Aydın Kimdir

Aydn kimdir?
Muhafazann ve Deiimin kimyas
Aydn kimdir?
Muhafazann ve Deiimin kimyas
www.derindusunce.org Fikir Platformu
1
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas
Bu kitap Derin Dnce Fikir Platformunun okurlarna armaandr. www.derindusunce.org
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
Fikir Platformu
Fikir Platformu
indekiler
nsz ....................................................................................................................................................... 7 Aydnlanamayan Aydnlar lkesi (Suzan Baarslan) ................................................................................ 8 Hangi kesimin okuru ve yazarsnz? (Suzan Baarslan) ......................................................................... 13 Deiim ya da okuduka saptmak(T.Suat Demren) ............................................................................ 17 Dnmek zerine.. (T.Suat Demren) ................................................................................................. 19 Bir Soru, bir cevap. adalamak ne demektir? (Cemil Meri) ........................................................ 22 Tarihi Doru Okumak(T.Suat Demren) .................................................................................................. 24 Aydnlanma (Cengiz Cebi) ...................................................................................................................... 29 Belleklerimizde gmeniz biz(Ferhat Kentel) ..................................................................................... 31 Ben Neden Buradaym Waldo? (Cemile Bayraktar) ............................................................................... 33 Siyasetin Amaz - lke mi Fayda m? ( Berrin Snmez) ......................................................................... 36 elmalar, armutlar ve ayvalara dair (brahim Becer) .............................................................................. 40 Descartes felsefesi ve Nietzsche (Erhan Kanl) ................................................................................... 42 Tepeden inmeci adaln teyakkuz hali (Ferhat Kentel) ................................................................ 48 Mslman Aydn, kadn projeleri, sosyal ina denemeleri zerine(Aliye zkul) .................................. 51 Sartre Fransadr (brahim Becer) .......................................................................................................... 59 Bunalm ve Deiim (Erhan Kanl) ....................................................................................................... 62 thal kavramlar szl 1: Laiklik (Faruk Saim Akhan) .......................................................................... 65 ki Tarz- Siyaset (Okan Arslan) .............................................................................................................. 68 T.C. ve Burjuvazi (Faruk Saim Akhan) .................................................................................................... 71 amarolan (Cemile Bayraktar) ............................................................................................................ 75 Yakn zaman mnevveri: Cemil Meri (Faruk Saim Akhan) ................................................................... 78 Sivil Toplum (Alperen Grbzer) ........................................................................................................... 82 Batllama Snav (M. kbal TUNA) ........................................................................................................ 86 adalk ve T.C (Faruk Saim Akhan) ..................................................................................................... 88 Statkonun sadk bekileri (Faruk Saim Akhan) .................................................................................... 91
Fikir Platformu
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Bir kurtulu reetesi: MODERNLEME (M. kbal TUNA) ........................................................................ 94 Bilim ve Teknoloji Neden Avrupada Geliti?( Mehmet Bahadr).......................................................... 99 Keifler a ve Uyuyan Osmanl?( Mehmet Bahadr)......................................................................... 106 Toplum, Bir Kurtarclar Cehennemidir (Sever Ik) ............................................................................. 112 Aydnlanmann antaj ve Foucault (Sever Ik)................................................................................... 114 Kendine Oryantalist Bakmak (Suzan Baarslan) .................................................................................. 117 Sanat Tercih Etmek Zorunda(Suzan Baarslan).............................................................................. 120 BDP Sivil itaatsizlikten sivil serserilie doru (Mehmet Ylmaz) ....................................................... 122
Fikir Platformu
nsz Aydn konusu gerekten sorunlu grlyor. Her ideoloji, her grup kendi liderini, kahramann aydn ilan ediyor nk. Tam da bu sebeple tanmndan nce baka bir sfata daha ihtiya duyuluyor: Reformist aydn, muhafazakar aydn, Krt aydn, Trk aydn, vs.. [...] Ksacas "aydn olmak" hem toprak(toplum) hem de tohum(aydn) gibi zerinde durulup incelenmesi yazlp izilmesi gereken bir kavram. Deiimin adresi kabul edilen Aydn'n tanm konusunda muhafazakar olunabilir mi? Byle diyordu kymetli bir yorumcumuz. Gerekten de TARAFSIZ bir aydn tarifi yapmak zor. Karanlk cahilliin ve Ktnn, k ise akln, bilginin ve yinin rumuzu. Yani akl ve ilim ile yi, Gzel ve Doruya yaklalacan herkes kabul ediyor. Ama her grubun kendi ile AYDIN-laNmay ve AYDIN-lamay tercih ettii bir dnyada yayoruz. tekilerin klar ya gzmz kamatryor ya da yeterince AYDIN-laTmyor, uymuyor bize... Osmanlnn son dnemlerinde ve Cumhuriyet Trkiyesinde ithal klarla aydnlandka halkndan uzaklaan bir aydn(?) grubu kt ortaya. Aydn sendromu diyebileceimiz mzmin bir depresyona girdi bu insanlar ve hl da oradalar. Suzannur Baarslann tabiriyle kendi insanna, giderek kendine ne tuhaf insanlar bunlar- ne garip lke buras! diye bakmak; -kendini teki olarak grmek! Okuyacanz 130 sayfalk bu kitapta modernleme srecinde Aydn ve Aydnlanmay sorgulayan bak alar bulacaksnz. Ama teori ile yetinmeyen, fikrin eyleme dnmesini, Cumhuriyeti, demokrasiyi ve sivil itaatsizlik olgusunu da sorgulayan yazlar bunlar.
Fikir Platformu
Aydnlanamayan Aydnlar lkesi(Suzan Baarslan) Korkudan yediim lokma boazmdan gitmeyecekse, Her gece korkun ryalar saracaksa uykularm Varsn her ey rndan ksn, Bu dnya da yklsn teki dnya da, nsana rahat nefes aldrmayan kuruntularla Beynimizi bir ikence masasna evirmektense lp rahat etmek daha iyi, Rahat etmek iin ldrdklerimizle. [1] Korkularn ve tragedyalarn lkesi Trkiye. Gndemi doludizgin ilerleyen ama korkularn dndrp dolatrarak, stp stp yeniden gndeme getirerek Mustafa Akyolun; Peyami Safadan rtica Dersi, adl yazsnda deindii gibi- fikri anlamda kelere saplanp kalm bir lke ve onun, korkular stp stp servis etmeyi grev edinmi aydnlanamayan aydnlar. Dnle bugn arasnda hl ayn eyleri konuan ve bir sentez retemeyen, fildii kulesinde, kendisini toplumsal sorunlardan yaltarak, stten alta kubak bir projektr tutarak, kendi i dnyas ve evresinin dna kmayan, kamayan, zm getiremeyen aydn(?) tipolojisi.
Aydn kimdir? Bu sorunun cevab iinde bulunduumuz dnce dnyasnn kalplarna gre eitlilik arz eden bir cevaba dnm durumda. Her kesim sadece kendi aydnn kabul edip dierini kk grme yarna girmiken, bu soruna Selim lerinin romannda deinilir: Aydnlar diyorsun Aydnlardan anladmz, her birimize gre deiiyor. Geleneki, kurtuluu manevi deerlere sarlmakta buluyor. ou sosyalist iin Lenin yeterli, Stalini pek kartrmamak gerek. Kimileri Mao diyor. Sen, batnn deerleriyle yetiniyorsun, airler, ressamlar ordusunu nne katmsn, gelgelelim Tanpnar okumadn sylyorsun, hl okumadn
Fikir Platformu
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Bu durumun sebebini zmlemeye altmzdaysa, oryantalizmi anlamadan cevap veremeyeceimizi bilmek gerekiyor: Oryantalizm, Bryan S. Turnerin deyiiyle, Batnn tanmlad ve kontrol ettii kavramlar, tablolar ve katogorilerin iinde anlamlandrlabilecek garip, erotik, farkl ama anlalabilir bir sylem. Douya (ya da kendine) ait ne varsa onu btnyle olumsuzlamaktan geen bir sylem Bu, aslnda Oryantalizmin bir yz. Kendi insanna, giderek kendine ne tuhaf insanlar bunlar- ne garip lke buras! diye bakmak; -kendini teki olarak grmek! Said, Orientalismde Foucaultun kuramsal analizini uygular. Buna gre btn egemen kltrler, kendilerine uygun bir hakimiyet sylemi yaratrlar ve bu sylem ierisinde kendilerinden baka kltrleri istedikleri gibi yanstrlar. Bu arpk yanstma gerekte bir kltrn dier bir kltre egemen olma yollarndan biridir. Oryantalizm, alafranga zppeler reten bir sylem. Bir yzyle Douyu, Douya ilikin ne varsa tmn olumsuzlayp Baty olumlularken; teki yzyle de Douya aidiyeti gsteren imlerin tavsiyesini ister. Hakimiyet Syleminin kurallar yle iletilir: Doulu nce kendini garip ve farkl grecek; kendine, kendi insanna tekiymi gibi bakacak, sonra da bu tekinin defterini drecek tekine, kendine ait ne varsa, gemiten kalma ne varsa tmn zihinsel hamulesinden tavsiye edecek. te imdi Trkiyede bu ikinci yz, bu teki yaanyor!*2+ Aydnlarn oryantalizm tuzana gnll dmeleri ve tek-dil gelitirerek dierlerini tekiletirmeleri, dilde anlam sorununa neden olmakta; aydn dediimiz insanlarn ortak bir dil gelitirememeleri, dierini teki yapt iin tekinin diline bigne kalmalar ise, -kavram karmaasnn yaand ve hangi kavramn hangi anlamda kullanld trnak iinde verilmek zorunda brakld yazlarn tavan yapt lkemizde- bir senteze ulaamama sorununu da ortaya kartmaktadr. Selim lerinin Bir Akam Alacas adl romannda belirttii smrge tipi aydn, Emre Taran adl kahramann azndan yle aklanr: Ama tm bu konumalarda, tartmalarda, herhangi bir seenekte birleemeyilerinde -nk ayrca kendi aralarnda deiik savlar ileri sryorlard- sanki birer smrge aydn gibiydiler; klklar, o klkt; tpk yleydiler Birer smrge aydn kimliinde benliklerini ne kararak, salt kendi grlerine ak, ortaklaa hibir aamaya varamayp kendi kiisel yollarnda yryeceklerdi. *3+ Peki tm bu tartmalarn iinde, sahiden bir muhalefet geleneine sahip olabildi mi aydnmz? Bunun cevabn da Ali Bula verir: Oysa bizim aydn ile karlamamz sancl bir ilikiye kout olarak geliti. Bu anlamda bizim aydnmzn bir muhalefet geleneinden sz edemeyiz. Aadan gelen toplumsal, kltrel, ekonomik basncn nn aacak sylemler ina eden bir aydn profilimiz olamad ne yazk ki. Tam tersi, bizde aydn ancak devlet sayesinde var oldu. Devlet tarafndan beslendi ve bu yzden artistik muhalif birka k dnda bir gelenek devredemedi ardndan gelenlere. Statkonun retmi olduu oryantalist formel yapy halka tepeden inerek giydirmeye alan ekibin katalizrdr bizde aydn. Batdaki gibi sivil bir alandan gelmiyor, bizatihi sivil alann karsnda yer alyor. Dolaysyla iinden geldii medeniyetin kodlar ile irtibat kopuk, gelenek karsnda yabanc ve halkn tekiletiren bir mevzide yer alyor.*4+ Seluk Kp, bu durumu deerlendirerek, unlar ilave eder Bulan yorumlarna: Ali Bulan kitabnda bahsettii gibi, bizim aydnmz birinci elden yerli kaynaklar okuyamaz, Osmanlca bilmez ve kendisini Batl-Oryantalist merkezlerin tercmeleri ile tanr, bununla yetinir. Bu hl halk ile aydn arasndaki mesafeyi her geen gn oaltmtr. Trkiyede aydn, halkn sivil, demokratik tercihlerine ynelik yaplan darbelerde ya darbecilerden yana olmak ya da sesiz kalmak
9
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas gibi trajik bir tavr stlenmitir bu yzden. Bula, Trk aydnnn kkl bir cuntaclk geleneinden beslendiini biliyoruz. diyerek bir bakma gncel olaylara da gndermede bulunuyor. Cumhuriyet dneminin bandan beri aslnda aydn ile halk arasnda grnr klnmayan ama simgeler ve tercihler zerinden gelien bir atma var oldu.*5+ Mazi ve tarihin unutturulmas tespitini Meri de yapar: Dnyann btn tmarhaneleri bizim entelijansiyann kafatas yannda yannda birer aklselim mihrakimparatorluun birbirine dman etnik unsurlarndan mrekkep yamal bohas diki yerlerinden ayrlal beri biz kendine dman insanlar haline geldik. Mazi yok, tarihimizi tanmyoruz. Din lm yatanda. nsanlar bir araya getiren hibir ideoloji domad Bu millet on senede bir deien hafzasz nesiller amalgam.*6+ Mazi ve tarihin bo brakt alan doldurulmak zorundadr elbette ve bu boluu aydnmz Avrupa kltr ile doldurmaya alr hatta aydnmz ounlukla kendisini Avrupal sayar, Hilmi Yavuz, Trk aydn ne kertede Avrupaldr? sorusunu sorar ve Trk aydn Avrupal olmaya, Avrupa entelijansiyasna entegre olmaya hazr deildir. cevab verdikten sonra sebepleri aklar: Bizim aydnmz, inanlmaz bir safdillikle Trkiyenin, dolaysyla kendisinin sorunlarn Avrupal aydnlarn da sorunu sanmak gafletinden tam 200 yldr kurtulamamtr da ondan. Bu gaflet, Trk aydnlarnn Avrupal aydnlara kendi lkelerinden yaknmay gelenekselletirmelerinden kaynaklanyor Trk aydn sanyor ki, btn bunlar anlatlnca her ey zmlenecektir. Daha vahimi Trk aydn sanyor ki, btn bunlar Avrupal aydna anlatldnda, Avrupal aydn, bu demokrat, liberal ve progesist kimliiyle onu, yani Trk aydnn Avrupal sayacaktr. Ama hi de yle olmuyor Avrupal aydndan kendi sorunlarn anlamasn bekleyen Trk aydn, acaba, Avrupal aydnn sorunlarn, anlamak yle dursun, bilmekte midir? Hi sanmyorum, nk Trk aydn Avrupa entelijensiyasn anlamay deil, kendini ona anlatmay misyon bellemitir Trk aydnnn Bat kltr ile ilikisi, srekli bir tekyanllktan gemektedir: Ya Baty olduu gibi, hibir eletirel dnceden geirmeksizin aktarmaktadr; ya da ona kendi dncelerini aktarmaya almaktadr. Bu iki aktarm dzeyi, asla rtmedii iin de Trk aydnnn Batdan aktard baka, Batya aktard da bsbtn baka olmaktadr.*7+ Aydnlara bakarken bir de onlarn zaaflarna gz attmzda u tespitlerle karlarz. Bu noktada Selim leri, Sabahattin Ali, romanlar zerinden aydn tipini irdelemiler ve onun zaaflarn karakterleri zerinden ortaya koymulardr. Sabahattin Ali, imizdeki eytan adl romannda mer karakteri zerinden dnemin aydnlarn eletirirken onlarn kskanlklarn, kibirlerini, birbirlerine stnlk taslama telalarn, szn ne olduu deil de kimin sz en ok etkili sylediini, vg beklentilerini ortaya dker ve aydn olmaya alan ve gidiat deitirmeye alan aydnn byk bir zaafndan da sz eder: Bu kafa bsbtn baka iler becerebilir Madem ki herkes gibi deilsin onlardan daha akll, daha stnsn, onlara hkmetmek hakkn hatta vazifendir. Yalnz bunu istemen lazm. Her eyi feda edebilecek kadar iddetle istemen ve btn arzularn tek bir gayeye: nsanlara hkmetmek, onlarn bana gemek gayesine hasretmen lazm Dnyaya bizim gibi insanlar kendi kafalarnda tasavvur ettikleri ekli vermeli ve koyun srsnden fark olmayan halk ise sadece tabi olmaldr.*8+ Yani aydn kimliinden jakobenizme kay. Bu; aydn, Su ve Cezann, -iinde deha tadna inanan- mehur karakteri Raskolnikova yaklatrr; insanlar sradan ve sra d olarak ayrma, sradan insanlar edilgen, gdlmesi gereken ve cahil olarak alglama ynleriyle. Aslnda Tolstoyun tiraflarm adl eseri, aydn kimlii giydirilen insanlarn psikolojisini ortaya koyan ipular sunar bizlere:
Fikir Platformu
10
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Bizim en temel arzumuz, emelimiz, mmkn olduu kadar ok para ve ne kavumakt. Bu amaca ulamak iin bildiimiz tek ey, kitap yazmak ve gazete karmakt. Bunu yapyorduk ite. Ama hem byle deersiz ii yapp, hem de son derece nemli kiiler olduumuza kanaat getirebilmek iin bu faaliyetlerimizi savunabilecek bir teoriye ihtiyacmz vard. Bu problemi de yle zdk: Var olan her ey devaml olarak geliir. Fakat, btn bunlar eitim ile gerekleir. Eitim ise gazetenin, kitaplarn ve dergilerin dalm lsyle orantldr. Bize ise kitap, gazete ve dergi yaymlayalm diye para ve hret verilmektedir. u halde biz, en yararl ve en iyi insanlarz.*9+ Sadece aydn m sulanmal bu noktada, elbette hayr. Toplum da farklla, aykr bir sese, kendisinden farkl bir renge ilk bata -genellikle- kar kmaktadr. Hatta farkll ilk dillendiren daima bunun cezasn ekmek, hatta ve hatta kimisi hayatndan vazgemek zorunda braklmtr. Meri : Cemiyet kendisine benzemeyen bir ocuk dourduu zaman onu beiinde bomaya kalkar. Boarsa mesele yok. Bomazsa ya diz ken bir isyankr, bir Beaudelaire, bir Rimbaud, bir Breton kar, ya da cemiyete diz ktren bir cebbar gelir, Sezar, Napolyon, Hitler. Cemiyet ok defa gbre. Zambakla o ufunet arasnda karabet kurabilir miyiz? Her byk adam kucanda yaad cemiyetin vey evladdr. Zira o yarnki veya dnk veya telerdeki bir cemiyetin ocuu, kendi cemiyetinin deil. Marx, avukat Marxn olu olmaktan ok, Saint-Simonun, Rousseaunun, Hegelin ocuu. Rousseauyu Rousseau yapan, yzn grmedii annesiyle ayya babas m? ahsiyet, grnen cemiyet iinde grnmeyen cemiyeti seip onun barnda kurmak suretiyle fethedilir. Her ahsiyet bir kopu, bir olmayana, olacaa balantr. nsan, tabiat deitirirken kendini de deitirir, diyor Marx. Yalnz tabiat deitirirken mi? Byk adam devlerin srtna trmanan cceymi. nanmyorum. Daha dorusu dev Goliat, yani yryen bir da paras; srtndaki cce Davut, yani zeka. Byk adam batakl baraj haline getiren yaratc. Kalabal tekme ile uykusundan uyandran klavuz. Ama ok defa tekme ile uykusundan uyanan Caliban, efendisini paralar.*10+ Gerek aydnn paralayan toplum ve sahte aydnn ycelten bir mekanizma ve bu mekanizmay amaya alan tme makinesinden geiren son yz yllk gelenein kendisiyle hesaplamas hayl kabul edilen knt fikirlilii Kendi rahat iin, kurduu dzenin bekas iin srlen, hapislerde yatrlan, ldrlen gerek aydnlar Oysa Macbethin kral olmasnn yetmemesinin ve tm vicdani sorgulamasnn -korku, gvensizlik, ykselme hrsna yenik dmenin verdii sabit fikirlilik- retecei bir eyler olmal bu tme mekanizmasna. Son olarak bilinmelidir ki, aydnlar zerine kurgulanan bu makalede, aydnlanamayan aydnlarn karakteristik zelliklerinin vurguland ve aydna ait fikri yapnn, edimin ne olduunu, ne olmamas zerinden bir yolla anlatlddr; tpk Wellek-Varrenin Edebiyat nediri ne deildir zerinden aklamalar gibi. Aydnm gibi davrananlarn gsterimi, gerek aydn vurgulamak iin tercih edilmi ve aslnda salt aydnn vurgulanmas gerekirken, kavramlarn iki-ball sorunuyla yeniden karlalarak, trnak iinde gerek kelimesi kullanlmak zorunda kalnmtr. Burada Gerek aydn kimdir?, sorusu devreye girer ki okuyucunun karar vermesi gereken yer de burasdr: Kendi aydnn semek ya da gerek aydn semek tcnn dililerinden biri olmak ya da seimiyle tcy, kendisiyle hesaplamaya zorlamak [1] William Shakespeare, Macbeth, III. ii. 165-172
11
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas [2] Hilmi Yavuz, Denemeler, s.166-167. *3+ Selim leri, Bir Akam Alacas, Can Yaynlar, s:41,54. *4+ Ali Bula, Aydn Sapmasndan Aydn Ulem Profiline, nsz. [5] Seluk Kpk, Trk Aydnndaki Standart Sapma. [6] Cemil Meri, Jurnal, s.109. [7] Hilmi Yavuz, Denemeler, s.109-110. *8+ Sabahattin Ali, imizdeki eytan, s.153. *9+ Tolstoy, itiraflarm, s.18. [10] Cemil Meri, Jurnal, s.224-225.
Fikir Platformu
12
Hangi kesimin okuru ve yazarsnz? (Suzan Baarslan) Frankfurt Kitap Fuar Ulusal Yrtme Komitesinin dzenledii Trk edebiyatnda kltrel tartmalarn odanda kadn isimli toplantya Trkiyeden Aye Kulin ben bartlleri tanmyorum hi karlamadm, bu nedenle kitaplarmda yer almyor eklinde bir cevap vermi, neden kitap kahramanlarnzdan birisi bartl deil sorusuna. Ki bu soru baka bir yazara, tam tersinden de sorulabilirdi, neden inansz bir kahramannz yok eklinde. Deien bir ey olmazd soruyu sorma algs asndan. Hatta yle bir ey var ki, braknz yazarn kahramann, yazarn kendisine de ynelik bu alg ekli mit krc sahneleri ortaya kartabiliyor. Fatma Karabyk Barborosolunun kapal olduunu gren bir okurun, onu ters bak asyla olsa da aslnda ayn ekilde ve ayn yanl algyla eletirmesi gibi. Soru kadar verilen cevabn da vehametini, tahmin ettiinizi sandnz siyaset ya da din zerinden deil, tam da konunun bam teli zerinden yazar ve okur zerinden ve doal olarak edebiyat balamnda deerlendirecek, bu lke okurlarndaki en byk sorunlardan birine parmak basarken, yazarlarn da nasl bir yol izleyerek ya da izlemeyerek gerek okurlarn hayal krklna urattklarndan bahsedeceim. Bir okur; yazarn kahramanlarn semek, yazarn kahramanlarnn formuna mdahale etmek hakkna sahip midir ve bir yazar yaratt kahramanlarn tanklk zerine kurguladn syleyerek fiction bir yarat olan roman dnyasn ksrlatrdnn farknda mdr? Okurdan balayalm soruna. ncelikle okur, yazma srecinde ve yaratnn hibir aamasnda etken bir rol oynayamaz -bu rol oynamaz demek deildir- ve bir yazara neden yle bir karakter yaratmadn sorusunu soramaz. Yazar, okuyucu kesiminin beklentilerinden etkilenebilir belki ama bu beklenti ona okuyucunun istedii eseri yazmay deil, yazd eseri okuyan okuyucuyu oluturmas iin bir kriter oluturmaldr. Bunu baaramayan yazarlarda sorun yazd deil, yazmak isteyip de yazamadklardr ki, bu da yazma yetisini snrlandran bir olgu olduu iin yazarn kendi varlk alanna dair bir sorunu
13
Fikir Platformu
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas ortaya kartacaktr. Burada dikkatten kamamas gereken ey, yazarn yazma tutumunda kendisinden yola kmasdr, ancak sosyal bir varlk olduumuz gerei ile yazarn da dsal etkilere maruz kald gerei de elbette gzden karlmamaldr. Bu yeni bir sorunu ortaya kartr. Yazar belli bir ideolojiyi savunmak zorunda mdr, kimi insanlar bunu bir mecburiyetmi gibi dayatr, oysa Kundera, Romanc hi kimsenin szcs deildir ve bu gr kendi dncelerinin bile szcs olmadn syleyecek kadar ileri gtreceim. *1+ der. Bu ifadeyle, romancnn kendi dnya grnden yeri geldiinde rahatlkla syrlmasn ngrr. Okuyucu kendi szcln yapmasn istedii yazara aslnda snrlar izer ve yazara, neden unu yazmadn diye bir dayatmann iine girerse ya da onun yazdklarn kendi ideolojisine uymad iin eletirirse, bu, okuyucularn roman dnyasn bilmedikleri, daha dorusu kurmaca yapnn nasl ina edildii gereini gzden kardklarn -bilinli ya da bilinsiz- gsterir ki bu tarz okuyucular okumak istemezler, sadece kendi dorularnn tekrarn grmek isterler ve hibir yazar bunu yapmakla mkellef deildir. nk mkellef hissettiklerinde, yaptklar yeni bir yarat, kurgu, hayal dnyas, gerekliin yeni bir gereklikle inas deil, gerekliin gsterilmesi beklenen tek tarafl bir taklidi olur. Bir roman yazar, kurmaca bir eser meydana getirirken sorumsuz davranabilir mi? Ne kadar zgrdr ya da? Elbette yaratt karaktere en akla gelmedik eyler yapabilir, onu a-susuz brakabilir, aktan karakterinin akln bandan aldrabilir, en olmadk trajedileri kahramanna yaatabilir hatta onu ldrebilir hatta ve hatta Mslman ama laik bir lkede de yaasak ba ak ya da kapal bir kahraman tam tersi hallere sokabilir Yazara snr hatrlatan nokta neresidir/kimdir? Bu noktada devreye okuyucu girer. Her yazar okunmak amacyla yazar. ster belirli bir kesim iin, isterse kendisinden sonra gelecek kuaklar iin yazsn. Amac okunmak ve etkilemektir. Bu ama, eserini yaratrken yazarn snrlarn belirler. Heinrich Mann, yazarlar olarak bakalarna etki etmemizin art, tabii ki edebiyat yetimizdir. ou yazarn sorunlara yant aramak iin iyi niyetli bir biimde hazrlad bildirgeleri ya baarsz kalm, ya da tersine yazar konuyu bizzat kendisi duyarak yaam, bu meseleyi kendi ierisinde yeniden yaratm, kendine zg sanatn araclyla gzlerinizin nne sermitir. Bununla birlikte yazar, yalnzca gnmz okuyucu kitlesini deil, daha sonra gelecek okuyucular da hesaba katmak isterse, ite o zaman eseri olaanst ve gl olmak zorundadr.*2+ der. nk yazar, haylinde arzularn ve bunlarn gereklemesini kurar ve bu haylleri edebi aralarla ylesine iler ki okuyucuyu da burada kendi arzularn bulur ve tatmin olur, hem de utanmayaca bir tarzda. Yazar gereklii, kltlm bir model biiminde kopyalar ve gereklii bize fark ettirir. Baka bir dnya icat eder. Davran provas yapar ve bizim bununla daha iyi davranmamz salar. Yazar dille oynar ve bu oyundan tat alr, o, bilinli olarak rya grr, ok katl anlam tayan eserin, ayn bilinsiz rya srecinin ryay oluturmas gibi biimler. Potansiyel okuyucuyla iinden konuur.*3+ Burada devreye potansiyel okuyucu girer. Eco, metinle, daha nce yazlm btn teki metinler arasndaki diyalog (kitaplar yalnzca baka kitaplar stne ve onlarn evresinde yazlr) ve yazarla rnek okuyucu arasndaki diyalog.*4+ vardr derken, potansiyel okuyucunun stnde bir okuyucu kitlesinden bahseder ve okuyucuyla ilgili yeni bir kavram tanmlar: rnek okuyucu. Yazarn kafasnda tasarlad ve eseriyle biimlendirmek istedii yeni okuyucu kitlesi olarak tanmlayabiliriz rnek okuyucu kavramn. Yazar ve okuyucu arasndaki ilikiyi incelerken: Bir yazar belli bir grgl(ampirik) okuyucu kitlesini dnerek yazabilir; tccarlar ve eleri iin yazan, ada romann kurucular Richardson, Fielding ya da Defoenun yaptklar gibi. Ama ideal bir uykusuzluktan etkilenen ideal bir okuyucuyu dnen Joyce da kitleler iin yazyordu. Her iki durumda da, insan ister cebinde paras, kapdan kan bir kitleye seslendiine inansn, ister gelecekteki bir okuyucu iin yazdn ne srsn, yazman metin araclyla, uygun okuyucu rneini oluturmaktadr.*5+ diyerek uygun okuyucu rneini oluturmaktan bahseder. Bu noktada fark okuyucu arasnda deil, metinler arasnda kar. rnek okuyucuya yazlan metinle, okuyucularn isteklerine gre biimlendirilmi metinle. Biri kendi okuyucusunu yaratr, dieri kendi
14
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas yazarn veya eserini. Ama yazar yeni olan planlad, deiik bir okuyucu tasarlad zaman, dile getirilmi isteklerin listesini yapan bir pazar aratrmacs deil, kukusuz Zeitgeist kurgularn sezinleyen bir filozof olmak ister. Okuyucu kitlesine, kendisi bilmese de, istemesi gerekeni aklamak ister.*6+ Econun ideal olan yanstt sylenebilir bu grnde ancak roman piyasasna baktmzda rnek okur yaratmaktan ok, okuyucunun isteklerine gre biimlendirilmi eserlerin daha fazla yer tuttuunu syleyebiliriz. Okuyucu kitlesinin talebi neticesinde, belki de belki de btn edebi trler iinde en fazla piyasaya dnk olan, parayla ilikisi en scak ve ticaret meta olmaya en yatkn olan, yani iinde oluarak geldii toplumun kriterlerini ve niteliklerini en fazla yklenen bir edebi tr olan diye de grebileceimiz romann bizde de ksa srede bir arz-talep mekanizmas kurduunu, teknolojik olarak modernleen, Bat tarz bir alt yap istediini ve basm, yaym ve datm alar ierisinde hemencecik bir ticari faaliyet alann beslemeye baladn grmemiz zor deildir. Roman okuru etkilemitir, okur bu etkilenileri neticesinde talebi bytmtr, bu talep ise arzn niteliini belirlemeye doru bir yapy beslemitir.*7+ Artk yazar etkileyen bir okuyucu kitlesi ile yz yzeyiz. Yine de ne kadar etkin olursa olsun okurun durmas gereken bir snr vardr. Bir yazar ynlendirebilirler, ona mdahale edebilirler hatta metin hakknda yorumda da bulunabilirler ama mdahale edemedikleri bir alan vardr. Okurlar metinlerden, metinlerin aka sylemedii eyleri karsayabilirler ancak metinlere sylediklerinin tersini syletmezler.*8+ Okurla eser arasndaki iliki yazarla eser arasndaki iliki bittikten sonra balar ve sz syleme sras okuyucuya geer. Eserin okunmas ile, eseri unutmak veya yaamak, metni bir defa veya defalarca okumak, rnek okur -Meriin ifadesiyle gerek okur- veya kitle okuyucusu olmak ite bu, tamamen okuyucunun tercihidir ve Econun dedii gibi yazar artk dardadr ve yapabilecei hibir ey yoktur. Buradaki snr fark etmek iin yinelemek lazm. Okurla eser arasndaki iliki ancak eser bittikten ve okuyucuyla yz yze geldikten sonra balar ve bu ilikide eserin sylemediini zorla syletemezler. Ancak yazar darda kalaca ana dek, yazarn sorumluluu, eseriyle okuru arasndaki snr iyi belirlemek ve kendisine yaratt karakterler zerinden gelecek sorular soran bir okuyucu kitlesi oluturmasdr, yaratmad karakter zerinden sorular soran bir okuyucu kitlesi deil. Oluturmas ngrlen bir kahraman yaratma istemine de cevab asla, tanklm yok diyerek kurgu ve hayal dnyasn klten ve yazarl/yazarln klten bir cevap vermemelidir, ne kadar iyi niyetli olursa olsun. Her yazar tanklk zerinden eser kartsayd sanrm edebiyat dnyamz tanklk roman ya da bir st dil kullanrsak biyografi-an roman zerinde dallanp budaklanrd ki bu da edebiyat snrlar iine hapsetmek ve onun dayand kurgusal dnyay yok etmek anlamna gelecektir. Bu noktada tanklk esas alnsayd Amerikay hi grmemi bir yazar olan Kafkann Amerikas, Selim lerinin Hepsi Alevdeki kahraman renesi, Elif afakn Pinhan, George Orwelln Winston Smithi ve sayamayacam roman ve karakterler olmazd. Bir yazar kendi okuyucusunu yaratamyorsa, okuyucunun yaratt yazardr ve eseri de kendinden te, okuyucunun yaratt eserdir. Hangi yazar bu konuma dmek ister? Sanrm Aye Kulin ve ona bu soruyu soran okur veya lkemizdeki yazarlara kendi dnce dnyasndan deer atfetmeye alm olan okurlar ve bu atf kabul eden yazarlarmz, yazarlarmzn ve yazarlara ynelik tuhaf, siyasi, tek tarafl tutumumuzun bu lkedeki gstergeleri. Bilinmesi gereken de u ki, bu gstergeler tamamen edebiyat alannn dndaki bir alana ait, nk asla edebiyata ait bir alann problemlerini yanstmyorlar. Bu alg srd srece de, gnmz edebiyat alannn, u ya da bu kesimlere ait yazarlar ve okurlar dzeyini ap, kendisini dnya edebiyatna adapte etmesi ve bugnn amas ok zor grnyor.
15
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Bir kesimin yazar ya da okuru olmak m, gerek bir yazar ya da okur olmak m? Seim sizlerin *1+ Kundera Milan, Roman Sanat, ev.Aysel Bora, Can Yaynlar,stanbul, 2002, s.180. *2+ Mann Heinrich, Roman zerine Dnceler, 20.yzyl Edebiyat Sanat, Yay.Haz. Hseyin Saliholu, mge Kitabevi, Ankara, 1993, s.100. *3+ Ayta Grsel, Genel Edebiyat Bilimi, Papirs Yaynlar, stanbul, 1999, s.32. [4] Eco Umberto, Sonras Alfabeta Dergisi, 1983, say 49, ev. adan Karadeniz,Gln Ad, Can Yaynlar,stanbul, 2002,s.586. *5+Eco Umberto, Sonras Alfabeta Dergisi, 1983, say 49, ev. adan Karadeniz,Gln Ad, Can Yaynlar,stanbul, 2002,s.587. [6]Eco Umberto, Sonras Alfabeta Dergisi, 1983, say 49, ev. adan Karadeniz,Gln Ad, Can Yaynlar,stanbul, 2002,s.588. *7+ And M.Fatih, Roman ve Hayat, Kitabevi, stanbul, 1999, s.70. *8+ Eco Umberto, Anlat Ormannda Alt Gezinti, ev.Kemal Atalay, Can Yaynlar, stanbul, 1995, s.104.
Fikir Platformu
16
Deiim ya da okuduka saptmak(T.Suat Demren) nceden savunduu bir fikri bugn sama sapan bulduunu, kendisiyle de alay ederek belirtebilmek, -ayet yersiz bir gurur gsterisi vesilesi deil ise- bir erdem. nsanlar deiiyor, fikirler deiiyor, bilgi dediimiz eyden anladklarmz ile heybemizdeki bilgilerimiz deiiyor, bak alarmz deiiyor. Bir zaman, hapsolduumuz pencereyi yegane bak as olarak gryoruz belki ve bu ilkyarg ile hayata eitli katmanlarda anlamlar veriyoruz. Ancak, ne dnyaya bakabilen yegane pencere bizim penceremiz ne de bizim ikna edici bulup, kabullenerek baktmz pencere, srf biz ikna edici bulduk diye doru ay yakalam oluyor. Kenarn gzel yazsn okuyunca, ok ksaca, benzeri anlamda kendi mahallemde uradm durumlardan bir kana deindim yazsnn altnda. Bugn baz konulardaki fikr farkllamalarm neticesindeki zihni durumum, tpk Kenarda olduu gibi, benim de kendi evremde sknt yaratyor zaman zaman. Olaylara bakm ya da mahallemdeki yaygn sylemle okuduka saptmak halleri, benim kendimle ilgili en ok gurur duyduum ynlerimden birisi halbuki. Nasl olmasn ki? Ne renmenin sonu var ne de rendike daha ok farkna varlp rklen cehaletin sonu. Basmakalp yarglarla, dar bir bilgi daarc ile abucak hkm verdiimiz meselelerin bambaka ynlerinin de olduunun farkna varmak, bunun farknda olmayanlarn nezdinde sizin belki tuhaf grnmenize neden olabilir ama nihayetinde sizi, karnzdakinin niin yle dndn de anlayan empati sahibi, kuatc ve ak fikirli bir insan konuma sokar. nceki yanlglarma burada rnek vermeye kalksam uzun bir paragraf olur. ok eskiye de gitmeye gerek yok aslnda, sadece kayt altna alarak yaz haline getirdiim dncelerime bile baktmda, pek ok eski yaz ve yorumumu bugn istihza ile glmseyerek okuduumu; veya en iyi ihtimalle zerlerine baz erhler dme gerei duyduumu farkediyorum. Bazlarmz belki inan noktasndaki temel ekincelerinden belki kendilerince baka sebeplerden, bu tr bir fikr deiimi sakncal bulabilir. Ama sorgulayc davranmak ve olaylara farkl ynlerden de bakmay denemek, bizzat inandmz deerleri daha da salamlatrr aslen. nk sorgulanm ve akln onu kutsamayan ama gzad da etmeyen dengeli bir testinden gemi fikr pencere ok daha deerli, ayaklar yere salam basan bir yap hale geliyor. (Mesela, slm zelinde tahkk iman denilen ey tam da byle bir sre sonucunda yerleir ou kez.)
17
Fikir Platformu
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Aslna bakarsanz engellenebilir bir ey de deildir bu sorgulama sreci. Bilginin sizi iine eken bys, akl denen mucizev yetinin de refakatiyle, bilgiye eriim noktasnda imkn olan ve biraz farkndal ve merakyla bunu harmanlayan herkesin kapsn bir gn alar. 180 derece de olsa fikirlerinin zaman iinde deitiini, ak yreklilikle, knp sknmadan syleyebilen insanlar seviyor ve onlar deerli buluyorum. Bazlarnn tutarll sabit fikirlilik sanma yanlgs var ya, ite bu yanlgya dmeyen insanlar, hakikaten sevilmeyi ve nemsenmeyi hakediyor. Ve ou kez en temel felsef meselelerde fersah fersah farkl dnsem bile, zaman iinde ok boyutlu dnebilme yetisi kazanm, ak fikirli, sorgulayc insanlar ile, insanln varolusal yahut gncel sorunlar hakknda, kendi mahallemdeki fikirdalarmla olduundan ok daha fazla ortak nokta ve konuacak alan gryorum. Mutlaka deimeli miyiz? Tabii ki hayr, sz ettiim ey bu deil; hele hele arkaik bir modernist tavr olarak, ilerleme hi deil. Kitap ykl eek olmak da olas o anlamda bir deime/'ilerlemenin sonunda nk. Modernizm saolsun, hangi ideolojik temelli dncede olursak olalm, bir biimde zihinlerimiz idi ediliyor. u geri dndrlmesi mmkn grnmeyen modernizm srecinde ve ona elik eden bilgi anda, bu iditen zihnimizi kurtarmamz ve; bir da banda, okumas yazmas olmayan ama yaama kadm bir hikmetle bakabilen yal bir insann vicdanna ve bilgeliine, -iinde bulunduumuz an dayatmas gerei farkl bir formda da olsa- birazck bari yaklaabilmemiz mmkn m? Benim baktm yerden btn mesele bu.
Fikir Platformu
18
