lerlemenin Ksa Tarihi

Ronald Wright

eviren: Zarife Biliz, Bar Baysal Versus Yaynlar 2007

1. Gauguinin Sorular 1

2. Byk Deney 19

3. Budala Cenneti 35

4. Piramit emalar 52

5. Aletlerin Bakaldrs 70

Dipnotlar 88

Annem Shirley Phyllis Wrighta

Uzun zaman nce... Hi kimse tarlalar sabanla demezdi Topra snrlara blmezdi hi kimse Ve sular krekle yarmazd Ky dnyann sonuydu. Ah doutan zeki insan, bulularnn kurban yle korkun ki yaratcln, Ne ie yarar ehirleri evreleyen u yksek duvarlar Ve niye savamak iin silahlar?

1
Gaguinin Sorular
ou anlatda deli, hastalkl ve tehlikeli biri diye bahsedilen Fransz ressam ve yazar Paul Gauguin, Darwinin ve dier Viktorya dnemi bilim adamlarnn sebep olduu kozmolojik bir ba dnmesinden ciddi biimde ac ekmekteydi. 1890larda, tropik lkelerde yaayan yerli kzlarn resimlerini yapmak (ve onlarla yatmak) iin Paristen, ailesinden ve borsa simsarl iinden ayrld. Rahatsz bir ruha sahip pek ok kii gibi, alkol ve afyonun yardmyla dahi kendisinden kamas hi de kolay olmad. Huzursuzluunun altnda, kendisinin vahi olarak tanmlad eyi -ezeli erkei (ve kadn), insanln uygarlamam halini ve trmzn ele gemesi zor zn- bulma arzusu yatyordu. Bu aray onu sonunda Tahiti ve dier Gney Denizi adalarna srkledi; burada, Hristiyanlk hann ve Fransz bayrann tesinde el dememi bir dnyann izlerini -onun gznde buras gnahsz bir dnya idi- bulacakt. 1897de korkun haberler tayan bir buharl Tahitiye (s. 1) yanat. Gauguinin en sevgili ocuu Aline anszn zatrreeden lmt. Hastalk, yoksulluk ve intihar dndrecek denli umutsuzluk dolu aylar sren bir dnemin ardndan sanat, kederini olduka byk bir resme tad. Tuvalden1 ok bir duvar resmine uygundu konu ve aynen Viktorya dnemi gibi, varolu bilmecesine yeni yantlar aryordu. Resmin stne iri harflerle, ocuksu, basit ama derin soru yazlmt: DO Venons Nous? Que Sommes Nous? O Allons Nous? Nereden geliyoruz? Neyiz? Nereye gidiyoruz? Resimde, putperest Tahitinin veya kural tanmaz bir Cennet Bahesinin koruluklar olabilecek bir sahnenin ortasnda, esrarengiz figrlerin sere serpe yayld bir manzara resmedilmiti: Dua edenler veya tanrlar; kediler, kular, dinlenen bir kei; yznden dinginlik okunan byk bir put ve telere iaret eden yukar kalkm eller; ortada meyve toplayan bir figr; ve
1

resimdeki dier kadnlar gibi masum grnmeyen, Perulu bir mumyann delici baklarna sahip bir kocakar olarak betimlenmi olan Havva, insanln anas. Resimdeki bir baka figrse, sanatnn deyiiyle kaderleri zerine kafa yormaya cret eden gen bir ifte aknlk iinde dnp bakmaktadr.2 Ben bu kitapta bilhassa Gauguinin nc sorusu -Nereye gidiyoruz?zerinde durmak istiyorum. Bu soru yantszm gibi grnebilir. Kim insanolunun zaman iindeki seyri hakknda kehanette bulunabilir? Bence ilk iki sorunun yantn bularak bu soruya genel bir yant verebiliriz. Ne olduumuzu ve ne yaptmz aka grebilirsek, alar ve kltrler iinde srp giden insan davrann aklayabiliriz. Bunu bilmek bize ne yapmak zere olduumuzu ve nereye gittiimizi anlama frsat verir. (s. 2) ncellerini de kapsayan uygarlmz, gelecee doru hzla yol almakta olan byk bir buharl gemidir. u anda daha nce olmad kadar hzl ve ykldr. nmze kan tm kayalklar ve tehlikeleri nceden gremeyebiliriz ama pusulasn ve rotasn okuyarak, tasarmn, seyir defterini ve mrettebatnn ne kadar becerikli olduunu anlayarak dar geitler ve buz dalar arasnda akllca bir seyir izleyebiliriz. Bunu vakit geirmeden yapmak zorundayz nk geride braktmz ok sayda gemi enkaz var. u anda iinde bulunduumuz tekne tm zamanlarn en byk teknesi olmakla kalmyor, o ayn zamanda elimizde kalan yegne tekne. Zekmz evrim geirdii iin imdiye dek elde edebildiklerimizin gelecei, nmzdeki birka yl iinde yapacaklarmzn hikmetine bal. Dier tm canllar gibi insanolu da yolunu deneme yanlma yoluyla izdi. Ama dier canllardan farkl olarak varlmz yle muazzam bir hal ald ki, artk hata yapma lksne sahip deiliz. Dnya hatalarmz mazur grebilecek kadar byk deil artk. Yirminci yzyln belli bal olaylarna karn, Bat kltr geleneinde pek ok insan hl Viktorya dnemi ilerleme idealine inanyor. Bu inan 1968de tarihi Sidney Pollard tarafndan ksaca u ekilde ifade edilmiti: nsanlk tarihinde bir deiim modelinin olduu varsaym... buna gre nlenemez deiimler yalnzca tek bir ynde olmaktadr; bu yn de gelimeye dorudur.3 Byle bir dnceyi ortaya atabilecek olan canlnn dnya zerinde ortaya k, ilerlemenin bir doa yasas olduunu gsterir: Memeli srngenden daha hzldr, empanze kzden daha kurnazdr ve insan hepsinin en zekisidir. Teknolojik kltrmz insanln (s. 3) ilerlemesini teknolojiyle lmektedir. Sopa yumruktan daha etkilidir; ok so2

padan, kurun da oktan daha iyidir. Deneysel sebeplerle bu inanca sahip oluruz; nk istenen sonu alnmtr. Pollard maddi ilerleme fikrinin yeni bir kavram olduunu sylemektedir: Yaklak son yz ylda nem kazanmtr.4 Ortaya k, bilim ve endstrinin gelimesi, buna mukabil geleneksel inanlarn kan kaybetmesiyle rtmektedir.5 Eski zamanlarn bata gelen kayglarndan biri olan ahlaki gelimeden, maddi gelimeyle ilgili olmadka artk hi bahsetmiyoruz. Uygar insanlarn barbarlardan ve vahilerden hem daha iyi koktuunu hem de daha iyi davrandn dnmeye eilimliyiz. Bu kan tarih sahnesinde biraz sorunlu duruyor; bir sonraki blmde, uygarln ne demek olduuna kafa yorarken bu meseleye tekrar dneceim. lerlemeye olan fiili inancmz dallanp budaklanm ve bir eit ideolojiye dnm durumda. O artk -ilerlemenin mcadele ettii btn dinler gibi- sekler bir dindir ve itimatnamesindeki kusurlarna gz krdr. Buna bal olarak, ilerleme antropolojik anlamda bir mit olmutur. Bununla dayanaksz veya yanl bir inan olduunu sylemek islemiyorum. Baarl mitler gl dayanaklara sahiptir ve genellikle de ksmen dorudur. Baka bir yerde sylediim gibi Mit, gerek ya da kurmaca olsun, bir kltrn en derin deerlerini ve emellerini destekleyen rntlerle gemiin bir dzenlemesidir... Mitler yle anlamlarla ykldrler ki, hepimiz onlarla yaar ve onlarla lrz. Onlar alar iinde kltrlere yol gsteren haritalardr.6 lerleme mitinin bize iyi hizmet ettii zamanlar da olmutur -en azndan iyi masalarda oturanlarmza- ve bundan sonra (s. 4) da iimize yarayabilir. Ancak ben bu kitapta ilerlemenin ayn zamanda ok tehlikeli bir hale dntn ne sreceim. lerlemenin, akln tesine geip, felakete srkleyebilecek isel bir mant vardr. Baarlarnn batan karc izleri bir tuzakta son bulabilir. rnein, silahlar ele alalm. inlilerin barutu icat ettii zamandan bu yana, fiekten topa, mancnktan fzeye, patlayc yapmnda ok fazla ilerleme salanmtr. Tam yksek patlaycla sahip maddelerde mkemmellie ulald derken, ilerleme sayesinde atomdaki en byk patlayc kefedildi. Ancak bununla elde ettiimiz patlama dnyamz da havaya uuraca iin biraz fazla ileri gitmi olduk. Atom bombasn yapan kimi bilim insanlar 1940larda bunun farkna vardlar ve hem politikaclar hem de dier insanlar yeni silahlarn imha
3

edilmesi gerektii konusunda uyardlar: Atomun snrsz gc, dnme biimimizi belirleyen her eyi deitirdi, diyordu Albert Einstein, ve bylece grlmedik felaketlere srklendik. Birka yl sonra Bakan Kennedy yle diyecekti: Eer insanlk savaa son vermezse, sava insanla son verecektir. 1950lerde ben bir ocukken, silah sanayindeki ar ilerleme -Hiroima, ve buhar olup uan Pasifik Adalar- oktan dnyay sarmt. Bugn yaklak altm yldr bu gelimeler hayatmz karartmaya devam etmekte ve bu konuda yle ok ey sylendi ki stne yeni eyler eklemeye lzum yok.7 Benim vurgulayacam nokta udur: Silah teknolojisi henz, zerinde gelitii gezegeni yok etme tehdidiyle amaza giren ilk ilerleme alandr. (s. 5) Bugn, bu ilerleme tuza bir sapma olarak grlmektedir. Nkleer g ve kimyasal bcek ilalar da dahil olmak zere tm dier sahalarda, ilerlemeye olan genel inan byk oranda sarslmamtr. 1950lerin reklmlarnda, doru marka elektrikli sprgeyi alm olan mutlu Bayan 1970, gelecein keyfini nceden karmaktadr. Her yln arabas bir nceki yl retilenden daha iyi grnmektedir (zellikle de yle deilse!). Daha Byk! Daha Geni! Daha Uzun! diye baran kzlarn olduu reklmlar, daha byn satmann daha iyi olduunu kastetmektedir. Kyller -nc Dnya lkelerindeki adyla- DDTyi bol bol saarak haarattan kurtulmutur; Batl olmayan kltrn, geri kalmlk andac olarak grlen, iplikleri birbirine dolamam gergefi bugn sper gler arasnda paralanmaktadr. Kapitalistlerin ve komnistlerin vaat ettikleri snrsz ve sonsuz ilerlemeden baka bir ey deildir. Sovyetler Birliinin yklmas pek ok kiinin, bundan byle artk ilerlemenin gerekten tek bir ynnn olaca sonucuna varmasna yol amtr. Eski bir ABD devlet grevlisi olan Francis Fukuyama, 1992de, kapitalizm ve demokrasinin tarihin sonu olduunu aklam; bunun bir kader deil hedef olduunu da eklemitir.8 Kimi pheciler ise Nazi Almanyasn, modern ini ve ucuz igc deposu olan takmada diktatrlklerini rnek vererek kapitalizm ile demokrasinin ayrlmaz bir ikili olmadn belirtmilerdir. Fukuyamann ilan ettii erken zaferle zellikle sa kesimde, doru yolu bulamayanlarn kendi iyilikleri iin o yola -gerekirse zorla- sevk edilmeleri gerektii inanc glenmitir. Hem bu adan, hem de kiisel karlarn gzden saklamas bakmndan mevcut ilerleme ideolojisi, gemiteki imparatorluklarn yaylmac hedefleriyle benzemektedir; yedinci (s. 6) yzylda
4

slam, on altnc yzylda spanya ve on dokuzuncu yzylda Britanya hep ayn konumdadr. Souk Savan bitmesinin ardndan nkleer cinini ortalktan kaldrdk, ama onu iesine geri koyduumuz sylenemez. Zira u anda baka etkili gleri -sibernetik, biyoteknoloji, nanoteknoloji- ortala samakla megulz, bunlarn iyi aralar olmasn umut ediyoruz, fakat sonularn ngremiyoruz. nmzdeki en acil tehdidin kendi atklarmz olduunu sylemek hi de zor deil. Teknolojinin yaratt tm dier sorunlar gibi kirlilik de ciddi boyutlara ulam durumda. Biyosfer imdiye dek, pislik yaratan eski dostlarmz benzin ve kmre, onlar yava yava yaktmz iin katlanm olabilir. Ancak uzayn karanlnda gezegenimizin karanlk yzn l l yapan bu delicesine tketime, dnyamz daha ne kadar dayanabilir ki? Alexander Pope, biraz bilmi bir tavrla, az bilmenin tehlikeli bir ey olduunu sylemiti. Daha sonra Thomas Huxley, Tehlikeden muaf olacak kadar ok eye sahip insan nerede? diye sordu.9 Teknoloji bamllk yapar. Maddi ilerleme ancak daha fazla ilerlemeyle zlen -ya da zlebilir gibi grnen- sorunlar yaratr. Tekrar etmekte yarar var: Burada sorun iin lsndedir. Gl bir patlama yararl olabilir, ancak daha gls dnyann sonunu getirir. imdiye dek sanki bu sorunlar sadece endstriyel teknolojiden kaynaklanan modern sorunlarm gibi konutum. Ancak dnyay yok edebilecek kadar gl bir ilerleme her ne kadar modern dneme aitse de, yararlar tuzaklara dntren (s. 7) l eytan Ta Devrinden beri vebasn samaktadr. Bu eytan iimizde yaar ve ne zaman doadan rol almaya kalksak, zekyla ihtiyatszlk, ihtiyala hrs arasndaki dengeyi bozsak onu aa karrz. Bir yerine iki mamut avlamay renen paleolitik dnem avclar ilerleme kaydetmiti. Btn bir sry uuruma srerek iki yzn birden ldrebilenler daha da fazla ilerleme saladlar. Bunlar bir sre iin iyi artlarda yaadlar ve sonra tekrar a kaldlar. Yeryzndeki cengelleri ve lleri ssleyen devasa kalntlarn ou ilerleme tuzaklarnn heykelleridir. Onlar kendi baarlarnn kurban olmu uygarlklarn mezar talardr. Bir zamanlar gl, karmak ve gsterili olan bu toplumlarn yazgs bizim iin ders alnr niteliktedir. Onlarn
5

kalntlar ilerlemenin izini gsteren batklardr. Daha modern bir benzerlik kurmak gerekirse, kara kutularnda neyin ters gittiini bulabileceimiz yere aklm uaklardr. Bu kitapta, gemiteki hatalar tekrarlamann nne geebileceimiz umuduyla bu kutulardan bazlarn ap, uaklarn uu planlarn, mrettebat seimlerini ve tasarmlarn gzden geirmek istiyorum. phesiz bizim uygarlmzn zellikleri gemiteki uygarlklardan farkldr. Ancak bu farkllk bizim sandmz kadar byk deildir. Bir kere, gemite ya da gnmzde yaamas fark etmez, btn uygarlklar dinamiktir; en yava hareket edenler bile uzun vadede ilerleme kaydetmitir. Her uygarln durumu birbirinden farkl olsa da, modeller endie -ve cesaret- verici biimde benzerlik tamaktadr. Hatalarmzn tahmin edilebilir oluu bizi alarma geirmeli, ancak bugn neyle kar karya olduumuzu anlamak iin bu hatalar kullanabilme ansmz bize cesaret vermelidir. (s. 8) Tpk Gauguin gibi hepimiz uzak gemiin masum ve kirlenmemi olduunu dnmek isteriz. O zamanlar cennetten kovulmadan nceki huzur ve bolluk gnleri olarak anarz. Cennet ve Cennet Bahesi kelimeleri, popler antropoloji ve tarih kitaplarnn balklarnda ska kullanlr. Kimilerine gre cennet, tarm kefedilmeden nceki avclk ve toplayclk dnemidir; bakalarna gre beyaz adam Amerikay kefetmeden, Kolomb ncesi dnemdir; ou kiiye gre ise sanayi ncesi dnemdir, makine icat edilmeden nceki o byk sessizlik. Kukusuz o zamanlarda da iyi ve kt dnemler olmutur. Ancak tek doru insanolunun kendini cennetten dar srd ve kendi evine srekli zarar verdiidir. Eer gerek bir yeryz cennetinde yaamak istiyorsak onu ekillendirmek, paylamak ve korumak tamamen elimizdedir. Gauguin, ilk sorusunu sorarken -Nereden geliyoruz?- muhtemelen G. K. Chestertonun u szlerine katlyordu: nsan, baka ne olduu bir yana, ncelikle bir istisnadr... ayet dm bir tanrsal varlk olduu doru deilse, o zaman bir hayvandan kopup geldiini syleyebiliriz.10 insanln bir insans maymundan kopup geldii o be milyon yllk sre hakknda bugn daha ok ey biliyoruz. Evrim teorisinin ilk kez akland zamanlardaki aknlk iinde deiliz. 1600lerde Shakespeare Hamlete yle dedirtmiti: Nasl bir aheserdir u insan! Ne soyludur muhakemesi! Nasl sonsuzdur melekeleri!... Ne meleksidir davranlar! Tanr gibidir idraki! Hamletin insanln doasna dair
6

aknlk, kmseme ve ironi karm bu telakkisini, izleyiciler de muhtemelen paylamlardr. Ama ncilde u ekilde anlatlan (s. 9) yaradl hikyesinden pek az phe etmitir: Ve Tanr dedi ki, suretimizde, benzeyiimize gre insan yapalm. Onlar teolojinin cinsiyet, rk ve renk gibi przl noktalarn gz ard etmeye artlanmlard. Tanr siyah m, yoksa ak tenli miydi? Bir gbei var myd? Dier fiziksel zellikleri nasld? Bu tr eyleri ince ince dnmeye gelmezdi. Bugn bize apak grnen, insans maymunlarla olan benzerliimiz phe gtrmezdi. Onlar insanolunun kuzenleri ya da olas atalar olarak deil, gln taklitleri olarak grlyordu (aslnda o gnlerde Avrupada grldkleri pek yoktu). 1600l yllarda yaam olan insanlarn ou, bugn bizim bilimsel yntem dediimiz eyin, takdiri ilhinin kurduu bir mekanizmay aa karp, aydnlatmaktan ibaret olduuna inanyordu -tabii byle bir konu zerinde dndklerini farz edersek-, nk Tanr insanlarn eserine hayranlk duymasna izin vermeyi mnasip grmt. Galileonun gezegenlerin yaps hakkndaki sorun yaratan fikirleri, ispatlanamaz, zmsenemez ve patlamaya hazr bir bomba olarak grlyordu. (Hamlet bugn hl evrenle ilgili olarak Kopernik ncesi dnemin fikirlerini seslendirmektedir: Cesurca asl duran bir gkyz)- Kutsal kitap ile deneysel kantlar arasndaki kanlmaz atma aka belirmiti. Gerek anlamda sarsc etkiye sahip kimi gerekler -dnyann ya, hayvanlarn ve insanln kkeni, gezegenlerin ekli ve boyutlar- hl tartlmaktadr. 1600l yllarn insanlarn telaa drenler, doa filozoflarndan ziyade rahipler ve cadlard, ki zaten bu arasndaki ayrm ou zaman pek de belirgin deildi. (s. 10) nsann ncildeki betiminden ve kiinin bildii farz edilen saduyu ilkelerinden hareketle Hamlet insann ne olduunu bildiini dnr ve ou Batl iki yz yl daha kendinin ne olduunu bildiini dnmeye devam edecektir. Kkenlerimizden kukulanma hastal bu ekilde on dokuzuncu yzyla kadar ba gstermedi. Sonunda jeologlar ncildeki kronolojinin, kendilerinin kayalarda, fosillerde ve tortularda okuduklar ilka tarihi ile uyumadn anladlar. zellikle Maya ve Hint uygarlklarnda zamann ezeli olduu dnlrd. Ama bizde yle ya da byle bir lek kavram hep mevcuttu. Rosalind, As You Like It12 [stediin Gibi] adl kitabnda, zavall dnyamz neredeyse alt bin yanda, diye i geiriyordu; bu hesap, yaam srelerinin pederahi bir ekilde babala dayanarak hesaplanmasndan ve
7

Eski Ahitteki baka ipularndan yola klarak varlm tipik bir tahmindi. Rosalindin bu i ekiinden elli yl sonra, Armagh Bapiskoposu Ussher ve ada John Lightfoot, yaradln kesin tarihini verme iini stlerine aldlar. nsanolu Teslis tarafndan, M 23 Ekim 4004 ylnda, sabah saat dokuzda yaratlmtr, diye aklamt Lightfoot.13 Byle bir kesinlik yeniydi, ancak dnyann gen olduu fikri teolojik olarak Yahudi-Hristiyan bak asndaki zaman tasavvurunda hep temel bir unsur olmutu -Yaradltan Kyamete, Ademden lme giden tek ynl ksa bir yolculuk. Newton ve dier dnrler teorik dzlemde bu bakla ilgili kukularn dile getirmeye baladlar, ama fikirlerini test edecekleri aralardan ve gerek kantlardan yoksundular. Daha sonra, 1830larda gen Charles Darwin Beagle adl teknesiyle dnyay turlarken, Charles Lyell Principles of Geology [ Jeolojinin lkeleri] adl kitabn yaymlad. Bu kitapta dnyann ar ar kendini dntrdn, bu srecin halen (s. 11) devam etmekte olduunu ve buna bal olarak, dnyann Newtonun ne srd kadar -yani ncilde belirtilenden en az on misli- yal olabileceini iddia ediyordu.14 Kralie Viktorya dneminde dnya hzla yaland -yirmi otuz yl iinde milyonlarca yl kadar-. Bylece Darwinin evrimci mekanizmasnn n ald ve dev kertenkeleler ile vahi insan fosilleri dnyann eitli yerlerinden getirilerek Gney Kensingtonda ve Crystal Palaceta sergilenmeye baland.15 Lyell 1863te, Geological Evidences of the Antiquity of Man (nsanln Antik alardan Kalan Jeolojik Kantlar) adl kitabn bastrd. Darwin 1871de (Trlerin Kkeninden on iki yl sonra) insann Treyii adl kitabn yaymlatt. Bu iki adamn fikirleri, bata Thomas Huxley olmak zere pek ok kii tarafndan cokuyla yayld. Huxley bir defasnda Piskopos Wilberforce ile evrim zerine yapt bir tartmada, gereklere kaytsz bir rahiptense bir maymunu atas olarak kabul etmeyi tercih edeceini sylemiti.16 Bylece Hamletin nidas bir soru halini ald: Bir insan tam olarak nedir? Onlar dnyaya bir leylein getirdii hikayesiyle avunma ya gemi ocuklar gibi, eitimli yeni insan topluluklar da eski mitolojiden kuku duymaya balad. Gauguin yzyln sonlarnda aheserini meydana getirirken, sorularndan ilk ikisi somut yantlar bulmaya balamt. Yurtta Madam Curie ve radyoaktivite zerine alan dierleri doann zaman gstergelerini zmeye balamlard: Bunlar, llebilir orandaki bir kayann analiz edilmesiyle or8

taya kan elementlerdi. 1907de fiziki Boltwood ve Rutherford, dnyann yann milyonlarla deil milyarlarla llmesi gerektiini ortaya koydular.17 Arkeoloji Homo trnn (s. 12) yeryznde en ge ortaya kan tr olduunu kefetti; memeliler arasnda bile ilk domuzlar, kediler ve filler dnya zerinde yrmeye (mesela balinalar yrmekten vazgeip, yzmeye) baladktan ok sonra ortaya kmt. nsanlk, diyordu H. G. Wells, bir zpktdan baka bir ey deildir.18 nsanln gelimesiyle ilgili srad olan ey -bizi dier yaratklardan ayran byk ey-, bizim konuma yoluyla bir kuaktan dierine aktarlabilen kltrler gelitirerek doal evrime kaldra yapm olmamzdr. Northrop Frye baka bir vesileyle yle demitir: nsann konumas kaosu dzene sokan gtr.19 Bu gcn etkisi, karmak aletler, silahlar yapmay ve incelikle planlanm davranlar sergilemeyi salad iin emsalsizdir. ok basit teknolojilerin bile muazzam sonular olmutur. En basit giyinme ve barnma alkanlklar bize tropikal blgelerden tundralara kadar her iklimin kapsn amtr. Bizi oluturan evrenin telerine uzandk ve kendimizi oluturduk. Her ne kadar kendimizi tasarlayan deneysel varlklar olsak da, yz bin kuak iinde son alt yedi kuak hari bu srecin deil sonularn, iaretlerini bile bulamayacamz aklmzdan karmamalyz. Btn her eyi bir uyurgezer gibi yaptk. Doa birka insans maymunun evrim laboratuarna girmesine izin verdi, klar yakt ve bizi orada, durmakszn gelien bir ierik ve sre kaynayla ba baa brakt. Hem bizim hem de dnyann zerindeki tesir o zamandan beri st ste birikiyor. sterseniz en eski alarla gnmz arasnda kalan birka aamay listeleyelim: Keskin talar, hayvan derileri, kullanl kemik ve tahta paralar, kontrolsz ate, kontrol altnda tutulabilen ate, yemek iin tohumlar, ekmek iin tohumlar, evler, kyler, anak mlek, kentler (s. 13), madenler, tekerlekler, patlayclar. Bu izelgede en arpc olan ey hzdr, deiimin ilerleme hz veya baka bir deyile zamann daralmas. lk yontulan akmak tayla ilk eritilen demir arasnda yaklak milyon yl varken, demir ile hidrojen bombas arasndaki sre yalnzca bin yldr. Eski Ta Devri veya Paleolitik a, yaklak milyon yl nce alet yapan hominidlerin ortaya kmasyla balad ve yaklak on iki bin yl nce son buzul andan klmasyla sona erdi. Bu anlamda, insan trnn varoluunun yzde 99.5inden fazlasn kapsamaktadr. Bu srecin ounda deiim
9

hz yle yavat ki, (esas olarak ta alet takmlaryla kendilerini belli eden) tm kltrel gelenekler, artc uzunluktaki dnemler boyunca neredeyse ayn kalarak, kuaklar boyunca kendilerini tekrar ettiler. Yeni bir tarz ya da tekniin gelitirilmesi yz bin yl alm olabilir; daha sonralar kltr on bin yl iinde dallanp budaklanmaya ve kendini beslemeye balad; ardndan, binlerce yl ve en sonunda yzyllar yeterli olmaya balad. Kltrel deiim fiziksel deiimi ve fiziksel deiim de kltrel deiimi tetikledi. Bugn yle bir aamaya geldik ki ocukluumuzda edindiimiz bir takm yetenekler ve adetler otuzumuza geldiimizde oktan ie yaramaz oluyor ve ellisini gemi pek az kii, istese bile, -deyimler, yaklamlar, tatlar ve teknoloji de dahil olmak zere- kltrn yaatma ans bulabiliyor. Ancak ben hikyeyi biraz daha geriye gtrmek istiyorum. Eski Ta Devrinde yaayan insanlarn pek ou kltrel deiimin farkna varmyordu. Kiiler doduklarnda dnya naslsa, lrlerken de ayn oluyordu. Kukusuz olaylar asndan kimi farkllklar -festivaller, ktlklar, yerel zaferler, doal afetler (s. 14) - yaanyordu, ancak her toplum iindeki modellerde duraanlk hkimdi. leri yapmann yalnzca bir yolu vard. Tek bir mitoloji vard, tek bir kelime daarc, tek bir yk silsilesi. Her ey olduu gibi devam ediyordu. Bu bahsettiim olguya dair kimi istisnalar tahayyl etmek elbette mmkndr. rnein, atein ilk kullanmna tank olan kuak muhtemelen dnyasnn deitiinin farkndayd. Ancak yine de, bu ok nemli kefin nasl bir hzla gerekletiini bilemeyiz. Byk ihtimalle ate, muhafaza edilmeden nce uzunca bir zaman, volkanlarda veya doada kendiliinden yanarken bulunduunda kullanlmtr. Sonrasnda da, yaklmas renilene kadar yine uzun bir dnem muhafaza edilmitir. Aranzda, 1981 tarihli, Rae Dawn Chong adl kvrak karakterin kle ve amura bulanm halde saa sola kouturup hibir ey beceremedii, Quest For Fire (Atei Aray) adl filmi anmsayanlar olacaktr. Film Belikal yazar J. H. Rosnynin 1911 ylnda yaymlanan romanna dayanmaktadr. Romann zgn ismi La Guerre du Feu -Ate in Savamakdr.20 Kitapta, filmden daha youn olarak, atei tekellerine almak isteyen farkl insan gruplar arasndaki lesiye mcadele anlatlmaktadr. Nkleer silahlar tekellerine almak isteyen modern toplumlarn mcadelesinden hi fark yoktur yaananlarn. Atalarmz, atei kullandklar ancak yakmay henz baaramadklar yzlerce asr boyunca, dmanlarnn kamp ateini sndrerek, Buz ann o korkun klarnda toplu kymlara yol am olabilirler.

10

Atein ilk kontrol altna alnd tarihi vermek olduka zor. Tek bildiimiz insanlarn atei en azndan yarm milyon yldr, belki de bunun iki misli uzun bir sredir kullandklar.21 Bu dnem, boyundan aas bize olduka benzeyen ancak (s. 15) beyin hacmi modern insann te ikisi kadar olan Homo Erectus, dik duran insan dnemidir. Antropologlar arasnda hl, evrimsel aamay ilgilendiren bir mesele olan, Homo Erectusun ilk defa ne zaman ortaya kt ve ne zaman yerini baka bir insan trne brakt konusunda fikir birlii olduu sylenemez. Akademisyenler ise Erectusun ne lde dnebildii ya da konuabildii konusunda daha da blnm durumdalar. Beyinleri Erectusunkinden ok daha kk olan modern insans maymunlar, basit aletler kullanabiliyor, ifal bitkileri ayrt edebiliyor ve kendilerini aynada tanyabiliyorlar. Szel olmayan dilin (bilgisayar sembolleri, iaret dili vb.) kullanld aratrmalar, insans maymunlarn birka yz kelimelik bir sz daarcn kullanabildiini gsteriyor, ancak insans maymunlarn bu yetiyi vahi hayatta ne lde kullandklar konusunda bir fikir birlii yoktur. Ayn trn farkl gruplarnn -rnein Afrikann farkl blgelerindeki empanzelerin- farkl alkanlk ve gelenekleri olduu ve bunlarn aynen insanlarda olduu gibi gen bireylere aktarld bilinen bir gerek. Ksacas, insans maymunlar kltrn balang aamasna sahipler. Balina, fil ve baz ku trleri gibi dier zeki canllar da bu durum grlr, fakat insan dnda hibir trde kltr, evresel ve fiziksel snrllklar aarak evrim srecinde asl belirleyici konuma gelmemitir. nsan ve insans maymun soylarnn yaklak be milyon yl nce ayrt ve daha nce bahsettiim gibi, kaba ta aletler yapabilen hominidlerin bundan iki milyon yl sonra ortaya kt biliniyor. Bu nedenle, yarm milyon yl nce, yani insans maymun atamzdan bize uzanan yolun onda dokuzunu geride brakm olarak, bir kamp ateinin banda nasrl (s. 16) ayaklarn stmaya alan Homo Erectusun yeteneklerini kmsemek bir yanlg olur. Atein ehliletirilmesiyle birlikte insan saysnda da belirgin bir art olmutur. Bu keif, bir ok ortamda yaam kolaylatrmtr. Maaralar scak tutmu, dev vahi hayvanlar uzaklatrmtr. Piirme ve ttsleme yiyecek stoklarnn gvenilirliini byk oranda artrmtr. allarn yaklmasyla kullanlabilecek otlaklarn artmas salanmtr. Avc-toplayclar tarafndan tarih alarna kadar yerleim yeri olarak kullanlm pek ok yabanl alann -mesela Kuzey Amerika bozkrlar ve Avustralya dzlklerinin- yaklarak oluturulduu bugn biliniyor.22 Byk antropolog ve yazar Loren Eiseley,
11

nsan, demitir, kendisi bir atetir. Hayvanlarn dnyasn yakarak, onun geni protein depolarn kendisi iin elverili hale getirmitir.23 Uzmanlarn zerinde gr birliine vard son nemli bulgu ise Homo Erectusun kkeninin, tm erken dnem hominidlerinin yurdu olan Afrikada bulunduu ve bu trn bir milyon yl kadar nce Eski Dnyada, yani birleik halde bulunan Avrasya ktasndaki pek ok lman ve tropikal blgede varln srdrddr. Bu, Dik Duran nsann atei kontrol altna aldktan sonra bile ok fazla bir nfusa sahip olduu anlamna gelmez. Toplam saylar muhtemelen yz binden bile azd, aileler halinde dalm olarak yayorlar ve evrimsel adan elenmekle gnmze ulaan alt milyarn arasnda olmak arasndaki izgide duruyorlard.24 Homo Erectusun ardndan, evrim yolunun amurlu bir hal aldn ve farkl grlere sahip antropologlarn bu yolda bir bataa saplandklarn gryoruz. ok blgeli hipotezi savunan taraf, Homo Erectusun gen yaylmasna, yani yabanclarla iftleme denilen duruma maruz kalarak modern (s. 17) insanla evrildiini ne srer. Bu gr bir ok fosil buluntusuyla da desteklense de, kimi DNA rnekleri bu gre o kadar uymamaktadr. Dier taraf -Afrika kl ekol- pek ok evrimsel deiimin bu ktada meydana geldiini, ardndan dnyann dier blgelerine yayldn savunur.25 Bu ikinci baka gre, daha yeni ve gelimi olan insanlar kendi ncellerini grdkleri yerde ya ldrm ya da bir ekilde rekabet d brakmtr. Bylece ka kemerleri kk btn o kltrszler yeryznden silinmitir. Bu teoriye gre her yeni Afrika insan dalgas ayr bir tr oluturmu ve nceki trn torunlaryla iftlemekten uzak durmutur. Bu teori eer farkl trler uzun dnemler boyunca hi iletiim kurmadan evrim geirmilerse akla yatkn olabilir, ama ksa dnemler iin ok da kabul edilebilir bir bak deildir.26 Konu, tartmal kuzenlerimiz olan Neandertallere gelince, insann ilerleyiiyle ilgili tartma biraz daha kzyor. Bu trn daha yakn zamanlara kadar -insann yolculuunun son yirmide birlik ksmnda-Avrupada ve Kuzeybat Asyada yaad biliniyor. Bir Neandertal Gauguin, bugn eriyen buzullarn iinden kp da dile gelse unlar sorabilirdi; Biz kimdik? Nereden geliyorduk? Nereye gittik? Yantlar ise soruyu sorduu kiinin kim olduuna bal olarak deiirdi. Uzmanlar onun bilimsel ad stnde dahi uzlaamyorlar. Yuvarlak rakamlarla konuursak, Neandertaller yaklak yz otuz bin yl
12

nce ortaya ktlar ve yz bin yl sonra da yok oldular. Geli tarihleri gidi tarihlerinden biraz daha kesin gibi. Neandertallerin, -Cro-Magnon ad verilen ve ilk defa, dnyann fosil ynnden en zengin sahalarndan biri olan Gney Fransadaki Dordogne blgesindeki bir kaya (s. 18) snanda bulunmu olan-, modern trmzn ilk rnekleri olduu dnlen trle ayn tarihlerde evrim geirdii dnlyor. lk defa bulunduklarndan bu yana Neandertaller benim paleo-rklk olarak adlandrdm bir olguya konu olmulardr. nsandan aa, goril benzeri bir maara adam karikatr olarak tasvir edildiler hep. H. G. Wells onlar rktc Halk olarak adlandrm ve grnleri zerine pek de vc olmayan tahminlerde bulunmutur: Korkun derecede kll ve irkin... ka kemerleri kk aln tiksindirici derecede garip, kaim kal, boynu maymunsu ve ksa boylu.27 Bir oklar Neandertallerin yamyam olduunu ileri srd, ki bunda doruluk pay olabilir. Zira daha sonraki dnemlerin insanlarnda da uzun bir sre yamyamlk geleneinin olduunu biliyoruz. Hatta bu durum modern zamanlara kadar devam etmitir.28 ilk Neandertal iskeleti, 1856 ylnda Almanyada Dsseldorf yaknlarndaki bir vadideki maarada bulunmutur. Vadi adn besteci Joachim Neumanndan almtr. Bu soyad Yunancaya Neander biiminde uyarlannca Neandertal ad ortaya kmtr. Szck yeni insan anlamna gelmektedir. Geree tamamen uyacak biimde vadide en az otuz bin yanda yeni bir adam bulunmutur. Bu Neandertal adamnn ya ilk bata anlalamad. Franszlar, kafatasnn kalnlndan hareketle onun bir Alman olduunu dndler. Almanlar ise onun maaraya gizlenip orada len Slav rkndan bir Kazak askeri olduunu ne srdler.29 Ama hemen yl sonra, 1859da iki olay meydana geldi: Darwin Trlerin Kkeni zerineyi yaymlad ve Charles Lyell, Somme Nehrini ziyaret ettiinde (buras altm yldan daha ksa sre iinde (s. 19) bir katliama da sahne olacakt) buradaki yontulmu akmak talarnn Buz andan kalma silahlar olduunu tehis etti. Dnemin bilim insanlar, Neandertalin bir Kazak olmadndan emin olduktan sonra ona kayp halka rol bitiler. Maymunla bizim aramzda uzanan evrimsel yolun yarsndaki o ele gemez yaratk. Yeni nsan doru zamanda doru adam olmutu; fkeli sessizlii ve gizemiyle... tahayyl edilemez olan gsteriyordu: Evet, insanlar da hayvand.30 Hi konuamad ya da ok az konuabildii, bir babun gibi kotuu ve ayaklarnn dna
13

basarak yrd dnld. Ama daha baka kemikler bulunup incelenince, bu dncenin doru olmad anlald. En fazla maymuna benzeyen iskeletlerin aslnda kirelenmeden mustarip olduu ve uzun yllar boyunca iinde yaadklar topluluk tarafndan bakldklar anlald. Bylece rktc halkn hastalarna zen gstermekle kalmayp, llerini dini trenlerle -iekler, aboyalar ve hayvan boynuzlaryla- gmd su yzne kt. Bunlar bu trden geleneklere sahip bilinen ilk insan topluluuydu. Daha sonra Neandertal insannn beyninin sanlann aksine bizimkinden byk olduu ortaya kt. Belki de Homo Neandertalensis o kadar da gaddar bir tr deildi. Kim bilir belki de modern insann bir alttr mevkiine kmay hak ediyordu: Homo sapiens neandertalensis. Eer byleyse bu iki tr birbirine kararak remi olabilirdi.31 ki tr Avrupada rekabete balamadan nce Cro-Magnonlar Akdenizin gneyinde, Neandertaller ise kuzeyinde idiler. Orta Dou o zamanlar da bir kavak noktasyd. O alkantl blgede kurulan yerleimlerden anladmz kadaryla, hem Neandertallerin hem de Cro-Magnonlarn buradaki tarihi yz bin yl ncesine dek uzanmaktadr. Kutsal Topraklar (s. 20) bar iinde paylap paylamadklar bir yana, iki trn tam olarak ayn zamanda orada yaadklarn syleme ansmz bile yok. Byk ihtimalle bir tr dnm iinde yayorlard. Neandertaller zellikle Buz ann iyice souk zamanlarnda Avrupadan gneye iniyor ve Cro-Magnonlar hava sndnda Afrikadan kuzeye geiyorlard. Bu dnemle ilgili en ilgi ekici durum ise, artefaktlarn gsterdii zere iki grubun malzeme kltrnn elli bin yldan daha uzun bir sre birbirine ok benzemesidir. Bir maarada Neandertallerin mi yoksa Cro-Magnonlarn m yaadn sylemek, orada aletlerle bir takm insan kemikleri bulunmad srece bir arkeolog iin olduka zordur. Bunu iki grubun olduka benzer zihinsel ve dilsel yetilere sahip olduunu syleyebilmek iin yeterli gryorum; bu gruplardan herhangi biri ne daha ilkeldi, ne de daha az evrim geirmiti. Bugne dek hibir Neandertalden sa, deri ya da et kalnts elde edilememitir. Bu nedenle bu insanlarn esmer mi sarn m, Esau gibi kll, yoksa Yakup gibi tysz m olduklarn bilemiyoruz. Keza, genetik aratrmalar modern Avrupallarn atalarnn onlar olabileceini sylese de, Cro-Magnonlarn fiziksel grnmleri hakknda da yeterli bilgiye sahip deiliz.32 Bu topluluklar yalnzca kemiklerinden tanyoruz. Her iki grup da, cinsiyetler arasndaki olaan farklar gzetilmek suretiyle, 1.50 - 1.80 cm arasnda bir boy uzunluuna sahip. Ancak biri gcyle dieri hzyla
14

n plana kyor. Neandertal bir halterci ya da grei gibi tknaz ve gl; Cro-Magnon ise bir vcutudan ok koucu gibi narin ve ince yapl. Tm bu farklarn ne kadarnn doutan geldiini, ne kadarnn yaam biimlerinden ve habitatlarndan kaynaklandn sylemek zor. 1939da antropolog Carleton Coon, ykanm, tra olmu, apkal, ceketli ve kravatl bir Neandertal tasvir etmiti. (s. 21) Coonun betimledii gibi bir adam bugn New York metrosunda hi fark edilmeden dolaabilirdi. Bu trden analojiler, Neandertal ve Cro-Magnon iskeletleri arasndaki farkllklarn, modern insanda grlen farkllklardan ok da uzak olmadn dndrr. Yan yana koyduumuzda, Arnold Schwarzenegger ile Woody Allenn kemikleri de ayn farkllklar tayabilir. Fakat kafatas tamamen farkl bir konudur. Klasik bir Neandertal (ki bu aslnda yanl bir terimdir, nk en belirgin rnekleri temel almaktadr), belirgin ka kemeri ve ensesindeki kntyla -Neandertal topuzu- uzun ve bask bir kafatasna sahipti. Gl dilerin yer ald, salam ve yuvarlak bir enesi; bask ve geni bir burnu vard. lk bakta bu betimleme arkaik grnebilir, Homo Erectusu andryor olabilir. Ancak daha nce deinildii gibi, Neandertal beyni ortalama olarak bir Cro-Magnon beyninden daha bykt. Coonun metro gezgininin kaln bir kafatasna sahip olmas, kaln bir kafaya sahip olduu anlamna gelmiyordu. Kanmca, Neandertale atfettiimiz bu arkaik zellikler, modern insann genel zelliklerinin souk iklim koullarna uyum salam halidir.33 Modern insanlarn aln yle yksektir ki souklarda beyni zarar grebilir ve akcierleri donabilir. Neandertal beyni kaln kalarla, dk ve geni bir ka kemeriyle korunuyordu. Neandertal akcierlerine giden hava geni burun tarafndan stlyor ve bu sayede yzde daha fazla kann dolamas salanyordu. Yapl ve gl insanlarn vcut slar narin insanlara kyasla daha yava der. Benzer bir uyumun iaretleri (en azndan beden yapsnda) modern Eskimolarda, And dalarnda ve Himalayalarda yaayanlarda grlebilir. stelik imdiki durum sadece birka (s. 22) bin yldr soukta yaayarak elde edilmitir. Oysa ki Avrupa Neandertalleri Buz anda yz bin yl yaamlardr. Yaklak krk bin yl nce Cro-Magnonlar Orta Doudan kuzeye ve batya doru g etmeye balayana kadar, Neandertaller iin iler yolunda gidiyordu. O zamana dek souk Neandertallerin en byk dostuydu, Rusyann k gibi istilaclar srekli geri dndrmt. Ama bu defa Cro15

Magnonlar yerleme niyetiyle geliyorlard. yle grnyor ki istila tarihi, on yl gibi ksa bir sre iinde Kuzey Atlantiki donduran ve eriten tersine okyanus akntlarnn yol at iklim istikrarszlyla ayn tarihe denk dyor.34 Bu trden keskin deiimler -bugn bizim kresel snmayla ilgili sylediklerimize benzer olgular- Neandertallerin yaamlarnn bal olduu hayvan ve bitki topluluklarn da etkilemi olmal. Tuzaa drp avladklar byk hayvanlarla beslendiklerini biliyoruz. Rodeo kovboylarnda grlenlere benzer kemik krklar, ldrmek iin hayvanlarn baya yaknna girdiklerini gsteriyor. Ayn zamanda onlarn gebe olmadklarn ve yl boyunca ayn maaralar ve vadileri kullandklarn da biliyoruz. Bozulmu evrelerde yaylan insanlara yabani trler denir, ama bu iki gruptan Neandertallerin daha kkl olduundan eminiz. Cro-Magnonlar dnemin yaylan dikenli allaryd, iklim deiiklii kukusuz herkes iin yaam gletirmiti, ancak istikrarsz koullar, fiziksel anlamda yetersiz, yakn dvte gsz ama kouda hzl olana bir ans vermi olabilir. Okuldayken grdm bir karikatr hatrlyorum -Punch dergisinde olabilir-. Karikatrde veya drt afacan Neandertal ocuu bir uurum kenarnda durmu, babalaryla pazarlk ediyorlard: Baba, baba! Bugn gidip (s. 23) Cro-Magnonlar talayabilir miyiz? Byk olaslkla, gnmzden 40 bin ila 30 bin yl nce, son Neandertaller ile Cro-Magnonlar yaklak on bin yl boyunca birbirlerini taladlar. Birbirlerinin atelerini sndrmelerini, avlarn almalarn, belki de kadn ve ocuklar karmalarn saymyorum. Hayal etmesi dahi zor olan bu uzun kapmann sonunda Avrupa ve tm dnya trmze ait hale geldi; ve klasik Neandertal sonsuza dek dnyadan silindi. Peki gerekte ne oldu? Neandertallerin tm lp gitti mi, yoksa bir ekilde asimile mi oldular? On bin yl sren atma yle tedrici gelimi olmal ki yaananlarn nitelii alglanmam bile olabilir. Muhtemelen bir hayat boyu yalnzca birka mil kazanmak iin sonusuz dvler oldu. Sonunda, tm savalar gibi, bu savalar da yeniliklerin nn at. Yeni aletler, silahlar, giysiler, ritueller, maara resimleri -klasik Neandertallerin yok oluunun ardndan, Buz ann son dneminde doruuna erien sanat tarz- ortaya kt, iki ynl kltrel geiler yaandn biliyoruz. Fransadaki ge dnem Neandertal yerleimlerinde ok hzl bir deiimin ve uyumun izlerini grebiliyoruz.35 Ardndan, sona doru savan etkileri iyice gn yzne km olmal. Son Neandertal topluluklar spanya ve Yugoslavyann dalarna srldler ve Apailer gibi zor artlarda yaamaya mahkum edildiler.
16

