iler iin istihdam ediliyor. te dnyadaki piyon halklar daha iyi tanmak, kamak, kullanmak iin... Dnya siyasetinde baz halklar piyon, bazlar da at ya da vezir... Bir de u var tabii... Bat slamdan korkuyor bence. nk 40 yldr oradaki iileri dntremediler. Milli duygular var. Milli duygular bizde dinle edeerdir. Kopartamazlar. Ama bizim orada slama dntrdmz ok insan var. AB bu ie yarayabilir...

Grld gibi alt izilen iki ynl hareket ve direnlerin ana istikameti zihniyet dokusu tarafndan belirlenmekte, deiim ikliminin yaratt bask zihniyet zerinden yaanan bir geri ekilme ya da tersten deiim olarak karmza kmaktadr. Nitekim slami kesim sert halka, deiim-zihniyet ilikileri asndan ele alndnda, faydac tutum ve tersten deiim etrafnda ataerkil siyasi deerlerin yeniden retiminin aktif ve yaygn olarak yapld bir alan oluturmaktadr. Sonu olarak snrl deiimin ataerkil, geleneksel deerlerlerin gncellenmesi erevesinde meydana geldii ve bu deerlerin yeniden retim mekanizmasn tetikledii sylenebilir. Ataerkil deerlere ilikin bu yeniden retim alann yle ele almak mmkndr: Tersten deiim dalgas temel olarak, uyum mekanizmalarn millilik-milli g unsurlar zerine oturan bir muhafazakrlama tr tarafndan kuatlmaktadr. Bu
88

kuatlma slami sert ekirdekte, zellikle bu ekirdein modern slami hareketlerle yakn iliki kurmu evrelerinde anlaml bir kay ifade eder. slami kesimin yumuak halkasnda karmza kan tarihselci vurgu bu kesimde de arlk kazanr. Kbrs, Krt meselesi ya da PKK gibi tematik sorunlara verilen paral milliyeti tepkilerin tesinde, sistemlemi yerel bir milliyeti alg ne kmaktadr. slami kesim asndan siyasal alann ve gcn tanmlanmasnda dini olana vurgu dolay hale gelmekte, buna karn milliyeti refleks belirleyici olmaktadr. Globallemeci algdan tarihselci bir algya ilerleme, burada yumuak ekirdekteki bireyleme basksyla sonulanmaz, tersine slami hareket modernizasyonu ncesi temalara kltr-medeniyet / maddi kltr-manevi kltr gibi kadim ikiliklere ve sorunsallara kuvvetli bir biimde geri dn ifade eder. Nitekim sert ekirdekteki eilim, sonular itibariyle yerellii ycelten zihniyet unsurlar erevesinde tekiyle muhayyel bir hiyerari ve deneyim d muhayyel bir iliki kurarak vcuda gelmektedir. Bu iliki erevesinde ortaya kan karlatrmal stnlk duygusu, yerel deer yceltmesi ve bunun korunmas gds kendi iine kapal, tekiyle somut etkileimi reddeden aktif bir tutum retmektedir. tekiyle kurulan muhayyel ilikilerle pekien gfetih-itibar dizisi karmza kimlik koruyucu ana yapsal iliki olarak kar. Ekonomik gelimilie yknme, Batya teknikekonomik gpta, Batya alma, oradaki ahsi ya da dolayl baary hedef olarak belirleme bu mekanizmann temel direklerini oluturur. Bu konuda tipik bir rnek Konyal bir iadamnn, kimlii ve hedeflerini tanmlad u szlerle karmza kyor:
imdi laiklik tartmas yapan insanlar Trkiyenin dnya karsndaki glnlne bakp suu dine atyor. Biz de dinimizi savunmak zorunda kalyoruz. Biz her eyden nce Hz. Muhammedin dinini yaayp bu dini btn insanla tebli etmekle ykmlyz (...) Sahip olduum irket Almanya gibi ok gelimi bir lkede ihale alabilirse ite o zaman istediim yere gelmi hissederim kendimi. Ama Rusya deil Almanya. nk orada bir inaat yaparken orada ka adet tula kullanacanz bile nceden tespit ediyorsunuz. Bu da kontrol ediliyor. u kadar vida, bu kadar kanal vesaire... te bu teknik kaliteye gelirsem kendimi baarl hissederim. Bunu zaten bir ama olarak da koydum...

Bu durum slami hareket ve slami duruun erevesi asndan da anlaml bir kaymaya iaret etmektedir.

89

Yumuak halka analizinde de deinildii gibi ran Devrimiyle ortaya kan globallemeci slam anlay, Trkiye'deki slami hareket zerine bir tr "siyasi toplumsallama" etkisi yapmtr. slamn tefsirini, slami hareket ve eylemin tanmn yaam biimine ynelik olan semboller dzeyinde yapan bu anlay, dinin iine doduu gelenek ve yerli kltrleri sorgulamay, slam bunlardan arndrmay Bat modernitesine kar verilen mcadele kadar nemsemi, kltrden bilgiye dein toplumu yeniden slamlatrmaya soyunan bir sylemi devreye sokmutur. Ancak slami hareket zellikle bu yeni anlayn girdileriyle ve 1980'lerde yaanan ekonomik ve sosyal deimenin de etkisiyle kendi modern dalgasn retmekten geri kalmamtr. Nitekim slami aktrlerin modern alanla girdikleri etkileimin kazanmlar zellikle kadnlar tarafndan slami kesim iine tanm, burada erkek kadn ilikilerinden, geleneksel rol ayrmna dein bir dizi unsuru etkilemiti. Ancak ayn deiim sert ereveli bir siyasallamann yolunu da am, edilginlikten uzak, gvenli, sorgulayc ve talepkr bu siyasallama, sz konusu globallemeci dalgayla beslenmiti. Bu erevede, slami hareket, yaam biimi ile yaam alan arasndaki gerilim zerinden siyasilemi, toplumsal niteliini yeniden kurduu ve oluturduu "kimlik"le ya da kimliki bir eilimle tanmlamt. Bu globallemeci slam anlaynn arnmay hedefledii gelenek, insann tam mmin klnmas erevesinde fert merkezli bir duru ve siyasallama olarak tanmlanabilir. Bu anlamda ferdiyeti bir slam anlayna gnderme yapan gelenek, devleti bir bak asn da vazetmekte ve sekinci bir yap reten hiyerariye tbi gruplardan olumaktadr. Baka bir ifadeyle gelenek, din siyaset ilikilerini devlet zerinden ve sekinler vastasyla kuran, devlet endeksli bir iktidar kavgasn temsil eden, sisteme szd oranda sistemleen bir anlay kuatmaktadr. nsan kimliiyle deil, zyle, akn ynyle tanmlamakta, ihtiyalar ve eylemleriyle standart ve atomistik olan, toplumsal niteliini benzerleriyle dayanmas iinde bulan bir fert anlayn ne karmaktadr. Nihai olarak bu anlay millet adna devlet eliyle varlk, g, etkinlii vazeden, kalknmacferdiyetidevleti bak asnn ana kaynan oluturur. Bugn sert halkaya ana hatlaryla hkim olan eilim ite budur. Sz konusu olan kimliki anlaytan grece uzaklama, geleneki anlayn kimi temel unsurlarnn yeniden kefi ve benimsenmesidir. Bir anlamda gelenein yeniden douudur. Bu gelime zihniyet aralarnn, maruz kalnan deiim basksn telafi ya da bertaraf etmesi olarak deerlendirilebilir. Nitekim zihniyet ekirdei burada da toparlama ile90

vini grmekte, yaanan paralanma hali, bu erevede paralar bir hiyerari iinde yeniden birbirine yaptran yeni bir bloklamaya dnmektedir. Kalknmaclk devletilik ferdiyetilik modeli, sert halkann bir dnem gelenee mesafe alm aktrlerinde bile devreye girmekte ve yeniden saclama olarak tanmlayabileceimiz bir akmn alt yapsn oluturmaktadr. Bu akm etrafnda, zel alan ve topluluk alan deiime kapal tutulurken, d dnya, i ve milli meseleler teknik ve teknolojik bir kalite gelimesi erevesinde dinamik olarak tanmlanmakta, verili bellein yeniden retimi bu yolla gereklemektedir. Maddi-manevi kltr ikiliini akla getiren bu durum, Anadolulu bir iadamnn Trkiye ve dnya tahliliyle arpc biimde karmza kyor:
imdi Trkiye yllardr kabuk deitirmekte olan bir lke. Aslnda bu kabuk deitirme topyekn oluyor. Sa sol btn kesimler kabuk deitiriyor. Yani burada benim kaygmla laiki kesimden bir insann yapt ok farkl deil. Olay bence bizim dmzdaki dnyayla biz olarak entegre olabilmek. Gszz lke olarak. Kimi diyor ki gsz olmamzn nedeni slamdr. Kimi de diyor ki slamdan uzaklamamzdr. Aslnda iki tarafn kaygs da Trkiyeyi dnyaya entegre olurken dnyayla btnleirken yani masaya otururken gl grmek. slami kesim diyor ki biz slamn prensiplerine sk skya sarlrsak teknolojide de ekonomide de daha gl oluruz. Huzur da buluruz. Hayatmz da dzene girer... teki adam da diyor ki, biz yenilenlerin deil yenenlerin safnda yer almalyz. slam bizi Araplarn safna itiyor. Aslnda tartmann nedeni dnya sahnesinde yerimizi nasl alacaz. Yani kendimizin dndaki dnyayla adam yerine konularak, sayg grerek ilikide bulunmak...

Yeniden saclama eiliminin ayrtedici zelliklerden birisi ierideki tekiye bakla yakndan ilgilidir. Son derece dlayc olan bu bak as belki slami kesimin daha nce ele alnan verili belleiyle tam uyum iindedir. Ancak belirtmek gerekir ki yeni dalgada ierideki teki dardaki tekiye oranla daha ndedir. Nitekim dinsel ve etnik ierideki teki konusunda yaplacak herhangi bir tur aadakine benzer bir sonucu ortaya karr:
Ordunun Ermeni kkenlileri iine almamas doru. imdi bugn askeriye kendine misyon olarak neyi biti? Yani Trk halknn koruyucusu. Bu doruysa askeriyenin kendi mensuplarn seiinde bir l olmas lazm. Bu l de belli aslnda. Mesela benim bildiim Timur gibi, en byk cihangirlerden birinin karsnda, Yldrm Beyazt neden yeniliyor? Asker olarak daha nce igal ettii lkelerin halkn askere alyor da ondan. Mesela Germiyanoullar filan, bu beyliklerin halk Beyaztn ordusunda asker. Ama beyleri Timur son anda kendi safhna dahil edince o halklar da vay bizim beyimiz kar tarafta deyip saf deitiriyor (...). 91

stanbulu fethetmekle, Kayseriden Ermenileri srmek arasndaki fark ne? stanbul fethedilirken bununla vnyoruz. Ha fark u mu? Ermeni olaylarnda kadn ve ocuklar srld ve ldrld...41 imdi Trkiyenin Krt meselesi grnrde var tabii. te Ermeni meselesi de var. erkes meselesi de var. Ben Trkm dediim zaman ben Krdm ya da erkesim diyenler de olacak(...) imdi benim Trk arkadalarm var, Krt arkadalarm var. Bunun dnda arkadalarm var. Grdm ayn konu stnde bir Trkn kafasnn almasyla bir Krdn kafasnn almas farkl. Tipimiz rengimiz nasl farklysa dnce eklimiz de yle farkl. imdi dnce eklimiz farkl olunca farkl olaylarda farkl yaklamlar nedeniyle sorunlar olur. Krt sorunu uzun sre devam eder...42 Bir Alevilik var ki yaantlarn da syledikleri szleri de son derece tasvip edilmez buluyorum. Bugnk Alevilik sol gre adapte olmu durumda. Yani bir ateistin Alevilikten bahsetmesini de yadrgyorum. Bir Alevinin bir ateistle kendini nasl zdeletirdiini aklm almyor. Hem Hazreti Aliden bahsedip hem de ateistlerle birlikte olmas samimi bir tavr deildir. Hem Alevilii slam tarihine referans vererek aklayacaksnz hem de ateist bir ideolojiye eklemleneceksiniz. Ortaya affedersiniz ama pi bir gr kyor...43

Kliantelist damar Kat halkada g tanmnda kaymalar olduunu, atma fikrinin gerilediini ve uyum mekanizmalarnn ne ktn yukarda belirtmitik. Bu uyum mekanizmalarnn aktr ile sistem, siyaset ve devlet arasnda bulunan mesafeye oranla biim deitirdikleri belirtmek gerekir. Nitekim sert ekirdein kliantelist ve korporatist sistemlerin merkezinde ya da civarnda yer alan aktr tipi asndan bunlar faydac uyum ve ift tarafl uyum mekanizmalar olarak karmza kar. Deiimi ynetme ve kullanmann altn izen bu durum, bu aktrlerin deiim dalgas ve aralarn, ait olduklar kimlik asndan meru hale geldikleri andan itibaren yaygn bir ekilde, sorgulamakszn ve faydac bir amala kullandklarna iaret eder. Peruk kullanm tipik rneklerdendir. Bir ksm sert halka aktr, eleri ya da ocuklar bu yolla hem yasal dzenin gereklerine uyum salamakta, hem dini evre ya da slami olarak adlandrdklar siyasetin meruiyet snrnn iinde kalmaktadr. Ait olunan siyasi topluluun ya da siyasi parti evresinin sylemi esnedike, sistemin iinde

41 Kayserili iadam 42 stanbullu tccar 43 Konyal esnaf

92

varoluu srdrme hedefi yeni aralar hem mmkn hem doal hem kalc klmaktadr. Bu erevede kimlikle iliki nemli ve anlaml bir deiime uramakszn merkezi olma niteliini srdrr. Dahas yeni meruiyet erevesi, zellikle barts zerinden dini grnrlln kamusal alanda yaratt kayplarn telafisini salar. Kliantelist ve korporatist mekanizmann merkezinde yaayan, MSP RP FP - AK Parti hattnda gl ve kkl ilikileri olmasna ramen Ankarada bir bakanlkta devlet memuru olmasndan dolay siyasi alanla aktif ilikisini (bir belediyede encmen yesi ve AK Parti tekilatnda grevli) kars zerinden srdren denek rnei bu konuda tipik bir duruma iaret eder.
Eim belediye meclisi toplantlarna perukla gidiyor. Babas tarikat. ok dindar bir insan olduu iin imam hatip orta blmden sonra okutmam. Sonra dardan liseyi bitirdi. Ak retimde ikinci snfta ba ak resim vermedii iin atld. Ha imdi af karsa perukla resim ektirip gndereceiz... O zaman peruk aklmza gelmedi. Olmazd da zaten...

Peruk takmann zaman iinde aktrn kendisi ve evresi asndan kazand meruiyet, yumuak halkadaki gen kzlardan farkl olarak, geici bir zorunluluk gibi grlmemekte, dolaysyla ak bir yrtlmaya yol amamaktadr. Dier bir deyile barts yasana ynelik diren eylemi yerini pragmatik niyet ve hedef ieren uyum eylemine brakmaktadr. Ayn denein u szleri bu adan kayda deerdir:
Laiklik tartmas benim iin nemli deil... Biz artk bunlarn hibirini konumuyoruz. Konuana da kzyoruz. Laiklikse ite artk biz de laiiz. (...) Barts yasann kalkmas bizim iin nemli deil. Eskiden ok nemliydi ama artk deil. Benim karm perukla bu sorunu zd. Bartsnn stne peruu takt iin imdi salar daha da gzkmyor. Benim de iim rahat. E bunu sindiremeyen varsa o onun sorunu. Ama bence sorun yok. imdi onlar zplasnlar... te size peruk... Haydi bakalm...

Grld gibi bu adaptasyon mekanizmalar ters ilev grmekte, mahrem alan ve kamusal alan arasndaki kopukluu ya da ikilii yeniden retmektedir. Dier bir ifadeyle gndelik hayatta modern alanla kurulan temaslar silsilesinin sorular, yeni yorumlar ve tutumlar reten birer etkileim mekanizmasna dnmesini engelleyen ilev yerine getirmektedir. Bu adan bakldnda kadnn peruk zerinden tam vatandalk haklaryla iinde yer ald kamusal alan fayday, mahrem alan ilkeyi temsil ettii grlr. zel ve kamusal alan arasndaki ba kurma abasn devrede tutan 1980lere karlatrldnda, bu kez durum bunun tersidir. Yeni eilim birbirinden bu alanlarn yeni93

den ve gl bir ekilde ayrtrlmas gndeme getirmektedir. 1980ler nasl zel alann kamusal alana szmasn ya da kamusal alana topyekn k simgelemise, 2000ler de entegraliteyi temsil eden ve tahkim edilen mahrem alana geri dn ifade etmektedir. Yeniden saclama dalgasnn eksenlerinden biri de bu noktada karmza kar. Gelenee dn, mmin duruundaki politik dozu azaltyor grnse de, slami alan zerindeki 80 ve 90lardaki slami hareketin yapsndan doan modernist basky azalmakta ve ataerkil yapy pekitirmektedir. 2. MAHREM, NSAN VE EVRE slami kesimdeki sert ekirdekte dini hkmlerin ve gelenein ynlendiricilii mutlaktr. Aile, insan, evre tavizsiz ekilde deiime kapal tutulur, kapal alanlar olarak tanmlanr. Sekler dzende laik kesimle bir arada yaama makro alanlarn dna eitim, vatandalk ilemleri gibi zorunluluklar hari nadiren tamakta, tamamasna gayret gsterilmektedir. Yakn toplumsal ilikilerde laikinanl ve Mslmangayrimslim ayrmlar yaknlk / uzaklk, iten / dtan kriterleri olarak benimsenmekle kalmaz, mahrem alann geniletilmesi ilevini de yerine getirerek reglatr bir unsur olarak alr. stanbullu bir iadam, ha tayan bir kadnn Mslman kadnlar tarafndan bir spor salonundan kartlmasyla ilgili olarak sadece bir din kuraln deil, bir sosyal ilikiler yuman da tarif etmektedir:
slam fkhna gre Hristiyan bir kadn Mslman kadn iin namahremdir. Sadece o kadna deil, Mslman kadn kocas ve babas, kardei dnda btn erkekler iin namahremdir. Yani gstermemesi gereken yerleri vardr. Bu farkl dinden olan tm insanlar iin ve yine Mslman olup da arada yakn akrabalk ba olmayan herkes iin geerlidir...

Srasyla Ankaral bir esnaf ve Dou Anadolu kkenli bir din adamnda bu yumak daha geni bir ereveyi kuatmaktadr:
Benim inandm din, yani slam bildiim kadaryla zel hayatma belli bir mahremiyet getiriyor. Ve aile fertlerimin farkl inanc tayan insanlarla mnasebetine de bir l getiriyor. Sadece Hristiyan olanlar iin deil. Eer bir insan laik olduunu, slamn kendisi iin fazla bir anlam ifade etmediini sylyorsa ben o insana zaten mesafe koyarm. Ama o adama benim insani mnasebet olarak eyim deimez... 94

nanszlarla sohbet edebilirim, ama arkadalk kurmam. (...) Aile efradmdan biri din deitirmeye kalksa kabul etmem mmkn olmaz, uykum kaar, itahtan kesilirim...