Dnmek zerine.. (T.Suat Demren) Ben bir solucanm, fakat Tanrnn inayetiyle bir insan olacam. 4 Mays 1916da cephedeyken ve tam da tehlikeli bir grevi stlenmiken, sava gnlne ite aynen byle yazm Wittgenstein. (Ich bin ein Wurm, aber durch Gott werde ich zum Menschen.) Wittgenstein ilgin bir isim. Tuhaf bir hayat yaam. Asker, mhendis, retmen, bahvan, mimar, sedyeci. B.Russell hatratnda Wittgenstein iin Acayip bir delikanlyd, ve kavramlar bana garip grnyordu, o kadar ki aylk retim dnemi boyunca kendisinin bir dahi mi yoksa sadece tahtas eksik biri mi olduunu zemedim der. Dnmek zdrap verir mi insana? Ve bu zdrabn davurumu, bakalarnn gznde kiiyi deli-dahi sarkacnda sallandrabilir mi? Devam ediyor Russell: Cambridgedeki ilk smestrin sonunda yanma geldi ve bana Efendim, ltfen bana benim katksz bir aptal olup olmadm syler misiniz? dedi. Ben de kendisine, Azizim, bu konuda hibir fikrim yok. Bunu bana neden soruyorsun? dedim. nk dedi, eer drt drtlk bir aptalsam, balon pilotu olacam; deilse filozof olacam Kendisine tatilde felsefi bir konuda bir eyler yazp getirmesini, katksz aptal olup olmadna o zaman karar verebileceimi syledim. Mtekip retim ylnn banda teklif ettiim yazy bana getirdi. Tek bir cmlesini okuduktan sonra, kendisine Hayr, siz balon pilotu olmamalsnz dedim. O da olmad. Derdim, ne Wittgensteinn ilgin hayat hikayesini ne de felsefesini -kendim anlayamam birisi olarak- anlatmaya almak deil.
Fikir Platformu
19
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Dnmenin; yaam anlamlandrmaya ve bunu yaparken kullandmz aralar anlamaya almann zorluuna vurgu yapmaya alyorum. Dcane Cndiolu bir syleisinde Felsefe nedir? sorusuna zdrap diye cevap vermiti. Felsefe; yani hikmeti sevmek. Gerei, hakikati aramak Wittgenstein Ben bir solucanm, fakat Tanrnn inayetiyle bir insan olacam. szn neden sylemi olabilir? nsan ol(a)bilmenin artlarnn banda ne gelir? Yemek, imek, remek ksaca biyolojik faaliyetlerimiz; yaptalarmzn pek ok ksmnn ortak olduu dier canllarn da rutin ve bir hayat kanunu mvacenesinde yapageldii eyler. Ama bizi onlardan ayran birey var; o da dnmek. Wittgensteinn kendini solucan gibi grmesini dnmesinin verdii zdraba ve insan olma abasna yorabilir miyiz? Dnmek insan boar bazen, elini eteini hereyden ektirdii gibi, stne zdraplar tattrr. Cemil Meriin ya inanacaksn ya intihar edeceksin baka yolu yok dedii snrlarda gezindirir, akln ikence aletine dnm sorular karsnda aresizletirir, adeta iki bklm eder.. Ve yalnzlatrr. Gustave Janouch, Franz Kafkaya yle der: - *Gerekten de + o kadar yalnz msn? Kafka bayla tasdik eder. - Kaspar Hauser kadar m? Kafka gler: - Onunkinden de beter.. Ben Franz Kafka kadar yalnzm. Kendisi kadar yalnz.. Yaam heyulas dnen insanlar iin bir ayrntdr. O kadar ki en etin dnyev skntlar onlar varolua, yaama, dnceyi ifade etme yntemlerine dair araylarndan ve bunlara dair dnmekten alkoymaz. Wittgenstein dnyaca nl Tractatusunu gnll olarak katld Birinci Dnya Sava srasnda cepheden cepheye koarken, makinalarn ve top grltlerinin arasnda yazmtr. Said-i Nursi nl eseri arat-ul caz Bitlis taraflarnda Ruslara kar savarken yazmtr; savan ortasnda bana kat bulun kat diyerek.. Dnen insanlar dier dnenleri de ciddiye alr. Aradan asrlar gese bile. Svgnn dayanlmaz hafifliine kaptrmazlar kendilerini. Bugn gerekler acdr biber de acdr, o halde biber gerektir
20
Fikir Platformu
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas diye lise rencilerinin klasik mantk kuramlarn arptarak alay ettikleri Aristo iin -kendisi de klasik mantn muhaliflerinden olmasna ramen- Wittgenstein unlar syler: Aristoteles ad, ou Mantkmz tarafndan saygszca anlyor. Gnmz Mantklarnn ounun Mantk hakknda, onun 2000 yl nce bildiinden daha fazla bir ey bilmediinden haberi olsayd, her halde mezarnda ters dnerdi. Hasl dnen insanlar iin dnmek ciddiyettir. Dayanlmaz bir beyin zdrabdr ama buna ramen yaamann anlam; hava gibi su gibi bir vazgeilmezidir. Merhum Cemil Meri her devirde bir ka dnr, gerisi dnenleri dnr der.. Keke dnceyi ciddiye alsak ve dnenleri dnmeyi bari becerebilsek..
Fikir Platformu
21
Bir Soru, bir cevap. adalamak ne demektir?(Cemil Meri) Soru: Buraya kadar gelmiken u adalama kavram zerinde de dursak? *+ (*) Cevap: Bu adalama kadar rezil, di ve katil bir kelime yoktur. Bu a neden Avrupann a olsun? 1976 senesi Trklerin, Hintlilerin, Patagonyallarn, Franszlarn, ngilizlerin birlikte yaadklar tarihtir. Bu tarihte a ii, a d nasl olabilir? Yani a bir daire midir ki, bir ksm insanlar bunun iinde, bir ksm da dnda yaasn? Bu korkun bir ey. Biz adalamay kabul ettiimiz andan itibaren bireliimizi, elimizin kolumuzun bal olduunu, efendimizin Avrupa olduunu kabul etmi oluyoruz. adalama diye bir ey yok. Herkes adatr. Yalnz bu ada endstrilemi lkeler var, endstrilememi lkeler var. Zengin lkeler var, fakir lkeler var. Bunun ala alakas yok. Belli bir tarihin srtmza ykledii mirastr. yi taraflar var, kt taraflar var. adalk nedir? Atom bombas m, fuhu mu, rezillik mi, kapitalizm mi, sosyalizm mi? an imtiyaz olan ve *ayrd edici+ vasfn tekil eden ne var? Sadece endstrilemek! Baz lkeler endstrilemiler, bazlar endstrilememilerdir. Binaenaleyh adalama tabiri sefil, zavall ve di bir tabirdir ki, bizim komprador burjuvazi ve gecekondu aydnlar tarafndan bir afyon gibi damarmza zerk edilmitir. Korkun bir yalan bu. Hepimiz istesek de istemesek de adaz. Ayn ada yaayan bu insanlar arasnda bir ksm endstrilerini halletmi lkeler deildir. Sadece birtakm oyuncaklar var ve zenginler. Yani bir insann fakir olmas, deersiz olduunu nasl ifade etmezse, bir milletin de fakir kalmas, deersiz olduunu ifade etmez. Hele an dna katiyyen karmaz. Sanki bu an btn haysiyeti erefi Avrupayaya aittir de, Avrupaya benzemediimiz iin biz an dna ktk. benim kanaatimce birok bakmlardan Avrupa a ddr. Avrupa insan bencillii, katillii istismar zihniyetiyle hem a d hem de insanlk ddr. Batllama mefhumu vardr, kabul ederim. nk hudutlar bellidir. Hristiyanlamaktr yani. sterseniz Hristiyanlan. Fakat adalama ne oluyor? Tarihilerimizin byk hamakati var. Orta a! Orta a! Bat Orta a yaarken biz tarihimizin en evketli zamanlarn yayorduk. Hem nedir, bu namtenahi zaman balta ile keser gibi alara ayrmak? Bu tasnifler ok ocuka ve Batlamyusvrdir. Haddizatnda adalama kelimesi Avrupada
22
Fikir Platformu
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas hi kullanlmad. Bunu bizim tatlsu Frenkleri uydurdu. Avrupa adalama deil modernleme diyor. adalama mefhumu dnyann hibir dilinde yoktur bizden baka, Biz adalama diye kendimizi idama mahkum ediyoruz. (*) Cemil Meri ile Syleiden. Konuan: Mehmet Ali Ak. Pnar, Cilt: V say: 58, Ekim 1976
Fikir Platformu
23
Tarihi Doru Okumak(T.Suat Demren) Bir zaman lber Ortayl kendisine sorulan Tarihi bilmek ok gerekli mi? sorusuna yle cevap vermiti: Bu kanmak gerekli mi? diye sormaya benziyor. nsan kanmas gerektiinde kanr. nsann kanmasn engelleyemezsiniz. Tarihi bilme ihtiyac, tpk kanmak ihtiyac gibidir. nk insanolu gemiini bilmek ister; tarihinde neler olup bittiini renmek ister. *1+ Tarihi niin bilmeliyiz? Gemite yaanan olaylarn ayrntlar ve bu olaylarn yaanmasnda aktif rol alan kiilerin ideallerini/aidiyetlerini/eylemlerini ya da niyetlerini bilmek ya da tahmin etmeye almak, olup bitenleri daha doru okuyabilmemize yarar. Bunun niin gerekli olduu ise ok ak; tpk .Haldunun syledii gibi Gemi, bugne suyun suya benzediinden daha fazla benzer. Gemite yaananlar bize an ve gelecei kurarken yol gsterecek en nemli klavuzdur. Bunlar iyi gzel de tarihi nasl okuyacaz? Tarihimizi doru biliyor muyuz? rendiklerimizden ne kadar ezber, ne kadar kurgu, ne kadar doru? Hi phesiz bu soruya cevap vermek kolay deil. Tarih iin hakknda en ok speklasyon yapma imkan olan ilim daldr desek herhalde yanl sylemi olmayz. u bir gerek ki objektif ya da renksiz tarih olmaz. Tarihiler objektif yani tarafsz bir tarihin olamayaca konusunda hemen hemen ittifak halindedirler.
24
Fikir Platformu
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Bu yalnzca tarihe zg birey de deildir, nk insann doas gerei mutlak anlamda nesnel olmas mmkn deildir. Bu da pek tabii ki insan disiplinlerin hepsine nfuz eder. Hele ki sz konusu olan tarih gibi son derece teorik ve ideolojik bir disiplin olursa bu nesnellik iyice buharlar. Bu byle diye tarih okumaktan ve analizlerimizi mmkn olan en nesnel bir biimde yapma abalarndan vazgeecek deiliz. yle bir tarihe baktmzda birok speklasyonla daha kts bunlarn ezber haline gelmi trevleri ile karlayoruz. Kendi medeniyetimizden rnek verirsek; Emevilerden Abbasilere, Moollardan Seluklulara Osmanldan Cumhuriyet tarihine kadar bildiklerimiz arasnda acaba ne kadar geree, ne kadar ezbere dayanyor? lgintir, ayn dnya grne sahip tarihilerin bile birbirinin aksi biimde ele aldklar tarihsel olaylar vardr. Hemen aklma gelenlerden birkan sayaym: Patrona Halil syan, Lale Devri, Baltac Mehmet Paa, Yenieriliin kaldrlmas vs. Grler farkllatka baklar daha da bulanklar. Mesela eyh Sait isyan. Bu isyan ngilizlere gre Trkiye Cumhuriyeti, Trklere gre ngilizler kartmtr. Ama bu isyan PKKllara gre zgrlk ayaklanmas, Mslmanlara gre ise halifeyi geri getirmek iin kyamdr. Bu olaylarn herbirerini amak isterim aslnda ama bu bir yazda mmkn deil. Spesifik bir rnek yerine bir hikaye vastas ile anlatmaya alaym. Dcane Cndiolundan okumutum; Philo Sophia Loren den. Basit bir rnek gibi grlebilir ama meselelere baklan yerlerin onlar yorumlamada nasl etkili olduu ironik bir biimde anlatlyor. Cndiolu da Averchenkodan aktarm. te bir olayn deiik zaviyelerden farkl grnleri: *..+ Glmseyerek Erkekler ok komik dedi. Bunun kabahat mi, yoksa vme mi belirttiini anlamadm iin, Gerekten doru diye cevap verdim. - Kocam tam bir Othello! Bazen onunla evlendiime zlyorum. Anlamayarak baktm. Aklamandan diye sze balayacak oldum. Haa, senin duymadn unutmuum diye szne devam etti: - hafta kadar nce kocamla alandan geip eve yryordum. Bana ok yakan siyah bir apkam vard ve yrmekten yanaklarm pembelemiti. Bir n altndan geerken, esmer bir adam bana bakt ve aniden kocam kolundan tuttu. Ateinizi verebilir misiniz? dedi. Alexander kolunu ekti, eildi ve imek gibi bir hzla yerden ald tula ile adamn kafasna vurdu. Adam yere yld. Korkun bir ey! - Kocan anszn ne gibi bir ey yle kskan yapt?
25
Fikir Platformu
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Omuzlarn silkti. Syledim ya, erkekler komik. Hoa kal deyip ktm, kede kocasyla karlatm. Merhaba dedim; nsanlarn kafalarn krmaya baladn duydum. Glmeye balad. - Anlald, karmla konutun. ok anslydm. O tula hemen elime geldi. Yoksa bir dn: Cebimde bin be yz ruble vard ve karm elmas kpelerini takmt. - Seni soymak istediini mi zannettin? - Karanlk bir kede adamn biri sana yanayor. Daha ne beklersin? akn akn odadan ayrldm ve yrmeye devam ettim. Sana bugn yetimek imkansz diye bir ses duyup dndm baktm ve haftadr grmediim bir arkadam grdm: - Aman Tanrm! Senin bana ne geldi? Hafife glmsedi. - Birtakm delilerin babo dolandndan haberin var m? hafta nce biri bana saldrd. Hastaneden bugn ktm. Ani bir ilgiyle sordum: - hafta nce mi? Alanda m duruyordun? - Evet. ok sama bir ey. Alanda oturuyordum. Canm ok sigara imek istiyordu. Kibrit yok. On dakika filan sonra bir bey, yannda yal bir kadnla sigara ierek geliyordu. Yanna gittim, koluna dokundum ve en kibar tavrmla, Ateinizi verebilir misiniz? diye sordum. Sonra ne olduunu dnebiliyor musun? Deli yere eildi, bir eyi kapt, bir dakika sonra ben kafam kanar halde, kendinden gemi, yerde yatyordum. Herhalde gazetede okudun? Ona baktm ve itenlikle sordum: - Gerekten bir deliyle karlatna inanyor musun? - Eminim. Bir saat sonra kent gazetesinin eski saylarn merakla kartryordum. En sonunda aradm buldum, kaza stununda ksa bir not: kinin etkisi altnda Dn sabah, alann bekileri, bir bankn zerinde kimliinden iyi bir aileden olduu anlalan bir gen adam bulmutur. Ar ikili olmann sonucunda, yere dp kafasn yaknndaki tulaya vurarak yaralandna inanlmaktadr. Haar gencin ana-babasnn znts derin olmal.*2+
26
Fikir Platformu
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Yaanan bir olay, ka eit gr.. Tarihe bakmzda ideolojilerimiz devreye giriyor. deoloji ve tarih yorumu birbirini srekli besleyen sarmal. deolojilerimiz, gemite gereklemi olaylar kendi penceresinden yorumlamaya balyor, farkl anlatmlar grmezden gelerek es geiyor, takdir hakknn kullanld yerlerde de tabii ki nalnc keseri muamelesi devreye giriyor. Byle yaparak tarihte gezinildiinde, zaten inandmz hususlarn birkez daha ehil kalemlerden teyid edildiini gryoruz. Yaplan semecelerle ideoloji tarihi, tarih ideolojiyi besliyor. Ve kafalarda resim oturtuluunda grnen ey u: Gemie doru denmi, istenen istasyonlarda durmu ve nihayet nceden inanlm ideolojide de son durak yapm rahat, huzurlu bir gzergah.. Tarihin akna yn veren temel dinamik nedir? sorusuna olduka deiik cevaplar verilmi. Materyalist ekole gre tarihin temel dinamii snf mcadelesidir. Dinlerin ortaya kndan, dier sosyal yaplara kadar. Tarihte gerekleen tm olaylar snf mcadelesinin eseridir. Bu grn en byk temsilcileri Marks ve Engelstir. Corafi artlar temel dinamik olarak gren ekol de olduka yaygndr. Buna gre medeniyetlerin kurulmasnda ve geliiminde temel dinamik evresel artlardr. bn Haldun ve Montesquieu bu ekoln nde gelen isimleri olarak bilinir. Temel dinamik olarak rk gren gre gre de tarihe yn veren stn vasfl rklar vardr ve ancak bu rkn mensuplar medeniyetler retebilirler. Bugn bu ekoln pek tutarll kalmasa da modern tarih felsefesinin oluumunda derin etkileri vardr. Tarihin temel dinamiini din olarak gren tarihiler de vardr. Tamamen kaderci bir anlaytr ve insan ve toplum iradesini grmezden gelir. T. Carlyle gibi dnrlere gre de tarihin temel dinamii kahramanlardr. Benzeri baka ekoller saylabilse de belli bal ekoller bunlar. Sz edilen etkenlerin herbirerinin iinde bulunulan tarihsel artlar bakmndan temel dinamik olduklar dnemler olmutur ama hibirisi tarihin itici kanunu olarak grlemez. Her tarihsel devir girift ilikilerle rl dinamikler yuma ierir ve bu dinamikler toplumdan topluma, corafyadan corafyaya deiir. Ekonomik, siyasi ve dini/toplumsal/kltrel artlar farkllaan oranlarda belirleyici olabilir. te ideolojiler bu tarih ekollerinden birisini yekpare olarak alrlar ve tm tarihi bu temel dinamie gre aklamaya alrlar. Tabi ki bu yapldnda da yanlg kanlmaz olur. Tarihi kim yazar? Tarihi ounlukla kazananlar yazar. Mesela Nutuk, kazanann tarihidir. Bir afrika atasz yle der: Aslanlar yazana kadar av hikayeleri hep aslan avclarn vecektir. E.Renan Millet nedir?de Tarihin yanl yazlmas, millet olmann ayrlmaz bir parasdr der. Tarihilerin saptrmalar, okuyucunun ideolojik baknn yanl yorumlar bir yana, sistemin de resmi tarih tezleri vardr. Ve bunlar alabildiine arpk, gerei gizleyen ve oluum projelerinin yegane destekisi haline getirilmi uydurma senaryolardr.
Fikir Platformu
27
Yani neyin doru neyin yanl olduunu zmek hi kolay deildir. Tarih imkan mertebesinde detaylarla birlikte okunmal. Farkl grler karlatrlmal, ayrntlar nemsenmeli. Sosyolojik olgular, dnemin siyasi haritas, ekonomik dzen dikkate alnmal. Hatratlara baklmal. ou kii tarih okumalarnda hatratlar gvenilmez bulur ki bu dorudur. nk hatratlar ounlukla kiinin kendini temize karma abasdr. Ama baz gzden kaan kk ayrntlarda -ayn dnemin baka hatratlarndan alnacak dier kk paralarla birlikte- bize, hi tahmin edilemeyecek karanlklara dair ipular verir. Ana caddelerde gezinmek var olan ideolojik duruumuza yeniden iman tazelemekten baka bir ie yaramyor. Her bak kendine ehil kalemler bulmu, bu ehillie ramen birbirlerinin tam aksi argmanlar gerek diye sunuyor. Ara sokaklara girmek, apraz okumalar yapp kyaslar yapmak, argmanlar dnemin sosyal gereklikleri nda akl ve mantn terazisine vurup yle deerlendirmek gerekiyor. Bu kolay birey mi? Hi phesiz zor. Ama tarihi doru okumak iin baka are yok.
Notlar: [1] lber Ortayl ile Tarihin Snrlarna Yolculuk Mustafa Armaan - Ufuk Kitapl - 2005 [2] Philo Sophia Loren Dcane Cndiolu - Gelenek Yaynlar - 2004
Fikir Platformu
28
Aydnlanma(Cengiz Cebi) Okullarmzda klasik bir Aydnlanma Dnemi sylemi vardr, malum. Her ne kadar bu dnem Avrupaya ilikin ise de hereye Avrupa gzyle bakmaya altrlm olan zihinler bu aydnlanmay evrensel bir dzlemde ele alr, yle anlar ve yle de sunarlar. Buna gre szkonusu aydnlanma insanln aydnlanmasdr ve Avrupa/Bat bunun ncln yapm ve yapmaktadr. nsanlk belli bir dnemde aydnlanmaya balam ise bundan nceki dnemde karanlktadr. Nitekim ortaa karanlk bir adr. Geri bu sylemin hemen ardndan Tabi bu Avrupa iin geerli, slam dnyasnda ortaa aydnlktr eklinde ek bilgi ve aklamalar yaplabilir ve zaman zaman da yaplyor. Ne var ki ana temay yukardaki ekilde koyduktan sonra bunu sylemenin pek bir anlam yok. Burada sorun aydnlanma kavram ile kast edilen eyin her zaman belirgin olmay. ok naif ve basit ifadesi ile genelde verilmek istenen mesaj nsanlk din ve tanr merkezli dnya grnden uzaklatka zgrleiyor ve aydnlanyor eklinde. Ya da bu ikisinin zaten ayn ey olduu sylenebilir bu bak asndan. Din bir esaret, ondan kurtulmak ise bir aydnlanma. Bu deerlendirmeyi ftursuzca yapanlarn kategorik yanlgs, belli bir dinin sorumluluu altnda olmayn, dier bir deyile kiinin hayat tarznda tmyle serbest ve sorumsuz olmasnn, dnsel anlamda daha geni bir dnyaya almak anlamna geldiini sanmaktr. Bu dnceye gre belli bir dinin gereklerine gre yaayan bir kimsenin akl da ancak belli kalplar ierisinde dnebilir, bunlarn dna kamaz. Oysa bu ikisi arasnda bu tr bir bant bulunmuyor. Aydnlanma nemli lde tarafgirlik ieren bir kavram. Dine gre deil de akla gre yayor iseniz aydnlanm oluyorsunuz. ayet lml bir aydnlanma szkonusu ise dini akli bir forma evirip yle yayorsunuz. Bu ekilde dinsiz olmakszn aydn oluyorsunuz. Oysa gerek aydnlanma gerekse aklclk vb. kavramlar bugn epistemik deil etik/moral/sosyal bir anlam tarlar. Bunu doruluk kavramnn birbiriyle tamamen farkl iki anlam ile amaya alaym. Doruluun birinci anlam bir dncenin, yargnn, nermenin, szn vb. gereklie uygun olmas, onu yanstyor olmasdr. kinci anlam ise bireyin seimlerinin ve hayat tarznn olmas gerektii gibi olmasdr. te bu farkllk o denli grmezden gelinip kafalar o denli karr ki, bilim ve teknolojide tutulmu olan doru yolun, ahlaki/dini anlamdaki doruluu gereksiz/geersiz kld, bunun yerine herhangi nesnel bir dayana ve ierii olmayan ada/modern ahlakn yaanmasnn gerekli olduu vb. sylenilmeye allr. Bu yanlg, bilimin materyalist olduu eklindeki olduka yerleik kabulden besleniyor. Burada alandan sz etmeliyiz : Bilim, metafizik/din, ahlak. Materyalizm metafizik bir retidir. Bilim ile materyalizmi ilikilendirdiinizde materyalizmin ngrd ahlak da bir anlamda bilim yoluyla hakllandrm oluyorsunuz. Forml olduka basit. Bilimden yanaysanz materyalizmden ve onun izin verdii ahlaktan/yaam biiminden yana olmanz gerekiyor. ayet bu ada yaam benimsememi iseniz demek ki henz yeterince aydnlanmamsnz. Aydnlanma demiken bir de Antik Yunanl idealist filozof Platonun bu kavramdan ne anladna bakmakta yarar var. lgin olan, Platon iin aydnlanma tam da materyalizmin karsnda yer alan bir ey iken materyalizm bizzat dncenin karanl. Platonun nl maara benzetmesi yle : Baz insanlar karanlk bir maarada, doduklar gnden beri maarann kapsna arkalar dnk olarak oturmaya mahkumdurlar. Balarn da arkaya eviremeyen bu insanlar, maarann kapsndan ieri giren n aydnlatt kar duvarda, kapnn nnden geen baka insanlarn ve tadklar eylerin
29
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas glgelerini izlemektedirler. lerinden biri kurtulur ve dar kp glgelerin asl kaynan grr ve tekrar ieri girip grdklerini anlatmaya balar ama ierdekileri, duvarda grdklerinin glgeler olduuna ve gerein maarann dnda cereyan etmekte olduuna inandrmas imkanszdr. Aydnlanma ile, bilimsel ve dnsel gelimeyi engelleyen dogmatik anlaylardan kurtulmay anlamak yeterli. Bunun anlamn geniletip insanln din yerine akln yolunu semesi gibi anlamsz sylemler retmek, yanltc bir yntem ile bizim dinimiz sizinkinden iyi demektir.
Fikir Platformu
30
Belleklerimizde gmeniz biz(Ferhat Kentel) Snrlarda dolaanlar huzursuz ederler, tehlike yaratrlar. Bir lkenin snrlarnda dolaanlar tekin deildir. Onlarn yerlerinin neresi olduu belli deildir. Snrlarn iki tarafndakiler iin de gvensizlik duygusu yaratrlar. Zihin haritalarmzda ezberlediimiz bize ait yeri krlganlatrrlar. Snr ihlal edenlerin binbir trl niyeti olabilir. br taraftaki tehlikeli bir eyden kayor olabilirler, hayatta kalmak iin tam da bu snr ihlaline ihtiya duyabilirler, kaaklk yapabilirler ya da dpedz sava am olabilirler, vurmak iin bir kere atklar snr sonra tekrar kamak iin kullanabilirler. Bu snr fiziksel olarak adlandrlan bir snrdr ve bazan derelerle, nehirlerle bazan gzetleme kuleleriyle, tel rglerle, maynlarla izilir. Bu snr bler, ayrr. Bazan kyleri, akrabalar, kltrleri birbirinden ayrr. Yaptrm, cezas vardr. Amaya kalkan cezalandrmak zere kanunlar, kurallar vardr. Btn devletler kendi ilerinde ve birbirlerine yaslanarak bu meruiyetlerini kurarlar. Ancak baka trl snrlar da vardr. Bu snrlar grlmez. Ve bu snrlarda da dolaanlar ve onlar ihlal edenler vardr. Gmenler byledir. Resmi-fiziksel snrlar atktan sonra, girdikleri yerde insanlarn zihinlerindeki snrlar ihlal etmeye balarlar. Bagajlarnda tadklar kltrel sermaye ile girdikleri lkenin safln, zihinsel konforunu bozarlar. Onlar artk snrn ne bu tarafndan ne br tarafndandr. Hem bu taraf hem obr taraftadrlar. Kendileri bizzat snrszlktr. Onlar varolan fiziksel snrlarn iinde snrsz biimde dolatka kurallar kanunlar pek ie yaramaz.
Fikir Platformu
31
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Kanunlar ie yaramad lde, fiziksel snr izme otoritesine sahip olanlar, gmenlerin verdii rahatszlkla baa kmak iin onlar grnmez yapmaya alrlar. Her yl ortalama 20 bin yasad gmeni snrd eden Hollanda, getiimiz gnlerde, gmenleri grnmez klmak iin olduka orijinal bir ynteme bavurdu. Adalet Bakanl, yasal ve meru yollar dnda fiziksel snrlar aan gmenleri ak deniz zerine ina ettikleri hapishane platformlarndaki zoraki konaklama merkezlerine tad. Gerekeleri de olduka rasyoneldi: ana kara zerinde artk inaat yaplacak alan yok ve kent ynetimleri, arazileri zerinde tutukevi istemiyorlar Ayrca bu deniz manzaral hapishanelerin maliyeti de ok yksek deil Ve istendii zaman yerini deitirmek de mmkn yle anlalyor ki, fikir ngilizlerin de ok houna gitmi, ayn sistemi uygulamaya hazrlanyorlarm Bu gmenlerin rahatsz ettii Hollanda halettmi meseleyi yani Gmenleri gzn grebildii yerden uzaklatrp, onlarla yzyze gelmemenin yani huzursuzluk yaamamann yolunu bulmu Ancak yasad gmenler, akta da dursalar, oradalar Hemen az tede Yasal yollarla gelenler ise hemen yanbalarnda ve farkl kokular, renkleri, tarihleri, kltrleriyle huzursuzluk yaratmaya devam ediyorlar. Gmenlik byle bir ey Akl kartran bir ey Kendi gmenliklerini reddedenler iin zellikle nk gmenlik karlamak, yzlemek demek Sadece fiziksel snrlarn iki taraf arasnda deil, fiziksel snrlarn iinde kendi gemiiyle, bugnyle ve dolaysyla geleceiyle yzlemek demek Biz hepimiz gmeniz. Kendi iimizde, tarihimizde g edip duruyoruz. Modern ulus-devletler fiziksel snrlarn kskanlkla korumaya altklar gibi, zihinlerimizde oluturduklar snrlar da tel rglerle korumaya alyorlar. Oluturduklar kimlik, tarih, kltr kurgularnn, resmi ideolojilerinin, devlet aklnn tesine, ncesine gemeyi yasaklyorlar. Ama biz gmeniz. Zihinlerimizde, belleklerimizde de gmeniz. Aklmz, hatralarmz, kltr dairelerimiz gmen Bir eskiye gidiyor, bir bugne geliyor. na ettikleri tarih anlaynn, ezberin gzetleme kulelerinde birileri izdikleri snrlar amamamz iin srekli uyarsa, yasaklar koysa da, hatrladklarmz gzden rak ak denizlere hapsetmeleri mmkn deil. Biz insanz; iimiz bir gmen diyar ocukluumuz ve olgunluumuz, geride braktmz topraklar ve geldiimiz topraklar, gemi ve imdiki aclarmz, darbelerimiz, ikencelerimiz, idamlarmz, katliamlarmz ve zgrlmz arasnda; snrlarla izilen tarih ve kendi tarihimiz arasnda gidip geliyoruz. Bu gmenliimiz sayesindedir ki, hem gemiimizle hem de bugnmzle yzleme yeteneine sahibiz. En taze rnek: serbest braklan esir askerler lmedii iin sevinemeyen bakanlara ramen, biz zihnimizin iinde gmen olduumuz iin, snrlar ap o askerlerin insan olduunu hatrlayacaz; hatrladka bakann temsil ettii snrl insanlkla da yzleeceiz. Bize yasaklarla snrlar dayattklar iin, hasta ettikleri ruh halimizden kurtulmak iin, gmenliimizi zgrce yaamak iin o snrlar ap yzleeceiz Ve iyileeceiz
Fikir Platformu
32
Ben Neden Buradaym Waldo? (Cemile Bayraktar) Szler vardr,sz olsun iin sylenen.Szler vardr,kendi iin sylenen.Szler vardr,herkes iin sylenen.Szler vardr,sz gibi sylenen,z gibi kkreyen.Szler vardr,vura vura sylenen szden grleyen,szden inleten. nsanlar vardr,kendi iinde kendi iin var olan.Yalnzca ben,yalnzca bennsan vardr,kendi iin var eden,kendi iin kendi var eden.nsan vardr,kendi iin yok eden kendi dnda kendi iin yok eden.Yalnzca ben,yalnzca ben.nsan vardr,herkes iin kendince var eden,herkes iin var eden.Yalnzca biz,yalnzca biz. nsan vardr,sz ile birleen.Sz vardr,insan iin birleen.nsanln ve szlerini bir eden,insandan insan da vardr.nsan vardr,sz kul eden,sz ile kul eden,sz iin kul edilen.nsan vardr. Sokrates vardr,insan iin lme giden. Gandhi vardr,yalnzca ben demeyen.Benliini bizler iin hi eden.Snrlardan snrsz geen,Gney Afrika hkmetinin snrlarn snrsz bizlii ilen geen.Ynlar snrsz alanlara kavuturmak iin snrl hapishanelere giren.Gandhi vardr,bir Gandhingiliz Hkmetini bir avu tuz ile bir avu insan iin hi eden.Bir Gandhi vardr,yalnzca biz,yalnzca bizBir Gandhi vardr,bir deri bir kemik edinceye kadar,yalnzca biz,yalnzca biz Danimarka Halk vardr,yalnzca biz deil,yalnzca hepimiz diyen.Yahudileri seip ayrt etmek isteyen Nazileri dize getiren bir Danimarka Halk.Yahudiler iin biilmi,srt damgal giysiyi kendi ien bien,hepimiz Yahudiyiz diyebilen bir Danimarka Halk vardr,sz en iyi syleyen.Hasta denilen hkmdarlarn kurtarmann yolunu lkeyi sarsacak kadar iek gndererek bulan.nsan iin insanlndan var olan. Thoreau vardr,vicdanna smad iin sava ganimetine kullanlaca iin vergi demeyen.Snrlarn
33
Fikir Platformu
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas dndaki insanlar iin snrlarn olduu hapishaneye kendini hapseden.Bir Waldoda vardr,dnyann Waldosu.Gelip o hapishaneye sen burada ne aryorsun Thoreau diyen.Bir Thoreau vardr,sen neden burada deilsin Waldo diyen.nsan iin insanlndan var olan. Bir Martin Luther King,vardr.Yine insan iin insanlndan,z iin sznden var olan ******************** Bahsi geen isimlerin hepsi sivil itaatsizlik kavramnn oluumunda,geliiminde katkda bulunan mevcut kanunun yeterli olmad zamanlar da ya da insancl olmad zamanlarda kendilerine,nefsen insanlklarna ramen kendi vicdanlarnn kanunlarn tercih eden insanlardr.En kutsal yolun yolcusu,zor tercihlerin insanlar.Onlar var olmalarnn mmknatn ancak ve ancak dier insanlarn varlna balarlar.Ezilen,smrlen,haklar ihlal edilen insanlarn haklar iin kendi haklarndan vazgeer bunu yaparken de yine en kutsal tercih ile nc ahslara zarar verme(me) tercihi ile yaparlar. Bir de isel itaatsizlik vardr.Dahili olduunuz btnn yntemleri,terchileri vicdannz szlatrsa onlara kar giritiiniz,yanl anlalp btn dna itilmenizin pek mmkn olduu bu tercihte ne yaparsanz yapn ben yapmak iin sylyorum,ykmak iin deil samimiyetinizi anlatamazsnz.Bu guruplar iinde yalnz kalmak,kalabalklar iinde yalnz kalmaktan ok daha zordur.Bu topluluun iinizi szlatan tercihleri ve yntemlerine pek sz ile de cevap veremezsiniz.Zira onlarn bu tutumu sz ile cevap verebileceiniz szsel bir eylem deil de daha ok iiniz yana yana hissedebileceiniz bir hldir.O hlin karsnda siz bir hal olursunuz.Sz sylemek yle dursun en ufak ima hakknz dahi olmad gurubun yntemleri,kuralsz kurallar,slubu,gidiat,halleri,halden hale geileri sizi tketir,tketir.Giritiiniz herhangi bir isel itaatsizlik yntemi annda sonu verir.Ama bu sonu beklediiniz sonu deildir.Sizi tam da itaatsizlik ettiiniz yntem ile vurular.Sonu tam ters istikamete der. Dahili olduunuz bu btn yle bir btndr ki.Tek olarak sizi kapsamayaca gibi siz olmadan da btn oluturamaz.Sonu olmayan bir yolculukta birlikte yrmek zorunda olduunuz bu btn ile ilikiniz birbirinden asla ve asla kopmayacak,kopamayacak birbirine skca bal bir sistematie baldr.Bir(tek) olmak mmkn deilse,bir(btn) olunmal gibi kuralsz kurallar olan bu btnden kopacak her para(birey),kendi iinde kendi insanldan var olmak iin kendi iinde kendinden olanlar tarafndan yok edilir. Bir gn insan olmaya,vicdannz en yksek tondan sz sylemeye gcnz yeterse o gn o btn ierisinde her yazda,her kitapta,her tepkide,ou kez grmezden gelen tepkisizlikte size ses kartmadan bara bara sen burada ne aryorsun diyenlerin,halleri vicdannz iki ta arasnda tmeye balarsa onlara dnn ve tm insanca szlerinizle sen neden burada deilsin deyin ve daha tek soluk cmleniz arasna girmeden ekleyin,bu yol birlik(btnlk) yolu ise ve sen,siz yanmda deilseniz ben burada ne aryorumdeyin. Sz vardr,Szler vardr,sz gibi sylenen,z gibi kkreyen.Szler vardr,vura vura sylenen szden grleyen,szden inleten,zden syleten.
Ey brnp rtnen,Kalk (ve) bundan byle uyar,Rabbini tekbir et Mddesir/1,2,3 Oku,Yaratan Rabbin adyla oku,Oku, Rabbin en byk kerem sahibidirAlak/1,2,3 Sarp-rtt zaman geceye andolsun,Parldayp-aydnland zaman gndze,Erkei ve diiyi yaratana,Gerekten sizin abalarnz (elikili, para para) darmadanktr.Leyl/1,2,3,4 Asra andolsun;Gerekten insan, ziyandadr.Ancak iman edip salih amellerde bulunanlar, birbirlerine hakk tavsiye edenler ve birbirlerine sabr tavsiye edenler baka.Asr/1,2,3 ALLAHn sz dorudur.
34
Fikir Platformu
35
Siyasetin Amaz - lke mi Fayda m?( Berrin Snmez)
ok kii imdi bu da sorulur mu, diyecektir. yle ya lafta herkes ilkeyi savunur. Faydac, karc siyasetten nefret eder. Samimidir de insanlar, bunlar sylerken. Hatta ounluk gerekten kar ilikilerinden uzak durmaya zen gsterir. Fakat gelin grn ki hayat bize daima yeni oyunlarla tanma frsatlar sunmakta. Bu oyunlarn iinde ilkeyi savunduumuzu zannederken, eitli kar hesaplarnn gbeine kurulmu olduumuzu fark etmeyiz bile Komplolardan sz etmiyorum. Bu tip tuzaklar yaanmad iin deil. Sadece pusuya dmek ihtimalinden daha yaygn yanlglara dikkat ekmek amacyla bu yazya baladm iin. Ayrca, gerekten faydac siyaset yapmann yerleik bir alkanlk olduunu da grmezden geldiim sanlmasn. nemsiz de bulmuyorum fakat benim derdim baka. Halisane niyetle stelik cann diine takarak siyaset yapanlarn veya dolayl olarak siyasi hayata dair almalarda bulunanlarn ounlukla neyi niin savunduunu, neye niin kar olduunu sorgulamadn: uruna savat politikalar doru kriterlerle test etmediini sklkla gryoruz. Hepimiz biliyoruz hayatnn heder olup gittiini, abalarnn insanlar / toplumu, iflah etmeye yetmediini dnen, bezgin ve bedbin insanlar Nerede hata yaptn dnmektense kusuru toplumun cehaletine atfedenleri FAYDA her zaman KT m / LKE her zaman Y mi? Greli kavramlar olduundan byle bir sorunun cevab tartmal ve tartmalar da phesiz sonsuz ve sonusuz olacaktr. Valiliklerin kmr yardmlarnda olduu gibi Yardm edenler toplum yararn iaret ettikleri gibi ayn zamanda anayasann sosyal devlet ilkesi ile gerekelendiriyorlar. ktidar cenahndan verilen bu cevapta ilke ve faydann birbirini beslediini gryoruz. Kmr ve sair yardmlar eletirenler ise sadaka verir tarzda yardmlarla halktan ok yneticilerin kendi partilerine
36
Fikir Platformu
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas fayda saladn syleyerek, rvetle oy toplandn ve bunun ilkeli siyaset olmadn sylyorlar. Sadece bu rnekte bile ilke / faydann i ie gemi manalar aldn ve elikilerle dolu bu sylemlerin karmaa rettiini gryoruz. Doruyu yanltan ayrmak iin bir lye ihtiyacmz var. ller aransa bile ancak parti tzklerinde, seim beyannamelerinde, hkmet programlarnda aranyor. En kabadaysndan aranmalarn referanslar ise byk dnrlerin ideoloji kuramlarna, bu ideolojileri hayata yanstmay ama edinen tarihi rneklere dair deolojiler ve bunlara dayanan siyasi sistemler ise fayday ilke edinmitir. Karmaa buradan douyor. nk her dnce sistemi, dnyay kendi penceresi ile ereveler ve ortaya kan bir kapal kutu, literatrde paradigma. Bu kutuya verilen biim birey, toplum, devlet ve dnya iin faydal olandr. Teoride kurgulanan o biimi gerekletirmek de temel ilke olduundan ilke faydann arac; fayda, ilkeli durula ulalabilecek, bir nevi Nirvana. Nirvanaya ulamak kt bir ey olmadndan o yolda ekilen cefalar nemsenmez. Verilen rahatszlktan zr dilemek bile akledilmez. Kapal devre siyaset yaplrken insan nesneleir nk bireyin mutluluu daima telenmi, gelecek kuaklara, hedefe feda edilmitir. Gel gr ki insan, insanl ile yani zaaflaryla o mkemmel (!) ereveyi bir trl laykyla gerekletiremediinden ideoloji kuramlar hep iflas etmitir. Dnekler, i ve d dmanlar, baz mihraklar gibi saysz isimlerle sulanan sradan insan ve insan grmezden geldii iin deiimi yadsd iin aresiz dogmalaan sistemler Elbette bu srete ideolojilerin bir biriyle savatn, partilerin biteviye rekabet ettiini de hatrladmzda anlamsz ekimelerin bir anlam kazandn grrz. Her kes kendi penceresiyle ereveledii kendi dnyasnda hakl. atma bitimsiz ls kendisinden ibaret sistemler anlamsz ekimelerle kendini ve insan tketirken insan zihni greli deil kesin llere muhta Siyasetin Ahlak Deien dnyada deimeyen gerekleri bulabilmek ve l edinmek ynetim felsefesi haline getirilebilse sorunlarn zm kolaylar belki. Fakat bilgisayarmza paket programlar satn alr gibi bizim dmzda ve gemite retilmi anlaylar hayatmza uyarlamaya alyoruz. Modern baty retmi olan bir siyaset felsefesiyle ekillenmeye alyoruz. ktidar uruna, devletin zengin ve gl olmas yolunda her eyi mubah gren bir anlayla Hak kavramn daima uzun atmalardan sonra sistemine dhil etmi olan batl anlayn rettii demokrasiyi de bir uzlama rejimi olarak adlandryoruz. Oysa demokrasi atmalarn, dayatmalarn sonucunda bin bir zahmet ve emekle ulalm bir dengedir ki sklet merkezini hukuk oluturur. lgintir, lkemizde ynetim erkleri arasnda en tartmal alan hukuk ve biz de bu zaafla dolu g tarafndan toplumda bir denge oluturulabileceini ve bunun da hogryle, sabrla uzlalarak gerekleeceini sanyoruz. Bu bekleyite de lke karlarn temel kant ediniyoruz kendimize. Hak talep edenlere lke kar iin sabr telkin eden bir siyaset anlay, bu anlaya destek verip sesini ksmay ilkeli siyaset olarak isimlendiren bir semen kitlesi Hi fark etmeden ahlakl duruu yani siyasette olmas gereken gerek ilkeyi faydaya feda ediyoruz. Bunu ilkenin yani tuttuu partinin programnn gerei olduu iin en namuslu tavr olarak kabul ediyor insanlar. Dnldnde lke kar anlay ile yrnen yolun hangi kmazlara ulaaca kolaylkla anlalr. Tm hkmet darbeleri ve darbe teebbsleri de darbeciler tarafndan lke karlar gerekesiyle yaplmt. Barts yasaklarn kaldrmakta, toplum yararn ileri srerek ayak sryenler bilmiyorlar m vaktiyle o yasaklarn da toplum yarar gerekesiyle getirildiini? imdi yasak kaldrlrsa siyasi istikrarszlk olabilir endiesi tanyor, gemite yasak uygulanrken de ayn korkular dayatlmt. Her kesim kendi dogmalarna hapsolmu halde lkeyi ynetmek durumunda. Dardan ithal edilen siyaset felsefesiyle, gl olann kendini hakl gsterdii bir sistemde adeta orman kanunlaryla yayoruz. Tama suyla deirmen bu kadar