Eer bu izdiim sava senaryosunda ufack bir gereklik pay varsa, olduka tatsz sonularla yz yzeyiz demektir. Bu durum Neandertal tartmasn iyice hassaslatryor: Artk konu ilkel insanlardan bize yneliyor. Eer Neandertaller evrimsel bir son yznden ortadan kaybolsalard, o zaman doal seilimin eledii bu trn kaderine yanmaktan baka (s. 24) seeneimiz olmazd. Ama ayet onlar modern insan rknn bir tryse, o zaman onlarn yok oluunun tarihin ilk soykrm olduunu kabul etmek zorundayz. Hatta daha da kts, bu belki de ilk deildi, sadece kantlarn bize ulaabilmesi anlamnda ilkti. Buna gre biz bir milyon yllk acmasz zaferlerden szlerek, atalarmzn gnahlarn genetik haritamzda tayarak, tekrar tekrar ayn biimde davranmaktayz. Antropolog Milford Wolpoffun bu dnem zerine yazd gibi; iddet olmakszn bir insan topluluunun dierinin yerini almas dnlemez.36 Evet, dnlemez; zellikle de nihai zmn Ta a versiyonu ile Somme katliam arasndaki sreci yaam Avrupann kanla ykanm topraklarnda. kinci Dnya Sava sonrasnda William Golding, srad roman The Inheritorsda antik soykrmdan sz etmektedir. Golding, harika bir ikna edicilikle, okuyucunun isimsiz bir grup eski insann zihnine odaklanmasn salamaktadr. Antropolojik zellikler bakmndan bu grup her ne kadar daha nceki insan trlerine uysa da, kitabn banda Wellsden yaplan alnt Neandertalleri dndrmektedir. Goldingin halk hassas, toy, empanze benzeri orman sakinlerinden olumaktadr. Byk vahi hayvanlardan arta kalanlar dnda et yemezler. Az konuurlar ve ounlukla telepatiyle iletiim kurarlar. Atee sahiptirler ama fazla silahlar yoktur. Dnyann geri kalannda kendilerinden bakalarnn yaadn dnmezler. Goldingin anakronizminde sorun yoktur, ancak anlatt insanlar gemiten gelen belli bir kemik grubuna deil de, pek ok gruba birden uyarlar. Bir bahar gn orman sakinleri bize benzeyen insanlarn saldrsna urarlar. Bu insanlar kayklar (s. 25), devasa ateleriyle, oklaryla, bouk sesleriyle, sarholuklaryla orman ucubelerini bir bir ldrrken, onlar aknlk iinde donakalrlar. Sonunda sadece bir bebek sa kalr, onu da kendi ocuunu kaybeden bir kadn emzirmek zere almtr. Saldrganlar bu defa yeni cinayetler tasarlayan liderlerinin nclnde, silahlarn bileyerek, dnyann bilinmezliindeki bir noktaya doru, yeni topraklara ynelirler. Golding zalimlerin tarih ncesinin galipleri olduundan phe duy17

maz. Ancak sorduu sorulardan biri hl yantszdr: Modern insann damarlarnda hi Neandertal kan var mdr? On bin yl sren bu etkileim srecinde aralarnda hi cinsel iliki yaanmam olmas mmkn mdr? Tecavz de mi olmamtr? Peki cinsel iliki gereklemise hi ocuk domu mudur? Neandertaller zerinde yaplan DNA incelemelerinden herhangi bir sonu alnamamtr.37 Ama yakn zamanlarda Portekizde bulunan bir ocuk iskeleti iki tr arasnda cinsel iliki olduunu dndrmekte, kemikler Hrvatistan ya da Balkanlarda bulunanlara ok benzemektedir.38 Neandertal genlerini tadmza dair bende de kiisel bir kant mevcut. Kimi modern insanlarn kafalarnda kabark bir kemik vardr.39 Bende de bunlardan olduunu syleyebilirim; kafatasnn arkasnda, Neandertal topuzuna benzeyen bir kemik knts. Yani bu konuda yeni keifler yaplana dek damarlarmzda, yani Cro-Magnon soyunda, belli belirsiz de olsa Neandertal kan bulunduuna inanmaya devam edeceim.40 Atalarmzla ilgili ayrntlar zerine almalar hl devam etse de, yirminci yzyl, Gauguinin sorularndan ilk ikisini (s. 26) hali hazrda yantlam durumda. Maymunlardan geldiimize dair herhangi bir kukuya yer yok. Zaman iinde baka yerlere dalm olsak da k yerimiz Afrika. Ancak dier insans maymunlardan farkl olarak biz kaderimizi bugn her zamankinden daha fazla kurcalyoruz. Gauginin arad o vahi Aydnlanma kaz -Doal nsan- uzun sredir ortalkta grnmyor Aynen aileleri tarafndan baklan artritli Neandertaller gibi biz de kltrlerimiz olmadan yaayamyoruz. Hamletin bahsettii aheserin sahibiyle oktan tantk: O biziz. (s. 27)

18

2
Byk Deney
Mantksal laf kalabalklarna dkn birisi bir defasnda uzmanlar yle tanmlamt: Hibir eye dair her eyi bilene dek, daha az ey hakknda giderek daha ok ey renen insanlar. Bir ok hayvan yksek derecede uzmanlamtr; bedenleri belirli ekolojik ortamlara ve hayat tarzlarna uyum salamtr. Uzmanlama ksa vadeli kazanmlar getirir, ancak uzun vadede evrimsel bir sonu da hazrlayabilir. Kl dili kedinin av tkendiinde kedi de tkenmiti. Bir hayvan olarak modern insan -fiziksel varoluu gereiuzmanlamamtr. Bizim sivri dilerimiz, penelerimiz ya da zehrimiz yok. Bunun yerine aletler ve silahlar -baklar, mzraklar, zehirli oklar- yapmz. Giyim ve su tamacl gibi temel bulular son Buz andan evvel tm gezegeni dolamamz salamtr.41 Bizim uzmanlk alanmz beynimizdir. Beynimizin doayla olan etkileimi, kltr araclyla, baarmzn anahtar olmutur. Kltrler yeni tehditlere ve ihtiyalara daima genlerden daha hzl uyum salar. (s. 29) nceki blmde belirttiim gibi yine de bir risk mevcuttur. Kltrler gelitike ve teknolojiler glendike, korkun bir ekilde uzmanlaabilirler -yaralayc, kimi durumlarda ise lmcl olabilirler. Ok ve kurunun kefedilme srecinin mantksal ilerlemesiyle elde edilen atom bombas, yeryzndeki tm trleri tehdit eden ilk teknolojidir. Ben buna ilerleme tuza diyorum. Ancak daha basit teknolojiler bile gemite, hatta Ta Devrinde topluluklar ayartp, yok etmilerdir. Bir nceki blmde, Paul Gauguinin 1897 tarihli resminde sorduu soruyu ele almtm: Nereden Geliyoruz? Neyiz? Nereye Gidiyoruz? Fiili dzeyde antropoloji bu sorularn ilk ikisini yantlad. Artk, be milyon yl kadar nce Afrikada yaam olan insans maymunlardan geldiimizi biliyoruz. Ayn kkenden gelen gnmz insans maymunlar ise bizim atalarmz deil, yalnzca akrabalarmz. Son milyon yldr empanze
19

ve gorillerle aramzdaki temel fark, bizim doadan ok kltr tarafndan biimlendirilmi olmamz. Bizler kendimizi yaratan deneysel yaratklarz. Bu deney daha nce hi yaplmad. Ve bu deneyin bilinsiz uygulaycs olan bizlerin, bu durumu kontrol ettii sylenemez. Deney u anda geni bir lekte hzla ilerlemekte. 1900lerin balarndan beri dnya nfusu drde katlanm ve ekonomisi -doadaki insan ykn kabaca lersek- krk misli bymtr. Artk deneyi aklc bir denetim altna alma, mevcut ve potansiyel tehlikelere kar korunma zaman geldi. Bu tamamen bize bal. Eer baarsz olursak -eer biyosferi artk bizi yaatamayaca kadar yok eder ya da bozarsak- doa yalnzca omuz silkecek ve ilk balarda elenceli grnen, maymunlar laboratuara sokma (s. 30) iinin artk kt bir fikir olduu sonucuna varacaktr. Halihazrda yeryzndeki egemenliimiz bir ok trn soyunun tkenmesine neden olmu durumda. Bu durum fosil kaytlarna bir asteroitin etkisi gibi yansyacak. Ancak yine de, dinozorlarn toptan yok olmasna neden olan asteroitle kyaslandmzda, biz olduka kk kalyoruz.42 Ama soylar tkenmeye devam ederse veya kitlesel kym silahlarn retmekte -byk glerin istifledii gerek dev silahlardan bahsediyorum- srarc olursak, gezegenin bir sonraki fosil katmannda ciddi bir boluk meydana gelecektir. Bir nceki blmde, aynen tarih dnemlerinde olduu gibi tarih ncesinde de iyi halklarn asla kazanmadn grdk. Bylece biz en iyi anlamyla acmasz zaferler kazananlarn ve en kt anlamyla soykrm yapanlarn miraslar oluyoruz. Kendilerine dman olan insan topluluklarn yok eden insanlarn soyundan geliyor olabiliriz -bu phe, otuz bin yl nce Neandertal kuzenlerimizin toptan yok edilmesiyle dorua ulamtr. Bu olguyla ilgili gerek ne olursa olsun, bu olayn st Paleolitik dnemi, yani Eski Ta Devrinin yzde birlik blmn oluturan dnemin en sonuncusu ve en ksasn balatt bilinen bir gerektir. Bu blmde, ilk ilerleme tuzandan -Eski Ta Devrini sonlandran olgu olarak avclkta ok ustalama- karabileceimiz sonulardan ve dnya uygarlna yol aan en byk deneyimizle, yani tarmn kefiyle bunun sonularndan nasl kaabildiimizden bahsedeceim. Ardndan kendimize u mhim soruyu soracaz: Uygarlk, ok daha byk baka bir tuzak olabilir mi? (s. 31)

20

Eski Ta a, kambur bir halde insanla doru ilerleyen ilk kaba vahiler tarafndan ilk kaba aletlerin yaplmasyla birlikte yaklak milyon yl nce balad ve byk buz ktleleri son defa kutup blgelerine ekildii zaman, yani yalnzca on iki bin yl nce sona erdi. Jeolojik adan bakldnda, milyon yl bir yeryz gnnn bir dakikasna eittir. Ama insani adan, Eski Ta a, uygarln yumuak karnna daha dn gei yaptmz, zamann gayya kuyusudur; varoluumuzun yzde doksan dokuz buukluk ksmn kapsar. Modern alttrmz olan Homo sapiens sapiensin tarihi, en eski uygarlktan bile on, yirmi misli eskiye gider. Ancak znel insan deneyimine -yani tek tek yaam birey saysna- bakldnda, uygar topluluklar iinde yaam insan says dier dnemlerde yaam toplam insan saysndan fazladr.43 Uygarlk, zaman iinde ok gerilere gitmez, ancak olduka yaylmtr. nk hl dengelenmesi gereken nfus artnn hem sebebi hem de sonucudur. Bu noktada, uygarlk ve kltr kelimelerini antropolojik ve teknik anlamda kullandm belirtmeliyim. Kltr kelimesiyle kastettiim ey herhangi bir toplumun bilgi, inan ve adetlerinin toplamdr. Kltr her eydir: Otulluktan etillie kadar her eyi kapsar; Beethoven, Botticelli ve delikli taklardr; yatak odasnda ve banyoda yaptklarnz ve (eer kltrnz seim yapmaya izin veriyorsa) ibadet seiminizdir; akmak tandan atoma kadar tm teknolojidir. Uygarlklar kltrn zel bir trdr; bitkilerin, hayvanlarn ve insanlarn ehliletirilmesine dayal geni, karmak toplumlardr.44 Uygarlklar oluumlar asndan farkllklar gsterse de, genel olarak uygarlklar iinde kasabalar, kentler, (s. 32) devletler, sosyal snflar ve uzmanlk isteyen meslekler vardr. Her uygarlk bir kltrdr ya da kltr yndr; ama her kltr bir uygarlk deildir. Arkeologlar, ilk uygarlklarn -gney Mezopotamyada veya imdiki Irakta doan- Smer ve Msr uygarlklar olduu, ikisinin de M 3000 ile M 1000 yllar arasnda meydana kt konusunda hemfikirdirler. Ayn dnemlerde zellikle Hindistan, in, Meksika ve Peruda, ayrca Avrupann kimi blgelerinde de uyanlar mevcuttur. lkel alardan bugne dek uygar insanlar daima, vahi olarak adlandrlanlardan daha iyi olduklarna ve onlardan daha iyi davrandklarna inanmlardr. Ancak uygarlklara atfedilen ahlk deerler aldatcdr. Bu deerler genellikle, daha gsz olan dier toplumlara saldrmak ve on21

lar stnde hakimiyet kurmak iin kullanlr. Egemenliklerinin en parlak dnemlerinde Franszlar kendi uygarlatrma misyonlarn uyguluyorlard; ngilizler ise beyaz adam olmann sorumluluunu tayorlard -neyse ki otomatik silahlar sayesinde bu yk tamalar bir nebze kolaylamt. Hilaire Bellocun 1898de yazd gibi: Ne olursa olsun, bizim Maxim marka silahlarmz var, onlarnsa yok. Bugnlerde Washington, ktann asl yerlilerinin kklerinden sklp, yok edilmesiyle balayan Amerikan retorik geleneine sadk biimde uygar dnyay koruduunu ve ona nclk ettiini iddia ediyor45. Roma sirki, Aztek kurban trenleri, Engizisyon ateleri, Nazi lm kamplar; hepsi de ileri derecede uygarlam toplumlarn rnyd.46 Yalnzca yirminci yzylda, ou sivil olmak zere en az yz milyon insan savalarda ld47. Vahiler zamannda durum bundan kt deildi. Kolezyumun (s. 33) ya da toplama kampnn kapsnda, uygarln kendisinin ahlk ilerlemenin koruyucusu olduu umudunu terk etmekten baka seeneimiz yoktur. Mahatma Gandhi, 1930larda Hindistann kendini ynetme hakkyla ilgili konumak zere ngiltereye geldiinde bir gazeteci ona Bat uygarl hakknda ne dndn sormutu. Londra varolarn henz gezmi olan Gandhi u cevab vermiti: Sanrm, iyi bir fikirdi.48 Eer zaman zaman uygarlkla ilgili sert klar yapyorsam, bunun nedeni, Gandhi gibi, onun vaatlerini yerine getirdiini ve baardn grmek istememdir. Bir kaya snandansa tabii ki bir evde yaamay yelerim. Byk binalardan ve kitaplardan holanrm. Bir insans maymun olduumu, dnyann yuvarlak olduunu, gnein bir yldz olduunu, yldzlarn birer gne olduunu bilmek houma gidiyor; kaosun ve ezeli gecenin hakim olduu o zamandan bu yana, tm bu bilgilerin elde edilmesinin binlerce yl aldn biliyorum.49 Btn acmaszlna ramen uygarlk deerlidir ve devam etmeye deer bir deneydir. Ayn zamanda tehlikelidir de. lerleme merdivenine trmandka alttaki basamaklar krarz. Felaket olmakszn geriye dn mmkn deildir. Uygarlktan hazzetmeyenler ve kibirli yznn zerine kapaklanmasn bekleyemeyenler bilmelidir ki, mevcut saymz gz nne alndnda insanl hayatta tutmann baka bir yolu yoktur.50 Eski Ta a gnmzde bize yle uzak geliyor ki, bir karikatrde grp kkrdamak dnda onun stne pek kafa yormuyoruz. Aslnda bu an sona erii gnmze ok yakndr; sann doumundan ve Roma
22

mparatorluundan beri geen zamann sadece alt misli geridedir ve maaray (s. 34) terk ettiimizden bu yana meydana gelen byk deiiklikler fiziksel deil kltreldir. Bizim gibi uzun sredir dnya zerinde olan trler byle ksa zaman dilimlerinde gzle grlr bir evrim geirmezler. Bunun anlam udur: Kltr ve teknoloji birikiyor, doutan gelen zek ise aynen olduu gibi kalyor.51 Doktor Johnsonun esprisinde olduu gibi, eer bir kamp ateinde yanan o ge dnem Paleolitik ocuu kurtarlp aramza katlsayd, astrofizik ya da bilgisayar alannda bir diploma alma ansna sahip olabilirdi. Bir bilgisayar analojisi kullanrsak, bizler u anda, en son elli bin yl nce gncellenmi donanmlarmzda, yirmi birinci yzylda retilmi yazlmlar kullanmaktayz. Bu, haberlerde grdmz bir ok olay da akla kavuturabilir. Bu esiz insan sorununu yaratan, kltrn kendisidir. Bunun sebebi ksmen kltrel geliimin evrimin nne gemesi, ksmen de uzun sredir gelien kltrn doal seleksiyonu engelleyip kaderimizi ellerimize vermesidir. William Golding, 1956 tarihli roman Pincher Martinde, size insann ne olduunu syleyeceim, der. Ta an konu ald roman The Inheritors ile balatt yky, bu kitapta kinci Dnya Sava dnemine tar: O bir ucubedir; doal geliimi durdurulup dar atlm bir cenindir; parmenle rtl halde rlplak dnyaya braklmtr; aznda dilerine yer yoktur ve bir kabarck gibi yumuack ikin bir kafatas vardr. Ancak doa orada bir aure hazrlamaktadr...52 Goldingin auresinde unlar vardr: Deha ve delilik, mantk ve inan, igd ve sanr, efkat ve gaddarlk, ak, nefret, (s. 35) seks, hrs -yaama ve lme dair tm drtler-. Bireyde, tm bunlarn toplamna kiilik denir; toplumda ise kltr denen kolektif kiilik. Kltr auresi uzun vadede muhakkak oalr. Kimi zaman hzl gelimeler gsterdii, mayasnn kabard anlar olur. Byle anlarda aure taar ve mutfa berbat eder. Bunlarn ilki Homo Erectus tarafndan atein ehliletirilmesiyle doadaki dengenin bizim lehimize dnmesidir. Bir sonraki, yaklak yarm milyon yl sonra yaanmtr ve Neandertallerin yerini alan Cro-Magnonlarn avclkta ok ustalamalardr. Daha hafif, daha keskin, daha uzun menzilli, daha zarif ve lmcl silahlar retmilerdir.53 Boncuklu taklar, yontulmu kemikler,
23

mzik aletleri ve zenli cenazeler sradan hale gelmitir. Maara duvarlarnda ve kayalarda grkemli resimler meydana kmtr; bu resimler, eine ancak Rnesansta rastlanacak bir natralizm ile betimlenmitir. Bunlarn ou Neandertaller ve ilk Cro-Magnonlar tarafndan kk lekte zaten gerekletirilmiti.54 Dolaysyla bu sanat ve teknoloji ata, kimilerinin iddia ettii gibi, bizim aniden yepyeni bilisel yetilere sahip yeni bir tr haline dntmz ispatlamaz. te yandan bu hepimizin aina olduu kltrel bir modelin kantdr: Bo vakit salayan yiyecek fazlal. Avclar ve toplayclar ihtiyalarndan fazlasn toplayp avlyorlard, bylece resim yapmak, boncuklar ve tasvirler retmek, mzik yapmak ve dini ritueller dzenlemek iin vakitleri oluyordu. Tarihte ilk defa insanlar zengin olmutu. Uzunluk ve karmaklk asndan birbirinden ok farkl iki (s. 36) balantsz a arasnda kaba bir analoji kurabiliriz. Bu adan, Eski Ta ann son dnemiyle Batnn keif ve istilayla geen son yarm bin yllk zaman dilimi arasnda kesin benzerlikler mevcuttur. MS 1492den itibaren bir uygarlk -Avrupa-, sre iinde kendini endstriyel bir gce dntrerek (bu konuya daha sonraki bir blmde deineceim) dier uygarlklar yok etmi ve onlarn yerlerine gemitir. st Paleolitik dnemde bir insan tr -Cro-Magnon ya da Homo Sapiens55- oalm, yaylm ve dier tm insan trlerini ldrp onlarn yerini alarak ya da onlar kendi iinde mas ederek dnyay ele geirmitir; ardndan insan aya dememi yeni dnyalara ayak basmtr. En az 15 bin yl nce -buzullarn ekilmesinden baya nce- insan tr Antartika dndaki tm ktalarda yaamaktayd. Avrupann tm dnyaya yaylmas gibi, bu tarih ncesi keif ve g dalgasnn da derin ekolojik sonular oldu. nsanolu yeni topraklara ayak bastktan hemen sonra byk av hayvanlarnn sonu yaklamaya balad. Mamutlar ve krkl gergedanlar kuzeye ekildiler, ardndan Avrupa ve Asyadan tamamen silindiler. Avustralyada dev bir kanguru, baka keseliler ve Volkswagen iriliindeki bir kaplumbaa tr yitip gitti. Develer, mamutlar, dev bizonlar, dev tembel hayvanlar ve atlar tm Amerika ktasndan silindi.56 Nesil tkenmesinin kt kokusu dnya zerinde Homo Sapiensi izliyordu. Uzmanlarn hepsi bunun tek sulusunun atalarmz olduuna katlmyorlar. Soyumuzu savunanlara gre biz Afrika, Asya ve Avrupada bir milyon yldan daha uzun sre hibir hayvan soyunu tketmeden avlandk; tkenen soylarn
24

sorumlusu iklim deiiklikleridir ve Buz ann sonu yle (s. 37) abuk gelmitir ki byk hayvanlar yaanan hzl deiime ya uyum salayamam ya da g etmek zorunda kalmlardr. Bunlar salam itirazlardr ve topyekn kar klmalar imknszdr. Fakat kanmca, atalarmzla ilgili kantlar da olduka ar basmaktadr. Kukusuz ki buzullarn erimesi hayvanlar olumsuz etkilemiti, ama daha nceki benzer snmalardan baaryla syrldklarn biliyoruz. Daha erken dnem insanlarnn -Homo Erectus, Neandertaller, Homo Sapiens- byk av hayvanlarn soylarn tketmeden avladklarn da biliyoruz. Ancak st Paleolitik Dnemde insan tr hem gemitekinden daha kalabalkt hem de daha iyi silahlanmt. Buna bal olarak daha byk boyutlarda avlanyorlard.57 Kimi kymlarn neredeyse endstriyel boyutlarda olduu biliniyor: Bir defada bin mamut ya da bir seferde yz bin at birden58. Antropolog William Howells 1960ta, Neandertaller kukusuz kovalamacada yetenekli ve cesurdular, diye yazmt, ancak arkalarnda hibir zaman bunun gibi devasa kemik ynlar brakmadlar.59 Dnemin ekolojik ahlak yakn zamanlarda lan Tattersall tarafndan yle tanmlanmtr: Bizim gibi, Cro-Magnonlarn da karanlk bir yanlar vard.60 Bu acmasz avclar srleri dik yamalardan uurumlara doru sryor ve ynla hayvan burada ryordu. Bu uygulama, Albertada yaplan Kafa st Bufalo Atlay gibi geleneklerle tarih dnemlerine dek srmtr. Bizon srlerinin ansna, onlarn otlad geni dzlklerde pek uurum olmuyordu. Ancak on dokuzuncu yzylda, yirmi otuz yl iinde, bufalo ve Kzlderililerinin saysn soylarn tketme noktasna dek azaltan beyaz adamn silahlar iin byle bir snr yoktu. Herman Melville yle yazmt: Hrgl bufalo srleri daha krk yl nce Illinois ve Missouri (s. 38) ayrlklarnda dolanyorlard... Ama bugn kibar emlaklar size bu arazinin santimini bir dolara satmak iin urayorlar.61 Bir dolara bir santim toprak; ite size uygarlk. Modern avc-toplayclar -Amazon yerlileri, Avustralya Aborijinleri, Eskimolar, Kalahari Bumanlar- kendi ekolojilerini koruyor, saylarn snrl tutuyor ve zerinde yrdkleri topraa nazik davranyorlard.62 Eski dnem avclarnn da genellikle ayn duyarllkta olduu dnlr. Ama arkeolojik buluntular bu bak desteklemiyor. Paleolitik dnemde, snrsz gibi grnen bir dnyada, ok zengin bir evrede yaplan avclk temel geim kaynayd. Bu avcln savurganca yapldn kimi kalntlardan anlayabiliyoruz. Yeni Zelanda ve Madagaskarda kimi uamayan ku trleriyle
25

baka hayvanlarn yok oluuna neden olan en son ve en iyi belgelenmi kitlesel kymlarn sorumlusunun insan olduuna kuku yoktur.63 Avustralyal biyolog Tim Flannery, insan gelecek yiyici olarak tanmlamtr. Her bir imha yeni bir olasln lm anlamna gelmektedir.64 Kendimizle ilgili bilmemiz gerekenlerden biri, byk olaslkla soykrmla balam olan st-Paleolitik dnemin, vahi hayatta ne bulursan ldrebilirsin mantyla son bulduudur. Avcln kusursuzlatrlmas ayn zamanda onun bir yaam biimi olarak sonunun geldii anlamna gelmektedir. Kolay elde edilen et, daha ok bebek anlamna gelmitir. Daha ok bebek daha ok avc ve daha ok avc da er ya da ge daha az av hayvan anlamna gelmitir. Dnya zerinde o dnemdeki byk insan glerinin ou, eitli lenlerimizle topra bitirdiimiz iin hep mecburiyetten gereklemi olmal. (s. 39) Arkeoloji, Paleolitik dnemin son bin ylnda Bat Avrupadaki CroMagnonlarn gsterili yaamlarnn nasl bitmekte olduunu gzler nne sermektedir. Maara resimleri sona erer. Heykeller ve yontma eserler seyrekleir. akmak tandan yaplm baklar giderek klr. Mamut yerine tavan avlanmaya balanmtr. 1930larda Sakarlara vg adl makalesinde muzip ek yazar Karel apek yle yazmtr: Kt avclar yetimeye baladktan sonra insan yalnzca avc olma fikrinden vazgeti. Bir zamanlar Wagnerin mzii iin sylendii gibi, apekin laf da aslnda kulaa geldiinden daha anlamldr. Ta ann son dnemindeki avclar kukusuz sakar deillerdi ama tedbirli parazitlerin altn kuraln hie saymlard: Ev sahibini ldrme. Trleri ard ardna yok eden insanolu ilk ilerleme tuzana yakalanmt. Onlarn soyundan gelenlerden bazlar -yakn zamanlara dek varlklarn srdren avc-toplayc topluluklar- kendilerini dizginlemeyi bu hayat okulunda reneceklerdi. Ama geri kalanlar engelleri amann baka bir yolunu buldu: Sonradan iftilik ya da Neolitik Devrim olarak adlandrlacak olan byk deiimdi bu zm. Avclar arasnda daima, avc olmayan ok sayda kii de yaard: Bunlar toplayclard -iyi idare edilen bir maarann beslenmesi iin genellikle yaban meyve ve sebzelerinden sorumlu olan kadn ve ocuklar-. Onlarn yiyecek salamaya katklar byk av hayvanlar sona erdiinde giderek daha nemli olmaya balad. (s. 40)
26

Mezolitik ya da Orta Ta a denilen o ksa ve sert dnemin insanlar her eyi denediler: Nehir azlarnda ve bataklklarda yaamay, deniz kylarna yerlemeyi, topra eeleyip kk karmay, minicik tohumlar iin yaban otlarn bimeyi.65 Bu yaban otlarnn bazlar yle fazlayd ve toplanmalar yle youn emek istiyordu ki buralarda iftilikten evvel bir takm yerleim birimleri olumaya balad. Toplayclar kazara topraa den tohumlarn bir sonraki yl da rn verdiini fark ettiler. Bylece en kolay toplanabilen ve en dolgun tohumlar topraa saarak bu yabanl alanlar genilettiler. Bu tr denemelerin tarmn nn amas kanlmazd. Fakat bu tarm belli bal birka rne dayanyordu. Ama bu binlerce yl nceydi. O dnemde, topra ekenler hl temel olarak toplaycydlar, pek ok bitkisel rn topluyor, bu arada bulduklar yabani hayvan ve balklar avlyorlard. rnein ilide Monte Verdede bundan on bin yl nce, dikdrtgen ahap kulbelerden oluan yerleik bir ky kurulmutu. Bu kyn ahalisi devegilleri, kk av hayvanlarn ve bir sre sonra soyu tkenecek olan mamutlar avlayarak yayordu. Ancak kalntlar arasnda patates dnda pek ok yabanl sebze de vard.66 Monte Verde Amerika ktasndaki en eski insan yerleimlerinden olmasna karn, pek ou And Dalar blgesinde geliecek uygarln temel rnleri olacak yerel bitkilere dair gelikin ve tam bir bilgiye sahipti. Bizi dier insans maymunlardan ayran ufak deiiklikler nasl yava yava biriktiyse, Tarm Devrimi de ayn ekilde bilinsiz bir deneydi. O kadar yava gereklemiti ki uygulayanlar deil yaptklar eyin sonucunu n grmeyi, muhtemelen (s. 41) ne yaptklarnn bile farknda deillerdi. Ancak, dier erken dnem gelimeleriyle kyaslandnda ok hzl gelitii de gerekti. Bunun bize gsterdii nemli bir ey, orada tek bir tane deil bir ok devrimin yaanm olmasdr. Avustralya dndaki tm ktalarda, tarm tecrbeleri buzlar etkisini yitirdikten hemen sonra balamt.67 Eski kitaplar (ilerinde yakn tarihli olanlar da vardr)68, Orta Dounun, Akdeniz kylarndan Anadolu platosuna ve Irakn alvyonlu topraklarna kadar uzanan blgenin, Bereketli Hilalin nemini vurgularlar. Ekmee dayal uygarlklarn tm rnlerini, buday, arpa, koyun ve keiden yana zengin olan bu alandan elde ederler. Artk Orta Dounun, tarmn ayn dnemlerde bamsz olarak gelitii en az drt temel blgeden biri olduu aktr. Dierleri unlardr: Pir27

in ve darnn temel rn olduu Uzak Dou; uygarlklar msr, fasulye, balkaba, horozibii ve domatese dayal Mezoamerika (Orta Amerikann, Meksika ve evresini kapsayan ksm); bir ok patates eidi, yumrulu sebzeler, balkaba, pamuk ve yerfstnn yan sra yksek proteinli bir eit tahl olan quinoa69nun temel rn olduu Gney Amerikann And Dalar blgesidir. Tm bu topraklarda bitkilerin ehliletirilmesi sekiz ila on bin yl nce gereklemitir.70 Bu drt byk blgenin yan sra dnya zerinde bize muz, kahve, manyok ve ayiei salam olan tropikal Gneydou Asya, Etiyopya, Amazonlar ve Kuzey Amerikann dousu da daha ufak yerleimler arasna dahil edilmelidir.71 Kimi zaman, birbirleriyle ilikisi olmayan topluluklar ayn bitkileri yetitirmilerdir: Mesela pamuk ve yerfst hem Yeni Dnyada hem de Eski Dnyada ekilmitir. (s. 42) Hayvan ehliletirilmesini belgelemek daha gtr. Ancak insanlar rn yetitirirlerken, ayn zamanda otullarn ve kularn takip edilip bir yere kapatlabileceini ve srdrlebilir saylarda ldrlebileceini de renmilerdir. Kuaklar boyunca bu hayvanlar, evrelerinde dolanp duran bu iki ayakl seri katilleri nemsemeyecek kadar evcillemi ve alklam olmaldrlar. Bylece avclk sr obanlna ve toplayclk da bahvanla dnmtr. M 8000 ylndan balayarak koyunlar ve keiler Orta Dounun ilk gerek evcil hayvanlar olmutur. Devegillerin evcil trleri -tamaclk ve yn iin olduu kadar eti iin de beslenen ilk lama ve alpakalar- M altnc bin yl boyunca Peruda grlmlerdir; ayn tarihlerde Avrasyada bykba hayvanlar grlr, ancak henz ne devegillerin ne de srlarn stnden faydalanlmaktadr. Eekler ve atlar yaklak M 4000 yllarnda ehliletirilmitir. Kpek, domuz, kedi gibi becerikli hayvanlar ortalktaki krntlar, yemler ve tahl ambarlarndaki fareler nedeniyle zaten uzun zamandr insanlarn etrafnda dolanmaktadr. Paleolitik dnemde olaslkla avclk amacyla ehliletirilmi olan kpekler, dnya zerinde her yerde insan gruplaryla yaamaktadr. Souk havalarda kimi zaman yatak stclar olarak kullanlrlar. Kore ve Meksika gibi yerlerde zel cinsler et salamak amacyla baklr. Tavuk Albay Sandersin kursana doru olan zc yolculuuna bol tyl bir Asya orman kuu olarak balarken, Meksikada da hindi evcilletirilmektedir. Lama ve alpakalarla birlikte Perulular muskovi rdeklerini ve dourgan Gine domuzlarn beslerler; bunlar smrge dneminde yaplm bir sann Son Yemei tablosundaki mnde de grlrler.72 (s. 43)
28

Gine domuzlarnn ve chihuahua tr kpeklerin yeniyor olmas, Amerika ktasnn Eski Dnyaya oranla evcilletirilebilir hayvanlarla daha az ili dl olduunu dndrr. Ancak Yeni Dnya da bitkileri daha geni alanlarda ve daha verimli biimlerde yetitirmitir. Yalnzca Peruda yaklak krk ana tr mevcuttur.73 Bu trler Amerika ktasndaki byk yerli ehirlerinin doymasn salamtr ve bunlardan birka Eski Dnyann beslenme ve ekonomik alkanlklarn etkilemitir -bu konuya son blmde deineceimYiyecek kaynaklar ne kadar geliirse nfus da ayn oranda artar. Gebe yamaclarn tersine, yerleik olanlarn ocuk saysnda snrlamaya gitmek iin bir nedenleri yoktu, dahas ocuklardan tarlalarda ve ev ilerinde faydalanabiliyorlard. Bebeklerin hayvan st ve tahl mamalar sayesinde stten erken kesilmesine ve vcutlarnn ya orannn artmasna bal olarak kadnlarn dourganlk oran artmtr. iftiler zamanla say olarak avctoplayclar gemitir; onlar ilerine alm, ldrm veya yaban hayata mahkum etmilerdir. st Paleolitik dnemin balangcnda, modern alttrlerimiz dnyann miraslar olarak belirdiklerinde insan nfusu muhtemelen bir milyonun te biri kadard.74 On bin yl nce, tarmn arifesinde ve yaanabilir tm ktalara yerletikten sonra saymz milyona ykseldi. Bundan be bin yl nce, tarm tm blgelere yayldktan ve Smer ile Msr uygarlklar kurulduktan sonra dnya apnda on be yirmi milyona ulam olmalyz. Bu rakamlar yalnzca stnde allm tahminlerin rndr ve bahsettiim tm konular da kukusuz fazla basitletirilmitir. (s. 44) Tam zamanl tarma gei sreci bin yl srmtr ve Orta Dou gibi ekirdek bir blgede dahi alnan ilk sonular umut vaat edici deildir. M 8000 ylnda Neolitik Eriha yerleimi yalnzca 16 metrekarelik bir alan kaplyordu.75 Yerleimin 40 metrekareye ulamas bin be yz yl srd.76 M 7000 ile 5500 yllar arasnda Bereketli Hilalin en geni yerleimi olan atalhyk yalnzca 130 metrekare geniliindeydi77 ve yerleim sakinleri proteinin byk ksmn av hayvanlarna borluydular. Krsal blgelerde yaayan Kanadallar bugn, iftilerin ister elence isterse yarar amal olsun avlanmaya devam ettiini bilirler. Bu durum evcil hayvanlarn azlyla bilinen Amerika ve Asyann kimi blgelerinde de geerlidir. Yine de gelimenin hz artmt. Yaklak be bin yl nce insanlarn ou yiyeceklerini yaban hayattan ziyade kendi evcil rnlerinden salyordu.
29

Sonular gz nne alndnda hibir keif tarmn nne geemez (1940tan itibaren meydana kan, hepimizi ldrebilecek silahlarn icad hari). nsan serveninin aslen iki ana dnemi vardr: Neolitik Devrim ncesi ve Neolitik Devrim sonras. Ta a -Eski, Orta, Yeni- sanki seri halde devam ediyormu gibi grnyorsa da gerek bu deildir. Yeni Ta a, ta iiliinin srd evvelki milyonlarca yldan ziyade, sonrasndaki dnemlerle benzemektedir. Tarm Devrimi tamamen yeni bir geim tarz yaratmtr ve bu tarz bugn de dnya ekonomisinin temelini oluturmaktadr. Ge dnem Ta a gda teknolojisi olmakszn bugn hayatta kalamayz. Antik dnemde yaam bir avu insan topluluunun mahsul bugn dnyadaki alt milyar insan beslemektedir. ki asrdan fazla sren bilimsel retime, 1960larn yeil devrimine ve 1990larn genetik mhendisliine (s. 45) karn rn repertuarmza prehistorik dnemlerden beri tek bir temel yeni unsur eklenmemitir. Yeni Ta a her ne kadar dnyann kimi blgelerinde madenciliin ve Avrupadaki Sanayi Devriminin nn am olsa da, bunlar ayn konunun ayrntlarndan ibarettir, yoksa geim tarznda kkl bir deiim yoktur. Bir Neolitik ky bu adan daha ok bir Bronz ya da Demir a kyn -ya da modern bir nc Dnya kyn- andrmaktadr. Viktorya dnemi arkeologlarnn, insan geliiminin dnemlerini alet yaplan malzemeye gre snflandran emas, Neolitikin bandan itibaren ilevsizleir. Teknolojinin ska sosyal deiimle ilikilendirildii Avrupada bu emann bir anlam olabilse de, teknolojik kltrmzn temel ald unsurlarn -maden, saban, tekerlek vb.- yokluunun atland veya tam tersine bunlarn varlnn nemsenmedii yerlerde bu emann pek az yardm olmaktadr.78 rnein, Mezopotamyada tekerlek yaklak M 4000de icat edilmitir. Ama onun yakn komusu Msrda tekerlek iki bin yl daha kullanlmamtr. Matematik ve astronomi alanlarnda Klasik dnem Avrupasyla ekiebilecek bir uygarlk olan Klasik dnem Maya Uygarl, madenden ok az yararlanmtr ki bu durumda teknik adan Ta a iinde oluyorlar.79 Bunun aksine, sub-Sahra Afrikasnda demir iilii M 500de (yani in kadar eski bir tarihte) balamtr, ama bu blgede hl kayda deer bir uygarlk gelimemitir.80 Maden iiliine M 1500l yllarda balayan Peru nkalar, dnyann en geni ve en iyi ynetilen imparatorluklarn kurmu olduklar halde, bildiimiz kadaryla yaz kullanmamlardr (yine de, quipu ad verilen saysal sistemlerinin aslnda bir tr yaz olduuna dair kantlar artmaktadr).81 Japonya (s. 46) mlekilie herkesten nce
30

balam -12 bin yl nce- ama pirin retimi ve tam bir uygarlk iin on bin yl daha beklemi, ayrca bunlar in ve Koreden almtr. Japonlar bronz iiliine M 500e kadar balamam, fakat on altnc yzylda yaptklar elik kllarla nlenmilerdir. O dnemde Avrupann ateli silahlarn edinmi ama sonra onlar yz yl boyunca kullanmamlardr. Bu nedenle teknolojik determinizmden saknmamz gerekmektedir. nk teknolojik determinizm kltrel faktrleri azmsar ve insann uyumuyla ilgili karmak sorular basit bir soruya indirger: Tarihin galipleri biziz; o halde bizim yaptklarmz bakalar niye yapmad ki? Tarma ve uygarla keif veya deneyim diyoruz, bunun sebebi onlara sonradan verilen deerdir. Aslnda her ikisi de, skc ve yorucu hayatlara gtren bir dizi ayartc admn ardndan rastlantsal olarak balamtr. Tarmda nitelik nicelie kurban edilmitir: Daha ok besinle daha ok insan domutur, ama bu besinlerin daha besleyici olduu ve insanlarn daha iyi yaad anlamna gelmez. nsanolu geni bir yabanl gda deposunu, bir avu niastal besin uruna -buday, arpa, pirin, patates, msr- heba etmitir. Biz bitkileri ehliletirdike onlar da bizi ehliletirmitir. Biz olmazsak lrler, ama onlar olmazsa biz de lrz. nsanln ou tarih boyunca alk snrnda yaamtr; bugn de ayn durum devam etmektedir.82 Avc-toplayc toplumlarda (birka zel rnek hari) sosyal yap, zenginlik ve g asndan en fazlasna ve en azna sahip olan arasndaki hafif farkllklar dnda, aa yukar eitlikidir. Liderlik ya ortak karar sonucu ya da liyakat esasyla belirlenmitir. Baarl avc avnn yanna oturup onu (s. 47) hemen orada yemezdi, etini toplulua getirir ve paylard. Bylece prestij kazanrd. Lider katlanlmaz hale gelirse ya da aznlk ounluun kararlarndan holanmazsa, topluluk terk edilebilirdi. Net snrlarn ve eyalarn olmad tenha bir dnyada karar vermek kolayd. Buz ann ardndan tarma elverili blgelerde kurulan ilk dnem kasaba ve kylerinde, bu yntemler bir sreliine daha kullanlm gibi grnyor. Bunlarn ou, herkesin benzer iler yapt ve benzer standartlarda yaad kk ky topluluklaryd.83 Topran sahibi ya topluluktu ya da tanrlard. abalar ve yetenekleri sayesinde bollua kavuan iftiler, akrabalk bayla bal olduklar muhta kiilerle ellerindekileri paylamak zorundaydlar. Zamanla, sahip olunan zenginlik ve g arasndaki farkllklar salamlat. Nfus arttka ve gruplar arasndaki snrlar belirginletike, zgrlk ve
31

sosyal frsatlar azald. Bu durum ilk defa Orta Dounun Neolitik kylerinde belirdi, ardndan tm dnyada tekrarland. rnein, Tuna kysndaki ilk iftilerin kalntlarnda nceleri sadece aletler bulunurken, sonraki yerleimler tahkim edilmi ve silahla donatlmt. Avustralyal byk arkeolog Gordon Childen u szlerini anmak yerinde olur: Herkesin herkesle sava halinde olmas... topran seyreklemesiyle balamtr.84 1942 ylnda, Hitlerin yaylmac Lebensraum85 politikasnn uyguland srete bunlar yazarken Childe, dnyann Ta andan bu yana ne kadar az deitiini belirtmeye gerek duymamt. Dr. Johnsonun syledii gibi, vatanseverlik hi kukusuz bir alan son sna olabilir, ama ayn zamanda bir (s. 48) tirann da ilk evidir. Yabanclardan korkan insanlar etkilenmeye aktr. Toplumun koruyucular olduunu ne srlen sava snf genellikle sahtekrlarn koruyucusu haline gelir. Sava ya da kriz dnemlerinde bir aznlk gvenlik vaadiyle rahata iktidar ounluun elinden alabilir. Dman ne kadar ele gemez olursa, rza da o kadar kolay alnr. Engizisyon eytanla kazanl bir alveri yapmtr.86 Kapitalizm ile komnizmin yirminci yzyldaki mcadelesi eski din savalarn aratmayacak niteliktedir. O ya da bu sistemi savunmak adna dnyay havaya uurma riskine girmeye gerekten deer miydi? u anda, dnya apnda terrle sava ad altnda, glkle kazanlm zgrlklerimizi kaybediyoruz, sanki terr yeni bir eymi gibi. (Byle olduunu dnenler, Joseph Conrad tarafndan yz yl nce yazlm olan Gizli Ajan okumallar. Bu kitapta, anarist intihar bombaclarnn zerlerine yerletirdikleri bombalarla Londray nasl havaya uurduklar anlatlmaktadr.)87 Bugnn fanatik Mslman kitaptaki kafirin ya da anaristin ve zellikle, Souk Sava srecinde askeri btelerin geniletilmesinde ok yardmc olan Kzl Tehditin yerini baaryla almtr. Neolitik Devrim, ihtiya duyulan unsurlarn bulunduu her yerde kanlmaz, en azndan kanlmaza yakn bir ekilde gereklemi gibi grnyor. Eer tarmn kefi bir takm acayip olaylarn neticesinde gereklemi olsayd, yalnzca belli bir blgede geliir ve oradan dnyaya yaylrd; ya da ok ender olarak ve farkl zamanlarda denenirdi. st Paleolitik dneme (ya da hemen ksa sre ncesine)88 kadar doa tm igzar maymunlar tek bir laboratuarda, Eski Dnyada bir (s. 49) araya getirmiti. Ama maymunlar buradan kp, Yeni Dnyaya yneldiklerinde, her biri farkl hammaddelere sahip ve buzlarn zlmesiyle aralarndaki balarn
32

byk oranda koptuu iki ayr laboratuar olutu.89 Bitkiler, hayvanlar, kullanlan teknolojiler ve doal evre her iki laboratuarda farkl zellikler gsterse de, artc olan, dnyann iki yannda benzer yollarn izlenip, benzer sonulara ulalmasdr. spanyollar on altnc yzyln banda Amerika anakarasna ayak bastklarnda, bat ve dou yarmkrelerin insanlar, atalar Buz anda av peinde koarken ayrldndan beri ilk defa karlayorlard. Kolombtan nce bir takm karlamalar olmutu -Polinezyallar, Vikingler ve muhtemelen Asyallarla- ama bu karlamalar yerel floray, faunay ve uygarl etkilemek iin ok ge ve hzl gereklemiti. Kolombtan nce Amerikaya, yetenekli bir gemicinin gemisiyle tek bir Norve faresi ya da hamambcei dahi gelmemiti. Eski Dnyadan veba ya da iek hastal da tanmamt.90 1500lerin balarnda yaanan ey, daha nce hi olmam ve bir daha da olmayacak bir istisnayd. 15 bin yldr, belki de daha uzun sredir yaltlm halde yaayan iki kltrel deneyim sonunda yz yze geldi. artcdr ki, tm bu zamann ardndan her iki taraf da birbirlerinin kurumlarn tanmt. Cortes Meksikaya vardnda karsnda yollar, kanallar, kentler, saraylar, okullar, mahkemeler, pazarlar, sulama sistemleri, krallar, rahipler, tapnaklar, kyller, sanatlar, ordular, gkbilimcileri, tccarlar, spor aktiviteleri, tiyatro, sanat, mzik ve kitaplar bulmutu. Ayrntlarda farkl ama temelde benzer olan iki ileri uygarlk, dnyann iki ayr blgesinde birbirinden bamsz biimde gelimiti. (s. 50) Amerika deneyimi gsteriyor ki bizler, her yerde benzer ihtiyalar, tutkular, umutlar ve lgnlklarla hareket eden tahmin edilebilir yaratklarz. Birbirinden bamsz gerekleen deneyimler ayn karmaklk dzeyine ulamam olsa da benzer eilimleri tamaktadr. Bir tekne dolusu insann ya da iki akn gemicinin torunlarnn mesken tuttuu uzak Polinezya Adalar gibi ufak uygarlklarda dahi sosyal snflar, youn tarm ve ta heykeller meydana kmtr. Bu mnferit gelimelerin yalnzca benzerlikleriyle deil ezamanl olularyla da yzleerek unu sormalyz: Niin son Buz a sona ermeden nce hibir yerde tek bir bitki ehliletirilmemitir? 20 bin yl nceki insanlar da en az 10 bin yl ncekiler kadar zekiydi; insanlarn hepsi av etiyle tka basa doymu deildi ve buzun alak enlemlerde ciddi bir hkm yoktu.