Bu noktada sert ekirdek aktrlerinin deiim dalgas karsnda btncl yaplarn i, mahrem, sosyal sahay zellikle geniletip koruma altna alarak srdrebildikleri sylenebilir. Bu bir anlamda yrtlmalardan kamak ya da arnmaktr. slami kimlikle ilgili her deimenin, bozulma olarak grlmesi, rnein bartnn yeni algsnn tepkiyle, hatta zaman zaman ihanet deyimiyle karlanmas bu durumun tipik rneklerindendir. Nitekim Konyal orta yal bir iadam tesettre hem kendi dnyay simgeleyen bir tanm verirken hem yaamakta olan deiimi yarglyor ve bugn eski dnemle karlatryor:
Trban deil de barts... Daha dorusu hicap, yani bir kadnn rtnmesi. Bunun namaz gibi, oru gibi nemli bir dini faraziye olduuna inanyorum. Ancak son dnemlerde pek ok kzn niye rtndn anlamakta zorlanyorum. Zorlanmamn nedeni de u: Trkiye ortamnda diyorsun ki ben u inanca sahibim. u inan da bana unu unu emrediyor. Bu emirlerden bir tanesi de bir bayan olarak hayatma yle bir dzen vermem. Yani kar cinsle ilikilerime tahrik etmek ve edilmek anlamnda kendi bedenimi gizlemek anlamnda yle biim vermem lazm. Tamam, bunun iin rtnyorsun ama baka eylerde dikkatsiz davranyorsun. Trban balay eklin... Yani mesela dn Ankarada grdm bir trbanl gen kz byk ihtimal dershaneye gidiyor, yanndaki erkek arkadandan ayrlrken onunla tokalat ve pt. Yanndaki dier ak kz arkada da o erkekle tokalat. imdi bu kadar rahatsan neden san gizliyorsun. Bunun anlam bu. Benim inancma gre. O bakmdan bir tutarszlk var. Ama 80li 90l yllarda byle deildi. O bir simgeydi. nceleri rtnme ekliyken kendini ifade etme ekline dnt. O yllarda rtnen insanlarn hayatndaki safhalar birbiriyle mtenasipti. Ama u anda 2004 ylnda herhangi bir yerde grdm trbanl bayan bana herhangi bir anlam getirmiyor...

Ankaral gen bir memur da ayn bak arpc bir ifadeyle dillendirmektedir:
Barts deyince aklma ihanet geliyor. Bartsn niye takyor insanlar. Bir inanc btn olarak yaadklarn gstermek iin. Bugn uygun olmayan insanlar bunu takyor. Bartsn takp da uygun olmayan tavrlar taknyorsanz bu ihanettir...

Bir dier kamu grevlisi bu tavrn son snfta olan kz zerinden somutlatryor:
Kzm imdi okutmak istiyorum. Bartsnn stne peruk taktracam. Bak, bana demiyorum yani. Bartsnn stne diyorum... O artla olursa olur. Kendisi ille br trl olsun diyorsa bence olmasn. Bence diyorum tabii yine. Bana, benim inancma ters der... Annesi uygun grse de deimez bu. 95

Bu tutum sadece tesettre ya da mmine verilen anlamn deil, ayn zamanda farklya, ak bal olana ynelik bakn da altn izmektedir. Bu bak temel olarak ahlak ve yaam biimi merkezli olup tesettrn ayrtrc ilevine, reglatr grevine gnderme yapmaktadr. Bunlardan hareketle sert ekirdek zihniyetinde insankimlik ilikisinin deiime kapal dokusu resmedilmektedir. Deiimi reddetme eilimi d dnya aktrlerine ynelik alg ve okumalarda da devreye girer. alannda faydac ve esnek olabilen aktrler, kendileri dndaki esneklik ve deiimi anlamay reddedip yarglama eilimi gstermektedirler. Anadolulu bir iadam kamuoyunda son dnemde adndan ska sz edilen slamc aydn Mehmet Metiner hakknda yle demektedir:
Mehmet Metiner mesela... imdi benim niversite yllarnda tandm birisi. Giriim Dergisinde birka defa yanna gitmitim. Son kez yanna gittiim zaman Hsn Akta Vahdet dergisinde bir yaz yazmt. Yazda kan cmleyi nceki ve sonraki cmlelerden ekip karnca sanki Hsn Aktan gr deitirdii fikrine kaplyorsunuz. Diyor ki o cmlede demokratik mcadele iinde yer alabiliriz. Oysa demek istedii u u artlar Trkiyede olsa biz de bu mcadele iinde yer alabiliriz. Ama aslnda demek istedii bu artlar Trkiyede yok o yzden de demokrasiden uzak durmalyz. O anda o dergi brosunda bulunanlardan biri de ya Hsn Akta da demokrasi iinde mcadele verilebilir diyor dedi. Metiner de hi yazya bakma gereine gerek bile duymadan Hsn Akta hakknda ileri geri bir sr laf etti. Yl 1989du. Belki de 88. Bir de imdiki duruma bakn Son zamanlarda sylediklerinden dolay rahatsz oldum. Keke sussayd. Bu nasl deime... slami bir hkmetin olmayacan biz anladk, diyor...

Konyal ran sempatizan bir esnaf ise daha nce Kanal 7 Haber Mdr ve sunucusu olan ve grme yaptmz srada Sabah Gazetesinde ke yazarl yapan Ahmet Hakanla ilgili unlar sylyor:
Kanal 7den Ahmet Hakan beni souttu... Bu nasl deime yle... Sabahtaki ke yazlarndaki slup itici geldi. Bana itici gelen; yazlarnn ieriinde srekli kendini merkeze almas: Ben unu okudum, ununla konutum, uraya gittim, yani ben ben ben...

Tm bunlara ramen i ve d yaam arasndaki mesafenin art zaman zaman bir yrtlma grnm tar. Hayatn ak iinde bu mesafenin ynetilmesi bir sorun olmakta ve mahrem alanla d dnya ya da modern alan arasnda oluan kendiliinden balar, kimi deiim unsurlarn barndrmaktadr. Metropollerde yaayan orta snf ekirdek ailelerde iki alan arasndaki ana balarndan biri, yine ocuktur. ocuun bu noktada kurduu ba sadece eitim kurumlar vastasyla deildir. nemli olan ebeveynin ocua ynelik gelecek beklentisi, koruma gdsnn ak olarak devreye girme96

sidir. Bu gd mahrem alanda ya da ocuk ebeveyn ilikisinde gelenein esnemesini ifade etmektedir. Kz ocuklarnn eitim iin ban amasna tepkisel bakan st snftan Anadolulu bir iadam yine de u temennileri dile getirmekten geri kalmyor:
ocuklarmdan birinin sanat olmasn da ok arzu ederim. Bir tanesinin mesela sanatla tekniin bulutuu bir alan olan mimar olmasn, mesela en byk kzm sylyor bunu, mimar olmak istediini... Yani mimariyi sadece bir ikolu olarak deil de sanatla tekniin kesitii bir nokta olarak grrse bundan ok mutlu olurum. Mesela onlarn severek evlenmeleri ve o aileyle de iyi anlamalar beni mutlu eder. Yani kendi doru tercihlerini yapmalar...

Mardinin bir kynde gayri resmi imamlk yapan bir denekte bile ocuk u ya da bu ekilde deiime alan kap olma ilevini grmektedir:
Kzlar mutlu olmak iin severek, hatta seerek evlenmeli. ocuklarn btn geleneklere uymas, benimsemesi gerekmiyor. Geleneklerde de hem dine hem de bugne uymayan eyler var. Mesela kz ocuu evlenirken amcann da olur vermesi gerekiyor. Bu yanl bir gelenek

Yukarda belirtilen sosyal kategoriler asndan sert ekirdek iinde mahrem alandaki ilikilerde gelenein hem fayda hem deer asndan zamana uyarlanmas, kimi sert ataerkil kalplarn krlmaya yz tutmas dikkat ekici dier bir gelimedir.

97

LAKLK EKSEN: PARALANMA VE BLOKLAMA ARASINDA


Laik kesim analizi, bu kesimin tanm asndan slami kesime oranla sorunlu bir alan oluturur. Laik kesim tabirinin sosyolojik meruiyeti snrldr. Aratrmann gereklerine uygun olarak benimsenen ve oluturulan laik kesim kategorisi kendisini tanmlama asndan ayrtedici ya da ortak noktalar vurgulayc sosyolojik bir dokuya sahip deildir. slami kesimin ve kimliin tersine kendisini oluturan paralar ve kriterler asndan sosyolojik bir dzenlilik gstermemekte, laiklik bu alanda yer alan aktrlerin ekonomik, sosyal, politik, hatta kltrel yaam alanlarn ya da bu alanlar arasndaki ilikileri ynlendiren ya da kucaklayan ana faktr zellii tamamaktadr. Dier bir deyile slami olann tersine laiklik gruplar aras ve gruplar ii ana bir yaptrc, tanmlayc grevi yapmaz. Laiklik ya da laiklik ile toplumsal/siyasal kimlik ilikisi toplumsal merkezi tanmlayan modern kurum, yap ve vatandalk rnleri arasnda sadece bir unsura iaret eder. Bu erevede laiklik daha ok siyasi ve kltrel tutum belirleyici bir ilev grmekte, laik kesimi tanmlayan asli zellik bu anlamda belirli bir dnemde ve belirli koullarda, (laiklii siyasi kimlik oluturucu e olarak benimseyen kimi istisna gruplar dnda) bu ortak tutum aln tesine gememektedir. Bu adan bakldnda bile, laik tutumun, bir dzenlilikten ziyade konjonktrel bir siyasallamay, tepkisel bir yaplanmay ifade ettii vurgulanmaldr. Nitekim bu aratrmada da, laik kesim varl ve aktrlemesi asndan slami kesimdeki gibi kendiliinden bir durumu deil, teki ya da laik olmayan zerinden pekien bir tutumu ve yaplanmay ifade etmi ve bu erevede ekillenmitir. Bu blmde yukardaki snrlar dikkate alnarak, laik kesim ya da tutum analizi, dindar, slamc, gibi teki slami siyaset ve dine bak gibi tekinin kurucu unsurlar ve aralar zerinden yaplacaktr. Kendisini kat laik olarak tanmlayan kesimde yaanan deiim halleri bu erevede izlenmi ve laik duru-deiim ilikisi asndan zihniyet meselesine deinilmitir. zellikle zihniyet meselesi yine yukardaki snrlar dahilinde gerek laiklik-kimlik ilikisi asndan gerekse din ve modernliin algs asndan ele alnmtr. Laik kesime ilikin ilk bulgu, slami kesimde olduu gibi burada da, biri deien ve dieri sertleen iki ana eilimin varldr. Refah Partisinin 1994 yerel seimlerinde salad baardan bu yana, son 10 yl iinde laik kesimin de evrim geirdii, farkllat, toplumsal ve siyasi deneyim srecinin sonularna maruz kald grlmektedir. Bu deiim sreci demokratik ve toleransl bak besledii kadar, katlama ve sertleme eilimini de beslemitir. slami kesimde olduu gibi burada da baskn olan, deiim eilimidir.
98

Yumuak halka Yumuak halkada deiim, farkl deneyim dizileri zerinden kaotik bir tarzda, youn yrtlmalar ve elikilerle yaanmaktadr. AB hattndaki demokratikleme politikalar paradokslar hzlandran bir ilev grmektedir. Nitekim ska ayn siyasal btnn farkl sorunlar deiken, keyfi ve konjonktrel aklamalarla ele alnmakta, deiim arzusu ile kimlik basks, farkl olan kabul ile farkl olandan endie duyma arasnda gidi geliler yaanmaktadr. Gidi geliler bu halkann gerek dindara baknda, gerek kendisine baknda bir deiim srecinin iinde olduunu gsterir. Sert halka Sert halka yaanan gelimelere, siyasi deneyime ve deiim iklimine sertlemeyle yant vermektedir. Bu halkada deiim karsnda yaanan yrtlma ve elikiler, laiklik tutumunun snrlarn aan, btncl, korumac ve ulusalc bir siyasi proje retimini hzlandrmaktadr. Bu erevede laikliin korunmasn ulus-devlet ve merkeziyeti gelenein muhafazasyla zde grme hali, siyasi zihniyet asndan bir otoriterleme dalgasn besleyen en nemli unsur haline dnmektedir. I. SERT HALKA: BLOKLAMA YA DA HOMOJENLEME Kat laik sert halkann dokusunda laiklik sadece laiklie ilikin ilke ve sorunlardan, slami kimlik ise sadece somut bir tehlikeden ya da mcadele edilmesi gereken sapkn bir siyasallamadan ibaret deildir. Laiklik ilkesi ve tehdit algs tepki ve tavrlarn merkezinde yer almakla birlikte, daha ok simgesel birer manivela grevi yaparlar. Dier bir ifadeyle bu halkada toplumsal ve siyasal alg laik reflekse hapsedilmekte, kamusal hayatn tm unsurlar laiklik merkezli btncl bir siyasi kimlik ve siyaset projesinin aralar haline dnmektedir. Nitekim bu erevede laik tutum, cumhuriyeti ideal toplumsal dzenini hem koruma altna almaya ve hem yeniden kurmaya ynelik siyasi eylemler btnn ifade eder. Sz konusu koruma ve yeniden kurma faaliyeti ise, toplumsal, siyasal, ekonomik yeni her girdinin ideal dzende, zellikle laik dokuda gedik aabilecek unsur olarak deerlendirilmesi esasna dayanr. Siyasi eylem de ifadesini bu girdilere ve deiim dalgalarna kar sistemli bir phecilikte vesrekli seferberlik halinde bulur. Sonu olarak bu halkada laiklik sadece slami kimlik ve slami kesime kar devreye giren bir savunma ya da saldr cihaz veya siyasilemi bir reglasyon arac olarak kalmaz. Ayn zamanda siyasi kimlik kurucu bir ilev stlenir. Bu siyasi kimlik ise siyasitoplumsalkltrel alanlar arasndaki doal ayralarn ortadan kaldrlmas, siyasi ve toplumsal alann, alg ve eylemin homojenletirilmesi yoluyla ilerlik kazanr.
99

Bu durumu bloklama tabiriyle tanmlamak mmkndr. Bloklama siyasi, toplumsal ya da kamusal hayata dair farkl ve dank paralarn, hatta farkllam bireysel ya da grupsal karlarn belli bir siyasi hedef etrafnda yeniden bir araya toplanmas, bunlarn hiyerarik bir emsiye altnda birbirini belirleyen ve aklayan eler olarak tasarlanmasdr. Bu bloklamann doal olarak iki aya vardr. lk ayakta laiklik kaygsndan hareketle dzeni koruma ve bozulan yeniden kurma gds bu kaygy derinletirecek girdilere kar topyekn ve srekli seferberlii ifade ettii oranda, laiklik ilkesi anti-emperyalizm, ulusuluk, d mdahale tedirginlii, ABye kartlk, sivillemeden endie, demokratiklemeye mesafe gibi tutumlarla beslenmekte, bunlarla i ie sokulmakta ve yukarda belirtildii gibi btncl bir siyasi proje haline dnmektedir. kinci ayakta ise srekli seferberliin bir gerei olarak ideal laik aktr kurgusu yaplmakta, bu politik projeye simgesel adan uyumlu insan tanm etrafnda kltrden tketime, imaja uzanan ortak alg ve davran kodlar bir toplumsal modele dnmektedir. Bu erevede ideal kadn, ideal beden, ideal yaam tarz, ideal rejim gibi unsurlar bir btn oluturmakta ve bir cemaatleme eilimi ortaya kmaktadr. Bu keskin siyasi aidiyet d dnyann alglanmasnda btnlk ideolojik sistemi pekitirir ve yeni ulusalcln nemli kaynaklarndan biri bu noktada karmza kar. Nitekim bu adan bakldnda btnlk alg bamszlk kavram etrafnda i-d mdahale fobisiyle bezenmekte, kemalizm hem kurucu hem koruyucu yar kutsal bir referans ve politik bir proje olarak tanmlanmaktadr. Bu btnlk ideolojik sistem, ideal bir gelecek iin bugn faydac aralarla denetim altnda tutmakla snrl kalmaz ve faydaclk yeni bir tutumla tarihe de ynelir. Tarih okumas, bozulma ve tehlike fikri zerine dayal dondurulmu ve faydac tarih anlay stnden yeniden retilir. Cumhuriyet tarihine ynelik okumalar da siyasi olarak bu erevede gerginleir ve otoriterleir. Nitekim zihniyet asndan ulusalclkla tahkim edilmi laik duru, toplumsal olan devlet alan iine hapseder. Siyasete meruluu devletin kontrol koulunda tanr. Tam demokrasiyi muhayyel bir durum olarak grr, muhayyel olana ulamak iin toplumsal iradeyle atmay doal ve kanlmaz kabul eder.