Fikir Platformu
37
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas dnyor. Ve Filmi daima baa sararak seyrediyoruz. Her seferinde lke kar, toplum yarar diyerek fayday ilke edinen siyasetten faydalanan, karlarn gzeten yeni politik aktrler reterek. Mihenk Ta Gerek ilkeleri kadim kltrmzde aramak ve bulmak zorundayz. Ancak gndelik siyasetin pratikleriyle de uyumlu iler bir sistem gelitirmek zerine ciddi aba sarf etmek gerekiyor. Ynetim felsefesi ve pratikleri, kadim kltrmz, gnn gereklerine uyarlayarak; eskiyi, eskitmeden yaatarak, birey, devlet ve toplum ilikilerini dzenlemeli. rfan -iktidarla bir arada olamayaca yaygn kanaatine ramen- insan haysiyetini, ynetim erklerinin stnde konumlandran bir siyaset felsefesi gelitirmemiz iin bize yol gsterici olacaktr. Gelenei, gelecee aktarmak iin tek sermayemiz olan bu gnde insan mutlu etmek hedefiyle, i grmeli siyaset ve siyaseti. Ama insan hrsn gzden uzak tutmakszn, nefsinin esiri olanlar, toplumun banda reklenme frsat vermeden, iktidardan uzaklatracak bir siyasi sistem. Bilge demokrasi veya demokratik bilgelik Kulaa ok tuhaf gelse de Devlet aygtn ve egemenlii neredeyse kutsallatrm, iktidar uruna her nevi insan hrsn ba tac eden; modern batnn rettii veya modern baty retmi olan, siyaset felsefesi yerine; erdemi ama edinen bir siyaset ve adaleti temel erdem kabulyle ahlak talandracak bir hukuk felsefesi; dou medeniyetlerinin kadim kltrne srt evirmemekle gerekletirilebilir. mknsz istermi gibi grnsek de hayal etmeye deer. stelik bn Rde gre bu hayal yeryznde en az iki kere gereklemi. Birisi Asr- Saadet, dieri Endls Emevi Devletinin kurulu sreci Biz bunlara ksmen benzerlik tayan baka rnekler de getirebiliriz. Osmanlnn kurulu ve Anadolu Seluklu Devletinin parlay dnemleri gibi Tarih ahittir ki faziletin egemenlii imknsz deil Kadem-i Sabit zre Bir rnek alma Olarak nsan Haklar Kavram bn Haldun, ksa ad el-ber olan dev eserinin Mukaddimesinde bilinen ilk tarih felsefesi almasn yapm insanln gelimesini, medeniyetlerin ykselmesini ve tabii klerini irdelemitir. Byk alim bu meyanda zellikle adl kavram zerinde durmu; toplumlarn etnik, dini, kltrel, corafi zelliklerinden ziyade oluturduklar siyasi yapnn hakkaniyete uygunluu halinde yksek medeniyet vasfn kazand hkmne varmtr. Hukukun nemi Farab tarafndan da vurgulanr. Bilimlerin tasnifi, hiyerarisi ve bilgi alanlarnn snrlar yan sra bilim dallarnn birbirleriyle ilikilerini izah eden ilk filozof olan Aristonun snflandrmas bat medeniyetinin temel yap talarndan birisini oluturmutur. Onun felsefeyi temel alan tasnifine mukabil Farab, hukuk ilmini bilim dallarnn temeli kabul etmi ve Onun tasnifi slam dncesine ekil verip, bat medeniyeti ile arasndaki temel fark tekil etmitir. Bu ereveden baktmzda gnmz demokrasi anlaynn da bir gerei olan hukukun stnl, bamszl ve tarafszl, slam dncesinin de olmazsa olmazdr. Esasen yukarda verilen tarihi rnekler de bu anlay erevesinde gerekletirilen ynetim dnemlerini iaret etmekte. Adaletli, feraset sahibi yneticilerin i banda olduu ve onlarn mrleri, iktidar sreleri ile snrl kalm saadetli dnemler. Bize den, toplumu yneticinin vicdanna daha dorusu keyfine emanet etmeksizin, hukukun stnln kurumsallatran, kalc bir yap, oluturabilmek nsan haklar kavram, evrensel deer olarak bize dardan gelmi olmasna ramen dnrsek Kuran ve iman bir gerekliliktir. Eref-i mahlk olduundan tm insanlar, keyfiyetine baklmakszn haysiyetine yarar muameleyi hak eder. Kurana dayandrlarak icat edilmemi olmasna ramen insan haklar kavram insan haysiyetini yceltmeyi hedeflediinden, bir Mslman toplumun olmazsa olmaz kabul edilmeli. Gnmzde slam lkelerinin iinde bocalad karmaay anlamak istediimizde de eref-i mahlka zulmedilmesinin bir sonucu olduunu grebiliriz. Kim ve nasl insan
38
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas olduu, iyilii ya da ktlne hkmetmek bizim haddimiz ve hakkmz deil. Allah tarafndan ereflendirilmi, insan olarak yaratlm kiilere ait hkm verecek olan da yaratandr. Bize den, yaratlnn gerei olan haysiyetine yarar hayat srmesine imkn verecek bir dzen oluturmak. Ne yazk ki Mslman toplumlar tarih boyunca ve gnmzde de slama yarar yaant dendiinde sadece dini ritelleri anlam ve din zabiti gibi grev yaparken insann onurunu inemitir. Allah tarafndan insana verilen iradeyi grmezden gelerek, Allah tarafndan bahedilmi olan hrriyeti kstlayarak, dine yararl i yaptn zannederken Allaha kar haddini amtr, slam lkelerinin yneticileri. Keza kadnlar, toplum dna itilirken de toplumun faydas iaret edilmi ve bedeninin yars felli bir insann kstl yaantsna mahkm edilmitir, lkeler. Toplumun kadn yars ekonomik, sosyal ve siyasi yapnn retkenleri arasna alnmayarak, itaatten baka hak(!) tannmamtr. Bu durumda unu rahatlkla syleyebiliriz ki, dini gereklilikler arkasna saklanp szm ona toplum yararna insan hrriyetini kstlayanlarn esas gayesi kendi otoritelerini tesis etmektir. Hak ve hrriyetlerin snrlanmas, insan iradesini zayflattndan kolay ynetilir, korkularla ynetilebilir klmakta, insanlar. Dnen, akleden, konuan ve iradi davranan kiiler Kurana uygun davranyor olsalar da otoriteye kolaylkla teslim olmazlar. Dini ilke olarak gsterip faydac siyasete ynelen diktatrler byle tredi. Hakszlk etmemek iin bu cmledeki din kelimesinin yerine laik kelimesini koyduumuzda da deien bir ey olmadn sylemek lazm. Evet bazen de hukuk adna, modern laik ynetim adna insan haklar ineniyor. Oysa sadece insann insanca yaamasn ama edinen bir ynetim sistemi olutursak ve ondan gelecek yarar veya zarar hi hesap etmeden Erzurumlu brahim Hakkya kulak vererek sonucu Allaha havale etsek: Hak erleri hayreyler/ Zannetme ki gayreyler/ rif an seyreyler/ Mevl grelim neyler/Neylerse gzel eyler. Romantik hatta topik beklentiler olarak grnebilir ok kiiye. Ama ben neden olmasn diyorum. Kim bilir belki de kendi Rnesanssmz yaarz bylece
Fikir Platformu
39
elmalar, armutlar ve ayvalara dair (brahim Becer)
Dorusu bu yaz hesapta yoktu. Gecenin bir vakti zlem Kumrularn Trk Korkusu ve Nianyann Yanl Cumhuriyet kitaplar arasnda gidip gelirken, rafta melul, mahsun bakan bir kitaba takld gzlerim: Antidemokratik Dnce ekilleri . Kapan ap biraz kurcalaynca zamannda okuduumu, san solunu iziktirdiimden anladm. Faruk Nafizin Han Duvarlar adl lmez eserinde dedii gibi: Fani bir iz brakm, burada yatmsa kimler/ Aygn baygn maniler, ak sak resimler Ahlaka mugayir bir eyler iziktirmemiiz ama kendimizce nemli grdmz satrlarn altn izmiiz 96 ylnn bahar aylarnda. Rousseaunun bir szn izmeye enmiiz, komple ereve iine almz. Gelin okuyalm: Bana, siyaset zerine yazdma gre, bir hkmdar veya kanun koyucu musun diye soracaklardr. Cevabm udur; hibiri deilim ve onun iin yazyorum. Hkmdar veya kanun koyucu olsaydm, yaplmas gerekeni sylemekle vakit kaybetmezdim; onu yapar veya susardm. Bu sz gndemle rtnce yazmak da farz oldu bu Fakire. Devlet, gerekten Devlet olduunu hatrlad ve tane st dzey komutan grevinden ald. Dikkatinizi bir noktaya ekmek istiyorum; hkmet deil, Devlet. Hani u ya Devlet baa, ya kuzgun lee szndeki birinci zne konumundaki Devlet. Devlet kendine yaplan affetti ama kamuya yaplana gz yummad. Bakomutan, onlar Cumhuriyet bayramnda arlamak istedi ama onlar gelmedi. Sebep, malum; bir daha zerinden gemeye gerek yok. Olay zaten tam bir kara mizah aheseri olmaya aday. Doksan senedir, tarihinde hi ama hi igal edilmeyen Mardinin kurtulu enliklerine katlmay bir sefere mahsus bile pas gemeyen Asker, Bakomutannn davetine icabet etmeyi nefsine zul addediyor.
40
Fikir Platformu
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Aslnda bu yeni bir ey deil Trkiye iin. Uzun sredir Askeri kanatta bir eylerin yolunda gitmedii aikar. zellikle Akttn baskn, Dalca basknyla balayan ve ard arkas kesilmeyen skandallar ya grmezden geldi ya da rtbas etme gayretkelii iinde bir grnt verdi Asker. Hemen hemen tm bu gizleme abalarn da bizzat itirakilerinin sesinden internet ortamnda dinleme bedbahtlna eriti bu Millet. Bedbahtlna eriti diyorum nk Asker hakknda yazdnz zaman, Sizi en hafif tabiriyle ihanet-i vataniye kanunu uyarnca armha germek isteyen bir kitle beklemekte. Elmalarla armutlar kartrd yetmezmi gibi bizatihi kendisi armut olan bu kitlenin bir fenomen olma yolunda emin admlarla ilerleyiine de ahit olmaktayz. En azndan undan emin olsun bu kitle, glen gzlerle yazmyoruz bu yazlar. Eer yedi askerimiz kendi dediimiz maynla ehit olduunda gereken yaplsayd, pimi ekilmi el bombas askerin eline verildiinde gereken yaplm olsayd, Darbe iddialar bu kadar ayyuka ktnda gereken yaplm olsayd ne gerek vard bunlar yazmaya. Gerekenin yaplmas konusunun ne kadar elzem olduunu daha ak ifade edeyim Size: Ben, iftilikle geimi salayan bir babann evladym. Bir ayva bahemiz var ve her sene Akdeniz Sinei denen bir hastalk ayvaya musallat olur. yi bakm yapamazsnz, ya da sizin dnzdaki etmenler daha baskn karsa btn bir yln mahsul boa gider. Ola ki ansnz yaver gitti; iklim, nem, yamur miktar vs. her ey lehinize geliti ve mahsul kaldrdnz diyelim, yine de iiniz bitmedi. Mahsuln kasalanmas esnasnda bir kasa ayvann iine tek bir Akdeniz Sinei larvas isabet etmi ayva karrsanz yine yandnzn resmidir. Baladnz yere geri dnersiniz ve bir tek bozuk ayva koca bir kasa ayvay birka hafta iinde rtmeye yeter de artar bile. Benim babam belki Toyota gibi adam deil ama akll adam. Bir kuyumcu titizliiyle davranr kasalama esnasnda. Ancak ehlinin anlayaca hastalk sahibi ayvay asla kasalamaz ve dierlerini bozmamas iin atar. Bunu yapmasna sebep ayva bahesine duyduu dmanlk deildir. Buna mukabil, ayvalar da bize kar mesafeli davranmaz. Trkiyedeki Ordu Cumhuriyetin bekisidir algsnn aksine biz de ayva bahemize byle deerler atfetmeyiz. Ortada alnacak bir ey yoksa, stne stlk hrsz da yoksa bekiye de gerek yoktur. Bakomutan babamdr ve salamlarn yaamas iin rklerini ayrr o kadar. Trkiyede bir ilk diye pazarlanan bu olay garipsemeyin, aksine bunca zamandr neden yaplmad diye hayflann phe kt bir ey deildir. Eskiler gven ama kontrol et derler ki dorudur. Mesela uradan balayabiliriz: Bornovada Byk Parkn altnda tarihi bir ev vardr. Kapsnda da Gazi Hazretleri zmire geldiinde, zmir Valisi Kazm Dirik tarafndan bu evde arlanmtr yazar. eytann avukat olalm ve soralm: kibinlerin Trkiyesine Dalca acsn yaattn bizzat kendi sesinden itiraf eden Yarbay Onur Dirik ve Gazi Hazretlerine evinde kahve ikram eden o yllarn zmir Belediye Bakan Kazm Dirik arasndaki bir soy isim benzerlii midir, yoksa hsmlk ba mevcut mu? Bir fincan kahvenin hatrnn krk yl olduunu iaret eder Eskiler de ondan merak ettim
Fikir Platformu
41
Descartes felsefesi ve Nietzsche (Erhan Kanl) Rene Descartes felsefe tarihinde ilk sistem kurucu filozof ve modern felsefenin kurucusu olarak yer alr. Rasyonalizme verilecek en byk deeri verme greviyle, btn felsefi uranda mutlak bulmay amalamtr. yle ki, nefes alan ve dnen bir canl olan insann, bu evrende yolunu, akln kullanarak ve kesin bilgiye ulaarak bulmas gerekir. Bu balamda, Descartes, kendi bilgi kuramn olutururken dnceden yola kacak, varlka zihinde temsil edilmenin sonucunda nesnellik atfedecek, gereke ise zihinde temsil edilenin kesinliini balayacaktr. Dier bir deyile, Descartese kadar bilgiye ulalmaya allrken, varlktan zneye doru gidilmiti, yani nesneyi aratrmak ve onun zn (onu o yapan) bulmak ve onu anlamak bilgiyi oluturmaya yetiyordu. Zira kukucularn argmanlar da nesnenin, kesin bir bilgiye ulalacak kadar bilenemeyecei ynndeydi. Descartes ise bu tehlikeyi savuturma saikiyle ve de devrim niteliindeki bir projeyle, dnen ey (res cogitans)den balayarak bilginin nesnesinin (res extensa) bilgisine ulamay gze ald. Bu kesin bilgiye ulama amacnda ise kendisine yntemler belirledi ve onlara sk skya uyarak hakikate ulaacan dnmt. Bilgilerin kesinliklerine ulatn doruladnda ise, btn bilimlerin stne kurmay hedefledii evrensel bilimini icat edecekti. Zira ona gre, btn bilimler temellerinde birbirleriyle ilikiliydi fakat insanlk bu ilikiyi zemiyordu. Burada yaplacak ey, dncenin etkinliiyle karsamalar yapmak ve btn bilimleri matematik ats altnda birletirmekti. Ortaa felsefesi, bilimle dinin uzlamazlnn genel grnts iine hapsolmu izlenimini vermektedir. Descartes ise, bu anlamazla bir son vermek adna, almalara balam ve areyi, tanrsal bir nclden maddesel bir sona uzanan yolu betimlemekte bulmutur. Bunu yaparken de tpk tanrnn evreni 6 gnde yarat gibi, o da 6 gnlk bir uzlette yapt meditasyonlarndan faydalanmtr. Descartes felsefesinde, ilk olarak kuku yntemi kullanlr.[1] Yntem zerine Konumada da belirttii gibi bu yntem; zihne belirsiz (obscure) ve kukulu (doubtful) grnen her eyi, daha nce rendiklerini, nyarglarn, maddi dnyay, hatta kendisini bile ilk nce yadsmayla balar. Tabii ki her eyi yanllarken, yaamas ve kendi deyimiyle, yeni bir ev yapmak iin eskisini ykarken, geici olarak kalacak bir yer bulmas gerekir. Bu yer de yine Yntem zerine Konumada belirttii gibi
42
Fikir Platformu
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas ahlak kurallar ve dindir. Kafasn kukularla doldururken de rya rneinden yararlanr ilk nce. Rya rneine gre; uyankken neler hissedebiliyorsak, neler duyumsayabiliyorsak, ryamzda da ayn eylere maruz kalabilmemiz nedeniyle, u anda uyku da m ryada m olduumuzdan phelenmemiz gerekir. Bu rnein ardndan yine 1.meditasyonunda tanrnn kendisini aldatp aldatmad sorusunu atar. Neyse ki bu sorudan kolayca syrlp, onun yce iyilii nedeniyle byle bir ey yapmayacana, aldatabilecek olann olsa olsa kt bir cin olduuna kanaat getirir. 2.meditasyonunda, kt cinin kendisini kandrmasndan, btn dncelerin bile kt cine ait olmas ihtimalinden yola karak en azndan dndrldnn gerekliine varr. Yani kandrlma ortamnn varl kesindir, her ne kadar kandrlsa bile. O halde yanl da dnse, ortada bir dnce mevcuttur ve bu da bir dneni gerektirir. Bunun sonucunda, dnyorum yleyse varm diyerek Beni oluturmutur. Buradan devam ederek dnen bir eyin ayrntlarna girer. Zihnin bir edimi olan dncenin trlerini belirlemek iin dnceyi dnceye ynelten bir yol izler (reflexive turn). Dnen bir ey, kuku duyan, anlayan, tasarlayan, olumlayan, yadsyan, isteyen, istemeyen, imgeler oluturan ve hisseden (2.meditasyon) Dnen eyi inceledikten sonra, bilgiye ulamaya muktedir olan aygt bulur; anlk (intellect). Anlk, zihinde beliren idealar tasarlayarak, karsamalar yaparak yarglamaya (judgement) ynelir. Anlk, ruhun z olan dnme yetisinin doal kla aydnlanm, bilgiye ynelen aktrdr. Yine Descartese gre varln doru bilgisine duyu deneyimiyle ulalamaz. nk onlar, rya rneinde de belirtildii gibi, bizi aldatr ve yanltr. Hatta Descartes, kendinden nceki dneme ynelik eletirilerinde, Aristo dncesini ve skolastik felsefeyi hedef alarak, nesnelerden duyularla alglanan zellikleri, onlarn doas olarak telakki etmek, apak bir yanlgdr, demitir. Bu yanlgy gstermek iin de 2. meditasyonda balmumu rneine bavurur. Yanlgnn nedenleri ise; nesnelerin imgelerinin insan doas tarafndan retilmi gibi kabul edilmesi ve idealarn insann rzas dnda onun zihnine dahil olmasdr. rnein, sobann yannda oturan birisinin hissettii scaklk, o istemese de etkisini zerine brakr. Biz de bu etkiyi, yarglama srecinden geirmediimizden, ylece doru kabul ederiz ve nesnenin doasnda bulunduuna kani oluruz. 3.meditasyonda ise dnme biimlerini, idealarn eitlerini ve bilmeye ynelirken kuku duyulmamas gereken ak ve seik (clear and distinct) kavranlan idealar sayar. Saf anlnn ie balamas iin ilk nce ak ve seik kavradklarn toplar ve onlardan doru yarglar yapmak zere zihnini zorlar. Descartese gre ak seik bildiklerim, doal n aydnlnda doruya ulaacaktr. Ayrca bir cismin ak ve seik ideas, o cisimde kesin olarak vardr. Ksacas, Descartes ayan salam basmak adna, ak ve seik idealardan balamay tercih eder. Zira onlar, zihne apak grnenlerdir, kukuya mahal brakmayanlardr. Yine 3.meditasyonda, yokluktan bir eyin gelemeyeceini, daha az yetkin olandan daha ok yetkin olann neet etmeyeceini syler. Bu szleri tanrnn habercisi gibidir. Nitekim zihninde eksiksiz sfatlardan bir ideal oluturur ve oradan tanrnn kesinliine ular. 3.meditasyonun sonlarna doru ise, bu doutan kendinde olan (innate) ideann bizzat tanr tarafndan konulduu sonucuna ulaacaktr. 3.meditasyonda doruk noktasna ulaan mnzevi Descartes iin, matematiksel yntemle oluturaca fizii adna salam bir nirengi noktas olumutur. Benden tanrya varm ve buradan da kilisenin de gzne ho grnerek, maddesel eylerin ilkelerini bulmaya yeltenecektir. 4.meditasyonda, Descartes, epistemolojisinde yarg (judgement)tan sonra devreye girecek olan seme yetisini (irade, will) amlar ve anlk (intellect) tanrya ait olup insanda snrlyken, irade snrszdr. Bir yargy olumlayan yahut olumlamayan iradedir. radenin onayyla (assent) oluan inan
43
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas (belief), Yntem zerine Konumada zikrettii gibi, doruluundan emin olununca bilgi (knowledge)ye dnr. Descartes, burada metafizik alanna dahil edecei bir kavram daha aklar; yanlg. nsan neden yanlr, diye sorar. Cevap iki unsuru ihtiva eder; anlk ve irade. Anlk snrldr, irade snrszdr. te iradenin snrszl, insann bana byk dertler aar. nk irade dizginsiz ve babotur. Her babo ve dizginsiz eyin bir otoriteye, bir kural koyana ihtiyac olduu gibi, irade de anlkn doal nda oluturulmu doru yarglarn kapsamnda kald mddete dizginlenmi, kaytszlndan kurtulmu olur. Bu kurtulmann dier ad zgrlktr. nsan tanrnn verdii akl, onun zihne koyduu, varl phesiz olan ak-seik malzemelerle altracak ve yarglarn bu dzene riayet ederek oluturacaktr. te byle bir insan doal n etkisi altnda olduundan zgrdr. zgr olmayan ve belirsiz, bulank idealardan yola karak yanllar yapan insan yanlgdadr. Gnahlar da, bal bana yanlglardan oluur. Bunun zerine, yanlglardaki eksikliin sorumluluunu da insana atfeder. Baka deyile, tanrnn dediklerine uyulmasnn insann akbeti iin iyi sonular douracan ima eder. Ksacas, hatalar iinde ypranan ve kvranan insan ancak tanrnn inayetiyle kurtulua erecektir. 5.meditasyonda Descartes, metafiziinden fiziine doru bir kpr kurar ve maddesel tze ait cisimlere ilikin idealar tasnif eder; ak-seik olanlar, olmayanlar. Ayn ekilde Yntem zerine Konumann 2. blm olan maddi eylerin ilkelerinde de belirtilen ak-seik nitelikler; uzunluk, genilik, derinlik, say, byklk, ekil, cisimlerin konumu ve hareketidir. Bunlar dnda kalan ve duyularn alglarna hizmet eden; renk, koku, tat vs. gibi nitelikler ise hor grlr, kmsenir. Zira balmumu yahut yldzlarn uzaktan kk grnd rneklerinde de vurguland gibi, bu zellikler, yanltcdr. Doruya ulamaya muktedir dnce, matematiksel yntemiyle zaten maddi tzn nesnelerini anlayabilmekte ve kavrayabilmektedir. Konunun daha iyi anlalmas iin de gen rneini verir; doruluun varlkla zde olduunu syler. 6.meditasyonda ise, duyulardan gelenlere dnce aleyhine bir darbe daha indirir ve nesnelerin duyumsal imgelemleri olmasa da durumun deimeyeceini syler. Buna ek olarak, dalizminden mteki bir ekilde, beni ben yapan ruh, beden olmadan da var olabilir der. Maddesel tze ait bedeniyle, ruhsal tze ait dncesi birbiriyle birlikte bir btn oluturur ve srekli etkileim halindedir. Fakat bu gerek, bedenin ruh karsndaki acizliinin grnmesine mani olmaz. Beden, iinde bulunduu cisimlerin etkileriyle duygulanlar gsterir ve bu duygulanlardan tutkular, istekler ve duygular zuhur eder. Bedene gelen bu izlenimlerin (impressions) ruhu etkilemesi ise, vcutta yaylan sinirler araclyla beyinde bulunan corpus pinealin uyarlmas ve onun da ruhu devindirmesiyle olur. Bylece bir dnme tarz olan duygular, d dnyann ruha dayatt olumsuzluklar gibi alglanr. Descartes, kendi amacna uygun olarak oluturduu felsefesiyle, bilgiye giden, tanrya giden ve ilk bata kendisine giden bir yol izdi. Bu yol bir zaman sonra modernite olarak anld ve insanlarn hakikate olan inanc krklendi ve akln egemenlii de aydnlanmaya giden dnce dizgesinin momenti oldu. Ruhu lmszletiren, insanlar ruh kstasyla eitlemeye alan, hakikati en tepeye koyan ve dini bilimle bartran modernite, bu zelliklerinin insan deersizletii ve herkesi eitlik ad altnda tek-tipletirmeye alt iddiasyla daha sonralar ok eletirildi. Bu eletirilerin en keskini ve en atelilerinden birisi phesiz Nietzscheye aitti. Nietzschenin sistemli bir felsefi dnceye kar kmasyla balayan eletirisi, modernite zerinden devam eder ve bulunduu aa bulatn iddia ettii nihilizmin baat nedenlerini de yine ratiodan temellenen felsefelerde ve Hristiyan ahlaknda arar. Sokratesin akl yceletirmesi ve erdemin (wisdom) ekici tanrsalln mutulamasyla balayan dnce otoritesi Hegeli de iine alarak son bulur. Fakat Nietzschenin tabiriyle, bat felsefesinin insana ve tarihe bulatrd hastalk, btn glleri gsz klm, btn zayflar da iktidara getirmitir. nsan, yaamn deersizliinde yorgun
44
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas ve bitkin dmtr. Avrupa bunalmdadr. Bu bunalm da ilk olarak nihilizmin kabul edilii ardndan da olumlayc g istencinin devreye girip yaam yaatan deerler retmesiyle alacaktr. Hakikatin olmad yerde insan kendi kendisini yaratmaya mecburdur. nsan almas gereken bir eydir.[2] Nietzsche bu bunalm, evrensel deerlerin deersizlemesi olarak anar ve nihilizmin karanlk bir glge gibi oluun stnde olduunu syler. Onun anlatyla; Nihilizm psikolojik ruh hali olarak ortaya kmak mecburiyetindedir, ilkin ayet btn olayda onun iinde olmayan bir anlam ararsak: yle ki arayc sonunda cesaretini yitirir. Nihilizm bu takdirde gcn uzun sre boa harcanmasnn bilincidir, bounaln kahrdr, gvensizliktir, insann kendini her hangi bir ekilde dinlendirmesi iin kendini her hangi bir eyle yattrmaya frsat bulamamasdr. Sanki insann ok uzun sre kendini aldatm gibi kendinden utanmasdr. (G stenci) Nietzsche, nihilizm almad srece, insanln artk hibir eyi anlaml bulamayacan, mitsizlik iinde bolua deceini ve bu durumun da onlar kayg ve skntya srkleyeceini syler.[3] Nietzsche bu karsamalarn yapmadan nce soybilimsel bir yntem izlemitir. Ona gre bilgi ve hakikat deerlerlerle oluturulmutur. Zira bir eyi yarglarken, onun deyimiyle, u ya da bu dorudur demekle ayn zamanda u ya da bu biimde doru olsun istiyorum demekteyizdir. Bylece oluturulan kavramlarda, kavram oluturanlarn, nesneyi inceleyenlerin arzular, karlar yahut duygular sezilir. Ona gre, grlr dnya deerler asndan, belli bir hayvan trnn gcnn korunmas ve arttrlmas ynndeki deerlere gre teekkl etmitir. Bu nitelikte deerlerin faydaclk bak asyla yakndan ilgisi vardr. [4]yleyse nmzdeki sorunu yahut inceleyeceimiz her neyse onu, tarihsel srecini gzden geirerek, sregelen deerlerini saptayarak bir sonuca ulalr. O da sz konusu deeri oluturan yaam tarznn, g istencini etkin klp, yaam olumlayan yaam tarz m yahut yaam deersizletirmek adna g istencini, olumsuzlamaya tabi klan yaam tarz m olduu ortaya kar. Ayn konuda Deleuze yle bir yorum yapar: Her yorumlama bir fenomenin anlamnn belirlenmesidir. Anlam tam olarak, karmak ve hiyerarik bir toplam iinde, bazlarnn ona gre etkin olduu, bazlarnnsa tepkide bulunduu bir kvvetler ilikisine dayanr. Bir fenomen ne kadar karmak olursa olsun, onda, etkin olan birincil kuvvetleri, fethetme ve tabi klma kuvvetlerini; tepkisel olan ikincil kuvvetlerden, uyarlama ve dzenleme kuvvetlerinden ayrt edebiliriz.[5] Nietzsche, yukarda belirttiim iki deer verme tarzn ortaya kararak hakikatin, mutlak bilginin ve yine bu dorultuda varlkn olamayacan syler. Zira hissettii gereklik olu ve olua ikin bir g istencidir. Her ey gcn deiimlerinden ve al-verilerinden ibarettir. Her var olan g istencine katlr ve srekli olarak kendini amaya alr. Fakat bu yneliin tarz edilgin olup olumsuzlamaya gidebilecei gibi, etkin olup olumlamaya da gidebilir. Bunu da sonsuz bir olu destekler. Daha yaln anlatmla, Nietzsche, sabit duran ve deimemi gibi grnen btn anlamlar reddeder. Zira metafizik dncenin yaratt hakikat, apaklk, tz, birlik gibi kategoriler, grnr ve elde olan dnyann karsna, deerlerden olumu, nihai bir ama olan br dnyay yaratr. Bylece grnr olan, duyularn mekan bu dnya deersizleir ve snkleir[6]. Ayn dorultuda br dnya vlr ve tanrsallar. O dnyaya ise sadece aklla ve akln nasl hakikate yneleceini syleyen kurallara riayetle layk olunabilir. Bu durumda akln sultasnn altnda kalm bedenin ceremesini ise, bastrlm duygular ve igdler ekecektir.
Fikir Platformu
45
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Doru olan bir ey yoktur, doru kabul edilmesi gerekenler vardr diyerek de yine metafizik anlayn bilgi kuramn eletirmeye devam eder. Ona gre, kesin bilgi yoktur, nk bilgiye ulatn varsayanlarn hepsi metafizik dayanaklarla yol almtr. Eer bilginin kesinlii yoksa kiiye ve yoruma gre deimesi sz konusudur. Ve Nietzsche gerekler yoktur, yorumlar vardr diyerek, ne kadar bak as varsa o kadar da doru olduunu gstermeye alr. [7]Ve devam ederek bir filozofun yapmas gerekenin, olabildiince ok bak asyla, arzularna ve isteklerine kulak asmayarak hareket etmesi olduunu syler. Filozof deneme insan olmaldr, arzularna ve isteklerine gre davranmamal, bak alarnn oalmasyla ve deiimiyle hareket eden biri olmaldr. Dnyadaki tek gerek olu olduundan; eyleri olduklar gibi grme buyruu ancak bunlar yzlerce gzle, eitli kiiler araclyla grme yetisi iinde edimselleir. (G stenci) Ayrca, bat felsefesinin dstur edindii, grnmeyeni, z ve akn bir dnyay, grnen hali hazrdaki dnyaya stn tutan ve ne kadar rasyonel admlar atlrsa o kadar hakikate yaklalaca dncesinin insan insan olmaktan kardn ileri srer. yle ki, insan evrenin bir paras olarak, duygularyla, igdleriyle ve dncesiyle bir btn olarak insandr. Dalizm yahut metafizik, bu btnl paralayp, bir paray ykseltmi ve hakikate hasretmi, dier paray ise bu dnyada brakp kmsemitir. te bu anlay, u anki insan dourdu. Nedir u andaki (Nietzsche, Sokratesle birlikte balatt felsefenin bu ynde yozlamasnn 19.yyda meyvelerini verdiini syler) insan? gdlerini, stn bir dnyann deerleri uruna dizginlemi, aklna duyduu sonsuz gvenle kendisini kurallarn klesi yaparak, yaamn ekilmez klan arlklar yklenmi ve yaam onaylamaktan aciz olduu iin srekli aclarnn iinde intikam isteiyle didinmi insan. Nietzsche buna decadant diyerek, yozlam bir an tipik insann tarif eder.[8] Yozlamann kendi kendisiyle mcadele edilecek olan bir ey deildir. o salt olarak zorunludur ve her aa ulusa zgdr. Btn bir gle mcadele edilmesi gerekli olan ey bu sari hastaln organizmann salkl ksmlarna kanla srklenmemesidir. (G stenci) Yozlamann sonular: erdemsizlik, sefahat; hastalk-hastalklk, crm, bekarlk-ksrlk, histeriklikirade zayfl, alkol dknl, ktmserlik: anarizm (G stenci) Decadant insan, eyleme gemek yerine, dierlere atfettii yaam olumlar. Ama bu olumlama sahte bir olumlamadr. Zira decadant insan, kendisine gvensiz, iinde hissettii sknty ve kaygy hep bir kurala sadk kalarak ya da bir ilkenin peinden giderek susturmaya alr. O, deiime ve olua kar youn bir korku iindedir. Kendisinden daha gllere ve srden ayr duranlara duyduu intikam duygusu, onun igdsdr. O intikam isteiyle birlikte, bu intikam almak iin kendi peinden gittii kurallara dayanr (ahlak, din, akl, yararllk vs.). tanr ldnde ise, btn stn deerler kaynan kaybeder ve bu durumda afallam insan, tanrnn yerine kendisini koyarak baka yklenecek deerler bulmaya alr. Nietzsche bunlar, ahlak, akl, yararllk ve mutluluk diye sralar. te bu noktada nihilizm kapdadr. Karamsar olan ve eski deerleri gibi kendisine yol izen kurallar olmayan insan, bir sre deer bulmak iin uraacaktr. Zira o, inand akn, ideal deerler yznden bu dnyasn hi saym, ardndan uzun zamandr peinden gittii deerlerin deersizlemesini grdnde, hakiki dnyasn da kaybedince, anlamszln derin boluuna dmemek iin rpnacaktr. Nietzsche bu evreye eksik nihilizm diyecektir ve bu durumdaki insan, tanrnn yerine putlara tapmaya balar.[9] rnein, totalitarizm, fanatizm vs. ksaca, eksik nihilizm, nihilizmden kama teebbslerini ierir.
46
Fikir Platformu
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Bunun ardndan nihilizm, edilgin (pasif) yahut etkin (aktif) nihilizme dnecek ve g istencinin yaam yceltip yceltmeyecei bu ayrma gre belli olacaktr. Nihilizm, Nietzscheye gre olumsuz bir vaziyet deil, bir kriz halidir. Ve bu krizi amas iin insann kendisinden bir st insan yaratmas gerektiini syler. st insann tarifini ve alma yntemini Byle Buyurdu Zerdtn nsylevinde anlatr. Nietzschenin mutulad stinsan, yaam yceltecek ve g istencini Dionysosu bir olumlamaya zgleyecek yegane aktrdr. Bu grevini ise, yllardr yozlam ve sonunda nihilizme bulamln ardndan ortaya kan ynelimsiz, saf gc kullanarak, ekiciyle yerine getirecektir.
[1] Descartes, Meditasyonlar, BilgeSu Y., 1.meditasyon [2] Nietzsche, Byle Buyurdu Zerdt, Kabalc Y., Sevinler ve Tutkular zerine [3] Jean Grenier, Nietzsche, Dost Y. [4] Nietzsche, G stenci, Birey Y., 567 [5] Gilles Deleuze, Nietzsche, Otonom Y. [6] Nietzsche, G stenci, Birey Y., 12 [7] Nietzsche, gereklerin olmad ancak farkl deerlerle gdmlenen bak alar olduunu sylerken u rnei verir; eitli gz vardr. Sfenksin de gzleri var; ve bundan dolay ok eitli gerekler vardr ve buna binaen hibir gerek yoktur., Bkz. G stenci, 540 [8] Nietzsche, G stenci, Birey Y. 40, 41, 42 vd [9] Nietzsche, G stenci, Birey Y.28
Fikir Platformu
47
Tepeden inmeci adaln teyakkuz hali (Ferhat Kentel) Sekinler iin tehlikeler bitmiyor; hep teyakkuz halindeler. Ayn anda hem dini tezahrler konusunda eriat tehlikesi hem de Krt sorununda blclk tehlikesi uyarlar yapyorlar. imdiki zamanla barmay reddetikleri gibi, tarihin yeniden dnlmesine, tarihle yzleilip yaralarn sarlmasna da tahamml edemiyorlar. Hep sava istedikleri iin, onlarn bu teyakkuz ve tahammlszlk halleri toplumu da geriyor. Parlamentoda, sokakta, trafikte, ailede insanlar konumay, muhabbeti unutuyorlar. Gazetelerin bir zamanlar nc sayfalarn igal eden iddet haberleri (Adam tanmyordum ama bana gld, ben de onu vurdum!, Ben geldiimde karm evde yoktu, gelince bakladm!) artk birinci sayfaya terfi ediyor. Gerilla adnn ve grnmnn arkasna yerlemi katiller minibsleri durdurup, gzlerini krpmadan, oluk ocuk ayrdetmeden cinayet iliyorlar Sekinlerin tahammlszl ve teyakkuzundan esinlenen ocuklar katilleiyorlar. in traji-komik yannda ise, ocukluklarndan katilleerek kanlar 19 Ocaktan sonra kendi kendilerine atfettikleri ve adna trk dedikleri sayklamalarda, video kliplerde pek honut olduklar kahramanlk mertebesinden vazgeip, mahkemelerde suu birbirlerine atyorlar: Cinayeti ilemem iin tehdit edildim. Olay gn ecstasy almtm. Tehlike Paranoya Teyakkuz Tehdit Kahramanlk Kurnazlk Sahtekarlk
48
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Osmanl mparatorluunun k dnemiyle birlikte, Trkiyede adalama ad verilen ve Batnn model olarak alnd modernleme sreci farkl toplumsal gerilimler retti. Bu gerilimlerin remesinde sekin / sekinci zmrelerin toplum iindeki dinamikleri ve ilikileri gzard eden, yukardan aaya empoze edilen toplumsal mhendislik yntemleri temel bir rol oynad. Modernlemeci sekinler ve onlarn zihniyetinin ynlendirdii Trk ulus-devleti, kendi meruiyetini, tekiler zerinden kurdu. Batdan, zellikle Fransadan devirilen, dolaysyla yabanc olan bir toplumsal temsil, tekilii gemi bir tarih, eski bir rejim, eski yaz, eski milletler, eski gelenekler zerinden kurdu. Bu modernleme projesi kendi adalun kabul ettirmek; yeni bir ulus, yeni bir vatanda, yeni bir toplum ve daha da nemlisi yeni bir insan yaratmak zere, Anadolu topraklarnda yaamakta olan insanlarn sahip olduu kltrel zellikleri, kodlar unuturmak ve marjinalletirmek iin byk aba harcad. adalama / Batllama projesinin sahiplerine gre, Anadolu topraklarnda yaayan insanlarn dinleri, etnik kkenleri kutsallatrlan bu yeni insan modelinin nnde engeldi. Bu engelleri ortadan kaldrmak iin ok ynl olarak yrtlen abalarn hedefleri arasnda Gayrimslimlerin (sermayelerinin mmkn olduunca milliletirilerek) Trkiye topraklarn terke zorlanmalar (ya da grnmez klnmalar), en byk etnik grup olarak Krtlerin Trkletirilmesi ve bunlarn yansra, ehliletirilmi, devlet kontroluna alnm bir din anlayna bal olarak toplumun byk ounluunun dini olan slamn kamusal hayattan ve kamusal alandan uzaklatrlmas bulunuyordu. Bunlardan birincisi baarl oldu. Zaten Osmanl dneminde byk lde temizlenmi olan Gayrimslimler, Cumhuriyet dneminde de belirli aralklarla (Varlk Vergisi, 6-7 Eyll olaylar, Kbrs krizi, Aznlk Vakflarna ilikin yarg kararlar) uygulanan sindirme politikalaryla yok denecek kadar azaldlar. Bugn, projenin Krtlerle ilgili olan ksmnn zlemedii biliniyor. Bir yandan asimilasyon politikalar bir lde baar salam olsa bile, Cumhuriyet tarihi boyunca kan isyanlar, yaklak 30 yldr varln iddete dayandrarak srdren PKK sorunu dnldnde, yeni kutsal insan projesinin tm Krt nfus zerinde etkili olamad apak grlyor. stelik PKK savalacak bir muhatap olarak seilip, Krtler muhatap alnmadka sorun daha gangrenleiyor.
Fikir Platformu
49
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Toplumun dinle yaad ilikiye yaplan mdaheleler de, Krt sorununda olduu gibi, bir lde baarl oldu. Otoriter laiklik ve yukardan aaya tasarlanm olan resmi din yorumu yeni yaratlm snflar iinde karln buldu. Ancak toplumun byk ounluu murad edilen temsil ile mutlak bir uyum iine girmedi. Modernlemeci devlet eski olan dinden utanmay emrederken, bu byk ounluk yzyllar aan bir gelenekle balarn verili yeni koullarda yeniden retti. Tepkisini nceleri isyan gibi sert yollarla gsterirken, zaman iinde geri ekilme, sivil itaatsizlik gibi yntemlerle oyunun dnda kalarak gsterdi ya da uyum salayarak hayatta kalma arzusunu ne kard. Fakat btn bu tepkiler, yukardan aaya da olsa modernleme dinamiklerinden bamsz deildi. Dinlerine bal olan, toplumsal hayatlarn din vastasyla anlamlandran kesimler tam da modernlemeye bal olarak- kendilerini ifade etmek ve seslerini duyurmak, eitli siyasal dalgalar altnda toplumsal aktr olmak iin mcadele verdiler. Dolaysyla bu mcadele, Batdan adapte edilen ve kendinden baka gereklik tanmayan sekinci proje iin sreklilik tayan bir tekilik ve tehdit syleminin meruiyet arac oldu. Sonu olarak, Gayrimslimlerin ve Krtlerin de yaad bu tekiletirilme ve tehdit olarak alglanma , modernleen ancak ayn zamanda modern toplumda dinlerine dayanarak hayatlarn anlamlandrmaya alan insanlar iin srekli bir travmann kayna haline geldi. Bugne kadar kamusal alandaki hakim modenlemeci sylem, ne pahasna olursa olsun, kendi yorumunun dnda baka modernlik pratiklerini iine almamak zere olaanst bir aba harcad. Kendi kutsalln korumak zere savunmac; farkl pratikler ve hayat tecrbeleri karsnda dlayc bir konum ald. Bu dlanan kesimlerin konuma abalar, hatta bu kesimler zerine izin verilen yorumlar dnda yorum yapmak, kutsalln zarar grmemesi adna gayri meru sayld, yasakland, ihanetle suland. Ve artk kabak tad verdi bu ucuz sulamalar Bu nedenle, otoriter modernlemenin rettii ok eitli kutuplamalar iinde eit yurtta olmak isteyen ancak madur olan geni toplumsal kesimlerin birbirlerini duymalar, anlamalar, birbirleriyle konumalar, muhabbet etmeleri, bitmek tkenmek bilmeyen u teyakkuz halinden kurtulmak iin elzem oldu artk