33

Bu soruya verilebilecek yantlardan biri bizim iin u an endie verici niteliktedir. Aa halkalar gibi yllk izler brakan eski kalntlar inceleyen iklimbilimciler, eyrek milyon yllk ortalama kresel scakl hesaplayabilmilerdir. Bu almalara gre dnya iklimi son on bin yldr olaan olmayan biimde sabitlenmitir. Bu sre tarm ve uygarln tarihiyle rtmektedir. Bu da gsteriyor ki daha nce uram olsak da tarm gelitirememi olabiliriz. almalardan kan bir dier sonu da dnya ikliminin kimi zaman, yzyllar deilse de on yllar boyunca keskin dalgalanmalar gstermi olduudur.91 Bu tr olaylar tetikleyen doal unsurlarn ne olduu henz akla kavuturulamamtr. Bir eit zincirleme tepki ani (s. 51) dzensizliklere sebep olmu olabilir - okyanus akntlarnn ani yn deiimleri, eriyen bir alt tabakadan yaylan metan gaz. Richard Alley, buzul tabakalaryla ilgili almalar ieren kitabnda neyin aikr olduunu sylemitir: nsanolu sahip olduu iklime uyumlu bir uygarlk kurdu. Sonra da giderek bu iklimin salad her eyi kullanmaya balad... [ve] son birka bin yl iinde iklim olabilecei kadar iyidir.92 Deiim menfaatimize deil. Uygulayabileceimiz tek aklc politika, iklim deiimi yaratabilecek risk unsurlarndan kanmaktr. Uygarln fosil yakt salm ve dier sorunlar araclyla, iinde yeerdii sabrl doay mahvettiine dair saysz kant var elimizde. Her iki kutupta da buzlar eriyor. And Dalarndaki ve Himalayalardaki buzlar zlyor. Baz buzullar yalnzca son yirmi be ylda yok oldu.93 Kuraklk ve doal olmayan scak hava, sekiz yldr dnya tahl verimliliinin duraklamasna ya da dmesine sebep oluyor. Ayn sekiz yl boyunca beslenmesi gereken boaz says alt yz milyon kadar artt. Isnma olduka ktdr ama asl kt olan dnyadaki iklim dengesinin ani bir ekilde altst olmas, ar snma ve ar soumalarla dolu olan o eski ekline dnmesidir. Eer bu gerekleirse dnyann her yerindeki rnler heba olacak ve uygarln byk deneyi feci biimde son bulacaktr. Gda salama konusunda insanlk yle uzmanlamtr ki, nesli tkenmi kl dili kedi kadar savunmasz hale gelmitir. (s. 52)

34

3
Budala Cenneti
Antik dnyann en olaanst yn, zamanmza ok yakn bir tarihte yaanm olmasdr. Hibir kent ya da ant 5 bin yldan daha eski deildir. Uygarln balangcndan itibaren yetmi yl mre sahip yetmi kuak gemitir.94 Bu sre, ilk atamz bir ta keskinletirdiinden beri geen iki buuk milyon yln yalnzca yzde 0.2sini kapsamaktadr. Bir nceki blmde, Eski Ta anda avc insann ykseliini ve dn anlattm. Hzl ilerlemesi, silahlar ve teknikleri gelitirmesi, bir hayat tarz olarak avcln sonunu getirmitir (koullarn avcl destekledii birka yer bunun dnda tutulabilir). Ardndan, Yeni Ta Devri ya da Neolitik dnem srecinde -zellikle kadnlar araclyla- dnyann kimi yerlerinde tarm kefedildi. Bunun ardndan, pek ok bamsz giriim halinde balayan fakat son birka asr iinde (zellikle dmanca igaller araclyla) tek bir sistem olarak birleen ve dnyamz tketen uygarlk deneyimi geliti. (s. 53) Bu deneyin de, avclk gibi, kendi baarsna kurban gitme tehlikesi iinde olduuna dair iaretler var. Daha nce nkleer silahlardan ve sera gazlarndan bahsetmitim. Atomda meydana gelen byk patlama kukusuz milyonlarca motorda meydana gelen kk patlamadan daha lmcldr. Ama her ikisi de mevcut boyutlaryla uygarln sonunu getirmeye yeter. Gemite daha basit teknolojilerin dahi lmcl sonulara yol at biliniyor. Kimi zaman sorun bir bulutan ya da fikirden kaynaklanabilir, ama asl sebep sosyal yaplarda; ve -g ve zenginliin artt, ounluun bir grup aznlk tarafndan ynetildii- kentsel uygarlklara tktrlm insanlarn davran biimlerindedir. Bu blmde ilerlemenin kurduu iki tuzaktan sz edeceim: Biri kk bir Pasifik adasnda, dieri Irak ovalarnda gereklemi iki tuzaktan. Daha nce bahsettiim gibi, baarsz deneylerimizin kalntlar, kara kutular bize neyin hatal olduunu syleyecek yere aklm uaklar gibi llerde ve ormanlarda uzanmaktadr. Arkeoloji gelecei grmemizi
35

salayan en iyi aratr. nk bize zaman iinde gittiimiz yn ve hzmz gsterir. Ne olduumuzu, nereden geldiimizi ve byk ihtimalle nereye gideceimizi de. ine byk oranda kurgunun karm olduu yazl tarihin aksine, arkeoloji genellikle unuttuumuz ya da unutmay tercih ettiimiz gerekleri ortaya karr. Gemie gereki bir ekilde bakmak olduka yeni bir fenomendir, Aydnlanmann ge gelmi meyvelerinden biridir. Yine de tarihte, Elizabeth dnemi tarihisi William Camdenin deyimiyle (s. 54) gemie bakma merakna kaplm olan kiiler vardr. yle demitir Camden: Eski alarn sonsuzlua benzer bir yan vardr. Akl iin tatl bir besindir o.95 Ancak onun dneminde yaayan herkes o kadar ak fikirli deildi. Perudaki spanyol valilerden biri, And Dalarnn tepesindeki Inka bakentini ve ehrin dev gibi talardan mcevher gibi kaklm kaplarn grnce kralna unlar yazmt: nkalarn ina ettii kaleyi inceledim... buray eytan yapm olmal... nk insann gc ve yetenei byle bir ey yapmak iin yeterli deil.96 Bugn bile kimileri, antik dnya harikalarnn, gne altnda ter dkm binlerce insan yerine Atlantisliler, tanrlar veya uzayllar tarafndan yapldna inanmay yeliyor. Byle dnmek hem ncllerimize haklarn vermemek, hem de onlarn deneyimlerinden kendimizi mahrum etmek olur. nk bu sayede insanlar gemile ilgili canlarnn istedii eye inanabiliyorlar; bize btn dnyada, tm zamanlarda yaam insanlarn ayn gelimeleri gsterip, ayn hatalar yaptn ve bizim de bugn bunlar aynen srdrdmz syleyen kemik ve mleklerle hi de uramak zorunda kalmyorlar. Perunun spanyollar tarafndan igalinden yaklak iki asr sonra, Gney Denizinde, ilinin batsnda ve Olak Dnencesinin aasnda bulunan bir Hollanda donanmas, Andlardaki ta yaplardan daha aklanamaz ve daha huu verici bir eyle karlat. 1722 ylnn Paskalya gn Hollandallar yle aasz ve yle anm bir ada buldular ki, adann kra tepelerini nce kum tepesi sandlar. Biraz daha yaklatklarnda, bazlar Amsterdamdaki bir ev kadar uzun olan (s. 55) yzlerce ta heykeli grp azlar ak kald. Kaln keresteler ve salam ipler olmakszn, bu insanlarn, her biri tam dokuz metre boyundaki bu eyleri oraya nasl diktiklerini anlayamadk.97 Kaptan Cook daha sonra adann bombo olduunu ve ne yakmak iin odun, ne de yanlarna alabilmek iin temiz su bulabildiklerini sylyor.
36

Adallarn ayakkab derisine benzer odun paralarn birletirerek yaptklar ufak kanolarn Pasifiklerin en ilkel kanolar olduunu anlatyor. Doa bu adadan nimetlerini had safhada esirgemiti,98 diye bitiriyor anlatsn. lk ziyaretilerini hayretler iinde brakm olan Paskalya Adasnn byk gizemi yalnzca, dnyann bylesine ssz bir kesine bu muazzam heykellerin dikilmi olmas deildi. Ayn zamanda bu talar burada onlar tutacak hibir tertibat olmakszn duruyordu. Inka mimarisinin ihtiamn eytanla ilikilendiren spanyollar baka bir kltrn kazanmlarn anlamaktan yoksundu. Ama balangta bilimsel aratrmaclar dahi Paskalya Adasndaki megalitlerin srrn zemediler. Talar orada genel kanlarla alay edercesine dikiliyorlard. Artk bu bilmecenin yantn biliyoruz. Bu yant kanmz donduracak cinsten. Kaptan Cookun iddia ettii gibi doa aslnda cimri davranmamt.99 Adann krater glnde yaplan polen almalar, burann bir zamanlar sulak ve yeil olduunu, volkanik topran da desteiyle, en az bir mee aac kadar byyebilen palmiye.100 ormanlaryla kapl olduunu gstermitir. Hibir doal afet olmamt: Ne volkanik patlama, ne kuraklk, ne de hastalk. Paskalya Adasndaki afet insanolunun kendisiydi. (s. 56) Polinezyallarn verdii adla Rpa Nui, MS beinci yzylda, Marquesas veya Gambier adalarndan byk katamaranlarla gelen ve yanlarnda temel rnleriyle hayvanlarn (kpek, tavuk, yenebilir fare, ekerkam, muz, tatl patates ve dut) getiren gmenler tarafndan kurulmutu.101 (Peru ve Okyanusya arasnda tek tk temas olduu bilinse de, son aratrmalar Thor Heyerdahln ada insanlarnn Gney Amerikadan geldii ynndeki teorisini desteklememektedir.)102 Paskalya Adas, ekmek aac ve Hindistan cevizinin yetiemeyecei denli souktu ama deniz mahsul asndan olduka zengindi: Balk, fok, domuzbal, kaplumbaa ve deniz kular. Be alt asr iinde adallarn says on bine ykseldi; 166 kilometrekarelik bir alan iin hatr saylr bir rakamd bu.103 Ta temelli salam evlerden oluan kyler kurdular. Tm elverili arazileri tarlaya evirdiler. Sosyal anlamda klanlara ve zmrelere -soylular, rahipler, halk- blndler ve muhtemelen ulu bir efleri ya da krallar da oldu. Dier adalardaki Polinezyallar gibi her bir klan atalarn tatan dev heykellerle onurlandrmaya balad. Bunlar krater duvarndan karlan yumuak volkanik tften yontuluyor ve sahile yakn bir yere platformlar zerine yerletiriliyorlard. Zamanla heykel klt daha rekabeti ve savurgan bir hal almaya balad, tpk ngilterede Planta37

genet krallar hkm srerken Avrupada Yksek Orta ada olduu gibi. Her kuan heykelleri bir nceki kuaktan daha byk oluyor, bu nedenle ahuya ya da altara yukar ekmek iin daha fazla keresteye, ipe ve insan gcne ihtiya duyuluyordu. Aalar yetitiklerinden daha hzl bir ekilde kesilmeye baland. Bu duruma gmenlerin getirdii farelerin tohumlar ve fidanlar kemirmesi de eklendi. Krater glnn (s. 57) katmanlarnda MS 1400 sonras iin herhangi bir aa polenine rastlanmamtr. Aalar adann en byk ve en kk memelileri tarafndan tamamen yok edilmiti. Terevakann tepesinden tm adann grlebildii byle snrl bir alanda, aa kesimlerini durdurmak, fidanlar korumak ve kesilenlerin yerine yenilerini dikmek iin adm atlabileceini dnebiliriz. Aalar azaldka dikilen heykellerin de azalacan, kereste rezervlerinin temel ihtiyalar olan bot ve at yapmna harcanacan dnebiliriz. Ama bunlarn hibiri olmad. Son aac kesen adamlar onun son aa olduunu grebiliyorlard ve ondan sonra baka aa bulamayacaklarn da biliyorlard. Ama yine de kestiler.104 Kendilerini daha az yalnz hissetmelerini saladklar iin delicesine bal olduklar tatan atalarnn keskin kenarl glgeleri dnda adada glgelik tek bir yer kalmad. Bir kuak daha hl dev talar srklemek ve birka kanoyu derin sularda yzdrmek iin yeterli kereste kalmt. Ama son ie yarar bot da bir gn eskidi. nsanlar o zaman daha az miktarda deniz mahsul elde edebileceklerini ve -daha da kts- hi bir yere kaamayacaklarn anladlar. Kereste anlamna gelen rakau kelimesi dillerinin en deerli szc haline geldi. Denizden km kurt yenii bir takm tahta paralar ve eski tahtalar iin savalar kt. Tm kpeklerini ve kularn yediler ve adann dayanlmaz sessizliine bir de hayvanlarn yokluu eklendi. Artk ellerinde aday tketen tatan devlerden -moai- baka bir ey kalmamt. Ama bunlar insanlara hl, ayet onlara ballklarn srdrp, saylarn arttrarak onlar onurlandrrlarsa bolluk gnlerini geri getireceklerini vaat ediyorlard. Peki, diye sordular yontucular, sizleri altarlarn zerine nasl tayacaz? (s. 58) Moai, gn geldiinde oraya kendilerinin gideceini syledi. Bylece ta ocaklarndan eki sesleri ykselmeye balad ve krater duvarlarndan, artk tanmalarna gerek olmad iin inanlmaz boyutlarda olan yzlerce yeni dev vcuda getirildi. Bir altarn zerine dikilmi en uzun heykel dokuz metre boyunda105 ve seksen ton arlndayd. O gne dek yontulmu en byk heykel ise yirmi metre boyunda106 ve en az iki yz ton arlndayd. Bu
38

heykeller nkalarn ya da Msrllarn zerinde alt en byk talarla kyaslanabilecek boyutlardayd. Ama elbette ki bunlar bir santim bile yerlerinden oynamayacaklard. Sonunda toplamda binden fazla moai olmutu, adann altn anda her on kiiye bir heykel dyordu. Ama iyi gnler sona ermi, sonsuza esen rzgr tarafndan iyi toprakla birlikte srklenmi ve denizin takn sularnda kaybolmutu. nsanlar, baz antropologlarn ideolojik patoloji olarak tanmladklar, lgnla dnen bir eit ilerleme tuzana dmt. On sekizinci yzylda Avrupallar geldiklerinde ada artk dibe vurmutu. Heykel bana yalnzca bir ya da iki kii kalmt. Cookun tabiriyle bunlar ufak, zayf, rkek ve zavall artklard.107 Artk at kirii yapacak ahaplar olmad iin ou maaralarda yayordu, sahip olduklar yegne bina ta yaplard, buralar da insan dnda ellerinde bulunan yegne proteini saklayabilmek iin kmes olarak kullanyorlard. Avrupallar sava snfn nasl iktidar ele geirdiini, kylerin yanmasyla adann nasl altst olduunu, kanl atmalar ve yamyam lenlerini bir hikye gibi dinlediler. Bu son dnemin tek yenilii obsidyenin (bir eit kesici volkanik cam) alet yapm yerine silah yapmnda kullanlm olmasdr.108 Hanerler ve mzraklar en yaygn bulunan artefaktlardr; bunlar, gnmzde lm kalm sava (s. 59) verenlerin kulland el bombalan ve saldr silahlar gibi, ukurlara istif edilmi halde bulunmutur. Ama bu bile en kts deildi. 1722de Hollandalnn ziyaretiyle elli yl sonra Cookun gelii arasndaki dnemde insanlar tekrar birbirleriyle savatlar ve ilk defa atalarnn heykellerine saldrdlar. Cook, moaileri platformlarndan yuvarlanp krlm, kafalar kopmu halde buldu, kalntlar arasna insan kemikleri karmt. Bunun nasl ve neden olduuna dair gvenilir bilgilere sahip deiliz. Belki dman kabileler arasnda, aynen Avrupallarn kinci Dnya Savanda katedralleri bombalad gibi, mutlak bir mezalim balamt.109 Belki de bunu balatan, inanlmaz zenginliklere sahip tehditkr yzen kaleleriyle adann sszln bozan yabanclarn varlyd. Kereste sahibi bu yabanclar ayn zamanda lm ve hastalk da getirmilerdi. Denizcilerle ekimeler sk sk yerlilerin sahilde l bulunmasyla sonulanyordu.0 Talepkr moainin insanlara tam olarak ne gibi vaatlerde bulunduunu bilmiyoruz. Ancak yabanc bir dnyann buraya giriinin heykel klt zerindeki yanlsamay bozduunu ve zorunlu bir inancn ayn derecede
39

zorunlu bir by bozumuyla yer deitirdiini tahmin edebiliyoruz. Sebebi ne olursa olsun Rapa Nuinin ykm tam yetmi yl srd. Gelen her yabanc gemi dik duran daha az heykel grd. Sonunda altarn zerinde dik duran tek bir heykel dahi kalmamt.111 Ykm ii heykelleri ina edenlerin torunlar iin olduka etin gemi olmal. Hi kuku yok ki bir halk iin cretkr atalarna kzgn olmak ve llere isyan etmek kabileler aras savatan bile daha zorlu ve daha sertlik isteyen bir iti. (s. 60) Rapa Nuide olanlardan dnyamzla ilgili almamz gereken dersler vardr. ki arkeolog, Paul Bahn ve John Flenley, 1992 tarihli Paskalya Adas, Dnya Adas (Easter Island, Earth Island) adl kitaplarnn sonsznde ok net eyler sylemektedirler: [adallar] bize, snrsz nfus art, kaynaklarn msrife kullanm, evrenin tahribi ve dinlerin gelecei garanti altna alacana dair snrsz gven konusunda deneyim aktarmlardr. Sonu, atmalara yol aan evresel bir felakettir... Bu deneyimi daha byk leklerde yinelemek zorunda myz?.. insann karakteri son aac kesen o adamla ayn kalmak zorunda m?112 Son aa. Son mamut. Son dodo kuu. Yakn gelecekte belki de son balk ve son goril. Biz polislerin yalnzca dosya olarak grdkleri akl d seri katiller miyiz? Her zaman byle miydi ya da her zaman byle olmak zorunda m? nsanlarn kurduu tm sistemler kendi dahili mantklarnn altnda kalmaya mahkum mu? Daha nce de belirttiim gibi, yantlar -ve sanrm areler de- gemiteki toplumlarn yazglarndan karlabilir. Paskalya Adas snrl bir evrede varln srdren, yaltlm mini bir uygarlkt. Buras, genel anlamda uygarln nasl tipik bir rnei olabilir? Bir nceki blmde teknik bir tanm vermitim: Uygarlklar insann, hayvanlarn ve bitkilerin evcilletirilmesine dayanan; kasabalar, kentleri, idari tekilatlar, sosyal snflar ve uzmanlam meslekleri olan byk, karmak toplumlardr. lkel olanlar da modern olanlar da bu tanma dahildir. Ama Paskalya Adas bu kriterlerin (s. 61) hepsini karlamyordu. 10 bin kiilik nfusuyla kk bir toplumdu, kentlerden yoksundu ve politik yaps bir devletten ok en iyi tanmyla bir eflie dayanyordu. Ama yine de snflara ve mesleklere (yontucular gibi) ayrlmt ve kazanmlar uzaktaki daha byk kltrlerle ayn seviyedeydi.113 Yaltlml onu -zerinde olduumuz, uzayda srklenen bu byk ada da dahil olmak zere- daha karmak sistemlerin bir mikro kozmosu olarak nemli klmaktadr. Paskalya Adas boyunu am ve bir vitrinde kslm gibi yalnz bana kalmtr.
40

Bu da bize onun kendini mahvettii tm admlar yeniden izleme frsat vermektedir. Kimi yazarlar tarihe silahlar ve galipler asndan bakarak, kltrlerin ve ktalarn geliimlerinin farklln fazlasyla vurgulamlardr. Beni asl artan -ve ayn zamanda biz insanlarn ne tr bir yaratk olduumuzu belli eden- ey ise ne kadar farkl kltrler ve ekolojiler iinde olurlarsak olalm, dnyann drt bir yannda, ok ksa zaman iinde, birbirimizden bamsz olarak benzer hatalar yapyor olmamzdr. bin yl nce uygarlk en azndan yedi ayr blgede geliti: Mezopotamya, Msr, Akdeniz, Hindistan, in, Meksika ve Peru.114 Arkeoloji, bunlarn yalnzca yarsnn rnlerini ve kltrel drtlerini dierlerinden aldn ortaya koyuyor.115 Dierleri ise, dnyada baka birilerinin de kendileriyle ayn eyi yaptndan habersiz olarak kendi balarna gelitiler. Bu fikir, sre ve biim paralellii bize nemli bir ipucu vermektedir: Belli koullar altnda insan topluluklar her yerde daha fazla byyor, daha karmaklayor ve evreden daha fazla ey talep ediyor. (s. 62) Paskalya Adasnn minik uygarl mnferit olarak gelimi son uygarlkt. Gelien ilk uygarlk gney Iraktaki Smerler idi. Etnik ve dilsel meneleri belirgin olmayan Smerler, Sami kltrlerinin ve eski Dnyadaki dier kltrlerin izleyebilecei bir yol atlar.116 Uygar hayatn en iyi ve en kt rneklerini verdiler ve eitilmi kularn izlerine benzeyen bir yazyla, insan sesinin en kalc aralarndan olan kil tabletlerin zerine yazdklar iviyazsyla bizlere kendilerini anlattlar. Glgame Destan olarak bilinen, Stonehenge ve ilk Msr piramitlerinin yapld dnemle e zamanl olan geni caddeli, salam duvarl Uruk kenti iinde derlenmi, dnyann bilinen en eski yazl yklerini oluturdular. branilerin kutsal kitabndan bildiimiz efsanelerin -Cennet Bahesi, Tufan- Glgamein daha eski versiyonlarn Glgamete buluruz. Bunlarn yan sra baka hikyeler de vardr, ama muhtemelen bunlar Eski Ahitin ilk be kitabna giremeyecek denli ak sak bulunmutur. Bu hikyelerden birinde vahi Enkidunun bir fahie, bir keyif ocuu tarafndan ayartlarak kente nasl getirildii anlatlr. Burada insanolunun avclktan kent hayatna geiinin de tasviri vardr: Ve imdi vahi hayvanlarn tm kayboldu; Enkidu zayf dmt, nk bilgeydi ve kalbi bir adamn dnceleriyle doluydu. Bylece dnd ve kadnn dizinin dibine oturdu. Anlattklarn dikkatle dinlemeye koyuldu.
41

Sen zekisin, Enkidu. Artk bir tanr gibi oldun. Neden vahi hayvanlarn peinde tepe bayr koturmak istersin? Benimle gel. Seni salam duvarl Uruka, tar ve Anunun kutsal tapnaklarna, aka ve cennete gtreceim. Orada insanlarn hakimi olan, gl [Kral] Glgame yayor.117 (s. 63) Getiimiz blmde Orta Douda, Bereketli Hilal olarak adlandrlan topraklarda tarmn baladndan bahsetmitik, insanlk tarihi boyunca bu blge Afrika, Avrupa ve Asyann kavak noktas olmutur. Eski Ta anda Neandertaller ve Cro-Magnonlar -iklim deiikliklerine bal olarak gneye ve kuzeye g ederken, farkl zamanlarda ayn kaya snaklarda kalrken ve muhtemelen birbirlerini kovalarken- bu alan iin 50 bin yl boyunca mcadele ettiler. Orta Dounun tarih ncesinde hangi dnemine bakarsanz bakn, orada daima yaratclk ve ekime bulursunuz. Ehliletirilmeye uygun bitkileri ve hayvanlaryla doal evresi gayet zengin olsa da, Bereketli Hilalin abucak ve kolayca gelitiini dnmek hata olur. Birka bin yllk tarm ve hayvancln ardndan dahi en byk Ortadou yerleimleri -Eriha (l Denizin kysnda) ve atalhyk (Anadoluda)hl yalnzca krk ve yz yirmi metre kare geniliindeydi.118 Eer Cennet Bahesinin fiziksel bir tanm yaplacaksa, oras bu blgeydi. Ancak tek dman ylan deildi. Eriha ve dier yerlerdeki istihkmlar, toprak mcadelesi ve youn insan nfusuyla ilgili ipular vermektedir. Tarma bal yaam avclktan daha kolay ya da daha salkl deildi. nsanlar yap olarak daha ufak tefekti ve avclk dnemine kyasla daha uzun sre alyorlard. atalhykteki mezarlardan edinilen bulgulara gre ortalama yaam sresi kadnlar iin yirmi dokuz, erkekler iin otuz drtt.119 M 6000 civarnda youn bir orman kymnn ve erozyonun izleri vardr. Ormanlarn dncesizce atee verilmesi ve keilerin ar otlatlmas bunun temel sorumlusu olabilir, ama sva elde etmek iin kire yaklmas ve badana da ormanlarn yok edilmesinde rol oynamtr. Bugnk dikenli allarn ve yar l (s. 64) durumuna geliin sorumluluu o dnemden balar. M 5500 itibaryla erken dnem Neolitik yerleimlerinin ou terk edilmitir.120 Paskalya Adasnda olduu gibi insanlar kendi yuvalarn pisletmiler ya da onu plak brakmlard. Ama Paskalya Adas sakinlerinin aksine bu insanlarn g edip yeniden balama anslar vard. Cennet Bahesinden kendi kendilerini sren bu insanlar (Tanrnn yanan klc belki de tepelerde yaktklar atelerin parltsyd) Dicle ve Fratn geni dzlklerinde, Mezopotamyada, bugnk adyla Irakta ikinci
42

bir cennet buldular. Buralarn grnts modern dnem savalarndan hl gzlerimizin nndedir: Aasz dzlkler, kurumu vahalar, tuzlalar, kum frtnalar, petrol tabakalar ve yanm tanklar. Acmasz gnein ve rzgrn un ufak ettii kerpi tulalarn ynlar orada burada uzanmaktadr. Bunlar adlar hl kltrmzn mahzenlerinde yanklanan antik kentlerin kalntlar; brahimin doduu Kaldenin Ur, Uruk ve Babil ehirlerinden kalanlardr. M beinci ve drdnc binlerde Gney Irak balklar, evlerden daha uzun sazlar ve palmiyeli kylaryla nl, kanallarla dolu bataklk bir deltayd. Sazlklarn iinde yaban domuzlar ve su kular yaard. Alvyonlu toprak ilendiinde ekilen her tohum iin yz misli rn verirdi. Bu yeni topraklar Basra Krfezinin hemen kysndayd. Buraya yeni dememin sebebi, iskanclarn gerekte oraya, ncildeki deyimle Cennetten akp gelen geni nehirlerin andrd plak tepeleri aarak, eski tarlalarn takip ederek gelmi olmalardr.121 Tanr Adem ile Havvann ocuklarna ikinci bir ans vermiti. Ama bu yeniden kazanlm Cennette ilkinin aksine (s. 65) yalnzca ter dkerek ve zahmetle karnlarn duyurabileceklerdi. Gordon Childe klasik eseri En Eski Dou (The Most Ancient East)da yle demektedir: Bu doal cennetin kullanlmas iin youn bir aba ve iri kym adamlarn ibirlii gerekiyordu. Ekilebilir arazi topran sudan ayrtrlmasyla elde edilmek zorundayd. Bataklklar kurutulmal, taknlar kontrol altna alnmal ve yamurdan yoksun le yapay kanallar araclyla su tanmalyd.122 Bu durum sonunda, suyun denetiminin kimin elinde bulunduuna bal olarak uygarlk hiyerarilerinin gelimesine sebep oldu.123 amurdan yaplm evlerden oluan dank kyler kasabalara dnt. M 3000 civarnda bu kasabalar, kendi ykntlar zerine tekrar yapla yapla hyk olarak bilinen toprak tepeciklerin zerinde ykselen kk ehirler haline gelmiti. Bin yla yakn tarihi boyunca Smer uygarlna, her biri kk bir devletin merkezi olan bir dzine kadar kent hkmetti. Yalnzca iki defa birleik bir krallk ksa sreliine g kazand: lki Sami komutan Sargon, ikincisi ise nc Ur Hanedanl ardndan. Smer nfusunun bete drdnn kentlerde yaad, nfusunun tamamnn ise yarm milyon olduu sanlyor. (Ayn dnemde Msrn nfusu misli fazlayd ve halk daha ok krsal blgelerde yayordu.)124 Erken dnemlerde Smerde toprak toplulua aitti, insanlar rnlerini
43

ya da en azndan rnlerinin fazlasn kent tapnana getirirlerdi. Tapnakta hem dnyevi hem uhrevi ilere bakan rahipler vard; bunlar yldzlar gzler, sulama ilerini idare eder, rnleri gelitirir, mayalar, arap haline getirir ve daha byk tapnaklar ina ederlerdi. Zamanla kentler katman katman ykseldi; tipik Mezopotamya piramitleri, yani zigguratlarla talanm insan yapm tepeler insanlarn (s. 66) alemine hkmeden kutsal dalarbiiminde geliti.125 sraillilerin daha sonra ina ettikleri Babil Kulesi bunlardan esinlenmitir. nceleri ky kooperatifileri olan rahipler, gelimelere bal olarak ilk irketler halini aldlar. Yanlarnda resmi grevliler ve iiler alyordu ve kr amac gtmeden tanrlarn kentlerini ynetme grevini yerine getiriyorlard.126 Gney Irak dzlkleri tarma gayet uygundu, ancak kasaba hayatnn gerektirdii eylerin oundan yoksundu. Kereste, akmakta, obsidyen, madenler ve inaat iin gerekli ta gibi hammaddelerin yan sra, yontuculuk ve deirmencilik hizmetleri de dardan getirilmek zorundayd. Bunlarn karlnda tahl ve kuma veriyorlard. Bylece tekerlekli arabalar, boyunduruklu kzler ile bakr ve bronzun kullanmna erken geildi.127 Ticaret ve mlkiyet ilikileri nem kazand ve Bat kltrne her zamankinden daha yakn olundu. Orta Doulular gayet esnafa bir bakla byk toprak sahiplerini tanrsal konumlara oturttular ve kendilerini Tanrnn balarnda ter dken serfler olarak grdler. Msr, in ve Mezoamerika yazlarnn aksine Smer yazs kutsal metinler, kehanetler, edebiyat veya kral propagandas yapmak iin deil, hesap yapmak iin icat edilmitir. Zamanla rahip irketleri daha alt seviyedeki yelerinden ziyade kendi menfaatlerini gzetmeye baladlar ve smrgen hale geldiler. Kapitalizmin niteliklerinden biri olan zel mlkiyet gelimiti ama Adam Smithin bahsettii serbest rekabetten eser yoktu. Smer irketleri, ortaa manastrlar gibi meruluklarn cennetten alan tekellerdi. Bununla birlikte, Glgamete sz geen tapnak fahieleri gibi keie bir hayat tarzlar yoktu.128 Smer rahipleri tanrlarna samimiyetle inanyor olabilirler, ama antik dnem insanlar da (s. 67) inan dzenbazlndan muaf deillerdi ve en beteri, rahipler, dnyann ezeli para retme mekanizmalarm -koruma, iki ve kzlar- kullanan ilk dolandrclar haline geldiler.129 Rahipler balarda insanlar doann glerine ve tanrnn gazabna kar koruyorlard. Ama Smer kent devletleri bydke onlar da aralarnda savalara giritiler. Zenginlikleri, daha az uygar ama daha iyi silahlanm
44

da ve l topluluklarnn itahn kabartt. Bylece 4452 metre karelik alan130 ve 50 bin kiilik nfusuyla en byk Smer kenti olan Uruk131, gl duvarlaryla o dnemin harikas halini ald. Glgame yle der: Uruk duvarlarna trman, stnde yr, taraasna ve duvarlarna bak: Pimi tuladan ve iyi deil mi?132 Sulamay, kenti, irketi ve yazy kefeden Smerler, bunlarn ardndan profesyonel orduyu ve soydan geen krallk sistemini kurdular. Krallar tapnaklardan kp kendilerine ait saraylara yerletiler.133 ahslarna tanrsallk bahettiler ve bu hakkn kendilerine gklerden verildiini iddia ettiler. Bu durum tanrsal hak biiminde bir ok kltrde grlm ve modern alara kadar da srmtr.134 Krallkla birlikte yaznn kullanld yeni alanlar ortaya kt: Hanedann tarihesi ve propagandas, tek bir kiinin yceltilmesi. Bertolt Brecht piramitlere bakan bir iiyi konu ald iirinde yle demektedir: Kitaplar krallarn adlaryla dolu. Krallar myd yaln kayalar omuzlayan?... Gen skender Hindistan fethetti. Tek bana m? (s. 68) M 2500de topraklarn, kentlerin ve irketlerin ortak mal olmas sreci sona erdi. Araziler artk efendilerin ve byk ailelerin malyd. Smer nfusu serfler ve ortaklar olarak ikiye ayrld.135 Bunlarn altnda ise kalc kle snf vard -Bat uygarlnda MS 19. yzyla dek devam eden bir zelliktir bu. Devletler zor kullanma yetkisini kendine mal etti: Krbalama, mahkumlar idam etme, genleri sava alanlarna srme. J. M. Coetzeenin olaand roman Barbarlar Beklerkende uygarln kara iei136 olarak tanmlad zehirli iek -ikence, haksz mahkumiyet, iddet gsterisi-, yani zor kullanma hakk ite buradan tremitir. Smerdeki ve baka yerlerdeki tanr-krallarn ayrcalklar arasnda eitli ekillerde insan kurban etme de vard. Buna kraln lmyle birlikte baka insanlarn mezarnda ona elik etme zorunluluu da dahildi. Urdaki Kral Mezarnda, arkeologlarn verdii isimle lm ukurunda, krallk cariyeleri, uaklar ve mezar ina eden iiler de bulunmutur; toplamda
45

yaklak yetmi be erkek ve kadn iskeleti bir ekmeceye kak dizer gibi dizilmitir.137 Msr ve Yunanistandan ine ve Meksikaya kadar dnyann her yerinde, kraln hayatnn dier insanlarn hayatndan daha deerli olduu fikri srekli egemen olmutur.138 Mezar ina eden iiler hemen orackta muhafzlar tarafndan ldrlm, bu muhafzlar da baka muhafzlar tarafndan ldrlmlerdir. Ve bu byle srp gitmitir, ta ki kralnn cellatlar bu ebedi istirahatgahn cansz bedenlerle yeterince onurlandn ve gvende olduunu dnene dek. Eski Kuzey Amerika genellikle kentlememi ve daha (s. 69) zgrlk bir yer olarak bilinmekle birlikte, hizmetilerin de mezara gmlmesiyle ilgili en artc rneklerinden biri Cahokiada grlmtr. Cahokia, Kolomb ncesinde kurulmu, Uruk ile ayn boyutlarda bir ehirdir ve buradaki piramitler St. Louisin yannda Mississippi kysnda hl durmaktadr. Antik dnyada yasa koyucular en ar politik tiyatroyu da sahneye koymulardr: Mahkumlarn halk nnde kurban edilmesi. On dokuzuncu yzylda yaam bir Ashanti kral ngilizlere ak ak yle demiti: Kurban trenlerini yasaklarsam, insanlar itaatkr klan en nemli aralarn birinden yoksun kalrm.140 Ayn dnemde Hintli isyanclar topun azna balayp patlatan ngilizlerin byle bir tavsiyeye zaten ihtiyalar yoktu. Her kltrn kendine ait kodlar ve hassas noktalar vardr. Meksikada spanyol igalciler, mahkumlarn kalplerinden baklanma ritelini grp dehete dmlerdi. Aztekler de spanyollarn insanlar canl canl yaktn grp ayn derecede dehete kaplmlard. iddetin tarihi insanln tarihi kadar eskidir, ama uygarlklar ona bilinli olarak zel bir dehet enisi katmlardr. Urdaki lm ukuru, Bosnadan Ruandaya ve eski antlar yeniden yaptrrken, aynen lkesinin antik krallar gibi ismini tulalarn zerine yazdran Saddam Hseyine, be bin yl boyunca grlecek tm toplu mezarlarn habercisidir. Avc-toplayc yaamn aksine, uygarlkta kim olduunuzun nemi vardr. Eski Ta anda kamp ateinin etrafna toplanan geni aileden; kimilerinin yar tanr olduu, kimilerinin ise lene dek almak ya da kendinden stn olanlarn mezarlarna gmlmekten baka bir ie yaramad toplumlara ok uzun bir yoldan getik.141 (s. 70) Makinelemi tarm balayana dek, ister kyl ister kle olsun rn yetitiricileri elit snftan ve profesyonellerden sayca fazlayd. rn yetitiricileri ona bir art deer reterek bu snflar besliyordu ve bunun
46

iin aldklar dl, gelenek ve inanlara gre deikenlik gsterse de genelde kuru ekmekten fazlas deildi. rn ktl ekilen dnemlerde halka yardmc olan bir devlet varsa, o halk anslyd. Lord* kelimesinin kkeni eski ngilizcedeki hlaford yani loaf-ward (ekmek bekisi) szcdr. nk ekmei korumakla grevlidir ve onu paylatraca umulmaktadr. Inka dilindeki qhapaq szc cmert anlamna gelir; zenginlii elinde toplayan ancak onu paylatrmasn bilen kiiler iin kullanlan bir sfattr bu. Inka imparatoruna verilen bir baka unvan da wakchakuyaqtr. Anlam, yoksun olan gzetendir.142 Hawai efleri, yiyecei ve mallar depolamamalar konusunda yallar tarafndan uyarlmlardr: Ariinin elleri daima ak olmaldr; prestijin buna baldr.143 in imparatorlarnn ilk grevlerinin halk beslemek olduu sylenir. Gerek udur ki, tm dier tarm toplumlar gibi in de modern alara dek ktlktan ktla srklenmitir.144 Bugnn nc Dnya lkelerinde olduu gibi, gemite de a kalmamay garanti altna almak nadir grlen bir eydi. Bir ok antik devlet, kk bir krizden fazlasyla ba edebilmek iin gereken depolama ya da nakliye imknlarna sahip deildi, lnkalar ve Romallar ktlk dnemlerinde destek olma konusunda en iyileriydiler. Her ikisinin de farkl iklim blgelerine yaylm byk imparatorluklar olmas, iyi depolama imknlarna, yollara ve deniz nakliye aralarna sahip olmalar bir rastlant deildir. (s. 71) Tek bir ekosisteme baml olan Smer gibi kk bir uygarlk ktlk ve kurakla kar bilhassa korunmaszdr. Bu tr felaketler, bugn de olduu gibi, Tanrdan (ya da tanrlardan) biliniyordu. Aynen bizim gibi Smerler de, insan faaliyetlerinin de bundan sorumlu olabileceinin ancak belli belirsiz farkndaydlar. Sel havzalar bir zaman mutlaka sel altnda kalr, ama byk boaltma havzalarnn ormanszlatrlmas sellerin olaandan daha kuvvetli ve daha lmcl olmasna yol aar. Topran allklarla, yosunlarla ve kille kapl olduu ormanlk alanlar, bir nevi snger grevi grerek nce yamuru ekip sonra toprak altna szdrrler; aalar bu suyu ier ve onun sayesinde havaya soluunu verir. Ama ok eski dnemlerden kalma ormanlarn ve topraklarn kesilerek, yaklarak, ar hayvan otlatlarak veya srlerek tahrip edildii yerlerde, plak toprak gnete pier, sertleir ve suyu geirmeyerek bir nevi at ilevi grr. Bylece kuvvetli seller ortaya kar; bazen sular, byk miktarlarda akl ve amuru akkan bir beton gibi sarp yamalardan aaya tar. Sular bir boaltma havzasna vardnda yavalar, akllarn brakr ve kahverengi bir aknt halinde denize doru szar.
47

Alvyon yaratan bu gler Mezopotamyada artc derecede etkilidir. Smerlerden bu yana 5 bin yl iinde iki nehir, Basra Krfezinin 130 kilometrelik145 blmn doldurmutur. Irakn ikinci kenti Basra, antik dnemlerde ak denizdi.146 Smer ovalarnn genilii 320 kilometreden147 daha fazlayd. Yzylda bir olan cinsten olaand taknlar olduunda, ayaklarnn altnda yumuamakta olan tapnan zerinde duran kral, ufuk izgisi ile kendisi arasnda sudan baka bir ey gremezdi. (s. 72) Adem ile Havva kendilerini cennetten kovdurmakla kalmamlard, ayn zamanda arkalarnda braktklar anm toprak Nuh Tufanna neden olmutu.148 Kentlerin zerinde ykseldii hyklerin alak olduu ve kolayca batabilecei ilk zamanlarda tek snak bir tekneydi. Efsanenin Utnapishtim adnda bir adam tarafndan anlatlan ilk versiyonunda, havann berbatl ve bentlerin yklmas gibi canl ayrntlarla gerek olaylar betimlenmitir.149 Bu anlatmda yalnzca ncildeki hikayenin ilk halini deil, insan eliyle yaratlm bir evre felaketinin ilk tankln da grrz: Dnyann semereli olduu, insanlarn oald o gnlerde.... Enlil grlty duydu ve mecliste tanrlara yle dedi, nsanolunun amatas dayanlr gibi deil, uyumak ne mmkn.... Bylece tanrlar insanolunu yok etmeye karar verdiler.150 Frtna tanrs Enlil kkrtcdr; ak tanras, cennetin ecesi tar (Meryemin daha az erdemli ncl) da dahil olmak zere, dierleri ona yardm eder. Ama bilgelik tanrs Ea, Utnapishtimin ryasna girerek onu uyarr: Diyorum ki, evini parala ve ondan bir tekne yap, maln mlkn brak ve hayatn kurtarmaya bak.... Gemiye yaayan tm canllarn tohumlarndan al. Zaman dolmutu, akam oldu, frtna srcs yamuru yeryzne brakt. Havaya baktm, korkuntu. Ben de tekneye bindim ve ambar kapaklarn smsk kapadm... lk imein akmasyla ufukta kara bir bulut belirdi; Frtna tanrs Adadn doland (s. 73) yerde gmbrdedi... Sonra cehennem tanrlar belirdi; Nergal cehennem sularnn topland setlerin kapaklarn at, sava tanrs Ninurta setleri ykt ve... frtna tanrs aydnl karanla evirdi, yeryzn bir barda sallar gibi sallad... Alt gn ve gece boyunca iddetli rzgrlar esti, dnyann her yerini sular bast... Yedinci gn geldiinde... yeryzne baktm, t kmyordu, insanlar amur olmulard. Denizin yzeyi bir at gibi dmdzd. Bir ambar
48

kapan atm, yzme k vurdu. Yere ktm ve aladm... her taraf sularla kaplanmt. Utnapishtim karay bulsunlar diye kular gnderir. Sular ekilmeye baladnda tanrlar yattrmak iin ttsler yakar. Ama szleri, asl sebebin amur iinde yzen cesetlerden yaylan kt koku olduunu ortaya serer: Tanrlar, kurbann zerine uuan sinekler gibi toplamlard, der. Gkkua yaratan Yehovann aksine Smer tanrlar vaatlerde bulunmazlar. tar gerdanlna dokunur ve yalnzca, hatrlayacan syler. Enlil gemiyi grr ve kprr: Bu lmllerden kurtulan m oldu? Hepsinin lm olmas gerekiyordu. Ardndan, uyarda bulunan ve hayvanlar kurtaran Ea, yaptklar iin Enlili azarlar ve kederli bir trk tutturur: Bir aslan mahvetmeliydi insanl Birselden te... Ktlk yok etmeliydi dnyay Bir selden te... (s. 74) Ea, aklndan geen dilek konusunda biraz daha zenli olmalyd. Sir Leonard Wooley, iki dnya sava arasnda Smer lkesinde kaz yaparken yle yazmt: Mezopotamya ln grenlere... antik dnya yle inanlmaz, gemile bugn arasndaki ztlk yle gl grnr ki... Eer Ur bir imparatorluun bakentiyse, Smer lkesi sonsuz bir tahl ambarysa, o zaman neden btn nfus krld, toprak btn o verimini nasl yitirdi?151 Bu sorunun tek kelimelik bir yant var: Tuz. Nehirler kayalardan ve yeryznden tuz alp denizlere tarlar. Ama insanlar suyun ynn orak topraa evirdiklerinde suyun byk blm buharlar ve tuz yeryznde kalr. Ayrca sulama nedeniyle topra su basar ve ac yeralt sular yukar szar. yi bir akalama, uzun sreli nadaslar ve topra ykayacak yeterli ya olmad srece sulama alanlar gelecein tuzlu arazilerini meydana getirir. Gney Irak sulamaya en ok ihtiya duyulan yerlerden biriydi ve topran verimliliini srdrmek de ayn oranda zordu. lerlemenin kurduu en ayartc tuzaklardandr bu. Olduka verimli geen birka yzyln ardndan toprak kendisini ileyenlere srtn dnmeye balad. Sorunun ilk iareti buday veriminde meydana gelen dt. Bu rn aynen madencilerin kanaryalarna* benzer bir ilev grmekteydi. Zamanla, budayn yerini tuza
49

daha dayankl olan arpa ald. M 2500 civarnda buday toplam rnn yzde on beini oluturuyordu. M 2100de Urda buday retimi tamamen brakld. (s. 75) Dnyann ilk byk sulama sistemini kuran Smerler, sahip olduklar yeni teknolojinin olas sonularn tahmin edememekle sulanamazlar. Ama politik ve kltrel basklarn sorunlar daha da derinletirdii bir gerektir. Nfusun az olduu dnemlerde kentler, daha fazla emek ve maliyet harcamak pahasna, nadas srelerini uzatarak, zarar grm tarlalar srmeyerek ve yeni alanlar aarak sorunun stesinden gelmeyi baarmlard. Fakat nc bin yln ortasnda elde hi yeni toprak kalmamt. Nfus doruk noktasna ulatnda, had safhada bym olan yasa koyucu snf ve sreen sava hali nedeniyle daimi ordular beslemek zorundaydlar; bu hep bir sorunun hem iareti hem de sebebi olmutur. Paskalya Adas sakinleri gibi Smerler de toplumlarnn evreye verdii zarar azaltmak iin gereken reformlar yapmadlar.152 Aksine, zellikle Akad mparatorluu (M 2350-2150) ve M 2000de yklan, son dnem nc Ur Hanedanl sresince retimi younlatrdlar. Ksa mrl olan Ur mparatorluunda da Paskalya Adasndaki ayn davranlar sergilendi: nsanlar yerleik inanlara ve pratiklere saplandlar, bugn kurtarmak iin gelecekten aldlar, doal sermayenin son kaynaklarn pervasz bir ekilde ar zenginlik ve zafer tutkusu iin harcamaktan ekinmediler. Kanallar geniletildi, nadas sreleri ksaltld, nfus artt ve ekonomik retim fazlas, Urun grkemli binalar iin harcand. Sonuta, birka kuan (elbette ki yneticilerinin) srd refahn ardndan Gney Mezopotamya bir daha dorulamayacak biimde kt.153 M 2000 itibaryla yazl belgeler yeryznn beyaza dndn154 bildiriyordu. Arpa dahil tm rnler ryordu. Verim te bir orannda dmt. Tarihin gnei altnda (s. 76) bin yl varln srdren Smer uygarl son bulmutu. Siyasal iktidar kuzeyde Babile ve Asurlularn eline geti; ok daha sonralar da Badata slamn egemenliine geecekti. Kuzey Mezopotamya gneyden daha iyi akalanmt ama orada da ayn bozulma evrimi her imparatorlukta tekrar tekrar yaanarak modern zamanlara dek geldi. Grlyor ki, kimsenin gemiten ders almaya niyeti yok. Bugn, Irakn sulanmakta olan toprann tam olarak yars tuzlanm durumda; bu, ikisi de sel havzas uygarlklar olan Msr ve Pakistann ardndan dnyadaki en yksek oran.155
50