100

1. ZHNYET DOKUSU Kat laik kesimde din ve modernite algsna ilikin zihniyet dokusu i ie girmi, birbirini tamamlayan esas zerine kuruludur. Bunlardan birincisi modernliin simgesel algs ya da simgesel bozukluktur. kincisi din ve dindara ilikin gvensizlik ve pheyi devreye sokan din-dogma denklemidir. ncs toplumsal tasavvur yokluu ya da eksikliidir. A. SMGESEL BOZUKLUK Laik tutumda modernlik bir refleksi andrr ekilde, salt simgesel ynyle ele alnmakta, kimlikler ii ve arasndaki simgesel iliki zerine ina edilmektedir. Kat laik kesimde modernliin standartlatrma tekniklerinin modernliin ieriinden daha fazla nemsendiini sylemek yerinde olacaktr. Nitekim aktrler kendi dnyalarna ait kltrel iaret ve tarzlar anlama, alglama, denetleme, yanda ya da teki klma arac olarak kullanmakta ve bylelikle sembolik refleks kodlayc ve btncl bir davran modeli haline dnmektedir. Gerek siyasi gerek kltrel alanda pek az ierik esi bu sembolik denetimin dnda kalabilmekte, sembolik olan aidiyetin, drstln, hakkaniyetin hem gerekli hem yeterli koulu haline gelmektedir. Bu durumda Kat laik halkada modernliin algs ve din-modernlik ilikisi asndan belirtilmesi gereken husus udur: Teknik ve prosedrlerin oynad baskn rol pre-modern bir aidiyet duygusuna iaret etmekte, siyasal ve kltrel algda tek odakl bir younlama haline gnderme yapmaktadr. Politik davranlar bu tek odakl younlama erevesinde ortaya kmakta, sembolik olann belirleyicilii, kendisini kutuplamalarn iinde dorulayan bir yap retmektedir. Nitekim siyasal ve snfsal tutumlar daha ok sembolik elerle ya da simgesellik zerine kurulu snfsal yaknlklarla ekillenir. Akas kat laik kesimde simgeye atfedilen anlam slami kesimle yaran bir nitelik ve younluktadr. Bu manzara u ekilde de deerlendirilebilir: Laik zihniyetin slam ve simge arasnda kurduu doru orant kendi kimlik yapsyla yakndan ilgilidir. tekinin ya da slami kesimin algs aktrn kendi yapsnn tekiye ya da slami kesime transferi zerinden gereklemektedir.
101

Sz konusu olan simgesel bir bozukluktur ve bu bozukluun maddi bir temeli vardr. Teknik ve prosedrlerin hkimiyeti, siyasi bir ihtiyac karlama, laiklik zerinden bir kltrel, hatta ekonomik tekel sahas oluturma ilevi grr. Bu sahaya giri ve klar sembolik uygunluk kriterine tbi olmakta, slami kimliin siyasal ve kamusal hayatn dnda tutulmasn bu sembolik denetim salamaktadr. Laikliin kltrel bir tekel alan oluturmas hem bir stnlk gsterisi ve meydan okumadr, hem dini ve dindar tanmlamaya uzanan kapsayc bir politik durumdur. Simgesel bozuklua ilikin sahada karlalan u rnekler ilgintir:
Tayyip Erdoann yalanc olduunu dnyorum. Tamam deiim gzel bir ey. Bu deiimin gerek olduuna inansam, gerekten ben gidip tebrik edeceim onu. nanmam iin birtakm ipular lazm. Mesela beni Tayyip Bey yle inandrabilir. Ya ben ok yanlmm ben dini iyi bilmiyormuum, hakikaten dinle siyaset bir arada iyi gitmiyormu. Ben bunu karmn ban aarak ispat ediyorum, bakn karmn klk kyafetinde deil onun dini. Bakn o modern bir Trk kadn gibi giyindi o. Ve ben ite sylediklerimin arkasndaym dese ve evet devlet protokolne byle girilmez dese, belki o zaman sylediklerine bir para inanabilirim... Karsnn kafas almadan asla... Aarsa yine de dnrm, acaba ne kar var diye... 44 19 Maysla gurur duyarm, bayramlarda bayrak asmaktan heyecan duyarm mesela... Tabii Atatrk ok sevmemden bu... ocuklara 23 Nisan genlere de 19 Mays hediye etmesi, bamszlk hareketini 19 Maysta balatmas. Bu heyecan tarif etsem de izah etme ansm yok. Ben 19 Mays seyrederek hep duygulanrm bu sene duygulanmadm mesela. 19 Maysta genlikte byle iinden gelerek yapt bir hareket gryor musunuz? Ben Ankarada izledim o gn, stanbulu da izledim. ocuklarn yapt hareketlere bakyorum. Askerde bize komutanlar yle diyordu ya Hint askeri gibi yryorsunuz. ocuklar da yle yryordu. Hareketlerde canllk yok. Eski canll grmedim. Mesela l koalisyon dneminde bana gre daha canlyd. 19 Maysta ben Haydarpaa Lisesinde okurken hi byle bir ey olmazd. Biz cokuluyduk. Bunlar genlii uyuturdular...45

B. DN DOGMA LKS Kat laik refleksin ayrt edici zelliklerinden biri de ak ya da dolayl bir ekilde din ve dogma arasnda kurduu doru orantdr. Dindogma ilikisi dinin ataerkil bir yapy simgeledii, her unsuruyla ilerlemenin ve ilerlemeciliin kar kutbunu oluturduu inancn ifade eder. Bu bak as sadece aktr, yani dindar deil, ayn zamanda yapy, yani dini de kuatr.

44 stanbulu orta st snf bir zel sektr alan kadn 45 stanbullu emekli bir retmen

102

Bu erevede din algs eksen zerine oturmaktadr. Bir yanyla din algs maddiletirme ve maddeletirme altrmas zerine kuruludur. Din, insaninan ilikisinden ok toplumsiyaset ilikisi asndan ele alnmakta, bata erkekkadn meselesi olmak zere hukuki hkm ve tanmlarndaki eitsiz ve hiyerarik yapsyla alglanmaktadr. rnein barts genel olarak zor yoluyla, gelenek basksyla, erkek emriyle kuanlan bir giysi olarak aklanmaktadr. Dier yanyla din, ulusal birlik ve btnln kurucu, evcilletirilmi paras olarak uzak ileviyle benimsenir. Baka bir deyile, siyasete ve devlete ilikin akn bir ilev srdrd, d dnyaya kar toplumsal farklla vurgu yapt ve btnln yaptrcs olduu oranda, din, kat laik zihniyetin sadece benimsedii deil, nemsedii bir unsur haline gelmektedir. Bu erevede din sorunu laik kesim asndan dinin dindarlamas, yani kltrel ve bireysel bir davran koduna dnmesi olarak karmza kar. Nitekim yukarda belirtilen tekelimsi politik durumun bir paras olarak dinin siyasi terbiyesi, din kodlarnn merkezi ve ilerlemeci bir yap tarafndan belirlenmesi aray bu noktada ilerlik kazanr. nc eksen dinin dindarlamas sorunuyla yakndan ilikilidir. Laik kesim nezdinde sk referanslarla rlm dindarlk ve dindarlama sadece dini simgelerle deil, ayn zamanda kltrel ve toplumsal simgelerle ele alnmaktadr. Kat laik kitle iin din sembolleri sadece geriyi ve gericilii deil, cehaleti, evreyi ve gelimemilii temsil eder. Zihinlerde din, evre, kyllk ve cahillik i ie girmekte, dini hareket ataerkil tortular tayan evrenin ya da tarann merkeze ynelttii tehdit olarak alglanmaktadr. Nitekim arkl, takunyal, beyaz orapl tabirleriyle tanmlanan sakall ve trbanl, hatta grn ve imknlaryla modern alana szm rtl dindar, alt kesimin modernlik tezghndan gememi tayc simgesi olarak grlr. Sakal ve tesettr gibi dini sembollerin ar bir rasyonelletirmeye tbi tutularak hijyenik bir bakla ele alnmas bu bak asna tipik rnektir. Ve toplumun steril bir ameliyathane ortam, modernlemenin ise sembolleriyle sosyal ve kltrel bir sterilleme olarak tanmlanmasn ifade etmektedir.
Trban bir kere ok irkin bir ey... Trbanla niversiteye de girmesin. Hakim de doktor da olmasn. Ben karmda trbanl hakim grmek istemem. Ayrca trbann rettii bakterilerle bir doktor nasl hasta tedavi edecek? Sakal mesela pislik yata...

Bir emekli orgeneral einin yukardaki szleri, ska ifade edilen ve paylalan hijyenik bakn tipik rneidir. Din-dogma ilikisinin kat laik kesimde u tr grlerle tarif edildii sylenebilir:
103

Zaten din bir styap kurumu. Bir kltr. Ben merak ettiim iin Sovyetler Birliine gittim gezdim. ok merak ediyordum. Acaba bizim uruna lm gze aldmz rejim nasl bir rejim diye... Ben ok tatmin oldum. Tabii baktnz aya bal, gze bal. imdi bakn din geri kalm toplumlarda bir kisve, siz insanlar eitmezseniz. Ya bakn Almanyaya giden iilerimiz, Ankaray grmeden Almanyaya gitti. Orada tarikatlarn kucana dtler. nk ada deildir din. ada bir sistemde geri ekilir...46 Din artk fonksiyonunu kaybetmitir. Muhammed yaasayd bunlar tasvip etmezdi. Bu devirde din bir kriter olabilir mi. Ahlakl olmann dinle ne alakas var. Nice insanlar var ki dinle ilgisi yok ama ok ahlakl ve iyi insanlardr. Ben byle ok insan tandm. nsanlar cami yaptracana yatrm yapsalar ok daha iyi olur. Ben Douda grev yaparken yoksul ve kck bir kasabada 12 cami olduunu grdm...47

C. TOPLUM TASAVVURU EKSKL Dondurulmu tarih ve toplum algs kat laik kesimin ortak blenlerinden biridir. Bu algda 1923 balang noktas kabul edilmekte, 19231950 aras dnem ak ya da dolayl biimde yceltilmekte, 1950 sonras ise bozulma ve kar devrim dnemi olarak tanmlanmaktadr. Osmanldan kltrel kopu fikri zerine oturan ve zellikle 19231950 dnemini model alan bu tarih okumas, siyasi kimlik oluturucu, kimlik ve davran kodlayc bir ilevle karmza kar. Bu ilev gelecek beklentisini, ideal dnembozulma dnemi kartlyla yakn ideolojik gemi zerine kuran bir zihniyet halkasna iaret etmektedir. Dondurulmu tarih ve toplum algs, kr Haniolunun daha nce de deindiimiz tarihsizlik kavramyla uyumaktadr. Haniolunun u tespitleri dikkat ekidir:
(...) phesiz uzun sreli bir tarihsizlik deneyimi sahibi olan Trkiye, bu tezin en kuvvetli biimde savunulduu toplumlardan birisidir. lgintir ki, gnmzde bilinalt refleksleriyle dile getirilen bu tez aslnda Trk toplumunun ulus-devlet inas srecinden beri tarihe yaklamyla tam bir uyum gstermektedir. (...) Kendisine bilimsellik ve nesnel gereklik atfedilen, alternatifsizlikle kutsanan bu tarih, gnmz iin mesele yaratmamas amacyla mevcut gereklik zaviyesinden yeniden dzenlenmi, buna uymayan, sknt yaratabilecek ayrntlar ayklanm ve mkemmelletirilmitir. Bu yaklam (...) onu gnmzn ideolojisinin bir paras haline getirirken, gerekte toplumumuzu tarihsizlie mahkm etmitir. Bu anlalmadan toplumumuzda gnmzde sklkla dile getirilen baz fikirleri tahlil edebilmek son derece zordur. Mesel, Trkiyede ok sayda entelektelin kendilerini Kuva-y Milliye mensuplarna benzeterek zihnen, halen devam ettii

46 Ankaral bir mteahhit 47 Emekli orgeneral ei

104

zehabna kaplarak, Kurtulu Savana katlmalar bir toplumsal histeriden deil, tarihsizlik fikrinden kaynaklanmaktadr. Bu anlamda tarih, gncel olabildii kadar gncel de tarih olabilmekte, mesel bir iktisad zelletirme giriimi 1919 koullar erevesinde ele alnabilmektedir. Bu zihniyetin iselletirilmesi, deta tabi bir refleks olarak alglanmas sorunun derinliini artrmakta ve bertaraf edilmesini gletirmektedir...48

Tarih tasavvurundaki bu znellik, toplum tasavvuruna ilikin bir bozuklukla anlam kazanr ve tamamlanr. Nitekim farkl talep, kimlik ve aktrlerden oluan paral toplum anlay bu kesimde aktif bir ekilde reddedilir. Buna karlk ne karlan, hatta idealletirilen homojen insan ve yaltlm birey zerine kurulu modernist-ilerlemeci bir dzen ve benzer bireylerin toplamndan ibaret tekil bir toplum anlaydr. Farkllk algs da bu erevede oluur. Toplumsal dokuya ilikin birey, grup, kesim, snf gibi paralar rasyonel ve homojen insan modelinin msaade ettii lde ve bu modeli yeniden oluturacak unsurlarla tanmlanr. rnein toplumsal dokuya ait farkl kltrel unsur ve tabakalar temizlenmesi gereken ataerkil kalntlar olarak deerlendirilirken, toplumsal farkllama, homojen birey ve ideal toplum modelinin hem kurucu hem pekitirici unsurlar olarak kabul edilen eitim, gelir, cinsiyet gibi kmltif verilerle ele alnr. Bu durumun toplumsal tasavvur eksiklii yannda bir toplumsal tasavvur bozukluuna iaret etmesinin ana nedeni, kat laik kesimin olumas arzu edilen toplumsal yap ile varolan toplumsal yap arasnda bir konfzyon hali yaamasdr. deal bir toplum tahayyl fiili bir ilev grmekte, mevcut toplum bu tahayyln zerine oturtulmakta, en azndan bu tahayylle uyumlu davranmas beklenmektedir. Aksi durumlar, irrasyonel gelimeler ya da ataerkil tortu ayaklanmalar olarak alglanr. Toplumsal dokuyla, kimi toplumsal taleplerle ve istenmeyeni tahrik ettii varsaylan deiim girdileriyle atma olaanlar. Toplumun yeteri kadar olgun olmad, lke koullarnn deiime el vermedii gibi tezler de bu erevede arasallar ve dolama girer. Bu noktada nemli olan husus bu koullarn siyaseti yegneletirmesidir. Siyaset toplumsal ve kltreli iine hapseder, deer hiyerarisinin tepesinde yer alr. Nitekim kat laik sert halkada siyasete esas asndan kurucu, temizleyici ve denetleyici bir ilev yklenir. Dier bir ifadeyle toplumu ataerkil doku ve tortulardan arndrma grevi erevesinde bir sava ynetim modeli olarak alglanr ve asayi mant zerine oturtulur. Usul asndan ise siyaset dorunun retimi ve denetimini ve doru bir otoritenin oluumunu salayacak faydac aralar ve prosedrler btndr. Bu er-

48 Haniolu, kr, Tarihsizlik bir zm m? Zaman Gazetesi. Yorum Sayfas. 21.06.2005

105

evede ele alndnda dondurulmu tarih ve dondurulmu toplum alglar temel olarak otorite fikrine, otorite ile ynetilenler arasndaki dikey balantlarn meruiyetine gnderme yapmaktadr. Siyaset ise ilerlemeci ilkelerle dorulanan her tr faydac arala devleti denetim altnda tutma faaliyetine dnmekte, toplumu ikame etmekte ve devletle zdelemektedir. 2. DEME YNELK TUTUMLAR VE ZHNYET TANIKLIKLARI Kat laik kesimin siyasi tutumundaki sertleme Trkiyenin son yllarda yaad deiim sreciyle yakndan ilgilidir. Deiim sreci ve slami harekete ynelik alerjinin yerleik hale gelmesi bu kesimde otoriterleme ve cemaatleme eilimlerini hzlandrmakla kalmam, siyasallama dozunu da arttrmtr. A. AK PARTYE BAKI Kat laik kesimde AK Partiye ynelik mutlak bir gvensizlik vardr. Bu partinin att her adm samimiyetsiz olarak deerlendirilmekte ve takiyye yargsyla karlanmaktadr. Nitekim seim baarlar ve siyasi program bu partinin d faktrlerden g ald, d faktrlerce ynlendirildii dncesini pekitirmektedir. Demokratikleme politikalar da ayn erevede ele alnmakta, bu partinin asla yapmayaca ileri Avrupa dayatt iin yapt ifade edilmekte, benimsedii politik izginin gerek yzn gstermedii vurgulanmaktadr. Demokratikleme admlar reform ile reformlar gerekletiren arasna mesafe koyarak alglanmakta, bu durum reformlara duyulan kukuyu derinletirmektedir. slami kesime ve AK Partiye elitist bak bu kesimin ortak bir paydalarndan biridir. Laik siyasi kimlik ile laik aktr arasndaki ana ba ifade eden bu ortak payda, simgesel aidiyeti effaflatran, bir siyasi tavra dntren ve dolama sokan bir ilev yerine getirir. AK Partinin Tayyip Erdoanla zneletirilmesi, bu zne zerinden kmsenmesi ve aalanmas bu durumun tipik rneidir. Erdoann evreyi temsil ettii varsaylan beden dili tehlikeye iaret eden siyasi aklamalarn merkezine yerletirilmekte, samimiyetsizlik tespiti beden diliyle aklanmakta, dlama temel olarak simgeler zerinden devreye girmektedir. Ciddi siyasi bir altrma ve yaygn bir sylem haline dnen zneletirme ve tahkir, laik kesimin zihniyet halkasndaki simgesel dokuya ve dindogma ilikilerine de gnderme yapar. Bu konuda u drt tanklk AK Partiye ve Tayyip Erdoana bakn genel yapsn ortaya koyar:
106

Tayyip Erdoan kim? imdi bunu sylemek iin nce baka eyler sylemek gerekiyor. Tayyip Erdoan iktidara kimler tad, niye tand. Bunlar ok sistematik eyler tabii. Bu senaryolar yllar nce Pentagonda yazlr... Hani lml slam senaryosu falan da deil. Yok byle bir ey. Ilml falan deiller. Takiyye yaptklar ak.. Babakanlk Tayyip Erdoann haddine mi dmt. Bir belediye bakan... Elbette olur dnyada ok olur, Fransada baka yerlerde oluyor. Ama Tayyip Erdoan o kapasitede birisi deil bana gre. Tayyip Erdoann babakanl haketmediini dnyorum. Abdullah Gl de ayn ey (...) Bu demokratikleme ii de Avrupann dayatmasdr. Asla yapmayacaklar eyleri AB bastrd iin yaptlar... AK Parti reform yapyor ama iine geldii gibi. Yasalar kyor zaten Avrupadan geri dnyor, tekrar dzeliyor. Arada zina yasasn ortaya attlar. Yani kadnn tekrar metalamas... Biz bunlar tanyoruz. Yapabilseler, neler yapacaklar. Avrupa bastrd iin o yasalar kacak... Bana gre Trkiyenin demokratiklemesinin nnde en nemli engel seim kanunu ve siyasi partiler yasas... Haydi demokratlarsa bunu yapsnlar...49 Ben Tayyip Erdoan belediye bakanlndan beri basndan takip ediyorum. Ben ahsen bu lkenin babakannn kltr dzeyinin daha yksek olmasn isterdim. Entelektel olmasn isterdim. nk bu lke ok deerli insanlar yetitirmi de bir lke (...) Ben AKPnin hilafeti getirmeye altn gryorum. Refah zamannda bunu daha ak sylyorlard. imdi takiyye daha da artt. Bu reformlara bakn, bunlarn niyeti belli. nleri alsn istiyorlar. Ordunun etkisini azaltmaya alyorlar. Demokrasi gelecek diye cumhuriyetin temel deerleri elden giderse demokrasi de elden gider. Hilafetle demokrasi badar m?50 Deitim diyor, inandrc bulmuyorum. yle yorumluyorum: Mesela bir konserde ekilmi fotorafna bakyorum. Beden dili bana orada bulunmu olmak iin bulunduunu sylyor. Yani o konserden bir ey anlamad ok belli. Konuma yaparken kendini, gerek yzn gstermemek iin kendini o kadar skyor ki... Hele o NATO toplantsnda tam bir ov yapt. Hi samimi bulmuyorum, yani beden dili olarak. Ya yzne baknca anlyorsunuz... Ben eitimciyim. rencinin yz ifadesini okumay iyi bilirim ...51 Tayyip Erdoan iyi vaaz veren imam olarak dnyorum. (...) lkemizde cahil ve varolarda yaayan insan ok. Bu insanlara gel babakan se dersen ite Tayyipi seerler... AKP tehlike bir de Refahyol, evki Ylmazn dnemi vard. Ama onlar ak ak sylyordu, bunlar ak ak sylemiyor. nce styorlar so-

49 Ankaral iadam 50 Ankaral emekli retmen 51 Ankaral Talim Terbiyeden emekli kadn retmen

107

ra geri ekiyorlar, bu ok tehlikeli. AB zerinden ilerine geleni yapmak istiyorlar.52

B. TESETTRE VE SLAM KESME BAKI: Kat laik kesimde slami kimlie ve dine baktaki tedirginlik artan bir eilim gsterir. Bu doz art siyasi gelimelerle ve deime dalgasyla yakndan ilgilidir. Nitekim paradoksal gibi dursa da, slami kesimin toplumsal grnrll arttka bu kesimin toplumsal niteliine olan inanszlk da glenmektedir. slami kesim sisteme entegre olduka eriat tehlikesine ynelik endieler pekimektedir. Bu durum toplum tasavvuru eksikliini derinletirmekle kalmamakta, kat laik ekirdein kendisine baknda siyasete yapt vurgunun dozunu da arttrmaktadr. Bu kesimin kimi aktrlerinde slami tehlikeyi toplumun iinden gelen bir hareket olarak grme, bartsn bu hareketin doal simgesi olarak tanmlama eilimi gze arpar. Ancak bu eilim bir toplum tasavvuruna iaret etmekten ok, ideal toplum anlayyla elien ve bertaraf edilmesi gereken bir duruma iaret ederek toplum tasavvuru eksikliini pekitirir. ounluu oluturan aktrlerde ise toplumdan gelen hareket fikri tmyle devre d kalr. rnein din-tehlike ilikisi siyasi ynlendirme ve siyasi ifal gibi salt siyasi unsurlarla aklanr. Verili ve ilerlemeci dzen dncesiyle pekien toplum tasavvuru eksikliinin bu mutlaklam hali, tipik ifadesini niversitedeki bartl kzlarn hemen hepsinin zorlamayla rtnd, kandrld ve kendilerini kandrmaya ak tuttuklar inancyla bulmaktadr. Ankarada uzun yllar Milli Eitim Bakanlnda alm, AK Parti hkmetiyle sorun yaayarak emekliye ayrlm bir brokrat retmen bu ortak kanaati ak bir ekilde ortaya koymaktadr:
Toplumda trbann yeri olmadn dnyorum, bu bir simge... Yani insanlarn bartsn kullanmas gerektiine dair aklamalarn inandrc bulmuyorum. Allahla kul arasnda kimse giremez. Ben o ocuklarn gerekten niversiteye balarn rterek girmek istediklerine de inanmyorum. O ocuklar kullanlyor. ok insanla tantm bartl. Kendi istekleriyle barts takmadklarn ak ekilde sylyorlar. Zaten onlar gelip benimle tant, anlattlar, iinde bulunduklar durumu. Kz ocuklarna yaplan bu basknn kaldrlmasn istiyorum. Onlar adna ok zlyorum. Kendilerini ben byleyim diye kandryorlar. Gazi niversitesini biliyorum ite. imdi bakn byle yapaylk olur mu? Snfa giriyorsunuz, retmen bartl, hemen sizi grnce kartyor. Bu ne biim inantr. Eer gerekten inanyorsan sann bir telini bile gstermemen gerekir.