Fikir Platformu
50
Mslman Aydn, kadn projeleri, sosyal ina denemeleri zerine(Aliye zkul) Sunu: slmc bir devrim ile devirmek mi yoksa slmc bir muhafazakrlk ile muhafaza etmek mi? slmc / Mslman / mteyeddin kesimlerdeki siyas araylar ve kafa karkln irdeleyen ilgin bir yaz sunuyoruz. Cemile Bayraktarn kaleme ald Qua Vadis mmet? ve mit Akta ile yaptmz syleinin de kapsamnda olduu uzun sreli bir sorgulama bu. Modern dnyann getirdii deiimlerin, ulus devlet ile, teknoloji ile, para ile, teki ile salkl ilikiler ina edebilme sreci. (MY) Mslman Aydn, kadn projeleri, sosyal ina denemeleri zerine -Bir proje olarak kadn Trkiye de dier devletlerin aksine kadnlarn toplumsal dnmleri erkeklerin tevikiyle balad. Osmanlnn son dneminden beri muasr medeniyetler seviyesini yakalama arzusu tm benliini kaplayan aydnlar iin, istenen deiim ancak eitimle gerekletirilebilirdi. Batcs, Turancs ve slamcs iin hep ideal bir insan modeli vard. Bu insan modeline ulamann yolu ise temelden bir inay gerektiriyordu. topik dncelere gark olmu aydnlar iin gerekli terbiyenin yolu rahme kadar varyor. Yani eitim kurumlar kadar ocuklar ve dahi toplumu douracak kadnlarn donanml olmas en yksek ideal olmutur.
Fikir Platformu
51
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Bu nedenledir ki, hangi idealize dnce olursa olsun kadnlarn olunmas gereken kutsal bir modeli olmutur nce kimisi kadnlarn batllar gibi giyinen ve okuyan olmasn istemi, kimisi Hz. Meryem Hz. Smeyye gibi olmasn istemi, kimisi ise hi var olmayan Asena denilen mitsel varla benzemesini istemilerdir. Arzu edilen kadn modeli -deiimciler iin- hibir zaman annesi gibi olmamaldr. Bylece gelenekten etkilenen deil sadece ideolojiden ve aydnn talep ettii/kurgulad modelden etkilenecek kadnlar deiimin dinamosu olacaklardr. Kadnlar sadece ocuk yetitirmekle kalmadklarndan ayn zamanda iinde bulunduklar toplumun iinde deiimin misyoneri olacaklardr. -Snf atlama Aydnlarn deiim arzusu, kadnlara bir proje gzyle bakmasna neden olmutur. Bu bir ideal Birde toplumun deimesinde kadnlarn snf atlamasnn reel sonular da olmutur. Batda kadnlar alma hayatna ii olarak atlrken, deiim ve dnm arzusunun etkisiyle kadnlar alma hayatna retmen ve hemire pozisyonunda balamlardr. (Batdaki rneklerde st snf iler iin kadn haklar savunucular ok byk mcadeleler vermeleri gerekmitir). Bizde ise kadnlarn st snftan alma hayatna atlmas erkeklerin okuma oranlarnn da birden ykselmesine neden olmutur. Normalde kadnn okumas olayna scak bakmayan bir toplumda, tek tk de olsa kadnlarn tahsil grmeye balamas, (Sosyal denge gerei) evlenmesi muadil olarak grlen erkeklerinde tahsil grme isteini hzlandrmtr. Dikkat ediniz; kamusal alan denilen yerde hangi grten bayanlar n plandaysa, o dnemde o siyasal grte tartlan bir konu olmaya balamtr. Kadnlar kamusal alanda kimlii tamaya/temsil etmeye baladnda ve zorluklarla karlatnda kadn erkek tm grup iin mcadele etmeye deer bir sebepte ortaya km demektir. Bilindii zere sa ve sol ky ensittleri ve retmen okullarndan beslenmiler ve kamusal alana ktklarnda birbirleriyle atmlard. O dnemde slamclar diye adlandrlabilecek guruplar sahnede belirsiz duruyordu. Ne zaman kzlar bartleriyle tahsil grmeye ve bartsn geleneksel deil, bilinli bir tercih olarak rtmeye balad; ite o zamandan sonra sahnede Mslmanlar silik bir aktr olmaktan aktif bir aktr olmaya gei yaptlar. -Geleneksellik ve aydn profilindeki deime Anadolunun geleneksel yaantsnda ykselmek diye bir ey yoktu. Yzyllar boyunca reaya olarak yaam insanlara deimeleri gerektiini syleyenler hep okuma ansna erimi olanlard. in garibi son yzyl okuma imkanna erienler, daha nce medreselerde yetien hocalar gibi deildi. Bu yen, aydnlar var olan dzeni beenmiyor ve deimesini istiyorlard. Halkn Medrese sisteminden alm olduklar hoca tipi, mevcutu muhafaza etmek isteyen, rendii bilgileri aynen aktaran, rafizi eilimleri ayklamaya alan, bireylere ben dememeyi retmeye alan (nefis terbiyesi), adab muaeretle bireylere davran snrlarn bildiren bir profildi. Bu hocalar/ulemalar iin sorgulama, muhakeme yoktu. Sabitlenmi dorular silsilesi vard. Lakin Osmanl toplum yapsnda dier snflarla (askeriye, brokrasi) kyaslandnda ulema halkn iinden kmaktayd ve halkn iinde yaamaya devam etmekteydi. Ve rol olarak devletin sert yzn deil topluma rnek olmas gereken yumuak yzn temsil etmekteydi. Ksacas dier snflar halka yabanclamken, ulema halkn iindeydi. Modernizmin etkisiyle toplumun ala geldii aydn tipi birden deiti. a yakalamak iin zamann gereklerini okuyan yeni aydnlar, sorgulamay rendiler ve bat toplumlar ile kendi toplumlar arasndaki devasa fark fark ettiler. Bizim baty yakalama gayreti Fransadan balad iin orann aydnlarn okuduklarnda bambaka bir aydn tipiyle karlatlar. Her eyi sorgulayan ve allm her eyi deitirmeye alan ve en nemlisi eskisi gibi topluma rnek olma idealini tamayan agresif
52
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas aydn tipi Aydnlar Fransa dan ve dier muasr medeniyetlerin fennini almaya alrken devrimcilikten de etkilendiler. Bylece akllanmak susmayla alglanan (uslu=akll) anlaytan, okuduka iinde frtnalar kopan, bu frtnay evresiyle de paylaan (akln olumsuzlanan terimiyle, ukala)aydn tipine geildi. Bu aydn tipi var olagelenden huzursuz, okuduka soru iaretleri artan ve mutmain olabilecei sonu hakknda bir fikri olmayan bir aydn tipiydi. -Muhakeme, Bunalm ve topya erif Mardin, medrese eitiminde kitap basm az olduu iin, tarann eitli merkezlerinden gelen rencilerin; mderrislerin tedris ettii dersi ve kitab aynen ezberlediini, memleketlerine dndklerinde -kitab gtrme imkan yakalayamadklar iin- btn enerjilerini rendikleri bilgileri harfiyen uygulama ve uygulatmaya ynelttiklerinden bahseder. Baty yakalama gayesiyle, batl eitim tarz devlet eliyle desteklenip, ufuk ac olarak grlen kitaplar getirildiinde, bunlar okuyan renciler ayn konu hakknda birden fazla kitap okumak durumunda kaldklarndan bahseder. Bir bilgiyi kulaktan almayla, okuyarak renme arasnda bir fark vardr erif Mardine gre; MUHAKEME Muhakeme modernlemek isteyen gente frtnalar dourmu, toplumun en kutsal kabuln (Allahn varl) bile sorgulama sreci balamtr. Bu muhakeme srecinde geleneksel din ve toplum anlayndan taban tabana zt kopmalar gereklemitir. Birinci kopan gurup iinden kt toplumun tm unsurlarnn topyekn yanl olduu dncesiyle batda grd her eye sahip olma arzusuyla dolmutur. bn-i Sinay menei yapmak istemez ama Avesennay batllar okuduu iin sever. (Avesenna bni Sinann batllarca tannan ismi) Dier bir gurup ise toplumun slam kimliinin illaki reddedilmesinden yana deildir ancak geri kalmann hncn kendisine en yakn guruba atarak kendini gl hissetme ihtiyac iersindedir. Bu nedenle Trk milletinin faziletleri (!) grmezden gelinmi olduuna kzar. Ve ilgisini dier kavimlerin kt ynlerini bulup, Trklerin stn zelliklerini bulmaya) adamtr. Geleneksel din ve toplum anlayndan en son kopan gurup ise slam yeniden okuma abas iersinde olanlard. -slam yeniden okuma abalar: klasik slamdan kopup yeni bir toplum tasarmna gitme. Trkiyedeki geri kalmann faturas zaman yakalayamad iin ulemaya kesilmiti. Netice olarak klasik slam tedrisi, okumular cihetinde nce saygnln yitirdi, sonrada tamamen ortadan kaldrld. Ancak tara ulemasnn szel kltr zerindeki yzlerce yllk ilevi her eye ramen devam ediyordu. ehirlerdeki itibarlar ve retme imkan ellerinden alnm son medreseliler, tarikatlarla ibirlii iine girip dini en minimum dzeyde insanlara retmeye devam ettiler. Ancak din eitiminin birincil eitim kurumlarnda deil yan oluumlarda retilmesinin bir yan etkisi vard: hzla byyen hurafeler te bu Trkiye iindeki dindar kimlii tayan aydnlar slam batc dncelere kar savunma durumundan, halkn ve kesin dorular silsilesine sahip geleneksel din anlaynn kabullerini sorgular duruma getirdi. Bu durum erif Mardininin iaret ettii gibi kulaktan renme ile kitaplardan renme arasndaki fark dindarlarla tantrd. 80li yllara gelindiinde bu kez mevcut durumdan rahatsz olan, ezber bozmak isteyen Mslmanlard. slama dair olan tm birikim ve kalplam gndelik yaamla karm geleneksel slam tm ynleriyle yeniden okunmalyd.
53
Fikir Platformu
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas -Kritik soru: bizim slam olarak bildiimiz ey slam m? Dorusu bu eilimlerin kt merkez Trkiye deil slamn yeniden okuma giriimleri ngiliz smrgesi altnda ezilen Mslmanlardan neetetti. Douda Hindistan Mslmanlar, yaknda Msr alimlerinin tabu krc ve slamn ilk kaynaklarna inme gayretleri Trkiye dindarlarndan yzn birazck dar karabilenleri etkilemiti. Birde ran slam devrimi sadece kendi toplumunda devrim yapmad. Dnyann pek ok yerinde Mslmanlarn zihinlerinde de devrim yapmt. Tevekkl ve itaat kltr devrimci ve pheci slami canlanmayla kar karyayd. Yeni Mslman aydnn hesap sormas gereken iki merci vard. 1. Mslmanlar bizzat ezen kafirler 2. 1400 yl boyunca dinin iine hurafeler kartrarak Mslman kimliini edilgen hale (zalime/firavuna ba kaldramayan)getirenler slamn iindeki hurafeler ayklanmal ve 1400 yl hi gememi gibi asr saadeti irke ait btn kalntlar LA sprgesiyle sprlerek iden yeni bir toplum ina edilmeliydi. -Sulu arama Geride kalan nde olana zenmitir hep batya ilk gidenler batllarn baarsn ve onlarn yaantsn, lkenin bir alt sosyo ekonomik snfa mensup olan bir st snfn sosyal ayrcalklarn zenmitir. Tm toplum olarak psikolojik yapmz domino ta gibi devaml birbirini tetikler ve zorlar Buna mukabil geride kalman hnc, ideal bir modele zenme ile kendi iinden sulu arama arasnda gidip gelmitir. Sulamada da byle bir zincir vardr. lk modernleen(!) cumhuriyet elitleri halkn kylln ve yobazlar, lkenin sol entelijansiyas saclar (faistleri!), saclar ve milliyetiler Araplar ve komnistleri sulu ve hakir grmlerdir. Muhafazakar veya slamc diyebileceimiz kesinde kendi iindeki guruplamalarda dierini benzer bir hakir grme eilimindedir. Btn guruplar birbilerine kar itici davranm ve en doru Mslman profilinde dierinin nerdii modeli, Mslmanlarn bana gelenleri sebebi olarak grme eilimindedir. Kimisi dierini tedbirsiz davrand iin, kimisi dierini cesur olmad iin, kimisi dier gurubu paraya olan zaaf yznden, kimisi dierini eletirmekten baka bir ey yapmad kitlelere sosyal hizmet sunmad iin, kimisi dierini yaplan ibadetleri dnmeden ve renmeden yapt iin, kimisi dierini her eyi renip sorgulayacam derken ibadetlerinde feyzi kaybettii iin sulu bulur ve hakir grr -Toplumu yeniden ina etme istei Eer bir zaman diliminde bir toplum kendi iinden deil de zamann rzgarlar etkisiyle savruluyorsa deimesi gereken zaman gelmitir. Rzgarn karsnda yapaca savunma, ipleri (ynetimi) ele alncaya kadar rzgar hesap ederek tavr almaktr. Dnyadaki batdan gelen deiim rzgar da batl olmayan tm toplumlar savunmada brakm, zellikle de Mslman toplumlarda travmalara sebep olmutur. Eer dikkat ederseniz dnyada bat hangi kltrel eilimle gl grnmeye balarsa Trkiye de ve belirgin slam lkelerinde, zamann rzgarlarna kar doru tavr almaya alan mfessir, o dnemin argmanlaryla slam savunmaya almtr. Mesela pozitivist dnemde ortaya kan tefsirler ve yeniden slam okumas denemeleri slamn bilimle elimediini ispatlamaya alan denemelerdir. (Bat 1930lu yllarda doaya ve dine kar zafer kazanm olmakla vnmekteydi. O dnemde doa da din kadar olumsuz bir eydi bat iin). Ama 2. Dnya sava batnn bilime kar tapnmasn sona erdirecek sonularla bitti. Sanayi doay kirletti. Sava makineleri kitleler halinde insanlar ldrd. Liberalizm iiyi ezdi. Ve bat 1940lardan sonra yavaa kendini eletirme srecine girdi. Komnist
54
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas hareketler hzland ve zalime kar bakaldrma bastrlmaya alldka glenen bir fikirler ve eylemler moda haline geldi. te byle bir dnemde slam dnyasnda da tevhid irk kavramlar oka okunmaya ve tartlmaya baland. Elbette bu sre bizim lkemize de yansd. Bylece slam yeniden yorumlama abalar, onarmclktan mhendislik ieren yapya dnmtr. slamn siyasal-sosyal bir model nerdii, bu model iin cihad ngrd, bunun iin uramayan (kendini tamamen deitirmeyen) Mslmanlarn mnafklk yapt ve gelenei putlatrd ynnde bir anlay yaylmaya balamtr. Bu zellii ile dzenin tamamen deimeden insanlarn mutlu olmayacan varsayan sosyalizm gibi siyasal slamda devrimci bir karaktere brnmtr. -Savunmac/itaatkar ve cihat/pheci: ortak zellikleri her ikisi de tevekkle kar, toplumun tembelliinden ikayeti Savunmac/itaatkar ve cihat/pheci slam okuma biimleri yntem olarak ayr yntemler benimseyen ama zde toplum iin deiimi kodlayamaya alan eilimler (Burada u doru bu yanl demek benim haddim deil) Bu abalarn; en gelenekseli bile aslnda deiim istiyor. Ve bu ideali gerekletirmek iin bir ekilde Mslmanlarn bilgi donanmlarn artrmalar gerekmekte Trkiye de ise eitim tekelden gerekletii iin okumu genlerin Mslman kimliini dierleriyle kartrmadan renmesi ok zor ite bu noktada mam-hatip Okullar bir can simidi oluyor. Hem dnya ilimlerini hem de dini 32 farzdan ibaret sanma ezberinden kurtulup ihtiyac olan bilgiyi kitaplardan aratrmay renmitir. mam-hatip okullar Trkiye dndaki yeni slam okumalarna ulaabilmek iinde bir kap olmutur. Bylece artk elindeki bilgiyle yetinmeyen ve bunun oluturduu huzursuzlukla toplumu yeniden ina etmek isteyen yap olumutur. Kadnn evden kamusal alana geii Yaznn banda kadnlarn toplumun st basamaklarna ykselmesinin erkeklerin tevikiyle gerekletiinden bahsetmitik. Geleneksel kltr kadnlarn okumasndan yana deildi. Kadnlara kuran tilaveti retilir ama erkeklere mektup yazar endiesiyle yaz retilmezdi. Batclar Trkiyede bir halk modernlemesini kurguladklarnda, eski dnemden kalan medreselilerin erkek evlatlar ya asimile olmu (Mnir Nurettin Seluk- Timur Seluk rneindeki gibi) yada Kemalistlerin mahalle basks altnda hi seslerini karmadan kendi kimliini (!) muhafaza etmeye almtr. Bunun sonucu ise zgveni eksik bir kimlikle yaamak olmutur. O dnemde ekillenmi slami hareketler yinede szel kltre yaslanarak insanlara bir eyler retmeye alm ancak zerindeki kompleksi atamamlardr. Cumhuriyetin ilk kuak muhafazakar erkekleri bu ikilemin arl altnda ezilirken muhafazakar kadnlarn evin dna bakan yzleri olmad iin bu arlktan mnezzeh olmulardr. Bu noktada yaz yazmalarna kerhen izin verilen kadnlar eskiden gelen (szel) hafzay bir sonraki kuaa geirmede erkek kardelerine kyasla daha rahat olmulardr. Geleneksel kadnlarn erkeklere nazaran bu sreci kolay atlatmasnn sebebi, henz ben merkezli dnmeyi renmemi olmalardr. Modernleme srecimizin elindekini beenmeme ve daha fazlasn istemeyle baladn dnrsek bunu anlamamz kolaylar. Mslman kadnn dnm ise tamda bu noktadan sonra balamtr. Geleneksel kadnlar btn dnyas evken en sonunda sralarla tanm ve imam hatip okulu retmenleri tarafndan idealize edilen hz. Meryem(bilge kadn modeli) ve hz. Smeyye(mcahide kadn modeli) gibi olmaya almlardr. mam hatiplerde yetien kz renciler, kuran kursunda
55
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas yetienlerden farkl olarak erkek retmenler tarafndan yetitirilmilerdir. Kz Kuran kurslar azla yetinmeyi reten yaplarn 80li yllara kadar korurken, ayn dnemde imam-hatip liselerinde retmenler, kendi ilerinde de tarttklar meseleleri rencileriyle de tartm, bilgi konusunda azla yetinmemelerini retmilerdir. mam hatipli kz yle biri olmaldr ki, biri yanl bir ey sylediinde kaynakasn sorabilecek donanmda, ok okumu, geleneksel kadn gibi eyaya dkn olmayan, makyaj gibi suni eyleri reddeden, gerektiinde evde oturacana cihadeden biri olmaldr. Ki bu kamusal alana/ evin dna kmas demek Sosyal projelerin teorideki halleri pratikteki sonular Muhafazakarlk ve slamclk her ikisi de toplum iin modeller kurmaya almtr. taatkar kltrden gelen eilim sistemle direkt atmak yerine snf atlayp kltr artrmay ve gc elde etmeyi idealize etmitir. Bu gurup fen bilimlerine ilgi duymu, tarihi tamamen reddedenler karsnda ayn lde kutsallatrarak savunmulardr. Hafzay kaybetmemeye alan muhafazakarlar amalar mevcut kltr korumak olsa da krkrne baz eylere dmanlk yaparak amalarndan uzaklamlardr. nk batnn ilmini fennini alalm ama kltrn almayalm fikriyle, liberalizme ilk intiba eden gurup olmutur. Cumhuriyet elitlerine olan hnlar onlara kar hem dmanlk hemde onlarn sahip olduu eylere zenmeyle sonulanmtr. Ve muhafazakarlar farknda olmadan toplumun bizzat alveri alkanlklarn deitirmilerdir. Muhafazakarlar iin alkanlk sahip olunamayan yce bir idealdir. Aydn iin kar tarafa/komnistlere kar kaybedilen her durumdan muhafazakar genleri tembellii etkilidir. Ancak ite yukardan aaya doru ynelen yeteri kadar iyi olmama itham, yine ayn hocalar tarafndan kol krlsn yen iinde kalsn diye rtbas edilmitir. Aslnda bu btn siyasal eilimler iin geerli, agresif aydn bir ekilde kendi toplumundan memnun olmad iin kendince bir yn beenmiyor ve kafasnda olmas gereken insan modeli hayal ediyor, hayatnda bana gelen olumsuzluklar da buna yoruyor. slamclar ise muhafazakarlarn itaat kltrn, halkn geleneksel din kltrne kar kp tamamen Kurana gre ekillenmi bir toplum hayal ediyor. ran slam devrimi ise bu hayalin uzaktaki somut halini tekil ediyor. rann yapt devrim ne kadar gerek olsa da Trkiyede yaayan mcahit iin flu grnen bir somutluk Trkiyedeki slamc zannediyor ki, devrim olunca tm sorunlar hop diye zlecek sorunlarnn kayna olarak ta, mevcut ileyen toplumsal yapnn btnn gryor. Geleneksel olan her ey yanl ve deimesi gereken ey, oluyor. Tabi bu devrimcilii idealize ederken btncl bir analiz yapmak kimsenin aklna gelmiyor. -Selamet partisi olgusu Trkiyede olumu farkl fikirlerin ve eilimlerin birbirleriyle travmatik bir biimde atmasnda siyasetin bu olgular sorumsuz bir biimde kullanmasnn etkisi oktur. slamclkta da Necmettin Erbakan Mslmanlarn taleplerini devlete tayan bir lider olarak, itaatkar/savunmac ve pheci/cihat eilimleri (insan gc olarak) iine geldii kullanmas belirli bir tutkuyla toplumda rol almak isteyen tm genlerin kafa karkln daha da kartrmas ve kol krlr yen iinde kalr kabul etmek zorunda brakmas, Mslmanlarn zgveninin kazanlmasn geciktirmitir. -Yksek beklentiler, kadn ve aile 80lerden 98e kadar olan srete (az bilgiyle yetinmeyeceim diye) farknda olarak veya olmayarak yavaa snf atlayan Mslman kimlii n planda olan genlik, kendisinden nce batclarn ve Turanclarn dt girdabn iine doru gitmekteydi. Yksek beklentiler
56
Fikir Platformu
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Mslman erkekler Mslman kadnlardan ok ey beklerken, evde grmeye alt kadnn unvan elde etmi halini nasl yorumlayacan bilememitir. Okullarda kz rencilerin her konuda fikir retmesi iin devaml konumaya sevk eden hocalar, bartl kadnlarn kendilerinin ev ii rolleriyle ilgili kabulleri sorgulamalarndan rkmlerdir. Mslman kadnlarn ise erkeklerin beklentilerini karlama, kendi kendinden beklentilerini karlama konusunda olduka azimli olmutur. (bu azim arzu elden bir eydi hatrlarsanz) Kulaktan dolma bilgilerle ykl olmayacam derken, ayaklarmn zerinde kendim duracam derken, kendi deiimi iin tasarlanan modelde kendisi iin elikili olan ynleri de sorgulamlardr. Bylece slamc kadnlar feminizmle tant. Erkekler kadnlarn deiimini kyamet alameti olarak yorumlad. Yksek idealler tayan slamclk pratik anlamda ev iinde davran eitimi ve pedagoji iermediinden slamc aileyi reel sorunlardan koruyamad. Kadnlar btn suu erkeklerde, erkekler kadnlarda arad. Barts sorunu ve 28 ubat tuzu biberi oldu ve slamc genlik buhranlarla /depresyonla tant. Peki slamc/muhafazakar hareketlerin sorunu neydi? Deimek gereklilii doru tespit edip toplum analizi yapmamak. Deime zorunluluu karsnda Mslmanlarn yaad aknlk, Mslmanlarn yeniden fikir retmesi ynnde hayrl sonular oldu. Eer 1400 yln slam sonunda kanksanmt ve ona zamann sorunlarn zmek iin bakmak gibi bir dertleri yoktu Mslmanlarn Eer frtnalarn ortasna ekilmeseydi Mslman topluluklar deime talebi ortaya kar myd acaba? Geleneksel slam sorgulamak ve Kuran araya giren araclar olmakszn okuma abalar, Mslmanlarn ihtiyac olan zgven kazanmada nemli bir adm olmutur. Batya kar slam savunma giriimlerinden klasik slam sorgulamaya varan tm eilimler kendi toplumlar iin ideal bir toplum tasavvuru kurmaya almlardr. Bu tasavvurlar hayata geirmek bu guruplarn hedefleri olmutur. Bunu salamak iin tm eilimler ayn yntemlerle olmasada mntesiplerinde okumay ve ok almay idealize etmilerdir. Bunun neticesi ise Trkiye de Mslmanlarn snf atlamas olmutur. Snf atlayan Mslmanlar, Mslmanlarn hep silik olmasna alm kesimleri aknla uratmtr. Ancak yle bir problem var. Muhafazakar ve slamc tm guruplar doru yntemin ancak kendi yntemlerinde olduu ve dierlerinin yanl olduu eklinde, siyah beyaz bir manta sahiptiler. Bu gurup merkezli bak as, kendi guruplarnn yntemini herkes benimsediinde toplumun tm sorunlarnn hop diye deiecei algsn tamaktayd. Birde toplumu yeniden inada eskiye dair ne varsa topyekn hepsini yanl olarak kabul edip yepyeni bir toplum kurulabileceini dnmekteydiler. Halbuki toplumlarn altklar tm kurumlarda eskime ve yozlama olmasn kabul etme ve bu konuda Kurandan feyz alarak zm retme baka ey, eski olan her eyin topyekn yanl olduunu ve allm olan her eyin tersini yapma baka ey ihtiya olan deiimi gerekletirmek iin bir binay tamamen ykp yenisini yapmak m daha kolaydr, yoksa var olan binay mundar olan eylerden arndrp tamir etmek mi daha kolay aslnda her ikisinde de yaplacak ey ncelikle var olan binay renmektir. Yani yepyeni bir toplum tasarlamak iin bile eski yapy analiz etmek gerekir. Eski toplum yapsna ait ne varsa anlamadan hepsini reddetmek deil Trkiyedeki deiimin aktr olan tm eilimler sadece kendi dorularn tek doru kabul etme ve dierlerini yanl ve Mslmanlar geri brakan unsur olarak grmeleri toplum iinde oynadklar olumlu rollerinde grnmez olmasna neden olmaktadr. Ayrca Trkiye iinde olumu bu eilimlerin hibirinin toplumun tm kesimlerini kapsayan bir ereveleri yoktur.
57
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas in garibi bu eilimlerin hangisine gitseniz eletirdikleri konularda hakllklarn kabul etmek durumunda kalrsnz. nk hepside toplumun bir kesiminin sorunundan yola km ve Kurana o sorun zerinden bakmtr. Sorun olan ey udur; eilimlerin deime taleplerinde hakldrlar ancak deitirmek istedikleri toplumu analiz etmemilerdir. Bu nedenledir ki Mslmanlar filin farkl bacan tutmu krler gibi hakikati aramakta ancak btnl gremedikleri iin vahdeti gerekletiremekteler mukafazakar/slamclarn iktidarda olmas durumuna imdilik girmiyoruz
Fikir Platformu
58
Sartre Fransadr (brahim Becer) Jean Paul Satre ismini duymusunuzdur. Fransz Dnr ve kuramcs kendileri. Fransann en byk devlet nian olan Legion dhonneur veriliyor elinin tersiyle itiyor, Nobel veriliyor, verdii cevap mthi: Bu dl bana teklif etme fikri Kapitalistlerin benden intikam alma isteinden baka bir ey deil. Nobel de gerisin geri gnderiliyor Sartre, yle byle tutarl bir adam deil. Fransann Cezayiri igal altnda tuttuu yllardr ve Sartre sokaklarda Fransann bu haksz igalini knayan bildiriler datmaktadr. Anlalmadysa tekrar edeyim, bir Fransz bunu Fransada yapmaktadr. Tabi ok gze batnca o zamanki Devlet Bakan olan De Gaullea basklar gelir kulann ekilmesi konusunda. De Gaulle kendisi hakknda da atp tutan ve dnceleri kendiyle taban tabana zt olan Sartren arkasnda durarak u veciz sz syler: Sartrea dokundurmam! nk Sartre Fransann ta kendisidir. Sartre olmak bir hner kukusuz ama De Gaulle olabilmek de yrek ister. imdiki Liselerde okutulan Edebiyat Kitaplarnda ya da mfredatlarda var m bilmiyorum, Bizim zamanmzda Yaar Kemal, Orhan Kemal, Necip Fazl, Sabahattin Ali, Nazm Hikmet, Cevat akir gibi simler pek anlmazd. Geri kalanlar da Benim mi ilgimi ekmemiti bilmem kendimi Fransz, Rus klasiklerinin arasnda bulmutum. Hatrlyorum da o yllarda, bu isimler Trk Toplumunun kafasndan kerpetenle sklm gibiydi. Sonraki yllarn bana beterin beteri var dedirteceini nereden bilebilirdim? Kitap sat listelerini incelerim uzun zamandr. ki yl kadar nce, bin bir gece masallar adl kitabn listelere girmesi artmt beni. ehrazatn hikyeleri neden tavan yapsnd ki bir anda? Gerek sonradan ortaya
59
Fikir Platformu
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas kt; ayn adla televizyonlarda oynayan dizinin sonunu merak edenler kitaplara hcum etmiler. Ne kadar utan verici bir Toplum iin Demek bir toplumun bilincini kreltenler sadece kerpeten deil asit de kullanmlar. Mesela Cevat akiri ya da bilinen adyla Halikarnas Balksn anlayabilirim. Bir Aile kavgas srasnda babasn vurup ldrdn biliyorum. Fakat dierlerini aratrnca bu sansrn sebebini anlayabiliyorsunuz. Hadi hi laf eip bkmeden syleyelim alenen hakszlk yaplm bu Edebiyatlara. Sabahattin li mesela; Sinop Cezaevinde yatarken aldrma gnl aldrma iirini yazan adam. u anda oynuyor mu bilmem Parmaklklar ardnda adl bir de dizi ekilmiti yakn zamanda Sinopta. Aslnda ok da duruu net adam deil bana gre ama yine de kim vurduya gitmemeliydi. Ben, Onu hep Krk mantolu Madonna romanyla hatrlayacam. Atatrke hakaretten yargland bir iiriyle ve cezasn ekmek zere Sinopa gnderilmiti. knca isiz kald ve i iin balln gstermesi istendi. Allah iin de gsterdi yani! Bir iir yazd akllara zarar Merakls her iki iiri de aratrsn ve karlatrsn. Demir Parmaklklar adam nasl yola sokarm anlarsnz. Ben yazardm yazmasna da, Veda daha yeni km frndan, sras deil. Hadi onu getim bir kalem, Turgut zakman skn etmi gelmekte Dersimiz Atatrkle. Fikret Muallann da ba belaya girmiti yanlmyorsam Atatrke hakaretten. Byk Ressamdr kendisi ha! Referans Picasso desem yeter sanrm. Pek akll olduu sylenemezdi, Mazhar Osmann himayesinde Akl Hastanesine girip kml falan var ama Deli raporu alp kapa zor att Parise. A kald, sarho gezdi, parklarda yatt ama dnmedi Memleketine. Tvbe, dnmt! kemiklerini getirdiler Nazmdan anslyd yani. O da bir nar aac diye diye gz ak gitti. Davas, her daim airliinin bir adm nnde gitti. Kurtulu Sava Destannda Atatrk Sarn bir kurda benzetmilii vardr airin. Bizim stasyon Meydanndaki mermer blokta da o iir var. Ama zlerek sylemek zorundaym, o iirin orijinallii konusunda da pheler var. Haluk Oraln iir Hikyeleri adnda bir kitabndan rendim Ben de. O iirdeki bir blm( Akif byk air, nanm adam; ama Ben Onun inandklarnn hepsine inanmyorum) makaslanm. Bana kzmayn, Yazarn yalancsym Geri Nazm da azna biber srlecek dizeler dktrmemi deil hani. Mustafa Suphi, komnistlikten Karadenizin dibini boylaynca celallenip dktrm ama pek kurcalamayn orasn Ben Veda filminiz izlemedim, yorum yapamam da Siz yine de Kayklar khyas Yahya, Topal Osman isimlerini bir aratrn. Livaneli stadmz atlam olabilir
Fikir Platformu
60
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Ya da az biraz skn diinizi Turgut zakman gelmek zere Dersimiz Atatrk adl son eseriyle. Aratrmadan, sorgulamadan rahle-i tedrisinden geelim de memleket kurtulsun. Bu Topraklardan neden bir tane Jean Paul Sartre, De Gaulle kmadn anladnz m imdi. Ne Aydn dik durabilmi, Ne karsndaki tahamml edebilmi. Biraz diklenenin de alnna yaptrmlar yaftay: Atatrke Hakaret Kimse kusura bakmasn ama aklma tek bir ey geliyor bu saatte: Tezekten terazinin boktan olur dirhemi
Fikir Platformu
61
Bunalm ve Deiim (Erhan Kanl) Tarih bir rmaa benzetilir ou zaman, bu analojiyi yapanlar phesiz Herakleitosa hakkn vermeliler. Ne demiti anmsayalm; hepimiz bir rmaktayz; hayat ve yaam ezeli bir olutur. Srekli olu halinde olduundan ve hi durmadndan dolay da bir rmaktr. Hep akar ve hep kendisine bir eyler ekler. Zira tabiatn kanunudur bu, olaylar ve dnceler birbirlerine eklenerek geliir. Tarih rma yz binlerce dnceden teekkldr. Yzyllar sonra Hegel de ayn dsturdan yola kacaktr. Ne var ki biz de bu rman iindeyizdir ve biz de deiiriz. Irmak gibi. Akarak can bulan her ey gibi. Bizi biz yapan tekil bir z asla sabit deildir. Hatta balangta bir zmz dahi yoktur. Onu biz yaratrz yaadklarmzla ve yaadklarmza verdiimiz anlamlarla. Gn be gn, hatta an be an baka bir insan oluruz. Ayn cmleleri M. 500lerde bir Bo aacnn altnda Buddha da sylemitir. Ne garip ve ne hayran kalnasdr; Hindistann Ganj kylarnda yanklanan bir dncenin, baka diyarlarda, baka bir medeniyette, yonyann Efesinde duyulabilmesi. Belki de dnyann yasasdr bu Bir amac vardr her ilerlemenin, her devinimin Biz sadece figranlarzdr. Bilemediimiz bir ey kendi gtt amalar iin bizi kullanyordur. Sen yahut ben deilimdir konuan. Bir ses vardr bende, bunun bana ait olduundan eminimdir ama dncelerim sanki baka bir gce aittir. Dnya ruhudur belki bende hkm sren. Belki de Tanrdr bu. Her neyse, deiim ve yeniden varolu diyorduk; her an yaadklarmz ve duygulanmlarmz farkl bir bene gtrr beni. Ne az ncekiyim, ne de az sonraki
Fikir Platformu
62
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Her ey deiir, hatta deiimin kendisi bile deiir o halde. Zorunluluktur bu. Kalc bir karakter, kalc bir z yoktur. Herakleitos, Kierkegaard, Schopenhauer, Nietzsche, Sartre ve dier varoluu filozoflar bu hakikati vurgulamlardr hep. lerleme denilen eyi de bu balamda dnmek gerekir. Dn yadsmak hatta yadsyabilmek, beraberinde yarnn nermelerini getirir koyar insanln nne. Herkes bir eyler syler nce, ksa bir sessizlik hkim olur meydana, daha sonrasnda her kafadan bir ses te budur diyalektik, ite budur deiim ve ilerleme. Hatta biraz daha cretle sesimi ykseltirsem; budur demokrasi! Yalnz bu kertede iyi ve kt mevhumunu iin iine dahil etmek fahi ve geri dnlmez bir hata olacaktr. Zira her devrin iyisi-kts farkldr. Hatta saltk bir iyi, saltk bir kt yoktur. Nietzsche oynanan oyunu hepimize gstermitir bu konuda. Oz bycsn lanetlemitir ka kere. Bir ey vardr bizde, iyinin ve ktnn tesinde te odur gerek olan. yi ve kt, zaman durduramayacamz gereinin at yarann merhemidir. Onunla zaman durduracamz sanrz.
yi ve kt olmadan ilerler fikirler, rer dnceler. Deimekte olan insanlk vardr bir tarafta. Ve dier tarafta da her eyin zddyla var olduunu gzmze sokarcasna yaayan baka insanlar. Onlar, deiime gzleri kapal, baz eylerin yenilenmesinden korkan ve zamann ilerlemesi karsnda ocuka hezeyanlara gark olanlardr. Yeninin ve ilerlemenin adaptasyonundan kaarak kendi imdiliklerinde gemilerinden kalan miraslarla tasasz ve rahat hayat srmeye raz olanlar. Mutludurlar onlar ve eskiyi kutsarlar. Bir bakma tabular da byle olumam mdr? Ondan yine yzyllar sonra Ortaan balarnda Aziz Benediktin ve tarikat, felsefenin stne l topra atp, Tanrsala ait olduunu iddia ettikleri bilgileri halka zerk etmemiler midir? Skolastik dnce de bu tr devinimlerden ve mdahalelerden neet etmemi midir? Ardndan tabularla ve dogmalarla oluan bu an panzehiri, gemiten yani Antik Yunann deiime kucak aan zelliklerinden alnanlarla yeniden dou ad altnda talyada zuhur etmeyecek midir? Bir suskunluk aittir byle toplumlarda ve byle alarda. Baskn ve gl zihniyetler yenilenmenin ve deimenin nne set ekmekle meguldr. nk bir dalgann kolaylkla ykabilecei kumdan kaleler gibidir onlarn hayat felsefeleri. Bu yzden korkarlar yeni dnce dalgalarndan. Glerini ve egemenliklerini kaybetmeyi istemezler. Topluma uraaca dnceler yahut hayat tarzlar verilir ve toplum verilenlerle urarken de egemen gler glerine ve varlklarna varlk katarak devam ederler sultalarna. te bu mekanizmadr toplumlar krletiren, sarlatran ve olduklar yere diken. Onlarn kaderlerini belirleyen gericilik tohumlar byle dncelerin etkisiyle filizlenmitir. nsanlar bulunduklar halden daha ktsne dmemek iin tutunacak bir eyler arar. Gelecekten korkar hale gelir. Ve nihayet bunalm olur o toplumda. Eyleme gemeden nce birok kez dnlr. O eylemin kendi deerlerine ve gemiine ne kadar uyup uymad tartlr. Sonra hafif bir uyuukluk oluur ve vazgeilir iradeyi kullanmaktan. O toplumun sonraki nesilleri hep bu sistemin ve bu karanln iine doar. drak kabiliyetleri, nedensel dnme becerileri daha olumadan yklenir btn gelenekler, adetler ve eskiye ait deerler. te bu ocuklar toplumun kuklalardr. Kolektif bilin ad altnda gizlenir bu emeller. Hatta yledir ki, anlam deimi kelimeler trer bu iardan; vatan, millet, ulus, Kemalizm ve saire deolojiler olutuka hantallk ba gsterir. nsan bedenleriyle saymaya balar iktidarlar. Dnceleri nemli deildir nk. Ve bireyin iradesinin sadece toplumun izdii snrlar iinde bir anlam vardr. te budur bunalm Eyann tabiatna kar beyhde ve inat bir diren gstermektir. Gerei grmemek iin didinirken, elindekileri kaybetmeme uradr geri kalm alarn hastal. Elm bir skklk halidir. Olmas gerekenle olann savamdr. Irmak akmak ister hep. Onun doasdr bu. Siz onun nne ancak grece setler ekebilirsiniz. Ama o baka ynden yolunu bulur ve sahip olduunuz eyler zamanla engellerden ibaret olmaya balar. Yeni dnceler filizlenmek ister, yeni nermeler
63