Antik Smer kentlerine gelince, bei ky olarak yaamn srdrmeye abaladysa da pek ou terk edildi. Drt bin yl sonra bugn bile Smer kentlerini evreleyen toprak hl orak ve ilerlemenin tozuyla beyazlam haldedir. Ur ve Uruk kentlerinin iinde bulunduu l tamamen insan yapmdr. (s. 77)

51

4
Piramit emalar
Yucatan ve Belize ormanlarnda Mayalarn Xtabay adn verdikleri ekici ama gnahkr bir dii yaar. Bu dii yalnzca allklarda uzun zaman geiren avclar tarafndan grlr ve onlar ehvetten kudurtur. Avclar alacakaranlk kerken onu yapraklarn arasndan bir an grrler ve hi dnmeden peine derler. Xtabayi takip edenler, bir sre sonra onun vahi kokusunu alacak, uzun salarnn tatl dokunuunu hissedecek kadar yaknna gelirler. Bu avclar uyandklarnda (ayet uyanabilirlerse, nk ounu bir daha gren olmamtr) kendilerini pantolonlar syrlm, cinsel organlar kesilmi ve tamamen kaybolmu halde bulurlar. Seks, yiyecek, zenginlik, iktidar, ayrcalk; bizi cezp eder ve ilerleme istei duymamz salar. Modern anlamdaki ilerleme kavramn da bunlara dahil edebiliriz. Kullandmz maddi eylerin daima dahi iyi olmasn isteme fikridir bu, Sanayi Reformu ile domu ve g kazanmtr.156 lerlemelerini betimlediim iki antik toplum olan Paskalya Adas ve (s. 79) Smer uygarlnda muhtemelen bu tarz bir ilerleme dncesi yoktu. Ama onlar da tamamen ayn tutkular tarafndan ayartlm ve mahvolmulardr. Fakat bu uygarlklar bir btn olarak ne kadar tipik birer rnektiler? Uygarlk nitelii gerei bir hata; kendi dinamikleriyle son bulmak zorunda olan bir deneyim midir? Dnyann drt bir yanndaki kalntlar byle olduunu gsteriyor. Ama modern uygarln her yerdeki mevcudiyeti gemile eliiyor gibi grnmektedir. Bizimkisi Xtabayi evcilletirmi ve onunla sonsuza dek mutlu yaayacak bir istisna mdr? Bu blmde ncelikle, iten yklan en mehur iki uygarl ana hatlaryla betimleyeceim; MS drdnc yzylda Romann d ve dokuzuncu yzylda Klasik Maya dneminin son buluu. Daha sonra, Msr ve in gibi uzun soluklu iki uygarlktan sz edeceim. Roma ve Maya uygarlklar Smerden ok sonra kurulmulard, daha byklerdi ve en azndan Roma Smerden ok daha karmak bir yapya sahipti. Smer gibi, Klasik Maya
52

uygarl da rakip kent devletlerinin birlikteliinden oluuyordu. En iyi dneminde Maya nfusu be ila yedi milyon arasndayd.157 Roma mparatorluu ise insan rknn o dnemdeki toplam saysnn drtte birine, yani elli milyon insana hkmediyordu. Mayalar ile Romallarn hibir balants yoktu. Ayn dnemde, fakat -Yeni Dnya ve Eski Dnya adl- farkl sosyal laboratuarlarda gelitiler. Bu anlamda bu iki uygarlk; zaman, mekn ve kltr zelliklerine bal olmakszn insan davranlarn tanmamza yardmc olacaktr. Bu iki model bilhassa (s. 80) Gauguinin sorularndan ikisini yantlamamzda bize yardmc olabilir: Neyiz? Nereye gidiyoruz? Paskalya Adas sakinleri ve Smerler evrelerine yle zararlar verdiler ki soylar neredeyse tkenme aamasna geldi.158 Ama Roma ile Maya uygarlklar ykllarnn ardndan, kimileri gnmz dnyasnn bir paras olacak ekilde, basit ortaa formlarnda kendilerinden kalntlar braktlar. Romann ardllar, Bizans mparatorluu ve Latincenin modern lehelerini konuan Avrupal uluslard. Mayalar ise imparatorluk kurma derdinde deillerdi ve ulamalar olas bir Rnesans dnemi altnc yzyldaki spanyol igali tarafndan engellendi. Ama kltrlerinin ldn sylemek abart olur. Gnmzde sekiz milyon insan Maya dili konuuyor -bu say Klasik Maya Dnemiyle ayndr-; ayrca, bu insanlarn pek ou Mayalarn sosyal rgtlenme, inan ve sanat biimlerini, astrolojiye dayanan takvim sistemini kullanmay srdryor.159 Bir distopya kurgusu olan Bilimsel Bir Roman adl kitabmda-ki bir karakter, uygarl piramit emas olarak niteler. Ben de bu kavram elinizdeki kitabn zn oluturan makalelerden birinin bal olarak setim.160 ister tatan ister tuladan yaplsn bir piramit, devasa bir heykel, bir antmezar ya da bir i merkezi olabilir; bunlar, insanln sosyal piramidinin dardan grlebilir iaretleridir. nsanlk piramidi sonuta daha az grnr olan doal bir piramit tarafndan oluturulur. Bu doal piramit ise, genellikle doal sermaye olarak adlandrlan, mevcut ekolojideki gda zinciri ve tm dier kaynaklardan meydana gelir. (s. 81) Roma ve Maya tarihi de gsteriyor ki uygarlklar piramit eklindeki sat emalar gibidir, ancak byyerek varlklarn srdrebilirler. Zenginlik, genileyen d kenarlardan merkeze tanr; bu ya siyasi ve ticari bir imparatorluun snrlarn geniletmesiyle, ya kaynaklarn youn kullanlarak doann smrlmesiyle veya ikisinin birlikteliiyle gerekleir.
53

Bu anlamda byle bir uygarlk doruk noktasna vardnda, ekolojiden talebi azami seviyeye ktnda en istikrarsz halini alr. Yeni bir zenginlik ya da enerji kayna belirmedike, retimi artrmann ya da doal dengesizliklere kar koymann yolu kalmaz. leri gitmenin tek yolu doadan ve insanlktan yeni borlar almaktr. Doa -erozyon, verimsizlik, alk ve hastalk yoluyla- talepleri geri evirmeye baladnda, sosyal szleme bozulur, insanlar bir sre acya sabrla katlanrlar, ama yasa koyucularn cennetle bann yalan olduu er ge ortaya kar. Ardndan tapnaklar yamalanr, heykeller yklr, barbarlk kendini gsterir ve en sonunda imparatorun plak k bir saray penceresinden kaarken grlr. Bu noktada, Fransa, Rusya ve Meksika devrimlerinde olduu gibi politik ayaklanmalar ile gerek kler arasndaki fark belirtmeliyim. Bu ayaklanmalarda her ne kadar topran yanl kullanm ve alk gibi etkenler de rol oynamsa da asl sebep doal deil sosyal sermayenin tkenmi olmasdr. Bu toplumlar yeniden rgtlendiklerinde uygarln ilerleyii srmekle kalmam, daha da genilemitir. Gerek bir k ise toplumun tamamen ya da neredeyse tamamen yok olmasyla sonulanr; geni insan topluluklar lr ya da (s. 82) darmadan olur. Yeniden toparlanma, eer mmknse, yzyllar srer. nk doal sermayenin -ormanlarn, suyun, toprankendini yenilemesi uzun zaman alr. Marcus Aureliusun ld ve uzun bir strap dneminin balad 180 ylnn arifesinde, Romann o altn gnlerinde, dnyann halini gznzn nne getirin. Smerin ykln izleyen iki bin yln ardndan dnyann drt bir yannda uygarlklar yeermiti. kinci yzyldaki olaan bir gnde gne in Hanedanlnda douyor; Mauryan hanedanl ynetimindeki Hintin Buda heykellerinin zerinden geiyor; Indus ve Frat vadilerindeki kalntlar zerinde parldyor ve iki saat sonra, bir Roma gl olan Akdenizin zerinde yordu. Ayn zamanda Cebelitarkta le oluyor; Meksika dalarnda, Guatemala ormanlarnda ve Perunun sulak vadilerinde mminler piramit tepelerinde afa selamlyorlard. Gne, Pasifik zerinden batya doru hareket ederken, ne bir kenti ne de tatan bir tapna aydnlatyordu, ama burada bile ekim ve inaat faaliyetleri balamt; Fijiden Marquesa adalarna, okyanus zerinde Polinezyallarn ilk basamaklar belirmeye balamt. Atina, M drdnc yzyldan sonra zayf dmt. Ama skender Yunan kltrn anakkaleden kuzey Hindistana kadar yaymt. Tm
54

zamanlarn en tutucu uygarl olan Msr, bir ok zayflama ve yenilenme dneminden gemi, ama yine de Avrupal bir ehrenin arkasnda Nil deltas boyunca antik karakterini korumutu. Edward Gibbonn Roma mparatorluunun Gerileyii ve k (Decline and Fall of the Roman Empire) adl kitabnda belirtildii gibi, M ikinci yzylda Roma mparatorluu (s. 83) yeryznn en gzel parasna ve insanolunun en uygar kesimine hakimdi.161 Avrupal olmayanlar bu iddialara kar kabilirler, ama Gibbon Romann knn her daim anmsanacan ve dnya uluslar tarafndan hl duyumsandn yazarken kesinlikle hakldr. Roma ve Klasik Maya uygarlklarnn torunlar nihayet, spanyollar Yeni Dnyay istila ettiklerinde karlatlar. Her ne kadar Roma, gnmze kalan mimarisinin dndrd gibi, dzenden ve saf mermerden mrekkep bir imparatorluk deilse de, Amerika Birleik Devletleri gibi yeni Avrupallar162 ve tm Avrupa imparatorluklar, kendilerini Klasik dnem ideallerinin kalplarna sokmaya altlar.163 Tm toplumlar gibi Romallar da bir takm yasalar yapp onlara uyarak krizden krize srklendiler. Gerei sylemek gerekirse, ngilizce konuulan lkelerin demokrasileri Klasik dnem modeline olduu kadar Anglo-Saksonlara da ok ey borludur. Geen blmde, tarmla uraan ilk kylerin Bereketli Hilalde, yani Orta Dou topraklarnda ortaya ktn belirtmitim, insanolunun topraa zarar vererek M altnc bin ylda bu cennet bahesinden kovulduunu da eklemitim. Binlerce yl sonra ayn dramatik hikaye Akdeniz havzasnda, bilhassa eskiden kalma sk ormanlarla kapl -gnmze neredeyse izi bile kalmam olan bir ekosisteme sahip- dalk arazilerde yaand. Yunanistan, gney talya, gney Fransa ve spanya civarnda felaketin asl sorumlular gene yangnlar, keiler ve aa kesimiydi. Kei srleri yalnzca et ve st kayna deildi, bu toynakl sermayeler ayn zamanda gerektiinde yemek ya da satmak iin beslenirlerdi. Hemen her ortama uyum salayabilen keiler, kendilerinin dnda pek az hayvann yaayabilecei bir evre yaratrlar. (s. 84) Ormanlk alanlar belli bir dzeye dek yangnlara ve kesimlere dayanabilirler, ama hayvanlarn youn biimde otlatlmasyla fideler zarar grr ve yal aalar lr. lkel dnemlerde, insanlarn da dahil olduu etil hayvanlar otul hayvanlarn saysnn azalmasn salyordu. Ama obanlar sayesinde byk saylarda otul rahat hareket eder hale geldi.164 Yksek nfus ve
55

krsal yoksulluk dnemlerinde, otlatmay tepelerin srlmesi izledi; bylece apalar ve sabanlar kalan son topra da alp gtrd, gnmzn gya gelien dnyasnda ok grlen bir manzaradr bu.165 Atinallar M altnc yzyln balarnda orman kaybndan endie eder hale gelmilerdi. Yunan kent nfusu hzla artyordu, aalarn ou kesilmiti ve yoksullar keilerle dolu tepeliklerde ift sryorlard. Geri dn imknsz bir noktaya varana dek sulamann verdii zararn farkna varamayan Smerlerin aksine, Yunanllar olan bitenin farkna vardlar ve mdahale etmek istediler. M 590da devlet adam Solon, sorunlarn ounun arkasnda Atinal soylularn topra temlik etmesinin ve krsal yoksulluun olduunun farkna vararak bor karl serflii ve gda ihracatn yasaklad. Ayn zamanda meyilli arazilerde tarm yaplmasna da engel oldu. Bir kuak sonra, baka bir Atinal ynetici olan Pisistratus, zellikle teraslama sistemiyle birletirildiinde etkili olabilecek bir slah yntemi olan zeytin ekimi iin araziler at.166 Ancak aynen gnmzde olduu gibi, temin edilen fon ve siyasi irade yetersiz kald. ki yz yl sonra Platon tamamlanmam yapt Kritiasta, verilen zararn canl bir tasvirini yapyor, su ile orman arasndaki karmak balantya dair ayrntl bilgi veriyordu: (s. 85) Bugn elimizde kalanlar gemite var olanla kyaslandnda ortaya hasta bir adamn iskeleti kyor. O dolgun ve yumuak toprak yitti... Daha yeni aalarla kapl dalarda... arlardan bakasna yiyecek yok. Eskiden toprak her yl yamurlarla beslenirdi, imdiki gibi, plak araziden denize akarken onu yitirmezdi; toprak derindi, suyu iine alr, kilin iine hapseder... drt bir yana dalan kaynaklar ve dereleri beslerdi. Ama imdi terk edilmi mabetler gsteriyor bize, eskiden akan bu kaynaklarn yerini.167 Yunan gcnn ve ilerlemesinin tam da bu dnemde de gemesi rastlant deildir. Arkeoloji, Akdeniz civarndaki baka pek ok yerde de benzer bir tablonun olduunu gsteriyor. Gney talya ve Sicilya M 300e dek ormanlkt, ama Roma ve dier kentler gelierek kereste, kmr ve et iin daha fazla talepte bulunduka ormanlar hzla yok oldu. Bunun da sorumlular gene hayvanclk ve iftilikti. Pek ok boaltma havzasnda tepelerden yle ok toprak halilere doru akmt ki, stma yayacak yeni bataklklar olumu ve Ostia ile Paestum gibi limanlar amurla dolmutu. Roma birka yzyl daha ayakta kalmtr. Demek ki bu erken bozulma ekonomiyi alaa etmek iin yeterli olmam, lakin tarmsal verimlilii azaltm, ithal hububata muhta olunmu ve talyann orta kesimlerinde krsal k yaanmtr.
56

Uzun zaman nce, diye yazmt air Ovidius, sadan biraz nce, Dnya... daha iyi eyler sunard - ekmeden rn verirdi, Dalda meyve, mee oyuunda bal olurdu. Hi kimse tarlalar sabanla demezdi Topra snrlara blmezdi hi kimse Ve sular krekle yarmazd Ky dnyann sonuydu. Ah doutan zeki insan, bulularnn kurban (s. 86) yle korkun ki yaratcln, Ne ie yarar ehirleri evreleyen u yksek duvarlar Ve niye savamak iin silahlar?168 Julius Caesar dnemine dek Romann yapt fetihler esasnda bir nevi zel giriimdi. Savaa giden Roma yurttalar geriye ganimet, kle ve harala dnerlerdi; bu haralar oradaki yerel failler araclyla komisyon karl toplanrd, hara toplama yntemleri iinde gasp ve tefecilik de mevcuttu. Cicero, Brutusun bir Kbrs kasabasna169 yzde krk sekiz faizle bor para verdiini iddia eder; bunun olduka yaygn bir pratik olduu ve gnmzde nc Dnya lkelerine verilen borlarn ncl olduu bilinmektedir. ster soylu ailelerden gelen patricilerden olsunlar isterse bir gecede milyoner olanlardan, Romann askerleri eve dndklerinde kazandklarn sergilemekten holanrlard. Sonuta bakente yakn tm blgelerdeki arazilere talep artt. Kyller yerlerinden srlp ekime elverili olmayan yerlere yerletirildi. Bunun evresel sonular Solonun Atinada tespit ettii gibiydi. Aile iftlikleri kle emei kullanan byk iftliklerle rekabet edemediler; ya iflas ettiler ya da yerlerini satmak zorunda kaldlar. Bu ailelerin genleri de orduya yazld. Antik ada Roma kylsnn toprann elinden alnmas yasalar erevesinde olmamt. Smerde olduu gibi toprak kala gz arasnda bireylerin eline gemiti. Gracchus kardeler M ikinci yzyln sonlarnda toprak reformu uygulayarak bu duruma bir zm bulmaya altlar. Ama reform baarsz oldu ve devlet alt snflar bedava buday datarak yattrmaya alt. Kent proletaryas oaldka bu zm devlete
57

pahalya patlar oldu. Claudius dneminde iki yz bin Roma ailesi devletten yardm alyordu.170 (s. 87) Roma tarihinin temel ironilerinden biri imparatorluk bydke kentdevletinin zndeki demokrasinin zayflamasdr. Asl iktidar senatodan, tm ordular ve eyaletleri denetimi altnda tutan Julius Caesar gibi komutanlarn hevesli ellerine geti. Elde ettii iktidarn karlnda Caesarn olumlu bir takm reformlar yaptn da eklemek gerekir; reformlar, yasalara tahamml olmayan diktatrlerin ska bavurduu yntemlerdendir. Miltona gre, gereklilik, daima bir tirann en nemli mazeretidir.171 Antik uygarlklar genellikle iki tiptir -kent devletlerinden oluan sistemler ve merkezi imparatorluklar- ve her ikisi de Eski ve Yeni Dnyada birbirinden bamsz olarak ortaya kmtr.172 mparatorluun cumhuriyeti glgelemesiyle Roma ilk ynetim eklinden ikincisine gei yapmtr. (Benzer bir deiim baka zamanlarda ve yerlerde de olmutur, ancak bu durum hibir ekilde kanlmaz deildir. Kanada ve Amerika Birleik Devletleri gibi kimi modern lkeler, her iki tr ynetimin niteliklerini tarlar.) Julius Caesarn ldrlmesi ve uzun sren i sava yllarnn ardndan senato, sonradan Augustus adn ve princeps unvann alan, Caesarn yeeni Octavianus ile bir anlama yapt. Bu anlama yalnzca onun yaad srece geerli olacakt. Teoride devlet bakan ve hl yrrlkte olan cumhuriyetin grevlisiydi. Gerekte ise monari benzeri yeni bir dnem balamt.173 mparatorluk, kendisini kuran kentin kurumlarna samam, dar tamt. Augustus ve onun pek ok halefi, yetenekli ve aydn yneticiler olduklarn ispatlamlardr. Pek ou aynen Augustus gibi, imparatorluun salamlatrlmas ve btnletirilmesi (s. 88) zamannn geldiini kavramt. skenderin topraklarn yeniden fethetme ryasndan vazgeilmiti.174 mparatorluun dou snr Frat nehrinde sabitlenmi, dier snrlar Ren ve Tuna nehirleri olarak belirlenmiti. teki doal snrlar ise; Sahra ve Arap lleri ile Atlantik kys idi. Augustusun kurduu bu dzen eitli altst olularla iki yz yl srmtr; bat imparatorluunun lmesi bir iki yz yl daha almtr. Ynetilen blgelerde ekimeler baladktan sonra uzun sre bakent gelimeye devam etmitir. Tm modern lkelerde olduu gibi eyaletlerdeki huzursuzluklar insanlar merkeze karmtr. MS drdnc yzyl balarnda, Konstantinin
58

imparatorluu ikiye bld dnemde Roma en kalabalk nfusuna erimi olmaldr. Bazlarnn iddia ettii gibi bir milyon, belki de bunun yars kadar olan nfusuyla, her biri yz binlerce insan barndran in ve Meksikadaki denklerini am ve dnyann en byk ehri olma unvann korumutur.175 Milyonlarca insann yaad kentler, ulam sisteminin makinelemesine bal olarak ortaya km yeni olgulardr. VIII. Henry dneminde, Bat Avrupann en byk yerleimlerinin -Paris, Londra, Sevilla- her biri, Glgamein Uruk kenti ile ayn sayda insan (50 bin kii) barndryordu. Kralie Viktorya ldnde, bir milyon ya da fazla insann yaad yalnzca on alt kent vard. Bugn ise bu say en az drt yzdr.176 Henz sanayilememi tm kentler, atlarla ve arabalarla her zaman altndan kalklamayan, kaynak salama ve p tama gibi gnlk mecburiyetlerin kstlamasna maruz kalmlardr. Azteklerin Mexico City ehrinde ve Venedikte olduu gibi, bulunan en iyi zm kanallar ayla su tamacln kullanmaktr.177 (s. 89) irkin gerek udur ki, on dokuzuncu yzyln ortalarna dek kentlerin pek ou hastalk, mikrop ve parazit yuvasyd. Antik Romada ortalama yaam sresi yalnzca 19-20 yl idi. Bu sre, Neolitik dnem atalhykteki178 yaam sresinden daha ksadr. Fakat Dickensn gayet canl bir anlatmla betimledii zere, Kara Britanyadaki 17-18 yllk yaam sresinden az daha iyidir.179 Askerlerin, klelerin, tccarlarn ve umut dolu gmenlerin sreen aknndan yoksun olan antik Romann ya da George dnemi Londrasnn nfusunun srekli yksek olmasna imkn yoktu. Roma, muhtemelen Asya kaynakl ok ciddi salgn hastalklar geirmiti. Bu gibi durumlar igcnde ve mali durumda sorunlara yol aarak toprak zerindeki basky azaltm ve imparatorluun kn bir sreliine ertelemi olabilir. Romann kyle ilgili yaplan aklamalar -salgn hastalklar, kurun zehirlenmesi, deli hkmdarlar, rvet, rme, barbarlar, Hristiyanlk- tabloyu tamamlamaktadr. Joseph Tainter, sosyal kleri anlatt kitabnda bunlara Parkinson Yasasn eklemitir. Buna gre karmak sistemler kanlmaz biimde verimliliin azalmasyla kerler. Tm dier etkenler ayn kalsa dahi, bir imparatorluu yrtme ve savunma maliyetleri yle arlar ki, btn imparatorluk styapsndan kurtulup yerel rgtlenme biimlerine dnmek daha aklc olur. Konstantin dneminde imparatorluun daimi ordusundaki asker says yarm milyondan fazlayd; byk toprak
59

sahiplerinin vergiden muaf tutulduu bir tarm sektrne srtn dayam olan hazine iin byk bir ykt bu. Bu durum iin hkmetin bulduu zm, maalar dedii (s. 90) parann deerini drmek oldu. Denarius* sonunda o kadar az gm ierir bir hal ald ki kt paradan pek bir fark kalmad. mparatorluun aaal dnemlerinde yarm denariusa satlan bir l Msr buday, MS 338de 10 bin denariiye** satlyordu. Drdnc yzyln balarnda bir altn sikke, drt bin gm sikkeye denkti. Yzyln sonunda ise bir altn sikke, 180 milyon gm sikkeye denk geliyordu.180 Enflasyonun arlyla yurttalar ezilmi, adaletsiz vergi sistemi sebebiyle kimileri Gotlara katlmaya balamt.181 Roma okuryazar bir toplumdu, bu tr sorunlarn varln insan piramidinin yksek seviyelerini etkiledii iin biliyoruz. Ancak siyasi organn hastalklarnn temelinde, tm oluumu ayakta tutan doal piramidin ciddi bir ekilde rmesinin yatt aktr. talya ve spanyada yaplan arkeolojik almalar, imparatorluk dnemindeki youn tarmsal etkinliin ciddi erozyonlara sebep olduunu ortaya koymaktadr; bunun ardndan, ortaan sonlarna dek nfus azalm ve yerleimler terk edilmitir.182 mparatorluk gney Avrupa topraklarn fakirletirdii iin Roma evresel ykn kolonilere ihra etti, bylece hububatta Kuzey Afrika ve Orta Douya baml oldu. Sonular bu blgelerde bugn bile gzlemlenebilir. Roma Suriyesinin bakenti Antakya, ormansz braklm tepelerden akp gelen dokuz metrelik183 amurun altnda yatmaktadr. Libyadaki Leptis Manga kalntlar bugn bir ln ortasndadr.184 Romann antik ekmek sepetleri kum ve tozla dolmutur. Bu kukusuz hikyenin tamam deildir. Roma pek ok (s. 91) farkl blgeye hakimdi ve bu blgelerin hepsi de bu kadar tahrip edilmemiti. Avrupann Alplerin kuzeyinde kalan kesimi, nemli iklimi ve dnemin sabanlarna kar koyan sert toprayla youn bir yerleime sahne olmamtr. Roma dneminde Londrann kaplad alan 1,5 kilometrekareden azd185 ve surlar eski bir ngiliz airine kralla yarar bir ey... devlerin ii olmal,186 dedirten kaplca kasabas Bath yalnzca 0.09 kilometrekarelik187 bir alan kaplyordu. Ortaa tarihi arkeolojik kantlar dorulamaktadr: mparatorluk en iddetli biimde ekirdeinde, evresel maliyetin en ar biimde dendii Akdeniz havzasnda kmtr. Bylece iktidar, Gotlar, Franklar ve ngilizler
60

gibi Germen igalcilerinin, Romann tketmedii kuzey blgelerinde kk etnik devletler kurduu evre topraklara yaylmtr. Koca kent sonu gelmeyen barbarlk ve papalk savalarnn dl olarak yamalanm ve yar yarya terk edilmitir. Nfusu yirminci yzyla dek bir daha yarm milyona ulaamayacaktr. Roma insanln bir eyreine hkmederken, daha nce belirttiim gibi, Amerika ktasnda yaayan dier eyrek de benzer sosyal deneyimlerden gemekleydi.188 M birinci bin ylda, Chavin adl bir uygarlk, gsterili sanat tarzn Perunun geneline yaymt.189 sadan hemen sonraki dnemde Tiwanakunun ta tapnaklar, yaklak drt bin metre190 ykseklikte, Titicaca glnn kysnda, o gne dek ina edilmi kentlerin en ykseinde yerini almt.191 Roma mparatorluunun parlak dnemlerinde Amerika (s. 92) ktasndaki en byk kent, Orta Meksikadaki Teotihuacan idi. Buras o dnemde Roma ile kyaslanabilecek birka kent merkezinden biriydi. Kentin eksenindeki devasa bir tren alannn yan bandaki basamakl piramitleriyle yaklak 21 kilometrekarelik192 alan kaplayan bu kent, nfusu daha az olsa da yzlm olarak Romadan daha bykt193. Mezoamerika uygarl, M 1200 civarnda Meksika krfezindeki Olmeklerle birlikte domutu. Olmeklerin mimarileri, heykelleri, matematik bilgileri Guatemala, Yucatn ve Hondurasta en az 4 bin yl yaam olan Mayalar ve Teotihuacan halkn etkilemiti.194 Arkeologlar Maya Klasik Dneminin balangc olarak, kralln ve krali yaztlarn doduu MS 200 yln gsterirler, ancak Maya uygarl bu tarihten ok nce kurulmutur. M 400 ylna ait bir yazt bulunmutur ve en byk Maya tapnaklarnn bazlar M ikinci yzylda Calakmul ve El Miradorda kurulmutur.195 Tek bir yapnn temelinin kaplad alan 0,09 kilometrekaredir196 - bir Roma Hamam ile ayn boyutlardadr.197 Mayalarla ilgili aklmzda beliren grnt -ilk Yldz Savalar filminin son sahnesinde de grlen zmrt yeili bir orman rtsnden yumruk gibi km gkdelenlere benzeyen tapnaklardr. O sahne, Ge Klasik Dnem Maya ehirlerinin en nls olan Tikal harabelerinde ekilmitir. Bugn ise buras yzlerce ku trnn yan sra benekli yaban-kedisi ve jaguar gibi ender hayvanlarla bir vahi hayat mabedidir. Bin iki yz yl nce bu tapnaklar kullanlrken etrafta az sayda ormanlk alan vard. Zigguratnn
61

tepesine km bir Smer kral gibi Tikaln efendisi de insan eliyle biimlendirilmi bir yeryzn szyordu: Altm metre198 yksekliinde yarm dzine tapnan ve saraylarn oluturduu (s. 93) youn ehir merkezi, d mahalleler, ufka doru uzanan araziler ve tarlalar, ardnda ise ge doru ykselen komu kentler. Tm dier kent-devleti sistemlerinde olduu gibi Maya uygarl da kendi iinde rekabeti, sanatsal ve entelektel anlamda verimli idi. Klasik Dnem ncesi Maya halk (Olmeklerle birlikte), dnyadaki, sfr kavram dahil tm konumsal rakamlar gelitirmi ilk insanlard. Bugn bize ok anlalr ve doal gelen bu matematiksel keif tarihte yalnzca iki defa yaplmtr. Ortaan sonlarnda kullansz Romen rakamlar, (MS 600 civarnda Hindistanda gelitirilmi olan) Arap sistemine yenik dene dek, Yunanllar ve Avrupallar bu sistemi tanmyorlard199. Mayalarn hem gliptik hem de fonetik bir yaz sistemi gelitirdii Mezoamerika ayn zamanda, yaznn kefedildii drt yerden biriydi.200 (Dierleri Smer, in ve muhtemelen Msrdr. Dnyadaki geri kalan tm yazlar ya bunlardan esinlenilmitir ya da komu toplumlardan birinde yaznn var olduu bilgisinin tevikiyle ortaya kmtr.201) Mayalar, Uzun Hesap olarak bilinen takvimde bu ileri aritmetii kullanarak, astronomik olaylar kaydetmi, gemie ve gelecee ynelik (bazen milyonlarca yl teye) mitolojik hesaplamalar yapm, bylece zamann gizemini ortaya karmlardr.202 Temmuz ( July) ayna kendi adn veren Julius Caesarn da ok iyi bildii gibi takvimler iktidar aracdr. Yalnzca adet Maya kitab gnmze ulam olsa da bunlar Avrupa Rnesansna kadarki en kusursuz astronomi bilgisini ortaya koymaya yeterli olmutur. Ayn dnemdeki Caesar takvimi gne hesabna gre on gn hataldr. (s. 94) Maya krallaryla tebaas arasndaki sosyal szlemeye gre, yneticiler zel bilgi ve ayinler araclyla yeryz ile cennet arasndaki uyumu korur, bu yolla iyi rn ve refah garanti altna alrlard. Krallar bunda olduka baarlydlar. MS sekizinci yzylda Ge Klasik Dnemin en baarl zamanlarnda krsal nfus, Gneydou Asyann sanayileme dnemi ncesi nfusuna eitti.203 Srf Tikal krall, snrlarnn nasl tanmlandna bal olarak, yarm milyon insana hkmetmi olabilir.204 Dier kent devletleri -bir dzine kadar nemli olanlar ve daha sradan elli kadar- daha kkt ve aynen modern uluslar gibi dierleriyle ittifak yapm olabilirler. Mayalarn ou iftliklerde yayordu. Verimli blgelerde, kentten uzak
62

yerlerde dahi, 2,5 kilometrekareye be yz kii205 dyordu.206 Tropikal yamur ormanlarna dayanan hassas bir ekolojinin, ormanlarn yaklarak tarm yapldna inanldnda, byle youn bir nfusu nasl besledii uzun sre muamma olarak kalmtr. Bugn biliniyor ki, Mayalar bataklklarda, arazi ykseltme olarak bilinen yntemle youn tarm yapmlardr. Kanallar amlar, yamurlu mevsimlerde hendek aarak araziyi kurutmular, kurak mevsimde de sulamlardr. Bu kanallarda balk beslemiler, bu balklarn artklarn rm yapraklar ve lam atklaryla birlikte gbre olarak kullanmlardr. Viktorya dneminde Hindistanda nazlanarak kullanlan gbreler dnldnde, Maya topraklar kendinden gbrelidir.207 Birok kk toplum gibi Maya kasabalar da balangta eitlikiydi, ama tatan piramitlerin ykselmesiyle birlikte sosyal piramit de kendiliinden olutu. Doa da kukusuz buna boyun emek zorunda kald. Antik polen almalarna gre, kentler bydke orman tatan baltalarla yok edildi. (s. 95) Msr tarlalar oald ve aalar azald. Bunu av hayvanlarnn azalmas izledi; Mayalarn temel protein kaynaklar, balklar, hindiler ve tysz bir kpek cinsi de yok oldu. Klasik Dnemin ortalarnda yalnzca byk kentlerdeki st snflar bolca et bulabiliyorlard. Her kentin kendine zg bir tarz vard. Copan ehri, zarafet iinde emirler yadran krallarnn incelikli heykellerini (Aldous Huxley bunlar inlilerin fildii eserleriyle kyaslamtr) yapmt.208 Palenquenin saraylar, alak kabartmal panelleri ve zarife ekil verilmi svasyla, hayal gc dolu l l meknlard. Tikal, muazzam ve dikey bir kentti. Binalar on dokuzuncu yzyln sonlarna dek Amerika ktasnn en yksek binalar olarak kald - Manhattann art deco kuleleri. (Bu benzerlik hayal rn deildir. Maya mimarisi modern tarzlar, zellikle ilk gkdelen formlarn ve Frank Lloyd Wrightin almalarn etkilemitir.)209 Bugn artk Maya yaztlar okunabiliyor. Onlar sayesinde, Klasik Dnemin azametli ve dingin olduuna dair eski kanaatlerimiz yok oldu. Kozmik zamann, kamusal metinlerin kefi ayn zamanda, doumlar, taht merasimlerini, lmleri, zaferleri ve darbeleri duyuran krallk propagandasn ierir. Sorunlarn su yzne kmaya balad sekizinci yzyl iinde bu metinler daha keskin biimde, gc tkenen bir dnyada meydana gelen iktidar ve kaynak savalarn ortaya koymaktadr. Militarizm ortaya kar, eski ittifaklar bozulur, hanedanlar istikrarszlar ve ynetici snf kendini devasa yap
63

projeleriyle ispatlamaya alr. Tikalin imar 1500 yl srmtr, ama bugn bile ormanlara tepeden bakan tm yksek kuleler kentin son yzylnda ina edilmi, kn arifesinde iek gibi amlardr.210 (s. 96) Byk kentler sendelemeye baladnda, Peloponnesos Savalar srecinde Yunanistanda olduu gibi, yeni zenginler tremeye balamtr. Sekizinci yzyln ortalarnda iktidar elde etmek iin nafile bir giriimde bulunan Dos Pilas kasabasndaki kazlarda, son dnemlere dair ipular elde edilmitir; ana meydana toplanm insanlar barikatlara frlatmak iin tapnaklardan ta koparmaktadr. Ayn derecede dokunakl duvar resimleri Bonampak adl kk bir ehirde bulunmutur. Burada, 790larda kazanlm byk bir zaferi betimleyen freskler mevcuttur.211 Bir ustann elinden kt belli olan sava sahnesi, antik sanatn en canl ve yetenek dolu eserleri arasndadr. Mahkumlar tapnaklarn merdivenlerinde kan revan iindedir; algl bir tren alay grlmektedir, kraliyet kadnlar kralla bir varis sunmaktadr. Tam anlamyla bir nouveau riche* rneidir. Gerek bir zettir. Resimlerin hi biri bitirilmemitir. Yaztlarda anl ykler anlatlmaz. Balklar iin braklm boluklar doldurulmamtr. Syleyebilecekleri herhangi bir eyden daha anlaml bir skunet iindedirler. Tikaldeki son kaytlar 810 ylna aittir.212 Birbiri arkasna ehirler dm ve artk antlarn zerine yaztlar yazlmamtr, ta ki 18 Ocak 909 (Maya takvimiyle 10.4.0.0.0) tarihinde Toninda bir heykelin zerine son yazt kazlp, dev Uzun Hesap takvim mekanizmas bir daha almamak zere durana dek.213 Hata neredeydi? Romada olduu gibi tm olaan pheliler -sava, kuraklk, hastalk, topran tkenmesi, igal, ticaretin zorlamas, kyllerin ayaklanmas- sorguland. Bunlardan bazlarnn ortaya k, yzyldan uzun srm bir (s. 97) yklma srecini aklayamayacak denli anidir. Ama yine de pek ou ekolojik bozulmann sonucunda ortaya km olabilir. Tortularda yaplan incelemeler burada da yaygn bir erozyonun olduunu gstermektedir. Ortada sulanabilecek keiler yoktur, ama topran yllar boyu yava yava kaybedilmesi nihayet bu sonucu vermitir. Ta baltalar elikten daha yavatr ve apa sabandan daha yumuaktr, ancak bunlar da nihayetinde ayn sonuca yol aarlar. Bir yamur ormannn bereketi aalarndan gelir. Amazonlarda son zamanlarda yaplan aratrmalar, tropikal ormann topraa katt zenginliin birka yl iinde yok olabileceini gstermektedir. Mayalar topraklarnn
64

nemini kavram ve onu korumak iin gnmzn hzarl gmenlerinden daha fazlasn yapmlardr. Ama sonuta talep arz amtr. Bir ok kentte kazlar yapm ve Maya uygarlnn kne dair bir kitap yazm olan David Webster, kent-devletlerinin en byyle ilgili unlar sylemektedir: Tikal krall iin ikna edici bir k aklamas u ekilde olabilir: Ar nfus ve tarmda baarszlk, ayrca bu ikisine elik eden tm siyasi sorunlar.214 Websterin ulat bu sonu, merkezi alak arazilerin ou iin geerlidir. Sarp tepelerle evrili bir Honduras ovasna kurulmu gsterili bir Maya kenti Copan, bildik bir tuzaa dmtr -bugn dnya zerinde milyonlarca dnm topraa mal olan temel bir sorundur bu. Kent dere kenarnda, iyi bir arazide kk bir ky olarak kurulmutu. Balangta aklc ve zararsz bir yerleim modeline sahipti. Ama bydke, asl kurulduu alandan kat be kat byk bir alana yayld. iftiler tepelerdeki ok kolay zarar grebilen topra srdler, bunun iin o topra tutan aalar kestiler.215 (s. 98) Klasik Dnem kentlerinden elde edilen insan kemikleri, zengin ile fakir kesim arasnda byyen bir uurumunun olduunu gsteriyor - varlkllar uzayp iriletike, kyller bodurlamaktadr. Sonlara doru ise tm snflarn, salk ve yaam sresi anlamnda genelde ktye gittii anlalyor. Eer elimizde inceleyebileceimiz Maya mumyalar olsayd, muhtemelen onlarn da aynen eski Msrllar gibi parazitlerden ve kt beslenmeden mustarip olduunu grebilirdik. Websterin iddiasna gre, Copann en gsterili gnlerinde, Kral Yax Pasajn uzun hkmranlk dnemi sresince, yaam sresi ksa, lm oran yksekti; insanlar daima hasta, az beslenmi ve yal grnmlyd.216 Ev kalntlar, yz elli yl iinde Copan nfusunun 5 binden (MS 800de) 28 bine ykselerek doruk noktasna ktn, bir yzyl boyunca yksek oranda kaldn, ardndan elli yl iinde tekrar yarya dtn ve 1200l yllarda ehirde neredeyse insan kalmadn gsteriyor. Bu rakamlarn kitlesel glerle balantl olduunu syleyemeyiz. nk ayn durum Maya blgesindeki bir ok kent iin geerlidir. Webster grafiin, vahi hayvan nfusuyla... ilikili olarak grlen bir nevi byme ve k dngsyle benzer nitelikleri tadn, belirtmektedir.217 Aslnda durumu gnmze daha yakn bir baka artla kyaslamas da mmknd: Modern dnyann 1850deki 1.2 milyar nfusu 2000de 6 milyara kmtr. Bu oran, Copann
65

yz elli yl iindeki be misli byme hzyla ayndr Kimi aratrmaclar de, dokuzuncu yzyln balarnda yaanan sert bir kurakln sebep olduunu iddia ediyorlar. Halbuki bir ok blgede k bundan daha nce balamt.218 Sekizinci yzyldaki en parlak dnemlerinde, Maya (s. 99) yurdunun en byk kentleri kendi snrlarna ulamlard. Doal sermayelerinin tamamn tketmilerdi. Ormanlar kesilmi, tarlalar alm, nfus haddinden fazla artmt. Binalardaki art, daha fazla toprak ve aa tketilmesine neden olarak sorunu daha da bytmt. Durumlar doal sistemde meydana gelebilecek herhangi bir darboaza kar savunmasz durumdayd. Bir kuraklk -ncekilerden daha sert olmasa bile- son darbe olurdu.219 Kriz derinleirken yneticilerin buna verdii yant yeni bir yaplanmaya girmek olmad; kraliyet ve sava masraflarn ksmak, arazi slah iin teraslama gibi nlemler almak ya da doum kontroln (Mayalar muhtemelen bundan haberdardlar) desteklemek gibi arelere bavurmadlar. Tersine, daha nce yaadklar gibi yaamaya devam ettiler, hatta daha fazlasn yaptlar. Bulduklar zm daha yksek piramitler yapmak, kitleleri daha ar ilere komak, krallara daha fazla g salamak ve daha fazla savamak oldu. Modern kavramlarla tanmlamak gerekirse, Maya sekinleri doadan ve insanlktan skabilecekleri son kr damlalarn da toplayan kktenciler ya da ar muhafazakrlar haline geldiler. ncelediimiz drt durumdan ikisi -Paskalya Adas ve Smerler-, ekolojileri kendini yenileyemedii iin kmt. Dier ikisi ise, yani Roma ve Maya, ekolojik talepleri ok yksek olduundan kendi yurtlarnda ar biimde k yaadlar, ancak onlardan artakalanlarn torunlar modern zamanlara ulat. Nfusun daha dk olduu bin yl boyunca her iki lkedeki toprak da -volkanik patlamalarn ve yaygn hastalklarn da yardmyla- kendini yenilemeyi (s. 100) baard.220 talya bir Paskalya Adasna, Guatemala ise Smer lkesine dnmedi.221 Burada karmza bir bilmece kar: Uygarlklar byle ska kendilerini yok ediyorlarsa, peki btn bu uygarlk deneyi nasl geliti? Roma uzun vadede kendine yetemediyse, ayn kentte bugn imparatorluk dneminin otuz misli insan nasl yayor? Doal yenilenme ve insan g yantn bir parasn oluturur. Antik uygarlklar blgeye has ekolojilerle beslenen yerel toplumlard. Biri kerk66

en, baka bir yerde dieri ykseliyor olabilirdi. Gezegenin geni alanlar hl ciddi anlamda yerleime almamt. Yeryznn uzaydan hzl bir filmi ekilecek olsa, uygarlklarn orman yangn gibi, bir o blgede bir bu blgede birbiri ardna patlak verdiini grebilirdiniz. Kimileri yaltlm ve kendiliinden olumu toplumlard. Bazlar ise kltr rzgryla savrulan kvlcmlar gibi yzyllar iinde blgeden blgeye savrulmulard. Pek az uygarlk, uzun bir aradan sonra eski kmrlerden tekrar tutuup da iyi bir yerde ikinci kez boy gstermitir. kinci bir yant ise uygarlklarn ounun bin yl ya da daha fazla sre iinde doal snrlarn ap yklrken, kimilerinin yklmamasdr. Msr ve in, 3 bin yldan fazla sre doal kaynaklarn tketmeden yaamaya devam etti. Onlar farkl klan neydi? Herodotosun yazd gibi; Msr, Nilin hediyesiydi. Nilin sularyla tarlalar sulanyor, her yl su taknnn getirdii alvyonlar araclyla toprak yenileniyordu. Nehrin etrafndaki kum tepeleri tarlalarn snrlarn doal olarak belirlemiti. (s. 101) Ne aalk tepeler ne de insanlarn itahn kabartacak ormanlar vard; Msr, insanlar kayp giden topraa srtn dayayarak oalmaya tevik eden bu unsurlardan yoksundu.222 Nil ve deltas yalnzca 40 bin kilometrekarelik223 bir tarm alan sunuyordu. Hollanda byklnde, ban denize vermi bir nilfer ieini andran bir toprak parasyd bu. Msrda kullanlan tarm teknikleri basitti -kltrn kendisi kadar muhafazakrd- ve bu teknikler doal su evrimiyle uyumluydu, asla ona zarar verecek nitelikte deildi.224 Nil vadisinin darl ve drenaja msait yaps Smerlere zarar vermi olan tuz birikmesini yavalatyordu ve hem bizim hem de Mayalarn aksine, eski Msrllar tarlalara bina yaplmamas gerektiini iyi biliyorlard.225 Msrda nfus art srad biimde yavat. Firavunluk, Roma ve Arap dnemlerinde hep dnya ortalamasnn altndayd; Eski Krallktan Kleopatra dnemine dek, bin yl iinde sadece 2 milyondan 6 milyona kt ve modern sulamann balad on dokuzuncu yzyla dek byle kald.226 Bu bize, Nilin tarm alannn tayabilecei kapasitenin 6 milyon insan ya da kilometrekare bana 160 kii227 olduunu gsteriyor. Bu snr, nehrin suyunun azald dnemlerde ortaya kan alk ve su kaynakl hastalklar sebebiyle kat bir ekilde korunmutur.228 Doa kendi aralaryla Msr daima canl tutmutur. Fakat Msr bu aralaryla bir rantiyeye benziyordu; bu verim her yl Nilden, Etiyopyann dalk blgelerinde, rman
67

yukarsnda yaayan dier tarmc halklarn ekmei pahasna alnyordu. inin topraklar humus asndan Nilden bile daha zengindi, fakat bu toprak yllk olarak peyderpey gelmiyordu, bir kerede top yekun gelmiti. Avrasya ktasnda esen kuru (s. 102) rzgrlar, inde iftilik balamadan uzun zaman nce, buzullarn arkasnda brakt humusu toplayp ls biiminde ine brakmt. Sar Nehire adn veren ite aslan rengindeki bu toprakt. Birikintiler, kh orda burada dik koyaklar oluturmu, kh alvyonlu bir ova eklinde uzanan verimli platoda yzlerce metre kalnlnda bir tortu oluturmutu. Bu toprak balaycyd ve erozyon olsa olsa verimli topran bir baka katmann ortaya karyordu.229 in uygarl Msrdan bin yl sonra ortaya kt, ama ksa zamanda onun boyutlarna ulat ve baka iklim blgelerine yayld. Han mparatorluunun en iyi dnemlerinde in, Moolistandan Vietnama 50 milyon insan ynetiyordu; bu say, ada ve uzak ticaret mttefiki Romann nfusuna eitti.230 Han Hanedanlnn MS nc yzyldaki dnn sebebi ekolojik olmaktan ok politikti. in ksa sre sonra, Hindistandan edindii yeni fikirlerle ve -kefedilmi en verimli tarm sistemlerinden biri olan- pirin tarmnn gneyde yaygnlamasyla tekrar canland. Gene de, Msr ve ine daha yakndan bakacak olursak, ikisinin de uzaktan grldklerinden daha az istikrarl olduklarn grrz. rnein, M 2000 civarnda Nilin tamas sonucu oluan seller ala ve isyanlara neden olarak Eski Krall ykmt. inde de a kyller baskc sekinlere kar bakaldrdlar. Sosyal ironi ykl bir olayda kyller imparatorun mezarn kazp, kilden yaplma ordusunun elindeki silahlar aldlar ve bu silahlar Chin hanedanln devirmek iin kullandlar. Bu tr bozgunlara, alk ve hastalk gibi yinelenen olaylara (s. 103) karn Msr ve inin cmert ekolojileri kltr yok olmadan nce yenilenmeye msaade etti.231 W. H. Auden, bir kltr, sahip olduu aalardan daha deerli deildir, demiti. Uygarlklar yeryznden daha fazla rn alabilmek iin eitli teknikler buldular; bu tekniklerin kimi srdrlebilirdi, kimi deildi. Gemiten aldm ders u: Topran ve suyun -ve suyun koruyucusu olan aalarn- sal herhangi bir uygarln ayakta kalmas ve baarl olmas iin devaml bir temeldir. Den kent devletlerinin snrlar arasndaki tampon blgelerde kalan or68

man kalntlarndan Maya ormanlar tekrar yeerdi. Tikaldeki bo sarayda, kimilerinin felaketin ardndan yapt gibi, yere melmi bir aile, eski tarlalarda biten fidan ve dikenleri, cadde kenarlarnda boy gsteren allar grm, geri dnen yaban hayatn temkinli seslerini duymu olmaldr. Bereketin yavaa geri dnn ve topran niha-i vaatlerini dnerek Kafkann kanaatini paylam olmaldrlar: Bizim iin olmasa da; umut var. (s. 104)