52 stanbullu mteahhit

108

Bakn stresten baba, abi zorlamasyla ban rtmekten salar dklen kzlar biliyorum...

stanbulda yaayan ETTden emekli bir bilgisayarc kandrlmla farkl bir adan yaklayor ve kat laik kesim zihniyet dokusunu ortaya seriyor:
Elimi uzatyorum elini ekiyorlar. En yakn vey teyzemin kznda bunu grmtm, ondan sonra hep nefret ettim, senin trban takmanla elimi skmam neyi deitiriyor. Ben nasl bir dnce iinde olabilirim senin elini skarken, iki dakikalk bir dnceyle rzna m geeceim senin. Trbanl grnce alerji duyuyorum. Bunlar hep kandrlm. Birileri bir eyler datyor, yardmlar yaplyor. Basit bir olay syleyeyim size, hemen kar tarafta Perpann bir marketi var. Markette bir kz var ilk balarda ba ak moderndi. Sonra kz evlenirken baktk kz kafasn kapatp nianlanm. Sonra evlenirken tamamen turbana brnd. Geende grdm kzn yz yok ve ba ak...

Kat laik kesim sert ekirdekte bartsnn sadece niversite ve kamusal alanda deil toplumsal alanda da grnr olmasna, yukarda alt izilen kandrlma ve cehalet gibi aklamalarla, aktif bir ekilde kar klmakta ve tavr alnmaktadr. Bu noktada kat laik kesimin laiklik merkezli siyaset algsyla din algsnn bir btn oluturduunu, slami hareketin gerici ataerkil dzenin simgesi ve aktr olarak grldn sylemek mmkndr. Nitekim stanbullu 40 yanda kadn bir zel sektr alannn, bartsne alerjiyle bak ve sert tavr bu kesim iin genellenebilir niteliktedir:
Ben trbann her eyiyle, her yerde kullanlmasna karym. Biliyorum ki samimi deiller... Bu yzden karym trbana... niversiteleri de ele geirmi adamlar. YK ele geiriyorlar, devleti ele geiriyorlar... Peki ben size soruyorum: Bir avukat trbanla girmeli mi durumaya... Bir de trbanla bitmeyecek ki. Arkasndan arafla girecekler. Sonu yok ki onun. imdi bugn eriatlar tamamen ak bir ekilde iktidara gelirse i sava olur...

Ankaral, merkez sol partilerden birisine ye iadamnn tepkisi de keskin ve gergin bir kitleyi temsil ediyor:
ODTye, Tye trbanla nasl girerler? Ne ileri var orada? Utanyorsunuz. Kendinize pay kartyorsunuz. Niye bunlar ortaya kt diyorsunuz. Benim bir arkadam anlatyor. Hamburgda bir kafede oturuyorlarm. Bir Kuran Kursu dalm. En az 200 tane ucube trbanl. Herkes bakp glyordu. Yani imdi hi ada deil bu ya... Hi modern deil. Hibir ey deil ya (...) Trban yasana bakn; Ne zaman ortaya kt. mam hatiplerle ortaya kt. mam Hatiplerin destekisi kimdi. Gemite Erbakand, imdi de AKP. Neden: Kendi altyaplarn buradan yetitirmek istiyorlar... 109

Bu halkada gen kzlarn zorla rtndklerine ynelik inan, tesettr yasann sadece bir gerek deil, bir fazilet olarak da alglanmasna yol amaktadr. Bu algnn arkasnda siyasal olan yegneletirme ve siyaseti lke koullar erevesinde sadece bir iktidar mcadelesi olarak grme eilimi yatar. Nitekim bu ar siyasileme erevesinde, toplumun slami ve ataerkil gerici akmlardan korunmas iin nerilen ve savunulan yasaklar sadece kurallar silsilesi olarak ele alnmaz, ayn zamanda zgrletirici cihazlar olarak tanmlanr. rnein niversitelerdeki tesettre ilikin kyafet ynetmelii hkm, koruma, zgrletirme, dntrme ilevleri tayan modern ara olarak grlmektedir. Yasaklarn cehaleti ve kandrlml telafi eden, insanlar ideal toplum anlayna yaknlatran, standartlatran, adalatran mekanizmalar olarak alglanmas ite bu erevede ortaya kmaktadr. zetle yasak hem birey hem slami anlay iin demokratik bir terbiye cihazdr. Nitekim kamusal alanda peruk kullanm yasak delen bir diren eylemi ve bir takiyye olarak grld kadar, zaman zaman kandrlm genlerin kendilerini sorgulamas iin bir imkn olarak da deerlendirilmektedir. Orta yal bir eitimci bu ilevlerin altn yle iziyor:
slamcnn her adm bir taktiktir. Yer yer demokratm gibi tutum taknabilirler, temelde dinci olduklar iin buna kanmamak lazm. Yasak nedeniyle bu sefer perukla giriyorlar derslere... te bakn. O da takiyye. Ama belki perukla gelmeye balayanlar bunu sorgulayabilir ve ileride bunun da ne kadar anlamsz olduunu grp balarn aabilirler. Yasaklar, kurallar bazen bu ie yarar.

retmenlikten emekli olup zel sektrde alan, laikliin mdafaasn siyasal ve sosyal yaamnn merkezi haline getiren denein u szleri de paylalan bir gre iaret etmektedir
Laiklii korumak iin art nlemler almak gerekir. stanbulun gbeinde insanlar poturla dolamasn. Ben de Mersinliyim ama stanbula gelirken alvarm getirmedim. Yasak koymazsanz bunlar yava yava taraftar kazanacak ve bir gn yasak koymaya kalksanz da o yasaklar ilemeyecek. ok okumak istiyorlarsa balarn asnlar. imdi ilerinde gerekten samimi olanlar varsa, ben onlarn peruk takmalar gerektiini dnyorum. Bu sorunlarn zer. Hem de onlar terbiye eder. Yanl yaptklarn grr balarn belki aarlar, zgrleirler...

slamc siyasetin temel bir cihaz olarak grlen takiyye kavram, kat laik sert halkada ieriye dnk bir ilev de yerine getirmekte, bu kesimin siyasi duruunun kurucu talarndan birini oluturmaktadr. Takiyye kavramnn bu adan, biri sosyolojik dieri politik iki ilevi olduu sylenebilir. Sosyolojik ilev, dman duygusunun srekliliini salamak, dmann kamuf110

lajn ortadan kaldrarak onu cepheden grmek, slami kesimin kendi iinde deiim yaayabilecei fikrini dlamak zerine oturur. Takiyye kavram bu erevede kat laik kesimin siyasi yaptrclarndan birine dnr, dier bir ifadeyle tekinin davranndan ok, bu kesimin deiim ve tehlike anlayyla beslenir. Nitekim takiyye kavram politik ileviyle laiklik zerinden siyasallamann gerekelerini de koruma altna almaktadr. slami kesime ynelik takibin srdrlmesi ile bu siyasallama arasndaki dorudan bir iliki vardr. Nitekim slami kesime ilikin olarak takkiye szcyle karlanan deiim sreci, aktif laik tutumun zayflamasna ve siyasi mcadele aralarnn etkisizlemesine ynelik bir ara alglanmaktadr. rnein peruk kullanm, bartl gen kzlarn flrt etmeleri, blucin giymeleri, el skmalar, ada bir grnm ve dil iinde siyaset yapma halleri tepkiyle karlanmakta, laikliin dzenleyici, denetleyici imknlarn boma abas olarak yorumlanmaktadr stanbullu bir i kadn bu konuda yine paylalan net fikirler dile getirmektedir:
yle mor earplar takp da altna darack pantolonlar giyip parlak rujlar srenlerden rahatsz oluyorum. Asl samimi deil nk. Asl olan tehlikeli gizliyorlar kendilerini, szde lml imaj veriyorlar. Ayn AKPnin szde laik olmas gibi... Bakn ben kara arafl kadnlardan nefret ediyorum. Ben Atatrk, laik bir insanm. Ama giysin ki ben de tedbirimi ona gre alaym. imdi hileli takiyye yapyorlar, gizleniyorlar... te askeriye bunun iin hassas. Sen namaz iin devlet dairelerindeki mesaini nasl arur edersin... Ama namazn arkasnda ama bata, bu da takiyye. Biz sanyoruz ki laik demokratik bir lkede yayoruz. Adamlar ok gzel rgtleniyorlar...

Bu homojen siyasi tutuma ramen kat laik kesimin solcu halkasnda din-dindar sorunu, siyasal deerlere ilikin kimi yrtlmalara yol aar. Bu yrtlma insan haklarnn kimliklerle ilikisi noktasnda devreye girmekte, zellikle Krt kimlii ve slami kimlik arasnda bu adan kurulan tezat, bu yrtlmann itici gcn oluturmaktadr. Radikal solculuktan yola km, sosyal demokratlkta karar klm 50 yalarnda ve aktif siyaset iinde olan bir serbest meslek sahibi bu yrtlmay yle anlatyor:
Trbanla Krt meselesini ayn kefeye koyamayz. Krtler zgrlk iin mcadele ettiklerini sylyor. Ediyorlar m etmiyorlar m? O ayr bir ey... Ama trban, slamc tamamen farkl... Bir tanesi temel insan haklar iinde ele alnr. Trban da temel insan hakk alan var. Ama bana gre deil. Trban politik bir ey... ifte standart diyebilirsiniz, isterseniz deyin, evet, nk iime yle geliyor. Ya Krt meselesi bizi geriye gtrmez. ada medeniyet seviyesine yaklatrr. Ama tekisi Ortaa karanl. Bir kere kafadan ona karym ben. Bunun demokrasiyle, zgrlkle ne ilgisi var. Biz yzmz Batya, adala, bilime dnmeliyiz. Trbanda bunlarn hangisi var... 111

Grld gibi slami grnrllk kat laik kesim iin tersten bir deime basks yaratmakta, zihniyet dokusunun temel ayaklarn kat ve olduundan daha yzeysel bir noktaya tamaktadr. C. CEMAATLEME VE KAMEC OTORTERLEME Kat laik kesimde laiklik, siyasi algnn merkezini oluturmakla kalmamakta, toplumsal rgtlenmenin temel siyasi arac haline de gelmektedir. Tehlikeye kar birleme gds olarak rgtlenme ve g aray siyaset-devlet-toplum ilikisine ynelik zihniyet halkasn iki noktada derinletirir. 1. slami tehlikeye kar rgtlenme hedefi, slami kesim dndaki ayrks toplumsal dokunun bir topluluk ya da total bir yap gibi hareket etmesi talebini gndeme getirir. Bu ayrks doku ile rgtl total yap aray arasndaki doal mesafe hem nitelii hem niyetleriyle derinleen bir otoriterleme eiliminin altn izer. Btnleme ve rgtlenme beklentisinin politik bir kanlmazlk haline gelmesi kat laik kesimdeki cemaatleme srecinin de taycsdr. Nitekim bu erevede siyasal ve toplumsal saha, bireyin sadece sosyolojik adan homojen olduu bir alan deil, ayn zamanda politik adan monolitik olmas gerektii bir seferberlik arenas eklinde deerlendirilir. Birey ve bireysel farkllk ise zel alan (ya da znel ilikiler alan) iinde telakki edilmekte, bireyzgrlkoulculuk ilikisi dolayl olarak bu noktaya sktrlmaktadr. Bu gelime, Trk modernitesinin ataerkil kimlik dzeninden tevars ettii dikotomik zelliin ya da i ve d alan ikiliinin ar vurgulanm ve siyasilemi halidir. Bu erevede yanda ya da kart tanm samimiyet ve ieriden olma esas etrafnda niyet ve aidiyet anlamaya ynelik kktenci bir erevede yaplr. Bireylerin att admlar aidiyete fayda asndan deerlendirilmekte, negatif ve pozitif yaptrm mekanizmalarn harekete geirmektedir. Bireyden bu nispette ve teki yargs zerinden kendisine ynelik bir rasyonelletirme mekanizmasn kendi eliyle devreye sokmas beklenmektedir. Bu cemaatleme bir emekli retmen ve bir sendikacnn u szleriyle somutlayor:
imdi Cumhuriyet gerekten tehlikede. Aslnda bir sr insan byle dnmeli. O yzden diyoruz ki solcular, ilericiler, demokratlar birlemeli... imdi bugn eriatlar tamamen ak bir ekilde iktidara gelirse i sava olur. Ya da olmaz bir ran oluruz. Ama yani benim iktidarmda, yani sosyalistler iktidara gelse hereye izin mi verecekler... Veremeyiz (...). rgtlenmek ok nemli... nsan buna gre yetitirecek kendisini, tavrlar, bilgilenme buna gre yaplacak. Mesela gemiinde drst diye inandm insanlar, imdi bunlarn yadanlk haline geldiklerini gryorum. Sava Ay, Fatih Altayl 112

gibi. Kestim bunlar okumay... Milliyet geliyordu eve gazete olarak imdi gelmiyor. Hasan Cemal severek okuduum adamd, imdi terkettim. Kbrs olayndan dolay... Derviin trbanla niversiteye girilmesi meselesine zm getirmek iin kafasnda bir eyler var, ona karym...

Siyaset ve devlet ilikine ynelik zihniyet halkasnn derinletii ve aa kt ikinci nokta ikameci otoriterleme hali olarak tanmlanabilir. kameci otoriterleme hem verili yaam tarznn, hem muhayyel toplumun muhafazas iin demokrasi d mekanizmalar demokrasi referansyla merulatrlmasdr. Bu yolla toplumu ve rgtlenmeyi ikame eden Trk Silahl Kuvvetleri gibi kurumlarn siyasi faaliyetlerine zihinlerde meruiyet kazandrmasdr. Bu durum gerekeleri ve dorulamalaryla Ankaral bir mteahhit tarafndan yle aa vuruluyor:
Dorusu o insanlarla ideolojik mcadele etmektir. Dorusu odur. Ama edemiyorsunuz. Edecek gcnz yok ve elinizdekilerden de olacaksnz. imdi baz eyler kolay elde edilmedi bu lkede. Demokrasi mcadelesinin bedelini bizim gibi insanlar dedi. Ama imdi topluma gidemiyorsunuz, rgtlenemiyorsunuz, paranz yok, hibir eyiniz yok. Ama bir kesim 20 yldr ok iyi rgtlendi. Ve bugn iktidara geldiler. Onlar braksanz ok daha farkl eyler yapacaklar. Niyetleri bu deil... Adm adm baz eyler yapyorlar. ok ince ayar yapyorlar. Yava yava her eyi deitiriyorlar. Bence cumhuriyet bile tehlikede. Ha bir baka mantk da ne olursa olsun, her ey bir batsn ondan sonra... Ben buna karym ama bunun bedelini yine biz deyeceiz, bu halk deyecek... Tabii asker mcadele edecek bizim admza... Baka ne yapalm... Ayrca Atatrk devrimlerini bekisi ordu...

Bu konudaki dier bir tanklk da kemalist bir siyasi parti yesi emekli bir memurdan geliyor:
imdi ordunun ii devlet ynetmek, siyasete mdahale etmek deil. Ama Trkiye farkl, zel koullar olan bir yer buras... Mesela 28 ubat... Demokratik bir ortam olsa da o zaman o zihniyetle mcadele etsek... Ama trban ok zel bir ey. Ordunun MGK vastasyla verdii uyulmas gereken tavsiye kararlarndan biri. unu biliyorum. Yasaklarla bir eyi kolay kolay yok edemezsiniz. Bize de zincir vurdular, hapse attlar. Ama beynimizi yok edemediler. Tabii dorusu bizim o insanlarla iletiim kurup o insanlar aydnlatmamz gerekirdi. Yapamadk bunu. Eksiimiz bu... Yenildik biz yani... Yani samimi konuursak bu byle... Ne yapalm imdi, mesela bir referandum olsa trban serbest olsa, tabii referandum sonucu uygulanmasn derim, orduyu desteklerim...

Bu erevede yaanan otoriterleme sreci kimi yrtlmalardan muaf deildir.