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas gereksinir ve bunlar bastrlrsa sanat bu ii stlenir. Yani demek istediim, rman tabiat bir yerlerden size yasay hatrlatr. Baka toplumlar olu haline kendilerini brakmann, geliime giden yolda hzlanmak olduunu anlamlardr ve siz sadece bir sre yaltlm kalabilirsiniz. Irmak glenmektedir, suyu keskinlemektedir ve setleriniz yklmas kaderin effafldr. Kendi kalc deerlerinizi o toplumdakilerin stne at yapsanz da, duvarlar yenilenme ihtiyacyla eskimeye yz tutacak ve bir gn aty tayamayacak hale gelecektir. te dayatlanlar ne kadar ok olursa toplum, yeni eylere o kadar korkuyla bakacak ama bir yandan da bu hastaln ifa yollarn baka toplumlarda grdkleriyle arayacaktr. Dncelerini ve sabit deerlerini deitirmeyecektir ama, onun dnda ne varsa kendisine iyi gelmesi iin deneyecektir. Gl grdklerine zenecektir, gzel saydklarna yknecektir ve dier toplumlarn klielerini kendi inanlar ve dorularyla badatrmaya alacaktr. Grnrde dnceler ve deerler ayndr fakat ileri boaltlmaya balamtr. te budur sknt veren. Deerler ve kurallar artk eskisi gibi deildir. Irmak, yani olu ve deiimin nihailii, mutlak yasasn dayatmtr insanla. Dtan deitiremese de iten oynamtr oyununu. Amacna ulaacandan emindir. nsan ise rman iinde olduundan bihaber atmtr srekli kendisiyle. te bunalm budur! Ama ans yok hibir toplumun ve hibir insann. nk tek hakikat olutur. Irmak btn gcyle akmaktadr yleyse Trkiye olarak, biz de deimeliyiz. Biz durdurmaktan ve yormaktan baka bir ie yaramayan kalplarmzdan kurtularak rman saf ve doal gcne brakmalyz kendimizi. Etnik, etik, dini yahut milli tabanlardan konumamalyz sadece, deiim iin ve hepimiz iin konumal ve herkesin herkes gibi yaamas adna kaldrlmas gereken engellerin kalkmas iin uramalyz, destek vermeliyiz. Bunalm atlatmann tek yolu budur; insan tekiletirmeyen, dilini susturmayan, dinini yadsmayan bir deiim olmutan ve olandan olua geebilen bir deiim
Fikir Platformu
64
thal kavramlar szl 1: Laiklik (Faruk Saim Akhan) Fransz ihtilal-i kebirinden sonra ortaya kan kavramlardan biri olan Laiklik, TCnin kuruluu ve sonrasnda en ok kulland kavramlardandr. htilal sonras Fransasnda ateistleri ve farkl inantaki insanlar, bir devlet gibi hareket eden ve ihtilalle stnln kaybeden kilisenin crmnden muhafaza iin oluturulan bir dstur olan Laiklik, TCnin ithal etmesi sonrasnda yeni bir devlet olan ve henz kurumsallaamayan TCnin her derdine deva olan bir kurtarc olabildi. nk o dnem en byk tehlike irtica(gericilik)yd . Gericilikten kast udur. Kurulan rejim halkn talepleri dorultusunda deil darbe yoluyla, tepeden inme kurulmutu. Dolaysyla halkn reddetmesi kuvvetle muhtemeldi. ayet halk olur da geriye (meruti ynetime) dnmek isterse diye yeni devletin kendine kalkan yapt kavramd Laiklik. Halbuki lkenin ounluu Mslmand ve devlet adamlarnn dindar olmasn istiyorlard. Laiklik ise iinin doldurulmasndan sonra tam olarak bunun aksini iktiza ediyordu. Laiklii reten toplum iinde ateistler ve kilise kartlar ounluktayd ve onlarn hakkn muhafaza iin byle bir yola gidilmiti. stelik o dnem devlet ileri ve zellikle eitim kilisenin etkisinde verimsiz yryordu. Laiklik buna da son vermi, ii ehline brakma yoluna gitmitir. Bir dier hikmeti ise, kilisenin toplum zerindeki etkisini kendi kar iin kullanan ruhban snfna engel olmaktr.(1) Oysa slamda ruhban snf yoktur(2) ve o dnemde TC Laiklii dindar vatandalardan gelen her trl talebi geri evirmek iin kullanmtr.
Fikir Platformu
65
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Unutulmamas gereken bir dier nokta htilal sonras yasalatrlan Laikliin imdiye kadar sylediklerimizi ihtiva eden dier bir amacdr: Laiklik temel olarak vicdan hrriyetini amalar. Vicdan hrriyeti devletin devlerindendir. Devlet her vatandann istedii dine inanmas ya da ateizmi seme zgrln korumak zorundadr. Hibir vatanda bir dierine inanc dolaysyla bask kuramaz, inan dayatamaz. Bu noktada Laiklik ve slam atmaz. Zira slam anlayna gre dinde zorlama yoktur.(3) Yani kimse zorla inan sahibi edilemez. Buna gre Laikliin Trkiyede baarl olarak uygulnamas gerekmektedir. Peki neden hala biz laikti deildi tartmas yapabiliyoruz? Cevap bata da sylediimiz gibi TCnin ithal kavramlar kullanma politikasdr. TC, toplumu maniple etmek iin ithal ettii kavramlar kullanm, onlara iine gelen manalar yklemitir. Laiklik vicdan hrriyetini intac ederken, TC kelimenin manasnda yle bir tahrifat yapmtr ki dpedz din kartl olarak okunur olmutur. Brokratik elit Laiklii dindeki lakaytlna, hatta din kartlna perde yapmtr. Gele gele gnmze devlet gelenei olmutur bu. Bugn bir general dine kar tepkili halini, ya da dindarlar hakkndaki faiste grlerini Laikliin ardna gizleyebilmektedir. Oysa laiklik Faizmin aksine dinin kullanlmasn engellemeyi salamay amalar. () Konunun dier bir boyutu da devletin toplumu ekillendirme isteidir. Normal koullarda toplumun devleti ekillendirmesi gerekir. Oysa TC darbe yoluyla kurulan bir sistem(4) olduundan bu en basit kaideyi bile gz ard etmitir. En bandan beri toplumu ekillendirmeye almtr. Laiklik, devletllerin zihinlerindeki toplum tahayylne ulamalarn salamak iin kullandklar argmanlardan olagelmitir. En bandan beri dinde lakayt, milliyetilikte ar hassas bir toplum oluturma hevesi iinde olan TC kurucu kadrosu, halkn bu planlarn akim brakan direnii karsnda ar g kullanmndan kanmamtr.(5) Bugne geldiimizde Laiklik, brokratik elitin zerine titredii bir mirastr. mtiyazlarn korumalarnn tek yolu bu elitin dnda kalan kitlenin sindirilmesidir. Bu kitlenin ounluu dindar olduundan taleplerinin geri evrilmesinde yine Laiklik kullanlmaktadr. Her hak talebi Laiklik mikyas alnarak llmekte ve yok saylmaktadr. Oysa burada asl l frsat eitlii ve zgrlk olmaldr. rnein, hakl bir talep olan istedii gibi giyinebilme zgrl srf dindarlar istiyor diye Laiklikle llp, sistemin kendi ileyiiyle ve brokrasi marifetiyle reddedilmektedir. Barts yasann ortaya kma sreci incelendiinde oluturulan ruhban snfnn ne ie yarad daha iyi anlalacaktr.(6) Yukarda da belirttiimiz gibi Laikliin birincil devi vicdan hrriyetidir. Dindar olamaynlar dindarlardan korumak deil, devletin her bireyi istediine istedii ekilde inanma zgrl salamasdr. Ancak devlet elitin elinde oyuncak olduu srece Laiklik ilevselliiyle kullanlacaktr. Sorun Laiklikte deil evrensel hukuk dilinin yerlememesidir. ncelik bu noktada olmal evrensel bir hukuk dilinin yasalarmza ve brokrasimize yerlemesi iin allmaldr. Minimum devlet gr, Trkiyede minimum brokrasi olmak zere uygulanmal, brokratik elitin imtiyazlar sonlandrlmaldr. Ancak o zaman, vicdan hrriyeti zerine rahatlkla tartabileceiz.
66
Fikir Platformu
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Dipnotlar: Bu adan bakldnda, Laikliin bugn brokratik elitin elindeki imtiyazlar sonlandrmak iin kullanlmas gerekmektedir. TCnin daha sonraki dnemlerde rettii MSP ve trevi partiler Trkiyede ruhban snf oluturma gayretlerinin sonucudur. Dinde zorlama yoktur; doruluk sapklktan, man kfrden iyice ayrlmtr. Bakara Sresi: 2:256. TC devletin devlerini gerekletirmekten ylesine uzaktr ki ancak sistem vasfn tayabilir. Temel felsefesinde topluma hizmet deil toplumu ekillendirme olduundan tahripkr bir sistemdir denilebilir.
(5) (4) (3) (2) (1)
nkilaplar ve istiklal mahkemeleri en gze batan rneklerdir.
Bu yaznn konusu olmadndan ruhban snf oluturma meselesine girmeyeceim fakat bu konuyu mutlaka bir baka yazda aacam.
(6)
Fikir Platformu
67
ki Tarz- Siyaset (Okan Arslan) Trkiyede ok eski zamanlardan bugne iki tr siyaset anlay vardr. Bunlardan ilki, mevcudu, statkoyu, devleti, darbelerle derinleen askeri vesayeti ve resmi ideolojiyi savunan anlay iken; dieri, mevcuda kar deiimi, askeri vesayete kar sivil demokrasiyi ve devlete kar bireyi ve toplumu savunan anlaytr. Bu iki anlay ve siyasi ayrmlama, Osmanl mparatorluunun son dnemlerinden balayarak ekillenmi ve Cumhuriyet dneminde derinleerek art gstermitir. zellikle Atatrkn lmnden sonraki srete, siyaset sahnesinde n plana kan siyaset adamlar, bu iki siyaset alglamas erevesinde mcadelelerini srdrmlerdir. Bugn de ok farkl bir dnem yaanmamaktadr. Atatrkn lm ardndan baa geen ve ksa zamanda siyaset zerinde tekel kuran smet nn, birinci tarz, statkocu siyasetilerin en nemlilerinden biri olmutur. nn, topluma kar devleti ve mevcut sistemi savunmakla kalmam, Faizmin ve Nasyonel Sosyalizmin ve trevi otoriter ve totaliter rejimlerin ykselen deerler olduu 1940l yllarda Letat cest moi (Devlet Benim) anlayn uygulamaya koyarak, kendisini Milli ef ilan etmitir. nnnn Mecliste Ebedi Milli ef ilan edilmesi ve bu ilann da Meclisin o vakitler en gen milletvekili olan ve sonra nn ile siyasi mcadele iine girecek olan Adnan Menderes tarafndan okunmas ile birlikte Trkiyede de Avrupadaki muadillerine yknen bir Otoriter dikta sistemine geilmitir. Ancak, 2nci Dnya Savan Faizan Bloun kaybetmesi ile birlikte Uluslararas Sistem, Liberal Demokrasilerden yana tav alnca, Trkiyede de ok partili sisteme geilmi ve bu erevede eskiden beri zmni olarak var olan devleti nn-Yeniliki Bayar ekimesi eklindeki iki tarz- siyaset, Trkiyeye yeniden yn vermeye balamtr. Bu ekimeden galip kan Yeniliki ve Sivil kanat, statkocu nn ynetiminin yerini alm; ancak 27 Mays 1960 Darbesiyle beraber yeniden statko iktidara tanmtr. Nitekim, statkonun temsilcisi smet Paa, 27 Mays srecinde lkede yaanan baz skntlarn erken seimle halledilmesi eklindeki bir demokratik tercihi dile getirmek yerine; artlar tamam olduunda htilal
68
Fikir Platformu
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas meru olur! diyerek 27 Mays darbesini desteklemitir. 1950 Maysnda demokratik yollardan el deitiren ve yeniliki ve anti-statkocu ellere geen siyaset, darbeyle birlikte yeniden statkoculara geri dndrlmtr. Statko, 27 Mays sonras o kadar etkin olmutur ki, yeniden bir Yeniliki-Sivil kar koyu (rejim tarafndan her daim Kar-Devrim eklinde deerlendirilmitir) olmamas iin Demokrat Parti kapatlm; Demokrat Partinin devam olduunu iddia eden ve Demokrat Partinin semen kitlesini hedef alan Adalet Partisinin bana bile 27 Mays Darbesi sonras Genel Kurmay Bakanlna getirilen Ragp Gmpala gemitir. Ancak, 1965te Demirel ile yeniden balayan sivil alglama, Demirelin Ordu ile Siyaset arasnda denge kurma politikalarna, hatta Ordudan yana tavizler vermesine ramen, 12 Mart ile birlikte yeniden statkocu yapnn eline gemitir. Bu dnemde, 27 Maysta olduu gibi yeniden sahneye kan statkocu smet Paa, 12 Mart sonras kurulan ve statkonun gz bebei olan Nihat Erim Hkmetine destek salam ve o dnem statkonun karsna geen Blent Ecevit ile kar karya gelmitir. Ardndan gelen 12 Eyll sreci ve sonrasnda yaananlar, Demirel gibi, Demokrat Partinin kredisiyle bir yere gelebilmi ve iki darbe grm bir ahsn gitgide statkodan yana tavr almas eklinde cereyan etmitir. te yandan, (Demirelin rzasyla) 12 Eyllclerin kabinesinde yer almakla birlikte statkoyu her zaman eletiren ve yeniliki bir yaklam sergileyen zal, Trkiyede yeni bir sivil ve yeniliki siyaset tarznn yolunu amtr. Ancak, zal sonras dnemde Mesut Ylmaz gibi bir statkocunun baa gemesiyle birlikte, denge yeniden statkoculardan yana dnm; Ylmazn Demirelin inisiyatifleriyle zellikle 28 ubat srecinde ara dnem prensi olarak Babakan koltuuna oturtulmasyla beraber statko bir kez daha anti-demokratik yollarla yeniliki sivil siyasete kar zaferini ilan etmitir. Ancak, statkonun, 2001 ekonomik krizi altnda ezilmesi ve ardndan Tayyip Erdoann ve AKPnin ykseliiyle beraber, ibre yeniden sivil ve yeniliki siyasetten yana kaym ve zellikle belli bir sre de (Avrupa Birlii sreci erevesinde) ibre bu ynde kalmtr. Nitekim, statkonun kendi istedii tarzda (Necdet Sezer gibi) bir Cumhurbakannn seilmesinde srar etmesi ile balayan krizle yaratlan bombann statkocularn elinde patlamasyla birlikte 2007 seimlerinde AKPnin greceli ve geici ykselii, yeniden statkoya kar yeniliki-sivil siyasetin ykselii eklinde yorumlanmtr. Oysa, AKPnin ve Tayyip Erdoann bu iki siyaset tarz iindeki konumu olduka tartmal ve nev-i ahsna mnhasrdr. nk, Erdoan, zaman zaman sivil ve demokrat klar yapmakta ve yeniliki bloktan yana tavr almaktadr; ancak zaman zaman da statkodan ve devleti yaklamdan yana saf tutmakta; tabir-i caizse ki cami arasnda bi namaz vaziyetine dmektedir. Bu ekliyle, AKPnin ve Erdoann grnts aslnda ne tam statkocu ne de tam yeniliki; ama her ikisinden de biraz alm; son derece irkin ve mutant bir organizmay andrmaktadr. Dolaysyla, AKPnin izgisi, Trkiyedeki geleneksel ikili siyaset anlaynn dnda deerlendirilmelidir. Geleneksel olarak statkoyu tensil eden ve bu ezberin dna sadece 1970lerde Ecevitle kan CHP ise, Deniz Baykal ynetiminde tam manasyla statkocu ve devletten ok devleti bir yap sergilemektedir. Bu statkocu yap, zellikle karsnda AKP gibi mutant ve karmak bir yap bulunduundan ve Ergenekon gibi statkocularn srarla savunduu nemli bir adli srecin yaand ve de zellikle Avrupa Birliine yelik balamnda sivil-asker ilikilerinin hi de statkonun houna gitmeyecek ekilde dzenlenmesinin gerekli olduu bir dnemde belli liderler etrafnda saflamaktadr. Bu liderler, bir tarafta CHPnin Genel Bakan Baykal iken; AKPnin ancak geleneksel ve statkocu bir merkez-sa ile alabileceini savunan Mesut Ylmaz ve Sleyman Demireldir. Bu iki siyasi, artk siyasal ortamn kendileri iin msait olmadn grdklerinden midir, nedir; yeniden statkoyu hakim klmak amacyla kollar svadlar. Hedef olarak da kendilerine sivil-yeniliki izginin temsilcisi olan Sleyman Soyluyu setiler. Demokrat Parti Kongresinde Yeniliki-Sivil Demokrat Soyluyu devirip, kendileri gibi statkocu olan Hsamettin Cindoruku getirdiler. Kar Devrimci ve anti Statko ilan ettikleri; halbuki mutant bir yap olan ve esasnda yeniliki ve sivil olmayan AKPyi alaa etmek iin. imdilerde televizyon televizyon geziyor Cindoruk. Statkonun taleplerini, Ergenekon kartln her frsatta dillendiriyor; daha dorusu arkasndaki statkocu liderlerin szcln
69
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas yapyor. Belki de ortam yeni bir statkocuya hazrlyorlar. Ama bu sefer ileri zor. Belki ok salam bir yeniliki-sivil blok yok karlarnda; ama AKP gibi ok karmak bir yap var. Bu yapnn zlmesini ve kendilerinden yana dnmesini beklemek ya da daha nceleri olduu gibi gayr meru ve antidemokratik yollarla yaratmak zorundalar. Zira nnden bu yana devlete iyice reklenen statko artk rahat nefes alamyor; kendisine yeni yaam alanlar amak ve bekasn salamak zorunda. Bugne kadar bu lkede siyaset byle ekillendi ve siyasi seyahat bu yerlere kadar geldi. Yolun bundan sonraki ksmnda ne var; bilemiyoruz; ama bu mcadele daha ok srecek gibi; bir yanda devlet ynetimini elinden brakmamak iin her yolu mubah bilen, devleti-statkocu-askeri vesayeti kesim; dier yanda ise sivil-yeniliki-demokrat kesim. Ha, bir de ne olduu tam anlalamayan arada kalan; bir o tarafa bir bu tarafa gidip gelenler var. Bir yanda ikili bir tarz- siyaset var; dier yanda ise tahterevalli siyaseti: Bir inen bir kan.
Fikir Platformu
70
T.C. ve Burjuvazi (Faruk Saim Akhan) Sol evrelerin TC ile ilgili en nemli eletirilerinden biri burjuvazinin olmay, gdk kaldr. TC her konuda gsterdii mahareti burjuvann oluturulmasnda da gstermi, yabanc uyruklu vatandalar milli bujuvazi oluturma adna lkeden karm ya da bu vatandalarn mallarna hukuksuzca el koymutur. Devlet eliyle, tecrbesiz milli kk burjuvalara teslim edilen sermayenin byk ksm heba edilmitir. Dolaysyla milli burjuvazi oluturma plan akim kalm; Osmanl dneminde lkedeki nakit akn salayan tccar snf bu yetisinden yoksun braklmtr. Milliletirmek adna ekonomi, uluslaras rekabete tamamen kapatlm, devletilik en kat haliyle uygulanmtr. 27 yl sonrasna kadar bu kat politikalar yznden toplum rettiinin karln alamam, bu aamada burjuvann smr ilevini devlet bizzat kendisi grmtr. Brokratik oligari birimi: Memuriyet Toplumu ekillendirmek iin kullanlan argmanlardan biri olan memuriyet, tek parti dnemince yandalarna verilen bir rvet olarak kullanlmtr. O dnemde devlet memurlarndan imtiyazl bir snf ortaya km, ortaya kan bu yeni snf devlet eliyle oluturulduundan ve toplum henz burjuvann ekonomik zgrl iin uygun yapda olmad iin sermaye birikimi yerine bir tip maal neo-burjuva olumutur.
Fikir Platformu
71
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Bu yeni-burjuvann mli kabiliyetleri doal aamalar iinde olumad iin kendisine karne ile salanan ayrcalklar dnda pek bir ekonomik stnlk salayamam, dolaysyla sermaye birikimi olmadndan yatrm da yapamamtr. Yatrmsz sermaye byyememi, yeni-burjuva snf giderek ortadireke evrilmitir. TCnin ilk dnem icraatlerinde dikkate alnmayan toplumsal hassasiyetler ve dinamikler ilerki aamalarda yine TCnin planlarn sekteye uratmtr. Halk gz nnde bulundurulmakszn hazrlanan toplumu ekillendirme projeleri akim kalm, hatta ou zaman ters tepmitir. Serbest Cumhuriyet Frkas ve Demokrat Parti rnekleri TC asndan pek de parlak tecrbeler olmamtr. TCnin erkini temsil eden Halk Frkas, her frsatta halk tarafndan reddedilmitir. Bunun gibi ekonomiyle ilgili kararlar da toplumun ahvaline uygun olarak tasarlanmad iin tabana yaylamam, haliyle baarsz olmutur. Bunlarn yan sra uluslaras ekonomik dzenin kurallar biz bize benzeriz anlayyla gz ard edilmi, haliyle evrensel terminolji kullanlmayan bir ekonomi ynetimi palazlanmtr. Karmaklaan yap uluslaras dzenin yaplanma taleplerini dayatma olark grm, millilik adna reddebilmitir. Fakat rgtlenen dnyaya dahil olmak kanlmaz olduunda kresellemeden nasibini almak durumunda kalmtr. Evrensel terminolji yerleik olmad iin kavram karkl artm, orta snf ocuklar -genelde niversite okumu olurlar- ynetimde yalnz kalmlardr. Bu da ynetimde ok geni bir hanedann olumasna zemin hazrlamtr. (Bknz: Beyaz Trkler) Hanedan geniledike devletlemi, sonraki dnemlerde devletin blnmez btnln koruyan kurumlar oluturmu, balarna gemitir. Brokratik elit diyebileceimiz kitle her ne kadar marjinallese de gnmzde 8-9 milyon vatandan desteini bulduundan (ki bu, %20 gibi bir oy oranna tekabl eder) resmi ideolojinin vazgeilmezliini dayatabilmektedir. Resmi ideoloji ve burjuva Burjuva opprtinisttir. ine yarayan her kurumu, ideolojiyi kullanr ve sonra terk edebilir. Oysa brokratik elit, tm pragmatist ilikilerini tek ideolojiye indirgemi, bunu kullanma hakkn tekeline almtr.(1) Daha nceki makalelerde belirttiimiz zere messes nizamn kilit noktalarndaki resmi ideolojinin uygulaycln yapan kamu grevlileri, brokratik elite mensup olduklarndan ncelik demokrasi deil resmi ideolojiye tannmaktadr. Durum byle olunca parlementer rejimimiz resmi ideolojini snrlarn zorladka askya alnabilmektedir. Burjuvann duruu resmi ideoloji karsnda opprtinistken(2) brokratik elit kimseye eyvallah yoktur. Devletin sahibi olduundan haddi zatnda gerektiinde toplum aleyhinde kararlar verebilmektedir. Seimler de sadece seilmilere ykmllk getirdiinden, genellikle babadan oula geen elit olma durumu, seim sonularn ekillendirme teebbsleri haricinde demokrasinin kurumlaryla ilgili deildir. Kresel bar talebi ve burjuvazi Son dnemde demokrasinin ykseliinde, kresel sermayenin bar talebinin etkisi azmsanamaz. Sermaye nceleri savalarla beslenip byrken, artk bar halindeki lkelerin pazarlarn kullanarak
72
Fikir Platformu
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas byyor. stelik sava halinin tand kstl pazar imkanlarnn yannda refah seviyesi ykselen lkelerin tketime meyilinin srekli artmas, ister istemez sermayeyi demokratlatryor. Militaristletirilen toplumlarn tketimde giderek milli eilimler sergilemesi kresel sermayenin demokrasi yanda olmasnda etkilidir. nk militarist bir toplum kresellemenin gereklerini yerine getiremiyor ve dahas kreel sermayenin toplum zerindeki etksini trpanlyor. Hal byle olunca militarist bir toplum yerine barl bir toplum oluturma projeleri reva buluyor. Burada anlatmaya altmz burjuva karlar iin demorasi istiyor, o zaman burjuvann karlarnn tersine biz de demokrasiyi reddedelim deil. Fakat ortaya konmas gereken bir ey var. Burjuva her ne kadar sermaye biriktirmek iin halk, ii snfn smrse de istihdam salayarak bir ksmn topluma iade eder. Sorumluluudur bu. stihdam salamayan bir burjuvann devlet karsnda etkisi yoktur. Dorusu, TSAD gibi kurumlarn gl olmasnn asl sebebi ellerindeki sermaye deil, istihadam ettikleri ii saysdr. Basit burjuva mantyla bakldnda fayda salanlan her eyden taraf olunurken, broratik oligari hakim olduu andan itibaren toplumun dorular, hassasiyetleri deil, elitin ncelikleri(3) n plana kar. Bunlardan herhangi birindeki kayp, basn yoluyla sanki toplumun kaybym gibi gsterilip krizler organize edilir. Brokratik elit srtna devlete dayadndan ve toplum devletin kendisine muhta olduunu fark edemediinden -ki brokrasi bunu hissettirmemek iin her trl manipilasyonu yapar- toplumu umursamakszn devleti kullanabilmekte, gerektiinde ahsi menfaatleri iin toplumu krizlerle ok byk sorunlarla mcadeleye zorlayabilmektedir. Burjuva snflarnn genel manada resmi ideolojilere bak nce de dediimiz zere son dnem kresel sermaye tavrnn tekrarndan ibarettir. Demokrasinin reva bulmasyla Kemalizmin millici ekonomisi kresel sermayenin gznden dm, Kemalizm en nemli kalelerinden birini kaybetmitir. Artk sermaye var olmak iin Kemalist brokrasiye muhta deildir. Kresellemeyle dengeler daha byk apta kurulmu, her resmi ideoloji gibi Kemalizm de parann mihenk noktas olduu sisteme ayak uydurmutur.(4) Resmi ideolojinin kendine biat etmeleri karlnda zengin ettii kiiler bile gazetelerinde, kresellemenin tand imkanlarn yannda -bir ka istisna olmak zere- put statsn baltalayarak Kemalizmin tartabilmesine anak tutmulardr. Tm bunlar syledikten sonra belirtilmelidir ki sermaye birikimini emek smrs zerine kuran burjuva bile brokrat elitin yannda olduka demokrat kalr. nk insanlarn emeklerinin smrlebilmesi iin almas, almas iin de yaayabilmesi gerekir. Bu yzden burjuva insanlarn yaama hakkna sayg duyar. Brokratik elit ise imtiyazlarn kaybetmemek iin binlerce insann lmesine seyirci kalabilir; dahas lmelerini salayabilir. Devlet terr bunun en gereki rneidir. Sonu olarak TCnin rettii her ey gibi burjuvazisi de kendine zgdr ve evrensel normlardan olduka uzaktr. Mspet zelliklerinin hi birini tamayan hilkat garibesi bir snf olagelmitir. Esat Bozkurtun szlerini duyanlar beni daha iyi anlayacaktr.(5)
Fikir Platformu
73
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Emek sermaye elikisini bnyesine Hibir zaman kabul etmeyen TC, oluturduu imtiyazl snfla burjuvazi eksiini gidermeye almtr. Fakat oluan snf retmekten ziyade maal ve biriktirici bir kitle olduundan retime katk salamam, zamanla rejime sadakatini gstererek varln devam ettirebilmitir. Bugn brokratik elit dediimiz, TCnin ilk memurlarnn ocuklardr. mtiyazl olarak doduklarndan, onlar bu imtiyazlarndan vazgeirmek kolay olmayacaktr. Ama onlar da vazgemeden demokrasi mcadelemiz ilerleme kaydedemez. Zira her merhalede onarn onaylarn almak durumundayz. Bunun iin ilk tartmamz gereken brokratik dokunulmazlklar ve atanm-seilmi hiyerarisi olmaldr. Dipnotlar: Brokratik elite mensup olmayan herhangi biri ne kadar kp Kemalizm iin unu yapyorum dese de ie yaramaz. Ki yakn tarihte Atatrk yaasayd bizim partiye oy verirdi hezeyanlarna ahit olduk. Oysa pekala brokratik elit mensuplar kp Kemalizm adna darbe planlayabilirler, ynetime el koyabilirler, seilmi meclisi basabilirler. Hatta kp lkenin seilmi babakann bile asabilirler. Bu, onlarn tekelinde bulundurduklar zulm hakkdr. Bu yaklam etik olarak tartmaldr fakat greceli olarak menfi bir pragmatizme tercih edilebilir. rnein demokrasiye iine yarad iin sahip kan bir burjuvann tavr, her bireyi kendi ideolojisine gre tekripletirmeye alan ve demokrasiyi ihmal edilebilir bir ayrnt olarak gren elitin tavrna gre daha etiktir.
(3) (2) (1)
Snfsal menfaatler, yerlemi imtiyazlar ve bunlarn devam iin resmi ideolojinin bekas.
zellikle MKBnin kurulmasyla lke scak para trafiine almtr. Olas bir darbe sonras borsann tavrnn pek olumlu olmayaca bilinmektedir. Bu noktada darbe planlayanlar ellerinde nakit para biriktirme yoluna gitmiler, fakat uluslaras dengeler yine de olas bir mdahaleye izin vermemitir. Hatrladm kadaryla, Trkiyenin sahibi Trklerdir. Sair rklar Trklere hizmet iin vardr, mealinde szlerdi.
(5)
(4)
Fikir Platformu
74
amarolan (Cemile Bayraktar) Gndem meselelerini zamann an iinde yorumlamak, zc deil, laf olsun iin dnlen yorumlardr. Sonu olarak nmzde duran durum mevcutlarn, nedenleri olmadan kavramamz yahut yorum dmemiz ok salkl deildir; mutlak nedenlere ihtiyacmz vardr. Bu nedenle olaylara tarihselci yaklamak, zmler iin gerekli bir metodolojik uygulamadr. Trkiyenin gndemini manen ve madden kmaza sokan Krt Meselesini ancak tarihselci bir anlatmla kavrayabiliriz. Gndemi takip ederken, Krt Meselesi ierisindeki iki nemli bala ahit oluyoruz; anadil ve zerklik. Siyaset Meydan programnda bu duruma zm olamayacak ancak kendi durumunu ok iyi zetleyebilen bir yorumda, yorumcu alk olduumuz (malesef) fke ve nefret dili yerine, kendini ifade eden Trk tarafndan meseleye bakn sunabilen bir yoruma ahit oldum. zetle; nereden kt tm bunlar? diyordu. Burnumuzun dibinde yaanan bir sava ve o savan 80 yllk srece yaylan dnemlerini bir Trkiyeli Trkn bilme(me)si kadar tuhaf bir ey olabilir mi? Yorum sahibi gibi konudan bihaber insanlarn ok sayda olduuna ska ahit oluyoruz. Bu gn, Krtlerin bir sonu olan PKK yahut BDP zerinden iyi Krt-Kt Krt olarak ayrlmas, blnmek isteyenler ile bir arada yaamak isteyenler yahut zerklik konusunda srar edenlerce sorunsala dnm bir mesele karsnda unutulan ok daha nemli bir nokta var; Krtleri ve Krtlerin yaadklarn bilmeyen Trkler Yukardaki yorum bunun bir ispat. Bu gn, Trk, Krt ayrt etmeden belki binlerce insanmzn ld bir sava, bir sreci bilmemek yahut bilmedii halde insani deil, rki nedenlerle taraf olma durumu gibi bir realite karsnda Krt olmann ne demek olduunu hi dndnz m?
75
Fikir Platformu
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Bu gn, annelerden anne olan Cumartesi Anneleri gzaltnda kayp evlatlarnn bir mezar tana muhtalar, yllardr ok bilinen bir yerde eylem yapmaktalar ve hala birok Trk bunlardan habersiz, o annelerin llerinin yerlerinin bilinmemesine bir de kendilerinin bilinmemesini eklerseniz, ortaya kan durumun vahimliini anlayabilir misiniz? Siz, Krtleri Glten Kanaktan ibaret mi sanyorsunuz? Ahmet Trkn benim ehrimde krlan burnu sizin burnunuzun direini szlatmyor mu? Siz Krtleri, Kardelen retmen gibi size mi kald benim haklarm savunmak diye kan insanlardan ibaret mi sanyorsunuz? Yavrusunun cierlerini eteine toplayan Ceylan nkolun annesi de o Krtlerden biri, bu sizi hi dndrmyor mu? Siz hi bir akam, Osman Baydemirin ne olur Allah rzas iin bitsin bu sava dediine ahit olmadnz m? inizden bir zerre, Osman Baydemirin samimiyetine inanmad m, sesini duymad m? Tm bunlar mevcutken, bu insanlar topraklarnda yaarken, topraklarna, mallarna ve hatta canlarna el konulduu, stelik bunu devletin meru kuvvetlerinin eliyle yapld realitesi karsnda, asl bu duymazlk, grmezlik, bencillik nereden kt? Trkiye Trklerin olduu kadar Krtlerindir de. Ancak bir farkla; Trkler dillerine, topraklarna ismen ve hkmen sahipken, Krtler dillerinde ve topraklarnda hak iddia edemediler. Bir farkla; Trkler, nereden kt bunlar? diye sorarken, tarihten ve gereklerden bihaber yaarken, Krtler canlar boazlarnda bu sreci yaayarak rendiler. Bir farkla; Krtlerin dilleri yasaklanrken, Trkler her sabah, kendi dillerinde Ne mutlu Trkm diyene dedi, bununla kalmad, dedirtti. Bunlarn nereden kt sorusu sonutur, neresi ve nedeni aratrma gerekir, internet anda 15 dakika ierisinde tm bu aclar yaayan en az 10 tane Krt ile iletiime geip, nereden ktn renebilirsiniz. Bu kadar basit, eer vicdansz yahut rk deilseniz nedenini, neresini renir, tek endie halinizin kendinize ait olmadn anlarsnz. Bu da bu kadar basit. Yoksa size dedeleriniz, ezann zorla Trke okutulduu, Kuranlarn korkudan topran altna gmdklerini gzyalaryla anlatmad m? Benim babaannem anlatt ancak ayn sreci yaayan anneannem anlatmad, bilmediinden deil, iine gelmediinden. Anladnz, deil mi? nsanlarn dillerini yasaklayamazsnz, 80 yl yasakladysanz, 80 yllk yasakln sona ermesinde rol oynamak zorundasnz. O Krte konuuyor, bu konumuyor yorumlar aylaklktr, gereksizdir ve i grmezdir. Bu minvalde, iki dil gerekiyorsa iki dil; dil gerekiyorsa dil, hak ettii serbestlie ve tannrla sahip olmak zorundadr. Hibir dil, rkln, endieli tiplerin amarolan deildir, olmamaldr! Edi Bes e! ****************** ki dil ve zerklik durumu gndeme geldiinde, Ak Parti iinden isimler neredeyse tehtide varan sonularna katlanrlar cmlesi kurmaktan ekinmediler ancak unuttuklar bir ey vard. Krtler Allahn hikmeti olarak dnyaya Krt gelmilerdi ve nedeni olmadklar bir srecin, sonularna zaten katlanyorlard. Tecavzden, ikenceden, lme kadar bir hi uruna bedel deyen Krtlerin daha deyecek neyi kalmt ki?
76
Fikir Platformu
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Burada mesele dm dm, tam durum bu iken Yeniafak Tahamml Snrlarn Zorluyorlar bal att. Okurken acyla glmsedim; ya Krtlerin tahamml snrlar, oras zorlanmakla kalmad, tarumar edildi. Olaylar bununla bitmedi, balk dolays ile Yeniafak hemen eletirildi stelik slamc kimlikleri zerinden. Nihal Bengisu Karaca, bu duruma gzel cevap veren tespitlerde bulunduu Krtln Hesabn slamcdan Sormak balkl yazsnda bu duruma hakl itiraz etti. Bu itiraza kllhm katlyorum. Zira toplumun laikletirildii sreten bu yana, eitim ve sosyal hayatta dini krlmalara, bu dini krlmalara sreklilik katmak iin trl darbe planlar yapanlara ve onlarn avukatlarna baknca, mevcut Krt Meselesini bu kmaza getirenlerin; totaliter laik, rk, Ulusalc, Kemalist yani din ile laik bir anlaytan teye geememi zihinler olduunu gryoruz. Bu meselede slamc kesim, zulm salamak deil sadece zulme susmak nedeniyle pay sahibidir ve bu meselenin kesinlikle nedeni deildir ve hatta bahsi geen sorun yaratclar tarafndan ksmen hedef alnmtr. Bu nedenle, sosyal medyada sk sk rastladm bu tutuma bakp; bu lke de Mslman dindar yahut slamc kesimin, kimsenin amarolan olmadn iddetle hatrlatrm. Ancak burada nemli birka husus daha var Bahsi geen yaz, slamc kesimin iddete bavurmadn rnekliyor. Bunun nedeni olarak slamc kesimi olumlulayamayz zira Krtlerin sistematik olarak yaad asimile etme, ldrlme, ikence ektirilme, gzaltnda kayp gibi aclarnn hibirisini kendimi de neredeyse iinde grdm slamc kesim yaamad. ddia ediyorum ki, ayn zulm yaayanlar slamclar olsayd, Krtlerin reflekslerine benzer tepkiler verirlerdi. Bir baka adan baknca, slamclar da, resmi ideolojinin hedeflerinden, Krtler kadar yok edilmeye alldktan sonra yukarda bahsettiim nedenlerden dolay, iddete bavurmad iin, demokratik yntem izledikleri iin, bu gn akara hkmet olduklar yorumlar dlyor. Bir nevi bu tutum ile kazandklar syleniyor. Sahi nedir kazan? Kimse alnmasn, bartl kadnlar zerinden lanetlenen jeep kltrnde, iadam rolndeki Mslman dindarlarn, yllk vergisi yllk asgari cretin zerinde aralara, cehennem ukuru gibi ireti, israfn kol gezdii otellerde tatillere, mini etekli, abart makyajl, maddi yahut sosyal ihtiyac olmad halde srf stat endiesinden ban ap alan kadnlara baknca; sahi kazanmak bu mudur? Krt Meselesi burnumuzun dibinde iken, birka marjinalin kkrtmas sonucu, zm yerine sonularna katlanrsn demek, hkmet olmu olmak mdr kazanmak? yleyse, vallahi ben kazancn ne olduunu bilmiyorum! Siz zengin, otokrat ve hkm sahibi olmann sarholuunda kazandk diyorsanz, bence o msabakada bir hile vardr! Konuyla direkt alakal deil ancak yeri gelmiken; srekli d borlar, faizlerini lkece dediimizi ballandra ballandra anlatan, kazanm(!) Mslman dindarlara bakp, onlarn bu faizleri icat etmediini bilsem dahi, faizin ateten bir haram olduunu ad gibi bilen bir Mslman olarak, sevinmemizi bekleyen akllara ayor, faiz denen bu illetin, kanmza kadar kartn grnce, dzeni deitiremeyeceimi bilsem de, euzu besmele ekip, tm gcmle, bu dzene buz ediyorum!
Fikir Platformu
77
Yakn zaman mnevveri: Cemil Meri (Faruk Saim Akhan) Yz ylldr fikre susam bu topraklar. Fikrin nehirleri kurutulmu, nerede bir pnar fkrsa bir mstebit dikilmi bana. stibdadn en zulmatl dnemlerinde bu topraklarda parlam fikir iileri. Mnevver olmak, aydn mefhumuyla ksrlatrldndan beri sesi soluu kesilmi mtefekkirlerin. Yeni mtefekkirler yetimedii ayr, bir de nceki mtefekkilerin seslerini kesmi, fikirlerini yok saym aydn takm. Yakn tarihimizde insana kran geldi(1) diye bouna m dedi Cemil Meri? Yeni an aydn profilinden bahsederken yle diyor yakn zaman mnevveri: Bunlar sahte aydnlardr. Psrk insanlardr. Hayatlarnda hibir eye inanmamlardr. Sahtekardrlar(2) Bu szleri syleyen kii yakn tarihimizin belki de tek sosyolou olmasa gz ard edilebilirdi. Fakat syleyen Cemil Meri olduunda bir daha dnmek gerekiyor. Sahte aydn, psrklk, inanmamlk Yakn tarihimizle ne kadar da uyumlu tanmlamalar.
Fikir Platformu
78
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Dnme yetisi hadm edilmi bir toplum olmaya nerede baladk? Hangi noktada bizim yerimize dnmeye, karar vermeye balad? Bir dnmeli insan ne zaman byle bir ey iin vekalet verebilir? aresizlik olmal bir kere Sonra belirsizlik. Osmanlnn son dnemi ve Kurtulu Sava ncesi geliyor aklma hemen. mparatorluun son demleri Anadoluda bir aba. nsanlar gavur hakimiyeti olmasn diye ilk barana sarlm, peinden gidiyor. O belirsizlik ve olaanstm koullarda birileri halk iin karar vermeye balyor. Sonralar bu halk iin karar verme ii halk iin halka ramen e dnyor. Olaanst koullar deiiyor, ynetimin olaanlamas 27 yl alyor. stibdadn hkm srd 27 yl halk iyice cahilletiriyor. Dahas dnemez ediyor. Yeni rejim halk adalatrcan iddia ediyor ama o an adal, bu toprak insanna pek mnasip deil. Her yerde istibdat, her yerde dikta. Oysa Osmanl ynetiminde halk, en azndan Halifenin varlyla avunuyordu. imdi ise halkn yerine dnenler halifenin sahip olduu gvenilirlikten ne kadar da uzak Okuma yazma bilmeyen halk, alfabe deiikliiyle iyice cahil oluyor. stelik yle kalmas salanyor, yeni nesil Ky Enstitleri tezgahndan geiriliyor ve nesiller arasndaki ba, dolaysyla genlikle gemii arasndaki ba kopuyor. Bundan sonraki onar yllk periyotlarda genlik hzla politize-apolitize salnmna giriyor. Bir nesil heba ediliyor. te o nesil iinden Hatayn scanda bir Hseyin Cemil kyor. Fransada bulunuyor. Hayatnn her aamasnda okuyor, okuyor Okumaktan grme yetisini kaybediyor. Am olduktan sonra da durmuyor, bu sefer sevdikleri seslendiriyor kitaplarn. Bu haliyle bile topluma bir eyler sylyor. Her eyi yapan ama okumayan bir toplumda okuyarak, yazarak ve ok az konuarak derdini anlatyor. Yok edilen bir neslin iinde mnevver olmann ykn hissediyor Muhteem bir maziyi muhteem bir istikbale balayan bir kpri olmak isterdim: Kelimeden sevgiden bir kpr(3) Derken yaad neslin dnme eksiini telafi mi etmek istiyor bilmiyoruz. Ama anlatt ok net bir ey var. Kopukluk. Nesiller kopuk. Devlet eliyle inklap niyetiyle kklerinden koparlan nesilleri buluturma emeli Cemil Meri, dnyadan elini eteini ekmi bir derviin camiye ball gibi ktphanesine baldr. nk o da - bozuk olduunu dnd- dnyadan elini eteini ekmi, te bir dnyaya varn rehberliini kitaplarda aramtr.(4)
Fikir Platformu
79