69

5
Aletlerin Bakaldrs
Alayc grafitiye dknmdr. lerlemenin tehlikeleriyle ilgili bir sz vardr: Tarih ne zaman tekerrr etse, fiyatlar ykselir. Dnyadaki ilk uygarlk olan Smerlerin k, yalnzca yarm milyon insan etkilemiti. Romann dnden on milyonlarca insan etkilendi. Bizimkinin baarszlndan ise kukusuz milyarlarcas zarar grecektir. imdiye dek, her biri kabaca bin yl ayakta kalan ve doay tketerek yklan drt antik topluma gz attk: Smer, Roma, Maya, Paskalya Adas. Ayn zamanda 3 bin yl veya daha fazla sre ayakta kalmay baarm iki istisnadan sz ettik: Msr ve in. Gemiteki kler zerine olan kitabnda Joseph Tainter sorunlara farkl isim verir: Kontrolden km Tren, Dinozor ve iskambilden Kule. Bunlar genellikle ayn anda belirirler.232 Smerlerin sulama sistemi kukusuz kontrolden km bir trendi. Smerler dn olmayan feci bir yola (s. 105) girmilerdi. Yneticilerin sorunla baa kmak konusundaki baarszlklar onlar birer dinozora evirdi. Uygarln hzl ve telafisi mmkn olmayan d ise onun iskambilden bir kule olduunu ortaya koydu. Dier baarszlklar iin de ayn tanmlamalar yaplabilir. Yzletiimiz ey belli bir zamana ve yere zg hatalardan fazlasdr. Tarmn kefi gerek bir kontrolsz tren olarak nfus artn salad; ancak iki kanlmaz sonu yznden gda sorununu zemedi. Bu sonulardan ilki biyolojiktir: Nfus, besin kaynaklar snra dayanana kadar artar. kincisi ise sosyal bir sonutur: Tm uygarlklar zamanla hiyerarik bir yap kazanr. Zenginliin st kesimlerde younlamas, asla yaylmayacann da gstergesidir, ilk amaz Thomas Maltus kefetmitir. sadan Marxa bir ok dnr de ikincisine deinmitir. Bir in atasz yle der: Bir kyl azna kzarm bir rdein girmesi iin uzun zaman bir yamata az ak beklemelidir. Uygarlk, insanlk tarihinin son dnemlerine damgasn vurmu bir deneydir ve benim tabirimle ilerleme tuzaklarna yakalanma gibi bir zr vardr. Nehir kysnda verimli bir arazi stne kk bir ky kurmak iyi
70

bir fikirdir. Ancak ky kente dntnde ve verimli topran snrlarn atnda kt bir fikir haline gelir. Balangta nlemek mmknken, sonradan tedavi olanakszlar. Bir kentin tanmas kolay deildir. nsann uzun vadeli sonular grebilme konusundaki yeteneksizlii, avclk ve toplayclk yaparak gn gnne yaadmz milyonlarca ylda ekillenmi tipik bir zelliimiz olabilir. Ayn zamanda sosyal piramidin sonucu olan bir tembellik, agzllk, budalalk karmndan kaynaklanyor da olabilir. Geni lekli toplumlarda iktidar (s. 106) younluunun st tabakada toplanmas, sekinlere statkoyla edinilmi bir menfaat salar. evrenin ve nfusun genelinin ke gemesinden sonraki uzun karanlk dnemlerde dahi onlar zenginlemeyi srdrr. Gemi uygarlklarn kalntlarnn yeryzne dalm olmasna ramen uygarlk deneyi yaylmaya ve gelimeye devam etmitir. Tahmin edilebildii kadaryla saylar bize u sonular gstermektedir: MS ikinci yzylda Romann parlak dnemlerinde dnya nfusu 200 milyondu; Avrupann Amerika ktasna ulat 1500de ise 400 milyona kmt233; kmr ann balad 1825te bir milyar; petrol ann hkm srd 1925te iki milyar ve 2000 yl itibaryla 6 milyar olmutur. Bymenin kendisinden daha dehet verici olan bymenin hzdr. Romann ardndan 200 milyonluk bir nfus art iin 1300 yl gemesi gerekirken, son 200 milyonluk art yalnzca 3 ylda gereklemitir.234 Kendi amz istisnai olarak nitelemeye eilimliyiz, pek ok adan gerekten de yledir. Ama bugne saplanp kalmak -oyunu deil yalnzca topu izlemek- tehlikelidir. Bugne ve buraya saplanarak zaman iindeki akmz unuturuz ve kendimize Paul Gauguinin son sorusunu sormaktan vazgeeriz: Nereye gidiyoruz? Gemiteki bir ok ada doal snrlar ald iin ykmlar gerekletii halde, bizim kontrolsz trenimiz nasl hzlanarak yoluna devam edebilmektedir? Daha nceki blmde, in ve Msr uygarlklarnn srad biimde uzun mrl olduklarn, nk doann onlara su ve rzgrla tayarak bereketli bir humus armaan ettiini anlatmtm. Ama insanlarn mahareti de unutulmamaldr. (s. 107) Bir dnm topran besleyebilecei boazn says ve onlar besleyebilecei zamann uzunluu yalnzca doal verimlilie bal deildir. Uygarlk tarm sayesinde doadan onun bahettiinden fazlasn almtr. Srlm toprakta hayvan ve insan gbresi kullanlarak yaplan karma tarmn son71

suza dek srdrlebilir olduu, kuzey Avrupann verimli topraklarnda kantlanmtr. rn rotasyonu ve yeil gbre (nitrojen tutan bitkilerin sabanla gmlmesi) kullanm sayesinde erken modern dnemlerde kayda deer oranda verim art salanmtr. Asyada gelitirilen sulu pirin tarm yksek oranda verimliydi. Dzletirilmi eltik tarlalar, tepelik alanlarn srdrlebilir ekilde srlebilmesinin yolunu at. spanyadaki slam uygarl, ge dnem ortaa Avrupasna Klasik dnem dncesini getirmekle kalmad, ayn zamanda Romann geride brakt erozyona uram topraklar, zeytin aalaryla teraslama yaparak ve sulama projeleri gelitirerek onard. And Daglarnda nkalar ve nka ncesi halklar, buzullardan gelen derelerle sulanan ve -kimi orak adalardaki eski deniz kuu yuvalarndan elde edilen bir eit gbre olan- guano ile gbrelenen ta teraslar zerinde muazzam bir da tarm sistemi kurmulard. And Daglarndaki teraslama sistemi zerine yaplan aratrmalar son 1500 ylda buradaki verimliliin hi dmediini ortaya koyuyor.235 Tarm yntemlerindeki bu tr istikrarl gelimeler nfustaki istikrarl art aklayabilse de son birka yzyldaki patlamay aklayamaz. Makineleme ve salk koruma nlemleri patlamann son evrelerini aklayabilir ama makinelemi tarm ve kamu sal kavramlar daha sonra gelitii iin patlamann balangcn aklayamaz. Patlamann balang tarihi Kolombtan yaklak bir asr sonradr. Bu ayn zamanda (s. 108) spanyol fethinin tuhaf meyvelerinin alnmaya baland dnemdir. Gezegenin yars tamamen gelimi ancak korumadan yoksun bir halde eline dtnde Avrupa bundan en byk parsay kapmtr. Amerika vahi bir blge olsayd igalciler uzun zaman oradan bir ey elde edemezlerdi. Her bir tarlay ormandan kazanmak, her bir rn kendi lkelerinden getirip yetitirmek, her bir madeni kefetmek, yolun izin olmad llerde, ayrlarda yollarn bulmak zorunda kalacaklard. Ama bu mehul dnya kendi Neolitik devrimini yaamt ve zengin bir tarmclk temelinde bir dizi uygarlk kurmutu. Amerikann ksmnda da, 80 ila 100 milyon aras insan -insan rknn drtte biri ila bete biri arasndaki blmn- barndran Asyaya benzer karmak bir dnya oluturmutu. 1500 ylnda en gl devletler Aztek imparatorluu ile nka mparatorluu ya da Tawantinsuyu236 idi. Aztek mparatorluu bir kent-devletleri sisteminden oluuyordu, Meksika ad verilen byk bir kent-devletinin hkm altndayd. nka mparatorluu ise
72

And Dalar srtndan Pasifik kysna yaklak 5 bin kilometrelik237 bir alan kapsyordu. Her birinin nfusu 20 milyon civarndayd - eski Msr ile Roma nfusunun ortasnda bir rakamd bu.238 eyrek milyon yurttayla Aztek bakenti Amerika ktasnn en byk kentiydi ve dnyann en byk alt kentinden biriydi. nka mparatorluu daha az kentlemiti, ancak 23 bin kilometre239 uzunluundaki yollar, gdml ekonomisi, geni teraslama ve sulama sistemleri ve klelikten ziyade alma ykmllne dayal tarmyla daha sk rgtlenmiti. spanyol hakimiyeti altna girdiinde ise bir ii cennetinden ok hayatta kalma mcadelesi veren insanlarn lkesine dnt.240 Her (s. 109) ikisi de eskilerin mirass olarak ortaya km, gen imparatorluklard. Eer dardan birilerinin mdahalesi olmasayd muhtemelen yzlerce yl ayakta kalacaklard.241 Ancak yeni olgunlam meyve baheleri gibi davetsiz misafirleri ekiyorlard. evre tarihileri Alfred Crosby ile William McNeill 1970lerde, Yeni Dnyann asl igalcilerinin mikroplar olduunu ortaya koydular: iek, hyarckl veba, grip ve kzamk gibi kitlesel silahlar. Bunlar ilk defa (bu hastalklara kar diren kazanm olan) Avrupallarla birlikte geldiler ve birer biyolojik silah ilevi grdler; ilk dalgada, yneticilerin yan sra Meksika ve Peru nfusunun yarsnn lmne sebep oldular.242 Crosby yle diyordu: galcilerin muhteem zaferindeki en byk pay [iek] virsnnd.243 Silahlar ve atlar olmasna karn spanyollar bir iek salgn balayana dek anakarada hibir zafer kazanamamlard. Salgndan nce, Mayalar, Aztekler, nkalar ve Floridallar ilk igal giriimlerine baaryla kar koymulard.244 Yllar nce Pentagon, ntron bombas ad verilen, Strangelove tarz bir silah retme planlarn aklamt. Bomba Rus kentlerine atlacak, radyasyon patlamas sayesinde tm kentlileri ldrecek ama mallarna zarar vermeyecekti.245 Amerikay igal eden Avrupallar getirdikleri hastalklarla aynen byle bir etki yaptlar. Kukusuz Yeni Dnya hi sava olmadan ele geirilmedi: Meksika ve Cusco iin yaplanlar tarihin en amansz savalarndand.246 Ancak hastalk kutusunun kapa aldktan sonra atalarnn 10 bin ylda ina ettiini savunacak ok az insan kalmt, spanyol bir kei Meksikadan, tahtakurular gibi ynlar halinde ldler, diye yazmt.247 (s. 110) Byk Dzlkler (Great Plains) ve souk blgeleri haricinde, Kuzey Amerika dahi 1500 ylnda yabanl deildi. Hollywood bizi tipik bir
73

Kzlderilinin bir sr avcs olduuna ikna etmi olabilir. Ancak gneybatdan gneydouya, kuzeyden Missouriye, Ohioya ve Byk Gllere (Great Lakes) kadar Amerika Birleik Devletlerinin tm lman blgeleri youn biimde ifti yerleimcilerle doluydu. Haclar* Massachusettse vardklarnda Kzlderililer o kadar yakn zamanda lmlerdi ki, beyazlar bo kulbeleri, k ekinini ve temizlenmi tarlalar kullanma hazr buldular; gmenlerin btn ktadaki asalaka geliimlerinin bir belirtisiydi adeta1 bu. Amerikal tarihi Francis Jenningsin szleriyle, Avrupallar burada vahi bir hayat bulmadlar, ama kendileri bir tane yarattlar.248 spanyollar iin hastalk ntron bombalarndan daha etkili bir silah olmu; yalnzca madenlerde almaya yetecek sayda yerli hayatta kalabilmiti.249 Yzyllar boyunca Atlantik zerinden akan altn ve gm miktar dnldnde Aztek ve nka hazineleri o kadar byk bir dl deildi.250 Karl Marx, Sanayi Devriminin Atahualpann** aknlaryla baladn gren ilk ekonomistlerden biridir. 1847de yle demitir: malat endstrisinin kurulmasna neden olan ilk ey Amerikann kefi ve buradaki deerli madenlerin tanmas yoluyla sermaye birikimi salanm olmasdr.251 spanyol imparatorluunu destekleyen Cenoval ve Alman bankerler, ellerindeki altn klelerini kullanacak yer aryorlard. Kimileri kuzey Avrupada gemi ve silah yapm iine girdiler, rizikolu baka maceralara atldlar. ou Avrupa (s. 11) savalarn da srdrd -asiller arasndaki savalar yeni icatlarn nn at. Mao Zedungun kastettii anlamda olmasa da, iktidar bir silahn namlusundan ykselecekti; bir topun barut tten azndan, buharl ve benzinli makinelerin silindiri belirecekti. Altn ve gm; talan, toprak ve emekten oluan okyanus ar genin yalnzca bir kenarn oluturuyordu. Yeni Dnyann dul kalm topraklar -ve buradan kan tm rnler- uzun vadede madenlerden daha deerli hale gelecekti. kran Gn yemeklerinde dindar Amerikallar byle bir yabanda doymalarn salad iin Tanrya kredeceklerdi. Ardndan hindi, msr, fasulye, kabak, balkaba ve patatesten oluan zengin nlerini mideye indireceklerdi. Tm bu besinler Yeni Dnya uygarlklar tarafndan binlerce ylda gelitirilmiti. Kriyi krmz bibersiz, talyan yemeini domatessiz, svire ve Belikay ikolatasz, Hawaiyi hindistan cevizsiz, Afrikallar manyoksuz, ngilizlerin balk patates mnsn patatessiz dnmek imknszdr. Beslenme alkanlklarna yaptklar etkinin yan sra, yeni rnler
74

Avrupada olduu kadar Afrika ve Asyada da retimde ciddi bir arta neden oldu. Msr ve patates, buday ve arpadan iki kat verimliydi, nk ayn miktarda besin iin yalnzca yars kadar topraa ve igcne ihtiya duyuluyordu.252 Nfus artt ve ok miktarda insan tarlalar terk ederek Britanyadan Gold Coasta kadar her yerde igc fazlalna sebep oldu.253 Kuzeyde genellikle deirmenlerde ve fabrikalarda alan bu insanlar, Afrikada zellikle silah sektrnn yabanc yatrmclar oldular.254 Avrupallar Afrikallar gemilere bindirip Atlantiki ardlar (s. 112), onlar yerli Amerikallarn yerine koyup Avrupa kentleri iin eker, pamuk ve kahve retiminde almaya zorladlar.255 htiya fazlas insanlar da, buday ve arpa yetitirmeye uygun olan, Gney Amerikann geni otlaklarna ve krlk arazilere srdler. Tarmn makinelemesiyle Eski Dnya tarlalar daha az igcne ihtiya duyar oldu. Ardndan -nka tarmnn bir dier hediyesi olan- guanonun tekrar kefi ve dnya apnda kullanmyla rn rekolteleri tavana vurdu.256 Guano birikimleri ve dier doal gbreler tkenince, ticari tarm, petrol ve gazdan elde edilen kimyasal gbrelere baml hale geldi. Fosil yaktlar modern dnyaya g vermekle kalmyor, ayn zamanda onu besliyor da. Bugn kelimenin tam anlamyla petrol yiyoruz.257 1991de William McNeill yle diyordu: Modern dnyann artan nfusu byk oranda yeni rnlerle hayatn srdrmektedir, fakat bu rnlerin ne tr ekolojik sonular douraca belirsizdir.258 Bu szlerin zerinden geen on ylda dnya nfusu bir milyar daha artt. Bu rakam, tarmn makinelemeye balad 1825 ylndaki dnya nfusuna eittir. Bir milyarlk nfus, sanayi uygarl kecek olsa kendilerini kas gcyle besleyebilecek insan saysna yakn olabilir. Amerika olmasayd Sanayi Devriminin ne zaman ve nerede gerekleecei ya da gerekleip gereklemeyecei konusu hl belirsizliini korumaktadr. Bana gre gerekleirdi, ancak daha sonra, daha yava ve daha farkl bir ekilde. rnein Avrupadan ziyade inde ya da her ikisinde birden balayabilirdi.259 Ama bu aslnda okullarda grlen ve yle olsayd, ne olurdu trnden sorularla ilgilenen tarihin (s. 113) konusudur. Tek syleyebileceimiz, ilerin daha yava ilerleyecei ve daha farkl olacadr. Bugn sahip olduumuz dnya bize Yeni Dnyann hediyesidir. Yeni Dnya gerek bir Eldoradoduydu*. Ayn zamanda topyayd**. Amazon toplumlaryla ilgili ilk anlatlar, Sir Thomas Moreun 1516 tarihli
75

ayn isimli kitabn da etkilemitir. Bir asr sonra, ok satan kitaplarn yazar yar-nka Garcilaso de la Vega, soyunun km imparatorluunu ideal devlet olarak tanmlamtr.260 Bunun Kuzey Amerikadaki etkisi ise ok daha dorudand, gndelik yaamda grlebiliyordu. lk snr kltr melez nitelikteydi; Kzlderililerin meyve bahesi yapt, beyazlarn ise ksa yoldan kr etmeyi dnd bir yerde ortaya kmt. Gmenler; sosyal eitlii benimsemi, meclislerde zgrce tartarak ve uzlaarak karara varan, kendi kendilerini yneten yerlilerle dvtler, ticaret yaptlar ve evlendiler. James Adair, 1775te Cherokeeler hakknda, oluumlar btnyle zgrlk kokuyor, demiti. Benjamin Franklin de lroquoi Konfederasyonuyla*** ilgili benzer gzlemlerde bulunmutu. Amac On Koloninin**** bu konfederasyona benzemesini sa lamakt.261 Beyazlar, zellikle muhaliflerin kendi (s. 114) topluluklarn kolayca terk edip bamsz bir grup oluturabilmesinden etkilenmilerdi. Burada zgrlk, demokrasi ve ayrlma hakk vard. Bu yerel demokrasilerin, 1500lerdeki byk apl lmlerden sonra alan geni alanlarda yaylan bir Kolomb sonras geliimi olup olmad hl belirsizdir. Doudaki ifti kabilelerin ou, daha nceki gl efliklerin kalntlaryd, ngilizler Amerikaya byk kymdan nce gelmi olsalard, muhtemelen kendilerine ok tandk gelen bir sosyal yapyla karlaacaklard: Otuz metre yksekliindeki262 piramitlerin tepesine kondurulmu byk evlerde yaayan efendiler tahtrevanlarda tanyor; kleleri ve cariyeleriyle birlikte gmlyorlard.263 Aztek ve nka imparatorluklaryla birlikte bu toplumlar da kerten iek virs, bu nedenle Amerikan Devriminde nc bir role sahipti. Bakaldrlarn ou yokluktan kaynaklanr, ama Amerikallarnki bolluktan kaynaklanmt -Kzlderili toprann ve ideallerinin bolluundan. Bylece Franklinin yurttalar, onun tabiriyle beyaz vahilere dntler. Amerikan Devrimi sonuta -terr denilen kendi beyaz vahetine sahip- Fransz Devrimini etkiledi. Ayn olaylarn yinelenmesini istemeyen hkmetler, sonraki yzyl iinde oy verme hakknn snrlarn geniletmeye baladlar. Yeni sanayi ekonomisi byyen bir orta snf beslerken, katlm lt sosyal piramidin diplerine doru yayld.264 Batnn ansl lkelerinde yaayan bizler bugn, iki asrlk zgrlk ve bolluk balonunu normal ve vazgeilmez olarak gryoruz. Hem maddi hem teleolojik anlamda bunun tarihin sonu olduu bile sylendi.265 Ancak bu yeni dzen bir (s. 115) anomaliden baka bir ey deildir: Uygarlklar byrk76

en olanlarn tam tersi yaanmaktadr. Mevcut uygarlk seviyesine gezegenin yarsna el koyarak ulatk ve kalan yarsnn ouna hakim olarak yayldk; fosil yaktlar gibi doal sermayenin yeni biimleri kullanlarak hayat idame ettirdik. Yeni Dnyada Bat tm zamanlarn en byk kazan kaynan yakalad. Bundan sonra byle bir kaynaa bir daha sahip olamayacaz tabii H. G. Wellsin Dnyalar Sava266 adl romannda olduu gibi, uygar Marsllar bulup, onlar mahvedecek virsleri kendilerine bulatrmay baaramazsak. Deiimin bir ok insann fark edemeyecei denli yava olduu zamanlarda dahi uygarlk deneyinden phe edenler vard. Ikarus, Prometheus ve Pandora fazla zeki olmann risklerini gzler nne serer; ayn tema Yaradl hikyesinde de vardr.267 Bu tr antik hikyelerden belki de en derin olan -zellikle k yaam bir uygarla ait olduundan- Maya yaradl destanndaki Aletlerin Bakaldrs (Popol Vuh)dr.268 Bu hikyede insanlar, tarlalarn ve ev aletlerinin saldrsna urarlar: Ve tm [o eyler] dile geldiler.... Gcmz hissedeceksiniz. Etinizi tp lime lime edeceiz, dedi bileytalar.... Ayn anda kalburlar ve mlekler de konutular: Bize ac ve keder verdiniz.... Hi ac ekmediimizi sanp atelere attnz. imdi aynsn siz ekeceksiniz, sizi yakacaz.269 Kbal yazar Alejo Carpentierin belirttii gibi bu, makinelerin yaratt tehdide dair aldmz ilk ciddi uyaryd. (s. 116) On dokuzuncu yzylda ciddi teknik ve sosyal deiimler ilk defa bir mr sresi iinde grlmeye balaynca bu tarz uyarlar da sklat. 1800 ylnda kentler kk; hava ve su nispeten temizdi -yani kanser deil kolera olurdunuz. Hibir ey rzgrdan ya da uzuvlarmzdan daha hzl deildi. Makine sesi bilinmiyordu. Eer bir kiiyi 1600 ylndan alp 1800 ylna tama ansnz olsayd, bu kii yolunu rahata bulabilirdi. Ancak 1900le birlikte caddelerde motorlu tatlar ve onlarn altnda elektrikli trenler belirdi. Ekranlarda filmler oynuyordu, dnyann milyonlarca yl olan ya hesapland ve Albert Einstein Grelilik Kuramn yazmaya balad. Yzyln banda, Mary Shelley Frankenstein ile birlikte yeni bilim zerine kafa yoruyordu. Charles Dickens Zor Zamanlar adl romanyla sanayinin sosyal hayattaki bedeli zerine yakc ve ngrl bir eletiri yapyor; yi Samiriyeli* kt bir ekonomist miydi? diye soruyor ve son dinin nasl bir ey olacan ngryordu: 1854te yle diyordu, Doumdan lme insann
77

varlnn her bir santimi, tezgaha yatrlacak pazarlk konusudur.270 1872 tarihli Erewhon (ngilizcede hibir yer anlamna gelen nowhere szcnn evirmecesi) adl romannda Samuel Butler, Avrupadan uzun zaman nce sanayilemi, ancak ilerlemenin sonucu olarak makine kart bir devrimin gerekletii uzak bir uygarl anlatr. Asl tehlike, diye yazar Erewhonlu bir radikal, makinelerin kendilerinden ok, gelime hzlardr. Zamannda durdurulmazlarsa, (s. 117) dillerini gelitirebilir, kendilerini yeniden yaratabilir ve insano lunu boyunduruk altna alabilirler. Butler burada Darwinizme atfta bulunmaktadr, ancak Buhar ann canavarlarnn yaratt kayglar yeterince gerektir. Babakan olmadan yllar nce, gen Benjamin Disraeli, Eravhonun korkularn Coningsby adl romannda dile getirmiti: Gizemlinin de gizemlisi, makine reten makineleri grmektir, insann akln merakla ve korkun kurgularla dolduran acayip bir eydir bu.271 Viktorya dnemi hzla ilerlerken, pek ok yazar Nereye gidiyoruz? diye sormaya balamt. Onlarn asrnda her ey bu kadar hzla geliiyorsa, bir sonraki asrda neler olacakt? Butler, Wells, William Morris, Richard Jefferies ve baka pek ok kii hayal gc, talama ve kinayeyi birbirine katarak bilimsel roman adyla bilinen tr oluturdular. 1895 tarihli Zaman Makinesi adl kitapta Wells, insan rknn Eloiler ve Morlocklar diye iki tre blnd uzak bir gelecee bir yolcu gnderir. Eloiler, Morlocklarn endstriyel almalar sayesinde beyinsizce sefa sren st snftr. Kleleri olarak grdkleri, insandan aa bu alt snfn onlar et kayna olarak beslediklerinin farkna varmazlar. Hibir Yerden Haberler adl kitabnda William Morris, sanayi sonras yeni bir a kurgular; bileinin hakkyla yaayan drst insanlarn, iyi bir tasarmn ve zgr akn olduu n-Raffaellocu** bir topyadr bu. Morris bu kitapta, ilk byk (s. 118) kreselleme dalgasn, buharl gemilerin, telgrafn ve ngiliz mparatorluunun ynettii dnya pazarn sorgular: inin almaktan duyduu mutluluun, en temel refahnn ve salnn karsnda.... pek ou retilmeye dahi demeyecek mallarn ucuza retilmesi gibi berbat bir gerekliliin zerre kadar deeri yoktur.... Tm bir toplum Dnya Pazar denen bu yamac canavarn dileri arasnda tlmektedir. Gemiten ok ey renebiliriz evet ama ondan pek bir ey renmie benzemiyoruz. Birinci Dnya Savandan nceki son kuak -gen Einsteinn
78

ve Oscar Wildein dnemi, Joseph Conradn terrizmle ilgili roman Gizli Ajan yazd dnem- bir ok adan bize benziyordu: Yorgun dm eski asr vard ve bir de, erdemlerin ve kesinliklerin yok olup gittii, bombaclarn glgede pusuya yatt, sanayicilerin kaanelerinden dizginsiz serbest teebbsn hepimiz iin bir Yeni Kuds* yaratacan ilan ettii yeni bir asr. Pek ok zeki gzlemci deiimin kontrolden ktn anlad ve sanayinin gcyle birlikte insanolunun kendi intihar malzemesini yarattndan korkmaya balad. Ar milliyeti ulus-devletlerin silahlanma yarna girdiini grdler. Sosyal smry ve geni varolar, havann ve suyun kirlendiini, uygarln makineli silahlar araclyla vahiletiini fark ettiler.272 (s. 119) Bu silahlar Zumlara ya da Siyulara deil de Avrupallara dorultulsayd ne olurdu? Ya varolardaki bozulma insan rknn yozlamasna sebep olsayd? Bir ok insan iin kklerinden koparlma, yoksulluk ve pislik anlamna geliyorsa, tm bu ekonomik verimin amac tam olarak neydi? Seyahatinin sonunda Wellsin Zaman Yolcusu uygarl, sonunda kendi yaratclarn... kanlmaz olarak yok edecek budalaca bir yma olarak tanmlar. Hi phe yok ki pek ok kii, bizim buradaki varlmzn, Viktorya dneminin bu kasvetli insanlarnn yanldnn kant olduunu dnecektir. Gerekten de yle mi? Bizim amzla ilgili hayal ettikleri ayrntlar konusunda yanlm olabilirler, ama sorunlar nceden grdkleri dorudur. Yakn gemiimizde, 12 milyon l ile Birinci Dnya Sava,273 Rus Devrimi, -Hitlere, lm kamplarna, 50 milyon lyle kinci Dnya Savana ve atom bombasna yol aan- Byk Bunalm var. Bunlarn devamnda Kore Sava, Souk Sava, neredeyse lmcl bir hal alacak olan Kba Fze Krizi, Vietnam, Kamboya, Ruanda var. Viktor ya dneminde yaayan en karamsar kii dahi, yirminci yzylda savalarda 100 milyondan fazla -yani Roma mparatorluu nfusunun iki kat- insann leceini duysa kk dilini yutard.274 Tarihin maliyeti gerekten de tavana vurmutur. Viktorya dnemi bilimsel romanlar gnmze iki ayr tr olarak varmtr: Ana akm bilim kurgular ve karanlk gelecekler kurgulayan sosyal talamalar. Geen yzyln en nemli kitaplar ikinci kategoriye dahildir: Aldous Huxleyin Cesur Yeni Dnya, George Orwelin 1984, J. M. Coetzeenin Barbarlar Beklerken adl kitaplar ve Russell Hobann, (s. 120) nkleer dnem sonras orak topraklar anlatan bir bayapt olan Rid79

dley Walker adl eseri. Nkleer tehdidin bir nebze azaldnn dnlmesiyle, modern kyamet romanlar, ilk olarak Hiroimadan evvel ele alnm konular tekrar gzden geirdiler; zellikle, yeni teknolojinin riskleri ve trmzn insanlktan dn vermeden nasl ayakta kalabilecei gibi sorunlar. (Cesur Yeni Dnyann en kkrtc ynlerinden biri, Huxleyin dzenin eytaniliini ortaya koyan bir durum betimlemesidir. Buna bir yant vermek bugn, 1932de olduundan ok daha zordur.) Erewhonun grltl canavarlar, tm biyosferi tehdit eden daha incelikli biimlere brnrler: klim bozulmas, toksik atklar, yeni mikroplar, nanoteknoloji, sibernetik, genetik mhendislii. Bir distopya talamas yazmann en byk tehlikelerinden biri, hakl ktnzda bunun ok moral bozucu olmasdr. On yl nce Bilimsel Bir Roman adl romanm yazmaya koyuldum. Bu ad sememin nedeni, Viktorya dnemindekilere atfta bulunmak istemem ve setiim konunun bilime duyduumuz amour fou* olmas idi. Satirik amalarmdan dolay haberlerde duyduum eylerden vahi karmlar yaptm. Kitaptaki karakterlerden biri deli dana hastal nedeniyle lyordu. Aslnda bu karakteri daha inandrc bir sebeple ldrmeyi dnmyor deildim. 1997de kitap yaymlandnda dzinelerce insan gerekten deli dana hastalndan lmt.275 Talamann dier elerine -souk Londray tropik bir blgeye eviren iklim deiiklii, en son hayatta kalan genetii deitirilmi bir rk, kask kllarnn (s. 121) kendini snrlayc zelliine sahip olduu iin biilmesine gerek kalmayan genetik olarak deitirilmi imler- balarda olduu gibi komik bir gzle bakamyordum. Yalnzca birka ay nce aklma baka bir fikir gelmiti. Kahramanm, Londrann balta girmemi ormanlar iinde kalm kalntlar arasnda, kapatlm bir cadde ve kaim duvarlarla evrilmi bir bina buluyordu. Sonradan burann ngiliz hkmetinin 2030larda son gnlerini geirdii yer olduunu anlyordu.276 Bu yln balarnda gazetede, Tony Blair hkmetinin parlamento binasn be metre277 kalnlnda beton bir duvarla ve jiletli tellerle evirmeyi planladn okudum.278 Ben bir peygamber olmak istemiyorum, yle bir iddiam da yok. En kaim duvarlar insann aklnda olsa da, o duvarlarn kriz dnemlerinde gittike ykseleceini ngrmek iin Nostradamus olmaya gerek yok. Gerek deli dana felaketinin habercilerinden biri, ngiliz hkmetinin uzun zaman ilerin ktye gitmemesini dilemekten baka bir ey yapmamasyd. Margaret Atwood, biyoteknolojiye odaklanan bir distopya olan son roman
80

Antilop ve Fluryada, uygarln yakn zamandaki kn betimler. Roman karakterlerinden biri yle der: Bir tr olarak sonumuzu umut getirdi, ya imdi ne olacak?279 Umut mu? Evet, tam olarak. Umut bizi eski karmaann yerine yeni eyler koymaya sevk eder. Oysa bu yeniler de sonunda daha tehlikeli eski bir karmaa halini alrlar. Umut, en fazla sz veren balon politikacy sememizi salar. Her borsacnn ve piyangocunun bildii gibi, pek oumuz ngrl ve ihtiyatl bir kanaatkrln stne zayf umutlara sahibizdir. Aynen hrs gibi, umut da kapitalizmin motorunu altran yakttr. John Steinbeck bir defasnda, Amerikada sosyalizmin kk (s. 122) salamamasnn sebebinin, yoksullarn kendilerini smrlen proletarya olarak deil de geici olarak g durumda kalan milyonerler olarak grmeleri olduunu sylemiti. Bu bize Amerikan kltrnn neden snr koyma fikrine kar msamahasz olduunu ve gemiteki enerji sknts srecinde semenlerin neden, kazak giyen Jimmy Carter deil de, kaynaklarn korunmasyla alay eden ve onlara Amerikada hl gndz olduunu280 syleyen Ronald Reagan setiklerini aklyor. Baka hibir yerde ilerleme sylencesi daha ateli taraftarlar bulamaz. Marx, kapitalizmi, neredeyse hayranlkla, snrlar ykan bir makine olarak tanmlarken kukusuz haklyd. Komnizm ve kapitalizm, iki farkl yeryz cenneti vaadinde bulunan materyalist topyalardr. Pratikte, komnizmin doal evrede gereklemesi kolay deildir. Ama en azndan mallarn paylamn nermektedir. Kapitalizm ise, ekonominin sonsuz olduunu ve bu yzden paylamann gereksiz olduunu iddia ederek bizi, mekanik yaban tavanlarn ardndan koan birer taz gibi, daima ileriye doru ynlendirmektedir. Yalnzca belli sayda taz gerek bir tavan yakalayabilir, geri kalanlarsa dene kadar komaya devam eder. Gemite oyunu kaybedenler yalnzca yoksul olanlard, ama bugn kaybeden gezegenin kendisidir.281 Genliklerinde seyahate kp, yirmi otuz yl sonra memleketlerine geri dnenler ilerlemenin youn saldrsn kolayca fark edebilirler. iftlikler banliylere, ormanlar sr iftliklerine, nehirler barajlara, mangrovlar karides iftliklerine, dalar imento ocaklarna ve mercan kayalklar devletlerin ortak egemenlik alanlarna dnmtr. (s. 123) Hl farkl kltrlere ve politik sistemlere sahip olsak da, ekonomik dzeyde yalnzca byk bir uygarlk vardr ve bu uygarlk tm gezegenin
81

doal sermayesinden beslenmektedir. Bulduumuz her aac kesiyor, her bal tutuyor, her yeri suluyoruz. Bina yapmadmz yer yok. Biyosferin her kesi atklardan zarar gryor.282 1970lerden bu yana dnya ticaretindeki yirmi misli byme, artk hibir yerin kendine yetemedii anlamn tayor. Tm Eldoradolar yamaland, tm Shangri-Lalara* bir Holiday Inn ina edildi. Joseph Tainter, bu karlkl bamllk durumuyla ilgili u uyary yapyor, ykm, tekrar geldiinde, bu defa kresel olacak... Dnya uygarl bir btn halinde yklacaktr.283 Bir ok alandaki uzmanlar, son frsatn kamakta olduunu grmeye baladlar. Hepimizi uyaryorlar, iinde bulunduumuz yllarn son yllar olabileceini sylyorlar; uygarlk daha sonralar, nlem almak, koruma almas yapmak ve sosyal adalete ynelmek iin gereken gce ve politik uyuma sahip olamayabilir. On iki yl nce, iklim deiimi zerine yaplan Kyoto Anlamas iin zemin hazrlam olan Rio evre zirvesinin hemen ncesinde, Nobel dl alm kiilerin yarsndan fazlas, sistemimizi srdrlebilir klmak iin on yldan fazla zamanmzn kalmadn sylediler. Bugn, Bush ynetimi tarafndan hasr alt edilemeyen bir Pentagon raporuna gre, iklim deiimiyle ilgili daha ciddi nlemler alnmad takdirde bir kuak iinde dnya apnda alk, kargaa ve savalar bekleniyor.284 ngiliz Bilim Gelitirme Kurumu (British Association for the Advancement of Science) (s. 124) eski bakan, kraliyet astronomu, Cambridge niversitesi yesi Martin Rees, 2003 tarihli Son Yzylmz (Our Final Century) adl kitabnda u sonuca varmaktadr: Tm uluslar mevcut teknoloji temelinde dk riskli ve srdrlebilir politikalar retmedikleri srece... mevcut uygarlmzn iinde bulunduumuz yzyln sonuna kadar... ayakta kalmas ihtimali yzde elliden daha azdr.285 Kimi pheciler felaket kehanetlerinin henz belirmediini sylyorlar. Ama bu kendini kandrmaktan baka bir ey deildir. Kimi felaketlerden -mesela nkleer savatan- muhakeme gcmz deil, ansmz sayesinde kurtulduk ve bunlar son deildi.286 Dier sorunlar zlmeden hasr alt edildi. rnein gda krizi, topraa ve bitkisel eitlilie byk zararlar vermek pahasna melez tohumlama ve kimyasal tarmla geitiriliyor.287 11 Eyll 2001 saldrsndan sonra dnya medyas ve politikaclar terrizm sorununa odaklandlar. Bu konuda sylenmesi gereken iki ey var. lk olarak, alk, hastalk ve iklim deiimiyle kyaslandnda terrizm ok kk bir sorundur.288 O gn ABDde bin insan ld. Dnyada kir82

li sudan dolay her gn yirmi be bin insan hayatn kaybediyor. Her yl yirmi milyon ocuk, yetersiz beslenme nedeniyle zek zrl oluyor.289 Her yl, skoyadan daha byk bir tarm alan erozyona ve kentsel genilemeye kurban veriliyor ve bu kaybn ou Asyada gerekleiyor. kinci olarak, terrizmi durdurmann yolu belirtilerle deil (s. 125) sebeplerle uramaktr. iddeti douran ey adaletsizlik, yoksulluk, eitsizlik ve kar iddettir. nsanlk bu dersi, yirminci yzyln ilk yarsnda, 80 milyon insann kaybyla ac biimde renmiti.290 Kukusuz tok bir karn ve adil bir dzen bir fanatii durdurmak iin yeterli olmayacaktr, ancak yeni fanatiklerin olumasn byk oranda engeller. kinci Dnya Savann ardndan, iddetin kkleriyle, kapitalizmin Keynesi ekonomiye ve Amerikann New Deal politikasna dayal demokratik biimleriyle, ayrca uluslararas kurumlar kurarak mcadele etme yolunda bir konsenss olutu. Mkemmellikten uzak olsa da bu politika Avrupa, Japonya ve nc Dnyann belli blgelerinde baarl oldu.291 (Terrle savatan deil de yoksullukla savatan ne zaman bahsediyorduk, hatrlayabiliyor musunuz?) Sava sonras konsenssn zayflatmak ve arkaik politik modellere dnmek, gemiin kanl sayfalarna doru geri yrmektir. Yeni San 1970lerin sonlarndan itibaren eski fikirleri yeniymi gibi sunup, iktidar seilmi hkmetlerden seilmemi tzel kiilere aktararak yapmaya alt da tam olarak budur -bu proje san simsarlar tarafndan, vergi indirimi ve fiyat serbestisi gibi kavramlar kullanlarak piyasaya srlmtr ve Kanadann bunda pay vardr. Laissez-faire ekonomileri -yani, atlarn istedikleri kadar yulaf yemelerine izin verirseniz sereler de bundan faydalanabilir mant292 bir ok defa denenmi, bir ok defa baarszla uram ve ardnda ykntlar, sosyal enkazlar brakmtr.293 Yeniden datma kar koymak gettolardan yamur ormanlarna kadar tm uygarla son vermek anlamna gelir.294 Bir ok lkede vergiler aslnda drlmeyip, gelir piramidinin (s. 126) alt kesimlerine yaylmtr. Yardmlardan ve sosyal programlardan tasarruf edilen kaynaklar askeri harcamalara ve irketlere ayrlmtr. Amerikal hakim Oliver Wendell Holmes bir defasnda yle demiti: Vergi demek umurumda deil, nk karlnda uygarl satn alyorum. Kamunun temel sosyal gvenlik ana gven duymas yoksul uluslarda doum orann drr ve tm lkelerde daha makul toplumlar olumasn salar. Bu gvenin kaybolmas ise yery83

zn soyup soana eviren her ey mubah anlayna yayar. Daha nceki blmlerde belirttiim gibi, yirminci yzyl boyunca dnya nfusu drt misli artm ve ekonomisi krk misli bymtr. Modernlik projesi vaatlerini tutsayd -bir baka deyile, zengin fakir uurumu Kralie Viktorya ld zamanki oranla ayn kalsayd- bugn insanln durumu on misli daha iyi olurdu. Ancak sefalet derecesindeki yoksullarn says bugn, 1901deki toplam dnya nfusuyla ayn.295 Yirminci yzyln sonunda, dnyann en zengin bireyinin ( de Amerikalyd) geliri, en fakir krk sekiz lkenin toplam gelirinden fazlayd.296 1998de BM, dikkatle harcand takdirde 40 milyar dolarn, dnyann en yoksullarnn temel ihtiyalarn, temiz su ve salk gereksinimlerini karlamak iin yeterli olacan hesap etmiti.297 Verilen rakam iyimser olabilir ve aradan geen yedi ylda bir miktar artm olabilir. Ancak muhtemelen, asla altrlmayacak, ihtiya duyulmayacak ve hatta yeni silah trlerinin gelitirilmesine ve uzayn militarize edilmesine hz kazandracak ahlaksz bir fze kalkan iin ayrlan bteden ok daha azdr. Tainterin uygarln yklyla ilgili yapt tasviri (s. 127) dnelim: Kontrolden km Tren, Dinozor, iskambilden Kule. Nfustaki ve kirlenme oranndaki art, teknolojinin hz, zenginlik ve gcn belli yerlerde toplanmas gibi faktrler hepsi birer kontrolden km trendir ve birbirlerine sk skya baldrlar. Nfus art bir nebze yavalyor, fakat yine de 2050 ylnda dnyada 3 milyar kii daha olacak. Ksa vadede bu kadar insan besleme ansmz olabilir, ancak daha az et tketmemiz ve eti daha fazla paylamamz gerekecektir. u anda yaptmz gibi tketmeye devam edemeyiz. Ya da u andaki gibi kirletmeye. Hindistan ve in gibi lkelerin bizim yaptmz hatalar tekrarlamadan sanayilemelerine yardmc olabilirdik. Ama tersine, ticari anlamalardan evreyle ilgili standartlar karttk. Yasad hazlara mptela seks turistleri gibi, en kirli ilerimizi yoksullara yaptryoruz. Uygarlk doal sermaye kullanarak deil, ancak doann menfaatini gzeterek ayakta kalabilir. Ekoloji aratrmalar, 1960larn balarnda doann yllk ktsnn yzde yetmiini; 1980lerde yzde yzn ve 1999da yzde yz yirmi beini tkettiimizi ortaya koyuyor.298 Bu tr rakamlar kesin olmayabilir, ancak eilimin nereye olduu bellidir -iflasa doru gidildii aktr.