113

Kat laik kesimde, zellikle bu kesimin sosyal demokrat damarnda ordunun siyasete mdahalesine kar 12 Eyll eksenli genel bir duru gze arpmaktadr. Ne var ki, ayn damar tehlike addedilen siyasi hareket karsnda ordunun mdahalesini desteklemekte, hatta talep etmektedir. Orduyu ikame g olarak benimseme zorunda kalma ile ilkesel olarak ordu mdahalesine souk durma arasndaki mesafe iki ynl bir yenilgi psikolojisine yol amaktadr: Hem slami hareket karsnda hem ilkeler karsnda yaanan yenilgi duygusu... Otoriterlemeyi dorulama eilimi ise bu ifte duygunun yol at yrtlmalarn telafi edilmesi abasndan baka bir ey deildir. kameci otoriterleme eiliminde nemli olan bir nokta da askeri otoritenin rol ve arl asndan geriye dnk yeni bir siyasallama ve standartlamann devreye girmesidir. Laiklii rseledii varsaylan 12 Eyll parantezi dnda ordunun denetleyici ilevine olumlu bak, sadece u ana deil, gemi ve gelecee ynelik deerlendirmelerde merkeze oturmakta ve otoriterleme eilimini faydaclk zerinden beslemektedir. Bu erevede askeri mdahaleler laiklie getirileri olan ve laiklikten gtren darbeler eklinde tasnif edilmekte, Trk Silahl Kuvvetlerine mutlak gvenle pek ou hakl darbe snfna sokulmaktadr. 28 ubatn aktif laik tutumda ve tasnifi eilimin yaygnlamasnda fiili ve sembolik yeri olduka belirleyicidir. Askeri otoriteyle kat laik kesim sert halkann ak ve benimsenen bu yaknlamasn Ankaral bir sendikac yle dile getiriyor:
Trkiyede yurttalar, sivil toplum rgtleri stne deni yapsalar ordu da byle laikliin sembol haline gelmez. Ordu bunu iddia etse de kendisinin de sorunlar eksikleri olabilir. 28 ubatta yurttalar gerekli tepkiyi gsterseydi ordu bu kadar n plana kmazd. 28 ubat dierleri gibi bir askeri darbe deildi ki. Yani anayasay kurumlar deitirmediler ki... Sadece var olandan daha geriye gidilmesini nlemi oldular. Ordu doruyu yapt. Refahn ald oy o zaman yzde 20ydi. Yani yzde 20 ne isterse onu yapar diye bir demokrasi anlay olmaz. Demokrasinin salkl ilemesi iin kurumlar lazm. Yani devletin demokratik ileyiine bir parti en ok oyu ald diye mdahale edip onu deitiremez. Menderes de zamannda demi Siz isterseniz hilafeti bile getirebilirsiniz diye... imdi ok oy aldlar diye hilafeti mi getirsinler yani...

Tasnifi bir bak as rnei ise st dzey kltr grubundan kadn bir denekten gelmektedir:
Hakl olan da var darbeler iinde. 27 Mays da bir darbe ama en zgrlk anayasay getirdi bu lkeye. Ama sonra 12 Mart, 12 Eyll hem zgrlkleri ortadan kaldrd hem de dincilii krkledi. Bunlarn iinde laiklik konusunda en duyarl olan 27 Mayslard. Onlar da zgrlk bir ortam saladlar...

Yaygn bir aklamay TV tamircisi stanbullu bir denek u szlerle yapyor:


114

12 Marta kar ktm, 28 ubat destekledim, aynen yle... 28 ubatta Sincanda hani tanklar yrd ya. Benim houma gitti. 12 Martn zaten sillesini yedik, iindeydik. 80de karydm. 28 ubat desteklememin nedeni laiklie kar bir harekete kar olduu iindi. O yzden destekledim. Asker ie kart diye hi rahatszlk da duymadm. 80 sola vurdu vuraca kadar zaten. Belki ordu getirdi 28 ubat ama onlara da vurulmas houma gitti yani... Bugn koullarna baktmda askerin siyasetteki rolnden rahatszlk duymuyorum. Laikliin elden gitmemesi iin onlarn siyasete karmalar nemli. Benim bu dncem solda olmayabilir. Askerin ikide bir mdahale etmesine karym ama yerine gre... Bakn geen gn YK hakknda, imam hatipler hakknda Yalman konutu Genelkurmay Bakan konutu. Bunlar yerinde mdahalelerdi. Byle mdahale olsun istiyorum. Askerin mdahalesinin sanda mdahale olduunu sylyor, slamc tayfas... Atatrk, memleketi ynetenler zaman zaman gaflet ve delalet iinde bulunabilir lafn bouna m etmi. te bu durumlarda bir eyler yaplsn diye etmi. Askerin kafas deiti diye dnyorum. Yani laiklik asndan modernlik asndan. Bu 20 30 sene nce yoktu.

Sonu olarak u sylenebilir: Otoriterleme eilimi her iki ynyle aktrlerde bireylik dozunun dmesine amakta, bireylerin kar ve faydalarn bir emsiye altnda toplayarak tekilletirmeleri eilimine iaret etmektedir. D. DEME-AB-DEMOKRATKLEME Laiklik merkezli siyasi alg son yllarda ideal toplum dzenini koruma gdsyle i ie girmitir. Bu durum siyasi tavrlarda ulus-devlet/laiklik zdeliini beslemekte, devlet fikrinin siyasete galebe almasna yol amakta ve ie kapanmac, milliyeti bir genel yap iinde anlam kazanmaktadr. Bu erevede cumhuriyeti ilerlemeci toplum anlay laiklik, anti-emperyalizm, bamszlk, d mdahale fobisi, aktif AB kartl gibi unsurlarla yeniden donatlmaktadr. Laikliin korumac demokrasi anlayn ne karmas, Trkiyenin zel koullar bulunduu varsaym, deiime ve demokrasiye hazr olmad inanc, yeni ulusalclk akm erevesinde seim ve siyasi irade ilikisi fikrinden uzaklama sonucu dourmaktadr. Bu ise siyasi mekanizmalar siyaset d unsurlarla ikame etme anlaynn itici gcn oluturur. lki bir siyasetiden ikincisi eski solcu bir memurdan gelen u iki tanklk bu yeniden yaplanmann zihinsel dip akntlaryla ilgili bir fikir vermektedir:
Devlet farkl bir eydir. Kim gelirse gelsin devlet ilerinin adam gibi yrtlmesi gerekir. Ama Trkiyede insanlar ilerine nasl geliyorsa yle yrtyorlar. Hkmet ynetiyor. Ynetmeli ama kendi dncesini kapnn dnda brakmal. Demokratik kurumsallama dediimiz bu ite. Ama bu da ok zaman alacak Trkiyede... TBTAKta imamlar var. Ya ne alakas var. Devlet farkl bir ey olmal... 115

68-72de renciydim, tam Deniz Gezmi dnemi. Solcuydum ama hep Atatrkydm... Mesela Memur-Sende yeyim o zaman, otobslerin lastiklerini kesmilerdi. Kendi otobslerinin o zaman ETTdeydim ben, o zaman btn arkadalar eletirmitim. Devletin, bizim vergilerimizle alnan lastikleri kesemezsiniz demitim. Hatta o zaman benim odama kadar da gelmilerdi. Bugn almayacaz Hseyin dediler. Hayr ben altm... (...) Atatrk devrimlerini yaparken belki lkede o dnemde bir sr sylendi, insanlar ldrld vuruldu krld ama baz kazanmlar elde edebilmek iin bunlar vard, olmas gerekirdi. Atatrklk ne demek? nce bamszlk, emperyalizm lkemizi ezmesin. Atatrk de yle diyor, tam bamszlk benim karakterimdir diyor. Bugn bamsz deiliz, her eyimizle bamlyz. Atatrk daha 1924lerde falan Byk Ortadou Projesini ngrm, bir sr laflar etmi. Gnmzde aa kyor, uygulamaya geiyor...

Aratrmann ilgin bulgularndan biri de din ve dindara olan mesafesine ramen misyonerlik faaliyetlerine en byk tepkiyi kat laik sert halkann vermesidir. Bu durum, btnlk siyasi proje algs ve dinin laik zihniyetteki uzak ileviyle yakndan ilgilidir. Misyonerlik faaliyetleri kombine d mdahalelerin bir arac ve lke btnlne ynelik tehdit olarak grlmekte, bu noktada btnlk fikri toplumsal dokunun evcil ve koruyucu paras olarak grlen din ile i ie girmektedir. Misyonerlik faaliyetlerine bu kesimde verilen anlam, Mersinli bir emekli retmenin u szleri somut ve toparlayc bir ekilde ifade eder:
Misyonerlik faaliyetlerini ciddi tehlike olarak gryorum. Almanyadan falan geliyorlar. Misyonerler filan, cirit atyorlar. Neden yasaklanmyor. Yani, Gneydou Anadoluda kk bir kyde misyonerin ne ii var? Durup dururken gitmiyorlar herhalde. Niyetleri bu lkeyi biraz daha kartrmak. Mesela Mersinde Glnara gidemiyorlar. Niye? nk Glnar ar Trk. Yani benim gibi. Yani gebe Trkmen. Yani unu diyorum. Gidiyorlar Douya ya da Karadenize filan. Sorun kartmaya uygun yerlere. Yoksa Trklerin yaad yerlere gitmiyorlar. Ben Hablemitolunun kitaplarn filan da okudum...

Bu durum demokratikleme ve ABye bakta da karmza kmaktadr. Trkiye ekonomisinin ABye hazr olmad, bu koullarla smrge haline dnecei, bamszln kaybedecei fikri kat laik sert halkann temel bir refleksi haline dnmtr. Aadaki farkl tanklk bu konuda skalay ve ortak payday gsterir:
Trkiye her eyden nce ekonomik artlar itibariyle ABnin ok gerisinde. imdi ABye girmemizin nkouluymu gibi zaten bizde ok zayf olan sosyal devlet iyice ortadan kaldrlyor. Ama AB lkelerine baknca durum tam tersi. Arada bu kadar byk fark varken biz o lkelerin altnda eziliriz. Yani eit rekabet artlar yok. Biz ekonomik olarak bir dzeye gelmeden ABye girersek onlarn s116

mrgesi oluruz. te bu yzden ABye karym. Yoksa ABdeki standartlarn yani hukuksal, siyasal standartlarn burada da olmasn istiyorum.53 Ben ABye karym. zgrl ve bamszl nemsediim iin karym. ABnin zgrlk getirecei tamamen kandrmaca. Atatrk demi zaten zgrlemek iin bir dolu yol var, onlar uygularsak zaten zgrleiriz. AB, zgrleme filan daha dn okudum, iten laiklii kertmek iin getiriliyor. AB, ABD ve i dmanlar ittifak bu. Aynen dndm gibi.54 Hayr istemiyorum. Ben AByi Hristiyan Birlii olarak gryorum. Daha gelimi bir sosyal yap, refah dzeyi falan, bu kendileri iin byle. Bizim iin byle deil. Bu kadar aalanmak benim gcme gidiyor. Bu kadar pazarlk yapld. Hl Chirac kyor Eer ey olmazsa zel stat iin de almalar yaplsn diyor, bunlara kananlar hl farknda deiller...55

Smrgeleme ve blnme korkusu, kat laik siyasi zihniyetin kimi deerleriyle srtmektedir. Bu erevede hem batllama arzusu, hem Bat bize eit davranmaz endiesi stne kurulu Bat kukusu arasndaki yrtlma barizdir. Bu yrtlmann, bamszlk vurgusuyla, ideolojik bir sertlemeye yol amas ise bir telafisi abasnn sonucudur. II. LAK KESM YUMUAK HALKA: KOMPARTIMANLAARAK DEME 1990l yllarn bandan bu yana yaanan siyasi ve toplumsal gelimeler (deiim dalgalar, demokratikleme sreci, slami kesimin Erbakanl dnemden Erdoanl dneme geirdii evreler, atma iklimi erevesinde yaanan dorudan ve dolayl deneyimler ve etkileimler) laik kesimin nemli bir ounluu zerinde izler brakmtr. Bu izler doal olarak ini ve klar barndrmakta, ancak bunun tesinde toplumsal ve siyasi algda kompartmanlama olarak ifade edilebilecek fiili ve yapsal yrtlmalar serisiyle karmza kmaktadr. Kompartmanlama siyasal, sosyal ve kltrel alanlarn kendi aralarnda ve kendi ilerinde, para para alglanarak, her bir para iin soruna ve duruma gre deien, hatta elien tavr ve dorulamalarn retilmesini ifade etmektedir. Kompartmanlama ya da yrtlmalar serisi, laik tutumu geri plana itmemekle birlikte, alg ve deerlendirmede kayda deer deiikliklere yol amtr. Bu deiiklikler, slami hareketin toplumsallnn kabul, kltrden gelen ve kltre ynelik zgrlk fikri gibi kimi girdileriyle laik tavrdaki hakim siyasi zihniyetin baz temel talar-

53 Ankaral brokrat 54 ETTden emekli memur 55 stanbullu ev kadn

117

n da etkilemitir. Siyasete ve topluma baktaki i dinamikleri doal grmeyen alg da bu sreten bir hayli hrpalanm olarak kmtr. Yakn dnemde yaanan yrtlmalarn kkeninde u gelimeler yatar: slami kesimin siyasi baskya dayankll, kamusal alanda grnrllnn toplumsal deneyimin bir paras haline gelmesi ve yakn bellekte kendiliinden olaanlamas, AK Partinin seim baars, ardndan att politik admlar ve giritii demokratikleme hamleleri... Bu gelimeler slami kesim ve aktrlerine ynelik derin gvensizlik haliyle kar karya gelmi, bunun sonucu olarak siyasitoplumsal alg ve tavrlar yneten yerleik aklama emalarnn btnsellii bozulmu ve reflekslerdeki tutarllk kaybolmaya yz tutmutur. Toplumsal ve siyasi algda kompartmanlamay tanmlayan ite bu tutarllk kaybdr. Kompartmanlama iki eksene sahiptir. Bir yanyla bir farkllama haline iaret eder. Nitekim kat laik kesimin deiime ak bu ekirdeinde siyasi okuma tutarllnn bozulmas, tavrlarn tek tek odak sorunlar etrafnda alnmas, bu erevede ortaya kan elikilerin ak kabul bir alg farkllamas olarak karmza kar. Laik kesimin farkly grmesi ya da hissetmesi yaanan deiimin en nemli yn ve aracdr. Dier yandan kompartmanlama eilimi aktrlerin dnyasnda kurucu elikiler retmekle kalmamakta bir oklama sreci zerine de oturmaktadr. Zira laik kesimde alg farkllamas, insani, sosyal kltrel, politik kategorilerin slami kesime ynelik olarak da birbirinden ayrlmas ve her kompartmann ayr deerlendirmeye tbi tutmas eklinde tezahr eder. Bu durum, slami aktrlere bakta insani adan demokrat, sosyal adan tekiyi kabule yakn, kltrel adan tekiyle dorudan ya da dolayl temas iinde, siyasi adan ise korkulu ve endieli bir yapy retir. Saik kesim aktrlerinin kendi deerlerine ynelik bir ayrma ve oklama haline iaret eden de bu durumdur. slami kesimin erri dzen ve atma istemediini varsayma, ama dindogma ilikisinin byle bir tehlikeyi kendiliinden tadn dnme... Hem aznlkta kalma duygusu tama hem kendini kural koymas gereken doal ounluk olarak grme... Hem modernliin, slami olan da dahil tm yaam biimlerini kuatan zgrlk bir anlay olduunu dnme hem modern olan yasak eilimlerle koruma eilimini srdrme...
118

Demokratikleme hamlelerini cokuyla karlama ama hamleyi yapanla ilgili derin kukular tama... Askeri mdahaleye ilkesel olarak kar durma ama askerden medet umma... Tm bunlar sz konusu kaotik oklamann sahada karlalan tipik rnekleridir. slami aktrlerin kamusal alanda, niversitelerden mesleki faaliyete, ortak meknlarn kullanmndan bireysel ya da dolayl karlamalara, sorunlarn ak ifadesinden taleplerin grnrlne uzanan geni bir alan kuatan varolu ve etkinlikleri, deneyim ve etkileim silsilesine zemin hazrlamtr. Bu deneyim birikimi, kompartmanlama ve yrtlmalar ardndan gelen kaotik deiimi tahrik eden ana unsurdur. Zaman faktryle ve deneyimlerle beslenen yrtlmalar, aktrlerin ortadan kalkmayan ve kalkmad oranda siyasi gcn ve toplumsal kkn kantlayan tekiyi kabul etmek ile kendi deerlerini korumak arasndaki gidi gelilerine dayanr. Bu gidi geliler temel olarak atma fikri ve ruh halinden uzaklamay tetiklemi, uzlama arzusu ne kmtr. Tek bana bu eilim bile eylem niyeti ve erevesi olarak soruna ve tekiye bakta dlamann ve tavizsiz duruun gerilediine iaret eder. 1. BREYSEL DENEYMLER evrenin toplumun merkezine doru hareket etmesi ve orada yer edinmeye yz tutmas, kvlcmlar, gerginlikler, kutuplamalar retir. Ne var ki bu durum evre ve merkez aktrlerinin kanlmaz olarak yan yana yaamalarn da ifade eder. Bir arada bulunmann dozu arttka atmalarn da younluu artar. Ancak bir arada bulunma ayn oranda karlamalar, karlkl temaslar, etkileimleri de younlatrr. Bu adan bakldnda getiimiz on yl laik kesimin slami kesimle ya da slami kesim aktrleriyle dorudan ya da dolayl karlamalar ve deneyimlerine tanklk etmitir. Dorudan ve bireysel deneyimler slami kesimin seyyaliyetinin artmasyla, siyasi, mesleki, eitimsel, ticari doal ve kanlmaz karlamalar zerinden yaanmtr. Bu deneyimlerin toplumsal bellein nemli bir parasn oluturduunu sylemek ya da toplumsal deneyimin bu tr bireysel deneyimlerle beslendiini ifade etmek yanl olmaz. Bu aamada hemen belirtmek gerekir ki aratrma asndan nemli olan bu deneyimlerin niceliksel yaps, etkisi ve bunun oluturduu rgtl doku deildir. Aratrmann yntemi itibariyle nemli olan bu deneyimlerin niteliksel olarak aktrleri etkileme imkndr. Nitekim aratrmann bu yndeki bulgular bu deneyimlerin gcn ortaya koyma asndan kayda deer niteliktedir.
119