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Bu aray srasnda bn-i Haldundan Balzaca Ali eriatiden Webere geni bir yelpazede okumalar yapmtr. zellikle grme duyusunu kaybettikten sonra Risale-i Nurlar okumaya balam, lene dek okumaya devam etmitir. Risaleler ve Said Nursi hakknda syledikleri manidrdr. Bu byk ftuhat byk bir imparatorluun son szleridir.Bu hareket Osmanlnn bir nevi vasiyetidir.Bedizzaman Hazretleri Osmanlnn son temsilcisidir. Risale-i Nurlar stadn insanla hitabesidir.(5) Bir hatrasnda rencileri yle bahsediyor Risale okumalarndan. Risaleler okurken yerinde duramyor, srekli ayaa kalkp oturuyordu. Okuma bittikten sonra sorduk neden ayaa kalkp durdunuz, okurken? diye. yle cevaplad: Eer benim grdklerimi grseydiniz siz de yerinizde duramazdnz. Okumay hayatnn birincil fiili olarak benimsemi bir mnevverdir Cemil Meri. Okuma yelpazesi o denli geni ki Batnn ciddi eletirisini yapabilecek ender doululardan olma imtiyazna sahip. Douya da bir o kadar hakim. Hind kltr de tabii.. Cemil Meri profili bu toplumun son yz ylnda pek alk olduu bir profil deil. Sonuna kadar okuyan, tahkik eden, sorgulayan. Hani ehl-i tahkik denecek trden bir insan. nceki yzylda Namk Kemaller, Mehmed Akifler, Said Nursiler var. Ama cumhuriye Trkiyesinin hadm ettii kltrde, orak braktrd, lletirdii topraklarda tm olumsuz artlara ramen filizlenen bir tohum O. Bat ve dounun tm birikimini zmseyen, tek bilgi kayna olarak okumalarn kabuleden bir el-i tahkik mnevver. nanm, inandklarn anlatmaktan yorulmayan bir entelektel. Entelektel amel edendir, derken amz aydnnn en byk eksiini yzne vuruyor. almyorlar diyor. rencilerine mtecessis olmalarn salk veriyor. Merak, hakikate ulalan yolda evk menba onda. Aratryor, aratryor yleki szlk yazmaya dahi balyor. slam Ansiklopedisi iin yazd balklar Ik Doudan Gelir adyla yaynlanyor. Bir okyanus Cemil Meri. Haliyle gelgitlere uruyor. Zaman zaman dnmler yayor. Bir dnem sosyalist oluyor. Sonra Trk daha sonralar saa yaknlayor. Tam bir dnce seyyah. Ama ylesine bir seyyahlk deil onunki. Her ideolojinin derinlerine iniyor. Sorguluyor. En derinlerden eletiriler sunuyor. Komnizmden bahsederken Bir topya, hi bir zaman iktidara gelmedi (6) diyebiliyor. Sadan bahsederken serzenii hakl. Bouna baryorum, sa okumuyor. Son dnemlerinde kendisine yneltilen, kitaplarn sac yaynevlerine bastrd eletirlerine cevab olduka ackl. Solcular basmyor. Oysa o, yakn tarihimizin, Cumhuriyetin kuruttuu topraklarn tek mnevveri. Kutuplamann dnda kalmak ona hi bir zaman fayda vermiyor. O dnem itibar, bir kutuba snmak demek
80
Fikir Platformu
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas O her ideolojiye ayn mesafede. Tam bir mtefekkir. Bir fikir iisi. Bu yzden saygyla yd edilmeyi hak ediyor. Dipnotlar 1. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Bulutlar Delen Kartal, Mustafa Armaan, Ufuk Kitap Age. Babam Cemil Meri, mit Meri, letiim Yaynlar Mtecessis ve muzdarip, Rdvan Temizer, Sus Dergi say 2 Bulutlar Delen Kartal, Mustafa Armaan, Ufuk Kitap Cemil Merile Nur Sohbetleri, Necmeddin ahiner, Ik Yaynlar
Fikir Platformu
81
Sivil Toplum (Alperen Grbzer) Sivil toplum, rgtl toplum demektir. Daha ak ifadeyle; toplumun btn kesimlerinin, eitli branlarda bir araya gelerek, organize bir ekilde tekilatlanmas demektir. Bir toplumun btn unsurlarn tanmak iin sivil topluluklar incelemek yeterlidir. Farkl kltr ve etnik unsurlar, dernekler, vakflar, meslek kurulular, cemaatler, partiler toplum yapsnn gereini gsteren unsurlardr. Hitler, Mussolini, Lenin, Stalin gibi totaliter efler, sivil toplum dman olmulardr. Bunun yannda sivil inisiyatif ncs olmu Nelson Mandela, Mahatma Ghandi ve Malcolm X gibi rnekler de bulunmaktadr. Din liderleri ve bykleri de sivil inisiyatifin temsilcisi olmulardr. Resulllah (S.A.V.) sadece ilahi vahyi tebli etmekle kalmam ayn zamanda kitlelerle beraber hareket etmi, Ashb ile dorudan doruya nsiyet kurarak istiareye nem vermi olan en byk toplum rehberidir. Bireyciliin ve demokrasinin ok gelitii 21. yzylda, en byk g sivil topluluklardr. Bunun yannda halen dnn totaliter efleri ve dayatmann doruuna ulaan zihniyetler baka ad ve ekiller altnda kollar svam halde beklemektedir. Bunu ramen artk tepeden ynlendirmeler eskisi kadar etkili olamyor, hzn kaybetmi grnyor, niversitelerde, toplumun tm katmanlarnda, aydnlar arasnda, ve siyasi partilerin bir blmnde sivil toplum, sivil katlm, sivil inisiyatif gibi kavramlarn tartlr olmas bu hareketin giderek daha da glendiini gsteriyor. Eski kuak, tek partili milli ef dneminin zihniyetini srdrmek konusunda dnyaya ramen hevesini yitirmemi olsa da, yeni kuakta oulculuu simgeleyen sivil toplum modelleri erevesinde hareketme konusunda ilgiyi ve heyecan grmemek mmkn deil. Dnyay ekonomik bunalmn eiine getiren, 40 milyon insann isiz kalmasna sebep olan 1929 bunalm adyla anlan ekonomik
82
Fikir Platformu
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas kasrga, Amerikada farkl bir tip toplumculuun gelimesi, ngilterede ii hareketinin rgtlenmesi, Fransada Leon Blumn sol cephe (Halk cephesi)ni oluturmas, Almanyada ise en iddetli ve en radikal olan Nazi hareketinin meydana gelmesiyle sonulanmt. Gerekten de 1929 yl dnyada ciddi manada ekonomik alkantlarn yaand nemli bir tarihtir. Keynes modeli ise bu bunalm ve ekonomik dalgalanmalarn meydana getirdii ekonomik krizi bir nebze olsun dindirmeyi baarabilmitir. Fakat Keynes modeli, ilerliini yitirmeye balaynca ve miadn doldurunca, farkl bunalmlar ortaya kmaya balad. arln yanl uygulamalar ve kitleleri canndan bezdirmesi Lenin iin bir frsatt. Toplumun nabzn byk bir maharetle istismar etmesini becerebilecek zeka kvraklna sahip olan Lenin, bylece Bolevizmi gerekletirebilmitir. Nitekim Versay zincirinin gurur krc artlar da Adolf Hitlerin nn am ve Almanyada Nazizmi zafere tamtr. Bu gereklerden hareketle u tehise varabiliriz: Dnn yetkilerini elinde tutan otoriterler, ortam istismar eden glerin hakim olmasna yardmc olarak yeni otoriterler tremesine zemin hazrlayabilmektedir. Zamann otoriteleri, bunalmlar zmede en etkili yntemin, toplumun istek ve taleplerine olumlu cevap vermek olduunu grememilerdir. Toplumla diyaloa girmeyi, kitleleri ynlendirmeyi baaramamlardr ve bedelini ar bir ekilde demek durumunda kalmlardr. lelebet kalacaklarn dndkleri makamlarndan olmular, veya perian bir vaziyette tahtlarn bakalarna brakmak zorunda braklmlardr. Saltanatlarn terkederken de, geriye bir sr gz ya, kan, kin ve nefret tohumlar ekmeyi de ihmal etmemilerdir.. te Bolevizmin de, Nazizmin de kitleleri kandrarak taraftar toplamas bu noktalarda dmldr. Aristonun Tabiat boluu sevmez sz ne kadar da doru. Topluma, koyun muamelesi yapanlarn, eninde sonunda koltuklarn terketmesi tabiidir. Sivil toplum gerei gzard edilince ister istemez ok daha ar baskc rejimlerin ibana gelmesi kanlmazdr. Nitekim de hep yle olmutur. Lenin iyi bir teorisyen deildi, ama iyi bir stratejiciydi. Mevcut artlar, lehine evirecek kadar usta bir deha idi. Akl dolusu, sinsi ve kvrak manevralarla kitleleri ayaa kaldrabilmi, nihayetinde bolevik ihtilalini yapabilmitir. htilal ncesi kitlelere verilen vaadler, i bana gelince unutulmu, yerine komnist partinin programlar uygulamaya konmutur. Leninden sonra Stalin gelmi, o da arlara rahmet okutacak ekilde kan dkm, topluma adeta koyun muamelesi yapmtr. Totaliter uygulamalarn koyu olduu ortamlarn, bireysel giriimin nnde en byk engel olmas dolaysyla sivil toplum olgusunun ok kere nksetmesine imkan verilmez. Sivil toplum uurunun yerletii toplumlarda ise fertler ok daha giriimci olabilmekte, ahsiyetler daha hzl geliebilmektedir. Sivil toplum uurundan yoksun fertler totaliter ortamlarda, tek tek beyin ykamaya msait halde olurlar, idarecilerin okul yapacaz, il yapacaz, unu yapacaz, bunu edeceiz gibi vaadlerine kolayca kanabilirler de. nk bireysellikten ok toplumcudur ve sr psikolojisiyle hareket etmektedir. lkemizde, henz sivil toplum rgtlerinin kolayca rgtlenmesini salayacak kanuni dzenlemeler tam manasyla uygulamaya geemedii iin, sivil inisiyatifini ortaya koyacak fertler de bir trl ortaya kamyor. Mevcut durum bireysiz toplum dourmaktadr. Beyin ykama makinas, ilerliini hala devam ettiriyor. Gurup uuru, katlmclk uuru ynnden gelimelere ahit olsak da, henz istenilen seviyeye gelinemedii aktr. Fertler, grup olarak tavrlarn ortaya koyarak, netice aldklarn grdke, sivil toplum anlay daha da byme eilimi gsterecektir elbette. Zamanla kitleler, iinde bulunduu olumsuz artlar rgtl bir ekilde lehine evirecek sivil inisiyatifi ortaya koyma cesaretini kazanacana olan inancmz tamdr. nk Trkiye eski Trkiye olmad gibi, tek partili dnemin Milli ef uygulamalarnn baskc ve dayatmac artlarndan bugne gelene dek toplumumuz sivil tavr almak yolunda bir hayli mesafe kat ettii bir gerektir.
Fikir Platformu
83
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Malum olduu zere Trk halk ilk tepkisini 1950 seimlerinde DPyi ibana getirmekle ortaya koymutur. 1950 ncesi, tek parti uygulamalar, toplumu canndan bezdirmi olacak ki, ok partili hayata geer gemez, byk bir oy potansiyeli ile Milli ef uygulamalarna son verilmitir. ok partili hayata gei sivil toplum olma yolunda ilk kvlcmdr ayn zamanda. O yllarda kitleler, iinde bulunduklar artlardan hzla ka eilimi gstererek, tekilatlanmaya doru gidecek ilk adm 1950 ylnda atmtr. Demek ki; ne kadar baskc ve dayatmac bir yol izlenirse izlensin, sonunda kazanan sivil toplum olmaktadr, olacaktr. Sivil toplum olgusu tarihi geleneimizle de rten bir deerdir. Tarihimiz kendi hametini reayann (halkn) saadetinde arayan bir Osmanl rneine sahiptir nk. Osmanl, kendi anda sivil toplum uurunun ncs olmutur. Daha ilk kuruluunda Osman Gazinin etrafnda ahiler, gaziler, alperenlerin oluturduu bir dizi toplum rgtleri vard. Stte atlan ilk hamur ve maya bu duygu seli etrafnda geliti. Osmanl bu oluumlarla beraber hareket ederek, ktada hkmeden cihanmul bir devlet haline gelebilmitir. Nitekim Kanuni Sultan Sleyman; Reaya (halk), gerek efendidir diyerek sivil toplum gereini ortaya koymutur. Osmanlda bir dier rgtlenme rnei de devlet loncalardr, ki bu loncalar sayesinde tccarlarn tekelci davranlarna kar nlem alnabilmitir. Loncalarda ayrca toplumun btn kesimlerini kapsayacak i blm de bulunmaktayd. Genelde halk retim ve vergi faaliyeti ile arln ortaya koyuyordu. Ulema ise, din, yarg ve eitim ile ilgili alanda yer alyordu. Naimann tehislerinden de anlalaca zere Devlet-i liyyede rgt anda yer alan unsurlar unlard: 1. Ulema. 2. Asker. 3. Tccar. 4. Reaya (Halk). Bu drt unsurun uyumlu olmas demek devletin gl olmas demekti. Bu uyum ykseli dnemi sonuna kadar srmtr. Tarihi gereklerden hareketle sivil toplum yapsnn, birey-toplum-devlet dengesini yansttn ifade edebiliriz. Organizasyon, rgtlenme ve halk-devlet uyumluluu, sivil toplum iin vazgeilmez olgulardr. Sivil toplum birimleri, milletin tam kendisi olmasa da, onu yanstan bir parasdr. Tarm srecinden sanayi srecine, oradan da bilgi toplumuna yol almakta olan Trkiye, gerek ekonomik yapda gerekse sosyal alanda mthi bir deiim srecine girmitir. nk sanayileme ve bilgi a hem ekonomik, hem de sosyal vetireyi deitirmektedir. Dnyadaki bu gelimelerin nda Trkiye, ister istemez kendi topranda ilk defa derinden sivil toplumun gl sesine ve kuvvetine ahit olmaktadr. Sendikal haklar, asgari cret, sosyal gvenlik, kra ve ynetime katlma gibi konular, tarm toplumunun meselesi deildir, artk bilgi a yolunda olan sivil toplumun konusudur. Bu durum politik ve ideolojik hayata da yansyp, siyasi deer olarak gemektedir. Bylece sivil toplumla birlikte cretliler meselesi siyasi partilerin gndeminde yer alabiliyor. Sosyal adalet uygulamalarnn bir an evvel pratie geirilmesi, sivil toplum rgtlerinin bir numaral talebidir. Eit-Sen, Kamu-Sen, SalkSen, Hak-i, Trk-i gibi sivil toplum kurulular bu maksatla kurulmu rgtlerdir. Sendikal rgtler ve daha baka sivil toplum rgtleri her geen gn gndemde yerlerini almaktadrlar. Sivil toplum iin Sosyal adalet, nemli bir realitedir. nk, kentleme, sanayileme ve bilgi ann gerekleri kendiliinden bu meseleyi dourmaktadr. Bu demektir ki sivil toplumcu bir uur ile ancak sosyal adaletsizlikler nlenebilir. Yaplacak en mhim faaliyetlerden biri de, kitlelerin ekonomik katlmnn yansra, giriimciliin nndeki btn barikatlarn kaldrlarak toplumsal kalknmay gerekletirebilmektir. Toplumun i dinamiklerindeki gerginlikler bu tr uygulamalarla giderilebilir, baka yolu da yok zaten. nsanlar tavandan ynledirmelerden ziyade tabandan gelecek deiikliklere itibar etmektedirler. Senelerdir demoklesin klc zerlerinde sallandrlarak bezgin hale gelen kitleler, yeni yollar araynda mit tazelemekteler, kendilerine k aramaktalar adeta. Hedef belli, o halde stikamet sivil toplum demeli, kurtuluumuz sivillemekte gzkyor diyebiliriz. stten dayatmalar, ynlendirmeler artk ok gerilerde kald. Her geen gn gz alan insanmz, milli gelirin paylalmas, sosyal adalet gibi konular tartabiliyor ve gerektiinde idare edenlere, kar demokratik tepkilerini ortaya koyabiliyorlar. Btn bu olumlu
84
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas gelimeler stelik tabandan geliyor, tavandan deil.. Trk insan aslnda en gzel gnlere layk, zerindeki kabuu yrttnda daha da parlak alarn kapsn aacak duruma gelecektir elbet. Aydnlk Trkiyenin domasna mitvarz vesselam..
Fikir Platformu
85
Batllama Snav (M. kbal TUNA) 19 yy. boyunca Avrupada ykselmekte olan deerlerin banda demokrasi, katlm, birey endeksli ynetim ve liberal devlet modeli gelmekteydi. Kilisenin basks ve derebeylerin zorbalklarndan bunalan Avrupal, yaplacak olan reformlarla siyasal, ekonomik ve dinsel ynden birok zgrle de sahip oluyordu. Bu dnemde Avrupada yaanan deiikler, Osmanly da etkilemiti. Nitekim padiahn keyfi uygulamalar ve otoritesini snrlandrmak iin yaplan slahatlar ve merkeziyetilii ykmak iin Prens Sabahattin gibi aydnlarn ne srd grler bu meyanda yeni alternatif araylarnn belirtisiydi. 19 yy.n bu tozpembe havasndan, 20yy. getiimizde ise Avrupadaki zgrlk ve demokrasi mcadelesinin yerini, cebri uygulamalar yapan ve vatandan srtnda bir kambur gibi ykselen despot yneticiler ve tiran devletler almtr. 1917 ve 1946 yllar arasndaki dnemde Nazi Almanyas, Sosyalist Rusya, Faist talya ve hatta Militarist Japonya bile dnyann zerine bir karabasan gibi kmlerdi. 1917-53 yllar arasndaki komnizm furyas yznden 42 milyon kiinin katledildii belirtilmitir. Ayn dnemde 1922-43 aras talyada iktidar olan Mussolini ve Versay zincirinden kurtulan Almanyann da yapt zulm ve katliamlar da Sovyet Rusyay aratmayacak niteliktedir. 19 yy. demokrat Avrupasndan etkilenip, modernleme hareketlerine giren Osmanl teoride ald kararlar uygulamaya geiremedii iin modernleme hareketleri Fransz etkisinde ve jakobenizm tesirinde gelimitir. Cumhuriyetin kuruluuna geldiimizde ise Trkiyede gnmze kadar yansyacak olan otoriter ve elitist devlet modelinin temelleri atlmtr. 1923 ylnda kurulan
86
Fikir Platformu
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Cumhuriyetin gnmzdeki etkisinin otoriter, dayatmac, statkocu ve elitist olmasnn sebebi ise batllama sevdamzda gizlidir. Avrupann demokrasi bayramn kutlad yllarda bu sistemi zmseyemeyen Trk Devleti(Osmanl), Avrupallama sevdasndan vazgeemedii iin 1923 Cumhuriyetinin temelleri de 1917-47 yllar Avrupasna gre atlmtr. Gnmzde mevcut olan tepeden inmeci, merkeziyeti ve sekler devlet modeli 20 yy. Avrupasnn karakterini oluturmaktadr. Fakat Avrupadan alnan vurdumduymaz, tekelci ve toplumu kamplara blen anlayla birleen bizdeki laik devlet modeli, gnmz dnyasnda Trkiye dnda nc dnya devletleri tarafndan bile itibarn yitirmeye balamtr. Bugn Avrupann baz lkelerinde(Hollanda, spanya vb.) ecinsellerin evlenme konusundaki haklar bile aranmakta iken ki - kendi inan ve kltrlerine ters olmasna ramenlkemizde ounluu inanc ve kltr gerei rtnen bartl vatandalarmza, dier lkelerdeki ecinsellere verilen deer kadar itibar gsterilmemesi bir utan vesilesidir. Zamannda Avrupadan etkilenip, bugn topluma tepeden bakan ve halka yk olan %20lik reformcu elitist kesim acaba u anda Avrupadaki vatandalara kar verilen hak ve zgrlklere neden srtn dnm durumda? Toplumdan inisiyatif almadan, toplumu kamplara blen sekinlerimiz, ban rtt iin hi i bulamayan, istedii ite alamayan veya alt i yerinde kt muamele gren ve medyada yer alan ykc haberlerden dolay psikolojisi bozulup, ila tedavisi gren, devlete kar gveni sarslan ve ikinci snf muamele gren vatandalarmza ne zaman kulak verecekler? nceleri kylerinde ve tarada bulunan rtl vatandalarmz, brokratlar ve sekinlerimiz iin bir tehlike oluturmuyordu. Zaten merkezde bile Nilfer Glenin tabiriyle tatl anneanne imajlar barts ile btnleiyordu. Fakat bu rtl zmre zamanla merkeze tanmaya balaynca, halkla eitim ve siyasi planda entegre olmaya balaynca, koltuklarnn sallandn hisseden bir takm kiiler Trkiyenin rtl gereini grmezlikten geldiler ve barts veya onlarn diliyle trban siyasi arena iine hapsetmeye baladlar. Hlbuki barts siyasi gerekten ok, sosyal bir gerektir. Toplumun inancnn ve kltrnn bir gereidir. Yllardr pergelini Avrupaya koyup dnyay izmeye alan elit mhendislerimiz acaba imdi neden Trkiyeyi kendi iine hapsedip, dnyadaki temel hak ve zgrlklere gzlerini kapatyorlar? Eer bir lkede temel hak ve zgrlkler konusunda belirli zmrelere kstlamalar getirilirse bu btn vatandalarn haklarnn kstlanmas demektir. Bugn sadece bartller hesabna yaplan uygulamalar gn gelecek sahiplerini de etkileyecektir. nk kapal bir ortamda sadece belirli kiilere iin sklan zehir bile oradaki herkesi etkilemektedir.
Fikir Platformu
87
adalk ve T.C (Faruk Saim Akhan)
En bandan beridir birincil amacn muassr medeniyet seviyesine ulamak olarak belirleyen Trkiye Cumhuriyeti Devleti (TC) halk da halka ramen tahayylndeki muassr vatanda tipine uydurmaya almtr. Olayn neresinden baklrsa baklsn bireyi iradesi dnda medeniletirmek zorlama bir giriimdir. stelik kalc bir sonu vermesinden de bahsedilemez. Ancak baskyla bireye yleymi gibi davranmak ykmll verilebilir, bu devleti zulm reten bir aygt yapar; ve bask azaldnda birey ykmll derhal reddeder. TC kurulduu gnden itibaren zamann cumhuriyetlerinden kendine rnekler edinmi, projeletirmi, her haliyle topluma dayatmtr. Hem rnek alnan devlet modellerine bakldnda Ortaya karlmaya allan evletin nasl bir faizan dzen olduu grlebilecektir. Srece nesnel bakldnda aslnda niyetlerin gayet ak bir dille ifade edildii grlmektedir. Hedef muassr medeniyetlere benzemek, batllamaktr. Yani batl muassr medeniyetler ailesine dahil olmaktr. Peki bahsettiimiz dnemde batl devletlerin demokratik adan durumu neydi? Yani TC ynetimi nasl bir medeniyete dahil olmak istiyordu? ncelikle bu noktada Cumhuriyet kelimesinin nemine deinmek gerekir. Dnem itibariyle Cumhuriyet, demokratik olmayan seim sistemleriyle halka tasdik ettirilen, grnrde cumhuriyet aslnda ise monarik ya da yar faist diktalarn siyaset dilindeki karldr. Mussolininin talyas, Hitlerin Almanyas, Franconun spanyas Cumhuriyettir. Oysa bu devletlerin demokratik(!) yaplar
Fikir Platformu
88
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas hakknda az ok fikir sahibiyiz. Ve ilk TC ynetiminin muassr medeniyet hedefi olarak benimsedikleri devletleri bunlardr. Bu hale bakldnda TCnin geldii yer aslnda gayet hedefe uygun* Bu noktada ayrca sorgulanmas gereken toplumun konulan hedefi ne kadar benimsedii; benimsedikleri ve bunu ifade ettikleri halde balarna ne geldiidir. Dnemim ultra batclarnn kendileri gibi dnmeyen herkese mrteci (gerici) yaftasn yaptrmalar ve TC ynetiminin muassrlama gayretleri iinde yapt inklaplar benimsemeyenlere reva grd muameleler ayrca adalet terazisinde tartlmaldr. Malum dnemde yaplan zulmn hesab gyaben dahi olsa sorulmal, en azndan spanya gibi o dnemin miras reddedilmeli, en batan bir anayasa ile demokrasinin inasna allmaldr. TC kurucu kadrosunun ulamaya alt muassr medeniyetler demokrasi deil cumhuriyetle ynetiliyor, cumhuriyetler de dnemin cumhuriyet kavramna verdii zellikler dolaysyla diktatrlerle ynetiliyordu. Yani en batan beri TC kurucu kadrosunun hedefi demokrasi deil, bugn durumunu tarttmz yar dikta- despot devlet ynetimini tesisti. Malesef baarl olmadklarn syleyemeyiz. Gnmze geldiimizde ise I. Cumhuriyetilerin ya da Ulusalc-Kemalist (solcu kemalist, Che resimli siyah tirt ve Deniz Gezmi montu giyen solcu takm ve hem kemalist hem demokrat, hem dindar hem Atatrk vb Hepsi farknda olmasalar bile bu kesime dahildir) gruhun ada yaam fantazisi TC kurucu kadrosunun hayallerine dayanmaktadr. Aslna baklrsa bu bir adalama deil apak irtica (geriye dn) talebidir. nk 21. yzylda artk diktalar deil demokrasi revatadr. Bir ka istisna dnda cumhuriyetler tasfiye edilmi ya da yerini demokratik krallklara brakmtr. Medeniyet tercihini demokrasiden yana kullanmtr. Bu noktada cumhuriyete dn irticann en byk bir numunesini tekil edecektir. stelik adalama ve toplumu adalatrma abasndakilerin metodlar incelendiinde anti-demokratik ve faist noktalar dikkat ekmektedir., Bir kere halka ramen halk iin miras olarak alnm, sivil olmayan sivil toplum rgtleri ortaya karlmtr. Ayrca darbe akaklyla ** yine miras edindikleri darbeci gelenei srdrmektedirler. Buraya kadar mantksal adan bir sorun yok. Asl sorun tm bu yaplanlarn ilericilik adna yaplmas, tm bunlara kar kanlarn da mrteci diye damgalanmasdr. Oysa kimin mrteci olduu gayet aikardr. Yukarda ifade ettiimiz devletin adalamasnn ne anlama geldii, kavram karklndan pek de anlalamakta, banazca bir itaatkrlkla desteklenmektedir. Bunu yapanlarn tm de irticaya kar olduunu gururla ifade etmekteler. Daha nce dediimiz gib kavram karkl TCnin en byk projelerindendir. Bir nevi iftdn de denilebilir. 1984de deiliz belki ama topyay yaamadmz syleyemeyiz. Devletin adalamas fantazisi Ky Enstitleri ve Halkevlerinin almasnn ardndan halkn adalamas ve vatanda seviyesine ykseltilmesi projesinden her zaman kuvvet almtr. Gerek TCnin kuruluu,lk yllar ve 1950ye kadar olan dnemde halk yatitirilmesi gereken, cahil, gayri medeni bir insan yn olarak grlmekteydi. Bu faist nyargnn sahipleri, yine darbeci T
Fikir Platformu
89
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas kadrolarnn Osmanlya kar batclk adna bayrak amalarndan ve Osmanly bat karsnda mutlak malup olarak kabul etmeleriden ilham almtr. Halk paljlara akn etti, vatanda denize giremiyor hezeyan bu zihniyetin tezahrdr. Yakn dnemdeki manken oyu-oban oyu denklemi ise yine ayn kaynaktan beslenmektedir. Bu zihniyetin terki ise ancak demokrasi d her yolun kapanmas ve Kemalistlerin elitizmi terk etmek zorunda braklmalar ve Kemalizmin demokrasi iinde dier grlerle frsat eitlii erevesinde tartalabilmesiyle mmkn olabilecektir. Yoksa her frsatta eski gnlere dnme isteiyle darbe giriimleri olacak demokrasi servenimiz daha da lekenecektir.
*zellikle Hitler Almanyas ile sk ilikilerimiz benzeme abamz konusunda hangi kesime yakn olduumuzu gstermektedir. Ki yine TC kurucu kadrosunun Osmanl ynetimini Almanc olduu iin sulamasna, hem I. Dnya Savan Almanyayla birlikte kaybetmemize, Hitler ise ikinci kez bir dnya savana meydan verecek uygulamalar yapmasna ramen bu tip bir iliki ancak ciddi bir zenmenin tezahr olabilir. **Ki TC kurucu kadrosu ttihat ve Terakkinin (T) darbeci kadrosudur ve Mehur Babali baskn (darbesi) ile iktidara gelmilerdir.
Fikir Platformu
90
Statkonun sadk bekileri (Faruk Saim Akhan) Deiime kar kan statkonun yandadr. ayet statkonun varlndan kaynaklanan bir zulm varsa yanda da zulme ortaktr, zalimdir. Adn deitirip, muhafaza-kr da desek, deiime kapallk statkonun varlna bel balamaktr. Mevcut sistemin tuzana dmek, deiime kapal olmak ve belki mevcut durumu koruma igdsne teslim olmak, yine mevcut sistemin zulmne ortak olmaktr. Statko daima mevcudun en ideali olduu kansn dayatr. Yeni kazanmlarn karsna muhtemel kayplar kararak deiim taleplerini zarar verici i olarak tanmlar ve gerekli grdnde cezalandrr. Muhtemel kayplarn geri kazanlamaz olduu yanlgsn maniple gcn kullanarak yaydnda, deiim taleplerinin zerini mevcut durum memnuniyeti ile rtm olacaktr. Bu noktada itiraz hakkn kullanmak, daha iyisi adna deiim abasnda olanlarn ilk bavuracaklar yoldur. Tabii ki burada sz konusu daha iyisini isteme bir tatminsizlik sonucu ortaya kmamaldr. Sadece mmkn ve mnasip iyiye ulama isteinden kaynaklandnda makul olacaktr. Statkonun tatminsizlik argmann kullanaca varsayarsak, bu saldrnn pskrtlmesi ancak rant kaplarn kapatacak ve messes nizamdan statkocularn salad ayrcalklarn gn yzne karacak almalarla mmkn olacaktr. Bu hususta liberal medyaya bu yasa-dlklar yanstmak; demokratlara ise liberal medyaya destek olmak dmektedir. slami hassasiyetleri yznden muhafazakrlar iinde tasnif edilen deiimci Mslman demokratlar iin ilk aamada kimliklerini korumann yolu yine liberal medyaya destek olarak demokratik nizamn oluturulmasna n ayak olmak ve demokrasi mcadelesinin verilecei zemini hazrlamaktr. -Burada liberal medya diye ifade edilen ey, demokrasi adna riski zerine alan ve her trl hukuksuzlua tarafnn snrlarn ineme kaygs duymadan kar kan medyadr. Yanl bir uygulama
Fikir Platformu
91
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas grdnde kimin yapt ya da kime yapldn umursamadan hukuksuzlua kar kan fikir kaleleridir.Ayrca kendini muhafazakr olarak tanmlayan kii neyi ve neden muhafaza ettiini ok iyi bilmelidir. Dini deerleri hfz etmek adna messes nizamn rettii devleti tandansla muhafaza abasna giren muhafazakrlar, genelde aleyhlerine alan nizamn koruyucusu olmak durumunda kalmaktadrlar. Zulme taraf olana ate dokunur* sznden yola karak unu syleyebilirim ki zulm karsnda devleti retiye teslim olan bir muhafazakr, zalim olmak durumundadr. Yakn tarihimizde muhafazakr tabandan kuvvet alan bir cemaatin devleti tandansa teslim olup hem milliyetiyim hem dindarm, hem Atatrkym hem dindarm nevinden tuhaf sylemlerle genleri muhafaza-kr olarak yetitirmesi messes nizamn alt kademelerinde kafa karklna neden olmutur. Ayrca Bedizamann menfi fikri milliyet diye kesin olarak olumsuzlad Turanclk, Irklk gibi gayri insani dnceleri farkl isim ve ekillerde gen dimalara muhafazakrln bir gerei gibi naketmek zulme ortaklk deil ancak zulmn kendisidir.** Sylemeye altm u, muhafazakrlar, muhafaza ve kr noktasnda devleti zihniyetle ortak paydada yer aldklar srece maalesef statkonun devamna alacaklardr. Peygamberimizin Bir gn dier gnne eit olan zarardadr hadisi erifinde belirttii zere daha iyisine ulamak adna aba gsterilmelidir. Dier trl mevcut durumun muhafazasna girimek, hele bir de statkonun palazlanmasna seyirci kalmak ayn- zulmdr. zellikle Trkiyede 1908den bu yana byyp gelien ttihadc kadronun slam dinine kar yapt tahribat ve dindarlara kar yrtt bask politikasn srdren statkonun varlna hizmet etmek, muhafazakrlarn zerine vebali kaldrlamayacak ykler ykleyecektir. Demokrasi talebinde bulunmas gereken Mslman demokratlarn kendilerini muhafazakr yaftasndan kurtarmalar gerekmektedir. Zira demokrasi mcadelesinde, anti demokratik bir nizamn iinde palazlanan statkoyu savunmak, muhafaza etmek olamaz. Olursa seksen ylda elde edeceiniz ancak resmi ideolojiye teslim olmu, nisb temsilden azck nasiplenmi, arpk, yar dikta, az teokratik ve brokratik oligarik bir rejim olacaktr. Bu arpk yaplanmay devleti reti yznden savunmak, dediimiz gibi messes sistemin zulmne ortak olmaktr. Yakn zamanda oluan liberaller arasndaki devletin kanun d giriimlerine kar kma ve sesini ykseltme eilimi dindarlar tarafndan dikkatlice takip edilmeli hatta destek verilmelidir. Unutulmamaldr ki ikyeti olduumuz durumdan bizi kurtaracak olan devleti kutsal sayan zihniyet deil belki devletin her icrasn hak hukuk lsne gre sorgulayan bilin olacaktr. Gnmzde bu bilin liberaller eliyle seslendiriliyor diye bu abaya pheci yaklamak, dahas liberallerin gemiini gndeme getirerek mevcut abay baltalamak zulmn nn kesmeye alanlar engelleme ihtimali olduundan zulme hizmet olabilir. Hassas bir srete Kemalizmi tartmaya balamken, srf bu tartmay liberaller at diye geri durmak pek mantkl deil. Hazr Kemalizm tartlyorken eteimizdekileri boaltma zaman gelmitir. Zira biz yllardr Kemalizmim zulm rettiini sylerken tartamamaktan yaknyorduk. Bu yol ald, imdi demokratik hassasiyette birleerek demokrasiyi ina etme zamandr. Dindar demokratlarn muhafazakr yaftasndan kurtulmalarnn tek yolu da demokrasi iin mcadele etmeleridir. Aksi halde muhafaza tarzlar ve muhafaza ettikleri yznden statkonun sadk bekileri olarak anlacaklardr.
Fikir Platformu
92
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas * Zulmedenlere en kk bir meyil dahi gstermeyin; yoksa Cehennem atei size de dokunur (Hd Sresi, 11:113.) **Yazya bu paragraf zulme taraf olana ate dokunur kaidesince bu zulme kar kmamaktan gelecek vicdan azabndan kurtulmak iin ekledim.
Fikir Platformu
93
Bir kurtulu reetesi: MODERNLEME (M. kbal TUNA) Trk(Osmanl) modernlemesi kendine zg, elan devam etmekte olan uzun bir maceradr. Kendine zgdr; zira, modernleen dier toplumlarla birok ortak payday tamakla beraber; farkllklar ve zgn ynler, izledii rotay belirlemitir. Bazen bir dan evresinden dolanp ayn yere gelmek gibi, yol ald zannyla, uzun mesafeler katetmi ama bir arpa boyu yol gidememitir. Modernlik, Batnn ina ettii, farkl mecralarda akan birok rman birletii noktada ekillenen ve dnyay bir kaldra gibi deitiren bir tarih dnemini ifade etmektedir.1 Osmanlda modernleme hareketlerinin sadece son dnemlerde baladn belirtmek doru deildir. Mmtaz Turhan bu gelimeleri Lale Devrine kadar gtrmektedir. Fakat konu itibariyle Batllama ve kurtulu reetesi olarak sunulan modernleme Osmanlnn son dnemlerine rastlamaktadr. Gnmzde, siyasal alanda demokrasiyi, kltrel alanda insan merkezli bir dnya tasavvurunu, bilimsel alanda snrsz bir akl egemenliini ve ekonomik alanda serbest rekabet ve piyasa ekonomisini ifade eden modernleme kavram birok lkenin peinden kotuu bir hedef haline gelmitir. Trk(Osmanl) modernlemesi ise ncelikle, devletli bir toplumun modernleme abasdr. Bizdeki modernleme hareketleri, muasr medeniyetler seviyesine ykselmekten ok, zayflayan devleti ve su almaya balayan imparatorluk gemisini kurtarma dorultusunda cereyan etmitir. Modernleme hareketleri, bir ynyle, hasta durumda bulunan devlete are olmas iin sunulmu bir kurtulu reetesidir. Bu yazda Trk modernlemesi, sosyolojik ve siyasal olmak zere iki temel nokta zerinde incelenmektedir.
94
Fikir Platformu
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Sosyolojinin Trkiyeye girii ve etkilerinin grlmesi Osmanl mparatorluunun son dnemine rastlamaktadr. Bu dnemde Osmanl, gerileme dnemindedir ve imparatorluk k sreci yaamaktadr. Devletin ileri gelenlerinin, aydnlarn ve padiahn ortak amalar kt gidiat durdurmaktr. Bu amala 18. yzyldan itibaren hzl bir modernleme sreci balamtr. Modernlemede Osmanlnn etkilendii yer Avrupa, zellikle Fransa olmutur. Trkiyede modernlemenin temel zelliklerine bakldnda, bu srecin Batllama olarak algland grlmektedir.2 Bu dnem de tm aydnlarn kafasnda lkenin iinde bulunduu bunalmdan, sosyoekonomik krizden nasl kurtulaca sorusu yatmaktadr. Bu aydnlardan birisi de Prens Sabahaddindir. Prens Sabahaddin Trkiye Nasl Kurtarlabilir adl eserinde Osmanl imparatorluu ile ilgili hem sosyolojik hem de politik olmak zere birok saptamada bulunmutur. Prense gre Trkiyenin ilerlemesindeki engel Batclarn iddia ettii gibi din deil, sosyal yapmzdr. Bireyci sosyal yap ve toplumcu(cemaati) sosyal yap olmak zere iki ayrma giden Prens Sabahaddine gre gelimi bat toplumlar bireyci yapda iken, dou toplumlar cemaati yapdadr. Prens, devletin ynelmesi gereken ana dorultuyu yle gstermektedir: Btn sosyal sorunlarn, ana sorun olan yap sorunu evresinde toplandna, onun etkisi altnda toplumlar iin uygun ya da uygun olmayan ekiller aldna baklrsa, slahat admlarmzn btnne damgasn vuran bir ana dorultu beliriyor: Btnc yapdan bireyci yapya gemek Bireyci yapya gemek ilkece bir eitim sorunudur.3 Prens Sabahaddin devletin ana sorunu olarak grd toplumcu yapdan bireyci yapya geiin nemine vurgu yaparak dem-i merkeziyeti bir ynetim anlayn, kendine yeten bireyci genlerin yetitirilmesini n grmtr. Osmanlda, Tanzimat ve Islahatla birlikte merkeziyeti sistemin terk edilmesi konusunda ciddi admlar atlmtr. Fakat Avrupa devletlerinin, Osmanl Devletini paralamak ve ykmak emeline dayanan, gayrimslim unsurlar tahrik ve tevik ederek ve Osmanl hkmetine bask yaparak kurduklar dem-i merkeziyeti idareler, ksa zamanda merkezi devlet otoritesini zayflatt. Bu gelimeler nlem almak iinde devlet otoritesinin ve merkeziyetiliin salanmas konusunda tekrar belirli almalara gidilmitir. Bu gelimelere ramen srarla dem-i merkeziyetilik fikrini savunan Prens Sabahaddin, Her eyi devletten bekleyen Osmanl toplumunun geliebilmesi iin, ferdiyeti bir yapya gemesi gereklidir. dem-i merkeziyetilik, ferdiyeti yapya geilirken, devlet dzeninin yenilenmesinde temel ilke olacaktr. Yeni yetiecek burjuva snfnn teebbsln engellemeyecek bir idare biimi, ancak ngiliz ve Amerikan rneine uygun bir dem-i merkeziyet modeli olabilir. Buna gre yaplacak slahatla, btn tebaay iine alan bir dem-i merkeziyet uygulanmaldr. Seimle gelecek belediye meclisi yeleri, mahalli idarede sz sahibi olmaldr. Vilayet meclislerinde, aznlklar, nfuslar orannda temsil edilmeli, Osmanl tebaas arasnda imtiyazl hibir grup bulunmamaldr. Jandarma tekilatnda her aznlk, nfusu orannda yer almaldr. Yalnz vali, mutasarrf, defterdar ve mahkeme reisleri, merkezi idare tarafndan tayin edilmelidir. grleriyle bir yandan devlet otoritesinin ypranmasn nlemeye, bir yandan da birey merkezli bir sistem kurmaya almtr. Prensin merkeziyetilie kar olmasnn bir sebebi de merkeziyeti toplumlarda brokrasinin hkim olmas ve brokrasinin gelimeyi engelleyici bir rol oynamasdr. Merkeziyet usulne tabi lkelerde mesela bir sancakta kpr, yol, hastane, okul gibi dorudan doruya yerel ihtiyalar ilgilendiren bir imar yapmak gerekse sancak vilayet merkezine, merkez iilerine, iileri imar ve iskn bakanlna, imar ve iskn bakanl babakanla, babakanlk saraya zincirleme olarak bavurmak zorundadr. Bitip tkenmek bilmeyen ar resmi ilemlerle memleketin ekonomik hayat heder olup gidiyor.4 Yerinden ynetimin gerekliliine ilikin olarak ileri srd bir baka gereke blgelerin ihtiyalarnn birbirinden farklldr:
Fikir Platformu
95