84

Batm uygarlklarn kalntlarndaki kara kutu kaytlarn dinledikten sonra bu olanlarn hi biri bizi artmamaldr. Mevcut davranmz, hrs ve azametlerinin doruunda olan km uygarlklarn tipik davranlardr. Bu dinozor etmenidir: Zorunlu menfaatlerin deitirilmesine fke ve tm sosyal dzeylerde atalet.299 Kur speklatr George Soros, ekonomi alanndaki dinozorlar, piyasa kktencileri olarak niteliyor. Bu kavram benim ok iime sinmiyor, nk onlarn pek az gerekte serbest piyasaya inanyor tekelleri (s. 128), kartelleri ve hkmet gvencelerini tercih ediyorlar.300 Ama bakt nokta iyi hesap edilmi. Dnyann borsa tarafndan ynetilmek zorunda olduu fikri, slami, Hristiyan veya Marksist olsun dier kktenci yanlsamalar kadar lgnca bir fikirdir. Paskalya Adasnda heykel klt, ideolojik bir hastalk, kendini yok eden bir delilik haline dnmt. ABDde ise piyasaya ar ne karma durumu (ki bunun tamamen mater yalist bir fikir olduu, dolaysyla rasyonel kii-menfaatine ak olduu dnlebilir), aklc politikalara metafizik kavramlar kullanarak kar koyabilmek iin Evanjelist Mesihi kanatla birlemitir. Ana akm Hristiyanlk fedakrlk talep eder, fakat bu kesim kamu yararna bizzat dman bir tavr sergilemektedir: Darwin dman olan insanlarn uygulad bir tr sosyal Darwinizmdir bu. Bakan Reagann sekreteri Kongreye, evresel sorunlar dert etmediklerini sylemiti: sa dnene dek ka kuak daha geeceini bilmiyoruz.301 George W. Bush da benzer dncelerle, iklim deiimini temel alan Kyoto Anlamasn imzalamaktan kanyor.302 Adolf Hitler bir defasnda neeli bir ifadeyle yle demiti, Ne mutlu yneticilere ki, halk dnmyor. Peki yneticiler de dnmediklerinde halimiz ne olacak? Uygarlklar genelde anszn ker -skambilden Kule etkisi-, nk ekolojiden talepleri en st seviyeye ktnda, doadaki dalgalanmalara kar savunmasz hale gelirler, iklim deiikliinin yaratt en acil tehlike, hava durumundaki ani deiimlerin ekinleri heba etmesi ve dnyann yiyecek rezervlerinin ciddi biimde zarar grmesidir. Kuraklklar, (s. 129) seller, yangnlar ve kasrgalar sklayor ve sertleiyor. Bunlarn -ve savalarn- sebep olduu kirlenme ykm arkn hzlandryor. Tp uzmanlar doann bizi hastalkla kracandan korkuyorlar: ou hasta, yetersiz beslenmi ve hava tamacl sayesinde birbiriyle temas halinde olan ar kalabalk milyarlarca primat, hazr bekleyen mikroplar iin kolay birer avdr. Doa
85

Ana... kalabalk nfustan mustarip toplumlarn imdadna daima yetiir, diye yazmt Alfred Crosby alayc bir edayla, ama onun yardm etme tarz hi nazik deildir. 303 Anlatmaya altm reform kesinlikle fedakarla dayanmyor. Doay onun hayrna korumaktan da sz etmiyorum. Bunlarn ahlaki zorunluluklar olduuna inanyorum, ancak bu tr nermeler insan arzusunun niteliine ters der. Sistemimizi deitirmemizin en nemli sebebi bunun bizim menfaatimize oluudur. u anda ileyen sistem bir intihar makinesidir. Hepimizin iinde bir miktar dinozor ataleti mevcuttur, ancak akas ben aktivist dinozorlarn da -petrol irketlerinde alan erkek ve kadnlar- ne yaptklarn bildiklerinden emin deilim. Onlarn da gvenli gdaya, temiz havaya ve suya ihtiyac olan ocuklar ve torunlar var; onlar da okyanuslar, ormanlar grmek isteyebilirler. Zenginlik, kirlenmeden sonra barnak bulmaya yaramaz. inde sklan bcek ilalar Antarktika buzullarnda ve Rocky Dalarndaki gllerde birikiyor. Zenginlik kaostan korunmak iin bir kalkan sunamaz ve giyotine sokulmu her marur yzn i bittikten sonraki aknl su gtrmez bir gerektir. Arjantinde Tanrnn her gece Arjantinlilerin yol at kirlilii temizlediiyle ilgili bir sz vardr. Liderlerin gvendii ey bu olsa gerek. Ama artk bu hibir ie yaramyor. Her ey (s. 130) yle hzl geliiyor ki, eylemsizlik en byk hatadr. 10 bin yllk yerleik hayat deneyimi bizim bugn ne yaptmzla ya da ne yapmadmzla balantl olarak kecek ya da devam edecektir. htiya duyulan reform anti-kapitalist, anti-Amerikan ya da ok sk evreci olmak zorunda deildir. Tek gereken ey, ksa vadeli planlardan uzun vadeli planlara gei yapmaktr. Kaytszlk ve arlktan vazgeip, ll ve ihtiyatl olmalyz. Sahip olduumuz en byk avantaj udur: gemi toplumlara dair bildiklerimiz sayesinde o toplumlarn kaderinden kaabiliriz. Onlarn nasl ve niin yanllar yaptklarn biliyoruz. Homo Sapiens kendini, ne olduunu biliyor: Bir Buz a avcs, zek ynnden evriminin yarsn tamamlamt, zekiydi ama aklc davranmas beklenemezdi. u anda Paskalya Adas sakinlerinin kaytszca kesmeyi ve yontmay durdurmay baarabilecekleri dnemdeyiz. Hl son aalarn tohumlarn farelerden uzak tutma ansmz var. Kaynaklar paylamak, kirlilii yok etmek, temel salk sorunlarn zp doum kontrol uygulamak, ekonomik snrlar doal snrlara oturtmak iin gerekli aletlere ve aralara sahibiz. Eer
86

elimizde imkn varken bunlar yapmazsak, durum daha da ktletiinde elimizden hibir ey gelmeyecek. Kaderimiz avularmzn iinde. Bu yeni yzyl, gemiteki tm karanlk alar dahi geride brakacak bir kaos ve ykm ana dnmeden ok ileri gidemeyecek. Gelecei kurtarmak iin bugn son ansmzdr. (s. 131)

87

Dipnotlar
I. Gauguinin Sorular
1-Gauguin, gerek bir tuvale paras yetmediinden, bu bayapt hintkenevirinden bir uval bezi zerine resmetmiti. 2-Gawan Dawstan alnt, A Dream of Islands (Honolulu, Mutual Publishing, 1980). 3-Sidney Pollard, The Idea of Progress: History and Society (Londra: C. A. Watts, 1968), s. 9 vdg. 4-a.g.e. 5-Yalnzca dini inanlar deil. Viktorya dnemi arkeolojisi, teknik ilerlemeyi maden terimleriyle tanmlamtr, ancak Klasik dnemde tam tersi bir yol izlenmi, ucuzluk ve dayankllk esasna gre -altndan bronza ve son olarak demire doru- bir blmleme yaplmtr. 6-Ronald Wright, Stolen Continents: Conquest and Resistance In The Americas (Boston: Houghton Mifflin, 1992), s. 5. 7-Son yzyln Amerikal Souk Savalar, bombalaryla Sovyetleri Ta Devrine geri gndermekle tehdit ediyorlard. Ruslarn da ayn tehditleri savurup savurmadklarn bilmiyorum. Ama yapm olmalar olas. Karlkl atlan nkleer bombalar dnyadaki tm st yaam biimlerini yok ekmese bile, dnya apnda uygarl tamamen silip spreceine phe yoktur. Nkleer bir kta yetiecek hibir rn yenemeyecektir. 8-Bkz. Francis Fukuyama, The End of History and the Last Man (New York: Free Press, 1992). 9-Alexander Pope, An Essay on Criticism, 1711; Thomas Henry Huxley, On Elementary instruction in Physiology, 1877. 10- Robert J. Wenkeden alnl, Patterns in Prehistory (Oxford: Oxford University Press, 1980), s. 79. (s. 133) 11-William Shakespeare, Hamlet, Blm 2, Sahne 2. 12-A.g.e., As You Like it, Blm 4, Sahne 1. 13-Glyn Danielden alnt, The Idea of Prehistory (Harmondsworth, UK: Pelican, 1962), s. 19.
88

14-Newton, bir demir ktlesinin souma hzyla ilgili yapt hesaplamalara dayanarak, dnyann en az 50 bin yanda olmas gerektiini dnyordu. On sekizinci yzyl Fransz dnrleri Benoit de Maillet ve George Louis Leclere de Buffon daha byk rakamlar ileri srdlerse de, onlarn hesaplamalar ok az kabul grd. Martin Gorst, Measuring Eternity: The Search For the Beginning of Time (New York: Broadway Books, 2001), s. 93-121. 15-Fiziki Lord Kelvin, Darwinin hesaplarna gre gnein fazla yal olduu konusunda kart gr bildirmiti. Ancak fikirleri benimsenmedi ve sonunda rtld. 16-Szleri syledii anda not edilmediinden kimi yerlerde farkllklara rastlanabilmektedir, ancak ana fikri konusunda phe yoktur. 17-Gorst, Measuring Eternity, s. 204. 18-H. G. Wells vdg., The Science of Life, Cilt 2 (New York: Doubleday, 1929), s. 422-423. Dier yazar Julian Huxley, Darwin savunucularndan Thomas Huxleyin torunudur. 19-Northrop Frye, Humanities in a New World, iinde Three Lectures (Toronto: University of Toronto Press, 1958), sayfa 23. Kimi uzmanlar konumann daha yakn tarihlerde gereklemi olduunu ne sryorlar, bana gre, olduka uzun bir geliim sreci geirmi ve beyinle birlikte adm adm karmak bir yap kazanm olmal. Maymunla insan arasndaki farklarn ou beynin konumay ynlendiren blgelerindedir. Bkz. 2. blm, 11. Son not. 20-Rosny 1856da Brkselde domu, ngilterede gazetecilik yapm ve 1886da Parise tanarak burada Goncourt Akademisinin bakanln yrtmtr. 21-Gney Fransada, Terra Amatadaki 400 bin yllk kulbenin bir minesi vardr. Bundan bir milyon yl kadar nce Afrikada atein kullanldna dair ipular mevcuttur. lan Tattersall, The Last Neanderthal: The Rise, Success, and Mysterious Extinction of Our Closest Human Relatives (New York: Westview Press, 1999), s. 72. 22-rnein, Loren Eiseleyin 1954 tarihli makalesine baknz: Man the Firemaker, iinde The Star Thrower (New York: Harcourt Brace Jovano-vich, 1978), s. 4552. 23-a.g.e., s.49 24-Genetik bilgilere gre, bir bakma trmz bugn... saylar 10 bine kadar dm da gorilleri kadar tehlike iindedir. Christopher Stringer ve Robin McKie, African Exodus: The Origins of Modern Humanity (New York: Henry Holt/John Mcrae, 1997), s. 11. Yaklak 35 bin yl once st Paleolitik Dnemin balangcnda, Homo Sapiens nfusu en az 300 bin idi. A.g.e., s. 163. (s. 134) 25-Afrika d hipotezi iin, bkz. Stringer ve McKie, The African Exodus. Kart
89

grler iin M. Wolpoff, G. A. Clark, J. Rclethford ve F. H. Smithin son almalarna baklabilir. ki taraf da ele alan bir bak iin Richard Leakey ve Roger Lewinin Origins Reconsidered: In Search of What Makes Us Human (New York: Doubleday, 1992) adl eserine gz atlabilir. 26-Eletirmeleri nadiren verimli olsa da atlar, zebralar ve eekler gibi, aslanlar ve kaplanlar da iftletirilebilir. Bu rneklerdeki evrim boluu, ilk insan trleri arasndaki iftlemelere kyasla phesiz daha genitir. 27-H.G.Wellsin The Outline of History adl eserinden, William Golding tarafndan The Inheritors iin yaplan alnt. 28-Konu W. Arens tarafndan The Man-Eating Myth: Anthropology and Anthropophagy adl kitapta ele alnmtr, (New York: Oxford University Press, 1979). Kitapta, (yaamak iin yaplan zorunlu yamyamlk dnda) yamyamlkla ilgili salam kantlarn olmadndan bahsedilmektedir. Yazarn iddiasna gre, birbirlerine dman etnik gruplarn temelsiz sulamalarnn yan sra, Pasifiklerde ritel ve beslenme amal yamyamla dair bolca kant mevcuttur - kesilmi kemikler, zel aletler, etnografik ve tarihi bilgiler. Ayrca Reform dnemindeki Avrupa savalarnda ve 1960 ile bugn arasndaki Afrika savalarnda gaddar yamyamlk yapldna dair saysz belge vardr. 29-Tattersall, Last Neanderthal, s. 77. Tattersall, Neandcrtalleri gnmze hibir yesi ulamam farkl bir tr olarak ele alyor. 30-Erik Trinkaus ve Pat Shipman, The Neanderthals: Changing the Image of Mankind (New York: Knopf, 1993), s. 6. Bu yazarlar birbiriyle elien kantlar iyi bir ekilde zetlemektedirler. nsann kkenleri ve Neandertal sorunu zerine daha yakn tarihli bir alma iin, Amerikan Antropoloji Birlii tarafndan karlan u bltene bkz. General Anthropology 7, say 2 (lkbahar 2001). 31-Bu fikri savunanlar Neandertalleri Homo sapiens neanderthalensis ve Cro-Magnonlar ile dier modern insanlar Homo sapiens sapiens olarak snflandrmaktadrlar. 32-Ornello Semino ve dier genetikiler, modern Avrupa gen havuzunun yzde sekseninin atasnn st Paleolitik dnemden geldiini; yzde yirmisinin ise Orta Dou kkenli Neolitik iftilere ait olduunu sylyorlar. Bkz. Science, 10 Kasm 2000. 33-Bunun gstergelerinden biri erken dnem Neandertal kafataslarnn sonrakilerden daha az salam yapl olmasdr. Tattersall, Last Neanderthal, s. 147. 34-Christopher Stringer, The Evolution of Modern Humans: Where Are We Now?, General Anthropology 7, say 2 (lkbahar 2001). 35-Chatelperronian diye adlandrlan bu kltrel evre, 36 bin yl nce Bat Fransadaki Saint Csairede tam olarak tezahr etmitir. Tattersall, Last Neanderthal, s. 145. Francis B. Harold, The Case Study of the Chatelperronian, General Anthropology 7, say 2 (lkbahar 2001). Yerleimin (s. 135) yapsnda ve zeminlerde yaplan
90

analizlere dayanarak, Donald Henry ve kitabn teki yazar, [Neandertal] biyolojisi ve davran arasnda varolduu dnlen balantlarn... gz ard edilebilecei sonucuna varmlardr (Donald Henry vd., Human Behavioral Organization in the Middle Paleolithic: Were Neanderthals Diffrent? American Anthropologist 106, say 1 (Mart 2004): Neandertallerin ve Cro-Magnonlarn bilisel yeteneklerinin farkl olduunu dnmeyi gerektirecek bir sebep bulunmadn belirtmilerdir. 36-Alntnn yapld kaynak: Leakey ve Lewin, Origins Reconsidered, s. 280 vd (balktan 4. levhaya). 37-Aratrmalar, iyi korunmam materyallerden elde edilmi ksmi dizinlere dayanmaktadr. Bkz. John H. Relethford, New Views on Neanderthal DNA, General Anthropology 7, say 2 (lkbahar 2001). 38-Yerleimin ad Lagar Velhodur ve kemikler 24 bin yllktr. 39-Trinkaus ve Shipmana gre (Neanderthah, s. 415) Orta Avrupada kesintisiz evrime, genetik karma ve yerleik Neandertaller ile Levanttan ar ar szan erken dnem modern insanlar arasnda iftleme olduuna dair bolca kant vardr. Loren Eiseleyin Neandertallerin hl aramzda olduunu anlatan kitab Star Throwera bakabilirsiniz. Neandertallerin tamamen ayr bir tr olduunu savunan Tattersall, Neandertal topuzu (artkafa kabarts) ve onun sonucu olarak beliren kmenin (suprainiac depression) Neandertallere zg olduunu savunmaktadr. (Tattersall, Last Neanderthal, s. 118). Ama bundan bende de bir tane olduunu daha nce belirtmitim. 40-Benzer biimde, Amerikan Kzlderililerinin, Avustralya Aborijinlerinin ve yerlerinden edilmi dierlerinin torunlar, melez kkenlerinin farknda olmakszn beyazlarn arasna karm yaamaya devam etmektedirler.

2. Byk Deney
41-nsanlarn (yerleilen son kta olan) Amerika ktasna tahminlerden 15 bin yl daha erken ulatklarna dair kantlar artmaktadr. Byk olaslkla buzul anda Bering Boaz zerinden yryerek geildii gibi, (adadan adaya geilip, ky eridi izlenerek) deniz tatlar da kullanlmt. Yeni Gine dahil olmak zere Byk Avustralya Buz anda bir adayd ve insanlar buraya 40 bin ila 60 bin yl nce adadan adaya geerek gelmilerdi. 42-65 milyon yl nce gerekleen bu olay muhtemelen trnn beincisiydi. Karmak yaam olutuundan beri ortalama yz milyon ylda bir yeryz bir kozmik srprize maruz kalyor. Bir ok bilim adam biyosferdeki insan etkisinin altnc tkenmenin balangc olduunu savunuyor. Bkz., Rees, Our Final Century, s. 100 vd. 43-ifte sapiensi, Neandertaller ile Cro-Magnonlarn ayn trden geldiklerine inananlar kullanr - bkz. Birinci blm. Toplam insan ve insans nfusu bandan beri
91

30 ila 35 milyar civarndaysa, bunun 20-25 milyar son bin yl iinde uygarlam toplumlarda yaamtr. Dier bir deyile (s. 136), toplam saymzn te ikisi (ya da daha fazlas) insanlk tarihinin son bin ylnda yaamtr ve bete ya da altda biri u anda yaamaktadr. 44-Yabani besin kaynaklarnn bol ve kolay bulunabildii blgeler iin kimi istisnai tanmlar sz konusu olabilir. Tarm yapmayan, oluum halindeki bir uygarla verilebilecek en iyi tarihsel rnek, Kuzey Amerikann kuzeybat sahilidir. Ancak daha uzak gemite bunlarn saylar daha fazla olabilir. Aratrmaclar gemite, yaz gibi kimi zel kriterleri uygarlk kavramn betimlemek iin art kouyorlard. Bu konudaki modern tanmlamalar daha esnektir, topluluun genel leini ve kltrn karmaklk dzeyini gz nne alr. Bkz. Bruce Trigger, Early Civilizations: Ancient Egypt in Context (Kahire: American University in Cairo Press, 1993), s. 7. 45-Georgia valisi George Gilmer 1830larda yle demiti: Anlamalar... uygar insanlarn haklar olan eyleri almak iin... vahileri yola getirdikleri bir eit ikna aralardr. Cherokeelerin nakli veya etnik temizlii o dnemde, siviller iin hazrlanm toplama kamplarn ve zorunlu yryleri ieriyordu; buralarda binlerce Cherokee lmtr. Wright, Stolen Continents, blm 14. (Toplama kamp kavram ngilizler tarafndan Boer Sava srecinde icat edilmitir.) Nazi holokostu ve bilhassa Afrikada rk smrgeci politikalardan kaynaklanan dier modern mezalimler iin bkz. Sven Lindqvist, Exterminate All the Brutes, ev. Joan Tate (Londra: Granta Books, 1996). 46-Kolezyum ve dier Roma sirkleri bir ok kanl kurban trenine sahne olmutur. Traianus onuruna dzenlenen drt aylk oyunlar sresince 5 bin insan ve 11 bin hayvan katledilmitir. 47-Savatan kaynaklanan alk ve hastalklar da eklenince, say ok daha ykseklere kmaktadr. 48-1890larda Londrada hukuk okumu biri olarak Gandhiye, Churchillin hor grd gibi plak bir Hint fakiri denemezdi. 49-Henry Thoreaudan alnt. 50-1825de Buhar ann arifesinde, dnya nfusu bir milyar civarndayd. Eer Sanayi Devrimi baarszla uram olsayd srdrlebilir nfus ayn seviyeye derdi. Kabaca sylemek gerekirse, milyarlarca insan lrd. 51-Erich Harth, akt. Stringer ve McKie, African Exodus (s. 243). Alfred Crosby, Ecological Imperialism: The Biological Expansion of Europe 900-1900 (Cambridge: Cambridge University Press, 1986), s. 14: Yaklak 100 bin yl nce insan beyni en az bugnk kadar bykt ve muhtemelen hep bu byklkte olacaktr. 52-William Golding, Pincher Martin (Londra: Faber and Faber, 1956), s. 190. The nheritorstan hemen sonra yaymlanan bu kitap, modern zamanda yaayan bir insann
92

tabiatna odaklanmakta, Kuzey Atlantikte torpil yemi bir denizcinin zihnini konu almaktadr. 53-Ok ve yay daha ge bir dnemde ortaya km olabilir, ancak mzrak ve (arkeologlarn Aztek dilinde atlatl dendiini bildii) mancnk. st (s. 137) Paleolitik dnem icatlardr. Bunlar bir hokey sopas gibi, insanolunun frlatma uzakln ve gcn arttrmtr. 54-Avignon yaknlarndaki Grotte Chauvet resimleri Avrupada bulunanlar arasnda en eskileri olmakla birlikte, 32 bin yl ncesinin karmakln ve olgunluunu ortaya sermektedir. lk Cro-Magnonlar tarafndan yapld byk oranda kabul grse de, Neandertaller tarafndan yaplm da olabilirler. Ne var ki, tarihler birbiriyle elimekte ve daha fazla karbon tarihlemesi yaplmas gerekmektedir. Avrupa maara sanatnn zirvesi ok daha sonralar, Lascaux ve Altamira maaralarnda, 17 ila 15 bin yl nce yaanmtr. Muhtemelen yaratclar bunlar sanat olarak grmyordu, byk ihtimalle amanik bir ynleri vard, doann glerini onurlandrmay ve av arttrmay amalyorlard. 55-Bundan byle metinde akclk salamak amacyla ismimizin ksa halini kullanacam. 56-Geyiklerle birlikte kk bir bizon tr Kuzey Amerikada hayatta kalmay baard ve lama ailesinden bir devegil Gney Amerikada yaamna devam etti. 57-Crosby, Ecological Imperialism adl kitabnda yle demektedir: nsanlar yalnzca mealelerle ya da tatan silahlarla donanm olsalar dahi... dnyann en tehlikeli ve acmasz vahileridir. 58-Mamutlar ek Cumhuriyeti snrlar iindeki Piedmostta, atlar Fransadaki (enfes Solutre ularna ismini veren) Solutrde lmtr. Bkz. William Howells, Mankind in the Making: The Story of Human Evolution (Londra: Seeker and Warburg, 1960), s. 206 ve Andrew Goudie, The Human Impact on the Natural Environment (Oxford: Blackwcll, 2000), s. 145. Stringer ve McKie, bu adaki insan gnn ve sonularnn iyi bir zetini vermektedir. (African Exodus, s. 163-178). Kitapta, Arizonada kaburga kemiklerine sekiz adet Clovis mzrak ucu saplanm bir mamut bulunduundan bahsedilmektedir. Ayrca bkz. Paul Martin, Prehistoric Overkill: The Global Model, Quaternary Extinctions: A Prehistoric Revolution, der. Paul S. Martin ve Richard G. Klein (Tucson: University of Arizona Press, 1984). 59-Howells, Mankind in the Making, s. 206. 60-Tattersall, The Last Neanderthal, s. 203. 61-Herman Melville, Moby Dick, blm 105. Ne kadar bizon ldrld tam olarak bilinmemektedir. Tahminler 30 ila 60 milyon civarndadr. 1870lerde ylda bir milyondan fazla bizon beyaz avclar tarafndan ldrlm ve yzyln sonuna ancak birka yz bizon sa kalmtr.
93

62-rnein bkz. Hugh Brody, The Other Side of Eden: Hunters, Farmers and the Shaping of the World (Vancouver: Douglas ve Mclntyre, 2000). 63-Bkz. Crosby, Economic Imperialism, ve David Steadman, Prehistoric Extinctions of Pacific Island Birds, Science, say 267 (Subat 1995): 1123-1131. 64-Tim Flannery, The Future Eaters: An Ecological History of the Australasian Lands and People (New York: Braziller, 1995). (s. 138) 65-Modern dnemde, Orta Douda toplanan yabani emmer buday, bir hektarda 4500 kiloya kadar ykselmitir. Meksikada -msrn yabani bir akrabas olan- teocintle (tanrlarn hububat) adl rnden yarm gnde toplanan miktar, bir insan on gn doyurabilmekledir (bkz. Ponting, Green History, s. 39). Teocintle (ya da teosinte) adl mahsuln msrn atas m, yoksa uzaktan akrabas m olduu konusu akla kavumamtr. Baz uzmanlar, kendi kendine oalamayan evcilletirilmi msrn, yabani akrabalaryla melezlendiini, bylece gemiine ait gen havuzunu yitirdiine inanmaktadr. Bugnn genetii deitirilmi rnleri kontrolden karsa, olaca ite budur. 66-Bkz. Tom D. Dillehay, der., Monte Verde: A Late Pleistocene Settlement in Chile (Washington, DC: Smithsonian Books, 1989). zetler iin bkz. Michael E. Moseley, The lncas and Their Ancestors: The Archaeology of Peru (Londra: Thames and Hudson, 1992), s. 83-85, ve Chris Scarre, Past Worlds: The Times Atlas of Archaeology (Londra: Times Books, 1988), s. 70. Kalntlar arasnda zel bir binada ritueller iin kullanld anlalan tbbi bitkiler de mevcuttur. 67-Avustralyann bu konuda istisna olmas muhtemelen kuru ve istikrarsz iklime; ve belki de, rn olabilecek yerel bitkilerinin azlna baldr. Avustralyada insan yaam, Amerika ktasndan ok nce balamtr. Av hayvanlarnn tkenmesine bal olan gda krizi ise dnyadaki iklim istikrarszlnn tarmsal denemeleri imknsz hale getirdii zamana denk gelmi olabilir. 68-Jared Diamondn Guns, Germs, and Steel: The Fates of Human Societies (New York: W.W.Norton, 1997) adl kitab buna rnektir. Diamond mikroplarla ilgili olduka bilgilendirici olmasna karn, gvenilir arkeolojik ve tarihi bilgilere dayanmamaktadr. zellikle Yeni Dnya tarmnn tarihlendirilmesi ve tanmlanmas konularnda hatal bilgiler vermektedir. Ayrca Atahuallpann devrilmesi ve dier spanyol fetihleriyle ilgili kimi nemli konularda verdii bilgilerde yanl bir tutum izlemi gibi grnmektedir. 69-Quinoa, Chenopodium (kaz aya) familyasndan tahl olmayan bir bitkidir. Meksikadaki yeni bulgular msrn 6250 yl nce ehliletirildiini ortaya koymaktadr (bkz. Science, 14 Kasm 2003). ri koanl yksek verimlilie sahip msr yaklak 2 bin yl sonra gelitirilmi ve Mezoamerikadan Gney Amerikaya yaylmtr. Baka bir Gney Amerika bitkisi olan manyok farkl bir yol izlemitir. Robert J. Sharer, The Ancient Maya (Stanford, CA: Stanford University Pres, 1994), s. 54.

94

70-Andlarda ve Mezoamerikada ilk ehliletirilen bitkiler Orta Dogudakilerle benzerlik gstermektedir. 10 bin yl ncesinde toplanan ve yetitirilen, ou lif ve yatak yapm iin kullanlan bitkiler, Peruda Guitarrero Maarasnda bulunmutur. Yaygn fasulye trleri, lima fasulyesi ve bugnk biberler o dnemin evcil bitkileridir. Yine on bin yl ncesine dayanan ilk evcil olluco [Gney Amerikann And Dalar blgesinde bolca yetitirilen patates benzeri bir bitki] ve patates, yukar ilinin boaltma (s. 139) havzas Trs Ventanasta ve bu dnemin su kabaklar da Ayacuchoda bulunmutur. Moseley, Incas and Their Ancestors, s. 96-97. 71-Antik tohumlar nemli alanlardan ziyade kuru alanlarda daha iyi korunur. Bu nedenle, Gneydou Asya ormanlar, Yeni Gine ve Amazonlar gibi alak araziler bu konuda iyi birer kaynak deildir. Yeni Ginedeki Kuk bataklnda ele geen yeni bulgular, 7 bin yl ncesinde kulkas, muz ve eker tarm yapldn dndrmektedir (Science, 11 Temmuz 2003). 72-Resim, eski Inka bakenti Cuscodaki katedralde asldr. Edward Lanningin Peru before the Incas (Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall, 1967) adl kitab Peruda bitki ve hayvan ehliletirilmesiyle ilgili iyi bir zet vermektedir. Bunlarn kkenleri ve tarihleri Guitarrero Maarasndaki ve baka yerlerdeki buluntulardan dolay zaten iyi bilinmektedir. Quechua szc nka dilinde tavuk iin kullanlan yerel bir szcktr; ve Perulularn Kolombtan nce Asya-Polinezya kkenli tavuklara sahip olduuna dair kantlar artmaktadr. 73-Lanning, Peru before the Incas, s. 15te otuz dokuz tr listelemektedir. Ayn zamanda Ulusal Aratrma Konseyinin Lost Crops of the Incas (Washington, DC: National Academy Press, 1989) adl aratrmasnda, And Dalarna zg, ilgi grmeyen, dnya apnda potansiyel tayan otuz rnn ve gney Amerikadan dzinelerce rnn listesi mevcuttur. Mezoamerikada da bu rnler vardr, ayn zamanda bu blge yerel rn eitlilii asndan ayn oranda zenginlie sahiptir. Msr ve patates bu daydan iki misli verimlidir (bkz. Ponting, Green History, s. 112). Herman Viola ve Carolyn Margolis, Seeds of Change: A Quincentennial Commemoration (Washington: DC: Smithsonian Institution Press, 1991) adl kitapta Yeni Dnya rnlerinin Eski Dnya zerindeki etkisini belgelemilerdir. Bu konuya beinci blmde deindim. 74-Stringer ve McKie, African Exodus, s.163. 75-ki hektardan daha kk bir alan. 76-Drt hektar. 77-On hektar. 78-Bruce Triggere gre (Early Civilizations, s. 33): ilk uygarlklarn geliiminde rol oynayan temel ekonomik etmen, ancak kk bir role sahip kesici alet teknolojisinin geliimiyle balantl olarak, youn besin retimidir.... Erken uygarlklarn
95

hepsinde aletlerin karmaklamasnn tarmsal retimin younluuyla dorudan bir ilgisi yoktur. Bu uygarlklarn hibirisinin aletleri, Demir a Avrupasndaki kabile topluluklarnn aletleri kadar ayrntl deildir. 79-David Webster, the Fall of the Ancient Maya: Solving the Mystery of the Maya Collapse (Londra: Thames and Hudson, 2002, s.77) adl kitabnda unlar yazyor: Bizim hayatlarmz hzl ve etkili icatlarla ok fazla etkilendiinden bize srad gelecek olsa da, son derece karmak olan bu uygarlklar ok fazla teknolojik deiim olmakszn gelimilerdir. (s. 140) 80-inde ta, bronz ve demir alar uzun dnem bir arada yaanmtr. Teknolojik aamalar bat Avrasyann izledii varsaylan mantksal sray izlememitir. Demirin kefinden ok sonra bile silahlarda hl bronz kullanlyordu. William Watson, China (Londra: Thames and Hudson, 1961, s.15) adl kitabnda yle yazmt: Demir, dvlmeye balanmadan yzyllar nce biliniyordu; bu durum, sz konusu tekniin doal geliimiyle ilgili genel Bat dnn allak bullak etmektedir. 81-Dorothy Hosler (Ancient West Mexican Metallurgy: South and Central American Origins and West Mexican Transformations,American Anthropologist 90, say 4, 1988: 832-855), Gney Amerikadan Meksikaya kadar metalrji tekniklerinin kkenini ve yaylmasn tartr ve Andlarda iki farkl madencilik geleneinin olduunu ileri srer. Gney Andlardaki maden iilii, Bolivyadaki Wankarani yerleimlerinde (en by 700 konuttan oluuyordu) ve Andahuaylas yaknndaki Waywakada bulunan bakr cruflarndan tespit edilmitir. nka dnemlerinde bronz aletler gnlk yaamda yaygn olarak kullanlyordu. Muhtemelen meteorik demirin bilindii varsaylmaktadr; nk bunun iin eski bir Quechua (qquillay veya kkhellay) szc vardr. Quipu (khipu)lar ambarlarda saklanan eritler zerindeki ayrntl kaytlardan oluuyordu ve bunlarla ilgilenen bir kamu grevlileri snf vard. Dmlerin biimi, konumu, renkleri gibi unsurlara gre her eridin baka bir anlam vard. Quipu okuma anahtar, arivlerin yamaland ve tm resmi grevlilerin ld ya da kat igal dneminde kayboldu. Quipu matematiinde (Mayalar gibi) sfrn kullanldn biliyoruz, ancak Mezoamerikann yirmilik say sitemi deil, ondalk sistem temel alnyordu. Hayatta kalan nkalara gre quipularla istatistiksel bilginin yan sra sze dayal anlatlar da yaplabiliyordu. Akademisyenler bu konuda yakn zamanlara kadar kukuluydular, ancak Gary Urtonun yeni almas, sistemin, en az 1536 bilgi nitesinden veya iaretten oluan (bu Smer iviyazsndakinden daha oktur) boyutlu bir ikili kodlama olduunu ortaya koyuyor (Science, 13 Haziran 2003). 82-rnein, erken orta aa ait Fransz Merovenj hanedanl dnemi iskeletlerinin kronik alktan mustarip olduklar grlmektedir. Bunun sebebi ksmen, madenlerin silah yapm iin ayrlmas ve ta alet yapmay bilmeyen halkn topra tahta apalar ve sabanlarla kazmak zorunda kalmasdr. Georges Duby ve Robert Mandraudan yaplan alnt: akt. Jane Jacobs, The Economy of Cities (New York: Random House, 1969), s. 14-15.

96

83-Bir volkann yaknna kurulmu olan atalhyk, obsidyen ticareti yapm gibi grnmektedir. 84-Gordon Childe, What Happened in History (Harmondsworth, UK: Pelican, 1964), s. 74. 85-Alman halk iinyaam alan. 86-Aydnlanmadan itibaren eytann urad itibar kaybn, byk Fransz jeologu ve doa bilimcisi Georges Cuviernin (1769-1832) yaamndan bir anekdotla anlatabiliriz. rencilerinden biri bir gece, kei grnml bir eytan klnda Cuviernin odasna girer ve onu yemekle (s. 141) korkutur. Cuvier karsnda duran eyi batan aa szer ve yle der: Yapabileceinden emin deilim. Senin boynuzlarn ve toynaklarn var. O halde otoburun tekisin. (Daniel, The Idea of Prehistory, s. 34). 87-Gizli Ajan 1906da tefrika halinde ve 1907de kitap olarak yaymlanmt. Terrizm szc Fransz Devrimi srasnda ortaya km ve ynlarn iddeti anlamnda kullanlmt. 1813te John Adams, Philadelphia ayaklanmalarn hatrlatarak bir mektupta Thomas Jeffersona unu sormutu: Terrizm hakknda ne dnyorsunuz, Bay Jefferson? 88-Kimi aratrmaclar Amerika ktasna kk apl glerin yaklak 50 bin yl nce baladn ne srmektedir. Yaygn gr ise insanlarn Amerika ktasna en erken 15 bin yl nce yerletikleri ynndedir. 89-Avustralya nc bir laboratuardr. Orada tarmn neden gelimediine dair farkl fikirler vardr (67 numaral sonnota baknz). Yine de ktada tatl patates ve baka yaban rnlerine dayal yaam srm, ta evlerden oluan bir takm kyler mevcuttur ve bu bahecilik ynnde atlm nemli bir admdr. 90-Bu bulac hastalklara ve etkilerine beinci blmde deindik. 91-Richard Alley, The Two-Mile Time Machine: Ice Cores, Abrupt Climate Change, and Our Future (Princeton, NJ: Princeton University Press, 2000). 2004 itibaryla ngiliz aratrmaclar 800 bin yl ncesine dayanan kutup buzulu ekirdekleri elde ettiler (BBC World News, 9 Haziran 2004). 35 ila 40 bin yl nce oluan keskin bir iklim deiiminin ardndan, lman iklime alk olan gneyli insan soyu -Cro-Magnonlar-, soukta yaayan kuzeyli Neandertallere saldrm olabilir. 92-a.g.e., s. 192. Dnya tahl rezervleri 1990 ve 2000 arasnda tketimin yzde otuzunu karlarken, 2003 sonunda ancak yzde 16.2sini karlayabilmitir Martin Mittelstaedt, The Larder Is Almost Bare, Globe and Mail, 22 Mays 2004. 93-Mark Lynas, High Tide: News From a Warming World (Londra: Flamingo, 2004) adl kitabnda, Peruda byk bir buzul merdiveninin yok oluunu anlatmaktadr. Inge Bolin ise Kasm 2003te yaplan Amerika Antropoloji Birlii toplantsnda sunduu Cennetkuu Yok Oluyor!: Buzul Erimesi ve Andlardaki Yaam zerindeki
97

Sonular adl almasnda, baka buzullarn hzla yok olmasyla ilgili etnografik ve bilimsel kantlar veriyor.

3. Budala Cenneti
94-2. blmde yaptm uygarlk tanmna baknz. Bir ok arkeolog, M 3000 civarn tam gelimi ilk uygarlklarn (Msr ve Smer) ortaya k tarihi olarak verir. Uygarlk ynnde ilerleme, hem Eski hem Yeni Dnyada, yaklak 10 bin yl nce, bitki yetitirmenin ilk admlaryla balamtr. 95-Danielden alnt. The Idea of Prehistory, s. 14-15. 96- Francisco de Toledonun 25 Mart 1571 tarihli mektubundan alnt. Luis A. Pardo, der. Saqsaywaman no.1 (Temmuz 1970): 144. (s. 142) 97-The Journal of Jacob Roggeveen, eviren ve derleyen Andrew Sharp (Oxford: Clarendon Press, 1970). Alntland kaynak, Paul Bahn ve John Flenley, Easter Island, Earth Island (Londra: Thames and Hudson, 1992), S.13. Daha fazla ayrnt iin bkz. Catherine ve Michel Orliac, Easter Island, ev. Paul G. Bahn, (New York: Harry N. Abrams, 1995), s. 98-99. 98-Orliac, Easter Island, s. 17. 99-te yandan, tr asndan hem kara hem deniz, Fiji ve Tahiti adalar gibi byk tropikal takmadalardan daha fakirdi. Markiz adalar gibi Paskalya Adas da mercan kayalklarndan yoksundur. 100-Chilean palmla ilikili soyu tkenmi baka bir tr de olabilir. 101-Bunlarn pek ou nihayetinde Gneydou Asya kkenliydi. Tatl patates kukusuz Gney Amerikadand ve Polinezya civarnda, Quechua dilindeki karl olan kumara adyla biliniyordu (Bahn ve Flenley, Easter Island). Bilinmeyen sebeplerden dolay domuz bu yolculua kmamt. 102-Bahn ve Flenley Easter Island ile pek ok adan mkemmel bir kitap ortaya koymulardr, fakat kitapta Perulularn deniz tatlarna sahip olmadklarn sylemeleri bir hatadr (a.g.e. s. 46). O blgede Tiwanaku dnemlerinden beri (MS birinci bin yl), Gney Amerika kys boyunca, okyanusta kullanlabilen balsas adl teknelerle gelikin bir denizcilik kltr vard. nka dnemlerinde bu tatlar sayesinde, imparatorluun ky eridi boyunca, Chinchadan Limann gneyindeki dier limanlara, Guayaquile ve oradan Panamaya ticaret amal dzenli deniz seferleri yaplyordu. Gemiler Kontiki tabir edilen tatlara benziyordu, ama onlardan daha geni ve sofistikeydi. Birden ok kontra omurgayla desteklendikleri iin rzgra kar koyabiliyorlard ve on sekizinci yzylda dahi Galapagos adalarna -neredeyse 1000 kilometrelik bir yol- gidip geliyorlard. Pizarro, nka mparatorluundan ilk defa, Tumbezden Panamaya giden
98

bir ticaret filosuyla karlatnda haberdar olmutur. Karlat gemi, yirmi mrettebat tamaktayd ve otuz ton yk vard. spanyollar, boyutlarna ve hzna bakarak bu gemiyi kendi karavelalarna benzetmilerdi. nka dnemi ncesi Perulu denizcilerin Galapagos adalarna gittikleri, artlarnda braktklar mleklerden bilinmektedir, nka ncesi Perulularn, Paskalya Adas, Hawai ve dier ada gruplar iin bir g dura nitelii tayabilecek olan Markiz Adalarna ulam olmalar mmkndr. Ayn ekilde, Polinezyallarn kanolaryla Gney Amerika kylarna gelip, kendi adalarna geri dnm olma ihtimalleri de gz ard edilemez. spanyol tarihilerin, (Atahuallpann bykbabas) Tupa Inca Yupanquinin on beinci yzylda Perudan iki aylk deniz yolculuuyla yerleik adalara yapt seferle ilgili kaytlar vardr - bu kantn deerlendirilmesi ve ilk spanyol keifleri zerindeki etkileri iin, bkz. Thor Heyerdahl, Sea Routes to Polynesia (Londra: Allen and Unwin, 1968), blm 4 ve 5. Bir nka kralnn bir yllk deniz yolculuuna kp lkesinden uzaklamas ok mmkn grnmyor, ancak bu yolculuk iin birilerini grevlendirmi olabilir. 103-166 kilometrekare. 104-Bahn ve Flenley, Easter Island, s. 214. (s. 143) 105-Dokuz metre. 106-Yirmi metre. 107-James Cook, a.g.e.den alntlanmtr, s. 170. 108-a.g.e.,s. 165 109-Genelde buna dikkat edilmi olsa da, Coventry ve Dresdende engel olunamamtr. 110-Roggeveen en az bir dzine yerli ldrmt. Yabanclarn saldrlar zamanla daha sistematik hale geldi. Polinezyallarn kleletirilmesi Pasifikin her yanna yayld. 1805te Nancy adl Amerikan gemisi zorla altrmak iin insan karma abas iindeyken bir ok adalnn da lmne sebep oldu. 1822de balina avcs Pindos, mrettebatn elendirmek iin gen kzlar kard ve gemiciler kzlardan bktklarnda onlar denize att. Ama en korkuncu 1862de gerekleti; Perulu kle avclar nfusun yarsndan fazlasn lm adalarna gtrdler. Buras Peru sahilinde, ngiliz sermayesiyle kurulmu mehur bir guana iftliiydi; iiler birbirlerine zincirlenmi halde yere dene kadar altrlyorlard. Tahiti piskoposunun insani taleplerinin ardndan yalnzca on be tanesi Paskalya Adasna dnebildi ve bunlar da yanlarnda iek hastaln getirdiler. 1872de Piyer Loti buraya gittiinde, yalnzca yz kiinin hayatta kald byk bir mezarl andryordu. (Bahn ve Flanley, Easter Island, s. 179). 111-Bugn ayakta olanlar restore edilmi olanlardr. 112-Bahn ve Flenley, Easter Island, s. 213, 218. 113-Adada, rongorongo ad verilen bir tr yaz da vard. Fakat ou uzman bunun
99

temastan sonra ortaya ktna inanmaktadr. 114-Smer ve Msr M 3000; Indus Vadisi M 2500; Shang hanedanl dnemi in M 1700; Giritteki Minoan uygarl M 1700 ve Yunanistandaki Miken uygarl M 1500; Meksikada Olmek ve Peruda Chavin uygarlklar M 1200 civar. Peru kysnda yaplm yeni almalar, M 2600 civarnda Caralda sulamann ve (2 milyon metre kp byklnde piramitler dahil olmak zere) kentlemenin baladn gstermektedir. 115-Mezopotamya, Hindistan, Msr ve Yunanistan ayn Bereketli Hilal tahllarn kullanmlardr. in, Meksika ve Peru ise nce kendi rnlerini gelitirmi, sonra dierlerini de kullanmlardr. Sanat, matematik ve yaz gibi kltrel unsurlarn iki yarmkreye ne derece yayld konusu tartmaldr. Bana gre, in uygarl aynen Meksika ve Peru gibi tamamen mnferittir. 116-Bunlara Asurlular, Babilliler, Fenikeliler, Yahudiler, Araplar ve Sami dilinde konuan tm topluluklar dahildir. 117-N. K. Sandars, ev., The Epic of Gilgamesh (Harmondsworth, UK: Penguin, 1972), s. 65. Bu metinlerden pek aznn Smerce asllar vardr. Pek ou Asurca veya Babilceden aktarlmtr. Bu nedenle Sandars, karakterlerin ve tanrlarn Sami dilindeki sonraki adlarn kullanmtr. rnein, tanra tarn Smerce orijinal ad Inannadr. Cennet tanrs ve tm tanrlarn babas Anu, aslnda Andr. Gne tanrs ama, Utudur ve bilgelik tanrs Ea Enkidir. (s. 145) 118-Srasyla drt ve on iki hektar. 119-Marshall Sahlins avc-toplayc toplumlar asl zengin toplumlar diye niteler, nk besin ve barnak iin ok az almalar yeterlidir (Sahlins. Stone Age Economics [Londra: Tavistock Publications, 1972], blm. 1). atalhykteki ortalama yaam sresi (Scarre, Past Worlds, s. 82) antik dnem standartlarna gre o kadar kt deildir, ancak muhtemelen avc-toplayc toplumlarn oundan daha dktr. Rakamlar ev ilerindeki mezarlardan elde edilen bulgulardan elde edilmitir. 120-Bkz. Charles Redman, Human Impact on Ancient Environments (Tucson: University of Arizona Press, 1999), s. 106-109. Kantlar arasnda polenler, kmr, kl ve tortu tabakalar vardr. Gary ve lse Rollefsonun rdn, Ain Ghazaldaki almas evrenin bozulmasyla ilgili ciddi kantlar salamtr. Evler kerestelerin incelmesi nedeniyle klmtr, av hayvanlar seyreklemi ve eitlilikleri azalmtr. 121-1970lerde Lbnandaki en geni sedir koruluunda yalnzca 400 aa kalmt. W. B. Fisher, The Middle East: A Physical, Social and Regional Geography (Londra: Methuen, 1978), s. 95. 122-Gordon Childe, New Light on the Most Ancient East (Londra: Routledge and Kegan Paul, 1954), s. 114. Bu alma ilk nce The Most Ancient East adyla 1928de yaymlanmtr.
100

123-Bu, uygarln kkenleriyle ilgili olarak 1949da Julian Steward tarafndan ortaya atlm, hl tartmal nl hidrolik teoridir. Tm uygarlklar iin geerli olmasa da Mezopotamya, Msr ve Indus vadileri iin bir doruluk payna sahiptir. 124-Bkz. Trigger, Early Civilizations, s. 9, akt. Robert McCormick Adams, Heartland of Cities: Surveys of Ancient Settlement and Land Use on the Central Floodplain of the Euphrates (Chicago: University of Chicago Press, 1981). 125-Bunlar kerpiten yaplm, hava artlarna dayankl olsun diye svanm, renkli kiremitlerle veya tala ve pimi tulalarla kaplanmt. st ksm ve katlar katranla kaplanmt. Bu, Irak petrolnn bilinen ilk kullanmdr. Ykseklii ve kiremitlerle oluturulmu geometrik ekilleri dnldnde, zigguratn minarenin ncs olduu sylenebilir. 126-Childe, What Happened in History, s. 101. 127-akmakta ve obsidyen gibi dayankl talarn bol bulunduu yerlerde, bronzun avantajlar, maliyeti ve gerektirdii emee ille de ar basmamtr. Ancak tm dayankl aletlerin uzaklardan getirildii yerlerde, bronz aletler onarlabilir olduklarndan tercih edilmilerdir. Krlm bronz bir bak ya da balta onarlabilir ya da baka bir alete dntrlebilir. Krlm ta aletler ise artk bir ie yaramaz. 128-Kutsal seks ve fahielik pek ok kltrde vardr. Smer fahieleri muhtemelen Klasik Yunan dnemindeki tapnak heterialarna benzerler. Bu Mezopotamya gelenei kukusuz ncilde Babilin Byk Fahie olarak adlandrlmasna katkda bulunmutur. (s. 145) 129-rnein, Danielin, Babil kralnn rahipleri tarafndan nasl dolandrldn ortaya koyduu apokrif Bel ve Ejderha (Bel and Dragon) metnine baknz. 130-450 hektar. 131-Ur yalnzca 0.6 kilometrekare (60 hektar) geniliinde, yani Smerliler iin tipik bir boyuttayd. Nfus, Urukta 50 bin, Ur ve geri kalan yerlerde 10 bin ila 20 bin arasndayd. Bu rakamlar her iki yarmkredeki orta lekli ilk kentlerin ve ortaa Avrupas kentlerinin nfuslarna yakndr. Ama nfusu yarm milyon olan Romayla ve eyrek milyon nfusa sahip Tenochtitlan (Mexico City) ile kiaslanamaz. 4. blm, 175. sonnota baknz. 132-Sandars, Gilgamesh, s. 61. 133-M.E.L. Mallowan, Early Mesopotamia and Iran (Londra: Thames and Hudson, 1965) adl kitabnda, kilise ile devlet arasnda gzetilen (ilk) ayrma dair metinlerden alnt yapar. 134-Fransz Devrimine dek Avrupada ve 1945e dek Japonyada srmtr. 135-Ponting, Green History, s. 58.
101