Bir kadn avukatn yaad deneyim, daha dorusu travma bu durumun en arpc rneklerinden biridir. Memur ve aydn bir aileden gelen, ehirde bro aan ilk kadn avukat olan, Trabzon geleneklerini zorlayarak yalnz oturan denein deneyimi yle:
Olay 2002 sonunda balad. Burada karda ofisi olan 76 yanda bir meslektamz var. Ksa etek giydiim iin beni cumhuriyet savclna ikayet etti. Hem de TCK 576dan... Yani cinsel tehircilikten ikayet etti. in talihsiz taraf mini etek de giymiyordum. Dikkatsiz oturmutum. Bu yzden savcnn nne ktm (...) yle oldu aslnda... Beni savclktan ardlar. Sizin hakknzda ikayet var deyince, nce mesleki bir ey sandm. Dilekeyi okuyunca ok oldum. ok utandm. ok irkin eyler yazyordu. Anlatmak bile ok zor geliyor... Bir ekilde kyafetten ok ahlak sorunu gibi geldi. Kiisel hayatma byle bir mdahale hi yaptrmam. nk ben baz konularda muhafazkar denecek kadar dikkat eden biriyim. nk ben burada yalnz yayorum. Trabzonda baz eylere uymak zorundasnz. Otokontrol mekanizmam da o ynde gelimi... te bu yzden ok arma gitti. 16 senenin stne (...) Bu i 10 ay falan srd. , adamn bir beyanname yaynlayp baroda duvara asmasyla byd. O kadar irkin szckler vard ki... Tesettre uygun davranmayan kadnlara ynelik inanlmaz hakaretler vard. Ve bunu Trabzon Valisi btn kamu kurumlarna havale etti. Yani byle giyinenler var m diye... Ky Hizmetlerinden tutun da Devlet Malzeme Ofisine kadar... Benimle birlikte eski baro bakann da grevi ihmalden ikayet ettiler. Ciddiye alnd. Biz ifade verdik (...) Btn emeime kar bu mdahale ok arma gitti. Hayatmda ilk defa psikolojik yardm aldm ki ben ok kt bir ocukluk geirdim. Ailemden ayr yaadm ben... Ruh hastas halama evlatlk verilmitim. 18 yanda geri dndm. Hakikaten o konuyu da unuttum. Hayatmn ilk 14 yln unuttum ben... Buna ramen hayatla barktm. ok zor geldi. Belki bir eyler birikmiti. O mdahaleyi hi kabul edemedim. ok ar geldi. Panik atak gelitirdim. Kolon spazm geirdim. fke yani... Bazen aresiz oluyorsunuz ya... Yapacak bir eyiniz yok... ok sayda erkek meslektam tank olarak dinlendi. Savc hapsini ard. Eteimin boyunu sordu. Hl alev basyor. Hi evden kmak istemedim. Bir buuk ay iime gelmedim (...) Ama orada hi yalnz braklmadm. Kendi fikirlerime yakn olan insanlardan ok, beni bir abla, karde, gisi grenlerden, meslektalardan destek grdm. Byk bir ngar kt. Ben kyameti kopardm. 60 meslektamz Adalet Bakanlna ikyet dilekesi verdi (...) Akas trban konusunda, dini simgeler konusunda ok radikal, dini dogmadan korkan biriyim ben. ada Yaam Destekleme Derneinde uzun yllar altm. Ama bu olayda beni yalnz braktklar iin ok krgnm. Trabzondaki destek dernekten gelmedi. Trkan Saylan da fazla mdahil olmak istemedi. Oysa ben kiisel sorunum iin yardm istememitim. Adamn beyannamesine kar yardm istemitim. Bu beyannameye kar dernek olarak tavr alalm dedim. Dernek genel merkezden olur almalyz dediler. Ama ne hikmetse olur alamadlar... Hl yeliim devam ediyor ama artk hibir aktivitelerine katlmyorum (...) 120

Ama en bata hi beklemediim yerden, mesela slamc bir avukat arkadatan ve onun muhafazakr arkadalarndan byk destek grdm. Belki onlar da kendi kesimlerinden eletiri aldlar. Ama biz btnletik. imdi mesela trbanl bir arkadamz ikyet ettiler... Kiisel bir husumetten dolay... Ona da biz destek olduk. Ayn odada oturup sohbet edebildik. te ok farkl dnp, ayn sofrada oturabildiimizi fark ettik (...) Mesela trbanl bir arkadamz var, Aye, o da ikyet konusu oldu baroda... O yllardr durumaya kendi girmiyor. Ba ak bir arkadan sokuyor. Tabii Ayenin bana telefon edip de zlme biz senin ne olduunu biliyoruz, senin yanndayz demesi beni ok etkiledi. Yani ben... Trbanl olarak durumaya klmasn yasalara aykr buluyorum, benimsemiyorum. Ha byle bir ey onun bana gelseydi hemen yardma gider miydim, onu bilmiyorum... Ama o bana hemen telefon anca ok etkilendim (...) Bunu itiraf ederken aslnda utanyorum ama belki bir para daha kendimi kar tarafta olanlarn yerine koymaya baladm. Kiisel yaama mdahale ne demektir bunu bizzat yaadm (...)

Zorunlu ya da kanlmaz karlamalar da bireysel deneyimlerin derinlik ve toplumsal anlam kazanmasna yol amtr. evre aktrlerin merkezde boy gstermeleriyle ortaya kan temas ann bu erevede oynad rol, Kayseride memur olarak alanAtatrk gen bir kadn memurun u deneyiminden izlenebilir:
imdi benim oturduum apartmanda bir Almanc tip var. Ciddi kara irticaclar. Kz oradaki Milli Grlerin ba filan... lk tandklarnda ben nce huzursuz oldum. Keke baka birileri tansayd dedim... Teraslarmz bitiik. Yazn geldiklerinde ben de taytla falan st kattaydm. Biraz nasl davranmam gerektii konusunda ekimser kaldm. Ama hac amca beni balkondan ard. te kzm hi tanmadk. Bize ay imeye gelir misin, dedi. Bir gn sonra sen kendin yemek yapmyorsundur evde diye, beni yemee ardlar. yle yle ilikimiz geliti. Ve u anda benim evimin anahtar trbanl bir hemire var onda duruyor anahtarm... Yani insan ilikileri benim iin daha nemli, onu farkettim...

Srasyla stanbullu bir kadn avukatn ve stanbulda ocuk yuvas sahibi laik tutumu ok baskn bir psikoloun deneyimleri de ayn ereveye oturmaktadr:
Gn getike insanlarn nabzn daha ok tutuyorsunuz. AKPye oy veren arkadalarma bakyorum... Mesela AKP ile bakann tanrm, benim meslektam. Seim sonrasyd bir Eczaclar Balosuna gitmitim. ok ak bir kyafetim vard. O da yannda sakall tiplerle lobide oturuyordu. Kalkt yanma geldi. Sarld. ptk. imdi bu durum benim iin dnm noktas oldu. Bak dedim, o kara adamlarn yanndan kalkp bir meslektann yanaklarndan pt. Demek ki dedim AKPli olsa da bu adam kara bir yobaz deil asla... Yani bize kamplama gzyle bakmadklarn grdm. O zaman biraz daha rahat ediyorum. Ha belki birka yl sonra belki daha rahat bakacam... Ben ayn zamanda psikodrama eitimcisiyim. Byle eitim gruplar oluturuyoruz. Orada bizim ba kapal arkadalarmz da var. Yllardr birlikte alyoruz. 121

Grev alanlar da ok enteresan: Rehber danmanlk blm mezunu ou, belediyeye bal salk oca ya da bir yallar yurdunda falan alyorlar. Ve bu eitimi de alyorlar. Tabii psikodramada insanlarla ok samimileiyorsunuz. Bambaka bir eydir bu. Orada bir ey rendim. Bunlar bizim en hzl kzlara be basarlar. Genliklerini gayet gzel yayorlar. Nasl iyi ve hzl yayorlar. ok oldum. imdi kz byle olunca babann gveni sonsuz. slamdan daha gvenli bir ey mi var? Hani san bile namahreme gstermeyen kz evlat her eyi bilir, her yere gider. Kadn rtnd zaman zgr oluyordu. Bu ok nemli bir ey. Genliklerini yayorlard bylece. Bunlar grnce insann bak deiiyor tabii...

Kiisel deneyimler politik fkeyi ve kutuplama hissiyatnn dizginleyen bir ilev grmtr. Yaanan karlamalarda kendini kar tarafn yerine koyma, kiisel yaama mdahalenin anlamn bu ters karlamalarda yeniden kefetme belirleyici olmaktadr. Bylece tekine ynelik btnlk kimlik yargs paralara ayrlarak insan ve insanileme stnden yeni bir alg kanaln devreye sokmaktadr. Baka bir deyile bireysel deneyimlerin subjektiflii ve derinlii farkl bir toplumsal kesime ynelik oulcu alglamay beslemitir. Bir ynyle laik aktr nezdinde iki farkl deer sisteminin yan yana gelmesine ve srtmesine zemin hazrlayarak laik kimlik asndan bir heterojenleme basks retmi, dier ynyle slami kesimin heterojen olarak kavramasn salamtr. 2. TOPLUMSAL DENEYIMLER Toplumsal deneyimler dorudan temaslarn yannda dolayl temaslar da ierir. Dolayl temaslar bata televizyon ve gazeteler olmak zere eitli kanallardan aktrlere ynelen hzl ve ncellikli bilgi aklar ile bu bilgilerin zaman iinde yeni bilgilerle yeniden deerlendirilme imknlarndan oluur. A. SLAM GRNRLLK Toplumsal deneyimler her eyden slami kesimin grnrlle ilikin tutum deiikliklerini beslemitir. slami kimliin devlet alan dndaki tm sahalarda grnr olmas temel bir hak ve zgrlk olarak, doal bir gerek olarak kabul edilmeye balamtr. stanbullu bir iadam ve solcu kkenli kat laik Anadolulu bir kadn avukat srasyla bu eilime u szleriyle iaret ediyorlar:
Zaman getike, olaylar yaadka daha uzlamac oluyor, insan. Kendi deneyimleriniz arttka baka deneyimleri de daha ciddiye alyorsunuz. Bakalarnn size mdahalesini nasl istemiyorsanz baka yaam biimlerine mdahale edilmesine de ho bakmyorsunuz... Bunu yaayan pekok arkadam var, hatta evrem de yle bir ey var. Haydi bakalm gelsinler de ne olacaksa grelim diyen arkadalarmz da var. Bu mantk da geliiyor. yle 28 ubat ruhunu tayanlar ok azald... 122

Ben yle dnyorum. Yani dnce anlamnda aka ifade etmek gerekirse hl kat dnyorum, trban konusunda, dini simgeler konusunda... Ama bir de u var. Nasl Krt kimlii biz zamanlar yok saylmaya alldysa, imdi bunlar da var. Belki emperyalizmin o lml slam modeli bunu getirdi ama, her neyse bunlar var. imdi ben sabah kalktm zaman TVyi atmda orada vurulan bir Irakly grdmde ok ansl olduumu, evimin kaloriferinin yandn, gidecek bir iim olduunu dnyorum. Ve lkemde artk sava, kargaa istemiyorum. Onun iin bir yerde barmak zorundayz diye dnyorum. Bunun teorik olarak kalmamas iin pratik hayatta da uzlamak iin bir eyler yapmalyz diye dnyorum ama bir an da geliyor hayr benim deerlerim var, bunlar savunmak zorundaym diyorum. Yani elikiliyim. Ama uzlamak zorundayz...

Ancak belirtmek gerekir ki, bireysel deneyim alanna oranla dolayl bir dizi unsuru ieren toplumsal deneyim alan, siyasal alg ve tavr eleri tarafndan daha ok kuatlmtr. Dolaysyla bu alanda yaanan deiim ya da kaymalar daha paral ve krlgan yapdadr, dzenli yrtlmalar zerine oturur. Nitekim laik yumuak halkada tekiyi kabul kimi endieler ve nkoullardan muaf deildir. slami grnrlln genel olarak kamusal alann, zel olarak idare, yarg, yasama, yrtmenin dnda kalmas, bunun slami kesim tarafndan da benimsenmesi arzulanan bir uzlamann n koulu olarak grlmektedir. Gerekten de slami kimlii eit ve doal olarak grme eilimi ile slami aktr kendi geleneksel alanna hapsetme eilimi arasndaki geikenlikler sk karlalan kompartmanlama hallerindendir ve farkl deer sistemlerinin srtmesinin yaratt gerilimden doarlar. Nitekim deiim eilimi ne denli deneyimler sonucu karmza kyorsa, endienin kayna da o denli zihniyet dokusundan ve slam dininin doal siyasileme eilimine ynelik hkim yarglardan ileri gelmektedir. Hatayl Galatasaray Lisesi mezunu bir esnafn u szleri bu konudaki ortak kanaati iyi temsil etmektedir:
imdi AKPye gvenim yok, slami hareketten holanmyorum, tedirgin oluyorum. Ama demokratlktan konuuyorsak o baka bir boyut. Trban takanlar arasnda samimilerin olduunu artk biliyorum, yaayarak grdk bunu. Ben o insanlarn kendilerini yle temsil etmelerini de, balarn yle rtmelerini de okula yle gitmelerini de istiyorum. Yeter ki olduklar gibi grnsnler, kendilerini saklamasnlar. Yani bir parti yleyse, radikal slamc bir partiyse radikal slamcln gerektirdii her trl eyi yapsn ve o insanlar da mecliste yle temsil edilsin. Ama eer ben laik bir lkeysem bunun snrlar var... Eh, o zaman onlar da hem o olacak hem bu olacak demesinler. Sivil alanlarda nasl istiyorlarsa yle yaasnlar ama laik bir lkeysek ben yle olduumuza inanyorum ve yle olmas gerektiine de inanyorum, meclise devlete kapal girilmez...Bunu kabul ederlerse herkes rahatlar. Yoksa onun bunun, gen kzn bartsnde hi gzm yok. 123

Benim ve oluk ocuumun yaam biiminden de o rahatsz olmayacak, bunu kantlayacak...

Bu erevede slami kesimden hareketle ve slami kesime ynelik olarak farkl eilim ve gruplardan oluan oulcu yapda bir toplum fikrinin ne kt sylenebilir. slami kesimin de kimlii ve talepleriyle paras olduu bir toplum fikrinin ortaya kmas laik kesim asndan nemli bir gelimedir. Ancak belirtmek gerekir ki, belli bir aamadan sonra, zellikle toplumun ileyii sz konusu olduunda yukarda alt izilen toplum tasavvuru yine slami kimlik zerinden refleksif olarak reddedilmektedir. Grld gibi yaanan toplumsal deneyimler, slami kesimi toplumsal olarak kabul veya ret arasnda skma ve gidi geli alan oluturmaktadr. Sonu olarak laik kesim yumuak halkann bu deiim ve paralanma srecinde bugn iinde bulunduu ara nokta, paral bir duruu ifade eder. Trabzonlu yksek eitimli, ev kadn bir denek bu paralanml ak bir ekilde u szlerle ortaya koyuyor:
imdi ehirde bir deime var m derseniz... ehirde giderek kapanma var. Kapal hanm says artyor. Ama gbei ak kz says, kula kpeli erkek says da artyor. Bundan nce at kuyruklu erkek dayak yerdi Trabzonda... Onlar da ok artyor. Hi bilmiyorum. Bir toplumsal kargaa var. Trabzon geleneklerine bal bir yerdi. imdi benim gittiim kuafre erkekler manikre geliyor. Benim bile tuhafma gidiyor. Onlarn kaplarn ayr diyorum... Byle bir ey de var... Aslnda bu houma bile gidiyor. Biz de niversitede Che bereleri takardk. Bakalar pui takard. Birileri de bart takard. Yine oraya doru gidiyoruz gibi. Bunun bir eitlilik olduunu dnyorum (...) Ama dinin bir dogma olduunu da biliyorum ve yaamma mdahale edebileceinden hl ok ekiniyorum (...) Din inanc da garipleti ama. Yani bana gre bir ey ya vardr ya yoktur. Benim izgim dmdz gider. lk zamanki siyaset ve ahlak anlaym hl devam eder... Yani ok sapmalarm yoktur. Ama imdi madem inanyorsunuz slam inanc ban rtp de yle darack taytlarla sokaa kmaya ho bakmaz (...) Biraz da bir yere ait olmak iin balarn rtyorlar... Acaba karrlar m? Bu onlara bir eyler de kazandryor. Kimi ban rtp evden daha kolay kyor, kimi ban rtp para kazanyor (...)

B. TESETTR Laik kesimin siyasi deer sisteminde ve slami kimlie baknda yaad krlmann dier bir gstergesi, bu kimliin en gl sembol olarak kabul edilen tesettr algsyla karmza kar.
124

Toplumsal deneyimlerin bu noktada, zellikle tesettre baka ilikin bir ayrtrmay devreye soktuu anlalmaktadr. Bir dnem kamusal alanda kullanlan tesettr her kii ve her koulda siyasal simge olarak kabul eden denekler, bugn barts tayanlar samimi olanlar ve olmayanlar olarak ikiye ayrma eilimi tar hale gelmilerdir. Aktrlerin tesettre verdii anlam kadar, anlam retmelerine referans oluturan siyasi alg sistemleri de bir sarsnt yaamaktadr. Bu kesim deneklerinin byk bir ounluu farklya toleransla bakma fikrine vurgu yapan bir demokrasi anlayyla bir lde tanmlardr. Edinilen bu yeni anlay ile evrensel yaam tarz ve cumhuriyetilikle edeer grlen koruyucu demokrasi anlay varln yan yana srdrmektedir. stanbullu ocuk yuvas sahibi 45 yandaki kadn denek bu eilimi u szlerle aa vurmaktadr:
Yani samimiyetlerine inanacak olursak, inanlarn uygulamak asndan yaptklarna inanrsak hibir problem yok. nk o demokratik bir hak. Byle olanlar var. Zaten sokakta, urada burada karlayorum ve pek rahatsz olmuyorum. Ama bir de karmzda bir siyasi hareket var. Ben uraya getireceim bu ii. Demokratik ileyi iinde gerekten takabilecekleri yerde taksnlar... Ha mesela niversiteler, mesleki olarak bunlarn snrlar ok iyi belirlenmeli. Yani adam kadavray incelemem, pasaportta kafam amam diyorsa o zaman sen baka meslek se dersin ona...

Laik tutumuyla bilenen, CHP yesi Antakyal iadamnn tankl da dikkat ekicidir:
Bakn bir kere din tamamen devlet iinden ayrlmal. nsanlarn trbanlar filan problem deil benim iin ne istiyorlarsa giyinsinler ama etraf rahatsz etmemek artyla. nanllar ve samimiler iin o da bir zgrlk, haklarndan da faydalansnlar. Ama benim grmek istemediim manzara araf. Kara araf grmyor muyum, tylerim diken diken oluyor. Bir de alvar, sark, cppe... Geri bunlar Allaha kr Antakyada pek yok ama stanbul Lalelide filan var. Bu beni adeta irendiriyor. Byle insanlk olur mu...

Bu erevede tesettrde samimiyete inanma arzusu, hem aktrlerin dnsel btnsellik arayn ifade etmekte, hem doal bir sosyal durumun zihinlerinde yaratt meruiyet basksn gstermektedir. Bu iki unsur karlkl bir nedensonu ilikisi oluturmakta, iki farkl demokrasi algs arasnda yaanan yrtlmalarn tutumlarda, rnein samimiyetsamimiyetsizlik tespitlerinde olduu gibi olaya ve duruma gre kaymalar gstermesine yol amaktadr. nan ve barts arasnda dolayl bir iliki kurulmas, tesettrn siyasi sembol hapsinden azat edilmesi sz konusu yrtlmalarn rettii deiimin ipucu olarak karmza kar.
125

stanbullu ev kadn, Ankaral mteahhit ve gen memure srasyla bu konuda benzer kanaatlerini u ekilde ifade ediyorlar:
Ben demokratsam niversiteye trbanla girilmeli. Benim olum da onlar ikna etmeli. Ama byle artlar yok. Yani gnlnzn istedii baka bir ey... Bir de olmasn istemediiniz eyler var... Ama unutmamak lazm yasaklanan ey daima ilgi duyulan eydir. nk siz bir eyin yanlln yasaklayarak gsteremezseniz, tercih hakk vermezseniz bir daha o insanlar ikna ansnz olmaz... niversitelerde bu yasa doru bulmuyorum. Eer trbanl renciler, ba aklara bask uygulamaya alyorsa bir niversitede buna mdahale edilmesinden yanaym... Ama eer trbanyla o niversiteye giden bir insan niversiteye bitirmeyi dnyorsa, buna gayret ediyorsa buna da karlmamal diye dnyorum. ekilden ok iin zne bakyorum. Ben ok trbanl kz tanyorum. Fransz parfm kullanan.. Bakn trban takan insanlarn bir erkekle el ele tutumas namahremdir deil mi? Peki gidin Altnparka, brakn trban kara arafl kzlarn erkeklerle banklarda sarma dola olduklarn grrsnz. Ben bu ekilcilie kzyorum yoksa rtnmeye falan kzdm yok... Yani unu da sylyorum. Din ritelini ekonomik ve siyasal boyutlar olmasn istemiyorum. Ya din aslnda ok temiz bir ey. Tanrya inanp, iyi ahlak sahibi olmak, iyi insan olmak demek... imdi sizi buraya getiren beyin ei snf arkadaym. Hukukuymu. Ba rtl olduu iin almayp evde oturuyormu. imdi bu benim iin takdir edilecek bir ey... Demek ki samimiymi. nancnn bedelini dyor. Kimileri yle krtyorlar ki...