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Yerinden ynetim olmakszn memleketimizi imar mmkn olmad gibi bir ildeki ynetim eklinin dierinde aynen uygulanmas imknszdr. Mesela Yemen vilayeti ile Selanik vilayeti halknn geim tarzlar arasnda ciddi farklar vardr. Bunlar yakndan grecek, her iki vilayetin hakiki ihtiyalarn en iyi alglayacak elbette stanbuldaki memurlar deil fakat Yemen ile Selanikte bulunanlardr. Yerinden ynetim, toplumsal yap elerini gz nnde bulunduran ve sorunlara merkezden are aramak yerine yerinden zm aramay gerekli klan bir ynetim biimidir. Fakat sosyolojik alandaki tm bu grlere ramen lkemizde sosyoloji, Franszlarn glgesinde, A. Comteun pozitivist anlaynda ekillenmitir. A. Comteun pozitif felsefesinin ve siyasetinin Trkiyedeki savunucusu ise Ahmet Rzadr. Ahmet Rza, A. Comteun politik sistemini g ve iktidar kavramlarna dayandrmakta idi. Bu yzden A. Comteun dnceleri etrafnda lkemizde otoriter bir devlet anlay gelimitir. Bu dnceye paralel olarak, sosyolojiye yklenen misyon da devleti kurtarma misyonu olmutur. Devlet k srecinde olduundan ve siyasi kayglar nedeniyle de sosyoloji politikaya alet olmu ve adeta devleti, merulatrma arac olarak saylmtr. Trkiye de sosyoloji almalarnda ama, iktidara yakn olmak ve iktidardan pay almak etrafnda sistematize edilmitir. Avrupada sosyoloji, toplumun isteklerine bir cevap olarak ve tarihsel bir olgu iinde domu iken, biz de toplum iin deil, devlet iin, devleti kurtarmak ve devlet merkezli kabul salamak iin domutur. Sosyolojide nemli olan halktr. Fakat bizde kabul edilen sosyolojiye gre, halk, ikinci plana itilmi, edilgen bir konuma getirilmi ve kul olmaktan teye geememitir. Aydnlara gre devletin devam bireyin devam demekti ve birey iin daha byk bir iyilik yaplamazd. Bizde ulusal, ada ve birey merkezli bir toplum yaratma dncesi Kemalizm erevesinde ekillendii iin devlet merkezli toplum ve insan tasarm her zaman baskn olmutur. Devlete bir toplum yaratma misyonu yklenmitir. Kemalist dncenin merkeziyeti yaps ve birey yerine toplumu temel almas, bireyci anlay arka plana itmi ve fert yoktur cemiyet vardr anlayn ortaya karmtr. Prens Sabahattinin grleri ise Kemalizmle zt yndedir: Bir toplumun, bir devletin temelini fertler tekil eder. Toplumu kuran, ona varlk btnl ve yaama gc kazandran fert olduu iin, sosyolojinin, ie, fertleri ele alarak balamas gerekir. Fert, toplum iin deil; toplum, fert iindir. Fransz usul sosyolojinin biz de baarsz olmasnn sebebi ise Fransz aydnlarn(A. Comte) devleti kurtarma gibi bir amacnn olmamasyd. Osmanlda, Fransa gibi bir devrim gereklememiti, toplumsal snflar yoktu ve imparatorluk yaam mcadelesi vermekteydi. Trk modernlemesinin dier bir aya da siyasi alanda olmutur. Modernleme sreci ile Osmanlda anayasaclk faaliyetleri balamtr. Fakat hemen belirtmek gerekir ki, anayasaclk hareketleri modernlemeden ok, k srecinde devleti kurtarma misyonuyla yaplmtr. Anayasaclk, devlet iktidarn hukukla ve yazl anayasayla snrlama amac gden modern bir dncedir. Bu dncenin niha amac ise, devlet iktidarn snrlamak yoluyla birey zgrlklerini gvence altna almaktr. Anayasaclk dncesinin asl zellii keyfi ynetim yerine, hukuk ve kurumsal mekanizmalar yoluyla snrlanm, kurallara bal bir ynetimi geirmektir. Modern anayasaclk hareketi yenian balarnda monarik mutlakyetilie kar, siyasi zgrl gerekletirme amacyla ortaya kmtr.5 Bu balamda anayasaclk genel olarak, hak ve zgrlkleri korumak amacyla siyasi iktidar snrlandrmaya ynelik her temel ilkelerdir. Bu ilkelerin en nemlileri ise hukuk devleti, gler ayrl, insan haklar, siyasal tarafszlk ve yargsal denetimdir.
Fikir Platformu
96
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Osmanl Devletinde anayasaclk hareketleri modernleme abasyla paralel gitmitir. Bata da ifade ettiimiz gibi anayasaclk hareketleri Osmanl modernlemesinin siyasi kanadn oluturmaktadr. Osmanlda anayasaclk faaliyetlerinin kronolojik sras yaplrsa, ilk olarak Sened-i ttifak daha sonra, sras ile Islahat Ferman, Tanzimat Ferman ve ilk anayasamz olan 1876 Kanun-i Esasidir. Yukarda saydmz anayasaclk faaliyetlerine baktmzda, genelde lkemizde anayasaclk hareketlerinin ge balad, demokrasi deneyimimizin az olduu, Batda demokrasi urunda yzyllarca sava verildii gibi fikirler hkimdir. Hemen belirtmek gerekir ki, bu yndeki genel kanlar yanltr ve bu yanll grmemiz iin bir Alman hukukudan, Cristian Rumpftan u satrlar okumak yeterlidir: Anayasa tarihinin ayrntl olarak incelenmesi, Osmanl mparatorluundaki makropolitik demokrasi kurumlarnn, Avrupada ortaya kan benzerlerini sadece birka yl gecikmeyle izlediini gsterir. Bu adan bakldnda Trkiyenin Almanyadan daha fazla demokrasi deneyimi vardr. 6 Dnyada ilk anayasa 1787 tarihli Amerikan Anayasasdr. kinci ise 1791 tarihli Fransz Anayasasdr. Dier baz anayasalar tarih olarak yle sralanabilir: 1812 spanyol, 1814 Norve, 1831 Belika, 1848 talya,1887 Hollanda, 1889 Japonyadr.7 Bu anayasalara baklarak bizim 1876 Kanun-i Esasinin ok ge bir anayasa olmad gzkecektir. Bu kadar erken anayasaclk faaliyetlerine balamamza ramen, Osmanl anayasacl siyasi iktidarn snrlandrlmas, yani bir bakma, devletin snrlandrlmas ynnde ciddi bir baar gsterememitir. Osmanlda anayasaclk faaliyetlerinin baarsz olmasnda 3 ana sebep gze arpmaktadr: 1-Osmanlnn geleneksel sosyal ve siyasal yapsn yklmasdr. Kendi iinde kontrol ve denge mekanizmalar ieren, otoritenin dank vaziyette olduu geleneksel siyasi yapnn yklmas ve yerine merkeziyeti bir yapnn kurulmas, 2-Reformcularn elitist tutumlar ve Osmanlda yneten ile ynetilen arasndaki iletiimi salayacak sivil rgtlerinin clzl, 3-Osmanl reformcularnn hem mesleki hem de zihniyet asndan militarist ve devleti olmasndan8dolay anayasaclk faaliyetleri baarsz olmutur. Merkeziyet, sekincilik, sivil toplum eksiklii ve militarist zihniyet olarak gsterilen bu etkenler devlettoplum ilikisinde devlete ncelik veren bir anlay ne kartmaktadr. Bu etkenler Cumhuriyet Dneminde ve hatta u anda da meydana gelen brokratik otoriteryenizminde temellerini atmtr. Osmanlda halk hibir zaman kendi ayaklar zerinde duramamtr nk bu anlay ne elitist zihniyete uygundu ne de halk bu anlay kendi kafasnda benimser duruma gelmiti. Trk modernlemesinin siyasal ayana daha ziyade Rousseaucu birey-toplum-devlet anlay hkimdir. Bireyi toplum ve devlet iinde eriterek onu nesneletiren, devleti de kutsallatrp bireyler zerinde mutlak tasarrufa sahip bir g olarak gren bu anlay, z itibariyle otoriter ve antiliberaldir.9 Bu anlaylara ramen dem-i merkeziyeti anlay benimseyen Prens Sabahaddin gibi liberaller de vard. Prens Sabahaddin, dier Jntrklerin aksine, Kanun-i Esasi ve merutiyetin kabul edilmesiyle lkenin kurtulacana inanmyordu. Ona gre birey eksenli radikal bir toplumsal deiime ihtiya vard. Trkiye Nasl Kurtarlabilir? adl eserinde dikkate deer tespitlerde bulunmutur: Kamusal hayat zel hayat zerinde hkim klan cemaati yapda ynetim ekli; mutlakyet, merutiyet veya cumhuriyet ekillerinden hangisi olursa olsun sonu daima ayn: siyasi zorbalk ve
97
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas sosyal bayalama! Bundan dolaydr ki yalnz ynetim eklimizi ve kanunlar deitirmekle gerek zgrle sahip olamayacamz Merutiyetten senelerce nce aklamaya balamtk. Yaananlar almamzn doruluunu batanbaa tasdik etti ve mutlakyetle olduu gibi merutiyetle de zulm bask ve anariden bir trl kurtulamadk.10 Yukarda bahsettiimiz anayasaclk faaliyetlerinin baarsz olmasnn sebeplerinden birisi de mevcut olan zihniyetin militarist ve devleti olmasyd. Prens Sabahaddinin askeri vesayet konusunda da nemli tespitleri bulunmaktadr. Prens Sabahaddine gre Ordunun lke iindeki siyaseti dzenleyecek stat igal etmesi, mesela bir zamanlar denildii gibi merutiyetin gzcs olmas, yani ynetimin orduya dayanmas toplumumuzun zayf bir sosyal rnee bal olduunu ispatlar.11 Bata da ifade ettiimiz gibi modernleme sreci ile ktmz bu yolda halen bir yanda Prens Sabahaddinin dnceleri dier yanda ise otoriter devlet ve merkeziyeti sistem etrafnda dnp durmaktayz. Hala gndemimizde sivil toplum, piyasa ekonomisi, askeri vesayetilik, birey merkezli anlay yer almaktadr. Srekli dnp dolap ayn yere geliyoruz. Eliotn da dedii gibi: Araytan vazgemeyeceiz Ve btn araylarmz sonucunda Baladmz yere varacaz Ve ilk kez tanyormuasna Kaynaka: 1. M. Trkne, Trk Modernlemesi, Lotus yay, s.10 2. Sosyoloji Dergisi, say 12, 2004 3. Prens Sabahattin, Trkiye Nasl Kurtarlabilir, Elif yay, s.63 4. http://www.yerelsiyaset.com/v2/index.php?goster=ayrinti&id=661 5- M. Erdoan, Anayasa Hukuku, Orion yay, s.3 6- Rumpf, Trk Anayasa Hukukuna Giri, s.5 7- K. Gzler, Anayasa Hukukuna Giri, Ekin yay, s.172 8- Z. Arslan, Anayasa Teorisi, Sekin yay, s.129 9- Z. Arslan, Liberalizm, s.273 10- A.g.e., s.39 11- A.g.e., s.41
Fikir Platformu
98
Bilim ve Teknoloji Neden Avrupada Geliti?( Mehmet Bahadr) nsanolunun bana gelen hadiseler, insani irade (czi irade) ve ilahi irade olarak iki faktr altnda zuhur bulur. Bir baka deile kaderin ortak pay altnda geekleir btn olaylar. Bu, milletler ve devletler tarihi iin de byledir. Olaylarn ak iinde, bu iki faktr birbirinden ayrlmaz bir btndr. lk faktr (czi irade) insanolunun elindedir ve zgrce seme hakkna sahip olduu iin de sorumludur. Bu sebeple hadiseleri nce Sebepler, sonra Kader zaviyesinden bakmak durumundayz. Zira; bizler almakla mkellefiz ve neticeyi Allah yaratr diye dnyorum. Bu yaz dizisinde Bilim ve teknolojinin batda ileri gitmesini nce beeri sebepler altnda sonrada Kader Fetvas altnda ele almay dnyorum. Bilim ve Tekniin Batda Gelimesinin Beeri Sebepleri : tikadi ve Zihni Deiim: Tarihte irfan ve mana meneli hareketler, fkrdklar ortama zt tutumlar eklinde ortaya kmlardr. rnein inde lksn elencenin ve doymazln hkm srd yerde Taoizm, insanlar dnyadan ve siyasetten yz evirmeye armtr. Bir baka rnek; Firavunun zulm altnda inleyen ve iliklerine kadar kleletirilen srail halk, Musa aleyhisselamn getirdii ilahi hakikatlerle daha ok dnyaya, yasalara ve itimaya ynelik vaziyet almlardr. Ancak bu vaziyet, dini kaideleri unutturucu ve dini dnyaya alet etme noktasna vardrlnca, Hz sa Aleyhisselam dinin manevi ve ruhi yn zerinde younlamtr. Bundan dolay ilk hiristiyanlar Romann zulm altnda korkusuzca savayor
Fikir Platformu
99
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas ve ehit olma arzusuyla direniyorlard. Kendilerini Roma vatanda olarak deil, lahi Sultanln vatanda olarak gryorlard Zamanla Romann maddeci yaklamyla ar maneviyat bir hviyete brnen hiristiyanlk tabiat ve insan Allahtan alkoyan perde gibi grdnden, insan ve bilgiyi kmser pozisyon almtr. Bu sefer kendisi, insanla ve bilime set vuran bir tutum iine girmitir. te yandan hiristiyanlk, ran ve Asyay etkisi altna alan Mitraizm ve Maniheizm dinlerinden de etkilenmi ve btnyle gnostik ve teosofik bir yap kazanmtr. Roma hukukuyla da izdiva eden hiristiyanlk zamanla, bilgiyi insan ve zihni faaliyetleri ve dnceyi yasaklayan hviyete brnd. Dnyann bir yannda bunlar olurken, dier yanda hzla yaylan slam dini vard. Yaylrken bir taraftan ran, Hind ve n Asya dinleriyle dier yandan tercmeler neticesinde eski Yunan dncesiyle tanan slamn bnyesinde Aristo meneli Meai Felsefe Akm ortaya kyordu. bn-i Bacce, Farabi, bn Sina ve bn Rd gibi filozoflarca temsil edilen manta meyilli dnce hareketine kar bilhassa Gazali Hazretlerinin verdii mcadele hedefine ular. slam dnyasnda Gazzaliden ald gle Tasavvufi hareketler ivme kazanrken, bunun karsnda Aristoculuk, Yunan epikrizmi, hedonizmi, Roma naturalizmi hem Arapadan tercmeler hem de Endls yoluyla ve Hal seferleri vastasyla Avrupaya geiyorduVe bat yeni bir uyann eiindeydi. Bu uyan slamla geilen temaslar neticesinde deiik boyutlar kazanyor ve Saint Martinn ifadesiyle: Doudan fkran kaynak , btn varlk susuzluklarn gidersin diye rmak rmak Batya akyor, ve kk Asyada olan aacn meyveleri olgunlatka Batya dklyordu. Batl bu meyvelerden, bir yandan bilimi gelitirmek suretiyle mspet manada faydalanrken, dier yandan Yunann metaryalist, natralist ve hedonist yanlarn da alarak tam bir dnya insan olmak suretiyle suistimal yoluna girmekten kendini alamamtr. Bu uyan kendini nce dilde ve edebiyatta gsterir. Daha sonra fizik bilimlerine doru yneli balar. Francis Baconun tabiriyle nsana tabiat stnde bir g ve gr veren bu yeni bilim anlay tabiat incelemede duyular ve deneyleri n plana karr. Ancak ilmi devrimler, manevi tahribatlar da beraberinde getirir. Bu manevi zihni dnm kendini en belirgin resim ve heykel sanatnda gsterir olur. Tam da heykel sanatnn bu dnemde ortaya kmas basit bir vaka deildir. Bu dnem aslnda insann ruhi kntsn, ferdiyetilik kokan anari, erotizm ve zevk dknln de resmediyor olmas olduka dndrc Bu yeni zihin yaps, hakl ve doal olarak elbette elinde bulunan (tahrif edilmi) kutsal metinlere de inanmay g hale getiriyordu. Bir misalle : Ve Rab Allah adam ald, baksn ve onu korusun diye Aden bahesine koydu. Ve Rab Allah emredip dedi: Bahenin her aacndan istediin gibi ye; fakat iyilii ve ktl bilme aacndan yemeyeceksin Ve Rab Allah dedi; te adam iyiyi ve ktl bilmekle bizden biri gibi oldu; ve imdi elini uzatmasn ve hayat aacndan almasn, yemesin ve ebediyen yaamasn diye bylece Rab Allah onu Aden bahesinden, kendisinin iinden alnd topra ilemek iin kard phesiz Kitab Mukaddeste yer alan ve ilk deerlendirmede Allahn insan bilmekten men ettii ve adeta onu kskand imaj uyandryor bu ifadeler. Rnesans insanna elbette ters gelecekti bu reti.
100
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas yilii ve ktl bilmek suretiyle kendisi gibi olacak ve ebedi hayat kazanacak diye insan cenneten kovan bu tanr, Rnesans insannn kafasnda hemen Yunan tanrlaryla aynileiveriyordu. Dolaysyla Rnesans insan, insanlk adna ve hayrna kutsal atei tanrlardan alantanr soylu Promete olmak arzusundayd. Onlar iin, bu retinin de vermi olduu hakl isyanla, insan olmak tanrya kar gelmek demekti. Sonra bu Tanrnn gnderdii (sanlan) kitaplarn yazdklar (bunlar phesiz tahrif edilmilerdir) insan aklnn bulularyla bir bir yalanlanmyor muydu? O halde, btn bu safsatalara inanmann (Hristiyanlktan baka din bilmedikleri ve slama da bir yandan iten ie hayranlk ve kskanlk duygularyla birlikte, karsnda yzyllarca yenik ve ezik olmann getirdii kompleksle baktklar iin) herhangi bir dine inanp balanmann gerei yoktu. nsana ve tabiata ynelmek dine kar kmay gerektiriyordu. Dinden zgrleme mantalitesinin tohumu burada atlm ve arena Din-Bilim kavgasna braklmtr. Bu etki gnmze kadar gelmi, lkemizi de sarm ve kendi iimizden de, bu zihniyetle beslenen garip bir entelektel aydnlanmaclarmz ortaya karmtr. Ancak; bu zihniyet temsilcilerinin baka bir tabirle kendi iimizdeki (szde) aydnlarmzn, kendilerini cumhuriyeti olarak da tarif eden bu zavall ansiklopedist ve bilimperestlerin anlayamadklar bir nokta vard; Bu kavga bizim kavgamz deildi
Hakimiyet Kavgas ve Hakikat Aray Rnesans dnemi aydnlarnn ounluu dinsiz deillerdi. Onlarn kavgalar Katolik kilisesinin temsil ettii din anlayna ve kiliseye kar idi. nk kilise neredeyse btn Avrupada teokratik bir hakimiyet kurmutu. Hz. sann bedenini temsil ettii ve Ruhul Kudsle desteklendii iddia edilen kilise ynetimi ve onun bandaki papa yanlmazla sahipti ve her bir papann grleri birbirine zt dahi olsa mutlak dorular temsil ediyordu. (Baknz. Din ve Vicdan zgrl II) Bir yandan kilisenin bu tavr, dier yandan slam dnyasndaki ilmi hareketler, batdaki aydnlar uyana sevk ediyor, ayn zamanda kilise hakimiyetine kar atmalar douruyordu. Birka asr srecek bu atmalar hem bilimin gelimesinde hem de zamanla dine kar bir tavr alnmasnda nemli bir faktr olacakt. htiya, Corafi Keifler ve Smrgecilik O dnem Avrupa sosyal yapsna baktmzda, bir yandan Engizisyon mahkemeleriyle Kilise basks ve suistimalleri te yandan acmasz derebeylerin ve krallarn zalim idaresi altnda Avrupa insannn bunaldn gryoruz. yan denizlerle evrili Avrupa topra, zerindeki nfusa dar geliyordu adeta ve toplum huzura ve refaha at denilebilir. Avrupann bu yaps ihtiyalar da beraberinde getirdi. Zira ihtiya, sanatn ve ilmin hocasdr ayn zamanda dua hkmndedir. te Avrupann toprak darl, bunun yannda deniz ve nehirlerin yani tabii ulam yollarnn bolluu sebebiyle ieride ve darda fazla temas imkanna sahip olan Avrupal; temaslar neticesinde de edindii eitli fikirler ve sahip olduu rekabet hissi ve yine ierideki bask ve zulmlerin tazyikiyle bir
101
Fikir Platformu
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas yandan kabiliyetlerini inkiaf ettirirken, dier yandan deiik sebepler altnda denizar yolculuklara kyordu. (Baknz: Corafi Keifler ve Uyuyan Osmanl) artlar ve ihtiyalar Avrupaly adeta bu yolculua mecbur ediyordu denilebilir. Tesadfen buluna Amerika ktasndan gelen altn gmler; bir yandan ktaya glerin artn bir yandan da maddecilik ruhunu krklyordu. Kendi lkesinin zulmleri ve basksndan kaan Avrupalnn, gittii yerlerde adaletli davranmas beklenirdi ancak koca bir hayal krkl yan sra soykrm, katliam, smr ve vahet dzenidir geriye kalan(Baknz: Sanayisiz Osmanl) Evet Sanayisiz Osmanl yazsnda yle demitik; Bir kere sanayileebilmek, byk sermayeler gerektiren bir sre. Bu sermaye doal yollarla elde edilemez. zellikle, dnemin Avrupa devletlerine bakarsanz, normal artlarda iki yz ylda elde edilebilecek ekonomik geliimi ve sermayeyi, kurduklar smr dzenleriyle yirmi yl gibi ksa bir srede tamamladklarn greceksiniz. Bu hza ayak uydurmak gerekirse, (ierde ve/veya darda) bir haydutluk dzeni ve bir vahet dzeni kurmanz kanlmazdr. Smr ve yeniden smry gerektiren, yeniden kendini var eden zlm dngs kurmanz gerekir ki bu, ne Osmanlnn kurucu kodlaryla ne de insanlk deerleriyle badaan bir durumdu. Meselenin bir baka boyutu udur ki; aslnda Sanayi Devrimi btn Avrupada ayn anda olmu bitmi bir olgu deildi. Plassey savandan sonra koca Hind alt ktasn igal eden ngilizler, Bengal hazinelerini Londraya tarlar. ou yazarlar, Sanayi nklabnn; Plassey savanda sonra Bengal kmrlerinin Londraya tanp buharl geminin bulunuuyla baladn kabul ederler. Oysa Fransada sanayileme hamlesi ar aksak ilerlemitir. Dahas Fransann hamlesi daha ok ngilizleri taklit zere ekillenmitir. Daha ok ngiltereden makine alm eklinde gereklemitir. (Franszlar, bizim yerimizde olsa sanrm bu srece batllama sreci derlerdi) te yandan sanayileme sadece retim artyla deerlendirilemez ya da daha dorusu deerlendirilmemeli diye dnyorum. Biraz da nemli olan, retim artnn hangi bedeller karlnda baarld deil midir? Yani neler gtrmtr o toplumdan ? Neye mal olmutur ? Bunlarn da deerlendirmeye alnmas gerekmez mi? Basit bir rnekle duruma aklk getirmeye alalm: Sanayi Devrimi yllarnda ngilterede uyuturucu kullanm neden yaygndr hi dndnz m? Fabrikalarda geen uzun gecelerde alan anneler, sevgili bebeklerini uyutmak iin afyon bitkisi kullanyorlard da ondan. Evet yanl duymadnz, ocuklar daha kundaktayken uyuturucuya alyorlard. Peki bu ocuklarn, ilerleyen yalarnda kanlarna karan bu zehirden kurtulmalar sizce mmkn olabilmi midir? Weber Tezi olarak Protestanlk
Fikir Platformu
102
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Alman dnr Weber, batdaki teknolojik geliimleri, Calvinizm temelli Protestanlk anlay ve ahlakyla da izah eder. Webere gre Protestanlk inancnda tam bir kadercilik anlay hakimdir. Seilmiler nceden bellidir ve kul ne yaparsa yapsn kaderini deitiremez ve hatta cennetlik ya da cehennemlik olma vasfn dahi deitiremez. Peki byle bir anlay, insanlar ve toplumlar nasl olur da almaya itebilirdi? Madem her ey batan bellidir ve kulun elinden bir ey gelmezdi, o halde nsanlar top yekun almaya ve retmeye iten g ne olacaktr? Evet Protestanlkta insann Tanr karsnda hr iradesi yoktur ve seilmiler batan bellidir ancak seilmiliin gstergesi; durup dinlenmeden almak, phe ve gszlk duygusunu yenmek iin srekli faal olmak, ayrca birlikte hareket etmektir. Kazanmak, almak, baarmak ve birlikte hareket etmek Tanrn sevgili kulu olmak demektir. Zenginlere kar orta snfn kini Protestanla geii hzlandryor ve bu insanlarn da srekli almaya ve biriktirmeye azmediyor olmalar, zincirleme olarak da almak kazanmay, kazanmak tketimi, tketim ihtiyalar, ihtiyalar da tekrar almay kamlamtr denilebilir. Bu daire iinde bilim ve teknoloji de kendine bir geliim yolu bulacak ve yatan kuracaktr. Weberin tezi buraya kadar makul olsa da (buras dahi eletiriye ak ve olduka malul bir tez), daha sonra ortaya yle bir tez atacaktr ki; douda ve batda ok tartmalara sebep olacak ve kendi aydnlarmz da menfi etkileyecektir. Protestanl, bilime ve gelimeye motor gibi takdim eden Weber, slam da gelimeye ve bilime engel ilan etmi ve hararetli bir tartmann fitilini yakmtr. Bu tez lkemizi de sarp sarmalam olacak ki, modernlii tek are grp, slam temelli bir gelenei terk etme ve bir halkn kltr ve medeniyetinin deitirilmesi esas zerine bir dizi nlemler almaya kadar varmtr. Ancak insanlarn d grnlerine ynelik takntlarla yaayan khne bir kltr devrimciliidir aslnda btn yaplanlar Aslnda bizlere okul sralarnda Asr- Saadet Dnemi gibi lanse edilen, Cumhuriyetin Szde Altn anda gsterebildiimiz btn tepki Batnn hakimiyetine kar, eklen ve grnt itibaryla batya benzeme refleksi olabilmitir. Kimileri bu dnemi daha da cilalayp, Aydnlanma a olarak da lanse ederler slmn temel prensiplerinden, bilimden, kul hakkndan uzaklamann getirdii belalarn ilacn dmana benzemek yolunda aramz ne yazk ki! Yanl tehis, yanl tedaviSonu: Virse bulam, virsten korunamayan, hasta ancak yaamaya devam eden, kararsz bir lkeKalc olan ve tabiat haline gelen kltrel bir izofreni ile lkesini ve halkn malul eden bir oligarik ve vesayeti bir zihniyet Tarihi Mustafa Armaan ise; Bilim de geri mi kaldk ? sorusunu ynelterek konuyla ilgili ilgin almlar yapyor ve yle diyor: Bir kere 17.yzyl ve sonrasnda Avrupada vuku bulan bilimsel ve teknolojik devrimi normal bir bilimsel etkinlik erevesinde deerlendiremeyiz. (Burada normal bilim derken Thomas Kuhnun kastettii anlamda bir paradigmann, yani bilimsel erevenin iinde yaplan bilimi kastediyorum.) Bu olaanst bir bilimdir ve normal bilimdeki faaliyetler olaanst
103
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas dnemle llemez. Ya neyle kyaslamak lazm onu? nsanlk tarihindeki byk bilimsel patlamalarn yaand dier alarla elbette. Olsa olsa M 5. yzyln Atinasyla, MS 10. yzyln Badatyla kyaslanabilir. Dikkat ederseniz Yunan ve slam mucizeleri deniliyor bunlara, yani olaanst dnemler Bylesi dnemlerin says insanlk tarihinde ok fazla deil. Yani Yunanistanda gerekleen ieklenme, yzyllar sren Afrika-Asya kltrel trafiinin, her eyden nce de Fenike medeniyetinin eseriydi. nk insanln yzlerce yllk birikimi, mama gibi kendisine patlayaca bir delik arar ve sonunda uygun bir yer bulunca yeryzne kar. Bu mucizelerin Atina veya Badatta ortaya kmalar, tarihin akn kendi ynlerine evirmesini bilen yneticilerin eseriydi. Hodgson gibi tarihilerin uzun vadeli dnya tarihi perspektifinden bakldnda Bat uygarlnn Avrupada ortaya kmas da asl deil, arz bir durumdu. Yani bu enerji, bir ekilde kendisine uygun bir yol bulacakt. En uygun k yolu ise Avrupada hazrlanmt. Orada kt. Baka bir yerde de ortaya kabilirdi ama artlar elvermedi. Dolaysyla modern bilimlerdeki patlamay, Osmanl veya herhangi bir normal faaliyetini srdren paradigmayla deil, sper lig ile 2. lig arasndaki fark gibi, Yunan veya slam bilimleriyle kyaslamamz gerekir. nk bunlar, birok medeniyetin ortak olarak katkda bulunduu ama bir yerde ortaya kan bilimsel lavlardr. Malum, lav dan seemez. Dadr lav seen. Ne zaman da olursak lavmz iimizde buluruz. slam Medeniyetinin Tesiri Hemen unu belirtmeliyim ki Rnesans aydnlar, bildiimizin aksine ilerici deil, gericidirler ve hatta irticacdrlar. (80-90 yldr topluma irtica korkular empoze eden zihniyete kpe olsun) Rnesans uzmanlarndan Peter Burke, dikkatimizi Rnesansn Latin ve Yunan kaynaklarna yani binlerce yl ncesine bir geri dn, hatta antik kltrn taklit edilmesi hareketi olduu noktasna eker. Dahas Rnesans ayn zamanda slam Medeniyeti ile temasa geiin addr. Bir baka deile, Avrupann bitkisel hayattan uyana geii Arap-slam kltr ve dinamizmi sayesinde gerekleecekti. Avrupada Bilimsel Devrim yalan da zihinlerimize kaznmtr kaznmasna da, nedense sz konusu Bilimsel devrim Mslman alimlerden alnan bilgilerle yapld meselesi ise rtbas edilir. Osmanlnn Yklnda Tekke ve Zaviyelerin Rol Var myd? adl makalemizde aynen unlar ylemitik: slam bykleri yle kitaplar yazmlar, yle eserler ortaya koymulardr ki, kendilerinden sonra Avrupann niversitelerinde asrlarca okutulmutur. Avrupal byk lde rnesans ve sanayi devrimini bu eserlere borludur. Dnyaya hakimiyetini, bu eserlerden istifade de bulmutur. zellikle tp alannda bni Sina, Razi ve Zehravi gibi bilginlerin eserleri, Batnn ilmi yaplanmasnn olumasnda byk etkenleri olmutur. bni Sina, tam sekiz asr, Zehravi tam bin sene Batda otorite kabul edildi.
Fikir Platformu
104
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Bunlardan her biri kendi sahasnda ilmi aratrmalar ve bulularyla ba ekiyordu. Kimisi astronomiyi gelitiriyor, kimisi fizik kurallar koyuyor, kimisi de matematikte yedi kat integral problemleri zyordu. Kimisi de dnyann evresini lmeye alyor ve dnyann gne etrafnda dndn tespit ediyordu ki Galileo ve Copernikin yedi gbek dedesi henz mevcut deildi. Bat ve dnya vahetler iinde yzerken, bizim aydnlk dnyamzda hidrolik sistemlerle alan aralardan, saatlere, oradan da ilkel robotlara kadar, son asrlarda tanyabildiimiz teknolojik eserler, o dnem adi eserler olarak tehir ediliyordu. Diyarbakrl Ebul-z El Cezeri, 800 sene nce hidrolik sistemle alan pek ok otomatik eser ortaya koymutu. Ta o zamanlar biz yaptmz robot atlara hareket verirken, Bat dnyas saatin ileme keyfiyetinden uzak Acaba iinde cin mi var ? diyordu. Evet Avrupa slam Medeniyetine ok ey borludur Yukardaki rnekleri az ve yetersiz bulanlar iin rneklerimi oaltmak isterim Mesela modern kimyann kurucusu Cabir bn Hayyandr. Buharlatrma, szme, tasfiye etme, damtma billurlatrma Cabirin gelitirdii metotlardr. Mesela Alembiki icat eden Mslmanlardr. Optik, bytc mercekler, pek ok cismin zgl arlnn tespiti, denge ve arlk hep Mslmanlarn eserleridir. Sfr ve Pi saylarn bulan, drt ilemi tam olarak ortaya koyan Mslmanlardr. (Romen rakamnda sfr olmadn hatrlatrm). Cebir tamamen Mslmanlarn icaddr. Logaritma, trigonometri yine Mslmanlarn icaddr. Sekant, Tanjant, kotenjant sins ve kosins bulanlar da Mslmanlardr rnekleri daha da oaltmak mmkn. Evet gerici olmak bence gzeldir Not: Derin Dnce Grubu yeleri ve yorumcular ile yaptmz tartmalar bu yaz iin bilgi ve ilham kayna olmutur.
KAYNAK: 1. slam Bilim nsan Ve Tarih (Ali nal) 2. Avrupann 50 Byk Yalan (Mustafa Armaan) 3. nsanln Son Adas (Mustafa Armaan)
Fikir Platformu
105
Keifler a ve Uyuyan Osmanl?( Mehmet Bahadr) Neden Amerikann kaifleri spanyadan yelken at da, Mslmanlarn Atlantik limanndan amad? Halbuki bu tip yolculuklar daha nceki zamanlarda yaplyordu (Bernard Lewis) Byle diyordu Bernard Lewis. Ancak bu tespite birka noktadan itirazlarm olacak . Baz noktalar yeniden dnme ve sorgulama ihtiyac hissediyorum. ncelikle bizlere okul sralarnda retilen daha dorusu beyinlerimize kaydedilen bilgilerin sorgulanmas gerektiine inananlardanm. Resmi kurumlar eliyle, adeta amar makinasna attmz beyinlerimizin haleti durumunu gsteren fotograflar ya da rntgenler ekilebilseydi keke. Mesela, neden okul kitaplarmzda Kristof Kolomb, Macellan ve Vasko da Gama maceralarn kendimizden geercesine okuruz da, dnyann en uzun mesafe kat etmi gezgini unvanna sahip bni Batutay okumayz. bn Batuta ismini duymu muyuzdur acaba? Dahas Hindistanda akl almaz maceralara katlan Seydi Ali Reisi, haritalarn uzaydan bakyormucasna nasl izdii hala anlalamayan Piri Reisi neden okul kitaplarmzda hakkyla okumayz? Sorgulamaya devam ediyorum. Portekizli kaif Vasko da Gamann maceralarn okuduumuzda 1498 ylnda Hindistann Kalkta limanna yanamay baardn ve krl bir ticaret yaptn biliyoruz. Bu doru. Ancak bu bilgilerden bize ne? Unutturulan bilgi, Hint ekonomisinin ve blgenin ticari insiyatifinin, nemli lde mslmanlarn elinde olduu bilgisi deil midir? yle ki Mslman deryasnda, yabanc grnmemek ve belalardan uzak kalmak iin Portekizli kaifimizin Mslman kyafetlere brnd sr deil(1). Dahas kendisini Trk zannedip, bu yzden kendisine, bir sultan tarafndan hrmet gsterildiini dahi biliyoruz(2).
Fikir Platformu
106
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas imdi Bernard Lewise, esas soruya gemeden nce, yava yava hazrlk aamasnda, altrmalk sorularm sorabilirim. Acaba 15.yzyl sonlarnda Hindistan bilmeyen ve ona ulaamayanlar bir tek Avrupa sakinleri olmasn sakn? Sorular oaltalm, Keiler a kimin keifleridir ? Bir Hintli, bir Madagaskarl ve Kuzey Amerikada yaayan bir Kzlderili iin kefedilmek, evresinde baka barbar insanlar grmekten baka hangi komik anlam tamaktadr? Ve Avrupallar 15.yzylda neden can havliyle deniz ar diyarlara keif yolculuklarna kmlard? Corafi Keiflerin altnda yatan temel sebepleri inceleyerek devam edelim Temel Sebepler : Avrupann tela, ge ve geri kalmln telafi abasndan kaynaklanyordu. Nitekim Avrupa aleyhine devam eden bu fark 18.yzylda ancak kapanacakt. Zira, dnyay kefe muhta ve koca bir ktay demir perde haline getirip, kendi ktasnn karanlklarnda ve zulmlerinde skp kalan halk Avrupa sakinleriydi. Avrupa iin, doudan mahrum kalmak ikinci bir lm manasna geliyordu Ama servet, kudret, ihtiam ve dini meruiyet aray idi. Yani keif amacyla yola klmamt. Gizli emeller ierisinde Kudsn hallar tarafndan tekrar fethi dahi vard. Hint ticaretinde tekel kuran Venedikli ve Osmanl tccarlar karsnda, bu haksz rekabetten kurtulabilmek adna Avrupal tccarlar, Avrupa piyasasna birinci elden mal gtrp satmak istiyordu. Avrupallarn dillerinden drmedikleri ve douda yaadna inanlan Prester John adl bir efsanevi hristiyan kralna ulamak ve ondan yardm almak peindeydiler. Kristof Kolombun ve Vasko da Gamann, Efsanevi krala ulamak iin yanlarnda eitli hediyeler gtrdklerini de biliyoruz.
Evet corafi keiflerin arkasnda yatan temel gdlerden birisi de, (ltfen alclarnzn ayaryla oynamaynz. Evet yanl duymadnz) douda yaad bilinen ama cismi bir trl bulunamayan gl efsanevi kral bulmak, onunla temasa geip, ondan gcn Batdaki hiristiyanlarla birletirmesini salamak ve bu sayede mslmanlara aznn payn vermekti. Byle bir hurafe bizim tarihimizde olsa, memleketimizin akl evvelleri hemen stmze ullanr , Zaten bu kafayla geri kalmadk m ? teranesine yeni bir beste eklemenin zaferiyle kendilerinden geip sarho olmazlar myd? Burada u soru sorulabilir. Osmanl keifler anda ne yapyordu? Nal m topluyordu ya da keman m alyordu? Keman almyordu elbette, zira keman henz icat edilmemiti. Ya da nl airimiz Nedimin deyimiyle, Glelim oynayalm kam alalm dnyadan moduna m girilmiti? Yoksa salt bir kara gc kurmu dev bir fil miydi Osmanl?
Fikir Platformu
107
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Evet yledir diyorsanz, ncelikle koskoca Akdeniz sahil eridinin drtte nn hem de uzun yllar nasl hakimiyet ve kontrol altnda tutulduunun makul bir cevab verilmelidir. Evet Osmanl, daha ok kara gcne dayal dev bir fildi belki de ancak yzmeyi bilen dev bir fil olduunu eklemem gerek. Osmanlnn o dnemler ne yaptna gelince, Amerikal aratrmac Palmira Brummettin tespitleri yardmmza kouyor adeta. nk k saplants ve oryantalizm yle krletirmitir ki bizleri, adeta beyinlerimizi bir fanus iinde esir almtr. Doal olarak bizim gremediklerimizi Amerikal aratrmaclarn grmesine armamak gerekiyor. lgin bir tespitle, Yavuzun ran, Suriye ve Msr seferlerini 1505den itibaren Kzldeniz ve Hint okyanusuna yelken aan Portekiz kuvvetlerine kar giriilmi bir kar harekat olarak yorumluyor Brummett. Bu fetihlerle Hint ticaret yolunu gvence altna alan Yavuz, hem Akdenizin canlln srdrmesini temin ediyor hem de Hint Okyanusuna bu defa kara yoluyla alyordu. Ayn zamanda bu sefer, slam alemini korumas altna almak anlamna da geliyordu. (3) Ayrca Kanuninin Franszlara vermi olduu kapitlasyonlar, Akdenizi canl tutmann ve ticaret yollarnn dnda kalmama abasnn bir parasyd. Yavuzun seferleri, keif amal ya da efsanevi Kral Prester Johnu bulmak amal deildi elbette.Yaplan seferler siyasi, ideolojik ve ekonomik amaldr. Efsanevi kral Prester John komikliini bir kenara brakrsak, genel manada keifler anda Avrupayla yaanan tek ikilem birinin batya dierinin de douya sefere kmasyd. Ve douya sefere kan Osmanlnn nndeki engel Avrupa deil, Safevi Devleti olacakt. (4) Durmak yok, sorgulamaya devam! Kristof Kolomb Amerikay Keif mi etti, yoksa icat m etti? Ya da soruyu yle soralm 1492, keif tarihi mi ya da igal ve smrgeletirme tarihi midir?
1492. Bu tarihte iki bak birden sokulur insanln gvdesine. Birinci bak, spanyada ekilr ve Amerika ktasna der. Amerika yerlileri olan Kzlderililerin nfusu, soykrmn kanl srecinde otuz da bire der(5). kinci bak ise, yine spanyada ekilir ve Endlse der. Muhteem Endlsn son kalesi Grnata (Granada) dmtr ve yz binlerce Mslman ve Yahudiye yol grnmtr artk. Ya dinlerini deitireceklerdir ya da lkelerini terk edeceklerdir. nc yol ise, Yerli Amerikan halk ile ayn kaderi paylamaktr. Evet, 1492 nin iki ba, bir ucu Amerikada bir ucu spanyada kanyor. Batnn ykselii zerine dizilen destanlar, beyinlerimizi ylesine esir alm ki, bat merkezli bak alarna mahkum edilmiiz ve onsuz ne nefes alabiliyoruz ne de nefes verebiliyoruz. Oysa Avrupann gerek in gerekse de slam medeniyeti zerinde ykseldiini, mesela tfek, kat, pusula ve matbaann inden geldiini Kopernikin dnya dnyor derken arkasnda Nasirddin Tusinin olduunu, Galilenin hareket kanunlarnn arkasnda da bn Baccenin olduunu sylesek ve
108
Fikir Platformu