136-J.M. Coetzee, Waiting for the Barbarians (Londra: Penguin, 1982), s. 79. 137-Bu mezar II. veya III. Erken Hanedanlk dnemine aittir, bu dnem Sargon sonras nc Ur Hanedanl ile kartrlmamaldr. 138-Erken dnem inde, bir Shang dnemi mezarnda, kurban edilmi 165 insan bulunmutur (Scarre, Past Worlds, s. 147 ve Watson, China, s. 69). 139-Tabanda 0.06 kilometrekarelik (alt buuk hektar) bir alana oturan ve 30 metre boyunda olan Cahokiann en byk piramidi, tm zamanlarn en byk binalarndan biridir. Yirminci yzyla kadar ABDdeki en byk binadr. Kent meydan 1.2 kilometrekare (120 hektar) ve kentin toplam genilii yaklak 5 kilometrekaredir (490 hektar). Scarre, Past Worlds, s. 230-231; Jack Weatherford, Native Roots: How the Indians Enriched America (New York: Crown, 1991), s. 6-18; Joseph A. Tainter, The Collapse of Complex Societies (Cambridge: Cambridge University Press, 1988), s. 16; Carl Waldman, Atlas of the North American Indian (New York: Facts on file, 1985), s. 22; Melvin Fowler, A Pre-Columbian Urban Center on the Mississippi, Scientific American, Austos 1975. Cahokiann nfusuyla ilgili tahminler 20 bin ila 75 bin arasnda deimektedir. Kaplad alan ve hyk says (120 kadar) dikkate alndnda, on nc yzyldaki en parlak dneminde nfusunun 40 binden az olduu sylenebilir. Benzer biimde, daha gneydeki Natchez halk da tarih dnemlerinde hizmetileriyle gmlme geleneine sahipti. 140-Nancy Jaydan alnmtr, Throughout Your Geruralions Forever: Sacrifice, Religion, and Paternity (Chicago: University of Chicago Press, 1992). 141-Adem ile Havva efsanesinin (mesela oullarnn karlarnn kkeni gibi) kimi kusurlar vardr, ancak efsane insani bir mesaj vermektedir: (s. 146) Tm insanlar akrabadr. Dininden dnm bir rahip olan John Ball, ngilteredeki Kyl Ayaklanmas esnasnda, on drdnc yzyla ait kafiyeli bir arkya efsaneyi u biimde yerletirmitir: Madem Adem ekti, Havva biti / o zaman efendi kimdi? Tm efendilerin ve avukatlarn ldrlmesi gerektiini savunan aforoz edilmi rahip Ball (bkz., Shakespeare, VI. Henry, Blm 2) 1381de II. Richard tarafndan ldrld. 142-Birok nka kral -aralarnda Manku Qhapaq ve Wayna Qhapaq (Manco Capac ve Huayna Capac olarak da sylenir) da vardr-, bu kelimeyi unvan olarak tarlar. Modern Quechua dilinde qhapaq, zengin anlamn gelir. 143-Sahlinsden alnmtr, Stone Age Economics, s. 259. 144-inde gemiteki 2 bin yl boyunca neredeyse her yl en azndan bir blgede ktlk olmutur (Ponting, Green History, s. 103). 145-130 km. 146-Badat gibi, Basra da MS yedinci yzylda Mslmanlar tarafndan kurulmutur. 2003te ise ngiliz kuvvetleri tarafndan igal edilmitir.
102

147-320 km. 148-Ya da tufanlarna. Arkeologlar Smerlerin ilk dnemlerinde birka byk sel felaketi olduuna dair kantlara ulamlardr. 149-Utnapitim, imdiki ad Fara olan ve ne kan ilk ehirlerden olan uruppak kentindendi (bkz, Sandars, Gilgamesh, s. 40). Buna gre, efsaneye kaynak olan byk tufan(lar) Smerin erken dnemlerinde gereklemitir. Utnapitim (Utnapishtim), kelime olarak uzaklara gitmi demektir; tufann ardndan, Basra Krfezi kysnda bir su ruhu olarak lmszleir. 150-Bu alntlar Sandarsn evirisindendir, s. 108-113. 151-Alntland kaynak, Ponting, Green History, s. 70. 152-Tufan ykleri insann doaya verdii zararn farknda olduunu yanstyor olabilir. Enlil insanolunu grltsnden ve saysndan dolay yok etmeye karar verir. Tufandan sonra insanlarn reme oran ve yaam sreleri ksalmtr. 153-Tainter, Complex Societies, s. 7. 154-Ponting, Green History. Pontingin kusursuz zeline (s. 68-73) ve Redmana (Humam Impact, s. 133-139) zellikle gvenmekteyim. 155-Goudie, Natural Environment, sayfa 170te, Gda ve Tarm Organizasyonu (FAO) istatistiklerinden bir ema alnmtr. Irakla ilgili verilen say, u anda kullanlmayan topraklar kapsamamaktadr. Fisher (Middle East, s. 85), Irakn ekilebilir toprann yzde 80inin bir lde tuzlanm olduu; ve her yl yzde birlik blmnn kullanlmaz hale geldiini hesap etmektedir. Msrda da tuzlanma problemi vardr. Ancak asl byk sorun, 1950de ina edilmi Aswan Barajnn Nil vadisinin sulanmasn ve temizlenmesini nlemesidir. Msrn doal ekolojisi bu biimde yapay bir doayla dei toku edilmektedir. (s. 147)

4. Piramit emalar
156-Birinci blme ve Pollardn Idea of Progress adl kitabna baknz. 157-Adams, Triggerin de (Early Civilizations, s. 30) kabul ettii gibi, Smer nfusunu yarm milyon olarak hesap etmektedir, ihtiyatl bir rakam olabilir bu, ancak kentlerin bykl ve insanlarn ounun bu kentlerde yaad dnldnde, asl nfus tahmin edilenden iki misli fazla olmal. M sekizinci yzyl Maya uygarl ile ilgili rakamlar byk oranda deimektedir, ancak dz blgelerde be milyon civarnda olduuna dair bir fikir birlii vardr. Biz bu rakama yksek kesimlerde olan Guatemala ve Chiapas blgeleri iin bir iki milyon daha eklemeliyiz. Webster, corafi almalara dayanarak, ana karadaki 23 bin kilometrekarelik bir blge iin -buras tm Maya blgesinin onda biridir- milyonluk bir nfus nermektedir. Dzlk blgeler iin en fazla 4 ya da 5 milyon gibi rakamlar verir, ancak bunun da ok yksek
103

olabileceinin farkndadr (Webster, Ancient Maya, s. 173-174). Linda Schele ve David Freidel, A Forest of Kings:The Untold Story of the Ancient Maya (New York: Morrow, 1990) adl kitabn 57-59. sayfalarnda yalnzca Tikal krall iin yarm milyonluk nfustan bahsederler ve on sekizinci yzylda altm tane kadar olan dier devletlerin her birinin elli binin altnda olduunu belirtirler. 158-Smerlerin sonraki uygarlklar zerindeki byk etkisine karn, Smer etnik kimlii yok olmutur. Dilleri ise yalnzca Babilli okur yazarlar tarafndan l bir dil olarak yaatlmtr, bu dilin gnmzde yaayan akrabas yoktur. 159-Birbirleriyle ilikili ama birbirinden farkl yirmiden fazla Maya dili vardr ve her biri ayr bir antik kent-devleti blgesinde konuulmaktadr. Maya yerlileri arasnda Kolomb dnemi ncesi metinlerin zlmesine gittike artan oranda ilgi gsterilmektedir. Maya takvim-rahipleri ya da gnsaymanlar antik dnemlerden itibaren takvimin ksmlarn canl tutmulardr. Maya politik kiilikleri arasnda, 1992 Nobel Bar dln kazanm olan Rigoberta Menchu da bulunmaktadr. W. George Lovell, Conquest and Survival in Colonial Guatemala: A Historical Geography of the Cuchumatn Highlands 1500-1821, 2. bask (Montreal: McGill-Queens University Pres, 1992); A Beauty That Hurts: Life and Death in Guatemala (Austin: University of Texas Press, 2000); Rigoberta Menchu, I, Rigoberta Menchu: An Indian Woman in Guatemala, ev. Ann Wright (Londra: Verso, 1984); Barbara Tedlock, Time and the Highland Maya (Albuquerque: University of New Mexico Pres, 1982). 160-Ronald Wright, A Scientific Romance (Londra: Anchor, 1997), s. 66, 259; Ronald Wright, Civilization Is A Pyramid Scheme, Globe and Mail, 5 Austos 2000. 161-Edward Gibbon, The History of the Decline and Fall of the Roman Empire (Londra: Folio Society, 1995), s. 31. 162-ABD, Avustralya ve Arjantin gibi lkeler iin yeni Avrupal kavramn ilk kez Alfred Crosby (Ecological Imperialism, s. 2-3) kullanmtr. Ben burada ABDnin on dokuzuncu yzylda kta boyunca gsterdii (s. 148) smrgeci yaylmadan sz ediyorum. Amerikan ulusal sylenceleri bunu nclk ya da yerleme olarak adlandrsa da, Cherokeeler ve Iroquoilar gibi organize yerli oluumlar da dahil olmak zere yerlilerin birbiri ardna topraklarndan srlmesi ve bu topraklarn igali, akas smrgeci bir sretir ve ismen olmasa da filler Almanyann Lebensraum politikasnn ncsdr. ABDli tarihi Patricia Nelson Limerick yle der: Amerikan tarihinde igalden daha belirgin bir ey yoktur. Gney Amerikada olduu gibi Kuzey Amerikada da Avrupallar yerlilere ait olan topraklar igal etmilerdir. Patricia Nelson Limerick, Something in the Soil (New York: Norton, 2000), s. 33. 163-Klasik dnem heykellerinin parlak renklere boyand; kyafet, sa ve metal gibi elerle ssleme unsurlar eklendii genelde gz ard edilir. Bu durum ortaa dini figrleriyle benzemektedir. 164-Keinin en kt zelliklerinden biri, aacn alak dallarna trmanmas ve
104

kabuunu kemirerek yetikin bir aac bile kurutabilmesidir. W. B. Fisher (Middle East, s. 91) yle yazar: Bilhassa keinin sivri zehirli dileriyle yaplan snrsz otlatma, Orta Doudaki tarmsal gerilemenin balca sebeplerinden biridir. Koyunlar da zellikle doal alanlarndan dar karldklarnda ciddi sorunlara yol aabilirler. 165-Peruda, iftilerin ayakta duramayp aaya yuvarlandklar diklikte tarlalar grdm. 166-Pouting, Green History, s. 76. 167-a.g.e., s. 76-77; ayrca bkz. Richard Manning, The Oil We Eat, Harpers Magazine, ubat 2004, s. 37-45. Crilias, Benjamin Jowett tarafndan yaplm farkl bir eviriden classics.mit.edu adresinden okunabilir. 168-Amoresten, Kitap 3, ev. Guy Lee (Londra: John Murray, 1968), 2000de Ovicf in Love adyla yeniden basld. 169-Salamis kasabas. 170-Tainter, Complex Societies, s. 132. 171-John Milton, Paradise Lost, kitap 4. Gen William Pitt, 18 Kasm 1783te Avam Kamarasnda yapt konumada, ayn zamanda klelerin akidesidir diye de eklemiti. 172-Trigger, Early Civilizations, s. 8-9. 173-M 27 ile MS 284 arasndaki dnem tarihiler tarafndan prenslik olarak anlmaktadr ve bunu hakimiyet sreci izlemitir. Diocletianusa kadar hibir imparator, Doulu despotlarn o grkemine sahip deildir. 174-Romadaki ahinler, Romann ipek yolunu izleyip dnyann uzak kesindeki okyanusa kadar gitmemesi iin bir neden gremiyorlard. 175-Roma nfusuyla ilgili tahminler 400 bin ila 1 milyon arasnda deimektedir. Ancak bu rakamn ne kadarnn kent-devletin civarnda yaayanlarn oluturduu bilinmemektedir. Romallarn ou kalabalk konutlarda yaamasna karn, Aurelianus surlar iindeki on iki kilometrekarelik alana, bilhassa pek ok meydan ve kamu yaps olduu dnldnde, birka yz binden fazla ev smazd. Banliyleri, klalar ve villalaryla en atafatl zamannda Romann 1 milyon kiiyi barndrd sylenebilir. (s. 149) Roma mparatorluu iindeki dier kentler iki istisna dnda ok daha kkt: MS drdnc yzylda nfusu 200 ila 400 bin arasnda olan Konstantinopolis ve Suriyedeki Antakya. Yirmi bir kilometrekarelik bir alan kaplayan Meksika kenti Teotihuacann, MS birinci ve yedinci yzyllar arasndaki parlak dneminde yaklak 250 bin kiiyi barndrd dnlmektedir. lk in kentleri daha ok ahap ve topraktan yapldndan, gnmze temelin stnde ok az ey kalabilmitir. Yine de ge Chou dneminde (M nc ve drdnc yzyllar) Ga-to kenti, otuz bir kilo105

metrekarelik bir alana yaylmt ve 270 bin kiilik bir nfusa sahip olmas mmknd (bkz. Paul VVheatley, The Pivot of the Four Quarters: A Preliminary Enquiry into the Origins and Character of the Ancient Chinese City [Edinburgh: Edinburgh University Press, 1971], s. 183). inde kentleme, baz kentlerin nfusunun bir ka yz bine ulat MS on birinci yzyla dek keskin bir ykseli gstermedi. 176-Webster, Ancient Maya, s. 150; Goudie, Natural Environment, s. 32. 177-kiz kentler Tenochtitlan ve Tlatelolcoyu iine alan Mexico kenti, kurutulmu byk bir gln ortasndaki adalarn yapay biimde geniletilmesiyle kurulmutu. Umumi tuvaletleri ve bin kadar sokak temizlikisi vard. Lam atklar tarlalarda kullanlmak zere kanolarla tanyordu. Cortsin kendi yazdklarna gre, ana meydan yle bykt ki, 500 kiilik bir kasaba buraya rahata ina edilebilirdi. Meydanda 40 adet kule (piramit) vard ve en bykleri Sevilla katedralinden bile yksekti (Viola ve Margolisten alnt, Seeds of Change, s. 36-37). 1519da kentin nfusu eyrek milyon civarndayd ve on dokuzuncu yzyln sonuna kadar bu rakamn zerine kmad. Moshe Safdie, The City After the Automobile: An Architects Vision (Toronto: Stoddart, 1997), s. 85de, Mexico Citynin olaand modern bymesinden bahseder; ehir 1900de 345 binlik nfusa sahipken, 1990larda 21 milyonun stne kar. 178-kinci ve nc blmlere baknz. 179-Dickensin Zor Zamanlar kitabndaki Coketown tanm iin, bkz 5. blm, aada 270. sonnot. 180-Tainter, Complex Societies, s. 143. Gm paralar Msr drahmisi idi, denariusla dengelenmi ve eit derecede deeri drlmt. Fisher [Middle East, s. 160), Pliniusa dayanarak, Romann ipek ve baka lks mallar iin Uzak Dou ile yapt ticaretin sonucunda imparatorluun altn ve gm stokunun eyrei ile yars arasndaki bir miktarnn Asyaya aktn syler. 181-Tainter, Complex Societies, s. 147. rnein 378 ylnda Balkan madencileri Vizigotlara snmlard. 182-Biferno blgesindeki etkinin modern zamanlara dek vadinin tarihinde ei yoktur (Redman, Human Impact, s. 116). Gneydou spanyadaki Vera havzasnda da ayn etki grlr: nfus (ve erozyon) hzla artar ve MS 400de ker. Bu vadi ayn zamanda Bronz andaki youn arpa tarm nedeniyle de bir bozulma yaamtr. Bunun ardndan erken Roma dnemine dek bir asr boyunca terk edilmitir. (s. 150) 183-Dokuz metre. 184-Ponting, Green History, s. 77-78. 185-Bir kilometrekarenin zerinde. 186-Exeter Book adl kitaptaki, eski ngilizce ile yazlm Harabe (The Ruin) adl
106

iire baknz. 187-On hektar. 188-Tm dnyada 200 milyonluk nfus varsa, bunun 30 ila 50 milyonu Amerika ktasnda yayor olmaldr. in ve Hindistanda yaklak ayn sayda insan mevcuttur. Ponting Yeni Dnya iin MS 200de 5 milyon ve 1300de 14 milyon nfus ngrmektedir, ancak bu rakamlar olduka dktr (Ponting, Green History, s. 92-93). Bugn pek ok uzmana gre, Yeni Dnyada 1492de 80 ila 100 milyon insan yaamaktadr. Ayn dnemde dnya nfusu 350-400 milyondur. 189-Birinci Ufuk ya da Chavin Ufku, adn Andlardaki Chaviri de Huantar adl tapnak-ehrinden almtr. Kimi uzmanlara gre gsterili ta oymaclnn grld bu kalntlar bir hac merkezidir, kimilerine gre ise politik bir bakenttir. 190-Yaklak 4 bin metre. 191-Tiwanaku (veya Tiahuanaco)da 30 ile 60 bin aras insan yayordu. Bir imparatorluun bakenti kuraklk yznden harabeye dnmt ve ardnda kanallar, tarlalar ve bin yl sonraki nkalar etkileyecek denli gsterili ta binalar brakmt. Modern Ayacucho kentinin hemen yanndaki Wari (Huari) ile olan ilikisi hl net deildir. Fakat iki kent benzer sanal tarzlarna ve ikonografiye sahip olduklarndan, rakip devletler olabilirler. Bkz. Alan Kolata, Tiwanaku and Its Hinterland: Archaeology and Paleoecology of an Andean Civilization (Washington, DC: Smithsonian Books, 1996); Charles Stanish, Ancient Titicaca: The Evolution of Complex Society in Southern Peru and Northern Bolivia (Berkeley, CA: University of California Press, 2003). 192-21 kilometrekare. 193-Amerikan topraklarnda byk dikdrtgenler halindeki kentsel yaylmann ilk sorumlusu beyaz adam deildi. 194-rnein, Webster (Ancient Maya, s. 297), M 2 bin ylnda Copanda msr polenlerinin varlndan sz eder. Dier Maya kentleri de ayn dnemde tarm kyleri olarak kurulmutur. 195-lk metin, Guatemalann dalk blgesinde El Portnda bir stunun zerinde bulunmutur. Bkz. Sharer, Ancient Maya, s. 79. 196-Dokuz hektar. 197-Bu, El Miradordaki Danta platformudur. Her iki kenar 300 metre geniliinde olup ykseklii 70 metredir. Hacminin bir ksmn doal bir tepecik oluturuyorsa da, bu dnemde benzer boyutlarda binalar mevcuttur. El Tigre kompleksi, Tikaldeki en byk Klasik Dnem tapnandan alt misli byk bir tabana oturmaktadr, a.g.e., s. 114 vd.
107

198-Altm metre. (s. 151) 199-Eski Dnyada Babilliler konumsal bir say sistemine ok yaklamlard, ancak sistemlerinde gerek bir sfrdan yoktu. Kimi uzmanlara gre ge dnem Babilliler, M 300de Seleukos Hanedanlnn skender tarafndan fethedildii dnemde, sistemlerine gerek bir sfr dahil etmilerdi. Bu doruysa, Hint sfr Babilden alm olabilir. Modern Arap sisteminin ilk defa MS altnc yzylda kuzey Hindistanda ortaya kt ve buradan sekizinci yzylda Badata ulat biliniyor. Avrupal matematikiler sistemin avantajlarn on ikinci yzylda grmeye baladlar, ancak sistemi tam olarak benimsemeleri iin yzyllar gemesi gerekti. Olmekler ve Mayalar kendi sistemlerini byk ihtimalle Hindistandan bin yl nce (ve Seleukos dnemi Babillinden iki ya da yzyl nce) M altnc yzylda mkemmel hale getirdiler. lgintir ki, Maya sistemi yirmilik dzene dayanrken, Maya dilleri onluk saylara sahiptir: on rakam (oxla-hun), ngilizcede ve bir ok baka dilde olduu gibi, (ox) ve on (la-hun) rakamlarndan tretilmitir. Gney Amerika nkalar da onluk sayma sistemi iinde sfra sahiptir, ancak bunun kkeni bilinmemektedir. Pasifik tesi iletiim teorilerine inanan kimi aratrmaclara gre, Asya aritmetii Amerikadan etkilenmi olabilir - bu tartmal bir gr olmakla birlikte, zellikle sfrn bulunmasnn ok nadir bir olay olduu dnldnde imknsz grnmyor. 200-Msr yazs Smer yazsna benzememekle birlikte. Msrllar yazma fikrini Smerden alm olabilirler. Hl zlememi olan ndus vadisi yazs iin de ayn durum geerli olabilir. Aynen alnmayp taklit edilerek oluturulan bir dier ilgin ve iyi belgelenebilmi yaz da, on dokuzuncu yzyln balarnda Sequoyah tarafndan kefedilmi olan Cherokee heceleridir. Maya dilinin deifre edilme hikyesi iin, bkz. Michael D. Coe, Breaking the Maya Code (Londra: Thames and Hudson, 1992). 201-Trigger (Early Civilizations, s, 8 vd.), yazy kendileri bulan uygarlklarn bunu baya erken yapm olduklarn belirtiyor. 202-Maya astronomisiyle ilgili iyi bir zet iin, bkz. Sharer, Ancient Maya. Takvimin mekanizmasn ve uzak gelecekteki olaand baz hesaplamalara rnekler iin, bkz. Ronald Wright, Time Among the Maya (Londra: Bodley Head, 1989). Takvimle ilgili en iyi kaynaklar hl unlardr: Eric Thompson, Maya Hieroglyphic Writing (Norman: University of Oklahoma Press, 1971), David H. Kelley, Dechiphering the Maya Script (Austin: University of Texas, 1976). 203-Sharer, Ancient Maya, s. 471. 204Bkz. a.g.e, s. 467-476. Meksika kentlerinin aksine, pek ok Maya kenti zgara eklinde tasarlanmamt. Kent evresindeki krsal alan iinde yava yava yok olurdu. Tikalin snrlar, ekirdek yerleimin 120 kilometrekaresini kuatan, toprak setler ve havzalardan oluuyordu. Kimi Maya aratrmaclar, grece bamsz, ama modern ulus-devletlerde olduu gibi dzenli olarak deien bir iktidar hiyerarisine gre dzenlenmi pek ok kent-devletin oluturduu bir sistemden bahsediyor. Kimileri de, (s. 152) Yunanistanda Atinann olduu gibi, baz byk kentlerin ksa sreli
108

imparatorlua dntn ileri sryorlar. 205-Bir kilometrekareye iki yz kii. 206-a.g.e., s. 471 ve T. Patrick Culbert ve Don S. Rice, der., Precolumhian Population History in the Maya Lowlands (Albuquerque: University of New Mexico Press, 1990). Nfus sorunuyla ilgili olarak ayrca bkz., Webster, Ancient Maya, s. 173-174. Ancak bana kalrsa yazar youn tarmn etkisini gzden karmaktadr; ve Maya kentlerini yalnzca krallk merkezleri olarak deerlendirerek, uzun zamandr gzden dm olan tren-merkezi modelinin tekrar canlandrmaktadr. Dier alardan bakldnda, kitap Maya kne dair eldeki en iyi ve en gncel kitaptr. 207-Mexico City etrafndaki s gllerde benzer bir sistem uygulayan Aztekler, ylda drt kez rn alyorlard. Tepelik bir lkeye sahip olan Mayalar da kimi zaman teraslama araclyla topra tutmaya alyorlard, ancak Asya ya da Andlarda uyguland lekte bir teraslama deildi bu. Bolivya Andlarndaki Tiwanaku kentinin sakinleri de Titicaca Gl etrafnda setler kurmulard, ancak burada yalnzca patates ve olluco ya da quinoa gibi yksek rakm bitkileri yetitirebiliyorlard. Bu rneklerde kanallar bir nevi s havuzu grevi grd ve donmay nledi. Bu sayede baz blgelerde rnlerde ciddi artlar gzlendi. Trigger (Early Civilizations, s. 28-34), Aztek ve dier antik dnem gda retim modellerinin zetini vermektedir. 208-Huxleyin Beyond the Mexique Bay adl kitab tuhaf olmakla birlikte, Maya arkeolojisiyle yakndan ilgilidir. 209-Maya binalarnn etkileyici maketleri 1893teki Chicago Dnya Fuarnda sergilenmiti. Kolomb ncesi dnemin modern sanat ve mimarlk zerindeki etkisine dair byleyici bir inceleme iin bkz. Barbara Braun, Pre-Columbian Art and the Post-Columbian World: Ancient American Sources of Modern Art (New York: Abrams, 1993). 210-Bu binalar, Tikalin ba dman Calakmulu yendii 695 yl ile 111. Tapnakn tamamland 810 yl arasnda kalan 115 yllk sre iinde yaplmtr, (Webster, Ancient Maya, blm. 8). Kamusal alann krala adanmas drtsyle her biri krali mezarlar olarak tasarlanm gibi grnyor. Bu Mezoamerika iin yeni bir eydir. Krallar ve soylular daha nce mevcut tapnaklarn platformlarna gmlyorlard. En etkileyici yer alt mezar, Pacaln Palenquedeki mezardr; mezar, koridorlar ve merdivenleri boyunca katledilmi maiyetiyle birlikte tam olarak bulunmutur. 211-Ya da 790 ile 792 arasnda. Bu tarihler arasndaki srecin kalntlar gnmze pek ulamamtr. 212-869daki idealist bir silkelenme abas dnda. 213-Kimi uzmanlar hl Uzun Hesap takvimi ile bizim takvimimiz arasndaki ilikiyi tartmaktadr. Ama ounluk, yalnzca iki gnlk farkllk gsteren iki versiyondan birinde Goodman-Marlinez-Thompson bantsn kabul etmektedir. Klasik Maya
109

dneminde Uzun Hesap kullanmaktan vazgemi olsalar da, bu takvimi unutmadlar ve spanyollar dneminde Ksa Hesap denilen benzer bir takvim kullandlar. Bu sistemin (s. 153) baz ksmlar Guatemaladaki gnsaymanlar tarafndan hl kullanlmaktadr. Yakn zamanlarda bu takvim-rahipleri Uzun Hesap tekrar kullanmaya ve yllklar hazrlamaya baladlar. 214-Webster, Ancient Maya, s. 273-274. 215-a.g.e., s. 312. 216-a.g.e., s. 317. 217-a.g.e., s. 309. 218-kn asl sebebi kuraklksa, en iyi zamanlarnda dahi kurak bir yer olan Yucatnn en ok zarar gren yer olmas gerekirdi. Mridada yllk ya miktar otuz yedi intir (doksan drt santimetre), Tikalde ise bunun yarsdr (a.g.e., s. 244). Yucatnn pek ok kesiminde nehir ya da gl yoktur. Yalnzca doal yer alt maaralarndaki sular ve insan eliyle yaplm sarnlar mevcuttur. Yamurla ilgili kayg daima duyulmutur. Yucatndaki antik binalarn ounda yamur ve su tanrs Chacn sureti vardr. Ancak Mayalar asl zorluu can damarlar olan Peten ormanlarnda yaadlar. Kuzeyde Yucatndan gneydeki dalk blgelere dek uygarlk yeni kasabalar yaparak ve eski bilgileri spanyol dnemine tayarak devam etmitir. Yucatan blgesi Mayalar, on sekizinci yzyln balarna kadar eski yazy hl okuyup yazabiliyorlard. Birka Maya kasabasnn ormann ilerinde ayakta kald da dorudur. Bunlarn en kayda deerleri Peten Itza Glndeki Tayasal ve Belizedeki Lamanai ile Tipu idi. Ancak bunlar mtevaz vakalardr. spanyollar geldikten sonra ormandaki nfusun Klasik dnemin onda biri kadar bile olduunu sanmyorum. Avrupa ve Afrika kkenli hastalklar Viktorya dneminden nce olas bir toparlanmay nledi. Bununla birlikte, 1697de Tayasaln fethine dek, spanyol blgelerinden gelen mltecilere bal olarak nfus dnem dnem artt. 219-Maya uygarl daha nce iki kez sendelemi olmal: Klasik-ncesi dnemin sonunda (MS 200 civarnda) ve Klasik dnemin ortasnda (altnc yzyl). iddetli kuraklk bir faktr olabilir, savalara ve ayaklanmalara yol am olabilir, ancak genel kn sebebi deildir. 220-On drdnc yzyln ortalarndaki Kara lm sreci Avrupadaki toprak skntsn biraz hafifletti. Ancak ii sknts, yeniliklerin ve sosyal hareketliliin nn at. spanyollarn getirdii iek ve dier bulac hastalklar Mayalarn toparlanmasn nledi. 221-Roma dneminde ok iddetli erozyona uram olan Biferno vadisi, on beinci yzyla dek baka bir tahribe ve erozyona sahne olmad (Redman, Human Impact, s. 116). Maya kenti Copanda polen almalar, ormanlarn tekrar olumaya balama tarihi olarak MS 1250yi gsteriyor; Webster (Ancient Maya, s. 312-314); harabeler
110

arasndaki modern tahl tarlalarnn katmanlarn incelemitir. Bu blgede ve ormanda tarmn canlanmas yenidir; on dokuzuncu yzyln ortalarnda John L. Stephens ve Frederick Catherwood gibi kaifler bunun pek azn grebilmilerdir. Roma dnemi Kuzey Afrikas ise daha nce belirttiimiz gibi toparlanamamtr ve hl ldr. 222-Tepeler Buz ann hemen ardndan bir sreliine aalanmtr, (s. 154) ancak Msr uygarlnn balang dnemlerinde tamamna yakn ldr. 223-39 bin kilometrekare. 224-3 bin yl iinde gereklemi belli bal yenilikler, M 1300 civarlarndaki shadduf (kova ve srk) sulamas ve M 300deki sagiya su deirmeniydi. akmaktandan orak ve bak gibi ta aletler Orta Krallk dneminde hl yaygn biimde kullanlmaktayd. 225-Msrn ekolojisi 1950lerde Aswan Barajnn yapmnn ardndan ok deiti. Artk alvyonun byk ksm tarlalara ulamyor, onun yerine hayvansal ve kimyasal gbre kullanlyor. Tuzlanma ve su basmas en ciddi sorunlar arasnda. J.A.Wilson, Egypt through the New Kingdom: Civilization withotit Cities, City Invincible, der. C.H. Kraeling ve Robert McCormick Adams Chicago: University of Chicago Press, 1960), nfusun ounluu nehir kysndaki tarlalarn arka taraflarndaki kk kylerde yaadndan, bu makalede Msr kentsiz uygarlk olarak anlmaktadr. 226-M 3000den MS 1500e dek dnyann ortalama byme oran yzde 0.1 idi (Ponling, Green History, s. 89-90). Bu hzla her sekiz yz ylda bir nfus ikiye katlanm oluyordu. Msrda Eski Krallkla 1,2 ila 2 milyon insann yaad varsaylyor. Orta Krallkta 2 ila 3 milyon olduu, Ptolemaios dneminin balangcnda ise 6 veya 7 milyonla en yksek noktaya kt tahmin ediliyor. 1882 gibi yakn bir tarihte nfus hl 6,7 milyondu ve firavunlardan beri geen 2 bin yllk dnemde hi artmamt (Alfred Crosby, The Columbian Exchange: Biological and Cultural Consequ ences of 1492 [Westport, CN: Greenwood Press, 1972], s. 190). Crosby, nfusun 1964te 28,9 milyona ykselmesinin sebebi olarak msr ekimini gsteriyor. 1964ten beri nfus tekrar ikiye katland ve Msrllar bugn ithal budayla besleniyorlar ve msrla iftlik hayvanlarn besliyorlar (bkz. Timothy Mitchell, The Object of Development: Americas Egypt, der. Jonathan Crush, The Power of Development iinde [Londra: Routledge, 1995]). 227-Kilometrekare bana 150 kii. 228-Msr mumyalar zerinde yaplan almalar st snflarn dahi sa lnn kt olduunu gsteriyor. Kalabalk yaam ve kirli su nedeniyle yaylan parazitsel hastalklar olduka yaygn ve ar biimde smrlen alt snflar yetersiz besleniyor. 229-M 1300de buday yetitirilene kadar temel rn daryd. Ktann uzak bir kesinde yetitirilen budayn ine varmas iin 6 bin yl gemesi gerekmiti; Diamondun (Guns, Germs, and Steel) ne srd gibi Eski Dnyada teknoloji pek
111

hzl yaylmyordu. 230-Temel ticaret mal inden Romaya pek yolu araclyla dolayl biimde ulaan ipekti, iki imparatorluk birbirleriyle ilgili mulak fikirlere sahipti. 231-in kaytlarna gre M 108den 1910 ylna dek her yl en azndan bir eyalette ktlk meydana gelmitir (Ponting, Green History, s. 105).

5. Aletlerin Bakaldrs
232-Tainter, Complex Societies, s. 59. 233-Avrupa, Kuzey Afrika ve Eski Dnyann dier blgeleri, on drdnc yzyln ortalarndaki Kara lme nfuslarnn te birini kurban vermilerdir. Bu durum Avrupada eski hiyerarilerin bozulmasna neden olmu; deirmenin ve baka basit makinelerin kullanmn tevik etmiti, slam dnyasnda, ar kayp nedeniyle sulama sistemleri zarar grm ve ekonomik k sonucu spanya tekrar Hristiyanlarn eline gemiti. 1500de Avrupann bulac hastalklar Yeni Dnyay henz etkilememiti; Yeni Dnyann nfusu o gnlerde 80-100 milyondu, yani dnya nfusunun bete ya da drtte birlik ksmn oluturuyordu. 1600 itibaryla Mezoamerika, Andlar ve Kuzey Amerikann gneydousu gibi kalabalk blgelerde nfus yzde doksan orannda azalmt. On altnc yzyl boyunca Yeni Dnyann kaybnn elli milyon olduunu sylemek iyimser bir tahmin anlamna gelir. Bataki rakama bal olarak kayp yetmi be milyon ya da daha fazla olabilir. 234-Dnya nfusu u anda ylda yetmi milyon artmaktadr. Bu rakam 1980lerde ylda doksan milyon idi. 235-Redman, Human Impact, s. 124. rnein, Colca vadisi (qollqa, tahl ambar demektir) nka dnemlerinde neredeyse tamamen teraslanmt. Hl kullanlmakta olan teraslar Cusco yaknndaki Urubamba vadisinde grlebilir. Guano, denizci Chinchal tccarlar tarafndan toplanp, ose yollar zerinden lama kervanlaryla dalara tanyordu. nkalarn guano kullanm oran, ayet pelikanlarn gbrelerinin birikme orann gemeseydi, bu durum sonsuza dek srdrlebilirdi. Msr ve in gibi Perunun da doal bir sbvansiyonu vard. Atklar Viktorya dneminin ortalarnda, kt hretli guano madeninde bol miktarda bulundu ve kullanld. 256 numaral sonnota baknz. 236-Bu isim kabaca, Birleik Drt Bucak anlamna geliyor. 237-Yaklak 5 bin km. 238-Aztek mparatorluu, daha byk ama daha az kentlemi olan nka mparatorluundan daha kalabalk olabilir, nka nfusu iin yaplan tahminler 6 ila 32 milyon arasndadr. Aztekler iin 12 ila 25 milyon rakamlar verilmektedir. Daha yksek rakamlar da kabul grmektedir. Gerek rakamlar ne olursa olsun, (Mayalar ve Aztek denetimi dndaki dier halklar kapsayan) Mezoamerika ve Tawantinsuyu (yani nka
112

mparatorluu) birlikte Yeni Dnya nfusunun en azndan yarsn barndrmaktayd. Dnya nfusuna dair zaman gemi ancak hl faydal bir tartmadaki tahminler ve kaynaklar iin, bkz. Fernand Braudel, Weight of Numbers, The Structures of Everyday Life (New York: Harper and Row, 1981 ). 239-22500 km. 240-Ekonomi temelde imparatorluk tarafndan ynetiliyordu. Yerel halk kendi menfaatleri iin belirli snrlar dahilinde alabiliyordu. rnein Chincha, Panama ve -muhtemelen- bat Meksika ile lks mal ticareti yapan denizci tccarlar iin nemli bir konumdayd. Hem ilk spanyol (s. 156) kaynaklar hem de yerli kaynaklar, ihtiya halinde temel gereksinimlerin -rnein gda, barnak, giyim- nka devleti tarafndan karlandn ortaya koyuyor. Nfus, And Dalar gibi iklimin sert ve deiken olduu bir evre iin yksek olmasna ramen, gda retimi talebi karlayabiliyordu, nka dnemi olarak bilinen altn aa duyulan zlem yzyl boyunca spanyollara bakaldrnn temel drtlerinden biri oldu. syanc liderler arasnda, on yedinci yzylda yaam, aslen spanya doumlu, nka adlar ve unvanlar alm Arjantinli bir lider de vard. Bkz. Luis Millones, The Time of Inca: The Colonial Indians Quest, Antiquity no. 66 (1992): 204-216. En byk yerli ayaklanmas, 1780 tarihli, gerekten nka kraliyet ailesinden gelen lI. Inca Tupa Amarunun ayaklanmasyd ve Perudaki spanyol varln sona erdirmeye ok yaklamt -criollo (beyaz gmenler) isyanlarnn Latin Amerika cumhuriyetlerini yaratmasndan sadece krk yl nce. Kolomb ncesi eler Meksika milliyetiliini ekillendirmi olsa da, Meksikada tekrar bir Aztek ynetimi kurma abas yoktur. 241-Geoffrey W. Conrad ve Arthur A. Demarest, Religion and Empire (Cambridge: Cambridge University Press, 1984), genilemelerinin politik dinamiklerinin nitelik gerei onlar istikrarszlatrdn ne srmektedirler. Bu doru olabilir ancak ayn dnemdeki dier imparatorluklardan ok farkl deillerdi (rnein Julius Caesar dnemindeki Roma). Yurttalarn daha ok kullanan ve fke duyulan Aztek hegemonyas, muhtemelen daha zayf oland. Her iki imparatorluun da uzun vadeli istikrar kazanabilmek iin aba harcadna dair kantlar vardr. Pizarronun Peru hakknda anlatt i savalarn ve blnmelerin, btnyle, iek hastalndan ve dier Eski Dnya bulac hastalklarndan kaynakland unutulmamaldr. 242-iek hastal ilk defa bulat bir toprakta genellikle nfusun yzde elli ila yetmi beini ldrr. Bir Maya kronii hastaln bir soylu aile zerindeki ilk etkisini ortaya koymaktadr: simleriyle anlan drt Cakchiquel yneticisinin ayn anda lmtr. Perulu Huayna Capac (Atahuallpann babas) ve varisi aynen, Montezumann lmnn ardndan Meksikann ynetimini ele alm olan Cuitlahuac gibi lmlerdir. Bu bulac hastalklarn Eski Dnyada, zellikle Asyada insanlarla evcil hayvanlarn etkileiminden kaynakland dnlyor. Yeni Dnya tarm byk oranda bitkilere dayalyd ve evcilletirilmi Amerikan hayvanlarnda insanlara bulaan hastalklar yoktu.

113

243-Crosby, Ecological Imperialism, s. 200. 244-1517 ve 1518de Francisco Hernandez ve Juan de Grijalva, Yucatan ve Krfez kylarndaki savalarda Mayalara yenilmilerdi. Bir baka spanyol Alejo Garcia, 1520lerin balarnda nka mparatorluunu Paraguayda yenmi, sonra ayn ekilde geri pskrtlmt. 1521de Juan Ponce de Leon Floridada vuruldu ve adamlar geri ekildi. En byk yerli zaferi Mexico Citydeki Noche Tristede (Ackl Gece) kazanld. 1200 spanyolun (ilk fetih dnemlerinin en kalabalk Avrupal gc) 900 ldrld. Orada bulunan Bemal Diaz, l saysnn Otumbadakilerle birlikte (s. 157) 860 olduunu sylemitir. 69 attan 46s Aztekler tarafndan ldrlm ya da ele geirilmiti. Cortes geri ekildi ve Kbadan destek ald, ancak birka ay sonra iek hastal Meksikann bakentini vurdu. Bkz. Ronald Wright, Stolen Continents, s. 43. 245-Yanl anmsamyorsam, Jimmy Carter kamunun tepkisinin ardndan plandan vazgemiti. 246-Meksikann fethi, Azteklerin iek hastalndan krlana dek stn gtrdkleri iki yllk bir mcadeleydi. Peruda sava, Atahuallpann yasal yollardan ldrlmesinin ardndan nkann vey kardei olan Manconun Cuscoyu (bakenti) ele geirip spanyollar kovmaya kalkmasyla balad. Ardndan Manco ve oullar yaklak krk yl srecek bir gerilla savana giritiler ve bu srete bamsz bir nka devleti kurdular. 1980lerde Peru ve Guatemalada, 1990larda Chiapasta i savalar ve 1990 Kanada Oka krizi hepsi de beyazlarla Amerikal yerliler arasndaki bitmemi savalarn devam niteliindeydi. Ne var ki, Peruda ykselen Aydnlk Yolun liderleri zamanla, Perulu yerlilerin destekleyicisi deil smrgecileri haline geldi. 247-Fray Motolinia, akt. Crosby, Columbian Exchange, s. 52. 248-Francis Jennings, The Invasion of America: Indians, Colonialism, and the Cant of Conquest (New York: Norton, 1976), s. 30. Bu zellikle Kuzey Amerika ve dzlk tropik blgeler iin geerlidir. Buralarda eski nfusun yok olmasyla yeni nfusun belirmesi arasnda bir yzyldan fazla sre gemesi gerekmitir. Maya ormanlar gibi, Kuzey Amerikann dousundaki el dememi ormanlarn ou, yerlilerin terk ettii msr tarlalarnda, kasabalarda ve park benzeri av alanlarnda yeniden olumulardr. Jennings, Kuzey Amerikann bir bakire deil, dul olduunu syler. 249-1600de Peru ve Meksika nfuslar yzde doksan be orannda azalarak, her biri bir milyona dmt. Yeniden toparlanmaya on sekizinci yzylda baladlar. Potosideki (Bolivya) madenlerde yz yl akn srede bir milyondan fazla yerlinin ld sanlyor. Bu yerliler eski bir nka alma ykmll bahane gsterilerek altrlyorlard, ama bu ykmlln alanlara salad haklardan mahrumdular. 250-Cajamarcadan getirilen altn yedi tondu. Cuscodan ise ton getirilmiti. Cortes Montezumadan bir tona yakn altn almt. O dnem Avrupasnda madenin
114

gerek deeri bu miktarn bugnk deerinden ok daha fazlayd. 251-La Misre de la philosophie (Poverty of Philosophy), akt. T. B. Bottomore ve Maximillien Rubel (der). Karl Marx: Selected Writings in Sociology and Social Philosophy (Harmondsworth: Pelican, 1961), s. 138. 2521991de Smithsonian Vakf Deiimin Tohumlar (Seeds of Change) adnda bir sergi dzenledi. Bkz. Viola ve Margolis, Seeds of Change, sergi kitabnda Alfred Crosby, William H. McNeill vd. makaleleri vardr. Patates, souk iklimlerde de yetiir ve sava dnemlerinde bile zarar grmez. Kuzey Avrupada patates 0.4 hektar avdarn drt misli fazla kalori salar. Bkz. William H. McNeill, American Food Crops in (s. 158) the Old World, s. 45. McNeill Bat Afrikada ok nemli bir rn olan manyokun (tapyoka) 1600den nce Amerikadan getirildiini belirtmeyi ihmal etmitir. Amerikan tatl patatesi, in ve Pasifik de dahil olmak zere tm Gneydou Asyaya yaylmtr. Msrn ise baz zorluklar vardr: budaydan daha ok su ister ve fasulyeyle birlikte yenmedike dengeli bir beslenme salamaz. Gene de, yirminci yzyln sonlarnda dnya apndaki msr ve patates retimi buday ve pirin retimiyle eit seviyedeydi. 253-Orta a boyunca Avrupa nfusu hep fazla oldu. Pek ok defa da ktlk yaand. (Kara lmden sonra topraa bal aln azald birka kuak hari.) Fakat ou insan gene topraa bamlyd. Patates zellikle Almanya ve Rusyada gelime ve sanayileme dnemlerinde nemliydi. 254-spanyol ve ngiliz smrgeciliine bal kleliin ilk yllarnda, Afrikal ticareti henz balamamken, pek ok Amerikan yerlisi Amerikadan Avrupaya getirildi. Ancak bunlarn pek ou lnce bu iin krl olmad anlald. 255-Bu konu zellikle genel okuyucu iin Viola ve Margolisin Seeds of Change adl kitabnda iyi anlatlmtr. 256-Guano, ssz adalardan toplanan kurumu deniz kuu pisliidir. (Guano kelimesi, Quechua dilindeki warm kelimesinden tretilmi olup anlam hayvan gbresidir.) On dokuzuncu yzylda dk tabakalar, zellikle ngiliz giriimciler tarafndan hzla toplanmtr. Gbreyi karanlar, Paskalya Adasndan karlm yzlerce insann da iinde bulunduu mahkum ve klelerden oluuyordu (3. blmn son notlarna baknz). Yirminci yzyln balarnda benzer gbre katmanlar Mikronezya, Banaba ve Nauruda bulunmutur. Bunlar da tketilmitir. Muhtemelen baka bir kaynak da yoktur. Kimyasal gbre yapmak iin kullanlan yaygn Haber-Bosch ileminde, havadaki azot doalgaz ya da petroldeki hidrojenle birletirilmektedir. 257-Modern tarmn gizli maliyetlerine dair endie verici analizler iin bkz. Manning, The Oil We Eat (Yediimiz Petrol). Sanayi ncesi uygarlklarda insanlarn yzde 80 ya da 90 iftiydi. Bugn Kuzey Amerikada yalnzca yzde ikilik bir kesim iftilik yapmaktadr. Ancak tarmla ilgili makine, petrol, petrokimya ve tamaclk sektrlerinde alanlar da dahil edildiinde, besin retimi sektrnde alan nfu115

sun ok daha yksek olduu grlmektedir. Tim Appenzeller, The End of Cheap Oil, National Geographic, Haziran 2004, s. 80-109, fosil enerji kmazna dair bir iyi bir deerlendirme iermektedir. 258-McNeill, American Food Crops, s. 59. 259-Klasik Dnem dnyasnda maden pompalar dahil bir ok icat yaplmtr. skenderiyeli Heron, Ptolemaios dneminde basit buharl trbini icat etmiti. Ancak alan bir modelin yapld sylenemez, bunlar daha ok, Mezoamerikadaki tekerlekli oyuncaklar veya Leonardo da Vincinin icatlar gibi, ilgin nesneler olarak grlyorlard, inde M 1. binylda kmr frnlarnda demir dklyordu. Avrupada Ortaa, bilinenin (s. 159) aksine daha yaratcyd. Bu teknolojilerin hibiri 1492 sonrasna dek hibir yere yaylmad. 260-ok satan kitab Royal Commentaries of the Incas, 1609da spanyolca, 1688de ngilizce olarak baslm, baka pek ok dile evrilmitir. Annesi, Atahuallpann babas mparator Huayna Capacn kzdr, nka Garcilaso, Shakespeare ve Cervantes ile ayn ylda, 1616da lmtr. 261-Adairin alnts ve Cherokee ile roguoislar hakknda daha ayrntl bilgi iin bkz. Wright, Stolen Continents, blm 4-5. Franklinden yz yl sonra Friedrich Engels de, Iroquois toplumunda zellikle cinsler arasndaki g eitliinden etkilenmiti (a.g.e., s. 117). 262-Otuz metre. 263-Hernando de Soto ynetimindeki spanyollar bu tr toplumlara tm gneydou Amerikada rastlamlard; Franszlar da ayn biimde gelimi hiyerarilerle Mississippi kysnda karlamlard. Bu trden etkileyici toprak piramitler modern St. Louis yaknndaki Cahokiada, Atlanta yaknndaki Etowahta ve baka pek ok dou yerleiminde hl grlebilir. 264-ngiltere de dahil olmak zere Avrupal uluslar, bin yl nceki aciz balanglarndan bu yana ilk defa demokratiklemilerdi. Ancak bu demokrasi elbette anavatan iin geerliydi, imparatorluk snrlar iin deil. 265-Bkz. Fukuyama, The End of History. 266-1898de basld. Wells hikayeyi bir talama olarak planlamt. Smrgeciler (imparatorluklar doruk noktasna ulam ngilizler) birdenbire kendilerini uzaydan gelen igalcilerin karsnda bulurlar. Yazar kitab mutlu sonla bitirir: Bu defa hastalk igalcilerin lehine deil aleyhine alr. 267-Ylan, Havvay Bilgi (ya da Hayat) Agacndan yemeye ikna eder. Bylece gzleri alacak ve tanrya benzeyecektir. 268-Roma alfabesi kullanlarak Quiche dilinde yazlm olan Popol Vuh metni,
116

on altnc yzyl dalk Guatemala blgesinden gelmitir, ama Klasik dnem mitolojisinden unsurlar iermekledir. Kimi blmleri Kolomb ncesi gliptik metinlerinden alnm olabilir. Uyarc bir mesel olan Aletlerin Bakaldrsnn, dokuzuncu yzyldaki Klasik dnem kn yansttn dnmek caziptir. 269-Delia Goetz, Sylvanus Morley ve Adrian Recinos, ev., Popol Vuh: The Sacred Book of the Ancient Quiche Maya (Norman: University of Oklahoma, 1950), s. 9192. Baka bir iyi eviri iin bkz., Dennis Tedlock, Popol Vuh (New York: Simon and Schuster, 1985). 270-Zor Zamanlar adl kitabnda Dickensin Coketown betimlemesi yledir ([1854] 1969, s. 65): Fabrikalarn ve yksek bacalarn kentiydi, bu bacalardan hi durmadan ylan gibi kvrla kvrla dumanlar ykseliyor, birbirine dolanyor ve hi zlmyorlard. Kapkara bir kanal, kt kokan, mor renkte akan bir nehri, gn boyu pencerelerinden bir yn grltnn yayld fabrika binalar, melankolik lgnlk iindeki bir filin ban sallamas gibi srekli inip kalkan buhar pistonlar vard. Birbirine benzeyen bykl kkl caddelerinde birbirlerine benzeyen insanlar (s. 160) yaard. Bu insanlar evlerine ayn saatlerde girip kar, ayn kaldrmlarda yrr, ayn ii yapard. Her gn, dn olduu ve yarn olaca gibi hep aynyd. 271Coningsbydan, 1844 basks.