Aktrlerin yaam tarzlarna verdikleri simge merkezli anlam, buna ynelik alg ve korkular, ayrca zihniyet dzeyinde etkisini srdren koruyucu demokrasi anlay, din ve dogma, dincilik ve cehalet arasnda kurduklar slami kesimle kurduklar ilikiyi derinletirmelerine imkn vermemektedir. Nitekim bu nedenle kompartmanlama eilimi zihinsel bir ka ve siyasi bir yzeysellemeyi de beraberinde tamaktadr. Yrtlmalara ynelik telafi mekanizmalarnn daha ok pratik, pragmatik nitelik tamalar bu durumun rneklerindendir. stanbullu bir televizyon tamircisi ile st kltr grubundan bir i kadnnn kimi nerileri bu hatta oturmaktadr:
Politik simge olarak takanlar okula alnmasn, dierleri alnsn. Devlet nasl askeri okullarda gvenlik soruturmas yapyorsa, niversiteye alrken de yapsn. eriat kzlar da erkekleri de niversiteye almasnlar. Bylece samimi inancndan tr rtenler de rahat eder. Devlet isterse bunu yapar. O kadar adam filiyorlar. Kimin ne olduu bilirler... Yasaklar kalknca belki sorunlar azalr, kzlar ban aar, zgrlk politikaya alet olmalarn engeller diyebiliriz ama kontrollu olmak lazm. Yani btn niversitelere trbanl insan giremez. Bence iyi oturtulursa ve snrlar iyi belirlenir126

se olur... Mesela bir rnek var Lozan Antlamasnda. Yabanc okullar var, bir tek kontenjan artramyorlar. Baka hibir yerde ube aamyorlar. Senelerdir bunlar ne kadar gzel... skdar Amerikan, Saint Josephi... Byle yapsnlar srf trbanllar iin bir niversite kursunlar...

Yrtlmay bu ekilde tamir etme abalarnn ardnda temel olarak farklnn kltrel varln onu sembolik anlamda gettolatrarak kabul etme gds yatar. Bu mantk, bir yanyla tehlikeli olann tm aklyla gzlenebilir olmas talebine dayanmakta, dier yanyla laik kesim aktrlerinin kendileri nezdinde zgrlk fikriyle grece bir iliki kurmalarna imkn vermektedir. Bu gdnn ve talebin, bizzat aktrler tarafndan kontroll bir liberal tarz olarak tanmlanmas konjonktrel deiim erevesinde nemli bir anlam tamakla birlikte zihniyet asndan otoriter tanmlardan tmyle uzaklalmadn gstermektedir. Yine de belirtmek gerekir ki, snrlarna ramen mevcut durum ya da gelinen nokta, deneyimler erevesinde aktrlerin kendilerini demokratmodern tutarllk asndan terbiye etmeye almasnn bir sonucudur. 3. SYAS DENEYMLER Laik kesimin deiime ak halkasnda yaanan krlmalarda siyasi deneyimlerin nemli rol olmutur. atma ruh halinden kp uzlama fikrine yaklama AK Parti iktidarndan edinilen deneyimlerle yakndan ilgilidir. Bu deneyimler iki aamaldr. lk aama AK Partinin varl ve seim baarsna ilikindir. kinci aama ise AK Parti hkmetinin icraatlar ve yrtt demokratikleme programyla ilgilidir. A. AK PART KTDARI AK Partinin seim baarsnn bu halkada bir yenilgi ve aznlkta kalma hissini besledii anlalmaktadr. Yenilgi hissiyat, kalclk, sreklilik endiesi oluturduu oranda bir dnce altrmas iinde tabiiletirilip, sradanlatrlmtr. Aktrlerin refleksif bir savunma dili gelitirmelerini ifade eden bu abann, seimlerin getirdii meruiyet dalgasnn da etkisiyle, ar politizasyonun bastrlmasna zemin hazrladn sylemek gerekir. Laik duruu ne alan siyasi partilerin byk ksmnn barajn altnda kalarak tasfiye olmas, AK Partinin anayasal ounlua yakn bir milletvekili saysna ulamas, bu durumun ulusal medyada belirli bir meruiyet erevesinde karlanmas gibi seim sonras koullar da, hemen hibir telafi imkn sunmayan siyasi yollar devre d brakm, bu sradanlatma ve tabiiletirme ileminin toplumsal yollarla devreye girmesini salamtr.
127

Orta yal, slami harekete yllardr alerji duyan Gneydou kkenli bir eczac bu durumu u szlerle anlatyor:
Bu bir tehlike, atma olmadan ara bir yol bulmak lazm ya da AKPnin iktidaryla bu tehlike daha ciddi boyutlara ulat, bunlar kontrol altnda tutmak lazm gibi.iki fikir var. Birinciye daha yaknm. nk hayatn ksa olduunu dnyorum. Yarn ne olacamz da bilmiyoruz. Artk kavga, grlt istemiyorum. O kavga iki taraf da yaralyor. Bir tartmadan ya da bir savatan galip ksanz da ok huzurlu, rahat kmyorsunuz. Mecburen deitim. Ak sylemek gerekirse aznlkta kaldk da ondan. Gerek bu...

st dzey kltr grubundan, yaam biimini ar nemseyen bir zel sektr alannn tankl ise yle:
Ya, AKP iktidar olduktan sonra uzlama fikrim glendi. Bir yanmla tabii tedirginim. Ama seim sonularn da doal karlamak gerekir. Sonu yok ki bunun... Toplum byle ite, belki siyasetileri onlar dengeleyecekler. Yani ilerleyen bir yaam var. Hayat, lmden sonras hakknda da bir ey bilmiyoruz. Oras biraz karanlk. yle inanl falan olmadm iin bir ey deyip de kendimi rahatlatamyorum. Artk yle kavga, dv istemiyorum...

Bu erevede AK Partinin baars, gc ve bunu kuatan siyasi gelimeler, bir nceki dnemden farkl olarak siyasi bir tkankln ya da kk bir aznlktan beslenen siyasi huru harekatnn davurumu olarak grlmemektedir. Tersine genel toplumsal bir durumun, hatta toplumsal bir eilimin doal sonucu olarak aklanmaktadr. Denebilir ki, bireysel ve toplumsal deneyimlerin ardndan siyasi deneyimler deiim haline son bir fra darbesi olmutur. Trabzonlu bir kadn avukatn kanaatleri bu eilimi ak bir ekilde ortaya koymaktadr:
28 ubat o dnem doru buluyordum. Yani yle... Tek gerekeyle doru buluyordum. Siyasal slamn Trkiyenin kendi iinden kan bir ey olmadn dnyorum. Amerikan emperyalizminin lml slam projesi erevesinde bunu bize dayattn dnyordum. Biraz Dou Perinek gibi konutum ama... Anadoluda halkn naturasnda o kadar kat bir dini karakter grmyorum ben.... Yani yzde 33le meclise hakim oldular ama hem onlara oy verenlerin bir ksm hem de dier yzde 65 onlar gibi dnmyor. nsan bunu zaman iinde daha iyi fark ediyor. Ben yle dnyordum. Yani 28 ubatta bunun yakn bir tehlike olduunu dnyordum. Ama imdi Anadolu halknn naturasna gveniyorum...

Siyasaldan toplumsala kay olarak adlandrlabilecek bu durumun kimi kayda deer sonular vardr.
128

Dorulama mekanizmalar erevesinde de olsa, bu kayn ilk nemli sonucu, siyasi olana endeksli tehlike fikrinin grece hale gelmesidir. kinci nemli sonu slamclaik kutuplamas sresince iyice yitirilmi olan toplumsal alg kanallarnn alm olmasdr. Bu noktada toplumsal ve kiisel deneyimlerin de desteiyle dolayl bir etkileim mekanizmas harekete gemekte, toplumsal deneyimler gibi siyasi deneyimler de aktrlerde toplumsal bir tasavvuru neredeyse zorunlu hale getirmektedir. slami kesime ynelik bak, salt siyasi bir bak olmaktan kp toplumsal bir bak olmaya ynelmekte, tekinin doal varln kabul eder bir hatta ilerlenmektedir. Bunun sonucu olarak laiklik konusundaki tavrn atmac dozu azalmaktadr. Bunun sonucu olarak aktrler mevcut yrtlmalar, siyasi yolla, atmac bir eilimle ve otoriterleme erevesinde telafi etme yerine farkl bir toplumsal kesimin varln phe duyarak da olsa kabul ederek zmeye almaktadrlar. Dier bir deyile bir nceki dnemde, rnein Erbakan iktidar srasnda, sorunu sadece siyasi dzeyde bir laiklikslamclk kavgas olarak gren, sorunun toplumsal niteliini reddeden, siyaset ve siyasi tepki stnden sertleme ve otoriterleme reten bak as krlm, siyasi alg ve deerlendirmenin yanna toplumsal deerlendirme de eklenmitir. AK Partiyi RPyle deil merkez sa partilerle benzer grme eilimi ortaya kmtr. Bu, bir anlamda AK Partiyi RPye oranla daha az tehlikeli grmeyi ifade eder. Ankaral bir serbest meslek sahibi dnemler ve partiler aras farklla vurgu yaparak pozisyon almaktadr:
Erbakan zamannda elinde sopa, kafasnda sarkla dolaan insanlar grdmzde bu tablo rktcyd. Erbakan ve ekibi resmen kayordu. Hi gerek yoktu bunlara. Ama maalesef o insanlar Trkiyeyi deil kendilerini dnyordu. Koltuu dnyordu. Ama olmayacan da grdler. Buna ramen kamaya devam ediyorlard. Bakn 30 sene nce var myd byle tesettr, earplar filan. Biz o zaman Mslman deil miydik... Kimse kimsenin trbanna falan karmazd. Ama birileri tarafndan sembol haline getirilmeye allnca ortam gerildi. Buna kar cephe alnd. Ve ok lzumsuz bir cepheleme oldu ama devlet de kendini koruyacak belli mekanizmalar salayacak tabii. Bu aama geldi geti, o gnler geride kald. Ama CHP hl muhalefet yapmak zere politika kuruyor. Bunlardan biri de laiklik. Samimi olarak sylyorum, ben rejime ynelik bir tehdit grmyorum. Nehirleri tersine aktmak mmkn deil

Ankaral sosyal demokrat bir memur AK Partiye bakn ve girdii lml ruh halini yle tanmlyor:
Benim iin AKP iktidarnn daha nceki senelerdeki Demokrat Partiden, ANAPtan hatta Ecevitin son zamanlardaki partisinden hibir fark yok. Ama Erbakann partisinden farkllar, bunu kabul etmek lazm. Bunu yle aklyorum: 129

Erbakann kiiliinin Tayyipten de daha az gvenilir olduuna inanyorum. Bir de Erbakann partisindeki insanlarn AKPdekilere gre daha radikal olduuna inanyorum. Yani onlarn RPlilerin daha ok inanm insanlar olduklarn dnyorum. Yani radikal slama daha fazla inanm insan vardr, gerek anlamda. Siz bakn... AKP, DYP.. Bakn bunlardan hibirinin fark yok. CHP hari... Yani siz bana AKPnin radikal slamc bir parti olduunu syletemezsiniz elbette

skdarl bir serbest meslek erbab ise AK Partiyi tehlike asndan grece hale getirmesini yasaklar ve bu partinin eylem tarzyla aklyor:
Mesela buradaki Kltr Merkezi... nsanlara kltr hizmeti vermek iin SHPli belediye bakan tarafndan kuruldu bu merkez. te insanlar o zaman belli bir medeniyet grntsndeydiler... Klk kyafet asndan yorumlarsak... Sonra Trkiyede olaylar deiti... Refah Partisi skdar kazand. Buraya birini atadlar. Kadncaz geldiinde ba akt. Gayet normal giyiniyordu. Sonra bir dnem bunlar iktidar oldular, ipleri iyice eline aldlar, kapand bu hanm. Sonra AK Parti falan... Bu Tayyipin ortala kp kadnlarn elini skmaya balad dnemde bir baktk kadncaz yine ald. Kadn ekmek parasn buradan kazanyor. Yeri de gayet iyi.. imdi ona tepeden diyorlar ki: Hocam yani sizin eyiniz bizim izgimize yaksn diyorlar. O da kapanyor. Sonra Hocam ok tepki aldk biz. Siz yine isterseniz bu barts olayndan, hani bamz derde girmesin... imdi bakn, yasaklar kalksn. Buradan oy gelemesin. Yani yazarm bunu bir kenara. Bir anda kapallarn says azalacak

Bununla birlikte laik kesimde AK Partiye ynelik olarak toplumsal ve siyasi aklamalar arasnda gidi geliler yaanmad sylenemez. Bu durum zellikle AK Parti hkmetinin varl, icraatlar ve deiim programnda kendisini gstermektedir. B. AK PART CRAATLARI: AB VE DEMOKRATKLEME slami kesimin toplumsal, kltrel, hatta siyasi varln sindirme abas laik kesimde yaanan bir deiime iaret etmekle birlikte, bu deiim srecinin birok krlma noktas bulunmaktadr. Nitekim tehlike ve korku savma altrmas ile slami kesime baktaki deiim, bir btnn, i ie giren, birbirini destekleyen, tadklar doal eliki itibariyle yrtlmalara yol aan iki parasn andrr. Bu yrtlmann en youn yaand yer doal olarak siyasi alan, siyasi iktidar alandr. rnein slami kesimi toplumsal bir tasavvur iinde ele alma eilimi siyasete ve siyasi aktrlere ynelik gvensizlik ve tedirginlii tam olarak ortadan kaldrmamaktadr. Dier bir deyile siyasaldan toplumsala kayma hali, laik kesimin alg, deerlendirme ve tavrlarnda siyasete bak ile toplumsala bak arasnda yaad yrtlmadan muaf deildir.
130

Bu yrtlmann yn vardr. Bir yanyla siyasete ve siyasetiye ynelik kadim endieler srmektedir. AK Partinin gizli bir gndemi olduuna, slamc reflekslerden muaf olmadna ynelik bir kuku varln muhafaza etmektedir. Ak Partinin att admlarla slami grnrll kabul edilebilirin tesine, zellikle devlet alanna tama hedefine sahip olup olmad iten ie sorulan bir sorudur. Bu tr sorular ska AK Partinin samimiyetsiz olduu hkmyle sonulanmaktadr. Nitekim kat laik sert halkada baskn bir ilev yerine getiren takiyye kavram, bu halka asndan da deiim erevesini snrlamaktr. stanbullu esnaf ile Ankaral emekli memurun bu konudaki tanklklar srasyla yle:
Bu iin siyasi yn asl tehlikeli olan. Dini siyasiletiren. Toplumu etkileyen onlar oluyor. Dogmatik davranyorlar. Ben din dogmasndan ok korkuyorum. Dinin ok dayatmac olduunu dnyorum. Baka yaamlara mdahaleyi din kendi iinde tayor. te yle giyinmezsen cehennemde yanarsn filan. Zaten en ok kadnlarn bana geliyor bunlar. Erkeklere bir ey olmuyor nk. Yaamma ya da baka yaamlara mdahale edeceklerinden korkuyorum Peki AKPnin politikalarn ok samimi bulmuyorum onlar... Bence bunlar daha riyakar. Erbakan hi deilse byleyim deyip gidiyordu. Ama yaam biimleriyle syledikleri eliiyor. Kltrel kimliklerinin dnda bir hayat sryorlar. Nasl syleyeyim, kadn Akropolise gidiyor, yksek topuklu ayakkab giyiyor. Adam gelip elini skyor, Babakann mdahale edecei bir ey olmad diyor. Eer inanlarn o kadar nemsiyorsan oraya gitme, evde otur. Evet, takiyye olmasndan korkuyorum. Gerekten deitiklerinden emin deilim tabii ki. Bekleyip greceiz. Ya benim aslnda kafam ok kark... Dncelerim dingin deil

Dier yanyla yrtlma sembolik bir sorun zerine oturmaktadr. Yumuak laik halka aktrleri slami kesime toplumsal mercekten baktklar ya da bakmak durumunda kaldklar zaman bu kesimin sosyal nitelii ile siyasi temsili arasnda genel bir ba kurmakta saknca grmezler. Zira slami kesimin toplumsal varln kabul etme ya da AK Partinin seim baarsn toplumsal elerle aklama, kendileriyle ile slami kesim arasndaki mesafenin ortadan kalkmasna yol amaz. Dier bir ifadeyle yumuak laik kesimin farkl olann varln sindirmesi, slami kimlikle kendisi arasnda hi ba kurmad koulda mmkn olmaktadr. Laik kesimin zihniyeti asndan karlkl kabul, kimliklerin kendi alanlar ve dnyalarnda kaldklar siyasi bir uzlamay ifade etmektedir. stanbullu ocuk yuvas sahibi ile stanbullu gen avukat slami kesimin varln ilerine sindirmekle birlikte, bunun koullar ve snrlarn u ekilde ortaya koyuyorlar:
131

Ama o evreden pek ok insanla karlatm, onlar da beni ok sevdiler ben de onlar ok sevdim. ouyla velim olduklar iin tantm. Yani bir insan tandnz zaman bartl ya da sakall bir insanla grtnz pek farketmiyor. Mesela benim siyasi grlerim onlarla sohbet etmemi, derinlemesine grmenizi hi engellemez. Ama bir snr var, siyasi, ahlaki sohbet iliki filan olmaz, olmuyor... Ben o insanlarla hi yle bir ilikiye girmiyorum Bu insanlarda beni en ok rahatsz eden ey u evet: Erkekler grmesin diye bir erkein emriyle ve isteiyle onun izin verdii yerlerini gsterip gstermemek ve erkek ocuuna da byle bir rnek tekil etmek. Bakn imdi bu insanlar erkek ocuuna da yle bir mesaj veriyor. Bir kadnn san grdn zaman tahrik olabilirsin diyor. Kadnn san sen bir cinsel uyarc olarak alglayabilirsin, ya da bacan grdnde... Beni en ok rahatsz eden bu... Ya varlklarna itirazm yok, samimiyetleri iyice anlalrsa eitim hakkn elde edecekler. Etsinler zaten. Ama kimi grntler ok yaknmda olursa beni rahatsz eder. Zaman zaman temas ediyoruz tabii. Ama kimi konularda iliki derin olmaz. Yani benim tercihim olmazlar...