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas bunu ispat dahi etsek kolay kolay kabul grmeyecektir. Zira bir buluun gerek bir bulu olmas iin, ancak ve ancak Avrupa tarafndan tescillenmesi gerektiine inandrlmzdr maalesef. Mesela Kristof Kolombun Amerikay ilk kefeden deil de son kefeden olduunu ve batnn bu nedenle ne kadar geri kaldn syleyen birisi, niversite koridorlarnda sizce ka adm yryebilir? Dahas Kolombdan 71 yl nce Amerikann, inliler tarafndan nihai olarak kefedildiini(6), hatta yerleim yerleri kurulduunu, haritalarn karldn ve Asya ile Amerika arasnda anlamalar yapldn syleyen birisine, sanrm ok da iyi gzlerle baklmaz. Biraz daha ileri gidiyor ve Amerikann, ilk olarak Kolombdan yzyllar nce Kzl Eirikin banda bulunduu Vikingler tarafndan kefedildiini, sonrasnda Ortaada baz mslman denizciler tarafndan Gney Amerikaya gidildiini ve nihayet yakn tarihde Mool asll inli bir Mslman donanma komutan Zeng Ho(7) devasa gemileriyle(8) inden hareketle Amerikay nihai olarak kefettiini, Avrupallar bunu tescil etmese de sylemeliyim. Ama nedense, ne Mslman denizcilerin ne de inli mslman komutan Zeng Honun aklna Amerikay smrgeletirmek ve bu uurda yerli halk katletmek akllarna gelmemi, aksine dostane ilikiler kurulmutu. Bu balamda 1492 tarihi Amerikann keif tarihi deil, igal ve smrgeletirme tarihi olarak adlandrlmaldr. Bununla birlikte Amerika bo deildi ki kefedilmi olsun. Amerikay Yeni Dnya olarak adlandrmak da yanl bir yaklam. Bu durumda Amerika yerlilerinin bak asn hie saym olursunuz ve bir Kzlderili iin Avrupa neden Yeni Dnya olmasnd? Kolombun Amerika macerasnn perde arkasn biraz daha aralarsak, Kolombun Amerikaya ayak bas (kefi deil) tamamen tesadften ibarettir. yle ki kendisi dahi lm deinde bile Amerikaya ulatna ikna olmamt. Srekli batya giderek Hindistana ulatn zannediyordu. Yazd notlarda srekli Hintlilerden bahsetmesi bu yzdendi. ngilizcede Hintli (Indian) teriminin Kzlderililer iin kullanlmasnn sebebi de budur. Kolombun seyir defterine baklrsa, bu seferin masum bir sefer olmad ve meselenin sadece ekonomik sebepler olmad da ortaya kyor. Efsanevi kral Prester Johnu bulmak komiklii ve f dolu altnlara ulamak gibi fantastik ve duygusal istekler bir yana esas ama; kutsal topraklar yani Kudsn Hristiyanlarca yeniden fethini finanse etmek amacn gdyordu. Merak edenler Kolombun seyir defterlerine bakabilirler(9). Bu masum kaifimizin; ilk hal seferlerinin dzenlendii talyann Cenova limannda doduunu ve yzyllar ncesindeki hal seferlerinin efsane ve hatralaryla doup bydn sylersem sanrm aradaki balant daha rahat kurulabilir. Oryantalizmin virs, beyinlerimizi nasl kemirmi, nasl oyuklar brakm grebiliyor muyuz? Ve btn hikayeyi Avrupa cephesinden bakan bir tarihilikle, nereye kadar gidebileceimizi (gidemeyeceimizi) artk grmemiz gerekmiyor mu? Bu kadar analizden sonra, Bernard Lewise, esas sorulmas gereken doru soruyu sorabilirim artk;
Fikir Platformu
109
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Avrupa, Prester John efsanesine inanacak ve Hindistandan bihaber yaayacak ya da ulaamayacak kadar neden bu kadar geriydi? Yanl giden neydi?
Takviye Okumalar 1. Sanayisiz Osmanl 2. Osmanlnn Yklnda Tekke ve Zaviyelerin Rol Var myd? 3. Yanl Giden Neydi? 4. Bernard Lewis Nerede Yanl Yapt?
Dipnotlar : (1) John T. Faris, Real Stories of the Geography Makers, Ginn and Company 1925, s.84 (2) Cemalettin Takran The Ottoman-Portuguese relationship in the 16th Century 1998, s.109 (3) Palmira Brummett, Otoman Seapower and Levantine Diplomacy in the Age of Discovery 1994 (4) Palmira Brummett, Otoman Seapower and Levantine Diplomacy in the Age of Discovery 1994 , s.2
(5) Bartolome de Las Casas, Kzlderililer Nasl Yokedildi ?,eviren Meryem Ural s.18 Amerikann Soykrm Tarihi eviren aban Bykl 2004 (6) Gavin Menzies, 1421: The Year China Discovered the World, 2003 (7) Zeng Ho arap fetihleri neticesinde ine yerlemi Mslman bir Deniz Kuvvetleri Komutan idi. Hacca gittii, grevden alndktan sonra inde cami yaptrd ve mslmanlara yardm ettii biliniyor. Asl ismi Ma Ho idi. in saraynda isim deitirmitir. incede Ma ismi, Muhammed, Mustafa isimleri yerine, Ho ismi ise Hseyin yerine kullanlr. Dolaysyla Amerikay yakn tarihte ilk kefeden Kristof Kolomb deil, bundan 70 yl nce, sadece Amerikay deil, tm dnyay kefe kan asl ismin Muhammed Hseyin nam dier Zeng Ho olduunu syleyebiliriz. Dawood C.M. Ting, Islamic Culture in China, Editr : Kenneth W. Morgan slam-The Straigh Path 1958 s.349-351 (8) Sz konusu gemiler, Kolombun gemilerinden 5 kat byklnde ve 3000 ton yk alma kapasitesine sahiptir. Kolomb gemilerinin yk alma kapasitesi ise 100 ton civarndadr. Gavin Menzies, 1421: The Year China Discovered the World, 2003
110
Fikir Platformu
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas (9) Kristof Kolomb Seyir Defterleri: Keif Yolculuklar Gnl, eviren: Sait Maden 1999, s.122 Kaynak Avrupann 50 Byk Yalan (Mustafa Armaan)
Fikir Platformu
111
Toplum, Bir Kurtarclar Cehennemidir (Sever Ik) Topraklarmz kahraman yetitirme konusunda hibir lkeye nasip olmayacak kadar mnbittir. Bizimkiler, bilmem hangi nasipsizlerin kahramanlarn kim bilir kaa katlar. Onun iin saymaya kalkmayn altndan kalkamaz, nafile nefes tketir, yorulursunuz. Tm kahramanlarmz varlk sebebi ise, ilerinden coku halinde darya taan, insanlarmz ve vatanmz daim iinde bulunduklar cehennemden/karanlktan kurtarma gdsdr! O kadar ok kurtarcmz var ki ellini sallasan ellisi. Ergenekoncusundan siyasetisine, uyuturucu kaaksndan silah tccarna, mafyasndan dolandrcsna, katilinden soyguncusuna, ihale takipisinden etecisine herkesin aznda ayn nakarat; ne yaptysam vatan iin yaptm! Mesih bekleme olgusu ve kaygs insanolunun tarihi kadar eskidir. inde yaanlan kt ahvale are ve zm bulamayan ya da zm ve arelerini yaama aktarma irade ve kudretine sahip olamayan kitleler, gelecei muhakkak olan kurtarclarn beklerler. Beklenilen afak domasa da nemli deil, toplumlar kendi kurtarclarn ve kahramanlarn ou kez kendini imha etme pahasna kendileri yaratrlar. Tm karizmatik liderler, kahramanlar ve kurtarclar bir umut sosyolojisinin uzantlardr. Herkese umut vaat ettii srece, varlklarn yle veya byle devam ettirirler. nsanlk tarihine bir kubak gezinti bile toplumlarn en ok kendi yarattklar sahte kahramanlardan ve kurtarclardan ektiini
112
Fikir Platformu
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas gsterir. Toplumlar, su balarn tutanlar deitikten sonra, kurtarclar var etmek iin gsterdikleri gayretten daha fazlasn onlardan kurtulmak iin gsterirler. nk tm kurtarclar, azad etiklerinin balarna basarak ykselirler. Neyzen Tevfik, hayatnda ilk defa sinemaya gider, izledii filmde ormanlar kral Tarzann vahilerin elinden kurtard kza yaptklarn grdkten sonra, byledir demi, bu kurtarclar byledir. Bu kurtarclar(!) byle olmasna byledir de, yine de toplumlar kurtarc bekleme zleminden vazgemezler. zgr ve bir bana yaamaya cesaret edemediimiz iin bu yaam ve yaam tanzim etme iini tapndmz kahramanlara havale ediyoruz. Kahramanlar, iimizdeki zgrlkten kan ve totalitarizmin arzusunun gstergeleridir. Bir toplumun ne kadar az kahraman ve kurtarcs varsa, o toplum o kadar ok olgun ve zgrdr. Bireyler kendi akllarn kullanma cesareti gsterip, kendi bilinleri ile kendi zindanlarn ap, kendilerini hakiki bir zne olarak ina ettikleri srece kahramanlara ihtiya duymazlar. Toplum, bir kurtarclar cehennemidir diyor Cioran, evet bir kurtarclar cehennemi Seim vesilesi ile hangi yne yz evirsek bir kurtarc ve bu sahtekar kurtarcy omuzlayan bir gruh ile karlayoruz. Bir farkla ki, ak ile kara, at ile it izinin birbirine kart u hengamede kurtarclar daha ok kurumsal kimliklerle karmza kyorlar. O kadar yksek perdeden atyorlar ki Bilmediimiz ne kadar ok esaretin altndaymz! Kimi bizi gemiin karanlndan, kimi bir trl olgunlaamayan toplumdan, kimi dinsizlikten ve imanszlktan, kimi derin devletten, kimi Krtlerden, kimi Trklerden, kimi askerden, kimi dincilerden, kimi Avrupann gizli emellerinden, kimi Amerikann sinsi blme planlarndan, kimi her tan altndan kan siyonizmden, kimi ierdeki gizli dmanlardan ve ibirlikilerden, kimi enflasyon canavarndan, kimi trafik canavarndan, kimi khnelemi bir ahsiyetten, kimi gerici bir zihniyetten, kimi fukaralktan, kimi burjuvalardan.dandan Ve doal olarak her kurtarcnn bizi gtrmek istedii bir cennet var ki, ite oras bir dier kurtarcnn cehennem olarak belledii ve bellettii kabus.. Toplumlar, daima bir bireylerden farkl tahayyl eder ve ona gre davranrlar. Binlerce insan daima Godotyu bekler durur. nk insanlarda muazzam bir adlatlma arzusu da vardr. Onlar gerei ve olan deil, olmasn istedikleri eyleri duymak isterler, ve ekmek aras dner arkas konserlere yzde yedi oy verirler. nsanlar, bilinlerini ve umutlarn ifal eden kurtarclar alklamaktan vazgeip, onlardan paay syrdklar gn, aradklar eyin kaplarnn hemen eiinde olduunu greceklerdir.
Fikir Platformu
113
Aydnlanmann antaj ve Foucault (Sever Ik) Foucaultnun dncesi deiik eksenlerde zmlenmitir. Onu modern perspektiften okuyanlar olduu gibi postmodern perspektiften okuyanlar da vardr. Foucaultnun dncesinin ve Bat felsefesindeki konumunun salkl deerlendirilebilmesi iin aydnlanmaya ilikin kavraynn bilinmesi gerekir. O bu konudaki grlerini ounlukla mmanuel Kantn Aydnlanma nedir?(Kant,1984) metni balamnda dile getirmitir. Aydnlanmann ne olduunu sormak gemii deil, bugnmz anlamaya ve anlamlandrmaya ilikin abann balangcdr ve ayn zamanda sonucudur. Foucault, Kantn cevaplamaya alt Aydnlanma nedir? sorusunun modern felsefenin cevabn arayp bulamad ve kendisinden kurtulamad bir soru olduunu ayrca Hegel, Marks, Nitzsche, Max Weber, Frankurt Okulu ve Habermasn ayn soruyla dolayl olarak da olsa hesaplamaya altn belirttir. Foucaultya gre aydnlanma bugn ne olduumuzu, ne dndmz, ne yaptmz belirleyen sorunun cevabdr. Ve bu soru imdi, modern felsefe nedir? biimine dnmtr. Kendisi bu soruya yle cevap verir: Modern felsefe iki yzyl nce sorulan aydnlanma nedir? sorusuna cevap arayan felsefedir (Foucault, 2000a: 174). Kantn Aydnlanma nedir? balkl metinde cevabn arad soru tarihsel srecin isel ereksellii deil, bir farkllktr; bugn dne kyasla ne tr bir farkllk getirmektedir? Sonu olarak Kant aydnlanmay; irade, otorite ve akln kullanm arasnda nceden varolan ilikinin deiiklie uratlm bir hali diye tanmlamaktadr. Aydnlanmay karakterize eden ey olgunlamamlk statsnden kurtaran bir sre olmasdr (Foucault, 2000a: 176). Foucault ya gre Kantn bu metninin nemi zamann isel erekliliini, insann gitmekte olduu noktay tespite almas deil de, eletirel dnce ile tarih zerine dnmenin kavanda yer almasdr. Metin, Kantn kendi yapt iin gncellii zerine olan dncelerini yanstmaktadr. Ksaca bu metnin zellii tarihte farkllk olarak bugn zerine olan dnmesinde yatmaktadr (Foucault, 2000a: 180). Foucault bu metinden modernliin bir dnem olarak deil de bir tutum olarak anlalabilecei
Fikir Platformu
114
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas sonucunu karmaya alr. Tutum ile kastedilen ise gncellikle kurulan iliki, gnll tercih, dnme ve hissetme tarz, eylem ve davranma biimidir Foucault, Kantn metninin bugn kendisine bal olarak yapmakta olduumuz belirli bir felsefe tarzn tanmladn dnmektedir. Ve aydnlanmann hala byk lde bal olduumuz toplumsal kurumsal ve kltrel olaylar btn olarak ayrcalkl bir analiz alann oluturduunu syler. Ayrca hakikatin gelimesi ile zgrlk tarihinin birbirine balanmas hala zerinde durulmas gereken felsefi bir problemdir. Kendimizi tarihsel olarak belli bir lde aydnlanma tarafndan belirlenmi varlklar olarak analiz etmeye almamz gerekir. Bu analizin temelinde bir dizi tarihsel aratrma yer alacaktr (Foucault, 2000a: 185). Foucault, aydnlanmann temelinde yatan ilkenin, eletiri ve kendimizi kendi zerkliimiz iinde kesintisiz olarak yaratma ilkesi olarak anlalabileceini dnmektedir. Sylediimiz, dndmz ve yaptmz eylerin kendimize ilikin bir tarihsel ontoloji szgecinden geirilerek eletirilmesinden oluan felsefi bir ethosa olumlu bir ierik kazandrmas gerektii aka ortadadr. Bu eletiri, bizi kendimizi oluturmaya yaptmz, dndmz ve sylediimiz eylerin zneleri olarak tanmlamaya ynelten olaylarn tarihsel temeldeki sorgulamas olarak ilerleyecektir. Bu eletiri akn olmayp, hedefi de bir metafizii mmkn klmak deildir. Bu eletiri amacyla soyktksel, yntemiyle arkeolojik niteliklidir. Tm bilgi ya da ahlaki eylem biimlerinin evrensel yaplarn belirlemeye deil, dndmz, sylediimiz ve yapmaya altmz eyleri eklemleyen sylemleri tarihsel olaylar olarak ele almak anlamnda arkeolojiktir. Transandantal deildir (Foucault, 2000b: 187-188). Yani, kendimize ilikin tarihsel ontoloji, global ya da radikal olma iddiasndaki btn projelerden uzaklamak durumundadr. Deneyimlerimize dayanarak biliyoruz ki baka bir toplum, baka bir dnce tarz, baka bir kltr, baka bir dnya gr iin btnsel programlar ortaya koymak amacyla gncel sistemden kurtulma iddias, bizi en tehlikeli geleneklere geri gtrmekten baka sonu vermemitir (Foucault, 2000a: 189). Aydnlanmann eletirel kavrayn benimseyen Foucault, ayn zamanda aydnlanmann bir ok temel parametresini topa tutar; Akn zne, evrensel sistemler, srekli olumsal ilerleme vb. Kendimizi, kendisini entelektel ve siyasi bir ikilem eklinde dayatan Aydnlanmadan yana ya da Aydnlanmaya kar olma antajndan kurtarmamz gerekmektedir (Foucault, 2000a: 187). Buradan anlalabilecei gibi Foucault, kelimenin tm mulyle aydnlanma kart olmad gibi, taraftar da deildir. Hatta onun arkeolojileri ve soy ktkleri, nemli lde aydnlanmann yasland temelleri sarsmaya ve ykmaya ynelik tarihi/felsefi incelemelerdir. Onun almalar aydnlanma dncesinin yasland znenin/insann lmnn analiz ve ilandr. Modernlik sorununun soyktn yapmaktan bahseden Foucault iin aydnlanma, kendini isimlendiren, gemi ve gelecek karsnda konumlandran ve imdiki zamanda yapmas gereken eyleri belirleyerek kendi bilincine varm ok zel kltrel bir sretir (Foucault,2000a: 165). 18. yzyldan beri dncemize nfuz etmi bir felsefi sorun olan Aydnlanma, modernlii balatan olay olarak, akl tarihinde, rasyonalitenin, teknoloji biimlerinin, bilginin zerkliinin gelimesi ve yerlemesinde kendini gstermi kalc bir sre olarak, bizim iin sadece dnce tarihinin bir episodundan ibaret deildir (Foucault, 2000a: 171). Evrensel hakknda dnmenin tarihsellii sorunu olarak aydnlanmann anlam zerine dnlmesi gerekir. amz aydnlanmann bilimsel ve siyasal kehanetini yalanlam, geneli itibariyle iyimser olan aydnlanma dncesi ve iyimser tutum zellikle 20. yzyln ilk yarsnda Avrupann siyasal pratii
115
Fikir Platformu
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas tarafndan geersiz klnm ve bata bilim,akl,ilerleme ve hatta zgrlk olmak zere aydnlanmann deerlerine kar bir hayal krkl olumutur.Bu nedenle aydnlanma yeniden gzden geirilmelidir. Foucaultya gre eletirel felsefe geleneinin iki kolu olup, ikisinin kaynanda da Kant vardr. O, modern felsefeye hakim olan gelenei; hakikat analitii olarak adlandrr. Dier gelenein kaynanda da Kantn Aydnlanma nedir? de ortaya att Gncelliimiz nedir? imdiki zamanda yaanabilecek mmkn deneyimler alan nedir? sorular vardr. Burada sz konusu olan bir hakikat analitii deil; imdinin ve kendimizin tarihsel bir ontolojisidir. Foucault kendisini bu soruyu cevaplamaya alan ve Hegelden gelip Nietzsche ve Max Weber zerinden Frankurt Okuluna uzanan eletirel dnce gelenei iinde konumlandr (Foucault, 2000a: 172). Onun tm abas da Bat tarihinin, eletiri gelenei iinde, tarihsel bir perspektiften okunmasdr.. Foucaultya gre yaadmz zaman, tarihte esiz ya da temel bir nokta deildir. Bunun bilincinde olarak imdinin doasn zmlemeye almak gerekir. Zaten Kanttn Aydnlanma nedir? sorusundan beri modern felsefenin ana uralarndan biri imdimizin doas nedir? sorusuna cevap aramak olmutur (Foucault, 2001: 41). Onun anlatmak istedii ey udur: Yitirmi olduumuz dnyalarn garipliini ortaya koymak, biz modern insanlara, eski yaam ve dnce biimlerinden uzaklmz kavrayarak kendi kltrel kimliimizi snamaya zorlar (Merquior, 1986: 94). Zira kltrel kimliimizi snamamz, yaadmz zaman, imdiyi/gnmz kavramamz salar. Kaynaka FOUCAULT, Michel (2000a). Aydnlanma nedir. zne ve ktidar. Der.Ik Ergden & Tuncay Birkan. (ev. Osman Aknhay). stanbul: Ayrnt Yaynlar, s. 162-192 FOUCAULT, Michel (2000b). ki Ders. Entellektelin Siyasi levi. Der. Ik Ergden & Tuncay Birkan. (ev. Ferda Keskin). stanbul: Ayrnt Yaynlar, s. 86-117 FOUCAULT, Michel (2001). Yapsalclk ve Postyapsalclk. (ev. Ali Utku &mit Uma). stanbul: Birey Yaynlar. MERQUIOR, J. G. (1986). Foucault. (ev. Nurettin Elhseyni). stanbul: Afa Yaynlar KANT, mmanuel (1984). Seilmi yazlar. (ev. Nejat Bozkurt). stanbul: Remzi Yaynevi.
Fikir Platformu
116
Kendine Oryantalist Bakmak (Suzan Baarslan) Kendine oryantalist bakmak ve bunun farknda olmamak sosyal hastalnn yaand bir dnemdeyiz. Beenilerimiz, okuduumuz kitaplar, izlediimiz filmler, dinlediimiz mzikler, seimlerimiz ve tercihlerimiz ile. Artk yabanclama, kendine ynelik, yaadn topluma deil, buna eklenen yalnzlama ise farkndalmzn ortadan kalkmasnn en nemli nedeni. Yalnzlama derken yalnzlktan bahsettiim zannedilmesin. Arada byk bir fark var ki bu konuya girmeyeceim burada. Yalnzlama, kendini yaadn ortamdan/her deerden soyutlamann dier ad. Yabanclama ise iinde yer aldn zaman ve mekann deerinin anlamn kaybetmesi, ona farkl bir gzle bakmak, yeni anlam yklemek demek. Bunun kendine oryantalist bakmakla ilgisi ise, soyutlandn/uzaklatn deerleri ve yeni anlam/lar yklediin kavramlar kendi deil, Batnn deerleriyle anlamlandrmadan ileri geliyor olmas. yiyi ve kty, doruyu ve yanl, sevgiyi/ak ve nefreti, beeniyi ve tersini artk kendi nazarmzla deerlendiremiyoruz. Batl bir felsefeci/fikir adam/yazar/sanat/ynetmen dediyse/kabul ettiyse/gsterdiyse dorudur deyip, sorgulamyoruz ve yeni ilahlar yaratyoruz. Sonra bu ilahlarn ardna dp, onlar adna kavgalar ediyoruz. Kelimelere, cmlelere, ifade edilene, onun yasland dnyaya, o dnyadaki kabulne dair bir ey bilmeden onu kendimize adapte ediyoruz. Oysa formu deitirerek bile kendimize uyarladmzda, onun gzyle hayata baktmzda, farknda olmayarak kendimize de ayn gzle bakmaya balyoruz. Yaklak 19.yy.dan beri bilmediimiz bir dnyann kavramlar ve yaamyla uyarlamalar yapyoruz. Kavramn hangi dnyann gstergesi olduunu, neyi kabul ettiini ya da neyi reddettiini bilmeden/nemsemeden, ayn kavramla dnyalar kuruyor ve dnyalar ykyoruz. Oysa ne dnyalar ayn ne de o dnyaya yklenen anlamlar. Hatta ou kavramda fikir birliine varamadmz iin, ayn kavram zerinden bambaka eyler sylyor, ifade ediyor, tartyor, kzyor ve dierini tekiletiriyoruz. Kendin retmediin ve kendi
117
Fikir Platformu
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas kelimelerini konumadn iin bakalarnn szn sylemeye devam ediyoruz, iinde sana ait tek bir kelime, fikir olmadan. Alntlar yapp, ne dediine, hangi dnyann iinden ktna bakmadan doru kabul ettiimiz zerinden kendi hayatmz ina ediyoruz. Al sana yabanclam kendin. Bunun bir st basama ise -edebiyattan psikolojiye gemi ve bir hastala isim olmu- bir sendromun maduru olmak anlamna geliyor. Bovarizm sendromu. Jules de Gautier 1892de Madame Bovaryden hareketle yazd denemelerinde Bovarizmi bir isel telkin eksiklii, kiinin d evrenin telkinine boyun emesi olarak tanmlar. Zamanla bir edebiyat terimine dnen Bovarizm, kiinin (yazarn ya da kahramann) kendini bakasnn yerine koymasn, bir baka deyile gerek d, sahte bir kendilie snma eilimini belirt[1]mektedir. Bunun gerek hayattaki karl ise ksaca, ina edilen yeni gereklikle, kendi dnda bir kendi inasdr. Ancak unutulmamal ki, kurgu/fiction/hayali olan her yap, gerekliin iinde -ya da hakikat diyeyim-, rtmeyecek ve bundan kaynaklanan ikilik yaamak zorunda brakacaktr insan. Bir yerde yaanan krlma sizi tamamen altst edecektir, nk yklan ve onun yerine ina edilen yeni kendi, sizi iki kere uzaklatrmtr hayatnzdan/kendinizden. Birincisi yklan kendi, dieri de yklann zerine ina edilen yeni/yabanc/kurgu kendi. Geri dnlebilecek bir kendi olmadnda-yalnzlama ve yabanclama ile-, bir kez daha yeni bir kendi ina etme zorunluluu ortaya kacaktr. Oryantalist bakmaya devam edildike de her kavram, hayata dair alg, seim asla istenilen/gerek size ulama ans vermeyecek, hatta sizi kendinizin ok uzana itecektir. Byk bir ykm yaanmak zorunda kalacaktr insan. Tpk yeniden ina edebilmek iin, Baty, onun deerlerini, dogmalarn nce ykmak ve yerine yenisini koymak zorunda kalan Batl dnrler gibi. Burada rnek olarak Aydnlanma, Rnesans, modernizm, postmodernizm srayla verilebilir, ki Batda yaanan bu sre, aslnda babadan nefret diye ksaca belirtebileceimiz, Harold Bloomum ortaya koyduu Anxiety of Influence(Etkilenme Endiesi)n yansmas olarak normal karlanabilecekken, ayn kavram bizde ereti durmaktadr. Bu kavramn bize uyarlanabilmesi iin, baba figrnn yerine Baty koymamz gerektii sonucu kar nk. Oysa medeniyet inasn yaam bir kltr olarak, baba figrnn yerine Baty koymak, 19.yy. ncesi kendimizi inkr etmek anlam tayacaktr, yani babasz olmak. Kkszlk ve sonradan eklemlenmeyi iselletirmemiz demektir bu. Ksaca, oryantalist bakn, kendi bakmz haline dnmesi, kendini tekine gre konumlama, deerlendirme, kmseyerek bakma anlamna. Konuya dnersek, insan bu yeni kurgusal yapy ykmak zorunda kalr bir yerde/ bir anda. Yabanclamay, yalnzlamay ve dierinin gzyle kendine baktn yakalamadka da ykm ve yapm, asla yaplabilecek/baarlabilecek bir edim deildir. Kendini tanmak iin, nce hangi kavramlarla dndmz, seimleri neye dayanarak yaptmz tahlil etmek zorundayz. Burada sakn tek kitapl olmaktan bahsettiimi dnmeyin. Tek kitabn adam olmamal insan; ama okumak, okunan kopyalamak, sorgulamadan uyarlamak da olmamal. Okumak; sorgulamak, eletirel bakabilmek, iine girdiin dnyann ncln ve ardln bilmek, onun anlam dnyasn ve bu dnyann kendi dnyana uyumlu olup olmadn grerek onunla kendi kalenin surlarn salamlatrmak ve yanl olan daha iyi grebilmek olmal ya da doru olan.
Tm bu srete, asl nemli olansa, kendine oryantalist baktn yakalayabilmektir. Sakn, ben yle bakmyorum, demeyin; iinize iyice bakn, kendinize oryantalist baktnz mutlaka yakalarsnz. Nasl m? yi bakn, kimin deerleriyle dnyor, seimler yapyor, deerlendirmelerde bulunuyorsunuz, kime gre mzik dinliyor, film izliyorsunuz, kimin kitabn okumak size daha ok puan kazandryor, kimden bahsedince insanlar size bilgili diye bakyor, hangi kavramlar sarf edince zgr kabul
Fikir Platformu
118
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas ediliyorsunuz, kimden alntlar yapnca bilimsel tespit yapm oluyorsunuz, hangi kelimeleri syleyince modern kabul ediliyorsunuz? Bu kadar rnek yeterli mi? Kendine oryantalist bakmayan var m? Burada aklma emsin limlere, u unu dedi, bu bunu dedi diye yaptklar bir sohbette, kzarak, sen ne diyorsun onu sylesene, demesi geldi. Artk, kendi fikirlerini sylemenin zaman gelmedi mi?
[1] Grbilek Nurdan, Kr Ayna, Kayp ark, Metis yaynlar, stanbul, 2004,s.21.
Fikir Platformu
119
Sanat Tercih Etmek Zorunda(Suzan Baarslan) Sanat bir grup elitistin, bakaldrsn inkar ederek onu iine hapsettii aydnlk renkli bohem duvarlara hapsedilemez. Sanat sokandrVe evet uygarlk sokaktan korkar. Sanat yaramaz bir sokak ocuudur diyor Adab- Haerat blounun yazar. Nedense sanat hep elit kesimin elinde olmu, zellikle bu evrelerde -iktidar-g-para ilikisi- tam da uzak durulmas gereken bu gene hapsolmutur, imdi ona iletiim ann ve hzl tketimin doneleri de eklendi. Evet, uygarlk sokaktan korkar ve o sokaktan kan sanat, ok etkili ise, kendiletirir, sisteme dahil eder bunun dndaki rnekler ok azdr malesef Divan edebiyat geleneinde de bu byledir, Cumhuriyet dneminde de, Avrupa edebiyatnda da Merkeze yakn olmak sanat ve sanatnn kaamad ounlukla da kamak istemedii tam tersine merkeze eklemlendii bir sonu olmutur. Fuzuli 16.yy.da nl ikayetnamesinde uzanda kald merkeze ikayetini bildirir; yahut eyhi 15.yy.da yazd Harnamesinde baka bir bakla umduuna kavuamamann ironisini syler. Hele Cumhuriyet devri Merkeze balananlarn talandrld dnemdir, merkezden uzak kalann isminin listelere girdii(!) ve yllar sonra ancak sanatsever tarafndan takip edilme ansna ulald yazar, air, ressam ve eserlerle doludur. Merkez kanlmazdr ki Ali Bula da sanat iin burjuvazinin varlnn nemine atf yapar. Ayn atf, Hermann Hessein nl roman Bozkrkurdunda da grrz. stenmese de varl yadsnamayan realite Sanat ve sosyolojinin bize gsterdii tespitler bunlar ama bir de sanatn kendisi var, nerden doduu nemli olmayan ve varl eserin yaratcsndan nemli olan sorgulatan, hayata bak deitiren, kiiyi incelten, imbikten geirten ve bylesi bir sanat sokakta da bulunsa, elitist camiada da asla nereden geldii nemsenmeden hayatmza dahil edilmeli.
Fikir Platformu
120
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas nk farkll, onu dierlerinden ve ortamndan daima ayrr. Merkezstne kar, merkezi ve evresini etkiler, kuaklar sonrasna yansr ve onlara dahi syleyecek ok sz vardr, hatta baz eserlerin kaderi kendi dneminden sonraya kalmaktr. Ona srtnz dnemezsiniz kendi dneminde dnlse de Anlattn duymamazlktan gelemezsiniz, bakalar ona kulak tkadysa bile O zaman asl soru u olmal sanatn kt ya da eklemlendii yerden daha fazla: Sanat sadece gnne mi seslenmek istiyor, o zamandan nemalanmak, bir dneme ait olmak; yoksa devrinde ve devrinin sonrasnda da hayatta m kalmak istiyor? Sanat nce buna cevap vermek zorunda. stedii anlk/dneminde bilinmekse, bu ,birka reklam iiyle ellerine verilebilir, bunun iin dnemine ynelik sansasyonel aklamalar yapabilir ya da sahte vglerle reyting zerine reyting alabilir ve yaad dnemde renkli neonlar altnda parldayabilir ama sonrasnda snk, atl ve ilevsiz bir aksesuar olmaktan ileriye gidemez. Sanat tercih etmek zorunda, ne istediini ya da en az bunun kadar nemli olan, ne istemediini.
Fikir Platformu
121
BDP Sivil itaatsizlikten sivil serserilie doru (Mehmet Ylmaz)
Ynetmenliini Sinan etinin yapt, Metin Akpnar ve Kemal Sunaln barollerini paylat harika bir filmdir Propaganda. 1948de ulusal snrlarn dikenli telle kapatlmas sonucu ortadan ikiye blnen Hisli Hisar kasabasn anlatr. Kasabayla birlikte hayatlar ve insanlar da paralanr Komik ve ackl bir ulus-devlet eletirisidir aslnda bu film. Aklmdan hi kmayan (bence) en gzel sahnesi ise kyn delisinin snra kadar gelip poposunu br tarafa geirmesi ve haydi, tutuklayn onu! diye haykrmasdr. Ulus-Devlet yle sama bir eydir ki bir delinin sorgulamasna bile dayanamaz. Zira koyunu obandan, oban kasaptan, retmeni rencilerinden ayran bu snr, bu SINIRI DAYATAN KANUN samadr. Bu kanunu azck, ucundan ihll ederek ne kadar sama olduu gzler nne serebilirsiniz, krp dkmeye gerek yoktur. Delinin bu hareketi gzel bir sivil itaatsizlik dersidir aslnda.
Fikir Platformu
122
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Sivil itaatsizlik Gandhiyi ve Martin Luther Kingi artrd iin sayg uyandran bir kavram ama tam olarak ne olduunu tarif etmek zor. Bir kere iin iinde bir itaatsizlik var. Yani kanunlara aykr bir eyler yaparak halkn dikkatini zerinize ekmek, mmknse desteini kazanmak sz konusu. Dier yandan sivil yani meden bir boyutu var. ster Latince isterse Arapasna bakn, uygarla, sivilizasyona, medeniyete bir vurgu var. Sivil itaatsizliin GC VE ZEKSI tam da burada yatyor: Aptal ve/veya rk bir kanunun samaln ispat etmek iin o kanunu herkesin gz nnde ineyeceksiniz. Ama kimsenin burnu bile kanamayacak. Tam da bu sebeple yani kimseye zarar vermeden yaptnz bir ey yasak olduu iin Sivil itaatsizlik sz konusu. Halk kanksanm olan bir zulm siz dediiniz iin deil bizzat ahit olarak, kendi aklyla fark edecek. Yasaklarn gereksizliini, samaln o kadar ok insan o kadar NET bir biimde grecek ki devlet, polis, hkmet yalnz kalacak. nk siz yazl kanunlarn zerindeki bir kanuna, vicdana ve akla hitab edeceksiniz. Her itaatsizlik sivil deildir 1950li yllarda Kbrstaki sorunlar yznden kamuoyu gerilmiti. stanbul Expres gazetesi Atamzn evi bombaland maneti barda taran son damla oldu: lk saldr saat 19.00 sralarnda ilideki Haylayf Pastanesine yapld. Ardndan byyen kalabalk Kumkap, Samatya, Yedikule, Beyoluna geerek gayrimslimlerin toplu olarak yaad birok semtte nce Rumlarn, ardndan da Ermeni, Yahudi ve hatta yanllkla baz Trklerin dkknlarna saldrarak yamaya balad. stanbuldaki Rum aznln ev, iyeri ve ibadet yerlerine ynelik bu saldrlarda emniyet pasif bir tutum sergiledi. Rum vatandalarn adresleri hakknda nceden bilgi sahibi olan, 20-30 kiilik organize birliklerin kent iindeki ulam zel arabalar, taksi ve kamyonlarn yan sra otobs, vapur gibi aralar yardmyla saland. 7 Eyll sabahna kadar sren saldrlarda aralarnda kilise ve havralarn da bulunduu 5.000den fazla tanmaz tahrip edildi ve milyonlarca dolarlk mal sokaklara salp, yamaland. stanbulun her yerinde yamalar ayn yntemle yapld. Dkknlara saldranlar nce vitrinleri talayarak krdlar ya da demir parmaklklar kaynak makineleri ve tel makaslar yardmyla atlar, ardndan ierideki alet ve makineleri dar kararak parampara ettiler. Kiliseler ve mezarlklar da payn ald: Kiliselerin iindeki kutsal resimler, halar, ikonalar ve dier kutsal eyalar tahrip edildii gibi, stanbulda bulunan 73 Rum Ortadoks kilisesinin tamam atee verildi. (Kaynaklar) Kbrstaki soydalar iin bar isteklerini, meru siyas taleplerini kilise yakarak, yzlerce Hristiyan kadna tecavz ederek ifade eden bu insanlarn sivil itaatsizlik yaptklar sylenebilir mi? nsanl bilerek ve isteyerek terk eden, hakl(?) fkesini tepkiye eviren, hayvan gibi davranan bu insanlar Kurana gre hayvandan da aa bir derekeye dtler. nce Rum kan/geni tad bahanesiyle Rumlara, sonra Hrstiyan olduu iin Ermenilere, sonra canlar kime isterse ona saldran bu sr Trkiyenin tarihine silinmeyecek bir utan
123
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas sayfas yazd. Martin Luther Kingin liderliindeki Zenci hareketi de 6-7 eyll olaylar gibi 1955te gerekleti. Zenci Rosa Parks otobste yerini bir beyaza vermeyi reddetti. Kanunlar inedi ama kimsenin burnunu kanatmadan. Alabamada zenciler otobsleri boykot ettiler. Otobse binMEmek diye bir su da yoktu zaten! Halkn dikkatini rk uygulamalara ekmekti ama. Martin Luther King tutukland ama sonunda kazandlar. Otobslere molotof kokteyli atarak yolcular ve srcleri yakabilirlerdi ama bunu yapmadlar. nk bu polisin uygulamakta olduu iddeti meru gsterirdi. Bugn adna ister KCK diyelim ister BDP, milliyeti Krtler ne yazk ki btn Krtlerin siyas geleceini bir kmaza sokuyorlar. George W. Bush gibi ya bizdensin ya da onlardan diyerek Krtleri BDP ile AKP arasnda seim yapmaya zorluyorlar. Oysa nc, drdnc,.. yznc yollar olmal Krtler iin. stanbulda otobs yakarak, Diyarbakrda dkkn talayarak ite Krtler ancak bu kadar dedirten, Krtlerin saygnln zedeleyen BDP ne yazk ki parti ismine aykr davranyor. Barn Demokrasinin ve Krtlerin ismini kirlettikten sonra sra Sivil taatsizlike geldi. Bylesi gzel bir gelenein Trkiyedeki temsilcisi olmak yerine iddeti tercih eden bu parti Krtlere ne getirebilir? Son olaylarda bir gen vuruldu ve ld. Bilmiyorum polis kurunu muydu? Ama dikkat ettiniz mi kamuoyunda ne kadar az yank buldu bu olay? Milliyeti Krtlerin molotof kokteylli, tal, sopal eylemleri ne abuk eritti Krtlere kar oluan hassasiyeti? Bundan sonra ne olur? Ksa bir sre nce bir tartmada aadaki yorumu yazmtm. AKP hkmeti, genel olarak devlet ve hatta 80 yldr bu duruma gz yuman bizler elbette masum deiliz. Ancak son yllarda bir ok frsat dodu, douyor. Bu sebeple Sivil itaatsizlik kavramn smren, siyas taleplerini iddet yoluyla ifade eden BDPnin Krtlere byk ktlk ettiini dnyorum: Ne olacak? Srdrlebilir Haksizlik ile bir tr sivil serserilik arasina sksp kalacak Krt siyaseti. nk devlet VE Hkmet (bu ikisi ok sk karistiriliyor) bildik ulus-devlet tasavvurunu terk etmiyor, edemiyor. YSK baskaninin ya da grev sresi bitmekte olan anayasa mahkemesi baskaninin fotograflarina bakin web zerinde. Brokrasinin vicdansizlastirdigi bu tr insanlardan daha ok var devlet iinde. Bunlar emekli olacaklar azar. Bir kisminin yerine kendileri gibi tipler konacak. (Bkz. Hi kimsenin Tiranl: Marx, Arendt ve Brokrasi ) Krt aydinlarinin bir kisminda her halk hareketi zafere ulasir gibi bir nyargi var. Genel olarak solcular da hakliyiz kazanacagiz gibi sloganlari ata ata bir sre sonra inanmaya baslarlar. Bu dogru degil. Kuzey Irlanda, 1915 felaketi, Fransanin korsika blgesi, ispanyanin basklari, Dogu Trkistan Trkleri..
124
Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas Her hakli kazansaydi mcadele olMAzdi, deterministik olurdu, adalet ve iyilik teklif edilmezdi, suyun 100Cde kaynamasi gibi bilimsel bir netice olurdu. Bilimsel/tarihsel determinizm marxistlerin sevdigi bir ilkedir ama YANLISTIR. (Bkz. Din Toplumun Afyonudur (Karl Marx) ) Her hakli kazansaydi Madagaskardan, Cezayire, Vietnamdan Fildisi sahillerine kadar bir cografyada eziyet eden Fransa hep kaybederdi. Byle olmadi. Olmuyor. Krtler ne yapiyor? Ne yapacak? Krtlerin siyasi abalari ne yazik ki Krtlk ile AKP-cilik arasinda. Bugn bunlarin disinda gl bir sylem yok. Sivil itaatsizlik virajini alamadi Krtler. Alamiyorlar ya da birileri aldirmiyor, msade etmiyor. Ankara? Imrali? Krtlere biilmis bir yaramaz ocuk rol var. Hem Ankaranin isine geliyor bu hem de Imralinin. Siddete, ani tepkilere, saldirganliga dnsmeden, bireysel farkliliklari TEK BiR POTADA eritmeden, bir GRUH haline gelmeden tepki verebilecek mi Krtler? Diger siyasi partilerde varlik gsterip diger yandan Krt partisi olsa bile Trkleri ilerine alabilecekler mi? Bu iki soruya evet demeyi ok isterdim ama gelecek yillarda mmkn gzkmyor. Egitim grms, madd anlamda kaybedecek seyleri olan Krtler GNLL OLARAK asimile olmayi tercih edecekler gibi geliyor bana. Geriye kalanlar ise egitimsiz ve kolay maniple olan issiz genler olacak. Gidemeyenlerin partisi, gidemeyenlerin dernegi, Krt kimliginden baska kaybedecek bir seyi olMAyanlarin siyasi hareketi ise marjinallesmeye mahkum. Trkiye ekonomisi gl, diplomatik baski vb de gelmez bu saatten sonra. Srdrlebilir haksizlik ile sivil serserilik kiskacinda bir Krt hareketi grecegiz gibime geliyor artik. nk Krt liderler soyut bir Krtlk algisina akilip kaldilar, federasyon, ulusal simge vb onlarin gznde ekmegin, can gvenliginin, egitim hakkinin, geri dnsn zerinde bir deger tasiyor. Krt liderlerin ncelikleri ile Krtlerin ncelikleri arasindaki uurum byyor. Tipki Trkiye iran olmasin diye kiyameti koparan laikiler gibi Krt elitleri normal Krtlerden kopuk bir sekilde dsnyor ve kopuk bir sekilde siyaset retiyor.
Fikir Platformu
125
Fikir Platformu
126
Fikir Platformu
127

Aydın Kimdir

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Aydın Kimdir

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Aydn kimdir?

Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Bu kitap Derin Dnce Fikir Platformunun okurlarna armaandr. www.derindusunce.org

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Siyasetin Amaz - lke mi Fayda m?( Berrin Snmez)

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

elmalar, armutlar ve ayvalara dair (brahim Becer)

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

nkilaplar ve istiklal mahkemeleri en gze batan rneklerdir.

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

adalk ve T.C (Faruk Saim Akhan)

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

BDP Sivil itaatsizlikten sivil serserilie doru (Mehmet Ylmaz)

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

Aydn kimdir? Muhafazann ve Deiimin kimyas

You might also like