272Avrupann Byk Gleri tarafndan yaplan silah harcamas 1890da 158 milyon , 1910da 288 milyon ve 1914te 397 milyon . di (bkz, Eric Hobsbawm, The Age of Empire, 1875-1914 [New York: Random House, 1987], s. 350). Ibsenin 1882 tarihli, kirli su ve yurttalkla ilgili uygulamalardaki yozlamay konu ald An Enemy of The People (Bir Halk Dman) adl oyunu, ilk evreci almalardan biridir. Bkz. Ibsen [1882] 1979. 273-Birinci Dnya Sava ile ilgili kimi tahminler, 15 ila 20 milyon l olduu ynndedir. zellikle siperlerde ve cephe hastanelerinde kulukaya yatm olan grip hastal dnya apnda 20 ila 40 milyon insann lmne sebep olmutur. 274-Alk, katliam ve zulm kurbanlar da dahil olmak zere, iki dnya savanda lenlerin says 187 milyon civarndadr. Bkz., Martin Rees, Our Final Century: Will the Human Race Survive the Twenty-first Century? (Londra: Heinemann, 2003), s. 25. Kitap, Kuzey Amerikada Our Final Hour (Son Saatimiz) adyla baslmtr. 275-Deli dana, teknik anlamda bykba sngerimsi enselalopalisidir ve BSE adyla bilinir. nsanlar iin Creutzfeldt-Jakob hastal veya CJD olarak tanmlanr. Hastalk bulam hayvann etini yiyerek insanlarn da bu hastal kapabilecei artk biliniyor. zellikle hamburgerlerde ve etli brekde balayc olarak kullanlan beyin ya da omurilik dokusundan bulaabiliyor. Koyunlarda sinir sistemine zarar veren ve ritel yamyamlk deneyimi olan Yeni Ginelilerde kuru adyla bilinen bu kompleks hastalk, virtik ya da bakteriyel olmadndan normal sterilizasyon ile yok edilemiyor. Sebebi hl tam olarak anlalamamakla birlikte, kendini oaltabilen bir prion
117

proteinin neden olduu sanlmaktadr. nsanlardaki kuluka dnemi otuz yla kadar kabilir. 276-Wright, A Scientific Romance, blm. 4. 277-Drt buuk metre. 278-Glohe and Mailde 14 Mart 2004te yaymlanm bir Agence France basn raporundan. 279-Margaret Atwood, Oryx and Crake (Toronto: McClelland and Stewart, 2003), blm 6. 280-Amerikadaki her kuan en azndan bir defa bu tr adamlar setii biliniyor (her ne kadar 2000 ylnda George W. Bushu semekle tam olarak sulanamasalar da). Bushun Kyoto Antamasna yapt gibi, Reagan da Uluslararas Deniz Hukuku Anlamasn imzalamay reddetmiti. Bylece dnya denizlerinde onlarca yl daha emniyetsiz tankerler, toksik atklar, ar avlanmalar grld ve Liberya bandral gemilerde olduu gibi denizciler ar koullar altnda altrlmaya rahata devam edildi. 281-1945ten beri her iki sistemin de sebep olduu en byk evresel (s. 161) ykm Souk Sava dnemindeki silahlanma yar yznden meydana gelmitir. Bu olmasa her iki lke kendi snrlar iinde daha rahat yaayabilir ve denetimleri altndaki halklara daha iyi davranabilirlerdi. Engelsin topran verimlilii sermaye, emek ve bilimin ibirliiyle snrszca artrlabilir (Ponting, Green History, s. 158) gr, ba kapitalistler tarafndan da gnl rahatlyla sylenebilirdi. Doal evrenin hl bereketli olduu ve insan etkisinin az olduu on dokuzuncu yzyldaki iyimserlik u an iinde bulunduumuz kmazn temel sebebidir. 282-Rocky Da gllerinde bcek ilalarnn yaratt kirlenme, kimyasallarn skld bozkrlardan daha youndur. Ayn ey kutuplar iin de geerlidir. Atklar atmosfere yaylp souk ve bozulmam alanlara kmektedir. 283-Tainter, Complex Societies, s. 214. Tainter bir arkeologdur. Kimileri onun yalnzca dikiz aynasna baktn syleyebilir, ilerleme akaklarnn, eski kurallarn bize ilemeyecei eklindeki modern istisnaclklar, snrlara olan inanszlklarnn temelini oluturmaktadr. Ancak bugn artan sayda kat bilim adam, arkeologlarn, ekolojistlerin ve hiciv yazarlarnn kayglarn paylamaktadr. 284-Basna gre bu rapor, uzun sredir Pentagonda danmanlk yapan Andrew Marshall taralndan hazrland (Globe and Mail, 24 ubat 2004, Observer ve Fortune dergilerinde kan haberlere gnderme yapar). Rioda 1990lar, en scak on yl olarak 1980leri gemiti ve Avrupadaki 2003 yaz kayda geen en scak yazd. 285-Rees, Our Final Century, s. 8, 24. Rees, unu da ekler: Seimlerimiz ve eylemlerimiz hayatn srekliliini salayabilir.... Ya da tersine, kt amalar ve macera uruna, yirmi birinci yzyl teknolojisi hayat potansiyelini tehlikeye atabilir. Rees zellikle bi118

yomhendislik, nanoteknoloji, sibernetik ve fizik biliminin kyamet gn deneyleri gibi ie yaramaz teknolojilerden sz etmektedir. Bir astronom olarak, en ksa zamanda uzayda kk bir insan kolonisi kurmak gerektiini ve iler yolunda gitmezse zeki hayata ikinci bir ans vermemizi savunmaktadr. Ancak dnyay harabeye evirirsek, gerekten zeki olduumuz iddia edilebilir mi? Ve neden ikinci bir ans hak edelim ki? 2861962 Kba Fze Kriziyle ilgili Amerikan ve Sovyet kaytlarnn aklanmasndan sonra, dnyann bir nkleer savan eiine dnldnden fazla yaklat ortaya kt. Sonradan ABD savunma sekreteri olan Robert McNamara daha sonra yle diyecekti, fark etmeden aramzda klpay mesafe kalmt. a.g.e., s. 2528. 287karlan tartmal yasalarla birlikte ABDde biyoteknoloji ve tarm irketleri kendi bulular olduunu ileri srdkleri rnlerin ve hatta hayvanlarn patentlerini almaya baladlar. Aslnda prehistorik dnemlerden bu yana tek bir yeni rn dahi gelitirilmemitir. Bizim tm rn bilimimiz -seerek dlleme ve genetik dntrme de buna dahildir- yalnzca antik uygarlklarn yaptklarndan beslenmektedir. e yarar aratrmalar elbette vlmelidir, ancak antik dnemden kalma besinler iin zel (s. 162) mlkiyet hakk tannacaksa, o halde bu rnlerin telifleri gerekten onlar bulanlarn varislerine denmelidir. Bunlar, Monsantodan daha fazla paraya ihtiyac olan kyllerdir. Yoksul lkelerin, tarmn eski merkezlerinde hl mevcut olan rn eitliliini kirletme ve yok etme tehdidi ieren melez ve genetii deitirilmi rnler ortaya karan zengin lkelerin amalarna phe iinde bakt kesindir. 288-Colin Powell ADSin terrizmden daha byk bir tehdit olduunu sylemiti. 289-Hamilelik dnemlerinde annelerdeki iyot eksikliinden dolay. Bu rakamlar, Ottawadaki Mikro Besin nisiyatifi (Micronutrient Initiative) kaynakldr ve u yazda dile getirilmitir: Andr Picard, Hidden Hunger Weakens Physical, Economic Health, Globe and Mail, 25 Mart 2004. Su kaynakl lmlerin saylar iin, Ponting, Green History, s. 351. 290-ki dnya savanda ve Rus Devriminde lenlerin toplam says. 291-Bu politikalarn ou John Maynard Keynesin etkisiyle 1944te Bretton Orman Anlamalar srecinde gelitirilmiti. zellikle, Franklin Roosevelt tarafndan uygulamaya sokulan New Deal srecinden beri sosyal gvenlik alarnn ilk biimleri kurulmaktayd. 1950lerden 1970lere kadar olan sava sonras dnem, tarihi Eric Hobsbawm tarafndan Altn a olarak betimlenmitir; The Age of Extremes: A History of the World 1914-1991 (Londra: Michael Joseph, 1994). Margaret MacMillan, Marshall plannn sava sonrasnda hzla uygulanmasnn sebebinin tek ak dman... Sovyetler Birlii tehdidi olduunu syler (MacMillan, Paris 1919: Six Months That Changed the World [New York: Random House, 2001], s. 61).

119

292-John Kenneth Galbraith, Harvard Kulbnde konuurken, Toronto, 1994. 293-zellikle 1929daki Wall Street knden beri. k takip eden Byk Bunalm dneminin iyi anlatmlarndan biri iin bkz. James Agee ve Walker Evans, Let Us Now Praise Famous Men (New York: Ballantine, 1966). Kirli Otuzlar dneminin sorumlusu olarak ounlukla kuraklk gsterilir, ancak asl sebep uygun olmayan evrelerde yaplan kt tarmn yol at erozyondur. Kuru blgeler bufalolarla braklm olsayd, yabani veya yan-yabani srleri ynlendirerek, tarmdan salayacamz besini onlardan saylayabilirdik. Bkz. Manning, Oil We Eat. 294-1950 ile 1970lerin sonlar arasnda Birinci Dnyada dilencilik ve evsizlik yoktu. Liberal ekonominin bir sonucu olarak sosyal Darwinizm geliti - bu kavram ge Viktorya dneminde evrimci dncenin bozulmu bir eklidir. Bu fikre gre yoksullar daha aa olduklar iin yoksuldurlar, insan rknn ilerlemesini salamann en iyi yolu yoksullarn sokaklarda lmesine izin vermektir. 295-1900 ylnda dnyada hl el dememi ormanlar, balk yataklar, almam petrol kaynaklar, kullanlmam hidroelektrik potansiyeli ve geni tarla alanlar vard. Getiimiz on ylda kii bana den tarla alan yzde yirmi azald. retim, dnyay tehdit eden endstriyel tekniklerle salanyor. Yer alt sular gittike daha fazla kirlenmekte ve tketilmekte (s. 163) 1991 de yaymlanan kitabnda, Clive Ponting, Ruanday Birinci ve nc Dnya arasndaki krfezin bir rnei olarak ele almtr. Ortalama bir Ruandalnn geliri ortalama bir Amerikalnn yzde biridir. yl sonra, kinci Dnya Savandan beri grlm en ar soykrma sahne olan Ruandada 1 milyona yakn insan ld. lenlerin says toplam nfusla karlatrldnda, rakam ABDdeki 35 milyon insana denk gelmektedir. Yirmi birinci yzyl New Yorkda deil Ruandada balam olabilir. 296-Birlemi Milletler nsani Kalknma Raporu, 9 Eyll 1998. Balklar iin bkz. Daily Telegraph, 10 Eyll 1998. En zengin insan; Bill Gates (Microsoft, 51 milyar dolar), Helen Walton (Wal-Mart, 48 milyar dolar), Warren Buffett (yatrmc, 33 milyar dolar). Rapor ayn zamanda ABDde, ngilterede veya Fransada domu bir ocuun yaam boyunca, yoksul lkelerde domu elli ocuktan daha fazla tkettiini ve dnyay kirlettiini ortaya koymaktadr. 1998de, dnyann en yoksul vatandalarnn temel salk, eitim, temiz su ve hijyen ihtiyalar iin yalnzca 40 milyar dolar yeterliydi. Gates yalnz bana bunu karlayabilir ve kendisine de hl 11 milyar dolar kalm olurdu. Hatta bu miktar, en yoksul 100 milyon Amerikalnn toplam gelirinden bile fazlayd. ABDde bir st dzey yneticinin maa 1970lerin sonlarnda bir tezgahtarn maann otuz dokuz misliyken, bu oran bugn bin misline kmtr. John Ralston Saul. The Collapse of Globalisin, Harpers, Mart 2004, s. 38 ve The Unconscious Civilization (Toronto: Anansi, 1995), s. 14. 297-Birlemi Milletler nsani Kalknma Raporu. 298-Kimi zaman iyi evre politikalar geri tepebilir. Brezilyal bilim adamlar sadece 2003te, Amazon yamur ormanlarnn 24 bin kilometrekaresinin yok
120

olduunu bildirmektedirler. Bunun en byk sebebi, -zellikle Avrupadan- genetii deitirilmemi gda talebi patlamas nedeniyle, srlar ve fasulyeler iin yeni arazilere duyulan ihtiyatr (BBC World News, 8 Nisan 2004). 299-Reklamcln tketimi krkleyen pornografisi de bu durumun devamn salamaktadr. 300-George W. Bushun ekonomide verdii astronomik aklarn sebebi, Amerikan devletini ordu hari tm alanlarda fel etmektir. Bu durum devam ederse sonuta Amerika, yalnzca ordunun etkili yegane kamu kurumu olduu Latin Amerika lkelerine dnecektir. 301-James Wattin 1981deki konumasndan. Yukarda belirtildii gibi sosyal Darwinizm yoksullarn aa olduunu ve insan rknn ilerlemesi iin onlarn sokaklarda lmesine izin verilmesi gerektiini iddia eder. 302-Bushun Adalet Bakan John Ashcroft yle demiti: Amerikada kral yoktur, ama sa vardr. Bkz. Lewis Lapham, Reading the Mail, Harpers, Kasm 2003, s. 9. 303-Crosby, Ecological Imperialism, s. 92. Olas tbbi felaketlere dair bir inceleme iin bkz. Laurie Garrett, The Coming Plague: Newly Emerging Diseases in a World Out of Balance (New York: Penguin, 1994). (s. 164)

121

Bibliyografya
Adams, Robert McCormick. The Evolution of Urban Society: Early Mesopotamia and Prehispanic Mexico. Londra: Weidenfeld and Nicholson, 1966. - Heartland of Cities: Surveys of Ancient Settlement and Land Use on the Central Floodplain of the Euphrates. Chicago: University of Chicago Press, 1981. Agee, James ve Walker Evans. Let Us Now Praise Famous Men. New York: Ballantine, 1966. birinci bask, 1939. Allchin, Bridget ve Raymond Allchin. The Birth of Indian Civilization. Harmondsworth, UK: Pelican, 1968. Alley, Richard. The Two-Mile Time Machine: Ice Cores, Abrupt Climate Change, and Our Future. Princeton, NJ: Princeton University Press, 2000. Appenzeller, Tim. The End of Cheap Oil. National Geographic, Haziran 2004, 80-109. Arens, W. The Man-Eating Myth: Anthropology and Anthropophagy. New York: Oxford University Press, 1979. Atwood, Margaret. The Handmaids Tale. Toronto: McClelland -. Oryx and Crake. Toronto: McClelland and Stewart, 2003. Bahn, Paul ve John Flenley. Easter Island, Earth Island. Londra: Thames and Hudson, 1992. Bolin, Inge. Our Apus Are Dying!: Glacial Retreat and Its Consequences for Life in the Andes. Amerika Antnopoloji Birlii toplantlarnda sunulmu metin, Chicago, Illinois, 19 Kasm 2003. (s. 165) Bottomore, T. B. ve Maximilien Rubel, der. Karl Marx: Selected Writings in Sociology and Social Philosophy. Harmondsworth, UK: Pelican, 1961. Braudel, Fernand. The Structures of Everyday Life. New York: Harper and Row, 1981. -. The Wheels of Commerce: Civilization and Capitalism 15th-18th Century. New York: Harper and Row, 1982. Braun, Barbara. Pre-Columbian Art and the Post-Columbian World: Ancient American Sources of Modern Art. New York: Abrams, 1993. Brody, Hugh. The Other Side of Eden: Hunters, Farmers and the Shaping of the
122

World. Vancouver: Douglas and Mclntyre, 2000. Brotherson, Gordon. Booh of the Fourth World: Reading the Native Americas through Their Literature. Cambridge: Cambridge University Press, 1992. Butler, Samuel. Erewhon. 1872. Yeni bask, Harmondsworth, UK: Penguin, 1970. Chang Kwang-Chih. Early Chinese Civilization: Anthropological Perspectives. Cambridge, Master Tezi: Harvard University Press, 1976. Childe, Gordon. New Light on the Most Ancient East. Londra: Routledge and Kegan Paul, 1954. -. What Happened in History. Harmondsworth, UK: Penguin, 1942. Chua, Amy. World on Fire: How Exporting Free Market Democracy Breeds Ethnic Hatred and Global Instability. New York: Anchor, 2004. Clarke, Peter. Hope and Glory: Britain 1900-1990. Londra: Penguin, 1996. Clendinnen, Inga. Aztecs: An Interpretation. Cambridge: Cambridge University Press, 1991. -, Reading the Holocaust. Melbourne: Text, 1998. Coe, Michael D. The Maya. Londra: Thames and Hudson, 1987. -. Breaking the Maya Code. Londra: Thames and Hudson, 1992. Coetzee.J. M. Waiting for the Barbarians. Londra: Penguin, 1982. Cohen, Mark Nathan. The Food Crisis in Prehistory: Overpopulation and the Origins of Agriculture. New Haven, CN: Yale University Press, 1977. Conrad, Geoffrey W. ve Arthur A. Demarest. Religion and Empire. Cambridge: Cambridge University Press, 1984. Conrad, Joseph. The Secret Agent. Harmondsworth, UK: Penguin, 1936. zgn basks 1907 ylnda yaplmtr. (s. 166) Crosby, Alfred. The Columbian Exchange: Biological and Cultural Consequences of 1492. Westport, CN: Greenwood Press, 1972. -. Ecological Imperialism: The Biological Expansion of Europe 900-1900. Cambridge: Cambridge University Press, 1986. Culbert, T. Patrick ve Don S. Rice, der. Precolumbian Population History in the Maya Lowlands. Albuquerque: University of New Mexico Press, 1990. Daniel, Glyn. The Idea of Prehistory. Harmondsworth, UK: Pelican, 1962. Davis, Wade. One River: Explorations and Discoveries in the Amazon Rain Forest. New York: Touchstone, 1997. Daws, Gavan. A Dream of Islands. Honolulu: Mutual Publishing, 1980. Denevan, William. The Pristine Myth: The Landscape of the Americas in 1492. The Americas Before and After Columbus iinde, der. Karl Butzer. Oxford: Blackwell, 1992. Diamond, Jared. Guns, Germs, and Steel: The Fates of Human Societies. New York: W. W. Norton, 1997.
123

Dickens, Charles. Hard Times. Harmondsworth, UK: Penguin, 1969. lk basld tarih 1854. Dillehay, Tom D., der. Monte Verde: A Late Pleistocene Settlement in Chile. Washington, DC: Smithsonian Books, 1989. Edwards, Clinton R. Possibilities of Pre-Columbian Maritime Contacts among New World Civilizations. Pre-Columbian Contact within Nuclear America iinde. Der. J. C. Kelley ve C. L. Riley. Carbondale: University Southern Illinois University Press, 1969. Eiseley, Loren. The Invisible Pyramid. New York: Scribners, 1970. -. The Star Thrower. New York: Harcourt Brace Jovanovich, 1978. Fisher, W. B. The Middle East: A Physical, Social and Regional Geography. Londra: Methuen, 1978. Flannery, Tim. The Future Eaters: An Ecological History of the Australasian Lands and People. New York: Braziller, 1995. Fowler, Melvin. A Pre-Columbian Urban Center on the Mississippi. Scientific American 23, say 2 (Austos 1975): 92-101. Frye, Northrop. Humanities in a New World. Three Lectures iinde, der. Northrop Frye, Clyde Kluckhohn ve V. B. Wigglesworth. Toronto: University of Toronto Press, 1958. Fukuyama, Francis. The End of History and the Last Man. New York. The Free Press, 1992. (s. 167) Galeano, Eduardo. Did History Lie When It Promised Peace and Progress? Guatemala in Rebellion: Unfinished History iinde, der. Jonathan Fried vdg. New York: Grove, 1983. Garrett, Laurie. The Coming Plague: Newly Emerging Diseases in a World Out of Balance. New York: Penguin, 1994. Gibbon, Edward. The History of the Decline and Fall of the Roman Empire. Londra: Folio Society, 1995. lk yaymland tarih 1776. Goetz, Delia, Sylvanus Morley ve Adrian Recinos, ev. Popol Vuh: The Sacred Book of the Ancient Quiche Maya. Norman: University of Oklahoma, 1950. Golding, William. The Inheritors. Londra: Faber and Faber, 1955. -. Pincher Martin. Londra: Faber and Faber, 1956. Gorst, Martin. Measuring Eternity: The Search for the Beginning of Time. New York: Broadway Books, 2001. Goudie, Andrew. The Human Impact on the Natural Environment. Oxford: Blackwell, 2000. Grady, Wayne. The Quiet Limit of the World: A Journey to the North Pole to Investigate Global Warming. Toronto: Macfarlane Walter and Ross, 1997. Harlan, Jack R. Crops and Man. Madison, WI: American Society of Agronomy: Crop Science Society of America, 1992.
124

Harth, Erich. Dawn of a Millennium: Beyond Evolution and Culture. Londra: Penguin, 1990. Heintzman, Andrew ve Evan Solomon, der. Fueling the Future: How the Battle Over Energy Is Changing Everything. Toronto: Anansi, 2003. Hemming, John. The Conquest of the Incas. Harmondsworth, UK: Penguin, 1983. Henry, Donald vd. Human Behavioral Organization in the Middle Paleolithic: Were Neanderthals Different? American Anthropologist 106: 17-31. Heyerdahl, Thor. Guara Navigation: Indigenous Sailing off the Andean Coast. Southwestern Journal of Anthropology 13, say 2 (1957). -. Sea Routes to Polynesia. Londra: Allen and Unwin, 1968. Heyerdahl, Thor ve Arne Skjolsvold. Archaeological Evidence of Pre-Spanish Visits to the Galapagos Islands. Memoirs of the Society for American Archaeology, say 12 (1956). Hoban, Russell. Riddley Walker. Londra: Jonathan Cape, 1980. Hobsbawm, Eric. The Age of Empire, 1875-1914. New York: Random House, 1987. (s. 169) -. The Age of Extremes: A History of the World 1914-1991. Londra: Michael Joseph, 1994. Homer-Dixon, Thomas. The Ingenuity Gap: How Can We Sohe the Problems of the Future? Toronto: Knopf, 2000. Hosier, Dorothy. Ancient West Mexican Metallurgy: South and Central American Origins and West Mexican Transformations. American Anthropologist 90, say 4 (1988): 832-55. Howells, William. Mankind in the Making: The Story of Human Evolution. Londra: Seeker and Warburg, 1960. Huxley, Aldous. Brave New World. Londra: Chatto and Windus, 1932. -. Beyond the Mexique Bay. Londra: Paladin, 1984. lk basld yl 1934. Ibsen, Henrik. An Enemy of the People. ev. Arthur Miller. New York: Penguin Books, 1979. lk basld yl 1882. Jacobs, Jane. The Economy of Cities. New York: Random House, 1969. -. Dark Age Ahead. Toronto: Random House, 2004. Jay, Nancy. Throughout Your Generations Forever: Sacrifice, Religion, and Paternity. Chicago: University of Chicago Press, 1992. Jennings, Francis. The Invasion of America: Indians, Colonialism, and the Cant of Conquest. New York: W. W. Norton, 1976. Kelley, David H. Deciphering the Maya Script. Austin: University of Texas, 1976. Kolata, Alan. Tiwanahu and Its Hinterland: Archaeology and Paleoecology of an Andean Civilization. Washington, DC: Smithsonian Books, 1996. Lanning, Edward. Peru before the lncas. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall,
125

1967. Lapham, Lewis. Reading the Mail. Harpers, Kasm 2003, 9-11. Leakey, Richard ve Roger Lewin. Origins Reconsidered: In Search of What Makes Us Human. New York: Doubleday, 1992. Lee, Richard. The Dobe IKung. New York: Holt Rinehart and Winston, 1984. Leslie, John. The End of the World: The Science and Ethics of Human Extinction. Londra: Routledge, 1998. Limerick, Patricia Nelson. Something in the Soil: Legacies and Reckonings in the New West. New York: W. W. Norton, 2000. Lindqvist, Sven. Exterminate All the Brutes. ev. Joan Tate. Londra: Granta Books, 1996. (s. 169) Livingston, John A. Rogue Primate: An Exploration of Human Domestication. Toronto: Key Porter, 1994. Lovell, W. George. Conquest and Survival in Colonial Guatemala: A Historical Geography of the Cuchumatdn Highlands 1500-1821, 2. bask. Montreal: McGillQueens University Press, 1992. -. A Beauty That Hurts: Life and Death in Guatemala. Austin: University of Texas Press, 2000. Lovell, W. George ve Christopher H. Lutz. Demography and Empire: A Guide to the Population History of Spanish Central America, 1500-1821. Westview Press, 1995. Lovell, W. George ve David Cook Noble, der. Secret judgments of God: Old World Disease in Colonial Spanish America. Norman: University of Oklahoma Press, 1992. Lynas, Mark. High Tide: News from a Warming World. Londra: Flamingo, 2004. MacMillan, Margaret. Paris 1919: Six Months That Changed the World. New York: Random House, 2001. Mallowan, M. E. L. Early Mesopotamia and ran. Londra: Thames and Hudson, 1965. Malthus, Thomas. An Essay on the Principle of Population. Der. Anthony Flew. Londra: Penguin, 1970. lk basld yl 1798 ve gzden geirilmi bask 1830. Mann, Charles. 1491. Atlantic Monthly, Mart 2002,41-53. Manning, Richard. The Oil We Eat. Harpers, ubat 2004, 37-45. Martin, Paul S. Prehistoric Overkill: The Global Model. Quaternary Extinctions: A Prehistoric Revolution iinde. Der. Paul S. Martin ve Richard G. Klein. Tucson: University of Arizona Press, 1984. Marx, Karl. Karl Marx: Selected Writings in Sociology and Social Philosophy. Der. T. B. Bottomore ve Maximilien Rubel. Harmondsworth, UK: Pelican, 1961. McKibben, Bill. The End of Nature. New York: Random House, 1989. McNeill, William H. Plagues and Peoples. New York: Anchor, 1976. Mellaart, James. Earliest Civilizations of the Near East. Londra:Thames and Hud126

son, 1965. -. atal Hyk: A Neolithic Town in Anatolia. Londra: Thames and Hudson, 1967. Menchu, Rigoberta. 1, Rigoberta Menchu: An Indian Woman in Guatemala. ev. Ann Wright. Londra: Verso, 1987. (s. 170) Millones, Luis. The Time of the Inca: The Colonial Indians Quest. Antiquity say 66 (1992): 204-216. Mitchell, Alanna. Dancing at the Dead Sea: Tracking the Worlds Environmental Hotspots. Toronto: Key Porter, 2004. Mitchell, Timothy. The Object of Development: Americas Egypt. Der. Jonathan Crush, The Power of Development iinde. Londra: Routledge, 1995. Mittelstaedt, Martin. Some Like It Hot. Globe and Mail, 17 Nisan 2004. -. The Larder Is Almost Bare. Globe and Mail, 22 Mays 2004. Moseley, Michael E. The Incas and Their Ancestors: The Archaeology of Peru. Londra: Thames and Hudson, 1992. Mowat, Farley. Sea of Slaughter. Toronto: McClelland and Stewart, 1984. National Research Council. Lost Crops of the lncas. Washington, DC: National Academy Press, 1989. Newhouse, John. Imperial America: The Bush Assault on the World Order. New York: Knopf, 2003. Nikiforuk, Andrew. The Fourth Horseman: A Short History of Epidemics, Plagues, Famine, and Other Scourges. Toronto: Viking, 1991. Oppenheim, A. Leo. Ancient Mesopotamia: Portrait of a Dead Civilisation. Gzden geirilmi bask. Chicago: University of Chicago Press, 1977. Orliac, Catherine ve Michel Orliac. Easter Island: Mystery of the Stone Giants. ev. Paul G. Bahn. New York: Abrams, 1995. Orwell, George. Nineteen Eighty-Jour. Londra: Seeker and Warburg, 1949. Ovid (Publius Ovidius Naso). Amores. ev. Guy Lee. Londra: John Murray, 1968, 2000 ylnda Ovid in Love ismiyle tekrar baslmtr. Pizarro, Pedro. Relacion del Descubrimiento y Conquista de los Rcinos del Peru. Der Guillermo Lohmann Villena. Lima: Universidad Catolica, 1986. Yazld yl 1571. Pollard, Sidney. The Idea of Progress: History and Society. Londra: C. A. Watts, 1968. Ponting, Clive. A Green History of the World: The Environment and the Collapse of Great Civilizations. Londra: Sinclair-Stevenson, 1991. Redman, Charles. Human Impact on Ancient Environments. Tucson: University of Arizona Press, 1999. (s. 171) Rees, Martin. Our Pinal Century. Londra: William Heinemann/Random House, 2003. Kuzey Amerikada Our Final Hour ismiyle yaymlanmtr.
127

Roggeveen, Jacob. The Journal of Jacob Roggevcen. ev. ve der. Andrew Sharp. Oxford: Clarendon Press, 1970. Routledge, Katherine S. The Mystery of Easter Island. Londra: Sifton, Praed and Co., 1919. Safdie, Moshe. The City After the Automobile: An Architects Vision. Toronto: Stoddart, 1997. Safina, Carl. Song for the Blue Ocean: Encounters Along the Worlds Coasts and Beneath the Seas. New York: Henry Holt/John Macrae, 1997. Sahlins, Marshall David. Stone Age Economics. Londra: Tavistock Publications, 1972. Sandars, N. K., ev. The Epic of Gilgamesh. Harmondsworth, UK: Penguin, 1972. Saul, John Ralston. The Unconscious Civilization. Toronto: Anansi, 1995. -. The Collapse of Globalisin. Harpers, Mart 2004, 33-43. Scarre, Chris. Past Worlds: The Times Atlas of Archaeology. HarperCollins Publishers, 1995. Scheie, Linda ve David Freidel. A Forest of Kings: The Untold Story of the Ancient Maya. New York: Morrow, 1990. Schumacher, E. F. Small Is Beautiful: A Study of Economics As If People Mattered. Londra: Abacus, 1973. Sharer, Robert J. The Ancient Maya. Stanford, CA: Stanford University Press, 1994. Stanish, Charles. Ancient Titicaca: The Evolution of Complex Society in Southern Peru and Northern Bolivia. Princeton, NJ: Princeton University Press, 2004. Steadman, David. Prehistoric Extinctions of Pacific Island Birds. Science say 267 (ubat 1995): 1123-1131. Stringer, Christopher ve Robin McKie. African Exodus: The Origins of Modern Humanity. New York: Henry Holt/John Macrae, 1997. Tainter, Joseph A. The Collapse of Complex Societies. Cambridge: Cambridge University Press, 1988. Tattersall, Ian. The Last Neanderthal: The Rise, Success, and Mysterious Extinction of Our Closest Human Relatives. New York: Westview Press, 1999. Tedlock, Barbara. Time arid the Highland Maya. Albuquerque: University of New Mexico Press, 1982. (s. 172) Thompson, J. Eric S. The Rise and Fall of Maya Civilization. Londra: Pimlico, 1993. lk basld yl 1954. -. Maya Hieroglyphic Writing. Norman: University of Oklahoma Press, 1971. Thoreau, Henry David. Waiden: Or, Life in the Woods. New York: New American Library/Signet, 1960. lk yaymland yl 1854. Trigger, Bruce. Early Civilizations: Ancient Egypt in Context. Cairo: American University in Cairo Press, 1993.
128

Trinkaus, Erik ve Pat Shipman. The Neanderthals: Changing the Image of Mankind. New York: Knopf, 1993. Tudge, Colin. So Shall We Reap. London: Allen Lane, 2003 Viola, Herman ve Carolyn Margolis, der. Seeds of Change: A Quincentennial Commemoration. Washington, DC: Smithsonian Institution Press, 1991. Waldman, Carl. Atlas of the North American Indian. New York: Facts on File, 1985. Watson, William. China. Londra: Thames and Hudson, 1961. Weatherford, Jack. Indian Givers: How the Indians of the Americas Transformed the World. New York: Crown, 1988. -. Native Roots: How the Indians Enriched America. New York: Crown, 1991. Webster, David. The Fall of the Ancient Maya: Solving the Mystery of the Maya Collapse. Londra: Thames and Hudson, 2002. Wells, H. G. The Grisly Folk. Selected Short Stories. Londra: Penguin, 1958. Wells, H. G., Julian S. Huxley ve G. P. Wells. The Science of Life. New York: Doubleday, 1929. Wenke, Robert J. Patterns in Prehistory. Oxford: Oxford University Press, 1980. Wheatley, Paul. The Pivot of the Four Quarters: A Preliminary Enquiry into the Origins and Character of the Ancient Chinese City. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1971. White, Lynn. The Historical Roots of Our Ecologie Crisis. Science 155, say 3767 (Mart 1967): 1203-1207. Wilson, J. A. Egypt through the New Kingdom: Civilization without Cities. City Invincible iinde, Der. C. H. Kraeling ve Robert McCormick Adams. Chicago: University of Chicago Press, 1960. Wright, Ronald. Time Among the Maya. Londra: Bodley Head, 1989. -. Stolen Continents: Conquest and Resistance in the Americas. Boston: Houghton Mifflin, 1992. -. A Scientific Romance. Londra: Anchor, 1997. (s. 173) -. Civilization Is a Pyramid Scheme. Globe and Mail, 5 Austos 2000. -. All Hooked Up to Monkey Brains. Times Literary Supplement, 16 Mays 2003. Wyndham, John. The Day of the Triffids. Londra: Michael Joseph, 1951. -. The Chrysalids. Londra: Michael Joseph, 1955. (s. 174) Dizin Afrika kl ekol 18, ABD, bkz. Amerika Birleik Devletleri 84,88, 111, 125, 129, Alk 47, 82, 103, 124, 125, Adem ile Havva 65, 73
129

Afrika 16, 17, 18, 21, 27, 30,37,46,64,91, 112, Akad mparatorluu 76, Akdeniz 20, 42, 62, 83, 84, 86, 92, Alley, Richard 52, Amerika ktas 9, 33, 37, 41, 44, 45, 51,92,96, 107, 109, 115, Amerikan Devrimi 115, And Dalar 22, 41, 42, 52, 55, 108, 109, Anglo-Sakson 84 Antakya 91, Antilop ve Flurya (Atwood) 122 Arkeoloji 12, 40, 54, 62, 86, 91-92 arpa 42, 47, 75, 76, 112-113, As You Like t (Rosalind) 11 ate 13, 15, 17, 24, 25, 33, 35, 36, 65, 70, Atina 83, 87 atom bombas 5, 30, 120 Auden, W.H. 104 Augustus 88-89 avc-toplayc 17, 39, 40, 44, 47, 70, 106 Avustralya 17, 37, 39, 42 Aztek33, 109, 111, 115 Aztekler 70, 89, 110 Babil 65, 67, 77, Belloc, Hilaire 33 Bereketli Hilal 42, 45, 64, 84 Birinci Dnya Sava 119-120 bcek ilalar 6, 130 Bonampak 97 Borsa 1, 129 Brecht, Bertolt 68 bronz 46, 47, 67 bufalo 38, buday 42, 47, 75, 87, 91, 112-113 Bush, George W. 124, 129 Caesar takvimi 94 Cahokia 70 Camden, William 54-55

130

Capek, Karel 40 Carpentier, Alejo 116 Carter, Jimmy 123 atalhyk 45, 64, 90 cennet 2, 9, 63-66, 73, 82, 84, 95, 123 Cesur Yeni Dnya (Huxley) 120-121 Chavin (uygarl) 92 Chesterton 9 Childe, Gordon 48, 66, iek (virs) 50, 110, 115, iftilik 40, 41, 86, 88, 103, (s. 175) Cin 6, 33, 46-47, 62, 67, 69, 71, 80, 83, 89, 94, 101. 103-107, 113, 124, 128, 130 Cook, James (Kaptan Cook) 56, 59-60 Copan 96, 98-99 Cro-Magnon 18, 20-24, 26, 36-38, 40, 64 Crosby, Alfred 110, 130 Darwin, Charles 1, 11-12, 19, 118, 129 deli dana hastal 121-122 demir 14, 46 devegiller 41, 43 Dickens, Charles 90, 117 distopyaSl, 121-122 doal sermaye 76, 81, 83, 100, 116, 124, 128, doal yenilenme 101 Dos Pilas 97 ehliletirme 17, 32, 36, 42-43, 47, 51, 64 Einstein, Albert 5. 117, 119 Eiseley, Loren 17 El Mirador 93 enflasyon 91 Engizisyon 33, 49 Ercwhon (Butler) 117-118, 121 Eriha 45, 64 erozyon 64, 82, 91, 98, 103, 108, 125 Eski Dnya 17, 42, 44, 49-50, 63, 80, 113 Eski Tas a 14, 31-32, 34, 37, 53, 64,70

131

evcilletirme 43-44, 61, 80 evrim teorisi 9 fosil yakt 52, 113, 116 Frankenstein (Shelley) 117 Fransz Devrimi 115 Frye, Northrop 13 Fukuyama, Francis 6 Galileo 10 Gandhi, Mahatma 34 Gaugin, Paul 1-2. 9, 12, 18, 26-27, 30, 81, 107 Ceological Evidences of the Antiquity of Man (Lyell) 12 Gracchus kardeler 87 guano 108, 11.3 gbre 95, 108, 113 Gney Amerika 42, 57, 91, 113-114 Hamlet, (Shakespeare) 9-12, 27, Han Hanedanl 103 Hawai 71, 112 hayvan ehliletirilmesi 4.3, Heyerdahl, Thor 57 Hibir Yerden Haberler (Morris) 118 Hitler, Adolf 48, 120. 128, Holmes, Oliver Wendell 127 Homo crectus 16-17, 22, 36, 38 Homo sapiens sapiens 20, 32, 37-38, 131, Howells, William 38 Huxley. Thomas 7, 12, kinci Dnya Sava iklim deiimi 37, 52, 64, 121, 124, 125, 129, ilerleme sylencesi 123 Indus vadisi 83 Inheritors, The (Golding) 25, 35 hka 55-56. 71, 108-109, 110, 113-115 Inkalar 46-55, 59, 71, 108, 111 insan g 39, 101, insan kurban etme 69 rak 33, 42, 54, 63, 65, 67, 72, 75, 77,

132

Iroquoi Konfederasyonu 114 spanyol fetihleri 70, 81, 109 spanyollar 50, 55-56, 70. 84, 110-111 Japonya 126 Jennings, Francis 111 jeoloji 11, 12, 32, Julius Caesar 87-88 kapitalizm 6, 49, 67, 122-123, 126 kei 2, 42-43, 64, 84-85, 98 Kennedy, John 5 kent-devleli 68, 80, 88, 94-95, 98, 104, 109, Klasik dnem 46, 84, 93-96, 99, 108 klelik 109 Kolomb ncesi 9, 70 Kolomb sonras 115 koyun 42-43 Kritias (Platon) 85 Kba Fze Krizi 120 kuraklk 52, 56, 72, 97, 99-100, 129 Kuzey Amerika 17, 42, 69, 111, 114 Kyoto Anlamas 124. 129 laissez-faire ekonomileri 126 Lightfoot, John 11 Lyell, Charles 11-12, 19, maddi ilerleme 4, 7 (s. 176) maden 46,67. 109, 111-112 Malthus, Thomas 106 Marx, Karl 106, 111, 123, Maya 11, 46, 79, 80-82, 84, 93,-96, 99-104. HO, 116 Maya takvimi 97 Maya yaradl destan (Papal Vuh) 116 McNeill, William 110, 113 Meksika 33, 42-43, 50, 62, 69-70, 82-83,89,93, 109-110 Mexico City 89 Mezoamerika 42, 67, 93-94 Mezolitik 41 Mezopotamya 33, 46, 62, 65-66, 72, 75-77

133

Moby Dick (Melville) Monte Verde 41 Neandertal 18-27, 31, 36, 38, 64 Neolitik 40,45-46, 48-49, 53, 65, 90, 109 Newton, Sir Isaac 11-12 nfus art 32, 48, 61, 76, 102, 106-107, 112, 128 Olmekler 93-94 Orta Dou 20, 23, 42-43, 45, 48, 64, 84,91, otlatma 85 Our Final Century (Recs) 125 Ovidius 86 Palenque 96 Paleolitik dnem 8, 14, 31, 35, 37-40, 43-44, 49 Pasifik adas 5, 54, 56 Paskalya adas 56-57, 61-63, 65. 76-79,81, 100-101, 105. 129, 131 patates 41, 42, 47, 57, 112 Pincher Martin (Golding) 35 piramitler 63. 66, 68, 70, 93, 95, 100, 115 Pisistraus 85 polen almalar 56, 95 Polinezya 51 Polinezyahlar 50, 57, 83 Pollard, Sidney 3-4 Pope, Alexander 7 Principles of Geology (Lyell) 11 Quest For Fire (film) 15 quipu sistemi 46 Rpa Nui, bkz. Paskalya Adas 57, 60-61 Reagan, Ronald 123, 129 Roma 33, 80-84, 86-93, 97, 100-103, 105, 107-109 Roma mparatorluu 34, 80, 120 Roma imparatorluunun Gcrileyii ve k (Gibbon) 83 RosnyJ. H., 15 Ruanda 70. 120 Saddam 70 salgn hastalklar 90, 110

134

Sanayi Devrimi 46, 111, 113, Sel 72, 77, 103 eytan 49, 55-56 Shakespeare 9 Souk Sava 7, 49, 120, sosyal Darwinizm 129 Sovyetler Birlii 6 soykrm 25, 31, 39 sulama 50, 66, 68, 75-76, 85, 102, 105, 108-109 Smer 33, 44, 66-69, 72, 74-77, 82-83, 87,93-94, 101, 105 Smerler 63, 68, 72, 74-77, 81, 85, 100, 102, 105, tarm 9, 31, 41-42, 44-45, 47-49, 51, 53, 64, 67, 71, 84-86, 90-91, 95, 98, 102-103, 106, 108-109, 113, 125 Tarm Devrimi 41, 45 Tikal 93, 95-98, 104 Trlerin Kkeni (Darwin) 12, 18 Uruk 63, 65, 68, 70, 77, 89 st Paleolitik dnem 31, 37-39, 44, 49 Uzun Hesap (takvimi) 94, 97 yamur ormanlar 95. 98, 126 yamyamlk 19 Yeni Dnya 42, 44, 50, 80, 84, 88, 110, 112, 114, 116, ziggtrat 66, 93 (s. 177)

135

Yabanl Samizdat
yabanil.net