Ne var ki siyaset ve siyasi temsil yukardaki mesafeyi azaltan bir ilev grr. AK Partinin deiim ve batllama politikalar ile laik aktrlerin AB yesi olmak, sistemin sivillemesi, temel hak ve zgrlkler alannn genilemesi gibi siyasi idealleri arasnda paralellik olumaktadr. Ancak bu paralellik bir ynyle beklenenin dnda bir tepki retmekte, sembollere, sembolik yaknlk ve uzaklklara iaret eden bir ayrtrma abasn iddetle devreye sokmaktadr. Bu erevede siyasi admlar sadece ierik asndan ele alnmamakta, siyasi karardan ok siyasi karar alann kimlii ve niyetiyle okunmaktadr. Tavr, eda, tutum, beden dili gibi sembolik ayrtrma cihazlar, bu yrtlma noktasnda sekinci bak ve dlama zerinden belirleyici bir ilev grmektedirler. Bu durum slami kesim yumuak halkasnda sekler yaam tarzn benimsemi aktrlerin laiklii tayan simgelere mesafeli durmalar ya da maruz kaldklar sembolik bozuklukla ayn yapsal zellikleri tar. Bylelikle zaman zaman deiim ile AK Parti arasna mesafe konmakta, zaman zaman AK Parti zerinden deiime souk baklmakta, zaman zaman deiim zerinden AK Parti uzaktan uzaa takdir edilmekte ya da deiim sradanlatrlmaktadr.Demokrasi hem AKPyi rahatlatyor ki bu istenmeyen bir durum, demokrasi hem bireyin ve modernlemenin derinlemesini salyor ki bu istenen bir durum denklemi ska ifade edilmektedir. Bu iki dnce arasnda gidi gelilerde zaman zaman demokrasi sz konusu olduunda AK Partiden sz edilmemekte, zaman zaman AK Parti sz konusu olduunda demokrasiden dem vurulmamaktadr. Kat ekirdekte olduu gibi yaanan deiimin AK Partinin deil ABnin zoruyla ortaya kt gr de dolamda olan bir grtr. Siyasi tavrlar asndan bakldnda bu durum AK Partinin teki olarak grlmeye devam ettiine iaret etmektedir.
132

Ankaral iadam ve stanbullu zel sektr alan gen kadnn tanklklar bu konuda ilgin ipular sunuyor:
Demokratikleme politikalarn yle deerlendiriyorum. ok da gzel kullanyorlar amalar iin. Onlar daha da rahatlatacak bir sre oldu. Demokrasi adna yaplan ok kt de deil ama.... imdi bakn duygularm baka sylyor, mantm baka. Ben demokratik bir insan olarak insanlarn yaama biiminin hibir ekilde hakikaten engellenmemesi gerektiini dnyorum. Ama Trkiyede yaam, Mslmanln ok kt alet edildiini grm bir Trk kadn olarak da ay biraz engellesinler Allah akna, orada da demokrasi olmasn.diyorum Bakn bu duygularm. Yani belki de iimdeki kinim. Ama ben olarak, insan olarak dndmde... Size ok tuhaf gelecek ama ben niversiteye neden trbanla girilmediini sorguluyorum bazen... Bakn neden AByi istiyor. Sen ABye girersen, o zaman komnisti de slamcy da kabul edecekler. Aslnda AK Partinin kard yasalar, tre cinayetinden insan haklarna bunlar hi tartlmayacak eyler. Hi tartmas bile olmaz. naallah AKP bunlarn iine trl trl maddeler sktrmyordur. Bir de unun dnmek lazm. AKP mi kard bu yasalar. AKP AByi ben de istiyorum dedi. Oradaki eyleri adapte ediyorlar. AKP ya da baka parti hibir ey farketmeyecekti. Bu sre gidecekti. Peki o ey neydi arada. Akl almaz bir siyasi manevra myd? Zina meselesi... Nerden prtlad birden... Yani yapt ile iindekini bir trl badatramyor...

Yaanan yrtlmann nc yn ise, laik kesimin demokratikleme politikalaryla kurduu kanlmaz yaknlktan kaynaklanmaktadr. Deiimi koruma gds, sz konusu sembolik soruna ramen AK Partinin kimi politik admlarndan hareketle siyasetin zyle ilkesel tutumlara yol amaktadr. Samimiyetsiz bulunsa bile, deiimci sivil iktidarn mdahalelere kar korunma altnda tutulmas fikri n plana kmakta, sonu olarak AK Partiyle dolayl ve sorunlu bir tanma sreci yaanmaktadr. Dier bir ifadeyle mekanizma tersten de alarak AK Partiye bak dolayl olarak yumuatmaktadr Nitekim laik kesim yumuak halkann AK Partiye mesafeli durma eilimi, laik kesim sert halkadaki olduu gibi AK Parti zerinden deiim fikrinin tmyle dlanmas gibi dorudan bir sonuca yol amaz. Aadaki tanklklar bu eilimle ilgili bir demet oluturuyor:
Bizim hep ulusalc bir yanmz vardr. Trkiyede herkesin cebinde dolar olmal m... imdi ben kar deilim ABye. Bence olumlu bir sre. Yani ABye girsek de girmesek de olumlu... yi ki AB var da bu kadar yasa deiti. Keke yasay uygulayabilsek, bizde yasay deitirmek de yetmiyor grdnz gibi... Yani bu lke, bu toplum aslnda bir sr eyi haketti. Neyle verilecekse onunla verilmeli. AByle verilecekse AByle verilmeli... AKP yapyorsa o yapsn, neden kar kmak gerekiyor ki...56

56 stanbullu orta yal sol eilimli bir esnaf

133

AKPye hi oy vermedim. Dnmem bile... Ama unu syleyeyim ki Kbrs konusunda bu kadar cesur ve akllca davranmak o kadar kolay bir ey deil. Annana getir kardeim plann oylayacaz demek Trkiye gibi statkocu bir lkede o kadar kolay deil. Mesela 1 Mart tezkeresinin gememesi. Gurur duydum lkemle... Bun da AKPnin pay olduunu itiraf etmek zor ama, yle ite (...) Bu gidile Trkiyedeki ekonomik olaylar bu parti dzeltirse ve AB yolunda da ok ileri giderlerse ki ok gzel gidiyorlar... Yani bizim sosyal demokratlar acemi filan dediler ya... Glyorum...57 Ben CHP yesiyim. Bakn neler yayoruz. Birileri bizim yapmamz gereken ileri yapyor, biz de itiraz ediyoruz... Artk solun yeniden tanmn yapmak lazm. Kavramlar iie girdi artk. te AKP... imdi onlar bize biz onlara yaklayoruz (...) Benim Atatrklm farkllat zaman iinde. Ben bunun insanlar bask altnda tutmak iin kullanlmasna karym. ok bilgi sahibi deilim ama grdm kadaryla insanlara kar bir silah olarak kullanlyor. Bu rahatsz edici bir durum. Ben Atatrk hayranym. yiliklerinin farkndaym. Ama o gn o gndr bu gn bugndr...58

Sonu olarak yaanan yrtlmalara ramen laik kesimin kart grd bir siyasi partinin politikalar ile kendi beklentileri arasndaki kesimeler, endielerin yava yava grece hale gelmesine iaret etmekte ve bu halkadaki deiimi hzlandrmaktadr. Yukarda da belirtildii gibi gelinen nemli bir nokta da askeri mdahalelere ve askerin siyasetteki arlna ilikin baktaki deimelerdir. zellikle 28 ubat konusunda aktrler dnden bugne farkl dnmekte, hatta eski tutumlarna eletirel bakmaktadr. 28 ubatta alnan tavrn bugn yanl bulunuyor olmas ve bunun itiraf edilmesi bir deiim ipucudur ve yaanan deneyimlerin sert bir yrtlmay tamir ettiini gstermektedir. Bu konudaki kanaatler iinden seilen iki ilgin tanklk srasyla, Kayseride yaayan bir devlet memurundan ve stanbullu bir serbest meslek erbabndan geliyor:
imdi ordunun ii devlet ynetmek, siyasete mdahale etmek deil. Maalesef her 10 ylda bir olduu gibi 28 ubatta da yaptlar... imdi bata Erbakan olduu iin bu mdahale houmuza gitti ama yanlt, demokratik deildi... Ben hibir zaman askeri darbelere taraftar olmadm. Ben eimle 12 Eyll olduunda oturup hngr hngr aladm. Bu yzden de kendimle imdi gurur duyuyorum. Hatta 12 Eyll Anayasasna evet demeyin diye uratk bile... evremizdekilere dilimiz dndnce 27 Mays Anayasasnn bundan ok daha iyi olduunu anlatmaya altk. 28 ubat kimse onu askeri mdahale ola-

57 Ankaral gen kamu grevlisi 58 Kayseride alan devlet memuru

134

rak alglamad. Oh be u adam gitti ya diye dndk. Ama bu ne kadar doruydu bugn emin deilim. Ama ite sivillerle asker arasnda Atatrk grle slamc gr arasnda byle bir ey var. Hi istemezdim... Keke askere dmeseydi bu...59

Grld kat laik kesimin deien halkasnda siyasi alg birbirinden bamsz kompartmanlar yumana dnmekte, duruma, deneyime, gre alana bal olarak birbiriyle zt yaplar oluturabilmektedir. Bu kaotik durum ak bir deiim gstergesidir. Deiimin kritik noktas ise bu kesimin kimliini yeniden retmeye ynelmesidir.

59 Hatayl sosyal demokrat iadam

135

SONU YERNE
Toplumun deimesi, bazen, fay hatlarndaki gerilim birikimine benzer. Enerji birikir ve bir anda boalr. Deiim, boalma anndan ok enerjinin biriktii srede meydana gelir. Boalma an ise bizim deiimi farkettiimiz andr. Toplumdaki tayin edici byk atma eksenlerinin kaymas, dier bir deyile atma eksenleri hiyerarisinde yer deitirmelerin olmas, ksacas toplumun deimesi; tek tek bireylerin, tek tek toplumsal kesimlerin yaad paral nitelikli deiimden ok daha hzl ve btncldr. 1980'lerin, 1990'larn atma eksenleri, temel toplumsal ve siyasal sorunlar ana hatlaryla ayn kalsa bile, bu yzden birbirlerinden farkl nitelikler tamlardr. atmalar, siyasallamalar besleyen ana dinamik asndan 1980'lere baktmz zaman bireycilik emsiyesini; 1990'lara baktmz zaman bireyi hak ve zgrlkleri asndan kltrel ynleriyle yeniden tanmlayan kimlikler emsiyesini grrz. Bir toplumda yeni atma eksenlerinin ortaya kmas, eski eksenler ile ardnda yatan sorunlarn yok olmas, nemsizlemesi anlamna gelmez. Ama bu ya da benzer sorunlarn siyasallamasnda ne kan toplumsal unsurlarn hem deiimine, hem izledii evrime vurgu yapar. Ve eski dnemin baz tarzlarn, hl hakl ve meru bile olsalar da iter, altta brakr. Bu adan bakldnda aratrma, 2000li yllarla birlikte yeni toplumsal dalgann olutuunu destekleyen bulgular iermektedir. Bu, ana hatlaryla bir ahslama dalgasdr. Ve 1980li yllara hkim olan bireycilik dalgasndan olduka farkldr. Yeni iklim kimlikler ile bireylerin ve bireylemenin yan yana yaad, ama daha ok i ie getii ve birbirini imha etmeden etkiledii bir yapya iaret etmektedir. Bu yap doal olarak ciddi bir deiim dalgasnn varln ortaya koymakta, gerek slami kesimde gerek laik kesimde kkl bir sorgulama, hatta dnme sreci yaandn gstermektedir. Burada drt nokta nem kazanyor: Geen 10 yllk atma dnemi modernitenin kanlmaz aamalarndan birisini oluturan, merkez ile evre arasndaki mesafelerin azalmasndan reyen bir kriz dnemiydi. Bugn bu kriz nemli lde geride braklm sz edilen aamann entegrasyon sayfas almtr. Ancak bu entegrasyon bir benzeme mekanizmas zerine kurulu deildir. Paral ve ini kl yaanmakta, en nemlisi gerek bireylerin gerek kesimlerin fayda, tutum, beklenti ve eylem asndan oullat bir doku zerinden gereklemekte, hatta bu dokuyu retmektedir.
136

Bu deiim srecini i dinamikler asndan besleyen, paradoksal gibi gzkse de atmalar ve atma dnemi olmutur. atmalar srasnda yaanan toplumsal, kltrel ve siyasi karlamalar, etkileimler ieren deneyimlere yol am ve her deneyim alan bir deiim pisti haline gelmitir. Zira deiim dinamikleri asndan belirleyici olan husus, aktrlerin tekiye baklarnn kendilerine baklardan hareketle deimesidir, yani kendilerine bakn farkllamasdr. Dolaysyla deiimde sz konusu olan siyasi bir uzlamadan ok, toplumsal bir i ie gei ve buradan kaynaklanan uzlamadr. nc nemli nokta, deiim srecinin temel olarak toplumun orta kademelerinden doan, bu kademelerin rettii ve srkledii bir sre olmasdr. Byle olduu oranda, deiim sreci tersine de almakta, siyasi tutum ve beklenti asndan bu orta snf yeniden oluturan unsurlar iermektedir. Nitekim laik kesim ve slami kesimin nemli bir ounluu demokrasiye, zgrle, haklara bak asndan birbirine yaklamaktadr. Her iki kesimde deiime diren iinde olan ya da tersten deime" yaayan kutuplar ise zihniyet asndan birbirine benzemeye yz tutmaktadr. Son nemli nokta zihniyete ilikindir. Zihniyet-deiim ilikisi olduka karmak bir yapdadr. Bu ikili zaman zaman birbirilerini etkilemekte, zaman zaman engellemektedir. Ancak zihniyet ekirdei sertliini korumaya devam etmektedir. Deiim toplum iin teki saysn azaltmakta, ancak kuvvetli bir teki tasavvurunun dozunu drememektedir. Benzer bir ekilde bireyleme eilimi, topluluku siyasi refleks ve beklentileri ortadan kaldramamaktadr. Zihniyetin ekirdeinin merkezine seyahatin, yeni deneyimleri ve yeni sayfalar gerektirdii aktr.

137

EK: SAHA VE DENEK PROFL 2004 ilkbaharnda balayan alma 2004 yl sonunda tamamlanmtr. Aratrma kapsamnda Trkiyenin farkl blgelerinde yer alan 10 ehirde (stanbul, Ankara, Bursa, Trabzon, Kayseri, Konya, Antakya, Diyarbakr, Mardin ve Batman) derinlemesine grme yntemiyle 40 denekle konuulmutur. Deneklerden yle deiik nedenlerden tr grme yarda kalmtr. Ayrca 50 civarnda denekle aratrma bulgularn test etmek iin tematik ksa grmeler gerekletirilmitir. Sahay corafi alan olarak belirlerken ncelikle metropol, varo ve tara olarak kategori tespit edilmitir. Metropol kapsamnda, stanbul ve Ankarada kent merkezlerinde oturan, sosyal ve kltrel olarak kentlilemi deneklerle 15 grme yaplmtr. Yine stanbul ve Ankarann varolarnda yaayan deneklerle de toplam alt grme yaplmtr. Geriye kalan 16 grme ise Karadeniz, Anadolu, Gneydou, Akdeniz ve Marmara blgelerinden seilen illerde gerekletirilmitir. slami kesim denekleri farkl tarikatlar ve siyasi eilimlerden seilmitir. Denek grubu, ran Devriminin etkisindeki slami gruplardan, Fethullah ve Nurcu gibi grece daha lml gruplara uzanan geni bir yelpazede oluturulmutur. Laik kesimde ise deiik siyasi eilimler kadar Alevi, Krt gibi farkl etnik ve kltrel gruplardan deneklerle grme yaplmasna zen gsterilmitir. Ilml laik ya da lml dindar kesimlerde ise farkl meslek ve gelir gruplarndan deneklerle grmeye daha ok zen gsterilmitir. Her grme ortalama 2 saat srm olup baz grmelerde sre saati amtr. Grmeci ve denek arasnda gven ilikisi oluturmakta ciddi zorluklar yaanmamtr. Sadece iki denek grmenin ses kaydnn alnmasna kar kmtr. Bu deneklerle yaplan grmeler not tutularak gerekletirilmitir. Deneklerin kendilerini rahat hissetmeleri iin grmelerin tamamna yakn grlen kiinin evinde ya da iyerinde yaplmtr. Yine ayn nedenden tr, deneklerin grmecinin daha nceden tanyor olduu kiiler arasndan seilmemesine zen gsterilmitir. Grmeler ses kayt cihazna kaydedilmi ve ardndan kelimesi kelimesine deifre edilmitir. Bununla birlikte grmenin akyla ilgili ayrntl notlar da alnmtr. Grme srecinde sabit sorular haricinde konumann ak denek ve grmeci arasndaki karlkl etkileime ve denein sosyal, kltrel konumuna ve kiisel zellik138

lerine gre farkl seyirler izlemitir. rnein tesettrl bir renciyle yaplan grmede tesettr sorunu etrafnda daha ok younlalrken, laik kesimden bir kadn denekle irtica tehlikesi ve takiyye temalar evresinde daha ok konuulmutur. Anadoluda slami kesimden kadnlarla yaplan grmelerde bu denekler doal olarak yanlarnda dier kadn arkadalarn getirmiler. Bu tr durumlarda grmeler bir fokus grup mahiyeti kazanmtr. Grmenin yapld mekn genellikle denein iyeri ya da evi olduu iin meknla ilgili izlenimler de grme deerlendirilirken dikkate alnmtr. Deneklerin yaklak te biriyle grme sona erdikten sonra da buluup konuma ya da yemek yeme frsat yakalanm olup, bu deneyimlerden edinilen gzlem ve deerlendirmeler de aratrmada kullanlmtr. Zaman zaman deneklerin aile evrelerinden kiilerle de grmeden nce ya da sonra tanma frsat bulunmu olup bu da deerlendirme kapsamna alnmtr. Bununla birlikte tm grmelerde denekle yalnz kalnmaya zen gsterilmitir.

139

YAZARLAR HAKKINDA Ali Bayramolu 1956 Gelibolu doumlu. 1973de skenderun Lisesi'ni bitirdi. 1979da Fransada Grenoble Siyasal Bilimler Fakltesinde lisans eitimini tamamlad. stanbul niversitesi ktisat Fakltesi'nde yksek lisans yapt. Ayn niversitenin Sosyal Bilimler Enstits'nde doktorasn verdi. 1981-1999 arasnda Marmara niversitesi Kamu Ynetimi Blm'nde retim yelii yapt. 28 ubatn Gncesi, Trkiyede slami Hareketin Sosyolojisi ve Ahmet nselle birlikte editrln yapt Trkiyede Ordu balkl kitab bulunuyor. Yeni Yzyl, Star, Yeni Binyl, Sabah gazetelerinde ke yazarl yapt. Halen stanbul Kltr niversitesinde retim grevlisi ve Yeni afak Gazetesinde ke yazar olarak almaktadr. Ferda Balancar 1967 stanbul doumlu. Marmara niversitesi Franszca Kamu Ynetimi Blmnden 1992de mezun oldu. 1992 2002 yllar arasnda deiik basn kurulularnda gazeteci olarak grev yapt. 2003ten itibaren TESEVde aratrmac olarak alan Balancar 2006-2007 yllar arasnda Nokta Dergisi Yaz leri Mdr olarak grev yapmtr. Balancar, halen stanbul Bilgi niversitesi letiim Fakltesinde retim grevlisi olarak almaktadr.

140

You might also like